You are on page 1of 631

SEVM Prof. Dr.

Erdoan MERL
SELUKLU
DEVLETLER
TAR H
SYASET, TEKLT VE KLTR
TRK TARH KURUMU
A T A T R K K L T R , D L VE T A R H Y K S E K K U R U MU
T R K T A R H K U R U M U Y A Y I N L A R I
XXI V. Dizi - Sa. 19
SELUKLU DEVLETLER
TARH
SYASET, TEKLT VE KLTR
Prof. Dr. Ali SEVM Prof. Dr. Erdoan MERL
T R K T A R H K U R U M U B A S I M E V - A N K A R A
19 9 5
ISBN 975-16-0690-X
NSZ
N D E K L E R
XV
G R 1-12,
Ouz Yabgu Devleti 1. K arahanl Devleti 2. Samanl Devleti 2 Gazneliler Devleti 3. Bveyh Devleti 3. Abbas
Halifelii 4. Fatm Halifelii 5. Bizans mparatorluu 6 Hal seferleri 7. Eyyubl er 8. Memliikller 10.
BYK SELUKLU MPARATORLUU 13-227.
I .
DEVLET N KURULU DNEM 15-27.
Seluklularn kken ve tarih sahnesine k lar 15. Samanl ve Karahanllar A ilikiler 16. Karahanl ve Gaznelilerle
ilikil er 18. Horasana gei 20. Yeni Seluklu babular; Turul ve ar Beyler 21. Gaznelilerle mcadeleler 22.
Bamszlk kazanmalar: 1038 Zaferi 23. Dandanakan Zaferi 24. Devletin kuruluu 26.
I I .
SULTAN TURUL DEVR 28-47.
Veni feti hler ve snrlarn genilemesi 26.
ANADOLU SEFERLER 30.
lk Trkmen aknlar 30. Daha sonraki Trkmen aknlar 31. Seluklu ordul ar n n harekt 34. Hasankale zaferi
34. Bizansla yaplan ban 35. Sultan Turulun seferi 36. Daha sonraki asker harekt 37. Sultan Turul un Ba
dat seferi 40. Resultekin ve brahim Yraal isyan 43. Badatn igali ve kurtarl 44. Sultan Turulun halifenin
kzyl a evlenmesi 45. Kutalm isyan ve sultann lm 46.
I I I .
SULTAN ALP ARSLAN DEVR 48-75.
Tahta k 48. Dou Anadolu ve Grcistan seferi 50. Sullann Dou seferi 52.~ K avurt isyan 52. Komutanlarn
Anadolu harekt 53. Bizansn durumu 54. Al p Arslann i ki nci Grcistan seferi 55. Bizansn kar harekt 56.
Seluklu emirlerinin aknlar 57. Sultan Al p Arslann K uzey - Suriye .seferi 58. Romanos Diogenesin hareketi 60.
Malazgirt Meydan Sava 62. Al p Arslan i i n okunan hutbe 64. Al p Arslanm orduya hitab 66. Bar antlamas
70. Zaferi n yanklar ve sonul ar 72. Al p Arslanm Maverannehr seferi ve lm 73.
VI NDEK L ER
IV.
SULTAN MEL KAH DEVR 76-136.
Melikahm veliaht iln edilmesi 76. Melikahn Sultan iln edilmesi ve baz d olaylar 77. Melik K avurt Beyin isyan
78. Halifenin 6ultan Melikahn saltanatm onay 81. K arahanllar ve Gaznelilerle savalar 81. Suriyenin fethi 83.
Atsz Beyin Msr seferi 85. Ats z' n lm 86. K irman seferi 87. Anadolu feti hleri 88. Trkiye Seluklular ile
i li ki ler 90. Sleymanahm lm 91. Ebulkasm ve Byk Seluklular 92. Kafkasya harekt 93.
AHSA YE BAHREYN KARMAT LER 95.
K i kinenin seferi 95. Artuk Beyin seferi 97. Di yarbakr ve evresinin fethi 101. erefddevle Mslimin durumu
105. Halebe hakimiyet mcadelesi 106. Sultan Melikahn Kuzey - Suriye seferi 107. Sultan Melikahm Badata
gidii 110. Badatta dn 112. Tekiin isyanlar 114. Sistanda durum 115. Sultan Melikah ve K arahanllar 117.
I I . Maverannehr seferi 118. Batnlerle mcadel e 119. Suriye ve Filistin olaylar 122. Abbas vezirini n grevden
uzaklatrlmas 124. Melikahn Badat i ki nci ziyareti 124. H i cazn durumu 125. Melikah - Nizamlmlk anla
mazl 126. Nizamlmlkn l drlmesi ve kiilii 131. Melikah * Mukted anlamazl 132. Sultan Melikahm
lm ve tarih kiilii 133.
V.
SULTAN BERKYARUK DEVR 137-173.
Bedevilerin Haclara saldrmalar 138. Sultan Berkyaruk - smail bin Yakut mcadelesi 139. Araplarn Haclarn mallarm
yamalamas 139.
MEL K TUTUUN SALTANAT MCADELES 140.
Sultan Berkyaruk adna Badatta hutbe okunmas 142. Tekiin ldrlmesi 143. Tutuun Aksungur ve Bozan ber
taraf etmesi 143. Berkyaruk - Tutu mcadelesi: Rey Sava 144. Berkyaruk4a suikast 147. Fahrlmlkn vezi r atan
mas 147. Grboanm Musul ve evresini ele geirmesi 148. Berkyank-Arslan Argun sava 149. Seluklu - K arahanh
i li kil eri 150. Muhammed bi n Sleyman, emr K ovdan ve Yaruktam isyanlar 151. Hal seferlerinin balamas 152.
Hal lar n Antakyaya hkim olmas 154. Fars blgesindeki olaylar ve emr nerin isyan 156.
SULTAN BERKYARUK - MUHAMMED TAPAR MCADELELER 157.
Berkyaruk - Muhammed Tapar arasndaki ilk sava 159. Batnlerin faaliyetleri 160. Berkyaruk - Sencer sava 162.
Berkyaruk - Muhammed Tapar arasndaki i ki nci sava 163. Muhammed Tapar - Sencer ittifak 163. Berkyaruk - Mu
hammed Taparn nc sava 165. Barn bozulmas ve drdnc sava 167. Gmtekin K aysernin Badata h-
ne atanmas 169. Berkyaruk - Muhammed Tapar arasndaki beinci ve son sava ve anlama 170. Sultan Berkyarukun
lm ve kiilii 172.
VI .
SULTAN MUHAMMED TAPAR DEVR 174-203.
Muhammed Taparn sultan olmas 175. Mengbarsn isyan 177. Emr avlnn Musul ve evresindeki faaliyetleri
177. Seyfddevle Sadaka ile mcadele 181. Em r avl ile mcadele 184. avlnn yeniden Fars valiliine atanmas
186. Batnlerle mcadele 188. Bvendler i l e iliki l er 191.
HALI LARLA MCADELELER 191.
Fahrlmlk i bn Ammarn yardm giriimi 192. Emr Mevdudun Hallara kar seferleri 193. Taberiye sava 196.
Aksungur Porsuk n n Musula atanmas ve faaliyetleri 197. Telldn 6 sava 198. Byk Seluklu - K arahanh ilikileri
200. Byk Seluklu - Gazneli il ikileri 201. Grcl erle mcadele 202. Muhammed Tapar n lm ve kiilii 202.
NDEK L ER VI I
VI I .
SULTAN SENCER DEVR 204-226.
Sencerin Byk Seluklu sultan olmas 204. Baln faaliyetleri 208. Sultan Sencere kar Msterid - Sultan Mah
mut ittifak 209. Bi rinci bat seferi 209. K arahanllara kar sefer 210. Sultan Sencerin iki nci bat seferi 212. I rak
Seluklu Devletinde yeni olaylar 213. Sultan Sencerin Gazne seferi 215. Abbas Halifel eri ve Seluklular 216. Sul
tan Senceri n bi ri nci Hrezm seferi 216. Katvan sava 218. Sultan Sencerin iki nci Hrezm seferi 219. Sultan Sen-
cer in nc Hrezm seferi 220. Katvan savandan sonra Sencerin Bat siyaseti 222. Seluklu - Gurlu ilikileri 222.
Sultan Sencer ve Ouzlar 223. Sultan Sencerin tutsaklktan kurtulmas ve lm 225. Byk Seluklu Soy Kt 227.
I RAK SELUKLU DEVLET 229-295.
I.
SULTAN MAHMUT DEVR 231-241.
Meli k Mesutun isyan 232. Dbeysin faaliyetleri 233. Meli k Turulun isyan 234. Grcl erle mcadele 235. Ve
zir Sumeyrem ve avu Beyin ldrlmeleri 236. Aksungur Porsuknin fitnelikten uzaklatrlmas 237. Sultan Mahmut
- hal ife Msterid anlamazl 237. Zenginin Musula atanmas 238. Dbeysin faaliyetleri 240. Sultan Mahmutun
lm ve kiilii 241.
I I .
SULTAN DAVUT DEVR 242-243.
I I I .
SULTAN TURUL B. MUHAMMED TAPAR DEVR 244-247.
Sultan Turula kar bi r ittifak oluturulmas 245. Sultan Turul-Melik Mesut mcadelesi 246. Sultan Turul un l
m ve kiilii 247.
IV.
SULTAN MESUT DEVR 248-261.
Sultan Mesut - Halife Msterid mcadelesi 248. Sultan Mesut - Raid Billah mcadelesi 250. Zenginin Bizans - Hal
ittifakna kar mcadelesi 251. Gurenbih Sava 252. Rait Billahn ldrlmesi 253. Badatta olaylar 255. Sul
tan Mesut-Zengi il ikileri 255. Zenginin Urfay fethi 256. Sutan Mesut ve Seluklu emi rleri 257. Seluklu emi rleri
nin yeni bi r ittifak 259. Sultan Mesutun son yl lar ve lm 260.
V.
SULTAN MEL KAH DEVR 262.
VI .
SULTAN I I . MUHAMMED DEVR 263-270.
Sultan Muhammed - Sleyman ah ilikileri 264. Sultan Muhammed - halife Muktef ilikileri 265. Sleymanahm yeni
den sultan iln edilmesi 268. Badat kuatmas 269. Sultan I I . Muhammedin son yllar ve lm 270.
VI I I NDEK L ER
VI I .
SULTAN SLEYMANAH DEVR 271-273.
Halifelikle il ikil er 272. Sleymanahn ldrlmesi 272.
VI I I .
SULTAN ARSLANAH DEVR 274-283.
ldeniz - em r nan mcadelesi 275. Atabek Zengini n I rak Seluklu sultanlna itaati 275. Grclerl e mcadele
277. Batnlerle mcadel e 278. E m r nanm isyan 279. I I . Arglanaha yardm 280. Arslanah - l deni z ili ki leri
281. Son Grc Seferi 281. Sultan Arslanahn lm 283.
I X.
SULTAN I I I . TURUL DEVR 284-294.
Halife Nasr L idinillaha bat 285. Salahaddin Eyyub ile ili kil er 285. K z l Arslann atabeklii 286. Sultan Turul
- emi rl er anlamazl 289. I I I . Turul un lm 291.
I rak Seluklular Soy kt 295.
K RMAN SELUKLU DEVLET 297-335.
I .
DEVLET N KURULUU 249-305.
Devletin gelimesi dnemi 300.
I I .
SULTANAH DEVR 306.
I I I .
TURANAH DEVR 307.
I V.
RANAH DEVR 308-309.
V.
ARSLANAH DEVR 310-311.
VI .
MUHAMMED DEVR 312.
VI I .
TURULAH DEVR 313.
NDEK L ER
I .
FETRET DEVR 314-325.
VI I I .
BEHRAMAHI N LK MEL KL 314-315.
I X.
I I . ARSLANAHI N LK MEL KL K DNEM 316.
X.
BEHRAMAHI N K NC MEL KL K DNEM 317-319.
XI .
MUHAMMEDAH DEVR 320-322.
XI I .
MEL K I I . TURANAH DEVR 323-325.
XI I I .
K RMAN SELUKLU DEVLET N N K 326-329.
XI V.
MEL K I I . MUHAMMEDAH DEVR 330-334.
K irman Seluklular Soy Kt 335.
SUR YE VE F L ST N SELUKLU DEVLET 337-418.
1.
SUR YE VE F L ST NE LK TRK G R LER 339-345.
1.
HANOLU HARUN 339-342.
2.
EM R AF N VE SANDAK 342-343.
3.
F L ST NDE B R TRKMEN BEYL 343-345.
Fatm ve Mirdaelerle iliki ler 343.
X
NDEK L ER
I I .
EM R ATSI Z DEVR 346-355.
Devletin kuruluu 346. K udsn fethi 346. Alsz - kl atmalar, Taberiyye sava 347. Tutuun Suriyeye atan
mas sorunu 348. Dmakn fethi. 349. Msr seferi ve sonular 350. Atszn sonu 352. Kuzey - Suriye olaylar 352.
I I I .
TACDDEVLE TUTU DEVR 356-371.
Atanmas ve devlete hkim olmas 356. Bi r ittifak giriimi 357. Tutu - Mslim mcadelesi 358.
SLEYMANAHI N K UZEY-SUR YE SEFER 359.
Mslim ile sava 361. Tutu ile sava ve lm 362. Sultan Melikahn K uzey-Suriye seferi 363.
TUTUUN SALTANAT MCADELES 363.
Kuzey - Suriye, Kuzey - I rak ve Dou - Anadol uya hkimiyet 363. Aksungur ve Bozann bertaraf edilmesi 365. Rey
sava ve Tutuun sonu 367. Tutuun tarih kiilii 370.
IV.
HALEB SELUKLU DEVLET
MEL K RI DVAN DEVR 372-394.
Devletin kuruluu 372. Dmak Seluklu Devletiyle i likiler 374. Fatmlerle ili kil er 376. Halep Reisinin l drl
mesi 378.
HALI LARLA MCADELELER 378.
Seluklu ordusunun Antakya kuatmas 378. Azazda isyan 382. Kell bozgunu ve sonraki olaylar 383. Hallara
kar ittifak giriimleri 386. TeJ bir sava 388. Seluklu ordusunun 1110 seferi 389. Suriye heyeti Badatta 390.
Seluklu ordusunun 1111 seferi 391. Tutekin ile ittifak 392. Melik Rdvann lm ve tarih kiilii 393,
v.
MEL K AL P ARSLAN DEVR 395-398.
Batnlerle mcadele 396. Tutekin le ibi rli i 396. ldrlmesi 398.
VI .
MEL K SULTANAH DEVR 399-405.
L lnn dikla ynetimi 399. Byk Seluklu sultanna bavuru 400. L l nn sonu 401. Yaruktan ynetimi ele-
geirmesi ve icraat 402. Devletin ykl 403. Sultanahn sonu 404.
NDEK L ER XI
VII.
DI MAK SELUKLU DEVLET
MEL K DUKAK DEVR 406-417.
Devletin kuruluu 406. Emr Tutekin Dmak'ta 407. Melik Rdvan ile ilikiler 408. Antakya'ya yardm 409. Gney
dou Anadolu'ya eefer 410.
HALI LARLA MCADELELER 411.
Tancred ile atma 416. Baudouine baskn 411. Cebel e'nin alnmas 412. Trablusam'a yardm seferi 413. Rahbe
ve Humus'un alnmas 414. Dukak'n lm ve tarih kiilii 415. Devletin ykl 416.
Suriye ve Filistin Seluklular Soy Kt 418.
TRK YE SELUKLU DEVLET 419-494.
I .
SLEYMANAH DEVR 421-427.
Devletin kuruluu 421. Mansurun bertaraf edilmesi 423. Antakya'nn fethi 424. Elbulkasm'n ynetimi 427.
I I .
I . KI LI ARSLAN DEVR 428-434.
Tahta k ve Bizans'la ilikiler 428. aka ve Tanrbermiin Beyl i kleri 428. lk Hal lar n yok edilmesi 430. z-
tik'in kayb 430. Seluklu hkimiyetinin yaylmas 432. Sultann lm 432. Bizans saldrs 433.
I I I .
AH NAH DEVR 435-436.
Tahta k ve Bizans'l a atmalar 435.
IV.
I . ZZEDD N MESUT DEVR 437-441.
Danimendli hkimiyeti 438. Seluklu - Danimendli atmalar 439. Hal l arl a savalar 440.
V.
I I . KI LI ARSLAN DEVR 442-447.
Nureddi n Mahmut'la anlamazlk 442. Miryokefalon (Myriokephalon) zaferi 444. Seluklu - E yyub i likileri 445.
lkenin blnmesi 445. Hallarla mcadele ve saltanat atmalar 446.
VI .
I . GI YASEDD N KEYHSREV N LK SALTANATI 448.
XI I NDEK L ER
VI I .
I I . RKNEDD N SLEYMANAH DEVR 449-451.
Dou ve Gney-douda fetihler, Grclerle sava 449.
VI I I .
I . GI YASEDD N KEYRSREV N K NC SALTANATI 452-454.
Samsunun kurtarl, Antalyann fethi 453. E rmeniler ve Bizansla mcadelel er 4-54.
I X
I . ZZEDD N KEYKVUS DEVR 455-458.
Ti car anlamalar ve Sinopun fethi 456. Antalyann kurtarl ve Ermeni seferi 457. Eyyublerle ilikiler ve lm 457.
x.
I . ALEDD N KEYKUBAD DEVR 459-467.
Devletin ykseli dnemi 459. Alanyann fethi 460. Devlet yneti cil eri arasndaki anlamazlk 460. Ermeni seferi
461. Artuklu, Eyyub ve Mengckllerle i li ki ler 461. Sudak seferi 463. Trabzon Rumlar ve Hrezmlilerle at
ma 463. Moollara kar nl eml er 464. E yyublerle atmalar 465.
XI .
I I . GI YASEDD N KEYHSREV DEVR 468-474.
Gerileme ve k dnemi 468. Saadettin K pekin tahakkm ve sonu 468. Harezmlilerin durumu 469. Baba ayak
lanmas 470. Seluklu - Eyyub gerginlii 471. K seda sava 471. Merkez hkimiyetin k 473.
XI I .
I I . ZZEDD N KEYKVUS VE SONRAK OLAYLAR 475-479.
Tahta k ve ynetimde sarsnt. 475.
KARDE YNET M (1249-1254) 476.
Ynetimde Mool basks 477.
K SULTAN YNET M 477.
XI I I .
IV. RKNEDD N KI LI ARSLAN DEVR 480.
Muineddin Sleymann dikta ynetimi 480.
NDEK L ER XI I I
XI V.
I I I . GI YASEDD N KEYHSREV DEVR 481-486.
Baybarsla il ikil er 481. Hatrolu isyan 482. Baybarsn Anadolu seferi 483. Muineddin Pervanenin sonu 484.
K aramanoullarnn isyan 484. Mool tahakkmnn artmas 486.
XV.
I I . GI YASEDD N MESUT DEVR 487-480
( lk Saltanat)
Moollarn devlete el koymas 488. Trkmen di renileri 488. Mool ehzdeleri arasnda atmalar 489.
XVI .
I I I . ALEDD N KEYKUBAD DEVR 491-492
XVI I .
I I . GI YASEDD N MESUTUN K NC SALTANATI , DEVLET N YI KI LI I 493.
Trkiye Seluklular Soy Kt 494.
DEVLET TEK LTI , KLTR VE MAR FAAL YETLER 495-526
DEVLET TEK LTI 497.
Veliahdlk 498.
HK M YET ALMETLER VE NVANLAR 499.
Hkmdarn nvan ve lakaplar 499. L akaplar 500. Hutbe 500. Taht 501. Ta 501. Sikke 501. Tevki ve Tura
501. etr 502. Nevbet 502. Bayrak (Sancak, liva, alem) 503. Trz 503. Hi l at 503. Gaiye 504.Saltanat adr
504. Ok ve yay 505.
SARAY TEK LTI 505.
Bykhciblik 506. Vekil-i Der 506. stadddr 506 Emr-i Hares 506. Silhdar (Emr-i Silh) 506. Abdar (Tatdr)
506. anigir 506. arabdr 506. Cmedr 506. E m r-i Alem 506. E mr-i Candr 506. Emr-i ikr 506. Han
salar 507. Bazdr 507. Saray muallimlii 507. Mutri pler 507. Skiler 507. Nedimler 507. avu (Serheng, Dur-
ba) 507.
HKMET TEK LTI 508.
Divanl-in vet-tura 509. Divan- stifa 509. Divanl-Arz (Divanl-Cey) 509. Divan- raf- MemJ ik 509. Divan-
^M ezl i m 510. Divan- Hss (Hs) 510. Divan- Eylet (Divan- Vilyet) 511. Divan- Riyaset 511. Divan- Evkf-
Memlik 511. Divan- hne 511. Msadere Divan 511. Hatun Divan 512.
ASKER TEK LT 512.
Boy bi rl i kl eri 513. Gulman 513. Deylemliler ve Tzikler 513. Y ardmc kuvvetler 514.
LM YE TEK LTI 514.
Din 514. lmiye tekilt 515. Adlet tekilt 515. er yarg sistemi 515. Orft yarg sistemi 516.
TOPRAK VE HALK 516.
Toprak 516. Hs (Hss) arazi 516. I kta sistemi 516. Mlk (zel) arazi 516. Vakf arazi 516. Halk 516.
KT SAD DURUM 517.
KLTR FAAL YETLER 519.
GZEL SANATLAR 522.
KRONOLOJ CETVEL 527-558.
B BL YOGRAFYA 559-570.
GENEL D Z N 571-599
HAR TALAR
RES MLER
XI V NDEK L ER
ONSOZ
slm dnem Trk tarihinde, ilk kez, snrlar, aa-yukar in snrlarn
dan Adalar ve Marmara Denizlerine, Kafkasyadan Msr snrlarna dein uza
nan ve dolaysyla Trkistan, Hrezm, Afganistan, I ran, Azerbaycan, rak, Arap
Yarmadas, Suriye ve Anadolu lkeleri topraklarn iine alan evrensel byk
bir Trk imparatorluunu kuran Seluklular olmutur. Genellikle teki Trk dev
letlerinde olduu gibi (Gktrklerde: B umi n K aan- I st emi Y abgu, B i l
ge K aan - K l t ek i n , Osmanllarda: Or han C az i - A l eddi n P aa
kardeler vs.) Seluklu M i k i 1 in oullar T ur ul ve ar Bey kardeler
tarafndan kurulan Byk Seluklu Devleti, ilk sultan T ur ul Bey dnemin
de Mervde toplanan Kurultayda tespit edilen fetih planlar uyarnca, byk apta
gerekletirilen fetihler sonucunda snrlarn, dou, bat, gney ve kuzey ynle
rinde sratle geniletmi ve slm dnyasnn biricik hkimi durumuna gelmek
suretiyle bir imparatorlua dnmtr; nitekim devrin Abbas halifesi K a a -
i m B i emr i l l ah , sultan T u r u l u Dou nun ve Bat nm (yani dnyann) h
kmdar olarak iln etmitir. Sultan T ur ul dneminde salam temeller zerine
oturtulmu olan imparatorluk, ikinci hkmdar Byk Sultan A l p A r sl an d
neminde ykseli devrini yaam, bat ynnde byk fetihler gerekletirilmi,
zellikle 26 Austos 1071de Malazgirtte Bizansa indirilen byk tarih darbe
sonucunda, Anadolu nun kaplar Trk milletine ardna kadar alm, dolaysy
la bu lkenin bir Trk yurdu haline gelmesi yolunda en byk adm atlmtr.
Sultan A l p A r s l a n nn olu ve Seluklular tarihinin en ulu hkmdar olan
sultan M el i k ah dneminde ise Seluklu imparatorluu, en azametli dnemi
ni yaam, gerek Douda, gerekse Bat da o kadar ok fetihler yaplmtr ki,
bu nedenle M el i k ah a Fetihler Babas (Ebul-feth) lakab verilmitir. Sultan
M el i k ah dneminde Byk Seluklu imparatorluuna tbi olarak Kirman
ve evresinde Kirman Seluklu, Suriyede ve Filistinde Suriye ve Filistin Seluk
lu ve Anadol uda Trkiye Seluklu Devletleri varlklarn srdrmekte idiler. Ay
rca I sfahan ve Hemedan dolaylarnda Kkyeoullar, Kafkaslarda Abaza ve
Grcler, Grcan ve Taberistanda Ziyaroullar, Tebrizde Revvdiler, Erran ve
Armeni yede eddadoullar, Diyarbakr ve evresinde Mervanoullar, Musul
da Ukayloullar, Hillede Mezyedoullar ve Halebde Mirdasoullar adlarnda
Mslman ve Mslman olmayan kk emirlikler de Byk Seluklu I mpara-
XVI
NSZ
torluuna tbi olarak siyasal yaamlarn srdrmekte idiler. Byk Sultan M e -
1i k a h n lmnden (1092) sonra 30 yldan fazla bir sre Seluklu Devleti
vezirlii yapm olan ok deerli devlet adam N i z a m l m l k n de Hatmi
l er tarafndan ldrlmesini izleyen yllarda Seluklu imparatorluu, ortaya
kan taht atmalar sonucunda, bir paralanma ve k dnemine girmi oldu.
Bu nedenle imparatorluk, Byk Seluklu Devl eti nin devam olan I rak ve Hora
san Seluklular, Kirman Seluklular, Suriye ve Filistin Seluklular ve Trki
ye Seluklular olmak zere, drt blme ayrlmtr.
Trkiye Seluklular, M el i k ah n lmnden sonra Byk Seluklu Dev-
leti nden ayrlarak bamsz bir devlet halinde siyasal yaamn srdrmesine kar
lk Suriye ve Filistin, zellikle I rak ve Kirman Seluklu Devletleri, aa-yukar,
Byk Sultan konumunda bulunan S en cer i n lmne dein (1157) Byk Sel
uklu Devleti ne bal kalmlar, daha sonra da bamsz bir duruma gemiler
dir. Byk Seluklu Devl eti nin pek uzun saylamayacak bir zaman sreci iinde
yklmasnn esas etkenleri olarak, kitabmzda ayrntl biimde grlecei ze
re, eski Trk devlet gelenek ve trfesine gre, devletin hanedan mensuplarnn or
tak mal saylmas nedeniyle bagsteren veraset sorunlarnn neden olduu taht
atmalar, sultan-halife mcadeleleri, yetenekli ve kudretli sultanlarn yetime
meleri sonucunda atabeklerin devlet ynetimine tam anlamyla hkim olmalar
ve nihayet Ouz istils ve Harezmahlar Devl eti nin ar bask ve mdahaleleri
eklinde ifade edilir.
Bylece yukarda adlar geen teki btn Seluklu Devletlerinin, tarih sah
nesinden ekilmelerine karlk Trkiye Seluklu Devleti, Hal seferleri, dolay
syla balayan Bizans saldrlar ve nihayet Mool istilsna ramen 1308 ylna
dein varln korumay baaran son Seluklu devleti olarak tarihe gemitir. 300
yla yakn bir sre devam etmi olan Seluklu hkimiyeti artk bylece sona ermi
oldu.
Bibliyografya''da gsterilen bellibal kaynak ve aratrmalardan yararlanmak
suretiyle hazrladmz bu eser, kurulu dnemlerinden itibaren btn Seluklu
devletlerinin siyasal, genel nitelikte olmak zere, tekilt ve kltr tarihlerini kap
samaktadr. Gereksiz ayrntlara yer vermemeye altmz eserimizde, eitli ta
rih sorunlarn mnakaalar yaplmam, zellikle siyasal olaylar, her kltr
dzeyindeki halkmzn, retmen ve rencilerimizin kolaylkla anlayabilecek
leri sade bir dille anlatlmaya allmtr. Evrensel Trk tarihimizin ancak bir
blmn oluturan Seluklu Devletleri Tarihimiz, gemiine sk skya bal
aziz milletimizin istifadesine sunmakla kendimizi gerekten mutlu hissettiimizi,
en iten duygularla ifade etmeliyiz.
Prof. Dr. Ali SEV M Prof. Dr. Erdoan MER L
GR
Snrlar, douda Srderya, batda Adalar ve Marmara Denizleri, kuzeyde Kaf-
kaslar, gneyde Msr'a kadar uzanm olan Byk Seluklu mparatorluu ku
rulmadan nce, Orta ve On-Asyann siyasal grnm yle idi:
Ouz Y abgu Devleti
Hazar Denizi nin dousunda Srderya nn ortalarna kadar uzanan sahalar
da Ouz Yabgu devleti hkm sryordu. Gktrk devletinin esas unsurunu olu
turan Ouzlarn batsnda Hazar ve Bulgar Trk devletleri, kuzeyinde Kimekler
(Kpaklar), gneyinde ise slm dnyas bulunuyordu. Seluklularn ait olduu
Knk boyunun da iinde bulunduu, genellikle gebe Ouz boylarndan oluan
Ouz Yabgu devleti, Yabgu vekili Klerkin (Kuzerkin), Suba (Ordu komutan),7ar-
han ve Yinal nvanlarna sahip olan yneticiler tarafndan ynetiliyordu. Devlet,
beyleri vastasyla feodal bir bala Yabgu ya bal boylar (24 boy) birliinden olu
uyordu. Btn devlet ileri, boy beylerinin katld bir Kurultayda zmle
nirdi. Belli bal ehirleri Yengikent (Klk bakent), Cend (yazlk bakent), Sabran
(Savran), Stkent, Sal, Atlh, Ordu, Barmlkent vs.dir. Ouzlar, 12si Bozok,
12si de Uok olmak zere, 24 boydan olumaktadr. yleki:
BOZOKLAR UOKLAR
Kay Bayndr
Bayat Beene
Alkaevli avuldur
Karaevli epni
Yazr Salur
Der Alayuntlu
Dodurga
Eymr
Yaparl Yreir
Avar dr
Kzk Bdz
Bedili Yva
Karkn Knk
2 AL SEV MERDOAN MER L
Ouz\ ax, itil ve Hrezme komu olmalarndan baka, I slm leminden Hazar
ve Bulgurlara giden kervan ticaret yolu zerinde bulunduklar iin Mslman
larla eitli ekonomik ve kltr ilikilerinde bulunmakta idiler. Bununla birlikte
onlar, Hazarlarn bir ksm ile til Bulgarlarnn toptan Mslman olmalarna ra
men bal olduklar aman (Kamlk, Gk Tanr, Bir Tanr) dininde kaldlar. Bu
nunla birlikte X. yzyln ortalarnda slmiyet, zellikle Srderyann aa
taraflarndaki Ouz kentlerinde sratle yaylmaya balad. Ouz Yabgu devleti
nin 992 ylma kadar ok kuvvetli bir durumda bulunan Hazarlara tbi olduu
anlalyor.
K arahanl Devl eti
Uygur devletinin 840 ylnda Krgzlar tarafndan ortadan kaldrlmasndan
bir sre sonra bakentleri Kagr olmak zere, Karahanl devleti kurulmutur.
zellikle Sat uk B ur a H an n lmnden (955/56) sonra yerine geen h
kmdarlardan A r sl an H an zamannda (lm: Kasm 998), Fergana ve ev
releri Samanoullarndan alnm ve nihayet I l i g Nasr H an devrinde, 999
ylnda, Samanoullarnn Maverannehr deki topraklarn iine alan ve byle-
ce snrlar, Amuderya dan Orta-Tarma kadar uzanan blgeleri iine almtr.
Fakat bir ok Trk devletlerinde grld zere, Karahanl devleti de 1042 y
lnda Bat ve Dou olmak zere ikiye blnd. Bakentleri zkent (ve Semerkant)
olan Bat-Karahanllar, Maverannehr ile Hocende kadar Ferganaya hkim idiler.
Dou-Karahanl devleti ise bakentleri Balasagun (ve Kagr) olmak zere, Ta
la, I sficab, a, Dou-Fergana, Yarkent ve Hotene egemen bulunuyorlard. ok
gemeden her iki blm de Byk Seluklu imparatorluuna tbi hale geldiler
(1071 ve 1089). Daha sonra her iki blm Karahtaylarm ynetimi altna girdi
(1130 ve 1141). Nihayet Dou blm, 1211de ykld; Bats ise Hrezmahlar ta
rafndan 1212 ylnda ortadan kaldrld.
Samanl Devleti
S amanol u E s ed i n drt olunun Maverannehrin eitli ehirlerin
de Abbas valileri olarak giritikleri etkili faaliyetler sonucunda, blgede Saman
l hkimiyetinin temelleri atlmaya baland. Samanl devleti, Nasr bi n A h
met zamannda (875-892), Abbas halifelii tarafndan resmen tanndktan sonra
kurulmutur. Daha sonraki hkmdarlar zamanlarnda, zellikle smai l dev
rinde (892-907), devletin snrlar, kuzey, gney, dou ve bat ynlerinde olduka
genilemi, Maverannehr ve Horasan hkimiyet altna alnm ve buralardaki
kk yresel emrlikler Samanllara tbi duruma getirilmilerdir. zellikle h
kmdarl 29 yl sren I I . Nasr devrinde (914-943), Samanl lkesinde bilim,
kltr, dil ve edebiyat en yksek bir dzeye ulam, eitli dallarda pek ok nl
bilgin, air ve edip yetimi ve bunlar, ok deerli eserler kaleme almlardr. Fa
kat daha sonra tahta geen birok yeteneksiz hkmdarlar devirlerinde devletin
snrlar daralmaya balamtr. zellikle batda Bveyh, douda Karahanl ve
SELUKL U DE VL ETL E R TAR H 3
Gaznelilerin gelien hkimiyetleri karsnda Samanl devleti, yklmaktan kur
tulamamtr (999). Son Samanl hkmdar smai l M unt as r (1000-1005)n
devleti kurtarma yolundaki abalar baarl olamad; Seluklulardan da yardm
almasna ramen Karahanl ve Gazneliler karsnda tutunamad ve sonunda Sa
manl devleti, kesin olarak tarihe kart, topraklar Karahanl ve Gazneliler ara
snda blld.
Gaznel i l er Devleti
Gazneliler, Samanl devletinin dalma dneminde ortaya kan bir Trk dev
letidir. nceleri Samanl devletine tbi olan bu devletin temelleri, Samanllarn
Horasan ordular bakumandan olan A l p t ek i n i n byk abalaryla atlm
tr, A 1p t e k i n in ok gvendii bir Samanl valisi olan S ebk t ek i n, bamsz
Gazne devletinin temellerini kuvvetlendirerek (977), ksa srede Belucistan ile
rine, Toharistan ve Zemindver ve nihayet Peavere kadar hkimiyet alanlarn
geniletti. Daha sonra tahta geen M ahmut (lm: 1030) devrinde, Gazneli
ler, bamsz bir duruma geldi ve Abbas Halifelii tarafndan da resmen tannd;
Samanl topraklarn Karahanllarla birlikte bltler, bylece Sistan, Czcan,
aaniyan, Huttal ve Hrezm, Gazneli snrlar iine alnm oldu. Daha sonra
sultan M ahmut , Hindistana birok seferler (17 sefer) yaparak lslmiyetin bu
lkede yaylmasn salam ve bu sebeple I slm dnyasnda nl bir kahraman
olarak tannmtr. Sultan M ahmut , saltanatnn son zamanlarnda, Seluklu
lar ve dolaysyla birok Trkmen (Ouz) kitlelerinin Maverannehr den Hora
sana gemelerine izin vermi, bu durum ise, Gazneli devleti aleyhine telfisi g
sorunlar yaratm, daha sonra, zerinde ayrntl olarak durulaca gibi, Gazneli
topraklarnda Byk Seluklu devletinin kurulmasn salamtr.
Bveyh Devleti
E b uc B veyh ( B ye) tarafndan kurulan ve daha sonra Ziyaro-
ul l ar nm hizmetine giren olu mad ddevl e A l i , R k n ddi n H a
an ve M u i z z ddi n A h met i n byk abalaryla, sratle gelien ran
kkenli Bveyhoullar devleti, ksa zamanda I sfahan, Cibl, Kirman, Huzistan
ve yrelerine hkim olmu ve hatt A h met , 945 ylnda Badata girip ynetimi
eline geirmitir. A h m e t 5in olu A du du ddevl e F enahusr ev, I rak,
Gney-lran ve Umman elegeirdikten baka El cezirede Hamdanoullar, Tabe-
ristanda Ziyaroullar, Horasanda da Samanoullar aleyhine devletin snrla
rn en geni bir dzeye ulatrd. Fakat onun lmnden sonra aile iinde ayrlk
ve ekimeler bagstermi, nce Gaznel il erin, daha sonra da sultan Tu r u 1 -
un I slm dnyasna hkim olma faaliyetleri sonucunda ortadan kaldrlm (1055),
ancak bu ailenin baz bireyleri, tbi emirlikler halinde, bir sre daha siyasal ya
amlarn devam ettirmilerdir. Bveyh valisi olarak, Badatta grev yapan Trk
asll E bu l h r i s A r sl an B es as i r , i Msr Fatmleri ve Arap emirle
rinden K ur ey ve Dbeys ile ibirlii yaparak 28 Kasm 1058de T u
4 AL SE V M-E RDOAN MER L
r ul B ey i n br ah i m Y nal isyan dolaysyla ehirde bulunmamasndan
istifde ile Badat igal ve halife K aai m B i emr i l l a h titsak alp, Frat
zerindeki Hadise-Ane kalesinde hapsettirmitir. Fakat br ah i m Y n a l m
isyann bastran T ur ul Bey, yeniden Badat'a gelerek B es a s i r yi ber
taraf edip halifeyi tutsaklktan kurtararak makamna iade etmitir. Bylece son
Bveyh emri A r al an B es a s i r nin ilii yayma ve hkim bir mezhep hali
ne getirme faaliyetleri de kesin bir ekilde sona erdirilmitir.
Abbas Hal ifeli i
H z. P ey gamber in amcas A bbas bi n A bd l mu t t al i b i n soyun
dan gelen Abbasler, Emev hanedanna kar srdrdkleri uzun mcadeleler so
nucunda, ( M u h ammed bi n A l i , olu br ah i m, bunun kardeleri E b
Caf er ve E bu l - A bbas ve Horasanl E b M sl i m) zellikle Byk Zap
Suyu savandan (Ocak 750) sonra Emevlere son vererek kendi adlaryla anlan
Abbas Halifeliini kurmulardr, ilk Abbas halifesi E bu l - A bbas S a f f h -
tan sonra yerine geen kardei E b Caf er Mansur (754-775), hilfet baken
tini Badata nakletmi ve bylece halifeliin douya ynelmesini salamtr.
Mansur , halifelii ciddi ekilde uratran i sorunlar byk lde zmle
mi, lkede huzur ve sknu salamtr. Bunda, I ran asll Bermekoullar aile
sinin de byk rol olduunda hi phe yoktur. Fakat daha sonra halife olan
M e h d (775-785) devrinde, Horasanda birtakm mezhep atmalar ortaya k
m ve Bizansla baarl savalar yaplmtr. H d i nin ksa halifeliinden
(785-786) sonra H ar un R ei d hilafet tahtna gemitir. Onun halifeliinin ba
langcnda, Asyada Arap hkimiyeti yksek bir dzeye ulam idi. Genellikle hi
lfet ynetiminin iyi ve dzenli bir ekilde yrtlmesinde, H ar un R e i d in
yetenekli kiilii yannda, Bermekoullar ailesinin de katklar byk olmutur.
H ar u n R e i d i n son zamanlaryla, daha sonraki halifeler devirlerinde, I X.
yzylda, halifeliin siyasal birlii zlmeye balam, bu arada Emev sllesi
nin bir kolu, I spanyada bamsz bir ynetim kurduu gibi, Kuzey-Afrikanu mer
kezle ilikisi kesilmi, Msrda Tulunoullar tarafndan bamsz bir devlet
kurulmutur. Maverannehr ve Horasanda Thir, Saman ve Sajfarler, hil
fetten ayrlarak bamsz birer devlet haline gelmilerdir; bylece Abbas Halife
liinin hkimiyeti, I rak dnda, deta tamamen ykdm bir duruma gelmiti. Msr
ve Kuzey-Afrikada kurulan i Fatm Halifelii, Kzldenizden Atlas Okyanusu-
na dek uzanan lkelere hkim olarak snn Abbas Halifeliini tehdit eder bir
duruma gelmitir. Nihayet I ran ve I rak'ta kurulup genileyen iBveyhoullar,
halife M s t ek f zamannda (944-946) Badat igal edip ynetimi ellerine ge
irmilerdir. Fakat 1040 ylndan sonra sratle genileyip imparatorluk haline ge
len snn Seluklularn I slm leminin madd kuvvet ve kudretini ellerine
geirmeleri sonucunda, Abbas Halifelii, nce Bveyhoullar, daha sonra da
Fatm Halifeliinin bask ve tehdidinden kurtarlmtr.
SELUK L U DEVL ETL E R TAR H
5
Fatm Halifelii
Orta-Doumn byk devletlerinden birisi de Fatm devleti idi. Bu devlet,
I smail dalerinden i adyla tannan Sanal E b A bdu l l ah H s e
yi n bi n A h med ve E b M u h ammed U beydu l l ah M eh d i nin b
yk abalaryla Kuzey-Afrika da, Aleb, Mdrar, Rstem, I dris ve I hid
devletleri topraklarnda kurulmutur (909). Fatm devletinin snrlarn geni
letme giriimleri, ikinci halife E bu l - K as m M u h ammed K aai m zama
nnda (934-946), zellikle E b Y ezi d H a r i c ni n balatt tehlikeli
ayaklanma hareketi nedeniyle uzun bir sre geri kalm oldu. Esas itibariyle dev
letin snrlar, halife M ui z z L i di n i l l ah (953-975) ile olu A z i z B i l l ah
(975/76-996) devirlerinde, Kzl Deni zden Atlas Okyanusuna dek uzanan lkele
ri, yani Hadramut, Yemen, Hicaz, Filistin, Suriye ile btn Kuzey-Afrikay iine
almakta idi. Fakat halife H k i m zamannda (996-1021) balayan ve halife Z a
h i r devrinde (1021-1036) belirli bir ekilde ortaya kan Fatm ynetiminin zaa-
fiyeti nedeniyle, halifelie bal birok eyletlerde kanl ayaklanmalar bagstermi,
dolaysyla bu eyletlerin Msrla dar ilikileri kesilir bir duruma dmtr.
Fakat Z h i r in lmnden sonra yerine geen olu M u s t an s r n uzun sal
tanat dneminde (1036-1094) Fatmler, en hametli devirlerini yaadlar. Bizansla
mcadeleler devam etti ise de Seluklularn Suriye ve Filistini fethedip burada
bir devlet kurmalarndan sonra Bizansla, Seluklular aleyhine iyi ilikiler kur
dular. Yine bu dnemde I smail dileri (propagandac), Yemen ve Sind gibi uzak
lkelerde de etkinliklerini srdrdler, hatt Snn I slm halifeliinin bakenti
Badat, 1058 ylnda, ksa sre de olsa Fatm igaline urad ve halife K aai m B i -
emr i l l ah tutsak alnd (Besasir Olay). Fakat, Snn slm leminin maddi kud
ret ve kuvvetini temsil etmeye balayan Byk Seluklu devleti sultan T u r u l un
mdahalesi sonucunda, Abbas halifelii, Fatm tahakkmnden kurtarld. Devlet
ynetiminde Trklere olduka geni yer veren halife M u s t a n s r n saltanat
nn ortalarna doru Msrda byk huzursuzluklar bagstermitir. Yetenekli vezir
E bu l - K as m C er cer a den sonra vezaret makamna geen E b S a d ,
1047de orduda Trk ve Berberi kuvvetler arasnda patlak veren atmalarda l
drlm, yerine kardei E b Nasr H r un gemise de ok gemeden
E b M u h ammed H aan Y z r , Fatm veziri olmutur. Fakat bu sra
larda Msr ve eyletlerde huzursuzluk ve ekonomik skntlar cidd bir durum
almt. Halife, devletin mal durumunu dzeltmek amacyla, halka para cezas
kesmek, mal ve mlklerine el koymak gibi huzursuzluu daha da arttran eylem
lere girimekte idi. Bu arada Delta blgesi Araplarmn tehlikeli ayaklanmalar
glkle bastrld. Ayrca orduda grevli Trk, Berber l er ve Sudanllar arasn
da bagsteren gerginlik sonderecede tehlikeli bir hal almt. Sivil ynetimin iyi
ce bozulmas, devlet hzinesinin de boalmasnn etkisiyle asker unsurlar yetki
atmalarna giritiler: Hamdanoullarmdan N s r ddevl e, Trk ve Ber-
berlerle ibirlii yaparak 1062-67 yllar arasnda Sudanllar kesin olarak ber
taraf etmeyi baard. Fakat ok gemeden halife zerinde de egemenlik kurmak
6
AL SE V M-E RDOAN MER L
isteyen N s r ddev l e, bir yandan halife, br yandan da rakipleri durumu
na gemi bulunan Trk kkenli i l d en i z , B edr l cemal vs. gibi halifeli
in bellibal ilerigelen emirleriyle mcadele etmek zorunda kald. Bylece skk
bir duruma den N s r ddev l e, Seluklu sultan A l p A r s l a n a bavu
rup onu Msra davet etti. Bununla birlikte o, bir ksm Arap ve Berberi kuvveti
salayarak zellikle Kahire ve Delta blgesinde hkimiyet kurmay baard. Fa
kat ok gemeden 1073 ylnda l den i z tarafndan btn yaknlaryla birlikte
ldrld. Bununla birlikte 1067 ylndan beri hkm srmekte olan ktlk ne
deniyle Msr, byk ve ciddi bir sefalet iinde bulunuyordu. Bu nedenle halkn
bir ou Suriye ve I raka getmek zorunda kald. Halife M ust ans r , lkeyi
iine dt anari ve sefaletten kurtarmak amacyla, halifeliin Akk valisi B e d -
r ii 1c e m a 1 yi Msra ararak devlet ynetimini eline almasn istedi. Soyca
bir Ermeni olan B edr l cema l , Suriyeli emr C ema l dd ev l e nin yeti
tirmesi idi. O, M u s t an s r n veziri olmadan nce Dmakta iki kez valilik yap
m, daha sonra atand Akk valilii srasnda, iyi ynetimi dolaysyla n
kazanmtr. B edr l cema l , Msra arld zaman Dmak ve Akk da en
gvendii kimselerden kurduu Ermeni muhafz alayn da birlikte gtrmt.
Bir gece gizlice Kahire ye gelen B edr l cema l , halifeyi iddetle bask altn
da bulunduran ve kendisinin Msra gelme nedenini anlamakta ok ge kalm
olan Trk, Berberi ve Sudanl emirlerin hepsini bir gecede ldrmek suretiyle
duruma hkim olarak lkedeki anariye son vermi, huzur ve sknu salamada
byk bir baar gstermitir. Bununla birlikte Fatm lkesinde durum iyi deil
di. zellikle XI . yzyln sonlarnda Gney-Anadolu, Suriye ve Filistinde Hal
devletinin kurulmasndan sonra Fatmler, toprak kayplarna uradlar. Fatm
vezirleri, Hallara kar, onlara byk darbeler vuran Suriye Trk hkmdar
N u r eddi n M ahmut ile ibirliinde bulundular. Fakat bir sre sonra Fatm
halifelii, iten byk bir kntye urad. Bu dnemdeki halifelerin hkm
ranlklarn yitirmeleri sonunda vezirler, devlet ynetimine hkim olmaya bala
dlar; sonunda Fatm halifelii halife A d i d in (1160-1171) son zamanlarnda
N u r eddi n M a h mu t un kumandanlarndan S al haddi n E yyu b tara
fndan ortadan kaldrld (Eyll 1171). Bylece Msr ve Kuzey-Afrika da snn Ey
yub devleti kurulmu oldu.
Bizans mparatorl uu
Orta-Dou da byk bir Hristiyan devlet olarak Bizans imparatorluu nu gr
mekteyiz. J u s t i n i an u s tan sonra Bizansa en parlak devrini yaatan I I . B a
si l in lm (1025), imparatorluun bir dnm noktas oldu. Zira bu impa
ratordan sonra tahta geen hkmdarlar devirlerinde, Bizansta bir gerileme ve
anari hkm srd; ancak bu devir, A l ek s i os K omn en os un tahta gei
tarihine (1081) kadar devam etti. Bununla birlikte bu ynetim, Z o e nin I X. K o n s -
t ant i nos Monomak hosi l e evlenmesiyle sona erdi. Artk M on omak h os ,
imparatorluk tahtna oturmutu. M on omak h os devrinde, sivil ynetim ordu
SELUKL U DE VL ETL E R TAR H
7
ya stnlk salad, dolaysyla orduda asker says azaltld gibi, eitli ulus
lardan salanan cretli askerler, Bizans ordusunun ounluunu oluturdu; ayrca
nemh makamlara daP sel l os, X i phi l i nveM avr opus gibi bilginler atand.
Bu siyasetin olumsuz bir sonucu olarak grevlerinden alnan generaller, isyan gi
riiminde bulundular (1042-1047 yllar arasnda); bu isyanlar glkle de olsa
bastrld. D olaylara gelince, Tuna boylarnda huzursuzluk karan Peenek-
ler, itaat altna alnd. Fakat Gney-ltalyada yerleen Normanlar, Bizans memle
ketlerini igale baladlar; fakat imparatorluun dou snrlar, batya oranla daha
dengeli bir durumda bulunuyordu. Msr Fatmleriyle iyi ilikiler srp gider
ken Anadol uyu fethetmekte olan Seluklularla atmalar devam ediyordu. M o -
n oma k h os un lm zerine T h eodor a, Bizans tahtna geti (1055). Onun
bir yllk ynetimi sresince imparatorluk, ite ve dta pek iyi bir durumda ola
mad. T h eod or a dan sonra VI . M i k h a i 1imparator oldu. O, kendisini des
tekleyen sivil parti mensuplarna byk nvan ve armaanlar verdi, fakat te
yandan ordu komutanlar ayakland ve sonunda s aak i os imparator iln edil
di; bylece ordu, yeniden ynetimde hkim duruma geti. Onun lm zerine
deX. K on s t an t i n os Duk as, Bizans tahtna geti (Kasm 1058). Bir yl son
ra (1059) Tunay geip saldrya balayan Macarlarla bar yapld ise de 1064
ylnda onlarn Belgrad elegeirmelerine engel olunamad. 1065 ylnda, Kuman-
larm basks sonunda, Hazar Denizi yrelerinden ayrlan Ouzlar, Tunay geip
Makedonya ve Tesalyaya kadar olan blgeleri aknlara urattlar; Normanlar da
Bizans memleketlerini igale devam ediyorlard. D u k a s n lmnden (Mays
1067) sonra, kars E vdok ya ( E u dok i a) , olu adna imparatorie oldu.
Bununla beraber saraydaki eitli eilimdeki guruplarn devlet ynetimine gelii
gzel karmalar sebebiyle, imparatorluk eyletleri ve ordu byk lde ihma
le urad, ite btn bu sebeplerle, imparatorluun teki eyletlerinde olduu gibi,
Anadol uda da Seluklu fetihlerini durdurabilecek dzenli ordu birlikleri mev
cut deildi. ok gemeden lkenin byle ciddi i ve d sorunlarla kar karya
bulunduu bir srada tahta geen E vdok ya, R omanos Di ogenesi l e ev
lendi. Yeni imparator, devlet ynetiminde baz yeni dzenlemeler yapmak istedi,
bu sebeple Anadolu yakasna ekildi ve Anadoludaki Seluklu fetihlerini durdu
rabilmek amacyla asker hazrlklara balad. Nihayet 26 Austos 1071de Ma
l azgirtte yapt savata, sultan A l p A r sl an karsnda yenilgiye uradktan
baka tutsak da alnd. Bylece onun da imparatorluu sona ermi oldu. Bundan
sonraki dnemlerde de Seluklu fetihleri sebebiyle Bizansn zellikle Anadol u
daki hkimiyeti kmeye devam edecektir.
Hal seferl eri
Orta-Dou I slm dnyasnn zellikle mezhep ve hkimiyet atmalar ile al-
kaland bir zamanda, buraya byk Hal hareketinin ilkinin (Birinci sefer) ba
ladn grmekteyiz.
XI . yzyl sonlarna doru Bat-Avrupada zellikle Vatikan kilisesinin nderlii
altnda H az r et i I s a nm doduu kent olan Kuds I slmlardan kurtarmak
8 AL SE V M-E RDOAN MER L
amacyla, harekete geilmesinin zamannn oktan geldii ve bunun Avrupa H
ristiyan lemi iin kanlmaz olduu ve yerine getirilmesinin artk bir zorunlu
luk haline geldii fikri uyanmt. Hal Seferleri ad verilen bu byk hareketin
temel nedeni, din olmakla birlikte, I slmiyetin, Hristiyanlk aleyhine evrensel
bir din haline gelmesi ve dolaysyla madd snrlarnn dou ve bat ynlerinde
genilemesi, zellikle Malazgirt savandan sonra Seluklularn Bizans egemenli
inde bulunan Anadolu, ksmen Suriye ile Filistini elegeirip, bu lkelerde birer
devlet kurmalar ve ayrca zmirde bir beylik kurarak kuvvetli bir donanma mey
dana getiren ak a B ey i n Rumeli ynnde Bizans ciddi ekilde tehdit eden
Peenekl erl e ibirliine girimesi ve nihayet Bat-Avrupa nm kavimler gn iz
leyen yllarda byk bir ekonomik bunalma dmesi gibi birtakm nedenlerin
bu hareketin hazrlanmasnda nemli roller oynad, ok eitli ynlerden yap
lan aratrmalar sonucunda ortaya konmu bulunuyor.
Bu konuda, sultan B er k y ar u k devrinde bilgi verilecektir.
E yyub l er '
Msr, Suriye ve Yemende hkmran olan Eyyub hanedannn ad, nl h
kmdar S al ah a ddi n in babas N ecmeddi n E yyub bi n ad den
alnmtr. Bununla birlikte bu hanedann asl kurucusu S al ah addi n olmu
tur. Eyyubler, N ecmeddi n E y y u b un (veya babas ad nin de olduu ri
vayet edilir) ynetiminde oturduklar Erivann gneyindeki Dzcinden I raka
gelerek Seluklularn (Byk Seluklu Devleti) hizmetine girdiler (XI I . yzyln
balar) ve kendilerine Tekrit kenti dirlik olarak verildi. Daha sonra Eyyubler,
Musul atabei I madeddi n Zengi i l e ibirlii yaparak onun hizmetine girdi
ler (1138 ylndan sonra). ok gemeden Zengi , E y y u b u Baalbek valiliine
atad (1139). Zengi nin lm (1146) zerine E yyub, Dmak atabeki U n e r in,
kardei E s ed ddi n i r k uh ise Zen gi nin olu byk Trk hkmdar ata
bek N u r eddi n M a h mu t un hizmetine girdiler. Bununla birlikte Dmak-
n fethinden sonra (1154) E yyub ve oullar da N u r ed d i n i n hizmetine
katldlar.
N u r eddi n M ahmut , i Fatm ynetiminin sonderecede zayflad ve
lkenin karklklar iinde bulunduu Msr elegeirip, Hallara kar daha
kuvvetli ve etkili bir duruma gelme kararnda idi. ok gemeden vezirlik maka
mndan uzaklatrlan v e r in kendisine bavurup yardm istemesi zerine N u
r eddi n , ordu komutan i r k u h u S al ahaddi n ile birlikte kuvvetli bir
orduyla Msra gnderdi (1164). i r k uh, Fatm kuvvetlerini yenilgiye uratp
Kahirey' elegeirdi, ok gemeden de Msra hkim oldu. Bu baar zerine Fa
tm halifesi A d i d , onu vezirlik makamna getirdi. Bununla birlikte o, bir sre
sonra vefat etti (Mart 1169). i r k u h un lmnden ok gemeden S al ah ad
di n, N u r ed d i n i n ordu komutanlna getirildikten baka, halife d i d ta
rafndan da vezirlik makamna atand. Bylece Fatm halifelii tam anlamyla
N u r eddi n M ah mu t un hkimiyeti altna alnm oldu. Bununla birlikte S a -
SELUK L U DE VL ETL E R TAR H 9
l ah addi n E yyu b , ordusunun esas kuvvetini oluturan Ouzlarla, kendisi
ne kar harekete geen yerli Zenci ve Ermeni kuvvetlerini tamamiyle bertaraf
ederek Msrn tek bana hkimi olmay baard (Austos 1169), ayrca Dimyat
kuatan Hallar da etkisiz duruma getirdi. Bu baarlardan sonra Sal ahad-
d i n , tbi bulunduu N u r eddi n in emri zerine i Fatm halifeliine son verdi
ve btn lkede i hutbesini kaldrarak Abbas halifelii adna snn hutbesini
okuttu (Eyll 1171). Esasen bu sralarda da son Fatm halifesi olan A d i d lm
idi; bylece i Fatm halifelii de sona ermi oldu. Bu baarlarndan dolay S a -
l ah addi n , Msrda bamsz bir devlet kurmay ama edinmeye balad. Bu
nun zerine tbii N u r eddi n ile olan ilikileri bozulmaya yz tutmakta idi.
Bununla birlikte o, N u r ed d i n e kar herhangi bir ekilde isyan ile bamsz
ln iln etmeye cesaret edemedi. Bu arada S al ah addi n , aabeyi T ur an-
a h bir miktar kuvvetle gndererek Yemeni Hariclerin elinden kurtard gibi,
Kuzey-Afrikaya da sevkettii kuvvetler, L ibyann byk bir blmn fethetmeyi
baardlar (1173, 1174). Bu sralarda tbii bulunduu N u r eddi n M ahmut ,
Dmakta vefat etmi idi (Mays 1174). Bylece serbest kalan S al ahaddi n , ba
mszln kazand. ok gemeden o, dzenledii seferler sonucunda Suriye, Fi
listin, Gney-Dou Anadolu ve Kuzey-I raka hkim oldu. Bu baarlarndan son
ra S al ah addi n , btn I slm kuvvetlerini toplayarak Hallara kar hareke
te geti. Bilindii zere o, Httnde 3 Temmuz 1187de Hallar ar bir yenilgiye
uratarak Kuds amanla teslim alp (Ekim 1187), buradaki Hal krallna son
verdi; bu olay zerine Hristiyan lemi I I I . Hal seferini dzenlediler. S al ah ad
di n in lmnden (Mart 1192) sonra oullar M el i k l az i z Msr a, M e 1i -
k l ef dal ama ve M el i k z z ah i r Halebe hkim olup Eyyublerin birer
kolunun hkmdar oldular; kardei M el i k l di l ise Kuzey-Arabistan ile El-
cezi reye hkim oldu. Fakat bir sre sonra M el i k l di l , yeenlerinin taht kav
galarndan faydalanarak onlar etkisiz duruma getirip, kardei S al ah addi n in
hemen hemen btn lkesine hkim oldu. Bununla birlikte o, kendisine tbi olmak
la birlikte lkeyi oullar arasnda (M el i k l k mi l e Msr, M el i k l mu-
a z z a m a am, M el i k l f r i z , M el i k l evhad ve M el i k l e r ef e
de Elcezirenin eitli yrelerini) bltrd; Haleb ise S al ah addi n i n soyun
dan gelen kimselerin ynetiminde kald. Eyyub ailesi arasndaki ba, M e 1i k -
1 d i 1ve olu M el i k l k mi l dnemlerinde byk lde srdrlmse de
S al ah a ddi n i n aktif siyaseti bu dnemde yava yava gevetilmi, dolaysyla
Hallarla genellikle bar iinde kalnmaya allmtr. Bu tr siyasetin uygu
lanmasnn sebeplerinden birisi de Elcezire Eyyub hkmdarlarnn zellikle Tr
kiye Seluklu devletinin bask ve tehdidi altnda bulunmasdr, ite bu yumuama
siyasetinin bir sonucu olarak M el i k l k mi l , Yafa antlamasyla Kuds ve y
relerini Alman imparatoru I I . F r eder i k ( F r i ed r i ch ) e vermekten ekin
medi, bylece dmanlarna kar imparatorun yardm ve desteini salad (ubat
1229). M el i k l k mi l i n lmnden (1238) sonra Eyyubler, i mcadeleler
10 AL SE V M-E RDOAN MER L
dolaysyla cidd bir zaafiyete uradlar. Bununla birlikte Hallara kar (VI . Hal
seferi) gzle grlr bir stnlk kazandlar. Fakat M el i k ss al i h N ecmed-
di n E y y u b un lmnden (Kasm 1248) ok gemeden sonra Msrda devlet
ynetimi Trk Bahr Memlklerinin eline geti. Daha sonra Elcezire (1245), Ha~
leb ve am (1260) Eyyubleri, Moollar tarafndan ortadan kaldrld, ya da tbi
duruma getirildi. Diyarbakr Eyyubleri, Akkoyunlular, Yemen Eyyublerine ise
Trk Resulleri son verdiler (1228).
Meml kl l er
XI I I . yzyl Orta-Dousu'nun byk Trk devletlerinden birisi de Memlk-
l (Memlkn anlam: Tutsak, kle ve cretli asker) devletidir. Memlkler, Bah
r (Memlikl-Bahriyye) ve Burc (MemliklBurci yye) olmak zere, iki saltanat
halinde hkmran olmulardr. Bahr Memlkler, klalarnn Nil I rma zerin
deki Ravza adasnda bulunmas dolaysyla bu ad almlardr. Burc (Burciyye)
Memlkler ise Kahiredeki Kal atul cebel de bulunan burlara yerletirilmeleri se
bebiyle bu adla anlmlardr.
Eyyub devletinin tarih sahnesinden ekilmesinden sonra Msrda kurulan
Trk Memlkl devletinin ilk hkmdar z z eddi n A ybek et - T r k man
(1250-1257)dir. A ybek , kendisinin hkmdarlna kar kanlar (Ak t ay,
B aybar s, K al avun vs.) etkisiz duruma getirdikten baka, gya Memlkl dev
letine son vermek isteyen Suriye Eyyublerin de onlarla giritii savata (ubat
1251) yenilgiye uratp bertaraf etmeyi baard. Bu baardan sonra Ay bek , Ab
bas halifesi M u s t as m m giriimi zerine, I raka ynelmekte olan Moollara
kar, dman durumunda bulunduu Suriye Eyyubleriyle bar ve ittifak yap
mak suretiyle (Nisan 1253) Yakm-dou I slm birliini salad (1254). Btn bu
baarlarna ramen A ybek , kars ecer d d r n fedaileri tarafndan l
drlmekten kurtulamad (Nisan 1257). Ay b e k in bylece bertaraf edilmesin
den sonra devletin ilerigelen emirleri, Ay b ek i n olu N u r eddi n A l i yi
hkmdar iln ettiler (Nisan 1257). Bununla birlikte bu emirler arasnda yetki
atmalar balad. zellikle Suriyedeki Bahriyye emirleri, ynetimi elegeirmek
amacyla Msra iki kez saldrda bulundularsa da baarl olamadlar (1257-58).
Fakat te yandan Mool l arm I rak istil ile Suriyeye ynelmeleri zerine, dev
letin ilerigelen emirleri, toplanp aldklar karar uyarnca N u r ed d i n A l i yi
tahttan indirip S ey f ed d i n K u t u z u hkmdar iln ettiler (Kasm 1259). Bu
srada Moollar, Suriyeyi istil ve igal etmilerdi. Devletin btn ilerigelen emir
ve kumandanlar ve halk, yeni hkmdardan Mool istilsn nlemeyi bekliyor
lard. Bu byk tehlike karsnda mit ve cesaretini asla kaybetmeyen K ut uz,
Suriyedeki Msra kskn Bahriyye Memlklerinin de tam destek ve yardmn
saladktan sonra kuvvetli ordusuyla Kahireden kp Mool l ara kar harekete
geti. Bilindii zere o, Aynclut ky yrelerinde, Moollarla giritii ok id
detli bir savata onlar ar ve kesin bir yenilgiye uratt (Eyll 1260), Mool or
dusu ilk kez dalp kamak zorunda kald. Bu nemli tarih zafer sonunda,
SEL UK L U DE VL ETL E R TAR H 11
Moollarn Yakr-dou I slm lkelerini istil, igal ve bu topraklarda yerleme
leri nlenmi oldu. Bununla birlikte K ut uz , zaferden sonra Kahireye dner
ken ilerigelen Bahriyye emirleriyle ibirlii yaparak rakibi durumuna geen
B aybar sve arkadalar tarafndan ldrld (Ekim 1260). Bu olaydan birka
gn sonra Bahriyye emirleri toplanp B a y ba r s Melikzzhir nvamyla Mem-
lkl hkmdar (Sultan) iln ile tahta oturttular (Ekim 1260). Hi vakit kaybet
meden derhal harekete geen B a y b a r s , lke iindeki baz isyanlar bastrp
huzur ve sknu saladktan sonra dta da Mool ve Hallarla baarl mcade
lelerde bulundu. yleki: B ay b a r s , frsat bulduka Suriyeye saldran ve za
man zaman Hallarla ibirlii yapan Moollar sevkettii bir orduyla yenilgiye
urattktan (1269) baka, bizzat ordusuyla harekete geerek vefat eden H 1a -
g nun yerine geen olu A b a k a nin Hallarla takviye edilmi oln kuvvet
lerini Harran ve daha sonra B rede bozguna uratt (1271-72). Bu baarl asker
hareketlerden sonra B a y b a r s , ilgili blmde ayrntl olarak grlecei zere,
baz Seluklu ve zellikle Karamanoullar emirleriyle ibirlii yaparak Mool-
lar bu lkeden atmak amacyla, Anadol uya bir sefer dzenleyerek Moollar El
bistan ovasnda ar ve kesin bir yenilgiye uratt ve onlar deta imha etti (Nisan
1277).
B aybar s, saltanat tahtna oturmasnn birinci (1261) ve ikinci (1262) ylla
rnda Moollarla ittifak yapan VI . B oh emu n d un ynetimindeki Antakya ya
iki kez saldr ve kuatmada bulundu ise de ehri alamad. Bu arada B aybar s,
Moollar tarafndan yklan (1258) Abbas halifeliini Msrda yeniden kurduk
tan baka, Moollara kar Altmordu devletiyle ittifak ve dolaysyla ibirlii yapt.
Bylece Mool ve Hallara kar daha kuvvetli bir duruma geen B aybar s,
ordusuyla harekete geerek Kaysariyye, Yafa, Arsuf, Arlis, Safed ve Resule kent
lerini birer birer fethetti, Akky da iddetle kuatt ise de elegeiremedi (1265-66).
Daha sonra o, daha nce (1259-60) Moollarla ibirlii yaparak onlar Suriyeyi
istil ve igale kkrtan ukurova Ermenilerine kar K a l av u n un kumanda
snda gnderdii ordu, Ermeni ve mttefiklerini Derbesak yrelerinde yenilgiye
urattktan (Austos 1266) baka, Misis, Kozan, Adana ve Tarsusu yama ve tah
rip etti. Dzenledii bu baarl seferden sonra B aybar s, zellikle Hallarn
birbirleriyle ekime ve atmalarn frsat bilerek Taberiye, Akk, Yafa vs. e
hirleri istil ve tahrip ettikten (1267-68) sonra byk Hal merkezlerinden biri
olan Antakyay baarl bir kuatmadan sonra fethetti (Nisan 1268). Bylece Ha
llarn 1097 ylnda (I . Hal seferi) kurduklar Antakya Prenslii tarihe karm
oldu. Daha sonra (1270) Kbrsa baarsz bir deniz seferi dzenleyen B aybar s,
bir yl sonra Trablus Hal Prensliine kar harekete geerek baz kaleleri fethetti.
lke iinde ve dnda giritii siyas, asker ve ekonomik faaliyetler sonunda
devlet ynetimini salam temeller zerine oturtmay baaran B aybar s devrin
de, lkenin snrlar batda Sirenaykaya, gneyde Nubya ve Massavaya, kuzey
de Toros dalarna kadar uzanmaktayd. Bu byk Trk hkmdar 20 Haziran
1277de hayata gzlerini yummutur.
12
AL SEV MERDOAN MER L
B a y ba r s tan sonra Bahriyye Memlkl kolundan 21 sultan hkmran ol
mu ve bu kol, 1382ye kadar 132 yl devam etmitir. B a y ba r s tan sonraki h
kmdarlardan zel l i kl e M el i k l ma n s u r S ey f ed d i n K a l a v u n
(1279-1290) ve olu M el i k n n as r M u h ammed (1293-1294, 1299-1309,
1310-1341) devirleri, Memlkl devleti tarihinde i ve d olaylar bakmndan nem
lidir. 1382-1517 yllar arasnda devlet ynetimini ellerinde tutan Burciyye Mem
lkl hkmdarlar, Bahriyye koluna mensup sultanlar gibi yetenekli ve kudretli
deillerdi. Bu Memlkler zamannda (XV. yzyl), Orta-dou'da T i mur istil
sndan baka, Akkoyunlu ve zellikle Osmanl devletlerinin hkmranlklar ba
lam ve sonunda Burciyye Memlkleri (son hkmdar M el i k i i l e r ef T u
rna n b a y ) Osmanl hkmdar byk sultan Y avuz Sel i m tarafndan orta
dan kaldrlmtr (22 Ocak 1517). Bu kolun nl hkmdarlar arasnda M e 1i -
k z z a h i r B er k u k , M el i k l m ey y ed eyh , M el i k l e r ef
B ar sbay, M el i k z z ah i r ak mak , M el i k l e r ef nal ve M el i
k l e r ef K ay t bay yer almlardr.
BUYUK SELUKLU
MPARATORLUU
d e v l e t i n k u r u l u d o n e mi
Sel ukl ul ar n kkeni ve trih sahnesine k lar
ilgili kaynaklarn belirttikleri zere, Seluklular, Ouzlarn Knk boyuna men
supturlar. Seluklularn atas olarak bilinen ve ok kuvvetli oluu nedeniyle ken
disine Ouzlar arasnda Demir Yayl (Temr Yal) nvan verilen D u k a k
(Tu k a k ), Ouz Yabgu devletinde Y abgu dan sonra gelen nemli bir siyas ve
asker greve sahip idi. Bu sebeple Ouz Y a bgu su, devletin nemli i ve d
sorunlarn D u k a k la grmek suretiyle zmlerdi. Yaplan aratrmalarn
altnda Ouz Yabgu devletinde nemli bir durumda bulunduu anlalan ka
labalk Knk boyunun beyi olan D u k a k m adrc olduu ve Soylu han,
veya hakan sllesinden bulunduu hususlar, tarih gereklerle badaamaz.
D u k a k m ileri nesebi (soyu) hakknda, zellikle I bn l - A d m ( Bugye, s.
10)deki kayt, ( S e 1 u k bi n Davud bi n E yyub bi n Duk ak bi n I I -
yas bi n B ehr am bi n Y usuf bi n A z i z ) ilgili kaynak ve dolaysyla ara
trmalarda yer almaz. Baz kaynak ve bunlara dayanarak yaplan aratrmalarda,
D u k a k m Hazar Trklerine tbiiyeti ileri srlmse de bu konuda yaplan
eitli aratrmalar sonucunda, ancak bu tbiiyetin Hazarlarn ok kuvvetli ol
duklar 922 ylndan nce, Ouz Yabgu devleti dolaysyla olduu tespit edilmitir.
Kuvvetli bir asker ve siyas yetenei olan D u k a k n Ouz Yabgusu yla olan
anlamazl, pek gereki olmayan bir hikye eklinde kaynaklara gemitir. Ri
vayete gre Du k ak , bir Trk zmresine (Belki Hazarlar) kar sefere kmak
isteyen Y abgu ile mnakaa eder ve sonunda bu mnakaa bir kavgaya dn
r; fakat Ouz beylerinin araya girmesi zerine, dzenlenen bir len srasnda
Y abgu ve Duk ak barrlar. Bu olaydan sonra D u k a k n Ouzlar arasnda
n artar. Dukak^hakknda bildiklerimiz bundan ibarettir; onun lm tarihi
de kesin olarak bilinmemekte, ancak 875-885 yllar arasnda vukubulduu tah
min edilmektedir.
D u k a k n lmnden sonra Sel uk ( Sel uk , imls Trkenin ses uyu
muna aykr olup kaynaklarda ve baz aratrmalarda mcadeleci veya k
k sel anlamlarna gelen Saluk, Sal, Selk, Selik), gen yalarda (aa
yukar 17-18) Ouz Y abgusu tarafndan Subala (ordu bakomutanl, bu
16 AL SE V M-E RDOAN MER L
gnk Genel Kurmay Bakanl) atanm, ayrca Knk boyunun da beyi olmu
tur. Babas tarafndan eski Trk trelerine gre iyi bir asker ve siyaseti olarak
yetitirilmi olan S el u k , Yabgu devletinde, ksa srede byk bir n sahibi
olmutur. Bununla birlikte ilgili kaynak ve aratrmalarda belirtildiine gre, bir
gn S el uk , Y abgu nun sarayna girerek H at un, ocuklar ve teki dev
let ilerigelenlerinin nnden geerek Y a bgu nun hemen yanna oturmutur.
Onun bu hareketi, bata H at un olmak zere, devlet erkn tarafndan Bir
Saygszlk olarak nitelendirilmitir. Bu nedenle ok gemeden devlet adamlar
nn etkisiyle S e 1 u k u kendisine rakip grmeye balayan Y abgu, ayrca kar
snn ( H at un) da kkrtmasyla S e 1 u k a cephe alarak onu bertaraf etme
hazrlklarna balad. Bunun zerine durumu ciddileen S el uk , aile bireyle
ri ve Knk boyuna mensup kk bir Ouz kitlesiyle Y abgu devletinin klk
bakenti Yengikentten ayrlp devletin yazlk bakenti olan Cende getmek zo
runda kald. S el u k un bu g, kaynaklarda Trkistandan veya Turandan
rana ve Drl-Harbden Diyar I slma gei biiminde belirtilip kaydedilmi
tir. S el uk , ksa zamanda, esasen Y abgu devletinin hkmranlnn olduka
zayf olduu Cend ehrine hkim oldu ve burada kk bir beylik kurdu. Bu e
hir ve evresi, I slm lemine ok yakn olup, burada slmiyet sratle yaylmakta
idi. Sel uk , bir sre sonra Knk boyu ilerigelenleriyle bir toplant yaparak iinde
bulunduklar artlar mzakere edip deerlendirdi ve onlara Biz, g edip yer
letiimiz bu lkede hkim din haline gelen I slmiyeti kabul etmek zorundayz,
aksi takdirde bir devlet halinde byyp geliemeyiz, nemsiz kk bir kitle ola
rak yaamaya mahkum oluruz dedi. Bylece S el uk , iinde bulunduklar si
yasal ve sosyal ortam ne kadar iyi anlam ve ileri grl bir lider olduunu
gstermitir. Uzun mzakerelerden sonra S el uk , kaynaklarda ad belirtilme
yen bir ehrin (Cend ya da Maverannehr de baka bir ehir) valisine bir heyet
gndererek kendilerine I slm dinini retecek bir din bilgini (fakih)
gndermesini bildirdi. Bylece S e 1 u k ve beraberindeki Ouzlar, Gk Tanr
dininden (Kam, aman) ayrlp I slmiyeti kabul ettiler (Aa-yukar 960larda).
Bu olay, gerek Seluklu tarihinde, gerekse slm devir Trk tarihinde, ok nemli
bir dnm noktasn oluturur ve S e 1 u k da Seluklu tarihinde, I slmiyeti ka
bul eden ilk hkmdar olarak tarihe geer. Esasen Gk Tanr dini ile slmiyet
arasnda byk bi r yaknlk vardr. Bylece I sl mi yete giren S el
uk , M el i k l - G a z i nvann alarak kfirlere kar cihada balad. O,
Cend ehrindeki Yabgu devletinin vergi memurlarn Mslmanlar, kfirlere vergi,
vermez diyerek ehirden uzaklatrd; daha sonra kendilerine saldran kfir Trk
rktalarna kar baarl gazalarda bulundu. te bu seferlerin birinde, byk
olu M i k i 1ehit olmutur. Daha sonraki yllarda, Byk Seluklu devletini ku
racak olan M i k i 1 in oullar T ur ul ve ar B eyl er , dedeleri Sel uk
tarafndan zenle bytlp yetitirilmilerdir.
Samanl ve K arahanll erla i l i ki l er
S el uk , Cendde bir beylik kurduktan sonra zellikle Karahanl-Samanl
mcadeleleri srasnda, blgede siyas ve asker bir gn temsilcisi durumuna
SELUKL U DE VL ETL ER TAR H 17
geldi. Bu sebeple S el u k un beylii, Karahanllar karsnda skk bir duru
ma den Samanllar tarafndan resmen tannd ve ok gemeden de Samanl h
kmdar N uh, Karahanl hkmdar B ur a H an a kar kendisinden asker
yardm isteinde bulundu. Bunun zerine S el u k , byk olu A r sl an ( s
r a i l ) n kumandasnda Samanllara yardmc bir birlik gnderdi ve bu sayede
Samanllar, Karahanllar yenilgiye urattlar; buna karlk onlar, Buhara-
Semerkant arasnda, Karahanl snr yaknlarndaki Nur (Nur Ata) ilesini Sel
uklulara yurt olarak verdiler; bylece A r s 1a n a bal Ouzlar, Maverannehr e
gelip Nur ilesine yerletiler (Aa-yukar 990 yl civar). Seluklularn da iin
de bulunduu Ouzlarn (Mslman olduktan sonra Trkmen adyla anlmlar
dr) gneye, Maverannehre g etmelerinin sebepleri, eitli aratrmalara gre,
1 Kuzeyden Kpaklarm Ouzlar sktrmalar,
2 Yer ve otlak darl,
3 Gayri Mslim Ouz Yabgu devletiyle yaptklar mcadeleler,
4 Mslman Karahanllarm gittike kuvvetlenip blgede hkim bir g ha
line gelmi olmalar
eklinde tespit edilmitir.
Sel uk , Maverannehre g etmedi ve bir sre sonra da (Aa-yukar 1007
ylnda) Cendde ld ve buraya gmld. S el u k un kaynaklarda tes
pit edilebilen gen yata ehit olan M i k i l ile A r sl an, Y usuf Y nal ve M u
sa i n an adlarnda drt olu vard. Ayrca beinci olu olarak Y u n u s un da
bulunduu ileri srlmektedir. S el u k un lmnden sonra eski Trk tresi
gereince, byk erkek ocuk olan A r s l an , Seluklu ailesinin bana bey (ba
bu) olarak gemi ve Yabgu nvamn almtr. Yine tre gereince, A r s l a n -
dan sonra Musa i nan Bey, uzun bir sre Yabgu nvamn kullanmtr. By
lece A r sl an Y abgu, Seluklularn beyi durumunda idi; bununla birlikte
ailenin dier bireyleri, kendilerine bal Ouz oymaklarnn banda, yar bam
sz bir durumda idiler ve A r sl an Y a bgu ya zayf bir feodal bala bal bulu
nuyorlard. Bylece genellikle T ur ul ve ar B ey l er e bal olan Ouzlara
Seluklular, A r s l an a bal olanlara Yabgulular ve Y usuf Y n al a bal olan
lara da Ymalllar ad verilmitir.
Dedeleri S e 1 u k un lmnden sonra T ur ul ve ar B eyl er , Y-
nalllar ve M u s a i nan Bey de Maverannehrdeki Nur ilesi yrelerine gel
milerdi. Bu sralarda Karahanllarm byk hkmdar H ar un B ur a Han,
Buharay alp Samanl devletine son verdi (999). Bylece Samanllarn mttefi
ki durumunda bulunan A r sl an Y abgu, Karahanllarm karsnda yalnz kald.
Fakat bir sre sonra son Samanl hkmdar smai l Munt as r , A r s
l an Y abgu ile birleip harekete geerek Buharay Karahanllardan geri ald
ve hatt onlar, Semerkant yrelerindeki Zerefan kprs yaknlarnda bozguna
uratt. Fakat ok gemeden M unt as r , Karahanl I l i g Nasr H an kar
snda yeniden bozguna urayarak Buharay terketmek zorunda kald. Bununla
18 AL SEV MERDOAN MER L
birlikte mcadeleyi srdren Munt as r , A r sl an Y abgu dan yeni bir as
ker yardm salayarak Semerkant taraflarnda I l i g Nasr H an yeniden boz
guna uratt (1003). Fakat bu arada A r sl an Y abgu, siyaset deitirip
I l i g Nasr H an la birleerek M u n t as r a kar cephe ald. Bylece Mun-
t a r , Samanl devletini yeniden diriltme giriimlerinde baarl olamad (1004).
Samanl devletinin tarih sahnesinden tamamen ekilmesinden sonra A r s
l an Y abgu, Karahanllarla ibirliine devam etti ise de yine de Samanllarn
ortadan kaldrlmasndan sonra Maverannetrdeki olaylarn nasl bir geliim gs
tereceini beklemekte idi. te yandan I l i g Nasr H a n n saldrsna urayan
T ur ul ve ar B eyl er , Karahanl hkmdar B ur a H an n hizme
tine girmek zorunda kaldlar. Bu hizmet srasnda B ur a H an, T ur ul
B e y i yakalatp hapse att. Bunun zerine derhal harekete geen ar Bey,
B ur a H an n sevkettii kuvvetleri yenilgiye uratp, baz Karahanl kuman
danlarn tutsak ald; bunun zerine B ur a H an, T ur ul B ey i serbest
brakmak zorunda kald. Bu olaydan sonra T ur ul ve ar B eyl er , ken
dilerine bal Trkmenlerle yeniden Maverannehre dndler. Fakat bir sre sonra
I l i g Nasr H an n lm (1012/13) zerine, Karahanl hkmdar A r s
l an Han tarafndan hapsedilmi olan Karahanl ehzadesi A l i T ek i n, bir fr
satn bulup hapisten kaarak A r sl an Y a bgu nun desteiyle Buharay
elegeirdi ve burada bamsz bir Karahanl beylii kurmay baard, mttefiki
A r sl an Y abgu nun kzyla da evlenerek daha gl bir duruma geldi. By
lece Karahanl ve Gaznelilere kar yeni bir ittifak cephesi kurulmu oldu, ite
bu olaydan sonradr ki Ar sl an Y abgu, dolaysyla Seluklular, Maverannehr-
de siyas ve asker bakmdan daha ok nem kazanmaya balad.
K arahanl ve Gaznel i l erl e il i ki l er
ilgili kaynaklarda kesin kaytlarn bulunmamasna ramen olaylarn cereya
nndan Seluklu ailesinin banda bulunan A r sl an ile T ur ul ve ar B ey
l er arasnda sk bir ilikinin olmad, bir soukluun ve gerginliin var olduu
anlalyor. Bunun kesin bir kant da A r sl an Y abgu nun Al i T ek i n ile olan
ittifakna T ur ul ve ar B ey l er in alnmam olmasdr. Nitekim ok ge
meden Seluklu ailesi arasndaki bu gerginlik, daha da ileri boyutlara ulam,
bunun sonucunda da A l i T ek i n, T ur ul ve ar B ey l er e kar hare
kete geerek onlar gsz bir duruma getirip kendine tbi olmaya zorlamtr.
Onun bu dmanca giriiminin mttefiki A r sl an Y a bgu dan habersiz oldu
u, ya da bu konuda onun onayn almad pek dnlemez. Bir yandan B u
r a H an m, br yandan da A l i T ek i n i n bask ve saldrlar karsnda
sonderecede ciddi ve tehlikeli durumlara den T ur ul ve ar B ey
l er , kendileri iin daha gvenli yeni bir yurt aramaya karar verdiler. Bunu uy
gulamak amacyla T ur ul Bey ve Trkmenler, savunmas daha kolay olan llere
ekilirken ar Bey, vaktiyle Abbaslerin hizmetinde bulunmu olan Trk soy
dalarnn gazalarda bulunduklar Bizans ynetimindeki Anadol uya bir kei f se
feri ne kt. yleki:
SELUKL U DE VL ETL E R TAR H 19
ar Bey, bin Trk atlsyla Maverannehrden batya Anadolu yn
ne hareket etti. O, 1016 ylnda Gaznelilerin ynetiminde bulunan Horasan ze
rinden, daha nce buraya gelmi olan ve kendisine katlan Trkmenlerle, bura
valisi A r sl an C a z i b in kendisini izlemesine ramen, deta bir yldrm h
zyla geip Acem I rak (Zaros dalarnn dou blgesi) topraklarna girdi. a
r B e y in harektn haber alan ve bu sralarda Hindistanda fetihler yapmakta
olan Gazne sultan M ahmut , ar B ey in geiine engel olamamas sebe
biyle A r sl an C az i b e sonderecede kzarak onu iddetle azarlad. a
r Bey, burada pek fazla kalmayarak Azerbaycan zerinden Dou-Anadolu
snrlarn ap Van Gl havzasna girdi. lk olarak Anadol uya giren, zellikle
Ermeni kaynaklarnda vasfland zere, Mzrak, ok ve yaydan oluan silhlar
ekili, beli kemerli, uzun ve rl sal, rzgr gibi uan Trk atllar karsn
da Bizans komutan S en ek er i m i n gnderdii kuvvetler, Yamur gibi atlan
oklar karsnda kesin bir yenilgiye uradlar. Bunun sonucunda, baz kaleler
dnda, Van Gl havzasnn byk bir blm Trk kuvvetlerinin kontrol ve
denetimi altna girdi. Bu blgede, kendisine artk hibir Bizans kuvvetinin kar
koyamad ar Bey, kuzeye ynelip Grclerin oturduklar Nahvan ta
raflarna yrd. B i z a n s n Grc asll kumandan L i p a r i t i n savaa ce
saret edememesi sonucunda ar Bey, btn blgeyi kolayca hkimiyet ve
denetimi altna almay baard. Daha sonra o, Dovin ehrinin gneyindeki Nig ke
simine yryerek kendilerine kar koymaya alan Beni kalesi Bizans kuman
dan Vaak P ah l a v u n i nin kuvvetlerini bozguna uratp darmadan etti,
hatt bu kumandan, bozgun srasnda kaarken Trk askerleri tarafndan ld
rld. Bylece ar Bey, gneydeki Van Gl havzasndan baka, Nahvan
ve Nig kesimini de aknlara uratt. Sonu olarak, ar Bey, ilerde yurt edi
nilmesi amacyla, baaryla tamamlad bu keif seferi sonucunda, yolu zerin
de ald takviyelerle birlikte ancak be, alt bin atly bulan ve o devir iin bile
kk saylabilen bir Trk kuvvetini, Bizansn Dou-Anadoludaki kuvvetleri
nin durduramayacak bir derecede olduunu, bylece bizzat ve fiilen tespit etmi
oldu. ok gemeden ar Bey, A r sl an C az i b in, ald emir zerine ken
disini iddetle izlemelerinden mahirane bir ekilde syrlmay baard; o, geldii
gzergh olan Azerbaycan ve Horasan zerinden Maverannehre dnp, karde
i T ur ul B ey e ulaarak (1021) yapt keif seferi hakknda ona geni bilgi
verdi ve Biz, buradaki gl devletlerle, yani Karahanl ve Gazneli devletleriy
le mcadele edemeyiz, ancak Horasan, Azerbaycan ve Dou-Anadoluya gidip ora
larda hkmran olabiliriz, zira oralarda bize kar koyabilecek hibir kuvvete
rastlamadm diyerek onu bat ynne harekete tevik etti.
Samanl devletinin ortadan kaldrlmasndan sonra Buharada bir Karahan-
l beylii kuran ve olduka kalabalk Trkmen kitlelerine sahip olan A r sl an Ya b -
gu ile de bir ittifak yaptn grdmz A l i T ek i n, bylece Karahanl ve
Gaznelilere kar nc siyas ve asker bir kuvvetin temsilcisi olmay baard
ve Maverannehrde hkimiyet alanlarn geniletme etkinliklerine balad. Bu
20 AL SEV MER DOAN MER L
nun zerine Hrezme de hkim olan Gazneliler ile Maverannehrde kendileri
ne kar herhangi bir rakip grmek istemeyen Karahanllar, derhal harekete
getiler. yleki: Karahanl byk hkmdar Y usuf K adi r H a n ile Gazne
sultan M ahmut , Semerkant yaknlarnda bir toplant yaptlar (1025). Her iki
hkmdar arasnda, kaynaklarda belirtildii zere, ran ve Turan sorunlar
zerinde yaplan mzakerelerde u kararlar alnd:
1 A l i T ek i n i n Maverannehr,deki beyliine son verilecek, beyliin ba
na Y usuf K adi r H an n olu Y een T ek i n getirilecek,
2 Karahanl ve Gazneliler iin gittike byk bir tehlike olmaya balayan
A r sl an Y abgu nun banda bulunduu btn Trkmenler, Maverannehr-
den Horasana nakledilecekler,
3 Amuderya, her iki devlet arasndaki snr oluturacak,
4 Her iki devlet hkmdar, bu antlamay salamlatrmak iin karlkl
olarak akrabalk giriiminde bulunacaklar,
5 1. ve 2. maddelerin uygulanmas grevini sultan M ahmut stlenecek.
Horasana gei
Sultan M ahmut , derhal kararlatrlan szkonusu antlama maddelerinin
uygulamasna giriti. yleki: O, bu sralarda, her iki hkmdarn muhtemel ani
saldrlarndan korunmak amacyla A l i T ek i n ile birlikte llere ekilen A r s
l an Y a bgu ya bir eli gndererek Biz, srekli olarak Hindistana gaza ama
cyla seferlere gidiyoruz. Birok I slm memleketlerinden gelen gnlller, bizimle
birlikte bu seferlere katlyorlar; fakat Mslman olan sizler, bu gazalara niin
katlmyorsunuz? Btn bu konular grmek ve dostluk kurmak zere, sizi sa
rayma davet ediyorum; geldiiniz takdirde size lyk olduunuz nvanlarla ltuf
ve ihsanlarda bulunulacaktr. dedi. ki byk devlet karsnda baarl olama
yacann bilinci iinde bulunan A r sl an Y abgu, baz yakn arkadalaryla bir
likte sultan M a h mu t un yanma Semerkanta gitti. Onuruna verilen lendeki
konumalar srasnda, sultann Bana asker yardm gerekirse ne kadar atl kuv
vet gnderebilirsin? sorusu zerine, biraz da ikili olan A r sl an Y abgu, si-
lhdarndan bir ok alarak Bunu, kendi boyuma (Knk) gnderirsem 10 bin atl,
silhdardan ald bir yay gsterip Bunu, kendi ulusuma gnderirsem 30 bin at
l , yine silhdarndan ald oklardan birisini gsterip Eer bunu Balhan da
na gnderirsem 100 bin atl, bir ok ile yay karp Bunu, ayrca gnderdiim
takdirde 100 bin atl ve nihayet kard bir oku gsterip Eer bunu Trkis
tana gnderirsem 200 bin atl gelir cevabn verdi. Onun bu szleri karsnda
hayretler iinde kalan sultan Mahmut , esasen hile ile davet ettii A r sl an Ya b -
gu, olu K ut al m ve baz yakn arkadalarn tutuklatarak Kemire giden ge
itteki bir tepe zerinde bulunan Klincar (Kalencer) kalesine gnderip hapse
attrd. Sultan M ahmut , A r sl an Y abgu yu bylece bertaraf ettikten son
SELUKL U DE VL ETL E R TAR H 21
ra onun basz kalan Trkmenlerine saldrlar dzenleyip onlar geni apta ya
malatt ve ok gemeden de bunlardan drt bin adrlk (Aa-yukar 10-15 bin)
bir kitleyi, Horasan valisi A r sl an C a z i b in muhalefetine ramen Horasana
getirterek Nesa, Bverd ve Ferve (Kzl Avrat)ye yerletirdi. Kaynaklarda Bal
kan ve I rak Trkmenleri adlaryla anlan bu Tiirkmenler, zellikle babular A r s
l an Y a bgu nun hapsedilmesi sebebiyle, K z l , Y amur , Gk t a,
B oa, Mansur , A nas ol u vs. gibi beylerin ynetimleri altnda, daima ha
reket halinde grnmlerdir. Nitekim ok gemeden bu Tiirkmenler, zellikle
Gazneli vergi memurlarnn zulme varan davranlar zerine, kendilerine kat
lan dier Trkmenlerle birlikte oturduklar blgede yama hareketlerine bala
dlar. Bunun zerine sultan M ahmut , nce Horasan valisi A r sl an C az i b i
onlara kar evketti, daha sonra da bizzat kendisi harekete geerek (1028) onlar
ar bir ekilde cezalandrd. Bunun zerine Trkmenlern bir ksm, eitli bey
lerin ynetiminde, Balhan dalarna ve Dihistana kap sndlar, dier bir ks
m da batya hareket ederek Azerbaycan ve Dou-Anadoluya kadar uzanan
blgelere aknlar yaptlar. zellikle bu Trkmenler, A r sl an Y a bgu nun K-
lincar hapishanesinden bir ok gndermesi zerine, Gaznelilere kar saldrlar
n daha da arttrdlar, ayrca babularn Klincar 'd a ki hapishaneden kurtarma
giriimlerinde bulundularsa da baarl olamadlar. Ancak K ut al m , tutsak
lktan kurtulup babasna bal Trkmenlern obasna ulamay baard. Bir sre
sonra A r sl an Y abgu, yedi yl kald bu hapishanede ld (1032).
Yeni Sel ukl u babul ar :
Turul ve ar Beyler
A r sl an Y a bgu nun hapsi ve lm zerine, Seluklu ailesinin, dolaysy
la Trkmenlern yeni babular olarak T ur ul ve ar Bey kardeleri g
ryoruz; ailenin bana ise Yabgu olarak yaa byk olan sakin tabiatl
Musa nan Bey getirildi. Sultan M ahmut , A r sl an Y abgu ya baa
ryla uygulad bertaraf etme siyasetini bu kez, T ur ul ve ar B ey l er e
de uygulamak amacyla onlara bir eli gnderip Kendilerine yurt verme neri
sinde bulundu ise de onlar, onun bu amal nerisini kabule yanamadlar. te.
yandan A l i T ek i n, yeniden Buhara ya gelip Karahanh beyliinin bana ge
ti. O, bu kez, T ur ul ve ar B ey l er e haber gnderip Ortak dmanla
r olan Karahanl ve Gaznelilere kar ittifak nerisinde bulundu, fakat vaktiyle
kendilerine kar dmanca tutum ve davranlar sebebiyle kendisine artk g-
venemeyen T ur ul ve ar B eyl er , onun bu nerisini kabul etmediler. Bu
nun zerine A l i T ek i n, bu kez Seluklu ailesini birbirine drp blmek ve
kendisine tbi duruma sokmak amacyla, Y usuf Y nal a bir eli ve deerli
armaanlar gnderip kendisine Seluklu Yabgusu nvan verme nerisinde bu
lundu ise de baarl bir sonu alamad. Bunun zerine o, A l p K ar a komuta
snda sevkettii bir orduyla Seluklulara bir baskn yaptrd; yaplan
arpmalarda, bata Y usuf Y nal olmak zere, birok Seluklu beyi ve aske
ri ldrld. Buna ramen ksa zamanda toparlanan Seluklular, T ur ul , a-
22 AL SE V M-E RDOAN MER L
r ve Musa Y abgu ynetimindeki bir orduyla harekete geerek ikinci Seluklu
sultan olacak olan A l p A r s l a n n doumunu (Ocak 1029) uurlu sayp,
A l p K ar a komutasndaki Buhara Karahanl beyliinin ordusunu yenilgiye u
rattklar gibi, A l p K ar a ve pek ok Karahanl emrini ldrmeyi baardlar
(1030). Buna ramen A l i T ek i n i n devaml saldrlar karsnda Seluklular,
Hrezme getmek zorunda kaldlar ve burann Gazneli valisi A l t u n t a n
kendilerine yurt olarak verdii urhan ve Darhn (Dergn) yrelerine yerleti
ler. te yandan, bu sralarda Gazneli sultan M ahmut lm (1030), taht mca
delesinden A l i T ek i n i n desteiyle galip kan olu Mesut , Gazneli sultan
olmutu. Bununla birlikte babasnn siyasetini aynen uygulamaya devam eden M e
sut , Hrezm valisi A l t u n t a , Buhara ya Al i T ek i n e kar bir seferle g
revlendirdi ise de Debsiyede yaplan savatan (1032) ksa bir sre sonra
A l t unt a ld. Onun yerine Hrezm valiliine atanan olu H ar u n , bam
szln iln ile Gaznelilere kar isyana balad (1034); durumunu kuvvetlendir
mek amacyla A l i T ek i n den baka Seluklularn yardm ve desteini salamak
iin, onlarla da bir ittifak yapt; buna karlk Seluklulara, Hrezmde Ribat
Ma ve urhan yurt olarak verdi. Bylece Gaznelilere kar l bir ittifak olu
turulmu oldu, ite bu olay, Seluklularn blgede yeniden siyas ve asker bir
gce kavutuunu ifade eder.
Hrezme gelip yurt sahibi olan Seluklular yakndan izledii anlalan Ouz
larn Baranl (Koyunlu) boyundan ve kaynaklarda ok eski Seluklu dman
olarak belirtilen son Ouz Yabgusunun (Belki A l i H an) olu olmas muhtemel
olan Cend emri ahmel i k , Ekim/Kasm 1034de, Kurban bayramnda, Seluk
lulara ani bir baskn yapt, onlardan 8 bin kiiyi ldrp birok kadn, ocuk
ve askeri tutsak aldktan baka, pek ok da mal elegeirerek Cende dnd. Ger
ekten daha gvenli bir yerde bulunduklarn sanan Seluklular, sonderecede a
knlk ve telaa kaplp A l i Te k i n in, ya da H a r u n un ihanetine uradklarn
sandlar ve derhal Amuderyay geip Ribt Nemeke gelip kondular. Olaydan he
men sonra H ar u n, mttefiki Seluklular kaybetmemek amacyla, onlar tesel
li etti ve pek ok mal ve para vererek J irezmdeki yurtlarna geri dndrd. Ayrca
o, Amuderya zerindeki bir gemide bulutuu (Kasm 1034) ahmel i k ile Sel
uklular bartrma giriimlerinde bulundu ise de baarl olamad. Seluklula
ra yeniden saldrmak isteyen ahmel i k , H ar u n un kalabalk ordusu (30 bin)
karsnda Cende geri ekilmek zorunda kald. Bu olaydan bir sre sonra A l i Te -
k i n ld (Ocak 1035); bylece Gaznelilerle mcadele halinde bulunan H ar un,
ok nemli bir mttefikini kaybetmi oldu. Bunu frsat bilen Gazne sultan M e
sut , zayf bir duruma dm olan H a r u n u, gizlice gnderdii bir fedai tara
fndan ldrtt (Nisan 1035). Bu iki nemli olaydan sonra Seluklular, bir yandan
A l i T ek i n i n oullar, br yandan da Gaznelilerin tehdidi altnda, yeniden
ciddi ve tehlikeli bir dneme girmi oldular.
Gaznel i l erl e mcadel el er
Hrezmdeki yurtlarnda ok kritik ve g bir duruma dtn grd
mz Seluklular, T ur ul , ar ve Musa nan Y abgu nun ynetim
SEL UK L U DEVL ETL ER TAR H 23
lerinde kendilerine bal Trkmenlerle birlikte Mays 1035de, Gaznelilerden
izin almakszn Amuderyay geip Horasana geldiler ve Merv, Serahs ve Ferve
yrelerinde konakladlar; daha nce buraya gelmi olan baz Trkmen guruplar
da kendilerine katld, bylece saylar daha da oalm oldu. Seluklu babu
lar, derhal Gaznelilern Horasan Divan (Hkmet) Bakan S r i ye bir mek
tup gndererek Yurtsuz kaldklarn, aresizlik iinde bulunduklarndan
Horasana gelmek zorunluluunu duyduklarn, asker hizmet (zellikle Balhan,
Dihistan, Hrezm ve Ceyhun ynnden yaplmas muhtemel Trkmen saldrlar
n durdurma) karlnda, oturduklar yerlerin kendilerine verilmesi hususun
da, sultan Mesut katnda kendileri iin ricada bulunmasn zr dileyerek
bildirdiler. Durumdan derhal haberdar edilen sultan Mesut , vaktiyle babas sul
tan M a h mu t un, A r sl an Y abgu Ouzlarn Horasana nakletmekle nasl
ciddi bir hata ilediini ve onlarn, lke iinde kardklar sorunlar gznne
alarak Seluklularn bu isteini kabul etmedi. Fakat Gazneli devletinin Divan ye
leri, u anda 10 bin sava atlya sahip bulunan Seluklularn dman bir du
ruma getirilmesinin doru olmayacan ileri srdlerse de sultan, kararn
deitirmedi ve Seluklulara kar bir asker harekt dzenlemeye karar verdi
ve bunu derhal uygulamaya koydu. Bu amala o, hacip B eg T ogd ( B eydo-
du) komutasnda Seluklulara kar sevkettii byk Gazneli ordusu, ilk nce
Seluklular bozguna uratt ise de Nesa yrelerinde yaplan esas savata (Hazi
ran 1035), zellikle ar B ey in byk asker yetenei sayesinde, kesin bir
yenilgiye uratld; bakumandan B eg T ogd ve dalan kuvvetleri, glkle Ni-
abura kaabildiler. Seluklular, bu zaferden sonra ganimet olarak pek ok al
tn, deerli eya, silh, giysi ve at elegeirdiler. Gaznelilere kar kazanlan bu
zafer, Seluklularn devlet kurma yolunda kazandklar ok nemli ve tarih bir
baar saylr. Nitekim sultan Mesut , T ur ul B ey e Nesay, a
r B e y e Dihistan ve Musa i n an Y a bgu ya da Ferve yi Dihkan (Vali)
nvamyla kta ettiini bildiren bir ferman (menr) ile birlikte hilat (zel resm
giysi), klh, eerli at, altn kemer ve sancak gnderdi; buna karlk Seluklular
da, Gaznelilere tbi olacaklard. Bylece yaplan antlama sonunda sultan, Sel
uklulara Horasanda muhtariyet (yar bamszlk) vererek onlar, siyas ve as
ker bir g olarak tanmak zorunda kald (Austos 1035).
Ba ms zl k kazanmalnn: 1038 Zaferi
1035 zaferinden sonra devaml olarak Trkistandan geden Ouzlarn ken
dilerine katlmasyla gittike oalp glenen Seluklular, Gazneliler iin daha
ciddi bir tehlike haline gelmeye baladlar. Yukarda szkonusu edilen antlama
ya ramen her iki taraf birbirlerine kar gven duymamakta idi. zellikle say
lar gittike artan, bu bakmdan yeni yurtlara ihtiya duyan Seluklular,
Gaznelilerden yeni topraklar (Merv, Serahs, Bverd ve yreleri) istedikten baka
Sistana kadar aknlar yapmakta, ayrca H a r u n dan sonra Hrezmah olan I s -
m a i 1ve Karahanl hkmdar B ur a H a n ile de siyas ilikiler kurma giri
24 AL SE V M-E RDOAN MER L
imlerinde bulunmakta idiler. Seluklularn btn bu hareket ve giriimlerini ya
kndan izleyen sultan M e s u t , bu kez onlar kesin bir darbe ile Horasandan
karma kararnda idi. Bu amala o, hacib S b a kumandasnda 15 (ya da 17)
bin kiilik bir Gazne ordusunu Horasan'a, ikinci bir orduyu da Herata gnder
di; blgedeki siyas durumu anlamaktan yoksun olmas dolaysyla, Seluklulara
nem vermeyerek Hindistana sefere kt. S b a nin Niaburdan Serahsa y
rmesi zerine, korku ve endieye kaplan Seluklular, btn arlk ve ailelerini
Merv lne gnderdiler ve Serahs yrelerinde, Gazne ordusuna kar sava d
zeni aldlar. ok gemeden her iki taraf kuvvetleri arasnda arpmalar balad.
Gaznelilere oranla, az bir kuvveti bulunan Seluklular, atl kuvvetleriyle, dona
nm bakmndan ar Gazne ordusuna, onlar ypratma amacyla, bozkr sava d
zeni uyarnca, saldrlarda bulunup geri ekiliyorlard. Fakat ok gemeden Mays
1038 sonlarnda Serahs yrelerindeki Telhbda her iki taraf kuvvetleri arasnda
btn bir gn sren iddetli bir sava sonunda, zellikle yine ar B ey i n
asker yetenei ve ustaca manevralar sayesinde, Gazne ordusu, ikinci kez, kesin
bir yenilgiye urad, S b a ve dier Gazneli kumandan ve askerler Herata
katlar.
Seluklular, Gaznelilere kar kazandklar bu ikinci zafer sonucunda, artk
bamszla kavutular. Eski Trk devlet geleneine gre, T ur ul Bey, devle
tin hukuk bakan olarak Niabur^, ar Bey Merv e, Musa nan Y ab
gu ise Serahsa sahip ve hkim oldular. Bylece Horasanda Gazne devletinin
hkimiyeti sona ermi, artk Seluklu hkmranl balamt. br ah i m Y i -
nal , savatan sonra 200 atl bir kuvvetle Niabura girip ehri T ur ul Bey
adna teslim ald ve onun adna Sultanl-Muazzam (Byk Sultan) nvanyla hut
be okuttu. ok gemeden kolunda bir yay ve belinde ok olduu halde, bin
atl ile Niabur a gelen T ur ul Bey, ehir ilerigelenleri tarafndan byk bir
trenle karland ve Gazne sultan M es u t un tahtna grkemli bir trenle oturdu;
derhal oluturulan Mezlim Di van nda (Divanl-Mezlim) halkn ikyetlerini
birer birer dinledi; ok gemeden de Seluklu devletinin tekiltn dzenleme
almalarna balad. Bu amala o, baz atamalarda bulundu. Merv ehrinde de
ar Bey adna Melikl-Mlk (Melikler Meliki) nvanyla hutbe okutuldu.
Bir sre sonra Abbas halifesi K aai m B i emr i l l ah , Niabura T u
r ul B e y e bir eli gnderdi; bylece Abbas halifelii, Horasanda Seluklu h
kimiyetini tanm oluyordu.
Dandanakan Zaferi
Seluklularn kazandklar bundan nce szkonusu edilen iki nemli zafer
den (1035, 1038) sonra Gaznelilern blgedeki siyas ve asker durumu ciddi e
kilde sarsld; bundan faydalanan Karahanl ehzadesi B r i T ek i n, Gazne
topraklarna baz akmlarda bulundu (Ekim 1038). Sultan M esut , sarslan du
rumunu kuvvetlendirme amacyla Hrezmi vermek karlnda, Seluklulara ve
asi Hrezmah s mai l e kar Cend emri ahmel i k i l e bir ittifak yapt. Ger
SEL UK L U DE VL ETL E R TAR H
25
ekletirdii bu siyas giriimden sonra o, iinde ok sayda sava fillerinin de yer
ald atl ve yayadan oluan 50 bin kiilik, kaynaklarda btn Trkistann da
hi kar koyamayaca biiminde vasflanan bir orduyla harekete geerek, nce
Bel he gelip daha sonra da Serahs zerine yrd. Bu sralarda ar Bey,
Tlikn, Fryb, uburkan ve yrelerini fethetmekle meguld. Sultann bu ha
rekt zerine ar Bey, Serahsa geldikten sonra T ur ul Bey ve M u
sa nan Y abgu da Serahsa gelip toplandlar ve derhal hareket halinde bu
lunan sultana kar sava hazrlklarna baladlar. Bununla birlikte baz Seluklu
babular, ok byk ve gl Gazne ordusu karsnda dayanamayacaklarn
dnerek Rey, Crcan ve Cibal taraflarna ekilme fikrinde idiler. Buna kar
kan ar Bey, Horasann asla terkedilmemesini, baka yeni blgelerde
baarl olmann ok g olduunu, ar Gazne ordusu karsnda nc kez za
fer kazanabileceklerini ifade etti. Onun bu fikri, dier Seluklu babular ta
rafndan da kabul edildi. ok gemeden says 20 binden biraz fazla olan Seluklu
ordusu ile 50 bin kiilik Gazne ordusu, Telhb yrelerinde savaa tututu (Mays
1039). Byk Gazne ordusu karsnda tutunamayan Seluklu kuvvetleri, yakn
yrelerdeki llere ekilmek zorunda kaldlar. Bu arada sultan Mesut , Nia-
bura gitti (Ocak 1040). Bununla birlikte Seluklular, llerden sevkettikleri ha
fi f ve hareket yetenei ok fazla olan atl birliklerle Gazne ordusunu ypratma
saldrlarna baladlar, zellikle yrelerdeki su kuyularn tahrip ile kapatyor
lard. Bu arada Seluklu babular, sultan M es u t un Nesa, Bverd ve Fer-
ve Seluklulara verilecek, Niabur, Serahs ve Merv Gaznelilerde kalacak
eklindeki bar nerisini kabul ile onlarla geici bir anlamaya vardlar. Bylece
her iki taraf da kesin sonulu bir savaa hazrlanma zaman ve frsat elde etmi
lerdi. Bu sralarda Trkistandan gelen kalabalk Ouz kitleleri, davet zerine,
Seluklulara katldlar, bylece onlar, Gazneliler karsnda biraz daha gl bir
duruma gelmi oldular.
K Niaburda geiren sultan M esut , Seluklulara kesin bir darbe vurup,
onlar Horasandan karmak, ya da kendilerine tbi duruma getirmek kararn
da idi. ok gemeden sultan, Niaburdan 100 bin kiilik devrin en byk ordu
suyla Tus ve Serahs ynnde harekta balad (1040 yl ilkbahar). Onun ok
kuvvetli bir orduyla harekete getiini haber alan Seluklu babular, derhal top
lanp durumu mzakere ettiler. Babulardan ounluunun Bu ciddi ve tehli
keli durum karsnda Bat-I rana (Rey, Cibal vs.) ekilme fikri, yine ar Bey
tarafndan iddetle reddedildi ve onun l yoluyla gelmekte olan yorgun ve ar
Gazne ordusuna kar baarl olabilecekleri fikri, dier Seluklu babular ta
rafndan bu kez de olumlu bulunarak kabul edildi. ok gemeden Serahstan ha
reket eden Seluklu ordusunun ncleri, bu sralarda Merv ynnde ilerlemekte
olan Gazne ordusuna saldrlara baladlar; esas ordu ise taktik gerei l ynne
doru ekilmekte idi. Bu arada ancak 20 bin atldan oluan Seluklu ordusundan
baz birlikler, Gazne ordusunun yolu zerindeki btn su kuyularn da tahrip
edip kapattlar, bylece kalabalk Gazne ordusunu susuz brakma planlarn
26
AL SE V M-E RDOAN MER L
tam bir baaryla uyguladlar. te yandan su ihtiyacn gidermek amacyla Merv
yaknlarndaki sular bol olan Dandanakan (Dendnekn, Dendnkn, Trkme
nistan Cumhuriyetinde, Merv-Serahs arasnda Tarbd) kalesi yrelerine do
ru yn deitirip ilerleyen Gazne ordusu, gerekten susuzluk ve yorgunluktan
perian bir duruma dmt, ayrca artan Seluklu nc kuvvetlerinin saldr
lar da onlara ar zayiat verdiriyordu. Dandanakandak su kuyularnn da Sel
uklular tarafndan tahrip edildiini gren sultan, ciddi bir mitsizlie kapld,
ordusunda da disiplin yava yava bozulmaya ve sultanla ordu komutanlar ara
snda fikir ayrlklar grlmeye balad. te bylece aldklar nlemlerle Gazne
ordusunu henz savaa girimeden nce kt duruma drmeyi baaran Seluk
lu babular, Dandanakan kalesi nlerinde, onlarla kesin sonulu birr mey
dan sava yapmaya karar verip derhal harekete getiler. Burada 22-24 Mays 1040
gnleri arasnda ( gn) yaplan ve ok iddetle cereyan eden deta lm-kalm
savanda, birlikten yoksun, a, susuz ve yorgun Gazne ordusu, zellikle daha n
ceki savalarda olduu gibi, byk asker, sava tekniini ok iyi bilen ve ayn e
kilde baaryla uygulayan ar B ey in mahirane taktik ve saldrlar karsnda
kesin bir yenilgiye uratld. arpmalar srasnda Gazne ordusunda yer alan baz
Trkmen birlikleri, Seluklu saflarna gemilerdi. 24 Mays gn, artk koskoca
Gazne ordusu sava meydannda grnmyordu. Sultan Mesut , 100 atl ile a
laya alaya sava meydanndan glkle kap cann kurtard, dier Gazneli ko
mutanlar da (sultann kardei A bd r r e i d , olu M evdu d, B eydodu ,
Hacip E bu n nas r , Sipehslar A l i , Slar K ar at ek i nv. s. gibi) ayn ekilde
ordu saflarn terkedip kamlard. Savatan sonra Seluklular, Gaznelilerin de
erli hzinesi ile silh ve pek ok mal elegeirdiler, bunlarn byk bir ksm sa
vaa katlan askerlere datld.
Seluklular Cend ehrinden ayrldktan sonra girdikleri I slm leminde Ka-
rahanl ve Gaznelilerle giritikleri uzun sreli etin mcadelelerin doruk nokta
sn oluturan Dandanatan zaferinden sonra artk zledikleri tam bamszlklarn
kazandlar. Bu zafer, Trk-I sln ve dnya tarihi bakmndan ok nemli sonu
lar dourmutur. Artk onlar, Horasanda bir devlet kurduktan sonra btn Sn
n I slm leminin madd kuvvet ve kudretini temsil ile onu, her trl i ve d
tehlikelere kar koruma grevini stlenmilerdir.
Devleti n kurul uu
Dandanakan savandan hemen sonra sava alanndaki adrnda bulunan sal
tanat tahtna kartlan T ur ul Bey, btn Seluklu babular tarafndan Ho
rasan Seluklu hkmdar olarak iln ve kabul edildi, bu byk ltuf ve
ihsanndan dolay da secdeye kapanlarak U l u T a n r ya iten yakarlarda bu
lunuldu. Daha sonra Merv ehrinde btn Seluklu babu ve ehzdelerinin de
katld Byk Kurultayda alnan bir kararla, kazanlan bu tarih zaferi bildir
mek amacyla T ur ul B ey in imzasyla, bata Abbas halifesi olmak zere, b
tn Karahanl hkmdar ve ehzadelerine, randaki yresel emirliklere birer
SELUK L U DEVL ETL E R TAR H 27
fetihnme (fetih mektubu) gnderildi. zellikle halife K aai m B i emr i l l a h a
gnderilen fetihnmede Gazne hkmdarlar sultan M ahmut ve M es u t un
kendilerine kar giritikleri haksz ve gereksiz mcadele, uradklar ktlk ve
zulmler birer birer belirtilmi, Seluklularn halifeye daima itaat edip sadk
olduklar, halka daima adaletle muamele yapmaya baladklar ve kffara kar
gaza yapacaklar bildirilmitir. Bu fetihnamenin ba tarafnda, eski Trk hki
miyet simgesi olan o/c ve yay iaretleri yer almtr. Daha sonra alman baka
bir karar gereince, fethedilmesi planlanan memleket ve lkeler, Seluklu ailesi
nin babular arasnda ylece paylalmtr:
T ur ul Bey, fiilen ve hukuken Sultan olarak bakent Niaburda otura
cak ve bat ynndeki lkelerin fetihlerini stlenecek. ar Bey, Melik ve
ordu komutan olarak ynetim merkezi Mervde oturacak, Serahs ve Belh ehir
leri ile Amuderya-Gazne arasndaki memleketleri fetih ile sahip olacak. M u
sa nan Y abgu ise, bakenti Herat olmak zere, Bst ve I sfizar ile Sistana
kadar uzanan memleketlere hkim olacak. Ayrca devletin merkeziyeti siyaseti
gereince, kendilerine muhtariyet verilmeyen Seluklu ehzdeleri br ahi m Y -
n a 1(Sultan T u r u l un anne bir kardei, Y usuf Y n al n olu) Kuhistana,
K ut al m , Grcan ve Damgana, ar B ey i n olu K avur t Bey Kir-
mana atanmlardr. Bylece yeni kurulan Seluklu devleti, bu l ynetim tar
z gereince, bltrlm oldu. ar ve Musa nan B eyl er , kendi
ynetim blgelerinde, sultan Tu r u 1 un adndan sonra, adlarna hutbe okutup
para bastrabilecekleri gibi, saraylarnn kapsnda gnde kez (sultan gnde
be kez) bando (nevbet) aldrabilecekler ve balarnda da hkmdarlk simgele
rinden olan etr tatabileceklerdi. Bununla birlikte her ikisi, bakent Niabur-
daki sultan T u r u l a kesinlikle tbi bir durumda kalacaklard.
Seluklu devlet tekilt dzenlendii sralarda deney sahibi Samanl ve Gaz
neli devlet adamlarndan faydalanld. Bu itibarla sultan T ur ul , E bul -
K as m A l i yi ilk Seluklu veziri olarak atad, sonra I sfahan emri F er -
mur z bi n K ak uye nin elisi E bu l - F et h i de vezirlie getirdi; daha sonra
daA mi dl ml k M uh ammed K n d r yi kendine vezir yapt; Trk k
kenli A b d u r r a h ma n A l p z en i de hciplie atad. ar B e y in veziri
E b A l i dan, Musa nan B ey inki ise E bu l - F az l olmulardr.
SULTAN TURUL DEVR
II.
Yei feti hl er ve s nrl ar n geni l emesi
Daha nceki blmde grld zere, Dandanakan savandan sonra T u
r ul Bey, Seluklu devleti sultan olarak tahta oturmutu. Bir sre sonra Mervde
toplanan Kurultayda alnan kararlar ve tespit edilen fetih planlar uyarnca sul
tan T ur ul , ar ve Mu s,a nan Bey Ter, kendi blgelerine giderek fe
tihlere giritiler. yleki:
Sultan T ur u l , bakent Niaburda devlet tekiltn kurduktan sonra Cur-
can ve Taberistan Seluklu devleti snrlar iine ald (1041/42) ve buralardaki
kk yresel Ziyar ve Bavend emirlerini vasal bir stat ile Seluklu devletine
tbi hale getirdi. te yandan kuvvetli bir orduyla harekete geen ar Bey,
Gazne- valisi A l t u n t ak n savunduu Belh i kuatt; sultan M es u t un olu
M e v d u d , ehri kurtarmak amacyla, kar harekete geti ise de yenilgiye ura
d ve ok gemeden vali, ehri ar B ey e teslim etmek zorunda kald. Daha
sonra ar Bey, Czcan, Badgis, Huttalan ile Toharistanm dier ehir ve
kalelerini birer birer fethetti. Musa i nan B ey e gelince, o da ordusuyla ha
rekete geip Herat fethetti ve buraya yerleti. Bu arada br ah i m Y n a l m
kardei E r t a da Sistan eyletini fethederek burada Musa i n an Bey ad
na hutbe okuttu (1040). Bunun zerine Gazne tahtna geen M e v d u d , kar ha
rekta balayarak Herat geri almay baard.
Daha nce grld zere, Seluklularn amansz dman olan Cend emri
ahmel i k , kalabalk bir orduyla sultan M es u t un daha nce kendisine bir
fermanla (menr) verdii Hrezme saldrd ve bura valisi s mai l i Asibde ar
bir yenilgiye uratt (ubat 1041). Bu yenilgi zerine smai l , beraberindeki emr
ve askerleriyle Hrezmden ayrlp Seluklulara snd. Bylece ahmel i k ,
savunmasz kalan Hrezmi kolaylkla elegeirdi. Bunun zerine ar Bey,
Gaznelilerle mcadeleyi brakp, kendilerine snan I s m a i 1ve kuvvetlerini de
ordusuna alarak derhal Hrezm zerine yrd. Bunu haber alan ahmel i k
ise Hrezmden ekilmek zorunda kald. Fakat bir sre sonra o, Hrezme dnp
yeniden faaliyetlerde bulununca Bat-I ran seferinden dnen sultan T u-
SELUKL U DE VL ETL ER TAR H 29
r ul , ar Bey ile birlikte byk bir orduyla Hrezme yrd (1043). r-
gen ehrinde kuatlan ahmel i k , glkle de olsa kuatmadan kurtulup
Gaznel il ere snd. Onun bylece bertaraf edilmesinden sonra Hrezm, Byk
Seluklu devletine tbi bir eyalet haline getirildi. Bir sre sonra Mekranda E r -
ta tarafndan yakalanarak ar Bey e getirilen ahmel i k , atld ha
pishanede ld. Bylece Seluklularn bu eski ve amansz dman da ortadan
kaldrlm oldu.
Hrezm seferinden dnen ar Bey, yeniden Gaznelilere kar harekete
geerek daha nce grld zere, Musa i nan Bey in elinden alnan He-
rat kuatp sktrd, fakat hastalanmas zerine geri ekilmek zorunda kald.
Bu arada Gazne sultan M evdu d, kar saldrya geerek baz yresel baarlar
kazand; fakat bir sre sonra E r t a ile yapt savata kesin bir yenilgiye ura
tld. Bylece Musa i nan Bey, yeniden Herat ve Sistana tam anlamyla h
kim ve sahip oldu. te yandan hastal sebebiyle seferlere katlamayan
ar Bey, olu gen ehzade A l p A r s l a n Gaznelilere kar sefere gn
derdi. kt bu ilk seferde ok baarl bir asker harekt sonunda A l p A r s
l an, Gazneli kuvvetlerini yenilgiye uratt; Tirmiz, Kubdiyn, Vah ve Valvlic
(Kunduz) ehirlerini elegeirdikten baka btn Toharistan da fethetmeyi ba
ard. ar Bey, fethettii btn bu ehirlerin ynetimini olu A l p A r s -
l an a verdi, E b A l i a d a n da ona vezir yapt. Daha sonra ar Bey,
Horasan Seluklulardan geri almak amacyla, Karahanl hkmdar A r s
l an H a n ve Bveyhollar hkmdar E b K l i cr ile bir ittifak yaparak
saldrya hazrlanan Gazne sultan M e v d u d ve mttefiklerine kar savunma ha
zrlklarna giriti. Fakat sultan M ev d u d un lm ve Bveyhollar kuvvet
lerinin l yolunda telef olmalar sebebiyle, ciddi bir sava yaplmad. Bu arada
ar Bey in gnderdii Seluklu kuvvetleri, Hrezme saldran Gaznelilerin
yanda Kpak emri H a k y Urgente yenilgiye uratt. te yandan, bir s
re sonra A r sl an H an, Tirmize yryp ehri tahrip ve yama ettikten baka,
Belh ve Toharistan geri almak amacyla Ceyhun rman geti. Bunun zerine
ar Bey, olu A l p A r s 1a n ona kar gnderdi. Fakat savaa cesaret ede
meyen A r sl an H an, ar B ey e bavurup bar isteinde bulundu. Her
iki taraf arasnda yaplan mzakerelerden sonra onunla Horasan ve teki Sel
uklu memleketlerine saldrda bulunmamas artyla bir bar yapld. Bu olaydan
bir sre sonra ar Bey, Bveyhoullarnm ynetiminde bulunan Kirman
Seluklu snrlar iine alma amacyla oraya olu K avur t B ey i gnderdi. Da
ha sonra bir Seluklu Devleti (Kirman Seluklu Devleti) kurulacak olan bu blge,
aa-yukar 1055 ylma kadar Seluklu hkimiyeti altna alnmtr.
Gaznelilerle yukarda szkonusu edilen mcadele ve dolaysyla Seluklu fe
tihleri devam ederken Bat-I ran da Dihistan blgesinin fethi ile grevlendirilen
br ah i m Y nal , fetihlerini srdrmekte idi. A r sl an Y abgu ya bal olan
Trkmenler, Gk t a, K z l , B oa, Ouz ol u Mansur , A nas o-
1u vs. gibi beylerin ynetimleri altnda, Dandanakan savandan nce, kendileri
30
AL SEV MERDOAN MER L
ne ihanet eden Kkuyeoullar emirlerinden A l dd ev l e nin elinde bulunan
Rey ehrini elegeirerek (1039) burada A z i z ddev l e K z l Bey in ban
da bulunduu bir Trkmen Beylii kurmulard. Bunun zerine sfahana kaan
A l ddev l e, snn I slm leminin manevi bakan olan Abbas halifesi K a a -
i m B i emr i l l a h a bavurup ondan yardm isteinde bulundu. Halifenin de
kendisine bavurusu zerine sultan T u r u l , bu srada Dihistanm ynetimiyle
megul bulunan br ah i m Y n a l , Trkmenleri itaat altna almakla grev
lendirdi. Grev emrini alan br ah i m Y nal , Hemedan, Cibal ve Rey ehirle
rini elegeirdi. Bu blgedeki Trkmenler ise bat ynne hareket ettiler. ok
gemeden sultan T ur ul , Rey ehrine gelip burada bulunan br ahi m Y nal
tarafndan byk ve grkemli bir trenle karland. ehrin derhal imar edilme
sini emreden sultan T ur u l , Seluklu fetih planlarna gre, fethedilmesi ka
rarlatrlan bat lkelerinin fetih harektn daha yakndan ynetmek amacyla,
devletin bakentini Niaburdan buraya nakletti. ehirdeki eski hkmdar sara
yn (Drl-emare) yktrp kendine yeni bir saray yaptrd. Ayrca ehirde cami
ve medrese ina ettirdi. Sultan,-burada kendi adna para da bastrmtr (1042/43).
Sultan T ur u l , Reyi Seluklu devleti bakenti yaptktan sonra fetihleri sr
drmek ve dolaysyla Seluklu snrlarn geniletmek amacyla, emr M e r d a -
v i c in ynetimindeki Kazvine, yrd; ancak kendisine kar koyamayan
M er dav i c, yllk 80 bin altn (dinar) vergi verme karlnda Seluklu va-
sal olarak buradaki ynetimini srdrd. Daha sonra sultan T ur u l , sfahan
emri F er amur z bi n A l u d d e v 1e yi de ayn ekilde Seluklu devletine
tbi olarak yllk vergi deme artyla emirliinin ynetiminde brakt. Fakat vergi
deme ve Seluklu vasalln kabul etmeyen Hemedan emri G e r a s p ile Di
histan emri K my r n emirliklerine son verip yerlerine baka atamalar yap
t. Bu seferden sonra bakent Reye dnen sultan T ur ul , dou blgeleri dnda
btn rann fethini tamamlamalar iin br ah i m Y nal , K ut al m ve
ar Bey in olu K a v u r t u grevlendirdi. Derhal harekete geen bu Sel
uklu ehzdeleri, birka yl iinde, Bveyhoullar emr ve ehzdelerinin y
netimi altndaki ehrizr, Hnikin, Hulvan, Dinever, Karmasin, Curcan, Damgan,
Kmis, iraz, I stahr vs. gibi ehir ve kaleleri fethedip, Seluklu devleti snrlar
iine almay baardlar. Bu sralarda ehzde A l p A r sl an da Mervden hare
ketle Bveyhoullarnn ynetimindeki rann Fars eyaletinin byk bir bl
mn fethetmeyi baarmt. Bylece sultan T ur ul devrinde /randaki
Bveyhoullar hkmranl tamamen ortadan kaldrlm oldu.
ANADOLU SEFERLER
l k Trkmen aknl ar
Daha nceki blmde de ifade edildii zere, Horasanda henz Seluklu dev
leti kurulmadan nce ar Bey in bir yurt arama amacyla gerekletirdii
SELUK L U DEVL ETL E R TAR H 31
Dou-Anadolu seferinden sonra kaynaklarda Balkan ve I rak Trknenleri adla
ryla anlan Trkmenler (Ouzlar), babular A r sl an Y abgu nun Gazne h
kmdar Mahmut tarafndan hile ile yakalanp Hindistan'daki Kalincar kalesine
hapsedilmesi zerine, Horasana nakledilerek yerletirildiler. Bu Trkmenlerm,
daha nce Samanoullar devrinde buraya gelmi olan soydalar Trkmenlerle
birleip kendilerini pek rahat brakmayan Tus kenti Gazneli valisi A r sl an Ca-
z i b i bozguna uratmalar zerine, sultan M ahmut , bizzat harekete geerek
onlar ar bir yenilgiye uratt ve pek oklarn da ldrtmt (1028). Bunlar
dan baz zmreler, savunmas daha kolay olan dalara ve llere ekilirken, iki
bin adrlk baka bir kitle ise, Azerbaycana, gelip bura hkmdar V ehsudan m
hizmetine girdiler ve onunla birlikte Anadol uya aknlara baladlar. Acem I rak
valisi bulunan sultan M ah mu t un olu Mesut , Horasandaki dier Trkmen-
leri hizmetine ald; babasnn lm zerine, Gazne sultan olurken ve olduktan
sonra onlardan sonderecede ok faydaland. Bununla birlikte, bir sre sonra Rey
kenti Gazneli valisi T a f er r a n ilerigelen Trkmen babularndan Y a
mur B e y i ldrtmesi sebebiyle, saylar 10 bini geen buradaki Trkmenler,
K z l , B oa, A n as ol u , Dana, G k t a v eOu z ol u Mansur
gibi beylerin ynetimleri altnda, Gaznelilere kar harekete getiler ve kendile
rine kar sevkedilen -bata T af er r a olmak zere- btn Gazneli kumandanlar
yenilgiye urattlar. Daha sonra bunlardan bir bl, Acem I rak nda kalmsa
da asl byk bir ksm, 1036 ylnda, Azerbaycana gelerek buradaki soydalary
la birletiler. Bu Trkmenlerden baz zmreler ayrlp dou ve gneye ynelirler
ken Azerbaycanda kalan asl byk guruplar, Aras rman geip Erran blgesine
gelerek bura hkmdar Fa d 1u n ve olu E bul esvr i l e birletikten sonra (1037
ylnda) Dou - Anadoludaki baz Ermeni zmrelerinin oturduklar yrelere akn
lar da bulundular. Ayrca bu Trkmenler, Bizans kumandan I I . B a g r a t n, Ms
lmanlarn elinde bulunan Tiflisi kuatmas srasnda, ona kar savaa katldlar
ve onu geri ekilmek zorunda braktlar (1038). Bunlardan baka, E bu l hey-
ca H ez b n nin ynetimindeki Urmiyede bulunan Trkmenler, Van Gl hav
zasna aknlar yaparak Bizans generali H a i k in kumandasndaki kuvvetleri
yenilgiye urattlar, hatt H a i k de bu arpmalar srasnda hayatn kaybetti.
Elcezirede ve Musul yrelerinde harektta bulunan baka bir Trkmen zmresi
de 1042/43 ylnda kuzeye ynelerek Aras rma yrelerindeki Beni kalesine sal
drdlar, fakat An Bizans valisi G a g i k in mdahalesi zerine, kaleyi ele geire
mediler; ancak Ermenilerin oturduklar kesimlere ve zellikle Murat ve Dicle
rmaklarnn kollar zerindeki yrelere aknlar yaparak pek ok tutsak ve gani
met elegeirdiler. Azerbaycan ve Dou-Anadolu blgelerine giren bu Trkmen
ler, Seluklu sultan T u r u l un buyruu zerine, genellikle, buradaki Seluklu
vasal emrlerle birlikte Bizansa akmlarda bulunmaktan geri almadlar.
Daha sonraki Trkmen aknlar
Bundan nceki ksmda, Azerbaycana gelip bura hkimi Ve h s u d a n ile i
birlii yaparak Bizansa kar Anadol uya akmlarda bulunduunu grdmz
32
AL SEV MERDOAN MER L
Trkmenler, 30 kadar babularn ldrmesi sebebiyle onunla savaa giritiler-
se de baarl olamadlar (1041). Bu yzden Azerbaycandan ayrlmak zorunda kalan
bu Trkmenler, Urmiyeye gidip, oradaki soydalar dier Trkmenlerle birlikte
Hakkri yrelerine baarl aknlar yaptlar. Bununla beraber kendilerini takip
iin harekete getiini sandklar sultan T u r u l un kardei br ahi m Y n al -
n bat ynnde fetihler yapmak amacyla Rey kentine ulamas sonucunda, bura
dan hareketle Azerbaycana gitmekte olan dier baz kalabalk Trkmen
zmreleriyle birleip gney-bat ynne hareket ettiler. Bylece ok kalabalk bir
hale gelen bu Trkmen kitlesi, Bhtan rma taraflarndaki sarp ve yksek da
lar geip, Erzen ve Batman sularn besleyen dalk yrelere eritiler ve buralar
yama aknlarna urattlar. Bu kalabalk kitlenin bir bl, A n as ol u ve
Boa adl beylerin kumandasnda, daha gneydeki Diyarbakr, Silvan, Erzen ve
Mardin arasndaki yrelerde harektta bulunarak buralar kontrolleri altna al
dlar; dier bir bl ise Cizre yrelerine eriip buralar aknlara tbi tuttular.
Cizre valisi Mervanl S l eyman, bu yrelerde konaklayan Trkmenlern beyi
Ouz ol u M a n s u r a bir ulak gndererek K burada geirmelerini, ilk
baharda da dier Trkmenlerle birlikte Suriyeye gitmelerini nerdi. S l ey
man, M ansur Bey in bu neriyi kabul dolaysyla dzenledii bir len
srasnda, onu tutuklatp hapsettirdi. Bunun zerine M a n s u r un buyruu al
tndaki Trkmenler, oraya buraya dald, nemli bir ksm da Musul ynne ha
reket etti. Bunun zerine harekete geen Musul emri U k ayl ol u K ar va,
Mervanl emri N as r u ddevl e Ahm et den de yardm ve destek alarak bu
Trkmenlere saldrya geti; yaplan savata, mttefiklerin ar bir yenilgi ve boz
guna uramalar (1042) sonucunda Trkmenler, Sincar ve Nusaybin yrelerini ya
maladktan baka Cizreye de baarsz bir kuatma giriimininde bulundular. Daha
sonra, onlarn Diyarbakr ve yrelerine yaylmalar zerine, bura emri N as r u d
devl e A h met , Cizrede tutsak bulunan M ansur B ey i Silvana yanna ge
tirttikten baka blgede bulunan dier Trkmen beylerine ulaklar gnderip
Mansur B ey i serbest brakacam, topraklarndan ekildikleri takdirde
kendilerine pek ok mal ve para vereceini bildirdi. Onun bu teklifinin kabul
zerine M ansur Bey, tutsaklktan kurtulup Trkmenlerine kavutu. Bunun
la beraber kendilerine gnderilen mal ve paralarn azl sebebiyle Trkmenler,
yeniden harekete geerek Nusaybin, Sincar ve Hapur yrelerini yama aknlar-
na urattlar. Dier taraftan Musula yryen baka bir Trkmen gurubu, 1043
ylnda, ehir hkimi K a r v a yenilgiye urattktan sonra Musul u igal ve y
relerine yama aknlarnda bulundular; feodal balar sebebiyle, igal ettikleri
yerlerde, Badat Abbas halifesi ve Seluklu sultan ( T ur ul Bey) adlarna
hutbe okutmaya balattlar. zellikle I slm memleketlerine yneltilen bu Trk
men hareketleri sebebiyle, bata Abbas halifesi olmak zere, I rak Bveyhoulla-
r hkmdar C el l ddevl e, Musul emri K ar va ve Diyarbakr emri
N asr u ddevl e, bu sralarda bakent Niabur'da bulunan T ur ul B ey e i
kyetlerde bulunarak Bu aknlarm durdurulmasn talep ettiler; T ur ul Bey
de onlar hakl bulmu, ikyetlerini dikkate alarak teselli etmitir. Sultan, zel
SEL UK L U DEVL ETL E R TAR H 33
likle Seluklu vasal Mervanl emrine Kullarmdan (tbilerimden) baz zmre
lerin (Trkmenlerin) senin memleketlerine girip birtakm yama aknlarnda
bulunduklarn haber aldm. Sen bizim u emrimizsin; onlara para, mal v.s. gibi
istedikleri eyleri vermelisin, bylece kffarla (Bizans) mcadelede, onlardan
faydalanabilirsin dedikten baka ona, Trkmenlerin, Diyarbakr ve yrelerin
den ekilmelerini salyaca hususunda sz verdi. Esasen T ur ul Bey, Trk
menlerin daha Azerbaycanda bulunduklar srada, onlarn ilerigelen beylerine
ulaklar gnderip Katna gelmelerini istediyse de onlar, sultann elisini bir s
re alkoyduktan sonra, onunla sultana u mesaj gnderdiler: Bizleri hep birlik
te huzurunda toplayp, yapm olduumuz hareketlerin cezas olarak tutuklamak
niyetindesiniz, bu sebeple bizler, korku ve endie duyduumuz iin katnza gel
mekten ekiniyoruz. Siz, bizim hkmdarmz olarak bizlerin mutlaka huzuru
nuza gelmesini isteyecek olursanz biz buna raz olmayacaz ve Anadolu ve
Suriyeye ekilerek kendimizi kurtaracaz. te yandan Musulu elegeirdiini
grdmz bir ksm Trkmenler, hkimiyet sahalarn srekli olarak genilet
mekte idiler. Bunun zerine Musul emri K a r v a , komu Arap emirlerinden
de geni yardm saladktan sonra, bu srada Diyarbakr yrelerinde bulunan Boa
veA nas ol u B eyl er den yardm alan bu Trkmenleri 1044 ylnda ar bir
yenilgiye uratt; bylece Musuldan ekilmek zorunda kalan Trkmenler, dier
soydalarnn bulunduu Diyarbakr taraflarna gittiler. Bu olay haber alan ve
bu sralarda, devletin bakenti yapt Tahran yaknlarndaki Rey kentinde bulu
nan sultan T ur u l , Trkmenlere yeniden ulaklar gndererek I slm memle
ketlerine aknlar yapmamalarn, Azerbaycana dnp bu lkede yaylak ve klalar
kurduktan sonra Seluklu emr ve kumandanlaryla birlikte Bizansa gazalara
girimelerini bildirdi. Sultann buyruunu alan Ouz ol u Mansur , Gk -
t a, A n as ol u , B oa vs. gibi Trkmen beyleri, beraberlerindeki Trkmen
zmreleriyle birlikte Diyarbakr yrelerinden ayrlarak daha kuzeye ynelip Bi
zansa ait il, ile, bucak ve kyleri yamaladktan sonra Ercie ulatlar; daha sonra
onlar, buradan Azerbaycana geebilmek iin, birok armaanlar gnderdikleri
Van Gl blgesi Bizans valisi S t eph an os tan izin istedilerse de o, bunu ka
bul etmeyip Trkmenlere saldrd. Yaplan savata Bizans kuvvetleri yenilgiye u
rad gibi, S t ephanos da tutsak alnd (1045). Bunun zerine Trkmenler,
hibir engelle karlamakszm Azerbaycana dndler. Bylece sultann buyru
unu yerine getiren ve dolaysyla affna mazhar olan A n as ol u ve B oa,
sultandan, Diyarbakr ve yrelerinin kendilerine verilmesi (kta) menrunu
aldktan sonra yeniden, fakat bu kez sultan adna, bu blgeye gelerek bata Atd
olmak zere, dier il ve ilelere kuvvetler yerletirdiler; daha sonra da Silvana
giderek Mervanl emri N as r u ddevl e A hmet ile blgenin ynetimi husu
sunda mzakerelerde bulundular. Fakat bu srada, bu iki Trkmen beyi, yaptk
lar bir kavga srasnda birbirlerini ldrdler. Bunu frsat bilen Mervanl emri,
tbi olduu sultana kar koyma gibi bir duruma dmemek iin, Bveyhoul-
lar hkmdar E b K l i car F en ah s r ev i harekete geirterek memle
ketlerindeki bu Trkmenleri buralardan uzaklatrmay baard.
u AL SEV MERDOAN MER L
Grld zere, ksmen Bizans, ksmen de Islm, memleketlerine kar ya
plm olan bu Trkmen hareketleri, federal bnye gerei, Seluklu devletine t
bi olmalarna ramen, devletin fetih planlarna uygun olarak yaplmam ve
dolaysyla da devletin kontrol ve denetiminden uzak kalmtr.
Sel ukl u ordul ar n n harekt
Sultan T ur ul devrinde de bir sre devam eden Trkmen aknlarndan sonra
artk dzenli Seluklu ordular, Anadol unun fethine girieceklerdir. Dandana-
kan zaferini mteakip Byk Seluklu devletinin kurulmasndan bir sre sonra
kararlatrlan/efi/planl ar uyarnca, bat ynndeki fetihleri yrtme grevini
bizzat stlenen sultan T ur ul , devletin bakentini Niaburdan Rey kentine nak
letti (1043). Bylece Anadol uda, dzenli Seluklu ordularnn seferleri ve dola
ysyla fetihleri balayacaktr. Daha nce ksmen dolayl olarak grld zere,
Emev ve Abbas devirlerinde, Anadol unun ve zellikle stanbulun fethi ama
cyla yaplan giriimler, Bizansn iddetle direnii sebebiyle baarl olamam ve
dolaysyla Anadol unun fethi de gerekleememiti. Fakat bir yzyl sonra, ku
ruluundan itibaren, eski ruh te kudretini kaybeden slm leminin, taze ve diri
kuvveti olarak, btn ykn zerinde tayan Seluklu devleti, daha nceleri
baarlamayan Anadol unun fethi grevini zerine alp baaryla sonulandra
caktr.
Anadol unun fethi harektn bizzat yeni bakent i eyden ynetmeye bala
yan sultan T ur u l , amcas Y usuf Y n a l n olu br ah i m Y n a l He-
medan ve I sfahan il ve yrelerinin, dier amcas A r s l a n Y a bgu nun oullar
K ut al m ve R es u l t ek i n i Hazar Denizi blgesinin, teki amcas M u
sa Y a bgu nun ( i nan Bey) olu H aan ile, kardei ar B ey in o
lu Ya k u t yi de Azerbaycann fethiyle grevlendirdi; ayrca bu Seluklu
ehzadelerinin buyruklar altna, kalabalk Trkmen kuvvetleri de verildi. Bu s
ralarda, Dou-Anadolu ve Azerbaycanda, ynetimleri Bizansa balanan Ermeni
ve Grc halklar ile Mslman irvanahlar (Derbend ve Hazar Denizi kyla
rnda), edddoullar (Nahvan, Dbeyl ve Gence illerinde) ve Cferoullar
(Tifliste) beylikleri bulunuyordu. br ah i m Y nal , birka yl iinde, Heme-
dan ve sfahan blgesini fethettikten sonra Dicle rma kylarna kadar harek
tn baaryla srdrd. Ote yandan K ut al m da Geylan ve Trim blgelerini
fethettikten sonra, ileri harektna devamla Aras rman geerek Erran ve Gr
cistana girmeyi baard. Bu arada K ut al m , Bizans imparatoru I X. K o n s -
t ant i nos M on omak h os un, Grc asll kumandan L i par i t ynetiminde
sevkettii ordunun, edddoullar beyliinin bakenti Dovini kuatp sktr
mas zerine, onlar savunma amacyla, harekete geerek L i p a r i t i Gence n
lerinde kesin bir yenilgiye uratp ekilmek zorunda brakm idi.
Hasankale zaferi
te yandan ehzde H aan, Pasin ve Erzurum yrelerine aknlar yapp, da
ha nce imparator I I . B a s i 1tarafndan Ermeni ynetimine son verilip snrlar
SELUK L U DEVL ETL E R TAR H 35
geniletilmek suretiyle Grek Vaspurakan (Grekia Vasprakania) haline getiri
len Van Gl havzasna yrd. Seluklu-Bizans antlamasna ramen giriilen
bu harekt zerine, Vaspurakan Bizans valisi A a r o n , kalabalk Trk ordusu
karsnda Grcistan Bizans valisi K ek a v men os tan yardm salad. Her iki
taraf arasnda, 1047/48 ylnda, Byk Zap suyu yrelerinde yaplan savata, pu
suya drlen Seluklu kuvvetleri yenilgiye urad; ehzde H aan ve yakn
arkadalar ehit olarak hayatlarn kaybettiler. Seluklu ordusunun bozgununa,
ehzde H a s a n ve arkadalarnn ehit olmalarna sonderecede zlen sultan
T ur u l , Azerbaycan Genel Valiliine atad br ah i m Y n a l Erran bl
gesinde baarl fetihlerde bulunmakta olan K ut al m i l e birlikte, Anadol uda
fetihler yapmak ve bozguna uratlan Seluklu ordusunun cn almak amacy
la, seferle grevlendirdi. Derhal harekete geen br ah i m Y nal , K ut al
m la birlikte, Bizans kaynaklarnn 100 bin kii olduunu ifade ettikleri
byk bir Seluklu ordusuyla harekete geerek 1048 ylnda, Anadolu toprakla
rna girdiler. Bir yldrm hzyla ilerleyen Seluklu ordusu karsnda ne yapa
caklarn aran Vaspurakan ve Grcistan Bizans valileri A a r o n ve
K ek avmen os , imparator I X. K on s t a n t i n os dan acele yardm istediler.
Bunun zerine imparatorun emriyle, btn Grc kuvvetlerini toplayan Bizans
generali L i par i t , derhal A ar on ve K ek av men os la birleti; bu arada K e -
k a v men os un bar teklifi br ah i m Y nal tarafndan reddedildi. Bunun
zerine, Rum, Ermeni ve Grclerden oluan takriben 35 bin kiilik Bizans or
dusu, Hasankale yrelerindeki gmi kynde karargh kurdu. Bu sralarda I b -
rahim Ynal ve K u t al m n ynettikleri Seluklu ordusu Aras rman izle
yerek birka kale ve mstahkem mevkii fethederek eski Erzurum (Kalikala) y
nne doru ileri hareketlerine devam ediyorlard. ok gemeden Erzuruma erien
ve ehri bir saldr ile elegeiren Seluklu ordusu, buradan, Bizans ordusunun
bulunduu Pasin ovasndaki Hasankale nlerine gelip karargh kurdu. Bylece
her iki taraf savaa hazr duruma gelmi idi. Bizans ordusunun sa kanadnda
K at ak al on , sol kanadnda A a r o n ve merkez hattnda da L i par i t yer al
mlard. ki byk blmden oluan Seluklu ordusunun bir blmne br a
hi m Y nal , teki blmne deK ut al m kumanda ediyordu. 18 Eyll 1048de
her iki taraf arasnda iddetli bir sava balad. Btn bir gn, bir gece devam
eden arpmalar sonucunda Bizans ordusu ar ve kesin bir bozguna uratld,
bakomutan L i par i t de tutsak alnd. lm ve tutsaklktan kurtulabilen Bizans
ordusunun bir ksm Rum, Ermeni ve Grc askerleri, Van ve An kalelerine g
lkle snabildiler. br ah i m Y nal , tutsak L i p a r i t i, elegeirilen deerli
ganimetlerle, bu srada bakent i eyde bulunan sultan T u r u l a bizzat gt
rp, Bizansa indirilen bu ar darbeyi ve zaferi mjdeledi. Sultan da bu nemli
baarsndan dolay kendisini kutlam, hatt ona 40 bin altn baar dl ver
mek istemise de br ah i m Y nal bunu kabul etmemitir.
Bizansla yaplan bar
Hasankale yenilgisi ve ayrca Balkanlarda Tu r a k komutasnda balayan Pe-
enek Trklerinin istils sebebiyle skk duruma den imparator K onst an-
36
AL SE V M-E RDOAN MER L
t i n o s , sultan T u r u l a bir eli gnderip bar nerisinde bulundu; ayrca,
daha nce Bizans, fakat imdi ise Seluklu vasal olan Diyarbakr emri N asr ud-
devl e A h m e t e de bavurarak Bar iin sultan katnda araclk yapmasn
istedi. Sultan, kendisine ok deerli armaanlar getiren (ilgili kaynaklarda bu ar
maanlar hakknda geni bilgiler yer almaktadr) Bizans elisini, eyhlislm
E b A bdu l l ah ile birlikte huzuruna kabul etti; imparatorun, L i par i t iin
gnderdii kurtulu akasn (Fidye-i necat) almayarak onu eliye teslim etti. mpa
ratorun bar nerisini kabul eden sultan T ur ul , Bizansla imzalanacak olan
bar antlamasn konumak ve imza etmek iin Abbas halifesi K aai m B i e m -
r i 11 a h n akrabas er i f E bul f az l Ns r bakanlnda bir heyeti, Bizans
elisiyle birlikte stanbulu imparatora gnderdi (1049/50). mparator K onst an-
t i n o s ile Seluklu elisi arasnda yaplan birok mzakereler sonucunda:
1. Emevler devrinde M esl eme bi n A bd l mel i k tarafndan yaptrlan
cami ve medrese tamir edilecek,
2. i Fatm halifelii adna okutulan hutbe, Abbas halifesi ve Seluklu sul
tan adna deitirilecek,
3. Cami mihrabna, eski Trk hkimiyet almeti olan ve sultan T u r u l un
kulland ok ve yay iaretleri ilenecek,
eklindeki maddeler aynen kabul edildi; fakat Bizansn vaktiyle Abbas halife
liine dedii yllk verginin, bu kez, Seluklu devletine denmesi maddesi uzun
mzakerelere ramen imparator tarafndan kabul edilmedi. Bu nerilerinin ka
bul edilmemesi sebebiyle, Seluklularn Anadol uda yeniden fetih hareketlerine
balayabileceklerini dnen imparator, zellikle Dou-Anadoludaki Bizans ka
le ve mstahkem yerlerin kuvvetlendirilmesini ve asker birliklerin artrlmasn
emretmek zorunda kald.
Sullan T urul un seferi
Sultan T ur ul , bakenti Hemedan olmak zere, kendine ayr bir hkimi
yet blgesi salamak amacyla harekete geen kardei br ah i m Y n a l n is
yanm bastrdktan ve bylece devletin merkeziyeti kudretini salamlatrdktan
sonra Anadolu seferine giriti. Esasen T ur ul Bey, bir yandan gittike artan
Trkmen nfusu ve dolaysyla Anadol uyu yurt tutma zorunluluu, br yandan
da imparatorla yaplan barta tam bir anlama olmamas sonucunda, Bizansn
Anadol uya yeni kuvvetler gndermesi sebebiyle, Anadol unun fetih harektna
devam etme gereini ve zorunluluunu duymu idi. Sultan T ur ul , 1054 yln
da, kuvvetli bir orduyla harekete geerek Anadolu snrlarn ap, Van Gl nn
kuzey-douundaki bugnk Muradiye (Bergiri), daha sonra da Ercii ksa bir
kufatmsdan sonra fethetti. Sultan, Van Glnn kuzeyindeki ilerleyiine devam
ederek salam surlarla evrili byk bir kalesi bulunan Malazgirt nlerine gelip
karargh kurarak iddetle kuatmaya balad. Kale, Bizans kumandan Va s i 1ta
rafndan savunuluyordu. Sultan, kalenin bir an nce dmesini salamak ama
SELUK L U DEVL ETL E R TAR H 37
cyla, bir yandan lmlar kazdrrken, bir yanda da Bitlisten getirttii byk
mancmk kurdurup kaleyi dvdrmeye balatt; ayn ekilde vali Va s i 1de kar
savunma nlemleri almakta idi. Fakat ok gemeden, le vakti, Seluklu asker
lerinin adrlarna ekilip dinlenmekte olduklar sralarda, hile ile byk manc-
nka yaklaan bir Norman fedaisinin koynunda saklad kkrt-petrol karm
maddeleri sratle frlatmas sonucunda, mancnk alevler iinde yanmaya bala
d. Norman askeri derhal takip edildiyse de yakalanamad. Bunun zerine sul
tan, yeniden kuatmay iddetlendirdi, fakat savunucularn kar hareketleri
sebebiyle kuatmay kaldrd.
Bu sralarda sultan T ur ul un ynden sevkettii kuvvetlerden ilki, ku
zeyde Kafkaslara, batda Canik ormanlarna, gneyde Tercan, Hanzit ve Erzin
cana kadar ilerlerken, ikinci kol, Oltu yrelerinden geip oruh rma vadisinin
tesindeki memleketleri aknlara uratt; geri dnleri srasnda, Bayburt yre
lerinde kendilerine saldran cretli bir Frank kuvvetiyle savatlar; arpmalar
srasnda Seluklu kuvvetleri komutan ehit edildi ise de Trk kuvvetleri baar
l bir ekilde geri ekildiler. Kars ynnde ilerleyen nc Seluklu birlikleri,
burann Bizans valisi G a g i k ile giritikleri bir sava sonunda, Bizans kuvvetleri
deta yok edildi. te yandan Malazgirt kuatmasn kaldrdn grdmz sultan
T ur u l , ordusuyla Karsa gelerek ehri bir sre kuattktan sonra Pasin ova
sndan geerek Erzurum yrelerine, hatt daha douda bulunan Ugmiye dein
ileri harektn srdrd; bu blgede hi bir Bizans kuvveti, kendisine kar
kp savamaya cesaret edemedi. Kuzey-dou Anadol udaki harektn bylece ta
mamlayan sultan T ur ul , gneye inerek yeniden Malazgirte gelip kuatmaya
balad. iddetle yaplan arpmalar srasnda, drt yz kiinin kulland b
yk Seluklu mancnknn att iri ta ve kaya paralarnn surlarda at ge
dikten ehre saldran Seluklu askerleri, baarl olamayarak geri ekilmek zorunda
kaldlar. Sultan T ur ul , k mevsiminin yaklamas sebebiyle, baharda yeniden
gelip fetihlere devam etmek amacyla, kuatmay yeniden kaldrd. Giritii bu
sefer srasnda elde ettii pek ok ganimetlerle buradan hareketle yolu zerinde
ki Adi l cevaz fethettikten sonra Anadol udan ayrld.
Daha sonraki asker harekt 7
Sultan T ur ul , zellikle Badat asker valisi (hne) i inanl A r sl an Be -
s as i r ni n Abbas halifeliine kar giritii isyankr hareketler sebebiyle, Ana
dol udan ayrldktan sonra Seluklu vasal Erran valisi E bul esvar , 1055/56
ylnda, Trkmen kuvvetlerinin yardm ve desteiyle, Anadol uda aknlara devam
ederek An ve yrelerine kadar ilerledi. Bunun zerine Bizans imparatoru K o n s -
t an t i n os un gnderdii general N i k eph or os , Dbeyl ve Gence yrelerine
kadar ilerleyerek E bu l es v ar i yenilgiye uratp onunla Bizans vasatln ka
bul etmesi artyla bir antlama imzalad.
te yandan, sultan T u r u l , imparatorluk iinde ortaya kan eitli buh
ranlar sebebiyle, Anadolu fetih harektn bizzat ynetmemekle birlikte grev
38 AL SE V M-E RDOAN MER L
lendirdii Seluklu ehzde, emr ve Trkmen beyleri, Anadol uda Bizansa kar
asker harekt srdrmekte idiler. yleki: Beraberinde kalabalk bir Trkmen
kuvveti olduu halde, Azerbaycan ve Anadolu snr boylarna gelen ar B ey -
in olu Ya k u t , Anadoluya aknlara balad. Ya k u t nin emirlerinden olan
Sabuk (Belki Sunduk veya S a 11u k ) 1057 ylnda, Dou-Anadoluya srekli
ve baarl aknlar yapt. Anadol udaki Rumeli ve Makedonya kuvvetleri komu
tanlna atanan general N i k eph or os B r y en n i os un abalar, S a bu k -
un harektn durdurmaya yeterli olamad ve bu yiit Trk emriyle yapt btn
arpmalarda yenilgiye uramaktan kurtulamad. Yine Ya k u t nin sevkettii
dier Seluklu birlikleri, 1058 ylnda, Kars yrelerine aknlarda bulundular; Kars
ve An kalelerini kuattlarsa da fethedemediler. Daha sonra bu kuvvetler, Pasin
ovasna inerek bu kesimdeki birok kent ve kaleleri kuatp sktrdlar, bunlar
dan Ugmiyi fethettiler. Baka bir Seluklu birlii, Malazgirt ve Mu taraflarna
aknlarda bulundu. Yine ayn ylda, Ya k u t nin Azerbaycan ve Errandan sev
kettii baka bir Seluklu birlii, Anadolu snrlarn aarak Erzurum yrelerine,
daha sonra da Erzincan ve Kemaha kadar ilerleyip elegeirdi, bu arada Harput
yrelerine de aknlarda bulundu. Bu kuvvetlerden bir kol, oruh ve Kelkit vadisi
yoluyla ilerleyerek ebinkarahisar (arki Karahisar) elegeirdi. bin kiilik
bir kuvvetin banda bulunan kahraman Trk emri Di nar , Frat rma ynn
de hareketle Malatyaya ulat. Az sayda bir Bizans atl birliinin savunmaya a
lt, fakat yok edildii ehir kolaylkla fethedildi, yreleri aknlara tbi tutuldu.
Emr D i n a r n bu arpmalar srasnda ehit olduu rivayet ediliyor (1058).
ehirde on gn kadar kalan ve eitli ynlere aknlarda bulunan Seluklu kuvvet
leri, Dou-Anadolu ve Azerbaycana dnleri srasnda da Bizans kent ve kalele
rini, onlarla giritikleri bir ok arpmalar srasnda, tahribata uratmaktan geri
kalmadlar.
1059 ylnda, sultan T u r u l un buyruuyla Anadol uya Seluklu akmlar
yeniden balad. ehzade Ya k u t i , beraberinde H o r a s a n Sl r , K apar
(Belki E m r - i K eb r ) , Ermeni kaynaklarndaki imlsyla K i caci ve yine
Sabuk adl Seluklu emrleri olduu halde, snni Abbas hilfetine bal olma
lar sebebiyle kara bayraklar tayan Seluklu ordusuyla Van Glnn kuzeyin
den Anadolu topraklarna girdi. H or asan Sl ar , Urfay kuattysa da
Antakya dk K h a a t or un mdahalesi zerine, baarl olamad. Bununla
birlikte Anadolunun kuzey blgelerinde, emr S a bu k un kumandasnda ileri
harektna devam eden Seluklu birlikleri, Bizans kumandanlar A t om ve
E b S eh l i n ynetiminde bulunan Sivas zerine yrdler. ehrin kilise ve
kulelerini Bizans ordu adrlar sanan ve bu sebeple bir sre duraklayan Seluk
lu kuvvetleri, Temmuz 1059da her iki kumandann Devel i ye kamalar sebebiy
le, ehri ve kalesini hi bir direnile karlamakszn elegeirdiler; ehri ancak
bir hafta sreyle ellerinde tutan Trk kuvvetleri, pek ok tutsak ve ganimetler
elegeirdiler. te yandan saak i os K omn en os dan (1054-1059) sonra Bizans
imparatoru olan X. K onst an t i n os Duk as (1059-1067), szkonusu Seluklu
SEL UK L U DEVL ETL E R TAR H 39
asker hareketlerini durdurmak amacyla, general P a n k ar a s grevlendirdi.
Harekete geen P ank ar as, Anadol udan elde ettikleri tutsak ve ganimetlerle
Erran ve Azerbaycandaki klaklarna dnmekte olan Seluklu kuvvetlerine bir
takm saldrlarda bulundu, fakat giritii btn arpmalarda ar darbeler yi
yerek perian ve darmadan edildi (1061). Bu srekli yenilgi ve baarszlar
sonucunda imparator K on s t an t i n os Duk as, bata Sivas ve Malatya olmak
zere, Anadol udaki belli bal Bizans kentlerinde bulunan sur ve kalelerin yeni
den onarlmas hususunda, dou eyaletleri valilerine emirler gndermekten ba
ka hi bir nlem alamad.
Sultan T ur u l , 1062 ylnda, Azerbaycan ve Errana gelerek buralar yeni
den kendisine tbi kldktan ve zellikle, srdrlen Anadolu harektn incele
yip denetledikten sonra I raka gitmek zere, bu blgeden ayrld. Bununla birlikte
Anadol uda aknlara devam etmek zere, ehzade Ya k u t i yi yeniden grevlen
dirdi. Bu Seluklu ehzadesi, beraberinde, H or asan Sl r , Ermeni kaynak
larndaki imlsyla C e m c e m (Belki Erzurumda trbesi bulunan C e m c e m e
Sul t an) ve I sul i (Belki A n as ol u ) adl emrler olduu halde, Anadol u
ya girip Erganinin kuzeyindeki Bagin, Tulhum ve Erganiyi aknlara uratt; da
ha sonra, Seluklu vasal Diyarbakr emri Na s r ile birlikte Dicle ve Frat
rmaklar havzalarna akmlarda bulundu, imparator Duk as, bu aknlar dur
durmak amacyla, Normandiyal general H e r v e ile Urfa valisi T av dan os u
grevlendirdi ise de Seluklu aknclar tutsak ve ganimetlerle Azerbaycandaki
slerine dndkleri iin herhangi bir arpma olmad. Bununla birlikte bu iki
Bizans generali, emr N a s r n Trk kuvvetlerinden de yardm alp savunduu
Ami di iddetle kuatp sktrd. ehrin Rum kaps tarafnda yaplan arpma
lar srasnda, Trk emirlerinden H ac B aar a ehit olduu gibi, general Ta v -
d a n o s da hayatn kaybetti; bu arpmalarda her iki taraf da ar kayplar
vermitir. Bylece bu Bizans kar harekt da pek baarl olamadan sonra erdi.
ilk Seluklu sultan T ur ul Bey devrinde, Seluklu devletinin fetih plan
lar uyarnca, Anadol uda rmak vadileri boyunca dzenli bir ekilde srdrlen
Seluklu asker hareketleri, Kzlrmaka kadar uzatld. Bu hareketler, tam an
lamyla bir fetih nitelii tamayp, daha sonraki yllarda yaplacak olan fetih ve
yerleme hareketlerine uygun bir zemin hazrlamas bakmndan nemlidir. Ger
ekten bu aknlar sonucunda, batda Sivasa kadar olan Bizans kale ve mstah
kem mevkileri, byk lde tahrip edilmi, bylece, bu blgelerdeki Bizans
savunma gcne ar darbeler indirilmitir. Esasen Seluklu sultan T ur ul ,
gerek devlet iinde ortaya kan huzursuzluk (zellikle br ahi m Y nal veK u-
t a 1m isyanlar), gerekse Badat Abbas halifeliini ciddi ekilde sarsan olay
lar ( Ar sl an B es as i r isyan) sebebiyle, Anadol unun fethiyle bizzat ilgilene-
memi, ancak grevlendirdii Seluklu ehzde ve emirlerinin gerekletirdikle
ri asker hareketler, genellikle birer akn niteliinden ibaret kalmtr.
Sultan T ur u l , ilk Badat seferine kaca sralarda, Sistan hkimi M u
sa i n an B ey le ar Bey arasnda ortaya kan anlamazl zmle
meyi de ihmal etmedi. yleki:
40
AL SE V M-E RDOAN MER L
Musa nan Y abgu ve hayatta kalan tek olu B r i nin kudretli bir ki
ilie sahip olmamalar nedeniyle hkimiyet blgesi olan Sistanda tam anlamy
la bir hkimiyet ve ynetim kuramamlar ve zaman zaman vukuubulan Gazne
saldrlarn da nleyememilerdi. Bu durum, ar B ey i n herhangi bir y
netim alan bulunmayan olu Ya k u t nin dikkatini ekmekte idi. Bu nedenle
o, babasna ve sultan T u r u l a bavurarak Sistan ynetiminin kendisine
braklmasn bildirdi. Bu hususta babasnn da onayn alan Y ak ut , derhal
Musa Y abgu nun veziri E bu l - F a z l dan Sistan m kendisine teslimini is
tedi, reddedilmesi zerine de kuvvetleriyle birlikte Sistana yrd. Ayrca a
r B ey de vezirden Kendisinin adna hutbe okutturmasn bildirdi. Ote yan
dan Musa Y abgu, derhal sultan T u r u l a bavurarak ondan memleket
lerinin istilsna engel olmasn rica etti. Bunun zerine sultan T ur u l , M u
sa Y abgu, veziri E bul - F az l ve Sistan halkna gnderdii bir buyrukta Sis-
tann istilsn doru bulmadn ifade ettikten baka, ar B ey e de
giritii bu hareketlerinin Mervde alnan Byk Kurultay kararlarna aykr
olduunu sert bir dille bildirdi. Bunun zerine Musa Y abgu, olu B r i -
yi bir miktar kuvvetle Sistana gndererek blgeyi ar B ey i n yneticilerin
den teslim ald (1056). Bylece Sistan meselesi bar yoluyla zmlenmi oldu.
Saltan Turul un Badat seferi
Douda ve zellikle batda gerekletirilen byk fetihler sonucunda, Seluklu
Devleti nin snrlar genilemekte ve dolaysyla kudreti de artmakta idi; bylece
Seluklular, btn I slm lemine hkim duruma gelmeye balamlard. Bu ne
denle, daha nceleri slm dnyasna hkim durumda bulunan ii inanl Bveyh-
oullar hkmdarlar, bu hkimiyetlerini kaybedecekleri kuku ve endiesine
kaplmlard. Bu srada Bveyhoullar, Badatta grevli bulunan asker vali
leri Trk asll A r sl an B esasi r vastasyla snn Abbas Halifeliini iddetle
bask altnda bulunduruyordu. i Msr Fatm Halifeliiyle de iliki kuran A r s
l an B es as i r nin gittike artan tahakkm zerine, Abbas halifesi K a a i m
B i emr i l l ah , zellikle veziri E bu l k as m A l i I bn l m s l i me nin
tavsiye ve etkisiyle Seluklu sultan T u r u l a bavurarak ilere kar ondan
yardm isteinde bulundu ve onu Badata davet etti. Bunu haber alan B e s a s i -
r ve Badattaki dier i inanl Trkler arasnda byk bir huzursuzluk bala
d, ok gemeden de B esasi r , bata vezir I bn l m s l i me olmak zere,
halifenin yaknlar olan yksek devlet adamlarna basky artrd ve hatt bunlar
bertaraf etmeye balad. Bu srada Bveykoullar hkmdar M el i k r r a-
hi m Hsr ev F i r uzda Seluklu hkimiyetinde bulunan iraz ve evresini istil
ile sultan T ur ul adna okunan hutbeyi kaldrp kendi adna okutmaya bala
mt. Btn bu i bask ve saldrlar zerine sultan T ur u l , Anadolu seferini
tamamladktan sonra derhal Badat seferine kmak gerekliliini duydu (1055).
Bu arada sultan, rkta A r sl an B esasi r ve yandalar olan Badattaki Trk-
lere, mektuplar gnderip kendilerine ihsanlarda bulunacan bildirerek on
SEL UK L U DE VL ETL E R TAR H 41
larn gnllerini almtr. Fakat sultann, ordusuyla Badata gelmekte olduunu
haber alan A r sl an B es as i r , Badat tan Rahbeye kap Fatmlere tbi ol
duunu aklad gibi, yanda olan ehirdeki Trkler de Seluklu kuvvetleri
ne kar koyacaklarn bildirdiler. Bveyhoullar hkmdar H sr ev F i r uz,
halifenin istei zerine sultana itaat arzettikten sonra kuvvetlerini ehir dna
kard. Buradaki Trkler de Sultana itaat ile adna hutbe okutacaklarn ken
disine bildirdiler. ok gemeden sultan T ur ul , Aralk 1055de, ordusuyla Ba
dat nlerine geldii zaman, halifelik ilerigelenleri ve Bveyh emirleri tarafndan
ok grkemli bir trenle karland. Seluklu ordusu ehir dnda konaklad. Sel
uklu askerleri gerekli yiyecek ve dier maddeleri satn almak amacyla ehre gi
rip alveri yapmakta idiler. Yine alveri iin ehre giren Seluklu askerleri
A r s l an B es a s i r nin Trk asll Bveyh askerleri ve yanda olan Badatl
larn uydurma bir bahaneyle saldrsna uradlar; hatt onlar, bu saldrlarn
daha da genileterek ehir dndaki Seluklu ordughna da yrmeye balad
lar. Bunun zerine ordughtaki Seluklu kumandanlar, derhal harekete geerek
ehre girip kendilerine kar yneltilen bu direni ve ayaklanmay ksa srede bas
trmay baardlar, isyanclarn oturduklar mahalleler geni lde yamaland
gibi, onlarn byk bir ksm elebalaryla birlikte tutsak alnd. Bununla birlikte
Ouzlar koruma amacyla, Badatn, iilerin oturduu nl Kerh mahallesi yama
ve tahrip edilmedi. Son Bveyhi hkmdar M el i k r r ah i m H sr ev F i
r uz , halk ve askerleri kkrtc hareketlerde bulunmas tespit edildikten sonra
sultan T u r u l un buyruuyla yakalanp hapse atld, daha sonra da rana gn
derilip bir kalede hapsedildi. Bylece Bveyhoullar Devl eti nin I rak kolu orta
dan kaldrlm oldu. ok gemeden, isyann bastrlmas srasnda, gerek
Badat tan kaan, gerekse tutsak alnan Bveyh ve Trk emr ve kumandanlar
nn btn tanmaz mallar (ev, mlk ve ktalar) ellerinden alnd. Daha sonra
sultan T ur ul , bu isyan hareketine sonderecede zlen halife K aai m B i e m -
r i 11 a h a zel bir ulak gnderip gzel szlerle onu teselli etti. Bylece Badat
ta skn ve asayii tam anlamyla salayan sultan T u r u l , sultanlk sarayna
(Drlemre, Drlmemleke) yerleti, askerlerini de Bveyh kumandan, asker
ve A r sl an B esasi r yandalarnn evlerine yerletirdi; beraberindeki emir
lerden A yt ek i n i, Badat asker valiliine (hne) atad. Bu arada sultan, hali
fe K aai m B i emr i l l a h n yllk gelirini artrdktan sonra, son verilen
Bveyhoullar Devletine ait Basra, Ahvaz, Huzistan ve Erecan eylet ve ehirle
rinin ynetimini yllk 360 bin altn (dinar) vergi karlnda T acl m-
l k E b K l i car H ez a r es b e verdi ve kta ilemlerini yapmakla veziri
A mi d l m l k K n d r yi grevlendirdi. Bylece Seluklu Devleti, snn
Islm, leminin madd kudret ve kuvvetini temsile balad, halife ise sadece mane
v liderliini korumu oluyordu. Btn bu icraat ve etkinliklerden sonra sultan
T u r u l , Badatda imar faaliyetine balad. ehrin dou tarafnda Dicle rma
kysndaki eski konak yerlerini yktrp Ulu Cami, birok ev, hamam ve bir
de ar yaptrd; ayrca yeni bir hkmdar saray ina ettirdi, ilgili kaynaklarda
Turul Bey ehri (Medinet Turul Bey, Medinet Turul), adyla belirtilen e
42 AL SE V M-E RDOAN MER L
hir, Byk Sultan M el i k ah dneminde daha da bytlm, evresine sur,
yeni saraylar, evler ve sosyal nitelikte yaplar (han, hamam, cami, eme v. s.) ina
edilmitir. Bu arada halife K aai m B i emr i l l ah , olu Zah r et ddi ni l e
evlendirilmesi kararlatrlan ar B ey i n kz H at i ce A r sl an H at u n -
la, olunun lm zerine nikahlanm, daha sonra da Hemedandan Badata
gelen A r sl an H at u n la ok grkemli bir trenle evlenmitir. Bylece Seluk
lu Devleti ile Abbas Halifelii, daha yakn ve sk bir ibirliine balamlardr.
A r sl an B esasi r ve yandalarnn Badattan uzaklatrlmalar ve dolay
syla i hkimiyetinin bertaraf edilmesi, Msr Fatm halifesi M u s t an s r en
dieye drd. Artk kendilerine tbi olan A r sl an B es as i r , Msrdan
salad byk ldeki madd yardmla olduka kuvvetli bir ordu meydana ge
tirdi, bu arada Badattan kap kurtulmay baaran i yandalar ile Kilb ve
Esedoullar kabileleri de kendisine katld. Bylece A r sl an B es a s i r nin
harekta hazr bir duruma gelmesi zerine sultan T ur ul , K ut al m ve Sel
uklu vasal Musul emri K u r ey i, bir Seluklu kuvvetiyle ona kar evketti;
fakat bu Seluklu kuvvetleri, Sincar yrelerinde A r sl an B es as i r ile giri
tikleri savata, K u r e y in ordudan ayrlp A r s l an B es a s i r ye katlmas
sonucunda, yenilgiye urad ve yarallar dahil pek ok Seluklu askeri acmasz
ca ldrld. Bu yenilgi zerine, halifenin engellemesine ramen sultan T ur ul ,
13 ay 13 gn kald Badattan ordusuyla, beraberinde E b K l i car H eza-
r e s b ve daha sonra yolu zerinde kendisine katlan ar B ey i n olu Ya -
k u t olduu halde, A r sl an B es as i r ve mttefiklerine kar harekete geti.
Skk duruma den A r s l an B es as i r , K ur eyi l e birlikte yeniden Rah-
beye, daha sonra da Bl i se kamak zorunda kald. Kuzey-I raka doru ilerleyii
ni srdren sultan T u r u l , Cizreyi aldktan sonra kuatt Sincarda vahice
ldrdkleri Seluklu askerlerinin balarnn surlardan aa atmalar zerine,
ehir saldryla elegeirildi; bata Sincar emri ve kale komutanlar olmak zere,
tespit edilerek yakalanan canilerin hepsi ldrld. Bu arada, A r sl an B es a
si r ve mttefiklerine yardmda bulunmu olan Seluklu vasal Diyarbakr Mer-
vanl emirliinin topraklarna da bir akn dzenledi. Sultan, br ahi m Y n al
Musul Seluklu Valiliine ve Seluklu hanedanndan olmas muhtemel
i n an B ey i de Tellfere atadktan sonra yeniden Badata dnd (1057).
Sultan T u r u 1 un i saldrlarn durdurmas ve onlar etkisiz duruma ge
tirmesi sebebiyle halife K aai m B i emr i l l ah , onu ok grkemli bir tren d
zenleyerek karlad; ok gemeden de onu halifelik saraynda (Drlhilfe) kabul
etti ve kendi tahtnn yannda kurdurduu zel bir tahta oturttu. Seluklu ve ha
lifelik ilerigelenlerinin katld bu toplant srasnda halife, sultan T u r u l a,
ilere kar kazand bu zaferden dolay en iten teekkr ve takdirlerini ifade
ettikten sonra sultann bana bir ta giydirip beline altn bir kl taktrm, hil-
at, sancak ve deerli armaanlar vermitir. Halife, ayrca sultan T u r u l u Dou
ve Bat (Dnya)nm hkmdar (Melikl-Mark vel-Marb), Halifenin orta (Ka-
smu Emrilmminin) ve Dinin Temeli (Rknddin) lakaplaryla lakaplandrd
SELUKL U DEVL ETL E R TAR H 43
(Ocak 1058). Bylece dzenlenen bu trenle (bu hususta halifenin n Di van
baktibi G ar su n n i me Mu h ammed es - S bi ok ayrntl ve zgn bil
giler vermitir) Sel ukl u sultan T ur ul Bey, resmen halifeden I sl m lemi
nin hkimiyetini, madd kudret ve kuvvetini eline ald gibi, temsil yetkisini de
kazanmtr. Bylece Abbas halifesi, sadece I sl m leminin din lideri olarak kalm
oluyordu.
Resul teki n ve brahim Yual isyan
Sultan T ur ul , Ar sl an Besasi r ve mttefikleri zerine yrd s
rada, K u t al m n kardei R esul t ek i n, isyana balayarak H ez ar esb e
kta edilmi olan Basra, Ahvaz, Huzi stan eyaletleri ile i r azve yrelerine saldr
ya geip kontrol altna ald. Bunun zerine, bu sralarda Badatta bulunan sul
tan T ur ul , adgeen eylet valisi H ez a r es b i bir miktar kuvvetle R esul -
t ek i n e kar evketti. Basr a ya gelen H ez ar esb, R esu l t ek i n le giriti
i savata, onu yenilgiye uratt gibi, tutsak da ald. ok gemeden Badata
getirilen R esul t ek i n, halife Kaai m B i emr i l l ah m ricas sonucunda, sul
tan tarafndan affedilerek lmden kurtulmu oldu.
R esul t ek i n isyannn bastrlmasndan hemen sonra, bu kez, Musul Sel
ukl u valisi br ahi m Y n al n isyan balataca haberi Badata ulatrlmt.
Bundan cidd biimde kayglanan sultan T ur ul , gvendii deneyli kumandan
larndan Savt ek i n i, kardeine deerli giysi ve bir at gndererek derhal Ba
data gelmesini bildirdi. br ahi m Y nal , aabeyinin buyruuna uyarak
Badata geldi, byk ve grkemli bir trenle karland (Mart/Nisan 1058). Fa
kat te yandan, br ahi m Y n al m yerine Musul ve evresi komutanlna ata
nan Sel ukl u emrleri Ayt ek i n, E r dem, haci p B r i t ek i n ve Ya r u k -
t e k i n in buyruklar altnda ok az bir kuvvetin kalmasn frsat bilen A r s
l an B esasi r ve Kur ey, drt ay sren bir kuatmadan sonra Musul u igal
ettiler. Adlar geen Sel ukl u emrler ise glkle Badata kamay baardlar.
Musul un kayb zerine, Badatta bulunan sultan T ur ul , Musul a ikinci bir
sefer dzenleyerek harekete geti; Sel ukl uOrdusuyla savamaya cesaret edeme
yen Ar sl an B esasi r ve Kur ey, Musul ve yrelerini yakp ykarak blge
den ayrldlar. Harektn srdren sultan, onlar izleyerek Nusaybi ne geldii
zaman, kendisinden gizlice ayrlan br ahi m Y n a l n, yandalar kalabalk
Trkmen askerleriyle birlikte Hemedana doru yneldiini haber almt. Ger
ekten, bu kez, Sel ukl u devletini ciddi ekilde sarsan isyana balayan br a
hi m Y nal , M s r Fat m halifesi Must ans r ve yanda Ar sl an B esa
si r den ald mektuplarda kendisine byk lde asker ve mal yardmda
bulunacaklarn ve kendisini Sel ukl u sultan olarak tanyacaklarn bildirmi
lerdi; hatt Fat m l eri n, bu amala Ar sl an B esa s i r ye kalabalk bir kuv
vet sevkettikleri de rivayet edilmitir. Sel ukl u devletinin ciddi ve tehlikeli bir
duruma srklenmekte olduunu anlayan sultan T ur ul , beraberindeki az bir
kuvvetle derhal Nusaybi nden ayrlarak br ah i m Y n a l izlemeye balad;
44
AL SEV MERDOAN MER L
Bu arada sultan, veziri A mi d l m l k K n d r , kars Al t unc an H a
tun ve oulluu E n u i r v an bir miktar kuvvetle Ar sl an B es as i r ye
kar Badat savunmasna gndermeyi ihmal etmedi. Bylece kuvvetleri olduka
azalan sultan T ur ul , sratle hareket ederek br ahi m Y n a l dan nce He-
medana ulat (Kasm 1058). Burada yaplan savata sultan, kardei E r t a n
oullar Mehmet ve A h met in kendisine katlmasyla kuvvetleri 30 bini bu
lan br ahi m Y nal karsnda yenilgiye urayp Hemedan kalesine ekildi;
ok gemeden de burada onun tarafndan kuatld. ok skk bir duruma d
en sultan T u r u l a mektuplar yazarak veziri A mi d l m l k K n d r ,
kars Al t unc an Hat un ve E n u i r v an dan askerleriyle birlikte kendi
sine sratle yardma gelmelerini bildirdikten baka, Mer vde ar hasta bulu
nan kardei ar B ey ede bir mektup gndererek sultanlnn elinden git
mek zere olduunu, bu nedenle acele olarak yardm gndermesini bildirdi.
Sultan T u r u l un yenilgisi ve Ar sl an Besasi r ve mttefiklerinin Badata
yrmekte olduu haberleri, ehirde byk bir heyecan ve korku yaratt; bu ne
denle halife, Sel ukl u kuvvetlerinin Badattan ayrlmalarn istemiyordu. Bu arada
durumun byle ciddilemesi sebebiyle vezir K ndr , E n u i r v an sultan
iln etmek bile istiyordu. Fakat Al t u n c an H at un, olunu ve K n d r yi
hapse atmak iin harekete geince vezir Ahvaza kat, yakalanan olu E n u i r
van ise zincire vurularak hapsedildi. Bylece saltanat sorununu bertaraf eden
Al t unc an Hat un, beraberinde emr i nan , mer ve sultana sadk emir
ler ve. Tr kmenl er olduu halde, derhal ve sratle einin yardmna Hemedana
hareket etti. ar Bey de oullar K avur t , Al p Ar sl an ve Y ak u t yi
kalabalk bir orduyla kardeine Hemedana gnderdi. ok gemeden Rey kenti
yrelerinde yaplan ikinci iddetli bir savata (2 Austos 1059) br ahi m Y -
n a 1, kesin bir yenilgiye uratlan ve yeenleriyle birlikte tutsak alnp sultan T u
r u l a teslim edildi. Sultan, giritii isyanlarla devletin bana ciddi tehlike ve
buhranlar karm olan br ahi m Y nal ve yeenlerini eski Trk tresi gere
ince, yaynn kiriiyle bodurarak ldrtt. Bylece Sel ukl u devletini ciddi bi
imde sarsan bu isyan hareketi de bylece bastrlm oldu.
Badat' n igali ve kurtarl
Sultan T ur ul , br ahi m Y nal ile mcadele ettii sralarda, A r s
l an B esasi r , beraberinde mttefiki K u ey olduu halde kuvvetleriyle bir
likte Badat zerine yrd. Belirli bir asker gc olmayan Badat Sel ukl u
Asker Vali si (hne) Ay t ek i n, Ahvaza kamak zorunda kald. Bylece A r s
l an B esasi r , 27 Aralk 1058de, zerinde, Fat m halifesi Mu st a n s r n
ad yazl olan beyaz i bayraklar tayan askerleriyle Badata girip igal etti.
HalifeKaaim B i emr i l l ah mvezi r i E bul kas m Al i I bnl msl i me,
dier halifelik iierigelenleri, birok kadlar ve bilim adamlar tutsak alnd. e
hirdeki byk Mansur camiinde, Fat m halifesi Mut a ns r adna i hutbesi
okunduktan baka, ezanlara da i simgesi olan Hayy al hayr i l amel (Haydi, ha
SEL UK L U DE VL ETL ER TAR H 45
yrl i yapmaya) cmlesi ilve edildi. Halife K aai m B i emr i l l ah , emr K u -
r ey e snd, o da onu, kararghna gtrerek gvence altna ald, daha sonra
da F rat rma kysndaki amcaolu Mu h a r i in elinde bulunan Had se-Ane
kalesine gnderdi. lgili kaynaklardaki bilgilere gre M u h a r i , halifeye sonde-
recede iyi muameleler yapm, hatt ona bizzat hizmette bulunmutur. Halifenin
veziri E bul k as m Al i I bnl msl i mei se yakalandktan sonra, para par
a edilmek suretiyle ldrlm ve cesedi de aslarak halka gsterilmitir. Bu arada
bata halifelik saray olmak zere, Badat byk lde yama ve tahrip edildi.
Ar sl an B esasi r , kard bir buyrukla ehrin yamalanmamasn ve hal
ka iyi muamele edilmesini iln etti ise de yamaclara engel olunamad.
Sultan T ur ul , br ahi m Y n a l bertaraf ettikten sonra Badat i
igalinden kurtarmak iin ordusuyla sratle Badat a yneldi; bu srada da A r s -
l an B esasi r ve K u r ey e Halife ve ei olan yeeni Ar sl an H at u n un
derhal kendisine gnderilmesini bildirdi. Sultan, Badata yaklanca A r s
l an Besasi r derhal, aa-yukar bir yl igal ettii Badat tan kat. ok ge
meden sultan, ordusuyla Badata geldi ve halifeyi Badata getirip makamna
oturttu (Ocak 1060). Kurtuluunu sultana borlu olan halife, ona dualar ettikten
baka, klcn da sultana kuatt. Sultan T ur ul , Badatta huzur ve sknu
ksa srede saladktan sonra beraberinde oulluu E nui r van, Yar uk t e-
ki n, Savt eki n, E r dem, H umar t ek i n ve baz Arap emirleri olduu hal
de, Ar sl an B es as i r ye kar harekta giriti. Bu sralarda Vas t-Hi l l e
arasndaki obaya gidip D bey s e sman Ar sl an Besasi r , dzenlenen bir
basknla yakalanp beraberindekilerle birlikte derhal ldrld (15 Ocak 1060);
Onun kesik ba, bir sre ehirde dolatrlp halka gsterildikten sonra Bal ar
Hazi nesi ne (H znetrrs) kondu. Bu seferden sonra Badata dnen sultana
byk tezahrat yapld, btn ehir halk deta sokaklara dklerek bu zaferi
kutladlar. Sultan T u r u 1, i isyan sebebiyle ehrin tahrip edilen mahalle, han,
hamam ve i yerlerini tamir ettirdi. Badat Asker Val i l i i ne de byk Sel ukl u
komutanlarndan P o r s u k u atad. Sel ukl u devletinin kuruluunda esiz hiz
metlerde bulunan kardei Byk Asker ar Bey in lm haberi zerine sul
tan, yeeni Ar sl an H at u n la birlikte bakent R eye dnd. ar B ey in
lmnden ksa bir sre sonra sultan T u r u l un kudretli, ibilir, zeki, hayr
sever ve sonderecede olgun bir hatun olan Al t u n c an da Zencan kentinde ha
yata gzlerini yumdu ve R eyde topraa verildi.
Sultan T urul un hali fenin kzyla evl enmesi
Sultan T ur ul un ei Al t u n c an H at un, lm srasnda T ur ul
B e y i yanna ararak Halifenin kz Seyyi de H at u n la evlen, bylece
dnya ve hirette Tanr katnda, erefe nail olursun vasiyetinde bulundu. Son
derecede sevgi ve sayg gsterdii einin bu vasiyetini yerine getirmek amacyla
sultan T ur ul , halifenin kzyla evlenmeyi kararlatrd. Bu devir olaylarnn
grg tan olan G ar s u n n i me nin verdii ok ayrntl bilgilere gre sultan,
46
AL SE V M-E RDOAN MER L
bu evlenmenin gerekletirilmesi hususunda mzakerelerde bulunmak zere, ve
ziri Ami d l m l k K n d r yi halifeye Badata gnderdi. Bu konuda Ba
datta uzun mzakereler yapld. Esasen det olduu zere, halifeler, bir yabanc
ile kzlarn evlendirmiyorlard. Bu nedenle halife, nce sultann bu isteine raz
olmad ise de daha sonra ehiz olarak 300 bin altn ile birlikte ok deerli altn,
gm eya ve mcevherat isteinde bulunmutur. Evlenmenin yaplabilecei ve
yaplamyaca hususunda afi ve Hanbel bilginleri fetvalar vermilerdir. Bu
nunla birlikte halife, K n d r ye, Sultann bu evlenmeden vazgemesini, aksi
takdirde Badattan kp gideceini bildirdi. K ndr ise halifeye. O hal
de niin baz isteklerde bulundunuz? cevabn verip Badattan ayrld. Vezir
K n d r nin evlenme iini zmlemeden geri dnmesi (Temmuz 1061) zeri
ne, halifenin bu tutumuna sonderecede can sklan sultan T ur ul , ona tehdit
dolu ok ar bir mektup gnderdikten baka, I r ak Sel ukl u naibine (amd) bir
buyruk gndererek halifelie ait btn dirliklere elkonulmasn emretti. Bu
nun zerine bata halife olmak zere, btn halifelik ilerigelenleri byk bir te
l ve korkuya kapldlar. ok gemeden halifelik erknnn halifeyi iknay
baarmalar zerine, nikh ilemlerinin yaplmas iin E bul gan i m bnl -
mahl eban bir heyetle sultana gnderildi. Bunun zerine elkonulan halifelik
dirlikleri yeniden iade edildi. ok gemeden Tebri z yresinde bulunan sultan T u
r u l un otanda, byk bir nikh treni yaplm, bu nedenle, yama edilmeme
si iin iki tarafn fillerin koruduu byk bir len sofras kurulmutur (Austos
1062). Sultan T ur ul , nikhtan aa-yukar 4-5 ay sonra (1063 yl balar) Teb
ri z, Naf van ve Hay kentleri zerinden Badata geldi. Halifelik veziri F ahr ud-
devl e tarafndan karlanan sultan, Badattaki sarayna yerleti. 18 ubat 1063
gnnden balayarak bir hafta sren sonderecede grkemli bir dn yapld. Sa
rayn avlusunda 70 yanda bulunan sultan Tu r u 1ile dier Sel ukl u devlet er
kn, Trke arklar syleyerek ok neeli bir biimde dans etmilerdir. Daha
sonra halifelik sarayndan alnan gelin, sultanlk sarayna getirildi. Bir sre son
ra sultan T u r u l , ei Seyyi de H a t u n u alp ordusuyla bakent Reye hare
ket etti. Bu dn dolaysyla Badatta bir yznde halife ve sultann adlarnn
yazld, her iki yznde sultann kabartma bir resmi ile ok ve yay simgeleri bu
lunan bir altn madalya da baslmtr. Bu madalya, deerli nmizmat rahmetli
br ahi m Ar t uk tarafndan ortaya karlmtr (Bk. Abbasi l er devr i nde Si k
ke. Belleten XXI V/93 (1960), s. 25-43).
K u l al m isyan ve sultann lm
Sel uk B ey in lmnden sonra Sel ukl u ailesinin bana geen A r s
l an Y abgu nun olu ve Anadol u fatihi Sl eymanah n babas olan E b u 1-
f evr i s K ut al m , dier baz Sel ukl u ehzadeleri gibi, saltanat iddiasyla
isyana balad. O, Sel ukl ul ar n banda bulunmu olan babas Ar sl an Ya b -
g u nun Gaznel i sultan Mahmut tarafndan hapsedilip lmesinden sonra Sel
ukl u babuluuna, tre gereince T ur ul ve ar Beyl er in deil, byk
SELUKLU DEVL ETL E R TAR H 47
erkek evlt olarak kendisinin gemesi gerektiini ileri srm ve dolaysyla dev
lete kar isyana balamtr, ilgili kaynaklarda K u t al m n ne zaman isyan
ettii belirtilmemise de br ahi m Y n a l n Musul harektnda gizlice sul
tandan ayrlmasndan ok gemeden sonra o da kuvvetleriyle birlikte ordudan
ayrlmt. Bu husus gznne alnacak olursa, K u t al m n br ahi m Y
rt a 1 la ibirlii yapt dnlebilir. ok gemeden K ut al m , kardei R e-
su l t ek i n le birlikte zellikle babasna bal kalabalk Trkmenl erl e isyana
girimise de Sel ukl u kuvvetleri karsnda tutunamayarak Ci bal deki salam sur
lara sahip Gi rdkh kal esi ne ekilmek zorunda kalmt (Nisan/Mays 1061). Sul
tan Tu r u 1bu sralarda, halifenin kzyla evlenme ileriyle megul idi. Bununla
birlikte sultan, Badat tan R eye dnerken Badat Asker Valisi H u mar t ek i n i
bir miktar Sel ukl u kuvvetiyle ona kar sevketmiti. H u mar t ek i n , K u t al -
m ve kardeinin savunduu Gi rdkh kalesini iddetle kuatmsa da, kale d
nda yaplan arpmalarda yenilgiye urayarak ekilmek zorunda kalmtr
(Austos 1061). Onun bu isyan hareketi sultan Tu r u 1 un lmnden sonra B
yk Sel ukl u Devl eti tahtna geen sultan A l p Ar sl an devrinde de bir sre de
vam etmitir.
Sultan T ur ul , yeni eiyle birlikte bakent Reye dnerken buraya yakn Kas-
randa hastaland ve alt ay sonra da getirildii R eyde gerdee giremeden hayata
gzlerini yumdu (4 Eyll 1063). Cesedi, dier hanm ar B ey in ei olan
olu S l ey man n annesi F er r uh H a t u n tarafndan R eyde yaptrlan ve
hl Knbed-i Turul adyla anlan trbesine gmld. Bugn Tahrana 22 km.
uzaklkta bulunan Rey, tipik bir Trk kasabas grnmndedir; sultan T u r ul -
un trbesi de hl eski hametiyle onu sslemektedir. Sultan T u r u l un l
m dolaysyla halife tarafndan Badatta resm bir matem treni yaplmsa da
lke iinde bagsteren taht mcadeleleri sebebiyle vezir A mi d l m l k Kn-
d r , bir matem treni yaptrmamtr. Devletin kuruluu srasndaki hizmetle
ri dnda, 23 yl Byk Sel ukl u Devl eti tahtnda kalm olan sultan E b
T al i b R k neddi n Mu h ammed T ur ul , zellikle devletin kuruluu s
rasnda sonderecede byk hizmetlerde bulunmutur. O, kk bir Sel ukl u bey
liini, ynetimdeki adaleti, bitmeyen azmi, sabr, her olay karsnda ihtiyatl ve
hogrl oluu sayesinde, Trk ve dnya tarihinde nemli roller oynayan bir i mpa
ratorl uk haline getirmeyi baarm olan Byk bi r Trk Hkmdar olarak tari
he gemitir.
SULTAN ALP ARSLAN DEVR
III.
Tahta k
Sultan T ur ul , yerine tahta geecek bir ocuu olmad iin evlendii S -
1ey m a n m annesinin ( a r B ey in ei idi) etkisiyle, lmeden nce E b u 1-
K as m Sl ey man veliaht yapm ve Kendisinden sonra onun Sel ukl u tah
tna oturtulmasn vasiyet etmiti. Sultann lm zerine Gi rdkh kalesinde
K u t a 1m kuatmakta olan vezir A mi d l m l k K n d r , derhal ba
kent R eye gelerek sultann vasiyetini yerine getirmek, yani S l ey man n tah
ta kmasn salamak amacyla, zellikle ordu mensuplarnn bu konuda rzasn
almak iin onlara devlet hzinesinde bulunan ok miktardaki altn ile deerli ku
malar dattrd. Bylece btn ordu mensuplarnn onayn almay baaran K n
dr , bu srada sfahanda bulunan S l ey man Reye getirttikten sonra
sultanln iln ile onu Sel ukl u tahtna oturtarak adna hutbe okuttu; bu arada
da Horasanda bulunan A l p A r sl an a tehdit dolu bir mektup gnderdi. Fakat
te yandan, bu haberin lkede yaylmas zerine, esasen saltanat iddiasnda bu
lunmakta olan A l p Ar sl an ve Musa nan Bey, S l ey man n sultan
ln tanmadklarn iln ile harekete gemilerdi. Bu arada Sel ukl u ailesinden
olduu ileri srlen E r basan ile emr Ya s yan ve hacip E r dem, Kaz-
vi ne giderek sultan sfatyla A l p Ar sl an adna hutbe okutmaya baladlar. Bir
rivayete gre, bu arada Gi rdkh kalesinde bulunan K ut al m , Trkmenl erden
oluan kalabalk ordusuyla (kaynaklarda 50, ya da 90 bin kii olduu rivayet edi
lir) Reye yryp elegeirdi ve adna sultan olarak hutbe okuttu (16 Ekim 1063).
Bunun zerine vezir Ami dl ml k K ndr , emr i nan B ey i bir mik
tar kuvvetle ona kar evketti ise de i nan Bey, yenilip tutsak alnd. Bunun
zerine K n d r , K ut al m n ehirde bulunmad srada, derhal R eye
gelerek ona kar kalede savunma nlemleri ald ve gnderdii zel bir ulakla du
rumdan A l p A r s l an haberdar ettikten baka, S l ey man tahttan indi
rip onun adna hutbe okutmaya balad (Kasm 1063). Bu arada K ut al m , Al p
A r s 1a n n sadk haciplerinden emr E r dem i yenilgiye uratmay baarm
t. Daha sonra K ut al m , Trkmen obalarna giderek onlardan byk lde
asker yardm salamtr. Bu srada A l p Ar sl an, isyan halindeki Huttal an h-
SEL UK L U DEVL ETL ER TAR H 49
kimi ile taht iddiasna kalkan Musa nan B ey i bozguna uratp tutsak
almak suretiyle bertaraf etti. Bylece A l p Ar sl an , lkenin dou blgelerini
gvence altna aldktan snra, kalabalk bir orduyla Ni abur zerinden R eye ha
reket etti. Bunun zerine K ut al m , Rey kuatmasn brakarak A l p A r s -
l an karlamak iin ona doru ilerlemeye balad. te yandan Damgana ula
an A l p Ar sl an, saltanat iddiasndan vazgemesi hususunda Ku t al m a
bir mektup gnderdi ise de onu ikna etmeyi baaramad. ok gemeden iki taraf
kuvvetleri Di h-i TSemek (Tuz Ky) vadisinde savaa tututular. K ut al m , Al p
A r s 1a n n kuvvetlerine harekt imkn vermemek amacyla bu vadiyi, su sev-
kederek amur ve bataklk haline getirdi. Bununla birlikte kuvvetlerinin azl
na ramen, beraberinde ibilir ve deneyli Sel ukl u emrleri K l sar , S a v -
t eki n, Sungur ca, Bul dac olduu halde, derhal saldrya geen A l p A r s
l an, K u t al m kesin bir yenilgiye uratt ve beraberinde bulunan kardei
R esul t ek i n ile byk olunu (M a n s u r olabilir) tutsak ald. Bunun zerine
Gi rdkh kalesine snmak zorunda kalan K u t al m n ordusu tamamen da
lmt. Bir sre sonra tutsak olmamak iin Gi rdkh kalesinden kamaya alan
K ut al m , binitinden (belki at) derek ar biimde yaralanm ve ok ge
meden de kan kaybndan lmtr. Bir sre sonra cesedi A l p A r s l a n m as
kerleri tarafndan bulunmu ve Rey deki sultan T u r u l un trbesinin yanna
gmlmtr (1064). Onun bylece lmne A l p Ar sl an , sonderecede z
lp alam, hatt gnlerce yas tutmutur.
A l p Ar sl an, bylece btn taht iddiaclarn azim ve cesaretle giritii m
cadeleler sonucunda, bertaraf ettikten sonra bakent R eye gelerek T u
r ul B e y in ina ettii hkmdarlk saraynda (Dr l meml eke) ok grkemli bir
trenle Sel ukl u tahtna kt ve adna para bastrd. Bu trenden sonra amcas
sultan T u r u l un iki milyon miskal deerindeki sofrasnda devletin asker ve
mlk erkn ve Trkmen beyleri iin dzenlettirdii bir lende, onlara hilat ve
dller verdi. Daha sonra T ur ul Bey in ei halifenin kz Seyyi de H a
tun u Badat Asker Val i l i i ne atad Ay t e k i n le Badata gnderdi. Halife
K a ai m B i emr i l l ah, Al p A r sl an n tahta k dolaysyla Badatta b
yk bir tren dzenledi; onun sultanln onaylayp adna hutbe okuttuktan ba
ka, zel bir eli heyetiyle (Naki b K mi l , E b Mu h ammed T em m ,
H di m l h s Mu v af f ak v.s.) ona, ahi nahl -zam, Mel i kl -Ar ap vel -
Acem, Seyyi d Ml ki l -mem, Zi yaddi n, G yasl -Msl i m n, Mel i kl -I sl m,
Zah rl -I mam, Kehfl -enm, Adududdevl e, Eb uca, Tacl mi l l e- ti l -bhi re, Sul
tana Di yari l -Mi i sl i m n ve Bur hanu em r l mmi ni n lkap ve nvanlarla kuan
mas iin bir kl, hilat, sancak ve ok deerli armaanlar gnderdi.
Sultan A l p Ar sl an, taht sorunu nedeniyle krgn bulunduu T u
r ul B e y in veziri Ami d l m l k E b Ns r Mu h ammed K nd-
r yi nce vezirlik makamnda brakt ise de daha sonra onu azlederek kendisinin
meliklik srasndaki veziri N i z a m l m l k Sel ukl u vezirliine atad. ok
gemeden sultan, K n d r yi Hor asana Mer vr r da gnderip hapse attrd,
50
A J SEV MERDOAN MER L
bir sre sonra da onu ldrtt (1064). Bu konuda M i r atz-zamanda grg tank
larndan bilgi alan G ar s u n n i ne den naklen sonderecede ilgin bilger ve
rilmitir ki, bunlar ok ayrnt!' olduu iin buraya alnmamtr.
.Dou-Aidoit ve Grcistan aefen
Sultan Al p Ar sl an, ynetimde dzeni saladktan sonr3 devletin fetih plan
larna uygun olarak sultaa T ur ul zamannda yaplan Anadol u seferlerini sr
drmek amacyla, 1064de, hake?t Seyden hareketle Azer baycan* geldi. Burada
ordusuna katlan kalabalk Trkmen kuvvetleriyle Urmi ye Gl nn kuzey
dousundaki Mer end kentine geldii zaman Anadol uya srekli aknlar yapmak
ta olan emr T ut ek i n, katna kp giritii aknlar ve Anadol uya ulaan
bellibah yollar' hakknda kendisine bilgi arzetti. Tu t e k i n den baka, sul
tan T ur ul zamanndan beri Anadol udaki Sel ukl u asker harektn ynet
mekte olan kardei Yakuta ve daha nce adlar geen Sel ukl u emr ve Trkmen
beyleri de kendisine katlm olmaldrlar. ok gemeden Nah vanu gelen
A l p Ar sl an, Aras rman teknelerden oluturulan bir kprden geirttii
ordusunu iki kola ayrd. Bizzat ynettii ordusunun ilk koluyla ilerleyerek Sel
ukl u fetihleri sebebiyle, Bi zansn Anadol udaki hkimiyetinin kmesinden fay
dalanarak Lori kentini bakent yapp yeniden bir prenslik kurmaya alan Ermeni
prensi Davi dol G i or g un Yllk vergi verme karlnda Sel ukl u va-
sal olmas nerisini kabul etti. Daha sonra sultan, Grci stan topraklarna gire
rek Kangarn , Kartl ve J avakhet (Ti fl i s-or uh rma aras) blgesinden geip
Grci stann kuzey ularna dein ileri harektn srdrd; O, Kr rma y
nndeki dalk Tr i al eti igal ettii sralarda, ordusunun nc kuvvetleri, bat y
nndeki Kr rmann Cek kolu zerindeki Kvel i skr e kadar ilerlemilerdi. Sultan
A l p Ar sl an, avat zerinden geni bir yay izmek suretiyle geerek gney
ynnne inip, Panaskert ay zerinde bulunan ayn addaki kente ulat. Daha
sonra o. Kartl -Kars arasndaki Akehi r (Sepi dehr) yrelerini de elegeirdi (1064).
Bundan baka sultan, Grc kuvvetlerinin savunduu Bor al a rma kysnda
bulunan Al l aver di kentini de iddetli arpmalardan sonra hcumla elegeirme-
yi baard; ehirden pek ok ganimet ve tutsak elegeirildi. Bu arada Sel ukl u
kuvvetleri, Grc prensi IV. Bagr at ( P ak r at ) yakalamak zere idiler; fa
kat prens, Kafkas dalarna kaarak cann glkle kurtarabildi. Bununla bir
likte o, sultana bir eli heyeti gndererek itaat ve tbiiyetini arz edip Sel ukl u
devletine yllk vergi vermek artiyle bar isteinde bulundu. Onun bu teklifimi
kabul eden A l p Ar sl an, ileri harektn durdurarak Aras rma havzasna
geldi. Bu harekt srasnda sultan, elegeirilen zengin ganimeti bakent R eye gn
derdi. te yandan sultann olu Mel i k ah , beraberinde Ya k u t , vezir N i -
z aml ml k ve Horasan am di Mu h ammed bi n Mansur olduu halde,
emrine verilen Sel ukl u kuvvetleriyle Aras rma ynnde ilerleyip Bi zans kuv
vetlerinin savunduu Anber d (Bui rakan)i iddetli bir kuatmadan sonra elege
irdi; ok gemeden Srmel i ve Hagi os Georgi o kalelerini de ayn ekilde fethetti.
SEL UK L U DE VL ETL E R TAR H 51
Daha sonra o, kaynaklarda Farsa imlasyla kaydedilen Mer yemni i n (Belki i -
r ekteki Mar mar ai n)i kuatt. Pek ok H r i sti yan din adamnn yaad bu kut
sal ve salam surlara sahip olan nl ehir, gnlerce sren ve gece gndz yaplan
arpmalardan sonra fethedildi. Bu nemli kalenin alnmas ve dolaysyla olu
nun baarsna sonderecede sevinen sultan A l p Ar sl an , olunu ve veziri N i -
z am l m l k huzuruna artp onlar kutlad. ok gemeden sultan, olunun
kumandasndaki kuvvetleri de yanna alarak yine Bi zans ynetimindeki An kale
si zerine yrd. Ar paay zerinde bulunan, yksek ve salam surlar, ii su do
lu derin hendeklerle korunan Dou-Anadol u"1nun bu nl kalesi Bi zans genarelleri
B agr at veGr i gor tarafndan savunulmakta idi. Bi zans birlikleri, ehir dn
da karargh kurup kaleyi kuatma hazrlklarna balayan Sel ukl u askerlerine
kar saldrda bulundularsa da yenilgiye urayp kamak zorunda kaldlar. ok
gemeden kaleyi kuatan Sel ukl u kuvvetleri, zellikle lamclar ile, kalenin kar
sna kurulan tahtadan bir kule zerindeki mancmkn ve stratejik nemi haiz
noktalara yerletirilen okularn gece gndz azimle savamalar sonucunda ve
dolaysyla Byk Sultan A l p A r s l a n n uygulad mahirane sava taktii sa
yesinde, kaynaklarda Asla zaptedilemez biiminde nitelenen An kalesini fet
hetmeyi baardlar. Fetihten sonra sultan, ehir ve kalenin ynetimlerine
Mu h ammed h i n Mansur ve hadimi ems i atad; arpmalar srasnda
yklan surlarn, tahrip edilen ehrin onarlmas hususunda onlara emirler verdi
ve ehirde bir de mescit yaptrd. Teslim olan H r i sti yan din adamlar ve halk,
baver gi si (Ci zye) demek artyla canlarn kurtardlar (Austos 1064). Bi zans
imparatorluunun ve dolaysyla H r i sti yan leminin bu nl kentinin Msl man
Trkl eri n eline gemesi, H r i sti yan dnyasnda derin znt yaratmasna kar
lk I sl m leminde byk sevin gsterilerine neden olmutur.
Sultan A l p Ar sl an, gerekletirdii bu sefer sonucunda, fethettii Er me
ni ve Gr cl eri n oturduklar eitli Bi zans memleketlerinin ynetimlerini bera
berinde sefere katlan vasal emirlere brakt. yleki: Van Gl havzas, Nah van
emri E b D l ef e, An ve yreleri Dbeyl em ri Mi n u eh r e, Grci stann
bir ksm Gence valisi Fa d 1u n a, bir ksmn da Ti fl i s emirliine.
Sultan A l p Ar sl an, bata Badat Abbas halifesi K aai m B i emr i l l ah
olmak zere, I sl m hkmdar ve emirlerine birer feti hnme gndererek kffara
kar kazand baarlar ve yapt fetihler hakknda bilgi verdi. Bu haber zeri
ne halifelik bakenti Badat ve teki sl am memleketlerinde byk sevin gste
rileri yapld. Ayrca halife, sultana Feti hl er babas (Ebul feth) unvann gnderdi.
Sultan A l p Ar sl an, gerekletirdii Dou-Anadol u ve Grci stan seferinden son
ra, lke iinde ortaya kan birtakm huzursuzluklar ve zellikle lkenin dou
snrlarnda fetihler yapmak amacyla, Anadol udan ayrld. Bununla birlikte ok
nem verdii Anadol u fethine devam edilmesi hususunda gerekli emirler vermekten
geri kalmad.
52 AL SE V M-E RDOAN MER L
Sultann Dou neferi
Sultan A l p Ar sl an, baaryla tamamlad Dou-Anadol u ve Grci stan se
ferinden sonra kardei Ki rman meliki Kar a Ar sl an K a v u r t a kar hare
kete geti. nk K avur t , sultana itaat ile Ki r manda adna hutbe okutmakla
birlikte birtakm isyankr davranlarda bulunmakta idi. Gerekten K avur t ,
sultnn Dou-Anadol u seferi srasnda vasal ebankre emri F azl aveyh( F az-
1 y e ) ile savap onun ynetim alannda bulunan i r az igal etmiti. Bundan
baka o, pheli hareketlerde bulunan enitesi ( Gevher H a t u n un ei) E r -
basan ile ibirliine girmiti. K a v u r t un btn bu etkinlik ve giriimlerini
yakndan izleyen sultan, derhal Hemedana hareket etti. ok gemeden o, burada
kendisine snan F az l aveyh e, K av u r t un adamlarndan ald i r az ye
niden verdii gibi, kzkardei Gevher H at u n u yanna getirtti. te yandan
gneyde deniz kysnda bir kaleye sman ve btn arlk ve hzinesini Ki r mana
gnderen K av ur t , zel bir eli gndererek sultandan aman dileyip itaatini ar-
zetti. Bunun zerine A l p Ar sl an , sfahana geri dnd (1064). Bylece K a
vur t sorununu bar yoluyla zmleyen sultan A l p Ar sl an, Ceyhun rman
geip Hazar-Aral arasnda bulunan Mang l akta, gayr i msl i m Tr kl erl e birlik
te yolkesicilik yaparak lke iinde huzursuzluk karan K pak ve Tr kmenl er
zerine yrd. Onlar kesin bir yenilgiye uratarak itaat altna ald (1065-66).
Daha sonra sultan, Cende giderek atas Sel u k un mezarn ziyaret etti. Bu
srada Cend hkimi, kendisine itaat arzederek deerli armaanlar takdim etti.
ok gemeden Hr ezm zerinden Mer ve dnen, daha sonra da Rdgna gelen
A l p Ar sl an , burada olu Mel i k ah grkemli bir dn treni dzenle
terek Karahanl hkmdar br ahi m T amga H a n n kz T er k en H a
tun la evlendirdi; ayrca teki olu A r s l a n a h Gazne hkmdar
br ah i m in kzyla evlendirdikten baka, kendi kzn da br ah i m in olu
na verdi. Bylece iki hkmdar ailesi arasnda sk bir ba kurulmu oldu.
A l p Ar sl an , bu dn treninden sonra dikkatle yetitirip nem verdii olu
M e 1i k a h vel i aht iln etti, i raz ve sfahan kentlerinin ynetimini ona ver
di, btn lkedeki hutbelerde kendi adndan sonra onun adnn okunmasn
bildirdi. Sultan, ayrca dier oullar olan Ar sl an A r gu n u Hrezme, 11y a s
Tohari stana, A y a z Bel he, A r sl an ah Mer v eveT oanah Her ata
mel i k olarak atad. E r t a n ( br ahi m Y n a l n kardei) olu Mes u t a
Hor asandaki Bagur ve yrelerini, I sfi zar da E r t a m dier olu M e v d u d a
verdi (1066).
Kavurt isyan
Ki r man meliki K avur t Bey, vezirinin kkrtmas sonucunda, Ki r manda
kendi adna hutbe okutarak yeniden isyana balad. Bunun zerine sultan
A l p Ar sl an, Ki r mana yeni bir sefer dzenlemek zorunda kald. Bu srada
K avur t Bey, savunma bakmndan uygun bulunan salam surlara sahip Ber -
desi r kalesinde bulunuyordu. ok gemeden sultann hacip Al t unt ave av-
SELUKL U DEVL ETL ER TAR H 53
11 kumandasnda sevkettii nc birlikleri, K a v u r t un kuvvetlerini yenilgiye
urattlar, sultan ise asl ana kuvvetlerle arkadan Ki r mana gelmekte idi. Bu ye
nilgi zerine Ci ruft kalesine snan K avur t Bey, sultana zel bir eli gnde
rerek zr dileyip itaatini arzetti ve affn istedi. Sultann kendisini affetmesi
zerine Kav ur t Bey, onun katna geldi; iki karde kucaklaarak alatlar. Sul
tan, Ki r man eyletinin ynetimini yeniden ona brakt. Bununla birlikte K a
vur t Bey, bu kez, vasal Fars hkimi Fazl aveyhi l e bir ittifak yaparak yeniden
isyana balad. Bunun zerine A l p Ar sl an , derhal harekete geti (1068); vezi
ri N i z a m 1m 1k ile emr a v l y F az l aveyh e kar evketti. F azl a-
veyh, ksa zamanda yenilgiye uratldktan sonra tutsak alndktan bir sre sonra
ldrld. Bu sralarda Ki r mana giren sultan A l p Ar sl an, ordu mensupla
rndan byk bir blmnn K avur t Bey tarafn tuttuklarn tespit ettirin
ce harektm durdurup sfahana geri dnmek zorunluluunu duydu (Ekim 1069).
(Bu konuda ayrnt iin bk. Ki r man Sel ukl u Devl eti Bl m).
K omutanlar n Anadol u harekt
Sultan A l p A r s l an n buyruu gereince, daha nceleri de Anadol uda
aknlarda bulunan Hor asan Sl r , Ergani yrelerindeki Tul hum ve Si ve
rek kalelerini baarsz bir kuatmadan sonra Ur faya yryerek bu yrelerde bir
takm yerleri elegeirdikten baka Antakya dkn yenilgiye uratt, fakat Ur fay
kuatma giriimi baarl olamad (1065/66). O, ayn yl iinde yeniden Urfa yre
lerine aknlarda bulunarak K sas (K sos = Aksos) ve Cel ebi kuattktan baka Di p-
hi sar elegeirdi; bunun zerine kar harektta bulunan drt bin kiilik bir Bi zans
kuvvetini de bozguna uratt. Bu kumandan, ayn ylda, nc kez, Urfa yrele
rine aknlar yaparak tutsak ve ganimetler elegeirdi. Daha sonra bu Sel ukl u emri,
Di yar bak r a gelerek ehrin I l evve Kap s nlerinde karargh kurdu. Bura emri
N i z a m d di n le mzakerelerde bulunmak zere, ehre girdii zaman hile ile
yakalanp beraberindekilerle birlikte ldrlerek cesetleri bir kuyuya atld. Bu
sebeple bu kuyu, Horasan Sl r Kuyusu (Bi r Sl r Horasan) adyla anlmtr.
Bu sralarda Karahanl devletinin Bat Kol u hkmdar E b br a
hi m I . Tamga H an n (1058-1067/68) oullarndan biri olmas mmkn olan
Hanol u H ar un, Sel ukl u hizmetinde olarak, bin Ouz atlsyla Anadol u s
nrlarn ap Di yar bak r yrelerine aknlarda bulundu. Daha sonra o, Hal ebde-
ki Sel ukl u vasal Arap Mi r dasoul l ar emirleriyle ( At i yye ve Mahmut )
birlikte Bi zansa kar aknlara giriti; Hal eb iin stratejik bakmdan nemli olan
Artah ve I mm kalelerini fethettikten baka (1064/65), Kuzey-Sur i yeye bir sefer
yapan Bi zans imparatoru R omanos D i ogen es e kar da baarl savalar
da bulundu (1067/68).
1066 ylnda, Sel ukl u devlet adamlarndan haci p Gmt ek i n, sultan
A l p A r s l an n emriyle, beraberinde Af i n , A h m e t a h ve daha baz Sel
ukl u emr ve Trkmen beyleri olduu halde, Mur at ve Di cl e rmaklar havzala
rndan ilerleyerek El cezi re blgesine inip, Ergani ve Ni zi p yrelerindeki birtakm
54
AL SEV MERDOAN MER L
kaleleri elegeirdi, Nusaybi ni baarsz bir kuatma harektnda bulundu. Daha
sonra o, F rat rman geip Ad yaman yrelerini aknlara uratt. Bunun zeri
ne, Bi zans u kumandan Ar u an dan os, Sel ukl u kuvvetlerinin nn kesip
bir baskn giriiminde bulundu ise de Hoi n kalesi yrelerinde yaplan arpma
larda, Bi zansl l ar ar bir yenilgiye uradlar, Ar u an dan os da tutsak alnd;
fakat daha sonra 40 bin altn kurtulu akas karlnda serbest brakld. Bu
baarl hareketlerden sonra Gmt ek i nve dier emirler, byk ganimet ve
tutsaklarla birlikte Anadol uda Sel ukl u asker ss haline gelen Ahl ata dnd
ler. Fakat burada emr A f i n , G m t ek i n le bozuup yaptklar kavga s
rasnda onu ldrd. Sultan A l p A r sl an n kendisini cezalandracandan
korku ve endieye kaplmas sebebiyle o, buyruu altnda bulunan ok saydaki
Trkmen atllaryla bat ynne hareketle Anadol uda aknlara balad. Bu sra
da kararghn Amanos dalarnda kuran A f i n in kuvvetlerinden bir ksm,
Gazi antepin kuzey-batsndaki Dl kii elegeirdi, baka bir ksm (bin kiilik)
da Antakya yrelerine inip geni lde aknlarda bulundu (Austos 1067). A f
i n , daha sonra kuzeye Mal atyaya ynelerek burada karlat bir Bi zans bir
liini yenilgiye uratp darmadan etti. Daha sonra Tohma suyu vadisi boyunca
ileri harektna devam ederek Kayser i ye gelip kenti geici olarak elegeirdi. Bu
nu izleyen gnlerde Af i n , Karaman yrelerine de aknlar yaptktan sonra 7o-
ros ve Gavur dalar yoluyla Kuzpy-Sur i yeye gelerek Anadol udan elegeirdii ok
saydaki ganimet ve tutsaklar, nemli bir ticaret merkezi olan Hal eb pazarlarn
da satt (1067 sonlar). Daha sonra Hal ebden ayrlan emr Af i n, ertesi yl (1068),
yeniden Antakya zerine yryerek yrelerine aknlarda bulundu. Onun bu ha
rekt srasnda, Hal eb ve Antakya yrelerinde aknlara uratlmadk hi bir yer
kalmam, dolaysyla saysz ganimet ve tutsak elegeirilmi idi; ayrca o, Antak
ya Bi zans valisinden 100 bin altn ve sava aletleri ald. ok gemeden sultan
A l p Ar sl an , A f i n in Bi zansa kar giritii bu ok baarl akmlar sebe
biyle, ona bir mektup yollayp kendisini affettiini bildirdi. Antakya yresinde
harektta bulunduu sralarda, sultann bu af mektubunu alan Af i n , onun hu
zuruna kmak zere, atl kuvvetleriyle birlikte buradan ayrdd (Nisan 1068). Btn
bu Seluklu akmlarm durdurmak ve zellikle Dou ve Gney-Anadoluda tahrip
edilen kaleleri onartmak amacyla, dou ordular bakomutanlna atanan N i -
k ephor os B ot ani at es, Sivas, Mal atya, Di vri i ve dier kent ve ilelerin
kalelerini tamir ettirip kuvvetlendirdi, fakat hi durmakszn srp giden Sel
ukl u aknlarn nlemeyi baaramad.
Bi zans'n durumu
Esasen Anadol udaki Sel ukl u asker hareketlerinin balangcndan beri Bi
zansta ikarklklar ve buhranlar srp gitmekte idi. zellikle imparator Kons-
t ant i nos X. D u k a s m bu sralarda lmnden (1067) sonra vasiyeti
gereince kars E vdok i a, olu adna Bi zans tahtna gemiti. Bununla bir
likte Bi zans sarayndaki eitli guruplarn devlet ynetimine gelii gzel karma
SELUKL U DE VL ETL E R TAR H
55
lar sonucunda, imparatorluk iindeki eyaletler ihmale uram, zellikle ordu,
kendi kaderiyle babaa braklmt. Anadol uda bakmsz ve dank bir halde
bulunan Bi zans kuvvetleri, ou zaman yiyecek ve giyecek bulma amacyla, kent
ve ileleri yamalamakta idiler. te btn bu sebeplerle imparatorluun teki eya
letlerinde olduu gibi, Anadol uda da Sel ukl u asker hareketlerini nleyecek bir
Bi zans ordusu sanki yok gibiydi. mparatorluk iinde gittike artan ve ciddi bo
yutlara ulaan tehlikelerin nlenememesi sebebiyle E v d o k i a mn niyabeti an
cak yedi ay srd. Saraydaki asker kanadn basks sonucunda imparatorie, asker
aristokrasiye mensup Kayser i l i bir general olan R omanos Di ogenesi l e ev
lenmek zorunda kald. Bylece, daha nce taht elegeirmek amacyla, baarsz
bir giriimde de bulunmu olan R omanos Di ogenes, Ocak 1068de Bi zans
imparatoru oldu, bu suretle amacna ulaabildi. Bununla birlikte o, daha nceki
imparatorlar gibi, devleti, iine dt bu ciddi durumdan kurtarma yolumda
pek fazla bir varlk gsteremedi. nk o, bombo bir hazine, yllardan beri y
zst braklm bir lke, perian ve darmadan bir ordu ile kar karya gelmi
idi. Bununla birlikte iktidar bir trl elinden brakmak istemeyen kars E v d o -
k i a ile aras alan imparator, saray terk ile Anadol u yakasna geerek zellikle
Sel ukl u aknlarn durdurma planlar yapmaya balad.
Al p Arslann i ki nci Grcistan seferi
Sultan A l p Ar sl an, kuzeyden inen gayri Msl i m Trk, Al an, Komuk, Sa-
ri r ve bir ksm Hazarl ar n, Sel ukl u vasal eddadoul l ar ve i r vanahl ar m
memleketlerini istil etmeleri sebebiyle, 1067/68 ylnda, Hor asandan byk bir
orduyla hareket edip ikinci kez, Ar as rman geerek Grci stan lkesine girdi;
beraberinde vezir N i z am l m l k ve Kafkasya fatihi emr Savteki nbul u
nuyordu. Bu sralardaki eddadoul l ar emri Fa d 1u n ile i rvanahl ar hkm
dar F er i bur z sultana itaatlarn yenilediler. A l p A r s l a n m derhal eki ve
yrelerine yrmesi zerine, Aphaz ve Gr cl er buradan ekildiler. Sultan, y
redeki ormanlar yaktrmak suretiyle, burada sler kurup gizlenen Grc akile
rinin kalelerini fethetti. Savaa girimeye cesaret edemeyen Grc prensi B a g r a t
kat gibi, eki hkimi Ak hast an ( Agasar t an) da teslim olmak zorunda
kald, hatt I sl mi yeti kabul etti. Daha sonra sultan, onun ynetimindeki memle
ketlere yryerek bir buuk ay zarfnda, bata, Ti fl i s ve Rustov olmak zere, bir
ok kent ve kaleleri fethetti. ok gemeden B a g r a t , yllk vergi deme artyla
Sel ukl u vasatln yeniden kabul etti. Bu arada Sel ukl u aknclar, Trabzona
kadar olan yrelere aknlarda bulundular. Bu sralarda Derbend'l i l erl e i rvan
ahl ar arasnda kan anlamazlk ve savalardan istifade eden Grcl er, Khar t-
l i ye yryp Ti fl i si yeniden elegeirdiler, hatt emr F adl un uda tutsak aldlar
(Temmuz 1068). Bunun zerine sultan A l p A r sl an n Nisan 1069da emr S a v -
t e k i n in kumandasnda gnderdii bir ordu, Gr cl er i yenilgiye uratt gibi,
Fa d 1u n u da tutsaklktan kurtard; ayrca sultan, Der bend ynetimine emr Ya -
m a y bir menurla atad. Esas amac, btn Gr c ve Aphaza memleketlerini
56 AL SE V M-E RDOAN MER L
fethile Sel ukl u snrlar iine aldktan sonra Anadol uda bizzat fetihler yapmak
ve dolaysyla Bi zansa ar darbeler vurmak olan sultan A l p Ar sl an , Kar a-
hanl hkmdarnn lm zerine, imparatorluun dou snrlarnda ortaya
kan karklklar sebebiyle, fetih planlarn tam anlamyla gerekletiremeden geri
dnmek zorunda kald. Bununla beraber ordusunun bir ksmn Anadol u snrla
rnda brakarak, K ut al m ol u Mansur ve Sl eyman ile, kardei Azer
baycan Genel Valisi Y ak ut , enitesi E r b a s a n ( E r basgan) ve Anadol uda
giritii akmlarla n salan emr Sunduk ( San dak ) u fetih hareketlerini de
vam ettirmekle grevlendirdi. Derhal asker hareketlerine yeniden balayan bu
Sel ukl u ehzde, emr ve Trkmen beyleri, Bi zans a srekli aknlarda bulundular.
Bi zans'n kar harekt
Yeni Bi zans imparatoru R omanos Di ogenes, gittike artan Sel uk
l u aknlarn durdurmak amacyla, byk bir aba gstererek Anadol udan zel
likle memleketi olan Kayser i yrelerinden ok sayda asker toplad gibi, Rume
l i deki Uz (H ri sti yan Ouzl ar) ve Peenek Trkl eri nden de kuvvetler salad.
Ayrca, Frank, Al man, skandi nav ve tal ya Hormonl ar ndan cretli askerler tuttu.
eitli milletlerden arabuk oluturulan bu Bi zans ordusu gerek bir birlikten
yoksun idi. R omanos Di ogenes, Mart 1068de Suri ye ynne hareket etti.
Kayser i ye gelmeden nce, Sel ukl u kuvvetlerinin Ni ksar alarak yama ettikle
rini haber alnca yolunu deitirip Si vasa, oradan da Di vri i ynne yry
ne devamla bu blgelerde kendisine saldran Sel ukl u kuvvetlerini geri ekilmek
zorunda brakt. Kazand bu ilk baardan sonra imparator, Mar aa gelip bu
rada, F rat boylarna gnderdii birliklerle sol-ard yann gvence altna almak
istediyse de bu yrelerde harektta bulunan Sel ukl u emri H as nal , bu kuv
vetleri yenilgiye uratp, imparatorun bu harekt plann uygulamasna engel ol
du. ok gemeden Kuzey-Sur i yeye gelen imparator, Hal eb ve yrelerini ar bir
ekilde yama ve tahrip aknlarna uratt. Daha sonra o, Kuzey-Sur i yenin en nem
li kalelerinden birine sahip olan veUmur t ek i n adl bir Sel ukl u emrinin sa
vunduu Menbi ci elegeirdi. Bu sralarda Hanol u Har un ve Sel ukl u vasal
Hal eb Mi r dasoul l ar emri Mah mut , Trkmen ve Ar ap kuvvetleriyle Hal eb
yrelerindeki Bi zans askerlerine saldrp onlar yenilgiye urattlar. Bunun ze
rine derhal Hal eb yrelerine gelen imparator, Trkmen ve Arap kuvvetleriyle id
detli bir savaa giriti; arpmalarda her iki taraf da ar kayplar verdi (Kasm
1068). Bu savatan sonra imparator, daha nce H anol u H ar un tarafndan
fethedilen Artah ve mm kalelerini yeniden elegeirdi, sonra da ukur ovaya in
di. Bu sralarda emr Af i n , A h met a h la birlikte Or ta-Anadol u ynnde
aknlara balayarak Sakarya rma vadisine kadar ileri harektn srdrd;
I stanbul -ukurova yolu zerinde nemli bir konuma sahip olan Emi r da yrele
rindeki nl Amur i yye (Amori on) kentini elegeirdi. Bunu haber alan ve sonde-
recede zlen imparator, A f i n in yolunu kesmek amacyla, derhal harekete
getiyse de A f i n in bir yldrm hzyla srdrd harekt sebebiyle, bunu
SEL UK L U DE VL E TL E R TAR H 57
baaramad ve k mevsiminin gelmesi sonucunda da stanbul a dnmek zorunda
kald.
Sel ukl u emi rl eri ni n ak nlar
R omanos D i o g e n e s in stanbul a dnmesinden bir sre sonra 1069 y
lnda, Af i n, Sunduk , Ahmet ah, T r k man, Deml e ol u Meh
met , Duduol u, Ser henk ol uveAr sl ant a komutasndaki Sel ukl u
kuvvetleri, dou, gney-dou ve gney blgelerinde Anadol uya aknlara balad
lar. Bu aknlar nlemek zere imparatorun gnderdii kuvvetler, Trk atl bir
likleri tarafndan tamamen bozguna uratldlar. Bunun zerine imparator,
Manuel K omnenos komutasnda Si vasa, P hi l ar et os B r ac h ami -
os ( F i l ar et os B r ahmi yos) kumandasnda da Mal atya ya iki ordu sevket-
tikten baka nc bir orduyla da bizzat harekete geerek Kayser i yrelerine
geldi; buralarda harektta bulunan bir Sel ukl u birliini geri pskrtt ve F rat
rmana kadar harektn srdrd. Onun esas amac, Anadol uya yaplan akn-
larda, Sel ukl u harekt ss olan Ahl at almak, Dou ve Gney-Anadol udaki
Sel ukl ul ar tarafndan fethedilen belli-bal kaleleri yeniden elegeirmek ve do
laysyla Sel ukl u kuvvetlerini Anadol udan karmak idi. Bu plann gerekle
tirmek zere imparator, Har put yrelerine geldii zaman Sel ukl u kuvvetleri de
Mal atyaya saldrarak kenti savunan P h i l ar et o s u yenilgiye uratp perian
ettiler; ok az bir asker birlikle kamay baaran bu Bi zans generali binbir g
lkle imparatora katlabildi. Buna riamen R omanos Di ogenes, Mur at su
yu boyuica ilerleyerek P al uya geldi. Fakat te yandan ard arkas kesilmeyen
aknlarla Anadol u ilerine akmakta olan Sel ukl u kuvvetleri, bata Karaman ve
Konya olmak zere, birok il ve ileleri elegeirmeyi baarmakta idiler. zellikle
Orta-Anadol u nun nemli kenti olan Konya nn fethini haber alan imparator, da
ha ileri gitmekten vazgeerek Sel ukl u kuvvetlerinin dn yollarn kesmek ama
cyla, Sivas zerinden Kayser i ye geldi, imparatorun bu plann tespit eden Sel ukl u
kumandanlar, onun btn aba ve nlemlerine ramen Toros dalar geitlerin
den gneye inerek Kuzey-Sur i yedeki hareket sleri olan Hal ebe ulamay baar
dlar. Bylece R omanos Di ogenes, giritii bu ikinci seferde de baarl
olamayarak stanbul a dnd. Bununla birlikte o, bitip tkenmeyen bu Sel ukl u
aknlarn durdurmak amacyla 1070 ylnda, yeniden Anadol uya bir sefer d
zenlemek istediyse de kendisine yakn olan baz saray erkn buna engel oldu.
Bunun zerine imparator, Dou-Anadol u ordular komutanlna atad Ma n u
el K omn en o s u kalabalk bir orduyla Anadol uya gnderdi. Bu sralarda,
sultan A l p A r sl an a isyan sebebiyle aras alan enitesi (sultann kzkardei
Gevher H at u n un kocas) E r b a s a n , kalabalk bir Trkmen kitlesinin ba
nda olarak sultann emriyle kendisini izleme ve yakalamakla grevlendirilen A f -
i n ve dier Sel ukl u emirlerinin nnden bat ynne kaarak K z l r mak
kylarna kadar ulam idi. E r b a s an , yolunu kesme harektna girien M a
m e I i Si vas ynlerinde bozguna uratt, hatt onu, Ni k ephor os ( Ni k e-
58 AL SE V M-E RDOAN MER L
f or os) M e 1i s s enosve daha baz Bi zans generalleriyle birlikte tutsak ald.
Bununla birlikte E r ba sa n m Sel ukl u emirleri tarafndan izlenmekte olduu
nu renen tutsak M a n u e 1, onu, Bi zansa snmas hususunda ikna etti. Bu
nun zerine E r ba an, Manuel ve dier Bi zans generallerini serbest brakt
ve sultann gazabndan korkup endie etmesi sebebiyle, ailesi ve baz yaknlaryla
birlikte stanbul a gitti, imparator R omanos Di ogenes, onu sanki bir mt
tefik devlet bakan imi gibi, ok parlak bir trenle karlayp kabul etti; byle
ce tarihte, ilk kez bir Sel ukl u ehzadesi Bi zansa snm oluyordu. Ote yandan
E r bas an izlemekte olan emr Af i n , bat ynnde ileri harektna devam
la Kayser i -Si vas kesimindeki kent, kale ve ileleri bir yldrm hzyla aknlara
urattktan sonra Afyon-Uak-Deni zl i kesimine girip Honas ve L aodi cea kentleri
zerinden Mar mar a Deni zi kylarna kadar ileri harektn srdrd. ok ge
meden Kad kye kadar gelen Af i n , stanbul a imparatora bir eli gndererek
Sel ukl u-Bi zans devletleri arasnda bar olduunu ve bu sebeple, sultana isyan
halinde bulunan E r bas an , beraberindekilerle birlikte kendisine teslim
etmesini sultan adna bildirdi ise de kabul edilmedi. Bunun zerine Af i n ,
1070 yl sonbaharnda, gidiinde olduu gibi, dnnde de Bi zans kent ve kale
lerine aknlar yapt. O, giritii btn bu harekt srasnda elegeirdii saysz
ganimetlerle k Anadol uda geirdikten sonra Ahl ata dnd ve sultan A l p A r s -
l an a E r basan ve Bi zans hakknda bilgi verdi.
Sultan Al p Arslann K uzey-Suriye seferi
XI . yzyl Orta - Dousunun byk devletlerinden birisini oluturan i M
s r - Fat m Hal i fel i i , zellikle sekizinci halife Must ans r devrinde (1036-1094),
mlk ynetiminin bozulmas ve devlet hzinesinin boalmas, asker unsurlarn
yetki atmalarna girimelerine sahne olmutur. Halifelik veziri Ns r uddev-
I e Haan, i halifeliin yerine snn bir devlet kurulmas amacyla, bu sra
larda H or asanda bulunan sultan A l p A r s l a n a Buhar al fakih
E b C af er Mu h a mmed i eli olarak gnderdi ve ordusuyla M s r a gel
mesini, lkeyi kendisine teslim edeceini ve i hutbesini kaldrp yerine snn
hutbesi okutacan bildirdi. Bu ar zerine sultan, esasen fethedilmesi, Sel
ukl u fetih planlar iinde bulunan M s r lkesini, Byk Sel ukl u devletine kat
mak amacyla, kuvvetli bir orduyla Azerbaycan zerinden Dou - Anadol uya girdi
(1070 yl ortalar). Bu blgede slenen Sel ukl u aknc kuvvetleriyle de ordusu
nu glendiren Al p Ar sl an, Van Gl nn kuzeyinden Mal azgi rt nlerine geldi.
Daha nce grld zere, amcas sultan T u r u l un iki kez kuatt halde
alamad salam surlara sahip Mal azgi r ti, daha sonra da Er ci i glk ekme
den fethetti. Henz Sel ukl u kuvvetleri tarafndan alnmam olan Murat, yukar
Di cl e ve kollar arasndaki birtakm kaleleri birer birer fetheden sultan, Di yar
bak r topraklarna gelerek Di cl e rma kysndaki Harefi yye yrelerinde konak
lad. Di yar bak r n muhteem surlarn hayranlkla seyreden sultan, hl
yrrlkte olan Trk deti uyarnca, ellerini sur talarna, daha sonra da gs
SELUKL U DEVL ETL E R TAR H 59
ne srd. Sultan, Di yar bak r ve yrelerinin ynetimini ellerinde tutan ve anla
mazlk halinde bulunan Sel ukl u vasal Mervanoul l ar ailesinden iki karde Nasr
ve S a i d arasnda, uzlatrc bir bar yaptktan sonra Tul hum ve Si ver ek kent
ve kalelerini fethetti; o zamana kadar Sel ukl u kuvvetleri tarafndan birka kez
kuatlmasna ramen fethedilememi olan, fevkalade salam surlara sahip bulu
nan dk Va s i 1 in savunduu Ur fay kuatp sktrmaya balad (Mart 1071).
Sultan, 50 gn sren bir kuatmadan sonra gereksiz yere zaman kaybetmemek
ve M s r m fethini biran nce gerekletirmek amacyla kuatmay kaldrd. O,
hareketinden nce, yannda bulunan eli E b C af er M u h a m m e d i, Sel
ukl u vasal Hal eb Mi r dasoul l ar emri Ma h mu t a gnderip kendisine itaat
arzeden btn vasal hkmdar ve emirler gibi, onun da katna gelip itaatini arze-
derek yenilemesini bildirdi. Buna ramen Mah mu t , Hanol u H a r u n
un telkini ve sultandan ekinmesi sebebiyle, onun bu arsna uymayp Hal ebden
sratle toplad para ve armaanlar ona gndermekle yetindi. Bunun zerine
sultan, Mah mu t a gnderdii cevapta Adma hutbe okutup benimle byle mek
tuplamay srdrdn halde, niin katma gelip itaat arzetmekten ekindiini
anlayamyorum. Halbuki sen, katma gelen btn tbilerimize gsterdiimiz l
tuf ve yaptmz ihsanlar ok iyi bilirsin dedi. Emir Ma h mu t un, huzuruna
gelmekte direnmesi zerine A l p Ar sl an , Ur fadan ayrlp Ocak 1071 sonla
rnda Bi r eci k yaknlarndaki Nehrl cevz yresinden F r at geerek burada bulu
nan ok holand bir ayrda dinlenmek zere konaklad. Bu srada fakih
E b Caf er , sultana Ey Efendimiz, ulu T an r nin sana ihsan ettii bu ni
mete kret deyince, sultan Bu nimet nedir? diye sordu. Bunun zerine fa
kih Bu rma imdiye kadar Trk olarak yalnz kle asll hkmdarlar
gemilerdir; halbuki, bu gn, Hazret-i l i l er i , ilk kez bir Trk sul tan olarak
geiyorlar dedi. Sultan, ok gemeden yoluna devam ederek eritii Hal ebe bal
bir yrede karargh kurdu. taat arz iin katna gelmesi hususunda, emir Mah
mu t a yeniden ulak gnderdi ise de o, bir trl gelip sultann huzuruna kma
d. Buna sonderecede kzan sultan A l p Ar sl an, Nisan 1071 balarnda, Hal ebi
kuatmaya balad, iki ay kadar sren bir kuatma sonucunda Hal eb burlarnn
en salam olan Ganem burcu delindi; kent, buradan yaplacak bir saldryla al
nabilecek bir duruma geldii halde, sultan Savunmasz kalp, Bi zansn eline d
memesi iin, bu kentini kl kuvvetiyle almaktan endie ederim diyerek
kuatma harektn durdurdu ve bylece ciddi bir sava yaplmad. Bununla bir
likte ok skk ve ciddi bir duruma den emir Mahmut , Ouzl ara zg giysi
ler giyerek annesiyle birlikte sultann katma kp, yer perek arz ubudiyette
bulundu; sultan da onu affedip, bir ferman ve hilatlerle Hal eb emirliini yeni
den kendisine verdi. Sultan A l p Ar sl an, M s r a gitmek zere, D mak ynnde
bir gnlk yol ald sralarda, Bi zans imparatoru R omanos D i ogen es ten
kendisine gelen bir eli Menbi c, Ahl at ve Mal azgi r tin Bi zansa geri verilmesini
istedi; ayrca bu istein yerine getirilmemesi halinde imparatorun kuvvetli bir or
duyla harekete geeceini de bildirdi. Bununla birlikte imparatorun, Dou - Ana
dol u (Erzurum) ynnde ilerlemekte olduunu haber alan sultan, eliyi sert bir
60 AL SEV MERDOAN MER I .
cevapla geri yolladktan sonra ordusunun bir ksmm burada brakarak emr Ay -
t eki n ve Ma h mu t u M s r n fethiyle grevlendirdi; kendisi de ordusunun b
yk bir ksmyla Bi zans imparatorunu karlamak zere, derhal vakit kaybetmeden
Dou - Anadol u ynne hareket etti. F rat rman sratle geileri srasnda,
ordusunda bulunan at, deve, mal ve yiyecek maddelerinin ounun telef olmasna
hi aldrmayan sultan, ileri yryne devam etti. Fakat bir sre sonra yiyecek
sknts sebebiyle ordudaki I rak askerlerini terhis etmek zorunda kald, bylece
orduda, Hor asan, Err an ve Azer baycan kuvvetleri kalmt, ileri yryne de
vam eden A l p Ar sl an, Urfa zerinden Di yar bak r yrelerine ulat. Si l van
da Mal azgi r te kadar ilerleyip kaleyi elegeiren Bi zans ordusunun kymndan
kurtularak kaan Mal azgi r t kadsyla birok Msl manl ar, durumun ciddiyeti
sebebiyle kendisinden acele yardm istediler. Bylece Bi zans ordusunun nerede
bulunduunu renen sultan, sratle Erzen ve Bi tl i s boaz ndan geerek Sel uk
l u hareket ss Ahl ata geldi.
Romanos Di ogeneein hareketi
Yukarda grld zere, Anadol uda baarsz iki sefer giriiminden sonra
yllardr srdrlen Sel ukl u fetih hareketlerine bir son vermek ve onlar kesin
olarak bu lkeden karmak amacyla, uzun sreden beri Anadol u ve Azer bay
cana byk bir sefer hazrlna balam olan R omanos Di ogenes, Bal
kanl ar daki Peenek, Uz (H ri sti yan Ouz), K pak ve Hazar Trkl eri yl e sl av
(Rus), Al man (Gotl ar), Bul gar, Frank, Ermeni ve Gr cl er den oluan byk bir
ordu hazrland. eitli msl i m ve gayri msl i m kaynaklardaki kaytlarda, bu or
dunun saysnn 600 bine kadar kt abartmal olarak ifade edilmekte ise de
bunun, byk ve kk rtbeli 30 bin kumandann ynettii atl ve yaya olmak
zere, 200 bin kii civarnda olmas dnlebilir. Bu orduda, kal e del i ci l eri , l
mc l ar, ark l ar, arabac l ar ve manc n k l arl a birlikte ok sayda ustalar, 800
mandann ektii nal ve ivileri tayan 400 araba ile ilerinde silh, mancnk
ve dier sava aletlerinin bulunduu 1000 araba mevcuttu. Bunlar arasnda, 1200
kii tarafndan ekilen ve on kantar arlnda talar frlatabilen ok byk bir
mancmkn da yer ald, eitli kaynaklarda kaydedilmitir. Btn bunlardan ba
ka, imparatorun beraberinde getirdii hzinesinde, bir milyon altn, 100 bin ipekli
giysi, altn eerler, kemerler, pek ok altn ve gm eya da bulunuyordu, impa
rator, say ve donatm bakmndan geekten muazzam saylabilen bu orduya g
venerek gya Anadol uyu Trkl erden kurtaracana inandktan baka, btn I sl m
lkelerini de elegeireceini mit ediyor, hatt bu dncesinin etkisiyle berabe
rindeki kumandanlar I sl m kentlerine vali olarak atamay planlyor, btn ca
mileri kiliseye evireceini bildiriyordu. R omanos Di ogenes, stanbul dan
hareket etmeden nce, Ayasofya kilisesinde dzenledii byk bir din trene ka
tld ve buradaki byk ha ziyaret etti. Tarih bir deer tamamakla birlikte,
bu ziyaretle ilgili olarak, o devirde yaam olan bir Msl man tarihi ( Gar sun-
n i me Muhammed Sbi ), yenilgiden sonra tutsak alnan imparatorun a
zndan u hikyeyi nakletmitir:
SELUKL U DEVL ETL E R TAR H 61
Herhangi bir sefer dolaysyla stanbul dan kan imparatorlarn trelerin
den birisi de Ayasofyaya gidip yakutlarla bezenmi olan altn hatan yardm ve
efaat dilemeleridir. Ben bu gelenee uyarak Ayasofya ya gidip buradaki altn ha
tan baar iin efaat diledim. Bu srada ha, bulunduu durumdan Msl manl a
r n k bl esi ne doru evrildi. Buna sonderecede hayret edip aakaldm ve onu,
yeniden douya evirip eski haline getirdim. Ertesi gnk ziyaretimde, ham yi
ne kbleye dnm olduunu grdm. Bunun zerine onun, zincirlerle balan
masn emrettim. Fakat bununla birlikte nc gnk ziyaretimde ha, yine
kbleye ynelmitir; hayretler iinde kalp bunu, kacam seferde yenilgiye u
rayacama yormutum. Bununla birlikte arzu ve ihtiraslarmn etkisiyle, I sl m
lkelerine yrdm ve ite bunlar bama geldi. Ayrca Bi zansl bir tarihi (Ke d -
r e n o s ) , eskiden beri Roma ve Bi zans hkmdarlarnn balarna gelecek iyi
ve kt olaylarn, daha nce vukuubulan baz olaylarla belli olduu inancna da
yanarak, R omanos D i ogen es in ba stnden kara bir gvercinin uma
sn, sefer srasnda, adrnn zarar grmesini ve nihayet atlarnn ahrnn
yanmasn, onun yenileceine yormutur.
Yukarda szkonusu edildii zere, yapaca byk seferini gizlemek amacy
la, Hal eb nlerinde bulunan sultan A l p A r sl an a bir eli gnderip, Ahl at,
Erci , Mal azgi r t v.s. kent ve kalelerin geri verilmesi artlaryla bar nerisinde
bulunan imparator, byk ordusuyla stanbul dan hareketle bir ksm eyletler
den gelen kuvvetlerin kendisine katlma yeri olan Sakarya rma yrelerine ge
lip konaklad. Daha sonra Kayser i - Si vas blgesine ulaan imparator, burada,
uygulayaca planlar konusunda, ordudaki btn kumandanlarn katld bir Sa
va Mecl i si toplad. Yaplan mzakerler sonunda, imparatorun Azer baycana gi
rilerek oradan Sel ukl u bakentine (Rey) yrme nerisinin, gen ve tecrbesiz
generaller tarafndan desteklenmesine ramen Ni k ephor os Br yenni osve
Trk asll J oseph T ar k hanei ot es ( T ar han) gibi tecrbeli generaller
Anadol udan uzaklalmasnn ciddi tehlikeler dourabileceini, en uygun pla
nn, Si vas veya Er zur umda karargh kurulup, bu blgelerde gerekli nlemlerin
alnmas, bu sralarda, Trk ordusunu yiyecek skntsna drmek amacyla, ya
ma ve tahrip hareketlerinde bulunulmasn ve nihayet Sel ukl u kuvvetlerini Ana
dol uya ekerek onlarla Erzurum veya Pasi n ovasnda savaa tutuulmas fikrini
ileri srp savundular. Fakat bu gr benimsemeyen imparator, kendi plann
uygulamak, yani Azer baycana yrmek zere, Si vas zerinden Erzur uma gele
rek genel karargahn burada kurdu. ok gemeden imparator, ran ilerine yr
y srasnda, arkasn gven altna almak amacyla, general T ar k hanei ot es
ve Bi zans hizmetine giren nl Norman soylularndan Ur sel ( Ur sel i us, R o -
u s s e 1) kumandasnda 30 bin kiilik Uz ve Frankl ardan oluan bir kuvveti Ah
l at zerine evketti. Ayrca Sel ukl ul ar tarafndan fethedilerek Sel ukl u vasallna
giren Gr ci stan yeniden elegeirmek ve zellikle ordusunun yiyecek ihtiyalar
n salamak iin 20 bin kiilik bir kuvveti Gr ci stana gnderdi; beraberindeki
birliklerle de bizzat, daha nce sultan A l p Ar sl an tarafndan fethedilen Ma
62
AL SE V M-E RDOAN MER L
l azgi rt zerine yrd. Bu sralarda Bi zans ordusunun Trk asll askerlerden
oluan baz birliklerinden sultana Endie etme, Bi zans ordusunun ou seninle
birliktir eklinde mektuplar gnderildikten baka, Uzl ar da rktalar Sel uk
l ul ara, eskiden beri kullanlan, fakat ne olduu bilinmeyen Trk almetlerinden
bir iaret (belki ok) yolladlar. Bunu tespit eden imparator, kendisine yardmc
olabilecei dncesiyle, beraberinde getirmekte olduu ve bu hareketlerin n
deri olabileceine ihtimal verdii E r baa n derhal stanbul a geri gnderdi,
imparator, Mal azgi r te yrmekte iken Er meni ve El cezi r e birlikleri kumandan
Basi l ak es ( Vasi l akes) Magi st r osda kendisine katld. Bu sralarda bu
birliklerin kumandanlar L eon Debat enes ve B asi l ak es, imparatora,
A l p A r s l an m Bi zans ordusundan korkup I r aka gittiini bildirdiler. Gerekte
ise sultan, I sl m ve Bi zans kaynaklarnn belirttikleri zere, Hal ebden ayrlp F rat
rman getikten sonra, bir ara Musul ynne gitmise de daha sonra Si l van ve
Erzen zerinden Bi tl i s boaz yoluyla Ahl ata ulam idi. ok gemeden Mal az
gi r t zerine yryen imparator, az sayda Sel ukl u kuvvetlerinin savunduu ka
leyi aman ile teslim almasna ramen pek ok Msl man halk kltan geirdi.
te yandan sultan A l p Ar sl an , Ahl ata geldii zaman, U r sel veT ar k ha-
n e i o t e s , Ahl at ynnde hareket halinde idiler. Bu Bi zans kuvvetleri, Sel ukl u
atl birlikleri tarafndan bozguna uratlp geri ekilmek zorunda brakldlar. Sul
tann Ahl ata geldii ve Sel ukl u kuvvetlerinin hareket halinde bulunduklar ha
beri, etrafa yaylnca imparator, bunun doruluunu tespit iin Ni k ephor os
B r yenni os kumandasnda yeniden bir kuvvet gnderdi. Bu kuvvetler, Sel uk
l u ordusunun nc kuvvetleri ve esasen Ahl at Sel ukl u garnizonu komutam olan
emr Sunduk tarafndan bozguna uratld, Br yenni os, yaral bir halde g
lkle kamay baard. Bu bozgun zerine imparatorun, B asi l ak es kumanda
snda gnderdii kuvvetler de yine Sunduk tarafndan bozguna uratld,
B asi l ak es tutsak alndktan baka, beraberinde tamakta olduu byk ha
da Sel ukl u kuvvetlerinin eline geti. Sultan, bu ham, zafer almeti saylarak
Badata halifeye gnderilmesi iin, bu sralarda Hemedan da bulunan vezir N i -
z a m l m l k e ulatrlmasn emretti. Bylece Mal azgi r t Meydan Sava n
dan nce yaplan Sel ukl u - Bi zans nc savalar, Sel ukl u kuvvetleri tarafndan
kazanlm oldu.
Malazgirt Meydan Sava
Dou - Anadol uya ynelen Bi zans imparatorunu karlamak amacyla, Di
yar bak r zerinden Ahl ata ulaan sultan A l p Ar sl an, burada kuvvetleriyle
birlikte kendisini bekleyen emr A f i n ile karlat. Sultan, kars ve veziri N i -
z a m l m l k hzinesiyle birlikte Hemedana gndermi ve onlara Kendisi
ne sratle asker gndermeleri hususunda talimat vermiti. Sultann beraberinde,
yedek atlaryla birlikte drt bin Hassa askerinden baka, Anadol uya akmlarda
bulunan Sel ukl u ehzade, emr ve Trkmen beylerinin kumandalarndaki takri
ben 40 bin aknc kuvveti, ayrca Byk Sel ukl u Devl eti ne tbi eitli blgeler
SELUK L U DE VL ETL ER TAR K 63
den 10 bin kadar atl kuvveti kendisine katlm idi. Yukarda niteliinden
bahsettiimiz 200 bin kiilik ve eitli milletlerden oluturulmas sebebiyle bir
likten yoksun Bi zans ordusuna karlk, saylar aa - yukar 50 bin kiiyi bulan
ve genellikle atlvlardan meydana gelen Sel ukl u ordusu, kffara kar manen Trk
l k ve ci hat lksyle donatlmt. Sultan A l p A r sl an n beraberinde, G ev
her y i n , A f i n , Savt ek i n, Su n du k , Ay t ek i n , T ar ank ol u
( Ser henk o u) , Ah mel ah , Deml e ol u Meh met , Duduol u
gibi Anadol uya srekli aknlarda bulunan tecrbeli Sel ukl u emirleri vard. Ay
rca Kutal m oul l armdan Mansur , Sl eyman, Devl et veA pi l ek l e
A r t u k , T ut ak , D an i men d, Sal t uk , Men g c k , avl , a -
vui cLur ve P or suk gibi Sel ukl u devletinin en deerli ve sava tekniini son-
derecede iyi bilen emirlerin de savaa katld, baz kaynaklarda ifade edilmitir.
Sultan A l p Ar sl an , yukarda szn ettiimiz nc savalarndan bir s
re sonra ordusuyla birlikte Ahl attan hareketle Ahl at - Mal azgi rt, arasnda bulu
nan Rahve ovasna gelip ordusunun su ihtiyalarn salamak amacyla, bu
yrelerdeki dalardan inen sularla beslenen bir ay yrelerinde kararghn kur
du; buralardaki tepeleri elegeirerek ovay kontrol altna ald (24 Austos 1071).
Bugn Sphan dann Mal azgi r t ynndeki kuzey eteklerinde bulunan Sul tan
ve Zi yar et Tepel er e, sultann buralarda Genel Karargh n kurmasyla ilgili ola
rak bu adlarn verilmi olmas kuvvetle muhtemeldir. Ote yandan Bi zans impara
toru, ordusuyla Mal azgi r tten hareket ettikten biraz sonra, Sel ukl u ordusunun
ok yaknlara kadar gelip ovaya hkim olduunu renince byk bir tela ka
pld; onun bu tel ve heyecan ordusunu da etkiledi. Bundan faydalanan ve Bi
zans ordusunda rehin olarak getirilmekte olan Mal azgi rtl i l er, kap Sel ukl u
ordusuna katldlar. A l p Ar sl an, Bi zans ordusuna oranla Sel ukl u ordusunun
ok az oluu sebebiyle kesin sonulu bir meydan savana girimeye henz karar
vermedi. Grnte bar nerisinde bulunmak, gerekte ise Bi zans ordusunun
durumunu tespit ettirmek amacyla, Abbasi halifesinin ( K aai m Bi emr i l l ah)
kendisine yollad elisi E b u 1 - G a n i m I b n I - Mahl eban ile Sel ukl u
emri Sav t ek i n in banda bulunduu, yani hem halife, hem de kendi adna,
bir eli heyetini imparatora gnderdi. Sultan, imparatora gnderdii nerisinde
lkene geri dn, bar yapmak istersen, bunu Badat halifesi araclyla yapa
rz, aksi takdirde biz, azim ve kararmz, itenlikle bal olduumuz Ulu T an
r ya brakrz dedi. nc savalarn kaybetmesine ramen, askerlerinin
okluuna ve iyi donatlm olmasna gvenen ve sava kazanacandan emin g
rnen imparator, A l p A r s l a n m, bu eli heyetini, skk bir durumda bulun
duu iin gnderdiini sanm ve nerisini sert ve kaba bir biimde reddetmitir.
O, Sel ukl u heyetine Ben, bu stn ve kudretli duruma, pek ok para ve aba
sarfederek eritim. Bar, ancak ve ancak Sel ukl u bakenti Reyde yaplacaktr.
Ben, I sl m lkelerine, kendi lkem gibi hkim olmadan asla geri dnmeyeceim
dedikten sonra I sfahan m gzeldir, yoksa Hemedan m? diye sorunca heyet
bakan I bnl - Mah l eban , I sfahan diye cevap verdi. Bunun zerine
64 AL SE V M-E RDOAN MER L
imparator Hanedann ok souk olduunu haber aldm, bu bakmdan biz, s
fahanda klayacaz, hayvanlarmz ise Hemedanda klayacaklardr dedi. Bu
alayl szler karsnda I b n 1 - Mahl eban, ona Hayvanlarnz Hemedanda
klayabilirler, ama sizlerin nerede klayabileceinizi bilemem eklinde ok an
laml szler syledi. Gya Sel ukl ul ar Anadol udan karttktan baka btn I s
l m lkelerini de elegeirme planlarn daha imdiden uygulamaya kalkan
imparator, ran, I rak, Suri ye ve M s r a beraberindeki generalleri atad, ancak
hilfet bakenti Badat bunun dnda tutarak yi bir insan ve bizim dostu
muz olan o eyhe (yani hal i feye) dokunmaynz dedi. Bylece geri dnen Sel
ukl u eli heyeti, imparatorun, bar hususundaki red cevabn sultana arz edince,
savan artk kanlmaz bir duruma geldiini anlayan ve H r i sti yan bir tarihi
C . H . L ebeau nun ifade ettii zere, R oma n os tan daha baba yiit ve ce
sur olan, ancak bar hususunda aresizlik iinde kalan, bu sebeple de klca sa
rlmak gerekliliini anlayan sultan A l p A r sl an , sava hazrlklarnn derhal
bitirilmesini emretti. Bu srada sultann imam ve fakihi Buhar al
E b Nasr Mu hammed, ona: Ey sultanm, sen, T an r nin dier dinlere
stn kld sl m dini iin Savayorsun, bu sebeple I sl m lkelerindeki cami
lerde btn hatiplerin Msl man halkla birlikte senin iin dua edecekleri Cuma
gn, le namaz srasnda, dmana saldr. Ben, U l u T an r dan, zaferi se
nin adna yazmasn beklerim .diyerek onu moral bakmndan kuvvetlendirdi.
Ayrca Badat Abbas halifesi Kaai m B i emr i l l ah da, o sralarda btn s
l m dnyasnn yakndan ilgilendii Mal azgi r t savann A l p Ar sl an tarafn
dan kazanlmas hususunda, Musl ayaol u E b Sa d e bir dua metni
hazrlatarak Cuma namaznda btn I sl m lkelerindeki minberlerde okutulma
sn emretti. Bugn elimizde bulunan ilgili I sl m kaynaklarnda yer alan bu dua
metni aynen yledir:
Alp Arslan i i n okunan hutbe
Tanrm! slm sancan ykselt ve Islma yardm et! irki, ban ezmek
ve kkn kazmak suretiyle yok et! Sana itaat iin, canlarn feda edip kanla
rn, sana tbi olma hususunda aktan senin yolunun mcahitlerini, onlar kuv
vetlendirerek yurtlarn, gvenlik ve zaferle dolduran yardmlarndan yok
sun klma! Mminlerin emrinin burhan olan ehinhl- zam (yani Sultan
A l p Ar sl an )n senden diledii yardm esirgeme ki o, bu sayede hkmn y
rtr, ann yaylr klsn ve zamann glkleri karsnda kolayca yerinde tutu
nabilsin. Senin dinini erefli ve yce tutabilmek iin onu, ltufkr ve her zaman
etkili olan desteinden yoksun klma! Onun, kfirlerin karsndaki bugnk g
n, yarnna da yetsin. Ordusunu meleklerinle destekle, niyet ve azmini hayr ve
baaryla sonulandr! nk o, senin ulu rzan iin rahatn terketti; mal ve ca
nyla buyruklarna uymak amacyla, senin yoluna dt. nk sen Ey iman
edenler, can yakc bir azaptan kurtaracak bir yolu size gstereyim mi? Tanrya
ve onun Peygamberine inanyorsanz, onun yolunda, can ve malnzla savarsnz
SEL UK L U DE VL ETL E R TAR H 65
diyorsun. Senin szn gerektir. Tanrm! o, nasl senin szne uyup eriatnn ko
runmasnda, geveklik gstermeden buyruuna uymu ve dmanlarna bizzat kar
koyarak dinine hizmet iin gecesini gndzne katmsa sen de ona zafer ksmet
eyle, dileklerinde ona yardmc ol, kaza ve kaderini, onun iin iyi ve hayrl bir
ekilde tecelli ettir! Onu yle bir koruyucu ile kuat ki, dmanlarn her trl
hilelerini defetsin ve ltfunla, bu koruyucu onu, gzel sfatlarn iinde, en emin
ve salam ellerle korusun! Yapmak istedii her ii, ona kolay kl! Bylece onun,
dmana kar giritii bu Kutsal Hareket, zaferden k alsn ve irk zmresi
nin, hak yollarn gremeyip sapklktan gzleri yumulsun. Ey Mslmanlar, do
ru bir niyet, iten bir azim ve Tanrdan korkan temiz kalplerle ve birlik
bahesinden ksmet alan inanlarla Sultan A l p Ar sl an iin Tanrya yalvarp
yakarnz! nk eksiklerden yoksun olan Yce Tanr yle buyuruyor: Ey Mu-
lammed, onlara dualarnz olmazsa Rabbim size niin deer versin de. Ey Ms
lmanlar, A l p A r s l a n n erefli olarak dmanlarn yoketmesi, sancan
ykseltip zaferlerin en son derecesine ve amacna erimesi hususunda, Tanrya
dua ve niyazda bulununuz!. Tanrm! onu btn glklerini kolaylatr ve irki,
onun nnde boyun edir!
Bu duann, sava gn, bata hilfet bakenti Badat olmak zere, btn I s
l m lkelerinde, derin bir inan ve itenlikle yaplacann yaylmas, btn Trk
kumandan ve askerleri zerinde moral ynnden kuvvetli bir etki yapmtr. Sul
tan A p Ar sl an , bir ksm atl kuvvetlerini bugn Mal azgi r t in sa taraflarn
da bulunan ve ilenin sa - arka yrelerine kadar uzanan kk bir yar ma vadi
boyunca kurduu pusulara yerletirdi, kendi de merkez hattnda yer ald. Byle
ce, uygulanacak taktik gereince, Bi zans ordusu, nce yarm bir enber, daha sonra
da tam bir kuatma altna alnacakt. te yandan Bi zans ordusunun sol kanadn
da Rumel i kuvvetleriyle Ni k ephor os B r yenni os, sa kanadnda Uz asker
leriyle Al i at t es merkez hattnda krmz atlastan bir giysi giymi olan imparator
R oma n o s Di ogenes, gerideki ihtiyat kuvvetlerinin banda da imparatorun
vey olu (eski imparator I oannes D u k a s n olu) An dr on i k os D u
kas yer almlard. XI . yzyl Bi zans vekayinme melliflerinden ve R oma-
nos D i ogen es in Har p Di van bakan olarak onun seferlerine katlm olan
Mi k hai l A t t al ei at es in (lm 1079dan sonra), bugn elimizde bulunan
eserindeki (I sl m kaynaklarnda yer almayan) kaytlara gre,
Mehtapsz karanlk bir gecede, baskn dzenleyen Sel ukl u atl birlikleri,
Bi zans ordughnn dndaki rktalar Trk askerlerini kuatp hareketsiz hale
getirdikten sonra -belki de ibirlii yaparak- Bi zans erzak muhafzlarn yok etti
ler. Onlarn at stndeki evik hareketleri, yadrdklar oklar, insan artan
sava lklar, Bi zans ordughnda lm ve dehet sat. Bu arada Bi zans asker
leri ordugh ilerine ve kaleye snmaya alyorlard; hatt baskn yapan Sel
ukl u atllarnn da Bi zansl l arl a birlikte kaleye girdikleri ve ordughn btn
arlklaryla ellerine getii haberleri bile yaylmt. Kimin kat, kimin ko
valad, kimin dman, kimin dost olduu anlalamyordu; zellikle Bi zans or-
66
AL SEV MERDOAN MER L
dughmdaki Uzlar, bu kargaal bir kat daha artryorlard. Ayrca, bir Norman
airinin kaleme ald Gesta Roberti . Wi scar di destannda:
Bu gece baskn srasnda imparator, kendilerini kuatan Sel ukl u kuvvetle
rinin dikkatlerini ekmek ve bylece kendilerini bi raz olsun toparlayabilmek ama
cyla, hzinede bulunan para, deerli giysiler, eitli altn ve gm kaplar
ordughn iine serptirdi. Bylece ganimete dalacak olan Sel ukl u kuvvetleri, ken
dilerini izleme ve yok etmeyi brakacaklard. Fakat bu plan gerekleemedi; n
k bu deerli eya, Bi zans cretli askerleri tarafndan kapldktan sonra bunlarn
arasndaki Trk asll olanlar, elegeirdikleri ganimetlerle birlikte rktalar Sel
ukl u birliklerine katldlar,
Bylece, daha esas sava balamadan, bu gece baskn sonucunda, Bi zans or
dusuna maddi ve manevi bir darbe vurulmu oldu. Bununla birlikte Bi zans ordu
sunun yeniden toparlanmada byk bir aba gsterdii anlalyor. Gerekten
birka giin sonra, karlkl olarak sava dzeni alan Sel ukl u ve Bi zans ordu bir
likleri, 25 Austos 1071 gnn bylece geirdiler. Bu arada Sel ukl u atb birlik
leri, devaml olarak tekbir sesleriyle boru ve davullar alp haykrarak ve oraya
buraya oklar atarak karlarndaki Bi zans askerlerini moral bakmndan kert
meye altlar. Buna karlk Bi zans askerleri arasnda de anlar alnmaya ba
lad. Btn sava hazrlklarn tamamlayan ve ak giysiler giyerek lrsem kefenim
bu olsun diyen sultan Al p Ar sl an, Cuma sabah, ordughtaki btn kuman
danlar toplayarak onlarn nnde, T an r ya yle bir yakarda bulundu:
Ey Tanrm! sana mvekkil oldum ve bu cihatta sana yaklatm; u ait se
nin huzurunda secdeye kapanyor ve yakaryorum, Bu szlerim, benim ger
ek duygularm yanstmyorsa beni, ber aber i mdeki yardmclarm fcahr et!.
Eer itenliimi kabul edersen bu cihatta dmankra kar bana yardmc 1
ve beni muzaffer bir sultan kl!. Bu duadan sonra sultar, kumandanlarna u
hitabede bulundu:
Al p Arslan' n orduya hitab
Ben, Tanrya kendini veren muhtesipler gibi sabrlym ve hayatn teh
likelere atan kimselerin yaptklar gibi, gazierin banda savaacam. Eer
Tanr, kendisinden beklediim zer e, beni baar ya ulatrrsa bu gzel bir so
nu olacaktr; eer durum bunun tersi olursa olum Melikahh yerime geirip
ona itaat etmenizi sizlere vasiyet ediyorum. Byk bir heyecan ve inanla sul
tan dinleyen kumandanlar, hi duraksamadan hep bir azdan Ba stne de
diler. Sultan, 26 Austos 1071 Cuma gn, btn kumandan ve askerleriyle birlikte
Cuma namaz kld ve onlara son olarak u hitabede bulundu:
Ey askerlerim ve kumandanlarm! Daha ne zamana kadar biz aznlkta,
dman ounlukta olarak byle bekleyeceiz? Ben, Mslmanlarn camiler
de bizler iin dua etmekte olduklar/ bu saatlerde dmann zerine atlmak
istiyorum. Galip gelirsek arzu ettiimiz sonu gerekleecektir, aksi takdirde
SELUKLU DE VL ETL E R TAR H 67
ehit olarak cennete gideriz. Beni izlemek isteyenler gelsinler, istemeyenler
ise serbeste geri dnebilirler. Bugn burada, ne emreden bir sultan, ne de
emir alan bir asker vardr. Bugn ben de sizlerden biri olarak sizinle birlikte
savaacam. Biz, Mslmanlarn eskiden beri yapageldikleri bir gaza yap
yoruz.
Sultan tam bir dikkat ve heyecanla dinleyen asker ve kumandanlar hep bir
azdan:
Ey sultan, biz, senin kullarn olarak sen ne yaparsan biz de ayn eyi yapar
ve sana yardmc oluruz, istediin biimde hareket et dediler. Sultan A l p A r s
l an, vakit kaybetmeden Trk tresi gereince, bizzat atnn kolann skt ve kuy
ruunu baladktan sonra ok ve yayn atarak kl ve topuzunu ald; kumandan
ve askerler de kendisi gibi yaptlar, fakat onlar, ok ve yaylarn yanlarnda alkoy
dular. Artk byk tarih sava balamak zere idi. te yandan Bi zans imparato
runun son olarak topland sava meclisinde yaplan mzakerelerden sonra
Taarruz fikri benimsendi, imparator, eskiden Romal l ar n uyguladklar sa
va taktiklerinden di kdrtgen dzeni ni uygulamak istedi. Esasen bu dzen, ok
uzun bir alan kapsamas ve kolayca yarlma tehlikesine debilecei sebebiyle,
tecrbeli kumandanlar tarafndan pek kullanlmamakta idi. Yine Roma sava yn
temine gre hareket eden Romanos Di ogenes, ordughnn evresini bir hen
dekle evirterek kazdan kan topraklar ordugh tarafna ydrd. Bylece
imparator, ordughn, salam Mal azgi r t kalesinde deil, ancak dnda bir yerde
kurmu oldu. Bu sralarda Bi zans ordusunda, bir yandan saldr hazrlklarnn
son safhalar tamamlanrken, bir yandan da din trenler yaplyor, ellerinde renkli
bayraklar tutan kumandan ve papazlar, askerler arasnda dolaarak onlar moral
bakmndan kuvvetlendirmeye alyorlard. Ote yandan Sel ukl u ordusunun mer
kez hattnda yer alan sultan A l p A r s l a n m komutasndaki atl birlikler, tek
bir sesleri, boru ve kslerden kan etkili grltler yannda, insan ruhunda
heyecan yaratan devaml haykrlarla hareket halinde idiler. ok gemeden bu
kuvvetler, okularn savunma desteiyle Bi zans ordusunun merkez hattna, onla
r taarruza kkrtan dzme bir saldrya getiler. Pusulardakine oranla daha az
sayda olan bu kuvvetleri yok etmek amacyla derhal kar saldrya geen Bi zans
imparatoru, Trkl eri n eskiden beri uyguladklar bozk r sava takti i gereince,
savunma sava yapa yapa, yava yava, sanki kaar gibi, ekilmekte olan Sel uk
l u atl kuvvetlerini izlemeye balad ve bu sralarda da olduka ar kayplar ver
di. Bizzat sultan A l p Ar sl an tarafndan byk bir ustalk ve maharetle
uygulamakta olan bu dzme ger i eki l me harekt tam bir baarya ulamt. y-
leki: Sel ukl u pusularnn bulunduu hatlara kadar ilerlemi olan imparator, ar
tk genel kararghndan epeyce uzaklamt. Byk Sul tanm ordusuna, kesin
sonulu bir meydan sava iin genel bi r taarruz emri verme zaman artk gelmi
bulunuyordu. ok gemeden bu emir verildii zaman Bi zans ordusu, pusularda
ki Sel ukl u atl kuvvetleri tarafndan ciddi bir ekilde tehdide baland, impara
tor, hatasn anlamakta artk ok ge kalmt. Pusulardaki Sel ukl u atl kuvvetleri,
68 AL SE V M-E RDOAN MER L
saldrya getikleri srada, A l p Ar sl an da komutasndaki merkez hatt kuvvet
lerinin taktik gerei, ekilmesini durdurmu ve onlar kar saldrya geirmiti,
ite bu anlardan itibaren aknla den Bi zans ordusunun sava dzeni bozul
maya balad. lk Sel ukl u darbesini yiyen Bi zans merkez latt. sratle enber
iine alnmakta idi. Bu hatta bulunan imparator, Ni k ephor os B r yenni -
o s kumandasndaki sol kanattan yardm istemise de artk pusulardan km bu
lunan Sel ukl u atl birlikleri, buna imkn vermediler. Ote yandan A l i a t t es in
kumandasndaki sa kanat kuvvetleri de yine Sel ukl u atl birlikleri tarafndan
bozguna uratldlar. Bu arada, bu kanatta yer alan Uz ve Peenek atl kuvvetleri,
balarnda Ta m adl beyleri olduklar halde, kendi z soydalarna kar sa
vamayarak Bi zans saflarndan ayrlp Sel ukl u kardelerinin tarafna getiler.
te bu olay, nl Bi zans komutan Ni k ephor os komutasndaki sol kanadn
tamamen kp dalmasna sebep oldu. Bu durum karsnda imparator, ordu
sunu geriye ekip kararghn arka tarafnda toplamak iin byk aba gster
mise de ard arkas kesilmeyen Ttk saldrlar ve dolaysyla ok yamuru sebebiyle,
uygulamak istedii bu harekt da baaramad. ok gemeden Bi zans ordusu tam
bir enber iine alnm bir duruma getirildi. Esasen geride takviye kuvvetleri
nin banda bulunan ve vey babas R omanos D i ogen ese deta bir d
man gflzyle bakan Andr oni k os Duk as, Bi zans ordusunun bozulup tam bir
enber iine dtn ve hatt imparatorun ldn iln etmi ve arpmala
ra katlmakszn daha da gerilere ekilmitir. Ayn ekilde Bi zansn zellikle mez
hep ayrl ve basklar sebebiyle onlara dargn Er meni birlikleri de sava
alanndan ekilmilerdi. Bunlardan baka, kendi bana buyruk olan cretli Frank
askerleri komutan U r s e 1, kendisinin sabrszlkla yardma gelmesini bekleyen
imparatora gitmeyip, Ahl at ynlerinden derhal uzaklaarak bat ynne, kendisi
ni gvencede grd bir yere ekildi. Sultan A l p Ar sl an, kuatlan Bi zans
ordusunun yok edilmesi harektn ynettikten baka, bizzat at stnde, bir as
ker gibi, oraya buraya kouyor, zaman zaman kl ve sngs ile dman askerle
rine saldryordu. Bu srada deerli Sel ukl u emirlerinden Ay t e k i n , atndan
inip yer perek ona: Bir sultann Msl manl ara merhamet etmesi gerekir; bir
ei daha bulunmayan o deerli varln savaa sokup lm tehlikesine atmamal,
rahat, savaa tercih etmelidir dedi. Sultan, ok sevdii bu emrin bu szlerine
karlk olarak: Bu zalim milleti yok edersem o zaman rahata kavuurum. Be
nim bu rahatszlm sonunda, Msl manl ar esenlie kavuacandan ben, bu ra
hatszl, bir rahatlk sayarm dedikten sonra Ay t e k i n i savaa tevik ettii
gibi, kendisi de ayn ekilde hi durmadan savamtr. le vaktinden akama,
hatt geceye kadar devam eden bir meydan savanda, koskoca Bi zans ordusu ye
nilgiden kurtulamad. Kuatlan ordunun byk bir ksm kltan geirilmi, ok
ayda general tutsak alnm, askerlerden ancak bir blm, kaarak canlarn
kurtarabilmiti. Bozgun srasnda imparatorun zel adr, taht, hzinesi, i mpa
ratorl uk tac nn baz deerli talar, ok deerli bir inci, eitli silh ve sava
aletleri ganimet olarak Sel ukl u askerlerinin eline geti. Artk hi bir k ve
ka imkn bulamayan imparator R omanos Doi genes, at stnde khcy-
SEL UK L U DE VL ETL E R TAR H 69
la arpmalara katlm, elinden yaralandktan baka at da bir okla vurulup ye
re yklm, bir kargaa halini alan sava alannda yaya kalmt. Yaral bir halde,
akam karanlndan faysalanarak emin bir yere ekilip kbetini beklemekte olan
imparator, kaan atn aramaya kan emr Sduddevl e G ev h er y i n in
bir askeri tarafndan bir rastlant sonucu grlmtr. Bu asker, altn tolgal ve
yine altnla rlm bir zrh bulunan bu adamn, deerli bir kimse olduu kan
sna varnca, dl alrm dncesiyle, onu ldrmekten vazgeti, ellerini bala
yarak adrna getirip btn gece burada yannda alkoydu. Ertesi gn emr
G ev h er y i n e gsterilen ve daha sonra da onun tarafndan sultan A l p A r s -
l an n karargahna gtrlen bu tutsan, Bi zans imparatoru olabilecei d
nlmse de bu hususta baz pheler uyanmtr. Fakat ok gemeden, savatan
nce, imparatora eli heyetiyle birlikte gnderilen hdim a d i nin onu tanma
s, ayrca nc savalar srasnda tutsak alnan general Basi l ak i sve dier le-
rigelen Bi zans tutsaklarnn onu grr grmez alayarak ayaklarna kapanmalar,
bu tutsan Bi zans imparatoru R omanos D i ogen es olduu hususunda
hi bir phe brakmamtr. sl am, Bi zans, Ermeni ve Sryani kaynaklarnn zel
likle belirttiklerine gre, sultan A l p Ar sl an , imparatora, bir sava tutsa de
il, bir konuk hkmdar muamelesi yapmtr. Gerekten sultan, onun imparator
olduunu tespit ettirip anlaynca derhal onun iin zel bir adr kurulmasn
ve emrine hizmetkrlar tahsisini, ayrca kendisine, zel masraflar iin her gn,
yeterli miktarda para verilmesini emretti. Sultan, bir sre sonra huzuruna ge
tirtip ssl ve gzel bir yere oturttuu imparatora unlar syledi:
Sana, bar konusunda, halifenin elisini gnderdiim halde, sen bunu
niin reddettin?. Sana, dmanlarmn (Erbasgan ve ailesi) bize teslimi iin emr
Afin ile haber gnderdiim halde, bundan niin kandn?. Daha nce, anla
tmz halde, bunu bozup, benimle savamak suretiyle, bana neden zulmet
tin?. Savatan vazgeip memleketine dnmen hususunda, sana, daha dn haber
gnderip teklifte bulunmama, 'Buraya gelebilmek ve amacma ulamak iin
pek ok para sarfettim ve dolaysyla ok asker topladm. slm lkelerini, kendi
lkeme katmadan nasl geri dnebilirim ve lkeme kar giriilen bu istilla
rn sonularn nasl mazur grebilirim diye cevap verdin?. Bunun zerine
imparator:
Ey sultan, lkeni almak amacyla para sarfedip eitli milletlerden asker
topladm, buna ramen zaferi sen kazandn. lkem byle perian, ben de tut
sak olarak senin huzurundaym. Bu durumda beni ltfen azarlama ve bana sert
szler syleme, ama istediim yap deyince sultan ona:
Eer zaferi sen kazansaydn ve beni byle tutsak alsaydm ne yapardn?
diye sorunca imparator: Fena eyler diye karlk verdi. Bunun zerine sul
tan: Gerekten doru syledin, eer bunun aksini syleseydin, o zaman ya
lan sylemi olurdun. Daha sonra sultan huzurundakilere: Bu, akll ve baba
yiit bir adamdr, bu bakmdan onun ldrlmesi doru deildir dedikten
sonra imparatora: imdi sana ne yapacam sanyorsun? diye sorunca impa
70 AL SE V M-E RDOAN MER L
rator Bana u eyden birR yapabilirsin: Birincisi, ldrmek, kincisi, ele-
geirmek istediim lkende beni halka ibret olsun diye tehir etmek, ncs
ise yapamyacan bir ey olduu iin sylenmesi gerekmez dedi. Sultan: Bu
nedir? diye sorunca imparator: Affetmek, takdir ettiin para ve armaanlar
ile iyi niyetimin kabul ve Bizans lkesinde senin bir kumandann ve bir nai
bin olarak beni memleketime geri gndermendir. Eer beni ldrtrsen bu,
sana bir fayda salamaz, nk baka birisini benim yerime imparator yaparlar
dedi. Onun bu szlerine karlk sultan: Seni affetmek niyetindeyim, ancak
gen, mitsizlii giderilmi ve hakkmdaki kararm renmi bir kimse olarak,
seni serbest brakacak para, yani kurtulu akasnn miktarn syle dedi,
imparator: Sultan, istedii miktar sylemelidir dedi. Sultann 10 milyon
altn demesi zerine imparator: Benim hayatm baladn iin Bizans l
kesine sahip olmak senin hakkn dr. Tahta ktmdan beri ordu hazrlayp
sava yapmak amacyla Bizansn mal ve paralarn tkettim, bu sebeple halk
yoksullat. Eer durum byle olmasayd istediinden ok daha fazlasn
verirdim dedi. Bylece A l p Ar sl an ile R omanos Di ogenes arasnda ya
plan mzakereler sonunda, 'aadaki maddeleri kapsayan bir bar antlamas
yapld:
Bar antlamas
1 mparator kurtulu akas olarak bir buuk milyon altn verecek,
2 Bi zans devleti, her yl, Sel ukl u devletine 360 bin altn vergi deyecek,
3 Bi zansn elinde buiunan I sl m tutsaklar serbest braklacak,
4 Bi zansl l ar, gerektiinde Sel ukl ul ara asker yardmda bulunacak,
5 imparator, kzlarndan birini sultann oluna verecek,
6 mparator, yeniden tahta oturduu takdirde Antakya, Urfa, Menbi c, Ma
l azgi rt kent ve kalelerini Sel ukl ul ara braklacak.
Bar antlamas yapldktan sonra imparator, sultana: Yerime baka birisi
geirilmeden nce beni sratle stanbula yollaynz. Aksi takdirde amaca ula
lamaz ve ben de imparator olarak Bizans tahtna geemem, bu durumda da
bar artlarndan hi bi ri si yerine getirilemeyecektir dedi. Bu mzakereler
den sonra kendisine tahsis edilmi olan zel ad r na ekilen imparatora 10 bin
altm bor veri l di . O da bu altnlarn bi r ksmn yaknlarna datt, bir ksmyla
da tutsak generallerden birkann serbest braklmasn salad. Bununla birlik
te sultan A l p A r s l a n n emriyle geri kalan tutsak Bi zans generalleri kurtulu
akas alnmakszn serbest brakldlar. Ertesi gn, sultann huzuruna yeniden
getirilen imparatora, zel bir giysi ve elegeirilen kendi tac giydirildi. Bu srada
sultan ona: Sana gveniyor ve szlerine inanyorum, bu sebeple seni lkene
yollayarak hkmdarlna iade edeceim dedi. Daha sonra sultan, zerinde
kelimei ehadet (Tanr dan baka i l h yoktur, Muhammed onun el i si di r = Li l he
i l l al l ah Muhammedun Resul ul l ah) yazl bir bayrak hazrlatarak ona verdi. Sul
SEL UK L U DE VL E TL E R TAR H 71
tan, atna binip imparatorla birlikte 1-2 km. giderek onu uurlad. Vedalama s
rasnda imparator, atndan inerek sultana tazimde bulunmak istemise de sultan,
buna engel olmu ve kendisiyle daima dost kalaca hususunda ant itikten sonra
onu kucaklayp vedalamtr. Daha sonra sultan sfahana ve kendisine iki hcip
ve 100 Hassa askeri elik edilen imparator da stanbul a doru hareket etmilerdir.
Mal azgi r t yenilgi ve bozgunundan bir frsatn bulup kaarak stanbul a ge
lebilen baz askerlerin durumu bildirmeleri zerine, toplanan Bi zans senatosu,
R omanos D i ogen es i tahttan indirip yerine VI I . Mi k hai l D u k a s
(1071-1078) imparator iln etti. te yandan Erzurum ve ebi nkarahi sar zerin
den Amasya (veya Tokat) ya geldii zaman durumu haber alan R omanos D i o
genes, yeni imparatora bir mektupla unlar bildirdi:
Ben, para sarfedip asker toplamak, ordu kurup savaa girimek suretiyle,
H ri sti yan dinini yceltmek iin elimden geleni yaptm. Bununla birlikte zaferi,
Msl manl ar kazand. Bu sonucu, hi kimse deitiremezdi. Sultan A l p A r s -
l an n eline tutsak dnce o, bana, hi ummadm bir ekilde iyi davranlar
da bulundu ve beni, bar iin deyeceim para miktarn tespit ve kararlatrdktan
sonra ltuf ve ihsanlarda bulunarak serbest brakt. Hkmdarlktan ayrlarak
sof giyip bu kaleye yerletim ve senin, bakalarndan daha ok hakkn olan Bi
zans tahtna kmandan dolay T an r ya krettim. imdi sultann durumu ve
bana yapt iyilik ve insanl sana bildiriyorum. Onunla yaptm bar sakn
bozma. Bu teklifimi kabul edip uygularsan H r i sti yanl n korunmas hususun
da, sultanla senin aranda araclk yaparm, yok eer kabul etmezsen sen bilirsin.
O zaman benim iin kararlatrlm olan paray, yani kurtulu akasn ver ve
beni bu ykten kurtar. R omanos D i ogen es in bu nerisini olumlu kar
layan yeni imparator Mi k hai l Duk as, srekli savalar sebebiyle, Bi zans h
zinesinde ok az para kaldn bildirerek geri kalann sonra demek zere, ona,
kurtulu akasnn ancak bir ksmn yollad. Di ogenes, bu paralarla birlikte
Amasyadan toplad 200 bin altn ve iinde, deerli talarla bezenmi altn bir
leen, ibrik ve tabak bulunan 70 bin altn deerindeki mcevherat, sultana ve
rilmek zere, kendisiyle birlikte gelen iki Sel ukl u hci bi ne teslim etti ve onlara,
Bunlardan daha fazlasn gndermesinin mmkn olmadn, sultana
bildirmelerini syledi. Ayrca kendisine elik eden iki hcib ve askerlere de pa
ra ve eitli armaanlar verip onlar geri yollad. R omanos Di ogenes, bir
sre sonra, Bi zans tahtna yeniden kmak amacyla, harekete gemise de kendi
sine kar gnderilen K onst ant i nos Duk as ile Tokat yrelerinde tututuu
savata yenilgiye urad. Daha sonra o, 1072 ylnda imparator Mi k hai l D u
ka s n kendisine kar sevkettii oulluu An dr on i k os Duk as ile Tarsus
ovasnda giritii sava da kaybetti. ok gemeden hayatnn balanmas ar
tyla teslim olan R omanos Di ogenes, getirildii Ktahyada gzlerine mil
ekilerek hapse atld; o, bu ackl durumunu, bu sralarda sfahanda bulunan
sultan A l p A r s l a n a gnderdii bir mektupla bildirmi, ok gemeden evke-
72 AL SE V M-E RDOAN MER L
dildii K nal adada, ztraplar iinde, feci bir ekilde hayata gzlerini yummu
tur (Austos 1072).
Zaferi n yank lar ve sonul ar
zellikle btn I sl m Dnyas nn ok yakndan izledii Mal azgi r t Meydan
Sava sonunda sultan A l p Ar sl an, bata Badat Abbas halifesi olmak ze
re, dier btn I sl m memleketleri hkmdarlarna birer feti hname gndererek
kazand zaferi mjdeledi. Bu zafer haberi, btn I sl m lkelerindeki insanlar
zerinde derin bir etki meydana getirdi. Zafer mektubu (feti hname) Badata ha
lifeye getirilip, halifelik ilerigelenleri ile sarayn nnde toplanan halka, trenle
okundu; bu vesileyle byk coku ve enlik gsterileri yaplm, davullar alnp
borular ttrlm, ayrca zafer taklar da kurulmutur. te yandan halife K a a
i m B i emr i l l ah , sultan A l p A r s l an a deerli armaanlarla birlikte zel
bir mektup gndererek kazand bu esiz zaferden dolay kendisini kutlad. Mek
tupta ona Tanrnn desteine mazhar, glip ve muzaffer evld, en byk sul
tan, Arap ve Acem hkmdar, dnya hkmdarlarnn efendisi, Mslmanlarn
yardmcs, insanlarn sna, devletin kahredici bilei, dinin parlak tac ve
Islm lkelerinin sultan gibi nvanlarla hitap etmitir. Halifeden baka dier
sl am memleketleri hkmdarlar da bu sralarda sfahanda bulunan sultan
A l p A r s l a n a ayr ayr zel heyetlerle deerli armaanlar ve tebriknameler
gnderip kendisini kutlamlardr. Ayrca devrin air ve edipleri, sultan hakkn
da kaside ve eitli vgler kaleme almlardr. Birok zel ve genel vekyinme
yazan tarihilerin bu byk zaferi, Hz. mer devrinde, Bi zansa kar kazan
lan ve I sl m hkimiyetinin Asya ve Akdeni zde kesin olarak yerlemesini salayan
Kadi si ye ve Yerm k zaferlerine benzetmilerdir. Bu byk zafer, yalnz I sl m dn
yas nda deil, Bi zans ve Avr upa lkelerinde de dikkat ve ilgiyle izlenmitir. Za
ferden birka yl gibi ok ksa sre sonra Anadol u ve Sur i yede hkimiyetin Trk-
l eri n eline gemesi sonucunda, btn Avr upa, Bi zans kurtarmak amacyla ha
rekete geecek ve Hal Sefer l eri rin hazrlklarna balayacaklardr.
Mal azgi r t Zaferi , Trk ve dnya tarihinin dnm noktalarndan birisini olu
turan nemli bir olaydr. Bu zafer sonunda, Bi zansn btn maddi imknlar kul
lanlarak hazrlanm olan byk ordu, darmadan edildiinden zaferi izleyen
yllarda, Trk aknc kuvvetleri, kendilerine kar belirli hibir direnile kar
lamadan Anadol u ilerine akarak ksa zamanda, Adal ar Deni zi ve Mar mar a k
ylarna kadar kolayca ilerlediler. Artk bir millet halinde, sel gibi akmakta olan
Trkl er, bu kez sadece bir akn amacyla deil, artk fethettikleri blge ve yre
lerde yerlemeye balamlardr. Esasen zaferden sonra, yukar F r atta Erzurum
merkez olmak zere, Sal tukl ul ar (1072-1202), aa F r atta Erzi ncan - ebi nka
rahi sar ehirleri arasnda Mengckl l er (1080-1228), Si vas bakent olmak ze
re, Orta - Anadol uda Dni mendl i l er (1080-1178), Bi tl i s ve Erzende Deml eoul l ar
(1084-1393), Van Gl havzasnda Skmenl i l er (Ahl atahl ar) (1110-1207), Di yar
bak r da Ymal oul l ar (1098-1183), Har putta ubukoul l ar (1085-1113) ve Ha-
SELUK L U DE VL ETL ER TAR H 73
sankeyf, Mar di n ve Har put merkez olmak zere Gneydou - Anadol uda
Artukl ul ar (1102-1409) adlarnda Trk devletleri kurulmu ve bu devletler, Ana
dol unun. bir Trk yurdu haline gelmesinden nemli tarih rollerini oynamlar
dr. Genel bir sonu olarak ifade edilebilir ki, Mal azgi r t zaferi ve bu zaferin esiz
kahraman U l u Sul t an Al p A r s l a n m Trk ulusuna en byk armaan,
bugn zerinde yaamakta olduumuz bu yurdun batan baa fethedilerek bu l
kede bamsz bir devlet haline gelip, dnya siyasetinde nemli roller oynamam
z salam olmasdr.
Al p Ardan1m Maverannehr seferi ve l m
Mal azgi r t zaferini izleyen gnlerde sfahana dnen sultan A l p Ar sl an,
bir sreden beri lkenin dou blgelerinde Bel h ve evresi meliki olu Ayaz la
mcadelelerde bulunarak huzursuzluk karan damad Karahanl hkmdar
ems l m l k N a s r a kar Maver annehr e bir sefer dzenlemek gerei
ni duydu. Melik Ayaz, Nasr H a n n Trki stana bir sefere kmasn frsat
bilerek Semerkant, Buhara ve yrelerine aknlarda bulundu. ok gemeden se
ferden dnen Nasr Han, A y a z a kar harekete geerek giritii savata onu
yenilgiye uratm ve Ay a z n askerlerinden birounu tutsak alp, bir ksmn
da ldrmt. Bu arada Nasr Han, A y a z la mcadelesi srasnda, kardei
A y a z a kendisine kar gizlice yardmlarda bulunduu iddiasyla eini dvmek
suretiyle ldrmt. te bu olaylar sebebiyle sultan A l p Ar sl an, ilgili kay
naklarda 200 bin kiilik byk bir Sel ukl u ordusuyla Nasr H a n a kar ha
rekete geti. Byk Sel ukl u ordusu, gemilerin yanyana dizilip kenetlenmesi
suretiyle yaplan kprden Ceyhun rman 24 gnde geerek Maver annehr e
girip hibir direnile karlamadan ilerlemeye balad. Er meni tarihisi U r f a -
l M a t e o s ta (S. 145) verilen bilgilere gre, bu sralarda kuatlan Ber zem ka
lesi kumandan Har ezml i Y usu f , byk Sel ukl u ordusuna kar direnmenin
gereksizliini grp, sultan ldrmeyi planlayarak teslim olmaya karar verdi. O,
bir gece nce kalede dzenledii bir lenden sonra tutsak alnmasn diye eini
ve ocuunu boazlayp Sel ukl u kuvvetlerine teslim oldu. ok gemeden ta
zimde bulunmak isteiyle sultann katna getirilen Y usuf , elini pmek iin sul
tann nnde eildii srada, izmesinde saklad bayla sultan ar biimde
yaralad ve hemen o anda sultann yannda bulunanlar tarafndan derhal ld
rld (20 Kasm 1072). Hemen btn I sl m kaynaklarnda, sultann lmyle il
gili olarak pek inandrc olmayan yle bir rivayet nakledilmektedir:
ems l m l k N a s r n adamlarndan olan Hr ezml i Y usuf , Ber zem
kalesinde yakalanarak sultann katna getirildi. Sultan, Yu s u f u tehdit edip kor
kuttu. Onu tutmakta olan iki askere Drt kazk akp ellerini ve ayaklarn
balamalarn emretti. Bunun zerine Y usuf , kazklara baland. Sultan, ona
yayn gerip ok ataca srada Y usuf , Ey zlim ve kt adam, bir tutsak byle
mi ldrlr? diyerek hakarette bulununca sultan, askerlere Onun iplerini
zn dedi; daha sonra ok ve yayn alp ona bir ok att, fakat isabet ettiremedi;
74
AL SE V M-E RDOAN MEK L
bunun zerine imdiye kadar att ok isabetsizlik yapmam olan sultan, Y u su f a
doru yryecei srada krsye aya taklp yere dt. Bunu dikkatle izleyen
serbest durumdaki Yusuf , sratle sultann zerine saldrarak izmesinde sak
lad ba karp sultan ar biimde yaralad, fakat kendisi de sultann hiz
metkrlar tarafndan derhal ldrld.
Btn emr, kumandan ve devlet adamlarnn hazr bulunduu bir yerde Y u
suf un yukarda tasvir edilen bir biimde sultan ldrmesine imkn ve ihtimal
vermek, bizce mmkn deildir.
Y usuf tarafndan ar bir biimde yaralanan sultan A l p Ar sl an, derhal
gtrlerek gerekli tedavisi yaplmtr. Bu arada sultan, ordu erknna u vasi
yette bulunmutur:
1 Mel i k ah , Sel ukl u tahtna geirilecek,
2 N i z am l m l k , onun veziri kalacak,
3 Kardei Ayaz a, babas ar B ey 1in mlk ile 500 bin altn (di
nar) verilecek,
4 K av u r t a Fars ve i raz ile belirlenecek miktarda para verilecek ve S e -
f er i yye Hat un ile evlenecek.
Sultan, vasiyetini yaptktan snra ald yaralarn arl sebebiyle drt gn
sonra 24 Kasm 1072de hayata gzlerini yummutur. Cesedi meliklik yapt Mer v
kentine gtrlerek topraa verilmitir. Sultann lm, ordu ve lke iinde muh
temel karklklara neden olabilecei dncesiyle, Ceyhun rma geilinceye dek
gizli tutulmu, daha sonra aklanmtr. Onun lm haberi Badata gelince ha
life K aai m B i emr i l l ah , 20 Ocak 1073 gn, I sl m alemine yapt byk
hizmetler dolaysyla bir buyruk kararak bir hafta yas iln etmitir. A l p A r
l a n n kzkardei, halifenin ei Ar sl an Hat un, salarn yolmu, yas sebe
biyle birka gnn toprak zerinde geirmitir. Sel ukl u lkesinin btn il, ile
ve kylerinde olduu gibi, Badatta, da halk byk bir yasa boulmu, dkkan
lar kapatlmtr. Sultann dil ynetimi sebebiyle, lke iindeki Rum, Ermeni Gr
c v.s. gibi Msl man olmayan Trk vatandalar da gnlerce yas tutup sultan
ven szler sylemilerdir ki, bunlar, onlarn bugn elimizde bulunan kaynakla
rna da gemitir.
E b uca Mu h ammed Al p Ar sl an, sonderece de merhametli, ha
yrsever ve halkna kar ok efkatli, dindr, dil ve yiit bir hkmdar idi. Ba
bas ar Bey, nl devlet adam N i z a m l m l k ona vezir ve atabek
yaparak en iyi bir biimde yetimesini salamt. Onun doulu ve batl eitli
kaynaklara geen konuma, davran ve olaylar karsndaki soukkanll ve olum
lu fikir, gr ve kararlar, bunu, en iyi ve doru bir biimde gstermektedir. zel
likle onun T ur ul B e y in lmnden sonra hutbeyi kardei Sl eyman adna
okutup onu Sel ukl u tahtna oturtan vezir Ami d l m l k K n d r ye Sen,
felsefe, siyaset ve eitli bilim dallarnda eitim grm deneyli bir devlet adam
SELUK L U DEVL ETL E R TAR H 75
sn. K ut al m isyan halinde veKavur t Ki rman?da megul bulunduklar sra
da, en byk kuvvete sahip olan beni bir tarafa alp, hibir varlk gsteremeyen
S l ey man sultan olarak tercih ediyorsun; bu anlalacak birey deildir sz
leri, daha o zaman onun nasl bir devlet adam olduunu gsterir niteliktedir. Ay
rca onun Mal azgi rt savandan nce ordusuna hitaben Bugn burada, ne emreden
bir sultan, ne de emir olan bir asker vardr; ben de sizlerden biri olarak sizlerin
nnde savaa katlacam szleri, Ulu nder A t at r k n Bakomutanl k Mey
dan Sava nda genel taarruzdan nce, orduya hitabndaki szlerine aa-yukar
900 yl sonra yansmas, sonderecede dikkate ayandr. Bugn zerinde bamsz
bir millet olarak yaamakta olduumuz bu Azi z Vatanm kazand Byk Mal az
gi r t Zafer i yl e fethini salayan Byk Trk Hkmdar n sayg ve gururla an
mak, biz Tr kl er iin asla ihmal edilmemesi gereken bir grev olmaldr.
SULTAN MELIKAH DEVR
Sultan A l p Ar sl an ldkten sonra Sel ukl u tahtna olu M e 1i k a h ge
ti. M e 1i k a h , 6 Austos 1055 tarihinde dodu. 0, kk yalardan itibaren ba
bas ile sefere karak devlet ilerinde grev almt. Nitekim sultan Al p Ar sl an,
beraberinde Mel i kahve vezir Ni z aml ml k olduu halde, 1064 yl ba
larnda, byk bir ordu ile Rey ehrinden ayrlarak Azer baycana, girdi. Sultan
A l p Ar sl an Mer end ehrinden Nah vana yrm ve burada teknelerden kur
duu bir kprden Aras nehrini gemiti. Ordu nehri getikten sonra ikiye ayrl
d; sultan A l p A r sl an n komutasndaki birinci kol, Grci stana doru ilerledi,
ikinci kolda ise Mel i k ah, Y^kut ve vezir Ni z am l m l k bulunuyor
du. Bu Sel ukl u ordusu Aras nehri boyunca ilerleyerek nce bir Bi zans kalesini
(belki Anber d) feth etti; daha sonra da Karsn gney-dousunda yer alan Srmel i
(Surmri ) el e geirildi; bunu, nc bir kalenin Hagi os Geor gi onun fethi izle
di. Btn bu ele geirilen yerler, Nah van emri E b D l ef in ynetimine
verildi. Sel ukl u ordusu, bundan sonra Mer yemni i n (belki i r ekteki Mar mar a-
i n)i kuatt. H r i sti yanl n kutsal merkezlerinden biri olan bu ehir, hcum
larla feth edildi, iki kol halindeki Sel ukl u ordusu, bu harekttan sonra yeniden
birleti. A l p Ar sl an, kk yama ramen olunun bu sefer srasnda gster
dii baar ve yiitlik nedeniyle ok sevinmiti. Sultan, beraberinde Mel i k ah
olduu halde, yoluna devam etti; bu sefer, An n n fethiyle sona erdi (Bk. Ayrnt
l bilgi iin A l p Ar sl an Devri).
Sultan, An y feth ettikten sonra gittii Mer v ehrinde Mel i k ah Kara-
hanl hanedanndan T er ken Hat un ile evlendirdi (1066). Mel i k ah m ya
nn kk olduu dnlecek olursa, Ortaa Trk-I sl m devletlerinde zaman
zaman grlen bu trdeki olaylarn resm nikh gsterdii, esas evliliin daha
sonra gerekletii anlalyor.
Melikahn vel iaht iln edi l mesi
Sultan A l p Ar sl an styurt ve Mang l ak taraflarna sefer yaptktan sonra
Temmuz 1066da Ni abur yaknndaki Rdgn ehrinde byk bir trenle olu
M e 1i k a h veliaht iln etti. Baka erkek ocuklar olmasna ramen (Bk. Soy
Kt) A l p A r sl an m Mel i k ah veliaht yapmas, muhakkak onda dev
SELUK L U DE VL ETL E R TAR H 77
leti ynetecek yetenek ve cesareti grm olmasndandr. Bu tren srasnda sul
tan, Sel ukl u emirlerinden kendisinden sonra Mel i k ah sultan tanyacaklar
konusunda ant iirdi. Daha sonra A l p Ar sl an , Mel i k a h ata bindirerek
onun nnde, omuzunda hkmdarlk ve tbilik simgesi gai ye (eyer rts) ol
duu halde, birka adm yrd. Sultan, btn emirlere hi Vatl er verdi ve yneti
mini kendisine verdii i raz ve I sfahan ehirlerinde kendi adndan sonra onun
adnn da hutbelerde okunmasn emretti; bylece sultan A l p Ar sl an, daha
salnda, veliaht iln ettii oluna emirlerin itaatini salam oluyordu. Ayrca
bu veliahtl srasnda Mel i k ah n emrine 15 bin asker de verilmitir. M e -
1i k a h , Hrezm ve Fars blgelerinde de bulunmusa da genelde sfahanda otur
mu ve buralardaki grevinde dar deney kazanmtr. Btn bunlara ramen
sultan A l p A r s l a n , Mel i k a h m veliahtln gerektiinde tekrarlamak l
zumunu duymutur. Nitekim A l p Ar sl an , Mal azgi r t sava ncesi, bir ada
myla, eine ve vezir N i z a m l m l k e ehit olursam benim yerime geecek
olan olum M e 1i k a hdr diye haber gndermiti. Ote yandan Mel i k ah -
n veliahtlnn Abbas hal i fesi nce de onaylanmas gerekiyordu. Bu bakmdan sul
tan A l p Ar sl an halife K aai m B i emr i l l ah a eli gnderip bu konuda izin
istedi. Halife, bu istei uygun grd gibi, eli olarak grevlendirdii A m i d d -
devl e bi n C h ey r i hilatlerle birlikte Mel i k ah a sfahana gnderip hil-
atini ona verdirmitir. (1072).
Sultan A l p Ar sl an son seferini Karahanl l ara kar Maver annehr bl
gesine yapmt. Sultan, bu sefer srasnda Y usuf el - B er z em ( Hr ez -
m ) adnda bir kale kumandan tarafndan bakla yaraland (20 Kasm 1072)
ve drt gn sonra da vefat etti (Bk. A l p Ar sl an Devr i ) . Al p Ar sl an,
vefat etmeden nce yine, yannda bulunan Mel i k ah dnm, onun tahta
geirilmesini vasiyeti esnasnda sultan, oullarndan A y a z a babas a
r B e y in 500 bin altn tutarndaki tahsisat kadar para verilmesini salamt.
Sultan, son olarak Ayaz n isyan etmesi ihtimaline kar bir nlem dnm
ve Mel i k ah a Eer Ayaz benim vasiyetime raz olmazsa onunla savanz
ve Ayaz a tahsis ettiim paray ona kar savata kullannz demiti.
Mel ikahn SulLan iln edi l mesi ve baz d olaylar
A l p A r s l an n lmnden sonra Sel ukl u devleti erkn ve komutanlar
toplanarak onun vasiyetini yerine getirdiler v eMel i k ah sultan iln ettiler
(25 Kasm 1072). Mel i k ah , sultan olduktan sonra dtan gelebilecek tehlike
lere ve taht ele geirmek isteyebilecek teki Sel ukl u ehzadelerine kar hazr
lkl olmas gerekiyordu. Bu amala o, Maver annehr den derhal geri dnd;
nitekim Sel ukl u ordusu giderken yirmi gnde getikleri kpry dnlerinde
gn iinde gemilerdi. Ayrca askerlerin maalar da toplam olarak 700 bin
altn artrlarak Mel i k ah n tarafna ekildi. Sultan Mel i k ah, Hor asana
girdikten sonra 31 Aralk 1072 Cuma gn, blgenin bakenti Ni abur a geldi ve
i kaledeki birok mallar maiyyetindeki emr ve komutanlara datt ve bylece
78
AL SE V M-E RDOAN MER L
onlarn gnllerini ald; bu suretle ynetici snfnn daMel i k ah destekle
meleri salanm oldu. Sultan M e 1i k a h , evredeki hkmdar ve emrlere de
eli ve mektuplar gndererek kendi adna hutbe okutmalar ve itaat etmelerini
bildirdi. Btn bu nlemlere ramen evredeki devletlerin sultan A l p A r sl an -
n lmnden yararlanarak Sel ukl u topraklarna doru harekete getii grl
d. lk olarak Karahanl emsl ml k I . Nasr , 15 Aralk 1072 de Ti r mi ze
ynelerek bu ehri zaptetti. Karahanl l ar burada bulduklar deerli eyay Se-
merkanta naklettiler. Bu srada Bel h valisi olan ehzade Ayaz ( Al p A r sl an n
olu) Czcana gitmiti. Onun yokluundan faydalanan ems l m l k
I . N a s r, bu kez oraya yrd. Bel hi ele geirerek yamalad ve ehirde adna
hutbe okuttu. Bunun zerine Ayaz, sratle Bel he dnd (13 Ocak 1073) v eh
re yeniden hkim oldu. Ayaz, daha sonra 6 Mart 1073de 10 bin atldan oluan
ordusuyla Ti r mi ze yrd ise de baarl olmad. Karahanl l ar karsnda yenil
giye urayan Sel ukl u askerlerinin ou Ceyhun nehrini geerken bouldu, bir
ksm da ldrld, ok az da kurtulabildi.
Sultan A l p A r sl an m lmnden faydalanmak isteyen baka bir devlet I b -
r a h i m in (1059-1099) ynetimindeki Gaznel i l er idi. Nitekim ok sayda Gazne
li askeri Mel i k ah n amcas ve Em r l -mer (Emi r l er em ri ) nvanyla ta
nnan Osman bi n ar nn ynetimindeki Sakal kent (i i l kent) ehrine h
cum etti (Ocak/ubat 1093). Osman, Gaznel i l er in bu saldrsna kar koyamad
gibi, tutsak alnarak maiyyetiyle birlikte Gazneye gtrld; ayrca hzinesi de
Gazne ye nakledilmiti. Bunun zerine Gmt ek i n Bi l ge Bey kumanda
sndaki Sel ukl u ordusunun harekete gemesi sonucunda Gaznel i l er, Sakal kenti
yamalayarak geri ekildiler.
Mel i k K avurt Beyin isyan
Ki r man hkimi melik K avur t Bey, kardei A l p A r s l an m lmn
Ummanda iken duymu ve her trl tehlikeyi gze alarak k mevsimi olmasna
ramen gemilerle Ki r mana gemiti. Bu gei srasnda birok gemi paraland,
askerlerinin ou boularak, bir ksm da souktan donarak ld. Btn bu g
lklere ramen kardeinin lm, Byk Sel ukl u Devl eti tahtn ele geirmek
isteyen K avur t Bey iin bulunmaz bir frsatt. O, sultan T u r u 1 un lm
ile yarda kalan arzusunu imdi bir kere daha denemek istiyordu. K a
vur t Bey henz 18 yanda bulunan Mel i k ah tecrbesiz ve gen bulu
yor, kendisinin gemiteki baarlarna, hkmdarlktaki tecrbesine ve yann
olgunluuna gveniyordu. Aslnda onun en byk gvencesi, Sel ukl u ordusun
daki emirlerin kendisini davet etmesi ve yardm vaadlerinde bulunmalaryd. Ay
rca K avur t , beraberindeki emrler tarafndan da sultanlk iin tahrik
ediliyordu. M e 1i k a h ise babasnn lmnden hemen sonra amcasna kalbi
ho tutacak ve gam def edecek bir mektup yazd. K avur t , muhtemelen, buna
cevap olarak sultan Mel i k a h a yazd mektupta, Ben byk karde, sen
kk oulsun. Ben senden ok kardeim sultan A l p A r s l a n n mirasna
SELUKL U DE VL ETL E R TAR H 79
lykm diyerek Byk Sel ukl u Sul tanl hakkndaki dncelerini belirtti.
Mel i k ah n verdii cevap ise ak ve kesindi; Oul var iken karde mirasa
konamaz . Ayrca vezir Ni z am l m l k ile emr T emi r el in mektuplar gn
dererek, K a v u r t un tahriklere kaplmas ve dolaysyla giriecei hareketi n
lemek iin, yaptklar nasihatlar geerli olmad.
Melik K av ur t , nce Rey ile Hemedan arasnda bulunan Trkmenl eri n ya
nna gitmek istiyordu; nk onlara gveniyor ve bu Tr kmenl eri kendi emrine
ald taktirde kuvvetinin artacana inanyordu; bu amala da emrindeki iki bin
atl ve drt bin yaya ile devletin bakenti Rey ehrine bir an nce hkim olabil
mek iin sratle harekete geti. Sultan Mel i k ah ve N i z am l m l k de Sel
ukl u Devl eti zerinde dolaan tehlike bulutlarn- ve durumun ciddiyetini his
setmilerdi. Tehlikeyi daha fazla bymeden nlemek gerekti; onlar, bu nedenle
sratle davranarak K av u r t tan nce Rey ehrine girdiler. ehrin kalesinde bu
lunan A l p Ar sl an m hzinelerinden 500 bin altn, be bin elbise ve silhlar
alarak, yine K a v u r t dan nce Tr kmenl eri n yanma gittiler. Onlar, beraberle
rinde getirdikleri paray, kendi taraflarna ekebilmek iin, Tr kmenl ere datt
lar. Sultan Mel i k ah ve vezir N i z a m l m l k n bu abuk ve yerinde
davram kendilerine byk bir stnlk salam oldu. Melik K avur t ise bu
blgeye iki gn sonra gelince Tr kmenl eri n desteinden yoksun kald. Sultan M e
l i k ah n Tr kmen, Arap ve gulamlardan oluan byk bir ordusu vard. Ayr
ca Musul hkmdar er ef ddev) . e M sl i m ve Hi l l e hkmdar
Nu r u ddev l e nin olu B ah a ddev l e Mansur da kuvvetleri ile sultann
yannda idiler. Melik K avur t un ordusunun says ve bykl hakknda kay
naklarda bir bilgi bulunmuyor. ki taraf arasmdaki ilk savata nc kuvvetleri
karlam, emr Savt ek i n is komutasndaki Mel i k a h n nc kuvvetleri
K avur t un nclerine hcum ederek onlar datmt. Asl ordular Hemedan
yresinde Ker ec snrnda karlatlar. Bu savan tarihi iin iki rivayet varsa da,
Mel i k ah ile K avur t arasmdaki bu mcadelenin 15 Nisan 1073de olduunu
kabul etmek mmkn grnyor. Savata Sel ukl u ordusunun sa kanadna emr
Savt ek i n, sol kanadma da emr Te m i r e 1kumanda ediyordu. Sultan Mel i k -
a h ve vezir N i z am l m l k ise merkezde idiler. Melik K avur t kendisi, o
lunun birisiyle, merkezde yer alrken, teki ocuklar kanatlara kumanda
ediyorlard. Savaa ilk balayan melik K avur t olmu ve nce sultan Mel i k -
a hm sa kanadna hcum ederek bu kanad bozguna uratmt. Fakat o, M e -
l i kah ve Ni z aml ml k n komutasndaki kuvvetler karsnda ayn baary
gsteremeyerek yenilgiye urad. Melik K avur t , daha nce kendisine yazlan
mektuplar sebebiyle, sava srasnda Mel i k ah n ordusundaki askerlerin ken
disini grnce itaat edeceini sanyordu; bu gereklemeyince giritii isyana pi
man olmutu. Askerlerinin daldn gren K avur t , sava terk ederek
Hemedan dalarna kamaktan baka are bulamad. Bylece gn sren sava
sultan Mel i k ah kazand ve K a v ur t a ait hazine, silhhane, elbiseler ve
eyalar elegeirdi. Ancak daha sonraki olaylar, K avur t un ordusundaki askerler
80
AL SE V M-E RDOAN MER L
hakkmdaki dncelerinin hi de ho olmadn ve savan kazanlmasnda e -
r ef ddev l e Msl i m ve B ah a d dev l enin askerlerinin etken oldukla
rn gsteriyor. Nitekim K avur t un bu yenilgisi Mel i k ah n ordusundaki
Trk unsurunun arna gitti ve onlar er ef ddev l ei l eB ah a ddev l e-
nin obalarna hcum ederek yamaladlar. Sava bittikten ksa bir sre sonra sul
tan Mel i k a h m yanma bir kyl gelerek, amcas K a v u r t un, olu ile
beraber, yakn bir kyde ve askerinden ayr olduunu syledi. Sultan Mel i k -
a h , o tarafa yneldii gibi, K avur t un yakalanmas iin emr Te m i r e 1ku
mandasnda bir miktar kuvvet de gndermiti. Emr Te m i r e 1, sakland yerde
K a v u r t u ele geirdi. Melik K avur t , kendisini serbest brakmas iin ona k-
talar ve mal vaadetti, ancak Te m i r e 1, onun bu cazip nerilerini kabul etmeye
rek Sen efendisin, biz kleyiz, senin istediin bir ey hakknda biz bir hkm
veremeyiz. Beraber sultana gidelim, o ne hkm verirse o geerlidir demiti.
Olaylarn akndan yakalandktan sonra K a v u r t a hi de iyi davranlmad
ancak sultann akrabalk hisleriyle amcasn grnce yumuad anlalyor. Ni
tekim bu sebeple sultan i l eNi zaml ml k arasnda yle bir konuma gemitir:
Sultan, Ben akrabalk ban kesmem, nesebi zayi etmem, amca, baba ye-
rindedir.
N i z am l m l k , Eer p muzaffer olsayd sana merhamet etmezdi.
Sultan, Yeryznde sa elini sol eli ile kesen ve babas yerindeki amcasn
ldren bir kimse kadar hsrana urayan var mdr?
Melik K avur t , daha sonra emr Sav t ek i ne teslim edildi; Savt eki nde
onu adrnda hapsetti. Nihayet melik K avur t , Hemedan!a gtrld. Ancak
askerler arasnda onun yznden bir olay kmasndan korkuluyordu. Nitekim
bu korku yersiz deildi. Savatan hemen sonra Mel i k ah n askerleri, Ni z a-
m l m l k e bavurarak kazandklar bu byk zafere karlk, kta ve maa
larnn fazlalatrlmasn istemiler, bu yaplmad takdirde K av u r t u tahta
karacaklarn ifadeye almlardr. Ni z aml m 1k , bu durumu derhal sul
tana bildireceini syleyerek askerleri yattrmt. Nitekim vezir hemen sultan
la grt. Askerlerin K avur t lehinde tezahrat yapmalar ve onu tahta
karacaklarn ifade etmeleri, Mel i k a h m hkmdarl iin tehlikeli idi;
bu nedenle K a v u r t un bir an nce yok edilmesi gerekiyordu. Ni z aml ml k
bu tehlikeyi sultan Mel i k ah a anlatm ve K a v u r t un ldrlmesini kabul
ettirmi olmaldr. Nitekim sultan Mel i k ah, Hemedana geldikten sonra K a -
v u r t un ldrlmesini emretti. Melik Kavur t bunu renince: Bundan son
ra lkeye ve hkmdarla bakmayacam. Sultana muhalefet yoluna gitmeyeceim.
Btn mallarm, ehir ve kalelerim ve kullarm sultann olsun. Ben mescid ke
sinde oturup, dnyadan g edinceye kadar T an r ya yalvarp yakarmakla me
gul olaym veya gece-gndz zincirle bal kalaym. Tek bama olup, Ta n r y
anp, T anr fikrinden uzak kalmyaym. Beni ldrmekle Sel ukl u hanedan de
erinden hi bir ey kaybetmez; ancak bana Trkl ere yakr bir muamele
SELUKL U DE VL ETL E R TAR H 81
yaplmaldr dedi. Ancak onun bu yalvarmas ve kvranmas bouna oldu, so
nunda melik K avur t kendi yaynn kiriiyle boularak ldrld (Nisan/Mays
1073). Bylece sultan M e 1i k a h nemli ve tehlikeli bir rakibinden kurtulmu
oldu. te yandan melik K a v u r t un savata tutsak alnan ocuklarnn gzleri
ne mil ekilerek kr edildi. K a v u r t un ldrld ve ocuklarnn gzleri
nin kr edildii Sel ukl u askerleri arasnda duyulduu zaman btn ilerin
Ni z am l m l k tarafndan ve onun tahriki ile yapldn anladlar. Sultan M e -
I i k a h ve vezir N i z a m l m l k lanetleyip A p A r sl an n vasiyeti byle
deildi; o bir miktar para ile Ki rman ve Fars K av u r t a verip, Sef er i yye H a
tun ile evlenmesini vasiyet etmiti diyerek sultandan ayrldlar ve birok yerle
ri yamaladlar. Ni z am l m l k bu olaylar nlem alnabilmesi iin sultana
bildirdi. Mel i k ah, ona Sen nasl uygun grrsen yle yap dedi. N i z a m l
ml k ise, Ben senin emrin olmadan hi bir ey yapamam cevabn verdi. Sul
tan da Btn devlet ilerini sana braktm, sen babasn diyerek kendisini
destekleyecei hususunda ant iti. N i z am l m l k , olaylar, ald yerinde n
lemlerle nleyerek ordu mensuplarnn huzursuzluunu giderdi. K a v u r t ve as
kerlerin isyann nlemekte gsterdii baar nedeniyle sultan, vezir
N i z a m l m l k n mevcut ktalarma, aralarnda Tus ehrinin de bulunduu,
ilveler yapt. Ayrca ona hi Vat giydirdi ve eitli hediyeler ile Atabek nvan
verdi.
Hal ifeni n sultan Meli kak'n saltanatn onay
Mel i k ah , rakipsiz olarak Sel ukl u tahtna oturduktan sonra onun sultan
lnn, sl m geleneklere uygun olarak, Abbas hal i fesi tarafndan da onaylan
mas gerekiyordu. Sel ukl u sultan, bu srada Badat hnesi olan
Sadddevl e G ev h er ay i n i bu amala halife K aai m B i emr i l l ah a
gnderdi. Gevher ayi n, Ekim 1073de Badata geldi, halife onun iin bir kabul
treni dzenledi. Bu tren srasnda K aai m B i emr i l l ah , sultan Mel i k -
a h n saltanatn tasdik eden menuru Gevher ay i n e verdi; halife, ayrca
kendi eliyle balad bir sanca daMel i k ah a verilmek zere, G ev h er a
yi n e teslim etmiti. O gn tren nedeniyle hal i fel i k sarayna giri serbest bra
klm, kalabalk bir halk topluluu bu mutlu olay izleme frsat bulabilmitir.
K arahanll ar ve Gaznel i l erl e savalar
Sultan Mel i k ah , K avur t isyann bastrdktan sonra sra A l p A r s -
l an m lmnden yararlanarak Sel ukl u Devl eti ne kar harekete gemi olan
yabanc devletlere gelmiti. Mel i k ah , nce Karahanl l ara kar hazrlklara
balad. O, sefer hazrlklar iinde iken Bel hde bulunan kardei Ay a z n lm
haberi geldi (10 Mart 1074). Bylece sultan, K a v u r t tan sonra kendisine ilerde
rakip olabilecek bir yaknndan daha kurtulmu oluyordu. Nitekim Mel i k ah,
kardeinin lmne fazla zlmemi olacak ki, vezir Ni z aml ml k ona Kar
deinin lm iin kara elbiseler giyip, hzn gster, sevin gsterme dedi. M e -
82 AL SE V M-E RDOA.N MER L
1i k a h da onun szn tuttu, yas ve matemden ktktan sonra kardei Ayaz n
hkmettii Bel h ve Tohari stan gibi lkeleri i hab ddev l e T ek i e verdi.
ok gemeden devlet ilerini dzene koyan ve sava hazrlklarn tamamlayan sul
tan Mel i k ah , Karahanl l ar m hkimiyetindeki Ti rmi z zerine yrd. Sul
tan, Her ata ulat zaman Karahanh hkmdar I . N a s r dan bir mektup geldi.
Kar ahanh hkmdar bu mektubunda, Eer sizinle aramzdaki dostluk bozul
masn derseniz, Ti rmi z kalesinden elinizi ekin. Hakanlar hkmdar olduklarndan
iti baren buras , Maver annehr (Karahanl l ar) lkesindendir. Eer byle yapar
sanz, sizinle dostluumuz ve eski sevgimiz salamlam olur. Yoksa bu ite kl
ve ok hazrdr diyordu. Bunun zerine sultan, ordusuyla nce Bel h ehrine git
ti; ehrin ilerigelenleri ve din adamlar onu karlayarak Karahanh askerlerin yap
t kl ar yamalardan ikyeti oldular. te yandan Kar ahanh elisi de Bel he
gelmiti. Eli, beraberinde 50 men (muhtelif lkelere gre deien bir arlk l
s) arl olan bir topuz ve on men arlnda bir kl getirmiti. 0, M e 1i k -
a h m huzurunda, Ey sultan, hakan sana diyor ki, ite u kl ile savarz;
bu k l i i n demi r zrh ile ekin yn farkszdr ve bu topuz ile vuruuruz, ona
insanlar deil dalar dayanamaz dedi. Sultan Mel i k ah , bu szleri Karahanh
el i si nden iittii zaman, bir saat kadar dndkten sonra askerin atlara binip,
ovaya rkmaa-m emretti. Kendisi de, askerle beraber ata binerek ovaya kt.
E l i ni n de bul unduu bu olay srasnda, Mel i k ah , nce topuzu eline ald, ye
di kere bann zerinde sallad ve havada dndrp seksen adm teye frlatt,
sonra da yere derken tuttu. Ayrca o, klla bir byk dii devenin boynunu
vurarak ikiye ayrd. Bu gsteriden sonra Mel i k ah , eline ok ve yay alp Ka
rahanh elisine, Hakana syle, topuz ve kl hakann olsun, ok ve yay bizim
dedi ve ona bir yay vererek Karahanh hkmdarna gnderdi. Sultan, Nut e-
ki n Mmer adl bir adamn da Karahanl elisiyle gnderdi. Nut ek i n ,
Kar ahanh hkmdarnn huzuruna kt ve elilik grevini yerine getirerek yay
I . N a s r n nne koydu. Karahanl hkmdar, onu atmak deil, germekte
bile baarl olamamt. I . N a s r, bu olaydan sonra Sel ukl ul ara kar nlem
ler almakta gecikmedi ve kardei Ya a n T eki n ( Boa T ek i n ) i Ti r mi ze
gnderdi. te yandan sultan Mel i k ah da beraberinde N i z am l m l k ol
duu halde, Ti r mi ze yneldi. O, ayrca emr Sav t ek i n i bir ksm kuvvetlerle
Semer kantdan gelebilecek Karahanh ordusunun yolunu kesmek iin, nc ola
rak gnderdi. Emr Savt ek i n, Ceyhun nehri kenarnda raslad Karahanl kuv
vetlerini yenilgiye uratt; bylece Ti rmi z bu Karahanh yardmndan yoksun kald.
Sultan M el i k a h ve Sel ukl u ordusu Ti rmi ze yryp ehri kuattlar ve man
c n kl ar kurdular. Bu mancnklarn att talar etkisini gsterince ehir halk
nce aman diledi, ancak Karahanl iki askerin Sel ukl u askerlerine ok atmas,
savan yeniden balamasna sebep oldu. Sel ukl u ordusu, saldryla ehre girdi
ve btn halkn tutsak ald. Bu tutsaklar arasnda Yaan T eki n de bulunu
yordu. Ancak Mel i k ah , onu ve halk serbest brakt. Bylece Ti rmi z Sel uk
l ul ara bal ehirler arasna katlm oldu. Mel i k ah , Ti rmi z kalesini emr
SELUK L U DEVL ETL E R TAR H 83
Sav t ek i n e teslim ederek kalenin tamir edilmesini, surlarn salamlatrl
masn ve hendeklerin derinletirilmesini buyurdu. Daha sonra sultan, Semer -
kanta yneldi. emsl ml k I . Nasr , Sel ukl u ordusunun Semer kanta
yaklatn haber ald zaman, ehirden ayrlmak zorunda kald. Ayrca o N i -
z am l m l k den bar iin arac olmasn istiyor, Ti rmi z ehrine saldrd iin
de zr diliyordu. Sultan Mel i k ah onun bar nerisini kabul ederek em
sl ml k ile bir anlama yapt ve daha sonra da Hor asana dnd (1074).
Sultan Mel i k ah Karahanl l ar itaat aldktan sonra Gaznel i l er e kar ha
rekete geti. O, askerlerini toplayp hazrlklarn tamamladktan sonra Gazneye
yrd ve Her atm gneyindeki I sfi zr da konaklad. Gaznel i sultan br a
hi m, Mel i k a h nlemek iin, Sel ukl u emirlerini kendi tarafndan gster
mek gibi psikolojik bir sava plan dnd ve kulland casus vastasyla bunun
uygulanmasnda da baarl oldu. Sultan Mel i k ah , eline geen bu mektuplar
okuduu zaman emrlerin gerekten sultan I b r a h i m ile ittifak yaptn sand
ve seferden vazgeerek sfahana dnd. Sultan Mel i k ah n yarda kalan bu
seferinin yine de faydal olduu anlalyor. br ahi m bu seferden sonra Em r l
mer Osman serbest brakt; Ayrca iki hanedan arasndaki dostluk, evlilik
balar ile de kuvvetlendirildi. Nitekim sultan br ah i m in elileri birok mal
ve hediyelerle Rey ehrine gelerek Mel i k a h n kzn Gaznel i veliahd M e -
s u t ile nianlamak istediler. Mel i k ah , Gaznel i sul tan n n isteini yerine ge
tirerek Mehdl -I r ak lakabiyle lakaplanan kz G ev h er i veliaht Mesut ile
evlenmek zere, Gazneye gnderdi.
Sultan Mel i k ah bu olaydan sonra Reyden Cr cana hareket etti. Bu sra
da Gaznel i l er tarafndan serbest braklan Emi r l mer O s m an n elisi sul
tann yanna gelerek amcasnn onu grmek istediini bildirdi. Sultan, Serahs ve
Badgi se doru ynelerek O s m a n n yanma gi tti . O s ma n , sul tan n huzurun
da yeri pmek istedi ise de, hci bl er onun bu hareketini engellediler. Sultan, tah
tndan inerek amcasn kucaklad ve yannda tahta oturttu. Daha sonra sultan
Mel i k ah , amcasna Dou-Tr ki standaki Vel val i c eyletinin ynetimini brak
m, ayrca devlet treni yapmasna, yani adna hutbe okutmasna msaade ede
rek, siyah etr vermiti. Mel i k ah , bu srada kardei Br i B a r s da Gr,
Garci stan ve Her at vilayetlerinin ynetimiyle grevlendirmiti.
Suri ye'ni n fethi
A l p A r sl an n enitesi E r basgan n Bi zansa snmasndan (Bk.
A l p Ar sl an Devri) sonra ona bal Tr kmenl er den bir bl K ur l u e t -
T r k , Uvak ol u At s z ve kardeleri i l ekl B ey lerin ynetimin
de Fat m l eri n hkimiyetindeki Fi l i sti ne gelerek yerletiler ve ok gemeden bu
rada asker stnlklerini kabul ettirdiler. Bu Trkmen gurubunun reisi olan
K ur l u Bey, 1071 ylnda Fat m ynetimindeki Akk ehrini kuatt srada
ld. K ur l u B ey in lmyle onun kurduu Trkmen Beyl i i nin bana A t
s z Bey geti.
84
AL SEV MERD0A3V MER L
At s z Bey, nce Fat m l eri n hkimiyetindeki Reml eyi ele geirdi, sonra
da Kuds kuatt. Bu ehrin Trk asll valisinin can ve mal hususunda istedii
gvencenin verilmesi zerine, Kudsn kaplar Tr kl ere almt. ehirde her
hangi bir yama hareketinde bulunulmadndan halk At s z B ey den ok mem
nun kalmt. At s z Bey, daha sonra Suriyenin nemli bir ehri olan D maka
hkim onak istiyor, bu amala da burasn bask altnda tutuyordu. te yandan
k 1 B v de Fi l i sti nin ky blgelerinde faaliyette bulunmakta olup, Fat m
ynetimindeki Akky kuatmt. Bu srada Akk ynetimini elinde bulundu
ran I b n S u k h , emr k 1 ile anlaarak bir gece ehrin kaplarn at. By
lece emr k 1ii Akkya girdi (Ekim/Kasm 1074). Bu durumu yakndan izleyen
At s z , k l den AkkA an ele geirilen ganimetin yarsyla, ehirde kendi
adna vali olmasn istemiti. Buna karlk k l , Bu ehri klcmla aldm
diyerek A t s z n nerisini reddetti; dolaysyla At s z m kendisine kar ha
rekete geeceini dnen k l , D mak Fat m valisi Mual l bi n Hay-
der e ve Ki l aboul l ar kabilesi ile bir ittifak yapt: ancak At s z Bey,
k l 'nn zerine yrmekte gecikmedi ve ky blgesinde bir yerde ya
plan savata k l yenilgiye urayp geri ekildi (Nisan/Mays 1075). A t
s z Bey, bu olaydan sonra da D mak kuatmaya devam etti. te yandan
k l , At s z B ey e kar baka mttefikler aramaya balad. Onun bu s
rada ibirlii iin Kutal m oul l arma bavurduunu gryoruz. k l , kaynak
larda ad belirtilmeyen K ut al m ol una yazd bir mektupta Sen,
Sel ukl ul ardan olup, sultan sllesine mensupsun. Sana itaat edip hizmetinde bu
lunursak bununla eref duyar ve nrz diyordu. Bu ary kabul eden Ku -
t al m ol u, beraberinde kk kardei ve yeeni olduu halde, Gney-dou
Anadol u blgesinden harekete geerek, Taberi yede hazrlk yapan k 1 ile bir
leti. Ancak k l nn onlarla birleerek A t s z a kar giritii mcadele
de baarszlkla sonuland. ki taraf arasnda Taberi yede yaplan savata emr
k 1 ve mttefikleri yenilgiye uradlar. At s z Bey, bu savata tutsak ald
k 1 ve olunu ldrtt; Kutal m oul l ar ndan muhtemelen A l p I l ek ve Dev
l e t ile yeenlerinin durumu derhal sultan Mel i k ah a bildirildi. Bir sre sonra
Mel i k a h dan gelen buyruk zerine At s z Bey, onlar sfahana sultann
yanma gnderdi.
At s z Bey, kl sorununu bylece zmledikten sonra hkimiyeti al
tndaki topraklar geniletmeye alt. Nitekim ok gemeden de Rafeni yeyi fet
hederek ynetimini kardei a v l ya brakt. At s z B ey in emrindeki
Tr kmenl er bundan sonra Hal eb yaknlarna kadar uzand. ehrin hkimi Mi r -
dasoul l ar ndan N a s r , 15 bin altn karlnda A t s z ile anlaarak onun bas
ksndan kurtulabilmiti. Daha sonra Tr abl usam ve Sur ehirleri de
At s z B ey in hkimiyeti altna girmilerdi. te yandan, sultan Mel i k
ah, Suriyedeki gelimeleri dikkatle izlemekte ve At s z B ey in byk fetih
hareketleri sonucunda bamsz bir devlet kurmak arzusu tayacan dne
rek imdiden nlemler almak istemektedir. M e 1i k a h , bu amala kardei Ta -
SELUKL U DE VL ETL E R TAR H 85
c ddevl e T u t u u Sur i yeye atamaya karar verdi. Bunu haber alan At s z
sultana gnderdii mektupta, Fethettiim lkelerde sultan adna hutbe okutu
yor, vergi dyor, ayrca elverdii lde mal ve para gndermekten geri kalmyo
rum. Sultann benim yerime T u t u u atama kararnda olduunu rendim.
imdiye dein btn dman ve muhaliflere kar zafer ve baarlar kazanmken
benim grevden uzaklatrlmam gerektiren ey nedir? demiti. Bu mektup ze
rine sultan Mel i k ah , A t s z n yazdklarn hakl bulmu ve onu grevinde
brakmt. Ayrca sultan, onun gnln almak iin hediye olarak zel bir elbise,
kl h, at, kl ve kalkan gndermiti.
Fi l i sti n ve Suriyenin nemli ehirlerini ele geiren At s z Bey, imdi bl
genin merkezi durumundaki D mak zerine yrd. O, daha nceden de ehri
bask ve kontrol altnda tutmakta idi. At s z , Mays 1075de D mak kuatt,
ancak Fatm- valisi Mua a bi n Hay der e nin iddetle direnmesi karsn
da ksa srede geri ekilmek zorunda kald. Bir sre sonra ehirdeki iktidar de
iiklii, olaylarn A t s z lehine gelimesine sebep oldu. yleki:
Mual l bi n Hayder e, gerek halka ve gerekse askerlerine kt davranm,
ayaklanma sonucu ehirden gizlice ayrlmak zorunda kalmt (Temmuz/Austos
1075). Onun yerine nt i ar bi n Yahya el - Masm d getirildi. nt i ar
da At s i z n basksn kracak lde faaliyet gsteremedi. Ayrca Fat m Devl e
ti de gszl sebebiyle D maka bir yardm gnderecek durumda deildi. D -
mak, evredeki bask ve abluka nedeniyle zor artlar altnda idi. At s z , bu
durumdan yararlanarak ehri nc kez kuatt (Mart/Nisan 1076), ayrca I n -
t i s a r a haberciler gndererek teslim olmasn istedi, i nt i ar da artk kar
koyacak gte olmadn hissetmi, ehir ve kalesini A t s z a teslimden baka
kurtulu aresi grememiti. Bylece At s z , D maka hkim oldu ve 10 Hazi
ran 1076 Cuma gn ehirde hutbeyi Abbas hal i fesi ile Sel ukl u sultan Mel i k
ah adna okuttu. O, ayrca bakentini Kuds'den D maka nakletti. A t s z , iyi
ynetimi ve ald eitli nlemlerle ksa srede ehir halkn memnun etti.
Alsz Beyin Msr seferi
At s z , Sur i yeye hkim olduktan sonra onun esas amac, M s r Fat m Devl e
ti ne son vermekti. Nitekim o, bu amala hazrlklara balad. Bu srada I l deni z -
o 1u adndaki bir Trk emri de Fat m veziri B edr l c emal nin izleme
lerinden kurtularak A t s z m yanma kamt. I l den i z ol u, A t s z a M
s r hakknda geni bilgi verdii gibi, ayrca bu blgeyi ele geirmesi iin onu te
vik etmiti. te yandan Fat m devl eti , iktidar boluu sebebiyle g durumda
idi. te bu olaylar, At s z r bir an nce M s r zerine bir sefer dzenlemesine
neden oldu. Ancak, Fat m devl eti B ed r l c ema l nin baarl ynetimiyle
bir toparlanma sreci iine girmiti.
At s z Bey, 1076 yl sonlarna doru, beraberinde iki kardei, l deni z
ol u, Trkmen ve Arapl ardan oluan be bin kiilik bir ordu olduu haldie, M
s r a doru hareket etti. Bu seferde ilk ulalan ehir, R f oldu, At s z , l deni z -
86 AL SE V M-E RDOAN MER L
ol u nun tevikiyle nce buray almaya karar verdi. Elli gne yakn bir
kuatmadan sonra R f el e geirildi. At s z , bundan sonra Kahi r eye doru iler
ledi. Bu srada B edr l c emal , sava hazrlklar yapyor ve daha ziyade A t -
s 7, n ordusunu paralamak ynnde gayret gsteriyordu. Nitekim A t s z n
ordusunda bulunan Be dr bi n H z m, emrindeki bin atl ile Fat m l ere
katld. k 1 nn babas da yine A t s z n ordusundaki yedi yz Trkmeni
sava srasnda Fat mi tarafna gemeye ikna etmiti. At s z ise bu srada Kahi re
yaknlarna ulat (Ocak 1077). B ed r l c ema l nin gnderdii iki bin kiilik
Fat m birlii A t s z m kuvvetleri tarafndan bozguna uratld. Bu olaydan sonra
Kahi re de topl a;::::: I n^k korku ve panik iinde idi. Fat m halifesi Must ans r
ve vezir B edr l c emal ise kesin yenilgi halinde gemilerle skender i yeye ka
mak iin planlar yapyorlard. Nihayet iki ordu Kahi re nlerinde karlat. Bu
sava srasnda At s z , ihanetler sebebiyle baarl olamad. Ayrca 700 Trkme-
mn de Fat m tarafna gemesi A t s i z n ordusunun kesin bir ekilde yenilgisi
ne sebep oldu. O, geride birok l ve tutsak brakarak geri ekilmek zorunda kald.
A u z n l m '
At s z , Sur i yeye dndnde Gazze ve Reml e ehirleri kaplarn amam,
o da D maka dnmt (7 ubat 1077). ehir halk kendisine olan balln tek
rarlad. Ayrca haik, onun ehri dmanlara kar savunmak iin D maktan ay
rlmamasn istedi. Bu srada Anadol udan A t s z n emrine yeni Trkmen
kuvvetleri geldi. Ancak onun Kahi re yenilgisi zerine Suriyedeki Arap asll y
neticiler, ynetim altndaki ehirlerde hutbeyi yeniden Fat m l er adna okutmaya
balamlard. At s z B e y in bu ehirleri itaat altna almas gerekiyordu. Onun
itaatndan kan ehirlerden biri de Kuds idi. At s z B e y ve teki emrler, M
s r seferi srasnda, aile ve hzinelerini Kudsdeki Davud burcunda brakm
lard. ehrin kads ve ilerigelenleri bu hzineyi paylamlar, kadn ve ocuklar
da kendilerine kle yapmlard. At s z Bey, Kuds nnde karargh kurduk
tan sonra ehrin teslim olmasn istedi. Ancak onun nsan amal bu nerisi kaba
sz ve kfrle reddedilmiti. Nihayet Davud burcundaki At s z n hatununun
aaya halat sarktmasndan faydalanan Sel ukl u askerleri, burca karak ehri
elegeirmeyi baardlar. At s z, kad ile teki sulular ldrdkten sonra ehir
de asayi ve dzeni salamt. O Kudsden sonra Reml eye gitti ise de halkn ka
mas nedeniyle, burada kimseyi bulamad. At s z , bu isyanc ehirlerden nce
Gazzeyi alm, sonra da Yafay kendisine balayarak surlarn yktrmt. By
lece o, M s r seferindeki yenilgi nedeniyle kendisine tbi olmak istemeyen ehirle
re yeniden hkimiyetini kabul ettirmiti. Ancak o, bu srada D mak ihmal etmi,
Sur i yeni n en bayndr ehri fakirlik, hastalk ve yangnlar yznden perian bir
duruma dmt.
Sultan Mel i k ah , Kahi re yenilgisini haber ald zaman, At s z m muh
temelen bu arpmalar srasnda lm olabileceini dnerek Gence valisi olan
kardei T u t u u Suri ye ve Fi l i sti n Mel i kl i i ne atad. T ut u, ald buyruk
SELUKLU DE VL ETL ER TAR H 87
zerine harekete geip Di yar bak r blgesine ulat zaman, A t s z n sa ola
rak geriye dndn renmi ve durumu sultan Mel i k ah a bildirmiti; ay
rca At s z da T u t u un kendi blgesine atandn haber almt. 0, sultana
birok hediye ve para ile bir mektup gndererek Yaptm hangi hareket ve dav
ranlar dolaysyla T u t u un benim yerime Sur i yeye gnderilmesi gerekiyor.
Oysa ben, sultann itaatli bir hadimiyim ve bu lkede onun naibi olarak bulunu
yorum... demiti. Sultan Mel i k ah, onun mektubunu aldktan sonra T ut u a
Hal ebe ynelmesini bildirdi. T ut u, bu emir zerine Menbi ehrini aldktan
sonra Hal ebe yneldi.
te yandan vezir B ed r l c ema l nin abalaryla Fat m devl eti nde bir
dzelme grlmeye balamt. Bu durum Fat m l eri n yeniden Suri ye ve Fi l i sti ni
geri almak iin mitlenmelerine sebep oldu. Nitekim B edr l c emal ilk ola
rak 1077/1078 tarihinde kendi klesi Nasr ddevl e C y komutasnda gn
derdii bir ordu ile D mak kuattrd. Ancak A t s z m baar ile direnmesi
karsnda Fat m ordusu, M s r a dnd. Fakat B edr l c emal , Fi l i sti n ve
Suri ye zerindeki arzularndan vazgemiyoru. Nitekim o, byk bir Fat m or
dusunu yine Nasr uddevl e C y nin komutasnda Sur i yeye gnderdi
(Ekim 1079). Fat m ordusu nce Fi l i sti ni ele geirdi, sonra da D mak kuatt.
At s z iin bu Fat m ordusu karsnda T u t u dan yardm istemekten baka
bir are kalmamt. Onun bu arsn hemen kabul eden T ut u, kuatmakta
olduu Hal ebden ayrlarak D maka yneldi. te yandan Fat m ordusu da Tu -
t u un harekete getiini haber alnca kuatmay terk ederek sratle M s r a dn
d. T ut u, D mak yaknlarndaki Azr a ayrlnda At s z tarafndan
karland. At s z , T u t u a tbi olarak ehri ona brakt. Btn bunlara ra
men T ut u, kendisine kar baz gizli eylemlerde bulunan At s z B ey i yay
nn kirii ile bodurmak suretiyle ldrtmtr. Bylece T ut u, A t s z n
ynetimindeki Suri ye ve Fi l i sti n ehirlerine kolaylklar hkim olmutur(1079). (Bu
konuda daha ayrntl bilgi iin bk. Suriye Seluklu Devleti)
K i rman seferi
K a v u r t un ldrlmesinden sonra oullarndan , sultan Mel i k ah
tarafndan Hemedan da hapsedilmilerdi. Daha sonra bu ocuklardan Sul t an-
a h ve kardeleri hapisten kap Ki r man a geldiler. Sul t anah, Ber desi r eh
rinde Ki r man Sel ukl ul ar tahtna oturdu (Eyll/Ekim 1074). Sultan Mel i k ah,
balangta Sul t anah ve kardelerinin hapisten katn rendii zaman kz
mad; Ki r man ve Umman ynetimini onlara brakarak hi l atl ar gnderdi. Bir s
re sonra sultan Mel i k ah m byk bir orduyla Ki r mana yrdn
gryoruz. Bu olay, baz kimselerin Mel i k ah Sul t anah aleyhine tah
rik etmeleriyle aklayabiliyoruz. Sul t anah, onun harekete getiini haber
ald zaman Ber desi r ehrine be fersah uzaklktaki Al i -bd denilen bir yerde
dzenlenen elence meclisinde bulunuyordu. O, derhal elenceyi brakp ehre
dnd. Sultan Mel i k ah , kalabalk ordusuyla bakent Ber desi r nnde ordu
88 AL SE V M-E RDOAN MER L
gh kurduu zaman, Sul t anah oktan ehre kapanmt. Ancak Sul t anah,
bu Sel ukl u ordusuna kar koyamayacan anlam olmal ki, bizzat Mel i k ah
karlayarak ona deerli hediyeler takdim etti. Daha sonra elilerin gelip-gitmesi
ve emirlerin aracl i l eMel i kah Su l t an ah affederek yerinde brakt;
ayrca, itaat edecei hususunda verdii szde durmas iin ona ant iirdi. Fakat
sultan Mel i k ahda bu sefere kmadan nce, Ber desi r ehrini harab edecei
ne dair yemin etmiti. Bu andnn yerine gelmesi iin Ber desi r kalesinin burla
rndan Fi rze adndaki burcu yktrd. Mel i k ah , Ber desi r nnde onyedi gn
oturduktan ve kzlarndan birini de S u 11 a n a h ile evlendirdikten sonra sfa
hana dnd. Bu olayn tarihi zerinde de kaynaklar arasnda uyumazlk vardr.
Bir ksm kaynaklar Sul t anah n tahta geiinden bir yl sonra yani 1075/6da
sultan Mel i k a h n Ki r mana geldiini belirtiyorlar, ikinci gurup, zellikle
Ar apa kaynaklara gre, Mel i k ah , 1080 yl iinde Ki r mana gitmitir.
Ki r man Sel ukl u meliki Sul t anah, Ocak 1085 tarihinde ld. Onun ye
rine kardei T ur anah tahta oturdu. Daha sonra annesi, olunun melikliini
onaylatmak iin deerli hediyelerle sultan Mel i k a h n huzuruna gitti. Sul
tan Mel i k ah , ona izzet ve ikramda bulunup, T u r an ah Ki r man meliki
atad.
Anadol u feti hl eri
Bi zans imparatoru R omanos D i ogen es in lm (1072) sebebiyle Ma
l azgi rt sava sonras yaplan Bi zans - Sel ukl u antlamas bozulmu ve sultan
A l p Ar sl an da Sel ukl u ehzade ve beylerine Anadol udaki gazalara devam
etmelerini buyurmutu. Bu gazalar, sultan Mel i k ah devrinde de devam etti.
Nitekim Sel ukl u ailesinden Kutal m oul l ar ile emirlerden T ut ak ve A r -
t u k Bey ler K z l rmak geerek Orta-Anadol u ynnde ilerlediler. Bi zans tah
tna yeni kan imparator VI I . Mi k hai l Duk as Sel ukl u fetihlerine engel
olmak amacyla Dou ordular bakumandanlna atad I saak i os K omne-
n o s ve kardei A l ek s i o s u Anadol uya gnderdi. Bu ordunun kumandanla
rndan Norman asll Ur sel ( Ur sel i us deBai l l eu) de onlarla beraber idi.
Bi zans kuvvetleri Kayseri ye ulat zaman, U r sel in I saaki os ile aras alm
ve yanndaki askerlerle ordudan ayrlarak Si vasa doru ilerlemiti. te yandan
I saak i os komutasndaki Bi zans ordusu da Kayser i yrelerinde Sel ukl u kuv
vetleri ile karlat ve yenilgiye urad, I saak i os, tutsak alnd ise de kurtulu
akas deyerek kurtulabilmi ve Ankar a ya kaabilen kardei Al eksi osi l e bir-
leerek glkle stanbul a dnebilmilerdi. te yandan Ar t uk , T ut ak , A f
i n, D i l ma o l u ( D eml e o l u ) Meh met , S er h en go l u ve
Duduol u gibi Trk beyleri de 1073 ylnda Or ta-Anadol uda fetih hareketle
rine devam ediyorlard, imparator VI I . Mi k h ai l , Trk akmlarna engel ola
bilmek iin Anadol uya yeni bir sefer dzenlemek zorunda kald; bu amala da
amcas I oan n es i bir orduyla harekete geirdi. Ni k ephor os B ot ani a-
t e s in de yer ald bu Bi zans ordusu ayn zamanda U r s e 1i de yakalayacakt.
SELUKL U DE VL E TL E R TAR H
89
Ancak I o a n n e s komutasndaki Bi zans ordusu, U r s e 1karsnda baarsz ol
duu gibi, I oannes de tutsak alnd. U r s e 1, bu baardan sonra I o a n -
nes D u k a s imparatorluk tahtna aday gsterdi. N i k eph or os B ot a-
n i a t e s iin bu srada zmi t yrelerinde fetihler yapan A r t u k Bey den
yardm istemekten baka are kalmamt. A r t u k Bey komutasndaki Sel
ukl u kuvvetleri U r sel ve I o a n n e s i yenilgiye uratp tutsak ald. A r
tuk Bey, bu iki tutsa kurtulu akas karlnda serbest brakt. Bun
lardan I oannes serbest kaldktan sonra stanbul a dnerken, Ur sel Amasya
ve Ni ksar taraflarnda Bi zansa kar isyankr tutumunu srdryordu. mpara
tor VI I . Mi k h ai l , baarsz kalan bu seferden sonra bu kez, Al ek si -
os K omnenos ynetiminde yeni bir orduyu Anadol uya gnderdi. Ur sel ise
bu durumu renmi ve Amasya yresinde faaliyette bulunan Tu t a k ile Bi zansa
kar bir ittifak gerekletirmiti. Ancak Al ek si os K omn en os, daha akll
davranarak para ve hediyeler ile T u t a k kendi tarafna ekti. Nitekim T u
t ak, U r s el i yakalayarak Amasyada A l ek s i o s a teslim etti. Bu olaylar s
rasnda Sel ukl u kuvvetleri eitli kollardan Anadol unun batsinda zmi t, Ege
blgesinde Mi l et ve kuzeyde Trabzon yaknlarnda grlmeye balamlard; Ku-
tal m oul l ar ise Gney-dou Anadol u blgesinde fetihlerde bulunuyorlard. Ni
tekim Ar t u k Bey komutasndaki Trk kuvvetleri 1074 ylndan itibaren
Yei l rmak ve Kel ki t yrelerini feth etmeye balamt. Emr Mengc k ise Di v
r i i , Erzi ncan ve ebi nkarahi sar blgesinde, Erzur um ve oruh havzasnda ise
em r E bul k as m faaliyet gstermekteydiler. Ancak Ar t uk Bey, taht m
cadelesi srasnda sultan Mel i k ah tarafndan geriye arld. Onun bo brak
t sahalarda daha sonra Dan i men d Gazi fetihlerde bulundu. Sel ukl u
kumandanlarndan G m t ek i n C andar ynetimindeki Trk kuvvetleri,
1077de Urfa yrelerinde Bi zans kuvvetlerini bozguna urattlar. te yandan bu
srada Bi zansl l arm P hi l ar et os B r ac h ami os adn verdikleri bir Er me-
ni ni n yldz parlyordu. P hi l ar et os, Bi zans hizmetinde bulunmu ve impa
rator R oman o s Di ogenes tarafndan kendisine Byk Domesti kos nvan ve
rilmiti. R o m a n o s un tahttan indirilmesi ve VI I . Mi k hai l D u k a s n
imparatorluu zamannda (1071-1078), o bamszln iln ederek hkimiyet sa
hasn Mar atan Mal atyaya kadar geniletti. P hi l ar et os, bununla da yetin
medi. imdiye kadar Trkl eri n birok kez kuatmalarna direnmi ve I sl m denizi
arasnda bir ada halinde kalm olan mstahkem Ur fay Bi zansl l arm elinden
ald. Bylece P h i l ar et os un hkimiyet sahas Ur fay iine almak suretiyle
Tarsusdan F rat tesine kadar uzanyordu. Buna ramen P hi l ar et os, kendi
ni gvencede hissetmiyor, adalarnn bir ounun aksine Bi zans i mpar ator l u
undan ayrlmak istemiyordu. O, bir sre sonra Bi zansa balanmakta gecikmedi.
P hi l ar et os, ihtiyatl davranarak Msl manl arl a da anlamay yeledi ve B
yk Sel ukl u Devl eti vasal Musul valisi er ef ddevl e M sl i m e daha do
rusu sultan Mel i k ah a tbi oldu. Bylece o, ok ynl bir siyaset ile
hkimiyetini srdrmeye alyordu. Buna ramen 1081/1082 ylnda Hsr ev
90
AL SE V M-E RDOAN MER L
adl bir Trk komutasndaki askerlerle Uj fa yrelerine gelerek birok yerleri tahrip
etti ve karsna kan bir H r i sti yan birliini de yenilgiye uratt.
Trki ye Sel ukl ul ar i l e i l i ki l er
Trki ye Sel ukl u Devl eti nin kurucusu K ut al m ol u Sl eyman-
a h , aabeyi M a n s u r ve kardeleri A l p I l ek ve Devl et ( Dol at ) , muh
temelen 1073 ylnda, Urfa ve Bi r eci k yaknlarnda fetihler yapmakta idiler.
Bunlarn o blgeye, Byk Sel ukl ul ar nnden kaarak gelen Trkmen gurup
laryla iliki kurduklar ve soylarnn asaleti sebebiyle onlar tarafndan babu
tanndklar anlalmaktadr. Ayr ayr birliklerin banda olduklar halde blge
de harektta bulunan drt kardeten ikisi, Suri ye olaylarna kartlar. Fakat on
lar, At s z Bey tarafndan yenilgiye uratlarak sultan Mel i k a h m yanma
gnderildiler (1075). Bu iki karde muhtemelen A l p l ek ve Devl et idi (Bk.
Suriyenin Fethi). Bu olaylarn yansra Kasm 1074de Mi r das emri Mah mu t un
lmnden sonra Sl eymanah, nce Hal ebi , daha sonra da Bi zansl bir va
linin ynetimindeki Antakyay kuatmt. Fakat herhangi bir baarya ulaama
dan Hal ebden bir miktar mal alm, Antakyay ise 20 bin altn haraca
balayabilmiti. Ote yandan At s z n Sur i yede artan kuvvet ve kudreti kar
snda Sl eymanah ve Mansur , faaliyetlerini bu blgeden Anadol u ileri
ne nakletmeyi daha uygun bulmu olmaldrlar. Ar t uk B ey in de geri arlm
olmas, soylarnn ycelii bakmndan onlara herhalde Anadol uda bulunan Trk
men guruplar zerinde mutlak bir hkimiyet kurmak fikri vermi idi. Ancak yi
ne de Sl eymanah, Anadol uya girdikten sonra muhtemelen Konya civarnda
harektta bulunmu, bu ehri ve yaknndaki Gvel e (Gevel e) kalesini almt (Tak
riben 1075). Bylece Kutal m oul l ar da, Byk Sel ukl u Devl eti ni kuran am-
cazdeleri gibi, bir devlet kurmak yolunda, yani Trki ye Sel ukl u Devl eti nin
kuruluunu gerekletirmede ilk admlarn attlar. Kutal m oul l ar , daha son
ra bat ynnde fetihlere devam ettiler ve bu arada Bi zansda srp giden taht
mcadelelerinden geni lde yararlandlar. Bylece zmi t ve evresi Sel ukl u
l ar n eline geti. ok gemeden Sl eymanah, zni ki de fethedip burasn
bakent yapmak suretiyle Trki ye Sel ukl u Devl eti ni kurmay baard (1075). Ancak
bu devlet Byk Sel ukl u Devl eti ne tbi bir durumda idi. Fakat ok gemeden
sultan Mel i k ah, bu duruma mdahale etti. Sultann Kutal m oul l ar nin Ana
dol uda yerlemekte olularn dikkatle izledii anlalyor. Amcas K a v u r t un
isyanndan ve ldrlmesinden (1073) sonra, Mel i k ah m sk bir merkezi
yeti devlet siyaseti izledii muhakkakt. Fakat bu merkeziyeti ynetime kar
iki ynde, Suri ye ve Anadol uda gelimeler oluyordu. Suriyede At s z fazlaca kuv
vetlenince sultan Mel i k ah , kardei T u t u u oraya gndermiti. A t s z m
T ut u tarafndan ortadan kaldrlmasyla Suri ye bu suretle itaat altna alnyor
du (1079).
Sultan Mel i k ah , ayn ekilde Anadol uyu kendi ynetim ve itaati altna
almak iin harekete geti ve buraya emr P or su k u gnderdi. Emr P or suk ,
SELUKL U DE VL ETL E R TAR H 91
yaplan bir savata (veya yapt teke-tek vurumada) Ma n s u r u ldrm, fa
kat bakaca bir sonu elde edemeden geri dnmek zorunda kalmt. Aabeyinin
ne ekilde olursa olsun ortadan kalkmasndan sonra Sl ey manah, bir sre
daha Bi zans ile ibirliinde bulundu. Emr P or su k un ona kar bir ey yapa
mam olmasnda belki de Bi zansn desteini grm olmas da rol oynamtr.
Trk fetihleri 1079/1080 yllarnda Mar mar a ve Karadeni z sahillerine kadar uza
m, bir yandan da Ege Deni zi kylarna ulamt. Ancak Bi zans da tahi ask
kumandanlarn isyanlarnn bir trl sonu gelmiyordu. Bundan yararlanan S
l eymanah, devletinin snrlarn geniletme frsat buldu.
Al ek si os K omnenos (1081-1118)un tahta gemesi S l ey man ah
Bi zansa kar daha serbest ve kaygsz davranmaya evketti. nk yeni impara
tor ile aralarnda hi olmazsa nceden bir ittifak mevdut deildi. Bu sebeple Trk-
l er, artk Boazi i sahillerine kadar ilerlediler, buradan geen gemilerden hara
almak zere karakollar kurdular, imparator Al ek si os, nce stanbul ehrine
rahat bir nefes aldrmak maksadyla kk gemilerle Boaz sahilinde bulunan
Trk kararghlarna korsan basknlar dzenletti ve bunlar geri ekilmeye zorla
d. Fakat A l e k s i o s un Bal kanl ar daki durumu hi de iyi deildi. O, Bal
kanl ardaki Peenek ve Nor man tehlikesini ortadan kal d rmak amac yl a S l ey
manah ile anlamay yeledi (1081). Bylece batda snrlarm hemen
hemen stanbul civarna kadar uzatm bulunan Sl eymanah, Anadol u nun
i taraflarnda muhtelif Trkmen ktlelerinin harektna mdahale etmek, zel
likle baehirleri stanbul ile ilikileri kesilmi, gney ve gney-dou ehirleri ile
uramak iin serbest kalm bulunuyordu. Nitekim Sl ey manah, gzlerini
Gney-dou Anadol uya evirdi.
Sleymanahm lm
Sl eymanah, bundan sonra gneye doru yrd ve Tarsusu kuata
rak ald (1082/83.) Ertesi yl Tr ki ye Sel ukl u hkmdar Adana, Mi si s ve Ana-
zar ba olmak zere, hemen btn ukur ovay fethetti. Bylece Ermeni
P h i l ar et o s un oroslardan Ur faya kadar kurmu olduu devletin bat ks
m Sel ukl ul ar n eline gemi oldu. Bundan sonra sra Antakyaya geldi. ok es
ki devirlerden beri Sur i yeni n en nemli ehri ve merkezi olmu bulunan bu byk
ehre gzn diken sadece Sl eymanah deildi. Hal ebi ele geirmi bulu
nan Sel ukl u vasal er ef ddevl e Msl i m ve melik T u t u da Antakya -
nin fethini ama edinmilerdi. Sonu olarak Antakya 12 Aralk 1084de
Sl eymanah tarafndan fethedildi. ehrin i kalesi ise bir ay daha direndik
ten sonra 12 Ocak 1085de S l ey man ah a teslim oldu. Ancak Sl eyman-
ahm Antakya ehrini almakla, hem er ef ddev l e M sl i m, hem de me
lik T ut u ile mcadele etme durumuna gelmiti, ilk savata er ef ddev-
1e, bozguna urayarak ldrld. Sl ey manah, buradan Hal eb zerine
yryerek ehri kuatt. Antakyan n zabtndan sonra er ef ddev l e nin or
tadan kaldrlmas ve Hal ebi n kuatlmas, artk Sl eymanah ile Byk Sel
92
AL SEV MERDOAN MER L
ukl ul ar arasmdaki mcadeleyi n plana geirmiti. e r e f ii d d e v 1e 1nin
Hal eb'de brakt emr er i f E b Al i Haan, Hal eb'' i savunurken, bir yan
dan da sultan Mel i k ah a ve melik T u t u a mektuplar yazm ve yardm is
temiti. Sl eymanah, btn kuvvetleriyle Hal eb nne geldii srada,
T u t u 1un da harekete getii haber alnd. Ar t uk B e y de bu srada T u t u -
un yannda bulunuyordu. Onun kuvvetleriyle takviye edilmi olan Tu tu, ffa-
l ebv mil uzaklkta bulunan Aynuseyl emde 5 Haziran 1086da
Sl eymanah m ordusu ile savaa tututu. ki Trk ordusu arasndaki bu sa
van sonucunu, ubuk Bey ve Tr kmenl er tayin ettiler. Bunlar, S l ey man
ah dan ayrlp T ut u tarafna getiler. Sl eymanah sava kaybettiini
grnce intihar etti (Ayrntl bilgi iin bk. Trki ye Sel ukl ul ar ).
Ebulkasm ve Byk Sel uklul ar
Sl eymanah, Antakyay feth iin yola karken bakent zni kte E b u 1-
kas m adnda bir Trk beyini brakmt. Antakyanin fethi srasnda K ar at e-
k i n adnda bir Trk beyi, Karadeni z kysnda Sino/ju fethetti (1085 ba). Ancak
Sl eymanah n lmnden istifade eden imparator A l ek s i o s un Trk-
l eri n eline gemi olan Karadeni z sahil ehirlerini geri almt. mparator A l ek
si os, sultan M e 1i k a h n gnderdii avu (veya S i y a v ) adndaki
elisini kandrarak kendi tarafna ekti. Nitekim avu, Mel i k a h n mek
tubunu gstererek K ar at ek i n i Si nopu terk iin ikna etmiti. Bylece Si nop,
yeniden Bi zansa teslim edildi. Sl ey manah n lm haberi, onun eitli bl
gelere atam olduu Trk beylerinin bamsz hareket etmelerine sebep oldu. Bun
lardan devlet bakenti zni ki elinde bulundurduu cihetle en nfuzlusu
E b a 1k a s m idi. Becerikli ve sonde recede haris olan E bu l k as m, bundan
sonra Marmara kylarna aknlar yapmaya balad. O, kardei E b u l ga z i yi
de Kayseri ve evresine vali olarak atamtr. Sultan M e I i k a h ise zni ki itaat
altna almak zere, emr Por suk kumandasnda 50 bin kiilik bir kuvvet gn
dermiti. Emr P or suk un Anadol u iinde bamsz davranan muhtelif Trk
beylerini itaat altna aldktan sonra I zni ke yaklamakta olduu sralarda, impa
rator Al ek si os, E bu l k as m a haber gndererek onu stanbul a davet etti.
Bi zans imparatoru, zni k hkimi E bul k as m ile P or su k a kar bir ittifak
yapmak isteinde grnyordu. Aslnda o, Trkl eru elinde bulunan zmi ti ele
geirmek istiyordu. E bul k as m, si anbul d a iken, Bi zansl l ar zmi t i kontrol
altnda tutabilecek bir kale ina etmeyi baardlar. Kalenin inas bittikten sonra
Al eksi os, E bul kas n a pek ok hediyeler vererek zni k e uurlad. E b u 1-
kas m, olan biteni rendii zaman kadere boyun emek zorunda kald. nk
bu srada emr Por suk artk zni k nnde grnmt ve E bul k as m impa
ratorun yardmna muhtat. Emr P or suk zni ki ay kuatt. Bi zans impara
torunun hareket ekline ve hilekrlna ok ierlemi bulunan E bu l k as m,
l}u sre iinde kendi imknlar ile Po r s u k un kuvvetlerine kar zni ki koru
du. Ancak sonuta yardm istemek iin imparatora bavurmak zorunda kald. mpa
SELUK L U DE VL ETL E R TAR H 93
rator Al ek si os, bu srada bat ynnde Peenekl ere kar byk bir lm-kalm
mcadelesi iinde idi. Onun bu cepheden ayracak kuvveti yoktu, buna ramen
E bu l k as m a yardm zorunluluunu duymutur. nk zni k P or s u k un
eline geecek olursa burasn Byk Sel ukl u Devl eti nden kurtarp almak he
men hemen imknsz gibi idi. Bu nedenle o, yeniden bir hileye bavurdu. O, pek
kk bir kuvveti bunlara imparatorluk sancaklar ve ssl almetler vermek su
retiyle E bu l k as m a yollad. Bu yardm yoluyla P or su k u geri ekilmeye
zorlamay ve imkn olduu takdirde de zni ki kendi adna zabtetmeyi umuyor
du. Bu kk Bi zans kuvveti muhtemelen deniz ynnden ehre girdi, imparator
amacnn ilkine ulat. Bi zansl l ar surlar zerine kp imparatorluk sancak ve
almetlerini gstererek sava naralar atmaya balaynca P or suk , imparatorun
bizzat geldii dncesiyle kuatmay kaldrmay uygun buldu. zni k bu suretle
kuatmadan kurtulunca, yardma gelen Bi zans kuvvetleri, saylar pek az olduu
ve E b u 1k a s m , henz tamamiyle kuvvetten dmemi bulunduu iin impa
ratorun plannn ikinci evresini gerekletiremeyeceklerini anlayarak geri dn
meyi yelediler. te yandan emr P or su k un baarszl zerine sultan
Mel i k ah m zni kin zaptndan vazgemedii ve buraya kymetli kumandan
larndan emr B o z a n gnderdiini gryoruz. Nitekim emr B oz an, zni k
nne geldi, ehri saldryla zabt etmek iin birbiri arkasna yapt giriimler,
E bu l k as m m iddetli savunmas ve imparatordan istedii yardm elde etme
si sayesinde bir trl sonu vermedi. Emr B oz an, bylece zni ki zabt edeme
yeceini anlad zaman kuatmay kaldrarak kararghn Ul ubat yaknnda
bulunan Lampe rma kenarna nakletti. E b u 1k a s m n bu sralarda artk ba
msz olma imknnn yok olduunu farkettii anlalmaktadr. Bu sebeple o, do
rudan doruya sultan Mel i k a h a bavurarak zni kte onun valisi sfatyla
kalmay mit ederek byk hediyeler hazrlad ve kardei E bu l gaz i yi znik^de
yerine vekil braktktan sonra sfahana gitti. E bu l k as m, btn rica ve srar
lara ramen Mel i k ah tarafndan huzura kabul edilmemi ve kendisine Ana
dol u iinde tam yetki verilmi olan B o z a n ile anlamas bildirilmitir. Bylece
amacna ulaamayan E bu l k as m, uzun bir sre bekledikten ve ztrap ektik
ten sonra B o z a n bulmak iin harekete geti. Ancak yolda emr B oz an n
gnderdii 200 kiilik bir birlik tarafndan yakalanarak kendi yaynn kiriiyle
boduruldu (Muhtemelen Eyll/Ekim 1092). Sultan Mel i k ah , B oz an z-
ni ke doru gnderdii srada, kendisiyle ittifak yapmak zere, Bi zans imparato
runa bavuruda bulunmutu. Ayrca imparatorun kzlarndan birini oullarndan
birine istemiti. Sonunda imparator A l ek s i o s da Sel ukl u Sul tan na bir eli
heyeti gnderdi, fakat bunlara verdii talimatta mzakereleri uzatarak Mel i k -
a h oyalamalarn bildirmiti. Ancak bu heyet, daha yolda iken Mel i k a h -
n lm haberini ald ve bu nedenle geri dnd.
K afkasya harekt .
Mel i k a h m tahta getii ilk zamanlarda, Gence ve Dovi n eddad l er in
den I I I . F azl , babas I I . F a z l a isyan ederek emrlii ele geirmiti
94
AL SE V M-E RDOAN MER L
(1073/1074). Sultan Mel i k ah , onun ismen varolan tbiliini daha salamla
trmak gereini dnm, bu amala da Bbl -ebvb (Der bend) ve Er r an ku
mandanlarnn en byklerinden olan Sav t ek i n e kta etmiti. Emr
S a v t e k i n , beraberinde bir Trk kuvvetiyle o blgeye gitti (1075). I I I . Fa z 1,
lkesini pek teslim etmeye istekli grnmyordu. Sav t ek i n , onun zeri
ne yrd zaman, Tr kl er karsnda kendini savunamayacan anlaya
rak Gence ve Er r an teslim etmekten baka are bulamamt, Trkl er, Err an l
kesinin btn ova, nahiye ve kalelerine yerleirken, Savt ek i n de Gence valisi
olmutu; I I I .F az l a ise Grcandaki Ester bad ehri kta edilmitir. Emr Sav
t ek i n ise naibi A h met i sultan Mel i k a h 1n elisi olarak Bba gnderdi.
Sel ukl u elisi, sultann u blgesini Sav t ek i n e kta ettiini ve minberlerde
hutbenin sultandan sonra onun adna okunacan bildirdi (Aralk 1075). Bu su
retle drt ay hkm srm olan Bb emri Mey mu n un emirlii brakmak mec
buriyetinde kalmasyla bu blgede gerek bir Sel ukl u hkimiyeti balam oldu.
te yandan i r vanah F er i bur z da Bb ele geirmekten midini kesmi
ve Sel ukl ul ara yllk vergi deyen bir vasal durumuna getirilmiti. Bu sefer sra
snda Hazarl ardan arta kalan topluluklar, i r van tarafna gelerek Sel ukl ul ara
tbi oldular. Savt ek i n de bunlar, bu blgede Kahtan adnda bir kasaba yapt
rarak, yerletirmiti(1076).
Emr Savt ek i n, bir sre sonra beraberinde Dovi n ve Dmani s Msl man
emirleri olduu halde Grc Kral I I . G i o r g i (1072-1089) zerine yrd ise
de Phartzkhi s yaknnda yaplan savata yenilerek geri ekilmek zorunda kalm
t. S a v t e k i n in Grcl er karsnda baarszla uramas sultan Mel i k ah -
n bizzat Gr ci stana gelmesine sebep oldu (1078/1079). Sultan, Somhet blgesini
istil ettikten sonra amvi l deyi zabt ederek burann kumandan L i p a r i t in
olu Yo a n e yi tutsak ald ve Kafkasya ilerini dzenledikten sonra Savt ek i n e
takviye kuvvetleri brakarak geri dnd. Savt eki n, yeni kuvvetlerle tekrar Gr
cl ere kar harekete geerek amvi l de ovasna girdi; fakat Grc, kral I I . G i -
o r g i , bu kez de onu Phartzkhi s yaknnda malup etmiti. Bunun zerine sultan
Mel i k ah, ileri dzene koymas iin Trkmen emirlerinden A h met i bu bl
geye gnderdi. Emr Ah met , Grc kraln ar bir yenilgiye uratm ve Kar s
kesin olarak Trk hkimiyeti altna alarak bu blgede dzeni salamt(1080).
Ayrca E b Yakubi l el sa Br i adlarndaki emirler, beraberlerindeki Trk
menl er l e avat, Acara, Karthi l i , Ar danu, Ktayi s ve yrelerine hkim oldular.
Ertesi yl, bu Trk kuvvetleri oruh vadisine kadar ilerlediler, hatt Tr abzonu
da ele geirdiler, ancak Bi zansl l ar bu ehri tekrar geri aldlar. Ote yandan nce
kral G i o r g i , sonra da Kakheth kral Agsat h an , sfahanda bulunan sultan
Mel i k ah n huzuruna giderek bamllklarn tekrarladlar. Emr Sav t e
ki n ise bir sre daha bu blgede kald. Sultan Mel i k ah , daha sonra 1083
yl sonunda onu i "Em rl hc ve Kfe Em r i atamtr. Savt ek i n, Badata
geldii zaman, halife M u k t e d tarafndan huzura kabul edildi. Halife, Sav t e
k i n e hi l at giydirmi ve ihsanlarda bulunmutur. Savt ek i n, hastalannca hi
SELUK L U DE VL E TL E R TAR H 95
vakit geirmeden Badattan sfahana gitti ve orada ld (Eyll/Ekim 1084). Sultan
Mel i k ah, Savt ek i n ayrldktan sonra Err an blgesinin ynetimini Y k u -
t nin olu K u t beddi n s ma i l e verdi. K u t beddi n smai l , ayn za
manda Azer baycan valisi idi. Bu sralarda Er r andaki bu ynetim deiikliinden
yararlanan eddadt emri I I I . Fa z l , isyan etti. Bu durum, sultan Mel i k ah m
tekrar Kafkasyaya yeni bir sefer yapmasna sebep oldu(1086). Mel i k a h n
bu seferi srasnda birok ehir, Sel ukl ul ara tbi olduklarn bildirdiler. Sel uk
l ul ara itaatini tekrarlayanlardan biri An emri E bul f azl Mi nehr idi. i r -
vanah F er i bur zda itaatini bildirerek, ylda 70 bin altn vergi demeyi kabul
etmiti. Sultan Mel i k ah , eddad l er i n hkimiyetindeki Gencenin zabt ve
I I I . F az l n cezalandrlmas grevini, emr B o z a n a verdi. Emr B oz an,
iddetli bir kuatmadan sonra Genceyi ele geirdi ve I I I . F a z l tutsak ald.
Bu sefer srasnda Bi zans elisi hzineleri doldurup taran ve muhasipleri a
rtan birok mallar ile sultan Mel i k a h tan mn dilemeye gelmiti. Sultan
daha sonra Karadeni z sahiline kadar harektn srdrmtr. Bir sre sonra blge
halknn vergiler nedeniyle bask altnda tutulmas zerine An Er meni Patri i
B a r s e g , sultan Mel i k ah n yanna gitmeye karar verdi. Ayrca o, sultan
dan P h i l ar et os un ie karmasyla drde kan Er meni Patri kl i i nin duru
munun dzeltilmesi iin de istekde bulunacakt. Patrik B a r s e g , beraberi nde
prensler ve din adamlarndan oluan bir heyetle I sfahana gitti. O, sultana hediye
olarak onbin altn ve gm ile kymetli kumalar gtrmt. Mel i k ah , hu
zuruna kabul ederek ona iltifatlarda bulundu ve arzularn yerine getirdi. Sul
tan, btn kilise, manastr ve din adamlarn vergiden muaf tuttu. Bu hususta ve
Er meni Katol i kosl uunun tek bir makamda temsil edilmesi hakk nda fer manl ar
verdi(1090). Ayrca bu ilerin yerine getirilmesini kontrol grevini, Azer baycan
meliki K u t beddi n smai l yrtecekti. smai l bu grevi gerei gi bi yerine
getirmi olmal ki, Urfal M a t e o s tarafndan Bu s m a i 1i yi ve ok merha
metli ve imar edici bir ahst eklinde vlmektedir.
AHSA VE BAHREYN KARMATLER
K i ki ne'ni n seferi
I X-XI I . yzyllar arasnda, I sl m leminde, eitlik esasna dayanarak geni
bir sosyal, slahat ve adalet hareketlerinin savunucu ve uygulayclar olarak or
taya atlan Karmati l er , zellikle kalabalk ifti kitleleri arasnda geni ve etkili
propagandalara girierek baz halk kitlelerinin kendilerine katlmalarn sala
mak suretiyle kuvvetlenmilerdi. Daha sonra onlar, Hor asan, Sur i ye ve Yemende
propaganda merkezleri kurduktan baka, Ahsada 899 ylnda, bamsz bir dev
let kurarak Badat Abbas Hal i fel i i yl e uzun yllar sren mcadelelerde bulun
mulard. Bunun zerine halife Muk t edi B i emr i l l ah , Byk Sel ukl u
Devl eti sultan Mel i k a h a bavurarak isyan halindeki Ahsa Karmati l er i ne
kar yardm isteinde bulundu. Halifenin bu bavurusu zerine sultan, saray
96 AL SE V M-E RDOAN MER L
erknndan hcip K i k i n e yi Ahsa Karmati seferi iin grevlendirdi. Derhal
harekete geen K i k i n e, hizmetinde bulunan I bn z z er r ad araclyla, bu
sralarda (1075) Kati f ve Oval (Bahreyn) adas emri bulunan Yahya bi n A b -
b a s la iliki kurup, dzenleyecei sefer iin ondan destek ve yardm sz ald.
Ayrca K i k i ne, bu srada Badat Sel ukl u asker valisi ( hne) bulunan,-zel
likle bedevi Arap kabileleri zerinde etkili olup sz geen Sduddevl e G ev
her y i n ve ilerigelen Arap kabile reislerinden bn Muhar i ten de destek
vaadi ald. Bunun zerine bakent sfahandan Basr aya gelen K i k i n e, daha
nce, buraya gelmi bulunan Ibn M u h a r i in temsilcisi Gudaf el - B edev i
v el bn z z er r adla bulutu. Aralarnda yaplan antlamaya gre, Sefer sra
snda elegeirilecek olan ganimetlerin onbirde birer hissesi halife ve sultana, ara
larnda blmek zere, onbirde bir hissesi vezir Ni z am l m l k ve
Sduddevl e G evher yi ne, geri kalan sekiz hisse de drder hisse halin
de, K i k i nei l el bn Mu h ar i in adamlarna verilecekti. ok gemeden,
daha nce yaplan antlama gereince, G ev h er y i n i n Basr aya gelmesi ze
rine, K i k i ne, I bnz z er r ad ve Gudaf el - B edevi , mancnk ve eitli
silahlarla donattklar kk bir orduyla Kati fe hareket ettiler. Bir sre sonra
kalabalk Kays ve Kuba kabileleri, onlara kar yama saldrlarna baladlar;
yaplan arpmalarda, nce Arapl ar, fakat daha sonra K i k i ne nin kuvvetleri
stnlk salayarak sava kazandlar. K i k i ne, aralarndaki ocuk ve kadn
larn da bulunduu tutsaklar ait olduklar kabilelere artsz olarak geri gnder
di. Buna sonderecede sevinen Kays ve Kuba kabile reisleri, K i k i n eye
teekkrlerini bildirdikten baka, deerli armaanlar gnderdiler ve Karmati
seferi iin kendisinin hizmetine gireceklerini bildirdiler ve ayrca 500 atl kuv
veti de onun emrine verdiler. Bylece kuvvetleri daha da artan K i k i n e ve mt
tefikleri, K ati f e yaklatklar sralarda, kent emri Yahya bi n A b b a s a
Karmati l er l e mcadele amacyla kuvvetleriyle birlikte gelmekte olduklarn
bildirdiler. Fakat bu haberi iyi karlamayan emr Yahya, bakumandan duru
munda bulunan K i k i n e ye tehdit dolu yle bir cevap gnderdi:
Daha nce bnz z er r ad araclyla yaptmz antlamaya gre, sultan,
bana sadece 200 atl gnderecekti; ben de bunlar kendi askerlerim gibi ynete
cek ve onlara, kendi arzuma gre kumanda edecektim; yoksa ben, sultandan Ba
nda kumandam bulunan bir ordu istemedim. Ey hcip, ben, seninle hibir zaman
Karmati mcadelesinde ibirlii yapamam, eer seninle birleip ibirlii yapacak
olursam kendimi burada gvencede gremem. nk sen, Kays ve Kuba kabile
leriyle savamak suretiyle ok fena bir i yaptn, bu yzden onlar, artk ne sana
ne de bana gvenebilirler; ayrca byle yapmakla benim erefimle de oynam ol
dun. Sen, imdi, etraf dmanlarla evrili bir orman iinde kuatlm olan bir
arslana benziyorsun. Senin iin artk burada kalmak, veya geri dnmek imkn
szdr. Eer bana, buyruun altndaki kuvvetleri verirsen senin Basr aya sa, sa
lim geri dnmeni salarm. Ben de bu kuvvetlerle Ahsaya Karmati l ere kar
saldrya geer, burasn aldktan sonra Hal i fe ve Sul tan adna hutbe okutur ve
SELUKL U DEVL ETL E R TAR H 97
her yl da dzenli olarak vergi derim. Benim bu nerime raz olmaz da Karmati
seferini kumanda etmek istersen ite l, istediin yere gidebilirsin. Bylece emr
Yahya, daha nce yaplan antlamay bozmu oldu. K i k i n e ile emr Yahya
arasnda birka kez mektup ve cevaplar gnderildi ise de bir anlama olmad ve
ok gemeden, aralarnda yaplan savata, Yahya yenilgiye uratld. Bununla
birlikte o, Kays ve Kuba kabileleriyle iliki kurup, antlama yaparak K i k i n e-
nin ordusuna ait, iinde yiyecek maddelerinin de bulunduu btn arlklar ya
ma ettirmeyi baard; ayrca ok gemeden, zayf bir duruma den K i k i n e
kuvvetlerine ani bir baskn yaparak onlar l ilerine kamak zorunda brakt.
Bylece K i k i ne ve mttefiklerinin askerleri dald, sonunda onlar, bin bir
glkle ve sknt iinde, perian ve yorgun bir halde, Basr a'ya ulaabildiler. By
lece K i k i ne nin komutasndaki Ahsa Kar mati l er i ne kar dzenlenen sefer,
Kati f emri Yahya bi n Abbas n olumsuz tutum ve davranlar sonunda, K i -
k i n e ile anlamazla dp savamas sebebiyle, baarl olamam ve dolaysy
la Kar mati l er l e mcadele yaplamamtr.
Artuk Beyin seferi
Bu baarsz seferden ok gemeden Ahsann gney ucundaki Uyn ilesi emri
ve Kar mati l er l e baarl mcadelelerde bulunan A bdu l l ah bi n Al i , vezir
N i z am l m l k araclyla, sultan Mel i k ah a bavurup Kendisine yar
dm edildii takdirde Kar mati l er l e mcadeleye devam edeceini, Ahsa ve Bah
r eynde Abbas Hal i fel i i ve Sel ukl u Sul tanl adlarna hutbe okutacan
bildirdi. A b d u l l a h n bu nerisini olumlu karlayan ve bu kez, Karmati l er e
ar bir darbe vurulup, onlarn kesin olarak itaat altna alnmalarn isteyen sul
tan Mel i k ah , Hul van (Lri stan) Sel ukl u valisi Ar t uk B ey i, ikinci Kar
mati seferini yapmakla grevlendirdi. Sultann buyruunu alan Ar t uk Bey,
kardei A 1p k u ve yedi bin kiilik bir Tr kmen atl kuvvetiyle Hul vandan ha
reket edip, bir l seferi iin gerekli olan, zellikle deve ve yiyecek maddelerini
salamak amacyla, Basr aya geldi. ehre sokulmayan ve dolaysyla istedii ey
leri elde edemeyen Ar t uk Bey, Ben, sizinle sava iin buraya gelmedim, ge
rekli yiyecek ve develeri aldktan sonra Ahsa'ya gitmek zere, buradan ayr l aca m,
aksi takdirde, bunlar zorla almak niyetindeyim dedi. Bunun zerine Basr a ile-
rigelenleri, Ar t uk Bey in istedii yiyecek ve dier ihtiyalarn byk bir ks
mn ona verdiler. Bunun zerine Ar t uk Bey, Ocak 1077de, daha nce Sel ukl u
kuvvetlerine kar savaan Yahya bi n A b b a s n ynetimindeki K ati f e hare
ket etti. lk seferde Sel ukl u kuvvetleri komutan K i k i ne ye kar cephe alp
savamasnn karlksz kalmayacan dnen emr Yahya, Ar t uk B ey -
in kalabalk kuvvetlerle yaklamakta olduunu haber alr almaz derhal ehri bo
altp Bahr eyn adasna kat. te yandan hibir direnile karlamadan K ati f i
ele geiren Ar t uk Bey, buradan Ahsaya giderek Abdu l l ah bi n Al i ile
savamakta olan Karmati l eri kalelerinde iddetle kuatmaya balad. Sel ukl u kuv
vetlerinin de Abdul l ah ile birlikte kuatmaya katlmas zerine, yiyecek ve zel
93
AL SEV MERDOAN' MER L
likle susuzluk bakmndan ok g durumlara den Karmati l er , Ar t uk B ey e
bavurarak bar isteinde bulundular. Her iki taraf arasnda yaplan grmeler
sonucunda Karmati l er j Ar t uk B e y in u nerilerini kabul etmek zorunda
kaldlar:
1 Ahsa'da, Fat m ler adna okuttuklar i hutbesini kaldrp, Abbas Hal i
fel i i ve Sel ukl u Sul tanl adna snn hutbesi okutmak.
2 Sava tazminat olarak 10 bin altn demek.
3 Bu paray salayabilmek iin kuatmann bir sre kaldrlmas.
4 Bu artlara uyacaklarn gstermek amacyla, Ar t uk B ey e ilerigelen
Karmati l erden 13 rehinenin verilmesi.
Bylece Ar t uk Bey, kendisine teslim edilen rehineleri aldktan sonra ant
lama uyarnca, kuatmay kaldrd. Bu arada Ar t u k Bey, Bahr eyn adasna
geerek buradaki Kar mati l er i ve dolaysyla Yahya bi n A b b a s da itaat al
tna almay baard. Ote yandan kuatmann kaldrlmasn frsat bilen Ahsa Kar
mati l eri , antlama artlarn btfzarak yakn yrelerde bulunan bahelerdeki gizli
depolarndan bol miktarda yiyecek maddelerini sratle kalelerine naklederek ye
niden direnie getiler. Onlarn bu hareketleri zerine Ar t u k Bey, derhal ye
niden harekta balayarak Karmati l eri daha sk bir kuatma altna aldktan baka,
onlarn yiyecek maddeleri salayabilecekleri kyleri kontrol ve denetim altnda
tutmu ve ald diet nlemlerle de bu kylerden yiyecek maddelerinin darya
kartlmasn nlemitir. Bylece Karmati l er, kalelerinde deta hapsedilerek zel
likle yiyecek bakmdan ok g bir duruma getirilmiler ve dolaysyla direnme
gleri de ciddi olarak tkenmeye yz tutmutu; nerdeyse teslim olma giriimin
de bile bulunacaklard. Fakat bu sralarda, bu blgenin dayanlmaz scaklar kar
snda, yurtlarna dnme eilimi gsteren ve bu yzden aralarnda huzursuzluk
bagsteren Trkmen askerlerinin bavurusu sonucunda Ar t uk Bey, A b d u l
l ah bi n Al i ile yapt antlama gereince, ona kardei A 1p k u un kumanr
dasnda 200 atl brakm ve Yeniden gelerek Karmati l er i tamamen sindirip,
teslime mecbur edeceini bildirmitir. Ar t u k Bey, geri kalan Trkmen atl
laryla Basra'ya., buradan da Badata gitti. ok gemeden halife K aai m B i -
emr i l l ahn Di van na karak hilfet ilerigelenlerine Ahsa ve Bahr eyn'deki
Karmati l ere kar giritii baarl mcadeleleri anlatm ve Yeniden dnerek
Ahsay onlarn hkimiyetinden tamamen kurtaracan bildirmitir. Durumun
arzedilmesi zerine halife, bizzat kendisinin de katld bir Di van toplantsnda
okunmak zere, Ar t uk B ey in Karmati l er e kar srdrd baarl mca
delelerine teekkr nianesi olarak bir ferman (tevki) yazlmasn emretti. Bugn
elimizde bulunan bu fermann Trke evirisini aynen veriyoruz.
Rahman ve Rahim (olan) T anr adyla (balarm). Hamd, gzellik ve zera-
fette tek, kudret ve ycelikte esiz, hakkn peygamberlii ve dini iin seilen, ya
ratklarn soyca en saygn, rtbe ve mevki bakmndan en ereflisi, mrikler
istemese bile btn dinlere stn gelmek iin Tanrnn onu hak din ve hidayetle
SELUK L U DE VL ETL E R TAR H 99
gnderdii Arap Peygamber, peygamberlerin efendisi, ekin kullarn sonuncu
sunun - salt ve selm zerine olsun-nru ile insanlar irkin karanlklarndan
kurtaran Tanr iindir.
Abbasoul l ar ndam hidayete ermi reid halifelerle (Hl efyi Ri d n) sl
m glendiren T anr ya hamdolsun. T anr onlarla, irk ve ktl yok etti;
onlara dost olmay, en byk korku (kyamet) gnnde, kurtulu vesilesi kld.
Onlara itaat etmeyi, kendisine ve peygamberine itaat etmeye yakn kld. Aziz olan
(Tanr) dedi ki: Allaha, peygambere ve mirlere itaat ediniz. Bylece (itaati) Em -
r l mmi ntne kadar gtrd (Em r l mmi n ne dahi itaat edilmesini belirtti).
Onun vrisleri, imamete sarlarak onu ycelttiler. Sapklarn kalpleri, onun gn
lerinin izzeti ile korku ve tela dt. Dostlarnn bayraklar, hkm srdkleri
yerde muzaffer oldu, fetihlerin onlara olan yardm (Fetihler sayesinde onlara ula
an yardm) pepee geldi. T anr , Em r l mmi n ne nimet versin ve devletini,
vlmeye deer ilerden bo brakmasn.
Daha sonra T anr nn elisi-zerine salt ve selm olsun- dedi ki: C ebr a-
i 1, zerinde, kara bir kaftan ve belinde, haner gibi bir ey olduu halde, bana
geldi. Dedim ki; Ey C ebr ai l , onlarn (Msl manl ar n) ynetimi kimin elinde
olacak? Dedi ki: Ey C e b r a i 1, onlarn tebaas kim olacak. Dedi ki: Hor asanda
kemer takanlar, toprak sahibi kyller, Dokuz Ouz Trkl eri veya da halkndan
hanerliler olacak. Ben dedim ki: Ey C ebr ai l , Abbas m olu neye sahip ola
cak? Dedi ki: Ey M u h a m m e d , o maher gnne kadar, l ve ehir halkna
altna, Safa, Mer ve ve Mear a, ticarete, saltanata (taht ve taca) vnlecek ey
lere ve dnyaya sahip olacak. Bu, T anr nn fazldr (Tanrnn verdii stn
lktr), dilediine verir.
Bilinsin ki, E k sk ol u A r t u k un halifenin hizmetinde olup ona itaat et
mede bozguncu ve inkarc Kar mati l er l e olan cihadnda gsterdii aba, vlsn;
ayrca o, onlarn bu blgedeki pisliklerini temizlemek, adlarn kknden kaz
mak ve (dolaysyla) T anr katnda kazanl kmak iin, halifeyle birlikte sa
vasn. nk Ulu Tanr diyor ki: Onlarla savan; T anr , onlara, sizin elinizle
azap verip rezil edecek, sizi onlara kar muzaffer klp (yardm edip) inanan kav-
min gnlne ifa verecektir.
E k sk ol u Ar t u k , btn ilerinde, halifenin kendisine duyduu gven
den destek alsn ve mr uzun olsun.
Allah sizi kendisinden sakndryor. O, kullarna kar merhametlidir
Ferman okunduktan sonra yer perek halifeye teekkr ve memnuniyetini ar-
zeden Ar t u k B ey e, halifeyi ziyaret eden devlet adamlarna verilen geleneksel
armaanlardan baka Rknddi n ve Zah rddi n iinvanlaryla birlikte hiatler (zel
giysi), eeri ilemeli bir at ve tane misk verildi. Daha sonra Di van toplantsn
dan ayrlan Ar t u k Bey, Ahsa'ya dnmek zere, Vas t yoluyla Basr aya gitti.
Ar t u k B ey in Basr a ve Badatta bulunduu sralarda Ahsa da Karmati
l erl e mcadelelere devam edildi. yleki:
100 AL SEV MERDOAN MER L
Ar t uk B ey in kuvvetlerinin byk bir blmyle Ahadan ayrlmasn fr
sat bilen ve Arap Ezd ve Ami r -Reb a kabilelerinden de destek salayan Kar mati
l er, byk bir saldrya getiler. Al pk u ve Abdu l l ah bi n Al i nin
kuvvetleriyle Beyner rahbeteyn yresinde yaplan bir sava sonucunda, Karmati
ler, bir kez daha yenilgiye uratldlar ve bar isteinde bulunup Kaytsz artsz
teslim olarak kalelerinden ayrlmak zorunda brakldlar. Bununla birlikte A b
dul l ah, A 1p k u ve Trkmen atllarn kaleye sokmad gibi, yenilgiye ura
tlan soydalar Arapl ara sonderecede iyi davranlarda bulunmu ve alman
tutsaklan salvermitir. Fakat buna ramen ok gemeden Karmati l er i n kkrt
malaryla yeniden harekete geen Ezd ve Ami r -Reb a kabile kuvvetleriyle 1077
ylnda, Ahsa'da Muhal l em ve Sl eysi l aylar arasndaki yrede yaplan savata,
Al pku ve Abdu l l ah m taktik uyarnca, zellikle azgn develeri davul ve tram
petlerle rktmeleri sonucunda, Karmati l er ve Ami r -Rebi a kuvvetleri bir kez daha
yenilgiye uratldlar; obanlaryla birlikte ok sayda at ve deve (4000 kadar) ele-
geirildi, pek ok kadn ve ocuk da tutsak alnd. Bylece Kar mati l er e ve mtte
fikleri olan bu iki Arap kabilesine, artk bir daha harekete geemeyecekleri ar
bir darbe indirilmi oldu. Fakat bununla birlikte A bdu l l ah bi n Al i , kaza
nlan zaferlerde byk roller oynayan A 1p k u ve Trkmenl ere kar tutum ve
davranlarn deitirdi, onlar iddetle izlemeye balatt, kendisine kar nlemler
almaya alan A 1p k u u hapse attrd ve ksa bir sre sonra da orada ldrtt;
bylece Ahsa ve Bahreyn'de hkimiyet ve ynetimi kendi tekelinde toplam oldu.
Btn bu olaylar, kendisine gnderilen bir ulak araclyla Basrada haber
alan Ar t uk Bey, 2000 kiilik bir Trkmen atl kuvvetiyle yeniden sratle Ah-
saya gelerek kalesine ekilip direnie geen Abdu l l ah bi n A l i yi iddetle
kuatt. Bu srada A b d u 11 a hn basks altnda ezilen birok Arap emirleri, kuv
vetleriyle birlikte Ar t uk B e y in saflarnda A bd u l l a h a kar savatlar. Ol
duka uzun sren bir kuatma sava srasnda Ar t uk Bey, A b d u l l a h a:
Kardei Al pk u un kannn diyeti olarak byk olu Aliyi kendisine teslim
ettii takdirde, kuatmay kaldrp I s a dan ayrlacan bildirdi ise de A b d u 1-
1a h , buna yanamad ve Olunu teslim edemeyeceini, ancak A 1p k u 1un ka
nnn diyeti iin tespit edecei para miktarnn iki katn deyeceini
Ar t uk B ey e bildirdi; bylece iki taraf arasnda herhangi bir anlama olmad.
Kuatma savann yeniden balayp iddetle srdrld sralarda, babasna yap
t neriyi haber alan A b d u 11 a h m olu Al i , Ben, lkem ve kabilem iin
canm feda etmekten ekinmem diyerek gizlice kaleden kp Ar t uk B ey e
teslim oldu. Bylece Ar t uk B e y in A b d u i 1a h ile olan anlamazl da orta
dan kalkm oldu. te yandan esasen direnileri artk krlm olan Karmati l er,
Ar t uk B ey in bu ikinci seferi sonucunda, tamamen sindirilmi ve dolaysyla
isyanlar da sona ermi oldu. Kuvvetleriyle birlikte Ahsa'dan ayrlan ve Basra yo
luyla ynetim blgesi olan Hul vari a gelen Ar t uk Bey, sultan Mel i k ah a
Karmati seferi hakknda geni bilgi arzetmitir.
SELUKL U DEVL ETL E R TAR H
101
Di yarbakr ve evresi ni n fethi
Gney-dou Anadol u blgesi, bata Di yar bak r (Ami d) olmak zere, sultan
T u r u l B ey devrinden itibaren, Byk Sel ukl u Devl eti ne tbi olan ve Mer -
vanoul l ar adyla anlan Msl man bir emirliin ynetimi altnda idi. N asr i i d-
devl e M an s u r 1080 ylnda Mervanoul l ar nm bana getii zaman ynetimde
baarl olan Msl man vezir E b T h i r E n b a r i yi grevinden uzaklat
rp, yerine Hristiyan bir tabib E b S a 1i m' i atamt. Ancak E b S a l i m i n
Kuzey-I r ak ve El cezi r ede bamsz bi r Arap devleti kurmak isteyen er ef d-
devl e M s l i m ile ibirliinde bulunmas, ayrca lkeyi bask altnda ynet
mesi, zellikle blgedeki Msl man halk arasnda ikyetlere sebep oluyordu. te
yandan F a h r u d dev l e M u h a mmed bi n C h eyr , Mer van l er i n veziri
olarak grev yapm, sonra Badata arlarak halifelik veziri atanmt. Olu
A mi d d d ev l e M an s u r da N i z a m l m l k n kz Z b e y d e ile evli
idi. Badatda kan mezhep mcadeleleri nedeniyle bir ara gzden den C
heyr ailesi, sultan M el i k a h m huzuruna sfahana gittiler(1083). F a h r u d
devl e C h eyr , grev yapm olduu Mer vanoul l ar nin ve Di yar bak r
blgesinin zenginlii hakknda Sel ukl u sultanna bilgi vererek, blgenin Sel
ukl u Devl eti snrlarna alnmasnn yerinde olacan sylemiti; bunu N i z a -
m l m l k de desteklemekte idi. Sultan M el i k a h da Trki ye ve, Suri ye
Sel ukl ul ar arasndaki konumu ve ad geen devletleri kontrol altnda tutabil
mek iin Di yarbak r ve evresine hkim olmak istiyordu. Bu bakmdan F a h r u d
d ev l e nin nerisi olumlu karland. Sultan, F a h r u d d e v 1e ye hi l at, kendi
blgesinde gnde be kez alnmak zere ks ve sancak vererek, Di yar bak r ve
evresi valiliine atad (Haziran 1083). Ayrca F a h r u d dev l e, Abbas Hal fesi
ve Sel ukl u Sul tan nin adlarndan sonra kendi adna hutbe okutacak, para bas-
trabilecek ve Mer vanoul l ar gibi her yl dzenli olarak vergi deyecek, haarl
olduunda onlarn hzinesini de sultana gnderecekti. Bundan baka sultan tara
f ndan S d d d ev l e G e v h e r y i n , hci b A l t u n t a k , H u ma r -
t a , T r ek , k r m , S a n d a k ( S u n d u k ) , D i l ma ol u
M eh met , u b u k ve A yaz gibi Sel ukl u Devl eti n in nde gelen Trk emirleri
de F a h r u d d ev l e ye yardmla grevlendirildi; ayrca Hul van blgesi Sel uk
l u valisi A r t u k B ey de evredeki Trkmen kuvvetleriyle bu orduya katlma emri
almt. F a h r u ddev l e ye katlmas emredilenler arasnda Hi l l e Arap emri B a-
h a dd i n M an s u r ve olu S ey f d d ev l e S adak a da bulunuyordu. Sel
ukl u kuvvetlerinin harekete gemesi zerine Mervani emri M an s u r da savunma
hazrlklarna balad. Ayrca o, Musul ve Hal eb hkimi er ef ddev l e M s
l i m den yardm istiyor, bu yardm karl ona bata Ami d ve Ci zre olmak ze
re, baz kale ve ehirleri vermeyi neriyordu. Bir gn srann kendisine geleceini
dnen er ef dd ev l e, ayrca Ami d gibi kolay zabt edilemeyecek bir ehre
de sahip olma arzusuyla bu neriyi kabul etti. O, nce sultan M el i k a h katn
da Sel ukl u kuvvetlerinin hareketini durdurmaya alt ise de baarl olamad.
er ef ddev l e M s l i m, bu durumda M er v a n ol u M a n s u r a yardm
iin harekete geerek Ami d nnde karargh kurdu. Ksa bir sre sonra F a h -
102
AL SEV MERDOAN MER L
r u ddevl e, A r t u k ve u bu k B ey l er de Sel ukl u kuvvetleriyle Ami d ova
sna geldiler (Temmuz 1084). er ef d d ev l e M s l i m, yaklaan Sel ukl u
kuvvetlerinin okluunu, bunlarn nnde de sultan M el i k a h n sancann
dalgalandm grd zaman Trkl ere kar koymann mmkn olmadn an
lam ve rkta olan F a h r u ddev l e ile anlama yollarn aramt. Nitekim o
F a h r u d dev l e ye Ben ve M er v a n ol u sultann tbilerinden olduumu
za gre, bu savan anlam nedir?'" eklinde bir haber gnderdi. F a h r u ddev -
1e rkta Arapl ar n Trkl er n elinde yok olacan dnerek bu tehlikeyi gze
almak istememi ve hemen er ef d d ev l e ile bar yapmt. Bu bara gre
Sel ukl u kuvvetleri, biraz geri ekilecek, bundan yararlanacak er ef d d ev
l e M s l i m de ordusuyla lkesine dnebilecekti. Muhtemelen durumdan habe
ri olmayan A r t u k B ey, Sultan M e l i k a h n sanca n geriye
ekemeyeceini syleyerek F a h r u d dev l e nin yapt anlamay kabul etmedi.
Sel ukl u ordusundaki Tr kmenl er de bu anlamay duyduklarnda elde edecek
leri ganimetten yoksun kalacaklarn dnerek kzdlar ve u bu k B e y i n ko
mutasnda harekete getiler (19 Temmuz). Trkmenl er, surlar nnde konaklayan
er ef dd ev l e nin askerlerine bir baskn yaptlar. er ef d d ev l e M s
l i m, yannda bulunan M er v a n ol u M ans ur i l e canlarn glkle kurta
rarak Di yarbak r surlar iine katlar. Darda kalan Arap askerleri fazla
direnmeden kamay yelemilerdi. Trkmenl er, bu Ar ap askerlerinin bir ksm
n tutsak aldlar, ayrca ellerine ganimet olarak bi rok at, deve, koyun ve silah
gemiti. Onlar bu ganimeti ve tutsaklar Di yar bak r surlar nnde sattlar. Ay
n zamanda Arapl ardan elegeirilen 10 bin kadar mzra da krarak yemek pi
irdikleri kazanlarn altnda yaktlar. Bu olaylar F a h r u d d ev l e ile
A r t u k B ey i n arasnn iyice almasna sebep oldu. F a h r u d dev l e. olay
lar A r t u k B ey i n planladn sanm, onu zor durumda brakmak iin de
Arapl ardan ele geirilen mal ve parann toplanarak sultana gnderilmesini iste
miti. A r t u k Bey, Tr kmenl er ile arasn bozabilecek ve otoritesini kracak
bu istekteki kt niyeti anlam, Ben sava adamym, tutsaklar hapsetmek ve
elegeirdiimiz ganimetleri vermek trelerimize uymaz, onlar ya satar, ya da azad
ederiz diyerek bu neriyi kabul etmemiti. Buna karlk F a h r u d dev l e, Sel
ukl u ordusunun kumandanln bu srada hne olarak grev yapan A 11u n -
t a k a verdiini bildirdi. A l t u n t a k n kumandan olmas, belki de Sel ukl u.
ordusu iinde A r t u k B ey i ikinci plana drebilecek bir oyundu. Bu da F a h -
r u ddev l e ile A r t u k B ey i artk anlaamayacaklar bir noktaya getiriyor
du. Tabiatyla bu durumdan yararlanacak olan kii er ef d d ev l e M s l i m
idi ve A r t u k B e y e mal ve para karl Di yar bak r dan karak sa-salim l
kesine dnme nerisinde bulunuyordu. A r t u k B ey, onun bu nerisini kabul
etti, sonra da askerleriyle beraber sava alanndan ayrlarak S ncar a ekildi (Aus
tos 1084); er ef ddev l e M s l i m de Ami dden karak Rakka ya gitmi ve
A r t u k B ey e vaad ettii mal ve paray gndermiti. Ayrca M er v a n o
l u Mansur da bu frsattan yararlanarak Di yarbak r dan Meyyafari k n (Si l van) e
gitti ve buray savunmaya hazrland. te yandan, F a h r u ddev l e, yannda bu
SELUK L U DE VL ETL E R TAR H 103
lunan emirlerden bir ksmn olu Za i m d d ev l e E b u 1k a s m m maiyye-
tine vererek Di yar bak r kuatmakla grevlendirdi, kendisi ise emirlerden A l -
t u n t a k , A yaz , T r ek ve H u ma r t a la birlikte Meyyafar i k n i kuat
maya gitti. Salam surlara sahip Di yar bak r ve Meyyafar i k n kalelerinin zorla ve
savala zabt ok gt ve uzun sreli bir kuatmay gerektiriyordu. Sel ukl u as
kerleri tarafndan kuatlan ehirler arasnda Mar di n de vard. Bu arada Si i rt
ve Erzen ehirleri uzun sre direnemeyerek Trk kuvvetlerine teslim oldular. Bu
durumda M er v a n ol u M an s u r , lkesinin artk elden kmak zere oldu
unu anlam, bunu nlemek iin harekete geme gereini duymutu. Nitekim o,
veziri E b S l i m i Meyyafar i k n'de yerine vekil olarak braktktan sonra e
hir ilerigelenleri, emrler ve kabile reislerini yanna alarak deerli hediyeler ile
sfahana gitti. M an s u r sfahanda Sel ukl u emirleri ve vezir N i z a m l m l k
ile grp getirdii hediyelerin bi r ksmn onlara vermesine ramen bir trl
sultan tarafndan huzura kabul edilmedi. Onun aresiz kalarak bavurduu son
kii, sultann ei T er k en H at u n idi. Sultan M el i k a h , bu durumda Yal
nz Meyyafar i k n ehrinin ona brakabileceini, lkesinin teki ksmlarnn Sel
ukl u ynetimine gemesi gerektii, ayet bunu kabul ediyorsa F a h r u d dev l e ye
emir gndereceini bildirdi. M er v a n ol u , bu durumda nce veziri E b S -
1i m ile mektuplat ve vezirin, kn yaklamakta olduu ve Sel ukl u askerleri
nin yiyecek sknts karsnda kendi blgelerine ekileceini, ayrca kalelerin
salam olmas nedeniyle uzun sre dayanabileceklerini bildirmesi zerine, sul
tan M el i k a h a olumsuz cevap verdi. Bylece o, vezirinin tavsiyesiyle kendisi
ni emirlikten yoksun brakacak bir yolu semiti.
Bu olaylar cereyan ederken Di yar bak r kuatmas da devam etmekte idi. Sel
ukl u kuvvetleri ehrin etrafndaki ba ve bostanlar tahrip ettiler. Bylece ehir
daha fazla yiyecek sknts ekmeye balad. Ayrca bu srada ehri bir H ri sti
yan asker vali ynetiyordu. ehirdeki H r i sti yan halk da evlerinde yiyecek depo
lamlar ve yiyecek sknts eken Msl manl ara bunlar yksek fiyatla satmaya
balamlard. Bu yzden Msl manl ar ile H ri sti yanl ar arasnda dmanlk ve
atmalar balad. ehir valisi bu durumu kontrol altna alm, ayrca Msl man
halk da cezalandrmt. Di yar bak r n Msl man halk, valinin bu tutumu ve
alk tehlikesi sebebiyle teslim olmaya karar verdiler. Nitekim bir frsattan yarar
lanan kalabalk bir halk topluluu E bu l - H a s a n adnda bir kylnn yneti
minde harekete geerek sur kaplarndan birini atlar ve Sel ukl u askerlerinin
ehre girmesini saladlar. Bylece Di yar bak r Sel ukl ul ar n eline geti (Mays
1085). Bu srada Meyyafar i k n i kuatmakta bulunan F a h r u ddev l e, durumu
haber alnca sratle Di yar bak r a gelerek ehirde af iln etti, halka iyi dafrand.
Ayrca dardan yiyecek getirterek uzun sre sknt ekmi olan halka dattrd.
O, daha sonra Di yar bak r ynetimini olu Z a i m d d ev l e ye brakarak tek
rar Meyyafari k n kuatmasna dnd. M er v a n ol u M an s u r ise lkesine ye
niden sahip olmaktan midini kesmiyordu. Sultan M el i k a h ise bu srada
Hor asanda isyan eden kardei Te k i ile megul idi. M an s u r , huzura kabil
104 AL SE V M-E RDOAN MER L
mek iin Hor asana sultann kararghna kadar gitti ise de baarl olamad. M e -
1i k a h , ona yine sadece Meyyafar i k ni neriyordu. Bi r sre sonra
Fa h r u ddev l e emr A l t u n t a k Meyyafari k n kuatmasnda brakarak Bi tl i s
ve Ahl at ehirlerini almak iin harekete geti. O, beraberinde emr S an dak , D i 1-
maol u M eh met ve teki emrler olduu halde, Bi tl i se geldi ve burasm ko
layca ald. Daha sonra bu Sel ukl u kuvvetleri, Ahl at nne gelerek kuatt ve ksa
sre iinde bu ehri de ele geirdi. F a h r u ddev l e, Ahl at Van gl civarnda
ki ehir ve kaleler ile emr S a n d a k a, Bi tl i s ve yresini D i l ma ol u M eh
met e kta ettikten sonra Meyyafari k ne dnd. Ayrca o, Di yarbak r, Si i rt, Erzen,
Bi tl i s, Ahl at ve Hasankeyf ehirlerinin Sel ukl ul ar n eline getiini sultan M e -
1i k a h a bildirdi. M er v a n ol u M an s u r da bu durumu renince, sulta
nn nerisini kabulden baka aresi kalmamt. Ancak ona artk vaktin gemi
olduu sylendi. M an s u r , buna ramen belki bir ey elde edebilecei midiyle
beklemi ve sultan ile birlikte sfahana dnmt.
Di yarbak rn ele gemesine ramen, Meyyafari k n direnmekte devam ediyordu.
Bunun sebebi, kuatmay yneten A l t u n t a k n lmyle ortaya kt: A 11u n -
t a k n ehirdekilerden para ve hediyeler ald iin kuatmay uzatt anlal
mt. Daha sonra H sn Keyf (Hasankeyf) da bulunan G ev h er y i n , nemli
kuvvetlerle Meyyafar i k n nne gelerek kuatmay iddetlendirdi. Gerek Sel uk
l u okularnn baarl atlar, gerekse mancnklar ile surlarn dvlmesi, etki
sini gstermekte gecikmedi. Surlardan bir ksm ykld. Sel ukl u kuvvetleri b
ykk surlardan girmeyi baardlar. (30 Austos 1085). U gn sren arpmalar
sonunda Sel ukl u kuvvetleri btn burlar zabt ettiler. Savunmann artk fayda
vermediini gren ehir halk aman diledi. Bu durumda emr G ev h er y i n der
hal sava durdurttu. F a h r u d dev l e ise Meyyafar i ki ne girerek burada genel
af iln etti, ayrca i kaleyi de teslim ald (Eyll 1085). O, daha sonra Mer vano-
ul l ar ailesinin deerli eyalarn ve hzinesini olu Za i m d d ev l e ile sfa
hana gndererek sultana takdim ettirdi. Mervanoul l ar bakenti Meyyafari k nin
alnmasndan sonra hl direnen teki ehir ve kalelerin alnmas, daha abuk
gerekleti. Emr M n c k B r i Mar di ni teslim ald. Emr k r m ise
'Cezi ret- I bn mer (Ci zr e)i kuatyordu. Bu ehrin ilerigelenlerinden Ben Veh-
ban ailesinin surlardaki kk bir kapy amalaryla Trk askerleri buray da
ele geirdi. Bylece Byk Sel ukl u Devl eti , Gney-dou Anadol u blgesine h
kim oldu. Bu blgenin eitli ehir ve kaleleri Sel ukl u emirlerine kta edildi. On
larn maiyyetlerindeki Trkmen boy ve oymaklar da bu beylere kta edilen yerlerin
da ve ovalarnda yaylak ve klak oluturdular. Ancak direnmeden teslim olmu
baz kaleler ise eski sahiplerinin, hatt Mer vanoul l ar ailesine mensup kiilerin
ynetimlerine braklmt. Bu arada Si ver ek kalesini B o u s a adndaki bir Er
meni ynetiyordu. O, evrenin Trkl er tarafndan ele geirildiini grd za
man srann bir gn kendisine de geleceini anlam olmaldr. B o u s a , nce
Badatda Msl manl kabul, sonra da sfahana sultan M el i k a h m huzu
runa giderek itaat etti. Si ver ek iin emrlik menuru alarak geri dnd. Onun
sllesi Msl man bir emr ailesi olarak bir yzyldan fazla orada hkm srd.
SELUK L U DEVL ETL E R TAR H
105
Di yar bak r blgesinin fethinden sonra F a h r u dd ev l e, beraberinde emr
S a d d dev l e G ev h er y i n olduu halde, nce Badata, sonra da sfahana
sultann huzuruna giderek M el i k a h a deerli hediyeler sundu ve blgenin du
rumu hakknda aklamalarda bulundu. O, sultandan Di yarbak r blgesi iin tekrar
Eyl et Genel Val i l i i menuru alarak Meyyafari k ne geri dnd. Bu srada M e r -
v a n ol u M an s u r da hl sfahanda bulunuyor ve Di yar bak r blgesinin ge
ri verilecei midiyle bekliyordu. Nihayet sultan tarafndan ona Badat
yaknlarnda bulunan ve yllk geliri 30 bin altn olan Har bi kasabas kta edil
mi, M a n s u r da oraya gitmeye mecbur olmutu. F a h r u d dev l e ise Di yar ba
k r blgesini bir sre daha ynetti. Ancak onun Mer vanoul l ar hzinelerinden
daha sonra ele geirdiklerinin olu A r n i d ddev l ev e Badata gnderdiinin
duyulmas zerine sultan M el i k ah tarafndan grevinden azledildi (1086/1087).
erefddevl e Msli m'in durumu
Sultan M el i k a h , Di yar bak r blgesinde Mer vanoul l ar na yardma gel
mesi ve Sel ukl u ordusuna kar asker harekta girimesi sebebiyle halas S a f i
ye H a t u n un kocas olmasna ramen er ef d d ev l eM s l i m e kzmt.
Bu bakmdan sultan, Ukayl oul l ar nm Musul ubesini ortadan kaldrmaya karar
vererek er ef d d ev l e nin ynetimindeki Musul , Cezi re, Hal eb ve evresinin
ynetimini F a h r u d d ev l e nin olu A mi d d d ev l e ye kta etti (1084). Ba
dat hnesi K a s m d d ev l e A k s u n gu r v e hci b H u ma r t ek i n e F ah
r u d d ev l e ile birlemeleri emredildi. Ayrca M el i k a h , maiyyetindeki
Tr kmenl er ile Si ncarda bulunan ve sfahana huzuruna gelmek isteyen A r
t u k B e y edebu orduya katlmasn buyurdu. A r t u k B ey, bu buyruk ze
rine Musul a giderek henz oraya ulaan A mi d ddevl ei l e birleti. Bu Sel ukl u
ordusu, Musul u kuatt. ok gemeden M el i k a h da bu harekta katld ve
Musul a bal Bevazi c yresinde ordugh kurdu. Muhtemelen bu srada kardei
T e k i in Hor asanda yeniden isyana balamas sultann davrann deitirme
sine sebep oldu. Nitekim M el i k a h , er ef dd ev l e M s l i m e vezir N i
z a m l m l k araclyla bir mektup gndererek sultann katna gelip af
dilemesini istedi. Sultan ayrca N i z a m l m l k n olu M ey y i d l -
m l k er ef d d ev l e nin bulunduu Rahbe ehrine gnderdi ve kendi
sine dokunulmayaca hususunda gvence verdi. Bu srada son derecede mitsiz
ve skk durumda bulunan er ef d d ev l e iin bu gvence sultandan hi bek
lemedii bi r davrant. O, derhal bor para bularak deerli hediyeler satn ald
ve Bezavi cde sultann huzuruna karak af diledi. Bu hediyeler arasnda, Di yar
bak r kuatmas srasnda kaarken onun hayatn kurtaran B e r adndaki
kymetli at da bulunuyordu. Sultan M el i k a h , onu affetti ve eski ynetimin
deki yerleri tekrar ona verdi (Kasm 1084).
S l ey ma n a h m Antakyay feth etmesi ve kendi ynetimi altndaki l
keleri tehdit eder bir duruma gelmesi er ef d d ev l e M s l i m i areler ara
maya evketti. nk o, tek bana S l ey ma n a h ile mcadele edemeyeceini
106
AL SE V M-E RDOAN MER L
anlam, bu bakmdan bir mttefik aramaya balamt. O, bu amala A r
t u k B e y 1e bavurdu. A r t u k B ey ise, Di yar bak r nndeki davran nede
niyle, M el i k ah ile arasnn bir daha dzelmeyeceini hissederek sultann
hizmetinden ayrlmaya karar verdi ve emri altndaki Tr kmenl erl e Suri ye meliki
T u t u ' a katld(1085 balar). T ut u ise onu Kuds valiliine tayin etti. A r
t u k Bey, M el i k a h a krgnl nedeniyle er ef d d ev l e M s l i m i n
nerisini kabul ile onunla birlemeye karar verdi. Her ikisi arasnda bir antlama
yapld. Buna gre,
1 er ef ddev l e de A r t u k Bey gibi sultan M el i k a h a tbi olmak
tan vazgeecek.
2 T ut u Byk Sul tan tannacak.
3 Snn Abbas Hal i fesi yl e iliki kesilerek i Fat m Hal fesi ne balana-
lacakt.
Bylece Msrdaki Fat m hal i fesi ni n de katld ve Byk Sel ukl u Devl eti aley
hine bir ittifak olumak zere idi. A r t u k B ey ve er ef dd ev l e, bu duru
mu T u t u a aklamlar, ayrca er ef d d ev l e nin amcas M u k -
b i l bi n B ed r a n M s r a gndererek Fafmierden de asker yardm
istemilerdi. Fat m l er bu neriyi olumlu karladklar gibi, grmelerde bu
lunmak zere, bir eli heyetini M u k b i 1ile birlikte D maka gndermilerdi.
Burada nce T u t u ile grmelerde bulunuldu, uygulanacak kararlar almak
zere A r t u k B ey ve er ef d d ev l e nin arlmas kararlatrld. Ancak
bu srada er ef dd ev l e M s l i m, S l eyman ah i l e yapt sava ve
hayatn kaybetmiti (20 Haziran 1085). Bu durumda muhtemelen szkonusu itti
fakn gereklemeyeceini anlayan A r t u k B ey de D maka gitmemitir.
Hal eb'e hkimi yet mcadel esi
Anadol u fatihi S l eyman ah , er ef d d ev l e yi malup ettikten son
ra Hal eb zerine yryp kuatmaya balad (Haziran/Temmuz 1085). Bu srada
ehir er i f el -Huteyt lakapl Eb A l i H a a n n, kale i s e er ef dd ev l e -
nin amcas Sal i m bi n M a l i k i n ynetiminde idi. S l ey ma n a h , Hal ebi
31 Temmuz gnne kadar kuatt, fakat el - H u t ey t nin ehri sultan M e -
l i k ah n onayn aldktan sonra teslim edeceini bildirmesi zerine kuat
madan vazgemiti. Bundan sonra el - H u t ey t ve Sal i m bi n M al i k , sultan
M el i k a h a bir mektupla durumu arzederek, Hal ebi kendisine teslim ede
ceklerini, bu bakmdan buraya gelmesinin gerekli olduunu, aksi takdirde S -
l eyn anah ehirden uzaklatracak bir kuvvetin gnderilmesini istemilerdi.
S l ey man ah , Nisan/Mays 1086 tarihinde Hal ebi ikinci kez kuatmaya ba
lamasna ramen M el i k a h dan yardm hususunda herhangi bir hareket g
rlmemiti. er i f el - H u t ey t bu kez melik T u t u dan Hal ebi teslim
almasn istedi. T ut u, bu neriyi memnuniyetle kabul ederek hemen harekete
geti. Onun yannda A r t u k B ey de bulunmaktayd. te yandan A r t u k B ey
SELUKL U DEVL ETL E R TAR H 107
ise daha nce sultan M el i k a h n gnderdii hi l at, bi r at, fer man ve be bin
altn paray kabul etmemiti. Onun Di yar bak r nndeki olaylar nedeniyle sul
tan ile aras akt. Ayrca A r t u k B ey, gerekli ilgiyi grmediini dnerek
sultana kskn idi. Ancak M el i k a h da onun hareketlerini kontrol altnda tut
mak ve gerektiinde cezalandrmak iin Di yar bak r ve El cezi r ede bulunan b
yk emirden S ad ddev l e G ev h er y i n , K a r a t ek i n v eA n u t ek i n i
grevlendirdi. Bu emrler, A r t u k B e y e birleme nerisinde bulundularsa da
o, Hal eb'e gidip S l ey ma n a h n sultana ait memleketleri yok etmesine im
kn vermeyeceini bildirmiti. Bylece A r t u k B e y i n S l eyman ah i l e
de a&>;n;i gergin ve dmanca olduu anlalyor. ok gemeden T ut u ile S-
1e y ; a n a h komutalarnda bulunan iki Trk ordusu Hal eb'e mil kadar uzak
lktaki Ayn.u Seyl en yresinde karlatlar. A r t u k B e y i n T ut u ordusunu
ustaca ynetimi ve askerleri canla bala savaa tevik etmesi, S l ey ma n a h 5-
n kesin bir yenilgiye uramasna sebep oldu. S l ey ma n a h , bu yenilginin
verdii zntyle ban kalbine saplayarak intihar etti (4 Haziran 1086). Me
lik T u t u , bu galibiyetten sonra Hal ebi teslim almak iin hemen harekete geti
v eel - H u t ey t den ehrin kendisini teslimini istedi. Ancak el - H u t ey t , ona
verdii szden vazgemi, sultan M el i k a h n Hal ebe geldiini ileri srerek
ehri T u t u a teslim etmemiti. O, bylece S l ey ma n a h a uygulad si
yas oyunu imdi de T u t u a oynamak istiyordu. T u t u , el - H u t ey t nin
Hal ebi teslim etmeyeceini anlad zaman, ehri kuatp bask altnda tutmaya
balad. Nihayet ehir burlarndan birini savunan I b n r - R v adl ahs, da
ha nceden el - H u t ey t ile aras ak olduundan, T u t u a yardm yele
mi, bylece ehir Sel ukl ul ar n eline gemiti(ll Temmuz 1086). ehrin dmesine
ramen i kale kumandan S al i m bi n M a l i k , er ef d d ev l e nin Bu
kaleyi sultan M el i k a h dan baka kimseye teslim etme eklindeki vasiyetine
uyarak direnmeye devam etti. T u t u , onyedi gn i kaleyi kuatt ise de baarl
olamad. Ayrca o, sultan M el i k a h n Hal ebe geldiini haber ald zaman,
kuatmay brakarak buradan ayrld ve D maka yneldi.
Sultan Meli kahn K uzey-Suriye seferi
er i f el - H u t ey t , Hal ebe hkim olmak iin kan olaylar nedeniyle sul
tan M el i k a h a bavurup ehri kendisine teslim edeceini bildirmiti. Sultan,
Kuzey-Suri yede ortaya kan bu huzursuzluu ortadan kaldrmak amacyla bu bl
geye yapaca bir sefer iin hazrlklara balad. Bir rivayete gre, sultan, bu ha
zrlklar ile megul iken, S l ey ma n a h m elisi sfahana gelerek sultandan
Antakya ve Hal eb ynetiminin kendisine verilmesini istemiti. M e 1i k a h da bu
istei kabul etti. S l ey ma n a h ve sultann elisi beraberce Antakyaya ynel
di. Ancak S l ey ma n a h m T u t u l a giritii sava ve hayatn kaybettii
haberinin renilmesiyle eliler geri dnerek durumu sultana bildirdiler. S 1e y -
m a n a h n lmne ok zlen sultan, T u t u a gnderdii sert bi r mektup
la bu durumu anlatmt. Nihayet M el i k a h , beraberinde P or s u k , B oz an
108 AL SE V M-E RDOAN MER L
v eK as i m ddevl e A k s u n gu r gibi byk emirler olduu halde, sfahan'
dan Hal ebe doru hareket etti (Eyll/Ekim 1086). Sultan, bu yolculuk srasnda
nce Musul a geldi, sonra Har r ana giderek burasn ve evredeki baz yerleri e
r ef ddev l e M s 1i m i olu E b A b d u l l a h M u h a mmed e kta et
ti ve kzkardei Z l ey h a H at u n u onunla evlendirdi.
Sel ukl u kuvvetleri, 30 Nisan 1085de Di yar bak r ve evresini ele geirdikle
ri zaman, bu fetih olay belki deP h i l a r et os iin bir uyar oldu. O, muhteme
len srann kendisine geldiini anlayarak bar istemek iin sultan M el i k ah a
yeniden itaat arzna karar verdi. P h i l ar et os , sultann huzuruna giderken P a
r ak a rn a o s adl bir Bi zansl y Ur fada yerine vekil brakt. O, beraberine ok
miktarda altn, gm, soylu atlar ve gzel giysiler alarak rana sultan M el i k -
a h n yanma gitti. P h i l a r et os un ayrlmasndan sonra zalimlii yznden
kendisinden nefret eden halk, onun yokluunu frsat bilerek olu B a r s ama n
derliinde ayakland. B a r s a ma , P ar ak a m a n os u ldrm, Urfal av da
onu ehrin hkimi atamlard. te yandan sultan, Ekim/Kasm 1086da Musul
dan ayrldktan sonra Urfa halkndan bir heyet gelerek ehri kendisine teslim ede
ceklerini bildirdiler. Sultan M el i k ah , onlara temsilci olarak bir Am d gnderdi.
Ancak daha sonra bu Am d, kt davranlaryla ve mallarna el koyarak Urfa
halknn isyanna sebep oldu. Halk ehri sultana teslim eden Er meni l er ile hne-
yi birlikte tutukladlar ve Am di de ehirden dar kardlar. Sultan M el i k ah ,
bu durumu rendiinde emr B o z a n byk bir kuvvetle Ur fanin fethine gn
derdi. Emr B oz an , ehri ay sk bir ekilde kuatt. Bu iddetli kuatma s
rasnda dardan yardm alamayan halk, aresiz kalm ve ehrin hkimi
B a r s a m a ya isyan etmiti. B a r s ama, tehlikeden kurtulmak iin B o z a n a
snmaya karar verdi ve kendisini surlardan aa att, ar bi r ekilde yaralan
dktan birka gn sonra da ld. Nihayet I bn K u dma adnda bi r H ri sti yan
tccar ehri B o z a n a teslim etti (Mart/Nisan 1087). Artk Urfa Trk hkimiyeti
altna girmiti. Ancak ehirdeki baz kiilerin dedikodu ve iftiras sebebiyle B o
zan, kendisine kar ktklarn sand oniki zengin ve yksek mevkii sahibi
kimseyi ldrtt. te yandan sultan M el i k a h , Ur fanin durumunu rendi
inde huzuruna kan P h i l a r et os a yz vermemiti. Artk hibir midi kal
mayan P h i l ar et os iin belki de tek kurtulu yolu vard, o da I sl m dinini kabul
etmekti: nitekim o, Msl man olarak durumunu kurtard ve sultan, Mar am y
netimini ona verdi. M el i k a h , ayrca baarsndan dolay emr B oz a n Ur
fa valiliine atad. Bylece Ur fada bir sre iin Trk hkimiyeti dnemi balad.
Emr B oz an , ehrin ynetimini Sl r H u l u h adl bir kumandana verdi; ay
rca 400 yl nce I sl m fethinin balangc srasnda yaptrlan camiye bir minare
ina ettirdi.
Sultan M el i k ah , Kuzey-Sur i ye seferinde Har r andan sonra F rat kenarn
da ve yollarn kesime noktasnda yer alan Cber kalesine yneldi. Burasn bir
gece, bir gndz kuatarak ksa zamanda elegeirdi. Kale hkimi K u e y r ailesi
yolkesicilik yaptklar iin ldrld. Sultan, nemli merkezlerden biri olan Men-
SEL UK L U DE VL E TL E R TAR H 109
bi ci de aldktan sonra sra artk Hal ebe gelmiti. M el i k a h , o ynde ilerler
ken, T u t u bu durumu renmi ve i kaleyi kuatmaktan vazgeerek beraberinde
A r t u k B ey olduu halde, D maka ynelmiti. te bu srada A r -
t u k B ey, T u t u u sultan M el i k a h a kar savaa tevik etme cesaretini
gstererek ona, Sultan buraya ulat zaman derhal saldrya geelim, nk
onun asker ve binek hayvanlar uzaklardan gelmeleri nedeniyle ok yorgun d
mt. Bu bakmdan onlarn bize kar koyacak gleri yoktur. Eer biz, bunu
yapacak olursak baar ve zafer kesinlikle bizim olacaktr demiti. Ancak T u
t u, Ben, glgesine sndm kardeimin eref ve kudretine zarar vermek is
temem. Byle bir hareket, her eyden nce beni kk drr ve zayflatr
cevabyla onun bu nerisini yerinde bulmam ve D mak ynnde yoluna devam
etmiti. te yandan sultan M el i k a h , Hal eb nlerine geldii zaman, bata i
kale kumandan S al i m bi n M al i k olmak zere, ehrin ilerigelenleri tarafn
dan karland ve kendisine itaat arz edildi. M el i k ah , beraberindekilerle Hal eb
ehrini ve i kalesini teslim ald (3 Aralk 1086). Sultan M el i k a h , kaleyi hi
kimseye vermeyip kendisine teslim ettii iin S al i m bi n M a l i k e teekkr
etti ve ona Cber kalesi ile baz ileleri dirlik olarak verdi. Ancak baka bir riv-
yete gre S al i m nce, kaleyi teslim etmek istememiti. Bunun zerine sultan
btn askerlerini ayn anda kaleye ok atmalarn, askerlerin att oklarn oklu
undan neredeyse gne grnmez oldu. Bylece sultan Cber kalesini vermek
zere onu rz etmiti.
Sultan M el i k a h , Hal ebi teslim aldktan sonra ehrin ynetimi iin baz
atamalar yapt. Buna gre maiyetinde drt bin atl bulunan A k s u n gu r Hal eb
hneliine, N uh et - T r k de kale kumandanlna atandlar (1087 yl ba
lar). Bu srada el - H u t ey t de sultann huzuruna gelerek sadakatini tekrarla
d ve Hal eb'deki eski grevine dnmesine izin verilmesini istedi. Ancak halk,
kendilerine yapt eziyet ve kt davranlar sebebiyle el - H u t ey t den bk
mt, bu bakmdan sultandan onun tekrar ayn greve getirilmesini istemediler.
Sultan da el - H u t ey t yi Di yar bak r da oturmaya mecbur etti. Neticede el -
H u t ey t bu ehirde ok fakir dt ve bir para ekmee muhta bir halde ld.
Bylece o, yapt hileler ile Trk ordularn kar karya getirmenin, S l ey
man ah n gereksiz yere lmne sebep olmann ve Hal ebl i l er e yapt kt
lklerin cezasn ekmi oldu.
M el i k a h , Hal ebde bulunduu srada, bata kardei T ut u olmak ze
re, Suriyedeki btn Ar ap emrleri huzuruna gelerek ona itaatlarm bildirdiler.
T u t u , aabeyine eliler gndererek bu grevi yerine getirdiinde, imdi sa
hip olduu ktamda kalmasnn m, yoksa kendisi iin gvenceli olabilecek baka
bir yere gitmesini mi? uygun olacan sormak gereini duymutu. M el i k ah
ise sahip olduu eski ktamda brakmak suretiyle onun gnln ho tutmutu. By
lece, S l ey ma n a h m lmyle iki karde arasnda meydana gelen gerginlik
de ortadan kalkyordu. eyzer emri N asr bi n A l i de zel bir eliyle sultana
haber gnderip itaatini bildirenlerden birisiydi. O, eyzer, Lzki ye, Kefertb ve
110
AL SE V M-E RDOAN MER L
Efami ye ehirlerini sultan M e 1i k a h a teslim etti. Sultan, bu durumda onunla
bar yapmay kabul ederek zerine yrmekten vazgeti ve sadece eyzer"'i y
netiminde brakt. Humus emri H a l ef bi n M l i bde bi r at ve deerli hedi
yelerle sultann huzuruna gelerek itaatini bildirdi. M el i k ah , onu Humus em ri
brakmsa da, bundan byle T u t u a asker yardm yapmamasn emretmiti.
Babas B a h a d d ev l e nin lmyle yeni Hi l l e emri olan S eyf ddev l e a
da k a da Hal ebe gelerek sultana itaat eden yneticilerden idi. M el i k a h , ona
da babasna ait yerleri verdi.
Sultan M el i k a h , bundan sonra S l ey ma n ah tarafndan fethedilmi
olan Antakyaya gitti. Bu ehirde bulunan S l ey ma n a h n veziri H a
an b. T ahi r sultan karlayarak itaatini bildirdi ve yannda bulunan S 1e y -
m a n a h n ocuklar iin aman ald. M el i k a h , Antakya ya girdikten sonra
beraberindeki emirlerden Y a s y a n bir miktar askerle ehrin hneliine
atamt. Ayrca vezir H a s an da Di van ilerini ynetmekle grevlendiriliyordu.
Sultan, bundan sonra Samanda na kadar giderek Akdeni z kysna ulat. M e
l i k ah , burada denizi grp hkimiyet sahasnn babas A l p A r s l a n nkin-
den ok daha genilemi olduundan dolay T an r ya kretti. O, daha sonra
bu heyecanla atn Akdeni zi n sularna srerek klcn kez denizin iine dal
drd ve ite T an r , Dou-Deni zi nden Bat -Deni zi ne kadar olan yerlerin h
kimiyetini bana verdi dedi. M el i k a h , daha sonra namaz klp inayetinden
dolay T a n r ya kretti. Sultan, adamlarna denizden kum almalarn emretti
ve bunun, daha sonraki bir tarihte Mer v de bulunan babas A l p A r s l a n m me
zarna gtrp zerine serpti ve Ey babam A l p A r s l a n , sana mjdeler ol
sun, henz bir ocuk olarak brakm olduun olun, dnyay batan baa fethetti
dedi. O, bylece grevini yerine getiren bi r hkmdar olarak duygularn ifade
etmitir.
Sultan M el i k a h , Samanda ndan sonra Antakyaya geldi, S l ey ma n
ah n ei ve ocuklarn yanna alarak Hal ebe dnd M el i k a h , Ramazan
Bayr am n (Ocak 1087) Hal ebde geirdikten sonra Abbas Hal i fel i i nin merke
zi Badata gitti. Sonu olarak bir sredir Kuzey-Sur i yede ortaya kan kargaa
ve buhrana sultan M el i k a h m yerinde mdahale etmesiyle blge ynetimi,
dorudan Byk Sel ukl u Devl eti ne balanm oldu. Ayrca Sur i ye Sel ukl u me
liki T u t u un faaliyetleri de kontrol altna alnyordu.
Sultan Meli kahn Badat'a gidii
Sultan, Badata yaklat zaman nce bu ehrin batsnda bulunan ve yaya
olarak iki buuk saat sren Akar kf denilen yere ulat. Burada halifenin veziri
Za h i r ed d i n E b ca, askerler ve halk, sultan karlayp sayg gsterdi
ler. Halife M uk t edi B i emr i l l ah da M el i k ah a teki sultanlara olan saygdan
fazlasn gsteriyor, sultan ve adamlarna bol miktarda yiyecek ve iecek gnderi
yordu. Halife ayrca burada sultana bi r len verdi. Bu len iin iki bin koyun
kesildi. Sultan, yemekten kalktktan sonra btn halk sofrada geri kalanlardan
SEL UK L U DE VL ETL E R TAR H 111
yararland. Vezir E b c a , sultana halifeden selam ve sayg getirerek deer
li talardan yaplm bir tebih sundu. Nihayet sultan, 12 Mart 1087 gn Akar -
k f dan ayrlarak Badata girdi. Bu, M el i k a h m Badat' ilk ziyareti idi.
Btn halk gen-ihtiyar, kadn ve ocuk sultan grmek iin yollara km, so
kaklar insan dolmutu. Her tarafta halk, sultan vp dua ediyorlard. Sultan,
herkese selm vererek yoluna devam etti ve Hi l afet Sar ay na (Dr ul -Hi l fe) indi.
Bu srada vezir N i z a m l m l k , otan kendi askeri ile ehrin dna kurdu.
N i z a m l m l k byle yapnca onu gren kumandan ve askerlerden hibirisi
ehirdeki evlerde konaklamad. Askerler, Badat dnda adrda oturunca, e
hir halk rahatlad. Halktan eziyet ve bask gren bir kimse olursa derhal sultana
ikyet ederdi. Sultan, ikayetilerin durumuna gre bu skntlar ortadan kald
rr, halk himaye ederdi. Badatda hibi r sultan askerini bu ekilde disiplinle
zabt etmemiti. Badat halk, sultan geldii zaman fiyatlarn pahalanmasndan
korkarak yiyecek depolayp saklamlard. Askerler eitli yerlere dalnca, kt
lk olmad gibi, her yerden yiyecek gelmi, beklenenin aksine fiyatlarda ucuz
luk olmutu. Sultan M el i k a h , Badata geliinin nc gn ata binerek
evgan ve top (krre) oynad. Halife M u k t e d i , Sultana soylu Ar ap atlar gn
derdi. Bylece her iki devlet adam arasnda samimiyet olutu; sultan da halifeye
bi rok hediyeler gndererek karlk verdi. Sultan ve N i z a m l m l k , 23 Mart
Sal gn Kfe ye gittiler ve burada H z . A l i ile H z. H s ey i n i n trbeleri
ni ziyaret ederek sadakalar baladlar. Avlanmay ok seven M el i k a h , le
girip burada ceylan vesair bi rok vahi hayvan avlad. Bazlar, sultann avland
geyik saysn drt bin, bazlar ise on bin olarak hikye etmilerdi. Sultan, K
f e civarndaki Sub denilen yerde bu hayvanlarn boynuzlarndan bir i aret kul esi
(Mi naret l -Kur n) yaplmasn emretti ve daha sonra Badata dnd. te yan
dan 15 Mart 1087 gn halifenin annesi ve halas da sultann ei T er k en H a
t un a hogeldiniz demek iin geldiler. T er k en H at u n da onlara hrmet edip,
ikramda bulundu. Nihayet halife M u k t ed i , Za f er adl bi r hizmetkrn sul
tana gndererek tanmak iin huzuruna davet etti (24 Nisan). M el i k a h , bu
srada ehir dnda idi. Gemiye binerek nehir yolu ile hareket etti. nnde
byk saltanat sanca bulunan sultann bindii gemi, Di cl e nehri zerinde sey
rederken kylardaki halk sevin gsterilerinde bulunuyordu. Gemi Bb l -
Gar abete ulatnda karaya kld, burada halifenin gnderdii ata binen sul
tan M el i k a h , halifelik sarayna gitti. M el i k a h , kendisini karlayan hali
fenin yannda ayakta durdu. Halife, sultana oturmasn teklif etti ise de sultan,
ekinerek ve tevazu gstererek oturmad. Fakat halifenin srar ve ill
oturacaksn diye yemin etmesi zerine sultan, zel surette hazrlanm olan e
r ef mevkiine oturdu. Vezir N i z a m l m l k de el kavuturarak onlarn kar
snda ayakta durdu ve takdim trenini ynetti. O, huzura girerek yer pen her
emre halifeyi gstererek Bu Em rl mmi n ndi r diyor, sonra halifeye hitap ede
rek Bu filndr, u kadar askeri var, vilyeti ve ktalar unlardr diyerek emrleri
takdim ediyordu. Bylece halifeye 40 emr takdim edildi. Bu takdim edilenler ara
snda sultann days A y t ek i n de vard. Bundan sonra halife emretti, sultana
112
AL SE V M-E RDOAN MER L
kymetli ve ipekten yaplm eitli (yedi tane) hi l atl er giydirdiler, bana elmas
bir tac koydular, boynuna gerdanlk, kollarna iki altn bilezik ve beline mcev
her kemer kuattlar. Ayrca halifenin emriyle sultana Dounun ve Bat nin
hkmdar almeti olarak iki kl kuatld, hi l atl er verildikten sonra halife
nin veziri u konumay yapt:
E y C el l eddi n ! T a n r nin aziz ve erif imamlk iin semi, I sl m top-
lumunu kendisine tevdi etmi, din ve millet iin halife tayin etmi olduu Efendi
mi z, emaneti senin katna koydu ve ihsan yeri olarak seni seti. T a n r nin
dmanlarna kar kuvvetli olman iin, sana, iki kl kuatt. teye beriye ge
zip, dman lkelerini dolar ve onlarn boyunlarn edirirsin: halkn ii hak
knda kusur etmez, belki onun iin btn gayretini sarfedersin. Halifeye itaat
etmekle her taraftan iyilikler sana ynelir, bereketler bulutlardan senin zerine
yaar.
Bu tren srasnda vezir N i z a m l m l k eve konuklara da hi l atl er veril
di. Bundan sonra sultan, halifenin elini pmek iin izin istedi, ancak halife buna
msaade etmeyerek halifelik yzn sundu; M el i k a h da perek yz ia
de etti. Halife, ayrca sultana bayrak verdi. Bu bayraklar nceden kumandan
lar tarafndan darya karld. Sonra sultan, halifeyi selmlayp saraydan ayrld.
Bu olay srasnda M el i k a h n hi l arinin sa eteini emr G m t ek i n e 1-
C a n d a r , sol eteini deG ev h er y i n tutuyordu. Sultan, dar ktnda ba
etrafnda bizzat halife, altn ve gm paralar sat. Halk, sultann nnce ve
ardnca gidiyor, Baarn ve kudretin ok olsun diye dua ediyorlard. Halife,
M el i k a h n konuk olarak kald saraya da altn bir taht kurdurmutu. Sul
tan, buraya gittikten sonra halife, yeniden bi rok armaanlar gnderdi. N i z a -
m l m l k ise bu olaydan sonra Ni zami ye Medr esesi ne giderek orada hadis
dinleyip Badat bilginleri ile konutu; hatt onlara baz hadisler okuyarak yaz
drd. O, bilginlere ve fakihlere durumlarna gre hi l atl er ve mal datm, ar
maanlar vermiti. N i z a m l m l k , medresenin ktphanesinde oturarak
kitaplar da gzden geirmitir.
Badat'l a dn
Sel ukl u veziri N i z a m l m l k , hilafetle saltanatn daim uzlama iinde
bulunmasn, devlet siysetinin temeli saymt. O, her frsatta din reis ile siyas
otorite olan sultan birbirine yaknlatrmaya almt. Nitekim sultan M el i k -
a h ile halife M u k t e d i arasndaki akrabalk, N i z a m l m l k n abalar
sonucunda gereklemi saylabilir. Halife M u k t e d i , veziri F a h r u d d ev
l e bi n C h ey r i sfahanda bulunan sultan M el i k a h a gndererek kz
n kendine istemiti (1081/1082). Bu srada N i z a m l m l k , F a h r u ddev l e
ile beraber M el i k a h n ei T er k en H a t u n un yanna gittiler, i ki vezir,
T er k en H a t u n dan sultann M eh mel ek adndaki kzn istediler. T er
k en H at u n Gazne sultan ile Karahanl hkmdar da kzm oullarna iste
diler ve bunun iin 400 bin altn verdiler. Eer halife, bu miktar gnderirse o,
SELUK L U DE VL ETL E R TAR H 113
tekilerden daha layktr dedi. Bunun zerine merhum halife K aai m B i e m -
r i 11 h m kars ve ar B ey i n kz olan H at i ce A r s l a n H a t u n , T er
k en H a t u n a Halife ile evlenmesi, kznz iin iftihar vesilesi olacakt, stelik
halifeden para istenmez dedi. Bu konumalar ve vezir N i z a m l m l k n
srar ile T er k en H at u n , yaplan teklifi kabul etti; ancak yine de mi hri n (ba
l k) 50 bin altn olmasn, ayrca halifenin kzndan baka bir kars ve cariyesi-
nin olmamasn art kotu; bunlar kabul edildi. Sultan M el i k a h da kzn
vermeye raz oldu; daha sonrada F a h r u d dev l e Badata dnd.
Sultan M el i k a h , Badatda iken kznn dn gnn kararlatrm,
M eh mel ek H a t u n u sfahandan Badata getirecek olan T er k en H a
t un a elik etmek zere de emr B oz a n i l e G ev h er y i n i grevlendirmiti.
M eh mel ek H a t u n un eyizi 130 deve ve 74 katr ile I sfahandan Badata
Hal i fel i k Sar ay na nakledildi (Nisan 1087). Develer ve katrlarn zerine ipek
rtler rtlm olup, hayvanlarn boyunlarnda altn ve gmten anlar ve ger
danlklar vard. Bunlarn yklerinin ou altn ve gmten idi. Katrlarn alts
nn zerinde 12 sandk vardr ki, bunlarn iindeki ziynet eyas, elbise ve
mcevherata paha biilemezdi. Kervann nnde takmlar eit eit mcevhe
rat ile sslenmi, altn eerli 33 iyi cins at ve bunlarn nnde, zerinde pek ok
altn bulunan byk bir beik vard. Bu eyizin nnde, bata G ev h er y i n
olmak zere, baz emrler bulunuyordu. Badat halk kafilenin zerine sa ola
rak altn ve kymetli kumalar satlar. Halife ise vezir E b c a y T er
k en H a t u n u karlamak zere gndermiti. Bu srada vezirin nnde 300 alay
feneri ve bir o kadar da meale vard. Halife ayrca hadimlerinden Za f er ile
birlikte esiz gzellikte bi r mahaj fe gnderdi. Vezir, T er k en H a t u n a Ba-
kanmz Em r l mmi n n, T an r emanetleri ehline teslim etmenizi buyuruyor
diyerek gelinin saraya nakledilmesini istediini syledi. T er k en H at u n da bu
istei kabul etti. N i z a m l m l k ile Sel ukl u Devl eti nin ileri gelen ahsiyetle
ri de bu dn alayna katldlar. Her birinin yannda ok sayda amdan ve me
ale vard. Her snftan emrlerin eleri de ayr guruplar halinde bu trene
katldlar. Ayrca bunlarn nnde de atllarn tad fenerler ve mealeler bu
lunuyordu. Daha sonra M eh mel ek H a t u n , zeri rtl ve ok sayda altn
ve mcevherle sslenmi bir mahaffe iinde geldi. Bu mahaffenin etraf gz ka
matrc binitlere binmi olan 200 Trk cariyesi ile evrilmiti. Gelin M eh me
l ek H a t u n , parlak ve muhteem bir alay ile Hal i fel i k Saray na gitti. O gece
Badatda dkkanlar ve evler donatlm, her taraf gndz gibi olmutu. Halk,
sabaha kadar elenmi, Badatda benzeri grlmemi ve dillere destan bir gece
yaanmt (8 Mays 1087). Ertesi gn halife, muhteem bi r len dzenleyerek
sultann emirlerini davet etti. Bu lende rivayete gre, 40 bin batman eker har
canmt. Halife lene katlan btn emirlere ve ordudaki nemli ve nl ku
mandanlara hi l atler giydirdi. Ayrca T er k en H at u n ile teki hatunlara da
hi l atl er gnderildi. Bu muhteem dnn belki de en garip olay, sultann bu
trene katlmamas olmutu. O, kz Badata geldikten sonra ava km ve ancak
114 AL SE V M-E RDOAN MER L
dnden sonra geri dnmt. Sultan M el i k a h , Mays aynn sonlarna do
ru sfahana gitmek zere vezir N i z a m l m l k ile Badatdan ayrld. Vezir
E b c a , onlar Nehr evana kadar uurlad.
Sultan M el i k a h n 1087 yl iinde T er k en H a t u n dan bir olu ol
du, adn M ah mu t koydular. Yine bu yl iinde sultan, halifeye bir mektup gn
dererek kendisinden sonra olu A h met adna hutbe okunmasn istedi(Kasm
ay). Halife M u k t e d i de bu istei kabul etti. M el i k a h dan sonra minber
lerde A h met iin dua okundu. O Cuma gn hati bl er zerine altnlar sald
ve fakirlere para datld. Sultan, bylece A h me t i veliaht iln ederek Ben
den sonra sultan, olum A h met olsun demiti. Ancak sultan M e 1i k a h m
istei olmad. nk A h met , kendisinden daha nce Mer v ehrinde l-
d(1088/1089). Halk, Badatda Hi l fet Sar ay nda basal iin yedi gn otur
du, hi kimse ata binmedi, kadnlar sokaklarda feryat ve figan ettiler.
Tekiin isyanlar
M el i k a h n kardei Te k i , Bel h ve Tohari stan blgesini ynetmekte idi.
Sultan, bi r ara Her at tarafna ynelmi ve akrabalarn ziyaret etmek istemiti.
Bu srada melik Te k i de sultann huzuruna gelerek itaatini bildirdi. M el i k -
al, ona balarda bulunarak hi l t vermi, o da yeniden Bel he dnmt
(1074/1075). Daha sonra sultan M el i k a h , Rey ehrinde askerleri tefti etti ve
bunlar arasnda phelendii Trk kyafetli 7 bin Er meni yi ordudan ihra etti
(Ocak 1081). Rivayete gre sultan, bu askerlerlerin ihracm emrettii zaman ve
zir N i z ar a l m l k , Bunlarn askerlik dnda herhangi bi r sanat ve meslek
leri yoktu. Eer bunlar ordudan ihra edilecek olursa ilerinden birini seip ite
sultan budur demelerinden emin olamayz. Bu takdirde onlarla uramak zorun
da kalrz ve dediimiz cretin kat kat fazlasn onlar itaat altna almak iin
sarf etmee mecbur oluruz dedi. Sultan, N i z a m l m l k n szn dinle
mediine ancak isyan patlak verdiinde buna piman oldu. Bu Er meni l er de Bu-
sen (veya Venec)de bulunan Te k i in yanma gittiler. Te k i , ordudan ihra
edilenlerin kendisine katlmasyla glendi. te bu olay muhtemelen Sel ukl u Dev
l eti nin bana gemek isteyen Te k i in isyanna sebep oldu (1081/1082). O, s
ratle harekete geerek Mer vi Rd, ahcan ve Ti rmi z gibi ehirlere hkim oldu.
Ayrca Te k i , bir an nce Ni abur u elegeirerek Horasan blgesine de hkim
olmak istiyordu. syan ile ilgili haberler sultan M el i k a h a ulat zaman o,
sratle hareket ederek T e k i den nce Mabura girdi. Te k i , bu durumu
renince ilerlemekten vazgeerek Ti r mi ze kapand. M el i k a h , kardeini bu e
hirde kuatt. Te k i , sultana kar koyamayacan anlaynca elindeki tutsaklar
serbest brakarak af dileinde bulundu, sonra da M el i k a h m huzuruna gel
di. Sultan, kardeini affederek Ti r mi zden ayrld.
Sultan M el i k ah , Musul blgesinde iken T ek i ikinci kez isyan et-
ti(1084/1085). Te k i i bu isyana yanndaki adamlar tevik etti. O, bu teviklere
uyarak harekete geti ve nce Mer vi Rd ve Mer vi ahcn gibi ehirleri zabtetti.
SELUKL U DE VL ETL E R TAR H 115
Serahs, M es u t bi n Y h z et - T r k ma n nin ynetiminde idi ve o, ken
di abasyla buray mstahkem bir hale getirmiti. Te k i ve adamlar, M es u t u
bu kalede kuattlar. Serahs kalesi, bu bask sonucunda dmek zere idi ki, bu
srada N i z a m l m l k n Ni abur da bulunan adamlar, N i z a m l m l k -
n yazsn taklit ederek M esut bi n Y h z a bir mektup gnderdiler. Bu mek
tupta N i z a m l m l k n azndan, Bu mektubu u gn R eyde n yazyorum.
Yarn sana doru geliyoruz, kaleyi muhafaza et. Falanca dman zerine bir gece
baskn dzenleyeceiz yazlmt. Bunlar gvendikleri bi r casusu ardlar ve
bol miktarda para vererek T e k i in tarafna gnderdiler. Casus yakalanp Te -
k i in yanna gtrld, dvlp lmle tehdit edildii zaman mektubu karp
onlara teslim etti. Kendisinin sultan ile N i z a m l m l k n yanndan ayrld
n ve M el i k a h n askerlerinin gelmekte olduunu syledi. Te k i ve adam
lar, bu mektubu okuyup, casusun szlerine uyup hemen yola ktlar. Onlar
adrlarn, hayvanlarn ve arlklarn orada brakarak (bir rivayete gre yaka
rak) sratle Serahs nnden ayrldlar. Te k i , nce Mer v e girmek istedi ise de
ehir halk, kaplar kapatarak savatlar. Bunun zerine o, Venec kalesine ekil
mek zorunda kald. Bu olaylar karsnda sultan, beraberinde A r t u k , B o
z an, P or s u k , K u ma ve A yaz gibi Sel ukl u Devl eti nin ilerigelen emirleri
ile Musul dan ayrlarak sratle harekete gemi, nce R eye, daha sonra da Ni a-
bur n ulamt (Bir rivyete gre, sultann kendisi M e sut bi n Y h z a bu
radan mektup yazmt). M el i k a h , daha sonra T ek i i yakalamak iin
ordusuyla ilerledi ve emr B oz an komutasndaki sultann ncleri Serahs a gel
di. Burada M es u d bi n Y h z ile B oz a n ve P o r s u k un askerleri birlee-
rek Te k i i izlediler. Nihayet Te k i , snm olduu Venec kalesinden zorla
indirildi (2 Ekim 1085) ve gzlerine mil ekilerek Dmegndaki F ruzkh kalesi
ne gnderildi, T e k i , lene kadar orada tutuklu kald. Bylece M el i k a h ,
batdaki fetihleri srasnda isyan ederek kendisini engelleyen kardeini ortadan
kaldryor ve daha rahat hareket etmek imkn buluyordu. M el i k ah , Te k i -
in ynetimindeki ehirlere olu A h me t i atad.
Sultan M el i k a h n rnek davranlarndan biri Te k i in birinci isyan
srasnda grlyor. Sultan, isyan bastrmak zere giderken A l i bi n M u s a
nn Tus daki trbesine urad ve ziyaret etti; trbeden knca N i z a m l m l k e,
nasl dua ettin? diye sordu. O da Ta n r nin seni muzaffer klmas iin dua
ettim cevabn verdi. Sultan M el i k a h ise bana gelince, ben yle dua etme
dim, bilkis, T an r m hangimiz Msl manl ar hakknda hayrl ve halk iin da
ha yararl olacaksak onu muzaffer kl diye dua ettim dedi.
Sietande durum
Dandanakan savandan (1040) sonra Sel ukl u babular, ayn ay iinde Mer v
ehrinde toplanan Kur ul tayda nemli kararlar aldlar. Bu toplantda Sel ukl u
lar, hkim olduklar ve ayrca ilerde elegeirmeyi tasarladklar lkeleri, eski Trk
tresi gereince bltler. Bu blmeye gre Si stan blgesi, M us a n an
116
AL SEV MEH DOAN MER L
Ya b g u ' ya verilmiti; o, nce beraberindeki be bin atl ile Her at zabt ederek
buraya yerlemiti. Ote yandan br a h i m Y n a l n kardei E r t a , Kasm
1040da Si stana gitti. Burann hkimi Saffr i l er den E b u l f a z l N a s r u itaat
etmesiyle bu blge de Sel ukl ul ara baland. E r t a , Sistanda M usa Y abgu
adna hutbe okuttu. M u s a Y abgu , T u r u l Bey ldkten (1063) sonra taht
mcadelesine kart ise de snd Herat kalesinde yakalanarak sultan A l p A r s
l a n m huzuruna getirildi. A l p A r s l an , amcasna iyi davranarak yannda al
koydu. M u s a dan sonra olu K ar a A r s l an B r i , Sistanda babas adna
ynetimi ele ald. Bu srada E bu l f a z l , Sel ukl ul ara sadk kald, bu nedenle
blgenin ynetimi, 1073deki lmne kadar, onun elinde kald. E b u l f a z l -
dan sonra yerine, olu B a h a d d ev l e T ahi r geti. Fakat ok gemeden Si s-
tandaki teki asiller, B a h a d d ev l e ye kar ktlar. Bunlardan zellikle emr
B ed r eddi E bu l a bba s , harekete geerek nce Uk kalesine gitti, sonra da
Samur u alarak Der eke geldi (Mays 1075). Ancak E b Ta h i r , be bin askerle
gelerek Der ekte onu kuatt, iki taraf arasndaki bu mcadele, sekiz ay srm,
fakat bir sonu vermemiti. Daha sonra iki taraf, sultan M el i k a h n Hor a
sandaki emirlerinin araclyla aralarnda bir bar yaptlar. Bu bara ramen
E b u l a b b a s m, hkimiyetini yaymak asndan yeniden harekete getii gr
lyor. O, nce H ar b adndaki bir emri ldrd (Ocak 1087), sonra da Kh kale
si hkimi smai l bi n E b r e mi i yakalayarak bu kaleye sahip oldu (Nisan 1087).
ok gemeden ayn yl iinde Si stan n merkezi Zerenc civarnda bir yerleme bi
rimi olan Ber evenc hkimi E b C a f er i n lm, bu blgede yeni bi r mcade
le balatt. nk Ber evencde hutbe, B a h a d d e v 1e Ta h i r adna okunmutu.
Ancak ksa bir sre sonra E bu l a bba s , bununla da yetinmeyerek Zer enc eh
rinde Ta h i r i kuatt. Bu kuatma srasnda bi rok savalar oldu ve yiyecek fi
yatlarnda art grld. Nihayet E bu l abbas , baarl olamayacan anlayarak
kuatmay kaldrd ve Ber evence ekildi. E bu l a bba s , bir sre burada yeni
kuvvetlerle ordusunu takviye ederek tekrar Zerenc'i kuatt (ubat 1088). Sonu
ta kale kumandan, kendisi ve yirmi adam iin Aman alarak kaleyi teslim etti.
Bylece E bu l a bba s , Zer ence hkim oldu. Emr Ta h i r , gece gizlice kama
ya alt ise de yakalanarak ldrld (3 Mart 1088). Bir sre sonra E b u l a b
bas, Si stan ile Kuhi stan snrndaki Ni h kalesine hkim olmak istedi. Bu kalenin
yneticisi emr M e m u n , kuatmaya baaryla kar koydu. Sonunda iki taraf
arasnda bir bar yapld (Ekim 1088). Bu srada M el i k a h dan bir davet alan
E bu l a bba s , Sel ukl u sultann yanna gitti ve alt aydan fazla orada kald ve
M el i k a h dan emrlik ferman alarak Si stana dnd (Temmuz/Austos 1089).
Ancak E b u l a b b a s n bu emrlii fazla srmemi, o ubat 1090da lmtr.
E b u l a b b a s n lmden sonra emr B a h a d d ev l e H al ef , emrlik ma
kamna oturdu ve sultan M el i k a h dan emrlik ferman almak zere Hor a
sana gitti. Ancak B a h a d d ev l e H al ef , Karahanl l ara kar Semer kanta
bir sefer dzenlemi olduundan muhtemelen sultan gremedi. Bu srada Si standa.
ise E b M a n s u r un emrlii iln edilmiti ve halk onu destekliyordu. B aha-
SELUK L U DEVL ETL E R TAR H 117
dd ev l e H a l ef , Hor asandan Ber evence geri dnd, i ki taraf arasnda Be-
r evencde yaplan mcadele sonunda bir bar yapld (26 ubat 1091). Bu anlamaya
gre B a h a d d ev l e Ber evenc den Tabese gidecek, emr M a n s u r da sultana
dnecekti. Ancak B a h a d d ev l e nin bu anlamaya uymad, onun tekrar Be-
r evenc nne gelmesinden anlalyor. O, ayn zamanda Uk kalesi askerlerini ken
di tarafna ekmiti. Emr M a n s u r un da ehrin nne gelmesiyle iki taraf
arasnda iddetli savalar oldu. Sonuta B a h a d d ev l e bu savatan stn
karak tekrar emrlii ele geirdi veE b M a n s u r u ldrtt (Aralk 1091). Si s-
tcmda emrlik mcadelesi bitmek bilmiyordu. Bu kez de emr M ey y ed ,
harekete geerek B a h a d d ev l e yi Zerenc de kuatt. B a h a ddev l e onunla
baa kamayacan anlayarak ehirden ayrlmak zorunda kald. Bylece emr
lik M ey y ed e geti. te taraftan sultan M el i k a h Kuhi standaki I smai l l er
ile mcadele iin emr K z l S a r g grevlendirmiti. K z l S a r g m yar
dmyla B a h a ddev l e, Mmi nbd nahiyelerinden biri olan Der ehisarn ku
att. Bunlar, sultan M el i k a h m lmne kadar I smi l l er ile mcadele ettiler.
Bu sralarda sultan M el i k a h hayatta en ok zen olaylardan bi ri , o
cuklarndan Davut un lm olmutur. Davut , T er k en H a t u n un ocuu
idi ve 12 Mays 1082de sfahanda lmt. Bu ocuun lmesiyle M el i k a h -
da bilinenin ve allmn dnda hareketler grld. Sultan, birok kez kendisi
ni ldrmeye niyet etti. Devlet ilerigelenleri kendisini ldrmek istedike sultan
engellediler. ly sultann elinden alp ykamak imkan bulamadlar. Nihayet
ceset bozulmaya ve kokmaya balad- Ondan sonra glkle sultan lnn ze
rinden ayrdlar ve ykayarak gmdler. Bu srada halk, bu zntl gnde sfa
handa toplandlar, salarn zdler, lnn nnde alayp szilayarak gittiler.
Btn kadnlar, maiyyet halk ve hizmetkrlar da ayn ekilde davrandlar. Atla
ra kara ullar giydirdiler, yelelerini ve kuyruklarn kesip, eyerlerini ters vurdu
lar. Eski Trk matem i yu) geleneinin devam olan bu trene, ehir halk da evler
ve arlarda yedi gn yas tutarak katldlar. Halifenin veziri de Badatda taziye
leri kabul etmiti.
Sultan Melikah ve K aruhanllar
Bat -karahanl hkmdar A h met bi n H z r H an (1081-1089), ok gen
yata tahta kmt. Onun genliin verdii tecrbesizlik sebebiyle iyi bir yneti
ci olamad anlalyor. Nitekim A h met H an , halka kt davranyor ve sk
sk onlarn malna el uzatarak msadere ediyordu. Nihayet halk, sultan M el i k -
a h a gizlice mektup yazarak ondan yardm istediler. Bu arada af fakihi
E b T ahi r bi n A l i y y ek , serveti ok olduu iin A h met H a n dan kor
kuyordu. O, ticaret ve hac maksadyla yola ktn syleyerek lkesinden ayrl
m ve sfahanda bulunan M el i k a h n yanma gelerek onunla grmt.
E b T ahi r , bu grmede A h met H a n dan ikayeti olmu ve Sel ukl usul
tanm Karahanl lkesini zabta tevik etmiti. Zaten hkimiyet sahasn genilet
meyi dnen sultan iin bu, arad bi r frsatt ve Maver annehr i zabtetmek
118 AL SE V M-E RDOAN MER L
iin harekete geti (1088/1089). Sultan, Hor asana ulat zaman btn ehirler
den asker toplad. Bylece o, ok sayda askerden oluan byk bir orduyla Cey
hun nehri ni geti. Sel ukl u ordusu, Ceyhunu getii zaman, vezir
N i z a m l m l k , gei cretinin Antakyadan alnmasn emretti. Sultan, ge
miye binince, gemiciler feryat edip Biz fakir insanlarz, bizim geimimiz bu su
dandr. Eer bir gen, buradan Antakyaya gitse ihtiyar olarak dner dediler.
Sultan, N i z a m l m l k e Ey peder, bu ne uygunsuz itir?. Bu vilyette eli
mize bu kadar para gemiyor mu da, bu paray Antakyaya havale etmek lzm
geliyor? dedi. Vezir Ey efendimiz, onlarn bi r yere gitmesi gerekmez. Adam
larmz onlarn beratn altn para ile satn alr. K ulunuz, bunu, hkmdarl
n saygs ve bykln gstermek gayesiyle ve btn dnyann, lkemizin
geniliini ve sultann hkmnn nereden nereye kadar geerl i olduunu bi l
mel eri i i n emretti diye cevap verdi. M el i k a h , daha sonra Buhar a zerine
yrd ve bu ehir ile civarndaki yerleri elegeirdi. Sultan, buradan Semer kanta
giderek nnde ordugh kurdu ve ehri kuatmaya balad; A h met H an ise her
hangi bir kuatmaya kar gerekli nlemleri alm, surlarn burlarndan her bi
rini, savunmak zere gvendii kumandan ve kiilerin ynetimine vermiti. Fakat
Ayar burcunun kumandannn olu, Sel ukl ul ara tutsak olmutu. Sel ukl ul ar, o
lunu ldreceklerini syleyerek babasn tehdit ettiler. Bylece sultann ii kolay
lat ve bu bur alnd. Sel ukl u askerleri sur zerine kt zaman A h met H an
kurtuluu kamakta buldu ve halktan birinin evine sakland. Sel ukl u askerleri
Semer kanta girdiler. Bu srada A h met H a n n nerede bulunduu ihbar edil
di ve onu sakland yerde yakalayarak sultann huzuruna getirildi. A h met H an
huzuruna gelince, sultann hkmdarlk almeti olan gai yesi n omuzuna alarak,
M el i k a h m tahtnn bulunduu yere kadar zengisinin yannda yryerek
ona olan itaatini gstermiti. A h met H an, daha sonra sfahana gtrld. By
lece Bat -Kar ahanl l ar Devl eti Sel ukl ul ara balanm oldu. Sultan, ayrca Se
mer kant ynetimine E b T ahi r H a r ez m yi atad. M el i k a h , bundan
sonra Dou-Kar ahanl l ar lkesine gitmek zere Kgar a yneldi ve zkente ka
dar ilerledi. Sultan, burada Dou-Kar ahanl hkmdar H a an bi n S l ey
ma n a eliler gnderip, hutbenin kendi adna okunmasn ve sikkenin adna
baslmasn istedi. H aan bi n S l ey man , M el i k a h n bu isteklerini ye
rine getirerek ona itaat etti. M e 1i k a h , bu mnasebetle huzuruna gelen H a -
s a n iyi karlam ve sayg gstererek onu lkesine iade etmiti. Sel ukl ul ar,
bu sefer esnasnda Taraz (Tal a) a kadar ilerleyerek burann hkimini de itaat
altna almlard. Sultan, Dou-Kar ahanl l ar Devl eti ni de kendisine baladktan
sonra sfahana dnd (1090).
I I . Maverannehir seferi
Sultan M el i k a h n Semerkant ynetimiyle grevlendirdii emr E b T a
hi r , ok gemeden ehir halk ve Karahanl ordusunun esasn oluturan i i l
askerleri ile anlamazla dt ve sonuta buradan ayrlarak Hr ezme gitmek
SELUKLU DEVL ETL ER TAR H U9
zorunda kald. i i l askerleri kumandan A y n d dev l e, E b T a h i r e yap
tklarndan dolay sultan M el i k a h tan korkmakta, bu bakmdan onun hare
kete geeceini dnerek kendisine mttefik aramakta idi. Nitekim o, bu amala
Dou-Kar ahanl hkmdar H a s a n n kardei ve Atba hkimi Y ak u p T e
ki n i Semer kanta davet etti. Y ak u p, A y n d d ev l e ile iin yrmeyeceini
anlaynca, aleyhinde alarak halk kkrtt. ok gemeden halk, onu ldrmek
iin fetva ald ve bylece A y n d d ev l e idam edildi. Bu durumu renen sultan
M el i k a h , tekrar Semer kanta yrd (1090 yl sonlar). Sel ukl u sultan Bu-
har aya gelince, i i l askerlerinin yardmndan yoksun kalan Y ak u p T ek i n ,
Fergana zerinde Atba ya kat. M el i k a h , ikinci kez Semer kant ele gei
rerek Ozkente gitti ve Y a k u p u yakalamak iin her tarafa asker gnderdi. Sul
tan, ayn zamanda Dou-Kar ahanl hkmdar H a s a n a mektup yazarak
Y a k u p u yakalamak ve kendisine gndermek hususunda elinden geleni yapma
sn bildirdi. te taraftan askerleri ayaklannca Y a k u p un, kardei H a s a n a
snmaktan baka aresi kalmamt. Bunun zerine sultan, H a s a n a haber gn
derip, Y a k u p un kendisine teslimini istedi. Ancak H a an , kardeini M el i k -
a h a teslim etmedi. Nihayet sultan, Ozkente yeniden sahip olduu zaman
H a an , Y a k u p u M el i k a h a gndermeye karar verdi. Bu nedenle kendi
olunu kardeine nezaret etmekle grevli bi r birlik ile ve pek ok hediyelerle Sel
ukl u sultanna gnderdi. Bu arada H a an , oluna yolda Y a k u p un gzleri
ne mil ekilmesini emretti. Fakat H a a n n olu ve yaknndakiler bunu
gerekletiremediler ve Y a k u p u serbest braktlar. nk bu srada Dou-
Karahanl hanedanndan T u r u l bi n Y n al , isyan ederek Kgar a yrm
ve bu ehri yamalad gibi H a s a n da tutsak almt. Sultan M el i k a h ,
bu durumda iki isyankr ile uramann ve onlar takip etmenin zorluunu d
nerek muhtemelen bunlardan biriyle anlaarak tekini kontrol altnda tutmay
yeledi. Bu bakmdan o, devlet adamlarndan T a c l m l k E b u l - G a n a i m i
bu ile grevlendirdi. T a c l m l k , sultann emirlerini yerine getirdi ve byle
ce sultan ile Y a k u p anlatlar. Sonuta Y ak u p, T u r u l un kuvvetlenip l
keyi ele geirmesine engel olmakla grevlendirildi. Sultan, daha sonra zkentten
ayrlarak Hor asana dnd. Sultan, ksa bir sre sonra belki de T er k en H a
t un un yeeni olduu veya Bat -Karahanl lkesinde dzen salyabileceini mit
ettii A h met H a n n vatanna dnmesine izin verdi. M el i k a h , onu kendi
sine tbi olmak artyla lkesine dnp, ynetimi ele almasna izin vermitir.
Bat n lerl e mcadel e
H z. A l i neslinden altnc imam C f er - i S ad k (l.765), byk olu s
ma i l i (l.762) arap imesi nedeniyle veliahtlktan uzaklatrm ve yerine teki
olu M u s a y atamt. Bu olay, i l er arasnda byk anlamazlklara sebep ol
du. Bir ksm i l er, I s m a i 1 in babasnn ilk ve tek halefi olduunu ne srerek
M u s a nin ve varislerin imametini kabul etmediler. Bylece tarihe, daha ok Ba-
tm l er ve I smai l l er adyla geecek olan bi r frkann temelleri atlm oldu. Bat
120 AL SE V M-E RDOAN MER L
n hareketi, balangta imamlar ve di l er (davet edenl er ) tarafndan byk bir
gizlilik iinde yrtld. Ancak H a an S abbahi l e bu hareket, yeni bi r nite
lik kazand. Sonderecede kuvvetli bir zekya ve tekiltlk vastalarna sahip
olan H a an S abb ah , etkili ve dzenli tekiltyla gizlilikten vazgemi, etra
fa dehet saan fedaileriyle insanlarn dnce ve inan dnyalarna hkim olma
ya almt.
r ak n badi si A b d l mel i k bi n A t t a, R eye geldii zaman(1071) H a
an S a b b a h daki yetenei grm ve ona I smai l tekilatn dzenlemek ve Fa
t m Hal i fesi ni grmek zere Msra gitmesini nermiti. Ayrca sultan
M el i k a h devrinde Rey ehrindeki i l eri n sk bi r ekilde izlenmesi de H a
an S a b b a h M s r a doru yola kmaya evketti (1077). H a an S abbah ,
I ran, I rak ve Suri yeyi dolatktan sonra Kahi reye gitti (1079). Fat m halifesi M u s -
t an s r , H a an S a b b a h destekleyerek halk kendi imametine davet etme
sini istemiti. Ancak daha sonra Fat m l erde veliahtlk sorunuyla ilgili olarak bir
anlamazlk kt. M u s t an s r , balangta olu N i z a r veliaht gstermise
de sonra bundan vazgeerek teki olu A h met i veliaht yapmt. H aan S a b
bah , N i z a r , bakumandan B ed r l c ema l i se A h met i destekliyordu.
Bu durumda H a an S a bba h , B e d r l c e ma l nin onu ldreceini his
setti ve Msrdan ayrlarak tekrar r ana dnp sfahana geldi (1081). O, bu e
hirde bi r sre saklandktan sonra Ki r man ve Yezd blgelerinde N i z ar lehine
propagandaya giriti, ardndan i l eri n ounlukta olduu Taberi stan, Kuhi stan
ve Crcan dalk blgelerinde faaliyette bulunarak yanda toplad. H a an S a b
bah , bu arada Damegnda yl kalm ve buradan evreye diler gndermiti.
Rivayete gre o, bu fkra mensuplar, vecd iinde cennet hayalleri grmek ve bu
suretle lm cesaretle karlamak iin haha kullanyorlard. H aan S abbah
tarafndan gelitirilen ve lmnden sonra taraftarlarnca Daveti Cedi de ad ve
rilen bu anlaya gre frka dmanlarnn, sadk tehdiileri tarafndan, din
bir grev olarak ldrlmeleri bi r prensip olarak kabul edilmektedir. Bu pren
sipler iinde faaliyette bulunan H a an S a b b a h n yandalar ile bir tehlike
oluturmaya balamas, Sel ukl u Devl eti nin dikkatini ekmekte gecikmedi. Ni
tekim N i z a m l m l k , Rey Rei si E b M s l i m den H a s a n n faaliyetle
rine son verilmesini ve yakalanmasn istedi. E b M s 1i m in ii sk tutmas
ve her yerde aramas zerine H a an S a bbah , R e y e gitmeye cesaret ede
medi. H a s a n , bu durumda kendisini gvence altnda tutabilecei bi r yer ara
maya balad ve bunun iin de Kazvi n civarnda Rudbar vadisinde kayalk bi r yer
zerindeki Al amut Kal esi ni elegeirmeyi planlad. Kartal Yuvas demek olan
Al amut, bu srada sultan M el i k a h adna M eh di adnda bir alevinin yneti
minde idi. H a an S a bba h , nce Al amut halkndan bir gurubu kendi taraf
na ekmi, sonra da gizlice kaleye girmiti (1090). Bir sre orada kendini tantmadan
yaayan H a an , burada kendini gvenceye alnca ilk ii M e h d i yi kaleden
karmak olmutu. H a an , gizlice mezhebe girmi bulunan Gi rdkh ve Dame
gn yneticisi reis M u z a f f er M s t ev f ye yazd bi r mektubta Al amut
kalesinin karl olarak M eh di ye bin dinar denmesini bildirdi. H a-
SEL UK L U DE VL ETL E R TAR H
121
san S a bba h , bundan sonra Al amuta snr blgelerini ve buraya yakn yerle
rin ele geirilmesi iin byk aba harcad. Kurduu tehlikeli tuzaklara
dmeyenleri ve kendilerine muhalif grd devlet adamlarn acmaszca ldrt
t, bi r ksm halk da kan dkerek ve zor kullanarak kendi tarafna ekti. Elege-
irdii kalelerle yetinmeyip, bina yapmna elverili her yere bir kale yaptrd.
Devrin tarihisine ( I bn l es i r ) gre, Batm l er ve I smai l i yye denilen bu son
devletin sahipleri hakknda sultan M el i k a h devrinde bilgiler edinildi. O dev
rede 18 Bat n , toplanp Sdrede bayram namazn klmlar, ehrin hnesi de on
lar dikkatle izledikten sonra yakalayp hapsetmi, haklarnda soruturma yaptktan
sonra da salvermiti. Bu, Batm l er i n yaptklar ilk toplant idi. Batm l er , daha
sonra I sfahanda oturan Svel i bi r mezzini Bat n l i e davet ettiler, fakat mez
zin bu daveti kabul etmedi. Batm l er de kendilerini ihbar etmesinden korkarak
onu ldrdler. Onlar tarafndan ldrlen ilk ahs bu mezzindir. N i z a m l -
m l k , bunu haber ald zaman, mezzini ldrmekle sulananlarn derhal ya
kalanmalarn emretti, Sonunda bu cinayetten Ta h i r adl bi r marangoz, sorumlu
tutularak ldrld. Batm l er den ldrlen ilk ahs da bu marangozdur. Bu s
rada Al amut ve evresinin kta sultan M el i k a h n emirlerinden Y or u n t a a
aitti. O, H a an S a bba h ve yandalarnn davranlar zerine sk sk Al amut
eteklerine saldrmaya balad. Bu Sel ukl u kumandan, H a an S a bba h m da
vetini kabul edenleri ve ona balananlar ldrmekte ve mallarn yamalamakta
idi. Y or u n t a n kale yrelerindeki bu basks nedeniyle Al amutta yeterli er
zak biriktirilmediinden orada yaayanlar skntya drd. Sonuta onlar, ka
leyi birka atlya brakp, gitmeye niyetlendiler. te bu srada H a an S abbah ,
Fat m halifesi M u s t a n s r dan oray terk etmemeleri ve yaknda baarya (i k
bl ) kavuacaklar hususunda emir aldn syledi. Onun bu yalan, halka id
detli bir direnme gc verdi ve onlarn Al amutta kalmalarna sebep oldu. Ayrca
buraya da Bel de-i i kbl adn verdiler. Fakat bu olaylar esnasnda Y or u n t a -
n birdenbire lmesi (1091), kalenin zabt iin yaplan gayretleri sonusuz brak
t. Tabii Y or u n t a m lm, yaknda baarya ulalaca hususunda yalan
habere ramen, H a an S a b b a h a esiz bi r propaganda gc salamt. H a-
s a n , bu olaydan sonra dilelerinden H s ey i n K a i n i yi halk Bati ni l i e da
vet iin Kuhi stana gnderdi (1091). H s ey i n , Kuhi stan halkndan bi r ksmnn
daveti kabul etmesi zerine orada yerleti. H a an , buradaki yandalarnn y
netimi iin bir ni b atad. Kuhi standaki Batm l er de H a an S a b b a h n Al a-
mutda yapt gibi, halk bu mezhebe girmeye davet edip evreyi elegeirmeye
baladlar. Onlar, ellerinden geldii kadar fitne karmak ve kaleleri zabtetmekle
megul oldular. Batm l er i n b daveti ve onlara komu Msl man toplulua zarar
vermeleri olay, aa kt zaman sultan M el i k a h , 1092 yl balarnda, emr
A r s l a n t a H as an S abbah ve yandalarn ortadan kaldrmak iin grev
lendirdi. A r sl i ant a, Temmuz 1092 tarihinde Al amutu kuatt. O srada H a -
s a n n yannda bulunanlarn says 60-70 kiiyi gemiyordu. Onlarn erzaklar
da ok azd, buna ramen Sel ukl u askerlerine kar koyarak savayorlard. H a
an S a b b a h n, ad D i h d r E b A l i olan di si Z e v r e ile Ardi stan bl
122
AL SE V M-E RDOAN MER L
gesinden gelip Kazvi ne yerlemi ve ora halkndan bir gurup onun arsna
uymutu. Ayn ekilde evredeki ehir ve kasabalardan davete uyan ok sayda
insan da Kazvi nde yerlemilerdi. Skk durumdaki H a an , bu srada
E b A l i den yardm istedi; o da toplad askerleri, silah ve gereleri ile H a -
s a n n yardmna gnderdi. Saylar 300 kiiyi bulan bu yardm kuvveti, Al amut
kalesine girmeyi baard. Bylece kuvvetlenen Batm l er , onlarla szlemi olarak
kalenin dnda bekleyen Rudbr halkndan bi r gurubun yardmyla Sel ukl u or
dusuna baskn yaptlar (Ekim 1092). Bu beklenmedik saldr karsnda bozguna
urayan A r s l a n t a n askerleri geri ekilmek zorunda kaldlar.
Sultan M el i k ah , A r s l a n t a Al amut. a gnderirken, emirlerinden K
z l S a r da Horasan askerleriyle KuJ istan daki Bat n l eri ortadan kaldrmak
iin grevlendirmiti. K z l S ar , Si standa Der e kalesinde onlar kuatp sa
vaa balad. Bu srada sultan M el i k a h m lm haberi geldiinden K z l S a
r i g, kuatmay brakp ekildi, askerler de daldlar (Ayrca Bk. M el i k a h
devrinde Si stan).
Sultan M el i k a h Batm l er i n kkn kazmak iin areler arad ise de ha
yatnn sonuna yaklat iin dndklerini gerekletiremedi. Onun lmn
den sonra Bat n l eri ortadan kaldrmak iin yaplan almalarda gerileme oldu
ve onlarn kardklar karklklarn boyutlar nemli llere ulat.
Suriye ve Filistin olayl ar
Sultan M el i k a h m Kuzey-Sur i yeden ayrlmasndan sonra melik T ut u,
harekete geerek Fat m ynetimindeki Sayda ve Beyr ut ehirlerini feth etmiti.
Bylece Suri ye ve Fi l i sti n ky ehirlerinin byk bir ksm Sel ukl u ynetimi al
tna girdi (Haziran/Temmuz 1087). te yandan Hal eb Sel ukl u valisi A k s u n gu r ,
Munki z ailesinin elinde bulunan eyzer zerine yrd (Eyll 1088 sonlan). Onu
bu harekete, Efami yeye bal Latm n halk ile Munki z emri N asr bi n A l i
arasndaki bir anlamazlk sevk etmiti. A k s u n gu r , ehir evresine aknlar d
zenlemi ve kaleyi de kuatmt. Zor durumda kalan N asr , sonunda Latmi nl i -
l er ile iyi geinmeye sz verince A k s u n gu r , bir yl sonra Antakyaya bal
Ber zye kalesini Er meni l er den teslim ald(Ekim/Kasm 1089). Bu kale, dokuz ay
sonra yine A k s u n g u r un emri ile tamamen ykld.
B e d r l c e ma l nin byk abalaryla durumu olduka dzelen Fat m
Devl eti , Fi l i sti n ve Sur i yeyi geri almak istiyordu. Nitekim B ed r l cema l , N a -
s r dd ev l e C u y u kumandasnda byk bir orduyu bu blgeye gnderdi.
Fat m ordusu, ok gemeden Akdeni z in nemli bir ky ehri olan Sur u kuatt.
ehrin hkimi kad A y n d d ev l e E bu l - H a s en bi n E b U k a y l n bu
srada lmesi zerine onun ocuklar Fat m ordusunun basks karsnda teslim
olmak zorunda kaldlar. Fat m ordusu, bundan sonra Sayda, Beyr ut, Akk ve
Cbeyl gibi ehir ve kaleleri yeniden elegeirdi. Fat m l er, bununla da yetinmeye
rek Baal beke dek ilerlediler. Baal bek ve Humus hkimi ve Sel ukl ul ara bal
SELUK L U DEVL ETL E R TAR H 123
olan H a l ef bi n M l i b, C u y u ye itaatini bildirmi ve hutbeyi de Fat -
mler adna okutmutu. Fat m l eri n bu seferdeki son dura Suri ye Sel ukl u Me~
l i kl i i nin bakenti D mak oldu. Onlar, adgeen ehri kuattlarsa da bu kez baar
kazanamadlar. Ancak genelde baarl grnen bu seferden sonra Fat m ordusu
M s r a dnd.
Fat m l eri n bu harektyla nemli ky ehirlerinin hkimiyetini kaybeden me
lik T u t u , hemen Byk Sul tan M el i k a h a eliler gndererek durumu bil
dirmi ve yardm istemiti. Sultan M el i k a h , H al et valisi A k s u n gu r , Urfa
valisi B o z a n ve Antakya valisi Y a s y a n a emirler gndererek T u t u -
un hizmetine girip ona yardmc olmalarn bi l di rdi (1090). T u t u un kendisi
ne katlan bu emr ile, ilk hedefi Humus olmutu. nk H al ef bi n M l i b
Fat m l eri tanyp, onlar adna hutbe okutmakta, zellikle yol keserek soygunlar
yapmaktayd. I bn M l i b, bu kalabalk Sel ukl u ordusunun basks karsn
da fazla bi r direnme gsterememi, kendisi, ailesi ve servet iin aman dinlemiti.
Sel ukl u melik ve kumandanlar, onun bu isteini kabul ederek ehri teslim ald
lar. Sultan M e 1i k a h n yazl buyruuna uyularak Humus, T u t u un yne
timine brakld. T u t u , yannda I bn M l i b ve iki olu ile Humus tan ayr
larak I r kaya yrd. Trabl usamm kuzey-dousundaki I rka kalesi, bu srada
I bn M l i b in ynetiminde bulunuyordu. T ut u buray da igal etti. te yan
dan A k s u n gu r ise yine I bn M l i b i n hakimiyetindeki Efami ye kalesini
elegeirerek ynetimini eyzer Munk z emri N a s r a verdi (21 Austos 1091).
I r ka kalesinin ele geirilmesinden sonra T u t u ve beraberindeki Sel ukl u emir
leri, kad E bu l - H a s a n bi n A mma r n ynetiminde bulunan Trasl usama
yryerek buray kuattlar. Mancnklar da kullanan Sel ukl u kuvvetleri kar
snda direnemeyeceini anlayan I bn A mmar , bu tehlikeden kurtulabilmek iin
hile yollar arad. O, nce T u t u un kumandanlarna haberler gndererek pa
ra ve mal vaad edip kandrmaya alt. T u t u un kumandanlar, onun bu ne
risini kabul etmediler. I bn A mmar , ikinci kez A k s u n g u r un veziri
Z er r i n k e me r i elde etmeyi denedi ve ona deerli armaanlar ve para vere
rek efendisini kazandrmak iin kulland. Z er r i n k emer i nbu giriimi dnda
A k s u n gu r a30 bin altn ve deerli hediyeler gnderildi. Ayrca I bn A mmar ,
sultan M el i k a h n i l Trabl usamn kendi ynetiminde kalmasn bildiren
menurlarn ieren buyruunu da A k s u n gu r a gsterdi. Bu buyruk A k s u n -
g u r un T ut u a itiraz iin yeterli olmutu. O, T u t u a Sultann verdii
byle menurlar elinde bulunduran bi r kimseyle asla savamam dedi. Bu itira
za ok kzan T u t u 5un Sen bana tbi deil misin? diye sormasna, A k s u n
gu r Ben, sana ancak Byk Sul tana isyan durumunda olmadka
tbiyimcevabn verdi. Bu anlamazlk sonucunda A k s u n gu r , ertesi gn ku
atmay brakarak Hal ebe dnd. Hemen ardndan emr B o z a n n da Ur faya
dnmesiyle, T u t u , Trabl usam nnde yalnz kald ve kuvvetleri de azald
iin kuatmay kaldrarak D maka gitti (1091 sonlar). T u t u , oullarndan bi
rini gndererek A k s u n g u r u bu olumsuz davranlar sebebiyle sultan M e -
124 AL SE V M-E RDOAN MER L
l i k a h a ikyet etti. Sultan M el i k a h , bu durumu pek nemsememi,
T u t u un olu da D mak'a dnmek zorunda kalmt. Bylece Fat m l eri n eli
ne geen Fi l i sti n ve Suriyenin nemli ky ehirleri geri alnamad. Ancak bu olay
lardan sonra sultan M el i k a h m Badat ikinci ziyareti srasnda R o z a n ve
A k s u n g u r a Suri ye sahillerindeki ehirleri feth etmek isteyen T u t u un
hizmetine girmelerini ve daha sonra birlikte M s r 'a yryerek oray ele
geirmelerini emretmesi, onun Fat m l ere iyi bir ders vermeyi dndn gs
teriyor.
Abbas vezirinin grevden uzaklat rl mas
Abbas hal i fesi M u k t e d , veziri E b c a nm almalarndan memnun
du. Buna ramen birka sebepten grevinden uzaklatrld. Sebeplerden birine
gre, Sel ukl u veziri N i z a m l m l k , onun yerine kendi olunu halifeye vezir
yapmak istiyor, bu nedenle E b ca ya di biliyor ve daima halifeye onun hak
knda ihbarlarda bulunuyordu. Baka bir sebep de u idi: Sultan M el i k a h ,
Semerkant ele geirdii zaman Badata mjdeci geldi, halife memnun oldu. Mj
deciye hi l at verip ikramda bulundu. Ayrca mjde davullar aldrtt ve ehri ss
letti. Vezir E b ca, Bu mjde ne mjdesidir, ne oldu?. K firlerin
ehirlerinden bi r ehir mi feth oldu?. Semerkant halk Msl mand r, bu mjde
ve sevin gereksizdir dedi. E b ca m bu szlerini dmanlar sultana bi l
dirdiler. Sultan, bunu renince fkelendi, halifeye eli gnderip, onu grevin
den uzaklatrd. Vezir E b c a n grevinden uzaklatrlmasnn sebeple
rinden biri de gayri Msl i ml ere ho grl davranmyor, cizye demeye, hatt zel
elbise giymeye mecbur ediyordu. Onun bu sert davran yznden nde gelen
Yahudi l er, Msl man olmulard. Abbas vezirinin gsterdii bu iddet, gayri Ms
l i m topluluk arasnda honutsuzluk yaratt ve onlar, bu durumu Badat hnesi
G ev h er y i n e ikyet ettiler. G ev h er y i n i n sfahana giderek ikyeti
sultana haber vermesi zerine, sultan ve N i z a m l m l k , onun grevden uzak
latrlmasn istediler (Ekim 1091). Bylece halife, bu istei yerine getirerek
E b ca y grevinden azletti. N i z a m l m l k , onun Badat ta kalmas
n bile sakncal bulmu, bu nedenle E b ca, bu ehirden uzaklatrlmt.
nce Abbas vezirliini, vekleten E b S a d bi n Mu s al a (M a v s a l a ) ya
ve i'mi, daha sonra Di yarbak r emri A m d d d ev l e bi n F a h r d d ev -
l e C h eyr halifenin veziri olmutu (Ocak 1092).
M el i kah B adat i ki nci zi yareti
Sultan M el i k a h , 1091 yl sonbaharnda beraberinde vezir N i z a m l
m l k olduu halde, ikinci kez Badata geldi(5 Kasm). Sultan ve yanndakiler,
Badat il snrna girdii zaman onlar halifenin vezir vekili E b S a d bi n M u
sa 1a karlamt. Sultann bu gelii nedeniyle kardei T ut u, Hal eb emri A k
s ungur , Urfa emri B oz an , emr u b u k ve teki Sel ukl u emirleri, Badata
arlmlardr. Bu mnasebetle Badatta by__ genlikler yapld. Sultan M e -
SEL UK L U DE VL ETL E R TAR H 125
1i k a h adna Di cl e nehri zerinde dzenlenen Donanma gecesi Badatl l ar a
benzerini hi bi r zaman gremeyecekleri bir gece yaatmt. Sultann katld
bu enlik gecesinde, Di cl e, batan baa klandrlmt. Nehrin iki yakasnda ne
kadar kayk varsa toplanm, bunlar fenerler ve mumlarla sslenmiti. Badat
halk da nehrin kenarnda yer yer ateler yakm, gece sanki gndze dnmt.
Sabaha kadar sren bu enlie N i z a m 1m 1k ve teki devlet ilerigelenleri de
katldlar, pek ok air bu geceyi vasflayan iirler yazdlar.
Sultan M el i k ah , Badatta iken S a d ddev l e G ev h er y i n ile emr
u b u k u Hi caz ve Yemeni ele geirmekle grevlendirmiti. M el i k a h , da
ha sonra Badatta Sul tan Cami i nin inasn emretti ve ok gemeden caminin
yapmna baland (ubat/Mart 1092). Binann kble ynn, sultann mneccimi
B e h r a m ile bir gurup rasad bilgini, tespit ettiler. Yapm faaliyetinin yrtl
mesi iin kad el kudt E b B ek r am grevlendirilmiti. Ayrca sultan, ca
minin evresine arlar yaplmasn emretti. Vezir N i z a m l m l k , T c l -
m 1k ve teki byk emrler de Badat a geldiklerinde kalmak zere konaklar
yaptrmaya baladlar. Sultan, Badatta iken Suri ye ve teki lkelerde ok say
da deprem oldu (26 Kasm 1091). Bu deprem sonunda Antakyada birok ev ykl
m ve enkaz altnda kalan pek ok kii lmt. Yine Antakya surlarndaki doksan
bur yklmt. M el i k a h , yklan burlarn yaplmasn emretti. Sultan, da
ha sonra ikinci kez geldii Badatdan ayrlarak(25 Nisan 1092) sfahana gitti.
Hi cazn durumu
Mekke erifi M u h a mmed bi n E b H a i m, 1068 ylnda hutbeyi Ab
bas halifesi K aai m B i emr i l l a h ve sultan A l p A r s l a n adna okutmaya
balamt. M el i k a h tahta getikten sonra Mekke eri fi ile aradaki dostluu
kuvvetlendirmek amacyla Hac emri S l r - H or a s a n Mekkeye gnder
di. S l r - H or a s a n , Gaznel i l er i n yaptrd anlalan ve E bu l -
K as m D i h k a n adl birinin muhafaza ettii byk Kbe rtsn de Mek
keye gtrmt. zerinde M a h mu d bi n S eb k t ek i n yazl, sar ipekten
yaplm bu rt, o zamana kadar plak duran K abeye rtlmt. te yandan
halife K aai m B i emr i l 1a h ld zaman(1073), M u s t a n s r ie kararak
Mekkede hutbenin tekrar Fat m l er adna okunmasn salamaya alt ve bunda
da baarl oldu. Bylece hutbe Fat m halifesi adna okunmaya balad. Ancak
M el i k a h , bu durumu kabul etmedi ve S l r - H or a s a n tekrar Mek
keye gnderdi. S l r - H or a s a n , er f i l e anlaarak Mekke ve Medi nede
hutbeyi Abbas halifesi M u k t ed ve sultan M el i k a h adna okutmakta ba
ar salad. Ayrca Mekke er i fi , sultan M el i k a h m kzkardei ile evlenmek
istemiti.
A t s z m Suriyede baarl olduu ve Kahi r eye kadar sefer dzenledii s-
ralarda, Fat m l er de Hi caz manev adan da olsa elde tutmaya alyor, bu ba
kmdan blgede adlarna hutbe okutmak istiyorlard. Nitekim 1076/1077de Medi ne
emri Sel ukl ul ara tbi H s eyi n bi n M h en n idi. Fat m l eri n M uhi t el -
126
AL SE V M-E RDOAN MER L
A l ev adl bir adam ise Medi ne'yi ele geirmeyi baarmt. M u h i t el -
A 1e v ye Medi ne halk da yardm etmiti. nk H s ey i n bi n M h en -
n , haclardan para almakta ve halk bunu ho karlamamakta idi. H s e
yi n bi n M h en n ise ehirden karldnda sultan M el i k a h a snmak
zorunda kald. Bylece Medi ne'de hutbe Fat m halifesi M u s t a n s r adna okun
du. Fakat iki- yl sonra Mekke ve Medi nede hutbelerden, Fat m halifesinin ad
kaldrlp, Abbas halifesi M u k t e d ve sultan M el i k ah " m adna okutulma
ya baland (1079/1080). Sel ukl ul ar n nce Gney-douya ve sonra da Hal ebe
hkim olmas, sultann da Badata gelmesinin etkileri grlm, Mekke ve Me
di nede hutbe Abbasi l er ve M el i k a h adna okunmaya devam etmiti. Bylece
kutsal ehirlerde hkimiyetin ve hutbenin siyas olaylara gre deitii grlyor.
te yandan sultan M el i k a h m Hi caz ve Yemende hkimiyeti salamakla g
revlendirdii S a d d d ev l e G ev h er y i n , bu blgeye gidecek olan Sel uk
l u kuvvetlerinin bana kumandan olarak T r e k adl bir emri atad. Ayrca
bu kumandana Y ar n k u yardmc olacakt. T r e k , nce Hi caza geldi, fa
kat onun burada halka kt davranmas er i f E b H i m i n ikayetlerine se
bep oldu. O, daha sonra gneye ilerleyerek Yemeni ele geirme harektna balad
ise de buraya geliinin yedinci gn iek hastalna yakalanarak ld; yerine
Y ar n k u geti. Sel ukl u kuvvetleri, T r e k in planna uygun olarak hare
kta devamla Aden ve evresini de elegeirerek Sel ukl u Devl eti ne ba-
ladlar(1092).
Meli kah-Ni zamlml k anlamazl
Vezir N i z a m l m l k , sultandan sonra gelen tek sz sahibi kii olmas ne
deniyle Sel ukl u Devl eti , dar tekilatnda kendi otoritesini sarsmamak iin kim
seye gz atrmyordu. O, bu otoriteyi, says 20 bine ulaan gul m (zel asker)
ve taraftarn lkenin eitli yerlerinde nemli grevlerine yerletirdii bir dzi
neye yakn ocuklar ile salamakta idi. N i z a m l m l k n iktidar ve kudre
tini sk bir ekilde korumas, baka devlet adamlarna imkn tanmak istememesi,
onun etrafnda yava yava gayri memnun bir topluluun olumasna neden olu
yordu. te yandan tahta geii srasndaki yardmlarndan ve devleti baaryla y
netmesinden dolay sultan M el i k a h da N i z a m l m l k takdir etmekte
idi. Nitekim sultan, nce atabek nvan vermi, sonra Peder diye hitap ederek
verdii deeri gstermiti. Ancak vezirin ocuklarnn ve adamlarnn izledikleri
korkusuzca siyaset ve evresindeki teki devlet adamlarna yukardan bakmala
r, hatt sultan bile dinlemez halleri, M el i k a h i zaman zaman sinirlendiri
yordu. Tabii bu gibi durumlarda N i z a m l m l k n dmanlar da sultan
zerinde etkili olmulard. Nitekim o devrin kaynaklar, sultan ile N i z a m l
m l k n arasnn almasna sebep olan olaylar hikaye etmilerdir. yleki:
\
I bn A l l n adl ok zengin bir Yahudi , N i z a m l m l k n ilerigelen
adamlar arasnda yer almt. I bn A l l n , bu sayede yllk 100 bin altn kar
lnda Basr a blgesi ml tezi mi olmutu. Zamanla onun nfuzu sonderecede art
SELUKL U DE VL ETL E R TAR H 127
m; hatt bn A 11 n n kars ld zaman ehrin kads dnda, btn
Basr al l ar cenazenin arkasndan yrmlerdi. Sultan M el i k a h , Aralk
1079/0cak 1080de avlanmak iin Huzi stana gitmi ve Ahvaza ulap orada ko
naklamt. Sultann emirlerinden Badat hnesi G ev h er y i n ve H u mar -
t ek i n de sultanla beraberdiler. Onlar, sultan I bn A l l n ldrtmesi iin
tahrik ediyorlard. M el i k a h , cenaze dolaysyla Musl manl ara yaplan duy
duunda bn A l l n n ldrlmesini emretti ve bu emir yerine getirildi. Bu
olay zerine N i z a m l m l k n can sklm ve gn evinden dar kma
yarak sultana gcendiini belli etmiti. Daha sonra N i z a m l m l k e davra
nndan vazgeip, huzura kmas tavsiye edildi; o da bunu kabul ederek sultan
iin byk bir len hazrlatt ve bu lende M el i k a h a pek ok hediye tak
dim etti. Sultan, vezirini gn huzura gelmediinden dolay knad; N i z a m l
m l k de zr dilemek zorunda kald. Sultan M el i k a h , Basr ay yllk 100
bin altn ve 100 at vermek artyla H u ma r t ek i n i n ynetimine brakt.
Vezir N i z a m l m l k e kar olanlardan biri de Tura Di van bakan K e -
ma l d d ev l e E b u r - R z a nin olu ve divanda ni bi S e y y i d ii r -
r es E b u l - M eh as i n idi. Sultan M el i k a h , onu sevmi ve kendi ne-
dimliine semiti. E b u l - M eh a s i n ayrca N i z a m l m l k n de damad
idi. O, buna ramen N i z a m l m l k n kuvvet ve kudretini ekemiyor, vezir
ve adamlar hakknda sultana ikayette bulunuyordu. E b u l - M eh a s i n , bu ko
nuda sultana, N i z am l m l k i l e adamlarn bana teslim et, ben de sana on
lardan alp bir milyon altn vereyim. nk onlar, hazine ve halkn maln yiyorlar,
baz ehir ve kyleri kendilerine tahsis ediyorlar dedi, Bunu duyan N i z a m l
m l k , atlar, silhlar ve btn tehizatlaryla Trkl erden oluan binlerce as
kerinin de katld byk bir len dzenledi v eM el i k a h davet etti. Sultan,
bu lene geldii zaman N i z a m l m l k , Ben sana, babana ve dedene hiz
met ettim. Bu bakmdan benim hizmet hakkm vardr. Bana ulaan haberlere g
re, malnn onda birini aldm syleniyor. Maln aldm dorudur, fakat aldm
bu mallar senin iin topladm u klelere, ayn ekilde sadakalara, balara
ve vakflara harcyorum ki, senin iin bunlardan daha muazzam bi r hatra, daha
byk bir kr ve cevap olamaz, ite mallarm ve sahip olduum her ey gzleri
nin nndedir, istersen bunlarn hepsini al, bana bir h r ka ve zavi ye yeter dedi.
Bu szlerden sonderecede duygulanan M el i k a h , E b u l - M eh a s i n i n gz
lerine mil ekilmesini ve Sve kalesine gnderilmesini emretti. Babas K ema-
1 1m 1k , bu olay duyunca N i z a m l m l k n evine snd ve malndan
sultann hzinesine 300 bin altn vermek suretiyle cann kurtarabildi. Ayrca o,
grevinden uzaklatrlm ve yerine N i z a m l m l k n olu M ey y i d l -
m 1k Tura Di van Bakanl na atanmt (ubat/Mart 1084). Tabii sonu, N i
z a m l m l k iin dmanlarna kar tam bi r zafer olmutu.
Emr H u ma r t ek i n i n veziri A m d d d ev l e bi n B eh men yar , dar
ilerdeki tecrbe ve ustal ile nl olup, bu nedenle sultann hizmetine girmi
ve derecesi hzla ykselmiti. I bn B eh men y a r da E bu l - M eh a s i n ile dost
128
AL SE V M-E RDOAN MER L
olup, bunlarn ikisini bi r araya getiren tek ortak nokta N i z a m l m l k e duy
duklar dmanlk idi. Nitekim I bn B eh men yar da arkada gibi, N i z am l -
m 1k hakknda serveti bo yere harcyor diye sultana ikayette bulunmutu.
Ayrca vezirliin I bn B eh men y a r a verilmesinin kararlatrld rivayeti de
kmt. te yandan M el i k a h n C f er ek adl bir maskaras vard. 0, sul
tann huzurunda N i z a m l m l k n taklidini yapyor ve onun aleyhinde sz
ler sylyordu. Bel h ve evresinin valisi olan N i z a m l m l k n olu
C ema l l m l k , bu haberi duyduu zaman, hemen harekete geerek sfahana
geldi. Kardeleri M ey y i d l m l k i l eF a h r l m l k kendisini karladlar.
C ema l l m l k , C f er ek i n yapt maskaralklara gz yumduklar iin her
ikisine de kzd. O, daha sonra sultann huzuruna kt, C f e r e k yine orada
N i z a m l m l k n taklidini yapyordu. C ema l l m l k , huzurda olmas
na ramen C a f er ek i azarlad ve Senin gibileri nasl olur da burada bulunur
ve byle bir toplulukta sultann huzurunda konuabilir? dedi. Sonra huzurdan
kar kmaz C f er ek i n yakalanp tutuklanmasn ve dilinin ensesinden
karlarak kesilmesini emretti.,Bu emir yerine getirildi ve C f er ek ld. C e
ma l l m l k , bununla da yetinmemi, bn B eh men y a r da yakalatp
gzlerine mil ektirmiti. Tabii onun bi r devlet adamna ve sultann maskarasna
davran, hi hakk olmad yetkileri kullanmas, sultann ona kar harekete
gemesini gerektirdi; ancak sultan, balangta bu olaylar karsnda ses karmad.
M el i k a h ve N i z a m l m l k , Ni abur 'a gittikleri zaman C ema l l
m l k de onlarla beraberdi. Sultan, onu ortadan kaldrmaya karar vermiti. On
lar, sfahana dnmek istediklerinde N i z a m l m l k , daha nce yola kmt.
M el i k a h , bu srada Horasan Am di ni yanna ararak ona, Senin iin ken
di ban m, yoksa C ema l l m l k n ba m sevimlidir? diye sordu. m d
Elbette kendi bam diye cevap verince, sultan, eer onu ldrmezsen* ben se
ni ldrtrm dedi. Am d, M el i k a h n huzurundan ktktan sonra C ema
l l m l k n zel hizmetinde bulunan bir hizmetiyle grt ve ona gizlice, Sul
tan, onu yakalayp ldrmek istiyor, sizin onu ldrmeniz, sultann aka ldr
mesinden sizin iin daha uygundur dedi. Akl biraz noksan olan hizmeti de
Am din bu szlerine uyarak erbet kabna zehir koydu. C e m a 1 1m 1k er
bet isteyince, hizmeti zehir koyduu kab verdi. C ema l l m l k , bunu ier
imez ld (Kasm/Aralk 1082). Sultan, lm haberini aldktan sonra Ni abur -
dan ayrld ve yolda N i z a m l m l k e yetierek olunun ldn bildirdi,
ona basal diledi ve Ben de senin olunum, sen sabredip T a n r dan sevap
bekleyenlerin en iyisisin diyerek teselli etti. Bylece C ema l l m l k , kendi
ni bilmezliin cezasn ekerken, babas ile sultann arasnn daha fazla almas
na sebep oldu.
N i z a m l m l k kskanan ve aleyhinde alan devlet adamlarndan biri
deE bu l - G an i m T a c l m l k idi. O, nce ser henk Savt ek i r i i n hizme
tinde alt. S av t ek i n sultann huzurunda onu ok vmt. Bylece sultan,
T a c l m l k hizmetine ald, oullarnn vezirlii ile harem dairesinin ileri
SEL UK L U DE VL E TL E R TAR H 129
ne bakmak, Tura Di van Bakanl 'm yrtmek gibi grevleri ona verdi. T a-
c l m l k yava yava sultan ilemeye balamt. Nitekim sultanda,
N i z a m l m l k den bkma iaretleri grlmeye balad. Ancak T a c l m l k ,
bu ite akll davranyor, kendisi sultana yaklatka N i z a m l m l k de y
celtmek hususunda elinden geleni esirgemiyordu. nk o, A mi d d d ev -
l e bn B eh men yar v eE bu l - M eh a s i n i n urad akbetten ders almt.
T a c l m l k , Byk Di van yelerini de kendi tarafna ekmeye alyordu. Bu
bakmdan mal ilerle uraan mstevj M ec d l m l k ile askerlerin ilerine
bakan Ar zul cey S ed i d l m l k , N i z a m l m l k e muhalefet etmek iin
onunla birlik olmulard. ok gemeden T a c l m l k sultana, N i z a m l
m l k , her yl fakihlere, sfilere, K ur an okuyanlara 300 bin altn veriyor; eer
bu para ile bir ordu donatlrsa onunla stanbul surlarn bile fethetmek
mmkndr diyerek N i z a m l m l k fazla para harcamakla sulamt. M e
l i k ah , bunu iittii zaman, N i z a m l m l k yanma ararak bu mesele
hakknda fikrini sordu. N i z a m l m l k de cevap olarak, Ey dnya sultan,
ben ihtiyar bir adamm, eer beni mezada versen bana kimse altndan fazla
para vermez. Sen gensin, seni de mezada verseler sen de 100 altndan fazla et
mezsin. T an r , sana ve bana, kullarndan hi kimseye nasip olmayan bata bu
lunmutur. Buna karlk sen, o T a n r nin dinini yceltmeye alan, onun aziz
kitabn tayanlara ylda 300 bin altn sarf etsek ok mudur?. Sen, her yl asker
lere bunu iki katn sarf ediyorsun, halbuki bunlarn en kuvvetlisi ve en nianc
snn att ok, bir milden ileri gitmez. Bunlar ellerinde bulunan kllaryla yalnz
kendi yaknnda bulunan kimseleri ldrebilirler. Ben ise sarfettiim bu para ile
yle bi r ordu donatyorum ki, onlarn dualar ok gibi t Ar (dokuzuncu gk) a
kadar gider ve Ta n r ya ulamak iin ona hibi r ey engel olamaz dedi. Sul
tan, onun bu szleri zerine duygulanarak alamaya balad ve vezirine, Sen,
bu ordunun saysn elinden geldii kadar oalt, sana istediin kadar para hazr,
dnyann serveti enindir dedi.
N i z a m l m l k e kar kanlardan biri de M el i k a h n ei T er
k en H at u n idi. Bunun sebebi de sultann veliahdnn, ocuklarndan hangisi
nin olaca sorusu idi. nk M el i k a h m daha nce veliaht yapt A h met
ve ok sevdii Davu t lmlerdi. Bu durumda sultana veliaht olabilecek iki aday
vard. Bunlardan biri, M el i k a h m amcas Y a k u t nin kz Z bey deH a -
t u n dan doan B er k y a r u k idi. B er k y a r u k , adaylarn yaa en by
ve deerlisi olup, N i z a m l m l k tarafndan destekleniyordu, i ki nci aday ise
T er k en H a t u n dan dnyaya gelen M ah mu t idi. T er k en H at u n , olu
nun veliaht yaptrabilmek iin her trl yolu deniyordu. Tabiatyla T a c l m l k
de Sel ukl u vezirliini elegeirebilmek iin M a h mu t u destekliyor ve bu ko
nuda T er k en H at u n ile ibirlii yapyordu. Bu durumda T er k e n H at u n ,
daima N i z a m l m l k ktlemek asndan M el i k a h etkilemeye ba
lad. O, zellikle N i z a m l m l k n kendi oul, damat ve adamlarn devletin
en yksek grevlerine getirdiini, bunlarn emirleri dinlemeyerek bamsz hare
130 AL SEV MERDOAN MER L
ket ettiklerini ve halk tarafndan birer kk hkmdar sayldklarn sultana
tekrarlayp duruyordu. N i z a m l m l k ise ya ilerlediinden ve hayattan da
bkm olduundan kendi aleyhindeki bu almalara ve hilelere nem vermiyor
du. Ancak bu srada meydana gelen bir olay, N i z a m l m l k n dmanlarn
bir lde hakl karyordu. yleki:
N i z am l m l k , olu ems l m l k O s ma n Mer v valiliine tayin et
miti. Sultan M el i k ah ise ilerigelen emirlerden biri olan K od a n hne ola
rak ayn ehre gnderdi. Bir sre sonra K odan ile Os man arasnda anlamazlk
kt. Bu anlamazlkta gen yata olmasna ramen, bulunduu yere ve daha ok
babasnn nfuzuna gvenen Os man , hneyi tutuklatt, fakat daha sonra onu
serbest brakt. O da yardm istemek ve ikayetini bildirmek iin sultann huzu
runa karak duruma aklad. M el i k a h , derhal harekete geerek, Ta c 1-
ml k ve M ecd l m l k gibi devlet adamlaryla N i z a m l m l k e bir
mektup gnderdi. Sultan, bu mektubunda yle diyordu: Eer saltanatta ve ml
knde ortam isen bunun da bir hkm ve kural vardr. Fakat benim naibim
ve benim emrimdeysen, o takdirde bunlarn artlarna uymalsn. Oullarndan
her biri, bir lkeyi istil etti ve byk bir eylete vali oldular. Bununla da yetin
meyerek devlet ilerine tecavz ve mdahale ettiler. nnde vezirlik almeti di
vi ti ni n kaldrlmasn ve bandan sarn alnmasn emretmemi ister misin?.
Sultian, N i z a m l m l k e mektubu vermekle grevlendirdii heyetle beraber
yakn adamlarndan ve gvendii emirlerden olan Y e l b i r d i yi de gndermi
ti. M el i k ah ona, Onlar, her nekadr gizlese de N i z a m l m l k ne syler
se sen bana haber vereceksin demiti. N i z a m l m l k , bu mektubu ald
zaman soukkanlln muhafaza ederek, korkmadan ve tereddtsz cevap ver
di; Eer o, benim saltanatta ve mlknde orta olduumu bilmiyor idiyse bi l
sin. Bugn bulunduu makama benim fikir ve nlemlerimle geldi. Babas
ldrld gn ileri nasl idare ettiimi ve ona isyan edenleri nasl cezalandr
dm hatrlamaz m?. O zaman bana smsk sarlr ve muhalefet etmezdi. Ne
zaman ki, ileri yoluna koydum, herkesi ona itaat ettirdim, dirlik ve dzeni sala
dm, yakn ve uzak ehirleri fethettim, uzak ve yakn herkes ona itaat arz etti,
ite o zaman ilemediim gnahlar bana ykledi, hakkmdaki ihbarlar iitir ol
du. Benim adma ona deyiniz ki, bandaki o tac n varl, bu di vi te baldr. Bu
ikisinin ibirlii ve ittifak, istenilen her eyin ba ve her trl ganimetin sebebi
dir. Bu divitin kapan kapatrsam onun tac da yok olur. Eer bir deiiklik ve
tedbire karar verdiyse nce gerekli nlemleri alsn. K apy almadan nce bana
gelecekleri dnsn, dikkatli olsun. Haberi gtren heyet, N i z a m l m l k n
yanndan knca oradaki konumalar sultandan gizliyerek itaatte ve susuz ol
duunu sylemeye karar verdiler. Ancak emr Y el bi r di , sultann huzuruna ge
lerek konumalarn hepsini aynen nakletti. M el i k a h , bu szleri iittii zaman
N i z a m l m l k e olan kzgnl daha da artt. Ertesi sabah, teki heyet ye
leri sultana, N i z a m 1m 1k n zr dilediini ve itaat zerine olduunu
sylediler. Tabii sultan, gerek konumalar bildiini aklamakta gecikmemi, heyet
SEL UK L U DE VL ETL E R TAR H 131
yeleri gemiteki hizmetlerini gznnde tutarak bunu gizlemesini tavsiye etmi
lerdi. Sultan, btn bu olaylardan sonra dahi N i z a m l m l k grevinden
uzaklatrmad, fakat ona eskisi gibi de deer vermemeye balad, hatt onun hak
knda kaynaklarn bazsnn ifadesiyle Tedbir alnmt.
Ni zaml ml k'n l drl mesi ve ki il ii
Sultan M el i k ah , N i z a m l m l k n gzden dmesinden sonra n
c kez Badata gitmeye karar vererek Ekim 1092de yola kt. Beraberinde T er
k en H at u n , N i z a m l m l k ve T a c l m l k de vard. Onlar, Ni havend
yaknlarnda S hne denilen yerde konakladlar N i z a m l m l k , iftardan son
ra otana gitmekte iken, Batm l er en suf kyafeti giymi E b T ah i r adndaki
bir feda, elindeki dilekeyi ona verdi. Vezir, kendisine verilen bu dilekeyi oku
duu srada Bat n feda anszn ban onun gsne saplad. Bat n bu olay
dan sonra kaarken aya adr ipine taklp dm ve onu derhal yakalayp
ldrmlerdi. N i z a m l m l k , bu bak yarasnn etkisiyle ksa sre iinde
ld (14 Ekim 1092). O, ldnde 74 yanda idi. Uzun sre Sel ukl ul ara hiz
met etmi olan bu byk devlet adamnn cenazesi, sfahana gtrld ve orada
yaplan Trbe-i Ni zama gmld.
N i z a m l m l k , Bat n l erl e ok uramakta ve onlar amansz bi r ekilde
takip ettirmekte idi. Bu bakmdan H a an S a bba h , basksndan kurtulabil
mek iin onu ldrtt. Bu, onlarn ilk mehur cinayetidir. N i z a m l m l k -
n ldrlmesi olay, Msl man topluluk iinde derin yanklar uyandrd. Devrin
airleri bu lm iin mersiyeler yazdlar. Sultan M el i k a h , onun yerine Sel
ukl u Devl eti vezirliine T a c l m l k E bu l G a n a i m i atad.
N i z a m l m l k , lim, dindr, cmert, dil, yumuak huylu, sulular ba
layan, az konuup ok i yapan bi r ahst. Onun sohbet meclisi, K ur an oku
yanlar, fakihler ve Msl manl ar n nde gelen liderleriyle dolup taard. O, szgelii
Badat, I sfahan, Ni abur, Bel h, Her at, Basr a, Mer v ve Amul gibi bi rok ehir
ve lkelerde, Sel ukl u hkmdarlarnn verdii yetkiler ve hzineden harcanan
paralarla medreseler yaplmasn emretti. Genliinde fkh eitimi yaparken pek
ok hadis rendi. Bu bakmdan zaman zaman Badat, Horasan ve teki ehir
lerde hadis yazdrrd. N i z a m l m l k , bilginlere ok sayg gsterirdi. Ayrca
o, vgden pek holanmazd. Nitekim devrin bilginlerinden E bu l - K a s m K u
e y r ile imam E bu l - M ea l C veyn geldii zaman, N i z am l m l k aya
a kalkar ve sonra yerine otururdu. E b A l i F a r mez geldiinde ise yine
ayaa kalkar, onu kendi makamna oturtur, kendisi de onu nne otururdu. N i -
z a m l m l k e bu farkl davrann sebebi sorulduunda, E bu l -
K as m K u ey r ve onlar gibi ahslar yanma geldikleri zaman bana Sen, yle
iyisin, byle iyisin diyerek sahip olmadm vasflarla beni verler, bu szleriyle
benim gurur ve kibrimi artrrlar. Halbuki F a r mez , bana houma gitmeyen
eyleri, kusur ve noksanlarm, yaptm hakszlklar syler, bylece gururum k
rlr, ben de yaptm hatal ve kusurlu hareketlerin oundan vazgeerim. ceva
bn verdi.
132
AL SEV MERDOAN MER L
Fakirleri yemee davet etmek, onlar kendine yaklatrmak ve onlara yakn
olmak N i z a m l m l k n detiydi. Bu konuda onunla ilgili pek ok ve nl
rivayetler vardr. Bir rivayete gre, N i z a m l m l k , bi r gece yemek yiyor
du, bir tarafnda kardei E b u l - K as m, br yannda da Sel ukl u devlet adam
larnn ilerigelenlerinden biri olan Hor asan am di vard; Horasan amtdi ni n
yannda da eli kesik bir fakir oturuyordu. N i z a m l m l k , am di n eli kesik
fakirle yan yana yemek istemediini grd. Am de ' hemen br tarafna
gemesini syledi ve fakiri yanna alp onunla birlikte yemek yedi. Baka bir
hikye ise u ekildedir. Bir gn bi r fakir gelerek kendisiyle grmek istedi,
kapsnn nnde oturdu, yannda da byk bir i bri k vard. Orada bekledikten
sonra nihayet N i z a m l m l k , sultann hizmetinden dndnde fakir ayaa
kalkarak, Ben senin fakirleri sevdiini ve onlara kar sevgi ve efkat iddiasnda
olduunu iittim. Sen benim ibriimi altn ile doldurmadan ben buna inanmam.
dedi. N i z a m l m l k , bunu ok grerek bir kese para verip, birtakm tatl sz
lerle fakiri yola getirmek istedi. Fakat fakir, bi r kese ile yetinmeyeceini syledi.
N i z a m l m l k , hazi nedara, hzinede ne kadar altn varsa verilmesini em
retti. Hzineden altnlara getirip ibrie koydular. Fakat bunlarn hepsi yarsn
bile dcMuramad. N i z a m l m l k , ocuklarna ve yaknlarna btn ss e
yalarm ibrie koymalarm syledi. Onlar da, btn eyalarn getirdiler.
Nihayet ibrii o derecede doldurdular ki, fakir ibrii yerinden kaldramad. N i
z a m l m l k , bunu grd zaman adamlarna ibrii tayp fakirle beraber
gitmelerini emretti. Bunu gren fakir, btn kuvvetiyle Ey N i z a m l m l k ,
ben, seni imtihan etmek istedim, yoksa benim gibi bi r fakir bu kadar altn ne
yapacak diye bararak kap gitti. N i z a m l m l k , onu bulmalar iin emir
verdi ise de hibi r yerde izini bulamadlar. N i z a m l m l k , daha sonra bu al
tnlarn hepsini hayrl iler ve gzel eylere sarfetti.
Vezir N i z a m l m l k lmszletiren bir eseri de Si yaset-nme adl ki
tabdr. Si yaset-nmel er , hkmdarlara ve byk devlet adamlarna, devlet y
netim ve ilerinde, ayrca halkla olan ilikilerinde adaletli davranmalar yolunda
t ve dersler veren eserlerdir. Sultan M el i k a h , 1077/1078 tarihinde bu e
kilde bir kitap yazlmas iin kendi devlet adamlar arasnda bir yarma amt.
Sonuta bu konuda N i z a m l m l k n yazd kitab beendi. Bylece N i z a
m l m l k n Si yaset-nmesi, uzun yllar devlet adamlarnn elinden dr
medii rnek bi r eser olmutur.
Mel ik^ah-Mukl ed anlamazl
Halife M u k t e d ile sultann kz M eh mel ek i n dnlerinden bir sre
sonra bu evlilik sonucunda bi r olan ocuu dnyaya geldi. Bu mnasebetle Ba
dat sslendi, bebein zerine halk tarafndan gm ve altnlar sald. Halife,
olunun adn C af er , knyesini ise Ebul -Fazl koymutu (ubat 1088). ok ge
meden M eh mel ek H at u n , M el i k a h a haber gndererek ikyeti olmu,
ha Leniis kendisini sk sk yanndan kovduunu ve yz evirdiini anlatmt. Bu
SELUK L U DE VL E TL E R TAR H 133
durumda sultan M el i k a h , kznn baba evine dnmesini istemiti, halife de
bu istek zerine karsnn gitmesine izin vermiti. Sultan ise, emir B oz an ve H u-
ma r t ek i n S a v a b Badata gnderdi. Bu iki emr, sultann kzn ve halife
den olan olu E b u l - F a z l C a f e r i alarak I sfakzna hareket ettiler
(Mays/Haziran 1089). M eh mel ek H at u n , I sfahanda ok yaamam ve Ocak
1090 tarihinde lmt. te taraftan sultan M el i k a h , C a f er i n veliaht iln
edilmesini, bylece M u k t e d den sonra halife olmasn istiyordu. Nitekim bu
amala M el i k a h , kk torununu Em r l mmi n n olarak lakaplam, Ba
dat ta hutbede halifeden sonra torunun adnn okunmasn istemiti. A ncak hali
fe, sultann bu isteini kabul etmiyordu. Hatt bir rivayete gre, sultan, bu nedenle
M u k t e d yi grevden uzaklatrarak Her hususta emrine uygun olsun diye,
kendi tarafndan Badata bir halife atamak istedi. Ancak N i z a m l m l k ,
buna kar kmt.
Sul lan Meli kah n l m ve tarih ki i li i
Sultan M el i k a h , nc kez Badata gitmek zere yola kmt. O, Ni -
havend yaknnda N i z a m l m l k n ldrlmesinden sonra yoluna devam
ederek 28 Ekim 1092 tarihinde Badata girdi. Sultam bu gelii srasnda halife
lik veziri A mi d d d ev l e bi n C h eyr karlad. Ayrca sultan, Sel ukl u ve
zirliine atad T a c l m l k iiri vezirlik /uiatlerinin hazrlanmasn emretti.
Nitekim hi l l l er hazrlanm, T a c l m l k de vezirlik makamna oturmutu. Ve
zir N i z a m l m l k , sultan ile halife arasnda bir denge unsru idi; fakat N i
z a m l m l k n ldrlmesi dengenin halifenin aleyhine bozulmasna ve
sultann harekete gemesine sebep old. Sultai, torunu E bu l - F az l C af er iin
Badatta hutbe okutulmamasna kzmt. Bu nedenle halifeye haber gndere
rek derhal Badattan kp Hi caz ve D makdan hangisini isterse oraya gitme
sini ve 24 saatte ehirden ayrlmasn bildirmiti. Halife, bu durum karsnda
hazrlanabilmek iin sre istedi ve vezir Ta c 1m l k n de araya girip rica
etmesi zerine sultan, onun 10 gn daha Badatta kalmasna izin verdi. Ancak
sre dolmadan sultann lmyle halife Badatta kalmt.
Sultan, halifenin Badat terketmesihi istedikten sonra ava gitti. O, av sra
snda hastalanarak 19 Kasm 1092 tarihinde ld. ada veya o devre yakn kay
naklarn bazlarnda verilen bi l gi l ere gre M el i k a h , zehi rl enerek
ldrlmt. Bu zehirlenme olay, sultann H u r d i k adl bir hizmetkr tara
fndan gerekletirilmitir. H u r d i k , kulak kartracak leti zehirlemi, sultan
da let ile kulam kartrnca bi r ka gn iinde hastalanarak lmt. Bu ze
hirlenme olaynda, olu M a h mu t u tahta geirmek isteyen T er k en H at u n ,
sultanla anlamazla den halife M u k t ed ve N i z a m l m l k yandalar
phe altndadr. Ancak bunlar iinde T er k en H at u n , phelilerin en nde
gelenidir. Nitekim T er k en H at u n , sultann lmn gizlemi, hatt cenazeyi
gece saraydan iki kii alp gitmi ve cenaze namaz klnmamt. Byk Sul tan
iin, Trk geleneine gre, atlarn kuyruu kesilmedi ve gzya dklmedi. M e -
134 AL SE V M-E RDOAN MER L
1i k a h m cesedi, daha sonra sfahana gtrlerek orada kendi medresesinde
ki trbeye gmld.
Sultan M el i k a h , fizik ve ruh bakmdan insanlarn en gzellerinden biri
idi. O, geni omuzlu, orta boylu, yuvarlak sakall ve grn itibariyle imanca
idi. M el i k a h , her trdeki silah kullanrd, zellikle iyi ok atar ve mzrak kul
lanrd. Bu hususta ei yoktu, att ok mutlaka hedefini bulurdu. Ayrca bi ni ci
likte, evgan ve krre (top) oynamakta usta ve ok evikti. Sultann ava ok merak
vard. Bir gn kendisinin ve klelerinin avladklar avlarn saylmasn emretti.
Bunlar sayld zaman adetinin 10 bin olduunu grdler. Bunun zerine kendi
si, Ben, bo yere bir hayvann kann dkmek istemem diyerek bunlarn kar
lnda 10 bin altn sadaka datlmasn emretti. Bundan sonra o, ne zaman bir
ava ksa, avlandklar hayvan says kadar sadaka verirdi. Nitekim o, Badattan
Mekkeye giden yoldaki Sub i de Mi nar etl -Kur nu yaptrmt. Bu iaret kule-
si(minare) av hayvanlarnn boynuzlar ve ayaklarnn trnaklarndan ina edil
miti. O, kulenin aynsn Maver annehr de de yaptrd.
Sultan M el i k a h . gerek Msl man, gerekse H ri sti yan tarihiler tarafn
dan yaptklar ilerden dolay daima vlmtr. Bu kaynaklara gre, onun h
kmdarlk yllar, genel bir huzur, gvenlik ve adalet iinde gemiti. Kendisi,
iyi niyet sahibi idi. Onun zamanmda yollar, gvenli bir duruma gelmi, her taraf
bolluk ve bereket iinde olmutu. Halk kendisinden ok korkard; o, zalimleri
yok eder, mazlumlara hakkn kesinlikle verirdi. Zulm grm b r insan, sulta
na gelmek istedii zaman, hi bir ey ona engel olamazd, ikyeti dorudan do
ruya sultanla konuur, hakkn isterdi.
Sultan M el i k a h , Badata kez geldi. Halk onun geliiyle fiyatlarn art
masndan, askerlerin itaatsizlik ve zulm yapmasndan korkmutu. Ancak onla
rn bu dnceleri gereklemedi, aksine halk, gece-gndz Sel ukl u askerlerine
uruyor, onlarla al-veri yapyor ve hi kimseden korkmuyordu. Sultan, btn
lkeden ticar mallar ve gda maddelerinden alman vergiler ile, hac yolundan gm
rk vergileri ve muhafz cretlerini kaldrmt. Bu nedenle, Sel ukl ul ar n sal
tanat srdkleri zaman iinde M el i k a h n gnleri gerdanlkta olan byk
bi r inci gibidir. O, yaptklarndan dolay Adi l Sul tan olarak anlmtr.
Sultan M e 1i k a h m b davranlar ile ilgili olarak devrin kaynaklarnda
eitli hikayeler anlatlmtr. Bunlardan birine gre sultan M el i k a h , bir gn
I r akta Vs t ehrinin aasnda Hadddi yye kynden gelen ve G a z z 1 m oul
l ar olarak tannan iki adamla karlat. Sultan, durup onlar dinlemi, onlar da
I kta sahibi emr H u ma r t ek i n 1.600.000 altnmza elkoydu, birimizin de iki
n diini k rd diyerek ikyeti oldular. Ayrca krlan dilerini sultana gstere
rek, Ey zamann ve dnyann sultan, senin doruluun halk iinde duyulmu
tur ve cmertliin herkese bilinmektedir. Biz de ksas yoluyla hakkmz ondan
alrsn diye sana geldik. Eer T a n r nin sana farz kld ekilde hakkmz on
dan alrsan ne l, aksi halde T anr aramzda hkm verecektir dediler. Sul
SEL UK L U DE VL ETL E R TAR H 135
tan M el i k a h , bu ikyet zerine, atndan indi ve onlara, Her biriniz bir
kolumdan tutun ve beni N i z a m l m l k n yanna gtrn dedi. Onlar, bu
nun kabul etmediler ve zr dilediler; fakat sultan, ikisine de ant iirerek syle
diini, mutlaka yapmalarn istedi. Bunun zerine her biri, sultann bir kolundan
tutup onunla birlikte N i z a m l m l k n yanna gittiler. N i z a m l m l k ,
bu olay duyunca koarak adrndan kt, sultan karlayp yer pt ve Ey ci
han hkmdar, seni byle davranmaya sevk eden sebep nedir? diye sordu. Sul
tan, Yarn T a n r nin huzuruna Msl manl ar n hak ve hukukundan sorguya
ekilirsem halim ne olur?. Ben bu ileri byle durumlarda bana veklet edesin
diye sana braktm. Halk, byle ikencelere maruz kalrsa bunun sorumlusu sen
olursun. Beni de kendini de dn dedi. N i z a m l m l k , yer pt ve sulta
nn hizmetine kotu, sonra geri dnp emr H u ma r t ek i n i n grevinden uzak
latrlmasna ve ikyeti olanlardan alnan mallarn iade edilmesine dair fer man
yazdrd. Ayrca yanndaki 100 altn da onlara verdi ve ksas olarak emr H u
ma r t ek i n i n dilerinin sklebilmesi iin bunu delille ispat etmelerini emret
ti. ikyetiler de memnun olarak oradan ayrldlar.
Sultan M el i k a h n lkeyi adaletle ynettii hususundaki rneklerden bi
ri de yledir:
Sultan, bir gn ava giderken bi r kyl ile karlat ve onun alayp szlad
n grd. Sultan, o kylye Niin alarsn? diye sordu. Kyl de sultan Sel
ukl u emirlerinden bi ri sanp, Askere satacak bi r yk karpuzum vard, satp
parasndan faydalanacaktm. Ancak askerden kii gelip, karpuzlar elimden
zorla para vermeden aldlar. Bana zulm ve hakszlk yaptlar dedi. M el i k
ah da Asker iinde bir kzl adr var, ben gelinceye kadar onun yannda dur,
sakn oradan ayrlma dedi. Sonra o kyl, ordughn iine girerek sultann de
dii kzl adr grd ve kimseye bi r ey sylemeden adra yakn bir yerde dur
du. Sultan, avdan dndkten sonra ar abdr ma, Canm karpuz istedi, askere
sorsan, ola ki, bulur parasn verip gelirsin dedi. arabdr, o kylnn karpu
zunu alanlardan karpuz bulup, sultann yanna dnd. Sultan, Bu karpuzu ne
reden buldun ve nasl bir kimseden aldn? diye sorduunda, ar abdr Falan
hci b n adrnda buldum diye cevap verdi. Sultan, o haci bi n getirilmesini em
retti. Hci b, sultann huzuruna getirildi. M el i k a h , hci be bu karpuzlar ne
reden buldun, kimden aldn ? diye sordu. Haci b ise, Benim askerlerim getirdi,
onlardan aldm diye cevap verdi. Sultan, onlarn huzura getirilmelerini emretti.
Hci b, adra geldiinde, o askerlerin bu olay duyduklarn ve ldrlmek kor
kusuyla katklarn grd. Hci b, tekrar sultann huzuruna gelerek onlar
bulamadn syledi. Sultan, kylye, Bu hci b benim babamn yetitirmesi
dir, bunu sana baladm, senin olsun. Eer alp gitmezsen, senin boynunu vur
dururum. Kullar kat iin bunun sana kul olmas gerekir dedi. Kyl, hci b n
elini tutarak dar kt. Hci b, yolda 300 altn vererek glkle hrriyetini sa
tn ald. Sonra kyl, yine M el i k a h n huzuruna girdi ve 300 altna hci bi
satn aldn haber verdi. Sultan, Buna raz msn ? diye sordu. Kyl, Evet
cevabn verdi. Sultan da imdi paran al git ve dua et dedi.
136
AL SE V M-E RDOAN MER L
Byk Sul tan M el i k a h , hkim olduu lkelerde, bata Ertneni l er olmak
zere, btn gayr i Msl i m a l nl k l ar a gsterdii hogr nedeniyle Ermeni ve Sr
yan kaynaklarnda, kendisi hakknda vg dolu ifadeler yazlmtr. Nitekim Er
meni tarihisi U r f a l M at eos , M el i k a h n lm sebebiyle, Herkesin
babas, btn insanlara kar merhametli ve iyi niyet sahibi sultann lm, b
tn dnyay byk bi r mateme drd demiti.
Sultan M el i k a h , ld zaman arkasnda, i n snrlarndan Boazi i
ne, Kafkasl ar dan Yemen ve Adene kadar uzanan byk bir devlet brakmt.
Onun da babas gibi gen yata lm, Byk Sel ukl u Devl eti nin kaderini etki
leyen ok nemli bi r olay olmutur.
SULTAN BERKYARUK DEVR
V.
Sultan M el i k a h n lm ile Byk Sel ukl u Devl eti nde bi r Dur akl ama
Devr i balad. Bunun en byk sebebi de uzun sren taht mcadeleleri olmutu.
M el i k a h n lmnden sonra geride B er k y a r u k , M u h a mmed T a
par , S en ce r ve M ah mu t adlarnda drt olu kald. Ancak sultan ldn
de, Badatta ei Te r k e n H a t u n ve en kk olu M ah mu t bulunuyordu.
T er k en H at u n , olu M a h mu t u tahta geirebilmek iin elinden geleni ya
pyordu. O, henz be yanda olan M a h mu t adna hutbe okutmas iin halife
M u k t e d ye haber gnderdi. Halife, nce M a h m u t un sultanln, ya k
k olduu, eriatn onun hkmdarln caiz grmedii baihanesiyle kabul et
mek istemedi; nk devrin byk bilgini imam G a z z a 1 , bu hususta bir fetva
vermiti. Buna karlk T er k en H a t u n d a M u k t ed yi olu C f e r i ha
life yapmakla tehdit etmi, ayrca baka bilginlerden olu lehinde bi r fetva alarak
25 Kasm 1092 Cuma gn M a h m u t adna Badatta hutbe okutmay baarm
tr. Bu kk hkmdara Nas r d-dnya veddi n lakab verilmiti. Badattaki
Sel ukl u emr ve askerleri de M a h m u t un sultanln kabul ettiler. Bir kay
naa gre, askerler sebepten M a h mu t a bi at ettiler; 1 - Annesi T er k en H a
t u n un M el i k a h zamanndan itibaren lkenin btn ilerinde szleri geerli
idi ve daima askerlere bata bulunuyordu. 2 - T er k en H at u n , Trk padi
ahlarnn, yani Karahanl l ar ailesinden idi. 3 - Btn servet ve para bu H at u n -
un elinde idi ve bunun hepsini askerlere datmt. Bir baka rivayete gre de
T er k en H at u n , olunu tahta geirebilmek iin hzineyi am ve 20 milyon
altn harcamt. te yandan M el i k a h n en byk olu ve veliaht B e r k
y a r u k , bu olaylar olduu srada sfahanda bulunuyordu. B er k y a r u k da 11
yalarnda olup, annesi Sel ukl ul ardan Y a k u t nin kz Z bey de H at u n
idi. T er k en H at u n , olunun sultanl iin tehlikeli grd B er k y a r u k u
tutuklamak zere emr G r b o a y derhal sfahana gnderdi; daha sonra da
T er k en H at u n , olu M a h m u t ve vezir T a c l m l k , beraberlerindeki or
du ile ayn ehre doru yola ktlar. N i z a m l m l k n yandalar ve kleleri
(Ni zmi yye-Ni zm ) ise onlarn sfahana yaklatklarn haber aldklar zaman
B er k y a r u k u himye ettiler ve geceleyin ehirden karak Rey ynne gitti-
138 AL SE V M-E RDOAN MER L
ler. N i z a m l m l k n adamlarndan E r k u da askerleriyle onlara katld.
E r k u un ve N i z a m l m l k n adamlarnn vezir T a c l m l k den nefret
etmeleri, onlar B e r k y a r u k u desteklemeye yneltmiti. nk T a c l
m l k , N i z a m l m l k n dmanyd ve onu ldrtmekle sulanyordu. N i
z am l m l k yandalar, B er k y a r u k u, daha nce ona atabeylik yapm olan
G m t ek i n C a n d a r n yanna getirdiler; o da B er k y a r u k u Rey eh
rine gtrp tahta oturttu. Rey ehrinin reisi ve N i z a m l m l k n damad
olan E b M s l i m, kymetli talar ve altnla ilenmi bir tac B er k y a r u k un
bana koydu. Onlarn etrafnda 20 bin kii topland. Sonuta B er k y ar u k i l e
M a h mut yandalar Ber uci r d yaknlarnda savatlar. Bu srada T er k en H a
t u n un ordusundaki emirlerden bi r ksm B er k y a r u k tarafna getiler. By
lece daha da glenen B er k y a r u k , Ocak 1093 tarihindeki bu mcadeleden
stn kt. T er k en H a t u n un ordusu malup olarak sfahana dnd. B er k
y a r u k da onlarn ardndan sfahana gelerek bu ehri kuatt. Bu srada vezir
T a c l m l k de T er k en H at u n ile beraberdi; ancak o, savatan sonra Be-
r uci r de kamt. Bu ehirde onu yakalayarak sfahan kuatm bulunan B er k
y a r u k un kararghna gtrdler. B er k y a r u k , T a c l m l k n yetenekli
bir insan olduunu biliyordu. Bu sebepten onu tekrar vezir yapmak istedi. Bu
nun zerine T a c l m l k , N i z a m l m l k n ilerigelen klelerini yattr
mak ve onlarn gnln almak iin harekete geti ve bu uurda eitli hediyelerden
baka 200 bin altn datt. Ortalk bu ekilde yatm grnrken, N i z a m l
m l k n nibi Os man , bu olaydan holanmamt. O, derhal bi r ksm asker
leri, N i z a m l m l k n katilinin ldrlmesi iin yardma ard. Onlar,
O s m a n n dediini yaparak T a c l m l k n zerine hcum edip onu para
para ettiler (ubat 1093). ldnde 47 yanda olan T a c l m l k , ok erdemli
ve iyi bir insand. Nitekim devrin airlerinden M u i z z ve Kad E r r eca n , onu
ven iirler yazmlard. Ancak N i z a m l m l k n ldrlmesinde rol almakla
sulanmas, btn bu iyilikleri yok etmiti.
Bedevi l eri n Haclara saldrmal ar
Din vecibelerini yerine getirmek isteyen Hac l ar, 1092 yl sonuna doru Ba
dattan yola karak nce Kfe ehrine geldiler ve daha sonra da oradan ayrlp
yollarna devam ettiler. Sultan M el i k a h n lm ve Sel ukl ul ar n taht m
cadelesi nedeniyle askerlerin Badattan ayrlmalar, genel asayi zerinde etkili
olmutu. te bu durumdan yararlanan Arap Haface kabilesi, haclara hcum edip,
onlar korumak iin yanlarnda bulunan askerlerin bi r ksmn ldrdler, geri
kalanlar da katlar. Hafacel er, haclarn mallarn yamaladktan sonra Kfe eh
rine baskn dzenlediler ve ehri yama ettiler. Bu haber Badata ulat za
man derhal Hafacel er zerine asker gnderildi. Hafacel er askerlerden kamaya
altlarsa da baarl olamadlar. Askerler, onlar yenilgiye uratp, bir ounu
ldrerek mallarn yamaladlar. Bylece gnahsz haclarn, Arapl ardan inti
kamn alm oldular.
SELUKL U DE VL E TL E R TAR H 139
Sultan Berkyaruk - smail bi n Yakut mcadel esi
I sfahan kuatld srada N i z am l m l k * n oullarndan I z z l m l k ,
teki kardeleriyle birlikte adgeen ehirden karak B er k y a r u k un yanna
gitti. B er k y a r u k , ona sayg gsterdi ve ikramda bulunarak devlet ilerini tam
yetki ile onun ynetimine brakt ve kendine vezir atad. Bu srada I sfahan nle
rinde baka bir olay daha oldu. Sel ukl u emirlerinden U n er ve B i l ge Bey,
B e r k y a r u k a I sfahan kuatmasn terkederek ekilmesi artyla, babasnn mi
rasndan 500 bin altn vermeyi nerdiler. B er k y a r u k , mal sknt iinde bu-
lundii':. 'd cv. vr ? :v: etmi ve paray alarak geri ekilmiti.
T er k en r i at u ise olunu tahta geirmek hrsndan vazgemiyor ve kendisini
destekleyecek kimseler aryordu. O, ilk olarak Sel ukl u ailesinden Azer baycan
emri s mai l bi n Y a k u t ye haber gnderip, kendisiyle evlenmek istedii
ni syleyerek onu, B er k y a r u k ile savamaya ard. Belki de bu frsattan ya
rarlanarak tahta gemeyi mit eden s mai l , bu ary kabul etti ve byk bir
ordu toplad; ayrca T er k en H at u n da G r boa ve teki emrlerini byk
kuvvetlerle ona yardma gnderdi. Sultan B er k y a r u k , bu olay haber ald
zaman askerlerini toplayp days s mai l ile savamak iin harekete geti, iki
taraf, Ker ec yresinde karlatlar. s mai l , bu savata malup olarak sfahana
ekildi (ubat 1093). T er k en H at u n onu hrmetle karlad, adna hutbe okut
tu, bastrd paralara olu M a h mu t dan sonra adn koydurdu. ok geme
den T er k en H at u n ile s mai l , evlenmek zere harekete getiler. Ancak
devlet ilerini yneten bakumandan U n e r ve teki emrler, bu evlilie kar k
tlar ve I s m a i 1 in yanlarndan uzaklamasn istediler. Onlar, I s m a i 1 in y
netime sahip kmasndan endie ediyorlard, s m a i 1de onlardan ekiniyordu.
Nitekim o, sfahandan, T er k en H a t u n un yanndan ayrlmak zorunda kal
d. s mai l , bu kez kzkardei ve B e r k y a r u k un annesi Z bey d e H a
t un a haber gndererek onlara katlmak istediini bildirdi. Z bey de H at u n ,
bu istei kabul edince, s mai l de B er k y a r u k ve taraftarlarnn yanna gitti.
Ancak onun buradaki misafirlii de ksa srd. s mai l , Sel ukl u emirlerinden
G m t ek i n C an dar , A k s u n gu r ve B oz a n ile hi kimsenin olmad
bir sohbet srasnda, B e r k y a r u k u ldrerek saltanat elegeirmek niye
tinde olduunu aklad. Tabii bu, onun sonunu hazrlayan bir aklama olmutu.
Yanndaki emrler ona hcum ederek ldrdler (Austos/Eyll 1093). Daha son
ra kzkardei Z bey de H a t u n a bu durumu haber verdiler. O, hakikati
rendii zaman emirlere olan kzgnl gemiti. I s m a i 1 in ldrlmesiyle
B e r k y a r u k un rakiplerinden bi ri , ortadan kalkm oldu.
Araplarn Hac l ar n mallarn yamalamas
Suri yel i Hac adaylar, melik T u t u un grevlendirdii Hac emriyle bi r
likte hacca gittiler. Onlar, hac olup geri dnerken, Mekke emri M u h a m
med bi n E b H a i m i n gnderdii askerler tarafndan Mekke yrelerinde
mallar ve develeri yamaland. Haclar, bu olay zerine Mekkeye dnerek emr
140 AL SE V M-E RDOAN MER L
M u h a mmed e ikayeti oldular ve mallarnn geri verilmesini istediler. Mek
ke emri, onlarn gasp edilen mallarnn bir ksmn iade etti. Haclar, btnyle
mallarn geri alamayacaklarn anladklar zaman lkelerine dnmek zere Mek
ke'den ayrldlar. Onlar. Mekke'den uzaklatktan bi r sre sonra Arapl ar, bu kez,
birka ynden saldrdlar. Bu saldr srasnda pek ok hac ldrld. Arapl ar,
ancak aldklar rvet karlnda, geri kalan haclar serbest braktlar. Bu teh
likeden kurtulan haclarn ou da yolda susuzluk ve alktan ld. Sa kalabilen
haclar ise perian bi r durumda lkelerine dnebildiler (1093).
MELK TUTUUN SALTANAT MCADELES
Suri ye hkimi melik T u t u , kardei M el i k a h m lm haberini ald
zaman iinde, Byk Sul tan olmak istei canlanmt. O, bu srada F rat rma
nn sa kysndaki H t kasabasnda idi; derhal Byk Sul tanl n iln ederek
adna hutbe okuttu. Daha sonra kardeinin egemenliindeki lkelere hkim ol
mak amacyla hazrlk yapmak iin D maka. dnd. T ut u , burada sahip ol
duu btn askerleri toplattktan sonra Hal eb'e yneldi. O, ayrca emr
A k s u ng ur , Y a s yan ve B oz a n a da mektuplar gndererek durumu bil
dirmi ve Sel ukl u lkesine hkim olmasn salamak iin kendisine itaat etmele
rini istemiti. A k s u n gu r , bu haber zerine T u t u a krgn olmasna ramen,
Byk Sul tanl k sorununda henz bir anlama salanamad ve M el i k a h n
ocuklarnn kk )>ata olduu ve aralarnda anlamazlk bulunduu iin, zo
runlu olarak bu itaat nerisini kabul etmiti. O, Antakya valisi Y a s y a n ve
Urfa valisi B oz a n a da M el i k a h n ocuklar arasndaki anlamazlk so
nulanncaya kadar T u t u a itaat etmelerini nerdi. Bylece bu emr, T u
t u a tbi oldular ve ynetimleri altndaki ehirlerde onun adna hutbe okuttular.
T ut u bu suretle Kuzey-Sur i ye'ye kolaylkla hkim oldu. T u t u , daha sonra
beraberinde A k s u n gu r ve Y a s yan olduu halde, Ukayl oul l ar mm yne
timindeki Rahbe'yi kuatp, ehri aman ile teslim ald (ubat 1093). Ardndan
Rdkka da ayn ekilde T u t u un eline geti. Sra, yine Ukayl oul l ar mm elinde
bulunan Nusaybi n'e gelmiti. Bu srada emr B oz an da T u t u un ordusuna
katld. Nusaybi n valisi, T u t u un huzuruna gelerek itaatini bildirdi ise de e
hirdeki askerlerin teslime raz olmamalar ve T u t u a kfretmeleri zerine sa
va balad. Ancak Nusaybi n surlar Sel ukl u basksna dayanamad ve ieri giren
askerler ehri yamaladlar. T u t u , Nusaybi n'i n ynetimini beraberinde bulu
nan M u h ammed b. er ef d d ev l e ye verdi (Mart 1093). te yandan e -
r ef d devl e M s l i m i n S l ey ma n a h ile yapt savata ldrlmesi
zerine dul kalan ei ve M e 1i k a h n halas S af i ye H at u n ile evlenen kar
dei br ah i m. Ukayl oul l ar ailesinin reisi olmutu. Fakat sultan M el i k ah ,
Kuzey-Suri ye seferi srasnda b r a h i m i yakalatp hapse attrmt. Ayrca Musul
Em rl i i e r e f d de v 1e nin olu E b A b d u l l a h M u h a mmed e veril
miti (Bk. Sultan M e 1i k a h Devri). Sultan M el i k a h ld zaman Te r -
SEL UK L U DE VL ETL E R TAR H 141
k en H at u n , b r a h i m i serbest brakm, o da Musul a gelerek S af i ye
H a t u n un yardmyla bu ehri elegeirmeyi baarm oldu.
Melik T u t u , Nusaybi ni elegeirdikten sonra b r a h i m e haber gndere
rek Musul da adna hutbe okutmasn, ayrca Badata giderken gemek zere yol
vermesini istedi; fakat br a h i m, bunu kabul etmedi. Bunun zerine T ut u,
beraberindeki emrler ve ordu ile Musul a yneldi. ki taraf Musul a bal Mu-
dayya yresinde karlatlar (2 Nisan 1093). Bu srada br a h i m in 30 bin, T u
tu f un ise 10 bin kiilik ordular vard; sava T ut u kazand. Sel ukl u
kuvvetlerine esir denler arasnda emr br a h i m, amcas M u k b i 1ve birok
l kayl emri bulunuyordu. T u t u , bunlarn hepsini ldrtmekten eki -i nsdi ,
sonra vakit kaybetmeden Musul zerine yryerek ehre hkim oldu. O,
A l i b. er ef d d ev l e ile annesini, yani kendi halas S af i ye H a t u n u
Musul a naib olarak atad. Bylece T u t u , ksa srede hkimiyet sahasn geni
letmi oldu. O, artk Byk Sel ukl u Devl eti tahtna gemei kendisi iin bir hak
saymakta idi; bu bakmdan Abbas halifesi M u k t ed B i emr i l l a h a bir eli
gndererek Badatta kendi adna hutbe okutmasn istedi. Ancak halife, bu iste
i kabul etmedi ve halifelik bakenti Badatta hutbe okunabilmesi iin baz art
larn yerine getirilmesi gerektiini bildirdi. Bu istein yerine getirilmesi iin
T u t u a karde ocuklarndan kimse muhalefet etmeyecek ve o, bakent sfa
handaki devlet hzinesine sahip olacakt. T u t u , halifenin bu cevabna tepki
gsteremedi ve artlar yerine getirebilmek iin bakent sfahana yrmeye ka
rar verdi. Onun bu yol zerindeki ilk hedefi, Di yar bak r blgesi idi. te yandan
bu srada Di yarbak r blgesi Cheyroul l ar ailesinden E bu l - H a s a n bi n a 1-
K f nin ynetiminde bulunuyordu. Sultan M el i k a h n lm haberini, Mey-
yfar i k nde iken alan E bu l - H a s a n , bir toplant sonucunda, ehrin B er k -
y a r u k a teslimine karar vermiti. Nitekim onlar, B er k y a r u k a bir mektup gn
dererek ehri, kendisinin veya gnderecei bir nibin almasn bildirdiler. Sultan
B er k y a r u k ise onlara verdii cevapta, ehri gelip teslim alacan bildirdi.
Ancak B er k y a r u k , saltanat mcadelesi nedeniyle bu szn yerine getirecek
zaman bulamamt. Bu durumda E bu l - H a s a n ve ehrin ilerigelenleri, topla
narak T u t u a bir heyet gndermee karar verdiler. Bu eli heyeti Nusaybi n
nnde T u t u un huzuruna karak B er k y a r u k dan hibir nib gelme
diini, bu bakmdan onun sultan M el i k a h n kardei sfatyla ehre hkim
olmak hususunda bakalarndan daha ok hakk bulunduunu sylemilerdi. T u
t u ise onlara birka gn sonra oraya hep birlikte hareket edebileceklerini bi l
dirmiti. te yandan sultan M el i k a h n lmnn yaratt kargaa
ortamndan yararlananlardan bi ri de Mer vanl emri M an s u r idi. O, bu srada
Har bi kasabasnda idi (Bk. Sultan M el i k a h Devri). Ancak Meyyfar i k nden
ald bir daveti iyi deerlendiren M an s u r , tekrar bu ehre hkim olmu ve Mer -
vnl emrliini geici bir sre iin yeniden kurabilmiti. Bylece T u t u dan
nce ehre M an s u r hkim olmutu. Bu olaylar dikkate alan T u t u , berabe
rinde A k s u n gu r , Y a s yan , B oz an ve askerleri olduu halde, Di yarba
142
AL SE V M-E RDOAN MER L
k r blgesine yneldi. T u t u , bu seferi srasnda El cezi r e ile Di yar bak r a
kolaylkla sahip oldu ve buna karlk blgenin yneticisi E b u l - H a s a n a Nu
saybi ni kta etti. T u t u un ikinci dura Meyyfar i k n idi; nce ehre teslim
olmalar iin haber gndermi ve direndikleri takdirde Nusaybi nl i l eri t bana ge
lenleri hatrlatarak onlar korkutmutu. Nitekim ehir halk, Sel ukl u ordusunu
grd zaman kaplar amakta gecikmedi. T u t u , hibi r direnile karla
madan Meyyfar i k ne girdi (Nisan 1093). O, ehre hkim olduktan sonra halka
adaletli davranm ve ynetimde gerekli dzenlemeleri yapmt. Bundan sonra
Di yar bak r blgesindeki teki yerleim merkezleri ve kaleler de ksa srede T u
t u a tbi oldular. Ayrca T u t u , Si ncar ve Musul enirierie valiler atamtr.
O, bylece Musul da uzun yllar ynetimi elinde bulunduran TJ kayl oul l ar aile
sinin hkimiyetine son vermitir. Vkayl oul l an, bu konuda sultan B er k y a r u k a
ikyeti oldular. B er k y a r u k da T t u a Ukayl oul l ar ailesi bizim akra
bamz ve devletimizin tbilerindendir. Bu sebeple senin onlara sert davranman
gereksiz i di eklinde bir mektup gnderdi. Fakat T u t u , buna cevap vermek
gereini bile duymamtr. T u t u , bu olaylardan sonra beraberinde A k s u n -
gu r , B oz an veY a s yan olduu halde, Azer baycana doru harekete ge
ti. Yolu zerindeki ehir ve kalelerin kendisine itaat etmeleri, T u t u un Byk
Sul tan ol ma yolundaki mitlerinin artmasna neden oluyordu. O, bu heyecan ve
mitle Tebr i ze geldi. te yandaj bu durumu haber alan B er k y a r u k da amca
sna engel olabilmek amacyla, ordusuyla Rey ehri yaknlarna kadar ilerledi.
Emr A k s u n gu r B er k y a r u k un Sel ukl u tahtna geme yolundaki faali
yetlerini haber almt. Bu yeni durum karsnda A k s u n gu r , T u t u a k r
gn olduu iin, emr B o z a n a, Biz, sultan M el i k a h m tahta geecek bir
ocuunun ortaya kmadn grerek T u t u a itaat ettik. Halbuki imdi B er k
y ar u k , tahta gemek iddiasnda bulunuyor. imdi onun hizmetine girmeliyiz
demiti. Bylece A k s u n gu r ve B oz a n , taraf deitirmeye karar verdiler ve
bi r gece yars, kuvvetleriyle birlikte T u t u dan ayrlarak B er k y a r u k un
hizmetine girdiler. T u t u un bu iki byk Sel ukl u emrinin kendisinden ay
rlmasyla kuvveti azalm, bu nedenle B er k y a r u k ile bu srada bi r mcadele
yi gze alamamt. Nitekim T ut u, bu durumda yeniden asker toplamak amacyla
geri dnmeyi yeledi ve nce Di yar bak r blgesine, sonra da kendisine sadk ka
lan Y a s yani l e Antakyaya geldi. Burada bir sre kalan T ut u, nihayet ba
kenti D maka dnd (Aralk 1093) (Bk. Sur i ye Sel ukl ul ar ).
Sultan Berkyaruk adna Badatta hutbe okunmas
B er k y a r u k , kendisine katlan emr A k s u n gu r ve B oz a n a ok iyi dav
rand. Buna karlk bu iki emr, B er k y a r u k a T u t u un ihmal edilme
mesini, o tekrar kuvvetlerini toplamadan sratle zerine yrnmesi gerektiini
tavsiye ettiler. Ayrca onlar, T u t u un kendilerinden almak iin harekete ge
ebileceini dnerek valisi bulunduklar Urfa ve Hal eb ehirlerine gvenle gi
debilmeleri iin bir miktar asker verilmesini istediler. B er k y a r u k , onlarn
SEL UK L U DEVL ETL E R TAR H 143
isteini olumlu bulmu, ayrca sultanln onaylatmak amacyla da Badat'a y
nelmiti. , Badat'a giderken nce Musul a geldi ve burada T u t u a kar Ukayl
ailesinden A l i bi n er ef d d ev l e ile anlat. Ayrca Musul da A k s u n -
gur ve B oz a n , bir miktar Ukayl askeriyle takviye edildi. Daha sonra B oz an
Ur fa ya, A k s u n gu r da Hal ebe gittiler (Ekim/Kasm 1093). Onlar, Urfa ve Ha-
l ebde hutbeyi B er k y a r u k adna okutmaya baladlar. Sultan B er k y a r u k
ise yannda veziri I z z l m l k olduu halde, Badata ulat (Kasm/Aralk 1093).
Abbas veziri A mi d ddevl ei l e halk, sultan B er k y a r u k u karlamak zere
yola kmlard. Sultan B er k y a r u k , Badata geldikten sonra halife M u k -
t ed B i emr i l l a h a haber gndererek hutbenin kendi adna okutulmasn
istedi. Bu teklif, halife tarafndan kabul edildi ve Badatta Cuma gn B e r k
y a r u k adna hutbe okundu (30 Ocak 1094). B e r k y a r u k a Rkneddi n la
kab da verildi. Bu srada B er k y a r u k a verilen hi l atleri vezir A mi d ddev l e
gtrmt. te yandan B er k y a r u k un sultanlnn tasdik edilmesine dair
menur, tura ekilmesi iin, halifeye arzedildi. Halife M u k t e d i , turasn ek
tirerek saltanat menurunu onaylad; ancak bu onay ileminden sonra bi r kalp
krizi sonunda ld. Yerine olu M u s t a z h i r B i l l ah halife oldu. Sultan B er k
y a r u k , tasdik menurunu yeni halife gnderdi. B er k y a r u k , 21 Mart 1094
tarihine kadar Badatta kald ve daha sonra da buradan ayrlarak Musul a gitti.
Teki in l drl mesi
Sultan M el i k a h , kendisine isyan eden Te k i i gzlerine mil ektikten
sonra Tekri t kalesinde hapsetmiti. B er k y a r u k , sultan olunca onu Badata
getirtti ve belki de muhtemel bir isyanna engel olabilmek iin, gittii yerlere onu
da birlikte gtryordu. Ancak daha sonra B er k y a r u k , T u t u tarafndan
yazlan ve ona kendisine katlmaya sevk eden tevik mektuplarn elegeirdi. Di
er bi r rivyete gre de Te k i , Bel he gitmek niyetinde idi. nk halk onu bu
ehre aryordu. Her iki durumda da onun isyan edeceini hisseden B er k y a
r u k , amcas Te k i ve olunu Smer r ada bodurarak ldrtt (Mart/Nisan
1094). Te k i in cesedi Badata gtrlerek orada defn edildi.
Tutuun Aksungur ve Bozan bertaraf etmesi
Melik T u t u , A k s u n gu r ve B oz a n m Hal eb ve Urfa da B er k y a
r u k adna hutbe okuttuklarn haber ald zaman onlardan intikam almak iin
D maktan harekete geti (Mart/Nisan 1094). O, Hama yaknlarna geldii zaman
Antakya valisi Y a s yan da askerleri ile kendisine katld. T u t u , Hal eb ya
knlarna kadar ilerlemi ve askerlerine blgedeki ekinleri atlarna yedirmeleri
ni ve evreyi yamalamalarn emretmiti. Emr A k s u n gu r , bu durumu ren
dii zaman bu srada Badatda bulunan B er k y a r u k a bavurarak T u t u a
kar yardm istedi. Sultan B er k y a r u k , bu istek zerine Urfa valisi B o z a n ,
emr G r boa v eA ba k ol u Y u s u f a derhal A k s u n g u r un yardm
na gitmelerini buyurdu. Adgeen emrler, bu buyruk zerine kuvvetleriyle bir
144 AL SE V M-E RDOAN MER L
likte Hal ebe gittiler. te yandan A k s u n gu r un giritii btn bu hazrlklar
yakndan izleyen T ut u, Hal ebin dousundaki Buza vadisine kadar ilerledi
ve btn bu evreyi yamalatt. Bir sava iin hazrlklarn tamamlayan emr A k -
s u n gu r un atl ve yaya ordusunun says 6 bin kiiden fazla idi. T u t u un
ordusu da A k s u n g u r un ki kadard. Nihayet iki taraf kuvvetleri, Hal ebe alt
fersah uzaklkta (tahminen 30 km.) bir ky olan Seb n yaknlarnda karlatlar
(1094). lk hcum A k s u n gu r tarafndan yapld. Ancak onun saflarnda bulu
nan emr B oz an ve C r boa , bilinmeyen bir sebeple, bu hcuma katlmaya
rak olduklar yerde kalmlard. Ayrca bu hcuma katlan A b a k ol u
Y u s u f un da T u t u un tarafna gemesi, A k s u n g u r un baarszlna se
bep oldu. A k s u n gu r , yine de savaa devam etti ise de sonradan tutsak alnp
T u t u un huzuruna getirildi. T ut u, huzuruna getirilen A k s u n g u r a,
Eer sen beni malup etseydin ne yapardn? diye sordu. A k s u n gu r da
ldrrdm cevab verdi. T u t u , bu cevap zerine, Ben de seni, senin ba
na vermek istediin cezaya mahkum ediyorum dedi ve A k s u n g u r u ldrt
t. Ayrca A k s u n gu r un maiyyetindeki bi rok emr de T ut u tarafndan
boyunlar vurdurularak ldrlmlerdir. Emr B o z a n v eG r boa ise T u
t u un saldrlar karsnda Hal ebe sndlar. Onlar Hal ebi savunma hazr
l klar yaptktan baka, B e r k y a r u k tan da acele yardm istediler.
B er k y a r u k tan gelen cevapt, yardm kuvvetlerinin Musul a eritii ve yaknda
Hal ebe ulaaca bildiriliyordu. T u t u ise Hal eb zerine yryerek ehri id
detle kuatt. Ancak ehri savunan bir ksm asker, direnmenin faydasz olduu
na inanmlar ve Antakya Kap s n T u t u a amlard. Byk kalenin de teslim
edilmesiyle T ut u, Hal ebe hkim oldu (1094). te yandan ehri B er k y a r u k
adna savunan emr B oz an v eG r boada tutsak alndlar. T u t u , kendisi
ne ihanet edenlerden biri olan B oz a n derhal ldrtt; G r boa ise lm
den, emr U n e r in ricasyla kurtulmu ve hapsedilmiti. Melik T u t u , daha
sonra B o z a n n tutsak ald iki askerini onun ynetimindeki Har ran ve Ur fa-
ya gndererek bu ehirlerin teslimini istedi. Emr B o z a n m naibleri ve ehir
deki askerler, efendilerinin lmemi olacan dnerek T ut u un arzusunu
yerine getirmediler. Ancak T ut u, bir mzrak ucuna takdrd B oz a n m ke
sik ban iki ehre gnderdi. B o z a n n kesik ban gren naibleri Urfa ve Har
ran , T u t u a teslim ettiler. Daha sonra Di yarbak r blgesi ehir ve kaleleri
de T u t u a teslim oldular (Bk. Suri ye Sel ukl ul ar ).
Berkyenk-TuL u mcadel esi: Rey sava
Bu olaylar srasnda, T er k en H at u n , T u t u a gnderdii eliler vas
tasyla iliki kurdu, onunla evlenmek ve devleti birlikte ynetmek konusunda an
lamaya vardlar. T u t u , bu artlar yerine getirmek amacyla Hemedana doru
hareket etti. T er k en H at un da onunla birlemek iin sfahandan Hemedan
ynne ilerledi. Ancak T er k en H a t u n un onunla birleme giriimi hastal
sebebiyle gereklemedi ve o, sfahana dnmek zorunda kald. Bu ihtirasl H a
SEL UK L U DE VL ETL E R TAR H 145
t un, arzu ettiine kavumadan bu ehirde ld (Ekim 1094). T er k en H a t u n -
un lmyle askerlerinden byk ksm, ibirlii nedeniyle T u t u un hizmetine
girerken, bi r ksm da B er k y a r u k tarafna getiler. Bylece T u t u , bu as
kerlerin de kendisine katlmasyla daha da kuvvetlenmiti. O, Sebr savanda
kendi tarafna geen A b a k ol u Y u s u f u halifelik merkezi Badata hne
olarak gndermi ve kendi adna bu ehirde hutbe okutmasn istemiti. Fakat Ba
datta gerek halife M s t az h r B i l l ah ve gerekse B e r k y a r u k un hnesi
A y t ek i n , Y u s u f un ehre girmesine engel oldular. Bu durumda baarl ola
mayan Y u s u f , sratle Badat nnden ekilmek zorunda kald. T ut u ise s
fahanda bulunan T er k en H at un taraftar emirlerin, A k s u n gu r ve B oz an
gibi, kendisinden yz evirmesi ihtimalini gznnde tutarak D makta brakt
olu R d v a n a bir mektup gnderdi ve Suriyedeki askerler ile sratle yan
na gelmesini bildirdi.
B er k y a r u k bu olaylar srasnda Nusaybi n yresinde bulunuyordu, T er
k en H a t u n un ldn haber ald zaman sfahana hareket etti. Onun be
raberinde bin kiilik bir kuvvet vard ve Hemedan civarnda T u t u un ordusuna
40-50 km. yaklamt. Beraberinde 50 bin kiilik bir ordu bulunan T u t u , bu
durumu rendii zaman A b a k ol u Y u s u f un kardei Y a k u b u bir mik
tar askerle B er k y a r u k a kar gnderdi. Y ak u b, B er k y a r u k u malup
etmi ve arlklarn da yamalamt. B er k y a r u k un bu yenilgi haberi, Ba
data ulatnda halife M u s t a z h i r B i l l ah , ehirde T ut u adna hutbe okut
maya balad. B er k y a r u k 5un yannda hemen hemen hi kimse kalmam,
beraberinde ancak ona sadk emirlerden P or s u k , G m t ek i n C an dar
ve Ya r u k olduu halde, yoluna devam edebilmi, I sfahan nlerine gelmiti. ehre
kardei M a h mu t un taraftar olan emirler hkimdiler. Onlar, nce birka gn
B e r k y a r u k u ehre sokmadlar, sonra da onu yakalayp tutuklamak zere hi
le ile ehre girmesine izin verdiler. Nitekim bu plan uyguland ve ehre giren B er k
yar u k , yakalanarak hapse atld. M ah mu t taraftar emirler, B er k y a r u k un
gzlerine mil ekerek onun sultanlk iddiasn ortadan kaldrmay kararlatrd
lar. Fakat bu srada M ah mu t i ek hastalna yakaland. Bu durumda devrin
tabiblerinden E mi n dd ev l e, bu emirlere, Melik M a h m u t , u anda iek
hastalna yakalanm bulunuyor, kurtulacaa da benzemiyor. Gryorum ki, siz
T u t u un hkmdar olmasn istemiyorsunuz. O halde B e r k y a r u k un gz
lerine mil ekmekte acele etmeyiniz. M ah mu t lrse onu sultan yaparsnz, eer
hastalktan kurtulursa B e r k y a r u k un gzlerine mil ekmekte takdir yine
sizindir dedi. Tabib E mi n d d ev l e nin bu szleri B er k y a r u k iin bi r ya
ama ans yaratt. Nitekim kardei M a h mu t , yakaland iek hastalndan
kurtulamayarak ld (Ekim/Kasm 1094). M ah mu t taraftar emirler iin yapa
cak tek ey, B er k y a r u k u sultan tanmakt. Bu srada B er k y a r u k da i
ek hastalna yakaland ise de iyileip kurtulmutu. B er k y a r u k , sultan
tanndktan sonra N i z a m l m l k n olu M ey y i d l m l k vezir ata
d. Onun daha nce vezirliini yapan N i z a m l m l k n teki olu I z z 1-
146
AL SE V M-E RDOAN MER L
m l k , Musul da lmt. T ut u ise arlklarn yamalamaya kalkan Heme-
daredaki B er k y a r u k taraftar emr A h u r u malup ettikten sonra bu ehre
hkim olmutu. Emr A h u r , aman dileyerek T u t u un hizmetine girdi. T u
t u un hizmetine zorunlu olarak girenlerden biri de N i z a m l m l k n o
l u F a h r l m l k idi. T ut u, onu B er k y a r u k yanda olmas dolaysyla
ldrmek istedi. Fakat emr Y a s y a n n arac olmas ve sonra da halkn
N i z a m l m l k n ailesine olan sempatisi dolaysyla saltanat mcadelesinde
faydal olabilecei dncesiyle onu vezirlie atamasn nermesi zerine T u
t u, F a h r l m l k vezirlie atad. Tabii bu atamayla B e r k y a r u k u des
tekleyen N i z a m l m l k taraftarlarn paralamak amac gdlm olmaldr.
te yandan T ut u, Hemedanda iken B e r k y a r u k un hastaln renmi
ve sfahana doru harekete gemiti. Emr A h u r ise len dzenlemek amacyla
T u t u dan izin alarak sfahana gitti ve orada bulunanlara T u t u hakknda
bilgi verdi. T ut u bu durumda Rey ehrine ynelerek oray elegeirdi (ubat
1095). O, buradan sfahandaki emirlere haberler gndererek kendisine itaata davet
ve pek ok ikramda bulunmay vaad etti. B e r k y a r u k un hastalnn devam
ettii srada bu haberlerin gelftesi, sfahandaki emirlerin T u t u a gnderdik
leri cevapta onun tarafna geeceklerine dair sz vermelerine sebep oldu. Fakat
bir sre sonra B er k y a r u k un iyiletiini gren emrler, bu kez T u t u a Ara
mzda kltan baka bir ey yoktur dediler. B e r k y a r u k un veziri M ey -
y i d 1m I k ise btn I rak ve Horasan emirlerine mektuplar yazarak bu saltanat
mcadelesinde B er k y a r u k tarafna gemelerini salamt. Bylece kuvvetle
nen B er k y a r u k , amcas T u t u a kar savaabilecek bir duruma gelmiti.
Nitekim o, kendisini Byk Sel ukl u Sul tan olarak tanyan sfahandaki emir
lerle T u t u a doru harekete geti. Balangta B er k y a r u k tarafndaki as
kerlerin says azd. Cerbzakan ehrine gelindiinde daha nce mektuplar yazlan
I rak ve Horasan dan gelen birliklerin katlmasyla ordunun says yaklak 30 bi
ne ulamt. te yandan T u t u , onun hareketini rendii zaman Rey den k
may planna daha uygun grerek ehirden kmay yeledi. O, askerleri ile Rey den
60 km. uzaklktaki Da l u (Tal) ky yaknnda sava hazrlklarna balad. ok
gemeden B er k y a r u k da ordusu ile T u t u un karsnda sava dzeninde
yer ald, iki taraf arasndaki nc arpmalarndan sonra asl kuvvetler 26 u
bat 1095 tarihinde savaa baladlar. Bu srada B er k y a r u k un ordusunda bu
lunan sultan M el i k a h m sancann ekilmesi zerine T u t u un asker
lerinden ou B er k y a r u k tarafna geti, hatt T u t u a daima sadk kalan
Y a yan bile savaa girmekten kanmt. T u t u , buna ramen savamak
ta srar etti ise de evresi B er k y a r u k un askerleri tarafndan sarld. T u t u ,
nce at yaralanarak yere dm, sonra da ondan almak isteyen S u n gu r ca
adl bir emr tarafndan ba gvdesinden ayrlarak ldrlmtr. Cesedi, baba
s sultan A l p A r s l a n n Mer vdeki trbesine gmld.
Sultan B er k y a r u k savadan sonra T u t u un dalan askerlerine iyi dav-
ranlmasn emretmi, onlara aman verip baladn iln ettirmiti. O, amcas
SELUKL U DE VL ETL E R TAR H 147
T ut u ile yapt taht mcadeleleri srasnda, zaman zaman kt son ile kar
lam ise. de, ortaya kan yeni artlarn kendi lehine gelimesiyle sultanl elde
etmiti. Ortaan nl tarihilerinden b n l - E s r debu durumu eserinde
ki u satrlar ile ifade ediyor: Eer T an r bir iin olmasn dilerse sebeplerini
de hazrlar. Daha dn, amcas T u t u karsnda malup olup az saydaki ada
myla sfahan'a giden B e r k y a r u k u hi kimse takip etmemiti. ayet yirmi
atl onu takip etmi olsayd, onu mutlaka yakalayacaklard. nk o, I sfahan ka
psnda birka gn beklemiti. Daha sonra sfahana girince emirler onun gzle
rine mil ekmek istediler. Tam bu srada sfahana, giriinin ikinci gn kardei
M a h mu t , iek hastalna yakaland ve ld. B er k y a r u k da ayn hastala
tutuldu ve dolaysyla akl dengesi de bozuldu. Ancak daha sonra her iki hastalk
tan da kurtuldu. Amcas karsnda malup olduu tarihten, iyileip sfahandan
ayrlncaya kadar drt ay getii halde, amcas T u t u , hi bi r faaliyette buluna
mad. Eer T u t u , B er k y a r u k veya kardei M ah mu t hasta iken onlarn
zerine yrm olsayd, hi phesiz lkeye hkim olurdu (Bu konuda daha ay
rntl bilgi iin bk. Sur i ye Sel ukl ul ar ).
Berkyaruk'a suikast
Sultan B er k y a r u k , T u t u u ortadan kaldrdktan sonra baka bir teh
like yaad. O, Eyll 1095de Si stanl ve maske takm birinin saldrsna urad
ve pazsndan yaraland. Bat n olan bu suikast, hemen yakaland ve dvlnce
bu ie kendisini, iki kiinin tevik ettiini i tiraf etti. Daha sonra onlar da yakalan
d ve sorgulama sonucu sularn kabul ettilen Ancak onlar btn srarlara ra
men bu suikast iin kendilerine kimin emir verdiini sylemediler. Bunun zerine
bir filin ayaklar altna atlmak suretiyle cezalandrlmalarna karar verildi. Biri
si filin ayaklar altna atlnca, her eyi anlatmay kabul etti. Bu kez teki arkada
, Ey kardeim nasl olsa ldrleceiz, srlar aklayarak Si stan halkn rezil
etme dedi. Sonunda her ikisi de ldrldler. Fakat bu suikastn niin dzen
lendii kesin bir ekilde anlalamad.
Fahrlttlkn vezir atanmas
T u t u un lmnden sonra B er k y a r u k , annesi Z bey de H a t u n u
Rey ehrine yanma getirtmek iin bir hdimini sfahana gndermiti. Ancak bu
srada vezir olan M ey y i d l m l k , bunu uygun bulmad. Bu bakmdan o,
bir gurup emrle anlaarak sultana annesini terketmesinin uygun olacan sy
lediler. Fakat B er k y a r u k Ben hkmdarl, onun yanmda bulunmas iin
istiyorum dedi. Z beyde H at u n , olunun yanma gelip bu durumu renince
M ey y i d l m l k e kar davranlarn deitirdi. Bu yolculuk srasnda H a -
t u n a refakat eden mstevf M ec d l m l k B al a s an de onu vezir aleyhi
ne tahrik etmiti. te yandan Sel ukl u vezirliini N i z a m l m l k n oul
larndan F ah r l m l k de istiyordu. Onun, kardei M ey y i d l m l k ile ara
s, babalar N i z a m l m l k n miras brakt mcevherat nedeniyle, akt.
148
AL SE V M-E RDOAN MER L
F ah r l m i k , Z bey de H a t u n un, kardei M ey y i d l m l k e kar
tavrnn deitiini ve ona kin baladn anlaynca bir adamn gndererek ve
zirliini elde etmek istedi ve bunun iin de ok para sarfetti. Onun gnderdii
hediyeler arasnda, atlastan otalar, kymetli adr, silhlar, kymetli talarla ss
l eer takmlar ve Arap atlar bulunuyordu. Sonunda F a h r l m i k n iste
i kabul edildi. Sultan B er k y a r u k , M ey y i d l m l k grevinden
uzaklatrarak yerine, kardei F a h r l m l k atad (1095), ayrca M e y y i -
d I m 1k hapse atld. Tabii bu, ilerde Sel ukl u Devl eti nin duraklamasna se
bep olacak olaylarn beiki de balangc idi.
Suri ye Sel ukl ul ar ise T u t u un lmnden sonra oullarndan R d v a n
n Hal ebde, D u k a k n da D makta hkmdarlklarn iln etmeleriyle iki kola
ayrlm oldu (Bk. Suri ye Sel ukl ul ar ).
Grhoan n Musul ve evresi ni el e gei rmesi
Melik T u t u , A k s u n gu r i l eB oz an ldrd zaman G r b o a -
y da hapsetmiti. G r boa ; T ut u ldrlnceye kadar tutuklu kald. T u
t u un olu R dv a n , Hal eb'e hkim olduu zaman, sultan B er k y a r u k , ona
haber gnderip G r boa ve kardei A l t u n t a m serbest braklmasn iste
di. Bu iki karde, emr A d a b d d ev l e A b a k a karlk serbest brakldlar.
G r boa ve A l t u n t a , sultan B er k y a r u k un onay ile, T u t u un h
kimiyetindeki yerlerde Byk Sel ukl u otoritesini salamak iin harekete geti
ler. Onlara bu seferlerinde pek ok asker katld ve ilk duraklar Harran oldu,
iki karde, bu ehri elegeirdikten sonra Nusaybi nde bulunan M u h a m
med bi n er ef d d ev l e, Musul a kar onlardan yardm istedi. Bu srada
Musul a, M u h a m m e d in kardei A l i bi n er ef ddev l e hkimdi. G r
boa, bu teklifi kabul ederek Nusaybi ne doru gitti. M u h a mmed bi n e
r ef dd ev l e, buraya iki fersah uzaklkta onu karlad. G r boa , zarar
vermeyecei hususundaki antna ramen, M u h a mmed i tutuklayp Nusaybi ne
gtrd. G r boa , 40 gnlk bi r kuatmadan sonra buray teslim ald ve ora
dan Musul a yneldi. G r boa , kuatma sonucunda burada baarl olamad
ve oradan ayrlarak Bel ede gitti ve bu ehirde, ilerde Musul hkimiyeti iin ken
disine rakip olarak grd M u h a mmed bi n er ef d d ev l eyi ldrtt.
G r boa ise Musul u elegeirmekten vazgememiti; tekrar bu ehri kuatt ve
dou blmn kardei A l t u n t a a brakt. Musul hkimi A l i ise bu durum
da Cezi reti I b n O m er emri k r m ten yardm istedi. k r m ,
derhal onun yardmna kotu. A l t u n t a , bu olay haber alm v e k r m -
n yolunu keserek onu malup etmiti. Bylece k r m , G r b o a ya
itaate ve Musul kuatmasnda yardma mecbur oldu. G r boa nn Musul ku
atmas dokuz ay srd. Bu sre iinde ehirde yiyecek kalmam, halk aydnlan
mak iin pamuk taneleri ve katran yakmt. Nihayet G r boa , ehri teslim
ald (Ekim/Kasm 1096). Musul halk, A l t u n t a n ehri yama etmesinden kor
kuyordu, fakat G r boa buna engel oldu. A l t u n t a , buna ramen ehrin
SELUK L U DE VL ETL E R TAR H 149
ilerigelenlerini tutuklatt ve onlardan zorla para istedi; ayrca bununla da yetin
meyerek G r b oa yada satat. G r b o a , ehirde dzeni salamak iin kar
deinin ldrlmesini emretti. A l t u n t a , Musul a girilerinin nc gn
ldrld. G r b o a , ehir halkna ok iyi davrand, daha sonra Rahbeye de
hkim oldu.
Berkyaruk-Aralan Argun sava
A r s l an A r gu n , sultan A l p A r s l a n n kardei idi. Sultan A l p A r s
l an, Hrezm blgesine hkim olunca burann valiliini A r s l an A r gu n a verdi.
O, bu grevde sultan M el i k a h m saltanatnn (1072-1092) ilk yllarna kadar
kald. Sultan M el i k a h , Hemedan ve Sve blgesini 7 bin altnlk kta olarak
ona verdi. A r s l an A r gu n , M el i k a h n lm srasnda Badatta onun
yannda idi. Daha sonra balayan taht mcadelesinden o da faydalanmaya alt
ve 7 bin askerle nce kta blgesi olan Hemedana gitti. Burada Hemedanh bir
gurup da kendisine katld. A r s l an A r gu n , oradan Ni abur a gittiyse de bu
rada hi ilgi grmedi. ehir halknn kendisini ehirden uzaklamaya mecbur et
mesiyle, Mer v e yneldi. Mer v hnesi, M el i k a h n yetitirmelerinden
K o v d a n ( K odan ) idi. Sultan M el i k a h m N i z a m l m l k e kar ta
vr deitirmesinin ve kin balamasnn sebeplerinden biri de o idi (Bk. Sultan
M el i k ah ile vezir N i z a m l m l k arasndaki anlamazlk). Emr K ovdan ,
ehri teslim edip askerleriyle onun emrine girdi. A r s l a n A r gu n , Bel h, Ti r-
mi z, Ni abur ve Hor asann teki ehirlerini hkimiyeti altna aldktan sonra sul
tan B er k y a r u k a bir mektup gndererek sultanln tandn ve elegeirdii
ehirleri ynetmek istediini bildirdi; ayrca da pek ok para gndereceini
ve saltanat olaynda kendisiyle mcadele etmeyeceini vaad ediyordu. B er k -
y a r u k , balangta M a h m u t ve T u t u ile mcadelesi dolaysyla ve veziri M -
e y y i d 1m 1k n de etkisiyle bu istei kabul etti. Sultan B er k y a r u k ,
M ey y i d l m l k vezirlikten uzaklatrp yerine kardei F a h r l m l k
ataynca, A r s l an A r gu n onunla yazmay kesti. N i z a m l m l k n oul
larndan ma d l m l k E bu l - K a s i m da A r s l an A r gu n a katld ve ona
vezir oldu. Sultan B er k y a r u k , batdaki taht mcadelelerini kazannca, A r s
l an A r g u n u azledip savamak zere A l p A r s l a n n oullarndan B r i -
b a r s emr A l t u n t a ve M es u t ile birlikte Hor asana gnderdi. B r i -
h ar s , yapt ilk savata, A r s l an A r g u n u bozguna uratp, Mer v ehrine
ve Hor asann byk bir ksmna hkim oldu; A r s l a n A r gu n da Bel he ekil
mek zorunda kald ve bi r sre sonra byk bir kuvvet toplayarak Mer ve yrd.
O, birka gn kuatmadan sonra Mer vi elegeirdi. Bunun zerine, B r i ba r s ,
derhal Her atdan A r s l an A r g u n un zerine yrd. ki taraf arasndaki sa
vata B r i ba r s , malup oldu ve tutsak alnd. Bu yenilgide, bi r anlamazlk
sonucunda emr M e s u t un ldrlmesi rol oynamt. A r s l an A r gu n , B
r i bar s Ti r mi zde hapse attktan bir yl sonra da bodurttu (1095). O, vezir
ma d l m l k de 300 bin altnna elkoyduktan sonra ldrtt. A r s l an A r -
150 AL SE V M-E RDOAN MER L
gu n un tahrip ettirdii Horasan ehirleri arasnda, Sebzvar da bulunuyordu (Ara
lk 1096/0cak 1097). Sultan B er k y a r u k ise A r s l an A r g u n u itaat altna
almaya karar vererek kardei S en c er i atabey K u m a ile onun zerine gn
derdi, kendisi de onlar takip etti. te yandan A r s l an A r gu n , askerlerine kar
sert davranr, onlar kmser ve ok sk cezalandrrd. Bu sebeple onlar, kendi
sinden ok korkarlard. Bir gn yine bir askeri ard, asker A r s l an A r gu n -
un huzuruna ge girdi. A r s l an A r gu n , ge kald iin onu azarlad; asker
zr dilediyse de kabul etmedi ve onu dvd. Bunun zerine asker, ban eke
rek A r s l an A r g u n u ldrd. Asker yakalanp kendisine, Onu niin ldr
dn? diye sorulduunda, Halk onun zulmnden kurtarmak iin cevabn verdi
(3 ubat 1097). Sultan B er k y a r u k , A r s l an A r g u n un lmn haber al
masna ramen ileri harektna devam etti. A r s l an A r g u n un adamlar yedi
yandaki olunu onun yerine geirip, sultan B e r k y a r u k 5tan aman dilediler.
B er k y a r u k , A r s l an A r g u n un oluna Rey ve Hemedan blgesinde kta-
lar verdi. A r s l an A r g u n un olu, sultann yanma 15 bin atl ile gelmiti. He
men o gn askerler guruplar halinde hizmetinde olduklar emirlere katldlar.
Byece A r s l an A r gu n ua olu, hdi mi yl e tek bana kald. Sultan B er k -
y a r u k un annesi onu yanma ald, onun yetime ve eitimini yaptracak grevli
ler atad. Ayrca sultan B e r k y a r u k , kardei S e n c e r i de Horasan meliki
olarak atamdr.
Sel ukl-K arahanh il iki leri
Sultan B er k y ar u k , A r s l an A r gu n sorununu zmledikten sonra Ti r
mi z'a yrd ve ehir, kendisine teslim edildi. B er k y a r u k , Bel h yaknlarnda
yedi ay kald ve bu srada Maver nnehr e bir eli gndererek Bat -Kar ahanl
Devl eti nin kendisine itaatim salad, Semerkant ve teki yerlerde adna hutbe
okundu. B er k y a r u k , Bat -Kar ahanl Devl eti nden hanedan mensubunu,
kaan olarak, arka arkaya tahta karmt. Sultan B er k y a r u k tarafndan tahta
karlan hkmdarlardan birincisi S l ey man bi n D a v u t tur. Bu hkm
dar, ksa sre sonra ld (1097) . S l ey man bi n Davut , M el i k a h m k
zyla evli idi. B er k y a r u k , onun yerine E bu l - K a s m I . M ah mu t
(1097-1099)u tahta geirdi. Sel ukl u sultan tarafndan tahta karlan nc
hkmdar ise, K a d r H an C i br a i l bi n mer (l. 1102)dir.
S e n c e r , sultan B er k y a r u k tarafndan Horasan meliki atanmasna ra
men B er k y a r u k - M u h a mmed T apar mcadelesinde onun karsnda yer
ald. Nitekim o, M u h a m m e d T apar ile Badata gitti, sonra da Hor asana
dnd (Bk. B er k y a r u k - M u h a mmed T apar mcadelesi). S e n c e r , Ba
datl a iken Bat -K ar ahanl hkmdar K a d i r H an C i b r a i l bi n
mer , onun uzakta bulunmasndan ve yann kklnden yararlanarak Ho
rasana gz dikti. Rivayete gre o, 100 bin kiilik bir ordu toplayarak S e n c e r -
in ehirlerine doru yneldi. Karahanl hkmdarn bu sefere tevik edenlerden
biri d eS en c er i n G n d od u ( K n - d od u ) adnda bir emri idi. Bu
SELUKL U DE VL ETL E R TAR H 151
nun sebebi de onun, B o z k u adl baka bi r emrin S e n c e r in yanndaki mev
ki ve itibarn kskanmasyd. S en cer , Kar ahanl l ar m harekete getiini haber
ald zaman, K a di r H an ile savamak ve onu lkesinden kovmak zere, 6 bin
atl ile yola kt. S en cer , yannda emr G n dodu olduu halde, Bel he ulat.
G n d od u buradan K a di r H an n yanna kat, ikisi mttefik olarak kala
caklarna ve birbirlerine ihanet etmeyecekleri hususunda ant itiler. G n d o
du, buradan Ti r mi ze giderek ehri elegeirdi. Daha sonra S en cer ile
K a di r H an C i b r a i l i n ordular kar karya geldiler. Yaplan savata Ka-
rahanl l ar malup oldu, K a di r H an tutsak alnp S e n c e r in yanna gt
rld (Bir rivyete gre, K a di r H an , bir av srasnda tutsak alnmtr);
S e n c e r de onu ldrtt (22 Mays 1102). S en cer , daha sonra G n d o d u -
nun hkimiyetindeki Ti r mi z i kuatt. Emr G n d od u , bu ehri S e n c e r e
terkederek Gazneye gitmek zorunda kald. Melik S e n c e r , bu olaydan sonra Ma-
ver annehr i tekiltlandrarak ayn zamanda yeeni olan I I . M u h a m-
med bi n S l ey ma n (1102-1130), Bat Karahanl l ar m bana getirdi.
Muhammed bi n Sl eyman, em r K ovdan ve Yaruktan isyanlar
Sel ukl u Devl eti nde taht elegeirmek isteyenlerden biri de Em r -i Em r an
nvann tayan M u h a mmed bi n S l ey man bi n ar idi. Emr M u
h a mmed , isyan ettikten sonra Bel he gidip bu srada Gazne sultan olan i br a -
h i m (1059-1099) den yardm istedi. Sul tan I b r a h i m , fillerin de yer ald byk
bi r orduyu ona yardm gnderdi, ancak o, elegeirilecek Horasan ehirlerinde
kendi adna hutbe okunmasn art kotu. Gaznel i l er i n yardmyla M u h a m
med bi n S l ey ma n , Hor asanda baz ehirleri elegeirdi. Melik S e n c e r ,
bu durumda atl kuvvetleriyle harekete geerek ona bi r baskn dzenledi. Ksa
sren bir savatan sonra Em r -i Em r an M u h a mmed tutsak alnp, S en c er e
gtrld ve onun emriyle gzlerine mil ekildi (1097).
Sultan B er k y a r u k , Hor asandan I r aka dnerken, baz emirlerin kendi
siyle beraber gelmelerini istemiti. Bu emirlerden K ovdan , hasta olduunu ileri
srerek Mer vde kald. Davet edilenlerin arasnda Hrezmah E k i n ci bi n K o
k ar da vard. E k i n ci , 10 bin atl ile sultana katlmak zere, yola kt ve 300
atl ile nden hareket ederek Mer ve geldi. Sultan B e r k y a r u k un, A r s
l an A r guni l e ibirliinden dolay kendisini cezalandrmasndan korkan emr
K ovd an, E k i n c i nin Mer v e gelmesinden phelendi ve emr Y ar u k t a
ile onu ldrmek iin anlatlar. Onlar, 500 atl topladlar ve elence meclisinde
bulunan E k i n c i nin zerine bi r baskn yaparak ldrdler (1097). Emr K o v -
dan ve Y ar u k t a , daha sonra Hr ezme giderek sultann kendilerini buraya
vali tayin ettiklerini syleyerek blgeye hkim oldular. te yandan, sultan B er k
y a r u k , yolda bunu haber alnca geri dnemedi. nk emr n e r ve sabk
vezir M ey y i d l m l k de isyan halinde idiler. Sultan, Em ri dad H a b e
bi n A l t u n t a k bir orduyla K ovdan ve Y a r u k t a a kar Hor asana
gnderdi. H a be , nce K ov d a n n kendisine katlmasn beklemeden sava
152 AL SE V M-E RDOAN MER L
an Y a r u k t a malup edip tutsak ald. Bu haber K ov d a n m ordughna
ulanca askerleri ona kar isyan edip, hzinelerini ve yanndaki eyay yamala
dlar; onun yannda sadece yedi kii kalmt; o, nce Buhar aya kat, sonra da
Bel he melik S e n c e r in yanma gitti. K ovdan , S e n c e r i n hizmetine girdi
ise de ksa bir sre sonra ld. H abe ise, Hr ezm blgesine, Hr ezmahl ar
Devl eti nin kuruluunu gerekletirecek olan K u t b ed d i n M u h a mmed
bi n A n u t e k i n i gnderdi.
Hal seferl eri ni n balamas
XI . yzyln sonlarna doru Avr upada zellikle kilisenin nderlii altnda,
esas itibaryla H z. I s a mn doduu ehir olan Kuds Msl manl ar n elin
den kurtarmak amacyla balatlan seferlere Hal Sefer l eri denir. Hal seferle
rinin dzenlenmesinde en byk etken kilise idi. Nitekim papa I I . U r ban , 18-28
Kasm 1095 tarihleri arasnda, Fransan n Cl ermont ehrinde dzenledii bir top
lantda (konsi l ) Trkl eri n H ri sti yan lkelerin merkezine girdiklerini, halka k
t davrandklarn ve kutsal yerlere hakaret ettiklerini ileri srerek, H ri sti yan
dnyasnn Douyu kurtarmak iin sefere kmas gerektiini syledi. Onun bu
ateli konumasnn yanklar mthi oldu. I I . U r b a n , bundan sonra Avr upada
bi rok ehir ve ky dolaarak yapt etkili ve heyecanl konumalarla Hal se
ferinin gereklemesini salad. P apa, piskoposlardan Hal seferini her yerde
vaaz ederek dile getirmelerini istemiti. Fakat bu ar, en etkili bir ekilde yaln
ayak, elbiseleri pislik iinde olan P i er r e l H er mi t e adnda gezgin bir kei
tarafndan yapld. O, kendisi gidemedii yerlere Frans z Gau t i er ans A v o -
i r ( M et el i k s i z Got ye) gibi kimseleri gnderiyordu. P i e r r e in vaazlar
Al manyada baarl oldu. Bir ksm soylular da Hal seferine katlmaya karar
verdiler. Bunlar arasnda, bata Tbi ngen kontu H u g o, Schwar zenber g kontu
H ei n r i ch , Wa 11e r von T ech ve Zi mmer n kontunun olu gibi soylu Al
manl ar vard. Sabrszlanan Frans zl ar ise, G au t i er Sans A v oi r balarn
da olduu halde, birka bin kiiyle harekete getiler. P i er r e l H er mi t e, Nisan
1096da Kl nden ayrld zaman, ordusu erkek ve kadn olarak 20 bin kiiyi bul
mutu. Al man, I tal yan ve Frans zl ardan oluan bu gurup, Macari stan-Bel gr at-
Ni -Sofya-Fi l i be-Edi r ne yoluyla stanbul a geldiler. Bu Hal gurubu, yry s
rasnda esas amacn unutmutu. Bunlar, nce Macari standa Seml i n ehrinden
4 bin Macar ldrdler, Bel grat ehrini yama ettikten sonra yaktlar, Ni ehri
de saldrya urad. Bi zans imparatoru A l ek s i os K omn en os , Avr upadan
yardm istemi olmasna ramen, stanbul a gelen bu guruptan etkilenmemiti. Ay
rca bunlarn disiplinsizlii onlarn sratle stanbul dan uzaklatrlmasn gerek
tiriyordu; nk Bat kl ar, bir hrszl brakyor, tekine balyordu, imparator
A l ek s i os tarafndan Anadol u kysna geirilen Hal l ar, yollarda vahice ve
yakksz hareketler yaparak zmi te vardlar. Bu Hal gurubu, daha sonra Trki ye
Sel ukl u bakenti i zni ke doru harekete getiler. Trki ye Sel ukl u Devl eti sulta
n I . K l A r s l a n n kardei Davut K ul an A r s l an kumandasnda gn
derdii Trk kuvvetleri, ormanlk bir vadide bu Hal gurubunun byk bir
SEL UK L U DE VL ETL E R TAR H
153
ksmm yok etti, bir ksmn da tutsak ald (Ekim 1096). lenler arasnda Gau -
t i er Sans A voi r i l eH u go von T u bi n gen , Wa l t er v on T ech , K on-
r a d v eA l b er t von Zi mmer n gibi valyeler vard. Bylece Hal k n Hal
Sefer i denilen bu gurup binlerce kiinin lmyle sona ermi oldu.
Bu ilk Hal kitlesinin bylece bozulup dalmasndan sonra Avrupadan prens,
kont ve dklerin ynetiminde ounlukla zrhl askerlerden oluan dzenli ordu
lar harekete geti (1096). Bunlarn Avr upa daki faaliyetleri Yahudi topluluklar
na kar oldu ve H ri sti yanl kabul etmeyen bi rok Yahudi ldrld. Dzenli
ordularn banda kumandan olarak Aa -L or r ai ne dk G od ef r oi de B u -
i 11 o n , Fransa kralnn kardei H u gu e de V er ma n doi , Toronto kontu B o -
h e m u n d , kardei R o g e r ve yeeni T a n k r e d ile Toul ouse kontu IV. R a y m o n d
bulunmaktayd. Ayrca L e P uy piskoposu A d h e m a r ile Or ange piskoposu G u -
i l l au meda bu orduya katlmlard. stanbul da toplanan bu Hal ordularnn
says hakknda 600 bin ile 100 bin arasnda deien rakamlar verilmektedir. mpa
rator A l ek s i os , zel bir anlamaya vard R a y mo n d un dnda, btn ku
mandanlardan Bal l k ant (Vasal l k yemi ni ) almt. Bu anta gre, Hal l ar,
imparatoru, ele geirecekleri btn memleketlerin yksek hkimi olarak tan
yacaklar ve geri alnacak btn lkelerden evvelce imparatora ait olmu bulu
nanlar, imparatorluk memurlarna teslim edeceklerdi. Nihayet 1097 ilkbaharnda
Hal ordular, Bi zans gemileriyle Anadol u yakasna geirildiler. Bu Hal ordu
sunun ilk hedefi, Sel ukl u bakenti zni k idi. Bu srada sultan I . K l A r s
l an, Mal atyay kuatmt, o batdan gelen bu yeni tehditi pek ciddiye almamt.
Hal ordusu, Mays 1097 balarnda zni ki kuatt. Nihayet durumu renen sultan
I . K l A r s l a n , zni k nlerine gelerek Hal ordusuna saldrd (21 Mays).
Btn gn sren savata Bat n n iyi tehiz edilmi ve sayca stn ordusu kar
snda Sel ukl u kuvvetleri baarl olamad. Sultan I . K l A r s l a n , dalara
doru ekilirken, ehirdeki Trk birliine, kendisinin artk baka bir yardm
yapamyaca iin, bildikleri gibi hareket etmesini buyurmutu. ehirdeki Trk
birlii, Hal l ara elik etmekte olan Bi zansl kumandan M a n u ei B u t u mi t es
ile iliki kurdu. Sonuta Trkl er, ehri Bi zansa teslim ederek kymdan ve zni k
de yaklp yklmaktan ve yamalanmaktan kurtuldu (19 Haziran). Hal l ar, z
ni k in dmesinden bir hafta sonra Eski ehi r ynnde harekete getiler.
Trki ye Sel ukl u sultan I . K l A r s l a n kuvvetlerini yeniden toplamak
ve Dani mendl i l erl e bir ittifak yapmak zere, douya ekildi. O, Dani mendl i h
kmdar D a n i men d Gazi ve Kayser i hkimi H a an B ey ile birleerek Es
ki ehi r den uzak olmayan bi r yerde karargh kurmu olan Hal l ara saldrd. Bu
savata iki taraf kahramanca mcadele etmi ve ar kayplar vermiti. Sonunda
Trkl er, stn saydaki dman karsndan ekilmek zorunda kalmlard (1 Tem
muz 1097). Bu savan sonucunda bi r Hal tarihisi, Eer H ri sti yan olsalard
Trkl eri n dnyann en kahraman ve en soylu milleti saylacaklar fikrindeydi.
Sultan I . K l A r s l a n , bundan sonra bir tr ete sava yaparak Hal l ar
ypratmak niyetinde idi. Nitekim bu ekili srasnda Trkl er yol boyunca yiye
154 AL SE V M-E RDOAN MER L
cek ve iecek maddelerini yok ederek bir lde Hal l ar ala mahkum edi
yorlard. Buna ramen Hal ordusu, I . K l A r s l an n bir sre nce bakent
yapt Konya'ya kadar ilerledi. Hal l ar, buraya ulatklar zaman, Tr kl er ta
nabilir btn mallaryla dalara ekilmilerdi. Hal l ar buradan ayrldktan sonra
Erel i 'de emr H a s a n ve Dani mendl i l er ile savatlar ve burada ikiye ayrld
lar. Hal ordusunun byk blm, Kayser i zerinden yola devam ederken, da
ha kk bir ksm ise dalar ap ukurova'ya inmeye karar verdiler. Ta n k r e d
ve B a u d ou i n birbirinden ayr iki yoldan Toros geitlerine doru yola ktlar
(Eyll 1097). B a u d ou i n , ukurova'da Tarsus, Adana ve Mi si s' elegeirdikten
sonra Mar a'ta esas Hal ordusuna katld. Bundan sonra Hal ordusu, Antak
ya zerine hareket ederken (Ekim), B a u d ou i n , tekrar Hal ordusundan ay
rld ve beraberindeki 7 yz atl ile Ur fa'ya yneldi. O, bir Urfa eli heyetinin
davetini deerlendirerek buraya gitti ve ehre hkim olarak Urfa Hal Kontl u
u'm kurdu (10 Mart 1098).
Hal l ar n Antakya'ya hki m ol mas
Hal ordusunun Antakyaya ilerlediini renen bu ehrin Sel ukl u valisi
Y a s yan savunma hazrlklarna balad. O, H r i sti yanl ar n faaliyetini snr
landrc emirler verdi ve ilerigelen bi rok H r sti yan ehirden kartt. ok ge
meden Hal l ar, Antakya nne geldiler ve ehri kuatmaya baladlar (Ekim 1097).
Bu durumda Y a s ya n , evreden kendine mttefikler arad. O, oullarndan
ems d d ev l e yi Hal eb Sel ukl u meliki R d v a n ve D mak Sel ukl u meli
ki I ) u k a k a gndererek yardm istedi. teki olu M u h a mmed i Byk Sel
ukl u Devl eti 'nin Musul valisi G r b o a ile teki kumandanlara Suru emri
A r t u k ol u S k men , Si ncar emri A r s l an t a , Smeysat emri 11g a z i -
ol u S l ey ma n a yollayarak Hal l ara kar cihat harektna katlmak zere
sratle yardma gelmelerini bildirdi. te yandan Hal l ar, Antakya nnde a
buk baar kazanamadlar. ehrin kuatmas uzadka Hal ordusunun says,
alk ve kaaklar yznden her gn azalyordu. Nihayet Antakya'ya ilk yardm,
Hal eb meliki R dv a n tarafndan gnderildi. Hal eb askerleri ile S k m e n in
Trkmenl eri nden oluan bi r birlik, Y a s y a n n olu ems dd ev l e ko
mutasnda harekete geti. Bu Trk birlii, Asi nehri yaknlarnda, Hal l ar n bas
kn karsnda bozguna urayarak Hal eb'e dnmek zorunda kald (ubat 1098).
Musul emri G r b o a ise, sultan B er k y a r u k un da emriyle hazrlklarn
tamamladktan sonra Hal l ara kar harekete geti. Ancak onun ilk hedefi, Ur-
f a y kurtarmak idi. G r b o a mn kendiliinden iine dt yanl hesap,
Antakya nndeki Hal l ara rahat bir nefes alma imkn verdi. O, Ur fay haf
ta sreyle (4-25 Mays 1098) kuatarak ehrin surlar nnde bouna zaman kay
betti. Bu nedenle zaman kazanan Hal l ar da Antakya'y iddetle kuatmaya devam
ettiler. Hal reislerinden B oh emu n d ise Antakya zerindeki burlardan bi ri
ni savunan Er meni dnmesi F r u z adnda bir subay ile anlamaya muvaffak ol
du. Nihayet B o h e mu n d un birlikleri, gece yars F r u z ynetimindeki bura
SEL UK L U DE VL ETL E R TAR H 155
merdiven dayayarak ehre girdiler. ehirdeki Rum ve Er meni l er de onlarla ibir
lii yaparak Trkl eri ldrmeye baladlar. Durumu renen Y a s y an iin
ehri terketmekten baka yapacak bi r ey kalmamt; ancak olu ems ddev -
1e, soukkanlln koruyarak i kaleye kapand. Y a s y a n , dalk blgede
kaarken atndan derek ar yaraland, adamlar da onu kendi haline brakt
lar. Bu srada onu bu durumda gren Ermeni l er , ban keserek B o h e mu n d a
getirdiler. 3 Haziranda akam olurken Antakyada canl hibir Trk kalmam
bulunuyordu. Antakya ahalisinin evleri ister H ri sti yan, ister Msl man evi ol
sun, tamamiyle yama edildi. Bylece ehir Hal l ar n eline geti. Emr G r bo-
a ise 7 Haziranda ordusuyla Antakya surlar nnde ordughn kurdu. I kaleye
kumanda eden ems i i ddevl e, derhal ulaklar gndererek yardm istedi. G r
boa , i kaleye kendi birliklerinin hkim olmasnda srar ederek, burann adam
larndan A h met bi n M er v a n a verilmesi iin ems d d ev l e yi zorlad.
Sel ukl u ordusu, nce i kaleden ehre girmeyi tasarlad ise de bunda baarl
olamad; G r boa , bu sebeple Hal l ar sk bir kuatma ile alktan zayf d
rmeyi kararlatrarak ehri her ynden kuatt. Hal l ar n k hareketleri de
baarszlkla sonulanm, ehirde yiyecek maddelerinin azalmasyla fiyatlar son-
derecede artmt. Bunun yamsra G r b o a n komutasndaki Sel ukl u or
dusunda da iler iyi gitmiyordu. Onun, beraberindeki melik ve emirleri pek nem
sememesi ve kendi bildii gibi hareket etmesi, kumanda zinciri iin iyi bir durum
deildi ve onun bu ekilde davran ho karlanmyordu. Ayrca melik R dv a n
ile D u k a k arasndaki anlamazlk da Sel ukl u ordusunu etkilemi, bu nedenle
gerek Trkmenl er, gerekse Ar apl ar byk guruplar halinde ordudan ayrlmlar
d; Antakyadaki Hal ordusunda ise, moral ykseltecek bir mucize bekleniyor
gibiydi. Nitekim P i er r e B a r t h ol oma eu s adnda bir kylnn, gya vak
tiyle H z. I s a nin brn delen mzra yani H ri sti yanl n en kutsal emane
tinin yerini gstermesi ve bu mzran Azi z Petrus Katedr al i nde bulunmasyla
mucize gerekleti. Bu olay, btn Hal ordusunda byk bi r heyecanla kutlan
d (14 Haziran). Hal l ar, 27 Haziranda G r b o a ya bir eli gndererek ku
atmadan vazgemesini istediler; G r b o a ise kaytsz artsz teslim olmalarnda
srar etmiti. Hal l ar iin artk kesin bi r savatan baka bi r imkn kalmamt.
28 Haziran sabah moralleri yksek ve tam bi r birlik halinde bulunan Hal or
dusu, ehirden karak sava dzeni ald. G r boa , ehirden karken onlarn
zerine saldrlmas fikrini uygun grmemi, Hal ordusunu toptan yok etmeyi
dnmt; ancak o, bylece byk bir stnlkten yoksun kalmt. Alt gurup
halinde dzenlenen Hal l ar ile Trk sava taktiini uygulamak isteyen Sel ukl u
ordusu arasnda iddetli bir sava balad. ok gemeden G r b oa y ekeme
yenler ve bir zafer sonunda onun daha gleneceini dnen Sel ukl u emirleri,
bata melik D u k a k olmak zere, birer birer sava meydanndan ayrlmaa ba
ladlar. Trk ordusunda pusuda bekleyen A r t u k ol u S k men ile Humus em
ri C e n a hu ddev l e H s ey i n i n de geri ekilmeleriyle, G r boa , sava
kaybettiini anlad ve sratle Hal ebe, oradan da valisi bulunduu Musul a gitti.
Hal l ar ise Antakyan n i kalesini de teslim alarak ehre tamamen hkim oldu
lo6 AL SE V M-E RDOAN MER L
lar ve burada /Vormanl ardan B o h e mu n d un ynetiminde Antakya Pr i nkeps-
l i i kurdular.
Hal l ar, daha sonra Akdeni z kysn izleyerek gneye Kudse doru i l erl e
diler. Kuds ise bu sralarda M s r Fat m Devl eti nin ynetiminde idi. Hal l ar
7 Haziran 1099da ortaan en mstahkem kalelerinden birine sahip olan bu ehri
kuatarak 15 Temmuzda igal ettiler. Ancak ... bylesine bir zafer kazanm ol
makla akllar balarndan giden Hal l ar, zincirden boanm deliler gibi yollar
da, evlerde ve camilerde oradan oraya kouup nlerine gelen herkesi, erkek, kadn
veya ocuk olsun, hi bir fark gzetmeden ldrdler. Katliam btn leden sonra
ve izleyen gece iinde devam etti... Bir Hal tarihisi ayn sabah tapnaklarn
bulunduu mahalleye giderken cesetler ve dizlerine kadar kan kan birikintileri
iinden gemek zorunda kalmt. Hal l ar bylece hedeflerine ulatlar ve Ku-
dsde Lati n Devl eti nin ilk kralln kurdular. Bu kralln bana da Kutsal
Mezar n savunucusu olarak G o d f r u v a d B u yy on ( G od ef r oi de B o-
u i 11 o n ) getirilmiti. (Bk. Suri ye Sel ukl ul ar ).
Fars bl gesi ndeki olaylar ve em r tj ner in isyan
T er k en H at un un olu M a h mu t u tahta oturtmak iin mcadeleye gi
ritii srada, Fars blgesine de hkim olmak istedii anlalyor. Nitekim o, sul
tan M el i k a h n emirlerinden n e r i bir ordu ile sfahandan Fars blgesine
doru yola kard (Haziran/Temmuz 1094). Ki rman Sel ukl ul ar ndan melik T u -
r a n a h , bu durumu haber ald ve bir ordu hazrlayarak emr U n e r e kar
kt ve ebnkre emirlerinin de yardmyla onu malup etti (Haziran/Temmuz
1094). Bir sre sonra emr n er i tekrar Fars da gryoruz. Bu kez sultan B e r k
y ar u k , onu Fars a vali atamt; Fars da ise melik T u r a n a h n lmnden
sonra ebnkre ilerigelenleri birer blgede hkimiyet kurmulard. Onlar, emr
U e r in orduyla Farsa yrmek iin hazrlkta bulunduunu ve bu seferin kendi
zerlerine olduunu rendiler ve Ki r man Sel ukl u meliki I r a n a h dan var
dm istediler. Melik 1r a n a h , Ki r man dan Farsa geldi ve ebnkrel i l er n yar
dmyla emr n er i malup etti (1098/1099).
Emr n e r , malup olduktan sonra sfahana kat ve buradan sultan B er k -
ya r u k a haber gnderip, kendisine katlmak zere Hor asana gitmek iin izin
istedi. B er k y ar u k , onun Ci bal blgesinde kalmasn istedi ve ayrca I r ak vali
liine atad, ayrca o blgedeki askerlere de haber gndererek emir n e r in
hizmetine girmelerini bildirdi. Bunun zerine emr U n er , sfahanda kald,
fakat bir sre sonra Azer baycandaki ktana gitti. O, geri dndmde sfahanda
Batm l i i n yayldn grd ve Batm l er l e savaa girierek I sfahan da zerin
de bulunan bir Bat n kalesini kuatt. Bu olaylar srasnda M ey y i d l -
m l k bi n N i z am l m l k de emr n e r e katld. Bundan sonra M e y -
y i d l m l k v e teki emrler, n e r i B er k yar u k i l ei birlii yapmas
nn kendi aleyhinde olacan syleyip, korkuttular ve sultandan uzaklamaya
tevik ettiler. Kkrtclar, bununla da yetinmeyip emr n e r e o srada Gen
SELUK L U DEVL ETL E R TAR H
157
cede bulunan sultann kardei M u h a mmed T apar ile mektuplamasn ner
diler. Bunun zerine emr U ner , sultana isyana karar verdi ve hkmdarlk
sevdasna kapld, kendi adna nevbet (bando) aldrp, k r m z ota kurdurarak
bunu aka iln etti; daha sonra da 10 bin atl toplad ve sfahandan harekete
geerek R eye doru yrd. Emr U ner , Sve civarnda bir iftar yemeini bi
tirmek zere iken Trki i n saldrsna urayarak ldrld, hzineleri yama
land ve askerleri de dald (1099). Esasen sultan B er k y a r u k da onunla
savamak zere Hor asandan yola kmt; onun ldrldn Rey yaknlarn
da haber ald. M e y y i d 1m 1k ise bu olaydan sonra Genceye kat.
SULTAN BERKYARUK - MUHAMMED TAPAR
MCADELELER
Sultan M el i k a h n oullarndan biri olan M u h a mmed T apar , 21
Ocak 1082de dnyaya gelmiti. O, S e n c e r ile z karde olup, anneleri S e f e -
r i yy e H at u n idi. M u h a mmed T apar , babas M el i k a h m lm s
rasnda onun yannda Badatta idi. Sonra anal T er k en H at u n ve kardei
M ah mu t ile sfahana gitti. Sultan B er k y a r u k , sfahan kuatt zaman
(1093), M u h a mmed gizlice kaarak annesinin yanma gitti; annesi de bu srada
B e r k y a r u k un kararghnda idi. B er k y a r u k , 1093 ylnda Badata gi
derken M u h a mmed T apar da onunla beraberdi. Sultan, Gence ve evresini
M u h a mmed e kta etti ve ona mel i k nvan verilirken, emr K u t l u g T ek i n
de ona atabek atanmt. M u h a mmed T apar , durumu kuvvetlenince evre
sindekilerin de etkisiyle saltanat elegeirmeyi dnm ve buna ilk engel ola
rak da atabek K u t l u g T ek i n i grd iin onu ldrtmt. O, daha sonra
Gencenin de iinde bulunduu Err n eyletini ve ona bal yerleri de elegeirdi.
M ey y i d l m l k , Gencede melik M u h a mmed i n yanna gittii zaman
onu, kardeine muhalefet etmeye ve saltanat elegeirmek iin isyana tevik etti.
Melik M u h a mmed de bunu benimseyip hkim olduu yerlerde B er k y a r u k
adna okunmakta olan hutbeye son verdi. Bylece M u h a mmed T apar , ken
dini sultan iln edip, M ey y i d l m l k de vezirlie getirdi. te yandan Sel
ukl u devl eti ni n yneti mi ne mstevf M e c d l m l k E b u l - F a z l
B l s n ( K umm ) hkim olmutu. Ancak M ey y i d l m l k n B er k
y a r u k un vezirliinden uzaklatrlmasnda M e c d l m l k n de rol var
d. Bu bakmdan M ey y i d l m l k , onu ortadan kaldrabilmek iin bir frsat
kolluyordu. Bu srada Batm l er, sultan B er k y a r u k un ilerigelen byk emir
lerini birbiri ardna ldrnce, bu su M e c d l m l k e yklenmeye alld.
zellikle emr P or s u k un ldrlmesi bu olayn daha da bymesine sebep
oldu. P o r s u k un oullar Zen gi ile A k b r ve M ey y i d l m l k , bu
olayda M ec d l m l k sorumlu tutarak onu Batm l i k ile itham ettiler ve M e c -
d l m l k n kendilerine verilmesini istediler. Nitekim sultan B er k y a r u k ,
melik M u h a mmed i n isyann haber ald zaman Zencana gitti. Bu srada
158
AL SE V M-E RDOAN MER L
emr h u r n a n Y abgu , B i l ge Bey, T ogan y r ek ile teki emrler,
Porsukoul l ar taraftar emirlere haber gnderip, onlar B er k y a r u k un M ec-
d l m l k ldrmek zere teslim etmesini istemek ve bu hususta ittifak yap
mak amacyla yanlarna ardlar; onlar da bu arya uyarak birletiler ve
Hemedan yaknndaki Si cas ehrinden sultan B er k y a r u k a haber gnderip,
M e c d l m l k n kendilerine teslim edilmesini istediler. Ordudaki askerlerin
hepsi bu hususta onlarla ayn fikirde idiler. Emrler, B er k y a r u k a eer M e c -
d 1m 1k teslim edildii takdirde tbilie devam edeceklerini, kendilerine en
gel olunursa sultan terkedecekl eri ni , hatt M e c d l m l k zorla
elegeireceklerini bildirdiler. Ancak sultan, bu tehdide ramen onlarn isteini
kabul etmedi. M ec d l m l k ise sultana Devletinin emirlerini koruyup, beni
kendi elinle ldrmen, onlarn beni ldrmelerinden senin iin daha hayrl ve
yararldr. nk beni onlar ldrrse bu senin devletini zaafiyete uratr de
di. Sonunda B er k y a r u k , ordunun bu aka isyan karsnda direnecek gc
kalmad; emirlerden, onu bi r kaleye hapsedecekleri hususunda ant alarak M e c
d l m l k onlara teslim etti. Bir rivayete gre de onu, adrndan zorla ald
lar, ancak daha emirlerin yanna gitmeden M ecd l m l k kleler tarafndan
ldrld ve ba kesilerek bu olaylarn kkrtcs olduu anlalan M e y y i -
d l m l k e gtrld (1099).
M ec d l m l k n ldrlmesi de olaylar yattr mamt. Emrler, bu du
rumda B er k y a r u k a, R eye gitmesini nerdiler. O, R eye giderken yannda sa
dece 200 atl kalmt. Geri kalan askerler, sultann otan ve ordughn
yamaladlar, sonra da melik M u h a mmed i n yanma giderek Harrekan deni
len yerde onunla birletiler. B er k y a r u k , yanndakilerle R eye geldii zaman,
emr Y nal bi n A n u t ek i n i l e baz emrler beraberindeki askerlerle ona
katldlar. Bu olay, bir lde B er k y a r u k un moral kazanmasna sebep oldu.
Sultan B er k y a r u k , melik M u h a mmed i n kendisini izlediini haber aln
ca onunla savaa cesaret edemediinden Reyden derhal sfahana gitti, fakat e
hir halk, ona kaplar amad, bunun zerine B er k y a r u k da Huzi stana
ekilmek zorunda kald. te yandan melik M u h a mmed T apar , 20 Eyll
1099da Reye geldiinde, kardei sultan B er k y a r u k un annesi Z beyde H a
tun orada idi. M ey y i d l m l k , aras ak olduu bu H a t u n u tutuklatp
hapse attrd. Ayrca 5 bin altn vereceine dair bir senet aldktan sonra onu l
drmeye karar verdi. Gvendii adamlar, ona Z bey d e H a t u n u
ldrtmemesini nerdiler ve Askerler onun olunu seviyorlar. Onlar Z b ey
de H at u n u sevmedikleri iin ondan ayrlyorlar. Sen onu ldrrsen asker, der
hal B er k y a r u k un tarafna geer. Sen bu askerlere gvenme dediler. Ancak
M ey y i d l m l k , onlarn szlerini dinlemeyip Z bey de H a t u n u tutuk
lu bulunduu kaleden kartarak bodurttu. Bununla birlikte, M u h ammed T a
par , analnn ldrlmesine hi bir tepki gstermedi.
Melik M u h a mmed T a p a r m kendisine katlanlarla durumu kuvvetlen
miti. Bu srada B er k y a r u k tan korkan Badat hnesi G evh er y i n , Musul
SELUKL U DE VL ETL E R TAR H 159
emri G r b o a , emr k r m, emr Sr hab bi n Bedr ve baz emir
ler de Kum ehrinde Mu h ammed T a p ar la birletiler. Bunun zerine Mu-
hammed T apar , G ev h er y i n i Badata gndererek hutbenin kendi
adna okunmasn istedi. Halife Mu st az hi r , bu istei kabul ederek 4 Kasm
1099 Cuma gn, Badatta Mu hammed T apar adna hutbe okuttu ve ona
G yasddnya ved-Di n lakabn verdi. te yandan sultan B er k y ar u k Hu-
zi standa iken tekrar Badatta hutbenin kendi adna okunmasn salamak isti
yordu; ok gemeden kendisine katlanlarla Vas ta gitti. Bu srada Hi l l e emri
Sadak a bi n Mez yed de ona katld. Sultan, Vast ehrinde iken bir gurup
onu ldrmek istedi ise de bunlar yakaland ve planlarnda baarl olamadlar.
B er k y ar u k , bu olaydan sonra Badata hareket etti, ehre girmeden nce 31
Aralk Cuma gn Badatta tekrar adna hutbe okunmutu. Grld gibi, Ab
bas Hal i fesi , kim kuvvetli duruma geerse onun adna hutbe okutuyor, bu husu-
ta herhangi bir prensip uygulamyordu. Bylece sultanl yeniden tannan
B er k y ar u k , 2 Ocak 1100 tarihinde Badata girdi ve halk tarafndan coku
ile karland. Sultan B er k y ar u k adna hutbe okunduu srada Mu h a m
med T apar taraftar olan Sadddevl e Gevher yi n, Ar t uk ol u l
ga z i ve teki emrler, Mu h ammed T apar ve veziri M ey y i d l m l k e
haber gndererek onu yanlarna ardlar. Bunun zerine onlar, emr Gr bo-
a ile k r m G ev h er y i n in yanna gnderdiler. Fakat k r
m, Cezi reti I bn mer de durumun kt olduunu syleyerek bu ehre dnmek
iin izin istedi; Gevher yi n de ona izin verdi. Bir gurup emr, G ev h er
yi n ile beraber kalacak birlikte hareket etmeye karar verdiler. Onlar, sultan Ber k -
y a r u k a Bizim yanmza gel, aramzda seninle savaacak kimse yok haberini
gnderdiler; esasmda bu, G r b o a nin fikri i di veGevher yi n e Biz M u -
hammed ile M ey y i d l m l k ten hibir fayda grmedik demiti. Sultan
B er k y ar u k bu ary iyi deerlendirerek onlarn yanna gitti ve bu emirlerle
birlikte Badata dnd. B er k y ar u k , burada E bu l - Meh si n Abd l -
cel i l D i h i st an yi kendine vezir atad. Sultan, ayrca para sknts iinde
olduundan halife Mu s t a z h i r n veziri Ami d ddev l e bi n C h ey r i
tutuklatt ve ondan sultan Mel i k ah devrinde babas F ahr ddevl ei l e bir
likte ynetimini stlendikleri Di yar bak r ve El cezi r eden elde ettikleri gelirden
hakkn istedi. Vezir A mi d ddev l e, Ben bir kleyim. Efendimin emri ol
madan gr bildiremem diyerek durumu, halifeye aksettirdi; halife de onun ta
rafn tutar ekilde davranarak B er k y ar u k a tehdit dolu bir mektup gnderdi.
Sonuta A mi d d d ev l e nin sultana 160 bin altn demesi kararlatrld.
Berkyaruk-Muhammed Tapar arasndaki i l k sava
B er k yar uk , k Badatta geirdikten sonra kardei Muhammed T a
pa r ile savamak zere harekete geti. O, nce ehr i zur a gitti ve orada gn
kald; bu srada kendisine birok Trkmen katld. Daha sonra iki taraf kuvvetle
ri 15 Mays 1100de Hemedan yrelerindeki Sefi dr dda karlatlar. M u h a m -
160 AL SE V M-E RDOAN MER L
med T a p ar n yannda yaklak 20 bin kii vard. Onun ordusunda merkezde
kendisi ile emr Ser mez , sa kanatta emr Ahur nan Yabgu ve evlatl
Ayaz , sol kanatta ise M ey y i d l m l k ve Ni zam l er ( Ni z ml ml k ta
raftarlar) bulunmaktayd. Sultan B er k y ar u k un ordusu ise, merkezde ken
disi ve vezir E bu l - Meh si n , sa kanatta G ev h er y i n , z z ddev l e
bi n Sadak a veSr hab bi n Bedr , sol kanatta Gr boave askerlerin
den olumaktayd, iki taraf arasndaki sava, B er k y ar u k kuvvetlerinin hcu
mu ve stnl ele almasyla balad; ancak i nan Yabgu nun B er k yar uk
ordusuna saldrmasyla durum deiti ve B er k y ar u k un askerleri bozguna u
rad; G ev h er y i n in de atndan dmesi ve bir Hor asanl asker tarafndan
ldrlmesi, B er k y a r u k un ordusunun tamamen dalmasna sebep oldu.
Onun ordusu o derece dalmt ki, yannda sadece 50 atl kalmt. Sava sonun
da B er k y ar u k un veziri E bu l - Meh si n de tutsak alnd. M ey y i d l
ml k , ona ok iyi davrand ve ihtiyalarn karladktan sonra Badat amdliine
tayin edeceine sz vererek oraya gnderdi, ayrca Badatta halifenin tekrar
Muhammed T apar adna hutbe okutmasn istedi. E bul - Mehsi n, Ba
data ulanca onun bu isteini halifeye iletti ve 25 Mays 1100 Cuma gn Ba
datta Mu h ammed T apar adna hutbe okundu.
Mu h ammed T ap ar m veziri M ey y i d l m l k , E b u l - Meh
si n i Badata gnderdii srada, ona veziri Ami dddevl e bi n C h ey r i
azletmesi iin halife ile grmesini emretmiti. Ancak Ami dddevl e, bu olay
haber alm ve I s p eh bu d Sabve bi n H u ma r t ek i n e E bu l -
Mehsini yolda ldrmesi iin emir vermiti. I spehbu d da B er k y ar u k
taraftar idi; ordu malup olunca Badata gitmiti. O, A mi d d d ev l e den al
d emirle E b u l - Meh si n e kar harekete geip yolda onunla karlat.
s p eh bu d un hcumu ile E bu l - Meh si n bir kye snmak zorunda kal
d. I spehbud, bunun zerine ona haber gnderip, Sen sultan B er k y ar u k -
un vezirisin, ben de onun bir klesiyim. Eer onun hizmetinde isen yanmza gel,
Badata gidelim, hutbeyi sultan B er k y ar uk adna okutalm. dedi. Bylece
her ikisi ibirlii yapmay kabul ettiler. Fakat o gece I speh bu d, A mi d d
dev l e nin kendisine onu ldrmesi iin emir verdiini aklad. Bu durum,
E bu l - Meh si n in endiesine veAr t uk ol u I l gaz i yi yardma arma
sna sebep oldu. Bunun zerine I spehbud da oradan ayrld. Ote yandan E bul -
Mehsi n, Badata geldiinde halifeye A mi d d d ev l e nin azli meselesini
aklad. Halife, bu srada B er k y ar u k a kar stnlk salam olan Mu h am
med Tapar ve vezirinden ekinmi olmal ki, onlarn isteini kabul ederek A m i -
dddev l eyi grevden uzaklatrd (Temmuz/Austos 1100); ayrca ondan 25
bin altn alnd. A mi d ddev l e, ksa bir sre sonra tutuklu bulunduu yerde
ld (Austos).
Batnl erin faali yetl eri
Sultan B er k y ar u k , taht mcadeleleri ile megul olduu Fetret Devri nde,
Bat n l eri n durumu kuvvetlenmeye balad. Onlar, bu mcadele ortamndan ya
SEL UK L U DE VL ETL E R TAR H 161
rarlanarak faaliyetlerini artrdlar. Nitekim 1096-1097 ylnda Bati n l er n birok
devlet adamn ldrdklerini gryoruz. Onlarn bu ylki kurbanlarndan biri
sultan B er k y a r u k un annesi Zbeyde H at u n un veziri A bdu r r ah -
man Smeyr em idi. Bir bat n , onu hile ile ldrd; ancak bat n , kamay
baaramayp yakalanarak ldrlmt. Batn'lerin ikinci kurban N i z a m l
ml k n yetitirmesi E r k u en - Ni z am idi. Sultan B er k y a r u k un am
cas Y ak u t nin kzyla evli olan E r k u, Rey ehrinde ldrlmt. Sel ukl u
Devl eti nin byk emirlerinden biri olan P o r s u k da yine bir bat n tarafndan
ldrld (Austos/Eyll 1097). te yandan I sfahan ehrinde de Batm l er i n pro
pagandas yaplmaya ve yaylmaya balad. Bunlar, ehrin muhtelif mahallelerine
dalmlard. Onlardan her biri, kendi mahallesinde propaganda yaparak taraf
tarlarnn saysn artryorlard. Rivayete gre, bu srada 30 bin kii, onlarn da
vetini kabul etmiti. Tesadfen bir olay sonucunda, onlarn insanlar ldrdkleri
ve eyalarn sakladklar ev kefedildi. yleki: Bu evin bulunduu sokakta Al ev -
i Meden adyla nl bir kr vard. O, kendi sokann banda duruyor, elin
de bir asa olduu halde, Kim bu krn elini tutar, bu sokaktaki evinin kapsna
gtrrse, T anr onun gnahlarn balasn diye dua ediyordu. Bu sokak dar
ve karanlk idi, krn evi de en sonda bulunuyordu, evin bir kuyusu da vard.
Bir adam, A 1e v yi evinin kapsna gtrd zaman, birtakm insanlar, o ada
m eve ekerler ve ba aa kuyuya sarktrlard. Bylece ehir genlerinin bir
oklar kayboldu. Batm l er i n pek ok kiiyi ldrdkleri bu ev ortaya karlnca,
I sfahan halkndan byk bir gurup silahlanarak Batm l er den intikam aldlar. Bu
arada Al ev - i Meden ile kars yakaland ve yakld. Batm l er i n ldrdk
leri kimselerin ou sultan B er k y a r u k a kar kan emrler idi. B er k y a
r u k un dmanlar, bu cinayetlerden onu sorumlu tuttular ve onu Batm l er e
ynelik olmakla suladlar. Sultan B er k y a r u k un M ey y i d l m l k l
drmesi zerine Batm l er , ordu iinde de yaylmaa baladlar, ok sayda askeri
kendi taraflarna ektiler. Ayrca kendi grlerine kar kanlar lmle tehdit
etmee baladlar. Ilerigelen devlet adamlar ve kumandanlar, ldrlmekten kor
karak zrh giymeden evlerinden dar kamaz oldular. Sultan B er k y ar u k -
un yakn adamlar, huzura silahl olarak girmek iin ondan izin isteyip
ldrlmekten korktuklarn sylediler. Sultan da onlarn bu isteklerini kabul etti.
Emrler, B er k y ar u k a Batm l er i n daha fazla glenmeden ortadan kald
rlmalar gerektiini nerdiler. nk kardei melik Mu h ammed T ap ar -
n askerleri de onu batm diye knyorlar, sava srasnda tekbir getirip
B er k y a r u k un emrindeki askerlere Ey Batm l er diye baryorlard. Sul
tan B er k y ar uk , btn bu sebeplerle onlarn ldrlmesine izin verdi ve as
kerleriyle birlikte pelerine dt (1100). Bu arada batm l i k ile hi ilgisi olmayan
baz kimseler de dmanlarnn ihbarlar sonucu ldrld. Sultan B er k yar uk
adna M ey y i d l m l k n maln msadere etmek zere Badat'a eli ola
rak gnderilen E b br ahi m E sedbad de Batm l er i n ilerigelenlerinden
idi. Verilen emirle o ve byk olu ldrldler. Emr avl Sakavu ( Sa
ka v e), Huzi stan ve Fars snr blgesindeki Rmhr mz ve Er r ecan ehirleri
162 AL SE V M-E RDOAN MER L
valisi idi. Bat n ler, blgedeki kaleleri de igl ettiler ve yol kesmee baladlar.
Emr avl , bu blgedeki Batm l er i n ilerigelenlerinden bir ounu ldrmeyi
baard (1100-1101).
Berkyaruk-Sencer sava
Sultan B er k y ar uk , Mu hammed T ap ar a yenildikten sonra kendi
ni toparlamaya alt, daha sonra da kendisini sevdiine ve sultanln tand
na inand kimselere haber gnderip yanna ard; bylece B er k y a r u k un
yannda sekin bir topluluk olutu. Sultan, oradan l sfer yi n ehrine gitti ve Dam-
ganda bulunan em r i Dd H abe bi n A l t u n t a k yanma ard. Bu s
rada Hor asan, Taberi stan ve Crcan blgelerinin byk bir ksmn yneten
H abe , bu teklifi kabul ettiini bildirirken, sultan B er k y a r u k a kendisi
gelinceye kadar Ni abur da beklemesini nerdi. B er k y ar u k , Ni abur a gel
dii srada o, Hor asan blgesinin hkimiyeti iin S e n c e r ile anlamazla d
mt. Bu bakmdan Habe , melik S e n c e r e kar yardm etmek zere sultan
B er k y a r u k un yanna gelmsini istedi. Sultan B er k y ar u k da bin atl ile
H a b e nin yardmna gitti. Em r i Dd H a b e nin yannda 20 bin atl var
d, bunlar arasnda Batm l er den de 5 bin kiilik bir yaya gurubu yer alyordu.
Sultan B er k y ar u k ile kardei Senc er Maver annehr de Nuecan ehri d
nda karlatlar. S e n c e r in ordusunda sa kanatta emr B oz k u, sol ka
natta emr Gndeni z ve merkezde de emr R s t e m yer alyordu. Savan ilk
anlarnda B er k y a r u k un emr R s t e m i ldrmesi, S e n c e r in ordusu
nun bozulmasna sebep oldu, bu srada da askerler, S e n c e r in ordughn ya
maya baladlar. Emr Boz k u ile G n den i z , bu frsattan yararlanarak
B er k y ar u k un askerlerine saldrdlar. Bunun zerine B er k y ar u k sava
kaybetti. Sultan B er k y ar u k , kardei S e n c e r in askerlerini malup ettii
ilk saldr srasnda annesini de tutsak almt. Sencer , onu, annesi Z b e y -
de H at u n a karlk olarak ldrmesinden korktu. Fakat B er k y ar u k , onu
yanma arp gnln ald. Sencer , ald tutsaklar salverince, B er k yar uk
da onun annesini serbest brakt. Bu yenilgiden sonra Em r i Dd H abe , bir
kye kamt. Tr kmenl erden biri onu yakalad. H abe , cann kurtarabil
mek iin Tr kmene 100 bin altn vermeyi nerdi ise de Tr kmen, onu serbest b
rakmad ve B o z ku un yanma gtrd, o da onu ldrd. Bylece Sencer ,
Horasanda nemli bir rakipten kurtulmu oldu. Tabii bu olayda B er k y ar u k un
H a b e ye yardm etmesi, kardei S e n c e r ile arasnn almasna sebep ol
mutu. Bu yenilgi zerine sultan B er k y ar uk , nce Cr cana, daha sonra da
Damgana gitti, muhtemelen yakalanmamak iin l yolunu izlemitir. O sralar
da onun yannda sadece 17 atl olduu anlalyordu. Bunlar arasnda avl Sa
ka v u ve teki emrler de vard. O, halktan gelen ar mektubu zerine sfahana
yneldi, fakat Mu h ammed T apar , bunu haber alnca ondan nce sfahana
girdi, B er k y ar u k ise Huzi stana gitmek zorunda kald.
SELUK L U DE VL ETL E R TAR H 163
Berkyaruk - Muhammed Tapar aras ndaki i ki nci sava
Sultan B er k y ar u k , Huzi standa iken emr P or su k un iki olu Z e n g i
ile 11b e y i de ona katldlar. B er k y ar u k , daha sonra Hemedana gitti. te
yandan emr h u r ksa bir sre nce lmt. Evlatl Ayaz , M ey y i d l
ml k , onu zehirleyerek ldrmekle sulad. Bu nedenle emr Ayaz, M
ey y i d l m l k ten nefret ettii iin sultan B er k y ar u k ile mektuplat ve
emrindeki 5 bin atl ile ona katlmak zere Hemedana geldi. Bylece B er k y a
ruk, yeniden eski kuvvet ve kudretine kavumu oldu. Bu bakmdan endieye ka
plan Mu h ammed T apar , B er k y a r u k la karlamak zere Hemedana
ilerledi, iki ordu birbirine yaklat zaman Sve hkimi Sr hb bi n Key-
h s r e v, aman dileyerek B er k y a r u k un tarafna geti. ki ordu 5 Nisan 1101
tarihinde savaa balad. Bu srada B er k y a r u k un emrinde 50 bin kii vard.
Mu h ammed T ap ar n saflarnda ise 15 bin asker bulunmaktayd, iki ordu
karlkl gn boyu savatlar. Mu h a mmed in askerleri birbiri ardndan aman
dileyerek sultan B er k y ar u k un tarafna getiler, B er k y ar u k da onlara iyi
davrand. Bu savata B er k y ar u k un kazanmasna yol aan olay, u idi: B er k
y a r u k un piyadelerinin kalkana ihtiyalar vard. Sava sabah, Hemedandan
12 yk silh geldi. Bunlardan 8 yk kalkan idi; bu silh ve kalkanlar askerlere
datld. Bu olay, B er k yar uk ve askerlerinin morallerinin ykselmesine se
bep olmutu. Sava akama kadar devam etmi, sonunda Mu h ammed T apar
yenilgiye urayp ekilmek zorunda kalmtr. Mu hammed T apar n veziri
M ey y i dl ml k de tutsaklar arasnda idi ve sultann huzuruna getirildi. M
ey y i d l m l k , Eer efendimiz kulunun suunu balarsa, 100 bin altn ve
reyim de vezirlik hizmetini bana ltfetsin diye haber gnderdi. Sultan da bunu
kabul etti. M ey y i d l m l k . altnlar verdiinin ertesi gn vezirlii karar
latrld; ancak bu srada onunla hazine memurlar arasnda altn parann cin
sinden dolay anlamazlk kt. Bu olayn ertesi gn, yaz sca nedeniyle sultan,
otanda dinleniyordu. Bir tatdr, sultann uyuduunu sanarak etrafndakilere,
u Sel ukl ul ar, ne hamiyetsiz insanlardr; bu adam sultana bu kadar glkler
kard. Bir kez, babasnn kulunu sultanlk istemee sevk etti, o da (emr Uner )
kendisi iin ota ve etr gibi saltanat almetleri hazrlad. Bir baka kez, Gence-
ye gidip kardeini getirdi, bir sre onu vre yapt ve zavall, cihan dolat. im
di de ona gvenip vezirlik veriyor dedi. Sultan, onun bu szlerini duyunca elinde
ksa bir klla otandan dar kt v eM ey y i d l m l k ard. Adam
larna, onun gzlerini balamalarn ve krsye oturtmalarn emretti; daha
sonra klla yle bir vurdu ki, boynunu hemen kesti. Sultan, tatdra bakt ve
Sel ukl ul ar m hamiyetini gryor musun? dedi. Tatdr, bundan sonra der
hal oradan kap uzaklat. Bir sre sonra veziri E bu l - Meh si n , E b b
r ahi m E sed b d yi, M ey y i d l m l k n mallarna elkoymak zere
Badata gnderdi.
Muhammed Tapar-Sencer ittifak
Mu h ammed T apar , B er k y ar u k karsnda malup olduktan sonra
kardei S e n c e r ile bulumak zere Hor asana gitti. O, bir sre Cr canda kald
164 AL SE V M-E RDOAN MER L
ve buradan Sen c er e haber gndererek ondan para, elbise ve teki ihtiyalar
n istedi. Aralarnda eliler gidip geldi, sonunda her ikisi B er k y a r u k a kar
birletiler ve bu hususta ant itiler. Ancak bu srada Mu h ammed T apar , be
raberinde bulunan askerlerin hemen hemen hepsini kaybetmi, yannda iki emr
ile yaklak 300 atldan baka bir kuvvet kalmamt. Szkonusu anlamadan son
ra melik S e n c e r , askerleriyle beraber Mu h ammed T ap ar n yanna git
mek zere yola kt. ki karde Crcanda bulutular, oradan da Damgana, daha
sonra da Re ye gittiler. Burada N i z a m l m l k e bal kleler (Ni zam l er ) de
onlara katlnca, askerlerinin says oald ve kuvvetlendiler. te yandan sultan
Ber kyar uk , savatan sonra Rey ehrine gitmi, Muhammed T apar a kar
kazand galibiyet nedeniyle evresinde ok sayda asker (yaklak 100 bin atl)
toplanmt. Fakat B er k y ar u k , bu askerleri beslemek ve maalarn demek
te glk ektiinden onlarn nemli bir ksmn terhis etti. Ordudan ayrlaniar-
dan biri de D b e y s idi; o, Hi l l e ve merkez I rak da hkm sren Mezyed ailesinin
reisi olan babas Sadak a nin yanma dnd. Bu arada Sel ukl u ailesinden me
lik Mevdud bi n smai l bi n Y ak ut , Azer baycanda isyan etti. Sultan
Ber k yar uk , emr Gr boa y l O bin atl ile ona kar gnderdi. Emr Ayaz
da Hemedan a gitmek ve Ramazan orada geirerek bayram ertesi dnmek iin
izin istedi. Sultan onun bu isteini kabul etti. Bylece B er k y a r u k un yann
da az sayda asker kald. Melik Mu h ammed ile Sencer , B er k y a r u k un
yannda az sayda asker kaldn renince, ona kar harekete getiler. B er k
yar uk, onlarn yaklatn haber ald zaman, bulunduu yerden ayrlarak emr
Ay a z ile bulumak amacyla Hemedana gitti. te yandan emr Ayaz , sahip ol
duu Hemedan ve teki ehirlere bir zarar gelmesinden korkarak Mu h a m
med Ta p a r ile haberlemekte ve onun saflarna katlmak istemekte idi. Bunun
zerine B er k yar uk , Hemedana gitmekten vazgeerek Huzi stana yneldi ve
Tuster ehrine yaklanca Por sukoul l ar ma haber gndererek onlar yanna a
rd. Ancak onlar daAyaz n durumunu bildikleri ve Mu hammed T apar -
dan ekindikleri iin bu daveti kabul etmediler. B er k yar uk , bu durumda I r aka
doru gitti. Ancak bir anda onun ans olumlu ynde deiti. nk melik M u
hammed Tapar , A y a z m teklifini kabul etmeyerek askerlerini Hemedana
gnderdi. Emr Ay a z da oradan kaarak Hemedanda sultan B er k y a r u k a
katld ve birlikte Badata gittiler. Melik Mu h ammed T apa r n askerleri
ise, emr Ay a z m Hemedanda brakt mal, binek hayvanlar ve teki eyalar
yamaladlar. Adamlarnn bir ksmnn mallarn ve Hemedan Rei si nin de 100
bin altnna elkoydular. te yandan sultan B er k yar uk , emr Ay a z n da kendi
saflarna katlmasyla saylar 5 bine ulaan askerleriyle Badata gitti (13 Eyll
1101). Onun Badata gelmesi, halifenin Kur ban Bayr am nda hutbeyi B er k y a
r uk adna okutmasna sebep oldu. Fakat B er k y ar u k bu srada mal sknt
iinde idi. Yannda ne kendi ihtiyalarn karlayacak, ne de askerlerine verebi
lecek para vard. Bu sebeple halifeye haber gnderip iinde bulunduu sknt
dan ve paraszlktan ikyet edip, kendisine yardm edilmesini istedi.
Grmelerden sonra sultana 50 bin altn verilmesi kararlatrld. Tabii bu olay,
SEL UK L U DE VL ETL E R TAR H 165
Byk Sel ukl u Devl eti 'nin taht mcadeleleriyle ne duruma geldiini, vergi top
lanamadn, bu sebeple hzinenin bo ve otoritenin yok olduunu aka gster
mekte idi. Abbas hal i fesi bu paray gndermesine ramen B er k y a r u k un
askerleri halkn mallarna el koydular. Bunun yansra Cebel e hkimi ve kads
E b Mu h ammed U bey dul l ah bi n Ma n s u r dan elegeirilen para ve
deerli eyalar, bir lde mal sknty gidermiti.
Sultan B er k y ar u k mal sknt iinde iken veziri E bu l - Meh si n , Hi l -
l e emri Sadak a ya, Senin yannda sultann hzinesine ait bir milyon altn
ile gemi yllara ait u kadar altn kalmt. Ya onlar gnderirsin, ya da lkene
asker sevk eder ve oralar elinden alrz dedi. Bunun zerine Sadak a, B er k
yar uk adna okuttuu hutbeyi keserek, Mu h ammed T apar adna okutma
ya balad. Sultan B er k y ar u k , Badata gelince, S a d a k a ya mektuplar
gnderip huzuruna gelmesini bildirdi. Sadak a nin huzura gelmek iin tek ar-
t, onu tehdit eden vezir E bu l - Meh s i n in, kendisine teslim edilmesi idi. O,
bu takdirde sultann samim bir klesi olacan bildirdi; fakat Sadak a mn bu
istei kabul edilmedi. O da sultanla ilikilerini tamamen kesti; ayrca Kfe'ye adam
gndererek sultann oradaki nibini kovdu ve ehri de kendi topraklar iine katt.
Berkyaruk - Muhammed Taparn nc sava
Melik Mu h ammed T apar ile Sence r , Hemedan ve teki baz yerleri
eegeirdikten sonra Badata doru ilerledi ve Hul vana geldikleri srada Ar t uk -
ol u l gazi de onlarn hizmetine girdi. Bu srada Mu hammed T apar -
n askerlerinin says maiyyetindekilerin dnda 10 bin atly geiyordu. Onlarn
bu harekt Badata ulanca sultan B er k y ar uk , ok ar hasta idi. Yakn
adamlar dahi onun aleyhinde sabah-akam aslsz haberler uyduruyorlard. Bu
bakmdan askerleri aknlk iinde idiler. Sonunda B er k y ar u k u bir mahaf-
fe iinde Badatn bat yakasna geirdiler ve Reml ede ordugh kurdular. Adam
lar, gittike arlaan B er k y ar u k un kesin leceine inanmlar, onun nereye
gmlecei hakknda fikir al-veriinde bulunuyorlard. Fakat sultan, kendini
iyi hissettiini belirtti. Bunun zerine adamlarnn moralleri dzeldi ve Badat
tan ayrlp ktlar. Bu srada melik M u h a m m e d in askerleri de oraya ula
mlard, aralarnda sadece Di cl e nehri vard. Birbirlerine ok yadrmaya ve
kfrler etmeye baladlar. B er k y ar u k ve askerleri bu kargaa iinde Vas ta
gittiler. Melik Mu h ammed T apar , 23 Ekim 1101 tarihinde Badata gelerek
hkmet konana yerleti. Halife Mu st az hi r Bi l l ahi se B er kyar ukve
adamlarnn davranlarna ok kzdn ve kendisinin geliiyle sevindiini M u
hammed T apar a bildirdi. ok gemeden Hal i fel i k Di van nda M u h a m -
m e d T apar adna hutbe okundu. Halife, ona hilt giydirmi ve iki kl
kuatmt. Bu arada Hi l l e emri S a d a k a da ballk ve itaatini bildirmek zere
Badata geldi. Mu hammed T apar , 11 Kasma kadar Badatda kaldktan
sonra kardei S e n c e r ile lkelerine dnmek zere, bu ehirden ayrldlar. S e n -
cer , Hor asana, Mu hammed T apar da Hemedana gittiler. Ancak ok ge
166 AL SE V M-E RDOAN MER L
meden sultan B er k y a r u k un halifenin Vas tda\ ai arazisine saldrd ve ona
hakaretler ettii renildi. Bunun zerine halife, Mu h ammed T apar , Ba
data davet ile hakknda sylenenleri ona anlatarak B er k y ar u k ile sava
makta kararl olduunu bildirdi. Muhammed T apar ise, Emi rl mmi n nin
hareketine gerek yok, bu grevi ben en iyi ekilde yerine getiririm diyerek geri
dnd. O, 11g a z i ye Badata hne tyin etti ve beraberindeki askerlerle s
ratle Rzr ver e gitti.
Sultan B e r k y a r uk Vas ta geldii zaman ar hasta idi ve mahaffe iinde
tanyordu. Melik Mu h ammed T apar ve Hi l l e emri Sadak a tarafndan
takip edilmekten korkan B er k y a r u k un askerleri sratle ilerlemi, bu yz
den atlar ve pek ok mallar telef olmutu. Ayrca onlar, getikleri btn kpr
leri ykmlard. Ancak sultan B er k y ar uk , Vast ta iyileti. Onun adamlarnn
bu andaki yegane dncesi ehrin bat yakasndan dou yakasna geebilmekti,
fakat aradaki Di cl e nehrini geecek gemi yoktu. Mevsim kt, hava ok souktu
ve nehrin sular ykselmiti. ehir halk, onlardan korktuu iin hepsi evlere ve
camiye kapanmlard, yollar ve arlar botu. ehrin kads E b A l i e 1-
F r k , sultann ordughna gidip, emr Ayaz ve vezir ile grt, sonunda
iki taraf anlatlar. Buna gre Sel ukl u askerleri, ehirde huzur ve gveni sala
yacak, buna karlk Vas tl l ar da onlar kar kyya geireceklerdi. Bylece eh
rin dou yakasna geen B er k y a r u k un askerleri rahatladlar. Bu arada Va
s l l askerler de sultan B er k y ar u k a haber gnderip, hizmetine girmek iin
izin istediler, o da bunlar kabul etti. Daha sonra Por sukoul l anna bal emrler
de ayn ekilde sultann hizmetine girdiler. Bu arada sultan B er k y ar u k , kar
dei Mu h ammed T ap ar m Badat tan ayrldn renince onu takip ede
rek Rzr ver de ona yetiti. Her iki tarafta 4 bin Trk atls vard. Birinci gn,
akama kadar iki taraf da sava dzeninde beklediler, iddetli souk yznden
aralarnda arpma olmad. kinci gn tekrar kar karya geldiler. Her iki ta
raftan dello iin kan askerler, birbirlerine yaklanca sarlp kucaklayorlar
ve selm verip geri dnyorlard. Bu durum, birbirlerini tanyan askerlerin artk
bu mcadeleden bktn gsteriyordu. Nitekim Mu h ammed T apa r n as
kerlerinden bir gurup emr B u 1d a c , sultan B er k y a r u k un veziri E b u 1-
M e h s i n ve emr Ayaz ile grtler ve bu olaylardan herkesin zarara u
radn ve zayf dtn syleyerek bara karar verdiler. ki taraf arasnda
kabul edilen anlamaya gre (27 Aralk 1101),
a) B er k y ar u k Sul tan, Mu hammed T apar Mel i k nvan tayacak,
b) Melik Mu h ammed T apar , saraynn kapsnda gnde nevbet (ban
do) aldracak,
c) Gence ve ona bal yerler, Azer baycan, Di yarbak r, El cezi re ve Musul , M u
hammed T a p ar aai t olacak,
d) Melik Mu h ammed, herhangi bir yere sahip olmada zorlukla karlar
sa sultan B er k yar uk kardeine asker yardmda bulunacak,
SELUKL U DE VL E TL E R TAR H 167
e) Hor asan dndaki yerler sultan B er k y a r u k a ait olacak,
f) Muhammed Tapar , sultan B er k y ar u k a ylda 1.300.000 altn vergi
deyecekti. Bu antlamadan sonra sultan B er k yar uk Sveye, melik Mu h a m
med T apar da Esedbda, emrler de kendi blge ve ktalarna gittiler.
Barn bozul mas ve drdnc sava
Melik Mu h ammed T apar , Esedbddan Kazvi ne gittii zaman iki ta
raf arasnda bar salayan emirleri kendine ihanetle sulad ve ehrin reisine,
dzenleyecei lene bu emirlerin de gelmesi iin arac olmasn emretti ve onlar
iin bir tuzak hazrlanmasn istedi. Kazvi n reisi, nce, onlar iin efaat diledi
ise de daha sonra melik Mu hammed in emrine uyarak bir len dzenledi ve
yakn adamlarna da elbiselerinin altnda silah bulundurmalarn syledi. Me
lik Mu h ammed ,bu lene byk emirlerden B e s m e 1ve Ay t e k i n ile bir
likte geldi. Ancak bar taraftar olduu anlalan B e s m e 1ldrld, Ay t e -
k i n in de gzlerine mil ekildi. Ote yandan, daha nce B er k y ar u k taraftar
olan emr Y nal bi n An u t ek i n onun yanndan ayrlarak dalarda ve ka
lelerde yerlemi olan Batm l er l e savaa girimiti. Bir sre sonra o da melik M u -
h a m m e d in yanna geldi ve onunla birlikte R eye gittiler. Melik
Mu h ammed T apar ; burada anlamay bozarak Reydeki saraynda be nev-
bet aldrmaya balayarak tekrar sultanln iln etmi oldu; ok gemeden de
Reydeki askerler ona katldlar. te yandan Ber k yar uk da Muhammed T a
pa r m kuvvetlenmesini beklemeden harekete gemiti. Rey yaknnda savaa gi
ren iki ordudaki asker says 10ar bin idi. B er k y ar uk ordusundaki Sr -
hb bi n Key h sr ev in emr Y nal bi n An u t ek i n e saldrp bozguna
uratmas, Mu h ammed T ap ar m btn askerlerinin bozulup dalmasna
sebep oldu (ubat/Mart 1102), Mu h ammed T ap ar n ordusu o kadar abuk
dalmt ki, arpmalarda hi kimse lmemiti. Onun kuvvetlerinin ou Tabe-
ri stana bir ksm da Kazvi n tarafna gittiler. Mu h ammed T apar , beraberin
deki az saydaki askerlerle sfahana yneldi. Askerlerinin dalmasn nlemek
iin sanca kendisi tayordu. P or suk ol u I l beyi i l e emr Ayaz, onu Kum
ehrine kadar takip ettiler. Sultan B er y ar u k da Mu hammed T apar m
evreye dalan adamlarn tespit edip yakaladklarnn mallarna el koydu. Ote
yandan Mu h ammed T apar , beraberinde 1600 atl ve yaya ile, emr Y nal
ve baz emrler olduu halde, sfahana girdii zaman derhal ehrin surlarnn y
klan ksmlarnn yeniden yaplmasn ve hendeklerin de su kncaya kadar ka
zlmasn emretti. Ayrca her kapy, savunmak zere bir emre teslim etti. Sultan
B er k y ar u k ise kardeinin sfahana gittiini renince derhal harekete gee
rek ubat/Mart 1102de sfahana ulap komutasndaki 15 bin atl ve 100 bin kii
den oluan bir orduyla ehri kuatt. Melik Mu h ammed T apar , ehrin
surlarn her gece kez dolayor, kuatma iddetlendike gsz ve zayf du
rumdaki askerleri ehir dna kartyordu. Bu nlemlere ramen ehirde yiye
cek tkendi, halk alktan lmemek iin atlar, develeri ve teki hayvanlar yiyordu.
168 AL SEV MERDOAN MER L
Muhammed Tapar , bunun yansra para sknts da ekmeye balad, bu ara
da askerler de tekrar maa istediler. Mu h ammed T apar , onlarn isteklerini
karlayabilmek iin ehir halkna vergi koydu. Kuatma ve vergi nedeniyle ehir
deki yiyecek fiyatlar srekli olarak artyor, eya fiyatlar ise istek olmad iin
dyordu. Buna karlk ehir dndaki fiyatlar ucuzdu. Kuatma 25 Eyll 1102
tarihine kadar srd. Melik Mu h ammed T apar , B er k y ar u k u ehirden
uzaklatracak kuvvet ve kudrette olmadn, tehlikenin arttn grnce sfa
handan ayrlmaya karar verdi. O, gidecei yerlerden asker toplayp geri dnecek
ve sultan B er k y ar u k un ehir kuatmasn terke zorlayacakt. Nitekim M u
hammed T apar , bu amala 150 atl ile beraber ehirden ayrld, yannda emr
Y n a 1 da vard. Byk emrleri de ehirde kalan askerlerinin banda brakt.
Sultan B er k y ar uk , kardeinin ehirden ktn rendii zaman, emr
Ay a z ok sayda askerle peinden gnderdi. ok gemeden B er k y a r u k -
un askerleri, Mu h ammed T a p ar yakaladlar. Ancak Mu h ammed T a
par , emr Ayaz a, Senin bana baz ykmllklerin ve henz bozulmam
antlarn var. stelik ben sana, ktlk yapman gerektirecek bir i de yapmadm
dedi. Bunun zerine emr Ay a z da onu yakalamaktan vazgeerek yoluna devam
edebilmesi iin atlar verdi. Bunun yansra Mu h ammed T ap ar m sanca
n, etrini ve biraz da parasn alp, sultan B er k y a r u k un yanna dnd. Sul
tan B er k y ar u k , emr Ayaz huzuruna girdiinde kardei Mu h a mmed e
ait bayraklarn ters evrilmi olduunu grd ve bunu ho karlamayarak, Eer
o ktlk yapm olsa bile, ona kar byle muamele yapmak gerekmez dedi. Bu
olay Muhammed T apar a anlatlnca kardeinin bu davranndan ok mem
nun oldu. te yandan Muhammed T apar m sfahandan ayrdmasndan sonra
da B er k y a r u k un kuatmas devam etti. Fakat bu kez ehrin nnde yama
clar da toplanmt. Onlar, ehre girmek iin merdivenler ve mancnklarla h
cuma getiler; ehir halk ise mallarn ve eyalarn korumak iin bu yamaclara
kar baaryla mcadele etti. Bu sebeple ehri yamalamak isteyenler ekilip git
tiler. Bunun zerine adamlar, sultan B er k y a r u k a oradan ayrlmasn ner
diler, o da 3 Ekim 1102 gn sfahandan ayrld. B er k yar uk , ehri stan ehrine,
olu Mel i k ah ve bin atl ile birlikte emr T r ek es- Sev ab yi vekil ata
dktan sonra Hemedana gitti.
Vezir E bu l - Meh si n, I sfahan kuatmasnda sultan B e r k y a r u k ile be
raberdi. Kuatma srasnda bir gn vezir, sultana hizmet etmek iin adrndan
ktnda yanna bir gen geldi. Rivayete gre bat n olan bu gen, vezirin daha
nce ldrtm olduu E b Sai d H a d d d m klelerinden idi. Bu gen efen
disinin intikamn almak iin frsat ganimet bilerek veziri birka yerinden yara
layarak ldrd (1102). te yandan sultan B er k y ar uk , onun yerine E b
Mansur Mey bu z yi vezir atad. O, daha nce Mu h ammed T apar n
veziri idi. Bu sralarda Rey ehrinde hutbe, sultan B er k y ar uk adna okunu
yordu. Melik Mu h ammed T apar , sfahandan ayrld zaman beraberinde
Y nal bi n Anut eki nde vard. Emr Y nal , Muhammed T apar dan
SELUKL U DE VL ETL E R TAR H 169
R eye giderek orada hutbeyi kendi adna okutmak iin izin istedi. Mu h a m
med T apar n bu istei kabul etmesiyle Y n a 1, kardei A 1i ile birlikte R eye
hareket etti ve Kasm/Aralk 1102 tarihinde de oraya ulat. Sultan B er k y ar u k -
un Rey deki naibleri, kar koyacak gce sahip olmadklar iin melik Mu h a m
med T ap ar a tbi oldular. Bylece emr Y n a 1, ieyde Mu h ammed
T apar adna hutbe okutarak ehre hkim oldu. Fakat o, halka zalimce davrand
ve onlardan 200 bin altn msadere etti. Ancak Y n a 1, burada 27 Aralk 1102
tarihine kadar kalabildi. Bu srada sultan B er k y a r u k un emirlerinden P o r -
suk ol u P or suk , emr Y n a 1zerine yrd, iki taraf arasnda Rey kap
s nndeki savata Y n a 1ve kardei Al i , malup oldular. Bylece Rey, tekrar
sultan B er k y a r u k un ynetimine geti. Emr Y n a 1, bir sre sonra pek ok
kuvvetini kaybettikten sonra beraberindeki 700 kiiyle Badata geldi ve M u h a m -
med T apar lehine faaliyete balad. Bu amala o, Ar t u k ol u I l gazi ve
Sk men ile bir toplant yapt. Onlar, Mu h ammed T apar destekleyecek
leri hususunda ant itiler, daha sonra da Hi l l e hkimi I. Seyf ddevl e S a d a -
k a nin yanna gittiler. S a d a k a da ayn ekilde Mu hammed T apar a bal
kalacana ant iti.
Gml eki n K ayserni n Badata hne atanmas
Sultan B er k y ar u k sfahandan ayrlp Hemedana geldii zaman emirle
rinden Gmt ek i n K ay ser i yi Badata hne atad. Ancak bu srada Ba
dat da Mu h ammed T apar adna Ar t uk ol u I l gazi hne olarak bulu
nuyordu. O, baka bir hnenin geldiini renince H sn Keyf hkimi olan kar
dei S k m e n e haber gnderip, G m t ek i n e kar kendisine yardma gel
mesini bildirdi. I l gaz i nin bir mttefiki de S a d a k a idi. Bu bakmdan I l gazi ,
onun yanna Hi l l eye giderek B er k y a r u k un adamlarndan kendisine sald
racak olanlara kar daha nce yaptklar anlamay yenilemek istedi; Sadaka
da bunu kabul ile bu hususta tekrar yemin etti, I l gazi bunun zerine Badata
dnd. Gmt ek i n ise Badat yolu zerinde nce Kar mi s ne geldi ve Ba-
(/atdaki B er k y ar u k yandalarna haber gnderip ehre yaklatn bildirdi.
B er k yar uk yanda bir gurup, onu karlayarak gelimeleri haber verdi ve Ba
data gitmekte acele etmesini istediler. Nitekim o da sratle yoluna devamla 27
Aralk 1102de Badata ulat. te yandan 11g a z i de kardei Sk men ile bu
luarak evredeki baz kyleri yamaladlar. Bu srada G m t ek i n in gel
mesiyle Badatta hutbe, sultan B er k y ar u k adna okunmaa balad.
G m t ek i n, adamlarndan birini Seyf ddevl e Sadak a ya gndere
rek sultan B er k y a r u k a itaat etmesini istedi. Fakat Sadak a, bu neriyi ka
bul etmeyerek Badatta B er k y a r u k a kar aka cephe ald. Onun bu
davran sonucunda Badat ta sultan B er k y ar uk adna okunmakta olan hut
beye son verildi. Bylece Badattaki minberlerde hibir Sel ukl u sultannn ad
okunmayp sadece Abbas halifesinin okunmakta idi. Bu olaylar srasnda, Sey
f ddev l e Sadak a, Hi l l eden ayrlarak, I l gazi ve Sk men e haber gn
170 AL SE V M-E RDOAN MER L
derip kendilerine yardma geldiini bildirmiti. Bunlar harekete geip evredeki
kyleri yamalayarak halk rahatsz ettiler. Bunun zerine halife, Seyf ddev-
1e ye eli gndererek bu yamalara bir son vermesini istedi. Seyf ddevl e,
ancak Gmt ek i n Badattan karld takdirde halifeye itaat edeceini,
aksi halde klca sarlacan syledi. Bunun zerine G m t ek i n in Badat
tan karlmasna karar verildi. ok gemeden G m t ek i n 23 Ocak 1103de
Badat tan ayrlmak zorunda kald. Bunun zerine Seyf ddevl e Sadak a
da Hi l l e ye dnd. Bylece Badatta hutbe yeniden Mu hammed T apar adna
okunmaya balad. te yandan G m t ek i n Fasita giderek burada B er k
yar uk adna hutbe okuttu; fakat ok gemeden Sadak a, sonra da 11g a z i ona
kar harekete getiler. G m t ek i n, onlara kar koyamayaca iin Vast-
tan ekildi ve S a d a k a dan aman alarak sultan B er k y a r u k un yanna dn
d. Vastda ise hutbe yeniden Mu h ammed Tap ar adna okunmaya balad.
Bylece sultan B er k y ar u k un bata Badat olmak zere, teki ehirlerde s
tnlk salamak iin giritii abalar baarsz kalyordu.
Berkyaruk-Muhammed Tapar arasndaki
bei nci ve son sava ve anlama
Btn bu olaylar srasnda, Azer baycanm bir blmne hkim olan melik
Mevdud bi n smai l , Erdebi Vde bulunan enitesi Muhammed T apar a
haber gndererek yanna davet etdi. nk o, sultan B er k y a r u k tan babas
nn intikamn almak istiyordu. Babas smai l bi n Yak ut , daha nce taht
mcadelesi srasnda, hayatn kaybetmiti (Bk. B er k yar uk - smai l bi n Y a
kut mcadelesi). Bunun zerine Mu h ammed T apar , sratle onun yanna
gitti. Ancak Mev dud, 22 yanda aniden ld (Ocak 1103). Buna ramen em
rindeki askerler, Mu h ammed T ap ar m hizmetine girerek kendisine destek
olma hususunda ant itiler. Bunlar arasnda Sk men el - K u t b , Mu h a m
med bi n Ya s yan ve K z l Ar sl an gibi emrler de vard. Sultan
Ber k yar uk , bu ittifak haber alnca derhal harekete geti. ki taraf kuvvet
leri Azer baycandaki Hoy ehri nlerinde karlatlar (17 ubat 1103). Sava g
ne batarken balam ve gece yarsna kadar devam etmiti. Bu srada sultan
B er k y ar u k un emirlerinden A y az n, beraberindeki dinlenmi 500 atl ile
Muhammed T apar m askerlerine saldrmas, savan gidiini deitirdi. M u
hammed T apar n yorgun askerleri bu hcum karsnda tutunamayarak ka
tlar; Mu hammed T apar ise adamlarndan bir ksmyla nce Er ci e, sonra
da Sk m en el - K u t b ye bal Ahl ata yneldi. Sultan B er k y ar u k ise bu
galibiyetten sonra Tebri z-Meraga arasnda birka gn dinlendikten sonra Zencana
gitti.
Her iki karde arasndaki saltanat mcadelesi uzun srm, bu sre iinde
bir ok kimsenin mal yamalanm, yerleim merkezleri tahrip olmutu. Tabia
tyla sonuta bu iten Byk Sel ukl u Devl eti kadar iki karde de zarar grm
t. Sel ukl u Devl eti , kuvvetli bir otoriteden ve vergiler toplanamad iin de ma
SELUKL U DE VL E TL E R TAR H 171
l kaynaklardan yoksun kalmt. Sultan B er k y ar u k ve melik Mu h a m
med T apar , balangta kudretli iken bu savalar nedeniyle zaman zaman zayf
dtler ve yanlarnda ok az kuvvet kald. Ote yandan byk emrler de hkimi
yetlerini srdrmek ve keselerini doldurmak amacyla bu mcadelelerin deva
mndan yana idiler. Nitekim onlar, karlarna uygun olarak zaman zaman taraf
deitiriyorlar ve mcadeleyi krkliyorlard. iki karde arasndaki son sava
tan sonra sultan B er k y ar u k adna, Rey, Ci bal , Taberi stan, Huzi stan, Fars, Di
yar bak r , El cezi r e ile Mekke ve Medi nede hutbe okunuyordu. Melik
Mu h ammed T apar ise Azer baycan, Ar r an yresi, sfahan ve Tekri t dnda
I r akn her yerine hkimdi. Bunun yansra Bati ha blgesinin bir ksmnda B er k
yar uk , teki ksmda ise Muhammed T apar adna hutbe okunuyordu. Basra
ehrinde hutbe her ikisi adna idi. Crcan snrndan Maver annnehr e kadar
Hor asann her tarafndan da melik Senc er ve Mu h ammed T apar adna
hutbe okunuyordu. Bu durumda sultan B er k yar uk , gerei kardei Mu h am
med T apa r dan daha nce anlamt. O, devletin bu devaml mcadele ile za
yfladn, mal durumunun bozulduunu, buna karlk askerlerin srekli olarak
daha fazla para istediini grnce kad E bu l - Mu z af f er C r can i l eE bul -
F er ec Ahmed H emed a n yi eli olarak bar artlarn tespit etmek ze
re, kardeine gnderdi. Melik Mu h ammed T apar , bu srada Mer aga yakn
larnda idi. iki eli, onun yanna giderek ne amala gnderildiklerini anlattlar,
onu da bara tevik ederek lkenin harabeye evrildiini ve sl m dmanlar
nn her tarafa gz diktiklerini anlattlar. Mu h ammed T apar da bar kabul
etti ve artlarn grmek iin eliler gnderdi. Sonuta iki taraf arasnda bir
anlama saland, iki karde bu anlamaya sadk kalacaklarna ant itiler (Ocak
1104). Bu anlamaya gre,
a) Sultan B er k y ar u k , kardei Mu h ammed Ta p a r m nevbet aldr
masna karmayacak, Mu h ammed T apar , kendisine ait ehirlerde okunan
hutbelerde B er k y ar u k un adn zikretmeyecek.
b) ikisi birbirleriyle yazmayacak, yazmalar vezirler araclyla yaplacak.
c) Askerler, diledii tarafa geebilecek, bu hususta hi kimseye mdahale edil
meyecek.
d) Sefi drd snr olmak zere, Azer baycan, Di yarbak r, El cezi re, Musul ve Su
r i yeye kadar olan blgeler, Mu h ammed T a p ar a ait olacak; r ak toprakla
rnda Seyf ddevl e Sadak a ya ait olan yerler melik Mu h a mmed in
hkimiyetinde bulunacak.
Sultan B er k yar uk ise Ci bal , Fars, I sfahan, Rey, Hemedan, Huzi stan ve Ba
dat ynetecek.
e) B er k y ar u k tan sonra Mu h ammed T apar sul tan olacak.
f) Maver annehr ve Hor asan hkimi melik Sencer , Mu h ammed T a
p a r a tbi olacak.
172 AL SE V M-E RDOAN MER L
Mu h ammedT apar bu anlamadan sonra sfahanda, bulunan adamlarna
emir verip, ehirden ayrlmalarn ve buray B e r k y ar u k a teslim etmelerini
istedi. Sultan B er k y ar uk , sfahana gittii zaman Mu h a mmed in adamla
r ehri ona teslim ettiler. B er k y ar u k , onlara kendi tarafna gemeye davet
etti. Fakat onlar, bu teklifi kabul etmeyerek Muhammed T apar a hizmete
devam etmeyi uygun buldular. Bu nedenle sultan B er k yar uk , onlar vefakr
olarak niteledi. Daha sonra onlar, Mu hammed T apar m aile bireyleri ile
sfahandan ayrlp, onun yanma gittiler. B er k y ar uk , onlar ayrlrken ok iyi
davrand, kardeinin aile bireyleri iin ok miktarda para ve eyalarn tamak
iin de 300 deve ile 120 katr verdi, ayrca onlara hizmet iin yanlarnda asker
de gnderdi, Bu olay, B er k y a r u k un dmanlarna kar ne kadar iyi dav
randn gsteren rneklerden biridir.
Szkonusu anlamadan sonra sultan Ber k yar uk , halife Must azhi r B i 1-
1a h a eli gnderip yaplan bar ve kararlatrlan artlar bildirdi. Halife, bu
durumda Mu hammed T apar m Badat hnesi olan 11g a z i yi arp, an
lama gerei, hutbenin B er k y ar uk adna okunmasn istedi. Bu teklif kabul
edildi ve 18 ubat 1104 gn Di vanda, ertesi gn de camilerde sultan B er k y a
r uk adna hutbe okundu. Ayrca B er k yar uk adna Vas tta da hutbe okun
maya baland. l gaz i , Badatta sultan B er k yar uk adna okunmasna
msaade edince, Seyf ddevl e Sadak a, bu olay yanl yorumlam ve onun
Mu h ammed T ap ar a muhalefet ettiini sanm ve onu Badat tan uzakla
trmak iin harekete geeceini halifeye bildirmiti. Emr 11g a z i , bunun ze
rine derhal Trkmenl eri toplamaya balad. Buna karlk Seyf ddevl e
Sadak a Badata gelerek bat yakasnda konaklad. 11g a z i ise ehirden ka
rak S a d a k a ya eli gnderdi ve yaplan bar dolaysyla sultan B er k y ar uk a
itaat ettiini bildirerek zr diledi. Bunun zerine Sadak a, memnun olarak
Hi l l e ye dnd. Halife ise daha sonra sultan B er k y ar u k a hi l at ve sal tanat
menurunu gnderdi (Temmuz/Austos 1104).
Sultan Berkyaruk'un l m ve kii li i
Sultan B er k y ar u k , sfahanda bulunduu srada verem ve basur hastalk
larna yakalanmasna ramen, bu srada oraya gelen 11g a z i nin tevikiyle bir
mahaffe iinde Badata ynelmiti; Ber ci r de ulat zaman hastal nedeniy
le hareket edemez oldu ve krk gn orada kald. B er k yar uk , hastal daha
da iddetlenip hayatndan mit kesince, takriben 5 yandaki olu Mel i k ah a
ve emr Aya z a hi l at giydirdi. teki Sel ukl u emirlerini huzuruna ararak
olunu sul tan olarak kendine veliaht, emr Ay a z da ona atabek tayin ettiini
bildirdi. Daha sonra onlara her ikisine de itaat etmelerini, olunun sultanln
korumak ve savunmak hususunda aba gstermelerini emretti. Sel ukl u emir
leri bunu kabul ile olunu ve tahtn korumak urunda canlarn ve mallarn
feda edeceklerini sylediler. Sultan B er k y ar uk , onlardan bu konuda ant i
melerini istedi, onlar da bu konuda ant itiler. Sultan, onlara Badata gitmeleri
SELUKL U DEVL ETL E R TAR H 173
ni emretti, kendisi ise sfahana dnmek niyetinde idi. Fakat ok gemeden sultan,
Ber ci r dde hayata gzlerini yumdu (22 Aralk 1104). Cesedi sfahana gtrld
ve trbesine gmld.
Sultan B er k y ar u k , ld zaman 25 yanda idi. O, savalar ve saltanat
mcadeleleri dolaysyla pek ok sknt ekti. Onun ksa sren hayat, bazan var
lk, bazan yokluk iinde geti. Durumu glenip kartlarnn boyun edikleri ve
Byk Sel ukl u Devl eti nin tek hkimi olduu bir srada ld. Btn skntlara
ramen halk onu sevmekte ve onun sultanln yelemekte idi. Sultan B er k y a
r uk , yumuak huylu, cmert, sabrl, akll ve ok iyi ahlkl bir hkmdar idi.
Cezalandrmakta arya kamaz, ou zaman sulular affederdi.
VI.
SULTAN MUHAMMED TAPAR DEVR
Sultan B er k y ar uk ldkten sonra emr Ayaz, veliaht olan Mel i k ah
iin ota ve etr gibi saltanat simgelerini hazrlatmt. Bunlar yrylerine de
vam ederek 6 Ocak 1105 tarihinde Badata ulatlar. Onlarla beraber Ar t uk o-
l u I l gaz i ve5 bin atl vard. Halife Mu s t a z h i r in veziri E bu l - K as m
Al i bi n C heyr onlar karlad. Emr I l gaz i veT oganyr ek halifelik
divanna gelerek hutbenin Mel i k ah adna okunmasn istediler. Bu neri ka
bul edildi ve II. M e 1i k a h adna sultan olarak Badatta hutbe okundu. Sultan
Mel i k ah a dedesi Mel i k ah n lakab olan Cel l ddevl e verildi ve adna
hutbe okunurken altn sald.
Ber k yar uk ile olan anlamasndan sonra Muhammed Tapar , sfahan
daki adamlar gelinceye kadar Tebri z ehrinde beklemiti. O, bu adamlar yanma
gelince, sfahan savunma hususundaki baarl almasndan dolay S d 1-
ml k E bu l - Meh si n i vezir atad. Muhammed T apar n bundan son
raki dura, anlamayla kendisine braklan Musul ehri idi. Bu srada Musul a
emr k r m hkimdi. O, Mu h ammed T ap ar n kendi zerine geldi
ini duyunca Musul un surlarn yeniledi ve tamire muhta yerlerini onartarak
evredeki kyllere zarar grmemeleri iin ehre girmelerini emr etti. Byle
ce o, muhtemel bir kuatma iin hazrlklarn tamamlamt. Nitekim ok geme
den Muhammed T apar , ehri kuatt v e k r m e haber gndererek
kardei sultan B er k y ar uk ile yaptklar anlamaya gre, Musul ve El cezi r enin
kendisine verildiini hatrlatt, ayrca ona, Eer bana itaat edersen Musul u senden
almayacam, yine senin elinde brakacam, yalnzca ehirde hutbe benim ad
ma okunacak dedi. k r m ise bunu, Anlamadan sonra sultan B er k
yar uk bana da mektuplar gnderdi. O, bu mektuplarda, ehrin kendisinden
bakasna teslim edilmemesini emrediyor eklinde cevaplyordu. Mu h a m
med Tapar , bu durumda mancnk atlar ve lamclarn ehrin altna doru
tneller kazmasyla savaa balad. te yandan k r m n askerleri de sur
larda alan kk kaplardan yaya olarak kp, Mu h ammed T ap ar n as
kerlerini ldryorlard. Daha sonra Mu h ammed T ap ar m kuvvetleri
saldrya geti ve surlarda gedikler atlar. Ancak ertesi sabaha kadar Musul hal-
SELUKL U DE VL ETL E R TAR H
175
k bu gedikleri kapatmt. k r m , bu kuatmaya hazrlkl olduundan
ehirde yiyecek sknts ekilmemi ve fiyatlarda bir art grlmemiti. ki taraf
arasndaki sava, 28 Ocak 1105 tarihine kadar devam etti. Nihayet bu tarihte
k r m, sultan B er k y a r u k un lm haberini ald ve ehir halkn toplaya
rak bundan sonra ne yaplmas gerektiini onlara dant. Halk da Mallarmz
ve canlarmz senin emrindedir. Sen ne yapacan daha iyi bilirsin dedi.
k r m, bundan sonra bu konu iin emirlerini toplad, onlar da B e r k y a -
r k un ldn, bu durumda halkn Mu h ammed T ap ar dan baka itaat
edecei bir sultann olmad ve ona itaat arz etmenin daha doru olacan be
lirttiler. Bu grmelerden sonra emr k r m, Mu h ammed T apar a
eli gndererek itaatini bildirdi ve vezir Sdl mi i l k n yanma gelmesini iste
di. Vezir, k r m n yanna giderek ona, Yaplacak en doru i, derhal
sultann huzuruna gitmendir. nk o, senin hi bir isteini geri evirmeyecektir
dedi. k r m , onun szn dinleyerek birlikte Mu h ammed T ap ar -
n yanna gittiler. Sultan, onu hrmetle karlad ve hemen halknn yanna
dnmesini istedi. k r m, yer ptkten sonra, Mu h ammed T apar -
n yakn adamlarndan oluan bir gurupla geri dnd. O, daha sonra Musul dn
da byk bir len dzenlemi ve Mu h ammed T apar ile vezirine hediyeler
gndermiti.
Muhammed Taparn sultan olmas
Mu h ammed T apar , kardei B er k y a r u k un lm haberini, Musul u
kuatt srada renmiti. O, Musul a hkimiyetini kabul ettirdikten sonra bera
berinde Sk men el - K u t b , k r m ve baz emirler bulunduu hal
de, Badata gitti. te yandan Hi l l e emri Sey f ddevl e Sadak a da 25 bin
kiilik bir ordu ve iki olu Dbeys ile B ed r a n , Mu h ammed T apa r a
gndererek onu Badata gelmeye tevik etmiti. Mu h ammed T apar , bu yol
culuk srasnda onlar da yanna ald. Emr Ayaz ise Mu h ammed T apar -
m harekete getiini rendiinde askerleri ile Badat dnda ordugh kurdu.
Bu arada emirlerle bir toplant yapan Ayaz , onlarn grlerini ald. Emrler,
taht, Mu h ammed T apar a kaptrmamak iin ona kar Ay a z m yann
da savaacaklar, kendisine ve I I . M e 1i k a h a bal kalacaklar hususunda
ant itiler. Bu toplant bitip emrler daldktan sonra Ayaz m veziri S a -
fi y E bu l - Meh si n akl grler ileri srerek, Ey efendimiz, hi phe
siz benim hayatm senin nimet ve devletinin devamna baldr. Ancak onlarn
nerileri doru deildir. Onlarn amac sana yaklamak iin bir vasta bulabil
mek ve senden yararlanmaktr. Doru olan, sultan Mu h ammed ile barmak
ve itaat arzetmektedir. O, seni ktamda brakaca gibi, dilediin kadar fazlasn
da verecektir dedi. Ancak emr Ayaz , barmak veya muhalefet etmek husu
sunda kararszd. Yine de bir sava iin hazrlklarna devam ederek ordugha
ve ehre giden yollar tuttu. te yandan Mu h ammed T apar , 10 ubat 1105
tarihinde Badata geldi ve ehrin bat yakasnda konaklayarak adna hutbe okuttu.
176 AL SE V M-E RDOAN MER L
ehrin dou tarafnda ise hutbe II. M e 1i k a h adna okunuyordu; Ayaz ise as
kerleriyle beraber Mu h ammed T ap ar n ordusuna kadar ilerledi ise de da
ha sonra geri ekildi. Onun hl kararsz olduu grlyordu. Nihayet Ayaz ,
veziri Saf i y E b u l - Meh s i n e, bar yapmak ve sultanln kabul ettiini
bildirmek zere Muhammed T apar n yanna gitmesini emretti. Vezir, ertesi
gn, Mu h ammed T a p ar n ordughna giderek onun veziri Sd l m l k
ile bulutu ve ne amala geldiini aklad. Her iki vezir, daha sonra Mu h a m
med T apar n huzuruna karak durumu anlattlar. Mu h ammed T apar ,
onlarn uzlama nerisini kabul etti. Ertesi gn, kadi l kudt, naki bl er ve Ay a z -
m veziri, Mu h ammed T ap ar n huzurunda toplandlar. Bu srada vezir S
dl ml k , Muhammed T apar a, emr Ay a z m, daha nceki olaylardan
dolay korktuunu, hem kendisi, hem de emrler iin aman istediini syledi.
Bu istek zerine Mu h ammed T ap ar , Mel i k ah benim evldm gibidir,
kardeim ile benim aramda hibir fark yoktur. Aya z ve emirlere gelince, onlara
dokunmayacama ant ierim demiti. Daha sonra Ni zami ye Medr esesi nde m
derrislik yapan K i y el - H er r as, Mu h ammed T apa r dan bu hususta
ant imesini istedi; o da bunu yerine getirdi. Emir Ayaz , 12 ubat 1105 gn
Muhammed T apar n huzuruna kmak iin hazrland. Bu srada S e y f d -
devl e Sadak a da Badata gelmiti, ikisi birlikte Mu h ammed T ap ar -
n huzuruna karak itaatlerini bildirdiler. Bylece Mu hammed T apar , artk
Byk Sel ukl u Devl eti nin biricik hkimi ve sultan olmutu. Emr Ayaz , daha
sonra (25 ubat) evinde byk bir len dzenlemi, sultan da davet ederek ona,
bu len srasnda pek ok hediyeler sunmutu. Ay a z , klelerine, sultana tak
dim etmek iin, hzinesinden silah almalarn buyurmutu. Kleler, bu grevi ye
rine getirirken bir ktip (veya sf), onlarn yanna girip klelerle akalamaya
balad. Kleler, ona, Sana da mutlaka bir zrh giydirip huzura karacaz
dediler. Sonunda gmleinin altna zrh giydirip akalamaya devam ettiler. Ka
tip, bu akalara dayanamayarak onlardan kat ve sultann yakn adamlar aras
na girerek onlara snd. Sultan Muhammed Tapar , onu kaba bir giysi giymi
ve korku iinde grnce phelendi ve bir klesine trke olarak o ahsn ze
rinde ne olduuna bakmasn emretti. Kle, bu emri yerine getirip adamn ze
rine baktnda gmleinin altnda bir zrh olduunu grd ve durumu hemen
sultana haber verdi. Bunun zerine sultan, endielendi, Sarkllar byle silah
lanmlarsa, kim bilir asker ne haldedir? dedi. O, Ay a z n evinde olduundan
olaylarn gelimesinden ve belki de ldrlmekten korkarak hemen kalkt ve
lenden ayrlarak sarayna gitti. Sultan Muhammed T apar , bu durumda kar
nlem almay gerekli grm, S ey f d d ev l e S a d a k a , k r -
m, Ayaz ve baz emrleri sarayna armt. Bu emrler toplandklarnda
sultan, onlara, K l A r sl an n Di yar bak r zapt etmek zere harekete ge
tiini, oradan da El cezi r eye yryeceini rendik. Ona engel olacak ve savaa
cak adam, aranzda kararlatrmanz gerekiyor eklinde haber gnderdi.
Toplantya katlanlar, Bu i iin Ayaz dan daha uygun bir kii yoktur dedi
SELUKLU DEVL ETL ER TAR H 177
ler. Emr Ayaz da K l A r s l a n blgeden uzaklatrmak iin S e y f d -
devl e Sadak a nin da kendisiyle beraber gelmesi gerektiini syledi. Sultan,
daha sonra Aya z, Sadak a ve vezir S d l m l k e meseleyi karara bala
mak iin huzurunda bulunmalarn emretti. Onlar da sultann huzuruna gitti
ler. Muhammed Tapar , ieri girdiklerinde A y a z ldrmek zere bir gurup
yakn adamn grevlendirmiti. Bunlar, ieri girince sultann grevlendirdii ki
ilerden biri, Ay a z m bana vurarak ikiye bld. Ayaz, bir rtye sarlarak
hkmet saraynn yanndaki yola atld (2 Mart 1105). Bir aka yznden byk
bir devlet adam bir anda yok olup gitmiti. Ay a z n veziri S a f i y de bir sre
gizlendi ise de daha sonra o da yakalanp ldrld (Mays/Haziran 1105).
Mengbarsm isyan
Sultan Muhammed Tapar , K as mddevl e Ak sungur Por su-
k yi I r aka hne atadktan sonra Badattan ayrlp (Nisan/Mays 1105) sfa
hana gitti. O, I sfahan halkna aman verdi, halk sultann geliiyle karklklarn,
zulm, mal ve paralara haksz el koymann son bulacana inanmt. Tarihi I b -
nl es r de bunu u cmle ile ifade ediyor: ' sfahandan kayla imdi gl,
kudretli ve itibarl bir sultan olarak dn arasnda ne kadar byk fark var.
Nitekim sultann adaletle davranmas ve dzeni salamasyla sfahanda otorite
yerine gelmi oldu. te yandan Sel ukl u ailesinden B r i b a r s n olu Men-
gbar s da sfahanda oturuyordu. O, ok byk mal skntya dnce buray
terkederek Ni havende gitti. Orada bir gurup asker de kendisine katlm ve baz
emirler de onu destekleyince Men g bar s, Ni havendde duruma hkim ola
rak kendi adna hutbe okutmutu; ayrca Por sukoul l arma bal emirlere de ha
ber gndererek kendisine itaat etmee ve yardma ard. Sultan Mu hammed
T apar , bu durumu rendii zaman kar nlem olarak Zengi bi n P or
su k u tutuklatt. Z e n g i de kardelerine mektup yazarak onlar Men g bar s a
itaat etmekten vazgeirdi ve onun emrine girdikleri takdirde bana gelecek teh
like ve ikenceleri hatrlatarak Men g ba r s tutuklamalarn, bylece olay
zmlemelerini istedi. Porsukoul l ar , bu mektup zerine Men g bar s a
bir adam gnderip, kendilerini, ona itaat etmi olarak gsterdiler. Mengbar s
da onlarla bulumak iin harekete geti. Por sukoul l ar , onu Hzi standa tutuk
ladlar. Bu olay Men g ba r s n adamlarnn dalmasna sebep oldu. Men-
g b a r s ise sfahana getirildi. Sultan Mu h ammed, Men g ba r s amcas
Te k i in oullaryla beraber tutuklatt. Zengi bi n P or su k a ise hapisten
karlmak suretiyle eski itibar iade edildi (1105-1106).
E mr avlnn Musul ve evresi ndeki faaliyetleri
Emr avl S a k a v u , bu devrede, Huzi stan ve Fars blgesindeki ehirlere
hkimdi ve buradaki kaleleri imar etmiti. Bu faaliyetlerinden, onun, bamsz
lk hevesinde olduu anlalyor. Ancak Mu h ammed T apar , Sel ukl u taht
na getii zaman emr avl ondan korktu; bunda da haksz olmad, bir sre
178 A.L SE V M-E RDOAN MER L
sonra anlald. Sel ukl u sultan, onu itaat altna almak iin emr Mev
dud bi n A l t u n t ek i n i gnderdi (1105/1106). Emr Mev dud, bir kaleye
kapanan a v 11 y sekiz ay kuatt. Sonunda avl , sultan Mu h a mmed e
yazd bir mektupta, Ben M e v d u d a teslim olmam, eer baka birini gnde
rirsen gelirim dedi. Sultan da onun itaatini salamak iin emr A h u r ile yz
n yollad. a v 11 , bu durumda kapand kaleden karak sfahana sultann
huzuruna giderek itaat etti. Sultan, bu tecrbeli emrin kendisine tbi olmasn
dan holand ve ondan Hal l ar n igal ettii yerleri geri almasn isteyerek Musul
ve yresini kta etti. Tabii buna sebep de Musul hkimi k r m n hizmet
te ve vergi gnderme konusunda ar davranmas idi. Emr a v 11 , 31 Ekim 1106ya
kadar Badatta kaldktan sonra Musul a ynelerek, Er bi l e yrd. k r m,
a v l nin kendi hkimiyetindeki ehirlere doru ilerlediini haber alnca as
ker toplamak iin evre emrlere mektuplar yazd. Er bi l hkimi E bul - H ey c
ise ona gnderdii mektupta, Ona kar ibirlii yapmak ve engel olmak iin he
men yanmza gelmezsen onun saflarna katlmak zorunda kalacam demitir.
Bu mektup k r m n harekete gemesine sebep oldu, yolda E bul -
H ey c nin askerleri de ona katldlar. ki ordu sava dzenine getiinde a v -
11 nin bin, k r m n ise iki bin atls vard. k r m, say bak
mndan stnl nedeniyle a v 11 yi ele geireceinden hi phe etmiyordu,
ancak onun dncesi gereklemedi. avl , k r m n kuvvetlerinin
merkezine saldrm ve bu saldr karsnda, k r m n adamlar bozgu
na urayarak dalmt. k r m ise fel olmas sebebiyle ata binemiyor ve
bir mahaffe iinde tamyordu. Yannda, kendisini savunan birka sadk adam
kalmt, onlar da ldrlnce av l nin askerleri k r m tutsak ala
rak efendilerinin yanna gtrdler. k r m n yenilgi haberi, Musul a ula
t zaman, oradaki emrler onbir yandaki olu Z e n g i yi onun yerine geirdiler
ve adna hutbe okuttular. Musul kalesi kumandan, k r m n Guz o-
1u (O uz ol u ) adndaki bir memlk idi. Bu kumandan, Sey f ddev
l e Sadak a, sultan I. K l Ar sl an ve Badat hnesi A k s u n gu r a ha
ber gndererek sratle Musul a gelmelerini ve a v 11 y oradan
uzaklatrmalarn istedi. G u z o 1u , bunlarn her birine, geldikleri takdir
de ehri kendilerine teslim edeceini vaadetmiti. S a d a k a , bu neriyi kabul
etmeyip sultan Mu h ammed T apar a bal kald. te yandan bu galibiyet
ten sonra beraberindekilerin says oalan emr avl , Musul u kuatt. -
k r m, daha nce Musul un surlarn ykseltmi ve salam bir duruma
getirmiti, ayrca evresine hendek kazdrarak ehri zabtedilemeyecek kadar sa
lamlatrmt; a v 11 ise adamlarna, k r m n her gn katr srtn
da gtrlp Musuldaki halka, ehri teslim ederek, efendilerini kurtarmalar iin
arda bulunulmasn emretti. k r m n de bu hususta emir vermesi
ne ramen bir sonu elde edilemedi ve ehir teslim olmad. Bylece bir sonu ala
mayacan anlayan avl , k r m bir ukurda hapsetti. Zaten felli
ve 60 yanda bulunan k r m, bu ukurda ld (1106/1107). te yandan
SELUKLU DE VL ETL E R TAR H
179
Musul dakilerin yardm arsna iki taraftan cevap geldi. Trki ye Sel ukl u sulta
n I. K l Ar sl an, bu haberi alnca, askerleriyle beraber harekete geti. av
l Sak avu, onun harekete geerek Nusaybi ne ulatn haber alnca, Musul
nnden ayrld. Musul halknn arsna cevap verenlerden biri de A k s u n
gur P or suk idi. O, a v 11 nrn ayrlmasndan sonra Musul a geldi. Ancak A k -
su n gu r a Musul da kimse iltifat etmemi, bu nedenle o, ayn gn geri dnmt.
Sultan I. K l Ar sl an ise Nusaybi ne gelmi ve askerlerini toplayncaya ka
dar orada beklemiti. avl , onun yaklatn renince Si ncar a gitti, 11g a -
zi ve k r m n askerlerinden bir ksm da ona katld; bylece
yanmdakilerin says yaklak 4 bin atl oldu. Bu srada melik R dv an dan al
d bir mektup zerine avl , Hal l arl a savamak zere Rahbeye yneldi. By
lece K l Ar sl an, Musul sorununda tek bana kalmt. Nitekim Musul halk
ve k r m n askerleri, K l A r s l a n a haber gndererek kendile
rine bir zarar gelmeyeceine dair ant imesini istediler. O da bu and yerine ge
tirmi, karlnda onlardan kendisine itaat edecekleri ve bal kalacaklar
hususunda ant almt. I. K l Ar sl an , Nisan 1107de Musul a hkim oldu.
O, huzuruna kan k r m n oluna ve adamlarna hilatler verdi. Ayrca
Abbas hal i fesi nden sonra kendi adna hutbe okuttu. Kaleyi G u z o 1u ndan ala
rak yerine, baka birini atad. Halka ar gelen vergileri kaldrarak onlarn sevgi
ve balln kazand. te yandan emr avl , Rahbeye ulatktan sonra ehri
kuatt. Bu srada ehre eybnoul l ar n dan Mu h ammed bi n es- Sebbk
hkimdi ve K l Ar sl an adna hutbe okutuyordu. avl , bu arada melik
R d v an a haber gndererek keindisiyle birlemeye ard ve buray teslim al
dktan sonra Hal l ar kovmak iin kendisiyle gelebileceini bildirdi, iki taraf
bylece anlatktan sonra R dvan da a v l nin yannda gitti. Rahbe iddetle
kuatld ve halk ok zor drmda kald. Bu srada kaledeki burlardan birinde
bulunan bir gurup, a v 11 ya haber gnderip kendilerini himaye ettii takdir
de ona yardm edeceklerini bildirdiler. a v l nin olumlu sz vermesi zeri
ne, burtakiler, gece yars, av l nin adamlarn iplerle yukar ekmilerdi.
Bylece emr a v 11 , 19 Mays 1107de Rahbeye hkim oldu. ehrin eski hkimi
Muhammed bi n es- Sebbk da av l ya itaat ederek onun saflarna ka
tld. te yandan sultan I. K l Ar sl an, Musul iini zmledikten sonra ken
disi iin en tehlikeli rakip olarak grd avl zerine yrd. O, 11 yandaki
olu ahi nah (veya Mel i k ah) vekil olarak Musul da grevlendirdi. I.
K l A r sl an m yannda iyi tehiz edilmi 4 bin atl vard. Ancak onun as
kerleri a v l nin gcn renince aralarnda anlamazla dtler. Sonun
da K l A r s l an a muhalefet eden ilk ahs, l nal oul l ar mdan Di yarbak r
hkimi br ahi m oldu ve Habur dan ayrlarak lkesine dnd; baz emrler de
ayn ekilde davrandlar. Sultan K l Ar sl an , bu durumda vakit kazanma
a alm ve lkesine haber gndererek yardm istemiti. O, bir ksm kuvvetle
rini Hal l ar l a savaan Bi zans imparatoru A l ek si os K o mn en o s a
gndermiti. Yine de K 1 11 Ar sl an, Habur a ulat zaman askerlerinin sa
180 AL SE V M-E RDOAN MER L
ys 5 bine ykselmiti. Emr a v l nin yannda ise 4 bin kii vard; melik
R dvan da bir gurup askerle a v l mn yannda yer almt. avl ,
K l A r s l a n m askerlerinin azln frsat bilerek yardm gelmeden nce
onunla savaa balad. K l A r s l a n , av l ' nin askerlerine biz
zat saldrya geerek onlarn arasna girdi, hatt av l nin yanna kadar
ilerleyerek ona da bir kl darbesi indirdi. Bu darbe. av l nin zrhn para
lad ise de vcuduna ulaamad. Ancak av l nin askerleri, bu srada, K
l A r l a n n ordusunu yenilgiye urattlar (13 Haziran 1107).
K l A r s I a n , askerlerinin malup olduunu grnce, tutsak alnd takdir
de sultan Mu hammed T apar ile mcadeleye giren ve saltanat davasna kal
kan bir ahsn arptrlaca cezay greceini anlad ve kurtulabilmek iin atyla
beraber Habur nehrine girdi. Fakat kendisinin ve atnn zrhlarnn arl sebe
biyle kurtulamayan sultan K l Ar sl an bouldu; cesedi birka gn sonra Ha
bur kylerinden emsani yyede bulunarak defnedildi, daha sonra Si l vana
gtrlp gmld. a v 11 , bu galibiyetten sonra Musul a yrd. O, Musul nn
de grnd zaman aresiz kalan halk ehrin kaplarn at. K l A r sl an m
orada bulunan adamlar da a v 11 ya kar koyamadlar. avl , Musul u ele
geirince hutbeyi yeniden Byk Sel ukl u sultan Mu h ammed T apar adna
okuttu. O, daha sonra k r r a n olu H abe ve G u z ol u nun bu
lunduu Cezi ret bn mer e giderek bir sre kuatt. Bu durumda H a b e ve
Guz ol u, anlamay yeleyerek a v 11 5ya at ve giysilerin dnda 6 bin altn
verdiler; avl da bu ehri onlara brakarak yeniden Musul a, dnd ve K
l A r sl an n olu ah i n ah sultan Mu h ammed T ap ar n yanma
gnderdi.
Bu sralarda Byk Sel ukl u ordusu, Bat n l er'm ynetimindeki hdi z kale
sini kuatmakta idi, ierdeki Batm l er yiyecek sknts ekmee balamlard.
sfahanda bulunan sultan Muhammed T apar m veziri Sdl ml k on
lara yardm ediyordu. Bat n reisi Ahmed bi n A bd l mel i k , vezire, Za
hiremiz bitti, adamlar da savatan yorulup usandlar, kaleyi teslim edeceiz diye
bir adamn gnderdi. Sdl ml k , bir hafta sabrediniz ve kaleyi teslim et
meyiniz, bu kpei (sultan kasdediyordu) devireyim diye haber verdi. Sultan
Muhammed Tapar , sonderecede hararetli bir mizaca sahipti, bu nedenle her
ay kan aldryordu. Sdl ml k , sultan ldrmesi iin kan alan kaamat
(kan alc) ile anlamt. Ona bin altnla sultann kann almas iin zehire bat
rlm bir neter verdi. Vezirin bu gizli eylemini hacibi de biliyordu. Hacib bunu
karsna syleyince sonunda bu haber, I sfahan, afiilerinin reisi olan S a d r e d -
di n H oc en d ye ulatrld. Sadr edd n Hoc end , beklemeyi yersiz g
rp, ayn gece saraya giderek sultana durumu anlatt. Ertesi gn, sultan, kendini
hasta gstererek kan alcy ard. O, sultann bazusunu balayp neteri ka
rnca, Mu h ammed Tapar , onun renginin fena olduunu grd. Sultan, ona
sert bakarak doru sylemesini istedi. Kan alc, Ey Efendimiz, canm bala
diyerek doruyu syledi. Sultan, ayn neterle kan alcnn damarnn delinmesi
SEL UK L U DE VL ETL E R TAR H
181
ni emretti. Bu emir yerine getirilince, kan alc hemen ld. Sultann, S d 1-
m l k n bat n olduundan phesi kalmamt. Ertesi gn sultan, veziri
S d 1m 1k ii tutuklatarak mallarna elkoydurdu, sonra da I sfahan kapsn
da astrd. Ayrca vezirle beraber onun ilerigelen adamlarndan drt kii daha
asld (Mays/Haziran 1107). Sultan Muhammed Tapar ,bu olaydan sonra vezir
atayaca ahs hakknda evresindekilerle danmalarda bulundu. Sultana bir
ka kiiden sz edildi ise de o, N i z a m l m l k n oullarn yelediini syle
di, bu nedenle E b Nasr A h me d i vezir atad.
Seyfddevl e Sadaka il e mcadel e
Hi l l e emri Seyf ddevl e Sadak a, hkimiyeti altndaki topraklar s
rekli olarak geniletmekteydi. Bu devrede smai l bi n Ar sl anc k da Bas
r ada hkm sryor, Mu h ammed T apar - B er k y ar u k arasndaki an
lamazlktan yararlanarak kudret ve nfuzunu artryor, sultann hzinesine ait
mallara el koyuyordu. smai l , daha sonra Sadak a ya haber gndererek ken
disine itaat ettiini bildirdi. Mu h ammed T apar , Sel ukl u tahtna geince,
Basr aya bir emr atamay ve buray s ma i l den almay dnd ve bunu, Sa
daka ile grt ve sonunda Basr a, S a d ak a ya brakld. Ancak Mu h a m
med T apar , yine de oraya sal tanatl a, ilgili ileri yrtecek bir am d atad.
Fakat smai l , bu am di ehre sokmayarak grev yapmasna izin vermedi, s
telik ona ok kt davrand. Sultan Mu h ammed T apar , bu durumda S a d a -
k a ya s ma i l in zerine yrmesini ve Basr ay ondan almasn istedi,
Sadak ada derhal harekete geti. Ancak Mengbar s isyan Sadak a nin
gecikmesine sebep oldu. s m a i 1 in daha sonra dmanln aa vurduunu
grnce Sadak a, Basr a zerine yryerek bu ehri kuatt. Sonunda sma
i l , Sadak a dan aile bireyleri ve mallar iin aman ald. Sadak a, ehir hal
kna da aman verdikten sonra 16 gn kald Basrada dedesinin memlk A l -
t u n t a nib olarak grevlendirip Hi l l eye dnd (10 ubat 1106).
Sultan Muhammed T apar tahta getii zaman Tekri ti Badat hnesi A k -
sungur P or su k ye kta etmiti. Tekri t, bu srada vali K eyk ubad bi n il e -
z r esb in ynetiminde bulunuyordu. Ak sungur , Tekr i ti yedi aydan fazla
kuatt, K eyk ubad ise zor durumda kald ve S a d a k a ya haber gndererek
Tekr i ti teslim etmek istediini bildirdi. Sadak a, bu frsat karmam ve
Tekr i te giderek ehri teslim almt (Ekim 1106). Bunun zerine Ak sungur ,
ehri ele geiremeden geri dnmek zorunda kald. Mu h ammed T apar , ken
disine tbi olan ve hi bir savata yalnz brakmayan Sadak a nin ktalarm da
artrmt. Bu ktalar arasnda Vas t ehri de vard. Her ikisinin arasnn alma
sna amd E b C af er Mu h ammed sebep oldu. Nitekim Eb Caf er , sulta
na, Sadak a nin durumu glendi, hali vakti daha da iyileti, marklk ve
kstahl artt, sultandan kap kendine snanlar himaye etmekle de devlet i
lerine mdahale eder duruma geldi. Adamlarndan birini gnderirsen onun e
hirlerini ve mallarn muhakkak ele geiririz dedi. O, ayrca bu hususta daha
182 AL SE V M-E RDOAN MER L
da ileri giderek hem Sadak a nin, hem de Hi l l e halknn Bat n mezhebine men
sup olduklarn iddia ederek ortal kztryordu. Ancak amd E b C af er
in sylediklerinden bazlar doru idi. Nitekim sultandan, halifeden veya bir
bakasndan korkan, ya da kaan herkes, S a d a k a ya snyordu. Mu h a m
med Tapar , Ave ve Sve hakimi E b Dul ef S r h b a kzm, o da sul
tandan kaarak S a d a k a ya snmt. Mu h ammed Ta par , ona haber gn
dererek E b Dul ef Si i r hb niblerine teslim etmesini istedi, fakat
Sadak a, bunu kabul etmemi, Ben, onu teslim etmek yle dursun, aksine hi
maye ediyorum. diyerek bu uurda savamay bile gze alacan belirtmiti. By
lece Sadak a, tbi olduu Sel ukl u devletine isyan durumuna gelmiti.
Muhammed Tapar , bu konuyu zmlemek iin I rak a hareket etti. Ote yan
dan Sadak a, sultann harekete getiini haber ald zaman, bu konuda nasl
davranacaklar hususunda ocuklar ve yakn adamlar ile fikir alveriinde bu
lundu. Bunlardan olu D b e y s , en gereki fikirleri ileri srm ve kendisi
ni, para, at ve eitli hediyeler ile af dilemek iin sultana gndermesini, buna
karlk ordu kumandan Sa d bi n H umey d, asker toplayp sultanla sava
may ve askerlere bu amala para datlmasn nermilerdi. Sadak a ise ku
mandannn nerisini kabul ederek 20 bin atl ve 30 bin yaya asker toplad. Bu
durumu renen halife Must az hi r B i l l ah, Sadak a ya haber gndererek
Sultana itaatsizlik etmemesini istedi ve kendisine bu sorunu zmlemek iin
araclk yapmay nerdi. Bylece halifenin bu anlamazlkta faal bir rol oynaya
rak yeni bir sorunun ortaya kmasn nlemek istedii anlalyor. Ancak S a d a -
k a , halifeye verdii cevapta, Ben sultana itaat ediyorum, fakat kendime bir zarar
gelmeyeceinden emin olmadm iin onunla buluup grmekten korkuyorum
diyerek sultandan ekindiini ortaya koymutu. Daha sonra Mu h ammed T a
par , kad E b Sa d i S ad ak a ya gnderip, gnln alarak korkusunu gi
derdi. Ayrca Hal l ara kar sefere kmak niyetinde olduunu, kendisiyle
beraber cihada kmak iin hazrlanmasn emretti. Ancak Sadak a, yine de
sultann kendisi hakknda iyi niyet beslediine inanmamt. Onu, bu duruma ge
tirenlerden biri de Artk sultanla bar umudumuz kalmad diyen ordu kuman
dan Sa d bi n Humeyd idi. Bunun zerine Sadaka sultanla anlamaktan
vazgeti. Sultan Mu hammed T apar , 8 Aralk 1107 gn beraberinde veziri
Ahmed bi n Ni z aml ml k ve says 2 bini bulmayan bir atl kuvvetiyle Ba
data gelmiti. O, burada Sadak a nin aka kendisine cephe aldn kesin olarak
renince Sel ukl u emirlerine haberler gnderip, sratle yanna gelmelerini
istedi. ok gemeden her taraftan sultann yanna askerler gelmeye balad. te
yandan halife, yine arabuluculuk yapmaya alyordu. Fakat Sadak a, bazan
bara evet diyor, bazan da fikrini deitiriyordu, hatta avl S a k a v u ile
Ar t uk ol u I l gaz i nin sultanla yapaca savata kendisine itaat edeceklerini
ileri sryordu. Muhammed Tapar , Aralk/Ocak 1107/1108de emr Mu h am
med bi n Boa et - T r k man yi Vas ta gndererek Sadak a nin oradaki
nibini ehirden kartt. Buna karlk Sadaka da yeeni Sb t bi n Su l
ta n bir miktar kuvvetle emr Mu h a mmed in zerine gnderdi. Emr Mu-
SELUKLU DE VL ETL E R TAR H 183
hammed ile Sbi t arasndaki sava, Sel ukl u kuvvetleri kazanarak Vas tta
duruma hkim olmutu. Sultan Muhammed Tapar , Vas t Ak sungur P or -
s u k ye kta etti (Ocak 1108). Sultan, 18 Ocak gn Badattan Zfar ni yyeye
gitti. Halife ise vezirini sultana gndererek acele etmemesini ve beklemesini
istedi. Bu neriyi sfahan kads da yapm ve sultandan, halifenin emrine
uymasn istemiti. Mu h ammed T apar da onlarn nerisine uyarak bekle
di. Halifenin S a d a k a ya gnderdii eliler ona, sultana itaat etmesini ve mu
halefetten ekinmesini bildirdiler. Sadak a, zr diledi ve Ben hi bir zaman
itaatsizlik etmedim, hkim olduum yerlerde onun adna okunan hutbeye de son
vermedim dedi, sonra da olu D b e y s in onlarla beraber sultana gitmek ze
re hazrlanmasn istedi. Eliler, bu sorunu S a d a k a ile grrken olaylar, ba
ka ynde gelimi ve bar tehlikeye drmt. Bu srada sultann askerleri,
elilerin bar salayacana inandklarn grnce, bar salanmadan nce ya
ma iin harekete getiler; Sadak a nin adamlar da gelip onlarla savaa giriti
ler. Bu atma srasnda Sel ukl u askerleri, bozguna urad ve ok sayda kayp
verdiler. Askerler, kaybettikleri mallar ve atlar hakknda sultan Mu h a m
med T apar a bilgi vermekten ekindiler, nk bunu, onun emri olmadan yap
mlard. Ote yandan elde ettikleri galibiyetten sonra Arapl ar, gururlanp
bbrlenmeye ve byklk taslamaya baladlar. Halife Mu st az hi r Bi l l ah
ise bar salama abalarndan vazgemeyerek bu konuda S a d a k a ya tekrar
mektup gnderdi. Ancak Sadak a, bar iin baz artlar ne sryor, Sultan,
benim elimdeki yerlere ve himaye ettiklerime karmaz, Sr hb bi n Keyhs-
r e v i Savedeki ktana iade eder, Mu hammed bi n Bo a yamalad mal
lar geri verir, sultan da aramzdaki anlamaya bal kalaca hususunda halifenin
vezirine ant iirirse ancak o zaman sultana hizmet eder ve huzuruna giderim
dedi ve bu konuda srar etti. Bylece iki taraf arasnda bar midi kalmad. Sul
tan Mu h ammed T apar , Sadak a ile anlamazl zecek bir durum olma
dn grnce 22 ubat 1108de Zferni yyeden ona kar harekete geti; Sadaka
da askerleriyle ayn eyi yapmt ki, bu srada yeeni Sbi t , onu terkederek
sultan Mu h ammed T ap ar a snd. Bunun yansra Mu h ammed T a
pa r n yannda M e v d u d , Por sukoul l ar , Kkye ailesinden Al ddev -
l e E b K l i c ar ve Ak su n gu r P or suk gibi emrler bulunuyordu.
Sel ukl u askerleri, Di cl eyi getiler, iki ordu arasnda sadece nehir vard. Sava,
5 Mart gn balad ve Sel ukl u askerleri, Sadak a nin ordusunu ok yamuru
na tuttular. Her defasnda binlerce ok atlyor, hemen her ok, bir atlya veya ata
isabet ediyordu. Sadak a nin adamlar, ok yamuru ve aradaki nehir yzn
den bir trl baarl olamadlar, sonunda Sadak a, saldrya geti ise de srtna
isabet eden bir okla yaraland, daha sonra de em r B oz k u, onu yere dre
rek ldrd. Boz k u, onun ban Ak su n gu r P or su k ye, o da sultana
gtrd. Bu savata Sadak a nin kuvvetlerinden 3 binden fazla atl ldrld.
Sel ukl u askerlerince tutsak almanlar arasnda, Sadak a nm olu D b e y s ,
bu savaa sebep olanlardan Sr hb bi n Keyhsr evve ordu kumandan S a -
184 AL SE V M-E RDOAN MER L
d bi n Humeydde vard. Sultan Mu hammed T apar , daha sonra Ba
data dnd ve Sadak a nin Bat hada bulunan eine aman-nme gndererek
huzuruna gelmesini emretti. Ayrca D bey s i de onun hatr iin serbest b
rakt. Sadak a nin ei Badata geldii zaman sultan, onu huzuruna arp ko
casnn ldrlmesinden dolay zr diledi. te yandan D b e y s 1den de
karklk karmayaca ve sadk kalaca hususunda ant ald. Mu h a m
med T apar , 20 Mays 1108 tarihinde sfahana gitmek zere Badattan ayrld.
Emr avl i l e mcadel e
Emr avl , kazand baarlar nedeniyle evresinde ok sayda asker top
lanmt; ayrca Muhammed Tapar , ele geirecei btn ehirlerin yneti
mini ona brakmt. Bu sebeple avl , birok ehir ele geirdi ve pek ok mala
sahip oldu. Ancak zengin olmasna ramen Sel ukl u hzinesine hi bir ey gn
dermiyordu. Mu hammed T apar , Sadak a nin zerine yrmek amacy
la Badata geldii zaman, av l ya haber gndererek askerleriyle beraber
kendisine gelmesini istemiti; fakat avl , bu arya uymam geleceini
syleyerek sultan oyalamt. O, bununla da yetinmeyerek Sadak a y, sulta
na kar muhalefet ve isyana tahrik etmiti. Mu h ammed T apar , Sadaka
sorununu zmledikten sonra, Porsukoul l ar na bal emirler ile Sk men e 1-
K ut b , Mev dud, Ak sungur P or suk gibi baz emirlere Musul 'a ve
av l nin elindeki teki ehirler zerine sefere kmalarn ve buralar ondan
geri almalarn emretti. Adgeen emirler de Musul a doru hareket ettiler. te
yandan avl , ehrin surlarn ykseltip salamlatrm, savunma iin gerekli
yiyecek, silah ve tehizat hazrlatmt; ihanete uramamak iin de ehrin ileri-
gelenlerini tutuklatm, 20 binden fazla milis kuvvetini ehirden dar karm
t. Emr avl , ehrin surlar arkasnda kalmay kendisi iin tehlikeli grerek
Musul dan kt ve evredeki kyleri yamalamaya balad. Bununla beraber o,
P or su k un kz olan karsn ehirde brakmt; ayrca kalede 1500 Trk atls
dnda, baz atl ve yaya birlikler de grevlendirilmiti. Muhammed T apar a
bal kuvvetler ise Nisan/Mays 1108de Musul nlerine gelerek karargh kurdu.
av l nin kars, Sel ukl u askerlerinin gelmesiyle ehirde ok sk nlem ald.
Halk bu davran ve basklar sebebiyle ondan holanmyordu. ehirdeki asker
ler de bir ihanete uramamak iin halktan hi kimsenin surlara yaklamasna izin
vermiyordu. Ancak, ok gemeden, bu bask ve skntlar ehirdeki kirei reisi
Sa d nin komutasnda harekete gemelerine sebep oldu. Onlar, Cuma namaz
srasnda herkes camiide iken burlardan birini ele geirdiler ve ardndan baka
bir burca da hkim oldular. Bu durumu renen Mu h ammed T apar n as
kerleri hemen saldrya geti ve onlarn bulunduu yerden ieri girip ehri ele
geirdiler. Emr Mevdud, mnadi l er vastasyla herkese aman verildiini, hi
kimsenin canna dokunulmayacan ve halkn evlerine dnmesini duyurdu. Bu
srada av l nin kars ise kaleye ekilerek bir hafta daha direndi, daha sonra
M e v d u d a ulak gndererek, kaleden ayrlmas iin izin, ayrca hayatnn ga
SEL UK L U DE VL E TL E R TAR H
185
ranti edilmesi hususunda da ant imesini istedi. Emr Mev dud, onun bu ar
zusunu yerine getirdi. a v l nin kars, kardei P or suk ol u P or s u k un
yanna gitmek zere, beraberinde para ve eyalar olduu halde, kaleden ayrld.
Bylece emr Mevdud, Musul ve ona bal yerlere hkim oldu (Eyll/Ekim 1108).
Emr avl , Musul dan ayrld zaman yanma daha nce Har r an savanda
Sel ukl ul arca tutsak alman Urfa kontu B au dou i n du B o u r g uda almt.
O, nce Artukl u 11g a z i ye ait olan Nusaybi ne ynelmi ve 11g a z i ye haber
gndererek sultan Mu h ammed T a p ar a kar birlemeye armt. I l ga-
z i , ona katlmad gibi, ehri a v 11 ya kar savunmak zere oluna braka
rak Nusaybi nden Mar di ne hareket etmiti. avl , bu durumda Nusaybi ne
gitmekten vazgemi ve gizlice Mar di nde 11g a z i ye yetimiti. I l gaz i , av
l y karsnda grnce ona hizmet etmeye balad. Daha sonra ikisi birlikte ha
rekete getiler ve Si ncar a giderek bir sre oray kuattlar. Ancak ehrin hkimi,
onlarla bar ve anlamay kabul etmedi. Bunun zerine onlar, kuatmay kald
rarak Rahbeye yneldiler. I l gaz i , av l ya yardm edecekmi gibi grn
yor, ancak muhtemelen kendini gvence altnda hissetmiyor ve hislerini belli et
meyerek kamak iin frsat kolluyordu; nitekim o, bir gece, gizlice Nusaybi ne kat.
Bunun zerine avl , Rahbeye gitti ve Mki si ne ulatnda beraberinde g
trd Urfa Hal kontu B a u d ou i n i kurtulu akas demesi, lkesinde
hapiste bulunan Msl manl ar serbest brakmas ve yardm istediinde bizzat ken
disinin asker ve mal yardmda bulunmas artlaryla salverdi. Neticede B au
doui n, Tel l bai r hkimi J osc el i n in de madd yardmyla serbest kald ve
daha sonra da Antakyaya gitti. B a u d ou i n in, serbest kaldktan sonra antla
ma artlarna riayet ederek zaman zaman Msl man esirleri serbest braktn
gryoruz. O, nce Hal eb kyllerinden 160 Msl man tutsa salverdi. Antak
ya prinkepsi T ankr edde Ur fanm ynetimini tekrar B au dou i n e verdi. B a -
udoui n de av l nin adamlarna vaad ettii paray ve tutsaklar teslim etmek
amacyla F rat nehrini geti, yolda Har ran ve teki ehirlere mensup ok sayda
tutsa serbest brakt. a v 11 ise daha sonra Rahbeye gitti. Seyf ddevl e Sa
dak a n iki olu B edr an ile E b K mi l Mansur , bu srada onun ya
nma geldiler ve a v 11 ile birbirlerini destekleyip yardmlamak zere anlatlar.
Buna gre, avl , onlarla beraber Hi l l eye gitme, ayrca Bek t a bi n T e
ki i de balarna geirme hususunda anlatlar; bylece Bekt a da onlarn
yanma geldi. Onlarn anlamasnda Rahbe hkimi I spehbu d Sabave etkili
olmutur; o, ayrca a v 11 yi Sur i yeye ynelmeye de tevik ediyordu. nk Su
riyedeki ehirlerde asker yoktu, ayrca birok yerler de Hal istils altnda idi.
Sabave, av l ya I r aka gidecek olursa sultann oraya yakn bir yerde ola
candan onun tehlikesinden emin olamayacan syledi. avl da onun bu
szn kabul ederek Rahbeden ayrld. te yandan R dvan, Hal ebden S ffi ne
giderken yolda Urfa kontu B au d ou i n in emr a v 11 ya gnderdii fidyeyi
gtrmekte olan Hal askerleriyle karlat. O, bu paray ald gibi Hal l ar
dan bir kan tutsak alarak Rakkaya geldi. Buradaki Numeyroul l ar kabilesi
186 AL SEV MERDOAN MER L
mensuplar para vererek onunla anlat. R dvan, oradan ayrlarak Hal ebe dn
d. Bunun zerine Sal i m bi n Mal i k de av l dan yardm istedi ve Ral e-
kay ele geirmesini bildirdi. Emr a v 11 , bu istei yerine getirerek Rakkay
70 gn kuatt. Numeyr oul l ar bu kuatmadan kurtulabilmek iin ona at ve para
vermeyi nerdi, bunun zerine a v 11 da kuatmadan vazgeti. Sultan Mu h a m
med Ta p a r ise bu olaylara ramen avl ile aralarn dzeltmek istiyordu.
Nitekim bu amala emr H sey i n i (atabek K ut l ut ek i n i n ol u) Fa h -
r l ml k bi n A m m a r ile a v l mn yanna gnderdi. Emr Hseyi n, bu
grev iin av l nin yanna geldi ve sultan adna onun gnln ald, elindeki
ehirleri teslim ve sultana itaat ettii takdirde kendisine dl verilecei husu
sunda garanti verdi. Bunun zerine avl , Ben, sultann klesiyim ve ona
itaatkrm dedi. Emr H seyi n, onun yanndan ayrld ve sultann huzuruna
dnerek avl hakknda gzel szler syledi; avl ise bu srada melik R d -
van m hkimiyetindeki Bl i se hareket etti ve 22 Eyll 1108de bu ehre ulat.
avl , belki de R i d v a n n el koyduu paralarn cn almak istiyordu. Bl i s
halk savunmaya ekilmi, melik R dv an n oradaki adamlar da kamt. a v -
11 , buray 5 gn kuatt ve burlarindan birini delerek ehri zabtettikten sonra
yamalayarak pek ok mal ve para elegeirdi. Melik R d v a n , bu olaydan sonra
Antakya hkimi T an k r ed e bir mektup yazarak av l nin Hal ebi ele ge
irmek niyetinde olduunu ve eer bu gerekleirse Hal l ar n artk Sur i yede
tutunamayacaklarn bildirerek yardm istedi. Buna karlk a v 11 da Urfa kontu
B au dou i n i yardma ard. te yandan Musul un M e v d u d un eline geti
ini haber alan av l nin askerlerinin bir ou da onu terketmiti. Nihayet Tel l -
bei r civarnda av l - B audoui n ittifak i l eR dvan- T ank r ed kuvvetleri
karlat (Ekim/Kasm 1108). Bu savata yenilgiye urayan avl , Rahbeye ha
reket etti. Ancak emr M e v d u d ve askerlerinin etrafta dolamalar zerine a v -
11 , El cezi re ve Sur i yede kalamayacan, kendini savunacak ve bavuracak bir
yer bulamayacan anlad. Bu nedenle onun iin sultan Muhammed T apar a
itaatten baka bir are kalmamt. 0, bu konuda emr H sey i n e gvenmekte
idi; bu dncelerle oradan ayrlp, korku ve endie iinde yola kt, yolculuk
boyunca kendini gizlemi ve kimseye bir ey sylememiti. Nihayet, sultann I sfa
han yaknndaki ordughna gitti. avl , burada nce emr Hseyi n ile g
rt, o da onu sultann huzuruna gtrd. Emr avl , elinde kefeniyle sultann
huzuruna girerek aman diledi, sultan da ona aman verdi. teki emirler gelip a v -
11 y kutladlar. Sultan, ondan melik Bek t a bi n T ek i in kendisine tesli
mini istemi, bu istek avl tarafndan yerine getirilmiti. Sultan daB ek t a
sfahanda tutuklatt.
avlmn yeni den Fars val il i ine atanmas
Sultan Mu h ammed T apar , daha sonra emr a v 11 y iki yandaki o
lu ehzade a r ya atabek yaparak Fars valiliine atayp bu blge ilerinin
dzeltilmesini ve karklk karanlarn temizlenmesini emretti (1108/1109). Ata
SEL UK L U DEVL ETL E R TAR H 187
bek avl , yannda ehzade ar olduu halde, sfahandan bir ordu ile ha
rekete geti, yolda kk ehzadeye devaml olarak Farsa yakalaynz demesini
retmiti. Farsa geldikleri zaman, avl , ilk icraatn, belki de kendisine ra
kip olur dncesiyle, emr B u l d a c ya kar yapt. Emr B u 1d a c , baz e
hirlere ve Fars n mstahkem kalelerinden I stahr a hkimdi. avl , ona ehzade
ar mn huzuruna gelmesi iin haber yollad. Emr B ul dac , ar nin
yanna girdii zaman, kk ehzade nceden rendii ekilde onu yakalayn
dedi. B ul dac yakalanarak ldrlm, mallar da yamalanmt. Emr B u 1-
d a c i , I stahr kalesinin korunmasna veziri C eh r em yi brakmt. Fakat C eh
r emi , ona isyan etmi, emr B u l d a c nin ailesini ve mallarndan bir ksmn
kaleden karm idi. Emr avl , bu blgeye gelinceye kadar kale, C eh r em -
nin elinde kald. Sonra Emr avl , I stahr kalesini ondan ald ve mallarn ora
ya yerletirdi. te yandan Fars blgesinde ebankr el er e mensup kalabalk bir
gurup bulunmakta ve devaml olarak yama aknlar ile halk rahatsz etmekte
idiler. Bunlarn reisi Husr ev Haan bi n M bar i z , Fesa ve evresine h
kim idi. Emr avl , ehzade ar nm huzuruna gelmesi iin ona da haber
gndermiti. Haan bi n M bar i z , ona sultana bal olduunu, fakat emr
B u l d a c ya yaplan hareket sebebiyle huzura gelemeyeceini bildirdi. Ata
bek a v 11 , bu cevab rendii zaman, Far sda onunla birlikte oturmasnn im
kansz olduunu, halk arasnda yayd, sonra da sultann yanna dnyormu hissini
vererek arlklarn hayvanlara ykledi ve sfahana doru hareket etti. O, daha
sonra yapt bir basknla H a s a n malup ederek onun mallarn ve arlkla
rn yamalad. H aan, iki da arasndaki mstahkem I g(I c) kalesine snd.
Emr avl , Fesa ehrini ele geirdi, aralarnda C e h r e m nin de bulunduu
Fars ehirlerini yamalad, sonra I g kalesini kuatt. Ancak o, kalenin salam ve
hazrlkl olduunu ve uzun bir kuatmaya dayanabileceini dnerek Haan
ile bar yapp i r aza dnd.
Emr av l nin ikinci seferi Kar zuv ebankr el er i ne kar olmutur, Kar-
zuv l er, Kazer un civarna, Nevbencan ve pur ehirlerine devaml yama
aknlarnda bulunmakta ve bu blgeyi tahrip etmekte idiler. Reisleri E b S a d
bi n Mu h ammed idi. Emr avl , bir sre i r azda kaldktan sonra, onun
elinde bulunan Kazerun zerine yrd ve ehri ele geirdi, E b Sa d da
ekilmi olduu bir kalede kuatt, sonunda da E b Sa d ele geirerek l
drtt. Bu suretle Kar zuv ebankr el er i ni de itaat altna alan avl , Fars bl
gesinde skneti salamak hususunda nemli bir baar kazanm oluyordu.
ebnkre kollarndan birisi de ekn l er d r. Bunlar, Farsn sahil blgesin
deki dalarda oturmakta ve yol kesmekte idiler. Atabek avl , onlar da itaat
altna ald ve reislerini ldrd. O, bir sre sonra Dr bci r d (Drb) zerine y
rd. Orann hkimi ebankreden br ahi m bi n Mm idi. av l nin ha
rekete getiini haber alan br ahi m, evlenme yolu ile akraba olduu Ki r man
meliki Ar sl anah bi n K i r man ah n yanma kat. avl , onun kama
sndan sonra hileyle Dr bci r d ehrine hkim oldu. Kurtulabilen ebnkre emir
leri de Ki r mana katlar. avl daha sonra i r aza dnd (1112-1113).
188 AL SE V M-E RDOAN MER L
Atabek avl , melik A r s 1a n a h n yanma kaan eba kr e emirlerini
geri almak iin Ki r man zerine bir sefer dzenledi ve bu srada Ki r man ve Fars
snrndaki Fur g kalesini kuatt. Melik Ar sl ar i ah, ani bir basknla av l -
y malup etti (Bk. Ki r man Sel ukl ul ar ). a v 11 bu yenilginin cn almak iin
Ki r man a ikinci bir sefer yapma dnd srada 9 yanda olan ehzade a -
r ld (Nisan/Mays 1116). Melik Ar sl anahda Badat'ta bulunan sultan M u -
h a m m e d T apa r a eli gnderdi ve av l nin Ki r man zerine yapaca
seferin engellenmesini istedi. Sultan Mu h ammed, onun bu isteini kabul et
mekle beraber av l nin bu hususta kesinlikle rzasnn alnmasn ve Furg
kalesinin ona tesliminin gerektiini ona bildirdi. Ancak bu olaydan sonra ata
bek avl ld (Takr. 1116). Sultan Muhammed T apar onun lmn ha
ber ald zaman, melik A r sl an ah m Fars ele geirmesinden korkarak
Badattan sfahana dnd.
Batn lerle mcadel e
Bat n l er, faaliyetlerini sultan Muhammed T apar devrinde de devam et
tirdiler. Nitekim 1005 yl iinde, Beyhak yresinde Turaysi t kasabasnda bulu
nan Bat n l er, evrede pek ok kiiyi ldrp, mallarn yama ettiler ve kadnlarn
tutsak aldlar. Bu yl Maver annehr, Horasan, Hi ndi stan ve teki lkelerden ge
lip Huvar R eyde toplanan hac adaylar da Bat n l eri n hcumuna uradlar. Ba-
tnler, bu hac adaylarm kltan geirerek mallarn yamaladlar. Onlar, filerin
ilerigelen reislerinden E b C af er i de Rey ehrinde halka vaaz verip, krs
den indikten sonra ldrdler. Daha sonra Hanef mezhebine mensup olan kad
E bl - Al i S a i d 1105/1106 tarihinde I sfahan camiinde ldrld. N i z a m ii I -
m 1k n en byk olu F ahr l ml k de melik S en c er e vezir olmutu.
Bir gn zavall grnml bir ahs, Msl manl k gitmi, zulme engel olacak
ve mazlumun elinden tutacak kimse kalmam diye baryordu. F ahr l ml k ,
bu ahsa acyarak yanma ard ve barmasnn sebebini sordu. Bu adam,
F a h r l m l k e bir pusula uzatt. Fa h r 1m 1k bu pusulay incelerken o,
veziri hanerleyerek ldrd (11 Eyll 1106). Yakalanan batm S en c er in hu
zuruna gtrld. Melik Sencer , onu sorguya ekip bildiklerini itiraf etmeye
zorlad, ancak bat n , suu yalan yere S e n c e r in adamlarnn zerine att. Ba-
itufni isimlerini syledii susuz insanlar ldrld; halbuki onlar, bir yalana
kurban gitmilerdi. Sencer , daha sonra kardei Muhammed T apar a gn
derdii mektupta Bunlar ne sana, ne de bana acrlar, bunlar yeryznde te
mizlemek gerekir demiti. Sultan Muhammed Tapar ,bu olaylardan sonra,
S e n c e r in de uyarsyla, Bat n l ere kar harekete geip onlarla savamay, Ms
l manl ar onlarn zulm ve zorbalklarndan kurtarmay, kendisine bir grev sayd.
O, bu ie Batm l er i n elinde (Ahmed bi n A b d 1m e 1i k in ynetiminde) bu
lunan hdi z kalesinden balamay dnd, nk buras bakent sfahana ok
yaknd ve sultann taht iin de nemli bir tehlike oluturuyordu. Ayrca bu ka
le, halkn gznde bir diken, boaznda bir kemik gibi idi. Bu nedenle M u h a m -
SEL UK L U DEVL ETL E R TAR H 189
m e d T apar , 26 ubat 1107de bu kale zerine yrmeye karar verdi. Ancak
bu karar, bat n taraftar olan baz askerlerin houna gitmedi, onlar, sultan I.
K l A r sl an m Badata kadar ilerleyerek buraya sahip olduuna dair aslsz
haberler yaydlar, ayrca Horasanda da birtakm karklklarn ortaya ktn
sylediler. Mu h ammed T apar , ihtiyatl davranarak bu olaylarn doruluk
derecesini renmek iin bi raz bekl edi , daha sonra bu sylenenlerin aslsz oldu
unu renince ayn kararllkla Batm l er l e savamak iin harekete geti (2 Ni
san 1107). Sultan, hdi z kalesinin bat ynndeki daa karak burada ordugh
kurdu. Oradaki Bat n l erden almak isteyen I sfahan halkyla kyllerden olu
an kalabalk bir gnll topluluu da sultann etrafnda toplandlar; bylece h
di z kalesi kuatld. Sultan, Batm l erl e savamak iin emrler arasnda grev blm
yapt: buna gre, sava her gn bir emr ynetecekti. Batmi l er , iddetli kuatma
karsnda zor durumda kaldlar, ayrca onlarn yiyecekleri de azalmt. Bunun
zerine Batm l er , din konularda mnakaa ve mnazara yapmak istediler, hatt
sultandan kendilerine fakihler gndermesini isteyerek baz din adamlarnn
isimlerini verdiler. Bunlar arasnda I sfahan hanef l eri ni n reisi ve ehrin kads
E bu l - Al Sa d bi n Yahya da vard. Bu fakihler, kaleye kp onlarla m
nazaraya giritiler, ancak bu, bir fayda salamam, ktklar gibi geri dnm
lerdi. nk Batm l eri n amac zaman kazanmakt. Batm l er, bu hileden bir sonu
elde edemeyince sultandan, hdi z kalesine karlk kendilerine I sfahan yakn
larndaki Hanl i ncan kalesinin verilmesini istediler. Sel ukl u devleti ilerigelen-
leri, sultana Batm l er i n bu isteklerini kabul etmesini nerdiler. Ancak
Batm l er i n istekleri bitmiyor, zaman kazanmak iin yeni yeni artlar ileri sr
yorlar, sultan da bunlar kabul ediyordu. Ote yandan sultann veziri Sdl ml k
ihanet iinde idi. O, Batm l er e he'r gn yiyecek ve teki ihtiyalarn karlyor
du. Sel ukl u vezirinin bu ihaneti, anlalm ve daha nce deinildii gibi derhal
ldrlmt. Batm l er, direnmeyi srdrmek iin bu kez, yiyecek satn alp de
polamaya baladlar. Daha sonra kendileriyle savamak iin byk aba sarfeden
bir Sel ukl u emrini ldrmek zere, baz adamlarm grevlendirdiler. Bunlar,
emre saldrp yaraladlar, fakat emr, onlarn elinden kurtuldu. Bu olaydan son
ra sultan, Hanl i ncan kalesinin de tahrip edilmesini emretti, ayrca hdi z ku
atmasna da devam edildi. Nihayet Batm l er , bir gurubun Err ecndaki Nz r
kalesine, ikinci bir gurubun da Tabes kalesine gitmelerine izin verilmesini, gide
cekleri yere ulaana kadar da kendilerine muhafz verilmesini art kotular, sul
tan, bu artlar da kabul etti. Batm l er i n bir ksm, adgeen kalelere, bir ksm
tla Al amut kalesine gittiler. Sultan Mu h ammed T apar , bylece Hanl i ncan
kalesini teslim alarak tahrip etti. I bn At t , adamlarnn sa-salim istedikleri
yere ulatn haber almasna ramen sznde durmayarak elinde bulunan Si nn
kalesini teslim etmedi. Muhammed Tapar , onun verdii sz tutmadn g
rnce askerlerine hcum emri verdi. Btn askerler ve kuatmaya katlan halk,
bu emir zerine hcuma geti (Haziran/Temmuz 1107). I bn A11 n yannda
savaacak ve onu savunacak az sayda adam kalmt. Bu srada Batm l er i n ileri-
gelenlerinden biri, sultana snarak yol gstermeyi kabul etti. Halk ve Sel ukl u
190
AL SE V M-E RDOAN MER L
askerleri, o tatminin gsterdii yerden saldrya geerek, Bat n l eri n ounu l
drdler ve kaleye hkim oldular. I bn At t ise tutsak alnd ve bir deveye bin
dirilip I sfahana gtrld; sultann emriyle ehrin her tarafnda halka tehir edil
dikten sonra ldrld. I bn At t , bu kalede 12 yl, halkn bana bela
olmutu. Sultann Bat n l eri n elinde bulunan hdi z ve Hanl i ncan kalelerini ele
geirmesi, I sl m dnyasnda byk bir sevin yaratt. Btn bunlara ramen Ba-
t n l er faaliyetlerini srdrdler. Onlar, nce kendileri aleyhinde pek ok faali
yet gsteren I sfahan kads Ubeydul l ah bi n A l i yi Hemedanda ldrdler
(Eyll/Ekim 1108). U bey du l l ah , zrh giymesine ramen Batm l er den kurtu
lamamt. Daha sonra Ni abur kads Sa d bi n Mu h ammed de Ramazan
bayramnda (4 Mays 1109) bir batm tarafndan ldrld. te yandan sultan
Muhammed Tapar , Al amut kalesindeki Batm l erden ikayetlerin artmas ze
rine, vezir Zi yal ml k i l e atabek avl ynetiminde bir orduyu onlara kar
gnderdi (Austos 1119). Zi y a l m l k ve avl , Al amut ve ona yakn
kalelerden Ustavendi kuattlar. avl , pek ok batm ldrd ve bu kalelerin
evresinde tahribat yapt. Ancak kn bastrmas, kuatmay sonusuz brakt,
a v 11 da Fars a geri dnmek zorunda kald. Sultan Muhammed Tapar , daha
sonra Badata gitti (Ekim/Kasm 1109). Bu srada almak isteyen Batm l er , ca
miye giderken Z i y a l m l k e saldrarak boynundan yaraladlar (ubat/Mart
1110). Onu yaralayan Batm l er , yakalanarak cezalandrld. Bu olaylardan sonra
sultan, veziri Z i y a. l ml k A h med i grevinden uzaklatrm ve yerine H a
t r Mu h ammed bi n H sey i n i atamt (1110/1111).
Al amut yrelerinde yaayan halk Bat n l eri n srekli saldrlar, insanlar l
drmesi, erkek ve kadnlar tutsak almalar nedeniyle ok kt durumda idi. Bu
nedenle M u h a rn m e d T apar , bu kez Ave ve Sve hkimi olan A n u t e -
ki n r g r i Hasan Sabbah ile savamak zere grevlendirdi. A n u t e -
ki n, Bat n l eri n elinde bulunan kalelerden bazlarn ald. Bunlardan biri olan
Kel m kalesi, Kasm/Aralk l l l l de ele geirildi. Kale hkimi A l i bi n Musa
ve yanndaki Bat n l eri n Al amuta gitmesine izin verildi. Emr Anut ek i n, daha
sonra Kazvi n yaknlarndaki Bi r e kalesini zabt ederek buradaki Batm l er i de Al a
muta gnderdi. Sultan Mu h ammed T apar , bu baarlarndan sonra Anu-
t e k i n e Al amut zerine yrmesini emretti. Anut ek i n ile beraber
K ar ac a, Gn dodu, i - K avut ve Boz an gibi kumandanlar da vard.
Sel ukl u ordusu, sultann emri gerei, Al amutu kuatt. Emr Anut ek i n, bu
kumandanlar arasnda cesaret ve ileri grll, Batm l er l e cihad hususunda
akll ve isabetli davranlaryla dikkati ekiyordu. O, beraberindeki emrlerin
dnml olarak Al amutu kuatmalarn kararlatrd, sultan Mu h a m
med T apar da devaml yiyecek ve asker gnderiyordu. Al amutdaki Batm l er,
yanlarnda hi yiyecek kalmadndan g durumda idiler. Onlar, kadn ve o
cuklarn aman dileyerek kaleden kardlar, ancak An u t ek i n , onlarn bu
isteklerini kabul etmedi ve Al amutu ele geirebilmek amacyla hepsini kaleye geri
gnderdi. Batm l er, artk daha fazla direnemeyeceklerini anladklar bir anda sul
SELUK L U DE VL ETL E R TAR H 191
tan Muhammed T apar m lm haberi (Nisan 1118), onlar iin bir moral kay
na oldu. Bylece tpk Mel i k ah m lmnde olduu gibi, onlar tekrar bir
Sel ukl u sultannn lmyle kurtuluyorlard. Mu h ammed T a p a r m lm
haberi, Sel ukl u askerlerine onlardan bir gn sonra ulat. Bununla birlikte Sel
ukl u kumandanlar, kuatmaya devam etmee karar verdiler. Askerler de emr
A n u t ek i n i nbu konudaki szlerini duyunca, onun doru sylediine inan
dlar, birlik ve beraberlik iinde hareket etmeyi kararlatrdlar. Fakat akam olun
ca bu szler unutulmu ve Sel ukl u askerleri birbirlerine haber vermeden
gitmilerdi. Al amut nnde A n u t ek i n den baka kimse kalmamt. Bat n -
l er, onun az sayda askerle kuatmay srdrdn anlaynca kaleden inerek sal
drya getiler. Bu nedenle An u t ek i n de Al amut nnden ayrlmak zorunda
kald.
Bvend l er i l e i l ikil er
Bvend l er i n ikinci kolu hpehbedi yye, Taberi stan, Gi l n ve Kumi s gibi e
hirlerde hkm srmlerdi, bakentleri ise Sr ehri idi. Bu kolun ilk hkm
dar H sam ddev l e ehr i yr , akll ve olgun bir kimse idi ve sultan
M e 1i k a h ile iyi geinerek Sel ukl ul ara tbi oldu. Mu hammed T apar , on
dan Batm l er e kar yaplacak bir sefer iin ibirlii istedi; ancak H sa m d
devl e, bu ibirlii nerisinin ok sert bir ifade tadn ileri srerek
Mu h ammed T ap ar a yardm reddetti. Bunun zerine sultan, emr Su n
gur B uhar komutasnda 5 bin kiilik bir kuvveti Bvend l er zerine gnder
di, ayrca Ryan ve AmuVdeki valilere S u n g u r a yardmc olmalarm emretti.
H sam ddev l e de kar nlem almakta gecikmemi, Sr ehrinin surlarn
onarmak iin acele etmiti. Nihayet iki taraf arasnda yaplan sava Bvend l er
kazand, yenilgiye urayan Sel ukl u kumandan Sungur , sfahana dnd. Onun
nerisiyle Mu h ammed T apar , daha yumuak bir siyaset izleyerek H sa
m d dev l e den oullarndan birini sfahana gndermesini istedi. ok ge
meden H sam ddev l e nin oullarndan Al ddevl e Al i , gnll olarak
sfahana geldi. Sultan Mu h ammed T apar , onu ok iyi karlad ve yaplan
grmelerde her iki aile arasnda evlilik yoluyla akrabalk kurulmas kararlat
rld. Al ddevl e A l i nin baaryla Taberi stana geri dnmesi, aabeyi N e c -
m ddev l e nin onu kskanmasna sebep oldu. Daha sonra Nec mddevl ede
Muhammed T apar m yanma gitti; sultan, onu kz kardeiyle evlendirdi. By
lece iki hanedan arasnda akrabalk kurulmu oldu.
HALILARLA MCADELELER
Bu devrede Hal l ara kar ilk harekete geen Musul emri k r m ol
du. O, sultan tarafndan grevinde brakldktan sonra byk bir moral yksekli
i ile, bu srada Hal reislerinden R i c har d de Sal er n e nin vekaleten
ynetiminde bulunan Ur faya yrd ve hasat mevsiminde bu ehri kuatt (1105).
192 AL SE V M-E RDOAN MER L
Hal kumandan R i c har d de Sal er ne, bir k hareketi yapt ise de,
k r m komutasndaki Sel ukl u kuvvetleri savata 450 H ri sti yan ldrerek
byk bir zaferle lkelerine dndler. k r m, belki de bizzat sultan M u
hammed tarafndan Hal l ara kar yeni bir sefer hazrlna sevkedilmi ve
yine onun emriyle Ur faya yryerek ehri kuatmt.
Hal l ar, ky blgesi ve Suriyedeki kaleleri ele geirdikten sonra, zengin li
man ehirleri olan Trabl us ve Suru da iddetle kuatmlard. F ahr l mi k
I bn Ammar ynetimindeki Trabl us, nce Toul ouse kontu R a y m o n d tarafn
dan kuatlm, daha sonra onun lmyle (1105) kuatmaya, yeeni Gui l l aume-
j our dai n tarafndan devam edilmiti. Hal l ar n devam eden bu kuatmas kar
snda zor durumda kalan F ahr l mi k ve D mak emri T ut ek i n, sultan
Mu h ammed T apar dan acele yardm istediler. te yandan k r m,
daha nce Mu h ammed T apar a vermi olduu szlerin hi birini tutmad,
hizmette ve hzineye para gnderme hususunda ar davrand. Sultan Mu h a m
med T apar , Musul u k r m ten alarak burasn El cezi r e ve Di yar ba
k r ile birlikte avl Sak av u ya kta etmiti. Sultan, ona igal ettikleri yer
leri geri almak zere Hal l ar n zerine yrmesini buyurdu; ayrca hilafet
bakenti ile Seyf ddevl e Sadak a dan, a v 11 ya yardmc olmalarn is
tedi. Ancak Sadak a nm bu olayla ilgilenmemesi, k r m n de Musul u
a v 11 ya vermeyerek savaa hazrlanmas, Hal l ara kar yaplacak bu seferin
gereklememesine sebep oldu.
F ahrlmik I bn Ammarn yardm giriimi
Trabl us hkimi kad F ahr l mi k , Hal l ar n uzun sre ehri kuatmala
r zerine byk skntyla kar karya kalmt. O, bu durumdan kurtulmak
ve sultan Mu h ammed T apar dan, Hal l ar o blgeden uzaklatrmak iin
asker gndermesini istemek amacyla Badata gitti (Mart/Nisan 1108). O, hare
ketinden nce ehrin ynetimini yeeni E bu l - Men ak b a brakm, askerle
rinin alt aylk maalarn da pein demiti. F ahr l mi k , yanna 5 yz kiilik
bir muhafz kuvveti ile Sel ukl u sultanna takdim etmek zere deerli hediyeler
ald. Bu hediyeler iin de kymetli taklar ve iyi cins Arap atlar vard. O, yolu
zerinde, nce D maka urad. Burada atabek T ut ek i n tarafndan karla
narak hrmet grd. F ahr l mi k , D makda iken yeeni E bu l - Men a-
k b n isyan ederek Ft m l eri n hkimiyetini tandn rendi. Bunun zerine
o, adamlarna mektup yazarak E bu l - Men a k b n tutuklanmasn ve
hapsedilmesini istedi. Onlar da I b n A m m a r n bu isteini yerine getirdiler.
F ahr l mi k I bn Ammar , daha sonra D mak tan ayrld. Bu srada ata
bek T u t ek i n in olu T c l ml k Br i de ona elik ediyordu. T u t e
ki n, sultann sarayndaki dmanlarnn faaliyetlerini nlemek, itaat arzetmek
ve Hal l ara kar yardm salayabilmek iin olunu Badata gnderdi. Fa h r 1-
ml k , Badata ulat zaman sultan, btn emrlere I bn A mma r kar
layp, ona ikramda bulunmalarn emretti. Mu hammed T apar , F r at
SEL UK L U DE VL ETL E R TAR H 193
geerken binmesi iin ona zel saltanat kayn gnderdi. Halife Mu st az hi r
de yakn adamlaryla devlet ilerigelenlerinden oluan bir heyeti, onu karlamak
zere grevlendirdi. Sultan, onun durumundaki hkmdarlara gstermedii ilgi
ve ikram gstererek ona bamsz bir hkmdar gibi davrand: I bn Ammar ,
sultann huzuruna karak getirdii hediyeleri takdim etti. Sultan ondan duru
munu, Hal l ar la yapt savalarda karlat skntlar sordu. I bn Ammar
da Hal l ar hakknda bilgi vererek, uzun zaman kuatldn syleyip yardm
istedi, sultan da ona, istedii yardm yapacan vaad etti. I bn Ammar , daha
sonra halifenin sarayna geldi ve sultana sylediklerini burada da tekrarlad. M u
hammed T apar , Mays 1108de Badat tan ayrlncaya kadar I bn Ammar
orada kald ve daha sonra sultanla beraber Nehr evana gitti. Burada sultan, onu
yanna ararak emr Hseyi n bi n K u t l u t ek i n e emr Mevdud ku
mandasnda a v 11 ile savamak iin Musul a sevkettii kuvvetleri I bn Ammar
ile beraber gndermesini ve kendisinin de onunla birlikte Sur i yeye gitmesini
emretti. Mu h ammed T apar , I bn A mma r a deerli hiltler ve hediyeler
vererek onu uurlad. I bn Ammar , beraberinde emr H seyi n olduu hal
de yola kt. Ancak emr H sey i n in daha sonra avl ile sultan arasnda
arabulucuk yapmas ve M e v d u d un Musul u ele geirmek istemesi, I bn A m -
m a r a yaplacak yardmn gereklememesine sebep oldu. I bn Ammar , 25
Austos 1108de D maka dnd. Ancak onun yokluu srasnda Trabl us halk,
ehri Fat m l ere teslim etmilerdi. Bu bakmdan I bn Ammar , D mak asker
lerine bal bir birlikle oradan ayrlarak kendisine tbi olan Cebel e ehrine git
mek zorunda kald. te yandan T c l ml k B r i , sultan ziyaretinde istedii
sonucu elde etmi, Mu h ammed T a p ar n babas ve kendisi hakknda m
spet bir kanaat tadn renerek D maka dnmt (10 Austos 1108). ok
gemeden Hal lideri T ank r ed, 1109 Temmuzunda Cebel eyi de ele geirdi.
Hal l ar n teker teker Msl man ehirlere sahip olmas, halkn gerek sultan M u
hammed T apar dan, gerekse halife Mu s t a z h i r den mektuplar gndere
rek yardm istemesine sebep oldu. Sultan Mu h ammed T apar , 1109
sonbaharnda Badata gelmi, kendisine tbi olan emr ve meliklere haber gn
dererek Hal l ara kar bir sefer dzenleneceini bildirmiti; atabek Tu t e -
k i n den de Sur i yeye gnderilecek bu orduyu ynetmesi istenmiti. Ancak bu
Sel ukl u ordusu, eitli engeller yznden bir araya gelemedi ve sefer de gerek
lemedi. T ut ek i n, Hal l ar n yaptklarn anlatmak amacyla sultann huzu
runa gitmek iin yola kt ise de Suriyenin baka bir emre verildii eklindeki
aslsz bir haber zerine geri dnd. Gerek daha sonra anlalm ve D maka
bu haberin doru olmadnn bildirilmesi ile T ut ek i n rahatlamt.
E m r Mevdudun Hal l ara kar seferl eri
Sultan Mu h ammed T apar , 1109/1110da Musul emri M e v d u d ile Ah-
l atahl ar beyliinin kurucusu Sk men el - K u t b ye, Hal l ara kar sefer
dzenlemeleri iin mektuplar gnderdi. Adgeen bu emirlere Artukl ul ardan
194 AL SE V M-E RDOAN MER L
Nec medd n l gazi de ok sayda Trkmen ile katlmt. Bu kalabalk Sel
ukl u ordusu, Nisan 1109da Urfa zerine yrm ve Mays ay banda bu ehri
kuatmt. Bir rivayete gre, Antakya prinkepsi T ankr edde Sel ukl ul ar des
teklemekteydi. Bu durumda Urfa kontu B audoui n du B our g, Kuds kral
B au dou i n den yardm istedi. Kral Baudoui n, Beyr utu ele geirdikten sonra
Ur faya yardm iin sratle kuzeye yneldi. Hal kuvvetlerinin Ur faya yaklat
n haber alan emr M e v d u d , kuatmay terkederek onlar pusuya drmek
amacyla, Har r ana doru ekildi (Temmuz). Ote yandan aralarndaki anlamaz
l zmleyen Hal ordusu, nce Harran ynnde ilerledi, sonra Msl manl a-
ra ait enev kalesine saldrlarda bulundu ise de bir sonu elde edemeyerek dald.
Onlarn dalmasnda belki de atabek T ut ek i n in Sel ukl u kuvvetlerini tak
viye iin yola km olduu haberi rol oynamt. Emr M e v d u d ve emrindeki
kuvvetler, F r ata doru ekilmekte olan Hal l ar izleyerek onlara nehri gemek
zereyken yetitiler. Ancak Hal l ar n byk bir ksm bu srada F r at gemi
lerdi. Sel ukl u ordusu, nehrin dou kysnda kalan Hal l ar kltan geirdiler
ve geride kalan mal ve arlklara da sahip oldular. Emr M e v d u d , Hal l ar
karsnda elde ettii baarnn ardndan nce Harran, sonra da Musul a gitti. Daha
sonra gelien olaylar srasnda Ta n k r e d , melik R d v a n n hkimiyet sahas
iindeki Esr i b, Zer dana, Bi ki sri l ve Naki ra gibi kaleleri ele geirmi, Hal eb
evresini yama ve tahrip etmiti. Yine Hal l ar, uzun bir kuatmadan sonra Say-
da ehrini de zabtettiler. Hal l ar n bu davran zerine, Hal ebden bir toplu
luk, halk cihada armak ve yardm istemek iin Badata gitti. Bunlar, Badata
ulanca oradaki halktan oluan bir gurup ile Sul tan Cami i ne yrdler, feryad
ederek yardm istediler ve namaza engel olup minberi krdlar, ikinci hafta bu
olaylar Hal i fe Cami i nde tekrarland (24 ubat 1111). Abbas halifesi, sultan M u
hammed T apar a haber gnderip bu olaylarla ilgilenmesini ve Hal soru
nuna bir zm bulmasn istedi. Bu olaylardan nce Bi zans imparatoru A 1e k -
si os K omn en os un elileri, sultana gelip, onu Hal l ar I sl m lkelerinden
uzaklatrmak iin savaa tevik etmiti. Bu nedenle Hal eb halk, olaylar srasn
da sultana Bizans imparatorunun Msl manl ara kar senden daha hamiyyetli
davranmasndan dolay A l l a h dan korkuyor musun? O, Hal l arl a ci f ad iin
sana eli gnderdi demilerdi. Sultan Muhammed Tapar , Hal l arl a sava
mak zere tekrar emr M e v d u d u grevlendirdi. Sel ukl u ordusuna Sk
men el - K u t b , I l ga z i nin olu Ayaz , Mer aga emri A h m e d i 1,
Hemedan emri P or suk ol u Por suk ve Erbi l emri E bul heyca katl
mlard. Emr Mevdu d ve beraberindekiler, birka gn Urfa nnde durdu-
larsa da daha sonra J osc el i n in ynetimindeki Tel l bai re ynelerek buray
kuattlar (28 Temmuz 1111). Bu kuatma srasnda iki olay, Sel ukl u kuvvetleri
nin Tel l bai r nnden ayrlarak Hal ebe gitmelerine sebep oldu; Hal eb hkimi
melik R dvan, Sel ukl u emrlerine T an k r ed e kar daha fazla direneme-
yeceini, bu bakmdan derhal yardma gelmelerini isteyen mektuplar gnder
miti. Ayrca Tel l bai r hkimi J oscel i n de emr A h med i l i baz hediyeler
gndererek kendi tarafna ekmi ve onun nerisiyle Sel ukl u ordusu Hal ebe git
SELUK L U DEVL ETL E R TAR H
195
miti. Tel l bai r kuatmas 26 gn srmt. Sel ukl u ordusu geldii Hal eb nn
de, bekledii ilgiyi bulamad. nk R dv an n daveti samimi deildi ve Sel ukl u
kuvvetleri yaklanca ehrin kaplarn kapatarak onlarla grmedi. Bu durum
da M e v d u d , kzgnlna Hal eb yrelerini tahrip etmekle gsterdi. Daha sonra
o, ve beraberindekiler, eyzer e doru yrd ve burada atabek T ut ek i n de
onlara katld; o, Trabl usun geri alnmas iin yardm istiyordu. Ote yandan Sel
ukl u ordusunun bu hareketi sonucunda T an k r ed in arsyla bata Kuds
kral olmak zere, birok kont ve valye bir araya geldiler. Yaklak 16 bin kii
olan bu Hal ordusu karsnda Mev dud, eyzer surlar iine ekilmeyi yele
di; ayrca Sel ukl u ordusunda da iler hi te iyi gitmiyordu. T ut ek i n, Mev
du d un bu seferi daha gneye Sur i yeye doru devam ettirdii takdirde yardma
hazrd. P or suk ol u P or suk hastalanmt ve bir mahaffe iinde tanyor
du. Hasta olan Sk men el - K u t b geri dnerken yolda lm, adamlar ce
nazesini bir tabuta koyarak lkesine gtrmlerdi. Ar t uk ol u 11g a z i , bu
srada yanlarndaki hzineyi ele geirmek iin cenazeyi gtrenlere saldrd; A h -
medi l ise Sk men in elindeki yerleri kendisine kta edilmesini salamak zere
sultan Muhammed T apar n yanna gitti. Bu sradaki tek olumlu olay, Mev
dud ile T ut ek i n arasnda kuvvetli bir dostluun olumas idi. Hal l ar ise
Sel ukl u kuvvetlerinin bu danklndan yararlanarak sl m ehirlerine doru
harekete getiler ve Efami ye nnde karargh kurdular. Onlarn ilk hedeflerinin
eyzer olduunu anlayan ehir hkimi I bn Mu n k i z , Mevdud ile T u t e
ki n i cihada tevik etti. Bylece Mevdud ve T ut ek i n, eyzer in dousun
da karargh kurdular (15 Eyll 1111). Daha sonra Sel ukl u kuvvetleri ile Hal l ar,
Tel l menneste sava dzenine girdiler, iki taraf arasndaki savata Sel ukl u ordu
su, Hal askerlerini perian etti. Hal l ar, bu tepede giin beklediler ve Ms
l manl ar n Cuma namaz iin eyzer e gitmesinden yararlanarak Efami yeye
katlar. Sel ukl u ordusunun bu baars halkn sevinmesine sebep oldu. Emr
Mev dud, daha sonra sonbaharda Musul a dnd.
Emr Mevdud, 1112 ilkbaharnda, Urfa blgesindeki Er meni l er den bir ks
m ile anlatktan sonra ani olarak buraya gelip ehri kuatt. Sel ukl u kuvvetle
rinin evredeki ekili arazi ile ba ve baheleri tahrip etmesiyle ehirde alk teh
likesi bagsterdi. Mevdud, Urfa halkndan teslim olmalarn istedi ise de
bu neri kabul edilmedi. O, bir sre sonra Er meni l er l e planland ekilde, ehir
nnden ayrlm grnerek Sur ua gitti. Mev d u d un bu ekildeki hareketin
den maksat, Ur fadak askerlerin dikkatlerini baka yne ekmekti. Ancak onun
ayrlmasndan sonra Tel l bai r hkimi J os cel i n, gizlice Ur faya girmiti. Mev
dud, Surutan tekrar Urfa nne geldiinde Ermeni l er n yardmyla ehrin sur
larndan birine hkim olduysa daj osc el i n in duruma mdahale etmesiyle bu
hareket sonusuz kald. Mev dud, Ur fanm ok salam surlarna kar saldr
ya gemenin faydaszln anlayarak daha sonra Musul a dnd (Haziran 1112).
Ote yandan J osc el i n in Urfa kontu ile aras alm ve hapse atlmt. O, bu
durumda Tel l bai r hkimiyetinden vazgeerek hapisten kurtulup Kudse gitti.
Kuds kral ona Gal i l aea (Cel l e) prinkepsliini verdi.
196 AL SE V M-E RDOAN MER L
Taberi ye sava
Kuds kral I. B au dou i n in D maka bal yerlere srekli basknlar d
zenleyip yamalamas, ehrin ikmal yollarnn kesilmesi nedeniyle D makda yi
yecek maddeleri azalm ve fiyatlar da artmt. Atabek T ut ek i n, dostu
M e v d u d a eli gndererek durumu haber verdi ve ondan yardm istedi. Emr
Mevdud da asker toplayp gerekli hazrlklar yaptktan sonra F r at geerek
Sur i yeye girdi (Mays 1113). T ut ek i n de Hal l ar n anlama nerilerini red
dederek Sel ukl u ordusuna katlmak zere, D maktan yola kt. Ayrca bu Sel
ukl u kuvvetine, Si ncar emri T emi r ek ve I l ga z i nin olu Ayaz da katl
mlard. Bu Sel ukl u ordusu, Sel emi yyede birletikten sonra emrler, kral B a -
u d o u i n e kar saldrya karar verdiler ve Taberi ye gl kysndaki Kuhvane
(Ukhuvane) de karargh kurmak zere harekete getiler. te yandan kral B au
doui n, baz valyelerin de katlmasyla ordusunu takviye ettikten sonra Sel
ukl u ordusuna doru ilerledi. Burada her iki ordu, 28 Haziran 1113de karlat,
Sel ukl u kuvvetlerinin basknyla balayan ve arka arkaya saldryla gelien
savata Hal l ar, iki bin kayp vererek ar bir yenilgiye uradlar. Tutsak alnan
lar arasnda kral B audoui n de vard, fakat tannmad iin silah alndktan
sonra kamay baard. Hal l ar n bir ksm da Taberi ye glnde bouldu. Geri
kalan Hal l ar, Taberi yenin batsndaki sarp dalara ekildiler. Sel ukl u kuvvet
leri, onlar her taraftan kuattlar. Ancak Hal l ar, bir savaa girmeye cesaret ede
mediler ve bu durumda 26 gn beklediler. Bu srada bir ksm Sel ukl u kuvvetleri,
Kuds ve Yafa evresine kadar akn yaptlar ve ellerine byk ganimet geti. Emr
Mevdud ve T ut ek i n, bu ganimetin bir ksmn (silah, kymetli eya ve tut
sak aldklar Frank askerlerini) kazandklar zaferin mjdesi olarak sfahanda
bulunan sultan Muhammed T apar a gnderdiler. Hal l ar eviren Sel ukl u
kuvvetleri ise arazinin sarp olmas nedeniyle bir saldrya geemediler ve Vadi l -
Maktul de topladlar. Bir ksm askerlerin yurtlarna dnmek istemeleri ve son
baharn gelmesiyle emr Mevdud, ilkbaharda yeniden toplanmak zere asker
lerini salverdi, kendisi de sultan Mu h ammed T ap ar dan gelecek yeni
emirleri beklemek ve dmana yakn olmak iin Suriyede kald. O ve T u t e
ki n birlikte D maka geldiler (5 Eyll 1113). Emr Mev dud, atabek T u t e
ki n tarafndan D makta en iyi ekilde arlanmakta idi. O, D makta bulunduu
srada, 10 Ekim 1113de T ut ek i n ile beraber Cuma namazn klmak iizere ca
miye gittiler. Namazdan sonra Mevdud, yine Tu t e k i n ile camiin avlusunda
muhafzlar arasnda ilerliyordu. Bu srada avludaki halk iinden bir ahs sada
ka istemek bahanesiyle M e v d u d a yaklat ve hanerle iki darbe vurarak onu
ar ekilde yaralad. Yakalanan katil, hemen ldrlp ba kesildi, fakat hi
kimse onu tanyamad. Emr Mevdud, lanerlendii gn oru tutmakta idi. Onu
T u t ek i n in evine gtrdler, tedavi iin orucunu bozmas sylendi ise de ka
bul etmedi ve A l l ah a orulu olarak kavuacam dedi ve o gn vefat elti.
Onu Bat n l er ldrmlerdi. Bir baka rivayete gre de D mak ele geirme
sinden korktuu iin T ut eki n tarafndan ldrld belirtilir. Mevdud adil
ve hayrsever bir emrdi. Hal l ar da onun gl bir kiilie sahip olduunu ka
SEL UK L U DE VL ETL E R TAR H 197
bul etmilerdi. Nitekim onun lmnden sonra Kuds kral B au dou i n in T u -
t ek i n e bir mektup yazarak sl m n direini (yani Mevdud' u) bir bayram
gn, hem de A 11 a h n evinde ldren bir millet, elbette Al l ah tarafndan imha
edilmeye layktr dedii rivayet edilir. Si ncar hkimi Te m i r e k , emr Mev
du d un lmnden sonra yannda bulunan hazine ve silahlar sultan Mu h a m
med T apa r a gnderdi (Bu konularda ayrca bk. Suri ye Sel ukl u Devl eti ).
Aksungur P orsuk nin Musul'a atanmas ve faal iyetl eri
Sultan Mu h ammed T apar , Mev d u d un ldrldn haber ald
zaman Musul valiliine emr Ak su n gu r P o r s u k yi atad (1114). Ayrca o
lu melik Mes u t u da Ak su n gu r ile beraber gnderip ona "Hal l ara kar
ci hada devam etmesini buyurdu. Sultan, teki Sel ukl u emirlerine de A ksun-
g u r a itaat etmelerini bildirdi. Ak sungur , Musul a ulatnda, ona itaat eden
emrler arasnda I madeddi n Zengi bi n Ak sungur ile Si ncar emri Te -
m i r e k de vard. Ak sungur , daha sonra Cezi reti I bn mer e gitti ve M e v d u d -
un nai bi , buray ona teslim etti. A k s u n gu r un bundan sonraki hedefi, Mardi n
olmutu. Ar t uk ol u l l gaz i de ona boyun edi ve olu A y a z 300 askerle
A k s u n gu r a gnderdi. Ak sungur , teki Sel ukl u emirlerine stnln
kabul ettirdikten sonra beraberindeki 15 bin atl ile Ur faya yryerek ehri ku
att (15 Mays 1114). Sel ukl u kuvvetlerinin Urfa kuatmas iki aydan biraz fasla
srd, ancak yiyecek sknts ekilmesi nedeniyle bir sonu elde edilememiti.
Bu srada Sel ukl u kuvvetleri, F rat nehrine doru ilerleyerek evreyi aknlara
urattlar. Ote yandan bu kuatma srasnda Mra, Keysun, Rban ile teki baz
yerlerin hkimi olan Er meni Gog Vasi l lm, adgeen yerlerde karsnn s
z geer olmutu. Bu kadn, Hal l ara kar gerekli savunma nlemleri aldktan
sonra Urfa nlerinde bulunan A k s u n gu r a itaat edeceini bildirmek ama
cyla adamlarndan birini gndermesini istedi. Ak sungur da Habur emri S u n
gur D r a z gnderdi. Sungur , oraya ulat zaman Ermeni ;ib, ona ok
iyi karlad, iki taraf arasnda yaplan grmeler srasnda, bir Hal birlii S u n
g u r un yanndaki yz kiilik kuvvete saldrd, yaplan arpmadan S u n g r
ve adamlar, stn kt ve Hal l ar n ou ldrld. Sungur , Er meni nibe
tarafndan melik Mesut ve A k s u n gu r a verilen hediyelerle geri dnd ve
onun itaat ettiini bildirdi. Hal l ar, bu durumu haber aldklar zaman Er me
ni nibenin hkimiyet blgesinde bulunanlarn ou Antakyaya gittiler. A k s u n
gur ise Urfa kuatmasn terkettikten sonra abahtan yrelerine dnd ve
babasnn sefere katlmamas nedeniyle l l ga z i nin olu Ayaz tutuklayarak Mar
di nin kylerini yamalad. Bylece A k sungur un baarl grnen bu seferi
11g a z i ile anlamazl sebebiyle sonusuz kalmt. te yandan l l ga z i , olu
nun tutuklandn renince, H sn Keyfa (Hasankeyf)ya giderek burann hki
mi olan yeeni Davut b. Sk men den yardm istedi. Davut , bu istek zerine
askerleriyle yola km, ayrca Tr kmenl erden de pek ok atly yanna alnt.
Bu iki Artukl u emri, A k s u n gu r un zerine yrdler. ki taraf arasnda Da
ra daki sava (Mays/Haziran 1114) kaybeden A k s u n g u r oldu. Bu sava sonra
198 AL SE V M-E RDOAN MER L
s A y a z , serbest kald, buna karlk Mu h ammed T ap ar r olu Mesut ,
I l gazi tarafndan tutsak alnd, ancak sultandan korkan I l gaz i , onu hemen
serbest brakmt. Mu h ammed T apar , bunu haber alnca 11g a z i ye ha
ber gndererek onu tehdit etti, bunun zerine, 11g a z i de emr T u t ek i n in
yanna gitti. T u t e k i n ise emr Mev du d u ldrmekle suland iin sul
tan Mu h a mmed den korkuyordu. Bu nedenle iki emr, ona kar ibirlii ve
Hal l arl a ittifak yapmaya karar verdiler. Nitekim onlar, Antakya hkimi R o g e r
ile bir anlama yaptlar. Bundan sonra I l gaz i , sultana kar yeni yardmc kuv
vetler bulmak iin Mar di ne dnmek zere T u t ek i n den ayrld ise de Hu
mus hkimi K r han bi n K ar ac a, bir basknla onu tutsak alp haps etti (Ocak
1115). K r han, sultan Mu h ammed T apar a haber gndererek T u t e -
k i n i n l l ga z i yi kurtarmasn nlemek iin sratle asker gndermesini iste
di. Ancak Sel ukl u ordusu, yardmda gecikince, T u t ek i n in tehditlerinden
korkan K r han, I l gazi ile bir anlama yaparak onu serbest brakt ise de o
lu Ayaz j yannda rehin tutuyordu.
T el l dani e sava
Sultan Mu hammed T apar , emirlerin kskanlk ve itaatsizlikleri nede
niyle baarsz kalan seferlere ramen Hal l ar Sur i yeden uzaklatrmak fikrin
den vazgememiti. 0, I l gazi ve T ut ek i n in Roger ile kendisine kar ittifak
yaptklarn haber ald zaman Hemedan emri Por su kol u Por suk kuman
dasnda bir ordu hazrlad. Bu orduya Cuyu Bey ile emr Gndodu da
katlmlard. Sultan Muhammed Tapar , P or suk a nce I l gazi ve T u
t eki n sorununu zmlemesini, daha sonra da Hal l arl a savamalarn em
retti. Olduka byk bu Sel ukl u ordusu, ubat 1115de harekete geti. Bu ordu,
Hal ebe yaklatklar srada, buradaki hkmdar nibi hadim L 1 ile askerle
rin kumandan emsi i l havas a haber gnderilerek ehrin kendilerine tes
lim edilmesi istendi. Ayrca sultann bu husustaki mektublar da gnderildi. Ancak
hadim L 1 , ehri sultana teslimden vazgeerek I l gazi ve T u t ek i n i ye
ledi. T ut ek i n. Sel ukl u ordusu Bal i sde iken iki bin atl ile Hal ebe girdi. Bu
nun zerine P or suk , T u t ek i n e ait olan Hamaya yneldi. Sel ukl u
kuvvetleri, ehri kuattktan sonra Tu t e k i n in arlklarnn da bulunduu
Hama 'y zorla ele geirdi ve ehir gn yamaland. Sultan Muhammed T a
pa r m emri gereince zaptedilecek yerler, K r h an a braklacakt. Nitekim
Hama, oun ynetimine verildi. K r han da Ayaz bi n I l gaz i yi onlara teslim
etti. te yandan I l gaz i , Tu t eki n ve emsl havas, Antakyaya giderek
R oger den Sel ukl ul ara kar yardm istediler. Onlar, Hama mn henz Sel ukl u
kuvvetlerinin eline getiinden haberdar deillerdi. Roger ile I l gazi ve T u
teki n , yaptklar grmelerden sonra Sel ukl u ordusunu izleyebilmek iin Efa-
miyede toplanmay kararlatrdlar. Daha sonra bu szleme yerine getirildi,
Roger ve mttefikleri, Efami yede toplandlar; ancak onlar, Sel ukl u kuvvetle
ri kalabalk olduu iin k gelinceye kadar beklemeyi ve bu ordunun dalmasn
SELUKL U DEVL ETL E R TAR H 199
mit ediyorlard.Fakat onlarn bekledikleri gereklemeyip, Sel ukl u ordusu da
lmaynca Eyll ortalarnda 11g a z i Mar di ne, T t e k i n D maka, Hal l ar
da kendi memleketlerine dndler. Emir P or suk , onlarn daldn haber aln
ca, Hal l ar n ynetimindeki Kefertab a yryerek ehri ele geirdi. Sel ukl u kuv
vetlerinin bu harekt srasnda ikinci hedefi, Efami ye kalesi idi. Ancak burasnn
ok mstahkem olduu grlerek yine Hal l ara ait Maar r etnnmana gittiler.
Bu srada emr C uyu Bey davet zerine Vdi i Buzaa ya giderek oraya hkim
oldu. Daha sonra emr Po r s u k ve beraberindeki kuvvetler, Hal ebe gitmek ze
re harekete gemilerdi. Sel ukl u ordusu, bu yry srasnda arlklaryla hay
vanlarn daha nce gndermiti. Onlar, kendilerinden emin bir durumda ve hi
kimsenin Sel ukl u ordusuna saldrmyaca dncesiyle, her hangi bir nlem al
mamlard. P or suk , Hal ebi n 35 mil gney-batsmda bulunan Tel l dni ste ko
naklamak zere hazrlklara balad. Ote yandan Roger ise Kefer tabn
kuatldm renince, 500 atl ve 2 bin yayadan oluan bir birlikle Antakyadan
yardma komutu. O da bu srada Sel ukl u ordusunun nerede olduunu bilme
den hareket ediyordu. Ancak kefe gnderilmi bir valye, ona Sel ukl u ordu
sunun Tel l dni s e doru ilerlediini bildirdi. Roger , Sel ukl u ordusunun
konaklamak iin adrlarn kurduklar yere geldi ve arlklarn yannda, asl bir
likler henz oraya ulamad iin savaacak asker bulunmadn grd. Onun
komutasndaki Hal birlii, bu frsat iyi deerlendirerek kurulmakta olan Sel
ukl u ordughna hcum ettiler (14 Eyll 1115). Bu durumdan habersiz olarak
gelen asl Sel ukl u ordusu da Hal l ar karsnda yenilgiden kurtulamad. Emr
P or suk , yaklak yz atl ile Tel l dni se ekilebildi. O, hla mcadeleden vaz
gememi ve savamak istemiti. Ancak yanndakiler ona engel oldular. Kardei
ve beraberindekiler, P or su k a kap kurtulmasn nerdilerse de o, hayr
bunu yapamam, bilakis Al l ah yolunda lrm, Msl manl ar iin canm fed
ederim dedi. Fakat yanndaki adamlar, onu bu fikrinden vazgeirdiler. Bunun
zerine P or suk ve beraberindekiler kaarak kurtuldular. Sel ukl u askerleri,
basz kalnca tamamen dald ve her biri, bir tarafa gitti. Bir rivayete gre Sel
ukl u ordusu, Tel l dni s savanda 3 bin kayp vermiti. Bu arada Kefer tabdan
alnan tutsaklara bakmakla grevlendirilen Sel ukl u askerleri, bu olay duyunca
intikam iin tutsaklarn hepsini ldrdler; ayn ekilde 11g a z i nin olu Ayaz
da ldrld. Hal eb halk ile Suriyedeki Msl manl ar, Sel ukl ul ar n bu yenilgi
si nedeniyle endieye kapldlar. Onlar, imdi Hal l ar karsnda savunmasz bir
durumda idiler. T ut ek i n, bu durumda sultan Mu h ammed T apar ile an
lamada acele etti. Ayrca Hal l ar n baarsyla sona eren bu sava, Byk Sel
ukl u sultanlarnn Sur i yeyi geri almak iin yaptklar son giriim olmutu. Emr
P or suk ise bu bozgundan dolay ok zlm, yeniden cihada kmak iin ha
zrlklar yapmsa da mr buna vefa etmeyerek lmt (1116/1117).
Suriyede olaylarn bu ekilde Hal l ar lehine gelimesi zerine, T ut ek i n,
yardm istemek ve aleyhindeki dedikodu ve yanl fikirleri ortadan kaldrmak iin
sultan Mu h ammed T apar ziyaret etmeye karar verdi. O, bu amala 9 Ni
200 AL SE V M-E RDOAN MER L
san 1116da D maktan hareket etti; bu srada Badatta bulunan sultann huzu
runa kt. Atabek Tu t ek i n, Badatta gerek sultan, gerekse halife
Mu st az hi r tarafndan iyi bir ekilde karlanarak hrmet grd. Sultan, ona
eitli hediyeler ile Suri ye valiliini ieren bir menr verdi. T ut ek i n, bu men-
rla ok geni asker, mal, dar ve hukuk yetkilere sahip oluyordu. Daha sonra
o, Hal tehlikesini ne srerek Badattan ayrld ve 31 Temmuzda D maka
dnd. Emr Ak su n gu r P or suk ise T u t ek i n e Hal l ara kar yardm
etmek iin D mak a gitti. T ut ek i n onu hrmetle karlad. Bu srada Hal
l ardan Trabl us kontu Po n s , Bi k ilesine saldrmt. A k sun gu r ve T u t e
ki n , sratle Bi k ya gittiler. Onlarn hareketinden haberdar olmayan Hal
kuvvetleri, dank ve bir sava iin hazrlkl deil idiler. Onlar bu durumda ya
kalayan Sel ukl u kuvvetleri, Hal l ardan yaklak 3 bin kiiyi ldrerek birok
ganimet ele geirdiler ve bir lde Te l dni s n cn alm oldular. T ut ek i n
ve Ak su n gu r dnlerinde D makta sevgi gsterileri ile karlandlar.
Byk Sel uklu-K arahanl i l i ki leri
Bu devrede Sel ukl u-Karahanl ilikileri, Horasan Sel ukl u meliki Sen c er
in hkimiyet sahasnda grld (Bk. Sultan B er k y ar u k devrinde Sel ukl u-
Karahanl ilikileri). Daha B er k y ar u k un hkmdarlnn son zamanlarn
da Sagun nvan tayan ve muhtemelen Karahanl Haan bi n Al i olan bir
hanedan yesi, etrafna toplad byk bir ordu ile Karahanl hkmdar II. M u -
hammed Han zerine yryerek onunla mcadeleye giriti (1103). II . M u
hammed, ona kar direnemeyeceini anlayarak S en c er den yardm istedi.
Sencer , derhal Semer kanta doru harekete geti. Sagun Bey, onun hare
ketini haber ald zaman af dileme yolunu seti. S e n c e r in de arac olmas
ile Mu hammed ve Sagun Bey anlatlar. Her ikisi de bu anlamaya sadk
kalacaklarna ant itiler. Melik Sencer . daha sonra Aralk 1103de Mer ve dn
d. Birka yl sonra Muhammed T apar devrinde Sagun Bey, 1109/1110da
tekrar isyan etti; Trkl er ve teki kavimlerden asker toplayarak Karahanl II. M u -
h a m m e d in ynetimindeki ehirlere saldrd. II. Mu h ammed, bu durum
da yine Sen c er den yardm istemek zorunda kald. S e n c e r de ona yardmc
kuvvet gnderdi. I I . Mu hammed, Naheb yaknnda Sagun Bey in ordu
sunu malup etti. S e n c e r in askerleri ortalk sakinletikten sonra Bel he geri
dndler. Bu srada tutsak alman Sagun Bey de Merv e gtrld. II. M u h a m -
m e d Han, ok gemeden rakibini sindirmenin verdii rahatlkla halka kt dav
ranmaya ve S e n c e r in buyruklarn hie saymaya balamt. Bunun zerine
melik Sen c er , onu cezalandrmak amacyla harekete geti. Bu durumu haber
alan II. Mu hammed, korkmu, Sel ukl ul ar n ilerigelen emirlerinden Ku m a c
i l eHr ezmah K ut beddi n Mu h ammede haber gndererek Sencer
ile arasn dzeltmelerini istemiti. Melik Sencer , onun bar dileini huzu
runa gelmesi artyla kabul edeceini bildirdi; Mu h ammed ise yapt kt
lklerden korktuu iin ancak Ceyhun nehri aralarnda olmak zere Sen c er le
SEL UK L U DEVL ETL E R TAR H 201
grmeye hazr olduunu syledi. Adamlar S en c er e Mu h a mmed in
bu nerisini kabul etmesini nerdiler. Kabul edilen bu neriye uygun olarak S e n -
cer , Ceyhun nehrinin bat kysnda iken, Mu h ammed Han da dou kys
na gelip atndan inerek yer pt. Bu itaat bildiren hareketten sonra her ikisi, kendi
lkelerine dndler. Bylece aralarndaki anlamazlk sona ermi oldu (1113/1114).
Byk Sel ukl u - Gaznel i i l i ki leri
i r z a d dan sonra Gaznel i tahtna geen Ar sl an ah n babas sultan III.
Mesut , annesi ise Sel ukl u sultan Mel i k ah n kz Meh d l - I r ak idi.
A r sl a n a h m tahta geerken yapt mcadele srasnda i r z a d dan ba
ka, kardelerinden bazlar ldrld, bazlar da tutukland. Bunlardan sadece
B ehr amah kurtulmutu. Ar sl anah, 22 ubat 1116da Gaznede tahta k
mt; B ehr amah ise Teki nbdda Ar sl an ah kuvvetlerine kar diren
mi, fakat yenilerek kamak zorunda kalmt. O, nce Si stana, oradan da Ki r mana
gitti ve burada Ki r man Sel ukl u hkmdar I . Ar sl anah (1101/1142),dan yar
dm istedi. Melik Ar sl anah, B eh r amah ok iyi karlad ve birok he
diyeler verdi; ancak Ar sl an ah , yardm konusunda ona S e n c e r i tavsiye
etti. B eh r amah , daha sonra melik S e n c e r in huzuruna Mer v ehrine gi
derek yardm istedi. O, bu srada Hor asan Mel i ki olan S en c er e kendisini
sevdirmesini bildirdi. Ayrca A r sl an ah , annesi Meh d l - I r a k km
seyerek kt davranmtr. Melik S e n c e r, bu durumda bizzat Gazneye yr
meye veB ehr amah tahta oturtmaya karar verdi (1116) . Ar sl anah, bunu
duyunca sultan Muhammed T apar a haber gnderip kardei S e n c e r den
ikayeti oldu; sultan Mu hammed de kardei Sen c er e eli gnderip Ar s-
1a n a h ile anlamasn ve lkesine saldrmaktan vazgemesini istedi. Bununla
beraber gnderdii eliye, Eer Sen c er i Ar sl an ah a kar harekete gemi
veya sefere kmaya hazr durumda grrsen ona sakn engel olma, bu mektubu
da ona verme; nk byle bir davran onu zayf drr, aciz gsterir ve geri
dnmez. Halbuki kardeimin dnyaya hkim olmas benim iin daha iyidir de
di. Eli, S e n c e r in huzuruna knca onun askerlerinin Gazne seferi iin ha
zrlanm olduunu grd. Bylece S e n c e r , hazrlklarn srdrrken, emr
ner kumandasndaki bir nc birliini Gazneye gnderdi, B ehr amah da
bu nc kuvvetinde bulunuyordu. Bu Sel ukl u ordusu, nce Bst ehrine urad
ve Si stan hkimi T c eddi n E bu l f az l da onlarla birleti. Sultan A r s l a n
ah, bunu haber alnca kalabalk bir orduyla harekete geti, iki taraf arasnda
Bst civarnda yaplan savata, Sel ukl u ordusu galip gelmi ve Ar sl anah Gaz
neye dnmt. Ar sl an ah , bu olaydan sonra bar giriiminde bulundu ve
yardmc olmas iin annesini 200 bin altn ve teki hediyelerle S en c er e gn
derdi. Fakat Meh d l - I r ak davranlar yznden oluna dmand. Bu ba
kmdan S e n c e r in kalbini kazanacana yangna krkle giderek onu
Ar sl anah aleyhine kkrtt. te yandan melik S e n c e r de hazrlklarn ta
mamlayarak Gazneye doru ilerledi ve bu ehre ulat. Ar sl an ah , 30 bin at
202
AL SE V M-E RDOAN MER L
l, pek ok yaya asker ve 20 filden oluan bir orduya sahipti. Sel ukl u ve Gaznel i
kuvvetleri, ehr bd ovasnda karlatlar. Burada Gaznel i ordusu ar bir ye
nilgiye urad. Sultan Ar sl an ah , Hi ndi stana ekilmekten baka are bula
mamt. Melik Senc er , 25 ubat 1117de Gazneye girdi ve B eh r am ah ,
vasal olarak Gaznel i l er Devl eti tahtna oturttu. Daha sonra B ehr amah ile
Senc er bir antlama yaptlar. Buna gre, B ehr amah, hutbeyi srasyla, n
ce Abbas halifesi, Sel ukl u sultan Muhammed T apar ve melik Sencer ad
na, sonra da kendi adna okutmay, ayrca S en c er e yllk 250 bin altn vergi
demeyi kabul etmiti. Bylece Sencer , Sel ukl ul ar'n bir ryasn gerekle
tirmi ve ilk kez Gazne'de Sel ukl u sultan adna hutbe okunmasn salamt.
Sencer , Gaznede 40 gn kaldktan sonra 6 Nisan 1117de Horasan'a dnd. Sul
tan Ar sl anah ise saltanat mcadelesine devam edebilmek iin Hi ndi stana ka
m ve oradaki vali Mu h ammed E b H al i m den yardm almt. O,
S e n c e r in Gazne'den ayrldn haber alnca Hi ndi standa toplad kuvvet
lerle B eh r amah a hcum etti. B eh r amah , ona kar koyacak kuvvet ve
kudrette deildi, bu sebeple S en c er den yardm istedi. Sencer , B eh r am
ah desteklemek iin Bel h ehrinden tekrar byk bir ordu gnderdi (1117).
Gazne ye hkim olan Ar sl anah, kardei B eh r amah yakalamak iin ha
rekete geti ise de yardma gelen Sel ukl u kuvvetleri nnde bir kez daha yenilgi
ye urayarak kat. Sel ukl u kuvvetleri, onu izleyerek yakaladlar. B ehr amah,
nce A r sl an ah hapsetti ise de sonra serbest brakt. Fakat Ar sl an ah ,
taht ele geirmek iin gizlice baz faaliyetlerde bulunmu olmaldr. Bunun ze
rine B eh r amah , A r sl an ah ldrtt (Eyll/Ekim 1118).
Grcl erl e mcadel e
Sel ukl u ehzadeleri arasndaki taht kavgalarndan faydalanan Gr cl er de
baz istil hareketlerine girimiti. Onlarn harekete gemesi, Grc kral II. D a -
vi d (1089-1125)in Kuzey-Kafkasyadaki ksmen hristiyanlam bir Trk boyu
K pakl ar dan istifade etmesiyle mmkn olmutu. I I . D av i d , K pakl ar n tam
desteini salayabilmek iin hkmdarlar K ar ah an n olu E t r e k in kz
ile evlendi. Daha sonra K pakl ar , Grci stana yerletirildi ve onlardan 40-50 bin
kiilik bir ordu oluturuldu. Sel ukl ul ar n zayf durumundan yararlanan Grc-
K pak ordusu, harekete gemi, bunun zerine Kafkasyada yaayan Trkmen-
ler, yerlerini terk ederek Anadol uya g etmilerdi. Sultan Mu h ammed T a
par , Azer baycanda Gence nne kadar ilerleyen bu dman zerine byk bir
kuvvet gndererek onlarn ilerlemelerini durdurdu (1110).
Muhammed Tapardn l m ve kii li i
Sultan Mu h ammed T apar , Kasm/Aralk 1117de hastalanm ve ata bi
nemez olmutu. Hastal giderek artt ve uzun sre devam etti. Daha sonra Kur
ban Bayr am nda (4 Nisan 1118) Ouz tresi uyarnca byk bir len dzenlendi.
Bu lene sultan Mu h ammed ve olu M a h m u t da katld. Halkn da katld
SELUK L U DEVL ETL E R TAR H 203
bu lende sultan, onlarn huzura girmelerine izin verdi. Halk, lende yiyip
itikten sonra sofray yamalayarak saraydan ayrld. Mu hammed Tapar , has
talnn devam etmesi nedeniyle hayatndan midini kesti ve olu Ma h mu t u
yanna arp pt, ikisi de yaklaan lm hissederek aladlar. Mu h a m
med T apar , oluna, saltanat tahtna kp oturmasn ve halkn ileriyle
ilgilenmesini emretti. M a h m u t , bu srada 14 yan henz doldurmutu; o, ba
basna Bu ne talihsiz bir gn dedi. Sultan da Evet doru syledin; fakat bu,
baban iin talihsiz bir gn. Sana gelince, saltanatn kutlu olsun diyerek karlk
vermiti. Bunun zerine Mah mu t , tac ile tahta kp oturdu, Sel ukl u emirle
ri ve askerler de onu sultan olarak selmladlar (9 Nisan).
Bu olaydan ksa bir sre sonra 18 Nisan perembe (1118) gn, sultan M u
hammed T apar , 38 yanda olduu halde ld. Bu haber, emirlere bildirildi
i srada, lmeden nce olu Ma h mu t a yapt son vasiyeti okundu. Sultan,
oluna iyilik ve adaletle hkm srmesini emrediyordu. Mu h ammed T a
pa r n cenazesi daha sonra sfahanda, yaptrd medreseye gmld. Sultan l
meden nce, Senin hastaln sihirdendir, ein seni sihirlemitir. Bundan dolay
hastalnn tedavisi imknsz olmutur denildi. Sultana bu konuda srar edilin
ce, nihayet gzne mil ekerek ei Gevher H at u n u bir evde hapsetti. Sulta
nn lm yaklatnda adamlar, hkmdarlk mhrn kardlar ve onun
azndan Hatunu bomay emretti dediler. Gevher H at un, Trk tresine
uygun olarak, yay kiriiyle bouldu. Bylece kar-koca ikisi de ayn saatte lm
oldular.
Sultan Mu h ammed T apar , normal boylu, ekik kal, yz sarca, saka
l gr ve uzunca olup adaletli, gzel ahlakl, yiit ve arbal bir hkmdard.
O, er olmayan vergileri kaldrmt. Emrler, onun ahlak ve yaayn bildikle
ri iin hi biri halka zulmetmeye cesaret edememiti. O, Sel ukl ul ar n olgun h
kmdarlarndan birisi idi. Onun adaletle hkmdarlk yapt hususunda kay
naklarda eitli hikyeler nakledilmitir. Bunlardan biri yledir: Sultan M u
h a mmed in E b Ahmet el - K av z i n adnda bir hazinedar vard. O, Ha
tmi l er tarafndan ldrld. Sultan, bu durumda hzinenin tefti ve kontroldan
geirilmesini emretti. Bu nedenle hzinedeki mallar, sultann teftiine sunuldu.
Bunlar arasnda, iinde, ok sayda deerli mcevherat bulunan bir kutu vard.
Sultan, bunu grnce grevliye, E b Ahmet bunlar birka gn nce bana gs
termiti. Bu mcevherler, onun adamlarnn maldr dedi ve kutuyu muhafaza edip,
hazinedarn adamlarnn aratrlmasn ve bunu, onlara teslim etmesini emretti.
Hizmetkr, hazinedarn adamlarn aratrd. Bunlar, yabanc tacirler olup m
cevherlerinin kaybolduuna inanm ve onlardan mitlerini kesmilerdi. Sultan,
onlar artarak mcevherat dolu kutuyu teslim etti.
Sultan, bir gn, atlarna yem almak zere, harman yerine gitmiti. Halk, sa
man para ile satlmaz, ylece aln dedii halde sultan, parasn kabul edecekseniz
alrm, yoksa gidiyorum diyerek cmertliini gstermiti. Muhammed Tapar ,
gerek Hal l ar, gerekse sonderecede dman olduu Bat n l er e kar dzenledii
seferlerle I sl m dnyasnda ok sevilen ve vlen bir hkmdar olmutur.
VII.
SULTAN SENCER DEVR
Sen c er , sultan Mel i k ah n hayatta kalan ocuklarndan biri olup, 6 Ka
sm 1086da El cezi re blgesindeki Si ncar'da dodu. Doum yerinden esinlenerek,
isim olarak Trke sapl ayan anlamnda, Senc er ad verildi, islam ad ise
A h m e t idi. Onun ocukluundaki en nemli olay, iek hastal geirmesi idi.
Bu srada 0 i ner H ayyam, onu grmee gelmi, dar ktnda devrin Sel
ukl u veziri Onun halini nasl buldun ve ne ile tedavi ettin? diye sormutu.
mer H a y y a m, Bu ocuun hayatndan korkulur, canm kurtaramamas
mmkndr dedi. Bir Habe kle bu konumay daha sonra S e n c e r e bildir
di. Sen c er , iyiletii zaman mi er H ay y am a kin balad ve ondan holan
mad . Sencer ' i n kendi divanndan km ve halifeye yazlm bir mektuba gre,
babas Mel i k ah yandan itibaren ona geni vilyetler ltfetmi, devlet ile-
rigelenernden birok kimseleri hizmetine vermiti. Bu suretle sultan Mel i k
ah, lene kadar oluna hkmdarlk kurallarm retmitir. Ancak Mel i k
ah n aniden lm ve ondan sonra grlen Fetret Devr i , S e n c e r in gerekli
eitimi yapmasna imkan vermemiti. Nitekim o, kendi ifadesine gre okuma ve
yazma bilmemektedir. Fakat o, bu eksiklii kk yatan itibaren kazand y
netim deneyiyle gidermee almtr. S ene er e babasnn yansra kardei
B er k y ar uk tarafndan da grev verilmiti. Sultan B er k y ar u k , A r s l an
A r g u n 5u itaat altna almaa karar verdi, bu amala atabek K umac ile Sen
ce r i grevlendirdi ve 1097de de onu Hor asan Mel i ki olarak atad (Bk.
B er k y a r u k - A r s l a n Ar gun Sava). Bylece o, 11 yanda iken Hor asana
gitmi ve bu blgede mrnn sonuna kadar kalmt (S e n c e r in meliklik d
neminde yaad olaylar iin Bk. B er k y ar uk ve Mu h ammedT apar de
virleri).
fcn:e*in Byk Sel ukl u sultan olmasa
Sultan M u h a mmed Ta p a r , 18 Nisan 1118de ld zaman daha nce ve
liaht iln edilmi olan 14 yandaki olu Mahmut , Byk Sel ukl u Devl eti nin
bana geti; Sen c er ise kardeinin lmne ok zlm ve mateme brn
mt. O, daha sonra sultan Mu h a mmed in lm nedeniyle ba sal di-
SELUK L U DE VL E TL E R TAR H 205
leklerini kabule balad ve Mer v ehri yedi gn yas iinde kald. Ayrca Sencer ,
hatiplere sultan Mu h a mmed in gzel davranlarndan ve iyiliklerinden
szedilmesini emretti.
Ma h mu t un henz devleti ynetecek aa gelmemi olmas, devlet byk
lerinin onu etki altna almalarna sebep oldu. Bunlar arasnda haci p A l i B ar
ile onun ktibi E bul k as m Der gz i n barol oynuyorlard. Nitekim D e r -
g ii z i n efendisine, Bu sultan kktr, bu da, senin boyunduruun altnda olup,
ancak senin emrinle emretmelidir diyordu. Bu iki devlet adamnn tevikiyle de
sultan Mah mut , vaktini elence ile geirmee balamt. ok gemeden sultan
Mahmut tarafndan ard ardna Badat hneliine emrin atanmas, bu emr
ler arasnda honutsuzlua ve savaa neden oldu. Ayrca Ma h mu t un karde
leri Mesut ve T u r u l un atabekleri deC uyu Bey ile Gndodu da
henz kk yataki ehzadeler adna saltanat elegeirmek iin zaman uygun
bularak isyan etmilerdi. Sencer , Ma h mu t un da yann kkl nede
niyle bu ehzadelere ve Sel ukl u emirlerine stnln kabul ettiremediini g
rnce duruma mdahale etme gereini duydu. O da Byk Sel ukl u tahtn
elegeirmek iin hazrlklara halad ve 14 Haziran 1118de sultanln iln etti.
Ayrca halife Must az hi r B i l l ah dan sultanlnn onaylanmasn istedi. Halife
de ona saltanat hilati ile dou eyletlerinin menurunu gnderdi. Sultan Ma h
mut , Sen c er in harekete gemek iin hazrlk yapmaa baladn haber aln
ca, E n u i r van bi n Hal i d ile F ahr eddi n T oayr ek adl devlet
adamlarn bir anlama salayabilmek iin S en c er e gnderdi. O, S en c er e
Mazenderan blgesi ile her yl 200.000 altn gndermeyi vaadediyordu. Baka bir
rivayete gre, haci p A l i B a r n tevikiyle sultan Mahmut adna, Karahanl
hkmdarna mektup yazld. Bu mektupla, Biz sultan Senc er zerine yr
yeceiz, phesiz o, bize kar kacaktr. Bize kar ktnda, arkadan senin h
cum etmen uygundur. Bylece dman (yani S e n c e r ) iki kuvvet arasnda kalr
deniliyordu. Sencer , Mah mu t un mektubunu aldktan sonra hemen Rey eh
rine yrmek iin hazrlklara balad. Bu srada E nui r van, ona savatan
vazgemesini nerdii zaman Sencer , hakl olarak Kardeimin olu henz o
cuktur ve haci p A l i B ar ile ktibinin basks altndadr cevabn verdi ve I r ak-
daki durumu bildiini aka ortaya koydu. S e n c e r , bu olaydan sonra harekete
geerek Rey ehrine geldi. Sultan Mah mu t , amcas S e n c e r in R eye doru
ilerlediini haber alnca, ordusuna hareket emri verdi. Onun bu hareketi srasn
da veziri R e b i b lm, yerine K emal l m l k Al i Sumeyr em atanm
t. ki ordu Rey yaknlarndaki Svede karlat. S e n c e r in ordusu 20 bin ki
iydi, yanlarnda 18 fil vard. Ayrca bu orduda Si stan hkimi E bu l f az l , Ha-
r ez mah Mu h ammed bi n Anut ek i n ,emr Uner , emr K u m a c ve
Yezd hkimi Al ddevl e Ger asp gibi emrler bulunuyordu. Sultan Ma h
mu t un ise 30 bin askeri vard. Ordusunda ise haci p A l i Bar , atabek G u z o
l u, Mengbar s, Sungur B uhar , K ar ac a Sak gibi byk emrler
ile Porsukoul l ar yer almaktayd, iki taraf arasnda sava balad zaman, M a h -
206 AL SEV M-ERDOAN MER L
mu t un askerleri, say okluu nedeniyle, stnl elde ettiler, S e n c e r in
sa ve sol kanatlarn bozdular. S e n c e r ise baz adamlaryla fillerin nnde du
ruyordu, M a h m u t ve atabek C uzol uda onun karsnda yer almlard. S e n -
cer , durumun aleyhinde gelitiini grnce, fillerin savaa srlmesini emretti.
Filler harekete geip ilerleyince, Ma h mu t un svarilerinin bindii atlar rke
rek geri dndler. Bu olay, savan gidiini deitirmi, M a h m u t ile merkezde
onun yannda bulunanlarn bozguna uramasna sebep olmutu (11 Austos 1119).
Atabek Guz ol u da tutsak alnd. S e n c e r , onu hemen ldrtt. Mahmut
bu yenilgiden sonra beraberinde veziri Sumeyr em , haci p Al i Bar ve emr
Kar aca olduu halde, sfahan'a gitti. S e n c e r ise savatan sonra Hemedana
ynelmiti. Onun galibiyet haberi Badat'a ulat've halife Mst er i d B i 1-
1a h 4 Eyll 1119da Senc er adna hutbe okuttu. Sencer , annesinin etkisiyle
daha sonra yeenine bar nerisinde bulunmak iin bir eli gnderdi. Annesi ona,
Gazne ve evresini, Maver nnehr 'i istil ettin, pek ok yere hkim oldun, hep
sini sahiplerine verdin. Kardeinin olunu da onlardan biri kabul et demiti.
S e n c e r in annesi, Ma h mu t un anneannesi idi. te yandan Ma h mu t un
adamlarndan Der gz i n , derhal harekete geerek S e n c e r in huzuruna git
mi ve Ma h mu t u onun yanna getirmek iin sfahan'a geri dnmt. ok ge
meden, bu kez, vezir Sumeyr em de Ma h mu t a Sencer , senin amcan
olup, baban yerind'edir. Senin zeriride onun birok hakk vardr, ona isyan et
mek gnahtr diyerek iki taraf arasnda anlama salamak iin Rey ehrine git
ti. Sen c er e, vezir Sumeyr em geldi, yeeniniz piman olduundan zr
dilemek iin onu gndermitir haberi geldi. S e n c e r bu olaya ok sevindi ve
emirlerine veziri karlamalarn emretti. Vezir Sumeyr em , yeeninin du
rumunu salamlatrmak iin S en c er den sz ald ve iki taraf arasnda bar
n arzu edildiini bildirdi. S e n c e r bu amala onun istedii her husus iin
garanti verdi. Vezir, S e n c e r in yannda kald ve eli gndererek sultann hu
zura ard. M a h m u t , bu ar zerine amcasnn yanna gitmek zere hare
kete geti. Onun adamlar, vezir Sumeyr em , hci b Al i Bar ve ktibi
Der gz i n toplanarak Ma h mu t un, S e n c e r in huzurunda nasl davra
nacan kararlatrdlar. Buna gre amcasna hrmet iin Mah mu t , saltanat
trenini terkedecek ve S e n cer , burada bulunduu sre iinde onun hkm al
tnda bulunacak idi. Ayrca S e n c e r i karlamaya ktnda Mahmut , onun
yedek atna binecek, kendisinin saltanat simgesi olan krmz rengi brakarak, Sen
ce r in simgesi beyaz ve siyah kabul edecek, Sencer burada kald srede nev-
bet alnmayacak, amcasnn huzuruna girdiinde yer pecek, onun nnde ayakta
duracak, barghtan adra kadar amcasnn zengisinin yannda yaya yryecek,
amcasndan ayr kendi bana bir adr kurulmayacak, amcasnn adrlar ya
nnda onun evlat ve haremi gibi yaayacaktr. Amcasnn merhametini yeniden sa
lamak iin de 20 gn bu durumda kalacakt. Mah mut , daha sonra amcasnn
huzuruna girerek yer pm ve af dilemiti. O, S en c er e ok deerli hediyeler
getirdi. Sencer , bunlardan sadece 5 Arap atn kabul etti. Sencer , yeenine
ok iyi davrand ve olu olmad iin vel i aht atad, kz Meh mel ek Hat un
SELUKL U DE VL ETL E R TAR H 207
ile evlendirdi. Ayrca brakm olduu saltanat trenlerini yaptrmasna yeniden
izin verdi.
S e n c e r , bu olaydan sonra Byk Sel ukl u Devl eti ni yeniden dzenledi. Buna
gre, Sencer , Sul tanl zam nvann kullanacak, Ma h mu t a ise Sul tanl -
muazzam nvanyla hitap edilecekti. Senc er , ayrca Rey ehri ile Mazenderan
ve Kumi s blgesini kendi hkimiyet blgesi iine almt. Ma h mu t a kalan bl
geler ise I rak Ar ap (Mezopotamya) ile I rak Acem (Ci bal ) in bir ksm ile Sur i ye
di r. Bylece sultan S e n c e r in izniyle Sel ukl ul ar n yeni bir kolu olarak, rak
Sel ukl u Devl eti kurulmu oldu. Sultan Senc er , Sel ukl u Devl eti nin hkimi
yeti altndaki blgelerden bir ksmn da teki yeenlerine kta etti. Buna gre.
I rak Acem eyletinin yarsyla Gi l n blgesini T u r u l a, Fars eyleti ile I sfa
han ve Huzi stan n yarsn ise Sel u k ah a vermiti. Sultan Sencer , bu se
ferden sonra Hor asana dnerken hutbesi, Kagar snrndan Yemen, Mekke, Ti f,
Mekr an, Umman ve Azer baycandan Anadol u snrna kadar olan blgelerde oku
nuyordu. Gr, Afgani standa Hel mand vadisiyle Her at arasndaki bir blge olup,
bugn Hezari stan denilen dalk bir lkedir. Buraya hkim olan Gurl ul ar (Gur -
l er), genel anlamyla sultan S e n c e r e tbi idiler. O srada Gurl ul ar yneten
I z z eddi n Hseyi n (1100-1146) arazinin dalk olmasna ve kalelerin salam
lna gvenerek sultan Sene er e isyan etmiti (1121). Sencer , bu blgeye
M n k kumandasnda bir ordu gndermi ve I z z eddi n Hseyi n itaat alt
na alnmt.
I r ak Sel ukl u sultan Ma h mu t un daha sonra veziri emsl ml k Os
man bi n Ni z am l m l k olmutu. Bu vezir 1123 yl iinde grevinden uzak
latrld ve ldrld. Bu olayla ilgili olarak birka rivayet vardr; yleki:
Sultan S e n c e r in veziri N i z a m l m l k n yeeni i hab E bul -
m e h a s i n lm, yerine, E b T ahi r K umm vezi r atanmt. O, N i z a -
m 1m 1k ailesine dman olduundan emsl ml k Osman Sen c er e
ktlemee balamt. S e n c e r de sultan Ma h mu t a haber gndererek vezi
rin tutuklanmasn emretti. Baka bir rivayete gre, sultan Mahmut tarafn
dan S e n c e r e eli olarak E bu l k as m Der g z i n gnderilmiti. Sultan
Senc er , ondan I r akdaki durumu sorduu zaman, o ilerin iyi gitmemesinden
vezir ems l m l k n sorumlu olduunu sylemi ve S en c er i kandr
mak iin her areye bavurarak baarl olmutu. Sultan Sencer de Mah mu t a
mektup gndererek veziri gndermesini istemiti. Bunun yansra sultan Ma h
mu t un da vezirine kar tavr deimiti. nk vezir, sultana Grcl er ze
rine yapmay tasarlad gazadan vazgemesini nererek bu konuda muhalefet
etmiti. Ayrca dmanlar da sultana onu ktleyerek devlet ilerinde becerisi
nin ve bilgisinin azlna dikkat ekmilerdi. Sultan S e n c e r in elisinin gelii
Ma h mu t un vezirine dargn olduu zamana raslad. Bu nedenle onu tutukla
tp emr T ogay r ek e teslim etti. Ayrca sultan Mahmut veziri sultan S e n -
c er e gnderirse kendisinin srlarn reneceinden, aksini yapt takdirde ise
emrine muhalefet etmi olacandan ve bylece amcasn gcendireceinden korktu.
208
AL SEV M-ERDOAN MER L
Sonunda Mah mu t , vezir emsl ml k Osman n ldrlmesini em
retti (1123). Vezir ems l m l k Osman n ldrlmesi, zaman zaman sul
tan S e n c e r in tbi I r ak Sel ukl ul ar Devl eti nin iilerine kartn gster
mektedir ki, daha sonraki yllarda da buna benzer olaylar karmza kacaktr.
te yandan Hi l l e emri Dbeys bi n Sadak a, halife M st er i d ile gei-
nemiyordu. Kendisine bir destek bulmak amacyla melik T ur ul un yanna gitti
ve onu halifeye kar kkrtp I r ak ele geirmee tevik etti. Melik Tu r u 1da
onunla birletikten sonra ok sayda askerle harekete getiler. Doal olarak melik
T u r u l un da amac, Ma h mu t un yerine I r ak Sel ukl u Devl eti sultan ol
makt. Onlarn harekete gemesi zerine halife M st er i d, veziri ile Badat
hnesi B ar ank u Zek ev ye savaa hazr olmalar ve asker toplamalar
iin haber gnderdi. Bylece yayalar ve Badat halk dnda, askerlerin says
12 bin kiiyi bulmutu. Halife, bu kuvvetle 13 Mart 1125te Badattan ayrlarak
rakiplerine doru ilerledi. Ancak melik T ur ul hastalannca savaa cesaret ede
meden geri dnd ve beraberinde, Dbeys olduu halde, sultan S e n c e r in
yanma gitti. Onlar yollar zerindeki sultan Ma h mu t a tbi olan Hemedana
urayarak bura halkndan ok miktarda hara aldlar. Sultan M a h m u t , bu olay
zerine sratle onlara kar yrd. Melik T ur ul ve Dbeys, sultan Sen
c er in yanna gidip, halife ve B a r a n k u u ikayet ettiler. Sultan Sencer ,
onlar dinledikten sonra T u r u 1 a iyi davrand, fakat D bey s i de tutuklat
t (1125).
Bal n faali yetleri
Senc er devrinin ilerigelen ahslarndan biri de Zey nl i sl m E b
Sa d Mu h ammed Her ev idi. Onun sultan Mahmut (veya halife) tarafn
dan elilikle sultan S e n c e r e gnderilmesi kararlatrld. Ma h mu t un ve
ziri Der gz i n , eli H e r e v yi kskanm, Sen c er in yanndan dnnde
de vezirliin kendisinden alnacan dnmt. Bu bakmdan o, birka Bat n
ile anlaarak H er ev yi , Hor asandan dnd zaman ldrmelerini karar
latrd. Muhammed Her ev geri dnnde Hemedanda namaz klmak iin
camiye gittii zaman, daha sultan M a h m u t ile bulumadan ldrld (1124/1125).
O, byk bir bilgin olup, mert bir insand ve Sel ukl u Devl eti nde nemli yetki
ve itibara sahipti. Belki de bu olay sebebiyle sultan S e n c e r in veziri
E b Nasr Ahmet K n ye i i Batm l er e kar cihad almasn, bulun
duklar ve yakalandklar yerde ldrlmelerini emretti. Nitekim o, bu amala
Batm l er i n elinde bulunan Kuhi stn blgesindeki Turi z (Tureysi s) ehriyle Ni a-
bur a bal Beyhak kazasna asker gnderdi. Sel ukl u askerleri, her iki yerleim
merkezine girerek oradaki Batm l er i ldrdler ve birok ganimet ele geirerek
geri dndler (1126). Batm l er , Sel ukl u Devl eti nin teki blgelerinde de faali
yetlerini srdryorlard; nitekim Suriyede Banyas ehrini ele geirdiler. Ayn
yl iinde Musul hkimi Ak su n gu r P or su k yi Cuma namaz klarken l
drdler (25 Kasm 1126).
SELUKLU DEVL ETL E R TAR H 209
S e n c e r in veziri K n , Der g z i n nin I r ak' ta vezirlik yapmasn
istemiyordu. Der gz i n de onun erdemleri yannda kendi eksikliklerinin or
taya kmasndan korktuu iin yine hile yoluna bavurdu ve K n yi ldr
mek iin gizlice Bal m l erl e grt ve Hor asana birka Bat n gnderdi. Bunlardan
birisi, vezir K n nin hizmetine girdi ve atlarna seyis olarak ahrda grev
lendirildi. Vezir, bir gn atlar gzden geirdii srada bu Bat n seyis, onu bir
aygrn altna saklad bakla ldrd (Mart 1127). Doal olarak vezirin ld
rlmesinde, Batm l er l e mcadele etmesi ve savamas da nemli rol oynamt.
Sultan S e n c e r , bu olay zerine Al amut Batm l er i ne kar harekete geerek on
lara ar bir darbe indirdi ve rivayete gre 10 binden fazla Bat n ldrld.
Sultan Sencer e kar Msl erid-suilan Mahmut ittifak
Halife-melik T ur ul arasndaki olaydan sonra, sultan Mah mut , M s -
t er i d e mektup yazarak kendisi iin yaptklarna teekkr etmiti. Daha
sonra iki taraf arasnda elilerin gidip gelmesiyle sultan M a h m u t ile halife, B
yk Sul tan S en c er e kar aralarnda bir anlama yaptlar. Mah mut , bu an
lamayla sultan S en c er e baml olmaktan kurtulmak istiyor, halife ise eski
siyas kudretini elde etmeye alyordu. Sultan S e n c e r , bunu rendii zaman
sultan Ma h mu t a bir mektup gndererek bu ittifak zmeye alt. S e n c e r ,
bu mektubunda Mahmut iin yaptklarn anlatyor ve ona, Sana den, or
dunu alarak Badata gitmek ve halifenin sava let ve vastalarn zabtetmek
diyerek M s t er i d in siyasetten uzaklatrlmasn istiyordu. Ayrca bu istek
lerini yerine getirmedii takdirde kuvvet kullanacan bildiriyordu. Sultan Mah
mut , S en c er den ald bu uyar zerine Badata yrmeye karar verdi.
Halife Mst er i di se ehrin bat tarafna geerek bunu nlemeye alt, hatt
nedimlerinden A f i f i bir asker birlikle Vas ta gndererek Sel ukl u Devl eti -
nin temsilcilerini buradan kartmakla grevlendirdi; sultan Mahmut ise bu s
rada Badat yrelerine gelmiti; madeddi n Zen gi yi halifenin askerlerine
kar evketti. Z e n g i , Vas t ehrinin bat tarafnda bulunan A f i f i giritii sa
vata malup etti. Bu yenilgi, halifenin akln bana getirmi ve Sel ukl u kuvvet
lerine kar koyamayacan anlamt. Nitekim o, daha sonra sadece Badatn
dou kesimindeki sarayn savunmaya alt. Sonunda iki taraf arasndaki at
malardan sonra sultan Mahmut ile halife arasnda bir uzlama saland (Bk.
I r ak Sel ukl ul ar ). Sultan M a h m u t , bu srada Badatta hastaland. O, ilerini
Sel ukl u karlarna uygun bir ekilde zmledikten sonra Badattan ayrla
rak (Nisan 1127) Hemedana gitti ve oraya varnca da iyileti.
Bi ri nci bat seferi
Daha nce S e n c e r in yanna gitmi olan melik T ur ul ve Dbeys, B
yk Sel ukl u sultann I r aka yrme hususunda kkrttlar. Onlar, I r aka hkim
olmann kolay bir i olduunu, ayn zamanda sultan M a h m u t ile halife M s
t er i d in kendisine kar ittifak iinde bulunduklarn sylyorlard. Bu ko
210 AL SEV M-ERDOAN MER L
nular sultan, I r aka yrmeyi kabul edinceye kadar ilediler. Sonuta Sencer ,
Bat ya bir sefer yaparak Rey ehrine geldi. Sultan M a h m u t , bu srada Heme-
danda idi. Senc er , ona haber gnderip yanna ard. O, M a h m u t un, sy
lendii gibi si olup olmadn renmek istiyordu. Sultann elisi Ma h mu t un
yanna gelince o, hemen amcasnn yanna gitmek iin hazrlanarak yola kt. Sultan
Senc er yeeninin geldiini grnce btn askerlerine onu karlamalarn
emretti. Parlak bir karlama treninden sonra Senc er , Ma h mu t u yann
da tahta oturttu ve ona pek ok ikramda bulundu. Mah mu t , 10 Aralk 1128
tarihine kadar amcasnn yannda kald. Sultan Sencer , yeeni ile grmesin
den memnun olarak Hor asana dnd. O, Hor asana dnerken M a h m u t un
kalbini ho klmak iin ehzadeleri, yani Ma h mu t un iki kardei T u r u 1ve
Mes u t u beraber alp gtrmt. Ancak onun Ma h mu t tan baz istekleri
vard. Buna gre Sencer , D bey s i sultan Ma h mu t a teslim etmi ve ona
iyi davranmasn, eski hkim olduu yerlere (Yukar Mezopotamya ve Suri ye) ia
desini istemiti. Bu srada o blgeleri I madeddi n Zengi ynetmekte idi. Baka
bir olayda ise sultan Mah mu t , veziri E bu l k as m D er g z i n yi tutuk-
latmt. Sultan Senc er , Rey aeki grmeleri srasnda onu serbest brak
masn emretti, M a h m u t da bu emre uyarak onu serbest brakt. Senc er ise
E bu l k as m sultan M a h m u t ile evli olan kzna vezir atad. Mahmut , D-
beys ve E bu l k as m ile Badata dnd. Daha sonra Mah mu t , E bul k a-
s m D er g z i n yi tekrar kendisine vezir atad (29 Ocak 1129).
KaraJ anllara kar sefer
Bat -Kar ahanl l ar Devl eti nin banda S e n c e r in daha meliklik dnemin
de atad Ar sl an Han (II. Muhammed) bulunuyordu. Ar sl an Han, ha
yatnn son yllarnda fel geirince olu Nasr H a n nib atad. te yandan
Semer kantta sz sahibi olduu anlalan bir Al ev fakih E r ef Semer k an-
d ile ehrin reisi birleerek Nasr H a n ldrmek zere anlatlar ve bir ge
ce, bunu gerekletirdiler. Ar sl an Han, olunun ldrlmesiyle meydana kan
bu isyan zerine panie kaplm olmaldr. nk o, bir yandan Trki standa bu
lunan teki olu A h met i yanna arrken, sultan S en c er den de yardm
istemitir. Trki standan gelen ehzade Ah met , Semer kanta yaklanca Al ev
faki h ile ehrin reisi, onu karlamaa ktlar. Ah met , Al ev faki hi derhal l
drd ve reisi de tutuklatt. Bylece o, Karahanl Devl eti nde bymesi muhte
mel bir isyan nlemi oldu. Sultan Sencer ise ald yardm daveti zerine
Semer kanta doru harekete geti. Ar sl an Han, olunun duruma hkim ol
duunu grnce sultan S e n c e r i ardna piman oldu, hemen S e n c e r e
haber gnderip, geri dnmesini istedi. Sencer , buna ok kzm, ancak yine
de bulunduu yerde birka gn kalp ava kmt. O, belki de Semer kanta gitme
konusunda kararszd. Bu av srasnda tam tehizatt 12 kiiyi grp onlar yaka
latt. Bu silahl kiiler sorguya ekildiklerinde A r sl an Han tarafndan ken
disini ldrmek zere grevlendirildiklerini itiraf ettiler. Sultan Sencer , onlar
SELUKL U DE VL ETL E R TAR H 211
derhal ldrtt ve bu olaydan sonra Semer kanta yryerek uzunca bir kuatma
dan sonra ehri elegeirdi (Nisan 1130); Ar sl an Han ise S en c er den kor
karak bir kaleye kapand. Senc er , bir sre sonra ona aman verip, aa
inmesini istedi. Ar sl an Han, yanna gelince de ona ikramda bulundu ve Bel h
ehrinde bulunan kznn yanna gnderdi. Senc er , onun kz T er k en H a
tun ile evliydi. Ar sl an Han kznn yannda Bel h ehrinde ld.
Sultan Sencer , Semer kant elegeirdikten sonra Ar sl an H a n n yeri
ne Bat -Karahanl tahtna srasyla, nce Haan T eki n adyla nl E bul me-
al i Haan (1130-1132), E bul mu z af f er br ahi m (l. 1132) ve II. M a h -
mut (1132-1141)u atad. II. Mahmut , Ar sl an H an m olu olup, sultan Sen
ce r in yeeni idi.
Yukarda szkonusu edilen olaylardan bir sre sonra melik Mesut , Hor a
sanda bulunan amcas S e n c e r in yanndan ayrlarak Sveye gitti (Kasm/Ara
lk 1130). Onun amacnn, kardei I r ak Sel ukl u sultan Ma h mu t a muhalefet
olduu ve S e n c e r in emriyle hareket ettii anlalyor. Sultan Sencer , belki
de emirlerini tam anlamyla yerine getirmeyen Mah mu t a kar Mesu t u gn
dermiti. Bunun zerine sultan Mah mu t , endielendi ve Badattan ayrlarak
Hemedana gitti. O, Ki r manaha ulat zaman kardei melik Mesut , bekleni
lenin aksine, gelip kendisinin hizmetine girdi. Sultan Mah mu t , kardeine iyi
davranm, Gence ve evresini ona kta ederek bu blgeye gndermiti.
Sultan Sencer , kz Meh mel ek H at u n u Mahmut ile evlendirmi-
ti. Bu dn mnasebetiyle kzn mkemmel eyizler, altn ve deerli talar ile
ssl mahaffe ve fillerle Hor asandan I r aka yollamt (Bk. S e n c e r in Byk
Sel ukl u sultan olmas). ok gemeden Meh mel ek H at un, 17 yanda l
d . Annesi E m r Si tti Hat un, teki kz Gevher Neseb i sultan M a h -
m u t ile evlendirdi. Bir sre sonra Gevher Neseb de ld. Vezir Der gzi n
de rakibi olan Az i z adyla nl E b Nasr A h met i tutuklatmak iin bu
olaydan yararlanmak istedi. O, adamlar vastasyla sultan Ma h mu t a Amcan
Senc er iki kznn mirasn ve mcevherlerini istemek iin eli gndermi ek
linde bir haber ulatrd. Sultan Ma h mu t un, mal sknt iinde olduundan,
bu mcevherleri vermee niyeti yoktu. Der gz i n , bu konuda sultana, Sen
cer senin mazeretini kabul etmez, gvene lyk bir adamdr diye A z i z in ta
nkln ister. Tehlikeyi ortadan kaldrmak iin onu tutuklatmak gerekdir demi,
ayrca A z i z i tutuklatt zaman 300.000 altn vereceini sylemiti. Sultan Mah
mut , A z i z i tutuklatnca da vezir isteine kavumu oldu. Daha sonra Sen
ce r in elisi gelince sultan Mah mu t , onun elilii hakknda nceden sylenen
szlerin hi birini ondan iitmedi. Bu nedenle Mah mu t , vezirin yalan syledi
ini anlad ve ona adam gndererek vadettii paray istedi (1130/1131). Bu olaydan
bir sre sonra sultan Mah mu t , Badattan Hemedana giderken yolda hasta
lanarak 10 Eyll 1131de ld (Ayrca bk. I rak Sel ukl ul ar ).
AL SEV M-ERDOAN MER L
Suken Sencer 'i n i ki nci bat seferi
M a l m u t un lmnden sonra tahta, olu D av u t un gemesi, I rak Sel
ukl u Devl eti 'n de yeniden kargaaya sebep oldu. D av u t un sultanlm tan
mayal amcas Mesut harekete geerek Tebr i zi igal etti; Davut da hemen
amcasnn zerine yryp onu Tebr i zde kuatt. Her ikisi arasndaki sava 22
Aralk 1131e kadar devam etti ise de sonradan anlatlar. Melik Mesut , Tebr i z
den kt ve evresine asker toplayarak Hemedana gitti. O, buradan Badata ha
ber gnderip. iisulta.n olarak adna hutbe okunmasn istedi. Melik Davut ise
bu istei daha nce yapmt. Halife Mi i st er i d B i l l ah, bu srada akll bir
siyaset izlemi, hutbe konusunda kararn sultan S en c er e ait olduunu, o, ki
mi isterse onun adna hutbe okunacan sylemiti, ayrca da durumu sultan
S e n c e r ' e bildirdi. Onun bu davran S e n c e r in houna gitti. Ote yandan
Sel ukahve atabek Kar aca Sak nin Fars daki sakin hayat, sultan Mah
ra t t un lmne kadar devam etti. Onun lmnden sonra balayan taht mca
delesine K ar ac a Sak nin tevikiyle Sel uk ah da katld; ok gemeden
onlar da Far sdan harekete geerek Badata gittiler. Sultan M a h m u t un l
myle I rak Sel ukl u Devl eti nde meydana gelen olaylar, sultan S e n c e r i de il
gilendiriyor ve ikinci kez Bat ya sefer yapmaya zorluyordu. O, nce beraberinde
melik T ur ul olduu halde, Ci bal blgesine gitti. Sencer , daha sonra Rey eh
rine geldi (Ocak/ubat 1132). Onun R eye geldiinin Badatta duyulmas, taht
mcadelesi yapan Mes u t un halife Mst er i d, Sel uk ah ve K ar a
ca S a k ye bir ittifak nermesine yol amt. Arada eliler gidip geldi ve so
nunda taraflar, bir anlamaya vardlar. Buna gre; Mesut sul tan, Sel uk ah
da vel i aht olacakt; halife de I r ak vekili vastasyla ynetecekti; ayrca halife,
taraflardan anlamaya uyacaklar hususunda antlar ald, ittifaktan sonra hali
fe kendi yararna olan bu anlamadan faydalanmak iin hemen harekete geti ve
I r ak ynetmek iin vekiller atad. te yandan S e n c e r in Badat zerine y
rd haberinin yaylmas, ehirde sava hazrlklarnn hzlanmasna sebep ol
du. Sultan S e n c e r ise I rak Sel ukl u tahtna yeeni T u r u l u karmaya karar
vermi ve bu nedenle R eyden Hemedana gitmiti. O, Hemedanda iken Badat-
daki mttefikler de ehirden karak S en c er e doru ilerlediler. Balangta
halife, S en c er den korkarak bu sefere kmaktan vazgemiti. Ancak atabek
K ar aca Sak nin tehditleriyle o da mttefiklerin ardndan Badat tan ayrl
mt (25 Nisan 1132). Bu srada btn I r akda sultan Sencer adna okunan hut
beye so verilmiti. Bylece halife, artk siyas hkimiyetine kavutuunu aka
iln etti. Sultan Sencer ise bu ittifaka kar tedbirler almakta gecikmemi, I m a -
deddi n Zen gi yi Badat hneliine tayin, D bey s e de Hi l l eyi kta et
miti; ayrca onlara I r aka saldrmalar emrini verdi. Sencer , mttefiklerin
Badattan ayrldklarn haber ald zaman Hemedandan hareket etti. Bu sra
da melik T ur ul , kendisinden ayrlmt. Melik T ur ul , S en c er in salta
nat! kardei Mes u t a vereceini sanarak byle davranmt. Sen c e r , bylece
durumu anlad. Bunun zerine T u r u l un vezirini, Byk Hci b M ah-
SEL UK L U DE VL ETL E R TAR H 213
mut Kaa , emr Kuma ve Horasan emirlerinden bir gurubu ona gnderdi.
Bu heyet T ur ul un yanna gelerek, amcas S e n c e r in onu I r ak sultanl
na atadm, sultann veliahd olduunu ve lmnden sonra da Hor asann sahi
bi olacan sylediler. Bunun zerine T ur ul , sevincinden yere kapand ve
tekrar S en c er in yanma dnd. Ote yandan melik Mesut , ordusuyla nce
Dy Mer ce ulamt ki, sultan S e n c e r in kalabalk nc birlikleri onu kar
lad, Bunun zerine baarl olamayacan anlayan Mesut , Azer baycana dn
meye karar verdi. Sultan S e n c e r in beraberinde 100 bin atl bulunan byk
bir ordu vard. O, Mes u t un askerleriyle Azer baycana dnmek zere olduu
nu haber ald zaman yakalamak amacyla onlar gece-gndz hi durmadan iz
ledi. Nihayet iki taraf Di never yaknlarnda karlatlar. Mesut , halife
M s t er i d i bekledii iin savunma sava yapmaktayd. Sultan S e n c e r in
karsnda sava dzeni almas nedeniyle onunla savamaktan baka bir are kal
mamt. Sultan Sencer , ordusunun sa kanadna melik T ur ul , K umac
ve E m r i E m r a n yerletirmi, sol kanata ise bir gurup emrle Hrezmah
A t s z ] koymu, kendisi de 10 bin atlyla merkezde yer almt. Melik Mesut
ise sa kanadna K ar ac a Sak i l e emr K z 1 1 , sol kanadna da Bar an-
ku ( Y ar n k u ) , Bazdr , Y usuf avu ve teki emirleri yerletirmi
ti. Mes u t un ordusu 30 bin kiiden olumutu. Sava balad zaman atabek
K ar ac a, sultan Sen c er in, nnde fillerin de bulunduu merkez hattna sal
drd. K ar ac a, saldrya getii zaman melik T u r u 1ile Harezmah A t s z ,
onun gerisinde kald. Belki de S e n c e r, dzme bir geri ekilme taktiini uygu
latm, bylece K ar ac a Sak nin kuvvetlerini ember iine almlard. K a
r aca Sak , birka yerinden yaralanncaya kadar yiite savat ise de sava
sultan Senc er kazand (25 Mays 1132). Bunun zerine melik Mesut , sava
meydanndan kamak zorunda kald. Sultan Sencer , savatan sonra otana gi
derek tutsak alnan K a r a c a y huzuruna getirtti ve ona, Benimle savamakla
neyi elde edeceini umuyordun? dedi. Atabek K a r a c a da Ben seni ldrp
bask altna alacam birini sultan yapmay umuyordum cevabn verdi. Bunun
zerine Sencer , onu ldrtt. Sencer , daha sonra Mes u t a haber gnde
rip yanma ard. Melik M e s u t , bu arya uymu, S e n c e r de onu grnce
kucaklayp pm ve iyi davranm, ancak kendisine isyan ettii iin de azarla
mt. Mesut , daha sonra tekrar kendi blgesi olan Genceye gnderildi. Sen
cer , melik T u r u l u I rak Sel ukl ul ar tahtna kard ve btn lkede onun
adna hutbe okuttu. Ayrca E bu l k as m D er g z i n yi de ona vezir atad.
Sultan Sencer , I rak Sel ukl u Devl eti nin ilerini bylece dzenledikten sonra
Hor asana dnd ve Temmuz/Austos 1132de Ni abur a ulat.
I rak Sel ukl u Dev eti nde yeni olaylar
Sultan Sencer , I rak Sel ukl u Devl eti nin ilerini dzene koymasna ramen
Horasana dndkten sonra randaki taht mcadelesi yeniden balad. Sultan T u
r u l a kar ilk isyan eden yeeni Davut oldu. Ancak T ur ul , Hemedan civa
214 AL SEV M-ERDOAN MER L
rndaki savata D av u t u malup etti (Temmuz 1132). Davut ve atabek
Ak sungur Ahmedi l , bu yenilgiden sonra Badata gittiler. te yandan da
Azer baycanda bulunan melik Mesut , D av u t un malup olarak Badata git
tiini haber alnca kendisi de oraya yneldi. 0, Badata yaklanca Davut , ken
disini karlad ve atndan inip ona hrmet etti. Sonra ikisi birlikte Badata
girdiler. Mesut , bu ehirde sultanlk sarayna giderek hutbenin kendi adna
okunmasn istedi (Aralk 1132/Ocak 1133) ve bu, yerine getirildi. Badatta hutbe,
nce Mesut , sonra da D a v u t adna okundu. Bu iki Sel ukl u meliki halifenin
huzuruna ktlar. Burada Mesut , Davut ve halife, yeni bir ittifak yaptlar.
Bir nceki senaryo yeniden yazlyordu. Melik T u r u l a kar oluturulan bu
ittifak, aslnda onu sultan atayan S e n c e r e kar idi.
Melik Mesut , daha sonra kardei T ur ul ile savamak zere Hemedana
gitti. Sultan T ur ul , onun yaklatn haber alnca derhal harekete geti. ki
taraf arasnda leye kadar sren sava kaybeden T ur ul , sultan S e n c e r in
hkimiyet alan iindeki Rey ehrine gitti. Mesut ise I r ak Sel ukl ul ar nn ba
kenti Hemedan elegeirdifHaziran 1133). Bu iki karde arasndaki mcadele bir
sre daha ve M e s u t lehine devam etti(Bk. I rak Sel ukl ul ar ). Nihayet sultan T u
r ul , kardei M e s u t ile Kazvi n yrelerinde tekrar karlatlar. Bu srada baz
emrler, T u r u l un saflarna getiler. Yannda az sayda asker kalan Mesut
malup oldu (Temmuz 1134) ve Badata gitmek zorunda kald. Ayrca sultan T u
r ul , emr K ar asu n gu r uda melik D a v u t ile savaa gnderdi. K ar asun-
g u r un D av u t u bozguna uratmas sonucunda T u r u l un saltanat sa
lamlam oldu.; ancak T ur ul , kardei Mes u t a kar yeni bir sefer hazrl
iinde iken ld(24 Ekim 1134). Bunun zerine melik Mesut , derhal Hemedana
gitti. Daha ne yapacaklarna karar vermemi olan emrler, onun evresinde top
landlar, Mesut , Hemedan elegeirdi, halk da ona itaat etmiti. Bylece M e
sut, oktan beri zledii sultanla sahip oldu veE nui r van bi n H a l i d i
de vezir atad. Sultan Sencer , bunun zerine batya yeni bir sefere gerek duy
mam, Mes u t a bir mektup yollayarak J rafc Sel ukl u Devl eti nde huzursuz
luk karan P or suk ol u P or suk , K z l ve B ar ank u gibi emirlerin
ldrlmesini ve balarnn kendisine gnderilmesini istedi. Fakat Mesut , Sen
c er in bu emrini yerine getirmedii gibi, onun mektubunu da ad geen emirle
re gstererek onlar kendisine balamaya almt.
I rak Sel ukl u Devl eti nde bu olaylar cereyan etmekte iken, sultan Sen c er e
bal bir gurup asker, emr E r k u un komutasnda harekete geerek Hor asan
da Batm l eri n elinde bulunan Gi rdkh kalesini kuatt. Sel ukl u askerlerinin uzun
sren kuatmalar sonucunda ierdeki Batm l er , ok zor durumda kaldlar. Kale
elegemek zere iken emr E r k u kuatmay terketti. Rivayete gre, Batm l er,
E r k u a pek ok para ve deerli mcevherler gndermi, o da kuatmadan vaz
gemiti (1133/1134). te yandan halife Mst er i d ile Mesut arasnda ortaya
kan anlamazlk bym, kendisine katlan emirlerin kkrtmasyla halife, M e
su t a kar bir sefere kmaa karar vermiti. M st er i d, harekete geme
SELUKL U DEVL ETL E R TAR H 215
den nce Badatta sultan Mesut adna okunan hutbeye son vererek yerine, sultan
Sencer ile D a v u t adna hutbe okutmaya balad. Sonuta sultan Mesut yneti
mindeki Sel ukl u ordusuyla halifelik kuvvetleri arasnda Hemedan yresindeki
Day Mer gde yaplan sava sultan Mesut kazand(24 Haziran 1135). Ancak bu
bir savatan ok, ufak apta bir atma grnmnde idi. Halife, ordusunda bu
lunan Trk askerlerinin sultan Mes u t un tarafna gemesiyle, sava kaybetmi
ve tutsak alnmt. Sultan Mesut , hrmetle muamele ettii halife M st er i d i
yanna alarak yeeni D av u t a kar yrd(Temmuz/Austos 1135). Sultan M e -
sut ve halife, Mer agaya iki fersah uzaklkta bir yerde konakladlar. Bu srada
sultan Sencer , Mes u t a haber gndererek halife iin bir saltanat adr ve
iine bir taht koymasn, atalarnn bu hanedana uygulaya geldikleri tre gerein
ce ve hizmet olmak zere kendisiyle birlikte btn kumandanlarn gai ye ta
masn emretmiti. Mesut , sultan S e n c e r 5in bu isteini yerine getirerek halife
ile anlamt (Bk. I rak Sel ukl ul ar ). Halife M st er i d, Badata dnme ha
zrl iinde iken Mes u t un ordughna sultan S en c er den grevi gizli tutu
lan bir eli heyeti daha geldi. Sultan M e s u t ve halk, eliyi karlamaa ktlar.
Halifenin adr ordughtan ayr bir yerde bulunuyordu ve yannda birka mu
hafz kalmt. Bu srada Batm l er den kk bir gurup, halifenin adrna gire
rek ikence yaptktan sonra onu ldrdler (29 Austos 1135). Daha sonra yetien
Sel ukl u askerleri, Batm l er den bir ksmn ldrmler, tekiler ise kap kur
tulmutu. Kaynaklardan bir ksm, halifeyi sultan S e n c e r in ldrtt gr
ndedirler.
Sultan Sencer i n Gazne seferi
Gazne sultan B ehr amah, 1119-1134 yllar arasnda sakin ve refah iin
de bir saltanat srd. 1134ten sonra B eh r amah , sultan S e n c e r in itaa-
tndan km ve daha nce demei kararlatrd 250 bin altn dememiti.
Ayrca sultan S en c er e onun halka kt davrand ve mallarna el koyduu
bildirildi. Sultan Sencer , Austos/Eyll 1135de Mer vden harekete geerek Gaz-
neye doru ilerledi. Sel ukl u ordusu, Bst ehrine ulat zaman k bastrd,
erzak ve atlara yem bulmakla glk ekildi. Bu nedenle askerler, sultan Sen
c er e ikayette bulundular. Fakat Senc er , onlarn bu ikayetlerini dinlemedi.
B eh r amah da muhtemelen kn sert gemesi sebebiyle sultan S e n c e r in
gelebileceini dnmemi ve sava hazrl yapmamt. O, sultan S e n c e r in
Gazne yrelerine ulatn haber alnca endieye kaplp ona eliler gndererek
itaatsiz davranndan dolay zr diledi. Bunun zerine Sencer , ilerigelen emir
lerinden Mu k ar r eb C ev h er i ona gnderdi. Sultan, cevab mektubunda
eer huzuruna gelir ve itaat ederse kendisini affedeceini bildiriyordu. B eh
r amah, gelen eliye sultan S e n c e r in verecei hkmlere boyun eymeye
hazr olduunu bildirdi. Ertesi gn Sencer , trenle onu karlamaya kt.
Behr amah, Sencer ve tren alayn grnce geri dnerek kat. O, S e n -
c e r in kendisini yakalayp lkesini elegeireceini sanyor ve kurtulacana inan
216
AL SEV M-ERDOAN MER L
myordu. B ehr amah, Gaznede de durmam ve beraberindekilerle Hi ndi stana
ynelmiti. Sultan S e n c e r , bu olaydan sonra hibir direnile karlamadan Gaz
neye girdi ve B eh r amah n btn hzinesine ve servetine el koydu. Ayrca
B eh r amah ada bir mektup yazarak yapt hareketi knad ve lkesinde gz
olmadna ant iti; B ehr amah ise ona verdii cevapta zr dilemi susuz
olduu ve korktuu iin huzuruna gelemediini syleyerek, kendisi hakknda tek
rar tevecch gstermesi iin yalvarmt. Sultan Sencer , B eh r amah m i
tenliine inanm ve Gaznel i l er Devl eti nin ynetimini tekrar ona vermiti. Daha
sonra Sencer , Hor asana dnmek zere Gazneden ayrld ve Kasm/Aralk
1135de Bel h ehrine geldi.
Abbas Hal ifel eri ve Sel ukl ul ar
Mst er i d ldrlnce yerine olu E b C af er Mansur , halife oldu
ve ona Rai t Bi l l ah lakab verildi (8 Eyll 1135). Yeni halife R a i t de sultan M e
su t a kar dmanca bir tavr taknd. Daha sonra melik Davut , I m a d e d -
di n Zengi ve baz byk emrler, Badata gelerek halife ile birletiler ve sultan
Mesut aleyhinde bir ittifak yaptlar. Bu ittifak sonucunda Badatta sultan S e n -
cer ve Mesu t un adlar hutbeden karlarak melik Davut adna hutbe okun
du. Bylece Mes u t un seleflerine yaatt zor anlar, bu kez, onun bana geldi,
istekler hep ayn idi. Sel ukl u melikleri, I rak tahtn elegeirmek, emrler ise za
yf bir sultana hkmetmek istiyorlard. Sultan Mesut , kendisine kar giriilen
bu hareket zerine, Badat kuatmak gereini duymu, halife de Z e n g i ile Mu
sul a kamak zorunda kalmt. ok gemeden sultan Mesut , Badata girdi,
kadlar ve fakihlerden alnan fetva ile R a i t halifelikten azledildi, yerine R a
i t in amcas E b Abdu l l ah Muhammed bi n Must az hi r oturtuldu
ve ona el -Muktef l i -Emr i l l h lakab verildi (18 Austos 1136). Bir sre sonra sul
tan Sencer de Mes u t a haber gndererek ondan yeni halifeye kendi adna
bi at etmesini istedi, o da bunu yerine getirdi (1137).
Sultan Sencer i n bi r i nci Hrezm seferi
Sel ukl ul ar n Hrezm blgesi valisi K ut beddi n Muhammed, btn y
neticilii sresince S en c er e bal kalmt. Onun 1128de lmyle olu A t
s z, sultan S e n c e r in izniyle Hr ezmah oldu. At s z da balangta babas
gibi sultan S en c er e sadakatle bal idi; hatt o, bir sre sultan S e n c e r in
yannda kalm ve byk hizmetlerde bulunmutu. Onun sultan S en c er e yap
t hizmetlerin en nemlilerinden biri, Karahanl l ar zerine yaplan seferde ger
eklemiti (Bu sefer iin bk. Sultan S e n c e r in Karahanl l ara kar seferi). Bir
rivayete gre, bu seferde av yerinde yeni hizmete alnm olan bir gurup asker
ve kle, sultan ortadan kaldrmak iin anlatlar. O gn At s z , av yerinde de
ildi. leye doru uykudan uyannca at isteyip son sratle, sultann bulunduu
yere doru yol ald. O, oraya gelmeden nce asiler, sultan sktrm ve onun ha
yat byk bir tehlikeye girmiti. At s z , yetiip sultan kurtarnca Sencer ,
SEL UK L U DEVL ETL E R TAR H 217
Durumumu nasl rendin? diye sordu. Buna A t s z , Ryamda sizin tehli
kede olduunuzu grdm ve hi vakit kaybetmeden geldim cevabn verdi. Bu
ve buna benzer olaylar yznden A t s z n yldz parlad. Gnden gne gc
ne g katld. Sultann ona kar duyduu ar sevgi ve gven sebebiyle, dier
melik ve emirler onu kskanmaya baladlar. Hatt ok gemeden onlar, suikast
d zenleyip onu ortadan kaldrmay planladlar. Onlarn sultan kendi aleyhine
kkrttklarn tespit eden A t s z , korkuya kaplarak lkesine dnmek iin izin
istedi. ok gemeden lkesine dnen A t s z , daha sonra Cend ve Mang l ak gibi
asker bakmdan nemli yerleri elegeirerek nfuz ve kudretini artrd. Onun izin
almadan giritii bu hareket, blgeyi kfirlere kar savunan Msl manl ar l
drmesi, ayrca bamszlk kazanmak eiliminde olduunu gstermesi zerine
sultan S en cer , Hr ezme bi r sefer dzenlemek zorunda kald. ok gemeden
sultan S en cer , Eyll/Ekim 1138de ordusuyla Bel hden ayrlarak Hr ezme y
rd. Bunun zerine A t s z , gerekli nlemleri ald ve Gr gen ehrinin 30 fer
sah gneyinde bulunan Hezresb kalesine yakn bir yerde savunmaya geti; ayrca
Sel ukl u ordusunun hareketine engel olmak iin de su bendlerini aarak araziyi
bataklk hale getirdi, i ki taraf arasndaki savata, A t s z n komutasndaki H-
rezml i askerler, Sel ukl u ordusuna kar koyamayarak daldlar(15 Kasm 1138).
Hr ezm ordusu, l ve tutsak olmak zere 10 bine yakn kayp vermiti. Tutsak
almanlar arasnda A t s z m olu A 111 da vard. S e n c e r in huzuruna geti
rilen A 111 hemen ldrld. Bundan sonra S en cer , Hr ezmde hkimiyetini
kabul ettirdi ve bu blgeyi yeeni S l ey ma n a h n ynetimine vererek Mer ve
dnd (ubat 1139). Ayrca S l ey ma n a h m yanma vezir, atabek ve lacip
atad.
S l ey ma n a h m Hr ezmdeki yneticilii ksa srd. S en cer , Hor a
sana dnmek zere Hr ezmden ayrlnca A t s z , bunu frsat bilerek tekrar or
taya kt. te yandan Hrezm halk da Sel ukl u askerlerinden pek holanmamt,
bu bakmdan A t s z , geri dnnce halk, Hr ezme yeniden hkim olmas iin
ona yardm etti. S l ey man ah , A t s z a kar koyamayacam anlaynca ya-
nmdakilerle birlikte Hr ezmden ayrlarak amcas sultan S e n c e r in yanna dn
d. A t s z ise ok gemeden savunmadan saldrya geti ve Buhar aya hcum
ederek orada bulunan S en c er i n valisi Zen gi bi n A l i yi ldrtt ve kale
yi de yktrtt (1139-1140). Daha sonra Karah tayl ar n Maver annehr de grn
mesi zerine A t s z , tekrar sultan S e n c e r e tbi olmak zorunda kald(Mays
1141). Bu olaylar srasnda sultan S e n c e r in nedi ml er i nden M u k a r r eb C ev
h er , n plana kmt. Rey ehri de C e v h e r in ktalar arasnda olup, bu eh
ri yneten A b b a s da onun bir memlk idi. Bat n l erden bir grup, kadn klna
girerek ondan yardm istemek bahanesiyle yanma sokulmular ve ok gemeden
C e v h e r i baklayp ldrmlerdi (1139/1140). Ancak onu gizlice Bat n l erl e
anlaan sultan S en c er i n ldrtt de ifade edilmitir. Bunun sebebi deCev-
h e r in ok kuvvetlenmesi ve hizmetinde, 30 bine yaklak Sel ukl u askerinin
bulunmas idi. Rey valisi A b b a s , efendisi ldrlnce asker toplayp Batm l er
218 AL SEV M-ERDOAN MER L
zerine yrd ve onlardan pek ok kiiyi ldrd. Rivayete gre A b b a s , bun
larn kafalarndan Reyde bir minare yaptrm, mezzinler de buraya kp ezan
okumulard.
Katvan sava
Sultan S en cer devrinde doudan batya doru yaylan Karah tayl ar, kendi
lerine engel olmaya alan Karahanl hkmdar M ah mu t bi n M u h a m
med i Hocend yaknlarnda malup ettiler (Mays/Haziran 1137). Bu malubiyet
sonunda Maver annehr halk ok zor durumda ve korku iinde kalmt. ok
gemeden, bu kez, Karahanl hkmdar M ahmut ile kendisine bal Trk Kar
l ukl ar arasnda anlamazlk kt, bunun zerine M ah mu t , sultan S en c er -
den yardm istedi. Sulta S en cer , hemen ordu hazrlad ve bu amala Horasan
emirleri, Si stan, Gur, Gazne ve Mazenderan hkmdarlar da Sel ukl u ordusuna
katldlar. S en cer , 100 bin kiilik kalabalk ordusuyla Karl ukl ar zerine yr
d. Ordunun hazrlklar ve teftii alt ay srmt. Bu srada Semerkant civa
rnda sakin bir hayat sren ve hayvanclkla uraan Karl ukl ar, Sel ukl u emir
lerinin kendilerini bask altnda tutmas zerine S en c er e adam gnderdiler
ve gven iinde yaamalar iin ona 5 bin deve, 5 bin at ve 50 bin koyun hediye
edeceklerini bildirdiler. Ancak onlar, bu istekleri kabul edilmeyince Karah tay-
l ardan G r H a n a bavurdular ve onlar, Sel ukl u lkesine saldr iin kkrt
tlar. Bunun zerine G r H an , sultan S en c er e mektup yazarak Karl uk
Trkl eri iin efaat diledi ve onlar affetmesini istedi. Fakat S en cer , bu istei
kabul etmedii gibi, G r H a n a yazd mektupta onu I sl ami yete davet etti. O,
ayrca bu mektubunda, kendine ok gvenerek G r H a n tehdit etti, askerle
rinin okluu ve zellikleriyle vnd ve onlarn eitli silhlarla nasl savat
n abartmal bir biimde anlatt. O, bunu u szlerle ifade etti: Onlar, attklar
oklarla bir kl bile ikiye ayrrlar. S e n c e r in veziri T ahi r bi n F a h r l
m l k , byle bir mektubun yazlmasna kar kmasna ramen S en cer , onu
dinlemeyerek mektubu gnderdi. Mektup, G r H a n a okunduu zaman o, mek
tubu getiren elinin sakalnn yolunmasn emretti, sonra eliye bir ine verip
sakalnn bir kln ikiye ayrmasn nerdi. Eli, bunu gerekletiremeyince
G r H an , Sen ineyle bile bir kl ikiye ayrmaktan acizsin, tekiler kl okla
nasl ikiye ayrabilir? demitir. Bu arada G r H a n da sefer hazrlklarna ba
lad; yannda i n, Trk, H tay ve teki kavimlerden oluan 100 bin kiilik byk
bir ordu vard; hazrlklarn tamamladktan sonra da sultan S e n c e r in zeri
ne yrd, i ki ordu, Katvan bozkrnda karlat ve deta iki byk deniz gi
biydiler. G r H an komutasndaki Karah tayl ar, Sel ukl u ordusunu sardlar.
Sel ukl u ordusunun sa kanadnda emr K u m a , sol kanatmda ise Si stan hki
mi E bu l f a z l vard; sultan S e n c e r ise merkezde yer almt Karah tayl ar, sa
vata Sel ukl u ordusunu Der gama kadar srdler. S e n c e r in asker ve
kumandanlar arasnda E b u l f a z l dan daha iyi savaan yoktu. Sonunda Sel ukl u
ordusu, ar bir yenilgiye urad ve 30 bin kayp verdi(9 Eyll 1141). Sultan Sen-
SELUK L U DEVL ETL E R TAR H 219
c e r in yannda az sayda asker kalmt. E b u l f a z l , S e n c e r e Dman as
kerleri bizi kuatt, sen kurtulmann aresine bak, etri n altnda ben duraym
diyerek onun kamasn salad. E b u l f a z l , sultan sanlarak Karah tayl ar ta
rafndan tutsak alnd. S en cer , yannda bulunan 300 atl ile kamay baard.
O, kaarken G r H a n n bulunduu yerin yaknndan gemeye mecbur idi.
G r H an , onu tand ise de yakalatmak iin emir vermedi. Bu davrannn se
bebi sorulunca Kaann yolunu kesmek, onu mitsiz bir savaa zorlamaktr, Ha
yatndan mit kesen bir adam ise artk akbetini hi dnmez, znt ve yapt
fedakrlkla, ok kere zafer kazanr dedi. Karah tayl ara tutsak olanlar arasn
da S e n c e r in ei T er k en H at u n ile emr K u m a ve olu da vard. Bir yl
sonra T er k en H at u n , 500 bin, emr K u m a ise 100 bin altn diyet karl
nda serbest brakldlar. G r H an , E b u l f a z l iin de Byle yiit bir ada
m ldrmek doru deildir diyerek serbest brakmt. Sultan S en cer , sava
meydanndan kurtulduu srada yannda 15 adam kalmt. O, nce llere do
ru yneldi, bulduu bir Trkmen klavuzu vastasyla Bel h taraflarna gitti, son
ra da Ti r mi ze geldi. Bylece o, Ceyhun nehri tesindeki topraklarn kaybetti,
Trki stan da ilk kez putperest bir kavmin hkimiyeti altna girdi.
Sultan Sencer in i ki nci Hrezm seferi
S e n c e r in bu yenilgi haberini alan Hr ezmah A t s z , bu durumdan ya
rarlanarak Sel ukl ul ara ait yerleri zaptetmek iin sratle harekete geti. Onun
ilk dura Serahs ehri idi (Ekim 1141). A t s z , bu ehre ulat zaman devrin
byk din bilgini E b M u h a mmed Zi y a d tarafndan karland. A t s z ,
ona byk sayg gsterdi ve oradan S e n c e r in bakenti Mer ve yneldi. Onu,
burada, nce yine bir din bilgini olan A h met B h er z karlad. A h met B -
h er z , A t s z n yanma giderek Mer v halkna dokunulmamasn istedi. A t
s z , onun bu nerisini kabul etti ve ehrin dnda konaklad. Ayrca belki de
baz konular grmek iin f ak i h E b u l f a z l K i r man ile ehrin ilerige-
I enlerini ard. Bu srada Mer vde meydana gelen bir olay, durumun deimesi
ne sebep oldu. Halk, ehirde bulunan Hr ezmahn adamlarn ldrm, bir
ksmn ehir dna srerek kaplar kapatm ve savunmaya hazrlanmt. A t
s z , onlar ile savaarak zorla Mer ve girip, halktan pek ok kiiyi ldrd (20
Ekim 1141). ldrlenler arasnda afi i fakihi br a h i m Mer vess , bilgin
A l i bi n M u h a mmed , bu olaya sebep olanlarn banda gelen er i f A l i
bi n I shak M u s ev bulunuyordu. A t s z , Mer vi elegeirip, S e n c e r in tah
tna oturdu ve sonra Hr ezme dnd. Ancak o, ok sayda bilgini de beraberinde
gtrmt. Bunlar arasnda E bu l f a z l K i r ma n , E b M an s u r A bba-
d , E b M u h a mmed H a r ak gibi deerli ahsiyetler vard. Ayrca sultan
S e n c e r in hzinesinden kymetli mcevherler sandklarda Hr ezme nakledil
miti. Mer vin yamalanmas srasnda saray ktphanesindeki kitaplar da kay
bolmutu. Hrezmah A t s z , bi r sre sonra Ni abur a gitti (Nisan/Mays 1142).
ehrin bilginlerinden oluan bir gurup onu karlamaya karak ehir halkna
22
AL SEV M-ERDOAN MER L
Ni abur dak gibi davranmamasn istediler. O, bu ricay kabul ettikten sonra
yaynlad bir bildiride, Ni aburl ul ar n ehrin tahribine ve halkn ldrlme
sine sebep olmamalarn nermiti. A t s z , ayrca ehirde sultan S e n c e r
in adamlarna ait mallarn aratrlp tespit edilmesini istedi ve ok gemeden
de bunlara el koydu. Bundan baka o, sultan S en cer adna okunmakta olan hut
beyi, kendi adna deitirdi(28 Mays 1142). Hati pl er, bu olay gerekletirdikleri
ve Hrezmah adna hutbe okuduklar zaman, uau yllar S e n cer ' in adm duy
maya alm olan halk, barp armaya balad. Neredeyse Mer vdeki olaylar
burada da yaanmak zere idi ki, dengeli kimseler, bu sonucu dnerek halkn
byle davranmasn engellediler. Ancak ehirdeki huzursuzluk, bir trl dinme
mi, nihayet ok gemeden A t s z adna okunan hutbe, yeniden S en cer adna
okunmaa balamt (Temmuz 1142 sonu). A t s z , Ni abur da iken Bey hak a bal
yerlere asker gndererek buralar yamalatt ve daha sonra Hr ezme dnd. Sul
tan S en cer ise Maver annehr de bulunan Karah tayl arm Hrezm ve Hor asann
teki ehirlerine yakn olmalarndan ekinerek bir sre A t s z ile savaa giri
memitir. Bir sre sonra sultan S en cer , Mer ve dnd ve A t s z n yaptklar
nn cn almaa karar vererek asker toplad ve Hrezm zerine yrd. Bunun
zerine A t s z , askerleriyle Grgen (veya Hezresb) kalesine ekildi. S en cer ,
ehrin surlarn emrler arasnda bltrd; uzun sren bir kuatma sonunda
Sel ukl u askerleri, bi r ara ehre girdilerse de emrler arasndaki ekimeden ya
rarlanan A t s z , onlar tekrar surlarn gerisine atmay baard. Sultan S en cer ,
ehrin salam v eA t s z n da duruma hkim olduunu grnce Mer ve dnme
ye karar verdi. Hrezmah A t s z ise Sel ukl u kuvvetleriyle mcadelede g ve
kuvvetini yitirdi. Bu sebeple eliler gndererek sultana eskiden olduu gibi ita
at etmeyi nerdi. Sultan S e n c e r in bunu kabul etmesi zerine A t s z , Mer v
hzinesinden alm olduu mcevherat sandklarn, mhrl olduu halde, S e n -
c e r e geri verdi. Bu anlamadan sonra sultan, Mer ve dnd (1143/1144).
Suttun SecerMn nc Hrezm seferi
Hrezmah A t s z , isyankr tutumundan bir trl vazgemek isteinde de
ildi. Sultan S en cer , onu kontrol altnda tutmak iin devrin tannm airlerin
den edip S b i r i eli olarak ona gnderdi. Onun Hr ezmdc bulunduu srada
s z , Hrezm in serseri tifesinden iki kiiyi sultan S e n c c r i ldrtmek iin
satm alarak Mer ve gnderdi. Edip S b i r , bu durumu renince bu iki kiralk
kiinin tasvirlerini bir kada yazp, yal bir kadnn ayakkabsna gizleyerek sul
tana yollad. Mektubu alan sultan, Mert;de bu adamlarn arayp bulunmas iin
emir verdi. Grevliler, iki kiiyi bir meyhanede bularak ldrdler. Fakat A t s t z ,
suikast plannn gereklememesinde S b i r in rol olduunu rendii zaman
onu Ceyhun nehrine attrarak bodurdu. Sultan S encer , elisinin ldrlmesi
zerine nc Hrezm seferine kmaya karar verdi. O, Ekim/Kasm 1147de tek
rar Hr ezm seferine kt ve Hezresb kalesini kuatt. Bu kuatma srasnda bir
asker, S e n c e r in hizmetinde bulunan ir E n v e r nin yazd iki beyti bir
okun ucuna takarak kaleye att:
SELUK L U DEVL ETL E R TAR H 221
Ey h , btn yer yz l kesi seni n say l r,
Ci han n devl eti ve i kbal i seni n el i ndedi r,
Bugn, bi r haml e yapar ak Hezr esbi al ,
Yar n Hr ezm ve yz hezr esp (100 bi n at) seni n ol acakt r.
Bu iire cevap olarak da Hezr esbde bulunan devrin tannm irlerinden
R e i d d d i n V a t v a t mu iirini, ayn ekilde okun ucunda kaleden dar
frlattlar:
Ey h , seni n hasm n kahraman R s t em de ol sa,
Hezr esbden bi r eek bi l e al amaz.
Nihayet sultan S en cer , iki aylk bi r kuatmadan sonra Hezr esb kalesini
ele geirerek bakent Gr gene doru ilerledi. S en cer , R e i d d d i n Va t -
v a t n kendisi hakknda syledii szler ve iirlerden dolay ele geirdiinde ou
yedi paraya ayracana dair ant imiti. B nedenle onu arayp bulmalar konu
sunda ok titiz davranyor ve getii yerlerde hergn tellallar bartyordu. Va t -
v a t , bu durum karsnda bir yere snmak ve saklanmak zorunda kalyordu.
Ancak o, kamakla kurtulamayacan anlaynca, gizlice Sel ukl u byklerine yak
lamay denedi. Fakat onlarn hibirisi S e n c e r in gazabn bildiklerinden ona
araclk etme sorumluluunu zerine almad. Sonunda Sel ukl u Devl eti ilerige-
lenlerinden M n t eci b d d i n B edi l k t i b e snmaktan baka are bu
lamad. Ertesi gn M n t ec i b d d i n , sultann da hazr bulunduu bir di van
toplants yapt. Sabah namaz vakti gelince toplantda bulunanlar namaz iin da
ldlar. Namazdan sonra, lke sorunlar hakknda M n t ec i b d d i n i n g
rlerini alrken konu bir ara V a t v a t a geldi; M n t eci b d d i n , ayaa kalkt
ve sultana Sizden bir ey istesem yapar msnz? diye sordu. Sultan da bu vuru
ya hi dnmeden yaparm cevabn verince, M n t ec i b d d i n , Vat vat
zayf ve kk bir ku, o yediye blnmeye dayanamaz. Emredin de ikiye blnsn'
dedi. Bu sze S en cer , kahkahalarla gld ve V at v a t m cann balad.
Sultan S en cer , Hrezm kaplarna ulat zaman, yiyecei ve giyeceini cey
lan eti ve derisinden salad sylenen h u p adndaki bir zhid, sultann
huzuruna geldi. Her ikisi arasndaki sohbet srasnda zahidin verdii gzel t
ler yznden sultan, ehir halkn balad. A t s z da bu durumdan yararlan
m v eS en cer e bir eliyle deerli hediyeler gndererek ondan zr dilemiti.
Sultan, nc kez onu affetti. Ancak affetmesinin artlarndan biri, A t s z m
Ceyhun sahiline gelerek herkesin iinde ona balln gstermesiydi. A t s i z , 2
Haziran 1148de kararlatrlan yere geldi ise de atndan inmeden S e n c e r e itaat
ettiini duyurdu ve sultan konaklad yerden ayrlmadan da oray terketti. S en
cer , her ne kadar anlama artlarna uymayan A t s z n bu saygszlna kz-
dysa da daha nce onu affettii iin ona herhangi birey yapmad. Sultan, bu
olaydan sonra Hor asana dnd ve muhtemelen A t s z n yeniden isyana kalk
masn nlemek iin de ona hediyeler gnderdi. A t s z da Sel ukl u sul tan n n
elisine iyi davranm ve ayn ekilde karlk vererek hediyeler yollamt.
222 AL SEV M-ERDOAN MER L
Katvan savandan sonra Sencer in Bal siyaseti
Sultan S en cer , Katvan savandan sonra Karah tayl ar n batya doru iler
leyebileceini dnerek hazrlklar yapmt. O, I rak Sel ukl u sultan M es u t a
bir eli gnderip, babas sultan M u h a mmed T apar zamannda olduu gi
bi, Rey ehri ve ayn durumdaki yerlere serbeste hareket etmesine izin verdiini
bildiriyordu. Ayrca ordusuyla beraber herhangi bi r tehlike annda harekete ge
ebilmesi iin Rey ehrinde beklemesini emretti. Muhtemelen bu emri yerine
getirmek grevini stlenen Rey valisi A b b a s , askerleriyle Badat'a gitti. Orada
yaplan grmelerden sonra sultan M e s u t da amcas S e n c e r in emrine uya
rak R eye gitti (1141/1142). Ancak Karah tayl arm batya doru ilerlemedikleri an
laldndan sultan M es u t geriye dnm, daha sonra Sel ukl u emirlerinin
ynetimi altna girmiti (Bk. I rak Sel ukl ul ar ). Onu en son etkileyen kii, H as
B ey B el en ger adl bir emr idi. Sultan S en cer , bi r eli gndererek sul
tan M e s u t un onu nemli makamlara geirmesini knad ve yanndan
uzaklatrmasn istedi. Ayrca eer bunu yerine getirmezse zerine yryp
kendisini tahtndan uzaklatracan bildirerek tehdit etti. Fakat sultan M esut ,
oyalayc ifadeler kullanarak amcasnn emrini bi r trl yerine getirmiyordu. Bu
nun zerine sultan S en cer , Rey zerine yrd. M es u t , nce onun yanma
gitmek niyetinde deildi, ancak devlet adamlarndan er ef ed d n G r db -
z , Sen, S e n c e r in evlad yerindesin, ocuklar babalarna hrmet etmekle
mutluluk bulurlar dedi. Bunun zerine sultan M e s u t da amcasnn R eye gel
diini duyunca yanna gidip verdii izahatla ve binbir glkle S en c er i sa
kinletirmeyi baard. Sultan S en cer , onun verdii bilgilerden tatmin olarak
Hor asana dnd (1150 k).
Sel ukl u-Gurl u i li ki l eri
S en c er i n Katvandaki yenilgisinden sonra Gurl ul ar, Her at alm ve Bel he
kadar ilerlemilerdi(1147). Gurl ul ara engel olmaya alan Sel ukl u kumandan
larndan emr K u m a c da yapt savata malup oldu. Bu olay srasnda Her at
halk, Gurl ul ara mektup yazarak ehri teslim etmek istemilerdi. Gur hkmda
r S ey f ed d i n S ur (1146-1149) onlara iyi davranm ve adaletle muamele et
miti; hatt o, sultan S e n c e r e bal olduunu ve itaat ettiini bildirmiti. Daha
sonra Gurl ul arl a Gaznel i l er arasnda byk bir mcadele balad. Sonuta Gur
hkmdar A l eddi n H s eyi n (1149-1161), Gazneyi hcumla zaptetti ve ehri
tahrip ederek halk kltan geirdi. Gazne, yedi gn yedi gece atee verildi(1151).
A l ed d i n H s ey i n , bu davran sebebiyle tarihlerde Ci hansz (Dnyay
yakan) lakabyla anld. Ancak o, Gazneyi elinde tutamad, nk sultan S en
cer , onu batdan tehdit etmekte idi. Bu sebeple A l ed d i n , G u r a ekildi
ve bu dn srasnda Gaznel i l eri n byk yerleim merkezlerinden biri olan Bst
ehri de onun gazabna urad. Ayrca A l eddi n H s ey i n , yllk vergiyi gn
dermemi, tbilik art olarak sultan S e n c e r i ylda bir kez ziyaret etmeyerek
bamszlk ilan etmi ve Her i Ruda kadar ilerlemiti. Bu arada Her at kta sahibi
SEL UK L U DEVL ETL E R TAR H 223
ve sultann Em r -i Hci bi olan A l i et r d eA l ed d i n H s ey i n ile bi r
lemiti. Gur l ul ar m bu ekilde kuvvetlenmesi ve Sel ukl u Devl eti ne kar d
manca bi r tavr taknmas zerine sultan S en cer , Gur blgesine bir sefer
dzenlemek zorunda kald. Bu sefere sultann davetiyle Si stan emri T aced-
d n E b u l f a z l da katlmt. Nihayet iki taraf, Her at yaknnda Nb denilen
yerde karlatlar. Bu savata sultan S en cer , A l e d d i n i kesin bir ekilde
malup ederek onu ve A l i e t r yi tutsak ald (Haziran 1152). Sultan S en
cer , itaatsizlikte bulunan A l i e t r ni n bayrann altnda iki paraya
ayrlmasn emretti. Sultan S en cer , A l e d d i n i huzuruna getirtip ona,
Eer sen galip gelseydin bana ne yapardn? dedi. A l ed d i n , gm (bir ri
vayete gre de altn) zincir kard ve ite bununla seni balar ve F ruzkuha
gnderirdim diye cevap verdi. Sultan S en cer de onun ayn ekilde zincirler
ile balanmasn emretti, daha sonra A l ed d i n , Mer v e gtrld. S en cer ,
zekasyla nl olan A l e d d n i nedimleri arasna katt. Bir sre sonra bi r
len srasnda A l ed d n syledii iki beyitle S e n c e r e kendisini affettirmi-
ti. S en cer , ona tekrar Gur un ynetimini vererek lkesine gnderdi.
Sultan Sencer ve Ouzl ar
Katvan savanda Karah tayl arl a beraber olan Ouzl ar, daha sonra Semerkant-
Ceyhun nehri arasndaki bir sahaya yerlemilerdi. Onlar bir sre sonra Bel h ehri
civarnda grldler ve Huttel n otlaklarnda konar-ger bir ekilde yaayarak
hayvanclkla uratlar. Ouzl ar, Sel ukl u Devl eti n n nfuz sahas iinde bulun
malarna ramen yar-bamsz bi r hayat sryorlar ve sultan S e n c e r in mut
fana ylda 24.000 ba koyunu vergi olarak dyorlard. Sel ukl ul arl a Ouzl ar
arasndaki ilk anlamazlk, bu verginin alnmas srasnda ortaya km, Ouz
lar, kendilerine glk karan tahsildar ldrmlerdi. O zaman Bel h valisi olan
K u m a c , bu olay bytm, ayrca sultan S en cer , onu Ouzl ar zerine hne
atamt. Emr K u mac , Ouzl ardan, ldrlen tahsildarn diyetini istedi, an
cak onlar bunu reddettiler. Bu durumda K u mac, 10 bin atl ile zerlerine y
rd. Ouz beyleri ise ondan kendileriyle uramamasn, otlaklarnda rahat
brakmalarn istediler, buna karlk her aile, kendisine 200 dirhem gm ve
recekti. Fakat K u mac, bu neriyi kabul etmedi ve onlarn blgesinden uzakla
malarnda srar etti. Bu anlamazlk sonucunda K u mac ile Ouzl ar arasnda
balayan sava, btn gn srd. Sonunda sava Ouzl ar kazand, K u mac ve
olu A l ed d n E b B ek i r tutsak alndlar. Ouzl ar, ikisini de ldrdler
ve Bel h yresini elegeirdiler. Bu haber zerine sultan S en cer , teki kuman
danlarn tevikiyle Ouzl ara kar bir sefer dzenledi. Ouzl ar, sultan bu sefer
den vazgeirmek ve otlaklarnda kalabilmek iin para, kle ve bi rok hediyeler
nerdiler. Bu nerilerden biri, rivayete gre, 50 bin at ve deve, 200 bin altn ve
200 bin koyun idi. kincisinde ise 100 bin altn, 1000 kle ve her ev iin 7 men
gm nerilmiti. S en cer , bu nerileri gznne alarak seferden vazgemeye
karar verdi ise de bata K u ma c m torunu M ey y ed A yaba olmak zere,
224
AL SEV M-ERDOAN MER L
teki emirlerin srar karsnda sefere balad. Sonuta, iki taraf arasnda Bel h
vilyeti snrlar iinde yaplan savata Ouzl ar, 100 bin kiilik Sel ukl u ordusu
nu geri pskrttkten sonra dar bir boazda sktrarak tam anlamyla bir boz
guna urattlar. Sultan S en cer ve ok sayda emr Ouzl ar tarafndan tutsak
alndlar(Mart/Nisan 1153). Ouzl ar tutsak alnan Sel ukl u emirlerinin boyunla
rn vurdular. S e n c e r e gelince, Ouz beyleri toplanp sultann huzurunda yer
ptler ve Biz senin kullarnz sana itaatten ayrlmayz, iyi biliyoruz ki, bizimle
savaa zorla itildin. Sen, sultansn biz ise kullarz dediler. Ouzl ar, bundan son
ra Sel ukl u bakenti Mer v zerine yryerek kuattlar. Bu arada Ouzl ann nn
den baz kumandanl arl a kamay baaran Sel ukl u vezi ri T a h i r
bi n F a h r l m l k , Ni abur a geldi. Daha sonra Bvend l er lkesinde bulu
nan melik S l ey ma n ah Ni abur a getirtilerek (11 Eyll 1153) sultan sfatyla
adna hutbe okuttular. ok gemeden S l ey ma n a h , Ouzl ara, kar bi r se
fer dzenleyip onlara ar bir darbe indirdi, fakat Mer v yrelerinde Ouzl ar kar
snda baarl olamad ve Ni abur a dnd. Ouzl ar ise Eyll ay sonlarna doru
Mer ve girip burasn iki ay yamalamlard. Yamadan sonra gizlenmi olan ser
vetlerini gstermeleri iin halka ikence yaptlar. Onlar, S e n c e r i de Mer ve
gtrdler ve sultann kamasn nlemek iin maiyyet ve hizmetilerini kendi
aralarndan seiyor ve her hafta deitiriyorlard. Ouzl ar, bununla da yetinme
yerek daha sonra S e n c e r i geceleri zel bir kafes iine koydular. Balangta
S encer , onlarn sylediklerine inanarak bir hkmdar gibi hareket etmiti. Fakat
Mer ve geldiklerinde S en cer , ac hakikati anlamakta gecikmedi. Ouz babu
larndan B ah t i y ar , ondan Mer v i kendisine kta etmesini istedi. Bunun zeri
ne sultan, Buras bakenttir, hi kimseye kta edilmesi doru deildir dedi. Ouz
beyleri onun bu szne gldler, B a h t i y a r da dudak bkerek alay etti. Bunun
zerine sultan S en cer , tahtndan indi ve Mer v hankhma girip hkmdarlk
tan ekildi. te yandan vezir T ahi r , Aralk 1153/Ocak 1154de vefat edince, S
l ey ma n a h , byk bi r destekten yoksun kald ve durumu ktleti. O, her
nekadar len T h i r in olu E b A l i H a s a n vezir atad ise de bu devrede
devlet bsbtn kt. Bu nedenle S l ey ma n a h , Horasandan ayrlp Cr-
cana dnd (Nisan/Mays 1154). Ouzl ar ise daha sonra Tusa yrdler,
A l i bi n M us a er - R z a nin trbesi ile surlar olan az saydaki yer dnda,
vilyet onlarn yama ve tahribinden kurtulamad (Kasm 1154); Mehed de ayn
akbete urad. te yandan Sel ukl u emirleri, S l ey ma n a h n Hor asandan
ayrlmasndan sonra toplanp S e n c e r in yeeni ve Karahanl hanedanndan
A r s l an H a n n olu M a h mu t a haber gndererek onun adna hutbe okut
tular; bylece M a h mu t u hkmdar tanyarak ona itaat ettiler (Aralk 1154/Ocak
1155). I rak Sel ukl u sultan M u h a mmed bi n M ah mu t ile Hrezmah A t
s z da onun sultanln kabul etmilerdi. Ancak Badatta hl sultan S en cer
adna hutbe okunuyordu; Ouzl ar ise bu srada Ni abur a ulamlard. Burada
da ehri savunacak ve kendilerine engel olacak kimse yoktu. Ni abur u da tama
men yama ettiler. M ah mu t H an , beraberinde Sel ukl u emirleri olduu hal
SEL UK L U DE VL ETL E R TAR H 225
de, Her at kuatmakta olan Ouzl ara kar harekta baladlar. ki taraf arasnda
ounlukla Ouzl ar n stn geldii savalar oldu. Fakat M ah mu t H a n nbu
mcadelesi etkisini gstermi olmaldr ki, Ouzl ar, Her at nlerinden ayrlarak
tekrar Mer ve dndler. Bir sre sonra M ah mu t H an , Ouzl ara bavurarak
bar istedi. Nihayet iki taraf Eyll 1155de aralarnda geici bi r anlama yaptlar.
Buna ramen M ah mu t H an , Ouzl arl a mcadelede yardm etmesi iin H-
rezmah A t s z a bavurdu. O ve A t s z , birlemek zere iken S en cer , tut
saklktan kurtarld.
Sultan Sencer in tutsaklktan kurtulmas ve l m
Sultan S en cer , yaklak yl Ouzl ar n yannda tutsak kald. Bir kayna
n ifadesiyle, S en cer , szde sultand, fakat tutuklu olduu i in szne kulak
aslmyordu, hatt ou zaman ata binip dolamak istediinde silahn tayacak
adam olmaz, silahn beline balayp yola yle kard. Sultan S en cer , kendisi
ne sunulan yemein bir ksmn daha sonra yemek iin ayrrd. nk Ouzl ar,
yeteri kadar yemek vermez ve sultana kar grevlerini ihmal ederlerdi. Bir s
re sonra Ouzl ar, tesadfen Bel h yrelerine geldi. Bu srada, M ey y ed Ay a -
b a ve sultann has kullarndan bazlar yanna gelmilerdi. Ancak onlar, Ouz
emirlerinden K or k u t ve T u t B ey olmadan sultann yanna giremiyorlard.
M ey y ed A y aba, Ouzlardan bir ksmn sultann para verecei vadi ile al
datt. Bir gn sultann nbeti bunlara geldiinde ava kld ve doruca Ti rmi z
ehrinin karsndaki Ceyhun rma kysna geldiler. Daha nce burada bir ge
mi hazrlanm, sultan S en cer bu gemiye binerek karya gemeyi baard(Ni-
san 1156). Sultann geri dnme zaman geince Ouz beyleri, tellandlar ve onlarn
peine dtler; ancak onlarn rma gemi olduklarn grerek sultan tekrar
ele geirmekten mitlerini kestiler. Bu srada M ey y ed A y aba da kar ta
rafta gerekli nlemleri alm ve sultann yanna 1000 atl gndermiti. S en cer ,
kurtulduktan sonra Ti r mi ze gitti. O, bu ehirden tekrar devletin bana getii
ni, kendisine tbi olan ve olmayan btn evre devletlere bildirdi. Ayrca Hor a
san emirleri ve askerler, onun yannda toplandlar. S en cer , daha sonra Mer v
ehrine geldi ve karklklar dzelterek dalm olan Sel ukl u Devl eti ni topar
lamakla megul oldu. te yandan Hrezmah A t s z , Nesa dan sultan S en c er e
bi r mektup yazarak kurtulmasndan dolay kendisini tebrik etti ve emirlerine
itaate hazr olduunu bildirdi. O, ayrca M ah mu t H an, Si stan emri Ta c e d -
di n E bu l f a z l v e Gur hkmdar A l ed d i n H s ey i n ile, Ouzl ara kar
bi r ittifak oluturmutu. Ancak ok gemeden A t s z m lm ile(1156) bu itti
fak giriimi sonusuz kald.
Sultan S e n c e r de artk yalanm ve tutsakl srasnda ektiklerinden do
lay ruhen kmt. O, devleti diriltmek hususunda fazla birey yapamad; n
k hzineleri bo ve lke harap bir durumda idi. S en cer , 26 Nisan 1157de 71
yanda ld ve Mer v ehrinde, salnda yaptrd ve Dr l ahi ret (Ahi r et yur
226 AL SEV M-ERDOAN MER L
du) adn verdii muhteem trbesine gmld. Onunla birlikte Byk Sel ukl u
i mpar ator l uu geride parlak bir gemi brakarak tarih sahnesinden ekildi.
Sultan S en cer heybetli, cmert ve gzel ahlakl, yumuak huylu, halka kar
merhametliydi. Btn lke, onun zamannda gven iindeydi. Bilim adamlar
na en ok hrmet ve sevgi gsteren Sel ukl u hkmdarlarndan biri idi. Nitekim
bilim adamlar ile onun arasnda geenlerden u olay, anlmaya deer:
fi l er ile Hanef l er arasnda bir anlamazlk olmu, hatt bu yzden Ni a-
bur 'da Hanej l er den 70 kii lmt. Sultann ordugh buraya yakn idi. Sultan,
byk hci b M ah mu t K a a n yi ard ve kendisine, afi l er i n reisi
eyh M u h a mmed bi n Y ah y a ya git, bu lke senin mi, yoksa benim mi?,
eer benim ise sen oradan k, eer senin ise benimle savaa hazrlan. Yoksa bu
lkeyi terk edip k git demesi iin emir verdi. Hci p M ah mu t , eyh M u h a m
med bi n Y ahya ya Ni abur camiinde okumakla megul iken geldi. eyh hi al
drmad ve okumasn kesmedi. M ahmut , selmdan sonra nnde diz kp otur
du ve kendisine, sultan, size selm sylyor ve bu meselede olanlar bize bildirildi.
Bunda hkim sensin istediini yapmak senin elindedir, hi bir kimse sana kara
maz ve verdiin hkm geri eviremez. Biz, ne elde ettikse senin duan ile elde
ettik dedi. O, sonra geri dnerek S e n c e r in yanma gitti. Halbuki sultan, M a h
mu t u gnderdikten sonra sylediklerine piman olmutu. Hci bi n gelmesini drt
gzle bekliyordu. Hci b geldii zaman sultan, ne sylediini sordu. Hci b de o
iddetli szleri sylemediini ifade etti. Sultan, nce inanmad ve bu konuda, Ba
ma ant i dedi. O da ant iti. Bunun zerine ok sevindi, Sen ne kadar iyi
adamsn diyerek onun rtbesini ykseltti ve Ni abur un ynetimini de kendisi
ne verdi. Sultan S en cer , zor durumda kalanlara yardm eder, klla toparlad
n kalemle datrd. O, malup ettii ve tutsak ald hkmdarlara da iyi
davranm ve onlar yeniden lkelerine gnderme bykln gstermiti.
Byk Seluklu Soy K t
SELUK L U DE VL ETL E R TAR H 227
Dukak
Seluk
Mikil
Turul (1040-1063) ar
Arslan Musa Yusuf
Kutalm
Byk Seluklular Sleymanah
Sleyman Alparslan Yakut Kavurd Anadolu Seluklular
(1063-1064) (1064-1072) |
_________ Melikh (1072-1092) Kirman Seluklular
Tutu
Suriye
Seluklular
Mahmud Berkyaruk
(1092-1104)
I
Muhammed Tapar Sencer
| (1105-1118) (1118-1157)
Mahmud
| (1118-1119)
I rak Seluklular
IRAK SELUKLU
DEVLET
SULTAN MAHMUT DEVR
I.
Sdue savamdan(1119) sonra kurulan I rak Sel ukl u Devl eti nin ilk hkmda
r M ah mu t bi n M u h a mmed idi(Bk. Sultan Sencer Devri). Sultan M a h
mu t un devlet ilerini dzene koyarken yapt ilk icraatlardan birisi, Badat
hnesi M en g b a r s a kar olmutu. Sve savanda M ah mu t tarafnda bu
lunan M en g ba r s , yenilgiden sonra Badat evresinde baz yerleri yamala-
mt. O, Badata girmek istedi i sedeDbeys bi n S a dak a nm kar hareketi
zerine baarl olamad. Bu nedenle M en g ba r s , geri dnd ve halka yapt
bask ve zulm dolaysyle sultan M a h mu t un kendisine kzacan biliyordu.
Sultan S en cer ile M ah mu t anlama saladktan sonra M en g ba r s , S en
ce r in yanna giderek elinde kl ve kefeni olduu halde huzura girdi. S e n -
cer ona, Ben kimseyi cezalandrmayacam szleriyle hitap ederek onu sultan
M a h mu t a teslim etti. Ayrca Bu, senin memlkndr, ona istediini yap
dedi. Sultan M ah mu t , birka sebepten krgn olduu M e n g b a r s tutuk
latt. Bu sebeplerden bazlar unlard: Sultan M u h a mmed T apar ld za
man M en g ba r s , onun cariyesi olan melik M es u t un annesiyle zorla
evlenmiti. Ayrca sultana ramen devlet ilerine bask yapmaya kalkmas ve Ba
dat hneliini elegeirmesi idi. Sultan, onun Badat hneliine kar km, fa
kat buna engel olamamt. Bu arada I r akta halka yapt zulmler de bu krgnln
nedenlerinden birisi idi. Sultan, onu ldrerek halk onun ktlklerinden kur-
tard(1119/1120). te yandan sultan S en cer , Sve savandan sonra belki de ye
eninin yann kkl ve devlet adamlarnn basks nedeniyle I r ak Sel ukl u
ynetimine baz atamalar yapt. Buna gre o, K ema l l m l k n vezirlikte,
A 1i B a r n ise emirlikte kalmas iin menur yazd. Onun yapt baka bi r ata
ma ise Tura ve i n Di van bakanlna olmu ve buraya E bu l k a s m D e r
g z i n getirilmiti. S en cer , M c a h i d d d i n B i h r u z u da I r ak
hneliine atamtr.
Yeni kurulan I r ak Sel ukl u Devl eti nde de emrler arasnda ekimeler he
men balamt. Askerlerin byk bi r ksmnn itaati nedeniyle teki emrler,
A l i B a r ekemez olmulard. Bu yzden nce sultanla onun arasm atlar,
sonra da vezir K ema l l m l k ile baz emrler, A l i B a r ldrmesi iin sul-
232 AL SEV M-ERDOAN MER L
tam kkrttlar. Emr A l i , bunun zerine, nce Ber ci r d ile Ker ec arasndaki,
aile bireyleri ve arlklarnn bulunduu Berci n kalesine kat, daha sonra da
Porsukoul l ar nin ynetimindeki H zi stan a gitti. Ancak Porsukoul l ar , onu tut
sak aldlar ve sultan M a h mu t a haber gndererek ne yapacaklarn sordu
lar. Sultan da ldrlmesini emretti. Bunun zerine emr A l i B ar ldrlp,
ba M a h mu t a gnderildi. Vezir K e n al l m l k de A l i B a r m malla
rna elkoydu. Bu srada onun adam olan D er g z i n de Tura ve i n Di van
bakanlndan uzaklatrlarak tutukland.
Mel ik Mesut'un isyan
Melik M es u t , Azer baycan ve Musul uynetmekte olup, atabeyi A yaba a
vu Bey idi. D beys bi n S adak a, av u B ey ile mektuplap, onu me
lik M esut adna taht elegeirmeye tevik ediyor ve kendisine bu konuda yardmc
olacan sylyordu. Onun amac Sel ukl ul ar arasndaki mcadeleden yararla
narak yksek makam ve mevki elde etmekti. Ayrca D bey s ile A k s u n gu r
P or s u k arasnda kkl bi r dmanlk vard. Bu sebeple D bey s , a
vu Bey ile haberleerek onlarla beraber olan A k s u n g u r un tutuklanma
sn neriyor ve onu, sultan M a h mu t un yanda olmakla suluyordu. A k
sungur , bunu renince onlardan ayrlp sultan M a h mu t un yanma gitti. Sul
tan M ah mu t , onu ok iyi karlad ve nemli grevler verdi. te yandan E b s
mai l H s ey i n bi n A l i T u r a de melik M es u t a katlmt. Melik
M es u t onu vezir atad. T u r a de melik M es u t u isyana tevik edenlerden
biri idi. Sultan M a h m u t , bu durumu haber ald zaman onlara mektup yaza
rak tehdit etti. Fakat onlar, sultan M a h mu t un szlerine kulak asmadklar gi
bi, M es u t adna sul tan olarak hutbe okuttular ve be nevbet aldrdlar. Daha
sonra da yannda az asker bulunan M a h m u t ile karlamak iin sratle hare
kete getiler. Bu srada sultan M a h mu t un emrinde 15 bin asker toplanmt.
ki taraf Hemedanm batsndaki Esedbd srtlarnda karlap, sabahtan aka
ma kadara savatlar(14 Haziran 1120). M ah mu t , ordu kumandan A k s u n
gur P or s u k nin iyi ynetimi sayesinde akama doru sava kazanmt.
M e s u t 5un ilerigelenlerinden ve kumandanlarndan pek ok kii tutsak alnd.
Bunlar arasnda M es u t un veziri E b s mai l H s ey i n de vard. Sultan,
onun ldrlmesini emretti. Bir rivayete gre M a h mu t un veziri, Ben onun
dininin ve inancnn bozuk olduuna inanyorum dedi. Bunun zerine E b s
mai l , bir oku mangas tarafndan ldrld. Melik M es u t ise askerleri ma
lup olup etrafa dalnca sava yerine 12 fer sah (takr. 72 km.) uzaklktaki bir daa
karak sakland. Daha sonra Ri kabdr O s ma n , kardei sultan M a h mu t a
gnderip aman diledi. Bu grevli, sultan M a h mu t un yanma girip kardei M e
s u t un durumu hakknda bilgi verdi. Sultan M ah mu t , A k s u n gu r P o r
su k ye gidip kardeinin gnln almasn, beraberinde getirmesini ve onu
affedeceini syledi. Ancak bu srada emirlerden birisi, M es u t a Musul a
gitmeyi ve D beys bi n Sadak a ile haberleip onun da kendisine katlmas-
SELUKL U DE VL ETL E R TAR H 233
m salamay nermiti. Bylece M e s u t un askerleri oalacak ve tekrar sal
tanat davasna kalkabilecekti. Bu neriyi olumlu bulan M esut bulunduu yerden
ayrld. A k s u n gu r , oraya ulanca M es u t u bulamad ve onu izlemeye ba
lad. Nihayet A k s u n gu r , 30fer sah (takr. 180 km.) uzakta M es u t a yetierek
kardeinin kendisini affettiini bildirdi ve bu konuda kefil oldu. Daha sonra
A k s u n gu r , M es u t un sultann kararghna gnderdi. Sultan M a h m u t , as
kerlerine onu karlamalarn emretti; onlar da M e s u t u gerekli ekilde kar
layarak hizmet ettiler. Ayrca sultan M a h mu t , onun iin bir kabul treni
dzenledi. ki karde kucaklap alatlar. Bir baka rivayete gre, M es u t , da
ha sava srasnda Trke ici i ci = aabey diyerek M a h mu t un yanna gel
miti. Gerekten M a h mu t , verdii szde durmu ve ona dokunmamt. Atabey
avu B ey de savatan sonra Musul a gitti, bir sre sonra M a h mu t un M e
sut u affettiini rendii zaman Hemedanda iken gidip sultann huzuruna kt.
Sultan M a h mu t , onun da gnln alarak aman verdi.
Dbeysin faali yetl eri
Yukarda szkonusu edilen olaylar srasnda D b ey s , I r ak ta bulunuyor
du. O, melik M e s u t un yenilgisini haber ald zaman evreyi yama ve tahrip
etmiti. D b e y s , yanna gelen sultan M a h m u t un elisine de iltifat etmedi
ve daha sonra Badata gidip halifelik saraynn karsnda ordugh kurdu (Eyll
1120). Bunun zerine halife, onun halka verdii zarar nedeniyle, sultan M a h
mu t u Badata armt. Bunu renen D b e y s , halifeyi tehdit ederek, Sul
tana eli gnderip ardn, onu geri dndrmezsen ben de yapacam bilirim
demiti. Sultan M a h mu t , Eyll/Ekim 1120de Badata ulat. D b e y s , kar
sn, pek ok para ve deerli hediyelerle sultann yanna gnderip af diledi.
Onun bu dilei artl olarak kabul edildi, fakat D b e y s , bu artl aff kabul
etmedi, ayrca sultann otlaktaki hayvanlarn yamalad. D b e y s in bu cret
kr ve ferman dinlemeyen davranlar, sultann harekete gemesine ve Badat
tan ayrlmasna sebep oldu(Aralk 1120/0cak 1121). D b e y s , sultann hareketini
haber alnca bir eli gndererek tekrar aman diledi. Sultan, D b e y s i oyala
mak amacyla aman verdi. Fakat D b e y s , bunu hissetmi olmal ki, Hi l l eyi
yamalayarak kaynpederi Ar tukol u 1g a z i ye snd. Sultan, Hi l l eye geldii
zaman D b e y s i bulamaynca burada sadece bir gece kalp geri dnd. Ancak
D b e y s , bi r sre sonra yeniden Hi l l eye dnd, sultan ve halifeye eliler gn
dererek zr diledi ve itaatini bildirdi. Fakat D b e y s in davranlar bilindii
iin bu szne pek itibar edilmedi, ayrca ona kar asker sevkedildi. Nihayet D -
b e y s in, kardei M a n s u r u rehine olarak gndermesi ve itaat etmesi artyla
iki taraf bir anlamaya vardlar. Bu durumda sultann askerleri Badata dnd
ler. te yandan D b e y s ile sultann anlatn renen halife, buna raz olma
m ve D b ey s i n I r ak tan uzaklatrlmasn istemiti. Bu konudaki
grmeler devam ederken sultan M a h mu t , Hemedana dnmeye karar verdi.
Ancak halife, D b e y s e gvenmediini ve halktan almak istediini belir
234 AL SEV M-ERDOAN MER L
terek sultann Badattan ayrlmamasn rica etti, ayrca sultandan A k s u n
gur P or s u k yi Badat hneliine atamasn istedi. Sultan M a h mu t ,
A k s u n g u r u melik M es u t un annesiyle evlendirerek Badat hneli-
ine getirdi ve D bey s i n evredeki ehirlere saldracak olursa onunla
savamasn emretti. Sultan, Mays 1122de Badatdan ayrld. ok gemeden
D b e y s , halife M s t er i d i zecek baz davranlarda bulundu. Bunun ze
rine halife, D b ey s e kar sava iln etmi, bu nedenle halifenin hassa kuvvet
leri ile A k s u n gu r ynetiminde Sel ukl u kuvvetlerinden oluan ordu, Hi l l e ye
yrmt. ki taraf arasnda F r atn dou kysnda Bei r nehri yaknndaki sa
vata, A k s u n g u r un komutasndaki ordu, D b e y s karsnda malup oldu
(8 Haziran 1122). Bu savan sonunda D beys ile halife bir anlama yaptlar.
Bu anlamaya gre, M s t er i d i n veziri bn S adak a tutukland. Bu olay
lar haber alan sultan M ah mu t , D b ey s i n kardei M a n s u r u tutukla
tp, Ker ec yaknlarndaki Berci n kalesine hapsettirdi. Ayrca bn S a d a k a nin
grevden uzaklatrlmas zerine sultan M a h mu t , N i z a m l m l k n o
lu A h m e t in halifenin veziri (jlmasn istemi, bu istek kabul edilerek A h m e d ,
halifelik vezirliine atanmtr (Ekim 1122).
Melik Turul 'un isyan
Sve savandan sonra melik T u r u l , daha nce babas M u h a mmed T a
par tarafndan kendisine verilmi olan kta sahas Sve, Ave ve Zencar blgesine
gitmiti. Sultan M a h m u t da emr G n d o d u yu ona atabek atad ve blge
deki ileri yrtmesini ve kardeini de kendisine gndermesini istedi. Fakat Gn-
dodu , oraya gidince kendisine emredilenin aksini yapt ve T u r u 1 u, kardei
sultan M a h mu t a isyana tevik etti. Bunun zerine sultan M a h mu t , devlet
adamlarndan E n u i r v an bi n H a l i d i hi l tl er, hediyeler ve 30 bin altn
ile kardeinin yanna gnderdi. Bylece o, kardei T u r u l un bi r isyan kar
masn nlemeye alyor, yanma geldii takdirde mevcut ktalarna ilaveler ya
pacan vaad ediyordu. Fakat T u r u l , M a h mu t un btn iyi niyetli vaad-
lerine ramen kardeinin yanna gitmeyi kabul etmiyordu. Tabii henz 10 yan
da olan T u r u l un kararlarnda atabek G n d od u etkili oluyordu. Sultan
M a h mu t , onlar bu durumda iken 10 bin atlyla Hemedan kapsndan kp(Ey-
ll 1119) asl gidecei yeri gizleyerek kardei T u r u 1ve atabek G n d o d u -
ya baskn dzenlemek istiyordu. Ancak bunu renen bir kiinin durumu
G n d o d u ya bildirmesi zerine melik T u r u 1 la birlikte Serci hn kalesi
ne kat; sultan M ahmut ise, onlar yiyecek ve mallarn bu kalede depo ederler
midiyle Semi rana ynelmiti. M ah mu t , adgeen yere ulaarak buraya bir bas
kn dzenleyip yamalad ve kardeinin hzinesinden daha nce gndermi oldu
u 30 bin altn ald. O, bir sre de Zencanda kaldktan sonra R eye hareket etti;
melik T u r u 1da Serci han kalesinden inerek G n d od u ile birlikte Gence-
ye gitti. Daha sonra adamlarnn da Genceye gelmesiyle onlarn durumu kuvvet
lendi. Bu durum, kardei M ah mu t ile aralarndaki anlamazln daha da
SELUKL U DE VL ETL E R TAR H 235
bymesine sebep oldu. Sultan M ah mu t bir sre sonra emr avu B e y e
kardei T u r u l ile savamak iin harekete gemesini emretti. T u r u l ve
atabek G n d od u , onun kendilerine kar harekete gemesi zerine bir sava
gze alamayarak Genceye ekildiler (1120/1121). Ayn yl iinde G n d od u
hastalanarak ld. Bu ortam, baka bi r emrin T u r u l zerinde bask yapabil
mesine imkn yaratyordu. Mer aga emri A k s u n gu r A h med l i , bu srada
sultan M a h mu t un yannda Badatta bulunuyordu.
Grcl erl e mcadel e
Sultan M ah mu t devrinin gze arpan olaylarndan birisi de kuzey-batda
Err an ve Kafkasyada olmutu. I slhat olarak tannm olan Gr c kral D a -
v i d I I . (1089-1125) Ti fl i ste yaayan Msl man halka iddetli basklar yapmak
ta ve onlardan ylda 10.000 altn gibi olduka ar vergiler almakta idi.
D a v i d I I . nin kendilerine kar izlemekte olduu bu iddet politikasna uzun
bir zaman tahamml eden Ti fl i s Msl manl ar , 1121 ylnda byk Sel ukl u sul
tan M a h mu t un kardei Err an, Nahci van ve Aras nehrine kadar olan memle
ketleri ynetiminde bulunduran melik T u r u l a haber gndererek kendileri
ni kral D av i d in basklarndan kurtarmasn ve Ti fl i se gelip hkim olmasn
bildirdiler. Melik T u r u 1, bu neriyi kabul etmi, fakat Grcl er e kar girie
cei bir sefer iin yalnz kendi kuvvetlerinin kfi gelmeyeceini anlam ve Hal
l arl a yaplm olduu baarl savalar sebebiyle btn I sl m dnyasnda tannm
bulunan Mar di n emri 11g a z i ye haber gndererek Grc seferi iin hazr
lklar yapmasn bildirmiti. Bu sralarda I l ga z i , Hal l ara kar yeniden ha
rekete gemek iin asker toplamak amacyla Hal ebden Mar di ne gelmi
bulunuyordu. Melik T u r u l dan ald haber zerine I l gaz i , bi r yandan as
ker hazrlklara girimi, te yandan da kendisi ile birlikte birok kez Hal sa
valarna katlm bulunan Bi tl i s ve Erzen hkimi T ogan A r s l a n a da Grc
seferine hazrlanmas iin haber gndermi ve ona Ti / i sin dousundan Grc
topraklarna girmesini bildirmiti. T ogan A r s l a n , beraberinde kad A 1e -
m d di n bi n N ebat a ile olu A l em d d i n E b u l k eb i r ve vezir E b
T emmam bi n A bdu n olduu halde ordusu ile Er zenr -Ruma oradan da Ti r-
yal i s yolu ile Ti fl i s kapsna gitmek zere hareket etmiti. Zira mttefikler, ordu
larnn birleme yeri olarak Ti fl i s kapsn kararlatrmlard. te yandan melik
T u r u 1ve atabeyi G n d od u da askerleriyle Genceden hareket ettiler. Mt
tefiklerin asker says 30.000 civarnda idi. I l gaz i , halifeyi tehdit etmesi sebe
biyle sultan M ah mu t un hcumuna urayan ve kendisine snm bulunan emr
D b e y s ile birlikte Mar di nden hareket etti. I l gaz i , ordusu ile Ti fl i se yarm
gn mesafeye kadar yaklam olmasna ramen ne melik T u r u l un ve ne de
T oga n A r s l a n n kuvvetlerine tesadf etti, ite tam bu srada Grc kral D a -
v i d , yannda olu D i m i t r i olduu halde, Grc ve K pakl ar dan meydana ge
tirdii Ordusu ile dalardan sratle inerek mttefiklerinden yoksun olan
11g a z i ye anszn saldrd. 18 Austos 1121 tarihinde iki taraf kuvvetleri ara
236
AL SEV M-ERDOAN MER L
snda yaplan iddetli bir sava sonunda 11g a z i ar bir bozguna urad. Zira
kral D a v i d , 200 K pak fedaisini gizlice 11g a z i nin ordusu iine sokmay ba
armt. Bu K pak askerleri, Trk ordughna kadar girmi olmalarna ramen
bunlarn, kendilerine teslim olduklarn zanneden Trk askerleri, hibir hare
kette bulunmamlard. Fakat biraz sonra bu askerler, anszn ellerindeki oklarla
etrafa saldrmaya baladlar. Fedai K pakl ar m giritikleri bu hareket sonunda
Trk ordusunda byk bir panik bagsterdi. Ayn zamanda kral D av i d , bun
larn arkasndan saldrmaya balaynca 11g a z i nin kuvvetleri tam bir bozgun
halinde oraya buraya dalmaya ve kamaya baladlar. I l ga z i v eD bey s ,
on fersah mesafeye kadar kendilerini takibetmi olan Gr c kuvvetlerinden can
la ran glkle kurtarabilmilerdi. Btn arlklar Grc askerleri tarafndan
yama edildi. Grcl er, bu savata 4.000 kadar Trk tutsak aldlar. Bir yl sonra
Ti fl i s, kral D a v i d tarafndan igal edilerek gn yamaya tbi tutulmutur
(Austos 1121). Bylece Ti fl i steki Msl man Cfer oul l ar emirlii egemenliini
yitirmi oldu. Bu arada Grcl er, Der bende dek ilerleyerek Msl man i r van-
ahl ar emirliini de bask altna almlardr. Ote yandan Ti fl i sl i Msl manl ar,
Gr cl ere kar yardm salamak zere Badata geldiler (1122/1123), fakat sul
tan M a h m u t un bu srada Hemedanda olduunu renince bu kez oraya gide
rek ondan yardm istediler. Ayn ekilde Derbend halk ilerigelenlerinden bir gurup
da Hemedana gidip sultann huzuruna karak Grcl erden ikayeti oldular. Sul
tan, bu ika}'et]er zerine Gr cl er e kar harekete geerek i rvan blgesine gel
di. O, bu blgeye ulatnda i r van ah (muhtemelen I I . M en u i h r bi n
Fe r i d u n ) tarafndan karland. Fakat sultann onu tutuklatmas, ehirde kar
gaa kmasna sebep oldu. Olaylarn bu ekilde gelimesi zerine snr blgesin
de bulunan Grcl er, 30 bin kiilik bir kuvvetle harekete getiler. Kalabalk Grc
ordusu karsnda sultan M ah mu t , bir sava gze alamayarak Hemedana dn
d (Temmuz/Austos 1123).
Vezir Sumeyrem ve avu Beyi l drl mel eri
Sultan M ah mu t , Mays 1122de Badattan ayrld zaman vezir de ertesi
gn Hemedan a gitmek zere Badattan hareket etti. Vezir S u mey r em , H u
mar t e k i n T u t u tarafndan yaptrlan Medr ese arsndan geerek Bat -
refZerin saldrsna urayarak ldrld (9 Mays 1122). Yerine ems l m l k
Os man bi n N i z a m l m l k vezir atand. Ancak ems l m l k O s
ma n n da vezirlii uzun srmemi, muhtemelen S e n c e r in de etkisiyle ld
rlmt (Bk. Sencer Devri ). Bu yl iinde ldrlenlerden biri de avu Bey
idi. Sultan M a h m u t , Azer baycan ona kta ve askerlerinin bana kumandan
atamt. Bunun zerine baz emirlerle avu B ey arasnda ekime ve mca
dele balad. Sonunda sultan, emirlerin etkisiyle avu B ey i, Tebri z kap
snda ldrtt (Kasm 1122).
SELUK L U DE VL ETL E R TAR H 237
Aksungur P orsuk 'ni n hnel ikle uzaklat rl mas
Halife M s t er i d, A k s u n gu r P or s u k den nefret ettii iin sultan
M a h mu t a haber gndererek onu I rak hneliinden azletmesini ve Musul a
gndermesini' istemesi zerine sultan, A k s u n g u r a Musul a dnp Hal
l arl a savamasn emretti ve onun yerine I r ak hneliine B a r a n k u Zek e-
v getirildi. Sultan M ah mu t , kk olu A l p A r s l a n annesiyle beraber
A k s u n g u r un yanna gnderdi. A l p A r s l a n , I r aka geldii zaman devlet
ilerigelenleri ve askerler onu karladlar; bu arada ehzadeye hediyeler verildi.
te yandan A k s u n gu r tarafndan Basra ya atanan I ma dedd n Zen gi , bu
radaki ynetiminde ok baarl oldu. A k s u n gu r , Musul a gidince Z e n g i -
ye haber gndererek kendisine katlmasn istedi. Ancak Zen gi , bu kez ona
katlmayp, sultann huzuruna kmay yeledi. M ah mu t , onu iyi karlad ve
kendisine Basra y kta ederek yeniden oraya gnderdi (1124). Bu arada halife M s
t er i d le aras bir trl dzelmeyen D bey s , melik T u r u 1ile birleerek
I r aka geldi; fakat onlar, burada baarl otamayarak sultan S e n c e r e snmak
zorunda kaldlar.
Sullan Mahmut-hahfe Msterid anl amazl
Badata hne atanan B a r a n k u Zek ev ile halifenin nibleri arasnda
anlamazlk kmas zerine halife, B a r a n k u u tehdit etti; o da halifenin Sel
ukl u hnesini tehdit edecek kadar glenmesi ve kendisine zarar dokunmas
ihtimaliyle Badat tan ayrld (11 Austos 1125) ve sultan M a h mu t un yanna
Hemedana gitti. B a r a n k u , M s t er i d den ikayet ile sultana halifeye
kar dikkatli ve uyank olmasn syledi; ayrca halifenin askerlere kuman
danlk yaptm, savalara katldn, bu nedenle cesaretinin arttn bi l di r
dikten baka Eer sultan I r aka gidip, Badata girmekte acele etmezse halifenin
daha da gleneceini, askerlerinin oalacan ve hatt Badata girmesine en
gel olacan, u anda elinde olan imkan ve frsat o zaman kullanamayacan
anlatt. B a r a n k u un bu uyarlar, halifenin artk eski siyas kuvvetine ka
vumak zere olduunu gstermekteydi, ancak M a h mu t , imdilik bu durumun
farkna varamam, hatt halife ile sultan S e n c e r e kar bir ittifak da olutur
mutu. Fakat S e n c e r in duruma mdahale ederek bir mektup gndermesi ze
rine sultan M a h mu t , Ocak 1127 balarnda Badat'a geldi (Bk. Sultan
S e n c e r e kar Halife M s t er i d - M a h mu t ittifak). Sel ukl u askerlerin
den bi r ksm, Badata girip halkn evlerinde konaklamaya balad, bunun ze
rine halk, sultana ikayette bulundu; sultansa onlarn derhal girdikleri evlerden
karlmasn emretti. Sultan M a h mu t , ehrin bat kesiminde bulunan halife
ye haber gnderip sarayna geri dnmesini bildirdi ve onunla bar yapmak
istedi, fakat halife, bunu kabul etmedi, i ki tarafn askerleri uzaktan birbirlerine
ok atyorlard; bu arada Badatn bat yakasnda bulunan halk da sultana ve as
kerlerine kfrediyorlard. Daha sonra Sel ukl u askerlerinden bir gurup, halife
lik sarayna girerek yamalad. Ancak bu olay halkn halifenin etrafnda daha
238 AL SEV M-ERDOAN MER L
fazla kenetlenmesine sebep oldu. Bunun zerine halife, etr i , bann zerinde
ve veziri de nnde olduu halde yryordu; bu arada o, davul ve boru alnma
sn, daha sonra da gemilerden kpr kurularak halkn karya geirilmesini
emretti. te yandan 1000 silahl asker de halifelik saraynn bodrumunda gizlen
miti. ok gemeden bu askerler dar karak yamayla megul bulunan Sel ukl u
askerlerine saldrdlar ve baz Sel ukl u emirlerini tutsak aldlar; halk da sulta
nn, vezirinin bi rok emr ile mstevf A z i z e d d i n i n evlerini yamaladlar.
Bu atma srasnda pek ok kimse ldrld. Daha sonra halife, Badat n do
u tarafna geti. Yannda Badat ve Sevd halkndan oluan 30 bin asker vard.
Halife, onlara hendek kazmalarn emretti, bu askerler, hendek kazarak Badat
sultann askerlerine kar korudular. Ancak Badat taki askerlerin yannda yiye
cek kalmad, sonunda halifenin askerleri, Sel ukl u askerlerine bi r baskn dzen
lemee karar verdiler. Fakat kumandanlardan Erbi l hkimi E bu l - H ey c ,
savamak istiyormu gibi yaparak ehirden kt ve askerleriyle beraber sultana
katld. Sultan M a h m u t ise Vs tda bulunan ma d ed d i n Z e n g i ye haber
gnderip askerleriyle nehirden vp karadan gelmesini emretti; o da Basradaki btn
gemilerini askerleriyle doldurdu, ok miktarda da silah ykleyerek hareket etti;
Badata yaklanca gemilerde ve karadaki askerlerine btn kahramanlk ve
cesaretlerini ortaya koymalarn bildirdi. Halife M s t er i d, bu durumu ve
E b u l - H ey c nin gittiini grnce bar kabul etmek zorunda kald, i ki ta
raf arasnda eliler gidip geldikten sonra bir anlamaya varld. Sultan M ah mu t ,
yumuak huyluydu. Yzne kar kfrettikleri, hatt btm diye hitap ettikleri
ve bunu da halifenin izniyle yaptklar halde onlar cezalandrmad, btn Ba
dat halkn da affetti. Bu anlamadan sonra sultann adamlar, yama edilen mal
larn geri verilmesini istediler. Halifenin emriyle imkn nisbetinde bu mallar
sahiplerine iade edildi. Bu arada halifenin dmanlar, sultan M a h mu t a Ba
dat yakmasn neriyorlard, fakat sultan bunu kabul etmedi ve Dnya byle
bir eyi yapmaa demez dedi. Sultan, Nisan 1127 balarna kadar Badatta
kald. Halife, anlama gereince para, silah ve at gibi hediyeler gnderdi. Sultan
bu srada hastaland; doktorlar sultana Badattan ayrlmasn tavsiye ettiler. M a h
mut da Hemedana dnerek orada iyileti.
Zengi*nin Musul'a atanmas
Sultan M a h mu t , daha Badat nlerine gelmeden nce Musul hkimi K a -
s i m ddev l e A k s u n gu r P or s u k , Badatta halkla beraber Cuma na
mazn klarken Bat n l er tarafndan oldrld(25 Kasm 1126). O, gece ryasnda
birka kpein kendisine saldrdn ve bunlarn birini ldrdn, fakat geri
kalan kpeklerin de kendisinden i nti kam al d n grmt. Ryasn adamlar
na anlatnca onlar kendisine birka gn evinde kalp dar kmamasn nerdi
ler. Fakat A k s u n gu r , Ben hibir ey iin Cumay terk edemem demiti.
A k s u n gu r , Trk asll bir memlk olup, hayr-sever bir emirdi. Bilim adamla
rn ve sufileri severdi. O, adaletle hkmeder ve uygulard. Onun ldrlmesinde
SELUKL U DE VL E TL E R TAR H
239
sultan M a h mu t un veziri D er g z i n rol oynam ve Batm l er l e anlamt.
A k s u n gu r ldrldnde olu I z z ed d i n | Pes u t , Hal ebde idi ve bura
y Hal l ara kar savunuyordu. Babasnn adamlar durumu bildirdiklerinde o,
derhal Musul a gitti ve 18 Arahkda ehre girdi. Babasnn oradaki adamlar, emrler
ve askerler de kendisini itaat ettiler. M es u t , daha sonra sultan M ah mu t un
yanna giderek itaatini bildirdi, sultan da ona iyi davranarak Musul ynetimini
kendisine verdi.
Sultan M ah mu t Badattan ayrldktan sonra veziri D e r g z i n yi tu-
tuklatt(Temmuz/Austos 1127), onu halife M s t er i d e yardm etmekle su
lamt. M a h mu t , onu tutuklattktan sonra Badata haber gndererek orada
yaayan E n u i r v an bi n H a l i d i huzuruna ard. E n u i r van , 16 Aus-
tosda Badattan ayrlarak sfahanda bulunan sultann yanma gitti. Sultan, ona
hi l at vererek vezir atad. Ancak iyi niyetli bir ahs olan E n u i r v a n n vezir
lii bi r yl kadar srm ve sonra istifa etmitir. Ote yandan A k s u n g u r un
olu M e s u t da ok yaamad. O, Musul da ileri dzene koyduktan sonra D mak
elegeirmek amacyla nce Rahbeye yryp kaleyi kuatarak teslim aldktan bir
saat sonra ld (1127). M es u t dan sonra yerine kk kardei geti. Fakat bu
srada lkeye, A k s u n g u r un memlk avl hkim oldu ve bu ocuun ile
rini ynetti. O, sultan M a h mu t a eli gnderip, lkenin ynetiminin A k s u n
g u r un bu ocuuna verilmesini istedi, buna karlk da sultana pek ok para
gndermeyi vaad etmiti. a v l nin bu amala sultann huzuruna giden elile
ri , atabek Z e n g i nin Musul daki nibi olan N a s r d d i n a k r n tavsi
yesi zerine fikirlerini deitirdiler ve bu grevin ma d ed d i n Z e n g i ye
verilmesini kabul ettiler. yleki: Onlar vezir E n u i r v a n bi n H a l i d i n sa
rayna giderek ona, Sen de, sultan da ok iyi bilirsiniz ki, Hal l ar Cezi re ve
Sur i yede glendiler. A k s u n gu r P or s u k ldrldkten sonra Hal l ar n
sl m ehirlerini elegeirme hrslar daha da artt. Onun olu ise henz kk
yatadr. Kahraman, cesur ve yetenekli, ileri grl ve tecrbeli bir ahs, vali
tayin edilmeli ki, lkeyi Hal l ara kar savunsun, snrlar ve evreyi himaye ede
bilsin. Vezir, onlarn bu szlerini sultana arzetti. Sultan M a h mu t , onlarn g
rn yerinde buldu ve devlet adamlaryla valilie kimin atanmas konusunda
danmalarda bulundu. Onlar, aralarnda ma d ed d i n Z en g i nin bulundu
u birka kiiden sz ettiler. Ayrca onun adna sultann hzinesine pek ok para
vermeyi vaad ettiler. Bunun zerine sultan, onun vali atanmasn kabul etti. n
k sultan, onun yetenekli bir emr olduunu biliyordu, Z e n g i yi arp Musul
ve evresine vali atad.
Sultan M ah mu t ile halife arasndaki olaylar, sultan S e n c e r i batya bir
sefer yapmak zorunda brakt. Sonunda S en cer ile M ah mu t arasnda Rey eh
rindeki grmeler olumlu sonu verdi. S en cer , Hor asana dnerken E b u 1-
k as m D er g z i n de tekrar M a h mu t un veziri olmutu(Bk. S en cer dev
ri, Sultan S e n c e r e kar halife M s t er i d - sultan M ah mu t ittifak).
240
AL SEV M-ERDOAN MER L
Dbeyfii o faal iyetleri
M ah mu t , sultan S e n c e r ile R eyde yapt grmede alnan kararlar uy
gulamak iin Badata geldi (12 Ocak 1129), yannda D beys bi n S adak a da
vard. Sultan, halife ile onun arasn dzeltmek istiyordu. Ancak D bey s , Ba
datta alaca tepki nedeniyle hemen bu ehre getirilmemiti. Sultan M ah mu t ,
daha sonra D b e y s in affedilmesi ve Z e n g i nin yerine atanmas sorununu
ortaya att. Ancak halife, D b e y s in affna ve Z e n g nin yerine atanmasna
kar kt, hatt bu atamaya engel olmak iin 100 bin altn vermeyi nerdi. Ata
bek Z e n g i de sultann, D b e y s i Musul a atamak istediini renince o da
100 bin altn verdi. Bylece gerek halife ve gerek Z e n g i nin srarlar ve denen
paralar karsnda sultan M a h mu t , D b ey s i n atanmas fikrinden vazge
ti. Bu olaylar srasnda sultann himayesindeki D bey s , Badata geldi ise de
halkn protestolar ile karlat. Bu arada Badata gelen Z e n g i , sultana de
erli hediyeler takdim edip, bir sre onun yannda kald, M a h m u d da ona hi -
l atl er verip, tekrar Musul a gnderdi. Sultan, B i h r u z u Badat hnesi atad,
ayrca Hi l l e ehrini de onun ynetimine verdi. Sultan, daha sonra beraberinde
D bey s olduu halde, Badattan ayrlarak Hemedana dnd (25 Mays 1129).
Sultan M a h mu t , Hemedana gelince kars M eh mel ek H at u n ld. O,
sultan S e n c e r in kz olup, D b e y s in durumuyla ilgilenerek onu savunu
yordu. Onun lm zerine D b e y s in durumu sarsld; sultan M a h mu t
un da ar bi r ekilde hastalanmas, D ii b e y s in arad frsat bulmasna ve
sultann kk olu F er r u h a h yanna alarak Hi l l eye ynelmesine sebep
oldu. Onun bu hareketi zerine halife M s t er i d asker toplamaya balam,
hne B i h r u z da Hi l l eden kamt; D bey s ise hibi r direnile karlama
dan eski bakenti Hi l l eye girdi(Austos/Eyll 1129). Bu srada sultana basal
dilemek iin Hemedanda bulunan halifenin temsilcisi N az ar da M a h mu t
un D beys konusundaki davrann eletirir ekilde konumutu. Sultan, bu
haber aerine iki emri K z l v eA h med l i yi arp onlara, D b e y s e
siz kefil olmutunuz, imdi ben onu sizden istiyorum dedi. Bunun zerine A h -
med l i , D b ey s i n o blgede yapt zulm ve fenalklara engel olmak ve
onu sultann yanma getirmek iin ona kar yrd. Bunun zerine D bey s ,
halifeye eli gnderip ondan zr diledi ve Eer beni balarsan aldklarm
kat kat geri vereceim, sizin itaatli bir kulunuz olacam dedi. Bu olay ile ilgili
olarak eliler gidip gelirken D b e y s de para ve asker toplamaya balad. O, Hi l -
l eye 300 atl ile gelmiti, imdi emrinde 10 bin atl vard. A h m e d li de ok ge
meden Badata geldi(Eyll/Ekim 1129) ve D b ey s e kar harekete geti. Bu
sralarda sultan M a h m u t da Hemedandan Badata geldi (18 Ekim 1129) ve ve
zir Zey n eb ve teki devlet ilerigelenleri tarafndan parlak bir trenle kar
land. D bey s , bunu haber ald zaman halife ile bar salamas iin sultana
hediyeler gnderdi. Bu hediyeler iinde altn naili 300 at ve 200 bin altn bulunu
yordu; o, ayrca sultan ve halifeden yaptklar iin af diledi. Fakat sultan bunu
kabul etmedi. D beys , sultann kararn rendii zaman nce le ekildi, sonra
Basr aya girip buradan ok miktarda mal elegeirdi, halife ve sultann oradaki
SEL UK L U DE VL ETL E R TAR H 241
gelirlerine elkoydu. Bunun zerine sultan, ona kar emr K z l kumandasnda
10 bin atl evketti. M a h m u t un bu kararl davran zerine D b e y s , nce
llere, sonra da Suri yeye ekilmek zorunda kald. Ote yandan sultan M ah mu t ,
Badattan ayrlmadan nce olu D a v u t u veliaht atam, maiyyeti ile ku
mandanlardan da kendinden sonra olunu sul tan tanyacaklar hususunda ant
almt. Bu olaydan sonra M a h mu t , halifeden olunun veliahtln tanmas
n ve adna da hutbe okutmasn istedi. Onun halifeden baka bir istei de para
olmutu; ancak halife, paras olmadn syleyerek bu istei reddetti, hutbe ko
nusunda ise karar vermek yetkisinin sultan S e n c e r e ait olduunu bildirdi.
Sultan M a h mu t , onun davranlarna kzm ve halifeyi deitirmek amacyla
Hemedana gitmiti. Bu srada M a h mu t un huzurunu bozan baka bi r olay ge
liti. Melik M es u t , Hor asandan amcas S en cer in yanndan ayrlp Sdveye
gitti, fakat sonunda iki karde anlatlar, Sultan, M es u t a Gence ve evresini
kta ederek oraya gnderdi (Fazla bilgi iin bk. M el i k M es u t un S e n c e r
in yannda ayrlmas). Yine sultan S e n c e r le ilgili bi r dedikodu, sultan M a h -
m u t ile evli kzlarnn lm nedeniyle km ve onun kzlarnn mirasn istedii
ayias ortaya atlmt (Bk. Karahanllara kar sefer).
Sultan Mahmut'un l m ve kii li i
Sultan M a h mu t , zaman zaman hastalanyordu. Nihayet tekrar ar bi r e
kilde hastaland. O, hastalanmadan nce veziri E bu l k a s m D er g z i n , sul
tan, bi r gurup emr ve ilerigelenlerin olumsuz hareketleri nedeniyle uyarmt.
Bunlar arasnda A z i z ed d i n M s t ev f , emr i r g r ve olu er ef d
devl e mer vard. Bunlardan A z i z tutuklanarak Tekr i t te bulunan B i h -
r u z un yanma gnderildi. i r g r ve olu ise Mays 1131de ldrldler.
Hastalktan kurtulmayan sultan M ah mu t ise 10 Eyll 1131de Hemedanda ld.
M a h mu t , yumuak huylu, tatl szl, cmert, iyi ahlakl, akll ve ho g
rl bir sultand. Halkn malna gz dikmez, bu konuda adamlarna da engel olur
du. Rivayete gre, Sel ukoul l ar iinde ondan daha anlayl bir kimse yoktu.
lerin inceliini hibir hkmdar onun kadar bilemezdi. O, kulara merakl olup,
bunlar iinde Zanos kuu, ahin ve gvercine, ayrca av kpeine de dknd.
Hepsine altn tasmalar takard. Sel ukl u hkmdarlarndan hi kimse sultan M u
h a mmed T a p a r m hzinede brakt kadar altn, gm, mcevherat ve el
bise brakmamt. Bunlardan baka M u h a mmed i n hzinesinde (Hazi nei
G y as i y ei M u h a mmed i y e) 18 milyon nakit altn para bulunuyordu. Dev
let adamlar, o ldkten sonra M a h mu t dneminde iki ay iinde bu hzineyi
tamtakr yaptlar, hatt erbetinin ayln demek iin bile para bulamadlar.
Tabii M a h mu t un bu duruma dmesinin sebeplerinden biri de sultan S en
cer idi. Sultan S en cer , Sve savandan sonra bir ksm memleketleri kendi
hkimiyetindeki topraklar iine katm, bir ksmn Sel ukl u ehzadelerine ver
mi ve bir ksmn da bakalarna kta etmek suretiyle, sultan M a h mu t un his
sesine den topraklar kltmt. Bylece has emlki, yani gelirleri dorudan
devlet hzinesine girecek arazi kalmaynca Sultan M ah mu t fakirlemiti.
SULTAN DAVUT DEVR
II.
Sultan M ah mu t ldkten sonra vezir E bu l k a s m D er g z i n ve A k
sungur Ahmedli birleerek olu D a v u t u Hanedanda tahta kardlar. Btn
Ci bal blgesinde ve Azer baycanda Davu t adna hutbe okundu. Ancak Heme-
dan ve Ci bal blgesinin baz ehirlerinde, nce olaylar kt ise de sonra ortalk
yatt. Bu arada vezir D er g z i n hzinesiyle birlikte sultan S e n c e r in ha
kimiyeti altndaki Rey ehrine giderek orada kendini gvence altna ald. Sultan
D a v u t un bu srada btn I rak Sel ukl u Devl eti ynetimindeki blgelere h
kim olamad anlalyor. I r akta henz onun adna hutbe okunmam, Fars ve
Huzi stan ise S e 1 u k a h n ynetiminde kalmt.
Sultan Davut , Ekim 1131de Hemedandan Azer baycana gitti. Bu srada am
cas melik M es u t , Grcandan hareketle Tebri ze yryp ehre hkim olmu
tu. Bunun zerine Davu t , derhal amcasnn zerine yryerek onu Tebrizde
kuatt. ki taraf arasndaki mcadele, 22 Aralk 1131e kadar srm ve sonunda
bir anlamayla sonulanmt. Bu anlamayla Davu t , kuatmay kaldrarak bir
fersah (6 km.) kadar geri ekildi. Melik M e s u t da Tebri zi boaltarak Hemedana
gitti ve burada asker toplamaya balad. Belki de burada D avu t , M es u t lehi
ne tahttan ekilerek Azerbaycan blgesi ile yetindi. Bakent Hemedann M es u t a
braklmas, ona saltanat hususunda bir stnlk salam olmaldr. Nitekim bun
dan sonraki taht ve halife tarafndan tannma mcadelesinde n plana kmas,
muhtemelen bu sebeptendir. Melik M es u t , Badata haber gnderip sul tan ola
rak adna hutbe okunmasn istedi. D a v u t un elileri de daha nce ayn ko
nuda istekte bulunmulard. Fakat bu istekler, halife tarafndan reddedilmiti.
Bundan sonra S el u k ah dabu taht mcadelesine kart (Bk. Sultan S e n -
c er in ikinci bat seferi). Ote yandan M es u t , Musul hkimi ma d ed d i n
Z e n g i ve teki emrlere mektup yazp yardm ve asker gndermelerini istedi,
Z e n g de ona yardm vaad etti. M es u t bu durumda saltanat iddiasnda bulun
mak iin kendini daha gl hissetti ve cesareti artt. Nitekim o, yannda 10 bin
asker olduu halde, Badata yrd. Bu srada S el u k ah da atabek K a r a
ca S a k ile Badata girmiti. S el u k ah v e K a r a c a nin komutasnda da
ok sayda asker vard. Halife M s t er i d d eS el u k a h i yi karlayarak
SELUKL U DEVL ETL E R TAR H 243
ona sayg gsterdi. Zen gi de M es u t l a birlemek iin Tekr i te gelmiti. Atabek
K a r a ca S ak , onun Tekr i te geldiini renince S el u k a h az bir kuv
vetle Badat savunmak iin ehirde brakt, kendisi de ordusunun byk ks
myla harekete geti, gece-gndz zorunlu yry sonunda Mauk yrelerinde
Z e n g i ye bi r baskn yaparak onu malup etti ve onun adamlarndan bir guru
bu tutsak alarak Badata dnd(1132).
Atabek K a r a ca nin bulunmad srada melik M esut ile S el u k ah ara
snda iki gn ufak apta nc savalar olmu ve zor durumda kalan S el u k
ah, sratle geri dnmesi iin K a r a c a ya haber gndermiti. I r ak Sel ukl u
Devl eti ndeki karkla son vermek iin sultan S e n c e r in batya doru hare
ketinin Badatta duyulmas, melik M es u t , halife M s t er i d , S el u k
ah ve atabek K ar a ca arasnda bir ittifak meydana getirilmesine neden oldu.
Sonunda Di never yaknlarnda yaplan sava sultan S en cer kazand (25 Mays
1132). S en cer , ok gemeden r ak Sel ukl u Devl eti ni n ilerini dzenleyip, ye
eni T u r u l u tahta kardktan sonra Hor asana dnd (fazla bilgi iin bk.
Sultan S e n c e r in ikinci bat seferi). Bylece I r ak Sel ukl u Devl eti nin bi r ks
mnda, adna hutbe okunan ve sultan tannan Davu t da hkmdarl, cereyan
eden bu olaylar sonucunda kaybetmi oldu.
SULTAN TURUL B. MUHAMMED TAPAR DEVR
III.
Sultan S en cer , T u r u l bi n M u h a mmed i tahta kartp, btn l
kede onun adna hutbe okuttuktan sonra E bu l k a s m D er g z i n yi de ona
vezir atamt. Ancak sultan T u r u l , E bu l k a s m, atabeyi i r g r ve olu
nu ldrtt iin (Bk. Sultan M a h mu t un lm ve kiilii) onun vezir atan
masndan holanmamt. Sultan Sencer Hor asana dnerken Gr enbede
T u r u l a hi l at verdi ve ona devlet ynetimi hakknda nasihatlarda bulundu.
Bunun zerine T u r u l , amcasnn konumasndan sonra istemeyerek de olsa
veziri gzlerinden pt. Ote yandan K ar aca S a k den sonra Fars bl gesi ne
M en g bar s hkim oldu. O, sultan T u r u l a bir mektup yazp olu ehza
de A 1p A r s l a n kendisine gndermesini istedi ve bu isteinin yerine geti
rildii takdirde itaata hazr olduunu bildirdi. Sultan T u r u l , ocuk yataki
olu A l p A r s l a n Fars a gnderdi ve emr M en g b a r s ada atabek nva-
n verdi. Bylece o, muhtemel bir isyan belasndan kurtulmu oldu. Fakat bunun
la birlikte bir sre sonra sultan T u r u l a kar teki Sel ukl u melikleri, isyana
baladlar. lk isyan melik Davu t balatt. O Azer baycan ve Gence yresinden
asker toplayarak harekete geti. D a v u t un yannda atabeki A k s u n gu r A h -
med l i , B ar an k u Zek ev ve K ar aca S a k nin iki olu ile birok
emrler vard. Sivil devlet erknnda Mstevf S a f i y y l - E v h a d E bu l k a -
s m gibi ahslar da D a v u t u savaa tevik edenler arasnda idi. D a v u t ve be
raberindeki ordu, Hemedan civarnda Vahan ky yaknlarnda konakladlar.
Sultan T u r u l da D a v u t un zerine yrd. Bu srada aralarnda H a s -
bey B el en ger ve kardeinin de bulunduu birka Trk emri, T u r u l ta
rafna getiler, iki taraf savamak zere karlatklarnda, sultann sanda
I bn P or s u k , solunda K z 11ve n tarafta ise emr K ar asu ngur yer almt.
Muhtemelen denk kuvvetlerin karlat bu savata, nceleri galibiyet ibresi or
tada idi, fakat sonunda bu mcadeleden stn kan sultan T u r u l oldu (Tem
muz/Austos 1132). A k s u n gu r A h med l i , D a v u t u yanma alarak sava
alann terk etti. K a r a c a nin oullarndan biri ise lmt. D a v u t un ordu
sunda bulunanlardan B a r a n k u Zek ev ve bir gurup emr tutsak alnmt.
Tutsaklar arasnda S a f i y y d d i n M s t ev f de vard. B a r a n k u yetmi
SELUKLU DEVL ETL E R TAR H 245
bin altn ile Kazvi n kalesini vermek suretiyle kurtuldu. S a f i y y d d i n M s -
t e v f ni n dedii kurtulu akas ise ikiyzbin altn idi.
Sul tan T ur ul a kar bi r i tti fak ol uL urul mas
Melik D a v u t , bu yenilgi zerine beraberinde A k s u n gu r A h med l i ol
duu halde Badat a geldi (Eyll 1132). Halife ona ikramda bulunarak saltanat
saraynda konuk etti. Bu srada melik M es u t , Gencede idi, D a v u t un yenil
diini duyunca Badata yneldi; ehir yaknlarnda D avu t , kendisini karla
d ve atndan inerek onu ululad. Bylece onun M es u t lehine sultanlktan
vazgetii anlalyor. Sonra iki melik birlikte Badata girdiler. M es u t , bu e
hirde saltanat sarayna indi ve halifeden hutbenin kendi adna okunmasn istedi;
bu istei kabul edildi. Nitekim nce M es u t , sonra da D a v u t adna hutbe okundu
(Aralk 1132) ve her ikisine de hilatier verildi. Onlar halifenin huzuruna ktlar.
Halife, her ikisine de ikramda bulundu. zellikle M es u t u foiZadedikten sonra
boynuna ve koluna iki bilezik takt. M es u t , kendisi iin getirilen tahta oturdu
(14 Ocak 1133). Ayrca M es u t a verilen hediyeler arasnda biri siyah olan yedi
hi l at, mcevher ve yakutla ssl bir ta ve bir gerdanlk vard. Halife ona iki
kl kuatt ve kendi eliyle iki sancak verdi. Melik D a v u t u da kendisine tes
lim etti. Bylece M es u t , hkmdarlk almetlerine sahip olarak, artk sultan
ilan edildi. M e su t un da ismen sultan ilan edilmesi sonucunda, I rak Sel ukl u
Devl eti Vde iki sultan bulunmu oluyordu. Daha sonra halife, M es u t ve D av u t
arasndaki grmelerden sonra bir ittifak olutu ve M e s u t ile D a v u t un Azer
baycana yrmelerine karar verildi, halife de onlarla birlikte asker gnderecek
ti; nitekim o, N a z a r adl bir kumandann ynetiminde bu ittifaka asker vermiti .
Mttefik kuvvetler, harekete geip (15 Ocak 1133) Mer agaya ulatklarnda, A k
s u n gu r A h med l i de onlara pek ok mal ve yiyecek gnderdi. M es u t , Azer
baycann teki ehirlerini elegeirdi. Bu blgede bulunan K ar as u n gu r ve baz
emirler, Azer baycandan kap Er debi l ehrine kapandlar. M es u t , ok geme
den onlar Er debi l de kuatt. Burada yaplan savata K a r a s u n gu r malup ol
du, pek ok kii ldrld, geri kalanlar da Hemedana katlar. M es u t , daha
sonra kardei sultan T u r u l ile savamak zere Hemedana yrd. Bunun ze
rine T u r u l da M es u t a kar harekete geti, iki taraf arasndaki sava leye
kadar devam etti (25 Mays 1133), sonunda yenilgiye urayan T u r u l , sultan
S e n c e r in hkimiyet sahas iindeki R eye gitmek zorunda kald. M e s u t , bu
baardan sonra Hemedan elegeirdi (Haziran 1133). Bu sralarda Hemedana
yaklak 6 km. uzaklktaki Karateki n ay r nda A k s u n gu r A h med l i Ba-
tm l er tarafndan ldrld. Bir rivayete gre o, M e s u t un grevlendirdii kim
seler tarafndan ldrlmtr. Sultan T u r u l ise sfahana gitti. Kardei
M es u t , onu kuatmak iin bu ehre yrd. T u r u l , I sfahan halknn ku
atma srasnda kendisini desteklemeyeceklerini grnce oradan Fars blgesine
gitti, Beyza yaknlarna geldii zaman kendi emirlerinden bi ri , yanndaki 400 atl
ile ondan aman diledi. T u r u l , askerlerinin kardei M es u t un tarafna ge-
246 AL SEV M-ERDOAN MER L
meinden korkuyordu, bu sebeple tekrar Rey ehrine yneldi. Sultan T u r u l ,
R eye giderken urad btn baarszlklara vezirin kusurlu davranlar ile al
d kt tedbirlerin sebep olduunu anlamt. Bu bakmdan vezirin aslmasn
emretti v eD er g z i n asld, ancak boazdan geirilen ipin vcudunun arl
nedeniyle kopmasyla yere dt. Onun aslmasn seyredenler arasnda ata
bek i r g r in klelerinden biri de vard. Bu kle, efendisi i r g r in vezirin
bask ve zulmne uradn biliyordu, kln ekerek D e r g z i n nin boy
nunu vurdu; bu arada vezirden ktlk grenler cesedini paraladlar. Daha son
ra kafatasn i r g r in oluna gtrdler. i r g r in olu babasnn intikamn
alabilmek iin kafatasn kpeklere su vermek iin yalak yapt.
Sultan Turul - Meli k Mesul mcadel esi
M es u t un danman emri atabek A k s u n gu r A h me d l i nin lm,
onun ilerinin aksamasna neden oldu. nk A k s u n gu r tedbirli bir emrdi.
M es u t , kardei T u r u l un kuvvetlenmesine meydan vermeden onunla sava
mak iin Rey zerine yrd, emrinde 6000den fazla bir atl kuvveti vard. Sul
tan T u r u l un askerleri ise 3000 kii idi. ki taraf birka kez savatlar, nihayet
T u r u 1, bozguna urad. Ancak Zi kr ver de yaplan bu savan ilgi ekici bir
yn ok az kiinin lmesi idi. Sultan T u r u l , bu yenilgiden sonra Taberi stana
gitti. Burann hkimi Bvend l er den A l d d ev l e A l i , ona ve beraberinde
ki askerlere ok ikramlarda bulundu. Sultan T u r u l , k (1133/34) orada ge
irdi; daha sonra Taberi standan ayrlarak Hemedana dnd. Bu srada
M es u t un kendilerine halkn itaati olan byk emirlerinden bir gurup ( Ay -
n d d e v l e H r e z m a h , M u h a mme d bi n a h me l i k , H a y
dar bi n i r g r ve S a d d d ev l e B a r a n k u ) sultan T u r u l a
katldlar; ayrca atabek M en g ba r s da B oz aba kumandasnda 2000 atly
T u r u l un yanna gnderdi. Bu suretle sultan T u r u l , kuvvetli bir duruma
gelmi oldu. Melik M es u t ise yeeni D a v u t un isyan ettiini haber alm ve
hemen ona kar harekete geerek onu Ruyundi z kalesinde kuatmt. M es u t
un kuatma ile megul olmas, sultan T u r u l a harekete gemek iin bir frsat
yaratmt; bu nedenle M es u t a doru ilerledi, i ki ordu Kazvi n yrelerinde bir
birlerine yaklanca T u r u l un kendi tarafna ektii baz emrler, M es u t
un yanndan ayrldlar. Bylece yannda az sayda asker kalan M es u t , bu savata
yenilgiye urayp Badata doru ekildi (15-24 Temmuz 1134). M es u t , daha sonra
halife M s t er i d e haber gndererek Badata girmek istediini bildirdi,
halife de ona izin verdi. Melik M es u t un sfahandaki naibi A l pk u S i 1a -
h idi ve melik S el u k ah da onun yannda bulunuyordu. A l pk u , M es u t
un malup olduunu duyunca Sel uk ahi l e beraber Badata geldi. Daha sonra
M e sut da Badata ulat. Ka srasnda adamlarnn ou at bulamaynca de
velere binmi ve yolda pek ok sknt ekmilerdi. Halife, atlar, adrlar, kendi
lerine de elbiseler ve eitli malzemeler gndermek suretiyle onlarn ihtiyalarn
karlad. M es u t , 8 Austos 1134 tarihinde Badattaki saltanat saraynda ko
naklad.
SELUKLU DE VL ETL E R TAR H 247
Sultan Turul un l m ve kiilii
Sultan T u r u l ise, bu srada devletinin bakenti Hemedanda bulunuyor
du. Halife, melik M es u t u asker toplayp Hemedana yrmesi ve T u r u 1 ile
saltanat mcadelesine girmesi iin zorluyordu, hatt ona kendisiyle birlikte biz
zat sefere kmay vaad ediyordu. Bu olaylar srasnda A l pk u S i l ah ve ba
z emrler, halifeye katlp hizmetine girmek suretiyle bir ittifak oluturdular. Tam
bu srada, zerinde T u r u 1 un bu emirlere hitaben yazd bir mektup ve mhr
bulunan bir adam ele geirildi. Bu olaydan anlalaca zere, sultan T u r u l , ha
lifenin emrine girmi olan Trk emirlerini kendi tarafna ekmee alyordu.
Halife, bu mektubu grnce emirlerden Oul B ey i tutuklatarak mallarn ya
malatt. Bunun zerine teki emrler, endieye kaplarak derhal M es u t un ka
rarghna katlar. Halife, M es u t a haber gndererek kaan emirlerin iadesini
istedi; ancak M e s u t , bu istei kabul etmeyerek baz mazeretler ileri srd. Ha
life, bu durumdan holanmam ve ikisi arasnda souk bir hava esmiti; bu ne
denle M e s u t ile birlikte hareket etmekten vazgeti. Her ikisinin aralarnn ald
bu srada, Badata sultan T u r u l un lm haberi geldi. te yandan T u r u l
da M e s u t un zerine yrmek iin sarayndan kmt. Halk kendisine hayr
duada bulununca, Msl manl ara hayrl olmamz iin dua ediniz dedi; ancak
T u r u l a bu seferi gerekletirmek ksmet olmam, 24 Ekim 1134de Heme
danda hastalanarak lmt. Sultan T u r u l , ayn ehirde hadimlerinden ba
zlar iin in ettirmi olduu medresede gmld.
Sultan T u r u l , kaynaktaki tasvire gre, krmz yzl, sakall, ince kakl-
l, uzunca boylu, geni gsl ve salam yapl idi. Karakter asndan adalet,
utanma, hamiyet, cmertlik, cesaret onun ahlknn en belirgin zelliklerinden-
di. Sama ve kt ilerden uzakt. Ancak kendi fikirlerinde srarl olup, ilerinde
kimseye danmaz ve fikir sormazd. Onun devri, teki Sel ukl u meliklerine, kendi
hkimiyetini kabul ettirme abalar iinde gemi, bi r lde halife-sultanlar m
cadelesinin balangc olmutur.
IV.
SULTAN MESUT DEVR
Sultan T u r u l ld srada melik Mesut Badatta idi. I rak emirleri, acele
bir haberci gnderip, Ne yapyorsun? Kardein T u r u l dnyadan gmtr,
biz kullarnz mbarek zatnla uurlu bayrann gelmesini bekliyoruz ierikli
bi r haber yolladlar. te yandan melik Davu t Tebr i zde idi; baz emrler de ona
bi r haberci gnderdiler. Ancak M es u t , daha nce davranarak harekete gemi,
D a v u t bu frsat karmt. M es u t , Hul vandan getii srada yollar karla r
tlm olup, tipi ve frtna sonderecede iddetli idi. Onun beraberinde bulunan
lar, yollar aabilmek iin develeri ne srdler, atllar bunlar takip ederek
ilerlediler. M e s u t , bu g artlar altnda Hemedana ulat, emrler ellerini pe
rek ona itaat ettiler. Bylece babasnn lmnden beri tahta gemek iin frsat
kollayan ve mcadele veren M es u t , arzusuna kavuarak I r ak Sel ukl u Devl eti
tahtna oturdu; E n u i r v an bi n H a l i d i vezir atad. Ayrca yeeni D a-
v u t u veliaht yapp, kz G ev h er H at u n ile evlendirdi ve ona, Azer baycan,
Err an ve Er meni yye blgelerini kta etti. Sultan S en cer ise bu durumda batya
yeni bir sefere gerek duymam ve M es u t a mektup yollamt (Bk. S en cer
Devri, I r ak Sel ukl u Devl eti nde Yeni Olaylar).
Sultan Mesut-Halife Msterid mcadelesi
M es u t , sultan olmasna ramen eskidenberi ona bask yapan emr B ar an -
k u (veya Y ar n k u ) B z dr , ne M es u t a, ne de vezire iltifat etmiyor
du. Ayrca T u r u 1 un atabeyi K ar as u n gu r dabu srada askerleriyle sultann
huzuruna geldi. Atabek K ar as u n gu r , M es u t un ei ve B e r k y a r u k un
kz olan Z bey de H a t u n dan ekiyordu. Bu bakmdan onunla iyi geinme
yi ve kalbini kazanmay gerekli grerek H a t u n a hediyeler veriyordu. K a -
r a s u n gu r unbu ekilde sultann eine ve dolaysyla M es u t a yanamas B a -
r a n k u un houna gitmedi. K z l , S u n gu r bi n H u ma r t ek i n , A b -
du r r a h ma n bi n T oan y r ek , avl ve H aydar bi n r g r gibi
emrler de ona uyarak sultana itaatten vazgetiler ve askerleriyle M es u t un hiz
metinden ayrldlar. Daha sonra Dbeys bi n Sadak a da onlarla birleti. Bun
lar, nce halife M s t er i d e haber gndererek hizmetine girmek istediklerini
SELUKL U DE VL ETL E R TAR H 249
bildirip, aman dilediler. Ancak halifeye D bey s i n onlarla beraber olmas
nedeniyle bu birlemenin bir hile olabilecei sylendi. Bunun zerine adgeen
emrler, Huzi stana giderek orann hkimi P or s u k ol u P or s u k ile de bir
ittifak yaptlar, ittifakn bu ekilde genilemesi zerine halife, Sel ukl ul ara kar
olan bu emirlerden yararlanmak iin bir eli gndererek onlar yanna ard.
Bu emrler, D b ey s i yakalayp halifeye gtrerek ona daha ok yaklamaya
karar verdiler, D bey s ise bu karar duyar duymaz sultan M es u t un yanna
kat. M es u t a kar olan emrler de daha sonra Badata gittiler (Nisan/Ma
ys 1135). Halife M s t er i d onlar ok iyi karlad, hi l tl er ve armaanlar gn
derdi. Ayrca Badatta sultan M es u t adna okunmakta olan hutbeye de son
verildi. Bu gelimelerden sonra halife, sonunda M e s u t ile savamaya karar ver
di. zellikle emrler, onu harekete gemeye tevik ediyor, bunun basit bi r i ol
duunu ve sultan M es u t un hakkndan gelebileceklerini sylyorlard. Bunun
zerine halifenin Hul vana gnderdii nc birlikleri, blgeyi yamaladlar, fa
kat halifeden bu olaylar engelleyecek bir davran grlmedi. Daha sonra halife
de bizzat harekete geti, emr P or s u k ol u P or s u k da yolda ona katld (24
Mays 1135). te yandan Hemedanda bulunan M es u t un yannda ok az asker,
yaklak 1500 atl vard. evredeki ehirlerin hkimleri de halifeye mektup gn
dererek ona itaat arzettiler. Halifenin yolda bekleyerek vakit kaybetmesi, sultan
M es u t un iine yaram ve ehir hkimlerinin biroklaryla barmt. Sonun
da iki taraf kuvvetleri, Day Mer gde karlatlar (24 Haziran 1135). Sava sra
snda halife M s t er i d , tutsak alnd (Bk. S en cer Devri, I r ak Sel ukl ul ar
Devl eti nde Yeni Olaylar). Sultan M es u t , savatan sonra Hemedana dnd ve
mnadiler vastasyla, Badatllardan kim bizi takip ederse onu ldrnz diye
ilanda bulundu. Halifenin sava kaybeden askerleri perian bi r halde geri dn
dler. Sultan M es u t , emirlerinden B e y a b a y Badata hne olarak atayp
gnderdi. B ey ab a beraberindeki askerlerle Badata ulat (14 Temmuz 1135)
ve halifenin btn mal varlna el koydu. Bu olay Badatta bir ayaklanmaya se
bep oldu. hnenin adamlaryla Badat halk arasnda kan atmalarda 150 den
fazla Badatl ldrld. Sultan M e sut , daha sonra yeeni Davut ile sava
mak zere Hemedandan Mer agaya yneldi; halife M s t er i d de onunla be
raberdi. M s t er i d, Meraa kaps nnde Batm l er tarafndan ldrld (Bk.
S en cer Devr i , I r ak Sel ukl u Devl eti nde Yeni Olaylar). Halifenin lmnden
bir sre sonra sultan M es u t , Huvenc ehri dnda otann kaps nnde hu
zura kabul edilmek iin bekleyen D beys bi n S a d a k a y ldrtt. Bir ri
vayete gre sultan, halifenin lm nedeniyle kendi zerindeki pheleri atmak
amacyla D b ey s i ldrtmt. Bylece birbirlerine dman olan halife ve
D beys , yakn aralklarla lm oldu. D beys , M s t er i d B i l l a h a
daima kar kar ve ondan holanmazd; fakat Sel ukl u sultanlarnn kendisini
halifeye kar bi r silah olarak kullanmak amacyla yaattklarndan haberi yoktu.
D b e y s in olu S adak a, bu srada Hi l l ede bulunuyordu. Babasnn asker
leri onun evresinde toplandlar. Sultan M es u t , B ey a b a ya Hi l l eyi zaptet
mesi iin emr verdi. Fakat B ey aba , S a d a k a mn yannda ok sayda asker
250
AL SEV M-ERDOAN MER L
olduu iin Hi l l eye yrmekten ekindi. S adak a, daha sonra sultann Badata
geliine (1136/37) kadar Hi l l ede kald. Sultan M es u t , Badata gelince, S a d a
ka da yanna gidip hizmetine girdi.
Sultan Meeut-Raid Bill ah mcadel esi
Halife M s t er i d in ldrlmesinden sonra yerine, olu E b C a
f er M a n s u r halife oldu ve kendisine e r - R a i d B i l l a h lakab verildi
(8 Eyll 1135). Sultan M e s u t da Badat hnesi B e y a b a ya mektup vazarak
kendi adna yeni halifeye biat etmesini emretti. ok gemeden sultan M e
sut , B ar an k u Zek ev y i Badata gnderdi ve R a i t den babas M s
t er i d tarafndan tutsaklktan kurtulmak iin demesi kararlatrlan 400 bin
altn demesini istedi. R a i t B i l l a h , hzinede hi para olmadn, b
tn parann M s t e r i d i n yannda bulunduunu ve sava srasnda
yamalandn syledi. O, daha sonra Sel ukl u askerlerinin saraya hcum ede
bileceklerini dnerek asker toplad. Bunun zerine B a r a n k u , Badat h-
nesiyle ittifak yapt. Her ikisi Cuma gn halifelik sarayna saldrya getiler; iki
taraf arasnda iddetli bi r sava oldu. Halk da halifenin askerlerine yardm etti.
Bunun zerine Sel ukl u kuvvetleri, Badattan ekilmek zorunda kald. Halk da
ehirdeki otorite boluundan yararlanarak sultann sarayn yama etti. Halife,
bu olaydan sonra sultan M es u t a kar bir ittifak oluturmaya alt ve bu amala
baz Sel ukl u ehzade ve kumandanlarna arda bulundu. Badata ilk gelen
melik Davu t oldu ve sultann saraynda konaklad (13 Kasm 1135). Daha sonra
da atabek I ma ded d i n Zen g , K az v i n hkimi B ar an k u B z dr , s
fahan hkimi A l p k u el - K eb r , Hi l l e hkimi S a da k a bi n D
beys, P or s u k ol u P or s u k ve A k s u n gu r A h med l i de Badata
geldiler. Melik D av u t , Badat hneliine B a r a n k u B z d r atad. Bu
srada halife de ehrin surlarn tamir ettirmekte idi. Sultan M es u t adna okun
makta olan hutbeye son verilmi, bu kez, hutbe Davut adna okunmutu. ok
gemeden adlar geen emrler, Badat surlar iinde sultan M e s u t ile savama
ya karar verdiler. Sultan M es u t ise Sel ukl u melik ve emirlerinin halifeyle bir-
leerek kendisine isyan amacyla Badatta toplandklarn ve hutbenin yeeni
Davu t adna okunduunu renince derhal ordusuyla harekete geerek Badat
nne geldi ve burada ordugh kurarak ehri kuatt. Kendisine kar kan emr
ve askerler ise dar kmaya cesaret edemeyerek daha nce kararlatrdklar
ekilde ehirde kalmlard. Sultan, onlar yaklak 51 gn kuatt ise de hibir
baar kazanamad ve Hemedan'a dnmek zere Nehr evana gitti. Bu srada Vs t
hkimi T or u n t a yda ok sayda gemiyle onun yanma geldi. Sultan ve askerler
bu gemilere binerek Di cl eni n bat yakasna getiler. Badat askerleri bu geie
engel olmak istedilerse de sultan, onlardan daha nce davranp nehri gemiti.
Bu olaylar srasnda sultana kar ittifak oluturanlarn aralarndaki birlik, M e
s u t unda abalaryla bozuldu. Bunun zerine endielenen melik D avu t , l
kesine dnd (Austos 1136), teki emrler de daldlar. te yandan
SEL UK L U DEVL ETL ER TAR H 251
ma ded d n Zen g , ehrin bat yakasnda idi. Halife R ai t B i l l ah , onun
tarafna geerek yannda az sayda asker olduu halde Z e n g i ile beraber Mu
sul a hareket etti. Sultan M es u t , onlarn ehirden ayrldn duyunca ertesi gn
Badata yryerek buraya hkim oldu ve adamlarnn halka ktlk yapmasn
ve mallarn yamalamasn engelledi (15 Austos 1136). Sultan, daha sonra emr
verip kad; nakip vs. gibi ilerigelenleri huzurunda toplad, onlara halife R a i t -
in kendisine hitaben kendi el yazsyla yazlm bir taahhtnmeyi gsterdi. Hali
fe, bu taahntnmede, Ben, asker topladm, sefere ktm ve sultann
askerleriyle silahl atmaya girdiim takdirde kendimi halifelikten azlediyorum
diyordu. Bunun zerine kadlar ve fakihler, onun bu ifadeleriyle halife olmaktan
ktna dair fetva verdiler. Bunun zerine sultan, halife R a i t in azledilmesi
ni ve halifelik makamna, uygun bir ahsn atanmasn emretti. Bylece R a
i t B i l l ah , halifelikten uzaklatrld, Badat ve teki yerlerde adna okunmakta
olan hutbeye de son verildi. Daha sonra E b A b d u l l a h bi n M u s t az -
hir Billhn Muktef Li emri l l ah lakabyla halife olmas kararlatrld. Sultan M e -
s u t ile vezir er ef ed d i n A l i huzuruna karak onunla anlatlar. Vezir e -
r ef ed d i n A l i , sultan ile halife arasnda kabul edilen artlar bir antlama
maddeleri eklinde tespit ile karara balayarak aklad. Bylece emrler, devlet
ilerigelenleri, kadlar ve fakihler, halifenin huzuruna karak ona biat ettiler (18
Austos 1136). Bu olaylardan sonra sultan M es u t , veziri E n u i r v an bi n H a
l i d i grevinden uzaklatrm ve yerine I ma ded d i n E bu l - B er ek t D er
g z i n yi vezir atamtr. te yandan emr K a r as u n gu r , 1136 yl iinde
sultann Badatta bulunduu srada, byk bi r orduyla melik D a v u t a sald
rya geti ve onu Mer aga yaknlarnda bozguna uratmay baard. Bunun zeri
ne D a v u t , Huzi stana ekildi; K a r a s u n gu r ise Azer baycanda duruma hkim
oldu.
Sultan M es u t , atabek Z en g nin yeni halifeye biat etmesi ve -R a i t B i l
l a h n Musul dan ayrlmas zerine Badatta beraberinde bulunan askerlerin
lkelerine dnmelerine izin verdi (Ekim 1136). nk o, R ai t B i l l a h m ken
disine kar harekata balamasndan ekinmekte ve bu nedenle bu askerleri ya
nnda tutuyordu. Sultan, Hi l l e hkimi I I . S a d a k a y yannda tutabilmek iin
kzyla evlendirmiti. Bu arada melik D a v u t un saflarnda M es u t a kar sa
vaan A l pk u S i l ah , P or s k ol u P or s u k , S u n gu r b. H umat
t ek i n gibi baz emrler de sultann yanma gelerek af dilediler. Sultan, onlar
af etmi v eA l p k u uda Badat hneliine atamt. M es u t , kzkardei F at
ma H a t u n u M u k t ef ile evlendirerek (Mart/Nisan 1137), halifeyi akrabalk
yoluyla da kendisine balamaya almtr.
Zengi nit Bi zans'K al ittifakna kar mcadel esi
Bi zans imparatoru I I . I oan n es K omn en os (1118-1143), 1137 ylnda Su
r i yeyi ele geirmek iin bir sefer dzenledi. I I . I oa n n es , k geirmek zere
ukur ovaya ekilmeden nce Hal l ar ile bir anlama yapt. Bu anlamaya gre,
252 AL SEV M-ERDOAN MER L
mttefik H ri sti yan kuvvetleri, Hal eb, eyzer, Hama ve Humus gibi ehirleri ele
geirdikleri takdirde, bunlar Hal reisi R a y mon d ' a braklacakt; buna kar
lk Hal l ar n elindeki Antakya ise Bi zansa geri verilecekti. Yaplan anlama
gereince 1138 yl balar hazrlklar iinde geti v el L I oa n n es , Mart ay so
nunda Antakyaya geldi. Antakyan n Hal hkimi (Pri nceps) ile Urfa kontluu
birlikleri ve Templ i er valyelerinden bir gurup, burada Bi zansl l arl a birletiler,
aha sonra bu mttefik ordusu, 3 Nisanda Buzaa nne ulat. Bi zans-Hal or
dusu Buzaa nlerine gelince atabek Z e n g , kad K. e ra a I e d d i n E b u l
f az l M u h a mmed e h r i z u r yi sultan M es u t a gndererek asker
yardm istedi. Kad, Badata giderek sultann huzuruna km ve durumu bildi
rerek Bi zansl l ar ile kendileri arasnda sadece Hal ebin kaldn, onlar buray
da elegeirirlerse F rat yoluyla Badata gidebileceklerini sylemiti. Btn bu
aklamalara ramen sultan M e s u t da hibir hareket grlmedi. Kad E b u l
f az l , Cuma gn adamlarndan birini Sar ay camiinde, baka birisini de Sul tan
camiinde grevlendirdi. Bu adamlar, namaz srasnda hatip minbere kt za
man, Yazk sl m n bana gelenlere.. Yazk M u h a m m e d in dinine diye ba
rarak olay karttlar. Daha sonra halk, camilerden karak sultan saraym kuatt
ve feryat ederek yardm istedi. Sultan M es u t olaylarn ardndan kady huzuru
na arm ve hemen halk datmasn ertesi gn de diledii askerleri semesini
emretmiti. Sonunda 10 bin kiilik bir Sel ukl u kuvveti hazrland. Bu arada ka
d E b u l f a z l a atabey Z e n g i den gelen bir mektupta Bi zans imparatorunun
blgeden gittii bildiriliyor ve hibir asker istenmiyordu. K ad, bu durumu sul
tana arzetti, ancak sultan, Askerler hazrlklarn tamamlad, mutlaka Sur i ye
ye cihada kmaldrlar dedi. K ad, sultan ve adamlarna birtakm vaadlerde
bulunduktan ve pek ok aba sarfettikten sonra Sel ukl u askerlerini geri dn
drmeyi baarmtr (1138). Bu arada sultan, halka zulm ve hakszlk yapan Ba
dat hnesi A l p k u u tutuklatm, hatt onu ldrmek istediini haber alan
A 1p k u , Di cl eye atlayarak boulmutur. Onun yerine M ca h i d d d i n B i h-
r u z , Badat hneliine atanmtr.
Gurenbih sava
M es u t , I r akta duruma hkim olmasna ramen yine de onun sultanln
tanmayan ve isyana hazrlanan emrler vard. Bunlardan biri de Fars hkimi ata
bek M en g bar s idi. Nitekim o, 1137 yl sonlarnda sultan M es u t a kar
isyan etti. M es u t , emr K a r a s u n gu r komutasndaki bi r orduyu M e n g -
b a r s zerine yollad. K a r a s u n gu r , yannda olan B ar ank t B z dr ,
avl C an dar ve Zencan hakimi S u n gu r gibi emrler ile k sfahanda ge
irdi. Bu emrler, atabek M en g b a r s m Fars da hareket ettiini haber al
dklar zaman ona mukavemet edemeyeceklerini anladlar ve Hemedana sultan
M e s u t un yanma dndler. Atabek M en g ba r s ise sfahana geldi ve bi r s
re orada kaldktan sonra sultan M e s u t un zerine yrd. ki taraf Guren-
bi hte karlatlar. Atabey M en g bar s bu savata malup olarak tutsak alnd.
SEL UK L U DEVL ETL ER TAR H 253
Sultan M es u t onu derhal ldrtt. Atabek M en g b a r s nen byk yardm
cs emr B oz a ba , bu yenilgi sonras sava alanndan kamt, ancak onun l
mn duyduu zaman ok zld ve onun cn almaya ant iti. Sultan
M es u t un ordusu ise M e 11g b a r s m ordughn yamaya dalmt. B oz a-
b a , kaanlardan bi r miktar asker toplad ve an bir hcumla M es u t un ordu
sunu artt. Sultan, bu an hcuma kar koyamad, yannda emr K ar asu ngur
olduu halde, glkle Azer baycana ekildi. B oz a ba , sultan M es u t un emir
lerinden Arap emri S adak a b <D bey s , Zencan hkimi Sungur , A n t er
C evan ve M u h ammed bi n K ar as u n g u^ u tutsak ald ve atabek M e n -
g b a r s n ldrlmesine karlk olarak onlar ldrtt (Nisan/Mays 1138).
Daha sonra da sratle Fars'a yryp hkim oldu. te yandan M e s u t un yenil
gisinden yararlanmak isteyen S el u k a h ise Badata hkim olmak amacyla
harekete geti. Fakat Badat hnesi ile Hac emri hadim N az ar , S el u k ah -
la savaarak onu Badata sokmadlar. Bu arada sultan M es u t , Gur enbi hde
len S a d a k a n yerine Hi l l e ynetimine kardei M u h a mmed i atad. S e I -
u k a h ise aresiz kalarak aabeyi sultan M es u t un yanna geldi. M es u t ,
ona iyi davranarak bu srada Ahl at ah I I . S k m e n in ynetimindeki Ahl at,
Mal azgi r t, Erzen ve yrelerini ona kta etti; ayrca Tebri z hkimi emr O u z o -
1u S i 1a h yi ona atabek yapt (1137/1138).
Rait Billahtn l drl mesi
R ai t B i l ah, atabek Z e n g nin yanndan ayrldktan sonra Damganda
bulunduu srada halkn M u k t ef ye biat ettiklerini haber ald. Bunun zeri
ne sultan S e n c e r e bir mektup yazarak ikayette bulundu (Mays/Haziran 1137)
ve kendisine yardm etmesini istedi. Sultan S en cer yazd cevabta, I sl m
askerleri Ceyhun tarafna gittiler. imdi o tarafa gelmeye imkan yoktur. Halife,
T a n r dan yardm istesin, her halde T an r iin savaanlarn galip gelmesi
muhakkaktr dedi. R a i t , bu isteinin kabul edilmemesi zerine Damgandan
Azer baycana giderek intikam almaya ve dmanlarnn lkesini istila etmeye ka
rar verdi. Nitekim bir rivayete gre o, atabey M en g ba r s desteklemiti. Gur -
e n b i h savandan sonra R ai t B i l l a h , Hemedana yneldi ve burada melik
D a v u t ile birlikte Huzi stana gittiler ve Huveyza yaknlarna kadar ilerlediler.
Belki de onlar, Badata yrmek istiyorlard. Bunun zerine sultan M es u t ,
onlar I r akdan uzaklatrmak iin Badata hareket etti. Bunu haber alan melik
D avu t , M e s u t ile bir sava gze alamayarak Farsa dnd. Bylece R ai t
tek bana kald, artk evresinde onu destekleyen kimse yoktu. R a i t , I ranl
askerlerden umut kesince sfahana gitti ve bu ehirde hizmetinde alan bir gu
rup Hor asanl bat n tarafndan ldrld (6 Haziran 1138). Bu olaylardan son
ra sultan M esu t , veziri ma d ed di n E b u l - B er ek t devlet ilerinde aciz
ve byk olaylar yattrmak hususunda hareketsiz bularak vezirlikten el ektir
di (Kasm 1138), yerine K emal e d di n M u h a mmed H z i n i tayin etti. Ye
ni vezir, cesur ve yetenekli, adaletli, sz geerli ve iyi ahlakl bi r insand. Vezir,
254 AL SEV M-ERDOAN MER L
devlet hzinesine gelir getirecek vergiler koydu ve hzineyi zenginletirecek kay
naklar buldu. Gizli kapakl pek ok eyi hrszlk ve inanetleri aa kard. Bu
durum vergi toplayan baz mutasarrflarn ve yneticilerin houna gitmedi. Ayr
ca vezir, sultan M es u t u K a r a s u n g u r un basksndan kurtarmaya alt.
Bu amala Far stan B o z a b a davet edildi. Vezirin aleyhinde olanlar, emr K a -
r a s u n gu r a, Bu vezir bi zi hakir gryor, sultan da senin aleyhine kkrt
yor. Eer vakit geirmeden bu iin aresi dnlmezse onun hkimiyeti daha da
artar ierikli mektuplar yazdlar. Emr K a r a s u n gu r , sultan ve vezirin ha
zrlklarn haber ald zaman yanma Sel ukl u ehzadeleri S el u k a h ve D a
vut ' u alarak 10 bin kiilik ordusuyla Hemedan civarna geldi ve M e s u t a, Ya
vezirin ban gnderirsin, ya da biz baka bir sultann hizmetine gireriz habe
rini yollad. Sultan M e s u t un yannda bulunan emrler ona veziri ldrmesini
tavsiye ettiler ve onu telafisi mmkn olmayacak olaylarn cereyan edebilecei ne
deniyle korkuttular. Sultan M es u t , K a r a s u n gu r un bu basks karsnda
vezir K ema l eddi n M u h a mmed i n ldrlmesine raz olmak zorunda kald
(Haziran 1139), yerine K ar as u - ngur un veziri E bu l - I z z T ahi r B er u ci r -
d vezir atand ve kendisine I zzl ml k lakab verildi. Ote yandan emr K a r a
sungur , olunun intikamn almak amacyla ve ayrca kendisi iin de tehlikeli
grd B o z a b a ya kar harekete geti; yannda, S el u k a h ve Davu t da
bulunmakta idi. B o z a b a , onlara kar koyamayacan bildii iin daha kuzeye
Kal etl -Beyzaya ekildi. Emr K a r a s u n gu r ve beraberindekiler i r aza gir
diler. S el u k a h Fars blgesine melik oldu. Emr K ar a s u n gu r , onun ya
nnda daha ok asker brakmak istediyse de S el u k a h m askerlerinin
kumandan O u z ol u S i l ah , kendisine ok gvendii iin bu neriyi ka
bul etmedi. Bunun zerine emr K ar as u n gu r Fars dan ayrld. Melik S el u k -
ah ve O u z ol u , B oz a b a nin kendisiyle baa kamayaca dncesinde
idiler. Halbuki B oz a ba , emr K a r a s u n gu r un Fars dan ayrldn ren
dikten sonra S el u k a h n kuvvetlerine hcum ederek onlar yendi. Bu sra
da hastal sebebiyle bi r mahaffe(sedye) iinde kamakta olan S el u k a h a
yetiti ve onu raz edip tekrar i r aza getirdi ve K al etl -Beyzada hapsetti
(1139/1140), melik bu arada ld, ancak onun ne zaman ld belli deil
dir. Bylece B oz a ba da Frs blgesine tamamen hkim oldu. Ertesi yl sul
tan M es u t , B o z a b a ya kar emr s mai l C a h a r d a n eg ve A 1p -
ku H n k a r evketti. Fakat bunlar, nce I r ak da sefer iin gerekli pa
ray toplamaya altlarsa da baarl olamadlar. Sonunda bu seferden vazgeil
di. K ar as u n gu r , B oz a ba nm durumunu rendii zaman Azer baycana
dnmekte idi; o, bundan sonra hibir melike atabek olmamak iin ant iti. K a
r as ungu r B er u c i r d e gelince Gencede byk bir zelzele oldu. Rivayete gre,
bu zelzele nedeniyle 230 bin kii lmt. lenler arasnda K a r a s u n gu r un
ei ve iki olu da vard. Ayrca bu durumdan yararlanan Grcl er, Obel i ani aile
sinden v a n ebi n E b L ey s i n komutasnda Gence ye hcum edip bi rok in
san ldrdler, kalanlar da tutsak alarak memleketlerine gtrdler. Bu arada
Grcl er Gence adl yeni bi r kasaba ina ettiler, hatt eski Gencenin kapsn da
SELUK L U DE VL ETL E R TAR H 255
gtrp oraya kap yapmlardr. Bunun zerine K a r a s u n gu r , sratle Gen-
ceye ilerledi ve Gr cl er i malup ederek pek oklarn ldrd, yaptklar kasa
bay tahrip ederek eski Gencenin kapsn yerine koydu ve ehri yeniden en iyi
ekilde imar ettirdi (1139). Emr K ar as u n gu r , uzun sren bir hastalktan sonra
Er debi l de ld (1140/1141). Melik T u r u 1 un memlklerinden olan K ar as u n -
g u r , lmne yakn, avl C a n d a r huzuruna ard, yerine onu tayip edip,
olunu ve askerlerini ona teslim etti. Bylece avl C andar , K a r a s u n gu r -
un grevini yklenmi oldu. Nitekim sultan M es u t da bunu aynen kabul ede
rek, av 11 ya hi l t ve hediyeler gnderdi, onu Err an ve Azer baycan ynetimine
atad.
Badatta ol ayl ar
Sultan M es u t , 1141/1142de M c a h i d d d n B i h r u z u Badat h-
neliinden uzaklatrarak yerine, Em r i Ahur K z 11 atamt. Daha sonra sul
tan k geirmek iin Badata geldii zaman apulcularn (ayyr) her tarafa
yayldklarn ve ktlk yaptklarn grnce bu durumdan hi holanmad. Bu
nun zerine B i h r u z u tekrar hnelie getirdi. Vezirin oluyla sultann ka
ynbiraderi ( K a v u r t un olu) onlarla ibirlii yapyorlard; bu nedenle B i h -
r u z onlara engel olamyordu. Bir sre sonra apulcular ii azttklar gibi, say
lar da oalmt. Bir ara Badat hneliine veklet eden l d en i z , ok sert
ve atlgan biriydi; o, bu zellikleri sebebiyle sultann huzuruna kt. Sultan a
pulcular karsndaki baarszlklarn syleyince l d en i z , Ey cihan sulta
n, vezirin oluyla senin kaynbiraderin abulcularn orta ve ibirlikisi olursa
ben hangi kuvvetle o bozguncularla baa kabilirim? dedi ve durumu sultana
aklad. M es u t , ona, Hemen imdi nerede olursa olsunlar onlara baskn d
zenleyecek ve onlar idam edeceksin. Eer sen onlar idam etmezsin ben seni idam
ederim dedi. l d en i z , derhal sultann mhrn alp vezirin oluna baskn d
zenledi ise de onu yakalayamad. Daha sonra bu kez K a v u r t un oluna bir baskn
yaparak onu yakalad ve derhal idam etti. Bunun zerine apulcularn ou ka
t, kalanlarn da l den i z tutuklatt. Bylece sultan M es u t un ve l d en i z i n
kararl tutumlar Badat halkn apulcularn ktlklerinden kurtarm oldu
(1143/1144).
Sultan Mesut-Zengi i l i kil eri
Sultan S en cer , R eyi M es u t a braktktan sonra Rey valisi A b b a s da Ba
data gel mi ti (Bk. Katvan savandan sonra Sultan S e n c e r in Bat siyaseti).
Sultan M es u t , her yl olduu gibi 1143/1144de de Badata geldi ve ordu hazr
layp atabek Z e n g i ye saldrya hazrland. O, El cezi r e ve Di yar bak r blgele
rindeki yneticilerin kendisine kar isyankr tutumlarn atabek Z e n g i den
biliyordu; ayrca Z e n g i , halife R a i t olayna da karmt. M es u t , Zen-
g i nin gittike kuvvetlenmesinden ve yannda bulunan sultan M a h m u t n olu
A l p A r s l a n m kendisine rakip olmasndan endie etmekte idi. Bunun zeri-
256 AL SEV M-ERDOAN MER L
ne Z e n g i , onu kendi lehine evirmek amacyla sultana haber gnderip merha
met di l edi , i k i tar af aras nda el i l er i n gi di p gel mesi nden sonra
M es u t , E b A b d u l l a h E n b a r yi anlama artlarn tespit ve kararla
trmak zere Z e n g i ye gnderdi. Sonuta Z e n g i nin sultana 100 bin altn de
mesi artyla sultan bu seferden vazgeecekti. Ayrca sultan, Z en gi nin huzuruna
gelmesini istiyordu, Z e n g i ise Hal l ara kar yapt cihad nedeniyle huzura
gelemeyeceini bildirmi, M e s u t da onun bu konudaki mazeretini kabul etmiti.
Daha sonra Zen gi , M es u t a denmesi kararlatrlan paradan 20 bin altm
karlnda hediyeler gnderdi. Sultan, Hal l arl a mcadeledeki baars ve on
dan bakasnn Msl man lkeleri Hal l ara kar savunamayac dncesiyle
onu affetti ve tespit edilen parann geri kalan ksmn balad. Atabek Z en g i -
nin byk olu S ey f ed d i n Gaz i , babasnn emriyle, belki de rehine olarak,
sultan M es u t un yannda bulunuyordu. O, bu yl iinde oluna sultann yann
dan kap Musul a gelmesini emrederken bu ehirdeki nibi N a s r edd i n a
k r a da onu ehre sokmamasn bildirdi. S ey f ed d i n Gaz i , babasnn
emriyle sultann yanndan kat. Bunun zerine Zen gi , oluna M es u t un ya
nna geri dnmesi iin haber gnderdi. O, oluyla beraber gnderdii bir eli ara
clyla sultana Olum sultann bana taknd tavr grnce korkarak kat,
fakat ben onu tekrar sultann hizmetine iade ettim. O senin bi r memlkndr,
bu lke de enindir eklinde haber gnderdi. Bylece Zen gi , nceden tasarla
d bu davranyla M es u t katnda byk bir itibar kazand. Bu sralarda me
lik Davu t , Tebr i zde Batm l er tarafndan ldrld(1143/1144). Esasen sultan
M es u t , D a v u t u cihat amacyla Sur i yeye atamt. Bir rivayete gre, atabey
Zen gi , D a v u t un kendi hkimiyetindeki lkelere gelmesini nlemek amacyla
onu ldrtmek iin Suriyedeki Bati n l erl e anlamt. D a v u t un lm zeri
ne Badatta halifelik saraynda gn sreyle devlet ilerigelenlerinin de katl
d matem treni yapld. Bu sralarda sultan M es u t , bir sre kald Badattan
ayrlp sfahana gitti: onun yokluunda bakentte iler karmakark bir duruma
gelmiti. M es u t , bunlar dzelttikten sonra veziri I z z i m l k grevinden
uzaklatrp mallarna da el koydurmu ve yerine d eM ey y i d d d i n M e r -
z u b a n vezir atamtr (1144/1145).
Zengi nin Urfay fethi
Sultan M es u t devrinin en nemli olaylarndan biri de atabek Z e n g i nin
Urfa Hal Kontl uunun bakenti Ur fay fethetmesi idi. Sultan M e s u t ve Ms
l man halkn arzu ve basksna uyarak Zen gi , Ur fay fethe karar verdi. Bu
srada Hal l ar n Bi zans ile aralarnn ak olmas, Urfa ile Antakya Hal yne
ticilerinin birbirlerini sevmemesi gibi nedenlerle bir saldr iin durum uygun
du. te yandan Hasankeyf (H sn Keyfa) Artukl u emri D av u t un 1144 ylnda
lm zerine yerine kk olu K ar a A r s l an gemiti. K ar a A r s l a n -
n Z e n g i nin muhtemel bir saldrsna kar U r f a kontu I I . J o s c e 1i n ile bir
ittifak yapmtr. Zengi ise bu srada K ar a A r s l a n n mttefikinin olan Ami d
SELUKL U DE VL ETL E R TAR H 257
kalesini kuatt. I I . J os cel i n , K ar a A r s l a n a yardm iin byk bir kuv
vetle Ur fadan harekete geti, H sn Mansur ve Ger ger zerinden Ami de doru
ilerledi. Byle frsat beklemekte olan Z e n g i , Ur /anin savunmasz kaldn ca
suslar vastasyla da rendi. Bu nedenle o, ehri an bir basknla ele geirebil
mek iin nce hacib S a l a h a dd i n Y a g s y a n yi gnderdi. Ancak iddetli
yamur yznden S al ah addi n Y ag s yan baaryla ulaamam, fakat Ur-
f a nin alnabilecek bir durumda olduunu Z e n g i ye bildirmiti. Z e n g i , 30
Kasm 1144de Urfa nne geldi ve teslim olmas iin ehre haber gnderdi.
Bu srada Ur fay Lati n bapiskoposu I I . H u g u e savunmakta idi. ehirdeki Er
meni ve Sr yan l er de onun teslim olma nerisini reddettiler. Daha sonra Z e n -
g i , Ur fay beraberinde getirmi olduu kuatma let ve mancnklarla kuatmaya
balad; bu arada surlarn zayf ve alt kazlmaya msait yerlerinde lamlar ka
zld. Z e n g i nin bu kuatmas drt hafta kadar srd. Bu srada I I . J os c e
l i n geri dnd ise de ehri kurtaracak bi r harekette bulunamad, bu nedenle o,
evredeki Hal l ardan yardm salamaya alt. Bu sralarda atabek Z e n g i , ge
nel bir saldr iin zamann geldiine inanarak Ur fal l ar teslim olmalar iin son
kez uyard ise de halk bir Hal yardmnn gelebileceini dnerek bu neriyi
de reddetti. ok gemeden Zen gi , lamlardaki yanc maddelerin tututu-
rulmasn emretti, ayrca askere ehri gn yamalamalar iin izin verildi.
ok gemeden atein etkisiyle alt kazlan sur kt (24 Aralk 1144). Bu gedik
ten ieri giren Trk birlikleri, ksa srede ehre hkim oldular. Halktan bi r ks
m ise i kaleye snmt. Bunlarla yaplan grmelerden sonra i kale de aman
ile teslim oldu (26 Aralk). Ur fanm fethi I sl m dnyasnda bir bayram havas es
tirmi, bu nedenle Z en g i ye eitli lakap ve nvanlar verilmiti. Halife M u k -
t ef i tarafndan ona verilen lakablar arasnda Zeynl i sl m, Mel i kl mansr, Nas r-
Em r l mmi ni n gibi lakablar vard. Atabek Zen gi , Urfa valiliine Z e y n e d -
di n A l i K k atad. Bir kaynaktaki rivayete gre, Salih bir adam, rya
snda Z e n g i yi grm ve ona A l l ah u T aal sana ne yapt? demi, Zengi
de Ur fanm fethi sebebiyle gnahlarm balad cevabn vermiti. M es u t
devrinin nemli olaylarndan biri de atabek Z e n g i nin ldrlmesi idi. Z e n -
g i , Cber kalesini kuatt srada gece uykuda iken hizmetkrlar tarafndan
ldrlmtr(14-15 Eyll gecesi 1146).
Sultan Mesut ve Sel ukl u em rl eri
Yukarda szkonusu edilen olaylarn cereyan srasnda Fars hkimi B oz a-
b a ile Rey valisi A bba s arasnda bir dostluk kuruldu, bu iki emre, sultan M e
s u t un yannda olmasna ramen, H a s bey A r s l a n kskanmas sebebiyle,
haci b A b d u r r a h ma n bi n T oga n y r ek de katld. Sultan ise bu emirle
rin basksndan kendini kurtaramyordu. Hacib A b d u r r a h ma n n kkrtl
mas sonucunda B oz a ba ve A bba s , Sultan M es u t u tahttan indirmek iin
harekete getiler. B oz a ba yannda ehzade M u h a mmed ve M el i k a h
bi n M ah mu t olduu halde, i r azdan, A b b a s da sultan M e s u t un karde
258 AL SEV M-ERDOAN MER L
i S l ey ma n a h ile i?eyden yola ktlar. Bunlar, gya sultan M es u t a ita
at arzetmek zere geldiklerini bildirmekte idiler^ Sultan M es u t , onlarn
amalarn anladysa da beraberinde onlara kar koyacak kadar kuvvet yoktu.
Bu bakmdan Err an emri avl C a n dar ve Azer baycandan d a l l d en i z i
yardma ard. Ancak emr avl , daha nce sultann veziri I z z l m l k
ldrm olduundan bu davete uymaktan ekinmiti. Sultan M es u t iin bu du
rumda Badata gitmekten baka are kalmamt. Hacib A b d u r r a h ma n v e
H a s b e y de onunla beraberdiler. Sultan M esut k Badatta geirdi (1145/1146).
te yandan B o z a b a ise yannda ehzadeler olduu halde, nce sfahana, ora
dan da Hemedana geldi. Bu srada sultan M es u t Badata gitmek zere Heme-
dandan ayrlmt. B o z a b a , burada A b b a s la k geirdiler. Emr
N s r eddi n K u t l u - a ba B az dr da onlar ile birleti. Onlar, Azerbaycan
da bulunan avl C a n d a r da davet ettiler ve kendisine tabi olduklarn
bildirdiler. avl C an dar , onlara kar bir oyalama siyaseti takip ederek mit
verdi, gerekte ise sultann tarafn tutuyor ve onlara kar yaplacak bi r seferin
hazrlyla megul oluyordu.. Sultan M e s u t ile emr avl , Mer aga da kar
karya geldiler, i ki taraf arasnda savan balayaca bir anda, emr a v l nin
ikna ettii melik S l ey ma n a h ve A bba s , R eye ekildiler. B o z a b a ise bir
sava gze almay tehlikeli grerek, yannda ehzdeler olduu halde, sratle Farsa
dnd. Bu arada sultan M es u t , emr a v l y B oz a b a ya kar evketti,
kendisi de R eyde bulunan A b b a s n zerine yrd. Melik S l ey ma n a h ,
sultan karlayarak itaatini bildirdi, sultan da kardeine iyi davrand ise de ok
gemeden yaknlarnn etkisiyle onu hapsetti. A bba s , nce kat ise de sonra
sultann huzuruna gelerek onunla anlat ve tekrar hizmetine girdi (1146). Emr
avl da B o z a b a y sfahana kadar izledi, fakat ona yetiemedi, daha sonra
sultan M es u t un yanna geldi. Sultan, ona olu M el i k a h n atabeklii ile
beraber mit etmedii kadar ihsanlarda bulundu ve hi l atl er verdi; atabek a v -
11, daha sonra Azer baycana dnd. Ancak bu takip srasnda emr av 11, sul
tan M es u t un kardei S l ey ma n a h hapsettiini haber alnca B o z a b a
ile anlat. Bu anlama gereince avl , istedii zaman B o z a b a , ehzade M u -
h a m m e d i getirecek ve sultan M es u t u tahttan indirmek i in harekete gee
ceklerdi. Bu plan uygulamaya konulaca srada atabek avl , Zencanda lmt
(Ekim/Kasm 1146). Onun lm zerine, yerine hacib A b d u r r a h ma n geti
ve sultan nezdinde B o z a b a nin affedilmesi iin arac oldu. Sultann bunu ka
bul etmesi zerine hacib A b d u r r a h ma n , B oz a b a y getirmek iin Fars a
gitti. Bir sre sonra B oz aba, A b d u r r a h ma n ve melik M u h a mmed s
fahana geldiler ve sultanla buluarak itaatlerini bildirdiler, Rey valisi A bba s
da. kuvvetleriyle bunlara katld. Sultan M es u t , B oz a ba , A b d u r r a h
man ve A bba s lsnn kararlarn kabul etmeye mecbur oldu. Daha sonra
onlar, Hemedanda yaptklar toplantda sultan M es u t veliahtl, kz G ev
her H a t u n la evlendirdii M u h a mmed e onun atabekliini ve sultanlk ha-
ci bl i i ni de B o %a b a ya ver di . Bu em r, sul tan n vezi r i
M ey y i d d d i n M er z u b a n azl ve onun yerine B oz a b a nin veziri T a -
SELUKL U DE VL ETL E R TAR H 259
c ed d i n b . D r es t i atadlar. Bylece B o z a b a r ak Sel ukl u Devl eti nin
ynetiminde hkim bir rol oynamaya balad. Daha sonra B o z a b a ve melik M u
h a mmed Far sa, dndler (1147). Sultan M es u t yannda A b b a s olduu hal
de, Badata, atabek A b d u r r a h ma n da Er r ana gittiler. Atabek
A b d u r r a h ma n burada Grcl er e kar bi r sefere hazrlanmaya balad. Sul
tan M es u t , H a s b ey e bir frsat bulup onu ldrmesini emretti. H a s b e y,
bu sefer hazrlklar srasnda Zen gi , C a n d a r n yardm ile atabek A bd u r -
rahman ldrd. Bunun zerine sultan M es u t , A b b a s saraya artt ve
onu da ldrtt (Nisan 1147). Sultan, bu olaydan sonra vezir T a ceddi n bi n D
r es t i azletti ve onun memleketi Farsa dnmesine izin verdi. Ayrca onunla B o -
z a b a ya haber gndererek arkadalarnn bana gelenleri hatrlatt ve onlar
gibi davranrsa ayn akbete urayacan bildirdi. B o z a b a , kader arkadala
r A bba s ve A b d u r r a h ma n n ldrlmesi zerine derhal askerlerini top
layarak beraberinde, sultan M a h m u t un iki olu M u h a mmed ve M el i k ah
olduu halde harekete geti. Ordusunun bir ksmn Hemedana bir ksmn da
L i l fteki Mhki kalesine gnderdi. Mhki ye yollad kuvvet, orann hkimi A 1p -
k u H n k a r tarafndan malup edildi. B o z a b a ise sfahana yrd, ehre
yaklat zaman fiilerin reisi S a d r ed d i n M u h a mmed H ocen d , sfa
hann kaplarn atrd ve halk, onunla birlemeye davet etti. ehrin hnesi
Ou l bey de onunla birleti. B o z a b a , burada ehzade M u h a mmed i tah
ta kartp, be nevbet (bando) aldrtt. Sonra kuvvetleriyle Hemedana yrd.
Sultan M es u t , B oz abai l e bar yapmak iin eli gnderdiyse de bu reddedil
di. M e s u t , ayn zamanda kendisine sadk emirlere, zellikle Mer agay kuatan
H a s b ey e sratle kendisine gelmesi i in haber yollamt. B o z a b a nin s
fahandan gelirken ar hareket etmesi, belki de baz emirlerin kendisine katl
masn beklemesi, H a s b e y in, kuvvetleriyle sultana katlmasna imkan
salamt. ki taraf Hemedandan bi r konak uzaklktaki Karateki n ayrnda kar
latlar. B o z a b a nin kuvvetleri, sultann sa ve sol kollarn bozguna uratt;
merkezde ise sultann kuvvetleri iddetle dayanyordu. Sava srasnda kahramanca
savaan B o z a b a atnn yere kapaklanmas ya da bir ok isabetiyle lmesi zeri
ne, tutsak alnd. Bunun zerine ordusu bozguna urad. Kendisi sultann huzu
runa getirildi ve zellikle H a s b e y in sraryla ldrld. Kesik ba Badata
gnderildi ve halife M u k t e f nin saraynn kapsna asld. Kaan her iki Sel
ukl u ehzadesi Farsa ekildiler.
Sel ukl u emi rl eri ni n yeni bir ittifak
Sultan M e s u t un devlet ilerini H a s b ey e teslim etmesi, B o z a b a ve mt
tefiklerin ldrlmesi, teki emirlerin ayn akbete uramaktan korkmalarna ve
sultan aleyhine yeni bir ittifak olumasna sebep oldu (1148). Bu ittifaka katlan-
lar arasnda, Azer baycandan ems ed di n l d en i z , emr K ay ar , Ci bl
blgesinden A l pk u H n k ar , hacib T at ar , Vst hnesi T or unt ayve Hi l l e
emri A l i bi n D beys bulunuyordu. Onlar, sultan M es u t dan ayrlarak
I r aka yneldiler ve Badat dnda melik M u h a mmed ile birleerek buray
260 AL SEV M-ERDOAN MER L
kuattlar. Badat hnesi M esu t B i l al , halifeden korkarak kendisine ait olan
Tekr i te gitti. Badat halk zor durumda kald ve kendilerini savunmaya alt.
Adlar geen emirlerle Badat halk, birka kez savatlar. Bu atmalar srasn
da Badat halkndan 500 kii ldrld, ittifak oluturan emrler, Badatdan
ayrlmak iin halifeden 30 bin altn istediler; halife, bunu verip vermemek husu
sunda tereddt etmekte iken devlet adamlarndan I bn H u bey r e, bu para
nn isyanclara kar bir ordu oluturulmasnda kullanlmasn nerdi, halife de
bunu kabul etti ve derhal oluturulan halifelik ordusu, ittifaka mensup emirleri
malup ederek Badattan uzaklatrld. Ote yandan bu olaylar srasnda sultan
S en cer ile M esut arasnda eliler gidip geliyordu. S encer , M es u t un H a s -
b e y i nemli makamlara geirmesini knam ve onu, kendisinden uzakla
trmasn istemiti. Bir sre sonra S en cer , Rey ehrine kadar gelerek sultan
M es u t ile grt (Bk. Katvan Sava ndan sonra S e n c e r in Bat Siyaseti).
te yandan Badat nlerinden malup olarak ekilen emirlerden A l pk u H n
k ar , T or u n t ay ve A l i bi n D beys bu kez yanlarnda M el i k a h bi n
M ah mu t olduu halde, I r aka dndler (1149/1150). Onlarn amac M el i k
ah i tahta geirmek idi; nitekim de Badatda hutbenin M el i k ah adna okun
masn istediler. Fakat halife M u k t e f i , onlarn istediklerine uymad, asker
toplayp Badat savunma durumuna getirildi; ayrca sultan M es u t ' a eli gn
dererek yardm istedi. Sultan M es u t , Badata geleceini bildirdi ise de bu
nu gerekletiremedi, nk o, amcas S e n c e r ile grmek zere R eye gitmiti.
A l pk u , halifenin sultan M e s u t ile mektuplatn haber alnca Nehr evan
yamalad. Daha sonra bu emr arasnda anlamazlk kmas sonucunda A l p
k u, A l i bi n D bey s i tutuklatt, T or unt ayi se kamt. Sultan M esu t ,
amcasyla grtkten sonra Hemedana dnd ve H a s b e y ile birlikte Badata
geldi (15 ubat 1150). A l pk u , sultann Badata gelmesi zerine Nehr evandan
uzaklam ve A l i bi n D b ey s i de serbest brakmt.
Sultan M es u t devrinde Fars blgesinde yeni bir atabeyliin kurulduunu g
ryoruz. Bu blgeye hkim oian M el i k a h bi n M a h mu t , atabek S u n
gu r a malup oldu, bu nedenle irazdan ayrlmak zorunda kald(1148/1149). Fars
hkimiyetini kaybeden M e 1i k h , amcas sultan M e s u t a gidip ondan yar
dm istedi, ok gemeden amcasndan ald kuvvetlerle tekrar Farsa yrd, fa
kat atabek S u n g u r a malup olarak geri dnd. Mel i k a h , birka kez bu
ekilde ansn denedi ise de her seferinde baarszla urad. Bylece Fars bl
gesi kesin olarak atabey S u n g u r an ynetimi altna girdi ve burada Sal g rl u-
l ar Devl eti kuruldu.
Sultan Mesut'un son yllar vc lm
Fars blgesini M el i k a h bi n M ah mu t , bir sre sonra R e i t C ame-
d a r n vali bulunduu sfahana hcum etti ve evredeki baz hayvan srlerini
alp gtrd (Ternmuz 1150). Onun bu davran, I sfahan halknda korku yarat
mt. Bunun zerine M es u t , er ef edd n G r d ba z u ile birka
SELUKLU DEVL ETL ER TAR H
emri oraya gnderdi. Bunlar sfahana ulatklarnda M el i k a h a eli gnde
rerek yaptklarnn doru olmadn bildirdiler. Ancak vali R e i t C a m e -
dar , M el i k a h a gnderdii mal ve paralar ile bi r uzlama salad, bylece
durum normale dnm oldu.
Sultan M es u t un son yllarndaki nemli olaylardan birisi de onun Azer
baycana bir sefer yapmas idi (Ocak/ubat 1151). M es u t , Mer aga ehrini kua
tarak iki gnde ele geirdi ve ehrin surlarn yktrd. Bu srada H as bey
B el en ger i l e atabek A r s l a n a p a arasndaki anlamazlk, emirlerin abala
ryla giderildi. Adgeen iki emr, Mer aga yaknndaki Ruyi ndi z kalesi civarnda
grtler. Sultan M es u t , Azer baycandan Hemedana geri dnd, daha sonra
da M e 1i k a l la birlikte (1151 yl sonbaharnda) Badata giderek k orada
geirdi. Sultan, 1152 baharna doru Badattan ayrlp dnd. Btn eylet emir
leri itaat etmi, dmanlar malup edilmiti; ordu kuvvetli idi, halk gven ve hu
zur iinde bulunuyordu. Bylece sultan M es u t , I rak Sel ukl u sultanlnn
ynetimi altndaki i eyden Azer baycana, Hal eb ve Erzur umu kadar olan blge
lerde egemenliini kabul ettirmiti, ayrca Abbas hal i fesi de onun otoritesini ta
nmt. Ancak yllarca zlenen bu sakin tablo ok gemeden M es u t un lmyle
yine deiecekti. Nitekim sultan M es u t humma hastalna tutulduktan bir haf
ta sonra ld (2 Ekim 1152). Tabip E b u l - B er ek t , Badat tan gelmi, teki
tabiplerle yapt tedavi aresiz kalmt. M es u t un cenazesi, hemen ayn gn
de Hemedanda C a n dar C emal edd k b a l i n yaptrm olduu medre
sede gmld. Kaynaklarda o, yle vasflanmtr.
Sultan M es u t , esmer tenli, boy ve vcuta ok gelimiti. Bacaklar uzun,
bazusu kuvvetli, gs geni ve seyrek sakall idi. Yalnz bama arslan avlar ve
ldrrd. zellikle bu i iin yetitirilmi bi r at da vard. M es u t un iyilikle
ri byk ve ikram oktu, hatt ayak takmna bile ikram ederdi, ikbalinin de
vam edeceine gvenir, dmanlarnn hilesine kulak asmaz, irkin ilere kar;.
daima gzn kapard. Dmana kar kalbinde kin saklamaz, dostlar aleyhinde
syleneni de kabul etmezdi. O, gzel ahlakl, akac ve halkla bir olmaktan hola
nan bir hkmdard. Nitekim M es u t , bi r gn Badat evresinde dolarken bir
kadnn baka bir kadna, Gel, Sultana bak dediini duydu. O, lemen durdu
ve Bu hanmefendi gelsin de bize baksn dedi. M e s u t , fakirlere yardm eder,
halkn malna gz dikmez, onlara ok iyi davranrd; ayn zamanda merhametli
ve adaletli idi, bilginleri sever, bu bakmdan cehaletten kanrd. Ahlak ve yaa
y itibariyle sultanlarn en iyisi, huy ve tabiat bakmndan en yumua idi. Sul
tan M es u t ile birlikte Sel ukl u hanedannn ikbal ve saadet as da sona erdi.
Daha sonra Sel ukl u tahtna, onun yerini tutacak, itibar ve iltifat edilecek bir
sultan gemedi.
SULTAN MELKAH DEVR
V .
Sultan M es u t , lmeden nce kardei M a h mu t un olu M el i k a h ve
liaht tayin etmiti. 0, lnce bata H as bey B el en ger olmak zere, emir
ler, sultan olarak M el i k a h tahta oturttular ve adna hutbe okuttular (Ekim
1152); btn askerler de M el i k a h a itaat arzettiler. rak Sel ukl u Devl eti -
nde ileri dzenleyen ve M el i k ah adna devleti yneten H as bey, ynetimde
tek bana hareket ediyordu; sultan M el i k ah ise devlet ilerinden ok elence
ve iki imekle megul oluyordu. Bu nedenle H as bey, teki emirlerle bir top
lant yaparak onlara, Bu sultan, hkmdarla uygun deildir, gafil ve gururlu,
i bilmez, iki imekle megul olup devlet iine bakmaya vakti yoktur. Ben onun
yerine kardei M u h a mmed i tahta karmay doru buluyorum dedi. Emir
ler ise H a s b e y in sultan zerindeki basksndan ve onun bu derecede yksel
mesinden ekindikleri iin bu fikrine katldlar, nk onlar, M el i k a h m
yerine gelecek hkmdarn bu derecede ileri giden kimseyi nasl olsa cezaland
racan dnmlerdi. Bundan dolay H a s b e y e, Bu ii abuk tut, M el i k
ah plan renip, bu ii engellemesin dediler. H asbey, C an dar H aan ile
M el i k a h gn kkne konuk ettiler, daha sonra da onu bu kkte hap
settiler (30 Aralk 1152/28 Ocak 1153). Bylece Mui nddi n lakapl M el i k a h -
sultanl drt ay gibi ksa bir srede sona erdi.
SULTAN II. MUHAMMED DEVR
VI.
M el i k a h n tahttan indirilmesinden sonra H a s b e y , bu srada Huzi standa
bulunan kardei M u h a mmed i davet etmek iin C ema l ed d n I l k af -
ut H a r a m yi gnderdi. Bir baka rivayete gre H a s b e y in asl amac ya
nna gelince M u h a mmed i tutuklatmak ve sultan olarak kendi adna hutbe
okutmakt. Melik M u h a mmed , bu daveti alnca Hemedana gitmek zere Hu-
zi standan ayrld. H a s b e y , onu, belki de kendilerine dokunmamas hususun
da, yemin ettirmek iin emr M ey y i d d d i n bi n ah mel i k ile veziri
K emal E b c y gnderdi. Bunlar, bu elilik grevinde H a s b e y e iha
net ederek sultan M u h a mmed e onun istediinin aksini sylediler ve hatt ba
kente ulald gn H a s b ey i ldrmeyi de kararlatrdlar ve sultana millet
nazarnda makbul olmak istersen bundan baka fi kri kabul etme dediler. Daha
sonra onlar, H a s b e y in yanna dnerek M u h a mmed e yemin ettirdiklerini
bildirdiler. Sultan M u h a mmed , Hemedana varnca, emirlerin hepsi onu kar
ladlar (muhtemelen ubat/Mart 1153). Bata H a s b e y olmak zere, daha nce
sultan M es u t a bal emrler (Mesud l er ), o gn Karateki n ayrnda iki iti
ler. Ertesi gn H a s b e y , Mesud kknde genel bir kabul resmi verdi. Emrler,
burada sultana eitli hediyeler takdim ettiler, H a s b e y ise ei grlmemi de
erde hediyeler verdi. Bu hediyeler arasnda, adrlar, Arap atlar, eya ve elbise
ler vard. Sultan M u h a mmed , onu gleryzle karlad, ancak aslnda onu
ldrmeyi dnyordu. Hediye takdimi ii bittikten sonra H a s b e y , sultann
huzurunda kald, C an dr Zen gi ve baz emrler de onunla beraber ve ayak
ta idiler. H a s b e y , sultan M u h a mmed e hkmdarlk hakknda ders verme
e alyordu. C ema l ed d n l k a f u t , arkasndan elbisesinin yakasndan
tutarak, Kalk imdi sz syliyecek zaman deildir dedi; ok gemeden de sul
tann emriyle H as bey ile Z en g i nin boyunlar vurularak balar dar atld.
Emr u m 1a , bu olaydan nce H a s b e y in yannda idi. O, bir eyler olacan
hissetmi ve H as b e y i n sultann huzuruna girmesini engellemeye almt.
u m 1a , daha sonra bir ata binerek kat ve yolda sultan M u h a mmed e ait
hayvan srlerini yamalad ve Huzi stana gitti. H a s b e y in pek ok mal ve pa
ras kalmt. Bunlar arasnda sadece atlastan 1700 elbisesi vard, ahrnda ise 1400
264
AL SEV M-ERDOAN MER L
katr bulunuyordu. te yandan sultan M u h a mmed , M el i k a h ehir d
nda bir kke gnderip orada tutuklatmt. M el i k a h onbe gn orada kal
d, bir gece, ovaya alan su yolundan iple aaya indi, nceden hazrlam
bulunduu ata binerek Huzi stana kat. Zaten muhafzlar bunun korunmasnda
gevek davranmlar ve takip etmeye dahi teebbs etmemilerdi. Bylece hapis
ten ya da lmden kurtulan M el i k a h , Huzi stana hkim oldu. uml a da ora
ya giderek onun hizmetine girdi.
Sultan Muhammed-Sl eymanah i li ki leri
M el i k a h tahta kt srada kardei M es u t un emriyle yedi yldr Fer-
rezi n (Kazvi n) kalesinde hapsedilmi olan S l ey ma n a h , kale muhafz E m -
n d di n M u h t a s s n giriimiyle serbest brakld. S l ey ma n a h , daha
sonra Azer baycana giderek atabek i l d en i z , M u z a f f er ed d n A l p A r -
g u n , Mer aga hakimi N u s r et d d i n A r s l a n a p a H as bey , A l pk u
Hnkar, Fahreddin Zengi ve karsnn kardeleri Hr ezmah Y n a l t ek i n ve
Y u s u f gibi emirlerle birleti. Sultan M u h a mmed , H a s b e y i ortadan kal
drd zaman, S l ey ma n a h byk bi r orduyla Hemedana doru yrm
t. Sultan M u h a mmed i n yannda az bir kuvvet vard. nk beraberindeki
emrler ve askerler, anlamazla dm ve dalmlard. Sultan M u h a mmed
onlar yattrmak iin altn ve elbiseler datmasna ramen buna engel olama
mt. Ordu mensuplar, bu hediyeleri hem alyor, hem de yine kayorlard. By
lece H a s b e y in hzineleri eriyip tkendi. Sultan M u h a mmed , bu durumda
H aan C andar , R ei t C amedar , er ef eddi n G r db a z u , Em r -i
Bar Y emi n ed di n ve K a y ma z ol u gibi emirlerle Hemedandan sfahana
yneldi. U gn sonra da melik S l ey ma n a h , byk bir orduyla Hemedan
civarna geldi ve burada ordugh kuruldu. S l ey ma n a h m kuvvetleri kar
snda herkes byk bir korkuya kaplmt; sultan M u h a mmed ise S 1e y -
m a n a h m I sfahan zerinde yrmesi durumunda, hibir surette kar durmaya
imkn olmadndan Huzi stana ekilmeye karar vermiti. te yandan S l ey ma n
ah, byk asker kuvvetine ramen ileri ynetecek yetenekte deildi, bu ne
denle btn ileri Hr ezml i ei yrtmekte idi. Bu srada S l ey ma n a h n
veziri F a h r edd i n E b T ahi r ve Em r -i Hci bi ise Hr ezml i Y n al t e-
k i n idiler. Byk emrler, bu iki devlet adamnn davranlarndan holanm
yorlard. Nitekim ok gemeden i l d en i z , Azer baycana dnd. Geride kalan
emrler ise Karateki n ayrna ekilerek aralarnda yaptklar grme sonunda,
vezirin yerine ems edd n E b u n - N ec i b i , Em r i Haci bl i e de M u z a f -
f i r ed d i n A l p A r g u n u getirmeye karar verdiler. Bunun zerine Hr ezm
ah Y n a l t ek i n , kzkardei vastasyla S l ey ma n a h a ordunun
kendisine kar isyan edeceini bildirdi. Y n a l t ek i n , o gece, ordusunu dze
ne sokmu, szde sultan himaye ediyormu gibi S l ey ma n a h m otann ev
resinde toplayarak onu koruma altna almt. Ancak S l ey man ah , deti zere
diren gstermeyip, hzineden alabildii kadar para alarak geceleyin sessizce kat.
SELUKL U DEVL ETL E R TAR H 265
Beraberinde Hr ezml i karsyla onun iki kardei Y n a l t ek i n ve Y u s u f var
d. Hazine, ota, ahr ve her trl malzeme olduu gibi yerinde kalmt. Ertesi
gn askerler S l ey ma n a h n ordughn yamaladlar, sonra da kendi vi
lyetlerine dndler. Bylece S l ey ma n a h hkmdarlk iin eline geen bu
frsat da karm oldu. te yandan sultan M u h a mmed , sfahanda bulundu
u srada sultan S e n c e r in memlklerindan Rey hkimi emr n an kendisi
ne katlmt. Bu olay, sultan M u h a mmed i n durumunu olduka kuvvetlendirdi.
ok gemeden M u h a mmed , S l ey ma n a h n katn renince nce,
buna inanmam, bunun emirlerin kendisini Hemedan civarna gitmesi ve orada
yakalamalar iin dzenlemi bir hile olduunu sanmt. Sonunda haberin doru
olduu gerekleince sultan M u h a mmed , Hemedana gitti ve ehir civarnda
kendine bir kk yaptrd. Bylece kendisine rakip kalmaynca I rak Sel ukl u Dev
l eti istikrar kazanm oldu ( 153/I I 54).
Sultan Muhammed-hal i fe Muktef i l i ki leri
Sultan M e s u t un lm haberi Badata ulanca ehrin Sel uk hnesi M e
sut B i l l , belki de halifeden korkarak kendi kta blgesine kamt. Nitekim
halife M u k t ef , bu hnenin kt davranlar nedeniyle, Bundan byle zul
me sabredemem demiti. M u k t ef , sultan M es u t un lm haberi zerine
istedii frsat bularak harekete geti; Sel ukl u hnesi ve sultann adamlarnn
Badattaki evlerini igal ile onlara ait ne varsa hepsine el koydu. O, daha sonra
muhtemel olaylara kar nlem almak ve daha etkili bi r siyaset izlemek ve haki
miyet sahasn geniletmek amacyla, asker toplamaya balad. te yandan M e
l i k ah devri emirlerden S l a r gi r d , bir orduyla Hi l l eye gnderilmiti.
M es u t B i l l de onun yanna gitti. Bu rivayete gre S l ar gi r d onu nemse-
memiti. Bu durumdan holanmayan M es u t B i l l , S l a r g i r d i tutukla
yp bodurdu ve Hi l l eye tek bana hkim oldu. Bunun zerine halife M u k t ef ,
vezir Ay n d d i n bi n H bey r e ile Hi l l e ye asker gnderdi. M es u t B i
l l de F r at geip onlarla savaa girmiti, fakat halifenin kuvvetleri karsnda
malup oldu; Hi l l e halk da halifenin tarafn tutunca M es u t ehre giremedi ve
kuvvetleriyle Tekr i te dnd. Bylece halifenin askerleri Hi l l eye hkim oldular.
Vezir I bn H bey r e, daha sonra Kfe ve Vs ta ayr ayr asker birlikler sev-
kederek bu iki ehri de elegeirdi. Ancak Sel ukl u askerleri, Vast a yryp ehri
geri aldlar. Bunun zerine halife, ordusuyla Badatdan hareketle Vas ta yr
d. Bunun zerine Sel ukl u askerleri, ehri terketmek zorunda kaldlar. Vas ta
tekrar hkim olan halife M u k t ef , Badata dnd (15 ubat 1153). Bylece
halife, Kfeden Hul vana, Tekri t snrndan Abadana kadar I r ak topraklarna h
kim duruma gemi oldu ve bu lkelerde Sel ukl ul ara it olan ktalan, kendi ve
ziri bn H b ey r e ye kta etti. Daha sonra halife, Sel ukl u sultannn Badata
geliini nlemek iin ehrin surlarn salamlatrp evresine hendekler kazd;
ayrca elegeirdii vilayetlere valiler atadktan baka olup bitenleri renmek iin
de btn kent ve ilelere casuslar gndererek bi r istihbarat tekilat oluturmu
266 AL SEV M-ERDOAN MER L
tur. Bylece o, Abbas Devl eti nin, 1055de sultan T u r u l un Badata geliiy
le kaybettii siyas otoriteye yeniden kavumas hususunda gerekli almalar
yapyordu. Ancak onun bu ekildeki giriimlerinin esas nedeni, Sultan S e n c e r in
Ouzl ar tarafndan tutsak alnmasnn yansra, I rak Sel ukl u Sul tanl iin Sel
ukl u melik ve ehzadelerinin birbirleriyle atmas da neden oluyordu. te yan
dan sultan M u h a mmed , amcas S l ey ma n a h katktan sonra Hemedana
dnd, her gn halifeye bir eli gndererek adna hutbe okunmasn istedi; an
cak halife, sultann H a s b e y i ldrmesini ileri srerek onun bu isteini yerine
getirmedi. M u k t e f , ok gemeden M es u t B i l l i n elinde bulunan Tekr i t i
elegeirmek amacyla vezir I bn H b ey r e nin olu E b u l - B ed r ve emr
T r e k in komutasnda bir kuvvet evketti. Fakat T r ek ile E bu l -
B edr in anlamazla dmesi sonucunda, T r ek ; M esu t B i l l e katld
ve E b u 1- B e d r ile baz ilerigelenleri M es u t a teslim etti, ite bu olay, halife
lik ordusunun yenilgisine sebep oldu. te yandan M u k t ef de Tekr i ti kuatt
ise de baarl otamayarak geri dnmek zorunda kald (1153/1154). Halife daha
sonra Tekri t valisine E b u l - B ed r ve teki adamlar iin bir eli gnderdi ise
de Tekri tl i l er bu eliyi de tutukladlar. Halifenin nce asker gndermesi, sonra
bizzat kendisinin bu ehri ikinci kez kuatmas da bir fayda salamad; bylece
o, tekrar baarsz olarak Badata dnmek zorunda kald(14 Haziran 1154). Bu
kez vezir I bn H bey r e, Tekr i t i nc kez kuatarak bask altnda tutmaya
balad (21 Haziran), ancak Sel ukl u emirlerinin Badata doru ilerledii ve et
raf yamaladklarn duyunca o da geri dnd.
Halifenin bu ekilde baz ehirlere hkim olmas sonucunda, ktalar Badat
ve civarnda olan Sel ukl u emirleri, sultan M u h a mmed le bir toplant yapt
lar. Onlar, rzklarnm kesildiini, evlerinin bakalarnca iskn edildiini, bu
durumun daha bymeden zmlenmesi gerektiini sylediler, ihtiyatl olan
sultan, emirlere, Acele etmeyiniz, halifeye muhalefet uursuzluktur. Saltanat
mn banda halifeye dmanlk ve muhalefet etmeyi irkin buluyorum dedi. Bu
nun zerine emrler, Biz gideceiz ve bu ii yoluna koyacaz, bu yk senin
zerinden alacaz demek suretiyle kararllklarn gsterdiler. Buna kar sul
tan M u h a mmed , Ben fikrimi syledim ve niin istemediimi de akladm.
Artk istediinizi yapnz dedi. Bunun zerine emrler, sultanla vedalaarak ha
rekete getiler, onlara ok sayda Trkmenl er de katlmt. Ancak onlarn bu ha-
reketi sultann msaadesi dnda gerekleiyor, M u h a mmed ilerde kendi
aleyhinde gelime gsterebilecek bu olay engellemek hususunda fazla srarl g
rnmyordu. Bu bakmdan belki de perde arkasndan sultan da bu emirleri des
tekliyordu. Bu srada M es u t B i l l i n hkim olduu Tekr i tde iki Sel ukl u
ehzadesi tutuklu bulunuyordu. Bunlardan biri M el i k ah bi n S el u k ah ,
teki deA r s l an ah bi n T u r u l idiler. Badata yryen bu Sel ukl u emir
leri, Mesut B i l l e haber gndererek melik A r s l an ah bi n T u r u l u
da birlikte getirmesini istediler. M es u t , melik A r s l a n a h hapishaneden
kard ve onun bann zerine hkmdarlk almetlerinden etr aarak hareke
SEL UK L U DE VL E TL E R TAR H 267
te geti ve teki askerlerle birleince, te halifeye kar emrinde savaacamz
sultan budur dedi. Tabii bu durum I I . M u h a m m e d in aleyhinde olmu, or
taya yeni bir sultan kmt. Halife M u k t ef , Seluklu emirlerinin Badat'a
doru ilerlediklerini rendii zaman o da askerleriyle ehirden dar kt, iki
ordu Badatdan iki konak uzaklktaki Bezi mzda karlatlar. Balangta ha
lifenin ordusu, fazla bi r varlk gsterememi ve baz birlikleri bozulmutu, hatt
bu bozgun haberi Badata kadar ulamt. Ancak Sel ukl u askerleri, ganimet
peine dnce, M u k t ef ve beraberindeki emirlerden M en g ba r s ve F ah-
r ed d i n K u v ey d a n n byk abalaryla halifelik ordusu sava kazanmay
baard(10 Ekim 1154). Sel ukl u emirleri, bata M es u t B i l l ve A l p-
k u H n k a r olmak zere, hezimete uradlar. Halifenin askerleri de Trkmer -
l eri n mal ve hayvanlarn ganimet olarak elegeirdiler. Ancak daha sonra
muhtemelen Tr kmenl er den ekinilmi olmal ki, Her kim Trkmenl eri n o
luk ocuundan bir ey aldysa derhal iade etsin denildi. Bunun zerine halife
nin askerleri ellerindekileri iade ettiler. Bir rivayete gre, sultan I I . M u h ammed
de Seluklu emirlerine A r s l a n a p a H as beyi l e yardmc kuvvetler gnder
miti. Bu yardmc kuvvetler Rzana ulatklarnda yenilgi haberini aldklar za
man geri dndler. Melik A r s l an ah ise savatan sonra A 1p k u ile beraberdi.
Sultan I I . M u h a mmed , A l p k u a haber gndererek A r s 1a n a h ile bi r
likte yanna gelmesini bildirdi. Ancak A 1p ku un lm (Kasm/Aralk 1154)
zerine bu gereklemedi: Sultan I I . M u h a mmed , A r s l a n a h n vey ba
bas i l d e n i z i n yanna gitmesinden ve 11d e n i z in de onu tahta karma ba
hanesiyle lkelerine saldrmasndan korkuyordu. ok gemeden bu korkusu bir
anlamda gerekleti. A r s l a n a h , Azer baycana giderek vey babas l den i z
ile birleti, Baka bir rivayete gre ise bu srada A r s l a n a h a yardm eden
emr A k s u n gu r idi.
Sultan I I . M u h a mmed devrinde cereyan eden baz olaylar yledir:
Atabek i l d en i z ve A r s l a n a pa , sultan I I . M u h a mmed - S l ey ma n -
a h savanda, S l ey ma n a h m tarafn tuttuklarndan dolay zlmler
di. Ayn zamanda onlarn bulunduu Azer baycan blgesine baka bi r Sel ukl u
ehzadesi a r bi n M a h mu t ile atabek Ay a z da hkim olmak istiyorlar
d. te bu srada her iki taraf arasnda bir sava balamak zere idi. Sultan I I .
M u h amm ed, tekrar duruma hkim olunca onlarn arasn dzeltmek ve ba
rtrmak iin er ef ed d i n G r d b a z u yu grevlendirdi. Grevinde baa
rl olan er ef edd i n , a r y teslim alarak sultann yanna dnd. Atabek
l den i z ile A r s l a n - A p a , Azer baycan aralarnda paylatlar. Sltan I I . M u
h a mmed , kardei ar ile biraraya geldikten sonra ona efkatle davrand,
ancak sultanlk makam, onun iin kardeten daha ncelik kazanmt. Sonunda
o, emr Sat maz bi n K a y ma z kardeini kontrol ile grevlendirdi. Daha son
ra a r a h bir kalede hapsetti; bylece sultan M u h a mmed muhtemel bir
rakipten kurtulmu oldu. Sultan I I . M u h a m m e d in Azer baycan konusundaki
tutum ve davran zerine atabek 1d e n i z ve emr r bi n A k s u n gu r , sul
AL SEV M-ERDOAN MER L
tann huzuruna geldiler. Bu srada emr r in beraberinde kardei A r s l an -
A p a nin askerleri vard. Her iki emr sultann huzurunda bir sre kalp itaatle
rini arzetlikten sonra izin isteyerek geri lkelerine dndler. Onlarn itaatlerini
bildirmeleri, sultan rahatlatm, emirlerin ise I I . M u h a m m e d in yannda iti
barlarnn ykselmelerine neden olmutu.
Sultan I I . M u h a mmed Ki rman Sel ukl u meliki I . M u h a mmed (1142-1156)
ile de dosta ilikiler iinde idi. Nitekim 1154/1155 ylnda Ki rman melikinin eli
si, sultan I I . M h a m m e d in huzuruna geldi ve hrmetle karland. Eli, bi r
ok hediye getirmiti, bunlar sultana takdim edildi. C ema l ed d i n bn l -
H o c p. n d , Ki r man melikinin kzn sultan M u h a mmed e istemek iin Ki r
man elisiyle beraber gnderildi. Ancak bu evlilik birka yl sonra gerekleebildi.
Sultan I I . M u h a m m e d , 1154/1155 kn Sve ehrinde geirdi. O, vezir C e
l l e d d i. n I b n ii 1- K i v a m yi devlet ilerinde aciz ve yeterli olmadn g
rerek grevinden uzaklatrd, yerine amcas M e s u d a da vezirlik yapm olan
e m eddi n E h u n - N eei b D er g z i i yi tecrbesi nedeniyle vezir atad.
Halife M u k t e f , bi r sre sonra M el i k a h b. M u h a mmed i n yne
timindeki Huzi stan elegeirmek amacyla oraya asker sevketmiti. Ancak um-
l a,halifelik kuvvetleriyle yapt sava kazanm, bi r ksm asker ve kumandanlar
tutsak almt (Eyll 1155). O, b tutsaklara ok iyi davranm, hatt onlar ser
best brakp halifeden zr dilemitir, halife de onu affetti. u m 1a daha sonra
M el i k a h oradan uzaklatrarak Huzi stan'a hkim oldu.
Sleymanahn yeni den sultan iln edi l mesi
S l ey ma n a h , M u h a mmed i n saltanatnn balangcnda katktan
sonra Bvend l er lkesine gitti. Bu srada Sultan S e n c e r in Ouzl arca tutsak
alnmas zerine gzler ona evrildi, nk daha nce sultan S en cer , onu veli
aht iln etmiti. Bu bakmdan S e n c e r in tutsakl esnasnda o, Byk Sel uk
l u Sul tanl iin davet edildi ise de baarsz olarak Grcana dnd (Nisan/Mays
1154) (Bk. Sultan S e n c e r ve Ouzl ar)<S l ey ma n a h , daha sonra berabe
rinde 500 atl olduu halde, I sfahan civarna geldi(1155). I sfahan valisi R ei t C a -
medar , birok vaatlere ramen onu ehre sokmad ve Ben bu emaneti kardeinin
olu iin bekliyorum, emanete ihanet etmek benim detim deildir dedi. S -
l ev ma n a h , midini kesince, Badata halife M u k t e f ye yanna gelmek
istediini bildirdi. Aralarnda eliler gidip geldikten sonra eini rehine olarak
gndermesi artyla bu istei kabul edildi. Bunun zerine S l ey ma n a h , ei
ni ok sayda cariye ve maiyyetiyle Badata gnderdi. Halife, onlara ok iyi dav
rand ve S l ey ma n a h n yanna gelmesine izin verdi. S l ey ma n a h ,
banda hkmdarlk almeti etr olduu halde, Badata geldi (25 ubat 1156).
O. daha sonra halifelik sarayna getirildi, Ba kad ve halifelik ilerigelenlerinin
huzurunda, halifeye sadakatla bal kalaca, daima itaatkar olaca ve I r ak a
hibir zaman saldrmayaca hususunda ant iti. Bu anttan sonra Badatta adna
hutbe okundu, halife de ona saltanat hilati giydirerek sultan ilan etti. Btn bun
SELUKL U DEVL ETL E R TAR H 269
lara ramen ona Badatta Mel i kl -msteci r (snt hkmdar) diyorlard. Hali
fe M u k t ef i , ayrca ona 3 bin kiilik atl birlii verdi. S l ey ma n ah ,
Nisan/Mays I 156da Ci bal e yneldi ve M el i k ah bi n M a h mu t a haber gn
dererek kendisine itaat etmesini istedi; o da bunu kabul ederek 2 bin atl ile
geldi, ikisi birbirlerine ballk ant itiler. S l ey ma n ah , M el i k a h ve
liaht iln etmiti. Onlar, Azer baycan a ynelerek atabey 1d e i z ile bulutular,
i l d en i z onu pek nemsememi, belki de istemedii halde yardm etmek zorun
da kalmt. te yandan sultan I I . M u h a mmed , onlarn bu durumunu haber
almca, Musul hkimi, K u t beddi n M ev du d ve nibi Zey n ddi n A l i K
k " ten yardim istedi, ikisi de kendilerine verilen vaadler karlnda bu ne
riye evet dediler. Emr i n a n da sultann yannda idi. I I . M u h a mmed ,
toplad kuvvetlerle harekete geti ve iki taraf, Aras nehri boyunca savatlar.
Sonunda stn gelen I I . M u h a m m e d olmu, S l ey ma n ah ve halifelik or
dusu dalmt. Bunun zerine S l ey ma n a h Badata gitti. Ancak A l i K
k , Musul civarnda onu yakalayarak Musul kalesinde hapsetti ve durumu da
sultan M u h a mmed e bildirdi. Bylece I I . M u h a m m e d , bu rakibinden ikinci
kez kurtulmu oldu(1156). Bu olaydan sonra atabey i l d en i z , bir mektup gn
dererek sultandan zr diledi; I I . M u h a m m e d de onu affetti ve bir daha mu
halefet etmeyecei hususunda gvence ald. Buna uygun olarak I l d en i z ol u
P eh l i v a n sultann yannda I r aka gnderdi.
Badat kuatmas
Sultan I I . M u h a mmed , adna Badatta hutbe okutmayan ve rakip ola
rak karsna S l ey ma n a h karan halife M u k t e f i ile mcadele etme za
mannn geldiine inanmt. Ayrca evresindeki adamlar, Badata yrmesi
iin kendisini tevik ederek, Zira oras memleketinin merkezi, baba ve atalar
nn bakentidir. Eer sen kendin oraya gidersen senin nnde kimse duramaz ve
seninle boy lmek kimsenin elinden gelmez dediler. Bunun zerine sultan
I I . M u h a m m e d , kuvvetleriyle Badat nlerine gelerek ehri kuatt (Ocak 1157),
Bu byk Sel ukl u ordusunda Zey n eddi n A l i K k , Kaymazoul l ar , Di i -
beyoul l ar , atabek Ay a z , e r e f e d d i G r dba z u gibi emrler yer almt.
Gar r af hkimi B edr bi n M u z a f f er de 400 gemiyle I raktan gelmiti, iki taraf
arasnda gerek karada, gerekse nehir zerinde iddetli atmalar oldu. Halife
nin veziri I bn H u bey r e, bu kuatmaya hazrlkl idi. Bu bakmdan Badat'
ta yiyecek sknts ekilmedi, kuatma uzun srmesine ramen yiyecek fiyatlar
bundan etkilenmedi, sadece et ve tuz pahalanmt. te yandan I bn H u bey -
r e , sultan I I . M u h a m m e d in Badat kuatmaya baladndan beri atabey
11d e n i z ile mektuplayor ve onu, ehzade M el i k a h ya da A r s l a n a h ile
Hemedana ynelmeye tevik ediyordu. Nitekim bu yazma istenilen sonucu ver
di ve atabey l d e n i z i n M el i k a h ile beraber Hemedana yrmesi gerek
leti. Bu haber zerine sultan M u h a mmed , vezir, devlet adamlar ve emirler
le bir toplant yaparak ne ekilde hareket edilmesi hususunu konutular ve Badat
270
AL SEV M-ERDOAN MER L
zerine son bir hcum yaplmas zerinde anlatlar. Fakat Sel ukl u ordusunun
bu hcumu da bir sonu veremeyince, sultan I I . M u h a mmed , 6 Mays 1157
tarihinda kuatmay terkederek Hemedana hareket etti.
Sultan I I . Muhammed'i n eon yll ar ve l m
Sultan M u h a mmed , Hemedana yaklanca atabey l den i z buradan ay
rld, M el i k a h da yalnz kaldndan Huzi stana gitti. Bylece rakibinden kur
tulan sultan M u h a mmed , tekrar Hemedana hkim oldu. Ancak Badat
kuatmasnda bir sonu elde edilememi, emekler boa gitmi, elde sadece yor
gunluk kalmt. Bu sefer sonucunda hazine de boalmt. Belki de kuatma so
nunda ortaya kan en nemli olay, halifenin kendine olan gveninin artmas idi.
Sultan M u h a mmed, bu kez, daima kendisine rakip olanlar destekleyen ve Ba
dat kuatmas srasnda arkadan vuran 1d e n i z e kar bir sefer hazrlklar
na giriti. Fakat vereme yakalannca bundan vazgeti. Sultan, hastalk nedeniyle
bundan sonra hibir sefer giriiminde bulunmad. O, kn Sveye gidiyor, yazn
ise Hemedana geliyordu.
Huzi standa bulunan Trkmen emri u m 1a , sultan M u h a mmed e bal
emrlerden K a y m a z a saldrd. K ay maz , u ml a ya kar iddetle diren
di ise de malup olmaktan ve tutsak alnmaktan kurtulamad. Aralarnda kan da
vas olan bi r Trkmene karlk K a y m a z ldrerek, ban sultan M u h am-
m e d e gnderdi (1158). Daha sonra halife M u k t ef i , u ml ave emrindeki-
lerle savamak iin asker evketti. u m 1a bu kuvvetler karsnda Huzi stana e
kildi. Bu blgeye melik M el i k a h da gz dikmiti. Onun yannda emr
S u n gu r H emed a n v eK u v ey d a n de vard. u m 1a , bunlarla yapt sa
va kaybetti, bunun zerine M el i k a h da Huzi stan ele geirdi. Bir rivayete
gre, sultan M u h a mmed , kardei M e 1i k a h ile bar yapm ve Huzi stan iin
ona sancak vermiti. Bu arada vezir ems eddi n E b u n - N e c i b i n lm
zerine sultan, yerine uzun zamandan beri kendisine nedimlik yapm olan Z i -
y a eddi n s f a h a n yi vezir atamsa da bu da ksa sre iinde lmt. Sul
tan M u h a mmed , hastalna ramen, daha nce szl olduu H a t u n i
K i r m a n ile evlenmek amacyla i h a bed d i n M i s k a l bu z u r g veey-
b a n yi eyiz ve hediyelerle Ki r mana gnderdi. Ki r man meliki T u r u l a h
da bu evlilii kabul etti; bunun zerine H at u n i K i r ma n Hemedanda bu
lunan sultan I I . M u h a m m e d in yanna geldi (Temmuz/Austos 1159). Onun
gelii, byk sevince neden oldu. Hemedan halk ehri donatt ve alg alarak
Ki rmanl prensesi karladlar. Sultan, hasta olduu iin H a t u n u mahaffe iinde
karlamt. Ancak hastal daha da arlamt, bu sebeple gerdee giremedi.
H t u n i K i r ma n , be ay sultann nikh altnda, fakat yanndaki adrda kal
d. Sultan M u h a mmed , 13 Aralk 1159de Hemedan kapsnda ld. Halk, b
yk yas tuttu. nk o, Sel ukl ul ar n en yumuak huylusu, en bilgini, adaleti
en ok seven ve bata bulunan bir hkmdard, insanlar hi incitmezdi; gzel
yzl, pembe ehreli, iri gzl, uzun sal, az ve ince sakall idi. Grz ve evgan
oynar, ok atmakta evik olup, iyi bir binici idi.
VII.
SULTAN SLEYMANAH DEVR
Sultan I I . M u h a m m e d in lm zerine Sel ukl u emrleri, onun yerine
kimin geirilecei hususunda anlamazla dtler. Emirlerden bir ksm, kar
dei M el i k a h , dier bir ksm da S l ey ma n a h tahta karmak iste
diler. Azer baycan atabeyi ems ed d i n i l d en i z i se A r s l a n a h
destekliyordu. M el i k a h , yannda u m 1a ve Sal gurl ul ardan T ek l e bi n
Z e n g i olduu halde, Huzi standan sfahana geldi ve burada be nevbet aldra
rak sultanln iln etti. Ancak onun buradaki saltanat, 15 gn srd. Bir riva
yete gre O, Badata yrmesinden korkan halife M u k t ef i ve vezir
I bn H u b ey r e nin bir suikast sonucunda ldrld (1160). Bu zehirlenme ii,
bir cariye (veya arkc) vastasyla yaplmt. M el i k a h n bazusu kuvvetli idi,
bu nedenle iyi ok atard. Cmert ve iyi huylu olup, akay severdi ve aa derece
deki insanlar koruyan gururlu bir hkmdard. M e 1i k a h n lmyle I sfa
han halk, u m 1a ve Te k 1e yi ehirden kardlar. u m 1a , sratle geri dnerek
Huzi stan elegeirdi. I sfahan halk ise daha sonra S l ey ma n a h adna hutbe
okuttular.
I I . M u h a m m e d in lmnden sonra emirlerinden bir ksm, aralarnda
fi ki r alveriinde bulundular. Onlar bu srada kuvveti ok olan emr I n a n
Reyden davet ederek onun fikir ve rzasyla bu ii zmlemeyi yelediler. n an
gelince grler, S l ey ma n a h zerinde birleti. Bu byk Sel ukl u emrle
ri, Hemedandan Musul hkimi K u t bed d i n M e v d u d a eli gnderip, S -
l ey ma n a h saltanat makamna geireceklerini bildirerek kendilerine gn
dermesini istediler. Atabey K u t bed d i n M ev du d, S l ey ma n a h sul
tanlara gerekli eyalarla Hemedan a gnderdi. Bir rivayete gre, A l i K k ve
Musul askerleri de onunla beraber Hemedana hareket etti. Hemedana yakla
tka her gn bir emr ve bir gurup, S l ey ma n a h karlyordu. Bylece
S l ey ma n a h n etrafnda byk bir ordu topland. A l i K k , onlarn
kendisine herhangi bir hareketinden ekindi ve bu emirlerin sultan etkileri alt
na almaya altklarn grnce Musul a geri dnd. Nitekim o, bu kukusunda
hakl idi. S l ey ma n a h , 22 Mart 1160da I rak Sel ukl u bakenti Hemedana
gidip tahta oturdu. ok gemeden sultan, emr I n a n m iradesine tbi olmu
272
AL SEV M-ERDOAN MER L
tu. Emr n a n n veziri i h a b ed d i n M a h mu t , bu kez, sultann vezirli
ine, A l p A r gu n da emri hacibliine atandlar. Bu emrler, atabey l de-
n i z in yannda bulunan A r s l a n a h tahta oturtmak iin harekete gemesin
den ekiniyorlard. Bu nedenle onlar, 11d e n i z ile anlamak iin A r s l a n a h
da veliaht yaptlar. Hutbe ile sikkeye onun da adn koydular ve Err an vilayetinin
ynetimini ona verdiler.
H al ifel i kl e il i ki l er
Halife M u k t ef i L i emr i l l a h n lm zerine halife olan olu M s t en -
ci d B i l l ah (1160-1170), sultan S l ey ma n a h a hacib S evi n N i z a m -
yi eli gnderip, itaat etmesini ve btn lkede adna hutbe okutmasn istedi.
S l ey ma n a h , onun bu isteini kabul ederek, hkim olduu lkelerde hali
fe adna hutbe okunmasn emretti. Ayrca sultan, Badat n da kendi isteine
uyacan ve bu ehre gidebileceini sand ve iki taraf arasndaki ilikileri dzen
lemek iin eli gndermeyi kararlatrd. S l ey ma n a h , eli olarak kad N e -
bi h d d i n E b H r ey r e yi ve Badatta Sel ukl ul ar n durumunu dzelt
mek iin emr I bn T oga n y r ek i vali olarak gnderdi. Ancak bunlar, Ba
data geldiklerinde beklemedikleri sorularla karlatlar. Vezir I bn H u bey -
r e, onlara, Niin gnderildiniz ve ne istiyorsunuz? demesi zerine onlar, sul
tan adna Badatta hutbe okutmak iin geldiklerini belirttiler. Verilen cevapta,
Hutbeye el uzatmak banza byk iler aar, dostluu elde etmek isterseniz
hutbeye rabet etmeyiniz denildi. Bylece Abbas halifelerinin artk Badatda
Sel ukl u sultanlar adna hutbe okutmay kabul etmediklerini ve buradaki Sel
ukl u hkimiyetine son verdiklerini gsteriyordu, i ki taraf arasnda bu anlamazlk
srerken, nce S evi n N i z a m , sonra da E b H u r ey r e Badatta dedi
kodulara yol aan bir ekilde ldler. Bunun zerine I bn T oga n y r ek de
akbetinden korkarak Badat terketti. Sonu olarak, bundan sonra Sel ukl u
l ardan herhangi bi r melik veya sultan, bi r daha Badata gelmedi. Abbas l er,
1055den beri beklediklerine ancak bi r yzyldan fazla bi r zamanda kavuabil-
milerdi.
Sleymanahn l drl mesi
S l ey ma n a h m lm, ilgili kaynaklarda eitli rivayetlerle anlatlmak
tadr. O, genellikle iki iip elenceyle megul oluyordu. Emrler, onun huzuruna
kma imkan bulamyorlar ve gittike ondan mitlerini kesiyorlard. Ayrca sul
tan, kimseye sayg duymuyor ve emirleri incitiyordu. Sonunda emrler, atabey 11-
d e n i z in yannda bulunan A r s l a n a h davet iin er ef ed d i n G r d-
b a z u ile anlatlar. Sultan S l ey ma n a h , emirlerin kendisine kzdklarn
v eA r s l a n a h ardklarn haber ald. Bir adam gnderip, Mademki be
ni istemiyorsunuz, benden size bi r ktlk gelmez. Braknz, Musuldan getir
mi olduum servet ve mallar alp gideyim. Ondan sonra istediinizi yapn ierikli
bi r haber yollad. Emrler, nce bunu kabul ettilerse de sonra Reyde bulunan
SELUKLU DEVL ETL E R TAR H
273
emr I n a n la bu hususu konutular. n an ise onun asker toplayp tekrar ha
rekete geebileceini ne srerek buna engel oldu. Ancak er ef ed di n G r d-
ba z u , S l ey ma n a h tutuklatp bir kkte hapsettirdi. Emrler, onun
kamasn nlemek iin silahl muhafzlar grevlendirdiler (Ekim/Kasm 1160).
Onlar, A r s l a n a h n gelmesini bekliyorlard. ok gemeden G r dba -
zu, S l ey ma n a h bir yay kiriiyle bodurdu (Mart/Nisan 1161). Bir riva
yete gre, Hemedanda kardei M es u t un trbesine gmld. S l eyman ah ,
gzel yzl, iyi huylu ve tatl szl bir hkmdard. Ancak olaylar karsnda
diren gstermemi, birka kez tahta oturduu halde, baarl olamamt.
VIII.
SULTAN ARSLANAH DEVR
S l ey man ah tutukland srada, er ef ed d i n G r d b a z u , Azer
baycan hkimi l d e n i z e haber gnderip melik A r s l an a h tahta kar
mak iin Hemedan'a davet etti, i l den i z , bu ar zerine yanna A r s l a n a h
alarak 20 bin atldan oluan ordusuyla harekete geti ve Hemedanda er ef ed
di n G r dba z u tarafndan karland. A r s l a n a h , hkmdarlk sarayna
yerletirilerek adna sul tan olarak hutbe okundu. Tabii onun en byk ans, 1-
d e n i z in kendisinin annesiyle evli olmas idi. Ayrca bu hatun, l d e n i z i n
ocuklar M u h a mmed P eh l i v an ile K z l A r s l a n n anneleri idi. By
lece l den i z , sultana atabek olmu ve ona Atabeki Azam nvan verilmiti. Sul
tann vey kardei P eh l i v an da haciblie tayin edilirken, vezirlie i h a bed-
di n M ah mu t getirilmiti. Bylece atabek l d en i z , vey olunun tahta
gemesiyle, onun adna ynetimi eline alm ve kendi yetki alann geniletmek
iin daha nce Sel ukl u sultanlarnn ynettii lkelerde A r s l a n a h n da ta
nnmas iin harekete gemitir. Nitekim i l d en i z , Badat'a halife M s t en -
c i d e haber gnderip A r s l a n a h adna hutbe okunmasn ve ynetim
dzenlemelerinin sultan M esut zamanndaki ekline dntrlmesini istemi
tir. Ancak Badatta l d e n i z i n elisi hor grlp ok kt bi r ekilde geri
gnderildi. Bu arada Rey hkimi n an ile i l d en i z , bir ittifak yapp anlat
lar. Bu anlamay evlilik yoluyla da salamlatrmak iin P eh l i van ile n a n n
kz evlendirildi ve gelin, Hemedana getirildi. A r s l a n a h da tahta oturduk
tan sonra sultan I I . M u h a m m e d in lmyle dul kalan H at u n i K i r ma n
ile evlendi.
11 d e n i z in sultan A r s l a n a h n hizmetine ard hkmdarlardan
biri de Meraga hkimi A r s l a n a pa idi. Fakat o da i l d e n i z i n denetimini
kabul etmeyerek, Bana dokunursanz, benim yanmda bir sultan olduunu hat
rnzdan karmazsnz cevabn verdi. nk lmeden nce I I . M u h a mmed ,
olunu ona teslim etmiti, bu bakmdan A r s l a n a p a nin elinde, l d e n i z i
tehdit edebilecek bir kozu vard. Ayrca halifenin veziri bn H bey r e de A r
l a n a p a ya haber gndererek onu I I . M u h a m m e d in olu adna hutbe okut
mak hususunda kkrtyordu. Tabii i l d en i z byle bir tehlikeyi gze alamazd,
SELUKL U DEVL ETL E R TAR H 275
derhal olu P ehl i van ynetimindeki bir orduyu A r s l a n a pa ya kar gn
derdi. Bunun zerine A r s l an apa, Ahl atah hkmdar, I I . S k men den
yardm istedi. I I . S k m e n , ona byk bir kuvvet gnderdi ve Grcl eri n sal
drlar karsnda, bizzat kendisi gelemedii iin de zr diledi. A r l a n a p a ,
Ahl atah kuvvetleriyle ordusunu takviye ederek P eh l i van n zerine yr-iid.
Sef dr d nehri kenarnda iki taraf arasndaki iddetli sava A r s l an apa ka
zand, P ehl i van ise ok kt bir durumda glkle Hemedana dnd (1161).
l deni z-em r nan mcadel esi
Sultan A r s l an ah ile atabek l den i z , iki ay Hemedand a kaldktan son
ra Sve zerinden sfahana gittiler (Ocak 1161). i l d en i z i n I rak Sel ukl u Dev
l eti nde ynetimi tamamen ele geirmesi, teki emirlerin kendisi aleyhinde bir
lemelerine neden oldu. Onun bu kuvvet ve kudretini ekemeyen bata Rey hki
mi H s ameddi n nan, I sfahan valisi I z z eddi n Sat maz ve Kazvi n
valisi A l p A r gun olmak zere, bir ksm emrler, aralarnda anlatlar. Bu emir
ler, Sal gur l u atabeki Sungur bi n Mevdu d a haber gndererek i r azda
onun yannda bulunan A r s l an ah m kardei ehzade M u h a mmed i ken
dilerine gndermesini istediler. Onlarn bu nerisini kabul eden atabey S u n
gur , ehzade M u h a mmed i 1000 atlyla gnderdi. ehzade M u h ammed
ve yanndakiler, teki emrler ile bulumak zere sfahangittiler. Rey valisi i nan
ve arkadalar 20 bin asker toplayarak sfahanda ehzade M u h ammed ile bir
letiler, sonra da Hemedan a yrdler. te yandan atabek I I deni z ve er e
f eddi n G r dbaz u da kuvvetlerini topladktan sonra yanlarna sultan
A r s l a n a h alarak muhaliflerine kar harekete getiler, iki ordu, Hemedan
civarnda karlam ve sava ehzade M u h ammed ve yandalarnm yenilgi
siyle sonulanmtr. Bunun zerine M u h ammed, Huzi sta a ekilmek zorun
da kald (1161).
Atabek Zengi ni n I rak Sel ukl u sultanlna itaati
I I . M e 1i k a h n lmnden sonra adamlarndan bir ksm onun olu M ah
mu t u sfahandan alarak Farsa geldiler. Atabek Z e n g i , onlar karlad ve
malup ederek ehzade M a h mu t u ellerinden ald, I stahr kalesine gtrd ve
muhtemelen orada hapsetti (1161), A r s l an ah , sultan olduktan sonra I rak Sel
ukl u devletinde atabek i l d en i z in kuvvetli otoritesi sayesinde skunet sa
lanmt. Artk tekrar eski nfuzlu gnlerini yaamak isteyen Abbas hilafetinin
kuvvetli bir devlete tahamml edemeyecei aikrd. Abbas halifesi, bu arzusu
nu yerine getirmek iin rak Sel ukl u devletinin zaaf iinde olmasn istemektey
di. Bu amala halifelik veziri A vn ddi n Y ahya, sultan A r s l an ah ve
atabek l l d en i z e kar dier emirleri ve Sel ukl u ehzdelerini kkrtmaya
balad. Vezir Y ahya, atabek Zen gi ye de mektup gndererek M ah
mut bi n M el i k ah adna hutbe okutmasn nerdi. Atabek Z e n g i , vezirin
nerisini uygun grd ve ehzade M a h mu t u I stahr kalesinden kartarak onun
276 AL SEV M-ERDOAN MER L
adna hutbe okuttu ve kapsnda 5 nevbet aldrd. Zengi askerlerini toplayarak
hazrlklara balad, ayrca Rey hkimi emr I n a n ada mektup yazarak onun
la atabek l d en i z e kar anlamak istedi. Atabek Zen gi nin bu hareketle
rinden anlaldna gre, artk o da Fars hkimiyetini aan emeller peindedir.
O da, B oz aba gibi Sel ukl u ehzadesine dayanarak I rak Sel ukl u devletine ata-
beklik messesesi altnda hkim olmak istemekteydi. nk atabek l den i z de
I rak Sel ukl u Devl eti zerindeki otoritesini ayn ekilde salamt. Atabek i l
den i z , atabek Zen gi nin emr i nan ile olan yazmasn haber ald za
man hazrlklara balad ve 40.000 kiiye yakn bir ordu ile Fars blgesini
elegeirmek iin sfahana doru yrd. Ayn zamanda Z e n g i ye de eli gn
dererek sultan A r s l an ah adna hutbe okutmasn istedi. Fakat Zengi , bu
teklifi yerine getirmedii gibi, cevap olarak da lkesinin halife tarafndan kendi
sine kta edildiini ve durumu ona haber vereceini bildirdi. Atabek l den i z ,
Sal gurl ul ar n Er r ecan hkimi A r sl an B oa nin srlerinin yakn bir yerde
olduunu renmi ve bunlar yamalatmak iin bir mfreze yollamt. Emr A r s
l an B oa da, zayflayan atlarn yenileri ile deitirmek iin askerleri berabe
rinde olduu halde, srlerinin yanna gitmiti. Bu srada atabek 1d e n i z in
gnderdii mfreze ile karlat. arpma sonunda A r sl an B oa galip geldi
ve atabek i l d en i z in mfrezesindeki askerleri yakalayp ldrd, balarn ata
bek Z e n g i ye yollad. Atabek Zengi , atabek i l d en i z i n kuvvetlerinin ya
knda olduunu anlad ve bana gelecek tehlikeyi sezmekte gecikmedi. Bu durumu
Badata bildirdi ve yardm istedi. te yandan vezir A vn ddi n Y ahya nin
tahrik ve tevikleri meyvesini vermiti. Emr i n an , R eyden 10.000 kii ile ha
reket etmi, Kazvi n hkimi bn l - B z dar i l e bn T ogany r ek ve baz
emrler, Sve ovasnda ona katlmlard. Ayrca Mer aga ve Tebri z valisi A r l a-
n a p a da yardm olarak 5.000 atl gndermiti. Atabek Zengi ise bu srada Se-
m r em ve baz yerleri yamalad. Atabek i l den i z bu mntkann korunmasna
nem verdiinden Zen gi nin zerine 10.000 kiilik bir kuvvet yollad. Zen
gi , i l d en i z i n kuvvetlerine kar yrd ve sava sonunda onlar malup et
ti. 11d e n i z , kendi kuvvetlerinin Zengi nndeki malubiyeti zerine telaland.
nk bu durumda hem Zengi , hem de emir i n an ile savamak onun iin
zor olacakt. Derhal Azer baycana haber gndererek yardm istedi. Yardmna o
lu K z l A r sl an geldi. Atabek i l den i z , yakn adamlar ile grt. Onlar
emr nan tehlikesinin daha nemli olduunu ve nce onun zerine yrme
nin gerektiini tavsiye ettiler. l deni z bu tavsiyeye uydu ve nce emr I n a n a
kar harekete geti. te yandan atabek Zengi , emr n a n a kalabalk bir
yardmc kuvvet gndermiti, bizzat gelemedii iin de zr diledi. nk Hzi s-
tan hkimi u m 1a nm bekledii frsat bularak Farsa saldrmasndan korkmak
tayd. Atabek l den i z ile emr n a n m birleik kuvvetleri Svede
karlatlar. ki taraf arasndaki byk bir savatan sonra emr nan, hezime
te urad (3 Austos 1161) ve nce R eye kat, sonra da Taberek kalesine kapand.
Atabek l den i z onu muhasara etti, fakat daha sonra A r s l an ah n sultanl
n ve i l d en i z i n atabekliini emr I n a n n tanmas suretiyle anlatlar
SELUKL U DE VL ETL E R TAR H 277
(1162). Emr I n a n n bylece I rak Sel ukl u Devl eti ne itaati salannca Z e n -
g i , yalnz kalm oldu. Sultan A r sl anahve atabek 11d .en i z , onu bar yo
luyla kazanmaya aba gsterdiler. Bu amala da onlar, atabek Z e n g i ye haber
gndererek itaatini temin iin huzura ardlar. Z e n g i , bu davetten korktu. zel
likle atabek l d en i z i n kardeine kar olan intikam hrsn bilmekteydi. Ce
vabnda bu durumu ne srd ve kardei yznden sorumlu tutulamayacn
bildirerek aman verilmesini rica etti. Ayrca eli ile beraber eitli deerde hedi
yeler ile K at f ve Ar ap lkelerinden ald atlardan yollad. Sultan A r sl anah
ve atabek i l den i z , onun aman isteini yerine getirdiler. Zengi , geri dnen
elisinden durumu rendii zaman, derhal sultann huzurunda bulunmak zere
yola kt. Sultan A r sl anah ve i l den i z, I sfahanda idiler. Atabek Zen gi -
nin hareketini haber aldklar zaman Hezr Sni otlana ktlar (Mart/Nisan
1165). ok gemeden atabek Zengi , sultann huzuruna geldi (1 Temmuz). Emr
ler, onu trenle karladlar. Atabek i l d en i z , ayan pmek isteyen Zen gi -
ye engel olarak onu kucaklad, sonra da sultana takdim etti. Sultan, onu bir sohbet
meclisine ard, orada kendisine ve emirlerine hi l atler giydirdi, ssl atlar ile
mcevherli bir kl hediye etti. Ayrca I rak emirlerine de Z e n g i nin arlan
mas iin emir verdi. Zengi , sultan A r s l a n a h n yannda bir hafta kald.
Huzurdan ayrlnda sultan, ona ikinci kez hilat giydirdi ve hkimi bulunduu
Fars blgesini tekrar kendisine verdi. Bu suretle Sal gurl u hanedan ilk kez res
men, I rak Sel ukl u Devletine tbi oldu.
Sultan A r s l an ah a tbi olanlardan birisi deMeyyed A yaba idi. B
yk Sel ukl u Devl eti nin mirasn paylamak isteyenlerden biri olan Ni abur h
kimi M eyyed A yaba, 1163 ylnda, nce Kumi s blgesine gitti, burada Bi stam
ve Damgana hkim oldu. O, Kumi s blgesine hkim olunca sultan A r sl anah ,
ona deerli hiltler, sancaklar ve hediyeler gndererek btn Hor asan ehirle
rini hkimiyeti altna alp ynetmesini ve kendi adna hutbe okutmasn emret
ti. M eyyed Ay aba, hi l tl eri giydikten sonra ynetimi altndaki ehirlerde
A r s l an ah adna hutbe okuttu.
Grcl er l e mcadel e
Bu devrede Grcl er, nce 1161 ylnda, An zerine yryerek bu ehri ele-
geirdiler. Bu olaya zlen komu Trk beyleri, Ahl atahl ardan I I . Sk men, I z -
z eddi n S al t uk , D i l maol u F ah r eddi n Dev l et ah , Kars ve
Sr mer i Beyl er i ile birleerek 1161 Temmuzunda Gr cl ere kar harekete geti
ler. Artukl ul ardan N ecmeddi n A l p da onlar takiben yola kt. Fakat bu
birleik Trk kuvveti, N ecmeddi n A l p y beklemeden An y kuatt (Aus
tos 1161). Bunun zerine Grc kral I I I . G i o r g i , ordusuyla Trk askerlerine
hcum etti. Daha nce Grcl erce tutsak alnm olan I z z eddi n Sal t uk , bir
daha onlarla savamayacana ant etmiti, bu nedenle ni olarak geri ekildi. Onun
bu davran ve N ecmeddi n A l p nin beklenilmemesi, Trk ordusunun ar
bir yenilgiye uramasna sebep oldu. Grc kral, ertesi yl Dovi ni istil etti, son
278 AL SEV M-ERDOAN MER L
ra da Gence yresinde birok tahribat yapt; bu arada Grcl er, Dovi n ve kyle
rinde 10 bin kiiyi ldrdler, kadnlar ve pek ok kiiyi tutsak aldlar, onlar
soyup rlplak ve yaln ayak gtrdler. Grc kadnlar ise bu yaplanlar ya
drgamlar ve Msl manl ar , sizin onlarn kadnlarna yaptnz eylerin ay
nsn bize yapmaa mecbur ettiniz diyerek Msl man kadnlar giydirdiler.
Grcl er, bununla da yetinmeyerek l d en i z e yazdklar mektupta, Gence ve
Beyl ekandan biz, hara alyorduk. Yllardan beri bu para gelmiyor, bunun gn
derilmesini senden rica ederiz, demilerdi, i l deni z ise verdii cevapta Ti fl i si
almakta kararl olduunu bildirmitir. 1g a z i , Hemedanda bulunan A r sl an-
a h a Grcl er i n gnderdikleri mektup hakknda bilgi vererek bunu nasl ce-
vablandrdm anlatmt. Sultan A r sl anah I rak askerlerini toplayarak
Nah vanda bulunan l deni z ile birleti ve daha sonra Genceye gittiler. Bu
Sel ukl u ordusuna evredeki emirlerden L Sk men, F ahr eddi n Devl et -
a h ve Mer aga emri A r sl anapa da askerleri ile katldlar. A r s l an ah ,
I I . S k men e ok iltifatlarda bulunmu ve kendisine I ci (aabey) diye hitap
etmiti. Sel ukl u ordusunun bu kuvvet ve kudreti Grcl eri rktm ve bar
teklif etmelerine sebep olmutu. Sultan A r sl anah, bu konuda atabek i l de-
n i z in de dahil olduu bir danma toplants yapt. Toplantda i l d en i z i n
bar yapmak fikrinde olduunu anlayan teki emrler, intikam hrsmz teskin
edecek bir sava yapmadan nasl dneriz diyerek savata kararl olduklarn bil
dirdiler. iki taraf arasnda Lukr kalesine yakn bir yerde yaplan sava Sel ukl u
kuvvetleri kazand (Temmuz 1163). Bu yenilgi sonunda Grc kral kamak zo
runda kald. Sava sonras I I . Sk men ve Devl et ah, kendi memleketlerine
dndler. Sultan A r sl anah ile l deni z , Gence ye gittiler, bu ehri glen
dirip, askerler ile takviye ettiler, sonra I Sah van yoluyla Hemedana geldiler. Bu
malubiyet zerine Grcl er, 1164de An dan ekildiler. Atabek l den i z bura
ya gitmi ve ehri imar etmitir.
Dai m l erle mcadel e
Sel ukl u ordusunun Grcl ere kar cihat ile megul olduu srada Batm l er,
bu frsattan iyi istifade ederek Kazvi n yrelerindeki ok sarp dalarn tepelerin
de kale ina etmilerdi. Bir rivayete gre, l den i z e bu kalelerden bahsedil
dii zaman I smai l eri n ktlklerinden korktuu iin duruma mdahale
etmemitir. Ancak daha sonra Batm l er, Kazvi ne yryp kuattlar. Halk onla
ra iddetle kar koydu, grlt ve feryat kopararak yardm istemek iin A r
l a n a h a gittiler. A r sl anah ve l deni z, teki Sel ukl u emirleriyle
Batm l er e kar harekta giritiler. Sel ukl u ordusu, yaklak drt ay iinde bu
kaleleri zaptedip yktlar. Sra Kazvi n civarnda Ki habta ina edilmi ve Batm -
l er tarafndan Ci han-gay ad verilen kaleye gelmiti. Sultan A r s l an ah , bu
kaleyi de ald ve ona Arsl an-gay adn verdi (1165). Daha sonra A r sl anah
ve i l den i z , sfahana dndler. Bu yl iindeki olaylardan birisi de vezir i -
h abeddi n S i k a nin hastalanarak sfahanda kendi saraynda lmesi idi (12
SELUKL U DEVL ETL E R TAR H 279
Nisan 1165). Vezirlik makam, bir sre bo kalm, A r s l an ah , Sve ehrinde
iken yanna gelen F ah r eddi n K yi vezir atamtr (13 Aralk 1165). te
yandan sultan tahta karan ve daima destekleyen emirlerden biri olan er e-
f eddi n G r dbaz u da bir sre sonra Rey ehri dnda ld (8 Mart 1166).
Onun tabutu Hemedanda kendisinin yaptrm olduu medreseye gtrld. Sultan
A r s l an ah , onun lm nedeniyle gn matem tuttu.
E mr nansn isyan
Rey emri bulunan i n an , sahip olduu ktalarn artrlmasn istemi, an
cak bu istei kabul edilmemiti. ok gemeden o, sultan A r s l an ah m i l d e
ni z in basks altnda tutulan bir hkmdar olduunu ileri srerek isyan etti.
Fakat i n an , i l den i z ile savaacak kuvvet ve kudrete sahip olmadndan
J eyden ekilerek Bi stama gitti. Atabek l den i z , R eyi elegeirerek burasm,
olu M u h ammed Ci han P eh l i v an a kta ve vali olarak da vekaleten
mer bi n A l i yi atad. Emr n a n ise Hrezmah I l a r s l a n dan yardm
istemek zorunda kald. Hr ezmah, nemli bir asker birlii, n a n n emrine
verdi. I n a n ve Hrezml i askerler, nce R eyi aldlar, sonra da Sve ehrine ka
dar ilerlediler. Sultan A r s l an ah ve teki emrler, n a n durduramadlar.
Bu srada Azer baycanda bulunan atabek l d en i z i n yetimesi zerine nan
ve beraberindeki Hrezml i kuvvetler, geri ekilmek zorunda kaldlar (1166/1167).
te yandan Rey valisi mer , atabek l d en i z i n emirlerini yerine getir
meyip isyana balad ise de sultan A r s l an ah , onu hileyle yanna ard ve
Sve ehrinde tutuklatt (1168). Bu durumu renen emr nan, eskiden hki
miyeti altnda olan R eyi tekrar elegeirme frsatn buldu ise de atabek l d e
ni z, Azer baycandan gelerek emr I n a n malup etti. Emr I n a n m
Taberek kalesine ekilmesi zerine, i l den i z drt ay sreyle buray kuatt. ki
taraf her gn savayorlard, nihayet i n an , bir mektup yazarak bar yapmak
istediini bildirdi. Ancak atabek l den i z , bar grmelerini onun veziri S a -
deddi n E el ile yapt. Babaa yaplan bu grme srasnda l den i z , ve
ziri kendi tarafna ekmeyi baard. Sonunda S adeddi n E el , i n a n n
gulam ile anlat. Bu gulamlar uyurken emr I n a n ldrdler. Bylece
I r ak Sel ukl u Devl eti , dousunda daima tehlike ve huzursuzluk yaratan emr
i n a n dan kurtulmu oldu, i l den i z , onun lmnden sonra Rey ehrini tekrar
olu P ehl i van M u h a mmed i n ynetimine verdi.
I r ak Sel ukl ul ar iin dou ynndeki asl byk tehlike, Hrezmahl ar Dev-
l eti nden geliyordu. Hrezmah I l arsl an, Hor asan blgesinin merkezi Ni abur u
tehdide balaynca sultan A r s l an ah a tbi olan M eyyed Ayaba duru
mu I l d en i z e bildirdi. Atabek l deni z , I l ar s l an a Hor asann, hatt H-
r ezmi n Sel ukl u sultanlarnn mlk olduunu hatrlatarak Ni abur a ynelik bir
hareketin silahla karlk greceini bildirdi. I l ar sl an bu tehdite kzarak Ni
abur zerine yrd, i l den i z de bu harekete karlk olmak zere Bi stama
ilerledi. Hr ezmah, i l den i z ve I r ak askerlerinin harekete getiini haber al
280
AL SEV M-ERDOAN MKR L
d zaman Ni abur dan ayrld (1166/1167), Fakat M eyyed A yaba, muhte
melen Hrezmahl ar tehlikesinin devam edeceini anlam olmal ki, i l d en i z e
tbi olmay yeledi, i l den i z ise bu durumu rendii zaman, Bstamdan ayr
larak Rey yoluyla Azer baycana dnd. O, Musul atabeki K u t beddi n M ev
dud bi n Zen gi ye bir eli gndererek ondan A r sl anah adna hutbe okut
masn ve sikke bastrmasn, eskiden Sel ukl u sultanlarna gnderilen vergi ve
armaanlarn gnderilmesini rica etti. M evdu d, bu istei memnuniyetle ka
bul ederek Musul da A r s l an ah adna hutbe okuttu. Ayrca Di yar beki r ve El -
cezi re blgelerinde muhtemelen Ahl atahl ar ve I nal oul l ar gibi Trk beylikleri
de A r s l an ah sultan olarak tanm ve kendisine birtakm hediyeler, Arap
atlar, Rum katrlar, M s r ve D mak retimi eitli elbiseler gndermilerdi.
Bylece M evdud ile i l den i z arasnda kuvvetli bir dostluk olumutu. Fars
hkimi Sal gurl ul ardan atabek Zengi de eskiden olduu gibi vergiyi demekte
idi. Ote yandan bir sre I rak Sel ukl ul ar ile dostane ilikileri srdren Mer aga
emri A r s l an apa, daha sonra Badata bir eli gnderip yannda bulunan
sultan I I . M u h a m m e d in olu adna hutbe okutulmasn istedi (1167/1168);
ayrca bu istei kabul edilirse pek ok para gndereceini bildirdi. Halife M s -
t e n c i d de I rak Sel ukl ul ar aleyhine olan bu frsat karmayarak onun isteini
kabul etti. Bu haber, i l d en i z e ulat zaman hemen byk bir ordu hazrla
yp olu P ehl i van M u h ammed kumandasnda A r s l a n a pa nin zerine
gnderdi, iki taraf arasndaki sava kaybeden A r s l an apa, Mer aga ehrine
kapanmaktan baka are bulamad. P eh l i van , Mer agay kuatarak A r l a-
n a p a y bask altnda tuttu. Sonunda A r s l an apa, yeniden A r s l a n a h
sultan olarak tanmay kabul etti, P ehl i van da Hemedana dnd. Bylece bir
ok evre, lke ve ehirde sultan A r s l an ah n stnl kabul edilmiti. Ta
bii bunun salanmasnda en byk pay, atabek i l d en i z i n idi.
I I . Arslanaba yardm
A r s l an ah n sultanl srasnda Ki r manda ise amansz bir taht mcade
lesi yaplyordu. Bu mcadeleye katlanlardan melik I I . A r s l an ah , atabek
K u t beddi n M u h ammed ve emirlerin ou B ehr amah ile yaplan sa
va kaybederek katlar. Melik I I . A r s l an ah , daha sonra I rak Sel ukl ul a
r ndan salad yardmla Ki r mana dnerek tekrar tahta geti (Bk. Ki r man
Sel ukl ul ar ). O, bakent Ber desi r ehrine ve orada da kaleye girdii zaman hzi
nede kardei B eh r a m a h n gtrmekten aciz kald silah, hal, gm vb.
eyleri I rak ordusu kumandan C emal eddi n M uh ammed bi n A k k u a
gndermi ve kendisinden zr dileyerek, Eer ben, hzinede cevherler bulsa
idim, bunlar A r s l an ah dan saklamaz, kendisine ve atabek I l d en i z e gn
derirdim. nk onlarn her ikisi de benim hakkmda kusur etmediler, bana ih
san ve ikramda bulundular. Sen benim zrm kabul et, sultan ve atabek
l deni z e mazeretimi bildir demiti. Ayrca melik A r s l an ah , kendi h
kimiyetindeki lkelerden de para toplam, bunun bir ksmn emr Cemal ed-
SELUK L U DEVL ETL E R TAR H
281
d i n in beraberinde bulunan askerlere vermi, geri kalann da yine sultana
gndererek, Ben bu memleketlerde sultann nibiyim, askerlerin masrafndan
fazla bir ey artarsa sultana gnderirim, bundan kendim iin bir ey saklamam
demiti. Bu sylediklerini ayrca kendi yazsyla sultana ve atabek l d en i z e
bildirdi. Emr C emal eddi n , bir sre sonra I r aka dnd ve Hemedanda b
yk bir trenle karland, atabek l d en i z i ziyarete gittii zaman, l deni z
ayaa kalkarak onu kucaklam ve Al l aha kr olsun ki, senin elinle Ki r mann
fethi ve sahibine teslimi ve bu suretle sultann ama ve isteini yerine getirmek
ksmet oldu. Zira bu mlk, babas tarafndan kendisine verildikten sonra karde
leri tarafndan gasp edilmiti demitir. Bylece bu yardm sonucunda melik A r s -
l an ah, I r ak Sel ukl ul ar na tbi oldu. Bu olaylar srasnda sultan
A r s l an ah n veziri F ahr eddi n K , Hemedanda ld, A r s l an ah
ise sfahana geldi ve burada C el l eddi n E bu l f az I D er g z i n yi ve
zir atad (Temmuz/Austos 1170).
Arel anat- ldeniz i li kil eri
Her nekadar sultan A r s l an ah , grnte I rak Sel ukl u sultan idiyse de
devleti, aslnda atabek i l den i z ynetiyordu, sultan onun ilerine hi karm
yordu. Hatt l d en i z in ktalar istedii gibi kullanmas, istedii kimselere ver
mesi hususundaki basks cann skyordu. A r s l an ah , bu konuda sylenmeye
balad vakit, ayn zamanda atabek i l d en i z i n ei olan annesi H at un, onu
sakinletirmeye alyordu. Sultann annesi, atabek i l d en i z in yaptklarn an
latarak bu konuda unlar syledi. Bu adama kar bir ey syleme; o, senin iin
kendi hayatn tehlikeye att, ka kez savalara girdi. Senin urunda varn you
nu sarf etti, askerlerini ve adamlarn kaybetti. Nihayet seni sultan yapmay ba
ard. Sel ukl u ehzadelerinden birok kimse, yaa senden byk olduklar halde
hapislerde kt bir ortamda yayorlar. Sen, saltanat tahtnda olduun iin onlar
harekete muktedir olamyorlar. Halbuki atabek l den i z , kendisi ve iki olu sa
na hizmet ediyorlar, senin dmanlarnla mcadele ediyorlar, sen ise rahat ve sa
kin olarak vakit geiriyorsun, onun yapt ilere karma, ondan sana bir zarar
gelmesinden korkma. O, senin memlkndr. A r s l an ah , annesinin szleri
zerine sustu ve sakinleti. Ancak i l den i z , sultann zel hayatn dahi kontrol
ediyordu. A r s l an ah , bir gece, sarho olduu srada hzinesinde ne varsa ev
resindekilere balamt. l den i z , bunu duyunca verilenlerin hepsini geri al
d ve ona, Paray ihtiya d eylere sarf edersen ayn ekilde gereksiz yere para
toplamak zorunda kalrsn ve bylece halka zulmetmi olursun dedi.
Son Grc seferi
Grcl er, Sel ukl u kuvvetlerinin daha ok r anda megul olmasndan yarar
lanarak harekete gemiler ve tekrar An y elegeirmilerdi. Atabek l den i z ,
Gr cl er e kar baar kazanamaynca yeniden kuvvet toplamaya alt ve evre
deki I sl m lkelerine bu amala haber gnderdi. A r sl anah ise Hemedanda
282 AL SEV M-ERDOAN MER L
iken, annesi kendisini bu sefere armak iin Azer baycandan Hemedana geldi,
A r sl anah, daha sonra Nah vana gitti. Onun yansra sefere katlacak Trk
emirleri l deni z , oullar P ehl i van M u h ammed ile K z l A r sl an ve
Ahl atah I I . S k m e n de Nah vanda toplandlar. Sultan A r s l an ah , bura
da hastaland, gn beklendii halde hastal gemedi. O, ve annesi, Ki l ya (Ki -
l i ya) kalesine oradan da Dovi ne geldi, ancak hastal iyilememiti, bu bakmdan
daha ileriye gidemedi. Neticede atabek 1d e n i z ve teki Trk emirleri, sefere
devam ederek Grci standa Akehi r (Ahal kel ek)e ve Ti ryal i s ovasna kadar iler
lediler. Grc kral, bu mttefik Trk ordusuna kar kmaya cesaret edemeye
rek ormanlk blgeye kat. Trk ordusu bu baarl seferden sonra Nah vana
dnd (1175). Sultan A r s l an ah ise Nah vanda 50 gn kald. Ahl atah I I .
S k m e n ve teki emirlere, hi l tl er verdi. A r sl anah, daha sonra Hemedana
yneldi. O, Tebr i ze ulanca, Nah vandan annesinin lm haberi geldi, fakat
Hemedana kadar durum sultana bildirilmedi. A r s l an ah , burada annesinin
lmn haber ald zaman, byk yas tuttu. Sultann annesinden bir ay sonra
da atabek l den i z lmt (1175). Atabek l d en i z i n lm, doal olarak
I rak Sel ukl u Devl eti iin byk bir kaypt. O, bu devleti yeniden toparlam ve
kuvvetli bir duruma getirmiti.
1d e n i z in lmnden sonra byk olu M uh ammed Ci han P eh l i
van, sratle Nah vana giderek babasnn yerine geti ve kendisini atabek ilan
etti. Sultan A r sl anah ise evresindeki teki emirlerin tevikiyle atabek P eh
l i v an dan kurtulmak istiyordu. Bu emrler, askerleriyle birlikte onun emrinde
toplandlar. A r s l an ah , P ehl i van ile mcadele etmek iin Azer baycana
doru harekete geti ise de Zencanda hastaland, bunun zerine P e h 1i v a n ile
barmay yeleyip devlet ynetimini ona brakt. Bu arada Huzi stan ve Ahvaz h
kimi u m 1a , atabek l deni z zamannda lkesine yakn olmas dolaysyla IVi-
havendin kendisine verilmesini istemi, l den i z de bu istei reddetmiti. O,
ld zaman Ci han P eh l i v an m Nahi vana gitmesini frsat bilen u m -
1a , yeeninin komutasnda bir kuvveti Ni havende gnderdi. u m 1a nin asker
leri, hile ile Ni havende girip ehri yamaladlar. Bu olaydan sonra u m 1a , baz
Trkmenl ere kar harekete geti. Bunun zerine Trkmenl er, atabek C i
han P eh l i van dan yardm istediler. C i h an P ehl i van da u ml a ya kar
bir ordu gnderdi, iki taraf arasnda cereyan eden savata u m 1a ya bir ok isa-
bet etti; yaralanan u m 1a , olu ve yeeni ile birlikte tutsak alnd. Ancak u m -
l a, iki gn sonra lm ve yerine olu er ef eddi n E m r an gemiti.
Atabek Ci han P eh l i v an n mcadele ettii devletlerden biri de Ahme-
di l l er idi. A r sl an apa, 1174/1175 ylnda lm, yerine olu F el ek ddi n -
in gemesini vasiyet etmiti. Atabek Ci han P ehl i van, muhtemelen bu dei
iklik srasnda Ahmedi l ehirlerini almak iin harekete geti, sonunda iki taraf
arasnda bir antlama imzaland. Ci han P ehl i van, bu antlamayla kendisi
ne verilen Tebri zi kardei K z l A r s l a n n ynetimine brakarak Mer aga-
dan ayrlmtr.
SEL UK L U DE VL ETL E R TAR H
283
Sultan Arslanahn l m
Sultan A r s l an ah , devlet ynetimini Ci han P eh l i v an a braktktan
sonra siyas faaliyetlerde hibir rol olmad ve hayat hastalklarla geti. O, haya
tnn son dneminde Hemedan reisi Seyyi d F a h r eddi n in kzkardei (bir
rivayete gre kz) Si t t i F t mai l e evlendi. A r s l an ah , bu evlilikten bir-
iki hafta sonra Hemedanda ld (Ocak 1176). Bir sylentiye gre, vey kardei
P eh l i van, ona zehir iirmitir. A r s l an ah , babasnn Hemedand a yaptr
m olduu medresede bulunan trbesinde, onun yanma gmld.
Sultan A r s l an ah , orta boylu, krmz yzl ve gzel ehreli, uzun sakal
l, salar ince ve uzun kakll bir hkmdard. O, utanga, abuk memnun olan,
soukkanl ve affedici bir karaktere sahipti. Gayret ve hamiyet sahibi olup, elen
ceyi ok severdi. Onun dnemindeki grkemli saltanat, kabul merasimleri, av par
tileri, elence meclisleri hibir devirde grlmemi ve giymi olduu kymetli
giysileri, Sel ukl u hkmdarlarndan hi kimse giymemiti.
IX.
SULTAN III. TURUL DEVR
A r s l an ah m lmnden sonra atabek P ehl i van, I rak Sel ukl ul ar tah
tna olu T u r u l u geirmiti. I I I . T ur ul tahta getiinde henz 7 yanda
olduundan ynetim tamamen atabek P ehl i van n elinde idi. Bir kaynaa g
re o, Beikten kp tahta oturmutu, edep mektebinde arama zahmetini ekme
den hkmdarlk atna binmiti. ok gemeden kk yataki T u r u l un
sultanlna aileden bir rakip kt. Huzi standa bulunan A r s l a n a h m kar
dei M uh ammed, onun lm haberini ald zaman yeniden tahta sahip ol
mak sevdasna dt. Huzi stan hkimi er ef eddi n E rn r an da kendisi ile
beraber olmaya ve I rak zerine yrmeye tevik etti. Emr er ef eddi n , ona
sfahana gitmesi tavsiyesinde bulunmas zerine melik M u h ammed, sfahana
geldi. Orada bulunan baz emrler ve Hemedandan gelen K af ud H a r a
n , kendisine katldlar. Onlarn birletiini renen atabek P ehl i van , as
kerleriyle sratle sfahana yrd. Melik M u h ammed, P eh l i v a n n
karsnda tutunamyarak hezimete urad ve Huzi stana kat. Emr er ef ed
di n, korkusundan onu lkesine sokmad. Melik M u h ammed, son olarak Fars
blgesinde atebek Z e n g i ye snd. Ancak bunun peinden de atabek Z e n g i ye
P eh l i van n tehdidi geldi. Atabek P ehl i van, melik M u h a mmed i gn
dermedii takdirde Fars blgesini tahrip ettireceini bildiriyordu. Nitekim o, ks
men bu tehdidini yerine getirdi, Fars ve civarn geni lde yamalatt. Bu
yamadan ktphaneler ve medreseler dahi kurtulamad. Atabek Zengi , are
siz kalarak onun isteine boyun eip, melik M u h a mmed i yakalayarak P e h -
1i v a n a gnderdi. Melik M uh ammed, hapsedildii Serci hn kalesinde ld.
Atabek Muhammed P eh l i van n baard ilerden biri de Grcl eri n Azer
baycana yapt saldry nlemesi idi. P ehl i van, kuvvetleriyle Grc memle
ketine girdi, bu orduya kimse kar koyamad. Bu bakmdan Grcl er, kendisine
eli gndererek istedii artlar erevesinde bir bar yaptlar. Atabek, bundan
sonra I r aka dnerek evrede bulunan hkmdarlara mektuplar gnderdi ve on
lardan sultan I I I . T ur ul adna hutbe okutmalarn istedi. Ona olumlu cevap
veren ve I I I . T ur ul adna hutbe okutanlar arasnda, Musul Atabekl i i , Sal gur -
lul ar, Huzi standa er ef eddi n E mi r an, Bvend l er ve Gney-dou Anado-
SELUKLU DEVL ETL E R TAR H 28S
l uda Ahl atahl ar ve Sal tukl ul ar bulunmakta idi. Atabek M uh ammed
P eh l i v an n yaad zaman iinde Hr ezmahl ar Devl eti ile de dostluk ve iyi
ilikiler devam etmiti. 0, Abbas halifesi ile de iyi ilikilerini srdryor ve eli
leri daima Badata gidip geliyordu. Hatt halife ona hi l tl er gndermiti. Onun
srdrd bu dostluk nedeniyle halife M s t a z i (1170-1180), T u r u l un sul
tanln onaylam, nvan ve lakablar ( R k n eddi n Kasi m Em r i i l mmi n n)
vermiti.
I l deni zl i l er, Sal gurl u atabekleri ile daim bir ekime halindeydiler. Onlar,
belki de Sal gurl ul arm I rak Sel ukl u Devl eti ne ballklarnn tam olmad d
ncesiyle bu atabeylii ezmek iin frsat aramaktaydlar. l d en i z i n intikam
hrsn olu Ci han P ehl i van da srdrmekteydi. Bu bakmdan Sal gurl u ata-
beki T ek l e nin hkimiyetinin ilk yllarnda, onun i r azda bulunmamasndan
yararlanan atabek Ci han P eh l i van, Fars a bir akn yaparak i r az yama
lad ve birok kimseyi ldrd (1179/1180). Onun bu aknlar daha sonra da de
vam etmiti. Bu sralarda atabek Te k e ye kar amcasnn olu T ur ul da
taht mcadelesine giriti. T ur ul , nce baarsz kaldysa da daha sonra I r aka
giderek atabek Ci han P eh l i v an dan salad orduyla Fars zerine yrd.
T u r u 1, bu hareketi iki- kez tekrarlad ise de her seferinde malup olmaktan
kurtulamad. Bu savalar sebebiyle Fars blgesi tahrip oldu ve halk byk zarar
lara urad.
Hal ife Nasr L idinillaha bal
Abbas halifesi M st az B i emr i l l ah , 1180 ylnda ldkten sonra ye
rine, olu N s r L i di n i l l ah geti. Daha sonra yeni halifeye bat almak iin
her tarafa eliler gnderildi. eyhu-uyuh S adr eddi n de atabek Pe h l i vana
eli olarak yolland. Atabek, nce yeni halifeye bat etmedi. S adr eddi n bunun
zerine ar szler syledi, hatt askerlerine onun huzurunda: O, Em r l -
Mmi n ne bat etmedike, siz de ona itaat etmek mecburiyetinde deilsiniz, hat
t onu emirlikten azletmeniz ve onunla savamanz gerekir dedi. Bunun zerine
P ehl i van , bat etmeye ve halife N s r L i di n i l l ah adna hutbe okutmaya
mecbur kald.
Salahaddiu Eyyub ii e i l i ki ler
Atabek Ci han P ehl i van ve sultan I I I . T u r u l un saltanatnn ilk yl
larnda r ak Sel ukl u Devl eti ile Eyyub l er, El cezi r e ve Dou-Anadol uda nfz
mcadelesine giritiler. S al ahaddi n E yyu b , bu srada lkesini genilet
meye balamt ve Musul u itaat altna almak istiyordu. Bundan endieye den
Musul hkimi Zengi l erden z z ed di n Mesut , S al ah addi n e bir eli he
yeti gndererek anlama yollar arad. Ancak elisi M u h yi ddi n ehr i z u-
r i nin kat tutumu sebebiyle iki taraf arasnda anlama yaplamad. z z eddi n
Mesut , bu olaydan sonra atabek P e h 1i v a n ile iyi ilikiler kurdu. S al ah ad
di n E yyu b de Musul u yeniden kuatt (Nisan 1185). te taraftan Er menah-
286 AL SEV M-ERDOAN MER L
l ar beyi I I . S k me n i n lm (10 Temmuz 1185) zeri ne,
S al ah addi n E yyu b kuatmay kaldrarak Ahl ata hareket etti. Ancak bu
srada Ermenahl ar Beyl i i nin en kuvvetli emri Seyf eddi n B ek t i mur , Ah
l atta duruma hkim oldu. Ayn zamanda bu devletin topraklarn elegeirmek
isteyen atabek Ci han P ehl i van da Ahl at civarnda ordugh kurdu. Neticede
S al ah addi n ile P ehl i van bir anlama yaparak B ek t i mu r un Ahl at ze
rindeki hkimiyetini kabul ettiler. Sal ahaddi n E yyub , P ehl i van ile an
latktan sonra tekrar Musul a yrd. I z z eddi n Mesut , Badata ve atabek
P eh l i v an a heyetler gndererek yardm istediyse de bunlar eli bo dndler.
I z z eddi n Mesut , bu durumda S al ah addi n ile anlama yapmak istedi.
Neticede uzun grmelerden sonra iki taraf arasnda bir antlama imzaland.
Bu antlamayla Musul l ul ar, Sel ukl ul ar adna hutbe okutmaktan ve para bastr
maktan vazgeerek S ai ah addi n E yyu b adna hutbe okutup para bastra
caklard. Bu durum karsnda P ehl i van, hibir ey yapamad.
K z l Arslann atabekl i i ,
S al ah addi n E yyu b , Kazvi n ve Bi stam blgelerindeki Bat n l eri orta
dan kaldrmak iin atabek Ci han P eh l i v an dan, lkesinden gei izni iste
di. O, S al ah addi n E y y u b ni n asl amacnn lkesini almak olduunu
sanarak savunma hazrlklarna giriti. Atabek Ci han P ehl i van, bu olaydan
byk znt duyarak hastalanm ve lmtr (ubat/Mart 1186). Atabek C i -
h an P eh l i v an , adaletli, gzel ahlkl, yumuak huylu ve iyi idare kabiliyeti
ne sahip bir insand. Onun zamannda idaresi altndaki ehirler emniyet, halk
da huzur ve gven iinde yayordu. Atabek, salnda Hr ezmahl ar hkmda
r Te k i ile dostluk mnasebetleri iinde olmu, iki taraf arasnda dostluk ve
samimiyet havasnn hkim bulunduu mektuplar yazlmt. Atabek Ci han P eh
l i van n halifelik hakkndaki dnceleri, bir tarihinin nakline gre yle idi:
Halifelerin dnya sultanlarn himayelerinde bulunduran ve ilerin en gzeli,
hareketlerin en by olan hutbe ve imamlk ile megul olmalar; hkmdarl
ve cihan hkimiyetini sultanlara brakmalar lzmdr. Atabek, ileri, dne
rek ve itina ile yapard.
Atabek Ci han P eh l i v an n drt olu vard. Bunlardan iki olu K ut -
l ug nan ve mer i n anneleri nan H at un idi. teki iki olundan
E b B e k r , baka bir Trk kadndan, z bek ise bir cariyeden domutu. Ata
bek Ci han P ehl i van lmnden nce ocuklarna, amcalar K z l A r s
l an Os man a itaat etmelerini vasiyet etmiti. Bylece l l deni zl i l er i n bana
K z l A r sl an geti. te yandan rak Sel ukl u sultan I I I . T ur ul , atabek
lerin basksndan bkm ve K z l A r s l an m atabek olmasn istememiti. An
cak evresindeki emrlerin ounluunun istekleri sonucunda, K z l A r s l an
Hemedana armak zorunda kald. K z l A r sl an, Azer baycandan hareketle
Hemedana geldi. Sultan T ur u l , emr ve askerlerine onun bir gnlk yoldan
karlanmasn emretti. Karlama treninden sonraki bir olay, bu ortamn dei-
SEL UK L U DE VL ETL E R TAR H 287
meine sebep oldu. K z l A r s l an , sultann elini pt srada sultann haci-
bi K ar agz , atabeki ldrmek istedi. Sultan T u r u l , bir. gz iaretiyle bu
suikast nledi. Atabek K z l A r s l an , bu olay rendii zaman sultan T u -
r u 1 un kendisi hakknda iyi niyet beslemediini anlad. O, grnte T u r u l a
hrmette kusur etmiyor, fakat sultann hareketlerini de dikkatle takip ediyordu.
Nitekim ertesi gn, atabek K z l A r sl an, o vakte kadar kimsenin sultana tak
dim etmedii trl trl hediyeler verdi. Atabek, sultana her gn, bir gn nce
takdim ettii hediyelerden daha iyisini sunuyordu. Bir ay boyunca bu ekilde he
diyeler takdim etti. Bu hediyelerin kymeti 100 bin altn deerinde idi. Atabek,
bundan baka 100 bin altn daha verdii gibi, btn emirlere de hi l tl er ve silah
lar hediye etti. Atabek K z l A r s l an , bylece btn emirleri kendi tarafna
ekmeyi baard, i nan H at un ise kendi oullarnn gzard edilmesini ve K -
z i l A r s l a n m E b B ek r e deer vermesini ekemeyerek atabeke dman
olmutu, i n an H at un, derhal harekete geerek P eh l i v a n m Hemedan-
da bulunan eski memlklerinden A yaba ve R u s u yanma ard. Onlara: Ben
sizi yllarca besleyecek kadar altna, hzinelere, mala sahip olduum halde, cari-
yeden dnyaya gelmi bir adamn bu derecede ykselmesine sizin vicdannz na
sl raz oluyor? Siz benim iki ocuumu ata bindirerek bana getiriniz. Ben, onlar
ve sizinle gelecek adamlarn hepsini besleyebilirim. O kadar para sarfedebilirim
ki, sizin mevlnz atabek P eh l i v an m askerleri de size iltihak eder dedi,
i n an H at un, A yaba ve Rus, beraberindeki askerlerle i eyde topland
lar. Atabek K z l A r s l an , bu durumu rendii zaman R eye yrd. An
cak ona muhalefet eden emrler, kaarak Damgan'a geldiler, i n an H at un ve
oullar i?eyde kaldlar. R eye gelen atabek, onlara iyi davrand. Ancak K
z l A r s l a n m yannda bulunan sultan I I I . T u r u l , bu kargaadan yararla
narak kam ve Damganda A yaba ile R u s a snmt.
Bu olaydan sonra sultan I I I . T ur ul ile atabek K z l A r sl an arasnda
bir hkimiyet mcadelesi balad. T u r u l , bu mcadele srasnda, nce Tabe-
ri stana kaarak Bavend l er den H s am ddev i e E r d e i r e konuk oldu
(1187), ancak ondan beklediini bulamad. nk Erde r, iki yzll elden b
rakmayarak, sultana uygun bir ekilde hizmet etmiyordu. O, sultann zayf bir
durumda olduunu atabeye bildiriyor, T u r u l u yakalayacam diyerek onu
aldatmaya alyordu. I I I . T ur ul , Bvendi l eri n yannda istediini bulamaynca
oradan ayrld, Damgan ve Gi r dkuhdaki Batm l er e bir sefer dzenleyerek onlar
cezalandrd, daha sonra da R eye dnd; burada kendisine, Ebher hkimi B a -
h aeddi n er ef ddev l e, Zencan hkimi Kafudoul l ar ve Mer aga hki
mi A l aeddi n K r pe A r sl an katldlar. Atabek K z l A r sl an, onlarn
birletiini iittii zaman bu birleik gten korkarak Hemedandan ayrld. Sul
tann yannda olan emirlerden A yaba ile Rus, P eh l i v an m olu i n an
M a h mu t un da babas gibi, kendisiyle olmas iin T u r u l dan sz aldlar,
i n an M ah mu t , kardei Em r -i Emi r an O m e r ile beraber amcalar K
z l Os man dan kaarak bu srada i?eyden Hemedana gelmi olan sultanla bir
288 AL SEV M-ERDOAN MER L
letiler. I I I . T u r u l , Hemedanda kendisine hce A z i z ed d i n i vezir tayin
etti (1187). Atabek K z l A r sl an ise Azer baycana gitmiti. Sultan, k mevsi
mini (1187/1188) Hemedanda geirdi. Ancak ok gemeden baz emrler arasnda
ekimeler balad. nce A yaba, R u s u ortadan kaldrmak istedi ve bu niye
tini sultana da anlattktan sonra, R u s u tutuklayarak mallarn yama ettirdi.
Bu yama srasnda Hemedanm bir mahallesi de zarar grmt. Hemedan hal
k, sultan ok sevdiklerinden bu olay hogr ile karladlar; hatt evi yamala
nanlardan biri Sultan, itaatsiz ve serseri uaklar yznden sulanamaz. Bunu
sultan buyurmu, yahut sultann bundan haberi olmu olsayd, onun iradesini ca
nmdan bile stn tutardm dedi. Emr R u s ise yakalandktan sonra Al ddev-
l e kalesinde tutuklu kald ve muhtemelen orada ld. Bu olaylar srasnda atabek
P eh l i van n olu E b B ek r , baz emirlerle sfahanda bulunuyordu. I sfa-
hanl l ar onlarla kavga ederek ehirden kovdular. Sultan I I I . T ur u l , I sfahan-
l l ara yardm iin bir miktar asker gnderdi ise de ehirden kovulanlar, bu gelen
askerlere pusu kurdular ve hibirisinin kamasna frsat vermeden ldrdler.
Onlardan sadece Em r -i Al em I l d en i z i tutsak almlardr. Bu durum, sulta
nn otoritesi iin bir kudretsizfik ve baarszlk rnei idi. evresindeki emrler
bu nedenle yava yava sultandan mitlerini kesmeye baladlar. Bunun zerine
atabek K z l A r sl an, Abbas halifesi Nas r L i di n i l l ah a bavurarak on
dan yardm istedi. Bu sralarda Abbas l er, Sel ukl ul ar n gsz durumundan ya
rarlanarak bu Trk devletinin ortadan kaldrlmas iin gayret sarfediyorlard.
K z l A r s l an n bu teklifini memnuniyetle karlayan halife, ona hilt yolla
d gibi, bir ordu hazrlayarak Badattan yola kard. Ancak olaylar, onlarn
dndkleri gibi gelimedi, iki taraf arasndaki mcadeleye K z l A r sl an vak
tinde gelememi, Hemedan yaknndaki Day-Mer gde yapdan savata, Sel ukl u kuv
vetleri vezir C el al eddi n komutasndaki hilfet ordusunu malup etmiti (6
Mays 1188). Bu olaydan sonra atabek K z l A r s l an , Hemedan zerine y-
rdyse de sultann ordusu karsnda kesin sonu alamayacan anlayarak Ki r -
manah taraflarna ekildi.
Bu savan ardndan Mer aga hkimi A l eddi n K r pe A r s l an , sulta
nn yanna gelerek Hemedanda elini pt, sultan da ona ok ikramda bulunarak
olu B er k y a r u k u kendisine teslim ve atabek tayin etmiti. Day-Mer g sava
n kazanmas nedeniyle sultann yanma gelenlerden biri de u m 1a nin olu G a r -
s d d i n idi. Bylece I I I . T u r u l un yannda byk bir ordu topland. Atabek
K z l A r sl an da halifelik ordusunun yenildiini renince Azer baycandan ha
rekete geerek Hemedana yneldi, iki taraf arasnda bir ay kadar sren kk
savalar yapld. Kesin bir sonu almadan K z l A r s l an , sava alanndan e
kilerek Huzi standaki Esedbad ehrine gitti. te yandan I I I . T ur u l , artk
A yaba nm basksndan sklmaya balamt. Sultan, bu tip emrlerle bir i ya
pamayacan ve atabek K z l A r s l an malup etmek iin baka bir ordu ge
rektiini anlad. Bu bakmdan A yaba nm ldrlmesi iin emir verdi. ok
gemeden A yaba nin ldrlmesi, dier emrler arasnda huzursuzlua sebep
SELUKLU DE VL ETL E R TAR H 289
oldu. K ut l ug i nan, Hemedandan ayrlarak annesinin yanma Reye gitti. Ata
bek A l eddi n K r pe A r sl an da Mer agaya dnmt. Bu durumda sul
tan Tu r u 1da Azer baycana gitmek zorunda kald. Bu arada Abbas halifesi ise
K z l A r s l an sultan T u r u 1ile savamas iin tevik ediyordu. K z l A r s
l an, bu tevik sonucunda T u r u 1ile savamak iin ikinci kez Hemedana do
ru ilerledi; halife de Badatta yeni bir ordu hazrlayarak gnderdi. Badat askeri
ise Hemedana giderek bir sre orada kald; atabek K z l A r sl an da oraya geldi.
Burada K z l A r s l a n a, halife N as r L i d i n i l l a h n kendisine olan te
vecch ve iltifat iletildikten sonra kendisine Mel i k Nsi ri Em r l -mmi n n n-
van verildi. Halifenin buna karlk ondan istei sultan T u r u l un peinin
braklmamasyd.
Sultan T urul -em rl er anlamazl
Sultan, 1188/1189 kn Hemedan da geirdi. 0, inanc ve bilginleri sevmesi
dolaysyla, nl ahsiyetlerden Zah i r edd i n B el h ile sk sk grmekte
ve fikir alveriinde bulunmakta idi. Bu srada sivil devlet ilerigelenleri Rey eh
rinde bulunan K ut l ug n a n a ksa mektuplar gndererek, Sultan, gecele
ri Zah i r eddi n B el h nin evine gidiyor ve onunda meverette bulunuyor.
Bizim ona hi gvenimiz kalmamtr. ehrin reisi A l ddev l e ile anlaarak
ve onun yardmyla, sultan yakalamak iin bize sz vermelisin demilerdir. On
lar, bu mektuplar bir denein iine koyuyorlar ve bi r ser hengi n (avu) el i ne
vererek R eye yolluyorlard. Nihayet bu serheng, sultann adamlar tarafndan ele
geirilerek durum, I I I . T u r u l a bildirildi. Sultan, o gn hibir giriimde bu
lunmad; ertesi sabah, btn devlet bykleri, det olduu zere, sultann yan
na geldiler, grevliler de divana oturdular. Sultan, nce Seyyi d F ahr eddi n
A l ddev l e ile grt, sonra bata vezir olmak zere, grevlileri birer bi
rer yanna ard. T u r u l , onlarn K ut l ug i n a n a gnderdii mektupla
r nlerine att. Onlar, derhal aman diledilerse de sultan hepsinin yakalanmasn
emretti, ayrca mallar da msadere edilerek sultann sarayna getirildi. I I I . T u
r ul , kendisine ihanet edenleri derhal Al ddevl e kalesine hapsetti. Onlar, can
lar iin aman dileyerek mal ve para vermeyi taahht ediyorlard. Bir aya yakn
zaman bu ekilde geti; I I I . T ur ul bir gn kalede dolayor ve onlar sktr
yordu. Bu srada tutuklu bulunanlardan T at dr K ut l uk , manasz szler
sylemee balad ve sultann yzne kar, Btn bu balar kopar ve falan ye
re koy, nk ben, senin ban, babann ba gibi, falan yere koyacaktm, fakat
devlet sana yr oldu dedi ve babas A r s l a n a h zehirlediini aklad. Bu
nun zerine I I I . T ur ul , sonderecede kzd ve vezir dahil tutuklularn hepsi
nin derhal ldrlmesini emretti. Bu srada K ut l ug i n an , ordusuyla
R eyden sfahana geldi ve sultan adna burada hne olarak emr 0 z d e m i r bu
lunuyordu, iki taraf bir sre savatlar. z d emi r i n olu, sultana yardm iste
yen mektuplar yazd ise de sultan, k nedeniyle istenilen yardm gnderemiyordu.
Nihayet Nisan/Mays 1189da K ut l ug i nan, sfahana hkim olarak hne z-
290
AL SEV M-ERDOAN MER L
d emi r i ldrtt. Bahar gelince sultan, sfahana, yrd, K ut l ug nan
ise I I I . T u r u l a kar koyamayacan anlayarak sfahandan ayrld ve amcas
K z l A r s l a n n yanna gitti. Sultan T ur ul , yakn adamlarndan bir gu
rubun gizlice dmanlar ile yaztklarn haber alm, bu bakmdan sfahana
gitmekten vazgeerek Bur uci r d yolunda ilerlemiti, atabek K z l A r sl an da
byk bir orduyla onu izliyordu. I I I . T ur ul , kendi ordusundaki durumu bil
dii iin K z l A r s l ani l e bir savaa cesaret edemedi, arlklarn, elbise ve
hzinesini geride brakmak zorunda kald. Onun adamlarndan bir ksm atabe-
kin yanna katlar. Sultan ise yakn adamlarndan bir gurupla Azer baycana y
nelerek ehr i zur valisi olan I z z eddi n H a an m yanna gitti. O, burada
H a s a n ile dostluk kurarak onun kzkardeiyle evlendi. Emr H aan, onun iin
bir ordu hazrlad, kendileriyle beraber bu orduda 50 bin Trkmen vard. Sul
tan, durumunu kuvvetlendirmesine ramen yine de evre hkmdarlardan yar
dm istemekten vazgemiyordu. Onun bu konuda bavuruda bulunduu
hkmdarlardan birisi deSal ahaddi n E yyub idi. Sal ahaddi n E yyu-
b ise I sl m birliini salamak asndan bu tr anlamazlklar ho karlam
yordu. Nitekim o, sultan T u r'u 1ve atabek K z l A r s l a n n arasn bulmak
iin amdan eliler gnderdi. Sultan T ur ul , S al ah a ddi n in bu nerisini
kabul etti, iki taraf arasnda bar yaplaca srada baz kimseler bunu engelle
diler. Sultann yardm iin bavurduu baka bir hkmdar ise Har ezmah Te -
k i olmu, fakat bu bavurudan olumlu bir sonu elde edememiti. I I I . T ur ul ,
daha sonra beraberindeki Tr kmenl erl e Unu, Urmi ye, Hoy ve Sel mas kentlerine
saldrya geerek buralar yamalad. te yandan atabek K z l A r s l an , ye
eni K ut l ug i n an ile Hemedanda bir anlama yapt. K ut l ug n a n m
annesi i nan H at un da oraya geldi. Atabek K z l A r sl an da bu hatunla
evlendi. O, bu evlilik ile I rak emirlerini kendi tarafna ekmeyi mid ediyordu.
Atabek, bylece ileri dzene koyarak T u r u l a kar sava iln etti ve nce
Hemedana hkim oldu. Bir sre sonra I I I . T u r u l un 10 bin Trkmenl e Azer
baycana geldiini ve etraf yakp yktn renerek oraya yneldi. Ancak ata
bek, I I I . T ur ul ile bir sava gze alamayarak onu malup edebilmek iin bir
hile dzenledi: iki taraf arasnda eliler gidip geldikten sonra atabekin I r aktan
vazgemesi artyla bir anlamaya varld ve bu konuda karlkl antlar iildi. Sultan
anlamann salad gvenle Trkmen askerlerin lkelerine dnmelerine izin verdi.
Atabek zaten bunu bekliyordu; anszn I I I . T u r u l a saldrarak onu hezimete
uratt. Sultan bu durumda emr H as an m kalesi Khr ana gitti. O, artk K
z l A r sl an ile baa kamayacan anlam olmal ki, halife Ns r L i di ni l -
1a h a bavurmaktan baka are gremedi. O, halifeye yazd mektupta, vezir
C el l eddi ni l e savamakla byk hata ettiini, zor durumda olduunu bil
direrek zr dilemi, ayrca ayet halife aman verirse hizmetine gelmeye hazr
olduunu ve bir yerde grev layk grlrse tayin edilmesini rica etmitir. Sul
tan, ayrca itaatten ayrlmayacan gstermek iin kk yataki olu A l p A r s -
lan rehin olarak Badata gnderdi. Halifelik grevlileri, A l p A r s l a n kar
ladlar, elinde kl ve arkasnda elbise yerine giydii kefen olduu halde, Ba
SEL UK L U DEVL ETL E R TAR H 291
data getirdiler (14 ubat 1190). Onun Badatta rehin olarak kalabilmesi iin bir
ikametgh ayrld; halife ise sultan I I I . T u r u l a sorunu zmlenene kadar
yerinde kalmasn bildirdi; baka bir deyile o, sultana fazla bir mit vermemi
ti. Ancak Sel ukl u Devl eti , bu srada nereden nereye gelmiti? Abbas hal i fesi T u
r ul Be y i kendisini kurtarmas iin Badata davet etmi, T ur ul Bey, bu
ehre geldiinde ayrca onun tahsisatn artrarak halifenin rahat ve gven iinde
yaamasn temin etmiti. Buna karlk I I I . T u r u l , imdi halifeden yardm
ve bir greve tayin edilmesi iin ricada bulunuyor ve bu konuda gven vermek
bakmndan olunu rehine gnderiyordu. Bu olay, Sel ukl u Devl eti nin k
n gsteren en belirli rneklerden birisi idi.
Sultan T ur u l , daha sonra emr H a s a n ile Azer baycana girdi; Atabek de
bu blgeye yrd veH asan n ordusunu malup ederek askerini datt. Sul
tan I I I . T ur ul , artk kendi devletinden ve yandalarndan midini keserek He
medana geldi ve dokunulmazlk salamak asndan bu ehirdeki atalarnn
trbesine oturdu. Bundan sonra I rak emirleri, K z l A r s l an m nerisiyle sul
tandan sonra Hemedana geldiler ve onu aldatp bir antlama yaptlar. I I I . T u
r ul , trbeden dar kt, onlar da gelip sultann etrinin evresinde bir halka
oluturdular ve atabek, Di zmr a gitmen gerektiini syledi dediler. Hatt emr
F ah r edd n K ut l ug K ar ak z , sultanun etr i ne bir kl vurdu, bylece
sultan tutsak alnarak olu M el i k ah ile Di zmr kalesinde hapsedildi (Kasm
1190). Ancak onun Aras nehri kenarnda Khr an veya Tebr i ze yakn bir kaleye
hapsedildii de rivayet edilmitir.
I I I . T u r u l un da tutuklanmasyla, K z l A r s l an nce S en
cer bi n S l eyman I rak Sel ukl ul ar tahtna oturttu, sonra Badattan al
d Tahta oturman lzm eklindeki tavsiye ve destekle S en cer i de hapsetti.
Bylece K z l A r sl an, Hemedanda Sel ukl u tahtna oturdu ve gnde be nev-
bet aldrd. Fakat onun bu hkmdarl uzun srmedi. nk atabek K
z l A r sl an, nan H at u n a gerektii kadar iltifat ve sevgi gstermiyordu,
bu bakmdan nan H at un, ondan nefret ediyordu, ayrca I r ak emirleri de
ktalarn kaybetmek korkusu iindeydiler. Sonunda muhalifler birletiler ve He
medanda bir gece sarho durumda adrnda uyuyan K z l A r s l an haner
leyerek ldrdler (Austos/Eyll 1191). Ancak onu kimin ldrd bilinmiyor.
K z l A r s l a n n lmnden sonra olu olmad iin Azer baycan Atabey l i -
nin bana K ut l ug i n an geti. O, devrald miras ayr anneden olan
E b B ek r e kar savunmak zorunda kald. K z l A r sl an ldrld za
man K ut l ug n an , kardei Em r -i Em r an m e r ve anneleri, Rey ehrine
yerleip buraya hkim olurken, E b B e k r ise Azer baycan elde etmiti.
I I I . T urul 'un l m
Atabek K z l A r sl an ldrldkten sonra I I I . T ur ul , Em r i si pehs-
l ar H s ameddi n Di z mar ile Trkmen beyi Mahmut bi n A nas o-
1u tarafndan tutuklu bulunduu kaleden karld. Sultan, bunun karlnda
292 AL SEV M-ERDOAN MER L
M a h mu t u Em r i Bar, H s a med di n i i se Em ri Hci bl i e atamtr. Sul
tann karsna ilk olarak E b B e k r kt ise de malup olmaktan kurtulama
d. Bu galibiyet T u r u l un yannda baka emirlerin toplanmasna neden oldu.
Sultan, Zencan ehrine ulatnda burann hkimi Tr kmenl erden Kafudoul -
l ar da ona katldlar. T ur ul , devlet bakenti Hemedana doru ilerlerken, ata
bek K ut l ug i nan, kardei Em r-i Em ran O m e r , anneleri ve I rak askerleri
de R eyden karak onu izlemeye baladlar. Her iki taraf arasnda Kazvi n ehri
dnda sava yapld. I I I . T u r u 1 un 3 bin kiilik kuvvetine karlk, atabek
I n a n n 15 bin askeri vard. Bu sava, askerlerini baaryla yneten sultan
T ur ul kazanm ve eline saysz ganimet gemiti (28 Haziran 1192). I I I . T u
r ul , daha sonra Hemedana giderek I rak Sel ukl ul ar tahtna oturdu, bylece
lkede tekrar onun hkimiyet devri balad. I rak emirleri, baarszla uram,
dolaysyla hkmranlklar sona ermiti. Bunlardan sultann etri zerine kl
indirmi olan F ah r eddi n K ut l ug K ar ak z ele geirilerek T u r u l un
emriyle ldrld. ldrlenlerden biri de sultann almak istedii Em r i Br
er ef eddi n A l p E r gu n un olu idi. Ayrca bunlarn ve baka emirlerin
mallarna elkonularak sultann hzinesine nakledildi. Sel ukl u Devl eti vezirlii
ne ise Hce M ui ne d d i n K atanmtr. Bu srada I I I . T u r u l un kar
sna I l deni zl i l erden daha byk bir tehlike olarak Hrezmahl ar kmt. K ut l ug
i n an , sultan T ur ul karsnda urad yenilgiden sonra annesiyle birlikte
Rey ehrine ekildi ve Hrezmah Te k i e haber gndererek yardm istedi. Te -
k i , bu frsat deerlendirerek I r ak elegeirmek iin Hr ezmden harekete ge
t i . K ut l ug i n an ile annesi bu ok kuvvetli hkmdardan yardm istemekten
ve onun kendilerine zarar vermesinden korkarak piman olmulard. Nitekim onlar,
Hr ezmah kuvvetlerinden ekinerek Serci han kalesine ekildiler. Te k i , Rey
ehrini ve civarndaki mstahkem Taberek kalesini iki gnde elegeirdi. Bu du
rumda T ur ul , Teki i l e bir anlama yapmak zorunda kald. Ayrca Te k i in
kardei S u l t an ah n bakent Gr gen i kuatt haberi de bu barn yapl
masnda nemli bir rol oynamt. Bu bara gre, Rey Te k i in ynetiminde
kalyordu. O, R eye bir miktar kuvvet braktktan sonra lkesine dnd.
Atabek P eh l i v an n hzinelerinin byk bir ksm Serci han kalesindey-
di . Sultan T ur ul , K ut l ug i n a n n annesi i nan H at u n a gnderdi
i mektuba cevap olarak nan H at un, Ben, tedenberi sana mailim, uzaktan
ve yakndan sana dmanlk edenlere ben de dmanm. imdi A l l ah, sana ba
bann ve atann mlk ve saltanatn ihsan etti. Ben de senin cariyelerindenim, birok
hazine ve mala sahibim. Sen, beni e olarak kabul edersen, ben de Hemedana
gider, elimde bulunan hazine ve mallar birer birer sana teslim ederim demitir.
Bylece ok gemeden sultan T ur ul ile nan H at un evlendiler (Eyll/Ekim
1192). H at un, yannda pek ok mal ve eya getirmiti. Ancak bir sre sonra
nan H at un ld. Bir rivayete gre, sultana bu H a t u n un, K z l A r
l a n a yapt ihaneti kendisine de yapaca telkin edildi, T u r u 1da onun yay
kiriiyle bodurulmasn emretmiti. K ut l ug i nan ise T u r u l a tbi ol
SELUKL U DE VL ETL E R TAR H 293
mak iin onun yanma gitmek niyetinde idi. O, annesinin lm haberini duyduu
zaman, nan H a t u n u sultann ldrd hissine kapld ve ayn akbete u
ramamak iin Azerbaycan'a gitmeyi yeledi. te yandan sultan T u r u l , Cibl
ve Azerbaycana giden yollara hkim bir durumda bulunan Rey ehrinin Hrezm-
lilerin elinde olmasn ho karlamyordu. Nitekim ok gemeden o, Aralk 1193de
harekete geerek Reye geldi, nce buray ald, sonra da Taberek kalesini kuata
rak iindeki Hrezmli askerlere aman verdi. Hrezml i l er, kendilerine verilen bu
gvenceyle ehirden ktlar. Fakat sultan T u r u l , sznde durmayp, onlar
tutsak ald ve bir ksmn da ldrtt. Bu olaydan sonra K u t l u g n an , H
rezmaha haber gndererek yardm istedi ve ald 7 bin kiilik bir kuvvetle T u
r u l a kar harekete geti. Sultan I II. T u r u l , onun ald bu yardmc kuvvete
rame Rey nlerinde yaplan savata K u t l u g I n a n malup etti (30 Aralk
1193). Sultan bu savatan sonra ihanetinden phelendii veziri hce Mu i n d -
d i n K yi grevinden azlederek yerine F ah r eddi n bi n S a f i y ed d n i
atad. K u 11u g i n an ve Hrezml i l erden oluan ordunun yenilgisi zerine sul
tan Te k i , derhal harekete geti. Ayrca o, bata K u t l u g i n an olmak ze
re, I rak emirlerinden de davet mektuplar almt. Abbas halifesi Ns r da
Seluklulara, kar Te k i i savaa tevik etmekte idi. Sultan Te k i , 1194 ba
harnda Simnana yaklat zaman K u t l u g i n an ve teki emrler kendisini
karladlar. T ek i , K u t l u g n a n kuvvetli bir nc birliiyle Reye gn
derdi. Sultan T u r u l , yanndaki emirlerin srarlarna ramen ekilmeyi red
detti. iki taraf arasnda yaplan bar grmeleri ise sonusuz kald. Sultan
T u r u l , Rey dnda beraberinde az bir kuvvet bulunduu halde Hrezmah
kuvvetlerine kar savat. Bu sava srasnda sultan T u r u l , bir ara yere d
t, K u t l u g nan derhal onun yanma geldi. T u r u l , onu grnce, M ah-
mu t , beni kaldr gtr. Bu ikimiz iin daha iyi olur dedi. cak K u t l u g
i n a n , onun bu ricasn kabul etmedii gibi atndan inerek sultann ban kes
ti ve Hrezmah Te k i ' e gtrd (24 Mart 1194). Hrezmah, bunu ho karla
mad ve K u t l u g i n a n a, Eer canl olarak getirseydiniz benim daha ok
houma giderdi dedi. Sultan I I I . T u r u l un kesik ba, Badata gnderildi,
cesedi ise I. T u r u l un Reydeki mezarna gmld.
Sultan I I I . T r u 1, sonderecede gzel yzl idi. Uzun salarn e ble
rek arkasna atard; sakal oktu ve by uzmdu. O, uzun boylu, geni gsl
ve yksek omuzlu idi. T ur ul "' un ok kuvvetli olduu, kulland silahlardan
anlalyor. Nitekim onun topuzunu kimse kaldramaz, yayn kimse ekemezdi.
Grznn arl 30 batman idi ve 7 batmanik kl kullanrd. Rivayete gre,
bir vuruta atl ile atn bir arada ezerdi. O, savalnn yansra elence mec
lislerinde fazllar nkteleriyle susturur, airlerin szlerine sz eklerdi. Yazd
iirleri, halk arasnda okunmakta idi. Bu air hkmdar kendisinin yazd u
iiri, sk sk okurmu:
Ben gl gede yetimi dal n meyvas dei l i m, ci han gnei ni n gznde bi r toz
da dei l im.
294 AL SEV M-ERDOAN MER L
Beni ml e boy l ecek ayar da ol mayan dmanl ar m n ba na, kad nl ar n
peesi ni gei r mezsem er kek dei l i m.
Sultan I I I . T ur ul ayn zamanda iyi bir hattatt. Kendi elyazsyla yazd
bir kk K ur an hediye olarak Mzendar an melikine gndermiti. I I I . T u
r ul , air ve ilim adamlarn himaye etmi, Hrezml i bir ire iiri iin 100 altn
maa balamt. Bylece Sel ukl u Devl eti , kaynaklarnda ifade ettii gibi, bir
T ur ul ile balayp, bir T ur ul ile sona ermi oldu.
I rak Sel ukl ul ar n knde en byk etkenlerden biri, hemen hemen
devlete tam anlamyla hkim ve yetenekli hkmdarlarn baa gememesi idi. Bu
bakmdan devleti, hkmdarlarn arkasnda ikinci planda grnen, ancak haki
katte birinci adam olan atabekler ynetmilerdi. Tabii atabeklii elegeirmek iin
Trk emirlerin mcadelesi de bu kte nemli bir rol oynamt. Nitekim I rak
Seluklularnn son yllar Azer baycan Atabekl er i ni n ynetiminde devam etmi
ti. I rak Sel ukl ul ar nm knde rol oynayan etkenlerden biri de Abbas l er idi.
Halifeler, siyas otoriteye kavumak asndan kendilerine en byk rakip olarak
Sel ukl ul ar grmler ve bu Trk devletini yok edebilmek iin ellerinden geleni
yapmlard. Ote yandan I l rezmahl ar, nce Byk Sel ukl u Devl eti nin varisi
olarak ortaya ktlar, sonra da batya ynelerek I rak Sel ukl ul ar na son darbeyi
vurdular. Btn bunlara ramen devrin tarihilerinden biri, Sel ukl ul ar hakknda
unlar yazmtr: Sel ukoul l ar , padiah ve cihandarlarmn temiz inanlar ve
iyi niyetlerinin uurlar ve o devletin sultanlarnn hareket tarz, lem meclisleri
nin ss, Ademoul l ar nm gzellik ve iftihar olmutur ve bunun gzellikleri Utarit
(Mer kr y in kalemi ile gnein yzne yazlmtr. Yaradana kr ve minnet ol
sun ki, bu byk hanedann eser ve almetleri, T anr nn yardmn kazanm
ve ebedi olarak kalmtr.
SEL UK L U DE VL E TL E R TAR H 295
C
(O
e
3
C/5
0>
u
c
o>
V3
(S
in
>bO
d
S
>->
o
x
CQ
J
t
cn
eO
t*
0

*
<u

a
(O
J3
9
S
Tj-
* ro
S 12
a
o
a
E
es
J3
3
s
J3
cd
J 3 Co
u>- -t
S ^
(Q t-H
*
3 cn
e s
_E
I S
s a
o
3 -H
s S
o ~
m
5L ^
*t
ON
)b0

u
<S
m
o
3
E
J3
CG
S
&
<
-O
O
6 /s
c ^
E
n 3
,c .
3 C*>
5 3
KRMAN SELUKLU
DEVLET
L
DEVLETN KURULUU
Sel ukl ul ar, devletlerinin kuruluunda en byk etken olan Dandanakan sa
van kazandktan hemen sonra, Mer v ehrinde byk bir kurultay toplamlar
ve elegeirdikleri topraklar hanedan mensuplar arasnda bltrmlerdi. Bu
blme srasnda Tabes vilyeti ile Ki r man blgesi K a v u r t a verilmiti. K a -
v u r t , ar Bey Davut (990-1060)un oullarnn en by idi. Onun do
um tarihi ve ocukluu hakknda kaynaklarda yeterli bilgi yoktur. K avur t
kelimesi, Trke olup kurt anlamndadr. K a v u r t a, isminden baka, K ar a
A r sl an ve A hmet denildii de bilinmektedir. Onun baslm olan btn sik
kelerinde ismi, el -Mel i k el -Adi l Kara Arsl an eklinde gemektedir.
Gaznel i l er i n Dandanakanda yenilmesinden sonra Sel ukl u aknclar, gne
ye doru inmeye baladlar. Bu srada Ki r man, Bveyh l er den I madeddi n
E b K l i car M er z u ban (1024-1048)m ynetiminde idi. T ur ul Bey,
Rey ehrine girdikten sonra (1043), askerlerinden bir ksmn muhtemelen Ki r
mana gnderdi. Bu Sel ukl u askerleri, Ki r mana gelerek burasn nce yamala
mlar ve sonra da baz blgelere sahip olmulardr. Bu durumu renen Bveyh
emri I madeddi n , kalabalk bir orduyu C r uft kalesi yaknlarnda bulunan
Ouzl ar zerine gnderdi, iki taraf arasnda yaplan iddetli sava, Bveyh l er
kazandlar ve Ki r manda bozulan dzeni yeniden saladlar. Bylece Ki r man bl
gesi, birka yl daha Bveyh l er i n elinde kald. Ancak ksa sre sonra melik K a
vur t , maiyetindeki 5-6 bin atl ile kendisine ayrlm olan Ki rman blgesine girdi.
Bveyh emrinin Ki r mandaki nibi kumandan B e h r a m , Trkl er in geldiini
haber alnca, kar koyamyacam anlad ve Ber des r e ekilerek savunmaya ba
lad. Trk askerlerinin oklar karsnda g durumda kalan B e h r a m , i r az-
da bulunan E b K l i ca r dan yardm istedi; ancak yardm gelmeden K avur t
ile anlamak zorunda kald. B e h r a m , aman dileyerek ehri teslim etmeye ve
kzn da K a v u r t a vermeye raz oldu. Bu srada onun yardm isteini alan
E b K l i car , toplad bir ordu ile i r aza hareket etmi, ancak Hennab ka
sabasna vard zaman lmtr. Onun lm hakknda kaynaklarda deiik ri
vayetler mevcuttur. Bir rivayete gre B e h r a m , Trkl eri sevmi ve adamlarndan
birini gndererek E b K l i ca r m cariyesini hediyeler vererek aldatmtr.
Bu cariye, zehir vererek E b K l i ca r ldrmtr. Onun lmnden son
AL SEV M-ERDOAN MERC
ra beraberinde getirdii ordu, Trk saldrs ve melik K a v u r t *un bykl
karsnda mcadeleyi gze alamayarak tekrar Fars a dnd. Bylece 1048 yln
da Kuzey-Ki r man, Sel ukl ul ar eline gemi oluyordu. K av u r t , Ber des r de h
kmdarlk tahtna oturduu zaman blgenin haik iie tanmak ve grmek istedi.
O devirde ehrin kads ola E b Mu h a mmed Fe z a r ' ye vezirlik grevi
ni, Ki r man kadlarnn ceddi saylan D eb r E b u l - H a s a n ada kadlk ma
kamm verdi. Her vilyetin kad, hoe ve millerine (vergi memurlar) doruluktan
ayrlmamalarn emretti.
K a v u r t , Ki r mann kuzey blgesini ele geirdikten sonra, ok sayda Trk
men gurubu Ki r mana geldi. Ancak onun hkim olduu yksek Serds r blgesi
burada yaayan halk besleyecek gte deildi. K i r man esas besleyen Ger msi r
blgesi idi. Bu blge Bem, C r uft, Mi nb, Habi s (ehdd) ve Bel ci stan ehirle
rinden meydana geliyordu. Ki r man iin nemli olan bu blge, Kufs denilen dal
kavinin elinde idi. Bu kavim, uzun zamandan beri Bveyh l er i n aczinden istifade
ederek bakaldrn ve C r ufttan deniz kenarna kadar uzanan btn Germsi r
blgesine hkim olmulard. Onlar, Fars snrna ve Hor asan taraflarna giderek
yol kesiyorlar ve elde ettikleri mallarla lkelerine geri dnyorlard. Saylarnn
okluu ve arazinin dalk oluu, onlarla mcadeleyi zorlatryordu. Melik K a
v u r t , onlarn bu durumunu duyunca, bu kavmin ktlklerini zorla ve aka
ortadan kaldramyacan anlam ve bu i iin bir hile dnmtr. Zengin he
diyeler ve deerli hi l atl erl e birlikte bir menru, Kufs reisine gndererek bu
blgenin naipliini kendisine baladn bildirdi. Bylece arada sahte bir dost
luk kurulmu oldu. K a v u r t , bundan sonra da, kendisinin yaknlarndan biri
olan H c e ile anlaarak onu sahte bir cezalandrma sonucu Kufs reisinin yanna
gnderdi. H c e, K a v u r t u Kufs reisine ikyet ederek balanmas iin ara
c olmasn istedi. H c e, birka ay Kufs reisinin yannda kald. Kufs reisi, mut
lak bir ekilde ona itimat ediyor, gizli ve ak btn ilerinde ona danyordu.
K a v u r t un dnd plan mkemmel bir ekilde yrmt. H c e, Kufs
kav minin zayf bir ann bekliyordu. Nihayet Kufs reisleri ve tannm ahsiyetle
ri, bir dn sebebiyle bir kyde toplanmaya karar verdiler. H c e, bu gn me
lik K a v u r t a haber verince Sel ukl u ordusu hemen yola kt. K av u r t , iki
g, iki gece sren bir yryten sonra C r ufta ulat. Oradan Kh Kufcana
vardlar. Bu srada btn Kufs kavminin bykleri ve kkleri orada toplanm,
iki imek ve elence ile meguldler. Melik K a v u r t , sabahleyin onlara an bir
baskn yapt. Bu baskndan sa kan olmad. Melik K a v u r t ve beraberindeki
ler, Kufs kavminin ss eyalar, giyecek, binek ve srlerinden ne buldularsa ga
nimet olarak aldlar. Bylece melik K a v u r t , Ki r mana tamamiyle hkim oldu
0050/1051).
Devl eti n gel eme dnemi
Melik K a v u r t , Ki r mana hkim olduu zaman, Arabi stan yarmadasnn do
u ucundaki Umman, (Oman) Bveyh l er i n ynetimi altnda idi. cak Har i c
SELUKL U DE VL ETL E R TAR H 301
ler, bir isyan sonucunda burann hkimi E b M u z a f f er i yenerek Umman
ele geirdiler. Ancak Bveyh l er , bu yenilgiyi kabul etmeyerek, ehr i yar ko
mutasnda bir orduyu Ummana gnderdiler, ehr i yar , Ummana tekrar h
kim oldu. Ote yandan melik K avur t , Ki r mana hkim olduktan sonra dikkatini
zengin ve eitli hzinelerle dolu olan bu blgeye evirdi. Ancak bu blgeyi zap
tetmek iin denizden gitmek gerekiyordu. Bunun iin K avur t , Hr mz emri
B edr I s a y huzuruna ararak, kendisini ve askerlerini Ummana naklet
mek iin her trl hazrl yapmasn emretti. Hr mz emri, buna itaat ede
rek gemileri ve mrettebatn hazrlad. K avur t , hayatnda ilk kez grd
denizde, Umman sahillerine doru yelken at. Bylece o, ynetimi altndaki ge
miler ile Sel ukl u tarihinde ilk deniz ar seferini gerekletirmi oldu. Trk kuv
vetlerinin Umman sahiline k, burann Bveyh hkimi ehr i yar , askerler
ve halk iin beklenmedik bir olay olmutu. Kuvvetlerini toplayacak zaman bula
mayan ehr i yar , gizlenmeyi yeledi. Sel ukl ul ar, hibir direnile karlama
dan Ummana hkim oldular. Melik K avur t halka iyi davrand, hne ve yksek
memurlar kendi adamlarndan tayin ederek hutbe ve sikkenin kendi adna tah
sis edilmesini istedi. ehr i yar , sakland bir frnda bulunarak K a v u r t un
huzuruna getirildi. K avur t , onu balayarak yerinde braktktan ve kendi adam
larndan birini hne tayin ettikten sonra tekrar Ki r mana dnd.
Bundan sonra melik K avur t , Si stan lkesini de ele geirmeye alm ve
bu amala da olu E mi r an ah grevlendirmiti. E mi r anal , Si ci stanl -
l arl a alt ay kadar savat, ancak bu savalardan kesin bir sonu elde edilmedii
ve Si stan zerinde hkimiyet kurulmad bilinmektedir.
Sel ukl u sultan T ur ul Bey, I br a h i mY n a l m isyan srasnda He
medana kapanmak zorunda kalm ve burada kuatlmt (1059). Bu durumda
sultan T ur ul Bey, yeenleri K avur t , Y akut ve Al p A r s l an dan yar
dm istemiti. K avur t , kardeleri ile birlikte amcas T ur ul B ey i n yard
mna kotu. Rey ehri nnde br ah i m Y nal , malup edilerek yaynn kirii
ile boduruldu (23 Temmuz 1059).
Melik K avur t , devletini kurduktan sonra snrlarn geniletmeye alm,
bu amala Ummandan sonra Ki r mann batsndaki komu eylet olan Fars ze
rine yrd. Bu srada Farsa, ebankre emirlerinden Fa z 1u y e hkimdi. An
cak burada bulunan Deyl eml i ve Trk askerler, ondan nefret ediyorlard. K avur t ,
nce blgenin merkezi i r aza doru ilerledi. F azl uye, onun geldiini haber
ald zaman, kalelerden birine snd. K avur t , i raz nne gelerek buray
kuatt, halk kar karak gn sre ile savatlarsa da sonunda ehri teslim
etmekten baka are bulamadlar. K avur t , ehir halkna kar adalet ve iyilik
le davrand, i raz evresindeki halk da ona itaat ederek adna hutbe okuttular.
K avur t , bundan sonra i raz dan kaan F az l u ye nin peinden gitti. Ona ye
tierek 600 kadar adamn ldrd, ancak F azl uye, bir kez daha kamay ba
ararak bir da zerindeki Cehr em kalesine snd. Bunun zerine K avur t ,
i r aza geri dnd ve sultan T ur ul Bey adna hutbe okuttu. Bylece Fars bl
302 AL SEV M-ERDOAN MER L
gesinde gerek bir Sel ukl u hkimiyeti kurulmu oldu (1062). Fa z 1u y e, bir yl
sonra i r az tekrar ele geirmek iin harekete geerek, Deyl eml i ve dier gurub-
lardan meydana gelen kalabalk bir ordu ile i r aza yrd. Fa z 1u y e ye kar
kan K av u r t un emrinde ise 4000 Trk askeri vard. ki tarafn kuvvetleri ara
snda iddetli bir sava oldu. Fa z 1u y e, bu kez de yenilerek F esaya kat. Daha
nce K a v u r t a itaat iin yemin edenler, bu savata Fa z 1u y e nin yannda yer
almlard. Bu sebeple K avur t , tutsak ald 700 kadar Deyl eml i yi , kad ve fa-
kihlerden fetva aldktan sonra Amr nehrinin kenarnda, boyunlarn vurdurdu.
Bylece lke Deyl eml i l er den temizlenmi oldu. K avur t , hkim olduu blge
lerde hutbeyi, nce Abbas halifesi K aai m B i emr i l l ah , sonra amcas sul
tan T ur ul Bey ve ardndan da kendi adna okuttu (1063).
Ayn yl, Byk Sel ukl u Sul tan T ur ul B ey i n lmnden sonra kan
taht mcadelelerine melik K a v u r t da katld. Onun amcasnn yerine sultan ol
mak istedii anlalmaktadr, hatt K avur t , bu amala sfahana kadar ilerle
mi, ancak bu srada kardei A l p A r s l an n Sel ukl u tahtna ktn renince
Ki r mana dnmtr. K avu r t , Sel ukl u tahtna geme arzusuna ramen, kar
deinin sultanln kabul ederek nce A l pA r s l an , sonra da kendi adna hut
be okutmaya balad.
K av u r t un, T ur ul B ey in lm ile Fars dan ayrlmasndan sonra F a z -
luye, i r az ele geirmek iin tekrar harekete geti. Ayrca Huzi stan hkimi H e -
z r e s b den de yardm isteyen Fa z 1u y e , i r aza tbi yerleri yamalamaya ba
lad. K avur t , derhal harekete geerek F az l u ye yi i raz nnde ar bir
yenilgiye uratt ve adamlarndan ounu ldrtt. F az l u y e ni n tekrar kur
tulduu bu olayn ilgi ekici yn, sultan A l p A r s l an n, kardeine kar F az
l u ye yi desteklemi olmasdr. A l p A r sl an, K av u r t tan ekiniyor ve onun
lkesini geniletmesini istemiyordu. Bu srada sultan A l p A r s l an , Anadol u
seferinden dnm, F a z 1u y e, Hemedan kaps nnde eitli hediyeler ile sul
tann huzuruna kmt. O, melik K a v u r t un kendisne yaptklarn anlatarak
onu sultana ikyet etti. Sultan A l p A r sl an, F az l u y e ye iltifatta buluna
rak, K avur t ve adamlarn Farstan uzaklatrmak iin bir asker birlii onun
emrine verdi. Daha sonra daH ez r es b i baka bir birliin komutan yaparak
i r aza gnderdi. Btn bunlara ramen, kendisi de Farsa gitmeye karar verdi.
Sultan A l p A r sl an sfahandan ayrlarak Ocak 1065de i r aza ulat. Bu sra
da i raz da bulunan K avur t , sultan A l p A r sl an n geldiini haber alnca
deniz kenarndaki bir kalesine snd. K a v u r t un askerleri, herhangi bir kar
gaa karmadan aman dilediler. Sultan A l p A r sl an, onlara iyi davrand ve
Fars blgesini tekrar F az l u y e ye verdikten sonra sfahana dnd. Sultan
A l p A r s 1a n n bu blgeyi F az l u ye ye vermesinden, melik K av u r t un da
ha fazla kuvvetlenmesini istemedii anlalmaktadr. Bunun zerine melik K a
vur t , Sul t an A l p A r s l a n n kararma uyarak Fars terkedip Ki r mana
dnmtr. Sultan A l p A r s l an , Fars , K a v u r t un elinden almasna ra
men, onu yine Ki r man hkimi olarak brakmt. Ancak K avur t , bilgisiz ve ca
SELUKLU DEVL ETL ER TAR H 303
hil olan vezirinin tahriki ile sultana kar isyana kalkt, A l p A r sl an adna
okunan hutbeyi kaldrarak, Ki r manda sadece kendi adna hutbe okutup sikke
bastrd. Sultan A l p A r sl an, bu durumu renince derhal Ki rman zerine y
rd (Haziran/Temmuz 1067). Sel ukl u ordusunun nc kuvvetleri ile yaplan ilk
savata iki taraftan da ok asker lm, neticede sava K a v u r t un ncleri kay
betmi ve Ki r man ordusu kamaya balamt. K a v u r t da kaarak C r uft kale
sine snd ve buradan, sultan A l p A r s l a n a itaat ettiini bildiren bir eli
gndererek balanmasn istedi. Sultan bu istei kabul edip hatasna ramen onu
affetti. Sultan A l p A r s l an, Ki r man blgesini tekrar K a v u r t a vererek bu
radan Fars blgesine gitti. Bununla birlikte iki yl gemeden melik K avur t , tekrar
isyan etti. K a v u r t , bu kez sultan A l p A r s l an a kar, eski dman olan F az-
1u y e ile anlat. Sultan, bu durumu renince nce Fa z 1u y e zerine yrmek
amacyla sfahandan ayrld (Ekim 1068). i r aza ulatnda F azl uye, ms
tahkem Hur eh kalesine snmt. Bunun zerine sultan A l p A r s l an , Ki r -
mana gitmek iin irazdan ayrld. F azl uye ile urama grevini de vezir
N i z a m l m l k e verdi. Bu srada melik K avur t , Ber des r de bulunuyor
du. Ki r mana gelen sultan A l p A r s l an , bu ehri kuatt. N i z am l m l k
de bu srada F az l u ye yi tutsak ald (Mays/Haziran 1069). Sultan A l p A r s -
l an m huzuruna getirilen F azl uye affedildi. Bunu duyan K a v u r t da sultan
A l p A r s l a n a bir mektup gndererek affedilmesini istedi. Fakat o, bir yan
dan da A 1p A r s 1a n n ordusundan bir gurupla anlaarak an bir hcuma ge
meyi dnyordu. Sultan A l p A r s l an , bu durumu renince, K avur t ile
ibirlii yapanlar ldrtt, sonra da olu M el i k a h Ber des r de brakarak
nce i r aza, daha sonra da sfahana dnd. Bylece K avur t , bir kez daha sultan
A l p A r s l an dan kurtulmu oldu. K a v u r t un isyanlarna olu S ul t anah -
n sebep olduunu dnen sultan A l p A r s l an , K a v u r t a bir mektup ya
zarak S u l t an ah m kendisine teslim edilmesini istedi. Ancak K avur t , o
lunu teslim etmeyeceini bildirdi. Kardeine ok kzan sultan A l p A r sl an, onun
ynetiminde bulunan Fars blgesini ve Ki r man m bir ksmn K a v u r t un elin
den ald. Urunda lkesinden bir ksmn kaybetmesine ramen bir sre sonra
K avur t , olu Sul t anahi l e anlamazla dt. Bunun zerine Sul t an-
ah , A l p A r s l a n n yanma giderek ona itaat etti. Sultan, ona iyi davranarak
hediyeler verdi. Sul t anah, A l p A r s l a n a, babas ile savaarak Ki r man
alabilmesi iin yardmc olmasn istemiti. A l p A r s l an , bu teklifi kabul ede
rek kalabalk bir orduyu onunla beraber Ki r mana gnderdi. Ancak S u l t an
ah, babas ile yapt savata baarl olamad. Bylece A l p A r s l a n m,
baba-oul arasndaki bir anlamazlktan yararlanarak K a v u r t u itaat altna al
mak giriimi sonusuz kalm oldu (1069/1070). Btn bunlara ramen sultan
A l p A r s l an , lrken (24 Kasm 1072) yapt vasiyet ile kardei K a v u r t a
Ki r man ve Fars blgesini vermiti. K a v u r t un i r azda oturmasn ve emrin
deki lkelerin sultan M el i k ah in kontrolnde olmasn istemiti. Ancak, kar
deinin lmn duyan K avur t , Byk Sel ukl u Devl eti tahtn elegeirmek
iin harekete geti. K avur t , henz 18 yanda bulunan M el i k a h tecrbe
304
AL SEV M-ERDOAN MER L
siz ve gen buluyor, kendisinin gemiteki baarlarna ve deneylerine gveniyor
du. Ayrca Sel ukl u ordusundaki emirlerin kendisini davet etmesi ve yardm
vaatlerinde bulunmalar, onu tahrik ediyordu. Melik K avu r t , nce Rey ve He
medan arasnda bulunan Tr kmenl eri n yanna gitmek istiyordu. nk onlara
gveniyor ve kolayca kendi tarafna ekeceine inanyordu. Bu amala emrindeki
2000 atl ve 4000 yaya ile bakent R eye hkim olabilmek iin harekete geti. Sul
tan M el i k ah ve vezir N i z am l m l k de K a v u r t un bu hareketini ha
ber alarak ondan nce Rey ehrine vardlar. ehirdeki hzineden bol miktarda
para, elbise ve silh alarak K a v u r t tan nce Trkmenl eri n yanma gittiler. Trk-
menl er e bol miktarda para datarak kendi taraflarna ektiler. Blgeye iki gn
sonra gelebilen melik K avur t , Tr kmenl eri n desteinden yoksun kald. Yap
lan ilk savata emr S a v t e k i n komutasndaki M e 1i k a h n nc kuvvetleri,
K a v u r t un nc kuvvetlerine hcum ederek onlar datmt. Asl ordular ise
Hemedan civarnda Ker ek snrnda karlatlar (15 Nisan 1073). Savaa ilk ba
layan K avur t olmu ve nce sultan M el i k a h n sa kanadna hcum etmi-
ti. M e 1i k a h n sa kanadm bozguna urattktan sonra, sol kanadn da bozguna
uratan K avur t , ayn baary M el i k ah ve N i z a m l m l k n bulun
duu merkezdeki kuvvetler karsnda gsteremeyerek malup oldu. Askerleri
nin daldn gren K avur t , sava terkederek Hemedan dalarna kamaktan
baka are bulamad. Ancak bir kyl, sultan M el i k ah n yanna gelerek K a
vur t un olu ile beraber yakn bir kyde bulunduunu haber verdi. Sultan M e
l i k ah, emr Te m i r e 1 komutasnda kk bir kuvvet gndererek onun
yakalanmasn istedi. Emr T emi r el ,. K a v u r t u yakalayarak sultan M el i k -
a h n huzuruna getirdi. Sultan M el i k ah, amcas K avur t hakknda pek
de iyi dnmeyerek onu, emr S avt ek i n e teslim etti. Savt ek i nde onu kendi
adrnda hapsetti. Bu srada K avur t , affedilmesini istemi, Byk Sel ukl u
Devl eti tahtn elegeirmek midinden baka, kendi hkmdarlndan da vazge
erek, hayatta kalmak iin bir kenara ekilmeye bile raz olacan sylemitir.
Nihayet melik K avu r t , Hemedana gtrlerek E b H ai m C af er adn
daki bir ahsn evinde hapsedildi. Ancak askerler arasnda K avur t yznden
karklklar kmasndan korkuluyordu. nk Sel ukl u ordusundaki birok emr,
K a v u r t un tarafn tutuyordu, hatt savatan hemen sonra M el i k ah n as
kerleri, N i z a m l m l k e bavurarak maalarnn artrlmasn istemiler, bu
yaplmad takdirde K a v u r t u tahta karacaklarn sylemilerdi. Bu durumda
K a v u r t un bir an nce yok edilmesi gerekiyordu. N i z am l m l k , bu teh
likeyi M el i k ah a anlatm ve K a v u r t un ldrlmesini kabul ettirmi ol
maldr. K a v u r t un nasl ve hangi tarihte ldrld hakknda kaynaklarda
kesin bir bilgi yoktur. Bir ksm kaynaklar, askerlerin isyanndan sonra onun ze
hirlenerek ldrldn, bazlar da onun yaynn kirii ile bodurulduunu zik
rediyorlar (Nisan/Mays 1073, ayrca bk. sultan Mel i k ah devri, Melik K a v u r d
B e y in isyan).
Melik K avur t un S ul t anah, E mi r an ah , K i r man ah , T u -
r anah, M er danah, mer H seyi n, N uhve Davut adlarnda o
SELUKL U DE VL ETL E R TAR H
305
cuklar vard. Bunlardan S u l t an ah veE mi r an ah , K avur t ile birlikte
savaa itirak etmiler, S ul t anah, gzlerine mil ekilmesine ramen sa kal
m, E mi r anahi se lmtr. Sultan M el i k ah, amcasnn lmnden sonra
onun ynetimindeki vilyetlere emr S avt ek i n i tayin etmi, ancak kaynaklarda
emr S avt ek i n in Fars ve Ki r mana gittii hususunda bir kayda rastlanmamtr.
Melik K a v u r t , iyi bir asker ve adil bir devlet adam idi. K avur t , cmert
lii ve iyi ynetimi ile halk memnun etmi, onun zamannda Ki r man halk, bol
luk ve refaha kavumutu. lkenin her tarafnda kervansaraylar, camiler ve
hamamlar ina ettirmi, kuyular atrmt. Onun zamannda Ki rman, en parlak
devirlerinden birini yaamtr. K a v u r t un bir hkmdar olarak hatas, B
yk Sel ukl u Sul tanl n elegeirmek iin taht kavgalarna karmak istemesi
dir. Sultan T ur ul B ey i n lmnden sonra taht elegeirmek istemesi, kardei
sultan l p A r s l a n m ondan ekinmesine ve daim kontrol altnda tutmasna
yol amt. M el i k ah n sultanln tanmayarak isyan etmesi ise lmne se
bep olmutu. K avur t , kendisine ayrlan Ki r mana hkim olduktan sonra, ba
msz bir hkmdar gibi hareket ediyordu. O, hkmdarlk almetlerine uygun
olarak etr tamaya balam ve etrin zerine Sel ukl u hanedannda uygulanan
tre uyarnca ok ve yay iaretlerini koydurmutur. K avur t , fetih hareketlerin
de de bamsz bir ekilde davranyor, hkim olduu her yerde adna hutbe oku
tuyor ve sikke bastryordu. Btn bu hkmdarlk almetlerine ramen,
K a v u r t un nce, mterek hkm sren T ur ul ve ar B ey e, daha son
ra da kardei A l p A r l a n a tbi olduu anlalyor. K avur t , babas a
r Bey lnceye kadar ona tabi olmutu. Bunu, sikkelerinde ar B ey in
adnn zikredilmesinden anlamaktayz. Fakat ar Bey, ldkten sonra sik
kelerinin hibirinde S el uk l u hkmdarlarnn adn koydurmamtr. Sultan
A l p A r sl an zamannda ise K a v u r t , kardeine tbi olmu ve hutbede onun
adn okutturmutu. Bylece K avur t , ynetimi altndaki blgelerde bamsz,
bunun dnda Byk Sel ukl u Sul tanl ar na bal kalmt.
II.
SULTANAH DEVR
Melik K avur t , sultan M el i k ah ile savamak zere hareket ettii srada,
Ki r manda yerine olu K i r ma n ah vekil brakmt. Babasnn lm habe
rini duyan K i r man ah , hkmdar oldu. Onun meliklii ancak bir yl srm,
sonra lmtr.
Sultan M el i k ah , K a v u r t un oullarnn gzlerine mil ektirmek iste
dii zaman, bu ile ilgili grevli, iini batan savma yapm ve bu durumu da giz-
leyebilmiti. Daha sonra Hemedanda hapsedildikleri evden Sul t anah ve
kardeleri, muhafzlardan biri ile dost oldular ve kamak iin planlar hazrlad
lar; sonunda kamay baardlar ve birka gn iinde Ki r mana ulatlar. Daha
sonra S ul t anah, B er d es i r ehrinde Ki r man Sel ukl ul ar tahtna oturdu
(Eyll/Ekim 1074).
Sultan M el i k ah, Sul t anah ve kardelerinin Ki r mana gittiklerini
rendii zaman kzmad, onlara Ki r man ve Umman verdi. Ancak, bir sre sonra
sultan M el i k ah , byk bir ordu ile Ki r mana yrd. Sul t anah, onun
harekete getiini haber ald zaman Ber des r ehrine kapand. Kalabalk Sel
ukl u ordusuna mukavemet edemeyeceini anlayan Sul t anah, bizzat Mel i k -
ah karlamak mecburiyetinde kalarak, ona byk hediyeler takdim etti.
Bunun zerine M el i k ah , S u l t an ah affederek yerinde brakt ve itaat
edecei hususunda verdii szde durmas iin yemin ettirdi. M el i k ah , Ber
des r nnde onyedi gn oturduktan ve kzlarndan birini de Sul t anah ile
evlendirdikten sonra tekrar sfahana dnd (Haziran/Temmuz 1080) (Ayrca Bk.
Sultan M el i k ah Devri).
Ocak 1085de hastalanarak ld. Kaynaklar S u l t an ah n oniki yl salta
nat srdn zikretmektedirler.
III.
TURANAH DEVR
S u l t an ah n yerine Ki rman Sel ukl ul ar tahtna kardei T ur anah ge
ti. Emrler, T u r an ah m bulunduu Bern ehrine giderek onu merkez Ber de-
s r e getirdiler ve tahta oturttular (Ocak 1085). Daha sonra annesi, olunun
melikliini onaylatmak iin hediyelerle sultan M el i k ah n huzuruna gitti. M e
l i k ah, ona ikramda bulunup T u r an ah Ki r mana melik atad.
Melik K a v u r t un lmnden sonra Ki r man Sel ukl ul ar nin bir sre iin
komu eylet Farsm hkimiyetini kaybettikleri anlalyor. Sultan M el i k ah,
1073 Ramazann sfahanda geirmi ve Fars eyletinin ynetimini emr H umar -
t e k i n e vermiti. Ancak H u ma r t ek i n den sonra Farsda karklklar ba
lad. Melik T ur anah, Fars n bu kark durumundan yararlanarak buraya
iki sefer yapt. Birincisinde malup oldu ise de ikinci seferinde Fars ald. Sultan
M el i k ah , onun Fars hakimiyetini de onaylad (1086-1087).
Sultan M el i k ah n lmnden sonra onun ei T er k en H at un, T u r
han a h n elinde bulunan Farsa hkim olmak istemiti. Bu amala da sultan
M el i k a h n emirlerinden n er i bir ordu ile Farsa evketti. Bunu haber
alan T ur an ah, ebankre emirlerinin de yardm ile onu malup etti (Hazi
ran/Temmuz 1094).
T ur anah zamanndaki dier bir olay ise Umman halknn isyan idi. Um
man halk, isyan ederek Ki r man Sel ukl ul ar nin hnesini uzaklatrm ve eh
re hkim olmulard. T ur an ah, bu duruma derhal mdahale ederek bir ordu
gndermi, bylece isyanclar malup ederek Ummanda tekrar Sel ukl u hki
miyetini salamt.
Melik T ur anah, 13 yl hkmdarlktan sonra Ekim/Kasm 1097de ld.
T u r an ah n lakablar kaynaklarda Mel i kl -Adi l , Muh-yi ddi n, I madddevl e
ekillerinde gemektedir. Elde mevcut iki altn sikkesinde grlen lakaplar ise
Fahr ddevl e ved-Di n ve Mui zzd-Dnya ved-Di ndir.
IV.
RANAH DEVR
T u r an ah n lmnden sonra, tek evld olduu anlalan r anah, 5
Kasm 1097de Ki r man Sel ukl ul ar tahtna oturdu. T ur anah devrinde B
yk Sel ukl u Devl eti emirlerinden n e r , sultan B er k yar u k tarafndan Farsa
vali tayin edildi; Farsta ise melik Tu r a n a h dan sonra ebankrel i l er,, hki
miyet kurmulard. Onlar, emr U n e r in zerlerine geldiini renince melik
r a n ah tan yardm istediler. r anah, Ki r mandan Fars a geldi ve eban-
krel i l eri n yardm ile emr n e r i malup etti. Emr n e r , sfahana kat
(1098/1099).
Melik r anah, Fars seferinden sonra, smai l adnda bir emre bal Trk-
l er ile mcadeleye balad. I smai l l er, Batm l er e mensup olmayp Ehl i Snnetten
idiler. r anah, bunlara kar bar halinde iken harekete gemi ve 2000 kii
yi ldrmt.
Gnlerini iki imekle geiren r anah, birka arkadann tevikiyle Ba
t n mezhebine girmi, halka kt davranmaya balam ve bu zulmnn yans-
ra birka kad ve bilgini de ldrtmt. Onun bu tutumu devlet erknm
endielendiriyordu. Dindar bir kii olan atabek N as r ddevl e, halktan bir
gurubu da yanna alarak Ki r mandan ayrlp sfahanda bulunan melik M u h am
med T apar n yanna gitti. r anah, atabek N a s r ddev l e nin gitme
sinden sonra daha rahat hareket etmeye balad. Ancak devlet emirleri ondan nefret
etmeye balamt. Zira onun Cuma gn namaz srasnda camide bilginlerin ile-
rigelenlerini ldrmeyi planlad anlald. Bylece din bakmdan yol gsteren
lerden yoksun kalan halk, kolayca Bat n mezhebine girecekti. eyhl i sl m ve
devrin kadlar, bu durumu nlemek iin r an ah m tahtta indirilmesinde bir
letiler ve I sl m dininden sapt iin ldrlmesine karar verdiler. Cuma gn
erken saatlerde halk, bu fetv zerine ayaklandrld. r anah, gulamlarndan
bir gurup ile emrlik saraynn damna snd. O, af dileyerek balanmasn is
tedi, ancak kabul edilmeyince Ber des r den Germs r blgesine yneldi. nce C -
r ufta gelen i r an ah , oradan Bem tarafna gitti. Ancak Bem halk, durumu
bildii iin i r an ah ve yanndaki askerlere hcum ederek ounu ldrdler.
SELUKLU DEVL ETL E R TAR H 309
I r a n a h ise Sumeyr em kalesine kamay baarmt, fierdesfrdekiler, I ranahm
Sumeyr em kalesine sndn rendikleri zaman, bir gurup askeri onun pein
den gnderdiler. Bu askerler, Sumeyr emi kuattlar. Bu srada Sumeyr em kalesi
komutan emr M u h ammed, l r a n a h a Bat n olduu iin kaleden ayrl
masn syledi. Bu durumda I r anah iin ehirden ayrlmaktan baka are kal
mamt. O, ehirden ayrld zaman, kaleyi kuatan Trk ordusu komutan
F er ah K pak , Kki rye denilen bir menzilde ona yetierek ldrd ve
kesik ban Ber des r e getirdi (Ekim 1101).
V.
ARSLANAH DEVR
I r a n a h , meliklii srasnda akrabalarn sk bir ekilde takip ettirmi ve
onlardan bir ksmn klla, bir ksmm da zehirleterek ldrtmt. Grnte
K avur t soyundan, Ki r man Sel ukl ul ar tahtna kacak kimse kalmamt. An
cak K i r man ah n olu A r s l an ah , bu takipten kap kurtulmay baar
mt. I r a n a h ldrldkten sonra emrler ve kadlar, onun Ky Gebran
mahallesinde yaadn haber aldlar ve onu 16 Kasm 1101de Ki r man Sel ukl u
l ar tahtna oturttular. A r s l an ah m tahta knn ilk gnlerinde, Umman
blgesinde isyanlar kt ve emr E b Sa d M u h ammed adl bir ahs, Um-
man n yarsyla, Cennbe ve S r af ehirlerine hkim olarak Basr a emri s ma
i l e tbi oldu. Bunun zerine A r s l an ah , bu blgeye giderek tekrar Umman
ele geirdi. Daha sonra emr a v l ni n Byk Sel ukl u sultan M u h a m
med T apar tarafndan Fars valiliine tayin edilmesi (1108/1109) ve onun eban-
krel i l eri itaat altna almak iin amansz mcadeleye girimesi ile bu blgedeki
Ki rman Sel ukl ul ar hkimiyeti tehlikeye girdi. Atabek av l nin nnden kaan
ebankre emrleri, Ki r mana sndlar. Bunun zerine atabek a v 11 , bu emir
leri yakalamak iin Ki r mana hareket etti. A r s l an ah a bir eli gndererek,
ebankre emirlerinin sultan M u h ammed T a pa r m tebaas olduunu ve
bu sebeple kendisine iade edilmesi gerektiini bildirdi. Melik A r sl anah ise
onlarn affedilmesini istedi. Bunun zerine atabek avl , Ki r man ve Fars sn
rndaki Furg kalesini kuatt. Melik A r sl anah kuatmay haber alnca, 6 bin
kiilik bir svari kuvvetini atabek av l nm zerine yollad. Ki r man ordusu
atabek a v 11 ya an bir baskn yapt. Askerlerinin ou ldrlen ve tutsak alman
atabek avl kamak zorunda kald. Bu olaydan sonra barseverliini gsteren
A r sl anah, tutsaklar serbest brakt. Onun bu iyi niyetine ramen atabek a v -
11 , bu yenilginin intikamn almak iin Ki r man zerine ikinci bir sefer yapmay
dnyordu. Fakat lm sebebiyle bu dncesi gerekleemedi.
Melik A r s l an ah n bar ve gveni salamas, bu devrede Ki r man m si
yas mlteciler ve asker yardm arayanlar iin bir smak olmasna yol amt.
Yardm isteyenlerden birisi, Gaznel i l er tahtn elegeirmek isteyen B ehr amah
idi. Gaznel i sultan I I I . M e s u t un lmnden sonra A r sl anah sultan ol
AL SEV M-ERDOAN MER L 311
mu, ancak kardei B eh r am ah taht mcadelesine girerek A r s l an ah ile
savam ve yenilerek nce Si stana, oradan da yardm istemek iin Ki r mana ka
mt. Melik A r sl anah, B eh r am ah ok iyi karlam, ancak onun yar
dm iin Byk Sel ukl u meliki S e n c e r e gitmesini sylemiti. Bunun zerine
melik S e n c e r in yanna giden B eh r am ah , ondan ald yardm sayesinde
kardei A r s l a n a h malup ederek Gaznel i l er tahtna oturmutur (1117).
Bu olaydan Ki r man meliki A r s l a n a h n muhtemelen melik S e n c e r e
tbi olduu anlalyor. Onun tbilii, S en cer sultan olduktan sonra da devam
etmi olmaldr. Melik A r s l a n a h a snan ikinci emr, Yezd deki Kakye ai-
lesindendir. Bu olaydan yararlanan Ki r man Sel ukl ul ar , Yezd ehrine hkim ola
rak buraya hne gnderdiler.
Melik A r s l an ah , douda S e n c e r e tbi olmasnn yansra, batda da
I r aktaki Sel ukl ul ar ile iyi ilikiler kurmutu. I r ak Sel ukl ul ar ndan sultan M e
sut , Badatta Ki r man Sel ukl ul ar ndan bir kz ile evlenmiti. Ki r man meliki
A r s l an ah da sultan M u h ammed T a pa r m kz ile evlendi (1138).
Melik A r s l an a h n erkek ve kz olmak zere birok ocuu vard. Daha
salnda ocuklarndan bir ou lmt. Hayatta kalanlarn iinde en by
K i r man ah idi. A r s l an ah , lmnden nce K i r man ah veliaht ta
yin etti. Ancak K i r man ah , ehliyetsizlii ve anlaynn zayfl sebebiyle me-
liklik grevini yrtecek yetenekte deildi. A r s l a n a h m ocuklar arasnda
M u h ammed, iyi ahlk ve drstl ile tannmt. M u h ammed, babas
nn yalandn ve devler ilerini gremez duruma geldiini grnce iktidar iin
hazrla balad. Nihayet babasnn hastaln bahane ederek Kal ei Kha gn
derip hapsettirdi ve kendisi Ki r man Sel ukl ul ar tahtna kt. A r sl anah, bu
kalede yl tutuklu olarak yaam ve muhtemelen 1145 ylnda lmtr. Laka
b Muhyi l -I sl m vel -Msl i m n olan A r s 1a n a h , 42 yl gibi uzun bir sre Ki r -
manda hkmdarlk yapmtr. Bu uzun sre, Ki r man halk iin ok mutlu bir
dnem olmu, devrinde btn Ki r manda imar faaliyetleri devam etmitir. Ayrca
ticaretin yansra sanat ve ilim de gelimeye balam, komu lkelerden bilim adam
lar Ki r mana gelmitir.
VI.
MUHAMMED DEVR
Melik M uhammed, tahta getii zaman Ri bt Al i -bda snm olan kar
dei K i r ma n ah yakalatarak ldrtmtr. Onun dier kardei S el uk -
a h ise Ber des r den gneye, Germs r blgesine kaarak hayatn kurtarm, dier
kardei K ar a A r sl an Bey ise kendisinin ltfuna snmt. Ancak, M u h am
med, onu yannda tutmasna ramen, o kadar kk drc davranlarda
bulundu ki, K ar a A r sl an Bey, daha fazla dayanamayarak intihar etti. Yir
miye yakn kardeleri olan melik M u h ammed, kardelerine acmaszca dav
ranm ve onlarn gzlerine mil ektirmitir. Bylece o, ilerde hkmdarhn tehdit
edebilecek kimseleri, daha balangta etkisiz duruma getirmi oldu.
Melik M u h ammed devrinin balca siyas olay, kardei Sel uk ahi l e
mcadelesi olmutur. S el u k ah , M u h a mmed 1in tahta kt ilk yl ha
rekete gemi ve etrafna saraydan uzaklatrlm olanlar ile her ehirden asler
ve aa tabakadan oluan bir ordu toplamt. O, M u h a mmed i n bulunduu
C r uft ehrine geldi. ki ordu iddetle savatlar. S el uk ah , malubiyetin yak
latn grnce nce Kati f, sonra da Ummana kat. S el u k ah n Ummanda
iyi karland ve burann kontroln elegeirdii anlalyor. Melik M u h am
med, btn hayat boyunca S el u k ah tan ekinmi ve onun varlndan ra
hatsz olmutu. S el u k ah , M u h a mmed i n melikliinin son yllarnda
zorunlu olarak bulunduu Ummandan kam ve Ki r man civarnda ktlk to
humlar ekmeye devam etmiti. te yandan Ki r man Sel ukl ul ar nm bir zaman
lar hkim olduklar komu lke Farsta bu kez yeni bir Trk devleti, Sal gur l ul ar
hkm srmeye balamt. Melik M u h ammed in Sal gurl ul ardan atabek S un
gur ile aralarnda samim bir dostluk vard.
M u h ammed, melikliinin ilk yllarnda babas gibi sultan S e n c e r e t
bi idi. Ancak sultan S e n c e r in Ouzl ar a esir dmesinden (1153) sonra, muh
temelen I r ak Sel ukl ul ar ndan sultan I I . M u h a mmed e tbi olmu ve onunla
dosta ilikilerini srdrmtr.
M el i k M u h ammed, 27 Haziran 1156da, takriben 14 yl saltanat srdk
ten sonra ld. Lakab Mugi sd-Dnya ved-Di n idi. O, dil, ibilir, bilgin, uza
gren, limler ile dost, ilmi seven ve nem veren bir hkmdard. Onun meliklii
devrinde Ki r man, gven ve sknet iinde bulunuyordu.
VII.
TURULAH DEVR
Melik M uh ammed ld zaman olu T u r u l ah , Ki r man Sel ukl ul a
r tahtna kt (27 Haziran 1156). O, ilk i olarak kardei M ah mu d ah , Kal ei -
K hda hapsettirdi. Amcas S el u k ah da onun melikliini tanmad. Bunun
iin T u r u l ah , melikliinin ilk ylnda onu Anr snrnda yakalatarak l
drtt. T ur u l ah , babas zamannda olduu gibi Farsdaki komular Sal -
gur l u Devl eti ile dostluunu srdrd.
T u r ul ah devrinden itibaren Ki r man Sel ukl ul ar Devl eti nde atabekle
rin, yava yava melikler zerinde ve devlet ynetiminde sz sahibi olmaya bala
dklar grlr. Bu devrede gze arpan ilk atabek A l eddi n B oz k u idi.
B oz k u , T ur ul ah devrinde nce ddbek ve sonra atabekti k grevlerine
tayin edilmiti. Emrinde birok gulam vard ve Ki r man ordusunun bykl,
onun gulamlar, hizmetkrlar ve svarileri ile salanyordu. Daha sonra atabek
B o z k u a, hce M ey y i d ddi n R ey h an n rakip olduunu gryoruz.
B ozk u ldkten sonra atabeklik M eyyi d ddi n R eyh an a verildi. T u -
r u 1 a h n melikliinin son ylnda, lke ilerinin grlp sonulandrlmas,
btnyle atabek R e y h a n n zerinde idi. Ayrca atabek B oz k u ldkten
sonra, onun olu K u t beddi n M u h ammed de devlet iinde nfuz sahibi ol
mutu. Ona, Ber des r in dadbekl i i ve hnel i i verilmiti.
Melik T ur u l ah, Mart 1170de C r uftta hastalanarak ld ve Amr bi n
Leys mesci di nde gmld. T u r u l ah , yaklak 14 yl hkm srmt. La
kab Muhyi d-Dnya ved-Di n olan T u r u l ah , dil, merhametli, nazik ve hal
ka kar mfik bir hkmdard. Onun zengin bir hzinesi ve kendisine itaat eden
halk ve dzenli bir lkesi vard. Onun tek kusuru, iki ve elenceye dkn ol
masyd.
FETRET DEVR
VIII.
BEHRAMAHIN LK MELKL
Melik T u r u l ah t lmnn yaratt kargaalk srasnda, atabek M -
eyy i d ddi n R ey h an n yardm ile nc olu B eh r am ah , Ki r man
Sel ukl ul ar tahtna oturdu. Emrler ve gulamlar, saraya gelerek ona bat ve h
kmdarln kabul ettiler. Bu durum, Ki r man Sel ukl ul ar devletinde bir fetret
devrinin domasna yol at.
T u r u l ah nen byk olu ve veliaht olan A r s l an ah , atabekin mey
linin B eh r am ah tarafna olduunu anlad zaman ehirden ayrld. Arala
rndaki uygunluk sebebiyle T er k enahda onunla birletikten sonra beraberce
Bem tarafna yneldiler. Ki r man Sel ukl ul ar tahtna onlardan baka bir aday
daha vard ki, bu da B eh r a m a h in aabeyi T ur anah idi. T u r an
ah, B eh r a m ah a bir adam gndererek A r s l an ah a kar birlik olma
larn istedi. Ancak T ur an ah, ondan mitsiz bir cevap alnca, melikliin
imdilik bir hayal olduunu anlam ve kendisine bal emrler, Tr kl er ve yakn
adamlarndan oluan bir gurupla beraber C r ufttan karak yardm salamak ama
cyla Farsa ynelmiti.
C r uftta bu olaylar olurken K u t bed di n M u h ammed bi n B o z
ku, hne nvan ile Ber des r i ynetmekteydi. K u t beddi n M u h am
med, melik T u r u l ah n lm haberini ald zaman, B ehr amah adna
hutbe okunmasn ve sikke baslmasn emretti. Bylece bakent Ber des r de B e h -
r a m a h n meliklii tannm oldu. A r s 1a n a h ise C r ufttan ayrldktan sonra
Bem ehrine gelmi, ehir halk onu karlayarak itaat etmiti. Bylece A r s l a n
ah, hi bir aba sarfetmeden Berne hkim oldu. Ote yandan C r uftta bulunan
Trk ve Deyl eml i askerlerin bazlar, B eh r am ah tan, tahta getii srada mal
ve hediye almalarna ramen, belki de byk evlt ve veliaht olmas sebebiyle A r s -
1a n a h n yanna kayorlard. Melik B eh r am ah ve atabek R eyhan, bu
kaanlar duyup grdke gnlleri krlyor ve mitsizlie dyorlard. Birka
gn C r uftta kaldktan sonra Berdes r e gitmeye karar verdiler. Askerlerinin, A r s -
SELUKL U DE VL ETL E R TAR H 315
1a n a h n yanna kamamalar iin Bernden uzak olan Baft yolunu izleyerek
Berdesir e ulatlar. Ancak onlar, Ber desi r e geldikten sonra, buradaki karklk
ve ktlk yznden A r s l an ah n yandalar gn getike artyordu. Melik B eh
r amah, Ber desi r ehrine hkim olduktan sonra burada bulunan K u t bed-
di n M u h a mmed de B e h r a m a h n devl eti ni n ktn ve
A r s l a n a h yldznn parladn grnce, istikbalin Bem tarafnda oldu
unu anlam ve bir gece, yandalar, maiyeti ve gulamlar ile birlikte A r s l a n
ah n yanma kamt. Bylece A r s l an a h n durumu daha da kuvvetlendi.
Taht iin mcadele eden T u r an ah , Farsa ulat zaman, bu blgenin h
kimi Sal gurl ul ardan atabek Zengi , ona ikramda bulunmu ve yardm iin em
rine bir ordu vererek Ki r mana gndermiti. Bylece melik B eh r am ah ve
atabek R eyhan, yeni bir glkle kar karya gelmiler, ne yapacaklarn a
rmlard. Neticede bu iki kardein anneleri olan H at uni R k n nin Tu -
r a a h a eli olarak gnderilmesine karar verildi. Annelerinin her iki karde
in aralarn dzeltmesi ve A r s l a n a h a kar beraber olmalarn salamas
mmkn grnyordu. Ancak T u r an ah, annesinin szlerini dinlemedi. Bu
nun zerine B ehr amah, kendisine bir kurtulu yolu aramaya balad. O, be
raberinde atabek M eyyi d ddi n R eyhan, birka emr ve zengin bir hazine
ile Berdesirden ayrlarak Horasana kat. Onlarn amalar, Horasan hkimi M -
eyyed A y aba ya snmak ve yanlarndaki hzineyle ondan ordu ve yardm
salamakt. B eh r am ah m bu ilk meliklii iki ay kadar ksa bir mddet sr
mtr.
B eh r am ah n ayrlmasndan sonra T ur anah, Sal gurl u ordusu ile Ber -
des r nne geldi ve Ki r man Sel ukl ul ar tahtna oturdu. B eh r am ah n ka
tndan habersiz olan A r sl anah da 700 askerden oluan kuvvetiyle Bernden
Ber des r nne geldi. Ancak ehir nnde 5 bin kiilik Sal gurl u ordusu ile Tu -
r a n a h buldu: an bir hcumla onlar malup ederek byk bir zafer kazan
d. Sal gur l u ordusundan bir ou ldrld ve bir ksm da tutsak alnd.
T ur anah ve geride kalanlar i r aza dndler. Ki rman, bir hafta iinde melik
grm, sonunda I I . A r sl anah, tek bana Ki r man Sel ukl ul ar tahtna otur
mutu (1170).
IX.
II. ARSLANAHIN LK MELKLK DNEM
I I . A r s l an ah tahta getikten sonra Ki r man blgesinde 5-6 ay sakin ve g
venli bir devre yaand. Herkes T ur anah ve B eh r a m a h m meliklikten
vazgetiklerini dnyordu. Ancak, sonbahar balangcnda T ur anah, bir
kez daha atabek Z e n g i den yardm alarak Ki r man zerine yrd. Melik A r s
l anah, T u r an ah n Fur g ve Tr m snrna geldiini haber ald zaman
byk bir orduyla Ber des r den kt ve Germs r tarafna yneldi. T ur anah
ve Sal gurl u ordusu, Deti Ber snrnda dinlenirken, melik A r s l an ah m bas
knna urad. Bu an hcuma mukavemet edemeyen Sal gurl u ordusu ile T u r a n -
ah, kurtuluu i r aza kamakta buldular. Bylece T ur anah tehlikesini atlatan
A r s l an ah n, Ber des r l i askerlerden oluan ordusu, sonderecede scak olan
Ger ms r in havasndan etkilenerek hastalanm ve arkasndan da veba salgn ba-
gstermiti. Bu hastalk sebebiyle melik A r s l an ah n ordusunda ok sayda
asker ld. te yandan B ehr amah, Horasan hkimi melik M eyyed Ay a -
b a nin yanna gittii zaman ona birok hediyeler takdim ederek yardm istemi
ti. M e y y e d Ay a b a da onun emrine, aralarnda byk emirlerin de bulunduu
3 bin kiilik bir kuvvet verdi. B eh r am ah , bu yardm saladktan sonra Si s
tan yolu ile Ki r mana yneldi. Onun Ki r mana geldiini, C r uftta haber alan me
lik I I . A r s l an ah n yannda ok az sayda asker kalmt, kamak veya
savamak hususunda kararszd. Nihayet savaa karar veren melik I I . A r s l a n
ah, iki taraf ordusunun Kumadi n ovasnda karlat srada sava brakarak
Hemedana, I r ak Sel ukl u sultan A r s l an ah n yanma kat.
I I . A r s 1a n a h n bu meliklik mddeti dokuz ay srd. Bylece B eh r am
ah, ikinci kez Ki r man Sel ukl ul ar tahtna oturmu oldu (ubat 1171).
BEHRAMAHIN KNC MELKLK DNEM
X.
B eh r am ah, tahta ktktan sonra ona yardmc olan M eyyed A y a -
b a ya mensup olan askerler, C r uftu yamaladlar. C r uft nemli bir ticaret mer
kezi idi. Bu ehrin evresindeki yama, adam ldrme ve ikence birka gn srd.
Dier taraftan atabek M ey yi d ddi n Reyhan da bo durmuyor, tutsak al
nan vilyet byklerini tek tek huzuruna aryor, onlara eziyet ediyor ve azarl
yordu. Bylece B ehr amah ve kendisine muhalefet etmi olanlardan intikam
alyordu. B ehr amah ve atabek R eyh an n bu davranlar ve C r uftun ya-
malan, Ki r manm ktisad hayatna byk bir darbe olmutur.
Melik B ehr am ah , Ber des r e geldikten sonra muhtemelen Berne adam
lar gndererek bu ehre de hkim olduu anlalyor. B eh r am ah, Berne h
kim olduu zaman, bu ehrin yneticisi E bu l - M ef a h i r in olunu yakalatm,
bu suretle daha nce I I . A r s 1a n a h n veziri olan E bu l - M ef a h i r den ve
olundan kurtulmutur. B eh r am ah , onlarn ldrlerek mallarna elko-
nulmasn emretti. Ayrca nce Zey n eddi n K ey h s r ev i, sonra N a s -
r ddi n E f z u n u vezir tayin etti. Ancak E f z u n da yanl iler yapnca, bu
kez vezirlie, reis R st em M ahan tayin edildi. Bu arada melik B eh r a m
ah, esir dm olan kardei T er k en ah a kar (muhtemelen kendisiyle sa
vat iin) kin gtmekteydi. Nitekim bir iki meclisinde, T er kenahi l e kavgaya
tututu. T er k enah, yaklaan lm tehlikesini sezince bu meclisten ayrlp sak
land. Ancak B eh r am ah n adamlar tarafndan yakalanarak ldrld.
te yandan I I . A r s l an ah , C ruft nnde B eh r am ah karsnda ma
lup olduktan sonra, yardm istemek zere Hemedanda bulunan I rak Sel ukl ul a
r ndan, ada sultan A r s l an ah 5n yanna gitmiti. Sultan A r sl anah ve
atabek l den i z , onu iyi karlamlar ve yardma karar vermilerdi. Neticede
A r s l an ah n hizmetine nl emrler verildi. Ayrca Ki r mandan da taraftar
lar kaarak onunla birletiler. Nihayet A r s l an ah , yanndaki ordu ile Heme-
dandan ayrlarak Fars yolu ile Ki r mana doru hareket etti. Melik B ehr amah
da onun gelebilecei dncesiyle Ki r man Sel ukl ul ar nda gelenek olduu ze
re, C r ufta gitmemi ve fierdesrde kalmt. A r s l an ah n harekete getiini
haber ald zaman o da hazrlklara balad. Hor asanda bulunan M eyyed
Ay a b a ya durum bildirilerek yardm istendi. O da, tecrbeli ve yal bir emr
318 AL SEV M-ERDOAN MER L
olan K ar ak u ile C emal eddi n A yaba y bir gurup askerle, yardm iin
gnderdi.
I I . A r s l an ah , Haziran 1172de, beraberindeki byk bir ordu ile Ber de
s r kaps nne gelerek burada karargh kurdu. Daha sonra ehrin ve kale du
varlarnn evresinde birka gn savatlarsa da ehir surlarnn salaml
karsnda, Ber des r i ksa srede ele geirmeye imkn olmadn anladlar. eh
ri uzun sre kuatmaya karar verdiler. Bunun zerine melik B eh r am ah , Ho
rasana haberciler gndererek yardm istedi. Ancak Hor asan hkimi M eyyed
Ay a b a , I rak Sel ukl u sultan ile savamann kt sonularn dnerek yar
dmc kuvvet gndermiyordu. Kuatma 6 ay kadar srnce, ehir halknn skn
ts gittike artt. Bu durumda ehirde bulunan emrler, B eh r a m a h n yan
na gittiler ve halkn yiyecek sknts ektiini, bu durumda I r ak ordusunun ve
A r s l an ah n daha stn olduunu belirterek Ki r man geni bir lkedir, iki
padiahn idare etmesi mmkndr. Bugn stnlk onun tarafnda olduundan,
bartan baka yaplacak bir ey yoktur dediler. Melik B eh r am ah , bu nasi
hati kabul etti. r ak emirlerine liler gndererek anlamak istediklerini bildir
diler. Yaplan grmeler sonunda, Ki r mann Berdes r, Si rcan, C r uft ve Habi s
(yani te ikisi) blgeleri A r s l an ah n, Bem ve Mekr nat (yani geri kalan te
biri) blgesi de B eh r am ah n oluyordu (Kasm/Aralk 1172). Bylece Ki r man-
da ikili bir meliklik ynetimi balad. Bu anlamadan sonra melik B eh r a m
ah, kendi bakenti Berne gitti. Ancak atabek M ey y i d ddi n R eyhan,
Ki r man topraklarnda bu taht mcadelelerinin durmayacan hissettii iin bu
blgeden ayrlmak istedi ve yalln ileri srerek, hacca gitmek iin B eh r a m
ah tan yardm ve izin istedi. B ehr amah da geri dneceini sanarak ona izin
verdi. M ey y i d ddi n R eyh an, bu izni aldktan sonra R k n ed-
di n Sam ile Yezde gitti ve tekrar atabek olarak Ki r mana getirecekleri gne
kadar orada serbeste yaad.
B eh r am ah, kendi merkezi Berne gittikten sonra, A r s l an ah Ber de
s r ehrine girdi. O, kaleye girdii zaman haz nede ne bulduysa r ak ordusu ko
mutan C emal eddi n M u h ammed e gnderdi. nk melik A r sl anah,
yardmlarndan dolay sultan A r s l an ah ve atabek I l d en i z e ok ey bor
luydu. Onlarn sayesinde Ki r man tahtn elegeirmiti. te bu yardm sonucu o,
I rak Sel ukl ul ar na tbi olmutu. (Ayrca bk. I rak Sel ukl ul ar , Sultan A r s l a n
ah Devri).
Melik A r sl anah, Aralk 1172de, beraberinde atabek K u t beddi n M u
hammed ve vezir E bu l - B e r ek t olduu halde, k geirmek zere C r ufta
yneldi. Yaz balangcnda tekrar Ber des r e dnd. Devlet ilerinden ok elen
ce ve iki imekle megul oldu. Buna ramen atabek M u h ammed, az iki ier
ve melik I I . A r s 1a n a h n nedimliine rabet etmezdi. Bu sebeple atabek M u
hammed, melik A r s l an ah m gznden dm, onun yerine fazla hneri
olmayan akll T or umt ay n plana kmt. te yandan melik A r s l an ah
ile B e h r a m a h n aras, daha ilk gnden bozulmaya balamt. Anlamann
bozulmasna, grnte daha ok iki taraftan kaan gulamlarn sebep olduu an-
SELUK L U DEVL ETL E R TAR H
319
talyor. Nitekim daha anlamann yapld sralarda M ey yi d ddi n R ey
h an n gulamlarndan demi , melik A r s l an ah n birka gulam ile
kaarak Berne gitmi ve melik B eh r a m a h a balanmt. demi , yiitli
ini gstermek iin Ber des r e bir akn yapt, ancak melik I I . A r s 1a n a h n
emirlerinden A ybek , d emi i tutsak ald ve zincire vurulmu olarak C -
r ufta getirdi. Ancak bu kez, I I . A r s l an ah tan beklediini alamayan emr A y
bek , C r ufttan Berne kaarak anlamazl krkledi ve sonra da Ber des r i
yamalad. Bylece iki melik arasndaki anlama kesin olarak bozuldu. Bu du
rumda B eh r am ah Hor asandan, melik I I . A r s 1a n a h da Yezdden yardm
istediler. Daha sonra iki taraf da sava hazrlklarn tamamladlar. Ber des r e sa
hip olmak iin melik A r sl anah C r ufttan, B eh r am ah da Bernden hare
kete getiler, iki taraf, Nisan 1174de Ryi n kasabas snrnda karlatlar. Yaplan
savata, nce B ehr am ah5n emrindeki Horasan askerleri stn durumda iken,
melik A r s l an ah n bir gurup askerle direnmesi sonucunda, hezimete ura
yarak kam ve arlklarn da sava alannda brakmt. Sava kazanan melik
I I . A r s l a n a h , 5 Mays 1174de Ber des r e girdi ve halk tarafndan byk bir
trenle karland. Ancak, melik A r s l an ah , bu zaferden sonra deti zere,
tekrar elence ve iki imekle megul olmaya balad. T or umt ay ise melik A r s -
1a n a h in umursamazlndan yararlanarak su ilemekte devam ediyordu. Bu
durumdan holanmayan atabek K u t beddi n M uh ammed, C r ufttan Berne
gitti. Melik B ehr amah, atabekin Berne geldiini haber ald zaman onu kar
lad. Atabek K u t beddi n , Bernde fazla vakit kaybetmeden B e h r a m ah
ile birlikte Ber des r e yrd. Melik I I . A r s l an ah , ehir ve kalenin bir ku
atma iin hazr bulunmadn anlaynca, cann kurtarmak iin kamay yele
di. Nihayet melik B ehr amah, Mays 1175de bakent Ber des r e geldi ve Saray-1
Dette konaklad. Bylece Ki r man, tekrar btnyle melik B eh r am ah n
eline gemi oldu (Mays 1175), T or umt ay ise birka gulamyla gelerek B e h -
r a m a h a itaatini arzetti. Ancak atabek K u t beddi n M u h ammed in ika
zyla B eh r am ah , T or u mt a y ldrtt.
I I . A r s l an ah , Ber des r den katktan sonra Rver yolu ile Yezde gitmi
ti. Yezd atabeki R k n eddi n Sam, onu iyi karlam ve meliklik iin gerekli
yardm salamt. Neticede A r s l an ah , yaz scaklarna ramen Yezd atabeki
ve ordusu ile Ki r mana hareket etti. I I . A r s 1a n a h ve Yezd ordusunun bu hare
ket haberi, Ber des r e ulat zaman melik B eh r am ah , tam tehizatla dona
tlm kalabalk bir orduyla savamak zere snra doru yneldi. Ancak
B eh r am ah , ordusundaki askerlerin kendi tarafna geeceini mit eden I I .
A r s l an ah , bu durumun gereklemediini grnce savaa girime cesaretini
gsteremeden Yezde dnd. Melik B ehr amah da Berdes r e dnerek Ki rman
iyi bir ekilde ynetmeye devam etti. Ancak o i sti ska (su toplamas) hastalna
yakalanm ve Austos 1175de gen yata lmtr.
Melik B ehr am ah , gerek tek bana ve gerekse A r s l an ah ile ortak ol
mak zere, aa-yukar be yl hkm srmtr. Elde mevcut gm sikkelerin
de onun nvan ve lakab ise, el -Mel i k es-Sul tan Eb Mansr eklindedir.
XI.
MUHAMMEDAH DEVR
Melik B eh r am ah n lm, henz sknete kavumu olan Ki r mann
tekrar karmasna sebep oldu. Bu durumda atabek K u t beddi n M u h am
med, H at un- i R k n ile anlaarak B eh r am ah n7 yandaki olu I I .
M u h ammed ah babasnn yerine tahta oturttu. Yeni melikin tahta geme
sinden birka gn sonra atabek K u t beddi n M u h ammed, ancak Bern ka
lesi kutuvali bulunan S b k eddi n Al i S eh l i n yardmyla ilerini
yrtebileceini dnm ve I I . M u h ammed ah yanma alarak Berne y
nelmiti. Atabek K u t beddi n M uhammed, Al i S eh l i B eh r am ah n
yetitirdiini, imdi onun, bu iyiliklere karlk efendisinin oluna snacak bir
yer verebileceini dnerek harekete gemiti. Ancak onlar, Berne ulatklarn
da, S b k eddi n Al i Sehl , onlar ehre brakmad, hatt onlar yakalamak
istedi. Fakat atabek K u t beddi n , yanna M u h ammed a h da alarak
tarafna kamay baard. Bylece 7 yandaki I I . M u h ammed a h n melik-
lii ok ksa srm oldu.
Melik B eh r am ah ld zaman I I . A r sl anah Yezdde, A ybek D -
r a z C r uftta veT ur anahda I r akta olaylarn gelimesini bekliyorlard. Ata
bek K u t beddi n M u h ammed, Ber des r den Bern ehrine yneldii zaman,
Ki r manm ilerigelenlerinden bir gurup, Yezdde bulunan I I . A r sl anah m ya
nna giderek, onu hareket iin tevik etmilerdi. Byle bir frsat bekleyen I I . A r s -
1a n a h , beraberinde Yezd atabeki R k n eddi n Sam olduu halde, Yezd den
ayrlarak Aralk 1175de Ber des r e ulat. Hibir direnile karlamadan ehre
hkim olan I I . A r s l an ah , nc kez Ki r man Sel ukl ul ar tahtn elegeir
di. Melik I I . A r s 1a n a h ve beraberindekiler, bakette 15 gn oturduktan son
ra A ybek D r a z n hkimiyetinde bulunan C r ufta yneldiler. Bunu haber
alan A ybek Mdun geidini tutarak onlar C r ufta sokmamak iin hazrland.
I I . A r s 1a n a h ve Yezd ordusu, bu geide geldiklerinde buray geemediler. A y
bek , melik I I . A r s l an a h a Yezd atabeki ve ordularn lkelerine gnder
medike, C r ufta girmelerine msaade etmeyeceini bildirdi. Bunun zerine Yezd
atabeki ve ordusu lkelerine dndler. I I . A r s l an ah , A y bek in ordusuy
la birleerek C r ufta girdi ve atabeklik grevini de Ay b e k e verdi.
SEL UK L U DE VL E TL E R TAR H 321
C r uftta bu olaylar olurken, I I . M u h ammed ah ve K u t beddi n M u
hammed, ik- ay I emirlerinin yannda vakit geirdiler. Daha sonra yardm
istemek iin Fars a hareket ettiler. Onlar, Fes ehrinde emr H a s b e g ile bir
letikten sonra Farsa gitmekten vazgeerek Ki r mana dndler.
K u t beddi n M u h a mmed i n P ehl i van adnda gen bir olu vard. O,
melik A r s l an ah m C r uft ta olmamasndan istifade ederek, Ber des r ehrini
elegeirmek iin babasna bir plan nerdi. Yaplan plana gre P ehl i van, Mart
1176da an bir hcumla Ber desi r e girerek, ehrin hkimi emr E bu l f ev-
r i s K u h yi elegeirdi, sonra da I I . M u h ammed ah ve K u t beddi n M u
hammed ehre girdiler. Bylece K u t beddi n M u h ammed ve taraftarlar,
bakent Ber des r e hkim oldular. Bu haber C r ufta ulat zaman, burada bu
lunan melik I I . A r s 1a n a h ve atabek Ay bek , hemen Ber des r e hareket etti
ler. Melik I I . A r s 1a n a h ve atabek A ybek , Ber des r nne geldiklerinde,
henz hububat olgunlamam olduu iin ehirdekiler ancak iki- gn ala
dayanabildiler, sonra ehrin kaplarn amak zorunda kaldlar. Melik I I . A r s -
1a n a h , atabek Ay b e k i ehrin dnda brakarak Ber des r e girdi ve I I . M u -
h a mmed a h kalede hapsetti. Bu srada (muhtemelen) melik I I .
A r s l an ah , K u t beddi n ile anlam ve onu tekrar atabek tayin 'etmiti.
Bunun zerine tekrar ikinci plana dtn anlayan A ybek D r az , Ber de
s r nnden ayrlarak Berne yneldi. ehrin yneticisi S b k eddi n A l i , A y
bek i sayg ile karlad (23 Mart 1176). Ay b e k , burada birka gn kaldktan
sonra, beraberine S b k eddi n A l i nin serhenklerini ve kendi Trk asker
lerini alarak C r uft zerine bir akn yapt. Ki r mann nemli bir ticaret merkezi
olan C r ufta ulaan A ybek ve beraberindekiler, buray ve kylerini yerle bir
ettiler, canl, cansz ne buldularsa hepsini Berne gtrdler. Bunun zerine me
l i kl i . A r sl anah, 1176 yaznda, gvenilir bir hce olan M ecdeddi n M ah
mu t u anlama salamas iin Berne gnderdi. Berne ulaan M ahmut , iki taraf
arasnda bir anlama yapt; ancak bu anlama da ksa srede bozuldu. Melik I I .
A r s l an ah , Bem ehrinde kendisine itaat etmeyen iki kuvvetli ahsn bulun
masn ho karlamayarak, bu ehrin zerine yrmeye karar verdi. Bu srada
Sal gur l ul ardan da yardm istedi, iki kuvvet birletikten sonra, Bem ehri nn
de konakladlar. Nihayet iki taraf arasnda iddetli bir sava balad. Bem ordu
su, ilk onbir gn baarl durumdayd. Ancak onikinci gn, melik I I .
A r s l a n a h n kuvvetleri Berni n d mahallelerini zorla elegeirerek stn
lklerini gsterdiler. S b k eddi n Al i ve taraftarlar i kaleye ekildiler. Melik
I I . A r s l a n a h n kuvvetleri ise buray kuatmaya baladlar. Bu kuatma
ay kadar srd. Sonunda gerek kaledekilerden ve gerekse kuatma kuvvetlerin
den birok kii ld. Bem kalesinin kuatma savayla elegeirilemeyeceini an
layan melik I I . A r s l an ah , daha sonra eitli yollar denediyse de bu ehre bir
trl giremedi. Daha sonra Hor asanl Zi y aeddi n E b B ek r , iki taraf ara
snda bir anlama salamak iin araclk yapmaya alt. Ancak melik I I . A r s -
1a n a h , atabek K u t beddi n M u h a mmed i n etkisinde kalarak bir trl
322 AL SEV M-ERDOAN MER L
anlamay kabul etmedi. Bu srada kalede kuatlan emr A ybek D r a z n
adamlarndan becerikli birisi olan M u h ammed E mi r ek , A r s l an ah n
yannda bulunan Sal gur l u elisi Zey n eddi n R es u l d a r kandrarak kendi
tarafna ekti. Bir gece Sal gur l u ordusu, melik I I . A r s l a n a h tan ayrlarak
emr Ay b e k in yanna getiler. Ertesi sabah ehirdekilerle birleen Sal gurl u
ordusu ve I I . A r s 1a n a h kuvvetleri arasnda sava balad. Sal gurl u ordusu
nun ayrlnn verdii znt ile savaan melik I I . A r s 1a n a h ve atabek K ut -
beddi n M u h ammed, yenileceklerini anladklar zaman, btn adrlar ve
arlklar Bern nnde brakarak gece Ner m r e geldiler ve oradan da C r ufta
ekildiler.
T ur anah, babasnn lmnden sonra, zellikle Sal gurl ul ardan ald yar
dmlar ile taht mcadelelerine karm, fakat baarl olamayarak Sal gurl u ba
kenti i r aza dnmt (1170/1171). Daha sonra I I . A r s l an ah , I r ak Sel uk
l ul ar ndan ald ordu ile Ki r mana ynelirken, T ur anah Hemedanda kal
m, oradan sfahana gitmiti. Ancak I r aktan umduu yardm alamayan T u r an
ah, buradan ayrlarak Yezde gitti. Yezd atabeki R k n eddi n S am, onu iyi
bir ekilde karlayarak, ikameti iin gerekli hazrlklarn yaplmasn emretmi
ti. Bern emri A ybek D r az , emr Y usuf A u r u Yezd e gndererek T u -
r a n a h davet etti. Yezd atabeki, Ay b e k e olan dmanl sebebiyle bahaneler
ileri srerek T u r an ah n emr Y u s u f ile gitmesine engel oldu. Ancak emr
A ybek , Yezd atabekini sert bir ekilde tehdit edince, bu kez, T u r an ah gn
dermeye mecbur kald. A ybek ile T ur an ah, tran mevkiinde bulutular,
daha sonra da Farstan gelecek olan yardm beklemek zere Si r cana gittiler. te
yandan melik I I . A r s l an ah , kardei T u r an ah n Si r cana geldiini ha
ber alnca, yannda atabek K u t beddi n M u h ammed ve ordusu olduu hal
de, C r ufttan Si rcana yrd. Emr A ybek , onlarn kendi zerine geldiini
rendii zaman Kedr tarafna ekilmi, ancak melik I I . A r s l an ah , onlar
takip etmeyerek C r ufta dnmt. Bu srada Farstan gelen yardmc kuvvet de
emr A ybek ve T u r an ah a katld. Bundan sonra T ur anah ve berabe
rindekiler, melik I I . A r s 1a n a h ile karlamak iin C ruft nne geldiler (Mart
1177). iki taraf, C r uft kaps nnde karlat. Sava srasnda atlan oklardan
biri, I I . A r s 1a n a h a isabet etti. Bunun zerine I I . A r s l an ah , sava ala
nndan ayrlmak zorunda kald. Onun sava alann terketmesi, Ki r man ordu
sunun dalmasna sebep oldu. Nitekim atabek K u t beddi n M u h a m
med, A r s l a n a h n olu Y avl ak A r sl an yanna alarak Berdes re kat.
Bylece T u r an ah ve Sal gurl u kuvvetleri sava kazanm oldular. Melik
I I . A r s l an ah , sava terkedip C r ufa doru giderken ald ok yarasndan
yolda ld. Melik I I . A r s l an ah , gzel yzl, doruluu seven, akll bir h
kmdard. En byk kusuru, iki imek ve elenceye dkn olmakt. Melik
I I . A r s l an ah , B eh r am ah ile olan ortak saltanat devresi de hesaba ka
tlrsa, be yla yakn bir sre hkmdarlk yapmtr.
MELK II. TURANAH DEVR
Atabek K u t beddi n M uh ammed ve beraberindekiler Ber des r e ulap,
muhtemel bir kuatmann hazrlklar ile megul olurken, C r uftta galip gelen
T ur anah ve Sal gurl u ordusu da vakit kaybetmeden ayn ehre ynelmilerdi.
T ur an ah, Ber des r nne gelerek burada karargh kurdu. Bu srada Bem
ehrinde bulunan Ki rman bykleri de grev kapmak iin aceleyle T u r an ah n
ordughna geldiler. T u r an ah m ordusu ile ehirdekiler, birka kez savat
lar ve iki taraf da kayplar verdi. Ancak atabek K u t beddi n M u h a mmed -
in hastalanmas, Ber des r dekiler iin aleyhte bir durum yaratt. Bunun zerine
iki taraf bar grmelerine baladlar. Neticede ehrin T u r an ah a teslimi
konusunda anlatlar. Bylece T ur an ah, uzun bir sredir, zlemini ektii
Ki rman Sel ukl ul ar tahtna tek bana sahip oldu. K u t beddi n M uhammed
ise, Sal gur l ar devletini kendisi iin daha gvenli grerek Sal gurl u ordusu ile bir
likte atabek Z e n g i nin yanna gitti. I I . Tu r a n a h da bakent Ber des r e gire
rek Ki rman Sel ukl u tahtna oturdu. Melik I I . T ur anah, tahta getikten birka
gn sonra, yeeni Y avl ak A r s l a n m gzlerine mil ektirerek Ber des r kale
sine gndermi ve bylece ilerde kendisine rakip olabilecek bir akrabadan kur
tulmutu. T ur anah, bu olaydan sonra, Kasm 1177de C r ufta gitti. Bu srada
bir zamanlar Ki r man Sel ukl ul ar nn kudretli lideri M ey y i d ddi n R ey
han, Yezdde bulunuyordu. Onun gulamlar, devlet kademelerinde nemli g
revler almlard. Ki r man Sel ukl ul ar lkesinde kuvvet ve kudret, ona mensup
emirlerin elinde idi. Atabek Ay b e k in bu emirlere kar davran olduka sertti.
Atabek Ay b e k in bu trl davranlar zellikle M eyyi d ddi n R eyh an
n devlet kademesinde yer alm olan gulamlar zerinde kt etki brakyordu.
Nihayet bu gulamlar, otlaklardan srleri de alarak Yezde gitmeyi ve M ey y i
d ddi n R eyhan ile Ki r mana dnmeyi kararlatrdlar ve Mart 1178de Bem
yolundan Yezde gittiler. Onlarn Yezde gittiklerini renen melik I I . T ur anah
ve atabek D r a z , C r ufttan Ber des r e dnerek kuatma iin gerekli hazrlkla
ra baladlar. Dier taraftan M ey y i d ddi n R eyhan, emirlerin kendi ya
nna gelmelerinden ok memnun olmu, yallna ramen yeni bir maceraya
atlmay kabul etmiti. Yezd atabeki R k n eddi n Sam da, gerek Ki rman ze
324
AL SEV M-ERDOAN MER L
rindeki emelleri ve gerekse A y b ek e olan kini yznden byle bir frsat bekli
yordu. Bylece M ey y i d ddi n R eyhan, Yezd atabeki ve dier emrler,
Ki r mana doru hareket ettiler, Haziran 1178de Ber des r nne gelerek burada
karargh kurdular. Neticede iki ordu arasnda sava balad. I I . T u r a n a h n
hizmetinde bulunan bir emrin tutsak alnarak zincire vurulmas, ehirdeki hal
kn morallerinin bozulmasna yol at. Daha sonra halk, kamak iin areler ara
maya balad. Atabek Ay b e k ise, ehri savunmak iin gece-gndz kahramanca
savayordu. Ancak, onun hizmetinde bulunan K aymaz agal n ehirden ka
arak M ey y i d d d i n i n ordusuna katlmas, A y b e k in gururunu incitti.
Ertesi gn M ey y i d ddi n ve Yezd atabekine bir eli gndererek hayatna do
kunulmayaca hususunda ant aldktan sonra ehri onlara teslim etmitir. Bun
dan sonra melik I I . T u r a n a h , ehirden karak M ey yi d ddi n R ey h an
ve taraftarlar ile birleti. Ay b e k de atabek B o z k u u sarayna yerleti. An
cak ona 2-3 gn hayat hakk tannm, yeminler abucak unutulmu ve Ay b e k ka
leye gtrlerek ldrlmtr. Bylece M eyyi d ddi n R eyhan, gurbette
7 yl yaadktan sonra tekrar vatanna dnerek atabek oldu. Daha sonra melik
I I . T r anah, atabek M ey y i d ddi n R eyhan ve Yezd atabeki, k ge
irmek zere C r ufta gittiler (1178). Ote yandan Sal gurl u atabeki Zengi , i
raz a ulaan K u t beddi n M u h a mmed e hrmet etmi ve onu gerekli ekilde
arlamt. Bu iki devlet adamnn, Ki r mana sahip olabilmek iin bir frsat bek
ledikleri muhakkakt. Nitekim Ay b e k in ldrlmesi haberini aldklar zaman,
I I . T u r an ah n da ordu ve silhtan yoksun olduklarn dnerek Ki r man
zerine hcum etmeye karar verdiler. Farstan hareket eden K u t beddi n M u
hammed ve Sal gurl u ordusu, C r uft nne geldiler (1178/1179). Bunun zeri
ne, ehirde direnme imkn gremeyen melik I I . T u r an ah , atabek
M ey yi d ddi n R eyhan ve Yezd atabeki R k n eddi n Sam, kurtulu
u C r uft tan Berne kamakta buldular. S b k eddi n Al i Sehl , onlar Berne
sokmad. Ancak bu srada Farstan gelen Zengi nin lm haberi zerine Sal
gur l u ordusu ile K u t beddi n M u h ammed, Farsa dnmek zorunda kald
lar. Bunun zerine melik I I . Tu r a n a h ve atabek M ey y i d ddi n
R eyhan tekrar C r ufta dndler.
K u t beddi n M uh ammed, atabek Zen gi nin lmnden sonra Farsta
daha fazla kalmayarak z z eddi n L en ger i n daveti zerine Yezd e gitti. I z -
zeddi n L enger , onu ok iyi karlayarak her trl yardm salad. K u t bed
di n M uhammed, Yezdden ald bu yardmla Ki rmana hareket ederek, ubat
1179da Zer endde konaklad. Onun geldiini renen melik I I . T ur an ah ile
atabek R eyhan, emr z z eddi n or an e ye bar veya sava ile K u t b e d -
d i n i nleme grevini verdiler. K u t beddi n M u h a mmed in yanna giden
z z eddi n , savamaktansa anlamay yeledi. Sonunda K u t beddi n M u h am
med ve Yezd ordusunu C r ufta getirdi. Bu durum karsnda ok yalanm olan
M eyyi d o. : ' n R eyh an grevinden uzaklatrarak atabeklii K ut bed-
d i n M b. a ' : ;'5e zhekl i k ise emr z z eddi n or an e ye verildi.
SELUK L U DE VL ETL E R TAR H 325
Ancak ksa srede, atabek K u t beddi n ile emr z z eddi n' i n aralarndaki
dostluk bozulmaya balad. nk emr z z ed di n , atabeklik grevini eline ge
irmek istiyordu. Nihayet atabek, harekete geti ve melik I I . Tu r a n a h n ca
miye gelmedii bir Cuma namaznda emr z z eddi n C or ane ile taraftarlar
ldrld. Bu olaylardan sonra melik I I . T ur an ah, Ber des r e dnd ve bir
sre Ki r manda sakin bir hayat yaand. Ancak, tahta gemek isteyen kardein
ve ayrca atabek olmak isteyen devlet byklerinin mcadelesi, Ki r man halknn
ktisad gcn zayflatmt. Orduyu oluturan Trkl er, a ve fakir, buna kar
lk idareci snfn oluturan Tzi kl er'i n (.Tci kl er) durumu ok dala iyiydi. Trkl er
de onlarn varlkl olduklarn, fakat kendilerinin bundan gerektii kadar yarar
lanamadklarn sanyorlard. Nihayet Haziran 1179da melik I I . Tu r a n a h , eh
rin dndaki ovada adr kurdurmutu. Tzi kl er i n ou onun hizmetindeydiler.
Bu frsat karmayan Trkl er, Tzi kl er e hcum ettiler ve sultan I I . T ur anah
ve atabek K u t beddi n M u h a mmed i n nnde, bata vezir N s r ed-
di n E bu l k as m olmak zere, birok devlet byn klla para para et
tiler. Bu olayda gerek melik I I . T ur anah ve gerekse atabek K u t beddi n
M u h ammed hareketsiz kaldlar.
KRMAN SELUKLU DEVLETNN K
XIII.
Ouz beylerinden melik Di nar , Mer v ve Serahs ehirlerine hkimdi. Ha-
rezmahl ar Devl eti tiden S u 1 a n a h (Olm. 1193)m bu ehirleri elegeirmesi
zerine buradaki Ouzl ar daldlar. Bu Ouzl ardan bir gurup, Ki r mana yne
lirken, 5 bin kiilik bir gurup da Farsa gitti. Farsa gidenler, bu blgedeki soyda
lar Sal gurl ul arm daha kuvvetli bir durumda olmalar nedeniyle nemli bir roi
oynayamadlar ve onlarla kaynatlar. Ancak Ki r mana g edenler, Ki r man Sel
ukl u Devl eti nin zayf ve istikrarsz ynetiminden yararlanarak bu blgeye h
kim oldular.
Ouzl ardan Ki rman blgesine girenler, Rver yoluyla nce Kubnana ulat
lar. Birka gn bu blgeyi yamaladiarsa da ehrin kalesi karsnda bir sonu
alamayacaklarn anlayarak Zer end nne geldiler. Onlarn Zer end nnde bu
lunduklar haberi, bakent Ber des r e ulat zaman Sungur adnda bir gulam,
Ouzl ar n ne maksatla geldiklerini, durumlarn ve saylarn renmek iin on
larn yanna gnderildi. Sungur , Ouzl ar n yanma giderek K ayser Bey adl
bir eli ile geri dnd. K ayser Bey, hkmdarn hizmetine girmek iin 10
bin kiinin Ki r mana geldiini syledi. Ancak K ayser Bey, elilik grevinin
yansra casusluk iin gelmi ve Ki r man ordusunun says ile durumunu ren
miti. Nitekim Ouzl ar n yanma dnd zaman onlar, ehir kuvvetlerinin zayf
olduunu ve kendilerine bir ey yapamyacan anlamlard, bu nedenle Zer end-
den ayrlarak Bagi n tarafna yrdler. Ki r man devlet erkn da onlarn bu ha
reketini itaatsizliklerinin bir balangc olarak yorumlayarak, Fars hkimi atabek
T ek l e bi n Z e n g i ' den yardm istemeye karar verdiler. Ouzl ar n daha sonra
Fars iin de tehlikeli olabileceini sezen atebek Te k I e , Ki rmana, yardm sala
mak hususunda aba gsterdi ve emr M cahi d Gr gn komutasndaki Bul
gur l u kuvvetlerini Ki r mana gnderdi. Ancak Ki r manda T or u mt ay n
adamlarndan Zaf i r M u h ammed E mi r ek , atabek K u t beddi n M u
hammed i yanl yola sevkediyordu. R ef ddi n Zaf i r M u h ammed,
atabek M u h a mmed i Ouzl ara kar kazanlacak bir zaferi, Fars ordusunun
ilerde kendilerine mal edebileceklerini ve onun adnn hi anlmayacan ileri
srerek kandrm ve savaa yalnz emr M cah i d G r gn nin arlmas
SELUK L U DEVL ETL E R TAR H
327
fikrini savunmutu. Bu fikre uyan K u t beddi n M u h ammed, Sal gur l u or
dusundan yalnzca G r g n yi yanna ararak Ber des r de bulunan az say
daki Ki rman ordusuyla bu srada Bagi nde bulunan Ouzl ar zerine yrd. Orada
Ouzl ar, Ki r man ordusunu malup ettiler. Bir ok kii, Ouzl ar tarafndan ld
rld. Sal gur l u emri M cah i d G r gn de ldrlenler arasndayd. Ata
bek K u t beddi n M uh ammed de perian bir halde Ber des r e geldi. Bu ma
lubiyetten sonra, bakent Ber des r de sknt balad. Ber des r e gelen yollar ka
panm, evreden ulaan yardm da kesilmiti. Ouzl ar ise Bagi nden ayrlarak
Mhan nehri kenarnda konakladktan sonra gneye Ger ms r blgesine yrd
ler, sonra da anszn C r ufta hcum ettiler. Ouzl ar, bu blgede binlerce insan
ldrdkten sonra ehir ve kasabalar yerle bir ettiler. Ouzl ar n galibiyeti, K i r
man devlet byklerinin nezdinde atabek M u h a mmed in gzden dmesine
yol amt. Ondan ayrlan Ki r man bykleri, atabek olmak iin birbirleriyle m
cadeleye giritiler. Bu srada M uh ammed A l emdar , Berne gitti ve orann
hkimi S b k eddi n A l i ye baland, sonra da oradan ald yardmla Ber
des r e dnd. Atabek K u t beddi n M u h ammed, A l emdar ile ekimek
ve Ouzl arl a savamaktansa, Ki r man terketmeyi yelediler, nitekim o, melik I I .
T u r an ah a veda ettikten sonra Farsa gitti. Ancak orada umduunu bulama
yan K u t beddi n , nce Yezde gitmeyi dnm ise de tekrar Ki r mana dnd
ve Zer end hisarna kapand. K u t beddi n M u h a mmed i n Ki r mandan ay
rlmasndan sonra A l emdar ve adamlar, tekrar melik T u r an ah n hizme
tine girdiler. Vezirlie ise K vameddi n getirildi. Vezir K v ameddi n ,
Berdesrden Zer ende, K ut beddi n M uhammed zerine yrd. Bu neden
le K u t beddi n M u h ammed, Hor asana gitmek zorunda kald.
Ki r manda 1180 yl baharnda mthi bir ktlk olmu ve bundan en ok ba
kent Ber des r zarar grmt. Burada yiyecek hi bir ey kalmam, halk alk
tan kedi, kpek ne bulursa yemeye balamt. Artk canllarda, lleri toplayacak
g kalmad gibi, insanlar da lmekten korkmuyorlard. Bu srada Ouzl ar, Ger m
s r blgesini yamalayp k orada geirdikten sonra tekrar bakent Ber des r e
yneldiler. ehir nne geldiklerinde melik I I . T u r an ah a bir eli gndere
rek Hor asandan hkmdara hizmet etmek ve Ki r manda yaamak amacyla gel
diklerini, fakat kendilerinin zerine bir ordu gnderildii zaman ayaklandklarn,
yine de hkmdara itaat etmek ve eer affedilirlerse T u r an ah kendi h
kmdarlar olarak grmek istediklerini bildirdiler. Melik I I . T ur anah iin
onlarla bar yapmaktan baka are yoktu. Nihayet iki taraf arasnda bar yapl
d. Ouz beyleri, Berdes r ehrinin dnda bulunan meliklik sarayna, I I . T u r a n -
a h n huzuruna geldiler. T ur anah, Ouz beylerine eitli hi l atl er giydirdi.
Ouzl ar da daha sonra Bem tarafna gittiler. Onlar, Bem tarafnda fazla bir ey
yapamadlar. Burada S b k eddi n A l i S eh l in bulunmas ve ehri gayet iyi
korumas, onlara engel olmutu. Ouzl ar, daha sonra Nesa ve Nermi r vilayetle
rine hcum ederek, burada birok insan ldrdler. Onlar, etraf bu ekilde ya
maladktan sonra bu vilyetlerin imar edilmesini ve kendilerine yiyecek sa
328 AL SEV M-ERDOAN MER L
lanmas iin topran ekilmesini emrettiler. Ouzl ar n bu davran ile Ki r man-
da yerleme yolunda admlar attklar anlalyor. Nitekim onlar da k geirmek
zere C r ufta gittiler (1180/1181). Ouzl ar, 1181 yl baharnda, nce Bem ve Ner-
mi r taraflarna gelerek, geen yl burada ektikleri topran rnn toplayp
Ber des r e gittiler (Eyll/Ekim 1181). Bir gece herkes uykudayken ehrin l ka
psna yneldiler. Tesadfen o gece, I I . T u r an ah n ar hasta olan annesi H a-
t uni R k n de lmt. Melik I I . T ur an ah, Ouzl ar n bu an hcumu
karsnda bir ey yapamayarak ehirdeki sarayna ekildi. Ouzl ar, bu srada Sa
r ay Det btnyle harap ettiler ve sonra da evlere, pazarlara ve kervansaray
lara saldrdlar. Ouzl ar bu ekilde Ber des r i yamalayp bulduklar her eyi
aldktan sonra oradan ayrldlar. Bu srada siyas hayattan ekilmi olan M ey
yi d ddi n R eyhan, Ouzl ar n Berdes r nndeki yama hareketlerini grn
ce tvbesini bozarak tekrar atabek oldu. Atabek R eyhan, Ouzl ar n Ber des r den
uzaklamasndan sonra ehir kuvvetlerini alarak Sal gurl arm Si rcan hkimi K ut -
1u Ay aba Ay a z nin yanna gitti ve ondan yardm istedi. Ancak atabek R e y -
h an n mr vefa etmedi; birka gn sonra Srcareda ld ve orada gmld.
Ki r man kuvvetleri de geri dnmek zorunda kaldlar.
Ouzl ar, 1181 yl sonbaharnda tekrar Ger ms r e yneldiler. Onlar, artk ken
dilerine kar koyacak kimse olmadn ve Ki r man yurt edinebileceklerini an
lamlard. Ger ms r blgesini de imar etmeye baladlar. Dier yandan Ki r mana
komu Si stan blgesinden Ouzl ar n reisi olmak isteyen birisi kmt. Bu zat,
Si standaki Saffar sllesinden T aceddi n E bu l f az l N a s r n torunu emr
mer N uh idi. Emr mer , nce Ki r mana gelmi ve Habi s ehrinde ko
naklam, daha sonra da Ouzl ar n arasna girmiti. Ouzl ar ona, mel i k diye hi
tap ederek kendilerine reis yaptlar.
Ki r man terkeden atabek K u t beddi n M uhammed, Horasan meliki To -
g a n a h tarafndan iyi karlanmamt. Bu srada Ouzl ar, K u t beddi n M u
h a mmed e haber gndererek emr mer N u h yi beenmediklerini, eer
atabek kendi vatanna dnerse, ona itaat edeceklerini bildiriler. Ayrca K u t
bed d i n in geride kalan hizmetkrlar ve yandalar da onun Ber des r e dn
mesini isteyen mektuplar yazmlard. Bu ift ynl istek, onun Hor asandan
Ki r mana dnmesine sebep oldu. K u t beddi n M u h ammed, Habi s ehrine
ulat zaman Ouz reisleri Samsam ve B ul ak onun huzuruna gelerek sayg
gsterdiler ve onu Ouzl ar n yanna gtrdler, daha sonra da Ber des r de ko
nakladlar. Atabek, ncelikle Ouzl ara nasihat etmeyi uygun grd ve onlara za
mann hkmdarnn fermanlarna uymalarn syledi. Ouzl ar bunu kabul ettiler
ve melik I I . T u r an ah a itaat ederek onunla anlatlar.
K u t beddi n M uhammed, Ki rmana dnd zaman Zaf i r M u h am
med E mi r ek onun hizmetine girmi, K u t beddi n M u h ammed de ken
di niyabeti ile onu Me zden Ber des r e gndermiti. Zaf i r M u h ammed,
Haziran 1183de bir gn sabah erkenden melik I I . Tu r a n a h n sarayna gitti
ve zaten hasta olan T u r an a h ldrtt.
SELUKLU DE VL ETL E R TAR H 329
Melik, I I . T ur anah, babasnn salnda akll, uyank, nazik ve herke
sin yardmna koan bir ehzadeyken taht mcadelesine kart zaman uzunca
bir sre Ki r mandan uzakta yaamak zorunda kalmas, bu iyi huylarnn dei
mesine sebep olmutu. Melik olduu zaman lke, taht mcadelesi sebebiyle ka
rm, Ki r manda ok az ey ayakta kalmt. Ouzl ar n gelii ile I I . T u r a n
ah n heybeti ve devletinin parlakl gitmi, nihayet o, kk bir hizmetkr
tarafndan kolayca ldrlmt.
XIV.
MELK II. MUHAMMEDAH DEVR
Zaf i r M uhammed Em i r ek, melik I I . T u r an ah ldrdkten son
ra I I . M u h ammed ah bi n B ehr amah' , hapsedilmi olduu Ber des r
kalesinden kartarak Ki r man Sel ukl ul ar tahtna oturttu. M u h a mmed
ah, 1175 ylnda henz 7 yanda iken melik olmutu. 1183 ylnda ikinci kez
tahta getii srada, aa-yukar 15 yanda idi. Melik I I . M u h ammed ah ,
henz kk bir delikanl olmasna ramen, Z a f i r in kendisi iin bir tehlike
olacan anlamt. Bu sebeple yakn ve gvenilir adamlar ile onun ortadan kal
drlmas iin grmelerde bulunuyor ve frsat bekliyordu. Nitekim birka gn
sonra beklenen frsat kt. Ouzl ar, melik M u h ammed a h n tahta kmas
zerine I I . Tu r a n a h ile yaptklar anlamay geersiz saymlar, tekrar adam
ldrmeye ve etraf yamalamaya balamlard. Ouzl ardan bir gurup da Ber de
s r ehrine iki fersah uzaklktan gemiti. Zaf i r bunlara hcuma karar verdi.
Melik I I . M u h a mmed a h n yakn adamlarndan A l eddi n S l ey
man, Z a f i r i n Ouzl ara hcum iin ehrin dna kt zaman ldrlmesi
ni planlad. Nitekim Zaf i r , ehirden kt zaman A l eddi n S l ey man ,
mzran onun srtna saplad, dier adamlar da yardma kotular ve Z a f i r i
para para ettiler. Daha sonra da bata vezir olmak zere, onun yandalarn l
drdler. Bylece melik I I . M u h ammed ah , kendisi iin bir tehlike olan Za
f i r den kurtulduu gibi, amcasnn da intikamn alm oldu. Bu olaylardan sonra
melik I I . M u h ammed ah , bo olan vezirlik makamna er af eddi n
bi n A z i z i atad, daha sonra da devletin eitli makamlarna adamlarn
yerletirdi. Bu arada ordudaki Trkl er, bu tayinlerde nemli rol oynuyor ve iste
diklerini yaptryorlard. Bir sre sonra er af eddi n , vezirlikten uzaklatrl
d, yerine, rakibi K vameddi n Zer en d atand.
1184/1185 ylnda Ber des r de yeniden byk bir ktlk ba gsterdi. Bu du
rumda aresiz kalan vezir Zer en d ve Trkl er, birleerek Bernde bulunan S -
b k eddi n A l i nin yanna gitmeye karar verdiler. Bern ehri, her trl
asayisizlikten uzak olduu gibi, yiyecek bakmndan da zengin bir blgeydi. Bu
sebeple melik I I . M u h ammed ah da onlarla birlikte Berne gitti. S b k ed-
d i n A l i , onlar gayet iyi karlad ve M u h ammed ah a hrmet etti. Ayr
SELUKLU DEVL ETL E R TAR H 331
ca ev sahiplii hususunda da cmert davranarak onlar ayr ayr arlad.
Berdesi r den gelenler, bu ekilde birka gn karnlarn doyurdular. Ancak Trkl er,
karnlar doyduktan sonra bolluk iindeki bu ehre gz diktiler. S b k ed-
d i n A I i , her sabah ehirden karak melik I I . M u h ammed ah m huzu
runa geliyordu; bu srada onu yakalamay dndler. Trkl er, bu planlarn melik
I I . M u h a m m e d a h a da anlattlar. Melik M u h ammed ah , tecrbesizlik
ten ve paraszlktan bu neriyi kabul etti ve ertesi gn bu iin yaplmasn syle
di. Ertesi gn S b k eddi n A l i . yine melik I I . M u h a m m e d a h n
huzuruna gelmi, fakat adamlarndan M uhammed A l emd a r n durumu ha
ber vermesi zerin? l?"den kurtularak kaleye dnmeyi baarmt. Daha
sonra iki taraf arasnda bir mcadele halam, ancak melik I I . M uh ammed-
a h ve beraberimit'kiliT y<.-mlcrek kamak zorunda kalmlard. S b k ed-
d i n A l i , melik I I . M u h a m m e d a h n bu davranna ok kzmt. Nitekim
o, Ber desi r 'de melik I I . M u h ammed ah ' m akrabalarndan bir ehzade bu
lunduunu rendii zaman, onu desteklemeye karar verdi. Hatt bir adamn
gndererek M bar ek ah adndaki bu Sel ukl u ehzadesini Berne gelmesi iin
ikna etti. Muhtemelen A 1i , bu Sel ukl u ehzadesine atabek olacak ve Berndeki
hkimiyetine mer bir ekil verecekti. Neticede M bar ek ah , Berne getiril
di. S b k eddi n Al i onu tam bir melik gibi karlad. Kendi kzn onunla
evlendirdi. Bylece Ki r manda ikinci bir melik ortaya km oldu.
Ouz beylerinden biri olan Di nar , Byk Sel ukl u Sul tan S en cer e kar
savaarak onu malup edip Serahs kalesini elegeirmiti. Ancak bu urada H-
rezmahl ar dan S u l t an ah n hcumuna uram ve Ki r mana doru hareket
etmiti. Belki de onun Ki rmana, gelmesinin sebebi, buradaki Ouzl ar n onu da
vet etmi olmasdr. Nihayet Di nar , beraberinde 80 kadar atl olduu halde, 17
Aralk 1185te Ki r mana geldi. Bu srada Kubanana hkim bulunan emr Mca-
h i d d d i n in oullar, D i n a r karlayp ona itaat etmilerdi. te taraftan
atabek K u t beddi n M u h ammed, iki vl kadar sabrla Ouzl ar n arasnda
yaam, fakat tlerinin onlar zerinde herhangi bir etkisini gremeyince, on
lardan kurtulmaya kara vererek Rtgan hisarna kapanmt. Daha sonra da l
yolunu takip edere! Hab se gitti. Atabek K u t beddi n M u h ammed in, aa-
yukar D i n a r n Ki r mana geldii srada Ouzl ar n yanndan ayrl, belki de
Ouzl ar n D i n a r daveti ile ilgilidir. K u t beddi n M u h a mmed i n Ouz
l ardan ayrlmas haberi Ber desi r e ulat zaman, ehirdeki atl ve yayalardan
oluan bir gurup, melik I I . M u h a m m e d a l tan ayrlarak Hab se gittiler. By
lece atabek M u h a mmed in kuvvet ve kudreti artmaya balam, Ber desi r de
ise ok az kii kalmt. Neticede ehir halk iin atabek ile anlamaktan baka
are yoktu. Hce Cemal adnda birisini Hab se eli olarak gnderdiler. Nihayet
atabek K u t beddi n , yandalaryla birlikte Ber des r e girdi. Atabekin gelii ile
halkn morali ykselmi, ehirde bar havas hkim olmu, anari ve dmanlk
lar ortadan kalkmt. Hatt Ouzl ara kar kendilerini savunmak iin tekvcut
olmulard. te bu srada D i n a r n Kubanan lnden ktn haber aldlar.
332 AL SEV M-ERDOAN MER L
Onun geliine engel olmak iin 300 atl toplayarak Hab se gittiler. Ancak D i n a r
n n. Ki r m anl askerlerin onlara hcumunu engellemiti. Bylece tehlikeden
kurtulan Di nar , sa-salim Ner mi r e ulat ve oradaki Ouzl arl a birleti ve bu
tehlikeden sonra kendisini Ki r man meliki ilan etmi; Bugnden sonra Ki r man
padiah benim demiti.
Melik D i n a r n Ki r mana gelmesinden sonra Bem emri S b k ed-
d i A l i , hkimiyeti altndaki ehri korumak iin onun yanna giderek itaat ve
bar yolunu yelemiti. Bu srada Bem'de bulunan M bar ek ah ise, S b -
k e d d i Al i " nin bu davran zerine gnl krlm ve onun yanndan ka
mt, Ancak S b k eddi n A l i ni n adamlar, onu yakalayarak huzuruna
getirdiler. Ancak M bar ek ah , birka gn sonra tekrar kamay denediyse
de yine yakalanarak S b k eddi n A l i ni n yanma getirildi. S b k ed-
d i n A l i ona neden katn sorduunda da kendisinin, melik D i n a r a tes
lim edebileceinden endielendiini syledi. S b k eddi n A l i , byle bir eyin
mmkn olamayacan belirterek istedii ekilde hareket edebileceini syledi.
Bunun zerine M bar ek ah , nce, Si stana, oradan da Gur sultanlarnn hu
zuruna giderek mrnn sonuna kadar orada kald.
Melik Di nar , Bem valisi S b k eddi n A l i yi itaat altna aldktan sonra
Zer ende giderek bu ehre hkim oldu. O, bundan sonra Ki rman Sel ukl ul ar ba
kenti Ber des r e hkim olmak istiyordu. nce bar yoluyla buray elegeirmeyi
denedi, ancak ehirdekiler bunu kabul etmeyince, bakent Ber des r e yrmek
zorunda kald. Melik Di nar , Temmuz/Austos 1186da Ber des r nne geldi ve
ehri kuatarak savaa balad. Ancak bir sre sonra, iki taraf iin de hayvanlara
yem bulmak glemiti. Bu durumda melik Di nar , kuatmay kaldrarak mai
yetinden bir ksmn Zer end yolu ile Rver hisarna yollarken, kendisi de bir gu
rup ile Hab se gitti. Hab s hkimi, atabek K u t beddi n M u h a mmed in kar
dei R k neddi Osman, ehri ancak iki- gn koruyabildi. Bir gece melik
D i n a r m kuvvetleri ehre girdiler. Bylece Hab s elegeirilmi oldu. Melik D i
nar , ehrin yamalanmasna engel olduu gibi, ehrin enrine de hrmet etti ve
onu beraberine alarak Rver e gitti (Eyll 1186). Melik Di nar , Rver blgesin
de de iki kaleyi elegeirdikten sonra tekrar Ber des r e ynelmi, ancak yine hay
van yemi sknts grldnden bir ey yapamayacan anlayarak k geirmek
zere Berne gitmiti. te yandan Ki r man Sel ukl ul ar n n ilerigelen emrleri ve
devlet adamlar, yaklaan tehlikeyi sezmiler ve korkuya kaplarak bir an nce
Ki rman dan ayrlma abas iine girmilerdi. Melik I I . M u h a m m e d a h da me
lik Di nar ile baa kamyacan anlaynca, I rak Sel ukl ul ar ndan yardm is
temek iin oraya gitmeye karar verdi. M uh ammedah, bu amala Ekim/Kasm
1186da Ki r mandan ayrlarak r aka hareket etti. O, nce hce C e m a 1 in elin
de bulunan Zer end hisarna geldi ve bu kaleyi elegeirmek iin savaa balad.
Ancak onun bu hareketi, tam bir baarszlkla sonuland. Sonunda Zer end nn
den ayrlarak I r aka doru yoluna devam etti. Melik I I . M u h ammed ah , yar
dm istemek iin I r aka gittii zaman, atabek K u t beddi n M u h ammed, bi r
SELUKL U DE VL E TL E R TAR H
333
miktar atl ve yaya ile Ber des r de kalmt. Ancak o, hibir sebep ve hastalk ol
mad halde Kasm 1186da ld. Onun lm, uzun yllar hkim olduu K i r
man Sel ukl ul ar Devl eti nin basz kalmasna sebep oldu.
Melik Di nar , k mevsiminden sonra Ber des r i elegeirmek iin yeniden ha
rekete gemi ve nce Der i Aub kalesi zerine yrmt. Hrszlarn, yol ke
senlerin ve ayak takmnn (evba) topland bir yer olan bu kale, iki- gnlk
kuatmadan sonra ele geirildi. Melik Di nar , buradan Ber des r e yneldi. Ber
des r de bulunan az saydaki asker, melik D i n a r a iddetle kar koydular ve
kahramanca savatlar. Ancak ehir halkndan ounun lmesi ve geri kalanlarn
da yaralanmas zerine, bar iemek zorunda kaldlar. Sonunda ua taraf arasn
da bir anlama yapld, 10 Eyll 1187 Cuma gn bilginler, imamlar ve devlet ile-
rigelenleri, ehirden karak ehrin ve kalenin anahtarlarn melik D i n ar a teslim
ettiler. Melik Di nar , Cuma namazndan sonra ehre girdi ve bylece Ki rman
Sel ukl ul ar mn bakenti Berdes r e hkim oldu. O, daha sonra melik Tu r u 1 un
kz ve melik Mu h ammed a h n halas olan Hat uni K i r man ile evlen
di. Melik Di nar , Ki r man Sel ukl ul ar ndan bir kzla evlenmek suretiyle K i r
man zerindeki hkimiyetini de salamlatrm oluyordu.
Melik II . Mu h ammedah , yardm istemek iin gittii I r ak ta, sultan II I.
T u r u 1ve atabek K z l A r sl an dan umduunu bulamamt. Onlar, atabek
Z en gi nin oullar ile beraber melik II . M u h a m m e d a h , Farsa yollad
lar. Ancak Sal gurl u atabeki Te k 1e de yardm hususunda pek istekli deildi. By
lece hibir taraftan yardm alamayan II . Mu h ammedah , tekrar Ki r man
snrna doru ilerledi. Durumu mitsiz gren adamlarndan bir ksm ise Farsta
kaldlar. Melik II. Muhammedah, Ki r mana geldii srada, bakent Berdes r, melik
D i n a r n ynetimine girdii iin o, Bem ehrine yneldi. Bem hkimi S b -
k eddi n Al i , daha nce deM bar ek ah melik iln etmi, Sel ukl u aile
sinden birine dayanarak Berndeki hkimiyetini merulatrmak ve atabek olmak
istemiti. imdi bu arzusunu gerekletirmek iin eline ikinci kez frsat yakala
m oluyordu. Bu sebeple melik II . Mu h a mmed a h a itaat etti ve kendi kz
n onunla evledirdi. te yandan melik Di nar , bu durumu haber aldnda, k
olmasna ramen Bem zerine yrd. Orada birka gn konakladktan sonra,
az saydaki ayak takmn cezalandrmak iin Hab se yneldi. Ancak k mevsi
minin verdii zorluk, onun Hab s nnde kalmasn engellemiti. Melik Di nar ,
burada tekrar melik Mu h a mmed a h n bulunduu Berne dnd. Bem hal
k, muhtemelen k mevsimindeki bir kuatmann gln dnerek bar is
tedi. Neticede Sb k eddi n A l i nin tekrar melik D i n a r a itaat etmesi ve
melik Mu h a mmed ah m Ki r mand an uzaklatrlmas art ile iki taraf an
latlar. Bu ekilde Sb k eddi n Al i , melik Di nar ile anlatktan sonra me
lik II . Mu h ammedah ve onunla evli olan kzn Si stana gnderdi. Melik II.
Mu h a mmed a h n Ki r man terk etmesiyle Ki r man Sel ukl ul ar , tarih sah
nesinden silinmi ve yerini, melik D i n a r n kurduu Ouz Devl eti almt (Ocak
1189).
334
AL SEV M-ERDOAN MER L
Melik II. Mu h ammedah , Sistarada da daha fazla kalamayarak yardm
istemek iin Hr ezme gitti. Hr ezmahl ar sultan Te k i , onu iyi karlayarak
hrmet etti. Ancak bir sre sonra sultan Te k i in ona kar olan sevgisinin azal
d ve yardm iinin askya alnd grlyor. Melik Mu h ammedah yardm
hususunda sultan Te k i ten midini keserek Gur ve Gazneye gitti ve Gurl ul ar-
dan Gazne hkimi i habeddi n Mu h a mmed in hizmetine girdi. Hayat
nn sonuna kadar orada yaayan Mu h ammed ah n lm tarihi ve yeri
hakknda kaynaklarda kesin bir bilgi bulunmamakla beraber muhtemelen Gaz-
zede lmtr.
O, Ki rman Sel ukl u Devl eti ni yeniden canlandrmak iin ok alm, bu yolda
I rak Sel ukl ul ar , Sal gur l ul ar ve Hrezmahl ar devletlerine bavurmu, fakat
amacna ulaamadan, yurdundan uzakta, hayata veda etmitir.
SELUKL U DE VL ETL E R TAR H
335
-C
<nj
>C
;S
3
o
c
u
p5
]3
Z
CD
a

S
S*
M
*
c
>
OJ
D
2
qj
u
ti
-C
S
I
C
V
M
u

H
b)
O
CQ
c
<3
e
<
s
J2
<rt
vr
\
J *
D
w
~v
w
~o
o
e
s
j
-C
< r t
n

-*
D
u
J
:3
S
00
<&
I
c
s
3
H
t
<
<rt
w*
-
Si
<S
-D
:3
C
:3
T
C
<3
w
<(G
E
. c
S.

-a
<3
e
-C
m
WD
3
H
J 3
<
c/y
I
C
E
D
H
<
vr>

e
Ti
<
c
e
<
j2
>

JZ
<rt
C/>1
I
"
D
e
. e
<d
X
3
S
-C
w
I
. e
U
k
<y
H
< s
w
>
c
<3
<c3
SC
T3
<3
6
s
5 ^
bo_
3 5
f H .S
Q
o Jd
a s
SURYE YE FLSTNE LK TURK GRLER
.
HANOLU HARUN
Sur i yeye tarihte ilk Trk girii, Bat -Kar ahanl hkmdar I. Ta m -
g a H a n n (1058-1067/68) olu olmas tahmin edilen H anol u H ar un ta
rafndan gerekletirildi. H ar un, kumandas altndaki bin Ouz atlsyla, dier
Sel ukl u aknclaryla birlikte zkentin gney - batsnda bulunan Kartukl ar n
U (U) kentinden, Azer baycan yoluyla, Anadol uya gelmitir. ok gemeden Sel
ukl u hizmetinde olarak Anadol uda fetihlere balayan H ar u n , Byk Sel uk
l u Devl eti vasal Mer vanoul l ar n n ynetiminde bulunan Di yar bak r yrelerine
gelip kondu. Mer vanoul l ar ailesinin Ami d (Eski Di yarbak r ) hkimi emr S a -
i d , anlamazlk halinde bulunduu kardei N as r a kar H ar u n u yardma
ard ve bylece o, kuvvetli bir duruma gelmi oldu. Fakat bir sre sonra emr
S a i d in ihanetine urayan H ar u n , Di yar bak r yrelerinden uzaklat. Bu s
ralarda H ar u n , Ar ap Temi moul l ar kabilesinin baskn sonucunda, onlar ta
rafndan tutsak alnd. Fakat bir sre sonra tutsaklktan kurtulmay baararak
buyruu altndaki Ouz atllaryla, Bi zans topraklarna aknlarda bulundu ve G
ney - Dou Anadol udaki birok Bi zans memleketlerine aknlar yapt. Bunun ze
rine Bi zans imparatoru K ost ant i nos X. Duk as, ona, cret karlnda
Bi zans hizmetine girmeyi nerdi. te bu sralarda Har un, yeeni Mah mu t la
mcadele halinde bulunan Hal eb Mi r dasoul l ar emri A t i y y e tarafndan yar
dma arld. Bu ar zerine H ar u n , btn atl kuvvetleriyle Hal ebe gelip
Hz r semtinde konaklad (1064/65). Emr A t i y y e, kendisi ve askerlerinin mas
raflar iin, ona her ay, onbir bin altn vermeyi kabul etti. Bylece A t i y y e, taht
iddiasnda bulunan yeenine kar daha gl bir duruma gelmi oldu. Bununla
birlikte A t i y y e nin H ar u n la ittifak yapmas, zellikle, Kuzey-Sur i ye deki si
yas olaylarda etkili bir durumda bulunan kalabalk Ar ap Ki l poul l ar kabilesi
zerinde olumsuz bir etki yapt. Bu frsat iyi deerlendiren Mah mut , Ki l po-
ul l ar n n geni ldeki desteiyle amcasna kar Hal eb zerine saldrya ge
tiyse de H a r u n un iddetle direnii karsnda baarl olamad (Ocak 1064).
340
AL SEV M-ERDOAN MEEC L
Yeeni Ma h mu t a kar daha gl bir duruma gelen emr At i yye, H a
r un ve Ouz atllaryla birlikte Bi zans hkimiyetindeki Antakya topraklarna sal
drya geerek bu yredeki Kemnn kalesini fethetti. Bi zansa kar kazanlan bu
ilk baar zerine, Hal eb dnda oturmakta olan Har unve Ouzl ar , A t i y y e-
nin izniyle daha ok sosyal imknlar bulunan ehre girip burada oturmaya ba
ladlar. Bununla birlikte, H ar u n un Hal ebi elegeirmesinden kuku ve endieye
kaplan emr At i yye, ehir halknn da kkrtmasyla bir gece, Hal eb yerli mu
hafzlaryla (Ahds) Ouzl ara ani bir baskn yapt; birok at ve silhlar yama
edildikten baka baz Ouz askerleri de ldrld (ubat 1065). Bylece mttefi
ki durumunda bulunan emr A t i y v e nin ihanetine urayan H ar u n , atl kuv
vetleriyle birlikte derhal ehri terkedip kuzeye El cezi r e taraflarna gitti. Bu
sralarda H ar u n , kendilerine saldran baz Arap kabileleri ve Bi zans kuvvetle
riyle baarl arpmalarda bulundu.
Kuzey - Sur i yede cereyan eden siyas olaylar iyi deerlendiren H ar u n , bu
kez, ihanetine urad emr At i y y e ye kar Hal eb Mi r dasoul l ar emrliine
hkim olmak isteyen M a h m u t ] la iliki kurup, onunla bir antlama yapt; bir
sre sonra da btn kuvvetleriyle ona katld. Buna sonderecede sevinen Ma h
mut , H ar un ile birlikte Hal ebi elegeirme hazrlklarna balad. Mahmut
ve H a r u n , kalabalk Ki l poul l ar kabilesinin de katld byk bir orduyla
A t i y y e ye kar harekete getiler ve onu, Hal ebi n kuzeyindeki Mer cdab k y
relerinde yenilgiye urattlar (Mays 1065). Bu baardan sonra Mahmut ve H a
r un , harekta devam ederek Hal ebe ekilen A t i y y e yi kuatmaya koyuldular.
102 gn sren bir kuatma sonunda At i yye, yeeni Ma h mu t a bir ulak gn
dererek Har unve Ouzl ar n n ehre girmemeleri artyla Hal ebi kendisine
teslim edeceini bildirdi. Mah mu t , amcasnn bu nerisini kabul ettikten k
sa bir sre sonra Hal ebe girip teslim ald ve ehirde hkimiyetini iln etti (Aus
tos 1065 sonlar). H a r u n ve Trkmenl eri ni n ehre girmesine izin vermeyen emr
Mah mu t , ona, Hal ebi n gneyindeki Maar r etnnman kta suretiyle (dirlik
olarak) verdi. Bunun zerine kuvvetleriyle Maar r etnnmana gelen H ar u n ,
ehrin ynetimini eline ald (Eyll 1065). H ar un, burada dil bir ynetim kur
du. lgili kaynaklarn belirttikleri zere, Trkmenl er, hi bir yama hareketinde
bulunmayp, gerekli btn yiyecek maddelerini parayla satnaldlar, hatt suyun
azl sebebiyle, hayvanlarn da para karlnda sulattlar. Bununla birlikte emr
Mah mut , H a r u n un istei zerine, Trkmenl eri n yaaylarna pek yeterli
olmayan Mar retnnman yerine, ona, ad bilinmeyen daha verimli bir yreyi kta
etmitir.
H ar u n un kendisine katlmasyla daha gl bir duruma gelen emr Ma h
mut , amcas At i y y e nin Hal ebe kar giritii btn saldrlar kolaylkla ps
krtt; bylece Hal eb Mi r dasoul l ar emrliinin rakipsiz hkimi oldu. Vasal emr
Ma h mu t un H a r u n la ittifak ve ibirliini dikkatle izleyen M s r - Fat m
halifesi Must ans r , ona bir mektup gndererek Bi zansa gaza yapmasn, zel
likle H a r u n ve Ouzlaryla ilikisini kesip onlar Hal eb yrelerinden uzakla
SELUKLU DEVL ETL ER TAR H 341
trmasn bildirdi (Aralk 1066). Bunun zerine emr Mah mut , halifeye gn
derdii cevapta Har unve Ouzlarnn kendisinden daha kuvvetli olduklar
n, bu sebeple onlar Hal eb yrelerinden uzaklatramayacan, fakat eer, onlarn
kesinlikle buradan uzaklatrlmalar emredilirse o zaman kendisine, byk bir
asker birliin gnderilmesini bildirdi. Emr Ma h mu t un bu cevabn bir is
yan niteliinde gren Must ans r , halifelik ordu komutan B edr l c emal i -
ye bir buyruk gnderip At i yye ile birlikte harekete geerek Hal ebi emr
Ma h mu t un elinden almalarn bildirdi. Bunun zerine byk kuvvetlerle
Hal ebe kar harekete geen B edr l c emal i ve At i yye, bu kez de baarl
olamadlar. B\ Iccc M a h n j t . Har un ve Ouzl ar sayesinde Hal eb emir
liini elinde tutabildi.
Emr Mah mu t un Hal ebde durumunu kuvvetlendirdikten sonra H ar un,
emrindeki Trkmen atllar ve kumandas altna verilen Ki l poul l ar kuvvetle
riyle, Bi zansl l arm elinde bulunan stratejik neme sahip Artal kalesine yryp
kuatmaya balad. Burada H r i sti yan halkla birlikte ilerigelen Bi zans yneticile
ri de bulunuyordu. Kuatma sebebiyle ok skk bir duruma den Ar tah, Tem
muz 1068de hcumla fethedildi. Antakya savunmas bakmndan nemli olan bu
kalenin fethi, zellikle Hal eb ve yrelerinin Hal saldrlarna kar gvence al
tna alnm olmas bakmndan byk bir baar olmutur. ok gemeden H a
r un, yine bu yrelerdeki I mm kalesini de fethetti.
Bi zans imparatoru R oma n os Di ogenes, Anadol udaki Sel ukl u akmla-
rn durdurmak amacyla, 1068 ylnda eitli milletlerden oluturduu kalabalk
bir orduyla sefere kt, imparator, Kayser i ve Mar a yrelerinde baz asker ha
reketlerde bulunduktan sonra Kuzey - Sur i yeye gelerek blgeyi yama ve tahrip
akmlarna uratt; daha sonra da U m u r t e k i n adl bir Trk emrinin savundu
u, blgenin nemli bir kalesine sahip olan Menbi ci elegeirdi. Bi zans birlikleri
nin Hal eb yrelerine saldrmalar zerine H a r u n ve emr Mah mu t , Trkmen
ve Ar ap kuvvetleriyle harekete geerek onlar yenilgiye urattlar, ok sayda Bi
zans askeri kltan geirildi, ilgili kaynaklarn belirttikleri zere H ar u n , za
ferin kazanlmasnda byk rol oynamtr. Birliklerinin yenilgisi zerine
imparator, bizzat kumanda ettii ordusuyla Hal eb yrelerine gelip karargh kur
du. Onu yakndan izleyen Har un ve Mah mu t , imparatorun kararghna a
fak vakti, anszn saldrya geerek kuattlar. Burada ciddi bir aknla den
Bi zansl l arl a Tr kmenl er ve Ar ap askerleri arasnda btn gn kanl bir bou
ma balad. Her iki taraf da ar kayplar verdi; savata yenen ve yenilen belli
deildi. Daha sonra Har un ve Mah mu t , kuvvetleriyle birlikte Hal ebe dn
dler. Bununla beraber ar kayplar veren R omanos Di ogenes, onlar iz
lemeye cesaret edemedi, bir sre sonra da Har un tarafndan fethedildiini
grdmz Artah ve I mm kalelerini yeniden elegeirdi (1068).
H a r u n un asker gc sayesinde Hal eb Mi r dasoul l ar emirliine hkim
olan Mah mu t , emirliinin i ve d btn sorunlarn yine onun destek ve yar
dmlaryla zmlemiti. Bylece Kuzey - Sur i yede gl bir duruma gelen emr
342 AL SEV M-ERDOAN MER L
Mah mu t , H ar un ve Tr kmenl eri ne kar tutumunu deitirip, onlara deta
cephe almaya balad. Bunun zerine, kendisini ve kuvvetlerini gvencede gr
meyen H ar u n , isyan halinde bulunan Sur ehri Fat m valisi A y n ddev l e -
nin yanma giderek onunla ibirliine balad. Fakat bir sre sonra Fat m halifesinin
buyruuyla Ay n d d e v l e yi Surda kuatmaya balayan Akk Fat m valisi
B edr l c emal i , H a r u n u kendi tarafna ekmeyi baard. Bunun zerine
Ay nddevl e, gizlice gnderdii iki Trkmen vastasyla H a r u n u ldrtt.
Onun lmnden sonra kendisine bal olan Trkmenl er, B ed r l c ema l i nin
hizmetine girdiler (1070/71).
2.
EMR AFN VE SANDAK
Byk Sel ukl u mparator l uu nun deerli kumandanlarndan olan emr A f -
in, Gmtekin, Ahmetah ve dier Sel ukl u emirleriyle birlikte Mur ad ve Di c
l e rmaklar havzalarndan El cezi r e blgesine gelerek Ergani ve Ni zi p yrelerin
deki baz Bi zans kalelerini fethetti; ayrca Nusaybi ni de kuatt. Harektna devam
eden A f i n , F r at rman geerek Ad yaman ve yrelerine akn-
larda bulundu. Kendisine kar kan Bi zans u (snr) komutan A r u an dan os u
ar bir yenilgiye urattktan baka tutsak da almay baard. Emr A f i n ve di
er Sel ukl u emirleri, bu baarl harekttan sonra ok sayda tutsak ve ganimet
lerle Sel ukl u asker ss olan Ahl ata dndler (1066/67). A f i n , burada
G m t ek i n i bir kavga srasnda ldrd. Bunun zerine o, bu deerli em
ri ldrmesi sebebiyle sultan A l p A r sl an m gazabndan korku ve endieye
kaplarak, emrindeki kalabalk Tr kmen atllaryla Ahl attan ayrlp batya ha
reketle aknlara balad. Bir ara, Amanos dalarnda karargh kuran emr A f
i n, gnderdii kuvvetlerle Gazi antepin kuzey - batsndaki Dl k fethetti;
sevkettii baka bir kuvvet de Antakya yrelerini yama aknlarna uratt (Aus
tos 1067). Daha sonra Af i n , kuzeye ynelip Mal atya yrelerinde bir Bi zans kuv
vetini bozguna uratt; bat ynnde ileri harektna devam edip Kayser Vyi geici
olarak ele geirdikten sonra Toros ve Amanos dalarn ap Kuzey-Sur i yeye gel
di. O, Anadol uda giritii btn bu asker hareketler srasnda elegeirdii ok
saydaki ganimetleri, byk bir ticaret merkezi olan Hal eb pazarlarnda satt (1067
sonlar). Bir sre sonra Hal ebden ayrlan Af i n , 1068 ylnda, yeniden Antak
ya ve Hal eb yrelerine gelip akmlarda bulundu; hatt bu arada Antakya Bi zans
valisinden 100 bin altn vergi ve sava aletleri ald. Fakat bu sralarda sultan
A l p Ar sl an , zel bir mektup gndererek Anadol udaki baarl asker hare
ketleri sebebiyle kendisini affettiini bildirdi. Bunun zerine A f i n , sultana
katlmak zere, btn kuvvetleriyle birlikte Kuzey - Suri yeden ayrld (Nisan 1068).
Sultan A l p A r s l an n deerli ve ibilir kumandanlarndan biri olan emr
Sandak ( Sunduk ) , dier Sel ukl u emirleriyle birlikte Anadol uda fetihler
SELUKL U DEVL ETL E R TAR H 343
yapmakta idi. S a n d a k , emrinde bulunan Trkmen atl kuvvetleriyle, 1069 yl
sonlarna doru Kuzey - Sur i yeye gelerek Hal eb, Maarretnnman, Hama ve Hu
mus yrelerine aknlarda bulundu. Hal eb Mi r dasoul l ar emri Ma h mu t dan
vergi ve deerli armaanlar alan emr S a n d a k , k bu blgede geirdikten son
ra yeniden fetihlere devam etmek zere, Anadol uya gitti (1070 yl ortalar). By
lece S a n d a k , Kuzey - Sur i yenin ilerde Sel ukl u hkimiyetine gemesinde etkili
olacak olan bu asker harektn baaryla tamamlad.
3.
FLSTNDE BR TRKMEN BEYL
Sultan A l p A r sl a n n enitesi E r basan n, sultana isyan ile Bi zansa s
nmas zerine, beraberindeki K ur l u, At s z ve kardeleri, k 1 vs. gibi
beyler, Anadol uda fetihlere devam etmeyerek, kumandalar altndaki Trkmen
l erl e M s r Fat m hkimiyetinde bulunan Fi l i sti ne geldiler (1070). lgili kaynak
larda Fi l i sti ne giren ilk Tr kl er olarak nitelenen ve 3-4 bin adr halkndan
oluan bu Trkmenl eri n banda K ur l u Bey bulunuyordu. K ur l u Bey, be
raberinde yukarda adlar geen bey ve Tr kmenl erl e Taberi yye Gl ni n dou
sundaki Bal k ve yreleriyle Nman kalesini fethederek yerletiler. Daha sonra
o, bugnk srai l lkesinde bulunan ve Kudsn 50 km. batsndaki Reml e ve
yrelerini de fethetti. Gebe Arapl ar n yamalar sebebiyle harap ve ssz bir
duruma gelen Reml eyi imar eden K ur l u Bey, burasn bakent yaparak B
yk Sel ukl u Devl eti ne bal bir Trkmen Beyl i i kurdu. Blgede tarmsal faali
yetlerde de bulunan Kur l u Bey, komu yrelerden iftiler getirtti ve topraklar
iletmeye balatt; zellikle ok ihmale uram olan zeytin retiminin gelitiril
mesi iin byk aba gsterdi. Btn bu abalarn olumlu bir sonucu olarak ha
sat mevsimi sonunda, 360 bin altn deerinde zeytin rn elde edildi.
Fatm ve Mi rdas lerle i l i ki ler
K ur l u B ey in Fi l i sti nde Trkmen Beyl i i ni kurduu sralarda, M s r Fa
t m devletinin Akk valisi B edr l c emal i , gebe Arapl ar n saldrlar so
nucunda, olduka skk bir duruma dmt. Bu sebeple o, K ur l u B ey den
yardm istedi. K ur l u B ey in atl kuvvetlerle harekete gemesi zerine, ge
be Ar apl ar geri ekilip itaatlarn bildirmek zorunda brakldlar. Bylece onla
rn saldr ve yamalarndan kurtulan B edr l c emal i , K ur l u B ey e vaad
ettii altnlar vermedi. Bunun zerine K ur l u Bey, Trkmen atllaryla Tabe-
r i yyeye yryp bir ksm topraklar fethetti ve buralara baz Trkmen zmrele
rini yerletirdi. Onun bu hareketine engel olmayan B edr l c emal i , kalabalk
gebe Arapl ar K ur l u B ey e kar harekete geirdi ise de bunlar, Trkmen
l er tarafndan yenilgiye uratldlar. Bylece Trkmen Beyl i i nin snrlar geni
letilmi oldu.
344 AL SEV M-ERDOAN MER L
Bu baarl fetih harektndan sonra K ur l u Bey, Fat m devletine isyan
ile valisi bulunduu Sur kentinde bamsz duruma gelen A y n ddev l e nin
ars zerine, atl kuvvetleriyle ona yardma gitti. Bu srada B edr l c ema-
l i , A y n ddev l e yi kuatmaktayd. K ur l u Bey, dorudan doruya B e d -
r l c emal i ile bir atmaya girmeyip onun ynetiminde bulunan Sayda kentini
kuatt. Bunun zerine B edr l c emal i , Sur kuatmasn brakp ekilmek zo
runda kald. Bylece Ay n ddevl e de Fat m basksndan kurtularak Sur da
bamsz ynetimine devam etti.
Daha nce grld zere, H anol u H a r u n un yardmyla Hal eb Mi r -
dasoul l ar emirliine hkim olan emr Mah mu t , Antakya Bi zans valisinden
de yardm alan rakibi amcas A t i y y e nin saldrsna urad. ok skk ve cid
di bir duruma den emr Mah mu t , K ur l u Beye ulaklar gnderip yardm
isteinde bulundu. K ur l u Bey, derhal bin Trkmen atlsyla Hal ebe Ma h
mu t a yardma gitti. Mah mu t , K ur l u B ey in yardm sayesinde A t i y y e
ve mttefiklerini yenilgiye uratp Hal eb hkimiyetini elinde tutmay baard. Bu
asker yardmdan dolay emr Ma h mu t dan at ve altn alan K ur l u Bey, da
ha sonra bakent Reml eye dnd (1071).
Kur l u Bey, Hal eb Mi rdasoul l ar emirliine yapt asker yardmdan son
ra Fat m valisi I bn M n z ev in ynetimindeki D mak kuatt ve yrelerin
deki ky ve iftlikleri elegeirdi. Tr kmen kuvvetlerine kar koyamayan Fat m
valisi, 50 bin altn vergi karlnda, K ur l u B ey le bir antlama yapmak zo
runda kald. Bunun zerine K ur l u Bey kuatmay kaldrd (1071). Bu kuat
ma harektndan sonra K ur l u Bey, yine Fat m ynetimindeki Akk ehrini
kuatp sktrmaya balad. Bu sradaki ehir valisi, aralarnn ak olduu B ed
r l c emal i idi. Kur l u B ey in bu kuatma harektna, B edr l c emal i ye
dman olan kalabalk gebe Ar apl ar da katldlar. Fakat bir sre sonra K u r
lu Bey, burada ld. ok gemeden Fi l i sti n Trkmen Beyl i i nin bana, ad bi
linmeyen bir Trkmen beyi (belki de daha sonra beyliin bana geen A t
s z Bey) Akkaya gelip kuatmay devam ettirdi. ehrin iddetle direnmesi ve
dolaysyla kuatmann uzayp gitmesi sebebiyle Tr kmen kuvvetleri kuatmay
brakp Reml eye dnd.
Fi l i sti nde Byk Sel ukl u Devl eti ne tbi olarak kurulan bu Trkmen Beyl i -
i ni n bundan sonraki durumu hakknda, ilgili kaynaklarda bundan daha fazla
bir bilgiye sahip deiliz.
XI . yzyl Or ta - Dousunun byk devletlerinden birisi saylan M s r - Fat
m devleti, zellikle sekizinci halife Must ans r devrinde (1036-1094), mlk
ynetimin bozulmas sonucunda, asker unsurlarn yetki atmalarna balama
larna sahne oldu. Bu sralarda, vezaret makamnda bulunan Ns r ddevl e,
makamn salamlatrarak halifeye de kar kmaya balad. Esas amacnn M
s r ynetimini elegeirmek olan Ns r ddevl e, bir yandan halife, br yan
dan da rakipleri Y el deni z , B edr l c emal i vs. gibi emirlerle atmak
SELUKL U DEVL ETL E R TAR H
345
zorunda kald. Fakat kuvvetli rakipleri karsnda skk bir duruma dnce,
bu sralarda Hor asanda bulunan sultan A l p A r s l an a snn fakihi E b C -
fer Mu h a mmed i eli olarak gndererek Ordusuyla birlikte M s r a gelme
sini, lkeyi kendisine teslim edeceini ve i hutbesini kaldrp snn hutbesi
okutacan bildirmiti. Bunun zerine sultan A l p Ar sl an Sel ukl u fetih pla
nnda yer alan M s r da fethetmek amacyla, orduyla M s r a hareket edecektir
(Sultann M s r seferi giriimi, eserimizin Sultan A l p A r s l a n Blmnde
ayrntl olarak anlatld iin yeniden ele alnmamtr).
II.
EMR ATSIZ DEVR
Devletin kuruluu
M s r - Fat m devletinin hkimiyetinde bulunan Sur i ye ve Fi l i sti nin fetih ha
reketleri, bu Blmn konusunu oluturan emr At s z devrinde balayacaktr.
At s z , yeni bir ruh ve bilinle asker hareketlere balayarak Suri ye ve Fi l i sti n
deki Fat m hkmranlna son verdi ve bu lkelerin, ilk kez, Sel ukl ul ar tara
fndan fethini ve Fi l i sti nde kurulan kk Trkmen Beyl i i nin snrlarn
geniletip onu, bir devlet haline getirmeyi salad. Onun bu geni fetihlere bala
masnn sebeplerini ylece sralamak mmkndr:
1 Byk Sel ukl u devletince Suri ye, M s r ve Atl as Okyanusuna kadar b
tn Kuzey - Afr i kan n fethinin planlanm olmas,
2 Kalabalk Trkmen kitlelerinin verimsiz Fi l i sti n topraklarnda yaama
glnden doan ekonomik zorunluluklar,
3 Siyasal, sosyal ve ekonomik knt ve buhranlar sebebiyle M s r - Fat
m devletinin Suri ye ve Fi l i sti ndeki hkimiyetlerinin yok denecek kadar zayfla
m olmas,
4 Emr A t s z n daha nceleri Kur l u B ey le birlikte gerekletirdik
leri asker hareketlerde, stnln Fat m l erde deil, kendilerinde bulunduu
nun ortaya km olmas.
K uds'n fethi
K ur l u B ey in lmnden sonra Fi l i sti n deki Trkmen Beyl i i n in bana
geen emr At s z , Fat m ynetiminde bulunan Fi l i sti nin merkez durumun
daki Kuds zerine yryp kuatmaya balad. ehirde, ad bilinmeyen Trk asll
bir Fat m valisi bulunuyordu. ehrin kutsall ve ayrca, valinin rkta olmas
bakmndan, kenti hcumla fethetmek istemeyen emr A t s s , ona gnderdii mek
tupta Bu kutsal ehre kar savamam T anr doru bulmaz; ancak kentin kan
dklmeden teslimini istiyorum dedi. ok skk bir duruma den vali, A t
s z a verdii cevapta Ben de sizler gibi Trkm, size kar ehri hibir zaman
savunmayacam. Ancak bana havatm. ailem ve servetim hususunda gvence ve-
SEL UK L U DE VL E TL E R T4R H
347
rilirse ehri derhal teslim eder, hizmetine girerim dedi. Bunun zerine At s z ,
valiye istedii gvence ile baz yerlerin ynetimini di rl i k ( kta) olarak verdi. ok
gemeden ehre giren emr At s z , Halka asla dokunulmayacan iln ettir
di, ehir camilerinde Abbas halifesi ve Sel ukl u sultan adlarna hutbe okuttur
du (1071 sonlar). At s z, ehirdeki eitli mallara hi dokunmad gibi, herhangi
bir yamadan korumak amacyla bunlara muhafzlar koydurdu. ehir halk, At -
s z n kendilerine kar gsterdii bu dil davranlardan dolay sonderecede
memnun oldular. Emr At s z , kk bir Trkmen Beyl i i nden Byk Sel uk
l u Devl eti ne tbi bir Mel i kl i k haline getirdii devletinin bakentini Reml eden Ku
dse nakletti.
ts z-kl al mal ar , Taberi yye sava
Emr At s z , Kudsn fethinden sonra kuzey ynnde fetihlere devam et
mekte iken, kendisine bal emirlerden k 1 de ky blgesinde fetihler yap
yordu. Bu arada emr k 1 , Akky kuatp sktrmaya balad. ehir valisi
B edr l c emal i , M s r da Fat m vezirliine atand iin, ehirde onun ad
na, ynetimi I bn Sukh adl birisi elinde tutuyordu. Fakat bir sre sonra B ed
r l c emal i ile aras alan I bn Suk h, ilerigelen yneticilerle de anlaarak
ehri, emr k 1 ye teslim etti. Bylece ehre hkim olan k 1 , ehir hzi
nesine elkoyduktan baka, B ed r c ema l i nin aile bireylerini de tutsak ald
(Ekim/Kasm 1074). te yandan Akkmn fethini haber alan emr At s z , k-
1 ye bir ulak gndererek B ed r l c ema l i nin tutsak ald aile bireyleri
ni ve elegeirdii hzinenin yarsn gndermesini ve kendisini Akkya Sel ukl u
valisi olarak atadn bildirdi. Fakat Akkda bamsz bir beylik kurma ama
cnda olduu anlalan k i , A t s z a kar ok sert bir tutum ald ve onun
szkonusu isteklerini reddetti; bylece o, emri altnda bulunduu A t s z a kar
isyanla cephe alm bir duruma gelmi oldu. Bu sebeple A t s z m kendisine kar
harekete geebileceini dnen k l , A t s z la sava halinde bulunan D -
mak Fat m valisi M u a 11 ve Ki l poul l ar kabilesiyle birer antlama yapt;
bylece At s z a kar bir kuvvet dengesi salam oldu. Fakat te yandan k -
1ii nn kendi aleyhindeki bu giriimlerini yakndan izleyen At s z , ky blge
sinde bir yrede, daha mttefiklerinin yardmn alamayan k 1 ye saldrarak
yenilgiye uratt. Bununla birlikte bu sava, kesin sonulu bir sava deildi (Ni
san/Mays 1075).
Bu yenilgi zerine k l , A t s z a kar balatt mcadeleyi mer bir
hale sokmak amacyla, yeni bir giriimde bulundu. yleki: 0, bu sralarda, G
ney - Dou Anadol u blgesinde fetihler yapmakta olan Kutal m oul l ar ndan bi
risine ( K u t al m n bilinen ocuklar: Mansur , Sl eyman, Al pi l ek
ve D e v 1e t tir) bir mektup gndererek onu kendisiyle birlikte fetihler yapmak
zere, Fi l i sti ne davet etti. k l , mektubunda Sen, Sel ukl u ailesine mensup
sun. Sana itaat ile hizmetinde bulunmak, bana eref verir, ayrca ben bununla
da nrm. Halbuki At s z , Sel ukl u ailesinden deildir, bu sebeple ben, ona
348 AL SEV M-ERDOAN MER L
itaat ile hizmetinde bulunmak istemiyorum. Eer birlikte A t s z yenip bu l
keden uzaklatrrsak M s r Fat m devleti de bize destek ve yardmc olmaya sz
verdi dedi. Bunun zerine Kutal m ol u, bir kardei ve amcasnn ( R esul t e-
k i n ) olu ile birlikte Taber i yyeye gelip, sava hazrlklar yapmakta olan emr
k 1 ye katldlar. ok gemeden M s r Fat m halifeliini tandklarn da res
men akladlar. Bylece Suri ye ve Fi l i sti nde, snn Badat Abbas Hal i fel i i ve
Sel ukl u Sul tanl na kar, i Fat m Hal i fel i i ni tanyan ve iinde, Sel ukl u ha
nedanna mensup kimselerin de yer ald bir ittifak kurulmu oldu. Ote yandan
k 1 nn hazrlk ve giriimlerini yakndan izleyen At s z , btn kuvvetle
riyle k 1 ve mttefiklerinin zerine yrd. Taber i yyede, 1075 ylnda yap
lan iddetli bir savata, mttefikler ar ve kesin bir yenilgiye uradlar. k 1 ,
bir olu, babas ve Kutal m oul l ar tutsak alndlar. k J ve olu derhal ld
rld, yal olan babas serbest brakld. k 1 nn teki olu ve babas M
s r a gidip F at m l er e sndlar. A t s z , tutsaklar arasnda bulunan
Kutal m oul l arm n durumunu, tbi olduu sultan Mel i k ah a bildirdi. te
yandan kardeleri ve amcaolunun tutsakln haber alan ve bu sralarda Ana
dol uda fetihler yapan Sl ey manah, gneye Sur i yeye inerek Humusa ka
dar geldi ve emr A t s z a bir ulak gnderip Tutsak kardeleri ve amcaolunu
kendisine gndermesini bildirdi. At s z ise ona gnderdii cevapta Durumu
sultan Mel i k a h a bildirdim, ondan gelecek buyruu ve talimat bekliyorum
diyerek S l ey man ah n isteini reddetti. Fakat ok gemeden sultann buy
ruunu alan emr At s z , tutsak Kutal m oul l ar n , Badat Sel ukl u asker va
lisi (i fi ne) A y t ek i n e gnderdi; o da onlar, bakent sfahana gnderip sultana
teslim etti.
Taberi yye savandan sonra emr A t s s%, kardei avl ile birlikte Hal eb
yrelerinde baz fetihler yaptktan sonra Fat m l eri n elinde bulunan Trabl usam
fethetti ve Sur ehrini de kuatt. O, Fat m valisinin, Trkmenl eri n ehre gire
rek getirdikleri mallar satp gerekli eyleri satmalmalar, fakat geceyi ehirde
geirmemeleri ve Fat m l er adna okunan i hutbesinin deitirilmemesi artla
rn kapsayan nerisini kabul ile ehri teslim ald. Esasen manen snn Badat
Abbas Hal i fel i i ne bal olmasna ramen emr At s z i hutbesini
kaldrn amay kabul etmesi, gerekten dikkate deer bir olaydr. Onun bu ant
l. mada, Suri ye ve Fi l i sti n Sel ukl u Devl eti nm snrlarn geniletmesi, zellikle
lkedeki ekonomik hayatn gelimesi amacn n plana alm olduu grlyor.
Tutuun Suriyeye atanmas sorunu
Byk Sel ukl u i mparatorl uu sultan Mel i k ah. Suri ye ve Fi l i sti nde impa
ratorlua tbi bir devlet kurarak byk fetih hareketlerine girien emr A t s z ,
vezir N i z a m l m l k n uygun bulmamasna ramen bu grevden alp yerine
kardei T c ddevl e T u t u u atamaya karar verdi. Bu konuda bilgi veren
biricik kaynamz Mi r tz - zaman adl eserde, bunun nedeni belirtilmemitir.
Fakat yukarda grld zere, emr k 1 birleen Kutal m oul l arm n,
SEL UK L U DE VL ETL E R TAR H
349
At s z karsnda baarl olamayarak yenilip tutsak alnmalar ve sonunda sfa
hana gnderilmelerinden sonra onlarn, At s z aleyhine sultan Mel i k ah ze
rinde olumsuz bir etki yapm olduklar ve dolaysyla sultann, A t s i z m
faaliyetlerini bamsz bir devlet kurma amacna balanmas dnceleriyle onu
grevden alma karar vermi olabilecei gibi, ayrca T u t u un da herhangi bir
ekilde saltanat iddiasnda bulunma imknn ortadan kaldrmay gznnde tut
mu olmas mmkndr. Sultann bu kararn haber almakta gecikmeyen At s z ,
ona gnderdii bir mektupta Ben, tek bama fethe altm bu lkede, sulta
nn itaatli bir nibi ve hdimiyim. Devam ettirmekte olduum bu fetihler dolay
syla sultandan imdiye dek herhangibir yardm istemedim. Fethettiim memle
ketlerde sultan adna hutbe okutuyor, yklendiim vergiyi dyor, ayrca elverdi
i lde hzineye, mal ve para gndermekten geri kalmyorum. Sultann benim
yerime T u t u u atama kararnda olduunu rendim. imdiye dein btn d
manlara kar baarlar kazanmken benim grevden uzaklatrlmam gerekti
ren ey nedir? Zengin bir lke ve kuvvetli bir orduya sahip olan M s r Fat m
Hal i fel i i ni n karsnda bulunuyorum. Esasen onlara kar daima hazrlkl bu
lunmak gereklidir demek suretiyle imparatorluk ynetiminde yrrlkte olan
tbi-metb statsne bal kaldn ve dolaysyla grevden almmasmn sebepsiz
olduunu belirtti. Gerekten sultan Mel i k ah, A t s z n olumlu ve hakl bul
duu mektubu zerine, vezir N i z a m l m l k n etkisiyle de olsa, onu grev
de brakm, ayrca ona, gnln almak iin zel giysilerden bir giysi, yine sultana
ait klh, at, kl ve kalkan gndermitir.
D mak n fethi
Emr At s z , Kuds, Taberi yye, Trabl usam, Sur, Akk gibi Fi l i sti n ve Suri
yeni n nemli ehirlerini fethetmek suretiyle Suri ye ve Fi l i sti n Sel ukl u Devl eti -
nin snrlarn geniletmiti. Bununla birlikte Suriyenin konum itibaryla nemli
durumda bulunan D mak (am)ta zayf da olsa hl Fat m hkimiyeti hkm
srmekte idi. Balangtan beri bu nemli kenti, devletin snrlar iine almay
planlatrm olan emr At s z, 1070/71 ylndan beri D mak srekli kuatma,
yrelerini kontrol ve denetim altnda tutuyordu. Bu sebeple Fat m yardm ala
mayan ehrin savunma gc zayflad, ekonomik dzeni bozulup yaam artlar
ciddi ekilde zorlat. Btn bu hususlar gznne alan At s z , Mays 1075de
ehri yeniden iddetle kuatp sktrd ise de bu kez de baarl olamad. Fakat
ok gemeden halk ve bir ksm askerlerin harekete gemeleri sonucunda vali M u -
a 11 grevden alnarak yerine K ez i n ddev l e nt i ar , valilik makamna
geirildi; ehirde, A t s z a kar geni savunma nlemleri alnd. Bununla bir
likte yeni vali, ehre kar emr At s z m uygulad ablukay kaldramad. D -
mak, yine eski skk ve zor durumuna gelmiti. zellikle yiyecek sknts,
ehirdeki yaam imknsz bir hale getirdi. te yandan ehrin bu durumunu ya
kndan izleyen At s z , derhal harekete geerek ehri yeniden kuatt (Mart/Ni
san 1076). Bununla birlikte ehrin hcumla alnp kan dklmesini istemeyen
350 AL SEV M-ERDOAN MER L
At s z , vali n t i a r a haber gndererek ehrin bar yoluyla teslimini is
tedi. Direnme ve savunmann imknsz olduunu gren vali, ehri ve kalesini A t -
s z a teslim etmek zorunda kald (Haziran/Temmuz 1076). ehir Ul u Cami i nde
cuma gn, Abbasi halifesi Muk t edi Bi emr i l l ahve sultan Mel i k ah adlar
na trenle hutbe okutuldu. Bylece Suriyenin bu nemli ehri de Suri ye ve Fi l i s
ti n Sel ukl u Devl eti snrlar iine alnm oldu. Devletin bakenti, Kuds'ten
D mak'a nakledildi. Emr At s z, birka yldan beri abluka altnda tuttuu ehrin
iinde bulunduu sknt ve sefaleti ortadan kaldrmak amacyla bir dizi nlem
ler ald. O, derhal komu il ve ilelerden ehre bol miktarda yiyecek maddeleri
getirttikten baka iftilere tohumluk dattrp Derhal ekime balamalarn
bildirdi. Ayrca ehir ve yrelerini, zellikle konak yerlerini tamir ettirdi. Byle
ce alnan bu nlemler sonunda, ehirde fiyatlar ucuzlad, dolaysyla halk refah
ve mutlulua kavumu oldu; dala nce ehirden gedeler, yeniden yurtlarna
dnmeye baladlar.
Msr seferi ve sonul ar
Emr At s z , 1071-76 yllar arasnda Askal an ve Yafa dnda, Sur i ye ve Fi
l i sti nin btn ehir ve kalelerini fethederek buralardaki Fat m hkimiyetine son
vermiti. Bu kez o, tbi olduu Byk Sel ukl u Devl eti 'nin fetih planlarna uy
gun olarak M s r ' da fethederek Fat m devletine son vermek istiyordu; bu ama
la asker hazrlklara balad. Bu sralarda I l deni z ol u adl bir Trk emri,
bir miktar asker ve hzinesiyle birlikte vezir B ed r l c ema l i nin izlemele
rinden kaarak A t s z a katld. At s z , hazrlad be-alt bin kiilik ordu
suyla 1076 ylnda M s r seferine kt. O, I l den i z ol u nun tavsiyesi zerine,
M s r snrndaki R f ehrini 50 gn sren bir kuatmadan sonra fethetmeyi ba
ard. Bununla birlikte bu sre iinde vezir B edr l c emal i savunma hazr
lklarm bitirme frsat bulmutu. Ayrca, bu arada At s z n ordusundan
kuvvetleriyle birlikte ayrlan Kel boul l ar kabilesi reisi Bedr , B edr l c ema
l i ye katld. Bundan baka k l nn babas ve bir olu da, Taberi yye sava
ndan sonra M s r'a kap snmlard. Ote yandan emr At s z , Ocak 1077de
M s r snrn geerek Kahi re yaknlarna gelip karargh kurdu. Bu srada B ed
r l c emal i , bin kiilik bir kuvvet gnderip Sel ukl u ordusuna bir baskn yap
trd ise de bunlar, baarl olamayp yenilgiye uradlar. Bunun zerine korku
ve endieye kaplan Kahi re halk, halifenin saraynn nnde toplanarak gsteri
lerde bulundular ve halifeden Acele nlemler alnmasn istediler. te yandan
halife Must ans r , vezir B edr l c emal i ve dier devlet ilerigelenleri, Fat
m ordusunun yenilgisi halinde, skender i ye'ye kama hazrlklarna balamlar
d. Bunu haber alan byk halk kitleleri, yeniden halifenin saraynn nnde
toplanp olaylar kardlar. Heyecan yattrmak amacyla, halife adna saraydan
yaplan aklamalarda Halifenin asla Kahi re'den ayrlmayaca, eski kitaplar
da, doudan gelen hi bir kavmin M s r' alamyacann yazl olduu, bu bakm
dan zaferin kesinlikle kazanlaca bildirildi. Bylece halk kitleleri yattrlmaya
alld. ok gemeden B edr l c emal i , Sudanl askerlerin de katld b
SELUK L U DE VL E TL E R TAR H
351
yk bir orduyla harekete geip A t s z n ordusuna kar sava dzeni ald. te
yandan At s z , bir sava meclisi toplayarak durumu, komutanlaryla mzakere
etti. Tecrbeli komutanlarn Askerlerin azl sebebiyle savaa girmeyip geri
ekilmesi hususundaki tavsiyelerine karlk gen kumandanlar, Savaa kesin
likle girilmesini iddetle savundular. Sonunda bu grn benimsenmesi zeri
ne, savaa karar verildi. ok gemeden say bakmndan stn Fat m ordusuyla
Kahi re yrelerinde sava balad. arpmalarn iddetle srd sralarda, k -
lnn babas ve olunun giriimleri sonucunda, Sel ukl u ordusundaki 700 Trk
men atls, Fat m l er tarafna geti. Saylar daha da azalan At s z n kuvvetleri
geri ekilmeye baladlar. Bu srada Kel boul l ar kabile reisi B e d r , saldrya geip
Sel ukl u ordughn atee verdi. Bylece A t s z n kuvvetlerinin sava dzeni
bozuldu ve aknlk iinde darmadan oldular. arpmalarda ok sayda Sel
ukl u askeri ldrld ve yanan ordughlarnda kalan arlklar da Fat m l er ta
rafndan yama edildi. Emr A t s z ve baz kumandanlar, ok az bir atl kuvvetiyle
glkle sava meydanndan ayrldlar.
Bozgundan sonra At s z ve dier Sel ukl u kumandanlar, kendilerine isyan
durumuna geen Gazze ve Reml e zerinden, bakent D maka geldiler (ubat
1077). ehir halk ve ilerigelenleri, kendilerini byk bir trenle karladlar ve
gemi olsun dileinde bulundular.
Kahi re yenilgisinden sonra Fi l i sti n ve Suriyenin birok ehir ve kalelerinde
ki Ar ap asll yksek asker ve mlk devlet yneticileri, A t s z a kar bakal-
drdlar; i hutbesi okutmaya balayarak yeniden M s r Fat m halifeliine tbi
olduklarn resmen iln ettiler. Bylece At s z n bu lkelerin fethi uruna ger
ekletirdii btn siyas ve asker abalar artk boa gitmi gibiydi. Suri ye ve
Fi l i sti n Sel ukl u Devl eti ni byk lde zaafiyete uratan bu olumsuz sonucun
en nemli sebebi, ksa bir srede, ok az bir asker kuvvetle fethedilen Suri ye
ve Fi l i sti nde, asker ve mlk bakmlardan tam anlamyla bir Sel ukl u hkimiye
tinin kurulamam olmasdr. imdi bu durum karsnda emr A t s z sanki
yeniden fethedilmesi veya itaat altna alnmas gereken Sur i ye ve Fi l i sti n lkeleri
beklemekte idi. Bu sebeple emr At s z , sultan Mel i k ah n emriyle kendisi
ne katlan bin Trkmen atlsyla da takviye ettii kuvvetleriyle derhal harekete
geerek Kuds isyanclarn elinden ald ve onlar ar bir ekilde cezalandrd.
Daha sonra Reml e, Ari , Ri f, Yafa, vs. ehirlerdeki isyanclar teslime zorlayarak
buralar da yeniden itaat altna almay baard. Bir sre sonra At s z, halife M u k -
tedi B i emr i l l ah ve sultan Mel i k ah a zel eliler gndererek M s r a
yeniden bir sefer dzenleyeceini bildirdi. Fakat te yandan sultan Mel i k
ah, At s z m Kahi re sava srasnda, ehit olduu zanniyle, bu sralarda Sel
ukl u Gence valisi bulunan kardei Tu t u u Sur i ye ve Fi l i sti n Sel ukl u
hkmdarlna atad. Bunu haber alan emr At s z , sultana gnderdii zel bir
mektupta Yaptm hangi olumsuz hareket ve davran sebebiyle T ut u, yeri
me atanmtr? Oysaki ben, sultann itaatli bir hdimi ve nibiyim; imparatorluk
hzinesine her yl dzenli olarak 30 bin altn gndermekteyim demitir. Bunun
352 AL SEV M-ERDOAN MER L
zerine sultan, Sur i yeye ynelmi olan T u t u a ikinci bir buyruk gndererek
At s z n ynetimindeki Sur i ye ve Fi l i sti n topraklarna girmemesini, ancak
Hal eb ve yrelerinde faaliyetlerde bulunmasn bildirdi.
Atszdn sonu
Vezir B ed r l c emal i nin byk abalaryla buhranl gnlerini geride b
rakan Fat m devleti, eski lkeleri olan Fi l i sti n ve Sur i yeyi geri alma giriimle
rinde bulundular. Fat m ordu komutan Nasr ddevl e, 1077/78 ylnda,
harekete geerek D maka baarsz bir kuatma hareketinde bulundu. Aa yu
kar iki yl sonra (Ekim 1079), yine N asr d dev l e nin kumandasnda, iinde
Arap, Trkmen ve Ber ber kabilelerinin yer ald byk bir Fat m ordusu, Fi
l i sti ni istila ve igal ettikten sonra bakent D mak da iddetle kuatmaya bala
d. Emr At s z , kalabalk Fat m ordusu karsnda ehri savunmada glk e
kiyordu. Bu sebeple o, bu sralarda Hal ebi kuatmakta olan T u t u a haber gn
dererek acele yardm isteinde bulundu ve ayrca ehri kendisine teslim
edeceini bildirdi. Bunun zerine T ut u, derhal kuvvetleriyle birlikte D maka
yneldi. T u t u un bu yardm harekt sonucunda Fat m ordusu, kuatmay b
rakp M s r a ekilmek zorunda kald. Bir sre sonra T ut u, ehir yaknlarn
daki Azr ayrlnda kendisini karlayan A t s z la birlikte D maka geldi. Fakat
ok gemeden T u t u u yardma ardna piman olduu anlalan At s z ,
ehri ona teslim etmemek iin baz gizli faaliyetlerde bulundu. Bunu ortaya ka
ran T ut u, At s z ve kardeini tutuklatt, bir sre sonra da onu, yaynn kiri
iyle bodurmak suretiyle ldrtt.
Suri ye ve Fi l i sti ni n byk bir blmn fetheden ve bu baarlar sebebiyle
Mel i kl muazzam lkabn alan At s z , Sel ukl u mpar ator l uunun byk, de
erli ve tecrbeli emrler indendi. O, Sel ukl u ailesinin mensup olduu Ouzl ar n
K n k boyundan idi, bu sebeple hanedan mensuplarnn idamnda uygulanan yn
tem uyarnca, yaynn kiriiyle bodurulmak suretiyle ldrlmtr. Melik A t
s z, ynetimi altndaki memleketler halkna daima dil davranm, ar vergileri
azaltm veya kaldrtm, geni imar faaliyetlerinde bulunmu, halkn refah ve mut
luluu uruna byk aba sarfetmitir. ldkten sonra alan hzinesinde, ok
deerli talar, inciler, 10 bin altm ve zerinde 200 altn ilemeli bir eerin bulun
duu tespit edilmitir.
K uzey - Suriye olayl ar
Emr A t s z ' n Suri ye ve Fi l i sti nde giritii fetih hareketleri srasnda
(1075/76), Kuzey - Sur i yeye Anadol udan Ah met ah adl bir Trkmen beyinin
ynetiminde, yeni bir Trkmen kitlesinin gelmi olduunu gryoruz. A h met
ah, Bi zans hkimiyetindeki Anadol uda B ek i ol u A f i n , Dem-
l e ( Di l ma) ol u Mehmet , Sandak , Duduol u vs. gibi Trkmen
beyleriyle birlikte fetihlerde bulunduu sralarda, buyruu altndaki bin Trk
men atlsyla birlikte Hal ebe geldi. Bu sralardaki Hal eb Mi r das emri Nasr
SELUKL U DE VL ETL E R TAR H 353
ile ibirlii konusunda anlaan Ah met ah , Hal eb dndaki Hz r Sl eyman
semtine gelip kondu. A h met a h n kendisiyle ibirliini ve zellikle asker ba
kmdan yardmn salayan Nasr , gerek Hal eb iin tehlikeli olan Bi zansl larla,
gerekse Hal eb Mi r das tahtn elegeirmeye alan Ki l poul l ar kabilesinin teki
taht iddiaclarna kar daha kuvvetli bir duruma gelmi oldu. Bunun bir sonucu
olarak o, Ahmet ah ile birlikte, 1068 ylnda, Bi zans imparatoru R oma
nos Di ogenes tarafndan alnan Hal ebe bal Menbi c zerine yryp ku
att. iddetle srdrlen bu kuatma karsnda ehir valisi, direnii brakp ehir
ve kalesini teslim etmek zorunda kald (Eyll/Ekim 1075). Ote yandan emr A t
s z, beraberinde kardei avl olduu halde, kuvvetleriyle birlikte hkimiye
tini Kuzey - Sur i yede de kabul ettirmek amacyla, Hal ebi n gney yrelerine dek
ulap Asi rma kysnda konaklad. A t s z , bu blgede birtakm aknlarda bu
lunduktan sonra Mi r dasoul l ar emirlii topraklarna ait olan Rafeni yyeyi igal
edip kardei a v 11 ya verdi; yine bu blgede, daha birok yerlere atl kuvvet
ler gndererek aknlar yaptrd. Bunun zerine Hal eb emri N a s r , bu akmla-
rn durdurulmas hususunda A t s z a ulaklar gnderdiyse de A t s z , ona Babas
emr Ma h mu t un brakt hzinenin bir ksmn kendisine gndermesini ve
Hal ebin teslimini bildirdi. Karlkl gnderilen ulaklar araclyla yaplan an
lama uyarnca At s z , N a s r dan 15 bin altn aldktan sonra buradan ayrld
ve Kuzey - Sur i yeye hkim olma amacn gerekletirme iini kardeine brakt.
Bunun zerine avl , komu yrelere aknlarda bulundu, hatt harektn Ha
l ebi n gney yrelerine dein uzatt. te yandan emir Nasr , Hal eb emirliine
bal yrelere kar av l nin giritii b aknlar durdurmak iin A h met
ah kumandasnda bir miktar asker gnderdi. Hama yaknlarna dek gelen A h
met ah, avl kuvvetleriyle yapt atmada yenilgiye urad, bozulan
askerleri de yama edildi. Daha sonra yeniden toplanp harekete geen A h met
ah, avl ile yapt ikinci arpmada, onu bu kez, yenilgiye uratt, 300den
fazla tutsak alarak bunlar yaya ve bal olarak Hal ebe gnderdi. te yandan boz
guna urayan avl , kardei emr A t s z m yanna gitti. Bylece A t s z n
gerek bizzat kendisi, gerekse kardei araclyla Sel ukl u I mpar ator l uuna tbi
olmasna ramen Hal eb Mi r dasoul l ar emirlii topraklarna da hkim olma yo
lundaki giriimleri baarszlkla sona erdi.
Daha nceki Hal eb Mi r dasoul l ar emirleri, gerek taht iddiasnda bulunan
rakip emirlere, gerekse zaman zaman kendilerini tehdit eden Bi zans ve M s r Fa-
t m l er i gibi gl dmanlara kar, varlklarn koruma amacyla, yardmlarna
bavurarak ibirlii yaptklar Tr kmenl er den geni lde faydalanmakta idiler.
Bununla birlikte Mi r das emirleri, bu Trkmenl eri n, kendilerine kar herhangi-
bir harekta girime ihtimalinden devaml olarak ekindikleri ve kuku duyduk
lar iin, siyas ve asker bakmdan skk durumlardan kurtulur kurtulmaz onlar
eitli yollarla bertaraf etmeye kalkmlardr. Ayn ekilde emr Nasr da A h
met a h ve Trkmenl eri ni bertaraf etme giriiminde bulundu. yleki: Emr
Nasr , Ramazan Bayramnda (Nisan/Mays 1076), A h met ah yakalatp Ha
l eb kalesine hapsettirdi ve o gn ikindiye dein iip elendi. Fakat ok gemeden
354 AL SEV M-ERDOAN MER L
N a s r , bu kez basz kalan Trkmenl ere, Ar ap askerlerini saldrtarak onlar ya
malatt ve zellikle Trkmen kadnlarna irkin muameleler yaptrd. Fakat bu
baskn srasnda Nasr , bir Trkmen askerinin att okla boynundan ar bir e
kilde yaraland ve ok gemeden de orada can verdi (Mays 1076). Ote yandan
beylerinin hapsedildiini renen Trkmenl er, kente yaylarak geni apta ya
malara baladlar ve Hapiste bulunan beylerinin salverilmesini istediler. Bu
arada emr N a s r n Tr kmenl er tarafndan ldrldn haber alan kale ku
mandan Ye r d ve emirliin ilerigelen baz yneticileri, N a s r n kardei S -
b k a ulaklar gnderip Hal eb tahtna oturmak zere, kente gelmesini
bildirdiler. ok gemeden Hal ebe getirilip gizlice kaleye kartlan S b k n
Hal eb emri olduu halka iln edildi. Btn ehre yaylan Trkmenl eri n daha
tehlikeli hareketlere girimelerini nlemek amacyla, ehir ilerigelenlerinin yeni
emre Kalede tutsak bulunan A h met a h derhal salvermesini tavsiye et
meleri zerine S b k , onu hapisten kartt ve ona, hilatlerle birlikte bin altn
verdikten baka, her ay 30 bin altn maa tahsis etti. Bylece tutsaklktan kurtu
lan A h met a h n, Tr kmenl eri n arasna gidip onlar yattrmas zerine, ka
rklklar sona erdi ve kent, yeniden skuna kavutu. Emr Sab k , kardei
N a s r n kbetine uramamak iin Ah met ah ve Tr kmenl eri ne iyi davra
nlarda bulundu, onlara eitli yardmlar yapt, hatt onlar, kendi z kabilesi
Ki l poul l ar ndan daha ye tuttu.
Emr S b k m Hal eb Mi r das tahtna gemesine taraftar olmayan Ki l po-
ullar kabilesi, S b k n teki kardei Ye s s a b ile birleerek onu, Hal ebi ele-
geirmesi iin kkrttlar. ok gemeden skk bir duruma den S b k , der
hal A h met ah yardma ararak durumu onunla mzakere etti. Anlama
ile biten bu mzakerelerden sonra Ah met ah , daha ok asker salamak ama
cyla, Anadol uya giden yol zerinde, 500 atls bulunan Trkmen beyi Deml e-
ol u Meh met e bir ulak yollayp, S b k a yardma gelmesini salamay
baard (Haziran 1076 ortalar). Bylece hizmetinde bulunan A h met a h tan
baka, Deml e ol u Meh met in de yardmn gerekletiren S b k , ka
labalk Ki l poul l ar kabilesinin geni apta destek ve yardmn salayan ve Ha
l eb blgesine girerek kentin gney-batsnda konaklayan Ve s s a b a kar harekete
geti (Temmuz 1076 ortalar). Ahmet ah ve Deml e ol u Mehmet kuman
dasndaki Tr kmenl eri n iddetle saldrlar karsnda Ve s s a b m ynettii Ki -
l poul l ar kuvvetleri, daha atmalara girmeden btn arlklarn brakp
bozgun halinde ekilmek zorunda kaldlar. Daha sonra Deml e ol u Meh
met Anadol uya, Ah met ah ise tutsak ve ganimetlerle birlikte Hal ebe dn
dler. Bylece emr S b k da teki Mi r das emirleri gibi, Trkmen kuvvetlerinin
destek ve yardmlaryla Hal ebi almay planlayan ok gl rakibine kar baar
kazanarak tahtn gvence altnda tutabildi.
Bu yenilgi zerine Ve s s a b, beraberindeki yaknlaryla sfahana gidip sul
tan Mel i k ah n katna karak iine dtkleri kt durumdan yaknd ve
S b k a kar kendilerine yardmda bulunmasn ve bu kt di : umdan kendi
SELUK L U DE VL ETL E R TAR H
355
lerini kurtarmasn diledi, imparatorluun tbilerinden olan S b k n bu dav
ranlarn ho karlamayan sultan, Vessab sevindiren vaadlerde bulunduktan
sonra onlara Sur i yede birtakm dirlikler verdi.
Yukarda anlatlan olaylardan ksa bir sre sonra Deml e ol u Meh
met , A h met ah arlamak zere, yanna davet etti. Birka yakn adamyla
D eml e o l u nun davetine giden Ah met ah , onuruna verilen len sra
snda, Mehmet B ey in buyruu zerine, yakalanp tutsak alnd. Bunu ha
ber alan emr S b k , derhal harekete geerek 10 bin altn ve 20 at karlnda,
A h met ah n tutsaklktan kurtularak Hal ebe geri dnmesini salad (Temmuz
1076). Bylece Hal ebe dnen Ah met ah , emr S b k m kendisini tutsak
lktan kurtarmasna karlk olmak zere, 1077 yl balarnda, Trkmen ve Ha
l eb emirliine bal kuvvetlerle Bi zans ynetimindeki Antakya yrelerine birtakm
aknlara girierek ehri kuatp sktrd. Bu sebeple kent iinde yiyecek sknt
s bagsterdi. Bu skntl duruma son vermek amacyla, Antakyal l arm Ahmet -
a h ile grmeleri olumlu bir sonuca baland; yaplan anlama gereince 5 bin
altn karlnda Ah met ah , kuatmay kaldrarak kuvvetleriyle birlikte Ha
l ebe dnd.
T u t u un sultan Mel i k ah tarafndan Sur i yeye atanmas ve dolaysyla
Hal eb blgesine ynelmesi zerine, Hal eb dnda Tr kmenl eri yl e birlikte otur
makta olan Ah met ah , kenti T u t u a kar savunma konusunda emr S -
b k ile anlamaya vard; bunu uygulamak amacyla o, Trkmenl eri n mal, kadn
ve ocuklarn, daha gneydeki Ci sr kalesine yerletirdi. Bylece onlarn mal ve
ailelerini gvence altna alan Ah met ah , yeniden Hal ebe dnp savunma ha
zrlklarna koyuldu. ok gemeden T ut u, sultan Mel i k ah n buyruu ile
kendisine yardmc olan kuvvetlerle 1078/79. ylnda, ikinci kez, Kuzey - Sur i yeye
gelerek emr Sb k ve A h met ah n savunduu Hal ebi kuatmaya balad.
Ah met ah , bu kuatma srasnda, Hal eb t en karak Tu t u un askerlerine
saldrp onlara ait baz adrlar yama etti. Fakat o, bu arpmalarn birinde,
bir mzrak darbesiyle ldrld.
TACDDEVLE TUTU DEVR
III.
Atanmas ve devl ete hkim olmas
Daha nce de deinildii zere, sultan Mel i k ah, A t s z m Kahi re sava
nda ld kansyla, Gence Sel ukl u valisi T ac ddevl e T u t u u, Y
netimi ele alp fetihleri tamamlamas iin Sur i yeye atam, ayrca ona Sel ukl u
fetih plnlar uyarnca, M s r ve Mar bm da fethedilmesi grevini vermiti
(1077/78). Ayrca sultan, deerli Sel ukl u emirlerinden Af i n, Sandak, Dem-
l eol u Mehmet , Duduol u, Ser henk ol u, T r k man ve A y t e -
k i n ile daha baz Tr kmen emirlerine ve Sel ukl u vasal Musul emri
er ef ddevl e M s l i m e Kuvvetleriyle birlikte T u t u un buyruu al
tna girmelerini bildirmiti. Sultann Suri yeye atama buyruunu alan T ut u,
derhal Gence'den ayrlp Sur i yeye yneldi. Fakat o, Di yar bak r yrelerine geldi
i zamat A t s z m Kahi re bozgunu srasnda ldrlmediini haber alnca der
hal durumu sultan Mel i k ah a bildirdi. Bunun zerine sultan, ikinci bir emirle,
Kuzey - Suriyenin de ynetimini Trkl eti rmek amacyla T u t u u bu blge h
kimliine atad. Sultann bu ikinci buyruunu alan T ut u, Kuzey -Sur i yeye ge
lerek blgenin nemli kalelerinden birine sahip olan Menbi c elegeirdi. Daha
sonra da hizmetine giren emr M s 1i m ile birlikte Mi r das emri S b k m y
netimindeki Hal ebi n kendisine teslimini istedi, kabul edilmemesi zerine ehri
kuatmaya balad (1078). Fakat beraberindeki M s 1i m in rkta S b k a kar
ciddi ekilde savamamas ve hatt onunla gizlice T ut u aleyhine iliki kurmas
sebebiyle Hal eb, ay kuatld halde alnamad. Onun kendisine kar bu giri
imlerini tespit eden T ut u , onu hizmetinden kovdu. Bunun zerine Msl i m,
kuvvetleriyle birlikte Musul a gitmek amacyla Sel ukl u ordusundan ayrld. Bu
arada o, beraberindeki yiyecek ve sava aletlerini Hal ebe S b k a gndermek
ten geri kalmad. Ayrca M sl i m, T u t u u ordusunda yer alan dier Arap
kuvvetlerinin de S b k tarafna gemelerini saladktan baka, T u t u tak
viye birlikleri ve silh getirmekte olan T r k man B ey i Arapl ar a yamalatt.
Bylece M s 1i m in ihaneti sebebiyle kuvvetleri azalan ve dolaysyla Hal ebi
elegeiremiyen T ut u, beraberindeki kuvvetlerle Hal eb kuatmasn brakp Di
yar bak r yrelerine geldi. Bu arada Msl i m, T u t u a kar Di yarbak r Mer -
SELUKLU DEVL ETL E R TAR H
357
vanoul l ar emirleriyle de ibirlii ve ittifak yapt. Bunun zerine T ut u, durumu
derhal Mel i k a h a bildirdi. ok gemeden sultan, T u t u un yannda bulu
nan emr Ay te k i n i huzuruna artarak gelien olaylar ve M sl i m in
tutumu hakknda bilgi ald (1078/79). Bylece T ut u un Kuzey - Suriyedeki
bu ilk harekt baarszlkla sona ermi oldu. Fakat bununla beraber o, k Di
yar bak r yrelerinde geirdikten sonra ilkbaharda yeniden Kuzey - Sur i yeye y
neldi. Fakat bu kez o, harekt plnn deitirerek dorudan doruya Hal eb zerine
yryp blgedeki kalelere kar asker harekta balad; ok gemeden de Men-
bi ce yeniden hkim olduktan sonra Fya, Deyr, Buza, Azz ve Ci br i n Kr ast-
ya kalelerini elegeirip buralara muhafzlar yerletirdi. Bu arada kendisine kar
kan baz Ki l apoul l ar kabile kuvvetleriyle de savat. Daha sonra T ut u, ikinci
kez Hal ebi kuatmaya balad. Fakat bu srada, Fat m l er karsnda skk du
ruma den A t s z m ars zerine, kuatmay brakp beraberinde nl Trk
men emri Af i n olduu halde, D maka hareket etti. ok gemeden D maka
giren T ut u, daha nce grld zere, At s z ldrmek suretiyle ortadan
kaldrdktan sonra, bata D mak olmak zere, onun hkim olduu btn Suri ye
ve Fi l i sti n ehir ve kalelerine kolayca sahip oldu (1079). Dmafctaki devlet hzi
nesine de elkoyan T ut u, A t s z n kale ve burlardaki askerlerinin yerine ken
di muhafz birliklerini yerletirdi. Daha sonra o, sefil ve perian bir hale gelmi
bulunan D mak halkna sonderecede dil davrand, ehir ve yrelerinde imar
faaliyetlerinde bulundu, yol ve konak yerlerinin gvenliini salad, dolaysyla
ticaret kervanlarn ilerlie kavuturdu, ayrca ehir yrelerindeki tarlalarda ekim
yaplmasn salad. Bylece ehirde normal yaamn salanmas zerine, ehir
den gedenler yeniden gelip ehre yerlemeye baladlar. ok gemeden T ut u,
bir miktar kuvvet gndererek Fi l i sti ni n merkez durumundaki Kuds de At -
s z m niblerinden teslim ald; bundan baka Fi l i sti ni n teki kent ve kaleleri
de T u t u a tbi oldular. Bylece nce K ur l u B ey in Fi l i sti nde kurduu k
k Trkmen Beyl i i , daha sonra da enr A t s z n Suri ye ve Fi l i sti n kent ve
kalelerini fethetmek suretiyle, snrlarn genilettii Sur i ye ve Fi l i sti n Sel ukl u
Devl eti , bu kes, Sel ukl u hanedanna mensup olan T u t u un hkimiyetine ge
mi ve bylece devlet ynetimi el deitirmi oldu.
Bi r i l l i fak gi rii mi
Suri ye ve Fi l i sti n Sel ukl u Devl eti , Byk Sel ukl u i mpar ator l uu nun vasa-
l durumunda idi. Devletin kurucusu At s z , vasallk statsnde herhangi bir
sorun karmad. Fakat sultan Mel i k a h m lmne (1092) kadar mel i k n-
vann kullanan T u t u un 1085 ylnda, hizmetinde bulunan Ar t uk ve vasal
Musul emri M s 1i m le bir ittifak yaptn gryoruz. Bu ittifak antlamasna
gre mttefikler, snn Badat Abbas Hal i fel i i yl e ilikilerini kesip, i M s r Fa
t m Hal i fel i i ne balanacaklard. Bununla birlikte bu antlamann uygulama saf
hasna ulaamam olmasna ramen, o devir Trk - I sl m l emi iin gerekten
ilgin bir durum gstermiti. Buna gre, tbi bulunduu Byk Sel ukl u Devl eti
358 AL SEV M-ERDOAN MER L
ne kar T ut u, i M s r Fat m Hal i fel i i ne bal yeni oluturulan siyas bir
kuruluun Byk Sul tan olma kararn vermi oluyordu. Btn bu giriim ve ant
lamalara ramen T ut u, hibir zaman tbi bulunduu Byk Sel ukl u Devl e
ti ne kar herhangibir asker harekt dzenlemedi ve dolaysyla sultan
Mel i k ah a olan vasallk statsn bozmad. Esasen bu ittifak, kurucularn
dan M sl i m in Sl eymanah tarafndan bozguna uratlmas ve ldrl
mesiyle kendiliinden dalp gitmiti.
Tutu-Melim mcadel esi
T u t u un kuatmay brakp D maka A t s z a yardma gitmesini frsat
bilen Hal eh ilerigelenleri, Musul valisi M s l i me zel ulaklar gnderip ehri
kendisine teslim edeceklerini bildirdiler. Ayrca ehrin T ut u tarafndan ele-
geirilebilecei ihtimalini dnen emr Sb k da M sl i m e bir mektup gn
dererek T u t u a kar birleme nerisinde bulunduktan baka ona Hama,
Maarr etnnman ve Kefertab ehir ve kalelerini vereceini bildirdi. Bununla
birlikte tbi olduu sultan M e 1i k a h m izni olmadan Hal ebi ynetimine al
maya cesaret edemeyen ve sultann halas Saf i ye H a t u n la da evli bulunan
Msl i m, olunu sfahana gnderdi ve Sel ukl u Devl eti hzinesine yllk 300
bin altn deme karlnda Hal eb ynetimini almay baard. ok gemeden
Msl i m, kuvvetleriyle birlikte Hal eb nlerine geldi (Haziran 1080) ve ehrin
teslimini istedi. ehir ilerigelenlerinin iddetle taraftar olmasna ramen emr
Sb k , Hal ebi ona teslime yanamad. Fakat bir sre sonra Hal eb reisi, M s
l i m le yapt antlama sonucunda, ehir kaplarn aarak M s 1i m in Hal ebe
girmesini salad. Bununla birlikte emr Sab k , ikaleye ekilip M s l i m e
kar direnmeye balad. Fakat ok gemeden S b k la yaplan mzakere ve an
lama zerine ikale de M s l i m e teslim edildi (Ekim 1080). Bylece 1060 y
lndan beri Hal eb ve yrelerine hkim olan Mi rdasoul l ar nm ynetimi sona ermi
oldu. Ayrca Hal eb yrelerindeki stratejik bakmdan nemli olan kale ve mstah
kem yerleri de elegeiren M sl i m, giritii btn bu siyas ve asker faaliyetle
ri, tbi olduu sultan Mel i k ah a bildirdi. Bylece Msl i m, Kuzey - I r aktan
baka Kuzey - Sur i yeye de hkim olmak suretiyle, hkmranlk alanlarn geni
letmi, dolaysyla Orta - Suri ye ve Fi l i sti ne hkim bulunan T t u un, tbi ol
duu Byk Sel ukl u Devl eti yl e olan ilikisini keser bir duruma gelmi oldu. Bu
sonula M sl i m in, T u t u un Suri ye ve Fi l i sti ndeki Trk hkimiyeti yerine,
Arap olan kendisinin tek bana hkmran olma plnlarn uygulamaya balad
n grmekteyiz.
Bylece Hal eb ve yrelerine hkim olan Msl i m in, btn Suri ye ve Fi l i s
ti ne de hkim olma amacyla gnderdii kuvvetler, Munki zoul l ar nm elinde bu
lunan eyzeri kuattktan baka, bu aileye ait Esfuna kalesini de elegeirdi (Haziran
1082). Fakat bir sre sonra Munki zoul l ar , M sl i m e vergi demek suretiyle
kuatmay kaldrtmay baardlar. Daha sonra M sl i m, H al ef bi n Ml -
i b in ynetimindeki Humusu kuatp elegeirdi. Fakat ikalede direnen H al ef -
SELUKL U DEVL ETL E R TAR H 359
in yardm istemesi zerine T ut u, onu savunma amacyla, kuvvetleriyle birlikte
M sl i m e kar harekete geti. Bunun zerine T u t u la atmaya cesaret ede
meyen M sl i m, Humustan ayrlmak zorunda kald. Humus harektndan son
ra M s 1i m , Hal eb yrelerindeki baz kalelerde oturan Trkmenl ere kar asker
harekta balayarak onlar buralardan kartp, kendisine ait kalelere gndere
rek hapse attrd. Bundan baka o, bu sralarda Mi r das, Ki l b ve Nmeyroul l ar
kabilelerine ait olan Suru, Azz, Esari b vs. kaleleri de igal ile buralara kendi
askerlerini yerletirdi.
M s 1i m in ynetimleri altndaki kent ve kaleleri elegeirmesi veya onlar
bask altna almas zerine, bura emirleri Yessab, ebi b, H al ef , Mun-
ki z veMansur , T u t u a bavurarak M s l i m e kar hizmetine girme
ye hazr olduklarm bildirdikten baka, onu Hal ebe yrmeye de tevik ettiler.
Esasen Hal eb ve yrelerini elegeirmek isteyen T ut u, onlarn bu arsna uyarak
derhal kuvvetleriyle harekete geip nce Antakya, daha sonra da Hal eb yreleri
ne iddetli aknlar yapt. zellikle beraberinde yer alan nl Sel ukl u emri A r
tuk Bey, blgeyi tamamen denetim ve kontrol altna ald ve M sl i m in
gnderdii kuvvetleri bozguna uratp ekilmek zorunda brakt. Bunun zerine,
T u t u un M s 1i m in ynetim alanndaki Kuzey -Suri ye harektn izleyen sul
tan Mel i k ah , ona Harektna son verip D maka ekilmesini, A r
tuk B e y e de Dorudan doruya sfahana katna gelmesini emretti. Bu emir
zerine T ut u, derhal D maka dnd, Ar t uk Bey de sfahana sultana git
mek zere, T u t u tan ayrld. Ote yandan M sl i m, T u t u un ynetimin
deki Hal ebe kar giritii asker harekta karlk olmak zere, byk asker
hazrlklar yaptktan sonra kalabalk bir orduyla Sur i ye ve Fi l i sti n Sel ukl u Dev
l eti nin bakenti D mak zerine yrd. Bu arada o, ehri elegeirmek iin, B
yk Sel ukl u Devl eti vasal olmasna ramen, M s r Fat m Devl eti nden de yardm
isteinde bulundu. Bu sralarda Antakya yrelerinde harektta bulunan T u
tu, M sl i m den nce, sratle D maka dnp savunma hazrlklar yapt.
M sl i m, Haziran 1083de D mak kuatmaya balad. Yaplan arpmalarda
M sl i m, baarl olmad gibi, T u t u un kuvvetleri, ehirden kp M s
l i m in askerlerine kar saldrlarda bulunmakta idiler. Bylece baarl olma
yan ve bekledii Fat m yardmn da alamayan M sl i m, arpmalarda ar
kayplar verdi. Bu arada o, ynetimi altndaki Har r anda, kendisine kar ayak
lanma balad haberini alr almaz derhal kuatmay brakp Suriye ln ok
g artlar altnda, batan baa geerek Har r ana ulat. Bylece Msl i m, b
tn Suri ye ve Fi l i sti ne hkim olma plnlarn uygulama imknn bulamam oldu.
SLEYMANAHTN KUZEY-SURYE SEFER
Suri ye ve Fi l i sti ne hkim olan T u t u ile bakenti Musul olmak zere, Kuzey
- I r ak ve Kuzey - Sur i yeyi iine alp genilemekte olan Arap emrliinin hkm
dar Msl i m arasnda, siyas ve asker ekime ve mcadelelerinin iddetle de
360
AL SEV M-ERDOAN MER L
vam etmekte olduu 1084 ylnda, Tr ki ye Sel ukl u devleti hkmdar S 1e y -
man ah n Antakyaya yneldiini gryoruz. Sel ukl u - Bi zans mcadeleleri
nin zirvesini oluturan Mal azgi r t savan izleyen yllarda, Bi zansl a ilikisi kesil
mi bir duruma den Antakya ehri, Er meni asll Bi zans generali
F i l ar et os ( P h i l a r et os) un ynetiminde bulunuyordu. Fakat o, Trk fe
tihleri sebebiyle Anadol uda Bi zans hkimiyetinin kmekte olmasndan faydala
narak, Ur fa-Mara arasndaki yerleri elegeirip bamsz bir prenslik kurmaya
alyordu. Bu amacn gerekletirmek iin de Sel ukl u ve Bi zans devletlerine
tbi grnme siyasetini uyguluyordu. Bununla birlikte F i l ar et os, bata An
takya olmak zere, ynetimi altnda tuttuu ehirlerdeki halka ve askerlere ok
kt davranmakta ve onlara iddetli bask ve zulmler yapmakta idi, hatt kendi
sine kar kan olu B ar s ama y bile hapse atmaktan geri kalmad. F i l ar e
t os un Ur faya gitmesinden faydalanan Antakya asker valisi ( hne) Trk asll
olmas muhtemel olan smai l , B ar sama y derhal hapisten kartp, onun
la babasna kar ibirlii yaparak ehri, Trki ye Sel ukl u hkmdar S 1e y -
m a n a h a teslim etmek zere,. onu Antakya ya davet ettiler. Bunun zerine
Sl eymanah, yerine emr E bu l k a s m brakp 300 atl ile sratle ba
kent zni kten Antakyaya hareket etti. O, ehre hkim olmak isteyen Suri ye ve
Fi l i sti n Sel ukl u hkmdar T ut u ile, kentten her yl Byk Sel ukl u Devl eti
adna vergi almakta olan Musul emri M sl i m in, kendisinin gelmekte olduu
haberini alabilecekleri ve ehre herhangi bir asker harekta giriebilecekleri ih
timalini dnerek, geceleri srekli hareket, gndzleri de vadilerde konaklamak
suretiyle kuzey - batdan gney - douya btn Anadol uyu oniki gecede geip,
Antakya yrelerine geldi. ok gemeden Antakya nlerine erien S l ey man
ah, vali smai l ve B ar sama ile ibirlii sonucunda, bu srada, atl kuvvet
leriyle kendisine katlan Men c ek ol u adl bir Trkmen beyi ile birlikte eh
rin Fri s Kap s ndan girmek suretiyle, 12 Aralk 1084de ehri, 12 Ocak 1085de
de bir sre direnen kaleyi elegeirdi. Bylece ehre hkim olan Sl eymanah,
halka hi dokunmayarak aman verdi ve alnan btn tutsaklar karlksz olarak
salverdi. Trk askerlerine "H ri sti yan halka iyi davranmalar, onlardan cretsiz
hi bir ey almamalar, evlerine girmemeleri ve kzlaryla evlenmemeleri hu
suslarnda bir buyruk kard ve halka sonderecede iyi muamelelerde bulundu.
Daha sonra o, ehirdeki Kawasyana kilisesini camiye evirtti ve 17 Aralk 1084
Cuma gn, 110 mezzin tarafndan okunan ezandan sonra ok kalabalk bir ce
maatla Cuma namaz klnd. Sl ey manah, elegeirilen btn ganimetlerin
Dar kartmayp ucuz fiyatla da olsa ehir iinde satlmasn emretti. Ayrca
H r i sti yan halkn dilei zerine, ehirde, Mer yemana ve Azi zcerci s adlarnda iki
kilise inasma izin verdi. ehir iinde birtakm imar faaliyetlerinde de bulunan
Sl eymanah, ortaalar H r i sti yan leminin en kutsal kentlerinden saylan
Antakyan n fethini, zel bir eli heyetiyle, tbi olduu sultan Mel i k ah a ar-
zetti. Buna sonderecede sevinen sultan, bakent sfahanda fethi kutl ama treni
yaptrd ve mj de davul l ar vurdurdu. Ayrca devrin nl airi Mu h a m
med E bi ver d (lm: 1113), bu fetih dolaysyla bir kaside kaleme ald. S -
SEL UK L U DE VL ETL E R TAR H 361
l eymanah, Antakyan n fethinden sonra buraya bal Bagr as, Sveydi ye,
Samanda , skender un, Der besak, Artah, Hr i m, Tel bai r, Gazi antep y.s. kent
ve kaleleri birer birer fethetti. Yine 1085 yl iinde, kendisine bal emirlerden
B u 1d a c , El bi stan, Gksn, Mar a, Behi sni , Rban vs. gibi ehir ve kaleleri
fethile, Tr ki ye Sel ukl u Devl eti snrlar iine ald (Bu konuda ayrnt iinde bk.
Tr ki ye Sel ukl u Devl eti ).
Mslim i l e sava
Sl ey manah m Antakyay fethile Hal eb kaplarna dayanmas, zellikle,
btn Mezopotamyadan baka Hal ebi ynetimi altna almak suretiyle, Kuzey -
I r ak ve Kuzey - Suriyede tek bana hkimiyet kuran ve Byk Sel ukl u Devl eti
adna yllk vergi ald Antakyaya sahip olma emeli besleyen Musul emri M s
l i m i harekete geirdi. S l ey man ah , daha nceki ehir hkimi F i 1a r e -
t os tan almakta olduu yllk vergiyi, bu kez, ehre hkim olduu iin kendisinden
talep ile, Aksi takdirde sultana isyan etmi olacan bildiren M sl i m e Sul
tana itaat etmek ve dolaysyla hkim olduum memleketlerde adna hutbe oku
tup para bastrmak, benim biricik iarmdr. Ben, Antakya ve dier kffar
memleketlerini, ancak onun varl yznden, T a n r mn benim elimle fethet
tirmi olduunu, kendisine bildirdim. Benden istediin vergiye gelince, daha n
ceki Antakya hkimi kfir idi, bu sebeple kendisi ve adamlar iin bavergi si (ci zye)
veriyor ve bylece kendilerini I sl m cihadndan koruyorlard. Halbuki imdi, e
hir hkimi olan ben, ok kr Msl man m ve T an r nin ci had buyruunu
yerine getirmekteyim. Antakya artk Msl manl ar n eline gemitir. Ben, bir Ms
l man olarak sana nasl baver gi si derim eklinde bir cevap gnderdi. Bylece
Sl eymanah ile Msl i m arasnda iddetli bir gerginlik bagsterdi. Esa
sen M s 1i m in sert tutumu ve davranlar sebebiyle, ona ait bir ksm askerler
ve kalabalk Ar ap Ki l poul l ar kabilesi kuvvetleri, S l ey man ah a katld
lar. Bylece M sl i m, asker bakmdan olduka zayf bir duruma dt. Bu se
beple her yl 30 bin altn almakta olduu Antakyay fetheden, dolaysyla ynetimi
altna geen Hal eb kaplarna dayanan Sl eymanah ile tek bana mcade
leye giriemeyeceini anlayan M sl i m, bu sralarda, sultan Mel i k ah ve S
l eymanah ile arasnn almas sebebiyle, Suri ye ve Fi l i sti n Sel ukl u hkmdar
T u t u un hizmetine giren (1085 balar) nl Sel ukl u emri Ar t uk B ey e
bavurdu. Yukarda grld zere, onun bu giriimi baarl bir sonuca ula
mad. Bununla birlikte o, S l ey man ah a kar Hal ebi savunma amacyla
sratle hazrlklara giriti. M sl i m, Antakyay kuatmak zere, beraberinde
Trkmen atllaryla birlikte kendisine katlan ubuk Bey olduu halde, alt
bin kiilik ordusuyla Hal ebden kp, Antakya ynne harekete geti. te yan
dan M s 1i m in btn bu harekt ve giriimlerini yakndan izleyen Sl eyman
ah, derhal drt bin kiilik ordusuyla onu karlamaya kt. ok gemeden her
iki taraf arasnda, Ami k ovasndaki Kurzhi l yrelerinde yaplan savata (20 Ha
ziran 1085), zellikle ubuk B ey in kuvvetleriyle birlikte Sl eymanah
tarafna gemesi sonucunda M sl i m, kesin bir yenilgiye urad ve hatt arp
362
AL SEV M-ERDOAN MER L
malar srasnda hayatn da kaybetti. Bu zafer sonunda Sl ey manah, Mezo
potamya ve Kuzey - Suri yeyi iine alp btn I rak, Suri ye ve Fi l i sti ne kadar yaylma
plnlaryla genilemekte olan M s 1i m in Arap hkimiyetine son verdi ve zel
likle, Antakya ve yrelerinde Trk hkimiyet ve yerlemesinde nemli bir baar
kazand. Bununla birlikte Byk Sel ukl u Devl eti vasal bulunan M s 1i m in
bertaraf edilmesi, Sl ey manah - sultan Mel i k ah ilikilerini nazik bir
safhaya sokmu oldu.
Tul u i l e sava ve l m
Sl eymanah, M sl i m in lmyle sona eren Kurzhi l savandan son
ra bu sralarda, erif H asan n elinde bulunan Hal ebi kuatt (Haziran 1085).
Ayrca gnderdii kuvvetlerle blgedeki Maarr etnnman, Kefertab, Kmnesr i n,
Latmi n ehir ve kalelerini fethiyle buralara vali ve kumandanlar atad. Fakat S
l eymanah, erif H a s a n ile yapt anlamada ehrin sultan Mel i k ah n
onayn aldktan sonra teslimi hususu kararlatrlnca kuatmay kaldrd. T u
t u un ynetim blgesine girmemek iin daha gneye inmeyen Sl eymanah,
Antakya gibi Kuzey - Sur i yeni n en nemli kenti olan ve kuzeyden gneye uzanan
ticaret yolu zerinde bulunan Ha l ebe hkim olma emelinden vazgemiyordu. Bu
amala o, ehre kar harekete geerek kuatmaya balad (Nisan/Mays 1086) ve
ehrin Kendisine teslimi hususunda anlama yapm olduu erif H asan dan
Hal ebi n derhal teslimini istedi. Esasen kenti Sl ey man ah a vermek iste
meyen Haan, ehrin teslimi konusunda, daha nce bavurduu sultan Mel i k -
ah tan herhangibir cevap alamamt. Bu sebeple o, bu sralarda D makta
bulunan Suri ye ve Fi l i sti n Sel ukl u hkmdar T u t u a haber gnderip Ha
l ebi gelip teslim almasn bildirdi. Esasen eskiden beri ehre hkim olmak iin
birok baarsz giriimlerde bulunan T ut u, beraberinde Sl ey man ah -
la aras ak bulunan Ar t u k Bey olduu halde, ordusuyla Hal ebe hareket et
ti. Ote yandan erif H a s a n m ehri teslim etmek zere, Tu t u u ardn
haber alan Sl ey manah, onu karlamak zere, kuvvetleriyle birlikte s
ratle harekete geti. Savan kanlmaz bir duruma geldiini gren T ut u, S
l ey man ah m beraberinde bulunan baz Trkmen beyleriyle iliki kurup,
kendisine katlmalar hususunda byk aba gsterdi. Nihayet birbirlerine kar
hareket halinde bulunan iki Trk ordusu, Hal eb yaknlarndaki Aynuseyl em y
resinde karlat. lgili kaynaklarda belirtildii zere, Her iki tarafn Trk as
kerleri birbirlerini amanszca krp yok ettikleri arpmalar srasnda, baz Trk
men beylerinin, T u t u un abalar sonucunda, S l ey man ah 5m saflarn
terkedip T ut u tarafna gemeleri yznden ve zellikle sava tekniini sonde-
rece iyi bi l en Ar t uk B e y in, T u t u un ordusunu mahirane ynetmesi, ce-
surane arpmas sebepleriyle Sl eymanah, hayatnda ilk kez olarak,
yenilgiye urad. Bir Bi zans kaynana gre, (A n n a K omnena: Al ezi ade) S -
l eymanah, dalan ordusunu toparlamak iin byk aba gsterdi ise de ba
arl olamad ve sava meydanndan ayrlp ssz bir yere ekildi. ok gemeden
SELUKLU DE VL ETL E R TAR H 363
T ut u, adamlarn gndererek, onu yanma getirmelerini, kendisiyle pp ba
racan ve kendisinin, yannda erefine yakr bir muamele greceini bildir
di. Fakat Sl eymanah, T u t u un bu iten nerisi karsnda, iine dt
bu elim sonun yaratt ruh bunalmn etkisiyle, yannda tad ba kalbine
saplamak suretiyle, hayatna son verdi (Haziran 1086). Hal eb blgesi olaylar hak
knda gvenilir bilgiler veren bir I sl m kaynanda ise ( I bn l ad m: Bugye-
tttal eb) S l ey man ah n, kendisine rastlayan Tu t u un atllarndan
birisinin att okla ldrld belirtilmekle birlikte ayn kaynakta, bu konu
da yle ilgin bir rivayet daha yer almaktadr:
T u t u un askerleri, arpmalar bittikten sonra, sava alannda dolar
larken, bir cesed zerinde, yakut ve zarif som altnlarla ilenmi zrhl bir giysi
buldular ve onu derhal T u t u a haber verdiler. T ut u, bu giysiyi yannda ge
tirtti ve bu, hkmdarlarn giysisine benziyor dedi. Daha sonra T ut u, bizzat
maiyyeti erknyla cesedin bulunduu yere gitti ve onlara ller arasnda, ben,
onu size gstermeden siz bana onu gstermeyiniz dedi; ok gemeden T ut u,
orada kanlara bulanm olan cesedi gstererek Bu, S l ey man ah a benziyor
dedi. Bunun zerine onlar, Bunu nasl tandnz? diye sorunca T ut u, Onun
aya benim ayama, yani Sel ukoul l arm n ayaklarna benziyor dedi. Daha sonra
bu cesedin S l ey man ah aai t olduu kesin olarak tespit edildi. T ut u, ce
sedin banda Trke olarak, Biz sizlere zulmettik, sizleri bizden uzaklatrp,
ne yazk ki ite bylece de ldryoruz diyerek kendisinin ve Sl eymanah m
ait olduklar Mi k i l ve sr ai l ( Ar sl an Yabgu) aileleri arasndaki eski
krgnl dile getirdi. S l ey man ah n lmne sonderecede zlen T ut u,
onu en iyi kefenlerle kefenlettikten sonra Hal ebe gnderip M s 1i m in mezar
nn bulunduu Hal eb Kap s nda bir yere defnettirdi.
Sultan Mel ikah1m K uzey - Suriye seferi
Bu konuda Mel i kah Devr i nde bilgi verildii iin burada yeniden szkonusu
edilmemitir.
TUTUUN SALTANAT MCADELES
K uzey - Suriye, K uzey - I rak ve Dou - Anadol u ya haki mi yet
T ut u, Trabl usam kuatmas srasnda, zellikle Ak sungur ile anlamaz
la derek 1091 yl sonlarna doru D maka ekilmiti. Bir yl kadar herhan
gi bir asker harekta girimeyen T ut u, 1092 yl sonlarnda, bu sralarda
Badatta bulunan sultan Mel i k ah a itaat ve balln arzetmek amacyla,
D maktan Badata hareket etti. Fakat o, F rat rma kysndaki H t ilesine
eritii zaman sultann Badatta ld haberini ald. Bunun zerine artk
Badata gitmekten vazgeen T ut u, Byk Sel ukl u Devl eti Sultan Olma
plnlar yapmaya balad. Hatt o, iinde bulunduu H t ilesinde, derhal Byk
364 AL SEV M-ERDOAN MER L
Sel ukl u Devl eti Sul tan olduunu resmen iln etti; bununla birlikte T ut u, b
yk bir ordu hazrlayp sultanln gerekletirmek amacyla, sratle D maka
dnd. Burada sahip olduu btn kuvvetleri toplayarak oluturduu ordusuyla
Hal ebe hareket etti. Bu arada da Hal eb valisi Ak sungur , Antakya valisi Ya -
s vanve Urfa valisi B oz an a birer mektup gndererek Sultan Mel i k ah -
m ldn, kendisinin sultanlm iln ettiini, bu sebeple kendisine itaat ve tbi
olmalarn, adna hutbe okutmalarm ve kuvvetleriyle birlikte ordusuna
katlmalarn bildirdi. Bunun zerine Ak sungur , aralarnn ak olmasna
ramen T u t u a hibir itirazda bulunmad ve isteklerini yerine getirdikten baka,
Ya s yan ve B oz an a da ayn eyi yapmalar, yani T u t u u sultan
olarak tanmalar tavsiyesinde bulundu. ok gemeden T ut u, kuvvetleriyle
kendisine katlan Ak su n gu r , Y a s yan ve B oz an la birlikte I r aka y
ryerek Rahbe ehrine hkim oldu ve burada sultan olarak adna hutbe okut
tu (ubat 1093). Daha sonra T ut u, F rat rma kysndaki I r akn nemli
ehirlerinden olan Rakkaya da kolayca hkim oldu. ok gemeden Nusaybi n ze
rine yryen T ut u, Ar ap Kur eyoul l ar nin direnmesi zerine, ehri hcum
la elegeirdi ve direnen kuvvetleri deta imha etti ve ehri batan baa yamalatt
(Mart 1093). Nusaybi ni n bylece ele geirilmesinden sonra T ut u, bu sralar
da, Musul u elinde bulunduran Kur eyoul l ar ndan br ah i m e haber gnde
rerek ehirde sul tan ol arak adna hutbe okutmasn bildirdi. br a h i m in
bu emri yerine getirmemesi zerine T ut u, Musul a yrd; ehir yrelerinde
yaplan kanl bir savata, br ahi m yenilgiye urad ve birok Ar ap emirleriyle
birlikte tutsak alnd (Nisan 1093). ok gemeden I r akn en nemli ve merkez
konumunda bulunan Musul , T u t u un hkimiyetine geti; ehirde, derhal sul
tan ol arak, T ut u adna hutbe okutulmaya baland. T ut u, hkimiyetine ge
en btn Kuzey - I r ak ve El cezi r e il ve ilelerine kendi adna vali ve muhafzlar
atad.
Kuzey - Sur i yeni n nemli ehri Hal eb ile Antakya, ve Ur fay buralar Byk
Sel ukl u Devl eti adna ynetmekte olan Ak sungur , Ya s yan veBoz an
kendine tbi duruma getirerek btn Sur i yeyi ve bir ksm Fi l i sti n ehirlerini
hkimiyeti altna almay gerekletiren T ut u, ayn ekilde, ksa bir srede Ku
zey - I rak, blgesini de hkmranlk alanna katmay baard. Bu sebeple, Byk
Sel ukl u Devl eti tahtna gemeyi kendisi iin artk doal bir hak sayan T ut u,
Abbas halifesi Muk t edi B i emr i l l ah a zel bir eli gndererek Byk Sel
ukl u Devl eti sultan olarak Badatta adna hutbe okutmasn istedi. Bu sra
larda Badat Sel ukl u asker valisi bulunan S d u d d ev l e
G ev h er y i n , T u t u un bu isteini destekledi ve yerine getirebilmesi hu
susunda halife katnda giriimlerde bulundu. Fakat halife, T u t u a gnderdii
cevapta ancak:
1 Hor asan ve lkenin dou blgesi ile btn I sl m lemine hkim olmas,
2 Karde ocuklarndan hibirinin taht iddiacs olarak ortaya atlp, ken
disine kar harekete gememesi,
SELUK L U DE VL ETL E R TAR H
365
3 Bakent sfahana ve oradaki Sel ukl u Devl et Hzi nesi ne sahip olmas
aftlaryla kendisi adna hutbe okutturulabileceini, aksi takdirde bu isteinin
yerine getirilemeyeceini bildirdikten baka Hukuk snrlarn ama, bize kar
olan szlerin kafa tutar ve tehdit eder biimde olmasn. Eer dinlemeyecek olur
san o zaman seninle savarz eklinde olduka sert ifadeler kulland. Halifenin
bu cevabna herhangibir tepki gstermeyen T ut u, onun ileri srd artlar
yerine getirmek amacyla, beraberindeki emirlerle birlikte bakent sfahana y
rme hazrlklarna balad. Bir sre sonra o, Sel ukl u valisi E bu l h a san n
ynetimindeki Ami d ile blgenin nemli ehirlerinden olan Si l vana (Meyyafr i -
ki n) kolaylkla hkim oldu (Mart/Nisan 1093). ok gemeden de blgedeki btn
il ve ileler, kaleleriyle birlikte T u t u a tbi olup, onu sultan olarak tand
lar ve adna hutbe okutmaya baladlar. Bunun zerine T ut u, haralara da mu
hafzlar atad.
Bylece Dou ve Gney - dou Anadol uyu da hkmranl altna alan T u
tu, ordusuyla birlikte sfahana gitmek zere, Azer baycana hareket etti. Yolu
zerinde bulunan btn ehir ve kaleler, Kendisine sultan olarak tbi olmak su
retiyle, hizmetine hazr olduklarn bildiriyorlard. Fakat te yandan, sultan M e -
1i k a h m oullarndan B er k y ar u k , sultan olma yolunda byk abalar
sarfederek Rey ve Hemedan blgesinde hkim duruma gemiti; hatt T u t u a
kar, kuvvetleriyle birlikte Rey yaknlarna gelerek savaa hazr bir halde bulu
nuyordu. B er k y ar u k unbu faaliyetlerini haber alan ve esasen T u t u la ara
lar ak bulunan Ak sungur ve B oz an, bir gece gizlice, kuvvetleriyle birlikte
T u t u un ordusundan ayrlarak B er k y a r u k a katlp onun hizmetine gir
diler. Kendisine kar yaplan bu ihanete sonderecede can sklan ve dolaysyla
kuvvetleri azalan T ut u, yeeni B er k y a r u k a kar bir sava gze alamad;
yeniden ordu hazrlamak zere, kendisine sadk kalan emr Ya s yan ile bir
likte Azer baycandan ayrlp Di yar bak r ve Hal eb yoluyla, D mak a geri dnd
(Aralk 1093).
Aksungur ve Bozann bertaraf edi l mesi
Btn kuvvetleriyle saltanatn teki iddiacs B er k y a r u k un saflarna ge
en Ak su n gu r ve B oz an, bu kez, B er k yar uk adna, Urfa ve Hal ebe gele
rek valilik grevlerine devam ettiler; bylece T ut u ile B er k yar uk arasnda,
T u t u a kar tampon bir kuvvet olarak yerlerini alm oldular. te yandan D -
makta B er k y a r u k la mcadele iin, yeniden asker hazrlklar yapmakta
olan T ut u, Ak sungur ve B oz an n B er k y ar u k un valisi olarak Ur
f a ve Hal ebe dndklerini haber alnca, Y a s y an la birlikte derhal Hal eb
ynnde harekete geti. Bunun zerine Ak sungur , bu sralarda Badatta bu
lunan ve burada, kendi adna sultan olarak hutbe okutan B er k y ar u k tan
T u t u a kar acele yardm istedi. B er k y ar u k ise, Urfa valisi Bozan ile,
beraberindeki emirlerden Gr boa ve Rakka emri Abak ol u Y u s u f a
Derhal Hal ebe A k s u n gu r a yardma gitmelerini emretti. Bu emrler, kuv
366 AL SEV M-ERDOAN MER L
vetleriyle birlikte ksa bir srede Hal ebe ulap A k s u n gu r un saflarnda yer
aldlar. A k s u n gu r un btn bu faaliyetlerini ve zellikle kendisine kar Ha
l ebAe byk kuvvetlerin toplandn haber alan T ut u, Hal ebi n gney ve do
u yrelerinde harektta bulunarak ehre biraz daha yaklamt. Bir sre sonra
T ut u ve Y a s y an n banda bulunduu ordu, Ak sungur , B oz an,
Gr boa, Y usuf ve daha baz Ar ap emirlerinin ynettikleri, iinde, Hor a
sanl ve Arap askerlerin de yer ald kuvvetler, Nisan 1094de Hal eb yrelerin
deki Sebi n yaknlarndan karlatlar. Fakat A k su n gu r , beraberindeki dier
emirleri beklemeksizin T ut u un kuvvetlerine saldrd. Bu srada emr Yusuf ,
kuvvetleriyle birlikte kendisinden ayrlp T ut u tarafna geti. Bu durum, A k -
s u n g u r u ciddi ekilde zayflatt; ayrca Arap askerleri de isteksiz olarak ar
pmakta idiler. Bylece B oz an ve G r boa gi bi tecr bel i emi r l er i n
yardmlarndan yoksun olarak arpmalara katlan Ak sungur , zellikle emr
Y u s u f un kendisini terketmesi ve nihayet Arap birliklerinin de ciddi olarak sa
vaa devam etmemeleri sebebiyle, T ut u kuvvetlerine kar giritii saldrda,
tam bir baarszla urad. Onun bu durumunu dikkatle izlemekte olan T ut u
hi zaman kaybetmeksizin derhal kar saldrya geti. Hal eb tarihisi K ema-
l ddi n I bn l a d m in belirttii zere, Bir lahza dahi dayanamayan Ak -
s u n g u r un kuvvetleri, sratle bozulup daldlar. Bununla birlikte yenilgiyi bir
trl hazmedemeyen Ak sungur , kuvvetlerinin dalp ekilmesine ramen ar
pmalara bizzat devam etti, fakat tutsaklktan kurtulamad. Bir sre sonra T u
t u, huzuruna getirilen A k s u n gu r a Sen beni byle tutsak alsaydn ne ya
pardn? diye sorunca, onun ldrrdm demesi zerine T ut u, Ben de
sana, senin bana vermek istediin hkm veriyorum dedi ve derhal boynunu vur
durmak suretiyle ldrtt. A k s u n gu r un ba, nce valilik yapt Hal ebe,
daha sonra da D maka gnderilerek halka gsterildi.
Sultan Mel i k ah devrinin nl emirlerinden olan, Musul ve Hal eb Atabek
l eri Z e n g i ailesinin atas bulunan Abdul l ah E l t ur ganol u K as md-
devl e Ak sungur , btn kaynaklarn belirttikleri zere, Hal eb valilii
srasnda, pek ok vgye deer faaliyetlerde bulunmutu. Cesedi, Hal ebdeki Ka-
r anbi y Mehedi ni n batsndaki kk bir kubbe eklindeki mezara gmld,
daha sonra olu I madddi n Zengi , yine Hal ebdeki Zccci ye Medr esesi nde
yaptrd zel bir kabre nakletti.
A k s u n gu r la birlikte olduklar halde, savaa katlmam olan B o z a n ve
Gr boa, sava meydanndan sratle kap, Hal ebe sndlar ve burada T u
t u a kar savunma nlemleri aldlar, durumu derhal B er k y a r u k ada bil
dirdiler. ok gemeden B er k y ar u k tan gvercin postasyla gelen bir mektupta
Kendilerine Hal eb savunmas iin kuvvet gnderildii bildirildi. te yandan
T ut u, sratle Hal eb zerine yryerek ehri iddetle kuatmaya balad. Fa
kat bir sre sonra direnmenin gereksizliini gren bir ksm askerler, ehir kap
larndan birisini ap, T u t u un kuvvetlerinin ieri girmesini saladlar. Bylece
T ut u, Hal ebe yeniden hkim oldu (Mays 1094). Bu arada tutsak alman B o -
SELUKL U DE VL ETL E R TAR H
367
zan derhal ldrld, G r b o a ise hapse atld. Bylece muhaliflerini berta
raf etmeyi baaran T ut u, saltanat mcadelesini srdrmek amacyla, harekta
balayarak F r at geip, bata Urfa ve Di yar bak r olmak zere, Dou ve Gney
- dou Anadol u'da yeniden hkim duruma geti.
Rey sava ve Tutuun sonu
Di yar bak r yrelerinde bulunan T ut u, yeniden Sel ukl u bakenti I sfahan
zerine yrme hazrlklarna balad. Bu sralarda sfahanda bulunan sultan
Mel i k ah n kars T er k en H at un da olu Ma h mu t u Sel ukl u sulta
n yapmak iin byk abalar sarfetmekte idi. Ote yandan bunu haber alan ve
Badattan sfahana gitmekte olan B er k y ar u k da T er k en H a t u n u ber
taraf etme plnlar hazrlamakta idi. T ut u ise T er k en H at u n a eli gnde
rerek Kendisiyle evlenme ve devleti birlikte ynetme hususunda antlama yapt,
ite bu antlamay gerekletirme amacyla T ut u, B er k y ar u k tan nce s
fahana ulamak zere, sratle Ahl at yoluyla Azer baycana, oradan da Hemedana
yneldi. te yandan T er ken Hat un da kuvvetleriyle T u t u a katlmak zere,
sfahandan ayrld. Fakat o, yolda hastalannca geri sfahana dnmek zorunda
kald ve bir sre sonra da burada ld (Ekim 1094). Onun lmnden sonra as
kerlerinden byk bir blm T u t u a, daha kk bir ksm ise B er k y a
r u k a katld. Bylece T ut u, saltanat mcadelesinde, B er k y ar u k dan daha
gl bir duruma gelmi oldu. Bu sebeple o, sultan olarak kendi adna hutbe oku
tulmasn salamak amacyla, Abak ol u Y u s u f u, Badat asker valiliine
atayarak oraya gnderdi (1094 sonlar). Bu arada T ut u, B er k y a r u k a kar
daha da gl bir duruma gelmek amacyla, D makta brakt olu R dv an a
bir mektup gndererek Suriyedeki btn kuvvetlerle birlikte sratle kendisine
katlmasn bildirdi. te yandan amcas T u t u un Azer baycana hkim olup
Hemedana yrdn ve saltanat mcadelesinde kendisine kar ibirlii yap
t T er ken H at u n un ldn haber alan B er k y ar u k , beraberinde bin
kiilik kuvvet olduu halde, Er bi l yoluyla sfahana yneldi; hatt o, bir ara 50
bin kiiden oluan T u t u un ordusunun bulunduu yrelere ok yaklamt.
Bunun zerine T ut u, emr Abak ol u Y ak ub u bir miktar kuvvetle B er k
y ar u k un zerine gnderdi. Yaplan arpmada B er k yar uk bozuldu ve ar
lklar byk apta yama edildi. Bu bozgun haberi zerine, halife
Must az hi r Bi l l ah, Badatta sultan olarak Tutu adna hutbe bile okut
maya balad. Bu yenilgiye ramen B er k y ar u k , kendisine sonderecede sadk
kalan byk emirlerden P or suk , G m t ek i n, C andar veYar uki l e
birlikte her an yakalanma ve ldrlme korku ve endiesi iinde, yine de I sfahan
ynne hareketine devam etti. Nihayet glkle sfahana gelen B er k y ar u k ,
bu kez, kardei ehzade Ma h mu t a bal emrler tarafndan bir sre ehre aln
mad; fakat daha sonra hapse atlmak zere, ieri girmesine izin verildi ve ger
ekten de hapsedildi. Mah mu t u kesinlikle sultan yapmak isteyen baz emrler,
hapisteki B er k y ar u k un gzlerine mil ekip kr etmek suretiyle, bertaraf et
368 AL SEV M-ERDOAN MER L
meye karar verdiler. Fakat ok gemeden Mah mut , iddetli bir iek hastal
na tutuldu ve durumu ciddi ekilde arlat. Bunun zerine saray doktoru
E mi n ddev l e, emirlere Ma h mu t unbu hastalktan kurtulmas, hemen
hemen imknszdr. T u t u un sultan olmasn istemediinize gre, B er k ya-
r u k un gzlerine mil ekme hususunda acele etmeyiniz. Eer Mahmut lecek
olursa B er k y a r u k u tahta karnz, aksi takdirde o zaman B er k y ar u k -
un gzlerine mil ekip kr ediniz eklinde tavsiyede bulundu. Gerekten tam
anlamyla hapiste bir lm - kalm arasnda yaamakta olan B er k y ar u k , so
nu belirsiz bir kader iinde kvranmakta olduu sralarda, kardei ehzade Ma h
mut , hastalktan kurtulamayarak hayatn kaybetti. Bunun zerine devletin
ilerigelen emirleri, B er k y a r u k u derhal hapisten kartp sultan olarak ta
ndlar ve saltanat tahtna oturttular. Fakat bununla birlikte bu kez, sultan B er k
yar uk da iek hastalna yakaland, hatt bir ara akl dengesi bile bozuldu,
fakat ok gemeden salna yeniden kavutu. Ote yandan Hemedana yryen
T ut u, B er k y a r u k un yanda emr A h u r un direniiyle karlat ise de
onu yenilgiye uratt ve bvleoe Hemedana hkim oldu; bu arada emr h u r
da Tu t u un hizmetine girdi. Ayrca eski Sel ukl u veziri N i z a m l m l k -
n oullarndan F ahr l ml k , T u t u un hizmetine girerek onun veziri ol
du. Fakat T u t u un yannda kendisini gvencede hissetmeyen emr
Ahur , T u t u tan gizlice kaarak sfahana gitti ve oradaki ilerigelen emirle
re T t u hakknda geni bilgi verdi. Bunun zerine T ut u, ordusuyla hareke
te geerek Cerbzakn ve Rey ehirlerini igal etti (ubat 1095). ok gemeden
o, B er k y ar u k un hastalanp saltanat sorununun kritik bir hale gelmesi ze
rine, sfahanda bulunan emirlere eliler gnderip Kendisine sultan olarak itaat
ve tbi olmalarn, bu takdirde kendilerine sonderecede ok ihsanlarda buluna-
canbildirdi. Bu Sel ukl u emirleri de ona gnderdikleri cevapta Kendisini
sultan olarak tanyacaklarn bildirdilerse de B er k y ar u k un saln me
rak ve endie iinde bekliyorlar, bylece her iki saltanat adayn da krp gcen
dirmek istemiyorlard. Fakat ksa bir sre sonra B er k y a r u k un tamamen ifa
bulup iyilemesi zerine onlar, T u t u a gnderdikleri ikinci bir haberde Ara
mzdaki sorunu kltan baka hibir ey zemez diyerek saltanat mcadele
sinde B er k y ar u k un safnda yer aldklarn akladlar. ok gemeden
N i z am l m l k n teki olu M ey y i d l m l k n abalar sonucunda,
btn Horasan ve I r ak Sel ukl u emirlerinin kuvvetleri, B er k y ar u k a katl
d; bylece o, yakaland o devir artlarna gre ok tehlikeli olan iek hastal
ile birlikte ters dnm karanlk talihini de yenmek suretiyle, Sur i ye, I r ak, Dou
ve Gney-Dou Anadol u, Azer baycan, Hemedan ve Rey ehir ve blgelerine h
kim olarak gl bir duruma gelen amcas Tu t u la mcadele edebilecek bir
hale gelmi oldu. Bu sebeple o, beraberinde, kendisini sul tan ol arak tanyan ile
rigelen Sel ukl u emrleri ve kalabalk bir Sel ukl u ordusu bulunduu halde, Rey
yrelerinde karargh kuran T u t u a kar harekta gemekte hi tereddt et
medi. 30 bin kiilik bir ordunun banda bulunan B er k y a r u k un yannda,
SELUK L U DE VL ETL E R TAR H
36y
vezir M eyyi dl ml k ile ner , Bi l ge, Yar uk , Bek ur , Su n gu r
ca, hur v.s. gibi devletin ilerigelen byk emrleri yer almlard. te yan
dan B er k y a r u k un kendisine kar harekta baladn haber alan T ut u,
sratle R eyden ayrlarak 60 km. uzaklktaki Tal ky yaknlarndaki dzle
gelip sava dzeni ald. T u t u un beraberinde, vezir F ahr l ml k , olu D u -
kak, T ut ek i n, Ya s yan, Abak ol u Yusuf , Ayt ek i n, Cena-
hddevl e Hseyi n v.s. gibi emr ve kumandanlar bulunuyordu. Tal ky
dzlnde, her iki taraf arasnda 26 ubat 1095de iddetli bir sava balad.
arpmalarn younlat bir srada, B er k y ar u k un ordusundaki sultan M e -
1i k a h n zel sanca ekilince T u t u un saflarnda bulunan baz emrler
kuvvetleriyle birlikte B er k yar uk tarafna getiler; hatt kendisine daima sa
dakat gsterip bal kalm olan emr Ya s yan bile arpmalardan ekildi-
ok az bir kuvvetle kalmasna ramen arpmalara devam eden T ut u, B er k
yar uk un kuvvetleri tarafndan kuatld ve ok gemeden de emr Bek ur ta
rafndan yaralanarak yere drld; bu sralarda emr Sungur c a da ban
gvdesinden ayrmak suretiyle T u t u un hayatna son verdi. Onun kesik ba
B er k y a r u k un askerlerine gsterildikten sonra Badat a halifeye gnderildi
ve buradaki Bal ar Hzi nesi ne konuldu; cesedi ise babas sultan Al p A r sl an m
Mer v ehrindeki trbesinin yanma gmld.
Bylece saltanat mcadelesini kazanarak Byk Sel ukl u Devl eti sultan olan
B er k y ar uk , T u t u un askerlerine hibir ceza vermedii gibi, onlar Aman
verip baladn iln ettirdi. Ayrca Tu t u un saflarnda yer alp tutsak al
nan btn devlet adam, emr ve kumandanlar da serbest brakt. Rey savan
dan galip kan B er k y ar u k , amcas T ut u ile yapt saltanat mcadelesi
srasnda, sonu belli olmayan karanlk akbetlerle babaa kalmsa da sonradan,
ksa bir sre iinde, ortaya kan yeni artlarn kendi lehine gelimesi ve kendisi
ne sultanlk yolunu amas, gerekten engin Trk tarihinde eine ok az rastla
nan ilgin bir olay olarak tarihe gemitir. Ortaalarn nl bir tarihisi olan
bnl esi r , bu olay pek gzel bir ekilde yle anlatyor:
Eer U l u T anr , bir eyin olmasn isterse onun sebeplerini de hazrlar.
Daha dn amcas Tutu tarafndan bozguna uratlp, ok az saydaki yandala
ryla sfahana gelen B er k y ar u k a hi kimse tbi olmad. Eer onu, on ati
izlemi olsayd kesinlikle yakalard. nk o, birka gn I sfahan ehrinin kap
snda bekledi, daha sonra ieri alnarak gzlerine mil ekilip kr edilmek isten
di. Fakat onun ehre giriinin daha ikinci gnnde, kardei iek hastalna
yakaland ve ld. Bunun zerine o, saltanat tahtna oturdu. Fakat kendisi de ay
n hastala yakaland ve akl dengesi de bozuldu; fakat sonradan ifa bulup iyi
leti. Drt ay sreyle sfahanda byle bir durumda kalmasna ramen amcas
T ut u, hareketsiz kalp, hibir ey yapamad. Eer T ut u, saltanat adaylar
Mahmut veya B er k y ar u k un hastalklar srasnda, onlarn zerine yr-
seydi devlete kesinlikle hkim olurdu.
370 AL SEV M-ERDOAN MER L
Tul uun l ari h kiilii
Daha gen bir yata. Gence valilii yapmakta olduu sralarda, aabeyi sultan
Mel i k ah tarafndan Sel ukl u fetihlerini tamamlamas iin Sur i ye ve Fi l i sti ne
atanan T ut u, btn yaam boyunca srekli bir mcadele iinde grnm
tr. Kendisine kar yaplan hata veya ihaneti asla affetmeyen sert bir mizaca sa
hip olduu, eitli olaylar dolaysyla gsterdii davranlardan kolaylkla
anlalmaktadr. Kuzey - Sur i yede giritii asker harekt srasnda, birok Trk
men beyleri ile birlikte buyruu altna verilen vasal Arap Musul emri M s 1i m in
rk bir politika uygulamas karsnda, onu maiyyetinden kovmak suretiyle gs
terdii tepki, onun daha ok gen yalarda nasl kuvvetli bir kiilie sahip oldu
unu ifade eder. T ut u, I rak, Suri ye ve Fi l i sti nde Ar ap hkimiyetini kurma
uruna M s 1i m in daha sonraki davranlarnda ve giritii eitli faaliyetler
de uygulad iki yzl politika dolaysyla, onunla daima atma halinde bulun
mutur.
ikinci kez giritii Kuzey - Suri ye harekt srasnda, Fat m ordusu tarafn
dan D makda kuatlmakta olan emr At s z tarafndan yardma arlmasn
dan sonra, T u t u un Suri ye ve Fi l i sti ndeki faaliyetlerinde ikinci bir dnem
balamtr. D maka gelmesiyle Fat m ordusunun kuatmay brakp ekilmele
ri salandktan bir sre sonra Ats .z ve kardeinin kendisine kar gsterdii sa
dakatsizlik karsnda, acmasz davranarak onlar ldrtmesi ve zellikle
A k s u n gu r un beraberinde bulunan ve savata tutsak alnan 14 kumandan d
ayn ekilde ldrtmesi, gerekten onun sert ve affetmeyen bir karaktere sahip
olduunu ifade eder.
Kuzey - Suri ye hkmranl uruna T utu - Msl i m rekabetinin iddetle
srmekte olduu bir srada, Anadol u fatihi Sl ey man ah n da ar zeri
ne Antakyaya gelip feth ile buraya sahip olmas ve dolaysyla Hal eb kaplarna
dayanmas, szkonusu rekabeti daha da kritik bir duruma sokmutu. Fakat so
nunda, Sl eymanah n, hkimiyet blgeleri iin snr tanmayan M sl i m i
tamamen bertaraf etmesi, bu kez ister istemez T u t u - Sl eymanah siya
s rekabetinin balamasna sebep olmutur. Ancak bu rekabet, eskiden beri S
l ey man ah ile aralar iddetle ak bulunan nl Tr kmen emri
Ar t u k B ey in etkisiyle yaplan sava sonucunda, S l ey man ah n lm
ile ortadan kalkacak ve T u t u , ksa bir sre sonra Hal ebe tek bana hkm
ran olacaktr. T u t u un, bu faaliyetlerinde, bamsz bir devlet kurma amacy
la ilgili gibi grnmekle birlikte o, hibir zaman bunu aklamam, aksine sultan
Mel i k ah n Kuzey - Suriyedeki buhran bertaraf etmek iin Hal ebe geldii
sralarda, beraberinde bulunan Ar t uk B ey in yorgun ordusuna saldrma
nerisini reddetmitir. Bundan baka T u t u un M s 1i m in giriimleriyle olu
turulmaya allan, Byk Sel ukl u i mpar ator l uuna kar olan ve i M s r Fa
t m halifeliine bal T ut u, Ar t uk ve Msl i m ittifakna da ilgisiz kald
grlyor. Son olarak onun, sultan Mel i k ah n ikinci Badat ziyareti sra
snda, katma gelip itaat arzetmek zere, D maktan hareket etmesi de vasallk
SELUK L U DE VL ETL E R TAR H 371
statsne kesinlikle riayet ettiini gsterir nitelikte saylmaldr. Bylece T ut u
un sultan Mel i k ah m lmne dek hibir bamszlk faaliyetine girimedii
kesinlikle ifade edilebilir.
Byk Sul tan Mel i k ah n lmnden sonra giritii saltanat mcadele
sinde, gerek maiyyetindeki emrlere, gerekse hkmran olduu baz kent halkna
kar ok sert hareket ve davranlar, ksmen hakl da olsa, bu uurdaki baar
szln en byk sebebi olmutur. Kendisinin gerekten kuvvetli ve etkili bir ki
ilie sahip olmas yannda, siyas yan hemen hi yok denecek kadar azdr.
Ak sun gu r ve B oz an a kar tutumu, Musul Ukayl oul l ar ailesine kar sert
davranlar, Rey emri A h u r un itaat etmiken kendisinden kamas ve niha
yet I sfahandaki imparatorluun asker glerinin komutasn ellerinde bulundu
ran emirlerle olan ilikileri, bu hususu, en ak bir ekilde gsterir kansndayz.
IV.
HALEB SELUKLU DEVLET
MELK RIDVAN DEVR
Suri ye ve Fi l i sti n Sel ukl u devleti hkmdar T ut u, Rey savanda yenilip
hayatn kaybettikten sonra devlet, oullarndan neR dvan, ne deDuk ak ta
rafndan ayakta tutulabilmi, ancak birisi Hal eb, tekisi de D mak (am) ta ol
mak zere, Byk Sel ukl u i mparatorl uu na tbi iki kk devlet halinde devam
ettirilmitir. imdi Hal eb devletini inceleyelim.
Devl eti n kurul uu
T c ddevl e T ut u, Byk Sel ukl u saltanatna hkim olmak amacy
la, D maktan ayrld zaman olu F ahr l ml k R dv an , Ar t u k o-
l u l l gaz i ve baz Ar ap emirleriyle birlikte, kendisinin nibi olarak D makta
brakt ve onlara ki olu R dv anv eDuk ak a itaat etmelerini bildirdi. Daha
nce de belirtildii zere T ut u, Hemedanda iken Rey savana girimeden n
ce, olu R dv an a Suriyedeki btn kuvvetlerle birlikte kendisine yardma gel
mesini bildirmiti. Bunun zerine R dvan, l l gaz i ve baz Ar ap emirleriyle
birlikte D maktan Hal ebe geldi ve buradaki eski ehir valisi A k s u n gu r a
ait askerleri de alarak babasna ulamak zere, Rahbe zerinden Hemedana y
neldi. Fakat o, F rat rma kylarna eritii sralarda, Babasnn Rey savan
da yenilgiye urayp ldrld haberini ald. Buna sonderecede zlen
R dvan, B er k y a r u k un yandalar tarafndan herhangibir ekilde yaka
lanmamak iin, dier kuvvetleri beklemeden ok az bir asker birlikle hzl koan
atlara binerek sratle Hal ebe gelmeyi baard. Bu srada Hal ebde babasnn ni
bi olarak bulunan Hr ezml i E bu l k as m, kendisini trenle karlad ve baba
snn vasiyeti gereince, ehir ve kalesini derhal kendisine teslim etti. ok gemeden
R dvan, ikaledeki hkmdarlk sarayna yerleti ve hibir muhalefetle kar
lamadan, babasnn yerine, Suri ye ve Fi l i sti n Sel ukl u Devl eti hkmdar oldu.
Bylece R dv an n ynetimine geen bu devlet, sultan B er k y ar u k un ba
nda bulunduu Byk Sel ukl u i mpar ator l uuna tbi olarak devam edecektir.
Bir sre sonra da Rey savandan sasalim kurtulan kardei Duk ak , C ena-
hddevl e H sey i n, Antakya valisi Ya s yan ve emr A b a k da Urfa
SELUKL U DE VL ETL ER TAR H
373
zerinden Hal ebe gelerek R dv an n hizmetine girdiler. Uzun yllar R dvan
n atabekliini yapm olan ve ayrca annesiyle de evlenmek suretiyle devlet yne
timinde daha etkili bir duruma gelen C enahddevl e H seyi n, ehir ve
kalesini hl tahakkme dnk yetkilerle srdren ve buradaki btn Sel ukl u
ailesine bir konuk nazaryla bakan vezir E bu l k as m R dv an la ibirlii
yaparak yakalatp hapse attrd ve etkisiz hale getirdi, bylece onun btn grev
ve yetkileri elinden alnm oldu. Hl Hal eb camilerindeki hutbelerde okunan
T u t u adl kaldrlarak yerine R d v a 11 n ad okutulmaa baland. By
lece R dvan, babasnn lmnden sonra, eski Trk tresi gereince, byk
evlat olarak, babasnn yerine tahta gemi oldu. E bul k as m dan boalan ve
zirlie, Y a s y an n muhalefetine ramen C en ah ddev l e H s e
yi n atand (Nisan/Mays 1095).
Hal eb Sel ukl u Devl eti tahtna getikten sonra R dvan, vaktiyle babas T u
t u un elinde tuttuu btn Suri ye, Fi l i sti n, Gney - dou ve Dou - Anadol u
ve Kuzey - I r aka hkim olmak iin asker hazrlklara balad. O, ilk hedef olarak
henz Sel ukl u vali ve kumandanlarndan yoksun durumda bulunan Gney-dou
Anadol u blgesini seti. Bu amala beraberinde veziri C enahddev l e, Ya-
s yan, Abak ol u Y usuf v.s. gibi emrler olduu halde, vaktiyle yneti
mi, babas T utu tarafndan kendisine verilmi olan Ar t uk ol u Sk men e
ait bulunan Sur ua yrd (1096). Bunun zerine Sk men, daha nce gelerek
ehirde savunma durumuna geti. ok gemeden R dvan, Sur uu kuatmaa
balad ise de herhangi bir arpma olmad. Yaplan mzakere ve antlama sonu
cunda Sk men, R dv an a tbi oldu ve onun hizmetine girdi. Bylece Suru
ve yreleri, Hal eb Sel ukl u Devl eti nin ynetim alanna girmi oldu. Daha sonra
R dvan, Urfa zerine yrd. ehrin ikalesinin, T u t u un ad bilinmeyen
bir svari kumandannn elinde olmasna ramen ehir, Er meni To r o s un y
netiminde idi. Fakat ok gemeden T o r o s , ikaleye de hkim olmutu. Bu Trk
kumandannn yardm ars zerine harekete geen R dvan, T or os un id
detle savunmasna ramen Ur fay elegeirdi (1095). Ikale, istei zere Ya s -
yana verildi, o da burasn tamir ettirerek muhafz kuvvetleri yerletirdi. Bylece
Gney - dou Anadol unun nemli kalelerinden birine sahip olan Urfa, Hal eb
Sel ukl u Devl eti nin ynetimine gemi oldu.
Ur fa nin alnmasndan sonra, melik R dv an n beraberindeki emrler ara
snda gerginlik ve anlamazlk bagsterdi. yleki: Antakya valisi Ya s yan
ve emr Y usuf , vezir C en ah ddev l e yi bertaraf ile Hal eb Sel ukl u Devl e
ti ynetimini ellerine alma planlar yapmaktaydlar. Fakat onlarn kendi aleyhine
gizlice srdrdkleri hazrlklar haber alan C enahddevl e, kendine ait kuv
vetlerle derhal Hal ebe dnd; daha sonra da R 1 d v a n , dier emirlerle birlikte
Hal ebe gittiler. Fakat Ya s yan, emr Yu s u f ve eski vezir E bu l k as m -
la birlikte Hal ebe girmeyip Antakyaya ekildi. Emr C enahddevl e, Y a
s 1 y a n m bu dmanca tutum ve davranlar sebebiyle, R 1 d v a n n da
onayn alp ona ait Maar r etnnmana yryerek, Y a s y an m olunun sa
374 AL SEV M-ERDOAN MER L
vunduu ehir ve kalesini elegeirdi (1096 yl ortalar). Bylece Y a s yan n
hkimiyet alan daraltlarak Hal eb Sel ukl u ynetimine kar gsterdii kukulu
durumu imdilik nlenmi oldu.
Dmak Sel ukl u Devl eti yl e il i ki l er
Daha sonraki blmlerde zerinde ayrntl olarak durulaca zere, Rey sa
vanda, babas T u t u un yannda bulunan D u k a k , babasna bal emirlerle
birlikte Hal ebe gelmei baard. O, aabeyi R dv an n yannda bir sre kal
dktan sonra, T u t u un nibi olarak D mak ta bulunan emr Savt ek i n ta
rafndan davet edilmesi zerine, gizlice D maka gitti. Bylece D u k a k , burada
Sur i ye ve Fi l i sti n Sel ukl ul ar n n D mak Kol unu kurmu oldu.
Babasnn Sur i ye ve Fi l i sti ndeki hkmranln yalnz kendi zerinde topla
maya alan melik R dvan, kardeinin D makta ayr bir devlet kurmasna
taraftar deildi. Bu sebeple o, Suru hkimi Ar t uk ol u Sk men, veziri C e -
nahddevl eve emr A b a k ile birlikte D u k a k n ehirde bulunmad bir
srada D mak zerine yrd (1'096). ok gemeden vezir Mu h ammed, aske
r vali Baht i yar ve yerli muhafz kuvvetleri kumandan E b Mu h ammed in
savunduklar D mak kuatan Hal eb Sel ukl u ordusu pek baarl olamad. s
telik R dv an n bir hacibinin bir mancnk tayla lmesi, askerler zerinde
olumsuz bir etki yapt ve bu sebeple arpmalar durdu. Ayrca D u k a k n da
seferden dnmekte olduu haberi zerine R dvan, kuvvetleriyle birlikte ku
atmay brakp, Hal ebe dnmek zorunda kald. Esasen Sk men, kardei I I -
ga z i nin D u k a k tarafndan hapsedilmesi sonucunda, birlikte ynettikleri
Kudse gitmek zere, R dv an dan ayrlmt.
Sur i ye ve Fi l i sti n Sel ukl u hkmdar T ut u tarafndan vali olarak atanan
Ar t uk B ey in lm zerine Kuds, oullar Sk men ve I l gazi tarafn
dan birlikte ynetiliyordu. M s r Fat m l eri , Suri ye ve Fi l i sti n Sel ukl u Devl eti -
nin iki kola ayrlmas ve her iki kol hkmdarlar R dvan ve D u k a k n
birbirleriyle mcadele halinde bulunmalarndan istifade ederek ordu komutan
E f d a 1 in kumandasnda bir ordu gndererek Sur i ye ve Fi l i sti n Sel ukl ul ar na
ait olan Kuds kuattlar. Bu sralarda ehirde bulunan I l gazi ve Sk men,
az bir kuvvetle ehri azimle savunuyorlard. Fakat ne R d v a n m ve ne de D u -
k a k m hibir yardm gndermemeleri yannda, Fat m ordusundaki 40 manc-
nkn bir ksm ehir surlarn tahrip etmesi sonucunda, savunma glemi, bu
sebeple I l gazi ve Sk men, ehri Fat m l ere teslim etmek zorunda kalmlar
dr (Austos 1098). ok gemeden Sk men, Hal ebe melik R dv an n yan
na, I l gaz i , amcasolu Sevi n, Yak ut ve Artukl u ailesi de D maka
D u k a k n yanna gelmilerdir. Bylece 1071 ylndan beri Sur i ye ve Fi l i sti n Sel
ukl u Devl eti nin hkimiyetinde kalm bulunan Fi l i sti nin bu nemli merkezi du
rumundaki Kuds, yeniden Fat m ynetimine gemi oldu.
T u t u un kumandanlarndan olan Abak ol u Yusuf , daha nce grl
d zere, Y a s y an la ibirlii ve ittifak yaparak C en ah ddev l e ye
SELUKLU DE VL ETL E R TAR H 375
ve dolaysyla R dv an a kar cephe almt. Hatt o, daha ileri giderek Hal eb
kuvvetleriyle baarsz bir arpmaya bile girmiti. Fakat bir sre sonra Y u
suf , Y a s yan la da anlaarak R dv an a bir mektupla bavurup Hal ebe
gelip hizmetine girmek istediini bildirdi. O, bu isteinin kabul edilmesi zeri
ne, Hal ebe gelip yerleti ve kendisine Hal ebe bal Menbi c ve Buza kaleleri dir
lik (kta) olarak verildi. Fakat ok gemeden Y usu f , R dvan aleyhine
Y a s y an la gizlice mektuplamaa balad. Bunu tespit etmei baaran Ha
l eb muhafz komutan B e r e k t , durumu, derhal R d v a n ve veziri C enahd-
d e v 1e ye bildirdi ve onun ldrlmesi hususunda izin ald. ok gemeden
B e r e k t , bir asker birlikle Y u s u f un evini basarak onu yakalatt ve boynu
nu vurdurmak suretiyle ldrtt. Evi askerler tarafndan tamamen yama edilen
Y u s u f un baz yandalar ayn ekilde boyunlar vurularak ldrld. Ayrca
kardei emr Y ak u b un da btn dirliklerine el konuldu. Bunun zerine her
iki kardein Hal ebde bulunan ve kendilerini gvencede grmeyen bir ksm yan
dalar derhal ehirden ayrldlar. Bylece Abakoul l ar sorununu zmleyen me
lik R dvan, veziri C enahddevl ei l e birlikte kendilerine kar cephe alm
bulunan Antakya valisi Y a s y an n ynetimi altndaki Tel bai r ve eyhd-
deyr kalelerini onun niblerinden teslim alp Antakya yrelerine kadar akmlar-
da bulundu.
Bu baarl asker harekttan sonra melik R dvan, kardei D u k a k n D -
mak Sel ukl u Devl eti ne son vermek amacyla, asker hazrlklara balad. Ken
disinin bu hazrlklarn yakndan izleme frsat bulan Ya s yan, derhal
D maka giderek durumu, D u k a k a bildirdi ve R d v a n n saldrs halin
de yardmda bulunaca hususunda kendisine kesin olarak sz verdi. Ote yan
dan R dvan, kalabalk ordusuyla, veziri C enahddevl ei l e birlikte harekete
geti. Fakat o, Y a s y an n D u k a k n yannda yer almas ve zellikle ehir
surlarnn sonderecede tahkim edilmi olmas sebepleriyle D mak kuatma gi
riiminde bulunmaa cesaret edemedi. Bununla birlikte R dvan, Fat m l er ta
rafndan alndn grdmz Kuds yeniden elegeirmek amacyla, birtakm
asker hareketlerde bulundu ise de baarl olamad ve Hal ebe geri dnmeye ba
lad. O, bu arada, D mak Sel ukl u topraklarnda baz yama aknlarnda bulun
du. Fakat kendisinin btn bu hareketlerini yakndan izleyen Duk ak , atabeyi
T ut ek i n ve Y a s y an n harekete gemeleri zerine R d v a n ve veziri
C enahddevl e, D mak kuvvetleriyle herhangi bir atmaya girmeyerek Ha
l ebe dnmek zorunda kaldlar (Aralk 1096/0cak 1097). Bylece R d v a n n
btn Sur i yeye hkim olma emel ve planlar, bu kez de gerekleememi oldu.
Melik R dvan, vaktiyle babasnn hkimiyetinde tuttuu btn Suri ye, Fi
l i sti n ve devlete bal dier blgeleri kendi tekelinde tutma amacyla, D maka
kar dzenledii iki sefere karlk olmak zere, Duk ak da Hal ebe kar bir
asker harekta balad. Esasen R dvan, bu sralarda Y a s yan a kar ken
disine katldn grdmz S k m en ve veziri C enahddevl e ile birlikte
kesin sonulu bir asker harekta hazrlanmaktayd. Duk ak , kalabalk ordu
376 AL SEV M-ERDOAN MER L
suyla beraberinde T ut ek i n, Ya s yan ve devletin teki emrleri olduu
halde, Hal eb Sel ukl u Devl eti topraklarna saldrarak ilerlemeye balad. Bunun
zerine R dvan, veziri C enahddevl e ve Sk men le birlikte hazrlad
gl ordusuyla harekete geerek Kmnesr i nde, Kuvayk ay kysnda, D u k a k -
m kuvvetlerinin kar tarafnda karargh kurarak sava dzeni ald. Bu srada
D u k a k saflarndaki Ya s yan, R dv an n beraberinde yer alan S k -
m e n e Ey st (Trkmenl er, stten ya, peynir vs. yaptklar iin bu sz sy
lenmitir), bu iki hkmdar kendi hkmranlklar iin savayorlar; sen hangi
sfatla onlarn aralarna giriyorsun? eklinde alayl szler sylemesi zerine Sk
men Bunun sebebini, yarn grr, anlarsn" diyerek karlk verdi. Gerekten
ertesi gn (22 Mart 1097), iki taraf kuvvetleri arasnda yaplan savata, Sk men -
in gsterdii byk cesaret ve yiitlikler sonucunda, D u k a k n ordusu kesin
bir yenilgiye uratld ve btn arlklar yama edildi. Bunun zerine D u k a k ,
D maka ekildi. Ya s yan ise glkle valisi bulunduu Antakyaya gidebil
di. Unl Arap tarihisi I b n l es r in ifadelerine gre, Duk ak , R dv an a
tbi olmu ve dolaysyla onun adna, D mak ve yrelerinde hutbe okutmak zo
runda kalmtr. Bylece melik R dvan, D mak zerinde hkimiyet kurmay
baarm oldu.
D mak Sel ukl u Devl eti hkjdar D u k a k la yaplan savatan sonra me
lik R d v a n ile atabeyi, veziri ve babal C enahddevl e arasnda gerginlik
balad. C enahddevl e, Rey savandan sonra Hal ebe gelip R d v a n n hiz
metine girerek devlet ilerini tam bir yetkiyle yrtm, ortaya kan eitli i
ve d sorunlarda, daima R d v a n n yannda yer alm ve onun en nde gelen
yardmcs olmutu. Bu anlamazln sebebi ilgili kaynaklarda yer almamakta ise
de eski dman Ya s yan ve Hal eb Batm l eri ni n, R dvan katnda onun aley
hinde etki yapm olmalar mmkndr. Bylece kendisini Hal ebde gvencede
grmeyen C enahddevl e, bir gece gizlice kars (R d v a n n annesi), ya
knlar ve kendisine ait zel muhafz birliiyle Hal ebden ayrlarak kendi dirlik
leri arasnda yer alan Humusa gitti. Kendisinin buradaki nibi emr K ar ac a,
onu karlayarak kent ve kalesini kendisine teslim etti. Bylece C en ah ddev
l e, Humusta, Hal eb Sel ukl u devletinden ayr, fakat stat bakmndan Sel uk
l ul ara tbi bir beylik kurmu oldu. C e n a h d d e v 1e nin vezirlikten
ayrlmasndan ok gemeden Antakya valisi Ya s yan, derhal Hal ebe R d -
v a n m yanna gelip onunla barp anlat ve yeniden onun hizmetine girerek
devletin sivil ve asker ynetimini zerine ald. Hatt R dvan, onun kz i
ek H at u n la da evlendi. Bylece Ya s yan, R dv an la daha sk bir
ibirliine balad.
F al m lerl e i l i ki l er
Son olarak Kuds elegeiren M s r Fat m l eri , asker ynden hkim olama
dklar btn Sur i ye ve Fi l i sti ne manevi bakmdan hkmran olmak amacyla,
yeni bir giriimde bulundular (1097). Fat m halifesi M s t 1i , melik R dv an a
zel bir eli heyeti gndererek ona u nerilerde bulundu:
SEL UK L U DE VL ETL E R TAR H 377
1 Fat m halifeliine tbi olmas,
2 Ynetimi altndaki memleketlerde snn hutbeyi kaldrp i hutbesi okut
turmas; hutbede, nce M s t 1i , sonra veziri E f d a 1, daha sonra da kendi ad
nn ( R dvan) yer almas,
3 Btn bunlara karlk kendisine mal ve asker yardm yaplacak ve b
tn Sur i yeye hkim olmas salanacak.
Melik R dvan, Fat m halifesinin bu nerisini ald sralarda, i mnecci
mi E s a d n ilik lehindeki etkisi altnda bulunuyordu. Ayrca o, kardei D u -
k a k n elindeki D maka hkim olma arzusu yannda, Hal ebden ayrlp Humusta
kendisine muhalif olarak ayr bir beylik kuran eski veziri C en ah ddev l e ye
kar daha etkili ve kuvvetli duruma gemek amacyla, Fat m l erl e ibirliine ka
rar verdi. Bu sebeple o, bata Hal eb olmak zere, ynetimi altnda bulunan b
tn memleketlerdeki camilerde, snn hutbeyi kaldrp i hutbesi okutmaa
balad. Bylece Suri ye ve Fi l i sti n Sel ukl ul ar nin Hal eb kolu, M s r Fat m ha
lifeliine, madd ve manev balarla balanmak suretiyle, tbi bir duruma geldi
ve Trk tarihinde ilk kez, bir Sel ukl u hkmdar i Fat m halifeliinin vasal
durumuna dm oldu. Sel ukl ul ar tarihinin eitli devrelerinde, gerek hane
dan mensuplar, gerekse baz emrler, M s r Fat m leriyle ittifak ve ibirliine gi
rimilerse de bunlarn hibirisi, uygulama safhasna konmamtr. Ancak melik
R dvan, bunu gerekletiren ilk ve son Sel ukl u hkmdar olarak tarihe ge
mitir. Fakat bununla birlikte R dv an n bu kararna kar, btn sin I sl m
dnyasnn tepkileri kendini gstermekle pek gecikmedi. yleki: R dv an n
en yakn dostlar Ya yan ve Sk men, Hal ebe gelerek ona, Snn I sl m
lemi aleyhine olan bu tutum ve kararndan derhal vazgemesini bildirdiler ve
kendisini iddetle knadlar. Ayrca Badat Abbas halifesi Mst az hi r B i 1-
1a h , Byk Sel ukl u Devl eti sultan B er k y ar u k ve teki I sl m memleketleri
hkmdarlar da R dv an knamaktan geri kalmadlar. Bunun zerine melik
R dvan, ancak drt hafta kadar i Fat m hal i fel i i adna okuttuu hutbeyi,
yeniden Abbas Hal i fel i i ve Byk Sel ukl u Devl eti adna deitirmek zorunda
kald (Eyll 1097). Ayrca o, bata Abbas halifesi ve Sel ukl u sultan olmak ze
re, btn I sl m memleketleri hkmdarlarna birer mektup gndererek onlar
dan zr diledi.
Melik R dvan, /sm leminin dikkatini kendi zerinde toplayan i hutbe
si sorununu bylece 'imledikten sonra, Humusta ayr bir beylik kuran eski
veziri C enahddevl e ve kardei D u k a k a kar yeni bir sefer dzenledi.
R dvan, beraberinde Sk men ve Ya s yan olduu halde, Humus zerine
harekete geti. Fakat bu srada Hal l ar n Antakyaya yrmekte olduklar ha
beri geldi. Bunun zerine plnlanan Humus ve D mak seferlerinden vazgeildi.
R d v a n ve teki emrler, Hal l arl a mcadele hususlarn grp kararlatr
mak zere, Hal ebe dndler.
378 AL SEV M-ERDOAN MER L
Haleb Rei sini n l drl mesi
Melik R dvan, devlet ynetiminde baz deiiklikler yaptktan sonra kt
ve zulme varan davranlaryla devlet iinde huzursuzluk kayna haline gelen
Hal eb reisi M i c e n n lkapl B e re k t bertaraf etmee karar verdi. B er e-
k t , akilik yapmakta iken Hal eb Sel ukl u valisi A k su n gu r tarafndan, cesa
ret ve yiitlii yannda, akileri iyi tand ve dolaysyla onlarla iyi mcadele
edebilecei dncesiyle, Hal eb Rei sl i i ne atanmt. Gerekten B e r e k t , bu
grevi, Ak sungur ve T ut u zamanlarnda, baarl bir ekilde yrtm, fa
kat melik R dvan devrinde ise vezir, kad ve teki devlet adamlarna bask ve
tahakkme balam, hatt aki, mfsit ve babozuk kimselerden oluturduu kuv
vetlerle Hal eb Sel ukl u devletine hkim olma hazrlklarna girimiti. Bunun ze
rine melik R dvan, sivil ve asker yksek devlet adamlaryla ibirlii yaparak
B er ek t yakalatt ve kendisiyle ibirlii yapanlarla birlikte boyunlarn vur
durmak suretiyle ldrtt (1098 ortalar). Bylece uzun bir sre Hal eb ve evre
sinde eitli zulm, ikence ve halkn mal ve paralarna elkoyma gibi eylemlerle
dehet, korku ve heyecan saan B er ek t n bertaraf edilmesiyle blgede, hu
zur ve sknet yeniden salanm oldu.
HALILARLA MCADELELER
Sel ukl u ordusunun Antakya kuatmas
Eserimizin Gi ri ksmnda genel nitelikte deinildii zere, Or ta-Dou I sl m
leminin zellikle mezhep, saltanat ve hkimiyet atmalaryla alkand sra
larda, buraya ilk Hal hareketi (I. Sefer) balam, olduka uzun sren mcade
leler sonunda Hal l ar tarafndan. Urfa Kontl uu, Antakya Pri nkepsl i i ve Kuds
Krall kurulmutu. Bylece Or ta-Douya yerleen Hal l arl a devaml mcade
lelerde Hal eb Sel ukl u Devl eti de bulunmutur.
Antakya valisi Ya s yan, Hal l ar n Antakyaya yrmeleri zerine s
ratle ehre gelip savunma hazrlklarna giriti. ok gemeden Hal kuvvetleri
kent surlar nnde grnnce (Ekim 1097) Ya s yan, bir yandan surlar tak
viye ederken, bir yandan da kent savunmas iin tehlikeli grd H ri sti yan hal
k sur dna karmak suretiyle, kar nlemler almay ihmal etmedi. Ayrca o,
ok saydaki Hal kuvvetlerine kar iyi bir ekilde savunma yapabilmeyi sala
mak amacyla, olu ems ddev l e yi Hal eb meliki R dvan, D mak meli
ki D u k a k , Humus emri C enahddevl e Hseyi n ve Mi r das emri
Ve s s a b ile Arap Ki l poul l ar kabilesi reislerine gndererek Acele yardm
isteinde bulundu. Ya s yan, ayrca teki olu M e h m e d i de bata Byk
Sel ukl u i mpar ator l uu'mm Musul valisi G r b o a olmak zere, Suru emri
Ar t u k ol u Sk men, Si ncar emri Ar sl ant a, Samsat (Smeysat) emri
I l gaz i ol u Sl eyman ve Di yarbak r yrelerindeki dier Trkmen beyleri
ne gndererek Hal l ara kar ci had harektna katlmak zere, sratle Antak
SEL UK L U DE VL ETL E R TAR H 379
ya ya yardma gelmelerini bildirdi. Melik D u k a k n yanndan D mak9tan
ayrlan Ya s yan m olu emsddevl e, sratle Hal ebe melik R dvan
n katna gelip ondan Hal l ara kar Antakya savunmas iin asker yardm
isteinde bulundu. R dvan, bu yardm isteini iyi karladysa da sefere biz
zat katlmayarak Hal eb askerleriyle S k m e n in Tr kmenl eri nden oluan bir
asker birlii ems ddev l e nin emrine verdi. emsddevl e, bu kuvvet
lerle Antakyaya gitmek zere iken kenti kontrol altnda tutan Hal atl birlikle
rinin saldrsna urad. Asi rma yaknlarndaki dar bir geitte yaplan
arpmada, Hal ebli askerler bozulup daldlar ve sonra da Hal ebe dndler
(Mart 1098). Bylece R dv an n Antakya ya gnderdii kuvvetler, hi bir baa
rl harektta bulunamadlar. Esas itibariyle melik R dvan, Orta - Dou sl m
dnyas ve dolaysyla kendi Hal eb meliklii iin ciddi bir tehlike haline gelen Ha
l l ara kar szkonusu asker harekta bizzat katlmayp, buna pek nem verme
di; nk bu harekta, kendisinin hasm durumunda bulunan kardei D u k a k
ile eski veziri Humus emri C enahddevl ede katlmlard. Onun bu iki mu
halifi ile ayn safta arpmalara katlmaktan ekinmesi, yani kendisini gvence
de hissetmemesi gibi basit ve kiisel duygularn etkisiyle, szkonusu harekta
katlmad anlalyor. Btn Sel ukl u ve onlara tbi kuvvetlerin deta seferber
olduu bir zamanda, onlara katlmamasnn bir sonucu olarak, kendisine daima
sadakat ve ballk gstermi bulunan Sk men bile onun hizmetinden ayrlp
melik D u k a k n hizmetine girdi. Bylece R d v a n n Hal eb hkimiyetini deta
kendilerine borlu olduu Ya s yan, Sk men veC enahddevl e gibi
ibilir ve yetenekli emirlerin desteinden yoksun bir duruma gelmi olmas ya
nnda, artk Hal eb blgesine dayanan Hal l ar n ciddi bir tehlike yaratmas, onun
Hal eb Devl eti ni bsbtn zaafiyete uratacak bir safhaya gelmi bulunuyordu.
Antakya valisi Ya s y a n n yardm isteini ieren mektubunu alan Musul
emri G r b o a , Byk Sel ukl u mparator l uu sultan B er k y ar u k un da
zel buyruu ile ordusunu hazrladktan sonra ilk Hal kontluunun kurulmu
olduu Ur fay kurtarmak iin harekete geti. Kenti hafta sreyle (4-25 Mays
1098), kuatt ise de kont B au d ou i n in iddetle savunmas karsnda baarl
olamad ve kuatmay kaldrmak zorunda kald. ok gemeden Ur fadan ayrlan
Gr boa (25 Mays 1098) Di yar bak r ve Suri ye kuvvetleriyle birlemek ze
re, geldii Mer cdb ki a bir sre bekledi. Melik D u k a k ve teki Suri yel i emir
lerin kuvvetleri de buraya gelmekte idiler. G r boa nm gereksiz Urfa kuatmas
sebebiyle, zaman kazanan Hal l ar, Y a s yan n savunduu kenti iddetle ku
atmay srdryorlard. Fakat kalabalk Sel ukl u ordusunun gelmekte olduu
nu rendikleri zaman byk bir tel ve korkuya kapldlar. Bir yandan, acele
savunma nlemleri alrken, bir yandan da bata B oh emu n d, T an c r ed, G o -
def r oi veR aymond olmak zere, birok Hal liderlerinin katlmasyla bir
toplant yapld ve kendileri aleyhine sonderecede ciddiyet kazanan durum m
zakere edildi. Bu mzakereler sonunda, B o h emu n d un igalden sonra An
takya nn kendisine verilmesi ve sava srasnda btn Hal kuvvetlerine, yalnz
380 AL SEV M-ERDOAN MEK L
kendisinin kumanda etmesi benimsenip kabul edildi. Bakumandan sfatyla An
takya mn bir an nce alnmas hususunda byk abalar gsteren B oh emu n d,
kalenin burlarndan birisinin savunmasn yneten Er meni asll F r z la ili
ki kurdu; 2 Haziran 1098 gecesi, Hal askerlerinin bulunduu burcun erefele
rine ipler attrlarak onlarn yukar kmalar saladktan sonra Antakya,
sabahleyin (3 Haziran 1098) Hal l ar tarafndan igal edildi. Kentin igalini re
nen Y a s yan, ikaleni de debilecei ihtimaliyle, yannda birka kii ol
duu halde, ikalenin da ynndeki kapsndan kmak suretiyle, Antakyadan
ayrld. Fakat yolda iken ikalenin, direnii baar ile srdrdn renince
' Nasl olur da kentimi, ailemi ve yaknlarm byle brakarak giderim diyerek
sonderecede derin bir zntye kapld; ite byle bir ruh haleti iinde giderken
atndan yere derek ar bir ekilde yaraland. At srtnda gidemeyecek bir du
ruma gelen Y a s yan, hadimleri tarafndan terkedilince yrede odun kesen
bir Er meni tarafndan ba kesilerek ldrld.
Kalabalk Sel ukl u ordusunun banda Antakya zerine gelmekte olan G r
boa, kentin Hal l arca igal edildiini renince ordusunun bir ksmm Artah
ynne, dier bir ksmn da Antakyan n kuzey-dousundaki Ci sr l had de ev
ketti. Sel ukl u kuvvetleri, bu yreleri Hal askerlerinden temizlemeyi baard.
ok gemeden Antakya ikalesinde bulunan Trk askerlerinin hl direndii ha
beri alnnca asl ana ordu, hzl bir yryle 7 Haziran 1098de Antakya nleri
ne geldi. Hemen hemen btn Sel ukl u ordusu, kentin ikale ile balantsnn daha
kolay olduu ve Hal mdahalesinin daha g yaplabilecei da ynnde karar
gh kurdu. Gerekten bu ynden yaplan savalarla Hal kuvvetleri daha ok yp
ratlyor ve etkisiz hale getiriliyordu; hatt Hal l ar bu ynden Trk saldrsn
nlemek amacyla, birka noktaya acele yeni surlar ina etmek zorunda kaldlar.
Bakumandan Gr boa, ikalede direnii srdren Ya s yan m olu e m -
s d d e v 1e ile de iliki kurarak, beraberindeki emr A h met i direnie yardmc
olmak zere, ikaleye gnderdi. Bir yandan ikale, br yandan kent surlar d
ndaki Sel ukl u kuvvetlerinin iki yanl basks altnda kalan Hal ordusu, ger
ekten zor durumlara dmt. zellikle yiyecek sknts onlar sonderecede
ciddi bir tehlikeye atm bulunuyordu; kentte, yiyecek sknts sebebiyle korku
ve mitsizlik havas hkim olmaa balad. Bakumandan B oh emu n d, halk
arpmaa sevk amacyla, evlerini yakmak gibi ok sert bir nleme bavurmak
zorunda kald. Ayrca gece karanlndan faydalanp liman kenti Samanda na
kaanlarn yarattklar panik yznden buradaki baz gemiler limandan ayrlmak
zorunluluu duydular. Sonlarnn iyiye gitmeyecei dncesiyle G u i 11 a u -
me de Grandmesnil, Etienne de Blois bata olmak zere, birka Hal lideri An
takyadan ayrlp, bu sralarda Hal l ara yardm etmek amacyla Akehi r de ha
zrlklar yapmakta olan Bi zans imparatoru Al ek si os K omn en os a Hal
kuvvetlerinin Antakya da tamamen yok edildikleri haberini gnderdiler. Bu ha
ber zerine Al ek si os, Antakya Hal l ar na yardmdan vazgeti ve artk Ha
l l arl a stanbul da yapm olduu Sur i yede .lnacak yerlerden bazlarnn
SEL UK L U DE VL ETL E R TAR H
381
Bi zansa verilmesini ieren antlamann (1097) uygulanamayacan anlayarak
stanbul a dnd. te yandan Antakyan n dou ynnde karargh kurduunu
grdmz Sel ukl u ordusu, kumandanlar G r boa nin tavsiyesi zerine,
bu kez, kentin nndeki ovaya inerek burada karargh kurdu, ayrca bir gvence
nlemi olarak kent ile karargh arasna bir hendek kazld. Antakyay kuatma
ve sktrmaya bu yeni cepheden devam etmeye balayan Sel ukl u ordusu, ne ya-
zkki tam bir birlikten yoksundu. Bakumandanlk grevini yrten Gr boa,
kuvvetleriyle birlikte kendisine katlan melik ve emirlere genellikle nem vermi
yor, kendi zel fikir ve kararlarnn uygulanmasn deta emrediyordu. Kuatma
savann devam ettii sralarda, Hal eb Sel ukl u meliki R dv an dan Gr bo-
a ya bir eli heyeti gelmiti. Niin geldii anlalamayan bu eli heyetinin Gr -
b o a ile grmeler yapmas, R d v a n m hasm durumunda olan melik Dukak
ile emr C enahddevl e, daha nce ldrlmesinde etkili olduu A b a k o -
lu Y u s u f un kardei ile yaknlarn grnce kendisini gvencede grmemee
baladlar. Bundan baka, ordudaki Ar ap askerleriyle Tr kmenl er arasnda R d -
v a n n gnderdii eli heyetinin olumsuz giriimleri sonucunda, anlamazlk kt,
dolaysyla Tr kmenl er ordudan ayrldlar, ite bu sebeplerle birlik ve beraber
likten yoksun bir duruma gelen Sel ukl u ordusu, Hal l ar Antakya iinde kuat
m bulunuyordu. Kent surlar iinde ciddi bir biimde skp kalan Hal l ar,
27 Haziran 1098de, P i er r e l H er mi t e bakanlnda bir eli heyetini Sel
ukl u bakumandan G r boa ya gndererek Kendilerini serbest brakp, sa-
salim memleketlerine dnmelerini salamak artyla Antakyay teslim
edeceklerini bildirmek zorunda kaldlarsa da onlarn bu nerisi Gr boa ta
rafndan reddedildi. Bu durum karsnda hi bir ekilde kurtulu imknlar kal
mayan a, susuz bitkin ve btn mitleri krlm bulunan Hal askerleri arasnda,
P i er r e B ar t hol omaeus tarafndan Azi z Petrus Katedral Vnde gya vaktiyle
H az r et i I sa nin brn delen mzran bulunmas (14 Haziran 1098) habe
rinin yaylmas olay, yeni bir evk, heyecan ve azmin olumasna sebep olmu ve
bylece onlara bu lm - kalm durumunda son bir mit olarak belirmitir.
te bu srada Gr boa, Hal ordusunu kent nlerindeki ovada savaa davet
etti. Alk, susuzluk ve dolaysyla lmle peneleen Hal ordusunu, anlalmaz
bir ekilde, deta yok olmaktan kurtarmay salayan G r boa nin bu nerisi
zerine, Hal kuvvetleri byk bir sevinle Antakyadan kp ovada rahatlkla
hibir mdahaleyle karlamakszm sava hazrlklarna balad. Sel ukl u ordu
sunda bulunan emr ve kumandanlar, Hal l ar n bir tr kurtulularn salayan
bu klarna engel olunmasn srarla nerdiler ise de zaferi kesinlikle kazana
candan emin grnen Gr boa onlar dinlemedi. Hal ordusuyla, bakuman
dan G r boa ya krgn bulunan melik ve emirlerin ynettii Sel ukl u ordusu
arasnda, Antakya ovasnda iddetli bir meydan sava balad. B oh e
mund, T anc r ed, G odef r oi , Hugue, I I . R ober t , patrik A d h e -
m a r vs. gibi ilerigelen Hal liderlerinin ynettikleri Hal kuvvetleri, Sel ukl u
ordusuna saldrya getiler. Daha henz arpmalarn balarnda Trkmen kuv
vetleri, saflardan ayrlp geri ekildiler. Daha sonra melik Duk ak , Sk
382 AL SEV M-ERDOAN MER L
men, C enahddevl e ve teki Sel ukl u emr ve kumandanlar da savaa de
vam etmeyerek memleketlerine dnmeye baladlar. Bylece kendi birlikleriyle
yalnz kalan bakomutan Gr boa da sava alann terketti. Daha sonra Ha
l ebe gelen Gr boa, buradan askerleri iin gerekli olan adr, yiyecek madde
leri vesair eyleri aldktan sonra Musul a dnd. te yandan Sel ukl u ordusunun
savamayarak geri ekilmesini hayretle karlayan Hal komutanlar, bunun bir
hile olduunu sandlarsa da ok gemeden gerei anlamakta glk ekmediler.
kalede hla direnmee alan Y a s yan n olu emsddevl eve emr
Ahmet de aman ile Hal l ara teslim oldular ve Hal ebe dndler. Bakuman
danlk grevini stlenen G r boa nin olumsuz ve isabetsiz kararlar, zellik
le beraberindeki melik, emr ve kumandanlara kar gsterdii sert ve nemsemez
davranlar sebebiyle, Byk Sel ukl u ordusunun, savasz bile yok olmaa mah
kum duruma gelmi olan Hal ordusu karsnda geri ekilmesi, gerekten o de
vir Orta - Dou I sl m dnyas iin telfisi g bir kayp olarak tarihe gemitir.
Bu sonula, ynetim bakmndan Hal eb Sel ukl u devletine bal olan ve konumu
dolaysyla Orta - Dou nun en nemli ve salam kalelerinden birine sahip olan
Antakya, Hal l ar n eline gemi, bylece Suri ye ve Fi l i sti n, Hal istil ve iga
liyle kar karya gelmi oluyordu. Her ne kadar Hal l ar Antakyan n igalin
den nce skk ve ok g durumda olmalar sebebiyle, R dv an v eD u k ak a
Bi zans n elinde bulunan memleketlerden baka hibir yere saldrda
bulunmayacaklar hususunda gvence verdilerse de, imdi Antakyay elegeir-
melerinden sonra artk artlarn kendi lehlerine deimi olmas dolaysyla onla
rn bu gvence szleri geersiz bir duruma gelmi oluyordu.
Azaz'da isyan
Hal ebi n kuzeyinde bir gnlk uzaklkta bulunan Hal eb Sel ukl u ynetimin
deki Azazda bir isyan kt (Eyll 1098de). yleki: Kent valisi mer , Lor enl i
bir Frans z olan karsnn etkisiyle melik R dv an a kar ayaklanarak Azaz-
da bamsz bir ynetim kurduunu iln etti. Bunun zerine derhal harekete
geen R dvan, Azaz iddetle kuatp sktrmaya balad. R dv an a kar
koyamayacan anlayan vali, yine karsnn etkisiyle Antakya daki G od ef r oi -
ya haber gnderip R dvana kar yardm ve ittifak nerisinde bulundu. Hal eb
savunmasnda nemli bir konumda bulunan Azazm Hal l ar n eline gemesiyle
ilerde Hal ebi n de dmesinde byk rol oynayabileceini dnen ve bu sebeple
burasnn Hal ynetimine alnmasn isteyen Godef r oi , R a y mon d la bir
likte kalabalk bir Hal kuvvetiyle Azaza yneldi. Hal l ar n okluu karsn
da R d v a n , kuatmay kaldrp ekilmek zorunda kald. te yandan Hal l ar
da yakn bir yrede karargh kuran R dv an dan ekindiklerinden Azaza gir
meye cesaret edemeyip geri ekildiler. Bunun zerine R dvan, yeniden gelip
kaleyi kuatt. ok gemeden vali mer , isyan brakp, yine eski grevinde kal
mak artyla R d v a n la anlaarak yeniden ona tbi oldu. Bylece Azazn Ha
l l ar n eline gemesi nlendi. Fakat bir sre sonra o, yine karsnn etkisiyle
SELUKL U DE VL E TL E R TAR H
383
R dv an n aleyhine Hal l arl a iliki kurmas sonucunda, Hal ebde bulunduu
bir srada ldrld.
Amalar Kuds elegeirmek olan Hal l ar, gney ynnde Sel ukl u top
raklarnda ilerlemeye devam ettiler. Bu arada R a y m o n d , Hal eb Sel ukl u dev
letine bal Rc kalesini elegeirdikten sonra bu kez, G o d e f r o i ile birlikte yi
ne Sel ukl u snrlar iinde yer alan Br eye yryp kuatt. Bir sre direnmeye
alan ve Hal ebden yardm alamayan Sel ukl u askerleri, kalabalk Hal kuv
vetleri karsnda dayanamyarak ehir ve kalesini Hal l ara aman ile teslim et
mek zorunda kaldlar (Kasm 1098). ehri amanla teslim almalarna ramen
Hal l ar, Msl man halk kltan geirdiler, biroklarn tutsak alp Antakya ya
gnderdiler; ehir ve kaledeki btn mal ve paralara elkoydukta baka, geni
lde yama hareketlerinde bulundular. ehirdeki ulu camii de kiliseye evirdi
ler. Bu baardan sonra R aymondve Fl andr e kontu R o b e r t , Ermeni asker
lerinin de katld kalabalk bir Hal ordusuyla Hal eb Sel ukl u devleti snrlar
ierisinde bulunan Maarretnnman zerine yryerek kuatmaya baladlar. Bu
nun zerine ehir valisi ve ilerigelenleri, melik R d v a n ve Humus emri C en a
h ddev l e den acele yardm istedilerse de hi bir olumlu cevap alamadlar.
Bylece kendi kaderleriyle babaa braklan muhafz kuvvetleri ve halk, ehir
ve kalesini say ve silh bakmndan ok stn olan Hal l ara kar mitsizce sa
vunuyorlard. Bir sre sonra Antakya prensi B ohemundda kalabalk kuvvet
lerle gelip kuatmaya katld. iddetle srdrlen Hal saldr ve basklar
karsnda Sel ukl u askerleri, ayn ekilde iddetle direniyor ve ehirlerini canla
bala savunuyorlard. Hal l ar iddetle srdrlen bu Trk direniini krp ehri
elegeirmek amacyla, tahtadan byk bir bur yaptlar ve bunu, ehir burlar
na dayayarak muhafzlarla daha yakn arpmalara giritiler. Sur muhafzlar
nn gece evlerine ekilmelerini izleyen Hal l ar, savunmasz burlardan ehre
inerek ksa zamanda elegeirdiler (Aralk 1098). Hal l ar direnmeleri sebebiyle
Maarr etnnman halknn byk bir ksmm trl ikencelerle ldrdler, ka
dn ve ocuklar tutsak alp pazarlarda sattlar. Btn mal ve paralara el konul
duktan sonra ehir ar bir ekilde yama edildi, halka su verilmedii gibi, ehir
surlar, ev, cami ve mescitler tamamen tahrip edildi.
K ell bozgunu ve sonraki olaylar
Maar r etnnman elegeiren Hal l ar, daha sonra harekta devam ederek
yine Hal ebe bal kalelerden Cezr, Zer dana, Sermi n ve K el l y da igal ettiler.
Bylece Suri ye Sel ukl u devletinin bakenti olan Hal ebi deta evirmi bir du
ruma geldiler. Durumun ciddi boyutlara ulatn anlamakta ne yazkki ge kal
m olan melik R dvan, zellikle stratejik konumu dolaysyla nemli olan Kel l
kalesini geri almak iin harekete geti ise de Antakya prensi B o h emu n d la
bu kale yrelerinde giritii savata, yenilgiye urad (Temmuz 1101). Bundan fay
dalanan Hal l ar, Hal ebe bal Kefer tb ve Hz r kalelerini de igal ettiler.
384 AL SEV M-ERDOAN MER L
Kel l savandan bir sre getikten sonra B oh emu n d, Hal ebi elegeire-
rek buradaki Sel ukl u devletini ortadan kaldrmak amacyla, geni asker hazr
lklar yapt. ok gemeden beraberinde T aner e d olduu halde, hazrlad
kalabalk kuvvetlerle harekete geerek Hal eb yrelerine geldi; Hal l ar ehrin
d balantsn kesmek amacyla, yeni baz kaleler ina etmeye baladlar. Fakat
bu sralarda, Dani mendl i emri G m t ek i n in saldrlar karsnda g du
ruma den Mal atya hkimi G ab r i el in yardm ars zerine B ohemund,
Hal eb yrelerinden ayrld. Bunu frsat bilen melik R dvan, harekete geip y
relerdeki Hal depolarna saldrarak, eitli silh ve yiyecek maddelerini elege
irdi. Ayrca Humus emri C enahddevl ede Hal l ara ait baz kk kaleleri
kurtarmay baard. Bu arada o, blgedeki btn rnlere de elkoydu. Bu sra
larda melik R dvan, kendisine zel ulaklar gnderdii babal C enahddev-
I e ile bararak onu Hal ebe getirtti ve onuruna dzenledii lenlerle gnln
ald. Fakat C enahddev l e, ynetimindeki Humusa dndkten bir sre son
ra (Mays 1103de) Cuma namaz srasnda, suf klndaki Bat n fedaisi tara
fndan hanerlenerek ldrld.
Humus emri C enahddev l e H sey i n in ldrlmesini frsat bilen
Hal liderlerinden R a y m o n d , Humusu elegeirme hazrlklarna balad. Bu
nu haber alan C en ah ddev l e nin kars ( R dvan n annesi), Hal ebe o
luna bir ulak gnderterek Humusu derhal gelip teslim almasn ve Hal l ara
kar savunmasn bildirdi. Fakat te yandan ehir ilerigelenleri, R dv an n,
C en ah ddev l e yi destekledikleri iin, kendilerine iyi davranmayaca ku
kusuyla melik D u k a k a, Humusu teslim etmek zere, arda bulundular. Bu
sralarda D u k a k , D makta yoktu. Onun nibi durumunda olan emr Ay t e -
ki n, hemen bir asker birlikte harekete geerek ehir ve kalesini D u k a k adna
teslim ald. Bunun zerine R aymond ve R dvan, Humus harektn durdu
rup memleketlerine dndler. Bylece Humus, D mak Sel ukl u devleti snrlar
iine alnm oldu.
Hal eb Sel ukl u topraklarna saldrya devam eden Ta n c r e d , Hal eb yrele
rinde yeni bir asker harekta balad. zellikle Hal ebe bal Msl i mi yede ka
rarghn kurarak, bu yreleri ar bir ekilde tahrip ve yama aknlarna uratt.
Melik R dvan, ona kar hi bir nlem alamad. Bylece R d v a n n g bir
durumda olduunu anlayan T anc r ed, onunla 7 bin altn, ok sayda at ve di
er baz hayvanlarn verilmesi, buna karlk alman Sel ukl u tutsaklarnn geri
verilmesi artlaryla bir antlama imzaland (1103 sonlar). Fakat ok gemeden
bu bar antlamasna ramen Antakya Hal l ar , yeniden Hal eb yrelerine akn
lar yaptlar ve hatt Beser fs kalesini de elegeirdiler.
Hal l ar n bata Suri ye Sel ukl u devletleri olmak zere, dier Byk Sel uk
l u Devl eti vasallarn ciddi ekilde tehdit etmeye balamalar ve ayrca Antakya
Hal prensi B oh emu n d un Dani mend emri Gmt ek i n tarafndan tut
sak alnmas zerine, Trki ye Sel ukl u sultan I. K l A r sl an Antakya Hal
l ar na kar bir sefer dzenlemeyi kararlatrd. Bu amala o, Hal eb Sel ukl u
SEL UK L U DEVL ETL E R TAR H 385
meliki R dv an a bir eli gndererek Sefer srasnda ordusunun zellikle yi
yecek ihtiyalarnn salanmasn bildirdi. Bu haber zerine Hal eb halk, son-
derecede sevindiler ve komu yrelere mj de haberleri yolladlar. Fakat bir sre
sonra B o h emu n d un 100 bin altn kurtulu akas karlnda serbest bra
klp Antakyaya dnmesi sonucunda, K l Ar sl an , Antakya seferinden
vazgeti.
Hal eb evresindeki nemli kale ve stratejik yerlerin Hal l ar tarafndan aln
mas sonucunda, bu yreler geni lde Hal l ar n kontrol ve basks altna gir
miti. Bylece Hal eb Sel ukl u devleti hayat bir tehlike altna girmi oluyordu.
Antakya ve Urfa Hal kuvvetlerinin Harran a kar harekta katlmalar ve dola
ysyla Hal eb yrelerinden ayrlmalar sebebiyle, buralardaki Hal saldrlar dur
mutu. Bu sralarda (Mays 1104de) Musul Sel ukl u valisi k r m ve
Hasankeyf emri Sk men in ynettikleri Sel ukl u ordusunun II. B audou-
i n, J oscel i n, B ohemund veT ancr ed in kumanda ettikleri byk Hal
ordusunu Harran yaknlarnda, Bel h ay yrelerinde, ilk kez, byk bir bozgu
na uratmas, hatt B audoui n ve J osc el i n in tutsak alnmas, btn I sl m
l emi ni sevindirmiti, ite bundan faydalanan melik R dvan, derhal harekta
balayarak Hal igalindeki birok kaleleri (Cezr, Fav, Sermi n, Maarr etm sr n
vs. gibi) yeniden elegeirdi ve birok Hal askerini de tutsak ald. Bu arada R d
van, Humusa bal Bl i s ve Fy kaleleri ile Sel emi yeyi de elegeirdi (1104).
Bylece melik R d v a n n giritii bu baarl asker harekt sonunda, Hal eb
savunmas iin nemli olan kaleler Hal l ar n elinden alnm ve buralardaki halk
da gvence ve skuna kavuturulmu oldu.
B o h emu n d un asker yardm salamak iin Avr upaya gitmesi zerine, An
takya Hal prensliinin ynetimini zerine alan Ta n k r e d , dier Hal devlet
lerinden de yardm salayarak Hal eb Sel ukl u topraklarna saldrya geti. O, ilk
nce Hal ebe bal nemli stratejik konumda bulunan Artah kalesine yryp ku
atmaya balad. Kale kumandannn yardm ars zerine R dvan, atl ve ya
yalardan oluan kalabalk bir orduyla derhal Ar tahm yardmna gitti. Sel ukl u
ordusunun okluu karsnda T a n k r e d , kuatmay brakt gibi, R dv an a
bar nerisinde de bulundu. zellikle I spehbu d Sabave nin etkisiyle ba
r nerisini reddeden R dvan, derhal Hal l ar l a savaa balad. Fakat bu s
rada Hal l ar, sava meydann terkettiler, bununla birlikte onlar, bir sre sonra
yeniden gelip savaa giritiler. arpmalarda Hal l ar kesin yenilgiye uratlm
lard. Fakat Sel ukl u ordu birliklerinin, igal ettikleri Hal kararghn yama
ya daldklar srada, Hal l ar n ani bir saldrs sonucunda, Sel ukl u kuvvetleri
ar kayp verdiler. Bunun zerine R dvan, geri kalan kuvvetlerle Hal ebe dnd
(Nisan 1105). ilgili kaynaklarn ifade ettikleri gibi, bu yenilgi zerine, Hal eb Sel
ukl u devletine ait il, ile ve kaleler, bir Hal istil ve igaliyle babaa kald.
Nitekim ok gemeden T a n k r ed in kumandasndaki Antakya Hal kuvvetle
ri, Artah kalesini aldktan baka, daha nce R d v a n n kurtard nemli kale
leri de kolaylkla elegeirdiler. Bylece Hal eb, Hal l ar tarafndan deta kuatlm
bir duruma gelmi oluyordu.
386 AL SEV M-ERDOAN MER L
Hallara kar itlifak gi ri i mleri
Melik R dvan, Hal istil ve basklar sebebiyle g durumlara den Ha
l eb Sel ukl u devletini bu ciddi tehlikeden kurtarmak iin birtakm giriimlerde
bulundu. Bu amala o, Mar di n emri Ar t u k ol u l l gaz i , daha nce bir sre
ibirlii yapt I speh bu d Sabave, Si ncar emri A r sl an t ao-
1u Al p ile ilikiler kurarak Hal l arl a mcadele iin bir ittifak oluturmay
baard. Mttefikler bir araya gelip yaptklar toplantda, sultana kzgn bulunan
l l ga z i nin Musul ve yrelerinin Sel ukl u valisi k r m n ynetimin
deki memleketleri elegeirip buralardan salanacak asker ve paralarla Hal l ara
kar mcadeleye giriilmesi nerisi kabul edildi. Bunu uygulamak amacyla R d -
van ve mttefikleri, 10 bin kiilik bir kuvvetle Musul 'a bal Nusaybi ne yr
yp kuattlar. arpmalar srasnda ar yaralanan Al p , Si ncar a dnd. Ote
yandan Tanza lcalarnda tedavide bulunan k r m, derhal Musul a gele
rek askerlerini toplayp Nusaybi ne yneldi. Fakat mttefiklerin kalabalk kuv
vetleri karsnda savaa cesaret edemedi ve R d v a n n beraberindeki baz
ilerigelen emirlerle ilikiler kurup onlara birtakm vaadlerde bulundu ve zellik
le R dv an a da haberler gnderip Sen l l ga z i nin nasl er ve fesat dolu bir
emr olduunu iyi bilirsin. Eer onu yakalatp hapsedersen o zaman sana tbi olur,
Hal l ara kar asker ve mal yardmda bulunurum dedi. k r m n bu
nerisini, Hal mcadelesi siyasetine uygun bulan R dvan, onu uygulamaya
karar verdi. Bu amala o, 11g a z i yi yanna artarak ona Hal l ar, Hal eb ve
yrelerini istil etmi durumdadr. Byk kuvvetlerle bize katlacak olan k r -
m le bar yapp, hep birlikte Hal l ara kar harekete geelim. Bylece bi
zim bu hareketimiz, sl mn kffara kar bir ittifak olacaktr dedi. Fakat
B er k y a r u k a kar mcadelede kararl olan ve kalabalk bir Trkmen kuvve
tine sahip bulunan l l gaz i , Sen, kendi bana buyrukmu gibi hareket ediyor
sun, halbuki u anda benim buyruum altnda bulunuyorsun. Nusaybi n alnmadan
sana buradan ekilme izni vermem, aksi takdirde seninle savamaya bile hazrm
diyerek R d v a n n nerisi ve tavsiyesini sert bir ekilde reddetti. Bunun zeri
ne R d v a n , derhal onu tutuklatarak Nusaybi n kalesine gnderip hapse attrd.
Fakat bu kez 11g a z i ye bal Trkmenl er , Nusaybi n surlarna ve yrelere sald
r ve yamalara baladlar. Durumun kartn gren R dvan, kendisine ait
kuvvetlerle Hal ebe hareket etti. Bylece R d v a n n abalaryla Hal l ara kar
oluturulan bu ittifak cephesi, k r m 5n siyas oyunlaryla dalp gitmi
oldu.
Baarszlkla sona eren Nusaybi n harektndan sonra Suriyenin nemli ka
lelerinden birisi olan Efami ye, Hal eb Sel ukl u devletinin hkimiyetinden kt.
yleki: Sel ukl u vasal Hal ef bi n M l i b in ynetiminde bulunan Efmi -
ye, 1090 ylnda, T utu tarafndan alnarak buraya baka bir vali atanmt. T u
t u un lmnden sonra I bn Ml i b, Fat m halifesini Hal l arl a mcadele
etmek amacyla Efmi yenin kendisine verilmesi hususunda ikna etti ve bylece
yeniden Efmi yeye gelerek Fat m l er adna ynetimi eline ald; frkat ok geme
SEL UK L U DE VL E TL E R TAR H 387
den burada bamszln iln etti ve yine eskisi gibi yol kesip yre halknn mal
ve mlklerine elkoymaya ve dolaysyla huzursuzluk karmaya balad. Bunun
zerine melik R dvan, Bat n reisi E b T ah i r le ibirlii yaparak sevk edi
len fedailerle bn M l i b i Efmi ye kalesinde ldrtmeyi baard. Bylece
bu kale yeniden Hal eb Sel ukl u ynetimine alnm oldu (ubat 1106). Fakat bir
sre sonra kaledeki Batm l er arasnda bir anlamazln kmasndan faydalanan
Ta n c r e d , Hal kuvvetleriyle Efmi yeye yrd ise de baarl olamad. Bu
nunla birlikte I bn M l i b in Efmi yeden kamay baaran olu M u s b i h ,
Antakyaya giderek T an c r ed e snd ve ona, "Efmi ye yi elegeirdii takdir
de orada kendi vasal olarak ynetime devam edeceini syledi. Bunun zerine
Ta n c r e d , derhal Efmi yeye yryp kuatmaya balad. Kalede yeterli yiye
cek maddesinin bulunmamas sebebiyle, savunucular aman ile teslim oldular. Ka
ledeki Bt n 'l eri n byk bir ksm ldrld. Bylece nl Efmi ye kalesi
Hal l ar n eline gemi oldu (Eyll 1106).
Byk Sel ukl u Devl eti ne tbi olan melik R dv an n Batm l er l e sk bir
ibirlii iinde olduunu haber alan sultan Mu h ammed T apar , onu iddet
le knayarak Batm l erl e ibirliine son vermesini bildirdi. Bunun zerine R d
van, Batm l er i n byk bir ksmn Hal ebden kartarak faaliyetlerine son verdi
(1107/1108).
Melik R dvan, daha nce deinildii gibi, Hal tehlikesine kar baarsz
lkla sona eren ittifak giriimine ramen, bu hususta yeni bir ittifak giriiminde
daha bulundu. yleki: Mu h ammed T apar tarafndan Musul ve yreleri va
liliine atanan emr avl , eski Sel ukl u valisi k r m n olu ve ehir
ilerigelenlerinin ars zerine, Trki ye Sel ukl u sultan I. K l A r s l a n m
Musul a gelip hkim olmas sonucunda (Nisan 1107), ehirden ayrlp Si ncar a e
kildi. Bylece Musul , Trki ye Sel ukl u hkimiyetine gemi oldu. Bununla bir
likte Musul un Byk Sel ukl u Devl eti valisi avl , bir sre sonra ehri geri
almak amacyla Mar di n emri A r t u k ol u I l ga z i nin yardmn saladktan
baka, k r m n askerlerinden nemli bir ksmn da elde etmeyi baar
d ve kuvvetli bir duruma geldi; derhal harekete geerek D mak Sel ukl u devle
tinin ynetimindeki Rahbeyi kuatmaya balad. te bu sralarda melik
R dv an, a v 11 ya bir mektup gndererek onu, Hal l arl a mcadele iin Su
r i yeye ard. Fakat avl , ona gnderdii cevapta Oce Musul u elegeir-
mesi hususunda kendisine asker yardmda bulunmasn, daha sonra da Sur i yeye
gelip Hal l arl a mcadele edebileceini bildirdi. Onun bu nerisini olumlu bu
lan melik R dvan, btn kuvvetlerini toplayarak a v 11 ya katld. Baskya
dayanamayan Rahbe teslim olmak zorunda kald. Daha sonra avl , l gazi ve
R dv a n m kuvvetlerinden oluan mttefik ordusu, Musul zerine yrd. Sultan
K l Ar sl an ile mttefikler arasnda Habur rma yrelerinde yaplan sa
vata, Dou - Anadol u beylerinin sultann saflarn terketmeleri zerine K
l Ar sl an, yenilgiye urad ve ok yamuru altnda girdii Habur rmanda,
kendisinin ve atnn zrhlarnn arl dolaysyla, boularak hayatn kaybetti
388 AL SEV M-ERDOAN MER L
(Haziran 1107). Bu zaferden sonra avl , Byk Sel ukl u Devl eti valisi olarak
Musul a girip hkim oldu. Fakat avl , daha nce R d v a n la yapt antla
ma artlarn yerine getirmedi, yani Hal l arl a mcadele iin R dv an la bir
likte Suri ye'ye gitmedi. Bu arada Musul un alnmasnda kendisine byk yardmda
bulunan mttefiki 11g a z i yi de hapse attrd. Kendisinin de tutuklanmasndan
kukulanan melik R dvan, kuvvetleriyle derhal Hal ebe dnmek zorunda kal
d. Bylece R dv an n Hal l ara kar mcadele iin bu ikinci giriimi de ba
arszlkla sonuland.
Telbi r sava
Birtakm olumsuz tutum ve davranlar sebebiyle sultan Mu h ammed T a
par tarafndan Musul Sel ukl u valiliinden uzaklatrlan emr avl , Mar
di n emri I I gaz i ile iliki kurarak ona Sultana kar birleme nerisinde
bulundu ise de, ona kar duyduu gvensizlik sebebiyle 11g a z i , bunu kabul
etmedi. Bunun zerine avl , yannda tutsak bulunan B au d ou i n le anlap
onu serbest braktktan sonra sultann hizmetinden ayrlan I spehbu d Saba-
ve ve baz Arap emirleriyle sultana kar bir ittifak yapt. Sabave, av l -
ya I r akta kalnd takdirde daima sultann tehdidi altnda kalacaklarn, halbuki
Sur i yede, yeteri kadar Msl man askerinin bulunmamas dolaysyla bu lkenin
Hal istilsna uradn ileri srerek Sur i yeye hkim olmann kendileri iin
daha iyi olacan syledi. Sabave nin bu nerisini olumlu bulan a v 11 ve
mttefikleri, kuvvetleriyle birlikte Suri ye ynnde harekete getiler. Bunu haber
alan melik R dvan, derhal kuvvetlerini toplayp onlara kar harekete geti.
Ayrca o, Rakkaya giderek bir ksm topraklarn igal eden a v 11 ve mttefik
lerinin dman durumunda olan kalabalk Arap Nmeyroul l ar kabilesiyle on
lara kar bir antlama yapt, daha sonra da Hal ebe dnd. Sultan Mu h a m
med T a p ar n nerisine ramen onunla antlamas mmkn olmayan a v -
11 , Hal eb Sel ukl u ynetimindeki F rat rma kysnda bulunan Bl i s kent ve
kalesini elegeirdi (Eyll 1108). Bunun zerine melik R dvan, yakn komusu
Antakya prensi T an c r ede gnderdii mektupta, kendisine ait memleketleri istil
ve igal etmekte olan a v 11 ya kar bir ittifak nerisinde bulundu. Sur i yede
yerlemesi halinde av l nin Hal l ar iin de tehlikeli olacan dnen T anc-
r e d , sratle asker hazrlklara balad. te yandan avl da eski dostu Urfa
kontu B audoui nv eJ osc el i ni l eR dvanveT anc r ede kar bir ittifak
oluturmay baard. ok gemeden avl , Sabave, Ak s y an , A l t u n
ta, Sungur , B audoui n v ej osc el i n in kuvvetlerinden oluan olduk
a kalabalk bir ordu ile, R dv an n gnderdii askerle desteklenen
T an c r ed in kuvvetleri Tel bi r yrelerinde savaa tututular (Kasm 1108). id
detle yaplan arpmalarda Ta n c r e d , baarl oldu, birlikten yoksun mttefik
kuvvetleri olduka ar kayplar verdiler. Bylece R d v a n n katlmayp yal
nzca bir asker birlik gnderdii Tel bi r sava sonunda, av l nin Sur i yeye,
dolaysyla Hal ebp h?" olma giriim ve plnlar da gerekleememi oldu. Bu
SEL UK L U DE VL E TL E R TAR H
389
zaferden sonra meiik R dvan, av l nin igal ettii Bl i s kentini de kolayca
geri almay baard.
Sel ukl u ordusunun 1110 seferi
Yukarda grld zere, Tel bi r savanda iki dman cepheye ayrlan Ha
l l ar, ok gemeden birleerek zellikle Suri ye ky blgesindeki nemli Msl
man ehirlerini (Trabl usam, Banyas, Cbeyl ve Beyr ut) elegeirdiler. Bunun
sonucunda bata melik R dvan ve D mak Sel ukl u emri T ut ek i n olmak
zere, Suriyedeki Sel ukl u vasal blgesel emirlerin Hal l ar karsndaki durum
lar ciddi ekilde tehlikeye dt. Hal istil ve igallerini dikkatle izleyen B
yk Sel ukl u devleti sultam Mu h ammed T apar , Musul Sel ukl u valisi
Mev dud, Mar di n emri 11g a z i ve Ahl at ah S k m e n ile dier yresel Arap
emirlerine birer mektup gndererek Hal l ar l a mcadele iin derhal harekete
gemelerini bildirdi. Ksa bir sre sonra Cizrede toplanan byk Sel ukl u or
dusu, Mays 1110da, Urfa Hal Kontl uuna kar harekete geerek Ur fay kua
tp sktrmaya balad. Bunun zerine Kuds kral 1. B au dou i n , Antakya
prensi T ankr edve Trabl us kontu B er t r an d, derhal Urfa Hal l ar na yard
ma gittiler. Bu Hal kuvvetleriyle Ovada savap yok etme plnn uygulayan
Sel ukl u ordusu, kuatmay kaldrp Har r ana ekildi (Temmuz 110). Bunu fr
sat bilen Urfa Hal l ar , dardan ok miktarda yiyecek maddeleri getirtip ehre
depo ettiler; ayrca yeni savunma nlemleri de aldlar. Sel ukl u ordusu ise onla
rn btn bu faaliyetlerine seyirci kald. Ancak Ur faya yardma gelen Hal kuv
vetleriyle F rat rma yrelerinde kk arpmalar yaplarak bir ksm askerleri
ldrld ve baz arlklar da elegeirildi. Daha sonra Sel ukl u ordusu, Ur fa-
y bir sre daha kuattysa da baarl olamad. Bylece Sel ukl u ordusunun bu
iik kar harekt baarl bir sonuca ulaamam oldu.
Sel ukl u ordusuyla Urfa harektna katlmam olan melik R dvan, Antak
ya Hal kuvvetlerinin Urfa kontluuna yardma gitmesinden faydalanarak Ha
l l ar n eline geen Hal ebe bal baz yerleri geri ald, ayrca Antakya yrelerine
de aknlar yaparak birok tutsak ve ganimet elegeirdi. Antakya Hal l ar nin Ken
disinin bu asker harekt ile aralarndaki antlamay bozduunu bildirmeleri
ve 64Ta n k r e d in de Ur fadan Antakyaya dnmekte olduu haberi zerine
R dvan, derhal harektm durdurarak Hal eb'e dnd. te yandan R dv an '
n saldrlarm haber alan Ta n k r e d , Antakya ya gitmeyerek Hal eb Sel ukl u top
raklarn istilya balad, birok yerleri tahrip ile ok sayda davar ve sr
elegeirdi. Daha sonra harektna devam eden T ank r ed, Hal ebe bal nemli bir
kale olan Esar i be yryp kuatmaya balad ve zellikle yre iftilerini ho tu
tup btn rnlerini elegeirdi. Kaledeki Sel ukl u askerleri iddetle savunmada
bulunuyorlard; hatt adrnda uyuyan T an k r ed i bile ldrme planlar ha
zrladlar, fakat bir Ermeni ni n ihbar sebebiyle buu gerekletiremediler. te
yandan Esar i b asla elden karmak istemeyen R dvan, T an k r ed e 20 bin
altn karlnda bar nerisinde bulundu ise de kabul edilmedi. Esari b kalesin
390 AL SEV M-ERDOAN MER L
de durum hi te iyi deildi. Kale hazinedar, altnlarla birlikte Hal l ar a sn
mt. Kale iinde ok g artlarla savunmay srdren askerler, posta gverci ni yl e
gndermeyi denedikleri bir mektupla durumlarn R dv an a bildirmek istedi
lerse de, mektubun Hal l ar n eline gemesi zerine, bu giriimlerinde de baar
l olamadlar. Melik R dvan, T an c r ed e ikinci kez bavurarak 30 bin altn
karlnda kuatmay kaldrmasn bildirdi; fakat o, bunu da kabule yanama
d. te yandan Esari b kale komutan, R dv an dan hibir yardm salanama
mas zerine, savunmaya devam edemeyerek kaleyi Hal l ara teslim etmek zorunda
kald (1110/llil). Kaleyi elegeirmesine ramen Ta n k r e d , asker harektn dur
durmad; bu kez Hal ebi n bat yresindeki nemli kalelerden Zer dana ve Bi ki s-
r l kalelerini igal etti. Bu yrelerdeki Msl man halk, baka yerlere goetmek
zorunda kald. te yandan melik R dvan, nc kez bavurduu Ta n c r e d
ile 20 bin altn, 10 ba at, bu ylk rnlerin Hal l ara verilmesi ve Hal tut
saklarn salverilmesi artlaryla bar yapt, imzalanan bu bar artlar sebe
biyle Hal eb Sel ukl u devleti ciddi bir ekonomik krize dt, zellikle yiyecek
maddelerinin Hal l ara verilmesi, blge halkn alk tehlikesiyle babaa brak
t. Bu sebeple pek ok kimseler, daha gvenli yerlere ge hazrlanmakta idiler.
R dvan, bu byk g nlemek amacyla, devlet hzinesine (Beytl mal ) ait
birok araziyi ok ucuz fiyatlarla halka sattrd. Hatt tarlalarn sahipleri ile s
nr ve fiyatlarn belirleyen tapular (Teml i knme) bizzat kendisi kaleme ald. By
lece melik R dvan, bir tr toprak reformu nitelii tayan bir olumlu karar ve
uygulamasyla halkn gn durdurduu gibi, bo topraklarn iletilmesini de
salam oldu.
Suriye heyeti Badatta
Antakya Hal prensi T a n c r ed in asker hareketleri sonucunda Hal l ar,
Hal eb Sel ukl u topraklarn deta kuatma durumuna gelmilerdir. Bylece Ha
l eb Sel ukl u Devl eti , gerekten hayat bir tehlike iine dm bulunuyordu. Bu
sebeple melik R dvan, dier devlet yneticileri ve halk, derin bir korku ve mit
sizlie kaplmlard. Kendilerine yardmda bulunabilecek tek bir devlet vard,
o da tbi olduklar Byk Sel ukl u Devl eti idi. Bu itibarla Hal ebdeki Hai m ai
lesinden birisinin bakanlnda, ehir ilerigelelerinden oluturulan bir heyet,
bu sralarda Badatta bulunan sultan Mu hammed T apar a gnderildi. Ha
l eb Sel ukl u heyeti ve Suriyenin dier yresel emirliklerinden gelen heyetler, Ba
data sultann zel camiine giderek Cuma namaz srasnda, barp armaya,
feryat ve figan Suriyedeki Hal istilsnn nasl tehlikeli bir duruma ulatn
aklayp gsteriler yapmaya baladlar, Sultan ve halifenin bu ciddi durumla
hi ilgilenmediklerini, din gayretlerinden yoksun olduklarn sylediler. Hatt
heyecan ve taknlklar o derecede artt ki, camide hutbe okumakta olan hatib
aa indirilerek minberi paraland, bylece Cuma namaz klnamad. Fakat bir
sre sonra sultan tarafndan gnderilen bir hdim, Sultann Sur i yeye yardm
iin Hal l ara kar sratle ordu gnderecei vadinde bulunduunu syledi. Bu
SEL UK L U DE VL ETL E R TAR H 391
nun zerine camideki gsteriler son buldu. Bununla birlikte Sur i yel i heyetler, bir
hafta sonra yine Cuma gn, bu kez, halifenin zel camiine giderek orada da ta
knla varan gsteri ve tahribat yaptlar. Bunun zerine halife Must az hi r B i l
l ah, buna sonderecede kzm ve heyet mensuplarnn yakalanp hapse atlmasn
istemitir.
Sel ukl u ordusunun 1111 seferi
Bu olaylar zerine sultan Mu h ammed T apar , Musul valisi Mev du d u
bakomutan olarak grevlendirdikten baka, Hal l ara kar yaplacak ci hat se
feri iin I sl m l emi ndeki btn emr ve hkmdarlara mektuplar gndererek
arda bulundu; bir sre sonra Ahl at emri Sk men, emr P or suk , Heme
dan emrleri I l beyi ve Zengi , Mer aga Sel ukl u valisi A h m e d i 1, Erbi l em
ri E bu l h ey c a, I l gaz i ol u Ayaz ve dier baz emrler, kuvvetleriyle
birlikte ehzade Mesu t v eMev d u d un kuvvetlerine katlmak zere, memle
ketlerinden ayrldlar. Bakomutan M e v d u d , kuvvetleriyle birlikte Sel ukl u or
dusunun toplanma yeri olan Harran ovasna geldi, dier kuvvetler de buraya gelip
toplanmaya baladlar. Bu sralarda Sel ukl u vasal eyzer emri Sul t an, ba
komutan M e v d u d a bir mektup gndererek Hal l ar n eyzer i ciddi ekilde
sktrmaya baladklarn, bu sebeple Sel ukl u ordusunun derhal Sur i yeye
gelmesini bildirdi. Hal l arl a mcadele iin nceden belirlenmi bir plan ol
mad anlalan Sel ukl u ordusu, F rat rman geerek J osc el i n in yneti
mindeki Tel bi r nlerine gelip kuatmaya balad. Kalabalk Sel ukl u ordusu
karsnda baarl olamayacan anlayan J oscel i n, Sel ukl u emirlerinden A h -
m e d i 1 e gizlice para ve deerli armaanlar gnderdi ve ona Sel ukl u ordu
sundan ayrlp kendisine katlmasn, buna karlk istedii miktarda altn
vereceini bildirdi. Durumdan haberdar olan Sel ukl u emirlerinin kendisini id
detle knamalar karsnda A h medi l , J osc el i n e katlmad, fakat ok ge
meden kuvvetleriyle birlikte ordudan ayrlp memleketi Mer agaya hareket etti.
Bunun zerine Sel ukl u ordusundaki dier emrler arasnda huzursuzluk ve an
lamazlklar bagsterdi. Bu sebeple dmesi bir gn meselesi haline gelen Tel -
bi r in kuatlmasna devam edilemedi (Austos 1111). Bu sralarda melik
R dvan, bakumandan M e v d u d ve dier Sel ukl u emirlerine birer mektup
gndererek Gerekten mahvolmu durumdaym, bu yzden artk Hal ebden ay
rlmak istiyorum. Bu sebeple sratle bana yardma geliniz demek suretiyle iin
de bulunduu ok kritik durumu anlatmaya alt. Bunun zerine Sel ukl u ordusu
Hal eb ynne hareket etti. Bir sre sonra Hal eb yrelerine gelip konaklayan ka
labalk Sel ukl u ordusu, birtakm yamalara, halkn mal ve rnlerine elkoyma-
ya balad. Kendilerini yoketmek isteyen Hal l ara kar yardm arsnda
bulunduu Sel ukl u askerlerinin bu kt hareketlerine sonderecede zlen me
lik R dvan, bu ardan dolay deta piman olmu gibiydi. Bu sebeple o, Ha
l l arl a sava iin Sel ukl u ordusuna katdmadktan baka, onlarn herhangi bir
saldrsna kar da savunma nlemleri almaya balad. yleki: ehir kaplarn
392 AL SEV M-ERDOAN MER L
kapatt gibi, askerlerini surlara yerletirip sava durumuna getirdi. Ayrca sev-
kettii hrsz ve soyguncular da Sel ukl u adrlarna gizlice girip yamalarda bu
lundular. Bylece Hal ebde, ehrin 17 gn daryla ilikisi kesilmesi sebebiyle,
yiyecek sknts ve dolaysyla huzursuzluk bagsterdi. te yandan emr Sk
men, hastal sebebiyle kuvvetleriyle birlikte ordudan ayrlp memleketi Ah
l ata dnd. Bu sralarda D mak emri T ut ek i n, askerleriyle gelip Sel ukl u
ordusuna katld. Onun Ordunun Hal eb nlerinde byle bo yere beklemesi ye
rine btn Sur i yeye yaylp Hal l arl a savaa girimesinin daha doru olacan
bildirmesi zerine Sel ukl u ordusu, gneye Maar r etnnmana yneldi. Bunun
la birlikte, R dvan, T u t ek i n in orduya katlmasn ho karlamad ve bu
birlemeyi bozmak amacyla da baz siyas giriimlerde bulundu. yleki: R d
van, Sel ukl u ordusundaki baz emirlere gizlice mektuplar gndererek Tu -
t e k i n i bertaraf iie onun ynetimindeki D mak ve dier yerleri igal etmelerini
bildirerek onlar kkrtt. Bunun zerine durumu gerekten ciddileen T u t e
ki n, bakumandan Mev du d un himayesi sayesinde tehlikeyi atlatm oldu. Bu
arada Sel ukl u ordusunda bir zlme bagsterdi. Ar hasta olan emr P or
suk, kuvvetleriyle birlikte ordudan ayrlmak zorunda kald. Bunun zerine Mev
dud ve T u t ek i n in dndaki dier emrler de birer birer ayrlarak
memleketlerine dndler. Bylece Suriyede geni istil ve igallerde bulunan Ha
l l ara kar hemen hemen hibir baarl harekta giriemeyen Sel ukl u ordusu,
dalp gitmi, dolaysyla R dv an n ciddi bir sarsnt geiren Hal eb Sel ukl u
Devl eti de btn problemleriyle babaa kalm oldu.
Tutekin i l e ittifak
Daha nceki ksmlarda birka kez grld zere, Hal istil, igal ve bas
ks yznden Hal ebde deta kuatlm bir durumda kalan melik R dvan, e
itli yollarla gsterdii giriim ve abalarla Hal eb Sel ukl u Devl eti ni ve dolaysyla
ynetimi altndaki memleketleri Hal l ara kaptrmama azmini, her ne pahasna
olursa olsun, elinden brakmak istemiyordu. O, kuvvetlerinin azl sebebiyle, git
tike glenen Hal l arl a mcadele edemedii gibi, Hal ebe bal nemli kalele
rin elden kna da engel olamyor, hatt devletini kten kurtarmak iin
Hal l ara, zaman zaman para demek zorunda kalyordu. Ayrca devletine ait mem
leketlerdeki ekonomik dzenin de bozulmas sonucunda, yaam artlarnn ar
lamas sebebiyle, kendisine kar iddetli bir muhalefet de balamt, Bu sralarda
Antakya prensi Ta n k r e d , Hal ebi n nemli bir kalesi olan Azaza saldrya ge
mek zere idi. Onu durdurmak amacyla R dvan, 10 bin altn, at ve sair hay
van ve eya vermeyi nerdi ise de kabul edilmedi. Bu ciddi durum karsnda
R dvan, aralarnn bozuk olmasna ramen D mak Sel ukl u emri Tu t e -
k i n e bavurarak onu Hal ebe davet etti. Bu ary kabul edip Hal ebe gelen
T ut ek i n ile imzalad antlamaya gre Her ikisi, gerekli durumlarda, bir
birlerine mal ve asker yardmda bulunacak, T ut ek i n, R dvana tbi olarak
adna D makta hutbe okutup para bastracaktr (1112 balar). Daha sonra D -
SELUKLU DEVLETLER TARH
393
mak a dnen T u t ek i n antlama gereince, D mak ' ta R d v a n adna hutbe
okutup para bastrd. Bununla beraber, bu antlama uzun srmedi. yleki: T u
t ek i n , Kuds kral I . B a u d o u i n in D mak a bal baz yrelere saldrya
gemesi zerine, eski dostu Musul Sel ukl u valisi M evd u d ve R d v a n a ba
vurarak Kendisine yardma gelmelerini bildirdi. Emr M e v d u d , beraberin
de baz emrler olduu halde, kuvvetleriyle birlikte, Suri yeye gelip T u t ek i n in
kuvvetleriyle birleti. Fakat R d va n , ancak T u t ek i n ve M ev d u d un, bir
leik Hal kuvvetlerini Taberi yede yenilgiye uratmalarndan (Haziran 1113) he
men sonra, 100 atldan oluan bir kuvveti onlara gndermekle yetindi. Biraz nce
antlama yapt R d v a n n bu garip tutum ve davranna sonderecede kzan
T u t ek i n , onun adn, hutbe ve paralardan derhal kartt (Austos 1113). By
lece bu ittifak da hibir olumlu sonuca ulamadan bozulmu oldu.
Melik Rdvan'n lm ve tarih kiilii
Hal eb Sel ukl u Devl et i nin hkmdar olan F a h r i i l m l k R d
van , kendisini olduka ypratan ve takattan dren iddetli bir hastalk sebe
biyle 10 Aralk 1113de Hal ebde hayata gzlerini yumdu ve Mehedl mel i k e
gmld. Onun lmnden sonra devlet ynetimi bsbtn bozuldu ve dolaysy
la ilerigelen devlet yneticileri, onun kayb sebebiyle byk bir znt ve mit
sizlie kapldlar. Kaynaklardaki bilgilere gre melik R d va n , iinde eitli
deerli eyann bulunduu bir milyon altn deerinde bir hazine brakmtr.
R d v a n Hal ebde hkmdarlk tahtna oturduu zaman Suri ye ve Fi l i sti n
Sel ukl u Devl eti nin biricik hkimi durumunda bulunuyordu. Fakat ok geme
den kardei D u k a k n, babas T u t u zamannda, devletin bakenti olan D -
makta ayr bir devlet kurmay baarmasndan sonradr ki, Suri ye ve Fi l i sti n
Sel ukl u Devl eti , Hal eb ve D mak olmak zere, iki ayr kola ayrlm oldu. Bu
nunla birlikte melik R d va n , kardeinin D mak taki hkmdarln tanma
yarak Suri ye ve Fi l i sti n ile birlikte babasnn hkim olduu btn memleketleri
yalnz kendi hkmdarl altnda grmek ve birletirmek siyasetini ama edin
miti. O, bu amacn gerekletirmek iin birok kez giriimlerde bulunmu ise
de hemen hemen hi bir baar kazanamamtr. Bunun en nemli sebebini, ken
disinin pek kudretli bir kiilie sahip olmamas yannda, vaktiyle babasna hiz
met etmi olmalar dolaysyla etrafnda toplanan, bata atabeyi
C en ah d d evl e H s eyi n olmak zere, Y a s yan , A r t u k ol u S k
men ve l l ga z i , A b a k , A b a k o l u Y u s u f vs. gibi birok deerli ve i-
bilir emr ve kumandanlar hizmetinde tutmay baaramamasnda aramak yerinde
olacaktr. Bylece adlar geen emirlerin madd ve manev destek ve yardmlarn
dan yoksun bir duruma gelen R d va n , babasnn hkim olduu memleketleri
elinde tutamad gibi, vaktiyle devletin zerinde kurulduu anavatan durumun
da bulunan Fi l i sti ni n bile M s r Fat m l eri ni n eline gemesini nleyememi ve so
nunda hkmranlk alan, ancak Hal eb ve evresini kapsayan bir devletin hkimi
durumuna dmtr. Onun, D mak kardeinden alp btn Suri ye ve Fi l i sti n
394 AL SEVM-ERDOAN MERL
hkimiyetini yalnz kendi zerinde toplama amacn gerekletirebilme arzusu u
runa, i Fat m devletiyle bir ittifak yapmas ve daha da ileri giderek Hal eb ve
yreleri camilerinde snn hutbeyi kaldrp, ksa bir sre de olsa, i hutbesi okut
mas, o devir snn I sl m l emi iin ho grlecek olumlu bir davran olarak
kabul edilmemi, bata Badat halifesi ve Sel ukl u sultan olmak zere, dier devlet
hkmdarlar tarafndan byk bir tepkiyle karlanmtr. Bunun zerine me
lik R d va n , uygulama alanna koyduu bu kararn deitirmek zorunde kal
mtr. Sel ukl ul ar tarihinde, imparatorluun yneticilerine kar muhalif duruma
den, gerek hanedan mensuplar, gerekse emrler, zaman zaman Fat m l er l e it
tifak giriimlerinde bulunmularsa da hibir zaman R d van ' n yapt gibi, h
kmranlklar altnda tuttuklar memleketlerde snn hutbeyi kaldrp i hutbesini
okutmamlardr.
Hal l ar n Orta - Douya girileri ve sonunda Urfa, Antakya, Kuds ve Tr ab-
l usamda birer devlet kurmalarndan sonra Hal eb Sel ukl u devleti, teki blge
sel Msl man emrlik ve devletleri gibi, cidd ve tehlikeli bir duruma dmekten
kurtulamad. Bu devre iinde R d va n , hkimiyet alanlarn geniletme yerine,
ynetimindeki ehir ve kalelerin savunmas ile uramak zorunda kald. Bu uurda
Hal l ar a kar mcadele amacyla bi rl ei k bi r I sl m cephesi oluturmak iin,
birok kez giriimlerde bulunmu ise de, bazan mttefiklerinin zel kar ve ent
rikalar, bazan da kendisinin olumsuz, ekingen ve kukulu davranlar sonu
cunda baarl olamamtr. Btn bunlarla birlikte melik R d v a n n zellikle
Hal l ar n Suri ye ve Fi l i sti ne yerlemelerinden sonra karlat byk ve cidd
tehlikelere ramen 18 yl gibi pek ksa saylmayan bir hkmdarlk devresinde,
hkim olduu memleketlerin gven, skn ve mutluluk iinde yaayabilmeleri iin
itenlikle byk abalar gsterdii kansndayz. Hal eb tarihisi I b n l a d m -
in, lmnden sonra Hal eb ynetiminin sonderecede elim bir duruma geldiini
ve bu sebeple devlet erknnn onun yokluunu iddetle hissetmi olduklarn
zellikle belirtmesi, bu husustaki kanmz destekler nitelikte bulmaktayz.
mel i k a l p a r s l a n devr i
Melik R d v a n n lm zerine, yerine 16 yandaki olu T a c d d ev-
l e A l p A r s l a n M u h a mmed , hibir muhalefetle karlamakszm Hal eb
Sel ukl u hkmdar oldu. Bu sralarda Hal eb Sel ukl u Devl eti , ok ciddi ve ha
yat nem tayan i ve d sorunlarla kar karya bulunuyordu. R d v a n n,
eitli sebeplerin etkisi altnda Hal ebde Suri ye Bat n l er i iin bir propaganda mer
kezi kurulmasna izin vermesi sonucunda, bata reisleri E b T a h i r ve H a
k i m el - M n ec c i m olmak zere, Bat n dileri, Suri ye ve zellikle Hal ebde
byk faaliyetler gstermekte idiler ve devlet ynetimine karmaya, ordu safla
rna girmeye balam bulunuyorlard. Gerek propagandalarnn etkisiyle, gerek
se mal ve can gvenliklerini salama bakmndan birok kimseler, Bat n yanls
olmak durumunda kalyordu. Melik R d v a n m lm srasnda Hal ebde bu
lunan D eml e o l u H s a m d d i n de onlarn etkisi altnda kalm, hatt
ynetimi altnda bulunan kk bir kaleye nib olarak b r a h i m A c em adl
bir Bat n disini atamt. Batm l er, zellikle R d v a n n lmnden sonra deta
Hal eb ynetimini ellerine alm bir durumda idiler. Bylece ite, etkili bir Bat n
basks altnda bulunan Sel ukl u devletinin, dta, Hal l ar l a olan ilikileri son
zamanlarda olduka kritik bir safhaya girmiti. zellikle Antakya Hal prensle
ri olan B o h emu n d v eT a n c r ed i n asker faaliyetleri sonucunda, Hal eb ev
resindeki kaleler, birer birer elden km ve hatt onlara her yl 20 bin altn vergi
denmek zorunda kalnmt, ite T a c d d evl e A l p A r s l an , Hal eb Sel uk
l u Devl eti nin ynetimini., ite ve dta byle ciddi tehlikelerle babaa bulundu
u bir zamanda eline ald. Bu srada devlet ilerini, atabei olmas dolaysyla Baba
adyla anlan ve babas R d v a n n hdimlerinden olan L 1 adl bir emr y
netiyordu. Vezirlik makamnda, R d v a n n deerli devlet adamlarndan E b u 1-
f a z 1, ordu kumandanlnda G m t ek i n ve Hal eb yerli muhafz kuvvetleri
(Ahdas) kumandanlk grevinde ise Hal eb reisi S i d bulunuyorlard. E b T a
h i r de R d van zamanndan beri Suri ye Batm l eri ni n reisi olarak Hal ebde otur
makta idi. Bylece Hal eb Sel ukl u Devl eti ni n ynetici kadrosu, R d va n
devrindeki kadrosunu korumu oluyordu.
A l p A r s l a n , tahta geer gemez ilk icraat olarak, vaktiyle babasnn koy
durduu birtakm vergileri kaldrd, daha sonra da bir criyeden olan kardei
396 AL SEVM-ERDOAN MERL
Mu bar ek ah i l ez kardei M el i k a h ldrtt. Mevcut kaynaklarda onun,
iki kardeini ldrme sebepleri belirtilmemise de A l p A r s l a n n, biraz tec
rbesiz bir gen olmas dolaysyla, btn devlet ilerini, bizzat kendi elinde tu
tabilme amacyla, atabei L 1 nn kkrtmasyla kardelerini ldrtm olduu
dnlebilir. lgili kaynaklar, vaktiyle babas R d v a n n, Hal eb meliki olur
olmaz, E b T al i b ve B eh r a m a h adl iki kardeini ldrdn ifade ile,
her iki olayda, ilgin bir benzerliin bulunduuna dikkat ekmilerdir.
Daimlerle mcadele
Babas melik R d v a n n kendilerine kar gsterdii hogr ve lml dav
ran sonucunda, devlet ynetimine szmay baaran ve dolaysyla etkili bir du
ruma gelmi olan Bat n l er, gen ve tecrbesiz A l p A r s l a n zamannda,
ynetimde etkinliklerini daha da arttrdlar ve kalabalk halk kitlelerini eitli
yntemlerle yandalar durumuna soktular. Devlet yneticileri ve Hal eb ilerige-
lenleri, ar bir hale gelen bu Bt n basksndan ciddi olarak endie duymakta
idiler. te yandan R d va n devrinden beri Hal ebdeki Bat n faaliyetlerini ya
kndan izlemekte olan ve zaman zaman duruma uyar niteliinde mdahalelerde
bulunan Byk Sel ukl u imparatoru sultan M u h a mmed T apar , bu kez, gen
melik A l p A r s l a n a bir mektup gndererek Baban, Bat n l er konusunda bana
muhalefette bulunuyordu, fakat imdi senden, benim evldm olarak, onlar yok
etmeni istiyorum demek suretiyle Batm l er l e mcadele edip onlar tamamyla
bertaraf etmesini bildirdi. Bu srada, bata Hal eb reisi S i d olmak zere, kent
ilerigelenleri de melik A l p A r s l a n a Bat n l er i bertaraf etmesi konusunda
srekli uyar ve tavsiyelerde bulunmakta idiler ve Bu hususta kendisine yardm
da bulunacaklarn da bildirdiler. Bu uyar ve tavsiyeler zerine gen melik, derhal
harekete geti; bata Bat n reisi E b T ah i r olmak zere, Hal ebde bulunan
teki Bat n ilerigelenlerini birer birer yakalatp derhal boyunlarn vurdurttu.
Ayrca 200 kadar Bat n yi yakalatp mal ve paralarna el koydurduktan sonra bir
ksmn hapse attrd ve bir ksmn da ldrtt. Kurtulabilenler Hal ebden ka
rak Suriyenin eitli kentlerine yerletiler, hatt bazlar da Hal l ar a sndlar.
Bu arada Bt n yanls D eml e o l u H s am d d i , Hal ebden bir frsa
tn bulup kaarak Rak k aya gitti. Bylece melik A l p A r s l a n , babas R d -
va n m yapmaya cesaret edemedii Btm l er i bertaraf etme hareketini byk bir
baar ile sona erdirdi. Gerekten Suriyede, zellikle Hal ebde yerleerek eitli
yntemlerle yanda salamay byk bir baar ile yrten ve bu sebeple gittike
oalan Bati n l er i bertaraf etme giriimi, gen melik iin vlmeye deer bir ha
reket olarak tarihe gemitir.
Tutekin ile ibirlii
Melik A l p A r s l a n , devlet ve Hal eb ilerigelenlerinin destek ve yardmla
ryla Batm l er e kesin bir darbe vurarak onlar bertaraf etmek suretiyle, devletin
hayat nem tayan bu i sorununu cesaretle zmeyi baarmt. Bununla bir
SELUKLU DEVLETLER TARH
397
likte Hal l ar l a etkin bir mcadelede bulunabilmek iin, devletin iilerinde da
ha salam bir ynetim dzenine ihtiya duyulmakta idi. Mevcut ynetici kadrosu
ise bu dzenlemeyi yapabilecek bir durumda grnmyordu ve ayrca, ynetici
ler arasnda da bir ekime ve mcadelenin varl grlmekte idi. Bunun bir so
nucu olarak A l p A r s l a n m baz yakn devlet erkn, D mak emri atabek
T u t ek i n e bavurarak onun yardmn salamasn kendisine tavsiye ettiler.
Bunun zerine gen melik, T u t ek i n e bir mektup gndererek Hal ebe gelip
devlet ilerini ve orduyu iyi bir dzene sokmasn bildirdi. Onun bu arsn
olumlu bulan T u t ek i n , A l p A r s l a n n gen yata, tecrbesiz ve bu se
beple kffrn ondan ekinmemesi ve dolaysyla Hal ebi n herhangibir tehlikeye
debilecei sebepleriyle, onun davetini kabulde hi bir saknca grmedi. Bununla
birlikte o, vaktiyle babas R d v a n n arsna uyarak Hal ebe gidip onunla an
lamazla dtn gznne alm olmas dolaysyla, bu kez, derhal Hal ebe
gitmeyerek durumu grmek zere, A l p A r s l a n D mak a davet etti; ayr
ca o, melik olarak ona tbilik ve balln gstermek amacyla, D mak ta Sel
ukl u devleti sultan M u h a mmed T a p a r n adndan sonra, onun adn
hutbelerde okutup, adna para bastrd (ubat 1114). T u t ek i n in ars ve
kendisine tbiyetini bildirmesi zerine melik A l p Ar s l an , kendisine yakn dev
let adamlaryla birlikte grmelerde bulunup kararlar almak iin D mak a ha
reket etti. A l p A r s l a n ve beraberindekileri D mak n iki konak nnde
karlayan T u t ek i n , onu D mak kalesine kartarak vaktiyle amcas melik
D u k a k n oturduu meliklik tahtna oturttu; emrlik ilerigelenleri de kendisi
ne, ayakta tazimde bulundular. Melike, altn bir kap, deerli talarla ilenmi bir
ku, baz deerli eya ve birka at armaan olarak takdim edildi, ayrca berabe
rindeki heyete de deerli armaanlar verildi, sonderecede izzet ve ikramda bulu
nularak en iyi bir ekilde arland. Melik A l p A r s l a n ve beraberindekiler,
D mak ta mzakerelerde bulunup bir sre kaldktan sonra Hal ebe geri dnd
ler. Anlama uyarnca, devlet ilerini dzenleyip yoluna koymak zere, atabek T u
t ek i n de, beraberinde kalabalk bir asker birlik olduu halde, A l p A r s l a n ile
birlikte Mart 1114 tarihinde Hal ebe geldi. Fakat ok gemeden, T u t ek i n in
nderliinde Hal eb ynetiminde tasarlanan dzenlemeye henz balanlmadan,
melik A l p A r s l a n m yksek dzeydeki devlet yneticilerini tutuklama, veya
ldrtmeye balamas, anlalmas g bir durum yaratt. Zira onun atabei du
rumunda bulunan ve devlet ynetimini tamamen kendi tekelinde tutmaya alan
L l , T u t ek i n in yapaca yeni dzenleme sonucunda, bertaraf edilme en
diesiyle, gen ve tecrbesiz melik zerine, kuvvetle etkili olarak onu, mevcut y
neticilere kar harekete geirtti. Bunun sonucu olarak A l p A r s l a n , L l ve
yaknlarnn geni apta yardm ve destekleriyle konuu T u t ek i n e haber ver
meden, nce Hal eb ordu kumandan G m t ek i n ve teki ordu ilerigelenle-
rini tutuklatt, daha sonra da yetenekli ve ibilir veziri E b u l f a z l ile babas
R d v a n n gzde emirlerinden Hal eb reisi S i d i yakalatp hapse attrd. Daha
sonra Hal ebden uzaklatrlan S i d in yerine Hal eb Rei sl i i ne b r a h i m F u -
r a t atand. Bu arada A l p A r s l a n , babasnn hdimi A l t u n t a , hcipler-
398 AL SEVM-ERDOAN MERL
den A l p t ek i n ve daha birok deerli emirleri ldrtmekten ekinmedi. Melik
A l p A r s l a n n kendisinden habersiz olarak giritii bu kanl hareketleri do
ru bulmayan ve bu sebeple sonderecede can sklan T u t ek i n , L l ve ya
knlarnn tam anlamyla hkim olduu Hal eb ynetiminde tasarlanan dzenle
melere girime imkn bulamad. Kendisini, D mak a kadar gelerek Hal eb yne
timini dzenlemesi iin davet eden ve fakat Hal ebde tam uygulama safhasna
gelindii srada, atabei L l nn etkisiyle bundan vazgeen A l p A r s l a n -
n ilgisiz tutumu ve hatt kendisiyle grmekten bile kanmas sonucunda T u
t ek i n , Hal ebe geli sebebi tamamen ortadan kalktndan, beraberindeki asker
s.'. .cu.'.eR ayrlarak D mak a dnd. Torununun kendisine kar gi
riebilecei herhangi bir kt hareketten korkup ekinmesi dolaysyla R d v a n
n annesi de T u t ek i n ile birlikte Hal ebden ayrlp D mak a gitti.
ldrlmesi
Atabek T u t ek i n in Hal ebden ayrlmasndan sonra emr L l , Hal eb
ynetiminin biricik ve rakipsiz hkimi oldu. Bunun sonucu olarak o, melik
A l p A r s l a n a hi danmakszn ynetimde tahakkme balad; birok kim
selerin mal ve paralarna elkoyduktan baka, E b u l f a z l bu kez, yeniden g
revine iade etti. Artk devlet ynetimiyle hi ilgilenmeyen A l p A r s l a n , elence,
zevk ve sefa ile gnlerini geirmekte, birtakm taknlklar yapmakta idi. Hatt
bir keresinde o, birok emr ve komutanlar Hal eb kalesindeki bir yeralt odasn
da toplayarak onlara Burada, hepinizin boynunu birisi vuracak olursa buna ne
dersiniz demi, korku ve heyecana kaplan emr ve kumandanlar Ey Efendi
miz, biz senin kleleriniz ve senin buyruunun altndayz demiler ve sonunda,
ii biraz akaya dntrerek yeralt odasndan kmay baarmlardr. Bununla
birlikte devletin ilerigelen bu mlk ve asker yneticileri, A l p A r s l a n n bu
garip davranlarndan cidd ekilde endieye kapldlar. te yandan devletin tek
hkimi durumunda bulunan ve melikin, kendisine kar da herhangibir olumsuz
hareketinden endielenen atabek L l , bunu frsat bilerek A l p A r s l a n or
tadan kaldrmay planlad. O, bata emr K a r a c a olmak zere, birok ilerigelen
emr ve kumandann destek ve yardmn saladktan sonra Eyll 1114 tarihinde,
kaledeki odasnda bulunduu bir srada, melik A l p A r s l a n ldrtmeyi
baard.
Bir yla yakn bir sre Hal eb Sel ukl u Devl eti tahtnda kalan melik A l p A r s
l an , ok gen, tecrbesiz ve heyecanl bir mizaca sahip olmas dolaysyla, y
netimde bir varlk gsteremedi; ancak, bata atabek L l olmak zere, teki baz
devlet ilerigelenlerinin etki, telkin, destek ve yardmlaryla Bt n l er i n Hal ebde-
ki faaliyetlerine son vermeyi baard. Bununla birlikte o, Hal tehlikesine kar
nlem alma hususunda baarl bir giriimde bulunamad. Ancak ynetimde de
ta diktatrln iln eden atabek L i i l nn yetki kar uruna giritii k
krtmalar sonucunda devletin birok deerli mlk ve asker erknn, ya iten
el ektirmi, veya ldrtmekten ekinmemitir. Bylece A l p A r s l a n m bir yllk
hkmdarl tamamen L l nn kanl tahakkm altnda gemi oldu.
VI.
MELK SULTANAH DEVR
Llnn dikta ynetimi
Hal eb ynetimini kendi tekelinde toplayan atabek L 1 , melik A l p A r s -
1a n ldrtmek suretiyle ortadan kaldrdktan sonra, daha henz alt yanda
bir ocuk olan kardei S u l t a n a h Hal eb Sel ukl u tahtna geirdi. S u l t an -
a h n bir tr nibi sfatyla kent kalesine de yerleen L 1 , yakn arkada
Y a r u k t a ordu kumandanlna getirdi; bylece devletin tek hkimi duru
muna gelmi oldu. L 1 , ilk icraat olarak E b u l f a z l n mal ve paralarna el-
koyduktan sonra grevinden alarak, yerine E b u r r ec a y atad ise de ksa bir
sre sonra btn mal varlna elkoyarak onu da azletti, eski vezir E b u l f a z l
yeniden vezaret makamna getirdi. Daha sonra L 1 ve ordu kumandanlar, h
la Hal eb iin ciddiyetini korumakta olan Hal tehlikesine kar, atabek T u t e
k i n veliteki blgesel Msl man emirlere mektuplar gndererek onlar yardma
ardlar. Fakat daha nce, melik A l p A r s l a n devrinde, devletin i ve d i
lerini dzenleyip nlemler almas iin kendisine bavurulup Hal ebe davet edi
len, fakat tavsiye ve grleri alnmayan T u t ek i n , gvenememesi dolaysyla,
Hal ebi n bu arsna hibir cevap vermedii gibi, bavurulan teki emrler de
buna ilgisiz kaldlar. Bylece Hal eb tarihisi I b n l a d m in belirttii gibi, Ne
gariptir ki, Hal eb gibi, Kuzey - Suri yeni n en nemli ve merkez durumunda bulu
nan kentine hibir Msl man emr sahip kmyor ve Hal tehlikesi de srp
gidiyordu. te yandan Hal ebdeki ekonomik durum da iyi deildi. Hal eb top
raklarnn byk bir blmnde Hal istils ve igaline uramas sebebiyle, ok
az ekim yaplabiliyor, hzinede para kalmad iin ordu ve memleket ihtiyalar
karlanamyordu. Buna bir nlem almak amacyla L 1 , kad E b C n i m
M u h a mmed in ynetiminde, Hal eb blgesinde pek ok ky sattrd ve elde edi
len paralarn kale, ordu ve memleket ihtiyalarna sarf iini bizzat kendisi yrt
t. Bu sralarda, 29 Kasm 1114 gecesi, Kuzey - Suriyede, Hal ebi de etkisine alan
iddetli bir deprem oldu. Hal ebde bir ksm kale duvarlar ile Antakya Kap s
burcunu ykan bu deprem, birok insann lmne sebep oldu. Ayn ekilde Ha
l ebe bal Azaz ilesinin kalesi de harap oldu. Bylece, esasen gerek Hal tehli
kesi, gerekse i ynetimin zalim basks ile en kt ve mutsuz gnlerini yaayan
400 AL SEVM-ERDOAN MERL
Hal eb halk, deprem dolaysyla da yeni ve daha g yaam artlaryla babaa
kalma durumuna dm oldu.
Byk Seluklu sultanna bavuru
Hal eb Sel ukl u Devl eti nin ite ve dta ok hayat tehlikelerle babaa kal
mas, ynetimi tamamen elinde tutan atabek L 1 y cidd endielere dr
d. Daha nce, nlem ve are aramak amacyla bavurduu T u t ek i n ve teki
komu Msl man emirlerden herhangibir olumlu sonu alamamt. Hal ebi iin
de bulunduu bu g durumdan kurtarmak midiyle bu kez o, Byk Sel ukl u
i mparatorl uu sultan M u h ammed T a p a r a bir mektupla bavurarak R d -
v a n ve olu A l p A r s l a n n braktklar hzinelerle birlikte Hal ebi kendisi
ne teslim edeceini ve bu sebeple asker gnderilmesini bildirdi, imparatorluun
vasallarmdan Mar di n emri A r t u k o l u I l ga z i ile D mak emri T u t e -
k i n in isyan halinde bulunduklarn ve ayrca Hal l ar l a da ittifak yaptklarn
haber alan sultan M u h a mmed T apar , her iki vasal emrin cezalandrmala
rna karar vermiti. Bu amala o, Hemedan emri P o r s u k u, avu B ey ( C -
vu B ey) ve G n d od u ile birlikte Musul ve El cezi re kuvvetlerinin de
katlaca byk bir orduya bakumandan atayarak ona nce, isyan halinde bu
lunan I l ga z i ve T u t ek i n e kar savamas, onlar yola getirdikten sonra da
Hal l ara kar mcadeleye girimesi buyruunu verdi. Derhal harekete geen
P o r s u k un kumandasndaki kalabalk Sel ukl u ordusu, F r at rman gee
rek (Mays/ Haziran 1115) Hal eb ynne hareket etti. Ordunun Hal ebe yaklamakta
olduu sralarda emr P or s u k , L l ve Y a r u k t a a sultann mektubunu
gndererek Hal ebi n derhal kendisine teslimini istedi. Fakat ynetimi elinden
brakmak niyetinde olmayan L l , daha nce, kentin ve hzinesinin teslimi ko
nusunda sultana verdii szden dnerek P o r s u k a hibir cevap gndermedik
ten baka, imparatorlua isyan halinde bulunan I l ga z i ve T u t ek i n e eliler
gndererek Hal ebi kendilerine teslim edeceini, bu sebeple sratle Hal ebe
gelmelerini bildirdi. L l nn nerisini bu kez itenlikle yapld kansna
varan T u t ek i n , mttefiki 11g a z i ile birlikte derhal Hal ebe gelerek Sel uk
l u ordusuna kar savunma hazrlklarna giriti. te yandan Sel ukl u ordusu,
Bl i se eriince emr P or s u k , Hal ebi n adlar geen iki emr tarafndan igal
edildii ve kendisiyle savaa hazr duruma geldiklerini haber ald; bunun zerine
ehre girmekten vazgeip yolunu deitirerek D mak a bal olan Hamaya y
ryp kuatt ve ok gemeden de igal etti. P or s u k , sultann buyruu zerine,
burasn Humus emri H a y r H a n a verdi. te yandan T u t ek i n , I l ga z i
ve Hal eb kumandan Y ar u k t a , mttefikleri olan Antakya prensi R o g e r in
yanma giderek ondan D mak ve Hamay, sultann ordusuna kar savunabil
meleri iin kendilerine asker yardmda bulunmasn istediler. Bunun zerine,
P o r s u k a kar giriilecek sava iin Kuds kral B a u d o u i n ile Trabl us prensi
P o n s ve teki Hal kumandanlar, R oger ve mttefiklerine yardm amacyla,
Antakyaya geldiler. K mevsiminin yaklamakta olmas dolaysyla Sel ukl u or-
SELUKLU DEVLETLER TARH
401
duunun harektn srdrmeyip geri ekilecei ihtimalini dnen mttefikler,
saldrya gemeyi uygun bulmayp Efmi ye kalesi nlerinde karargh kurdular.
Mttefik ordusu ile, eyzerde konaklayan Sel ukl u ordusu, birbirlerine kar sal
drya cesaret edemeyerek iki aya yakn bir sre, cephe alm bir durumda, bir
birlerini kolladlar. Eyll ortalarna doru, her iki taraf ekilip memleketlerine
gittiler. Bu arada Y ar u k t a da kuvvetleriyle birlikte Hal ebe geldi, fakat bilin
meyen bir sebeple L 1 tarafndan tutuklanp hapse atld.
Bu sralarda Sel ukl u ordusu, Hal l ar n elinde bulunan Kefer taba yryp
fethettikten sonra yine Hal l ar n elindeki Efmi ye9yi kuatt ise de salam surla
ra sahip olan bu kaleyi alamad; gneye inip Hal igaline urayan Maar r etn-
nman zerine yrd. Sel ukl u kuvvetlerinin gelmesi dolaysyla bu blge halk,
byk sevin gsterileri yaparak birok yerleri yama ettiler. Bu arada ynetimi
Y a r u k t a a ait olan Buza, Sel ukl u kumandanlarndan avu B ey tara
fndan elegeirildi. te yandan Sel ukl u ordusu, fetih giriiminde bulunmaks
zn Maar r etnnmandan ayrlarak balarnda P o r s u k ve Rahbe emri C a n d a r
olduu halde, Hal ebe yneldi. Fakat Hal eb ynetimini elinde tutan L 1 , Sel
ukl u ordusunun btn hareketlerini dikkatle izliyor ve bundan, mttefiki An
takya prensi R o ger i haberdar ediyordu. Sel ukl u ordusunun savunmasz olarak
nden gnderilen btn arlklar, Hal ebi n gney-bat yrelerinde, Sel ukl u or
dusunun hareketini saat saat izleyip bilgi alan Antakya prensi R o g e r tarafndan
baskna uratlp tamamen elegeirildi ve bunl ar geti ren askerl eri n hemen hepsi
kltan geirildi. Geriden blk blk gelen Sel ukl u kuvvetlerinden bir ksm
nn da R o g e r tarafndan tuzaa drlp yok edilmesi zerine, Sel ukl u ordu
su r ana dnd. Bylece Hal eb ve evresini Hal tehlikesinden kurtarmak
amacyla, Sel ukl u sultan M u h a mmed T a p a r a bavuran L 1 , Hal eb h
kimiyetinin elinden kaca dncesiyle, imparatorlua isyan halinde olan T u
t ek i n ve l l ga z i ile birlikte sultana kar Hal l ar l a ittifak yapmak suretiyle,
Hal ebi elinde tutmay baarm oldu.
Sel ukl u ordusunun Hal eb yrelerinden ayrlmasndan sonra L 1 , bir s
reden beri hapiste tuttuu Hal eb ordu kumandan Y a r u k t a balayarak ha
pisten kard ve ona, eskiden sahip olduu Buza vesair yerlerin ynetimlerini
geri verdi. Bununla birlikte Y ar u k t a , Hal ebde L 1 nn maiyyetinde ken
dini gvence altnda grmeyip D mak a T u t e k i i yanna giderek onun hiz
metine girmek zorunluluunu duydu. Onun geliinden ok memnun olan
T u t ek i n , kendisine Hal l ar dan ald Humusa bal Rafeni yyeyi verdi.
Llnn sonu
Gerek melik A l p A r s l a n , gerekse onu ldrttkten sonra yerine geirdi
i ocuk yataki S u l t an ah zamanlarnda, Hal ebde ynetime tam anlamyla
hkim olan hdim L 1 , iki yla yakn bir sre iinde, devletin tam bir kmaza
giren i ve d sorunlarn zmede hemen hi baar gsteremedi, hatt Hal eb
iktidar uruna, tbi olduu Byk Sel ukl u I mpar ator l uuna kar Hal l ar l a
402
AL SEVM-ERDOAN MERL
oluturulan ittifaka dahi girmekten geri kalmad. Bylece kuku ve korkusu se
bebiyle Hal eb ynetiminde kalmak istemedii anlalan L 1 , dikta ynetimi s
rasnda salad mal, hazine ve bir miktar askerle birlikte, azledilen veya
izlenmekten kaan birok emr ve devlet adamlarnn snak yeri haline gelen
Cber kalesine gitmek amacyla, Hal ebden ayrld (1116). Hal ebi n dou ynnde
Ndi r kalesine gelince beraberinde bulunan emr S u n gu r , askerlere Melik
A l p A r s l a n ldrp hzinesini alarak kamakta olan L 1 y byle ser
best mi brakyorsunuz? demi ve daha sonra Trke olarak Tavan, tavan
diyerek onu avlamalarn bildirmitir. Bunun zerine askerler, nce gerekten L -
1 ' nn avlanmakta olduunu sandlarsa da ok gemeden attklar oklarla onu
hemen orada ldrdler. L 1 nn ldrlmesinden sonra askerler, onun h
zinesini Hal ebden gelen bir devlet temsilcisine teslim ettiler. Bylece L 1 nn
Hal eb ynetimindeki tahakkm ve dikta rejimi sona ermi oldu.
Yaruklan ynelimi elegeirmesi ve icraat
Hal eb Sel ukl u meliki S u t a n a h m diktatr nibi durumunda bulunan
atabek L 1 nn lmnden sonra Hal eb ynetiminde uzun sreden beri g
rlen buhran daha da artt. L 1 nn Hal ebden kamas zerine kale, R d -
v a n n kz S u l t a n a h n ablas mi n e H a t u n un ynetimi altna
gemiti. Fakat ancak iki gn sonra, daha nce, T u t ek i n in hizmetine girdi
ini grdmz ve Hal eb olaylarn yakndan izleyen eski Hal eb ordu kumanda
n Y ar u k t a , byk bir ihtimalle T u t ek i n i n tavsiyesi zerine, D mak tan
sratle gelerek Hal eb ynetimini, bir nib sfatyla eline almay baard. Baka
bir rivayete gre ise, kendisine, sultan Mu h ammed T apar tarafndan Rahbe
ve Hal eb ynetimi verilen ve ehri daha kolay elegeirmek amacyla, Rahbeye
yerleen A k s u n gu r P or s u k , Hal ebden ayrlp dou ynne kamakta olan
L 1 ye, birka adam gndererek hile ile ldrtmeyi baard. Bunun zerine
A k s u n gu r , Rahbeden ayrlp Hal eb ynne hareket etti. Ote yandan L 1 -
nn beraberinde bulunduu anlalan baz emrler, kuvvetleriyle birlikte hare
kete geerek Hal eb ynetimini ellerine geirmek iin sratle Hal ebe yneldilerse
de R d v a n m hdimlerinden Y ar u k t a , onlardan daha abuk davranarak
Hal ebe gelip mi n e H a t u n dan ynetimi teslim ald. te yandan Hal ebi teslim
almak zere Bl i se erien A k s u n gu r (Mays 1117), Y a r u k t a a ve Hal eb
halkna eliler gndererek Kentin kendisine teslimini istedi ise de cevap ala
mad. Bylece Hal ebe hkim olamayan A k s u n gu r , Bl i sten Humusa, daha
sonra da T u t ek i n i n yanna D mak a gitti. T u t ek i n , onu sonderecede
iyi bir ekilde arlad ve Hal ebi elegeirmesi iin kendisine yardmda
bulunacana da sz verdi. Bylece S u l t a n a h m Hal eb ynetiminin bana
gemeyi baaran Y a r u k t a , ilk i olarak, kendisi iin de herhangi bir harekete
girimelerini nlemek amacyla, hdim L 1 y ldren bir ksm Hal eb aske
rini yakalatp etkisiz hale getirdi; ancak bunlardan bazlar, Hal ebden kaarak
A k s u n gu r un hizmetine girdiler.
SELUKLU DEVLETLER TARH
403
Hal eb hkimiyetini kaybetmemek, yani A k s u n gu r un herhangibir hare
ketine engel olmak amacyla Y a r u k t a , daha nce, L l nn mttefiki ol
mu bulunan Mar di n Ar tuk l u emri 11g a z i ve Antakya Hal prensi R o g e r e
birer mektup gndererek onlar kendisine yardma ard. Bu ar zerine, derhal
kuvvetleriyle birlikte Hal eb yrelerine gelen R oger , Y ar u k t a ile yapt an
lama gereince, Mek k eye giden haclarn para deyerek faydalandklar Hal eb
- Sel emi yye - D mak yolu zerindeki K ubbe kalesi ile bir miktar para ald. By
lece Y a r u k t a n, Hal ebdeki iktidarn koruma uruna R o g e r le yapt bu
antlama sonunda, Hal eb Sel ukl u ynetiminin zaten bozuk olan siyas ve ekono
mik durumu bsbtn buhranlar iine dm oldu. Daha henz ynetime atan
masndan bir ay gemeyen Y a r u k t a , ynetime tam anlamyla hkim olmak
amacyla, daha nce L l nn yapt gibi, kent kalesine karak oradaki ku
mandanlar bertaraf edip, kaleyi elegeirme giriimlerinde bulundu. Fakat henz
uygulama safhasna gemeden onun bu giriimini haber alan kumandanlar, bata
mi n e H at u n olmak zere, S u l t a n a h n ablalarnn buyruu ile onu ya
kalatp grevine son verdikten sonra Hal ebden uzaklatrdlar. ok gemeden Y a
r u k t a n yerine, Hal eb ordu kumandan E b u l mea l i Mu h s i n atand, kale
kumandanlna da R d v a n n hdimlerinden birisi getirildi.
Devletin ykl
Bundan nceki ksmlarda grld zere, Hal eb Sel ukl u tahtnda bulu
nan S u l t a n a h n kk yata bir ocuk olmas dolaysyla, bir tr niblik
yetkileriyle ynetimi ellerinde tutan devlet adamlarnn tahakkme varan yne
timleri ve sk sk artrlan vergilerin halk zerinde yaratt ar durum yannda,
Hal l ar n srekli saldr ve basklar sonucunda, onlarla yaplan ve artlar, madd
ve manev ynden olduka ar olan antlamalarn dayanlmaz ykleri, devletin
otoritesini ve ekonomik durumunu cidd bir ekilde sarsmakta idi; yleki Hal eb,
bir saldr sonucunda Hal l ar n eline geebilecek bir hale gelmi bulunuyordu.
Bylece Hal eb iin durumun arln ve korkunluunu dnen yneticiler, Sel
ukl u sultan ve teki Msl man hkmdarlardan yardm mitlerini keserek de
rin bir yes iine dmlerdi. Btn bu sebeplerle onlar, kent ilerigelenleri ve
kumandanlarndan oluan bir heyeti, ok sayda Trkmen kuvvetine sahip olan
ve uzun bir sre sultan M u h a mmed T apar adna, Badat asker valilii g
revini baar ile yrtmesi dolaysyla, ynetim ilerinde beceri kazanan Mar di n
Artuklu emri 11g a z i ye gndererek Hal ebe gelip ynetimi ele almasn ve Ha
l l ar l a mcadele etmesini bildirdiler. Mar di ne gelen Hal eb heyetinin nerileri
ni kabul eden I l ga z i , beraberinde olu Te m r t a ve baz yakn adamlar
olduu halde, az sayda bir kuvvetle Hal ebe geldiyse de bu kez, yneticiler ara
snda, kendisinin ieri alnp alnmamas konusunda anlamazlk kt. Bunun ze
rine 1g a z i , derhal Hal ebden ayrld; fakat onun ehre girmesine kar koyanlarn
ikna edilmesi sonucunda, bir ksm kumandanlar, sratle 11g a z i ye yetierek
ondan zr dileyip, geri dnmesini bildirdiler. Bunun zerine I l ga z i , onlarla
birlikte Hal ebe geldi; doruca kaleye kp teslim aldktan sonra buradaki asker
404 AL SEVM-ERDOAN MERL
leri ve yneticileri kartarak kendi asker ve adamlarn yerletirdi. Bylece ml
k ve asker ynetimi eline alan 11g a z i , kalede meliklik saraynda oturan
S u l t an ah ve aile bireylerini buradan kararak baka bir eve nakledip onlar
deta gz hapsine ald. Bylece Suri ye ve Fi l i sti n Sel ukl u Devl eti nin Hal eb K o
l u fiilen sona ermi oldu (1117/ 18). Daha sonra I l gaz i , S u l t an ah adna devlet
ilerini yrten E b u 1m e a 1i yi azlettikten baka, bunlarn hizmetinde bulu
nan teki btn yneticileri de tutuklatt. Fakat te yandan Hal ebde ekonomik
durum henz dzelmemiti; halkn kendilerine yklenen ar vergileri deyeme
meleri sonucunda, vergiler toplanamyor glkle tahsil edilenler ise 11g a z i ve
askerlerinin ihtiyalarn bile karlayacak bir dzeyde bulunmuyordu. Hal eb Sel
ukl u Devl eti e bylece fiilen son veren I l ga z i , ynetimi eline ald zaman
melik R d v a n n brakt devlete ait hazine ve paralarn, sonradan ynetime
hkim olan nib niteliindeki hdim ve yandalar tarafndan tamamen bitirilmi
olduunu ve yiyecek depolarnn da bombo bulunduunu grd, ilk nlem ola
rak 11g a z i , bu hdim ve yandalarndan birounu yakalatp gasp ettikleri dev
lete ait mal ve paralar ellerinden alarak meliklik hzinesine iade etti.
Sultanahm eonu
Yukarda grld zere, I l ga z i tarafndan btn ailesiyle birlikte hkm
darlk sarayndan alnarak baka bir evde ikmete mecbur edilen S u l t an ah
ve ailesi, babas 11g a z i ye kar isyan ederek bir ara Hal ebde ynetimi elegei-
ren S l eyman tarafndan Hal ebden uzaklatrld. Bunun zerine onlar, C-
ber kalesine gidip emr M 1i k in yannda oturmak zorunda kaldlar. Fakat ok
gemeden I l ga z i , Hal ebe gelerek isyan bastrdktan sonra Cber kalesine s
np yerleen S u l t an ah ve ailesini yeniden Hal ebe getirtti. I l g a z i nin l
m (19 Kasm 1122) zerine, nibi durumunda bulunan yeeni S l eyman ,
Hal ebe hkim olmakta glk ekmedi. Fakat I l g a z i nin lmnden istifade
eden Kuds kral I I . B a u d ou i n , Hal eb zerine yeniden saldrlara balyarak
Buza ve B r e gibi iki nemli kaleyi elegeirdi. Bu saldrlar durdurmak amacy
la S l eyman , kralla bar yaparak Esri b kalesini de terk etmek zorunda kal
d (Nisan 1123). Bylece Hal l ar tarafndan yeniden ve cidd bir ekilde kuatlm
bir duruma gelen Hal eb, I l g a z i nin teki yeeni ve Hal l ar a byk darbeler
vuran B el ek Gazi tarafndan elegeirildi (Haziran 1123) ve bylece ehir, Hal
istilsna kar daha kuvvetli bir hale gelmi oldu. B el ek , ynetimi elegeirmek
amacyla, herhangibir harekete girimesine meydan vermeden S u l t an ah ve
ailesini, Hal ebden karp Har r ana gndererek orada ikmete mecbur etti. B e
l e k in Menbi c kuatmas srasnda, kaleden atlan zehirli bir okla yaralanp l
mesi zerine, beraberinde bulunan Mar di n Artukl u emri I l ga z i o l u
Temrta (Demirta), Mays 1124de Hal ebe gelerek ehri hkimiyeti altna ald.
Hal eb ynetiminde birtakm deiiklikler yapan T em r t a , B el ek tarafn
dan Har r ana srlen S u l t an ah buradan Mar di ne getirterek kalede bir oda
da hapsettirdi. Fakat ok gemeden S u l t an ah , kaleden iplere tutunarak
kamay baard; nce D r ya, oradan da Hasank eyf e Ar tukl u emri S k men
SELUKLU DEVLETLER TARH 405
ol u D a v u t un yanna gitti. Burada da ok kalmayan S u l t an ah , Hal ebe
yeniden hkim olmak amacyla, Sur i yeye gelerek Sel ukl u vasal Hi l l e emri D -
b e y s ile birleerek T em r t a aleyhine bir ittifak yapt. Ote yandan Hal eb ka
lesinde tutsak bulunan ve fakat T em r t a ile yapt bir antlama sonucunda
salverilen kral I I . B a u d o u i n , bu kez, T em r t a aleyhine D b e y s ile bir
ittifak yapt. D beys , krala Hal eb halknn Ar ap olmas dolaysyla, kentin
kolayca elegeirebilecei konusunda garanti verdi. Bylece T em r t a a kar
D beys , S u l t an ah ve I I . B a u d o u i n den oluan bir ittifak meydana
gelmi oluyordu. Hal ebi kesinlikle ellerine geirmeye karar veren mttefikler,
Hal eb ynetiminin S u l t an ah ile D b ey s e braklmas ve kentten elde edi
lecek mal ve paralarn Hal l ar a verilmesi hususunda anlamaya vardlar. ok
gemeden mttefikler, T em r t a m Hal ebi savunma amacyla hazrlklarda
bulunmak iin Mar di ne gitmesinden istifade ile harekete gemekte gecikmediler.
D beys ve J os c el i n , kendilerine katlan S u l t an ah , Bl i s emr Ar tukl u
Y a s y a n , Devser kalesi hkimi I s a ve I I . B a u d o u i n ile birlikte Hal ebi
kuatp sktrmaya baladlar. ehir nlerinde Msl man kuvvetlerin 100, Ha
l l ar n da 200 olmak zere 300 mttefik adr kuruldu ve bunlarn zerlerinde
kraln, S u l t an ah n ve D b ey s in bayraklar ekildi. te yandan T em r
t a , Hal ebi Hal saldrsna kar gl bir savunma yapabilmek amacyla, as
ker toplamak zere, Mar di ne gitmiti. Hal ebde, kendisinin naibi olarak, 500 atl
bir kuvvetle amcaolu S l eyman ve hcib m e r ile kad E b u l f a z l bulunu
yorlard. Kenti kuatan kuvvetlerin giritikleri zulm ve irkin hareketler ve zel
likle rktalar D b e y s in Hal l ar l a birlemi olmas gibi irkin ve haince
davran, Hal ebl i l er zerinde derin bir nefret duygusu uyandrd ve bunun bir
tezahr olarak onlar, zaman zaman surlar zerine karak kafiyeli olarak Ey
uursuz, hin D b ey s diye barmaktan kendilerini alamadlar. Kuatmann
uzun srmesi sonucunda halk, byk bir yiyecek skntsna dt. Her iki taraf
arasnda kuatmann kaldrlmas konusunda eliler gidip geldi ise de baar sa
lanamad. Kuatmann getirdii bu skk ve g durumdan bir an nce kurtul
mak amacyla, zel bir Hal eb heyeti, gede karanlndan istifade ile gizlice
Hal ebden kp Mar di ne T em r t a a giderek ona, Hal ebde ok sk ve da
yanlmaz bir bask altnda tutulduklarn ve bu yzden ciddi ve tehlikeli bir du
rumla kar karya geldiklerini bildirdiler. T em r t a , heyete yardm vaadinde
bulundu ise de bu srada, Hal ebden gelen ve Halkn l eti yiyecek derecede
skntya dt ifadesini ieren mektubun bir tesadf eseri olarak eline ge
mesi zerine, buna sonderecede kzd ve u sefillerin yapt ilere baknz, iin
bu derecede sarpasardm gizleyip beni yardma aryorlar diyerek onlar id
detle azarlad ve Hal ebe gitmekten vazgeti, hatt yardmc kuvvet de gnderme
di. Bunun zerine gizlice Mar di nden kamay baaran Hal eb heyeti, Musul a
giderek ar hasta bulunan emr A k s u n gu r P o r s u k den Hal ebi kurtar
mas iin ricada bulundular. Ksa bir sre sonra iyileen A k s u n gu r un, kuv
vetleriyle birlikte Hal ebe gelmesi zerine, mttefik kuvvetler kuatmay brakarak
ekildiler.
VII.
DIMAK SELUKLU DEVLET
MELK DUKAK DEVR
Devletin kuruluu
Suri ye ve Fi l i sti n Sel ukl u hkmdarlar T c d d evl e T u t u , S l ey
man a h n lmyle sonulanan savaa girimesi ve bir buhrana sebep olmas
dolaysyla, kendisine kzgn bulunan kardei sultan M el i k a h m gnln alp
yeniden tevecchn kazanmak amacyla, olu E b Nas r ems l m -
l k D u k a k , ikinci kez hilafet bakenti Badat ziyaret etmekte olan (1092
sonlar) sultana gndermi ve hatt onun kzlarndan birisiyle nianlamt. Fa
kat bir sre sonra sultann Badatta lm zerine D u k a k , sultann kars T er
k en H at u n ve olu Mah mu t ile birlikte imparatorluk bakenti sfahana
gitmiti. Daha sonra gizlice T er k en H a t u n dan ayrlan gen D u k a k , Sel
ukl u saltanatnn kuvvetli aday B er k y a r u k a gelerek onun hizmetine gir
diyse de, saltanat sorununda, babasyla hasm duruma dmesi dolaysyla, ondan
da ayrlarak babasna katld ve Rey savanda babasnn yannda yer ald. Fakat
savata T u t u un yenilip ldrlmesi zerine D u k a k , babasnn emirlerin
den Ay t e k i n ve bir asker birlikle sava alanndan sa salim uzaklaarak Di
yar bak r zerinden Hal ebe geldi. Bu srada kardei R d va n , Hal ebde bir
Sel ukl u Devl eti kurmu bulunuyordu. Gen Du k ak , R d v a n n yannda ve
korumas altnda Hal ebde oturmaya^balad. Fakat ok gemeden D mak ta ka
le ve kenti, babas T u t u adna hla elinde bulunduran hdim S avt ek i n tara
fndan, gelip babasnn yerine ynetimi ele almak zere, davet edilmesi sonucunda
Hal ebden byk bir gizlilik iinde ayrld ve gece gndz yol almak suretiyle D -
mak a gitti. Kardeinin bu anlaml kan haber almakta artk ge kalm bulu
nan melik R d va n , onu yakalatmak amacyla arkasndan birka atl gnderdiyse
de D u k a k elegeirmek mmkn olamad. te yandan D mak a ulaan D u
k ak , hdim S a vt ek i n tarafndan karlanarak btn asker birlik ve kuman
danlarn onay ile babasnn yerine, D mak Sel ukl u tahtna oturdu. Emr
S a vt ek i n , devletin btn ilerini ynetme yetkisine tek bana sahip bulun
makta idi. Ayrca D mak ta asker vali olarak S l r B a h t i y a r ve yerli mu
hafz (Ahds) komutan olarak da E mi n d d evl e bulunuyorlard. Bylece
SELUKLU DEVLETLER TARH
407
R d va n tarafndan kurulan Hal ebden baka D makta da yeni bir Sel ukl u Dev
l eti kurulmu oldu. Bylece T u t u un hkimi bulunduu Suri ye ve Fi l i sti n Sel
ukl u Devl eti , onun lmnden sonra, bakentleri Hal eb ve D mak olmak zere,
iki kol halinde devam etmekte idi. Bununla birlikte byk evlad olarak melik R d
van , kardei D u k a k m devletin eski bakentinde kurduu devleti tanmaya
rak bata Suri ye ve Fi l i sti n olmak zere, babasnn hkim olduu btn
memleketleri yalnz kendi ynetimi altnda grme planlarn uygulamak iin bir
ok kez asker ve siyas giriimlerde bulunmu ise de hi birisinde baarl bir
sonuca ulaamamtr.
E mr Tutekin Dmakta
Melik D u k a k m D mak ta tahta gemesi ve burada bir Sel ukl u Devl eti
kurmasndan bir sre sonra Za h r d d i n E b Man s u r T u t ek i n in
D u k a k n hizmetine girdiini gryoruz. Emr T u t ek i n , gen yalarnda
Tu t u un hizmetine girerek yetenei, doruluu, sadakati, iyi yneticilii, adaleti
ve olumlu davranlar sayesinde, onun ilerigelen byk emrleri arasna girmeyi
baarm ve Ispehsl r (ordu komutan) nvanna sahip olmutu. Hatt o, T u t u -
un sonderecede gven ve takdirini kazanmas dolaysyla, onun yokluu srasn
da, D mak ta niblik grevini bile yrtmtr. Onun her ynyle deerli ve
tecrbeli bir emr olmas sebebiyle T u t u , onu, 1093 ylnda, Si l van (Meyyaf -
r i k i n) valiliine atayarak olu D u k a k n atabei yapmt. T u t u un saltanat
mcadelesinin son devresinde B er k y a r u k ile yapt ve yenilip ldrlmesi
ile sonulanan savata dier baz emirlerle birlikte T u t ek i n de tutsak alna
rak hapse atlmt. Fakat ok gemeden o, emr A b a k , Y a s ya n ve teki
ilerigelen emirlerle, daha nce T u t u tarafndan tutsak alnarak Hal eb kalesin
de hapse atlan emr G r b oa ve kardei A l t u n t a n serbest braklmala
rna karlk, salverilmeleri zerine, Sur i yeye geldiler (Eyll 1095). Atabek
T u t ek i n , doal olarak Hal eb meliki R d v a n n hizmetine girmeyerek esa
sen atabek bulunduu ve D mak ta ayr bir Sel ukl u Devl eti kuran D u k a k n
yanna gelip hizmetine girmeyi yeledi. T u t ek i n , bata melik Du k ak olmak
zere, D mak ta kent valisi B a h t i y a r ve devletin ilerigelen asker ve sivil er
kn tarafndan sevgi ve saygyla karland. Atabek T u t ek i n in tutsaklktan
kurtulup sasalim geliine sonderecede sevinen melik D u k ak , devletin btn
ilerinin ynetimini ona teslimde saknca grmedi. Bylece, daha nce kendisine
ayn grev verilen S avt ek i n de ikinci planda braklm oldu. Bununla birlikte
ok gemeden T u t u un nibi sfatyla, D mak ve kalesinin korunmas grevi
ni yrten ve onun lmnden sonra da D u k a k n D mak Sel ukl u tahtna
gemesinde birinci derecede rol oynayan S a v t ek i n in herhangibir olumsuz ha
rekete girimesini nlemek amacyla, bertaraf edilmesi planland. Melik Du k ak ,
atabek T u t ek i n ve teki ilerigelen asker ve sivil erknn birlikte verdikleri
karar uyarnca S avt ek i n ldrlmek suretiyle bertaraf edildi. Bylece T u
t ek i n , devletin btn ilerinin ynetimini tekelinde toplad. Ayrca, melik R d -
v a n n atabei C en a h d d evl e H s ey i n i n R d v a n n annesiyle
408
AL SEVM-ERDOAN MERL
evlendii gibi, melik D u k a k n dul annesi S a f vet l m l k H at u n ile de
evlenerek iktidarn akrabalk yoluyla daha da kuvvetlendirmeyi baard. Byle
ce Hal eb ve D mak Sel ukl u Devl etl er i ni n ynetimleri, atabeklerin ellerinde top
lanm ve aa yukar birbirine benzer birer ynetim biimi kurulmu oldu.
T u t ek i n in D mak Sel ukl u Devl eti nin ynetimini eline almasndan bir
sre sonra (1095), saltanat atmasnda T u t u a daima sadk kalp ondan hi
ayrlmam olan Antakya valisi Y a s yan , R d va n tarafndan vey babas
C en a h d d ev l e nin tam yetki ile Hal eb ilerini ynetmeye atanmasna kar
kmt. phesiz, C en a h d d evl e nin etkisiyle Hal eb devletinde ikinci plana
den emr Y a s yan , vezaretten azledilen E bu l k as m ile birlikte D maka
gelerek D u k a k n hizmetine girdi ve hatt E b u l k a s m n da D u k a k m
vezirliine atanmasn salad. T u t u un deerli ve ibilir emirlerinden olan ve
Antak yay elinde bulunduran Y a s y a n m melik D u k a k n hizmetine gi
rip yannda yer almasna karlk R d va n , Suru emri ve ok sayda Trkmen
kuvvetlerini buyruu altnda tutan A r t u k ol u S k men i kendi hizmetine
ald.
Melik Rdvan ile ilikiler
Melik R d v a n , babasnn lmnden sonra, T u t u a bal btn asker
ve mlk erknn onay ve yardmlaryla Hal ebi bakent seerek orada Suri ye ve
Fi l i sti n Sel ukl u Devl eti tahtna oturmutu. Fakat te yandan devletin eski ba
kenti olan D mak taki Tu t u un nibi ve ilerigelen emirleri R d v a n n Ha
l ebe yerleip babasnn yerine mel i k olmasna taraftar grnmyorlard. Bunun
bir sonucu olarak D mak ta kurulacak ayr bir devletin ynetimini tekelinde tut
may planlatrdn grdmz hdin S a v t ek i n in byk abalaryla D -
makta ayr bir Sel ukl u Devl eti kuruldu. Daha nce, babasnn elinde tuttuu
btn memleketlerin hkimiyetini yalnz kendisinde toplama ama ve siyasetini
gden melik R d va n , yeni kurulan D mak Sel ukl u Devl eti ne raz olmad. El
cezi re ve Dou - Anadol uyu olduu gibi, D mak da kendi hkimiyetine almak
iin birka kez asker ve siyas giriimlerde bulundu. Daha nceki Blmde ay
rntl olarak grld zere R d va n , 1096 ylnda, melik D u k a k n, ata
bek T u t ek i n ve mttefikleri emr Y a s yan ve A r t u k ol u I l ga z i ile
birlikte kentte bulunmad bir srada D mak kuatt ise de baarl olamad.
D mak kesinlikle Hal eb devletine balamak isteyen melik R d va n , sz-
konusu bu baarsz kuatma harektndan sonra Aralk 1095/ 0cak 1096 tarihin
de, D mak zerine ikinci kez sefer hazrlklarna balad. Fakat melik D u k a k n
hizmetinde ve dolaysyla mttefiki durumunda bulunan Antakya valisi Y a s -
y a n , D mak a gidip durumu D u k a k a bildirdi. Bunun zerine D u k a k ve
T u t ek i n , kentte geni savunma nlemleri aldlar. Bir sre sonra D mak n
lerine gelen R d va n , kent surlarnn salam ve dayankl olmasndan baka, Ya -
s y a n n da kardeine katlmas dolaysyla, kenti kuatma cesaretini dahi
gstermedi ve Hal ebe dnmek zorunda kald.
SELUKLU DEVLETLER TARH
409
Suri ye ve Fi l i sti n Sel ukl u Devl eti nin btn hkmranln kendi zerinde
toplamay ama edinen R d va n , rakipleri durumunda bulunan kardei D mak
meliki D u k a k ile onun mttefiki Antakya valisi Y a s y a n a kar birka kez
daha asker harekta giriti; baarl Antakya saldrlar yannda D mak a kar
belirli bir stnlk ve zafer kazanamad. Bununla birlikte R d v a n , bu kez, n
ce Y a s y a n n ynetimindeki Antak yay istil ve feth edip, daha sonra da
zayf duruma deceini umduu D mak zerinde basklarn srdrmek niye
tinde idi. Bu amala o, Antakya zerine saldr hazrlklarna balad, ite bu s
rada, R d v a n n btn hareketlerini yakndan izleyen emr Y a s y a n m,
mttefiki durumunda olan melik D u k a k katnda giriimlerde bulunmas sonu
cunda, D u k a k n savunmay brakp Hal ebe kar saldr durumuna getiini
grmekteyiz. Melik D u k ak , T u t ek i n , I spehbud S abave ve Y a s yan
ile birlikte Hal eb'e bal yrelere kar saldrya geti. Bunun zerine melik R d
van , kalabalk bir orduyla harekete geerek D mak kuvvetlerini Mart 1097de,
K mnesr i nde karlad. Yaplan sava sonunda D u k a k n kuvvetleri ar bir ye
nilgiye urayarak D mak a ekilmek zorunda kaldlar. Bylece R d va n , D mak
zerinde geici de olsa bir stnlk kazand gibi, yakn komusu ve hasm emr
Y a s y a n da etkisiz bir duruma getirmeyi baarm oldu.
Antakyaya yardm
Hal l ar n Ur f ay igal ile burada bir kontluk kurmalarndan (Mart 1098)
sonra Antakya ya yrmeleri zerine, kent valisi emr Y a s ya n , bata tbi
olduu Byk Sel ukl u Devl eti sultan B er k y a r u k olmak zere, El cezi re ve
Sur i yedeki Sel ukl u vasal melik ve emirlere Antak yaya yardma gelmelerini
bildirdi. Bunun zerine Du k ak , kuvvetleri ile birlikte, beraberinde atabei T u
t ek i n , baz kumandanlar olduu halde, D mak tan hareket etti. Melik Du k ak ,
emr Y a s y a n n olu ems d d evl e ve Humus emri C en a h d d ev-
1e ile birlikte hareketle Antak yaya gitmek zere, eyzer yaknlarna gelip konak
ladlar. D u k a k ve beraberindeki kuvvetler, burada Hal l ar n bir ksm kuvvetleri
zerine ani bir saldrya geerek onlar geri ekilmek zorunda braktlar.
te yandan Hal l ar n Antak yay kuatmaya balamalar zerine, kent valisi
Y a s y a n m da bavurusu sonucunda, sultan B er k y a r u k un buyruu ile
Hal l ar a kar mcadele iin, bakumandan atanan imparatorluun Musul vali
si emr G r b o a , btn hazrlklarn tamamladktan sonra Ur f ay, Hal kont
luundan geri almak amacyla harekete geti. Sultann ars gereince, ci hat
seferine katlacak olan El cezi re ve Suri ye emr ve melikleri ise G r b o a nm
kuvvetlerine Mer cdab k ta katlacaklard. Bu amala melik D u k a k ve atabei
T u t ek i n de D mak kuvvetleriyle Mer cdab k a hareket ettiler. Melik D u -
k a k m banda bulunduu kuvvetler, Tel mennes kalesi nlerine geldikleri za
man kale halknn, Hal l ar a mektup gndererek onlar Suri yeye yrmeleri
hususunda tevik ettikleri ortaya karld. Bunun zerine, kaleye kar harek
ta giriilerek iddetle kuatlmaya baland. Fakat ok gemeden Du k ak , savunma
410 AL SEVM-ERDOAN MERL
sava yapmayan halka ceza olarak belli bir miktar kesim kestirdi; ancak bir ks
m sonradan denmesi kararlatrlan para iin rehineler alnarak D mak a gn
derildi. Daha sonra Suri ye ordusu, kuzey ynnde yoluna devam ederek
Mer cdab k a geldii sralarda, baarsz Ur fa kuatmasn brakp buraya gelen
G r b o a nin ordusuyla birleerek (Mays 1098 sonu) Antakya ynne hareket
ettiler. Sel ukl u ordusu 9 Haziran 1098 tarihinde Antakya nlerine geldii zaman
ikale dnda kent, Hal l ar tarafndan igal edilmi bulunuyordu. Dier kuman
danlarn muhalefetine ramen Trk ordusunun bakumandanlk grevini yr
ten G r b o a , sava Antakya ovasnda yapmak zere Hal l ar n kent dna
kmalarna izin verdi. Bunun zerine daha arpmalarn balarnda, G r b o-
a ya cephe alan emr ve kumandanlar sava meydann terkettiler. Melik D u -
k ak , sava srdrmeyen teki emrler gibi, S k men ve C en a h d d evl e
ile birlikte kuvvetlerinin banda olduu halde, hibir arpmaya girmeden sa
va alanndan ekilip D mak a dnd. Bylece D u k a k n Hal l ar a kar gi
ritii Antakya harekt da baarl olmadan sona ermi oldu.
Gney - dou Anadolu'ya sefer
Daha nce deinildii zere T u t u , sultan M el i k a h n lmnden son
ra B e r k y a r u k a kar saltanat mcadelesine balad sralarda, Kuzey - Su
ri ye ve Musul dan sonra Gney-dou Anadol u blgesine gelerek burasn da
hkimiyetine alm, Si l van ,blgeye vali olarak atad ve olu D u k a k a ata
bek yapt T u t ek i n e vermiti. Fakat Rey savanda tutsak alnp hapse at
lan, daha sonra salverilen T u t ek i n , Si l vana emr A l t a nib olarak
braktktan sonra D mak a gelip D u k a k n hizmetine girmiti. T u t ek i n -
in buradan ayrlmasndan sonra bu blge Byk Sel ukl u i mpar ator l uuna tbi
olan eitli Trk emirlerinin - A 11a Silvanda, S a d r Ami dde, a h r u h Hani
ve Erzende, K z l A r s l an , Si i rt ve Behmur dda, Trkmen Mu s a Hasank eyf de
ve Y el t ek i n Bi tl i ste olmak zere- ynetimleri altna geti, ilgili Blmde g
rld zere, T u t u un lmnden sonra olu R d va n , babasnn hkim
olduu memleketlere kendisinin de hkim olmas yolunda, birok kez giriimler
de bulunmu, dolaysyla Gney-dou Anadol u blgesine de bir sefer dzenlen
mi ise de baarl olamamt. Bu kez melik D u k a k , babas zamannda, Genel
Val i sfatyla, bir sre ynetimini elinde tuttuu bu blgenin yeni emirlerinin ken
disine itaatini salamak amacyla 1099/ 1100 yhnda, bir miktar kuvvetle D mak tan
karak Rahbe yoluyla Gney-dou Anadol u blgesine ynelip, daha nce nib
olarak atanm olan A 11a n ynetimindeki Si l vana geldi. ok gemeden bl
genin btn emrleri, katna gelerek kendisine itaat ve ballklarn arzettiler.
Bu sralarda melik D u k a k , halka zulm yaparak mal ve paralarna elkoyan emr
A 11a m veziri E b B e k r i tutuklatt ve elegeirdii mal ve paralar geri ai
di. D k a k , ayrca kad E b B e k r ile ibirlii yapanlar tutuklatp btn mal
ve paralarna elkoydurdu. D u k a k , blgede hkmranln bylece salamla
trdktan sonra D mak a dnd.
SELUKLU DEVLETLER TARH
411
HALILARLA MCADELELER
Tancred ile atma
Daha nceki blmlerde de deinildii zere, Hal l ar , Urfa, Antakya ve Ku
dste birer devlet kurmay baardktan sonra hkimiyet alanlarn Msl manl ar
aleyhine geniletmek amacyla Suri ye ve Fi l i sti ne srekli olarak asker hareket
ler dzenlemekte idiler. Ayn amala Kuds kral G o d ef r o i de B ou i l i on ve
Taberi yye prensi T a n c r ed , Taberi yye glnn dou tarafnda bulunan zengin
ve verimli Bel ka blgesindeki Sevd topraklarn igale hazrlanyordu. Bylece
bu blge mallarn Fi l i sti n limanlarna sevkedebileceklerdi. Ayrca kral da szko-
nusu blgeyi krallk snrlar iine almak niyetinde idi. Bu amala Ta n c r e d ,
Mays 1100 balarnda, kraldan ayr olarak hazrlad kuvvetlerle Cevl na dek
saldrlarn srdrme plann uygulayacakt. Yakn komusu Hal l ar n, memle
keti Sevda saldr hazrlklarn haber alan Ar ap emri, tbi olduu melik D u -
k a k a bir eli ile bavurup Hal l ara kar ondan acele yardm isteinde bulundu.
Bunun zerine Du k ak , ona 500 atl gnderdi. te yandan T a n c r ed , kuvvet
leriyle Sevd topraklarna saldrarak birok ganimet ve tutsak elegeirdi. T a n c
r ed , bu ganimet ve tutsaklarla asl Hal birliine ulamak zere, geri dnerken
D u k a k m gnderdii atl kuvvetlerin saldrsna urad; yaplan arpmalar
da Hal l ar olduka ar kayp verdiler; T a n c r ed glkle gece yars, krala
katlabildi. Durumu bylece renen kral, D mak kuvvetlerinin herhangi bir yeni
saldrsna kar kuvvetlerini hazrlamaya balad. te yandan Sel ukl u atl kuv
vetleri, bu baardan ve Hal birliklerini devlete tbi Sevd yrelerinden uzak
latrdktan sonra D mak a dndler. Fakat kral G o d e f r o i ni n K udse
dnmesine karlk Taberi yyeye gidip bir sre kalan T a n c r ed , Sevd toprak
larna hemen her gn yama aknlarna girimekten geri kalmad. Batl bir Ha
l kaynana gre melik D u k a k , bu aknlara son vermesi iin T a n c r ed e bir
miktar altn ve armaanlar gnderip bar arsnda bulundu. Bar konusunda
kraln da onayn alan T a n c r ed , cevap olarak D mak a alt tecrbeli svari
den oluan bir eli heyeti gnderdi ve D u k a k a Ya D mak terk etmesi veya
H r i sti yanl kabul etmesi nerisinde bulundu. Buna sonderecede kzan D u
k ak , szkonusu neriye karlk olarak gelen elilere, Ya Isl mi yeti kabul, ve
ya lm tercih etmelerini bildirdi. Ancak I sl mi yete geen birisi dnda, be
valye ba kesilmek suretiyle ldrld. Be elisinin bylece ldrlmesini haber
alan T a n c r ed , derhal kuvvetlerini toplayp yeniden Sevd arazisine yrye
rek ondrt gn sreyle yreyi yama aknlarna tbi tuttu. Memleketinin bu Ha
l istils karsnda melik D u k a k tan hibir asker yardm alamayan Sevd emri,
bu aknlar durdurmak amacyla Taberi yye prensi T a n c r ed in vasal olmak ve
vergi demek zorunda kalmtr.
Batdoin'e baskn
Urfa kontu B au dou i n , Dani mendl i Gazi G m t ek i n tarafndan tut
sak alman (1100) Antakya prensi B o h emu n d u kurtarmak ve Mal atya prensi
412
AL SEVM-ERDOAN MERL
G a b r i e l i Dani mendl i basksndan kurtarmak amacyla, kt baarsz se
ferden Ur f aya dnmt. Bu srada Kudsten gelen eliler, kendisine Kardei
G o d e f r o i nm ldn ve kendisinin krallk tahtna oturmasnn
kararlatrldn bildirdiler. Bunun zerine B a u d ou i n , yeeni B au dou -
i n du B o u r g u, kendi vasal olarak Ur fa Kontl uu ynetimine atadktan son
ra 2 Ekim 1100 tarihinde, bir miktar kuvvetle Antakya zerinden Kudse hareket
etti. B a u d ou i n , genellikle Hal l ar n denetiminde veya igalinde bulunan k
y yolundan, yolda kendisine katlan birok Hal kuvvetleriyle K udse gitmekte
idi. te yandan bunu haber alan melik Du k ak , bir basknla onu elegeirmek
iin Humus emri C en a h d d evl e ile birlikte kuvvetleriyle, Beyr ut ynnde
harekete geti. Cebel e ve Trabl usam zerinden yoluna devam eden B a s d o u -
i n , tarih dar bir yoldan Beyr utu yaklamakta idi. te bu sralarda D u k ak ve
C en a h d d ev l e nin kuvvetleri, ok g ve skk duruma den ve bu se
beple panie kaplan B a u d ou i n ve kafilesine saldrya getiler. Yaplan arp
malarda birok Hal askeri ldrld; gece karanlndan istifade ile ekilmeyi
baaran B a u d ou i n , Kasm 1100de Kudse gelerek yaplan bir trenle, len
kardei G o d e f r o i nin yerine krallk tahtna oturdu.
sl m kaynaklarnda bulunmamasna ramen bir Hal kaynanda belirtil
diine gre melik D u k a k , kral B a u d o u i n e bir eli heyeti gndererek Bu
sava srasnda tutsak alp hapse att ve boyunlarn vurdurmak suretiyle ldr
mek istedii 45 Sel ukl u askerini salvermesini istedi. Kralm bunlar Ancak
para karlnda teslim edebileceini bildirmesi zerine, 50 bin Bi zans altn
nn denmesi hususunda anlama yapld; bylece hayatlar kurtarlan Sel ukl u
tutsaklarn D mak a gnderilmeleri salanm oldu.
Ccbelenin alnmas
Lzk i yeni n gneyinde bulunan Cebel e, Dou - Ak deni zm salam surlara sa
hip ve alnmas g bir kenti idi. Buras Trabl usam emri A l i I b n A mma r a
tbi olan I b n S l ey h a nm ynetiminde bulunuyordu. Koyu bir ordu yanda
olan I b n S l eyh a, tbi olduu I b n A mma r a isyan ile bamszln iln
ettikten baka Cebel ede Fat m l er adna okutmakta olduu i hutbesini de kald
rarak Badat Abbas halifesi adna snn hutbesi okutmaya balad. Bunun ze-
r'.e I b n A mma r , melik D u k a k a bavurup onu, Cebel eye yryerek D ~
mak Sel ukl u Devl eti ne katlmas hususunda ikna etti. Derhal harekete geen
D u k a k , beraberinde T u t ek i n olduu halde, Cebel eye gelerek kuatp s
ktrmaya balad ise de baar salayamad ve kuvvetleriyle birlikte D mak a
geri dnd (1100/ 1101).
Melik D u k a k m szkonusu kuatmasndan sonra Cebel e, Suri ye ve Fi l i sti n
ky kentlerini gvence altnda tutabilmek amacyla, buray elegeirmeye alan
Hal l ar tarafndan birka kez kuatld. Ancak surlarn dayankl olmas dolay
syla igali mmkn olmad. Bununla birlikte I b n A mma r dan da yardm ala
mayan ve gittike artan Hal basksn nleyecek bir gce sahip olmayan
SELUKLU DEVLETLER TARH
413
b n S l eyh a, T u t ek i n e bir ulak gndererek Cebel eyi D u k a k a teslim
etmek istediini, buna kar da kendisini, para, hazine ve ailesiyle birlikte bir
asker birliin korunmas altnda, hilfet bakenti Badata, gndermesi hususun
da, melik D u k ak katnda giriimde bulunmasn bildirdi (1101). T u t e
k i n , I b n S l ey h a nin bu ilgi ekici nerisini olumlu bulmu ve hatt olu
B r i yi Cebel eye gndermek istiyordu. Fakat D u k a k m bu sralarda Di yar
bak r da bulunmas dolaysyla, bu konuda onun onayn almakszn bir karar ve
remiyordu. Temmuz 1101 tarihinde, D mak a dnen D u k a k , atabeinin Cebel e
hususundaki kararn uygun buldu; bunun zerine B r i , bir miktar kuvvetle
Cebel e ye gnderildi. ok gemeden Cebel eyi B r i ye teslim eden I b n S l ey-
h a , btn arlklaryla D mak a geldi. I b n S l ey h a nin btn bu hareket
lerini yakndan izleyen I b n A mma r , derhal D u k a k a bir eli gndererek
I b n S l ey h a nin kendisine teslim edilmesi halinde, onun para ve hzine
sinden baka, kendisine 300 bin altn vereceini bildirdi. Fakat onunla yapt
anlamaya sadakat ve vefa gsteren D u k a k , onun bu nerisini kabul etmeyerek
b n S l ey h a y, btn mal varlyla yeterli sayda bir asker birlik eliin
de, Badata gnderdi. Fakat te yandan Cebel e yenetimini eline alan B r i ve
yaknlar, halka kar sonderecede kt davranlarda bulunmaya ve hakszlklar
yapmaya baladlar. Bu durum karsnda Cebel e halk, Trabl usam emri
b n A mma r a B r i hakknda ikyette bulunarak Ondan bir nib istediler
ve kenti derhal teslim edeceklerini bildirdiler. Bunun zerine b n A m
mar , Cebel eye sratli bir asker birlik gnderdi. Halkn yardmyla ehre ko
laylkla giren bu birlik, yine halkn desteiyle B r i ile yapt sava kazandktan
baka onu tutsak da aldlar. Derhal Trabl usamda b n A mma r n katna
karlan B r i , sonderecede izzet ve ikram grd. Daha sonra onu D mak a gn
deren I b n A mma r , ayrca babas T u t ek i n e bir mektup yazp B r i ve
arkadalarnn Cefceiedeki kt hareketlerini anlatarak Kentin Hal istilsna
uramamasn salamak amacyla, byle bir harekete girimek zorunda kaldn
bildirdi. Bylece ynetimi, ksa bir sre iin D mak Sel ukl u Devl eti ne bala
nan Cebel e, yeniden Trabl usam emirliine gemi oldu.
Trablusana yardm seferi
Kudsn igali ve burada bir Hal Kr al l t nm kurulmasn izleyen gnler
de R a y mon d de S ai n t Gi l l es , Fransa ya dnp bir sre sonra kalabalk
bir Hal ordusuyla stanbul zerinden (1100) Suri yeye gelmekte iken Eski ehi r
- Er el i arasnda, Trki ye Sel ukl u sultan I. K l A r s l a n tarafndan ar
bir yenilgiye uratlarak hemen hemen btn ordusu yokedildi. Daha sonra g
lkle Antakya ya gelen R a y mo n d , burada prens T a n c r e d tarafndan hapse
dildi ise de Hal ilerigelenlerinin araclyla hapisten kurtarld (1101). Daha sonra
Trabl usamn kuzeyindeki ky kenti Antar tusu igal ederek Trabl usam tehdit
eder bir duruma geldi. Bylece Hal bask ve tehlikesi altndaki Trabl usam kenti
iin, ciddi bir durumun ortaya ktn gren emr b n A mma r , Melik D u -
414 AL SEVM-ERDOAN MERL
k ak ile Humus emri C en a h d d ev l e ye ulaklar gndererek Trabl usam
snrlarna dayanan R a y mo n d un herhangibir saldrsna kar acele yardm
isteinde bulundu. D u k a k , bu sefere katlmayp iki bin kiilik bir kuvvet gn
dermekle yetindi. te yandan emr C en a h d d evl e Humusta bulunmad iin
yerine nib olarak brakt emr Y h z , Humus kuvvetlerinin banda, Trab
l usam ynne hareket etti. D mak ve Humus birlikleri, Trabl usam nnde,
I bn A mma r m kuvvetleriyle birletikten sonra R a y mo n d u karlamak ze
re, Antartus ynne hareket ettiler. te yandan Msl man kuvvetlerinin ileri ha
rektn haber alan R a y mon d , beraberindeki kuvvetlerle Antartus yaknlarna
gelip karargh kurarak birliklerini sava dzenine hazrlad. Mttefik kuvvetle
ri, Hal l ar a kar koldan saldrya getiler. Humus kuvvetleri arpmalarn
hemen balarnda, bilinmeyen bir sebeple tutunamayp bozgun halinde dald
lar; ok gemeden, bu kez, D mak birlikleri de ayn ekilde bozguna urayp ge
ri ekildiler. Humus ve D mak askerlerinin bozulup savatan ekilmeleri zerine
R a ymon d , btn kuvvetleriyle direnmeye alan Trabl usam birliklerine kar
saldrya geerek onlar yenilgiye uratt. Mttefik kuvvetler bu savata olduka
ar kayplar verdiler. Sava alanndan kaabilen Trabl usam, D mak ve Humus
kuvvetleri memleketlerine dndler (Nisan 1102). Bu baar zerine R a ymon d ,
ok gemeden Dou - Ak deni zi n nemli liman kentlerinden olan Trabl usam
kuatmaya giriecektir.
Rahbe ve Humussun alnmad
Suri ye lnn kuzey - dousunda ve F rat rmann sa kysnda yer alan
Rahbe, Byk Sel ukl u i mpar ator l uu nun Musul emri G r b o a nin yne
tim blgesinde bulunmaktayd. G r b o a nin lm (Eyll 1102) zerine, onun
maiyyeti emirlerinden K a yma z , kent ynetimini elegeirdi. Vaktiyle babas T u
t u un hkimiyetinde bulunan Rahbenin emr K a y m a z m eline getii ha
ber alan ve burasnn, hkmranl altna alnmasn, kendisi iin bir tr hak
sayan melik D u k a k , beraberinde T u t ek i n olduu halde, kuvvetleriyle bir
likte Rahbe zerine hareket etti. D u k a k , kenti kuatp sktrd ise de almay
baaramayp D mak a geri dnd. Aralk 1102 tarihinde emr K a y m a z n l
m zerine, kent ynetimi kz A m i n e ile evlenen emir H a s a n n eline geti.
Emr H a an , Sel ukl u hkimiyetini tanmayarak hutbeyi yalnz kendi adna
okutmakla kalmad, ordu ve kent ilerigelenlerini de yakalatp hapse att ve onla
rn mal ve hzinelerine elkoydu. te yandan Rahbedeki ynetim deiikliini ha
ber alan melik D u k a k , yine T u t ek i n ile birlikte sratle Rahbeye gelip
kuatmaya balad. Emr H a s a n m zulm ve basklarndan sonderecede g du
ruma den ve yiyecek sknts eken halk, kenti D u k a k a teslim etti. Bylece
Rahbeye giren D u k a k , ikaleye ekilen H a s a n n nerisi zerine, kendisi ve
ailesi iin a ma nverdi ve bylece ikale de teslim oldu (Nisan 1102). Halka kar
iyi davranlarda bulunan D u k a k , kent ilerini dzene koyup buraya M u h a m
med ey b a n yi nib olarak atadktan sonra D mak a dnd (Nisan 1103).
Bylece Rahbe, D mak Sel ukl u Devl eti ne balanm oldu.
SELUKLU'DEVLETLER TARH
415
Humus emri C en ah d d evl e H s eyi n , elegeirmekte ge kald Rahbe
seferinden sonra, R d va n Blmnde deinildii zere, Humusta Mays 1103
Cuma gn, Bat n fedaileri tarafndan ldrlmt. Emirlerinin lm zeri
ne, Humusta heyecan ve karklklar bagsterdi. Bu sebeple kentin Trk hal
kndan pek ou D mak a kat. Bu durumdan faydalanmak isteyen R a ymon d ,
Humusu elegeirmek iin asker hazrlklara balad. Ote yandan C en a h d
d evl e nin ldrlmesinden sonra kars, olu melik R d v a n a haber gnde
rerek Humusu gelip teslim almasn bildirdi. Bu ary haber alan Humus
ordu kumandanlar, vaktiyle C en a h d d evl e safna gemeleri sebebiyle, R d -
v a n n kendilerine pek olumlu davranmayaca dnce ve korkusuyla derhal
D u k a k a bir eli heyeti gndererek Kenti kendisine teslim edeceklerini bil
dirdiler. Bu srada melik D u k a k , henz Rahbeden dnmemiti. D mak ta D u -
k a k n naibi durumunda bulunan eski kumandanlardan Ay t ek i n , vakit
kaybetmeden kuvvetleriyle Humusa gelerek kent ve kalesini teslim ald. Fakat
ok gemeden D mak a gelip durumu renen D u k a k , T u t ek i n ile birlik
te derhal Humus a geldi; yneticiler ve kumandanlar itaat arzederek kent ve ka
lesini bizzat kendisine teslim ettiler. te yandan ehri elegeirmek zere,
kuvvetleriyle harekete geen R a y mon d ile annesinin ars zerine Humus a
gelmekte olan melik R d va n , Humus un D u k ak tarafndan alndn re
nince memleketlerine geri dndler. Bylece D u k a k , D mak Sel ukl u Devl e-
ti nin ynetimi altna alnan Humusta ileri yeniden dzene soktu, halka iyi
muamelelerde bulundu ve ldrlen C en a h d d ev l e nin ocuklarn alarak
D mak a dnd.
Dukakn lm ve tarih kiilii

Dokuz yl gibi pek ksa olmayan bir sreyle (1095-1104) D mak Sel ukl u Devl eti
tahtnda oturan ems l m l k E b Nas r D u k a k , ok gen yalarda,
uzun sren bir hastala tutulmutu. Bu sebeple o, perhiz yapmak zorunda kal
m, normal gda alamam, vcudunun kuvvetten dmesi zerine de bu kez, ve
reme yakalanm ve gn getike takatten dp zayflamaya balamt. Onun artk
yaamndan mit kesilince annesi S a f vet l m l k H at u n , yanna gelerek
Dnd vasiyetini yapmasn, bylece devlet ileriyle olunun durumunun
ne olaca hususunu belirtmesini sylemesi zerine Du k ak , Atabek Tu t e -
k i n in kendisinden sonra yine devlet ilerini yrtmesini, lenz bir yandaki
olu T u t u un tahta karlmasn, onun yetimesine ihtimam gsterip himaye
etmesini vasiyet etti. ok gemeden melik Du k ak , Haziran 1104de hayata gz
lerini yumdu. Cesedi annesinin, kentin kuzey - dousunda Meydanl ahdar da,
kente hkim bir tepe zerinde yaptrd, byk bir mescid avlusunda bulunan
ve Kubbetttavv s adyla anlan mezarla gmld.
Du k ak , babas T c d d evl e T u t u un lmnden sonra, zellikle onun
hizmetinde bulunmu olan emirlerin byk destek ve abalaryla D mak a gele
rek burada aabeyi R d v a n n Hal ebde kurduu Sel ukl u Devl eti nden ayr
bir Sel ukl u Devl eti kurmay baarmt. O, hkmdarlnn ilk yllarnda, b
416 AL SEVM-ERDOAN MERL
yk evld sfatyla, babasnn brakt Sel ukl u devletinin tek hkmdar olmay
amalayan melik R d v a n n saldr ve basklar karsnda, bata atabeyi ve ba
bal T u t ek i n olmak zere, babasnn ibilir emr ve kumandanlarnn ken
disine sadakat ve destekleri sayesinde, D mak 'tak i hkmranln korumay ba
ard. Zaman zaman biraz sert ve daima kukulu bir tabiata sahip olan aabeyi
R d v a n n maiyyetinde bulunan deerli ve ibilir emirlerin, kendi hizmetine
girmeyi yelemeleri, D u k a k n onlarn kiiliklerine sayg gsterip deer ver
mesiyle ilgili olsa gerektir. zellikle atabeyi ve babal Hal eb Sel ukl u Devl et i -
nin bir numaral adam niteliini tayan C en a h d d evl e H s ey i n i n bile
R d v a n n hizmetinden ayrlp Humusta ayr kk bir beylik kurmas ve her
frsatta D u k a k ile ibirlii yapmas, bunun en gzel rneini oluturur sanrz.
Onun baarsnn tek ve nemli sebebini, vaktiyle babasnn hizmetinde bulun
mu olan deerli emr ve devlet adamlarn biraraya getirmesi ve D mak Sel uk
l u ynetimini onlarn ibilir ellerine brakmasnda aramann yerinde olaca
kansndayz. O, Hal l ar n Suri ye ve Fi l i sti nde birer devlet kurarak yerlemele
rinden sonra onlara kar bata tbi olduu Byk Sel ukl u i mpar ator l uu ol
mak zere, btn I sl m devletlerinin giritikleri mcadelelere kuvvetleriyle
katlm ve ayrca, kendisinin D mak Sel ukl u Devl eti , Hal eb Sel ukl u Devl eti
gibi, Hal l ar n srekli saldr ve basks altnda olmamakla birlikte zaman za
man blgesel olarak da onlarla mcadelelerini srdrmekten geri kalmamtr.
Babasnn bakenti D mak ta devletini kuran D u k ak da, aabeyi R d va n
gibi, babasnn hkim olduu blge ve kentleri kendi hkmdarl altna almay
denemi ve her giriiminde de baarl olmutur. Bylece onun devrinde devletin
snrlar, genellikle Dou - Ak deni z ky blgeleri dnda, Busr dan Hamaya
dek uzanmakta ve ayrca Rahbe ve Gney - dou Anadol u blgesini kapsamakta
idi. Gerekten onun, melikliin snrlarndan ok uzaklarda bulunan Rahbe ve
Gney - dou Anadol u blgesine hkim olma azmi yannda, Cebel e emri I b n S -
1e y h a y, zengin hzinesinden baka 300 bin altn gibi byk bir para karl
nda teslim etmesini bildiren dman Trabl us hkimi I b n A mma r n bu
nerisini reddederek ahde vefada gsterdii sadakati, belirtilmeye deer bir er
dem tamaktadr.
Devletin ykl
Melik D u k a k n lm zerine vasiyeti uyarnca, kk olu T u t u , D -
mak Sel ukl u tahtna geirildi ise de ynetim, tamamen T u t ek i n in elinde
toplanm bulunuyordu. T u t ek i n , devlet zerindeki hkimiyetini daha sa
lam temeller zerine oturtmak amacyla kent halkna, asker ve mlk erkna son
derecede iyi davranm, onlara geni apta ihsanlarda bulunmu, dolaysyla onlarn
sayg ve takdirlerini kazanmtr. Bylece T u t ek i n , D u k a k n lmnden
sonra elinde tuttuu devlet ynetimini dzenli bir duruma getirmi oldu.
Melik D u k ak , lmnden nce, kendisine kar herhangibir olumsuz hare
ketinden kukulanm olabilecei oniki yandaki kardei M u h y i d d i n E r -
SELUKLU DEVLETLER TARH
417
t a , Baal bek valisi G m t ek i n e gndererek Onun Baal bek kalesinde
tutuklu olarak kalmasn istemiti. Fakat D u k a k n lmnden sonra T u
t ek i n , grnte hizmetinde bulunduu T c d d evl e T u t u un ocuu ola
rak E r t a n hapiste kalmasn doru bulmad; bununla beraber onun baz
emirlerle ibirlii yaparak kendisini bertaraf edip D mak Sel ukl u tahtna bir
asker darbe ile gemesini nlemek amacyla, G m t ek i n e bir mektup gn
dererek E r t a hapisten karp D mak a gndermesini bildirdi. ok ge
meden D mak a gelen E r t a parlak bir trenle karlayarak ona itaat arzeden
T u t ek i n , adna hutbe okutmakta olduu henz bir yandaki Tu t u un ye
rine onu, emr, kumandan ve askerlerin de onaylarn almak suretiyle, D mak
Sel ukl u tahtna oturttu; bylece kendisi de eskiden olduu gibi, devlet ilerinde
tek yetkili olarak makamn korumu oldu (Eyll 1104). Fakat olunun tahta gei
rilmesine ramen E r t a n annesi, T u t ek i n i n kars S af vet l -
m l k H a t u n un, kocas ile ibirlii yaparak kendisini ldrtp torunu
T u t u un yeniden D mak tahtna gemesini salayaca hususunda E r t a
srekli olarak kkrtyordu. Ayrca T u t ek i n in, bata emr Ay t ek i n olmak
zere, muhalifleri de korku ve endie iinde kvranan E r t a a D mak tan giz
lice kamasn, Baal bek e giderek oradaki emr ve kumandanlarla birleip, Ha
l l ar n da yardmn saladktan sonra D mak a yeniden gelip kenti T u
t ek i n den alarak Sel ukl u tahtna oturmasn tavsiye ettiler. Bunun zerine,
ocuk yataki E r t a , Ekim 1104de, Ay t e k i n ile birlikte gizlice D mak tan
ayrlp, kararlatrld gibi Baal bek e deil de eri a vadisinin dou ynndeki
Havr an taraflarna gittiler; burada kendilerine T u t ek i n in muhaliflerinden
birok kimseler de katld. Ayrca onlar, Kuds kral I. B a u d o u i n e mektupla
bavurarak ondan yardm istediler. Kraln buna olumlu cevap vermesi zerine E r -
t a veA y t ek i n , birlikte K udse gidip B au dou i n i l e mzakerelerde bulu
narak onu, D mak a saldrmas, veya yrelerine yama ve tahrip akmlarmda
bulunmas hususunda tevik ettiler ve hatt kral ikna edip, bunu, kesinlikle ger
ekletirmek iin K udste bir sre kaldlar. Fakat Fat m l eri n, iinde Sudanl
l ar n da yer ald kalabalk bir orduyla Fi l i sti ni Hal l ardan kurtarma harektna
balamak zere bulunmalar sebebiyle B au d ou i n , b u kez, onlarn nerilerini
kabulden vazgeti. Hal yardmndan midini kesen E r t a , A y t ek i n ile bir
likte K udsten ayrldktan sonra Suri ye ln geerek daha nce D mak Sel
ukl u ynetimine balandn grdmz Rahbeye giderek ynetimi eline ald
(Nisan 1104). E r t a , oradan da dou ynne hareket ettiyse de yolda ld.
E r t a n D mak tan ayrlmas zerine T u t ek i n , hutbeyi yeniden D u -
k a k n olu T u t u adna okutmaya balatt. Fakat ok gemeden onun da l
mesi ve D u k a k n soyundan D mak tahtna geecek baka bir ehzadenin
bulunmamas sebebiyle, D mak Sel ukl u Devl eti fiilen sona ermi oldu. Bundan
sonra D mak ta T u t ek i n i n atabey lik ynetimi kurulacak, onun lmnden
(11 ubat 1128) sonra da yerine geecek olan olu B r i nin adna izafeten Br i -
l er Hanedan Devr i balayacaktr.
S
u
r
i
y
e

v
e

F
i
l
i
s
t
i
n

S
e
l

u
k
l
u
l
a
r


S
o
y

K

418 AL SEVM-ERDOAN MERL


TRKYE SELUKLU
DEVLET
SLEYMANAH DEVR
Devletin kuruluu
Anadol u fatihi ve Trki ye Sel ukl u Devl eti ni n ilk hkmdar K u t al m -
ol u S l eyman ah , Byk Sel ukl u i mparatorl uu sultan A l p A r s l a n -
m lm(1072) zerine ve olu M el i k a h m tahta getii sralarda, lke iin
de ortaya kan birtakm karklklar srasnda, kardeleri M a n s u r , A l p i l i k
ve D e v 1e t ( D o 1a t ) ile birlikte muhtelif Sel ukl u emir ve kumandanlarnn fe
tihlere devam ettikleri Anadol u'ya gelip F rat rma boylarnda ve Urfa yrele
rince fetihlerde bulunmakta idi. Bylece S l ey ma n a h m k kez tarih
sahnesine Gney-dou Anadol u blgesinde ktna tank oluyoruz. Bu sralar
da Sel ukl u i mparatorl uuna tbi olarak Fi l i sti nde kurulan Trkmen Beyl i i ,nin
bana geip fetihlere devam eden A t s z dan, Fat m l er den Ak k y almak su
retiyle ayr bir beylik kurmak isteyen onun maiyyeti emirlerinden k 1 , S
l ey ma n a h dndaki K utal m oul l ar ndan ( M a n s u r , A 1p i 1i k ve
D evl et ) birisine bir mektupla bavurarak Sen, Sel ukl ul ardan olup sultan s
llesine mensupsun, sana itaat ile senin hizmetinde bulunursak bununla eref duyar
ve nrz; sultan ailesinden olmayan A t s z a tbi olmak istemiyoruz de
dikten sonra onu bertaraf edip Suri ye ve Fi l i sti ne hkim olmann g olmadn
bildirdi ve Eer A t s z yenip onu bu lkeden uzaklatracak olursak M s r
Fat m devleti de bize yardmda bulunacaktr diyerek ona gneye Fi l i sti ne gelip
birlikte fetih yapmasn nerdi. k 1 nn bu nerisi zerine Kutal m ol u,
bir kardei ve amcaolu ile birlikte Taberi yyeye gelip k 1 ye katld ve M s r
Fat m devletine tbi olduklarn resmen iln ettiler. Bylece Suri ye ve Fi l i sti n
de, A t s z n tbi olduu Byk Sel ukl u i mpar ator l uuna kar, ii M s r Fat
m halifeliini tanyan ve iinde, Sel ukl u hanedanna mensup ehzdelerin de
yer ald bir ittifak kurulmu oldu. Onlarn bu giriimlerini yakndan izleyen
A t s z , k l ve mttefiklerine kar derhal harekete geerek onlar Taber i y-
yede, 1075 ylnda, yenilgiye uratt, tutsak ald k l ve olunu ldrtt,
fakat yine tutsak ald Kutal m oul l ar n zel bir koruma altna alarak duru
mu, bir eliyle sultan M el i k a h a arzetti. te yandan kardelerinin tutsak ol
duu haberini alan S l eyman ah , sratle Sur i yeye inip Sel ukl u vasal
422
AL SEVM-ERDOAN MERL
M i r d a s o l u N a s r n ynetimindeki Hal ebi kuatt ise de ald bir miktar
hara karlnda kuatmay kaldrd ve daha gneye inerek A t s z a zel bir
ulak gndererek Tutsak kardelerinin kendisine teslimini istedi. S l eyman -
a h , isteinin yerine getirmemesi zerine, buradan ayrlp Bi zans ynetiminde
ki Antak yaya yryp kuatt, fakat 20 bin altn karlnda bar yaplmas
sonucunda, kuatmay kaldrd. S l eyman ah , daha sonra yeniden Hal eb y
relerine gelip A t s z a yardma gelmekte olan bin Trkmen atlsna saldrp
onlar yamaladktan sonra tekrar Antakya yrelerine dnd. S l eyman ah ,
giritii bu Kuzey-Suri ye harektndan sonra Anadol uya dnerek yeniden fetih
lere balad. O, ksa zamanda, Or ta-Anadol u zerinden, daha nceleri de Sel uk
l u aknclarnn harekette bulunduklar Mar mar a Deni zi ynne hareketle 1075
ylnda, stanbul un hemen yambanda, byk ve tarih bir Bi zans kenti olup
salam surlara sahip bulunan zni k 'i fethetti ve burasn temelini atmakta olduu
Trki ye Sel ukl u Devl et i nin bakenti yaparak devletini kurdu. Bunun zerine
sultan M el i k a h , kendisine Trki ye Sel ukl u Devl eti Hk mdar ferman
(menr ), Badat Abbas halifesi K a a i m B i emr i l l a h da hi l at (zel giysi)
ve ferman ile birlikte Ns r ddevl e, Ebul fevri s ve Rk nddi n nvan ve l
kaplarn gndermilerdir. Bylece S l eyman ah , Sel ukl u aknclarnn Mar
mara Deni zi ne kadar harektta bulunduklar btn Anadol uyu feth etme
planlarn uygulama safhasna koymaya balam bulunmaktadr. Hatt onun,
H z. P ey ga mb er i n stanbul mutlaka fethedilecektir; onu fetheden ku
mandan, ne iyi bir kumandan, onu fetheden ordu ne iyi bir ordudur dedii
Bi zans bakenti stanbul u fethedip Rumel i yakasna geerek fetihlerini orada da
srdrmeyi planlam olmas da mmkndr.
S l eyman ah , devletini kurup bakent setii zni k e yerletii sralar
da, Bi zans ciddi tehlikelere srkleyen isyanlar bagsterdi. Bir yandan Rumel i
ordusu kumandan N i k ep h o r o s B r y en n i os Edi r nede (1077), te yandan
Anadol u ordusu komutan Ni k ep h or os B ot an i at es , Anadol u da imparator
M i k h a i l D u k a s a kar ayaklanarak imparatorluklarn iln ettiler. Ktah
yadan stanbul a yryen B ot an i at es , durumunu kuvvetlendirme amacyla
beraberindeki, daha nceleri Bi zansa snan E r b a s a n zni k te bulunan S -
l eyma n a l a gnderip ittifak nerisinde bulundu. Devletinin snrlarn ge
niletmek isteyen S l eyman ah , ona iki bin kiilik bir Sel ukl u kuvvetiyle
yardmda bulundu. Bylece Trk kuvvetleriyle daha da glenen B ot an i at es ,
1078 ylnda, Bi zans tahtn elegeirip imparator oldu. ok gemeden yeni impa
rator, sk dar da adrlarda konaklayan Trk kuvvetlerini, Rumel i de impara
torluunu iln eden N i k ep h o r o s B r y en n i o s a kar gnderdi. te
Bi zansn iinde bulunduu bu karklklardan faydalanan S l ey ma n
ah, devletinin snrlarn Mar mar a, Karadeni z ve Akdeni z ynlerine doru ge
niletti. Bunun sonucunda o, ksa zamanda, Bursa ve yrelerinden baka, btn
Kocael i yarmadasna hkim olarak skdar ve K ad k ye kadar ilerledi, hatt
Bi zans n Anadol u kysnda gmrk daireleri kurarak boazdan gelip geen ge
SELUKLU DEVLETLER TARH 423
milerden vergi almaya balad. Bylece stanbul Boaz , Sel ukl u-Bi zans snrn
oluturmutu. S l ey ma n a h n devletini kurup baarl fetihleri sonucunda,
zellikle 1080 ylnda, Azer baycandan kalabalk Trk kitleleri Anadol uya ak
maya balad; bylece Anadol uda Trk nfusu sratle ve gittike oalmakta idi.
te yandan bitip tkenmeyen i buhranlarn yaratt huzursuzluklar sebebiyle
eitli rklardan oluan yerli halklar da (Er meni , Sryani vs. gibi) S l ey ma n
ah n ynetimini benimsediler. Ayrca byk arazi sahiplerinin hizmetinde a
lan ve tutsak muamelesi gren kyller, uygulad mi r toprak reji mi sayesinde,
Sel ukl u ynetiminde hrriyetlerini elde ettikleri gibi, toprak sahibi de oldular.
S l ey ma n a h n kurduu Trki ye Sel ukl u Devl eti nin, kendi adna zel
para bastrp hutbe okuttuu hususunun tespit edilememesi sebebiyle hukuk ba
kmdan Byk Sel ukl u i mpar atorl uuna (Sultan M el i k a h a) tbi bir devlet
olduu grlmektedir. Ayrca S l ey ma n a h n, I sl m kaynaklarnda, her ve
sileyle sultan M el i k a h a tbi olduu hususunda, ak ve kesin kaytlar yer
almaktadr.
Mansurn bertaraf edilmesi
S l eyman ah , balangta devletin ynetimini aabeyi M a n s u r la bir
likte yrtmekte idi. Fakat daha sonra M a n s u r un, taht elegeirmek amacy
la kardei S l eyman ah aleyhine Bi zans imparatoru N i k ep h o r o s
B ot an i at es ile ibirlii ve ittifak giriiminde bulunmas zerine S l ey ma n
ah, durumu, sultan M el i k a h a bildirdi. Bunun zerine M el i k a h , impa
ratorluun byk emirlerinden Po r s u k u bir Sel ukl u kuvvetiyle I zni k e yollad
ve sonunda M a n s u r u bertaraf ettirerek Trki ye Sel ukl u Devl eti ninin yne
timinin S l eyman ah n zerinde kalmasn salad. Bylece emr P o r s u k -
un seferinden sonra daha da glenen S l eyma n a h , Bi zanstaki taht
atmalarndan istifade ile snrlarn devaml olarak geniletme frsatlar elde
ediyordu. yleki: Ni k ep h or os M el i s s en os , imparator B o t a n i a t es e
kar S l eyma n a h la bir anlama yapp Deni zl i ve Ankara yrelerindeki kent
ve kaleleri Sel ukl ul ara vermiti. te yandan mttefiki S l ey ma n a h m bu
hareketi zerine B ot a n i a t es , gnderdii kuvvetlerle Sel ukl u bakenti zni k i
kuatt, fakat M el i s s en o s la Eski ehi r taraflarnda bulunan S l eyman -
a h m harekete gemesi zerine, kuatmay kaldrmak zorunda kald. M e l i s
s en os , taht elegeirmek iin Sel ukl u kuvvetleriyle birlikte Kad k ye kadar
ilerlediyse de kendisinden daha nce harekete gemi bulunan A l ek s i os K om-
n e n o s , 1081 ylnda Bi zans tahtna geip imparatorluunu iln etti. Yukarda
grld zere, S l eyman ah , Mar mar a, stanbul Boaz ve hatt K ar ade
ni z kylarna kadar olan yerleri elegeirmi idi. S l ey ma n a h m kazand
bu baarlar karsnda aresiz kalan yeni imparator A l ek s i os K omn e-
n o s , vergi olarak ok miktarda para vermek suretiyle, S l ey ma n a h la bir
anlama yapt ve Sel ukl ul ar n Boaz terk ile Dr ak on (Dr agos deresi) suyuna
kadar ekilmelerini salad (1081). Bu antlama sonucunda S l eyman ah , Mar
424 AL SEVM-ERDOAN MERL
mar a Deni zi kylarna kadar deta btn Anadol u 'ya fiilen hkim olduunu Bi -
zanshl ara kabul ve tasdik ettirmek suretiyle, byk bir baar elde etmi oluyordu.
Bu sralarda S l ey ma n a h n days D a n i men d ol u G m t e-
k i n A h met , Amasya, Si vas, Tokat tarafnda Dani mendl i beyliini kurmakla
megul idi; ayrca Feti h Dnemi nde de belirtildii zere, S 1e y m a n a h n
valisi ve mezar hl ank r da bulunan K a r a t ek i n , Si nop, Kastamonu ve
ank r y fethedip Sel ukl u snrlarna almay baard. Dou-K ar adeni z kylar
ise buradaki Trk kitlelerinin, devletin kurulduu blge olmas bakmndan Ma r
mara blgesine g etmeleri sonucunda yeniden Bi zans n eline geti. Bununla
birlikte bu blgeyi elegeiren T h eo d o r Gabr as , Trabzonda bamsz bir du
kalk kurmu ve Trkl eri n yardmyla Bi zansl l ara kar buradaki hkimiyetini
srdrmt. F r at rma boylarnda ise Er meni l er i n birtakm kk prenslik
leri grlmektedir: Bi zansl l ar, XI . yzyln balarndan itibaren (imparator I I .
B a s i l den balayarak) mezhep ayrlklarndan baka birok kanl isyanlara gi
rien doudaki Er meni prensliklerini ortadan kaldrdktan sonra halkn da Or ta-
Anadol u ve uk ur ovaya srmlerdi. Artk siyasal birlik ve ynetimden yoksun
sade birer Bi zans yurtta olarak yaayan Ermeni l er, bir millet haline Anadol u
ya gelip yurt tutan ve kendilerinin din inan ve faaliyetlerine asla mdahalede
bulunmayan Sel ukl u Tr k l er i ni bir kurtarc olarak karlamakta idiler. zel
likle Mal azgi r t savandan sonra genileyen Trk istil ve fethi karsnda Anado
l u daki Bi zans hkimiyetinin sratle kmesinden istifade ile Van Gl blgesi
Er meni l er i nden Bi zans generali P h i l a r et os B r a c h a mi os , Bi zans a tbi
olmayarak nce Mar aa, daha sonraca Mal atya, Har put, Pal u, El bi stan, Tarsus
ve Ur f aya hkim oldu; bylece o, snrlar uk ur ovadan Gney-dou Anadol u
blgesine kadar uzanan bir Er meni prenslii kurdu. Bununla birlikte P h i l a r e
t os, bir yandan gya Bi zansa tbi grnmekte, br yandan da Byk Sel ukl u
i mpar ator l uuna yllk vergi demek ve dolaysyla tbiyet arzetmek suretiyle
prensliinin devamn salamakta idi. Bylece bu Er meni prenslii, Trki
ye Sel ukl u Devl eti nin, dou ve gney-dou blgelerinde, dier Trk lkeleriyle
olan ilikilerini keser bir durum yaratmakta idi.
S l eyman ah , Bi zansla Dr agos Suyu Antl amas n yaptktan sonra zel
likle Gney-dou Anadol u blgesinde bir Er meni prensliinin kurulmas zeri
ne, 1082/ 83 ylnda, Gney-dou Anadol uya bir sefer dzenleyerek Tarsus, Adana.
Mi si s, Anazar ba ve yrelerini fethetti ve hatt Mal atyay da vergiye balad. Bu
sralarda o, M s r Fat m l er i ne isyan ile bamsz bir ynetim kuran Trabl usam
hkimi i inanl E b T al i b I bn A mma r a bir eliyle bavurup, yeni fet
hetmi olduu ehirler iin kad ve hatip gndermesini istedi. Ayrca S l ey ma n
ah, fethettii bu ehir ve kalelere Sel ukl u vali ve kumandanlar atadktan sonra
bakent I zni k e dnd.
Antakya'nn fethi
S l eyman ah , bir sre sonra ynetimi P h i l a r e t o s un Er meni prens
liine balanan Antak yan n asker valisi (hne) Trk asll I s m a i 1 in ars
SELUKLU DEVLETLER TARH 425
zerine, devletin ilerigelen emirlerinden E b u l k a s m zni k te brakp 300 at
lyla Antak yaya, hareket etti. O, ehre hkim olmak isteyen Suri ye Sel ukl u h
kmdar T a c d d ev l e T u t u ile, kentten her yl Byk Sel uk l u
mpar ator l uu adna vergi almakta olan Musul emri er ef d d ev l e M s
l i m in kendisinin gelmekte olduu haberini alabilecekleri ve herhangi bir aske
r harekta geebilecekleri ihtimalini dnerek, geceleri devaml hareket,
gndzleri de vadilerde konaklamak suretiyle kuzeyden gneye btn Anadol u
yu oniki gecede geti. Bir sre sonra gizlice Antakya nlerine erien S l ey ma n
ah, vali s mai l ve P h i l a r et o s un olu B a r s a m a ile ibirlii sonucunda,
bu srada, kuvvetleriyle birlikte kendisine katlan M en c ek ol u adl bir Trk
men beyiyle birlikte Fari s K ap s ndan girmek suretiyle, 12 Aralk 1084de ehri,
12 Ocak 1085te de bir sre direnen ikaleyi fethetti. Bylece Antakyaya, tama
men hkim olan S l eyman ah , halka hi dokunmayarak aman verdi ve al
nan tutsaklar karlksz salverdi. O, Trk askerlerine H ri sti yan halka iyi
davranmalar, onlardan hibir ey almamalar, evlerine girmemeleri ve kzlary
la evlenmemeleri hususunda bir emirnme kartt ve halka sonderecede adil
davrand. Daha sonra S l eyman ah , ehirdeki Kawasyana kilisesini camie
evirtti ve burada, 17 Aralk 1084 Cuma gn de 110 mezzin tarafndan okunan
ezandan sonra kalabalk bir cemaatla cuma namaz klnd. S l eyman ah ,
elegeirilen pek ok ganimetleri ucuz fiyatla da olsa dar kartlmayp ehir
iinde satlmasn emretti; H ri sti yan halkn dilei zerine, Mer yemana ve Azi z-
cerci s adlarnda iki kilise ina edilmesine izin verdi. ehirde baz imar faaliyetle
rinde de bulunan S l eyman ah , ortaalar H ri sti yan leminin en kutsal
kentlerinden saylan Antak yan n fethini zel bir eli heyetiyle sultan M e l i k
ah a arzetti; buna sonderecede sevinen sultan, bakent sfahanda fethi kutla
ma trenleri yaptrp mjde davullar vurdurmutur. Ayrca devrin nl airi
M u h a mmed E b v er d ( lm: 1113), bu fetih dolaysyla bir kaside kale
me almtr. Bu kasidenin kaynaklara geen beytinin evirisi yledir:
Kuml a kapl hi bas l mam bi r tepe zeri nde, kumral at n al n (yel esi ) gi bi
bi r ate par l ad .
Sen, mstahkem yer l er i ni (k al el er i ni ) s k e n d e r den ber i geni l eten (ya
yan) Bi zans (Rum) Antakyas n fethetti n.
Seni n soyl u atl ar n (svar i l er i n) Bi zans meml eketl eri ni i nedi i zaman (on
l ar n nnde) k or kul ar ndan ei l i p bkl en sar n Rum kad nl ar , ocukl ar n
drdl er.
Antakyan n fethinden sonra S l eyman ah , Bagras, skenderun, Der be-
sak, Gazi antep, Artah, Hr i m, Tel bi r vs. kaleleri birer fethetti. Yine 1085 yl
iinde, S l ey ma n a h n emirlerinden B u 1d a c , Ceyhan rma yreleri.
Gksn ve Rban ehir ve kalelerini fethedip Sel ukl u devleti snrlar iine al
may baard. Fakat te yandan S l ey ma n a h n Antakyay fethile Hal eb ka
plarna dayanmas, zellikle, btn Mezopotamyadan baka Hal ebi de ynetimi
426 AL SEVM-ERDOAN MERL
altna almak suretiyle, Kuzey-l rak ve Kuzey-Sur i yede tek bana hkimiyet kur
ma plan ve uygulama abalar iinde bulunan, Byk Sel ukl u Devl eti adna yl
lk vergi ald ve dolaysyla ehre sahip olmak isteyen vasal Musul emri
M s l i m i harekete geirdi. S l eyman ah , daha nce, ehir hkimi P h i -
1a r e t o s tan almakta olduu yllk vergiyi, bu kez, ehre hkim olduu iin ken
disinden isteyerek, aksi takdirde, sultana isyan etmi olacan bildiren
M s l i m e Sultana itaat ile hkim olduum memleketlerde, onun adna hutbe
okutup para bastrmak, benim biricik iarmdr. Ben, Antakya ve dier kffar
memleketlerini ancak onun varl yznden, T a n r nin benim elimde fethet
tirmi olduunu kendisine bildirdim. Benden istediin vergiye gelince, daha n
ceki Antakya hkimi kfir idi, bu sebeple kendisi ve adamlar iin bavergi si (ci zye)
veriyor ve bylece kendilerini I sl m cihadndan koruyorlard. Halbuki imdi An
takya hkimi olan ben, ok kr Msl man m v eT a n r nin cihad buyruunu
yerine getirmekteyim. Antakya artk Msl manl ar n eline gemi bulunuyor. Ben,
bir Msl man olarak sana nasl bavergisi derini eklinde bir cevap gnderdi.
Fakat ok gemeden her iki taraf arasnda Kurzhi l yresinde yaplan savata,
M s l i m yenilgiye urad gibi, hayatn da kaybetti. Bylece S l eyman ah ,
Sel ukl u vasal olmasna raman, Mezopotamya ve Kuzey-Sur i yeyi iine alp b
tn Suri ye ve Fi l i sti n'e kadar yaylma planlaryla genilemekte olan M s 1i m in
Ar ap emirliine son vermi ve zellikle Kuzey-Sur i yede, Trk hkimiyet ve yer
lemesinde nemli bir adm atmtr. Bu savatan sonra S l eyman ah , bu s
ralarda erif E b A l i I b n l h u t ey t nin elinde bulunan Hal ebi kuatmaya
balad, ayn zamanda gnderdii kuvvetlerle blgedeki Maar r etnnman, K e-
f er tab, K mnesr i n vs. kent ve kalelerini fethile buralara vali ve kumandanlar ata
d. Fakat ok gemeden S l eyman ah , ehirde direnen I b n l h u t ey t nin
ars zerine, Hal eb yrelerine gelip karargh kuran ve beraberinde, kendisiy
le aras ak bulunan Trkmen emri A r t u k B ey de bulunan Suri ye ve Fi l i sti n
Sel ukl u meliki T u t u ile, Aynu Seyl em yrelerinde, 5 Haziran 1086da yapt
savata yenilgiye urad gibi, bunu, gururuna yediremeyerek intihar etmek su
retiyle, hayatn da kaybetti. Savatan sonra S l ey ma n a h n cesedini bizzat/
tespit eden Tu tu , Biz sizlere zulmettik, sizleri, bizlerden uzaklatrdk di
yerek her ikisinin mensup olduklar A r s l a n Y abgu veM i k i l aileleri ara
sndaki eski krgnl dile getirdi. T u t u , onu en iyi kefenlerle kefenlettikten
sonra M s 1i m in mezarnn bulunduu Hal eb K ap s na defnettirdi. Fakat ok
gemeden sultan M el i k a h , Kuzey-Sur i ye hkimiyeti iin vasallar arasnda or
taya kan bu kanl buhran ve zellikle T u t u a, Anadol u fatihi Trki ye Sel
ukl u Devl eti hkmdar S l ey ma n a h n lmne neden olmas dolaysyla
sert bir mektup gnderdikten baka, ayn yln (1086) sonbaharnda, Kuzey-
Sur i yeye bir sefer de dzenleyecektir (Bu konuda ayrntl bilgi iin bk. Sul tan
Mel i k ah Devr i ).
Aa yukar yarm yzyl sren bir mcadele sonucunda, fethedilerek ebedi
yen bir Trk yurdu olarak kalacak olan Trki yede ilk Trk devletinin temellerini
SELUKLU DEVLETLER TARH
427
atma erefine sahip olan K u t a l m ol u E b u l f ev r i s R k n ed d i n S -
I ey ma n a h m ilgili btn kaynaklar, Anadol u Fati hi ve Gazi nvanlarm al
dn belirtmilerdir. Onun Dou-Roma ve dolaysyla Bi zans imparatorluunun,
Pers ve I sl m istillarna kar ina ve takviye ettikleri ok saydaki mstahkem
yer ve kalelerin savunduu Anadol unun fethedilip yeni bir Trk yurdu haline
getirilmesinde, ok erefli ve esiz bir yeri vardr. Onun bu fethi sayesinde Adal ar
Deni zi ve Ak deni ze erien Trkl er, Avr upa milletleriyle iliki kurma imknn
bulduklar gibi, Avr upa ortalarna kadar fetihler yapacak olan Osmanl i mpar a
torl uunun fetih planlarna nclk edilmi olmas bakmndan da nemli sayl
maldr.
Ebulkasmn ynetimi
S l ey ma n a h n lmnden sonra, Antakya seferine giderken devlet i
lerini yrtmek zere, bakent zni k te brakt emr E b u l k a s m, derhal y
netimi tekelinde toplad. ok gemeden o, E b u l ga z i H a an B e y i Kayseri
ve yrelerine vali atad gibi, daha nce Bizansla yaplan Dr agon Suyu Antl a
mas n bozarak Mar mar a kylan ile Boaza kar kuvvetler gnderip aknlarda
bulundu. Bu arada fethedilen Ki os (Geml i k ) ky kentindeki limanda, Bi zansla
denizden de mcadele amacyla, gemi yapmna balad. Btn bunlardan baka
onun zmi r Trk beyi ak a ve Bal kanl ardaki Peenek Trkl eri yl e Bi zansa kar
ilikiler kurduu da rivayet edilmektedir. E b u l k a s m n bu hareketleri ze
rine, Bi zans imparatoru A l ek s i os K omn en os , Trk asll T ac i k ile B u
tu m i t e s kumandasnda iki ayr kuvvet gndererek Trki ye Sel ukl u bakenti
zni k i kuatp sktrd ise de Byk Sel ukl u Devl eti sultan M el i k a h n
emr P o r s u k u kalabalk bir Sel ukl u atl kuvvetiyle zni k e gnderdii haberi
zerine, Bi zans kuvvetleri ekilmek zorunda kaldlar. Bunun zerine E b u 1k a -
s i m, ekilen Bi zans kuvvetlerine yetiip onlarla savat, onlar yenilgiye urat
tktan sonra da zmi ti fethetti. Bununla beraber E b u l k a s m, P o r s u k un
i zni k e yaklamas zerine, Bi zans ile bar yapmak zorunda kald, hatt davet
edildii stanbul a da gitti. ok gemeden zni k i kuatan emr P or s u k , Bi zans n
mdahalesi zerine kuatmay brakp ekilmek zorunda kald (1086/ 87). Sultan
M el i k a h , P o r s u k tan sonra yine ilerigelen Sel ukl u emirlerinden B o -
z a n bir atl kuvvetiyle i zni ke gnderdi. B oz a n , Bi zanstan da yardm alan
E b u l k a s m zni k te iddetle kuatp sktrd ise de ehri elegeiremeden
Ul ubat Gl taraflarna ekildi. te yandan E b u l k a s m, zni k in kendisine
verilmesini salamak amacyla ar armaanlarla sfahana gidip sultan M el i k -
a h n katma kmak istedi ise de kabul edilmedi ve zni k konusundaki istei
de reddedildi. Bunun zerine geri dnmek zorunda kalan E b u l k a s m, yolda
B oz a n tarafndan yakalanp ldrld. Bu sralarda zni k te E b u l ga z i H a
an bulunuyordu. B oz an ise ehri alamadan geri sfahana dnd.
II.
I. KILI ARSLAN DEVR
Tahta k ve Bizansla i likiler
S l ey ma n a h m lmnden sonra Trki ye Sel ukl u Devl eti , 1086-1092
yllar arasnda alt yl hkmdarsz kalm, ancak nce emr E b u 1k a s m , da
ha sonra da E b u l gar i devlet ilerini yrtmlerdir. Sultan Mel i k ah , Kuzey-
Suri ye hkimiyeti iin imparatorluun yasallar arasnda ortaya kan buhran ber
taraf etme amacyla kt Kuzey-Suri ye seferi srasnda, Antak yaya geldii za
man S l ey ma n a h n veziri T a h i r ol u H a a n n yannda bulunan
S l ey ma n a h n kars ve pcuklar K l A r s l a n ile Davu t K u
l an A r s l a n alarak sfahana gitmi idi. M e 1i k a h n lmnden sonra or
taya kan saltanat atmalar srasnda K l A r s l a n , kardei ile birlikte
I zni k e geldi (1093). Bi zans kuvvetlerinin kuatmas altndaki ehirde bulunan
E b u l ga z i , ehrin ynetimini derhal kendisine teslim etti. Sul tan nvanyla tahta
oturan K l A r s l a n , E b u l ga z i nin yerine emr M u h a mmed i zni k
asker kumandanlna atad.
nke ve Tarhermiir Beylikleri
Bundan nceki blmlerde grld zere, Anadol uda Trk fetih ve yer
lemesi devam ettii ve ayrca Bi zans n Bal kanl ardaki Peenek Trkl eri yl e u
ramak zorunda kald sralarda, zmi r ve evresinde, a k a ve
T a n r b er mi B e y 1er tarafndan Sel ukl u devletine tbi olmayarak bam
sz iki Trk beylii kurulmutur. Sel ukl u-Bi zans mcadelesi srasnda (aa-yukar
1078-1081), Bi zansl l ar tarafndan tutsak alman ve yetenei sayesinde, asalet n-
van kazanan ak a Bey, Bi zans imparatoru A l ek s i os K o mn en o s un tah
ta gemesi (1081) zerine, stanbul dan ayrlarak zmi r e gelip, Bat -Anadol u
ilerinden toplad Trkmen kuvvetleriyle ehri Bi zanl l ardan almay baard.
Aa-yukar hu sralarda T a n r b er mi adl baka bir Trk beyi de H r i sti
yan lemince kutsal bir ehir saylan Efes (Ephesos)i ele geirip, burada a k a -
dan ayr bamsz bir Trk beylii kurmu idi. ak a B ey, Adal ar Deni zi
kylarnda ve I -Egede bulunan Trkl eri bir araya getirdikten baka Bi zansta
kazand deneyleri sayesinde, kuvvetli bir donanma meydana getirdi. ok ge-
SELUKLU DEVLETLER TARH 429
meden o, harekete geerek Ur l a ve Foa ky kentlerini elegeirdikten baka Mi
di l l i , Sak z, Si sam, stanky, Rodos ve dier adalar fethedip hkimiyeti altna
ald. Ayrca o, Bi zans imparatoru A l ek s i os K o mn en o s un Ni k et as K a s -
t a mon i a t es kumandasnda gnderdii donanmay ar bir yenilgiye urata
rak bir ksmn batrd, bir ksmn da elegeirdi. Bu baar zerine ak a
B ey, bir yandan, stanbul yaknlarna kadar gelen Bal kanl ar daki Peenekl er,
br yandan da bu sralarda, S l ey ma n a h n lmnden sonra zni k Sel
ukl u ynetimini eline alan E b u l k a s m ile ilikiler kurmak suretiyle, Bi zans a
kar bir i tti fak cephesi oluturma giriimlerinde bulunmakta idi. Onun btn
bu giriimlerini gzden uzak tutmayan imparator A l ek s i os K omn en os , Da-
l as s en os ve Opos komutasnda, yeni bir donanma sevkedip ak a B e y -
in zmi r de bulunduu sralarda, Sak z adasna bir karma yaptrd. Bunun zerine
Sak za gelip donanmasnn bana geen a k a ile Bi zans kuvvetleri arasnda id
detli arpmalar balad. Sonunda D a l a s s en os ile ak a arasnda yaplan
anlamadan ok gemeden sonra a k a nin adadan ayrlmasn frsat bilen D a
l as s en os , Sak z kolayca elegeirdi, fakat dier adalar alma giriimi baarl
olamad. Bununla birlikte donanmasn gittike oaltp kuvvetlendiren a
k a B ey, anakkal e Boaz ve Gel i bol u yar madas n elegeirmek suretiyle, s
tanbul zerine yrme ve Bi zansa hkim olma planlar yapmakta idi. Bylece
Bi zans, Trakya da Peenekl er, Mar mar a ynnde Trki ye Sel ukl ul ar , zmi r ve
evresinde de ak a B ey i n bask ve tehdidi altna girmi bulunuyordu. Bu ciddi
durumdan kurtulmak isteyen A l ek s i o s K omn en os Vol ga r ma yrelerin
den Bal k anl ar a arkm olan Kumanl ar l a ibirlii yaparak Peenek l er i ar ve
kanl bir ekilde yenilgiye uratt (29 Nisan 1091), bylece Peenek tehlikesini or
tadan kaldrd. Mttefiki Peenek l er i n kalabalk Bi zans-K uman ordular tarafn
dan deta imha edilmelerine ramen ak a B ey, zmi r de devaml olarak
donanmasn kuvvetlendirme faaliyetlerinde bulunmakta idi. te yandan,'' zmi r i
ele geirerek ikinci dman a k a y bertaraf etmek isteyen Bi zans imparato
ru, I oa n n es D u k a s karadan, D a l a s s en o s uda denizden zmi r e a -
k a zerine evketti. ak a, kardei Y a 1v a la birlikte Mi di l l i adasna karma
yapan Bi zans kvetleriyle baarl savalar yapt ise de bu srada, ortaya kan
iddetli bir frtna sebebiyle, D a 1a s s e o s la bar yapp zmi r e ekilmek zo
runda kald. Bununla birlikte Gi r i t ve K br s adalarnda Bi zansa kar kan is
yanlardan faydalanan ak a Bey, bu kez, karadan harekete geerek anakkal e
Boaz na kadar ilerledi; Edr emi ti fethettikten baka Boaz n Asya tarafnda bu
lunan gmrk kenti Abi dos (Nr a burnunun dousunda)u kuatm idi; o, ayrca
zmirden bir donanmay da anakkal e Boaz na sevkelme hazrlklarna bala
mt. Bu sralarda, Bi zansl l ar m Mar mar a kylarndaki Sel ukl u topraklarna
saldrya gemeleri zerine, sultan K l A r s l a n , zmi r Trk beyi ak a ile,
kzyla evlenmek suretiyle, ibirlii ve ittifak yaptktan sonra emr M u h a mmed -
in kumandasnda gnderdii kuvvetlerle Bi zansl l ar yenilgiye uratt ve Ul uhat
Gl ve Kap da yrelerini fethetti; fakat M u h a mmed , daha sonra, Bi zans
ordusuna yenilip tutsak alnd. te yandan zmi r Trk beyi a k a nin kuvvetli
430 AL SEVM-ERDOAN MERL
bir donanmayla saldrya geip Ege adalarndan bazlarn elegeirerek Abi dosu
kuatmas zerine, imparator A l ek s i os , ona kar, bir yandan Dal as s e-
n o s komutasnda bir donanma sevkederken, br yandan da sultan K l A r
l a n a bir mektup yazp onun, ak a B e y e kar harekete gemesini salad.
Sonunda denizden ve karadan saldrya geen Sel ukl u ve Bi zans ordular arasn
da kalan ak a B ey, ziyarete gittii kaynbabas K l A r s l a n tarafndan
ldrlmek suretiyle ortadan kaldrld. Bylece Bi zansla bar yapan sultan, tut
saklktan kurtard emr M u h a mmed i zni k te brakarak Er meni G a b r i -
e 1 in elinde bulunan Mal atyay kuatp sktrd ve Hal l ar n I zni k e
yneldiklerini haber almca da kuatmay brakp zni k e geri dnd.
i lk Hallarn yok edilmedi
XI . yzyln sonlarna doru, Bat -Avr upada, Vati kan kilisesinin nderliin
de, H z. s a nm doduu kent olan Kuds Msl manl ar dan kurtarmak iin
harekete geilmesi fikri hkim olmu idi. Papa I I . U r b a n n gsterdii byk
abalar sonunda, bata P i er r e l H er mi t olmak zere, Frans z, Al man ve tal
yan liderlerinin kumandasnda harekete geip stanbul a gelen ok sayda (600
bin) disiplinsiz ilk Hal kitleleri, imparator A l ek s i os tarafndan Austos
1096da, Anadol u yakasna geirildiler. Emr Mu h ammed ve sultan K l A r
l a n n kardei Davu t K u l an A r s l a n , H ri sti yan ve Msl man ayrt etmek
sizin geni yama ve kymlar yapa yapa ilerleyen bu Hal kitlesini zmi t
yaknlarnda ar bir yenilgiye uratp ok byk bir ksmn kltan geirdiler,
sa kalanlar ise stanbul a kamak zorunda brakldlar.
I znikin kayb
Szkonusu yenilgi zerine, Avr upa da hazrlanp harekete geirilen ve askej>
lik sanatn iyi bilen zrhl valyelerden oluan dk ve kontlarn kumandasnda
ki ordular, tal ya ve Bal k anl ar zerinden stanbul a geldiler. Hal l ar, imparator
A l ek s i os ile Bi zans tan yardm ve destek almalarna karlk, Anadol uda ele-
geirecekleri yerleri Bi zansa brakacaklar hususundan bir antlama yaptlar
ve Bi zansa Bal l k ant itiler (Ocak 1097). ok gemeden Bi zans gemileriyle
Anadol u yakasna geirilen Hal l ar, Bi zans kuvvetleriyle birlikte Trki ye Sel
ukl u Devl eti bakenti zni k i kuatp sktrmaya baladlar. Durumu renen
sultan K l A r s l a n , kuatmakta olduu Mal atya dan zni k yrelerine gelip
kuatmay yararak ehre girebilmek iin srekli olarak saldrlarda bulunduysa
da baar salayamad ve geri ekilmek zorunda kald. Bunun zerine kentteki
Sel ukl u askerleri, 19 Haziran 1097de yaplan bir anlama gereince, 22 yldan
beri Sel ukl u bakenti olan zni k Bi zansl l ara teslim edildi. ehirdeki Sel ukl u
hzinelerini bizzat alan A l ek s i os , ehrin yamalanmasna izin vermedii gibi,
iindeki Trkl ere de ok iyi davrand ve onlarn kurtul u akas karlnda sal
verilmelerine msaade etti. te yandan zni k ten ekilen K l A r s l a n Ha
l l ar Anadol u ilerinde karlamak amacyla D a n i men d C m t ek i n
SELUKLU DEVLETLER TARH
431
A h met Gaz i ile Kayseri Sel ukl u emri H a s a n a Sratle gelip kendisine
katlmalarm bildirdi. ok gemeden K l A r s l a n n komutasnda topla
nan Sel ukl u ordusu, Eski ehi r ovasnda, Hal l ar l a giritii iddetli bir meydan
savanda (Temmuz 1097), genellikle ksa snglerle ve oklara sahip bulunmalar
ve zrhsz olmalar yznden, batan aa zrhl ve uzun mzrakl Hal valye
leri karsnda yiite savap onlara ar kayplar verdirmelerine ramen baar
l olamadlar ve dolaysyla geri ekildiler. Bylece Trki ye Sel ukl ul ar , Mar mar a
ky blgesini brakp Or ta-Anadol uya ekilerek toplanmaya baladlar. Sultan
K l A r s l a n , Eski ehi r den Konya ya erien ve zaman zaman Sel ukl u kuv
vetlerinin basknlarna urayan Hal l ara kar Dani mendl i G m t ek i n A h
met G az i , emr H a an ve dier Sel ukl u emirleriyle birlikte Er el i
yrelerinde yeni bir savaa giriti ise de burada da baarl olamad. Bununla bir
likte emr H a an , kuzeye ynelip K ayser i ye doru ilerleyen ok saydaki bir
Hal ordusuna kar yiite savat. Emr H a an , daha sonraki yllarda, yine
Hallarla, ekilmek zorunda kald da eteklerinde giritii arpmalarda e
hit oldu (Aa yukar 1109/ 10 yl iinde). Onun, yamalarnda kahramanca sa
vat bu daa, kendi ad (Haan Da ) verilmi, bu yrelerde trbe ve ziyaretghlar
kurulmu ve Ha an B ey in kffara kar gsterdii yiitlikler, yzyllarca Trk-
l er i n anlarnda yaam ve yaamaktadr. Anadol uda pek fazla bir direnile kar
lamayan bu Hal kolu, Kayseri , Gksn ve Mar a yoluyla gney ynne hare
ket ederken, Gl ek Boaz zerinden uk ur ovaya inen baka bir Hal kolu da
Sel ukl u ynetiminde bulunan bu blge ehirlerini elegeirmitir.
Bu Hal harekt sebebiyle Trki ye Sel ukl u Devl eti nin byk apta zaafi-
yete uramasndan faydalanan Bi zansl l ar, btn Adal ar Deni zi kylarna hkim
olduklar gibi, Sel ukl u ynetimindeki K ar adeni zi n baz ky yrelerini de ele
geirmede pek glk ekmediler; ayrca uk ur ovada Hal l ar n eline geen kent
ve kalelere de sahip oldular.
Sultan K l Ar s l an , Trki ye Sel ukl u Devl eti ni ciddi olarak sarsan Hal
harektnn sona ermesinden sonra bakent zni k in de Bi zans n eline gemesi
sebebiyle K onyay bakent yapm ve Trkl eri Or ta-Anadol uda toplamaya bala
mt. Sultan, Dani mendl i G m t ek i n A h met G a z i nin Hal l ar Ma
l atya yrelerinde yenilgiye uratmas (1101) zerinde harekete geme Hal
ordusunu I zni k-Eski ehi r arasnda iyice yprattktan sonra bu kez, A h met G a -
z i ile birlikte Amasya yrelerine erien bu Hal ordusunu bu kez ar bir yenil
giye uratp yok ettiler. K l A r s l a n , ayrca Ak ehi r -Konya-Er el i yolundan
Sur i yeye inmekte olan baka bir Hal ordusunu Er el i yrelerinde deta imha
etti (1101). Bylece o, Hal l ar a Trki yede byk darbeler vurduu gibi, artk
onlarn bir daha Anadol u yoluyla Sur i yeye geen mitlerini de krm oluyordu;
hatt onun bu baars sonucunda Bi zans imparatoru A l ek s i os , K l A r
l a n la yapt bir antlama gereince, Mar mar a kylar ile zmi r ve Antal ya nn
Bi zansa braklmasna karlk Anadol uda Bi zansa geen blgeleri Sel ukl ul a
ra geri verdi. K l A r s l a n , Bi zansla yapt bu anlamadan sonra Hal l a
432
AL SEVM-ERDOAN MERL
r n bask ve zulmnden bkan El bi stan Ermeni l eri ni n bavurusu zerine, harekete
geip Mara ve yrelerini Hal l ar n elinden alm, daha sonra da Hal eb Sel uk
l u meliki R d v a n n ars zerine, Antakya Hal prensliine kar bir sefere
kmaya karar vermiti. Fakat mttefiki durumunda bulunan Dani mendl i A h
met G a z i nin Mal atyay fethettikten sonra tutsak ald Antakya Hal pren
si B oh emu n d v eR i c h a r d kurtulu akas karlnda serbest brakmas
sonucunda, ortaya kan anlamazlk zerine, bu seferden vazgeti.
Seluklu hkimiyetinin yaylmas
Sultan, yukarda belirtildii zere, Mar a blgesini Hal l ar dan temizledik
ten sonra G m t ek i n A h me t in lm zerine yerine geen olu Ya -
b a s a n n eline geen Mal atyaya yryerek kuatmaya balad, baskya
dayanamayan Y a b a s a n , amanla kenti sultana teslim etmek zorunda kald
(Eyll 1105). Bylece Mal atyay fethile Dani mendl i l er i tbiiyeti altna alan K
l A r s l a n , btn Trki yede Sel ukl u hkimiyetini salamak ve bylece si
yas birlii kurmak amacyla, douya yneldi. Bu sralarda Dou ve Gney-dou
Anadol uda Byk Sel ukl u Devl eti ne vasal statyle bal bulunan birtakm Trk
beyl i kl er i ( Y n a l ol u b r a h i m Di yar bak r da, K z l A r s l a n Si i r tte,
A l p t ek i n Er zende, S k men el - K u t b Ahl at ve evresinde, u bu k o-
l u M u h a mmed Har putta veZi ya d d i n M u h a mmed de Si l vanda) bu
lunuyordu. K l A r s l a n , nce Si l vana gidip burasn devletine balayp naib
atad bura hkimi M u h a mmed e ayrca El bi stan n da ynetimini verdi. Sul
tann bu seferi srasnda, Er zur um Sal tukl u ve Ahl attaki Skmenl i emrler d
nda, blgenin dier emirleri, kendisine tbiiyetlerini arzederek Hal l ar a kar
onun emrine girdiler. Sultan, beraberinde, yukarda adlar geen emrler olduu
halde, Urfa Hal kontluuna kar harekete geip Ur f ay kuatt (1106). Fakat
o, Musul Sel ukl u valisi k r m n Har r an kendisine teslim edeceini bil
dirip, davet etmesi zerine, kuatmay brakp Har r ana gitti; fakat ok gemeden
hastalanmas sebebiyle Mal atyaya dnmek zorunda kald. Bylece K l A r s
l an, Dou ve Gney-dou Anadol u seferi ve dolaysyla Urfa kuatmasn tamam
layamad.
Sultann lm
Byk Sel ukl u Devl eti sultan M u h a mmed T apar tarafndan Musul ve
yreleri Sel ukl u valiliine atanan emr avl S a k a v u nun ehre yryerek
vali k r m bozguna uratp ldrmesi zerine, Musul ilerigelenleri, -
k r m n olu Z e n g i yi vali olarak tandlar ve bu sralarda Mal atyada
bulunduunu grdmz K l A r s l a n davetle ehri kendisine
vereceklerini bildirdiler. Beraberinde Ami d ve Har put beyleri olduu halde, der
hal harekete geen sultan, Nusaybi nde kendisini karlayan Musul , ilerigelenle-
riyle birlikte ehre girdi ve M u h a mmed T apar adna okunan hutbeyi kendi
adna deitirdi ve baz atamalar yapmak suretiyle (olu a h i n ah melik, emr
SELUKLU DEVLETLER TARH
433
B o z m da atabeklie), ehir yneticilerini deitirdi; bylece Musul , Trki ye
Sel ukl u Devl eti snrlar iine alnm oldu (19 Nisan 1107). Fakat te yandan Mu
sul un sultan K l A r s l a n tarafndan fethini haber alan emr avl , Ma r
di n Ar tuk l u emri l l ga z i , Hal eb Sel ukl u meliki R d va n ve k r m n
bir ksm askerleriyle birlikte hareketle, Rahbeyi elegeirip Musul a yrmek zere
idi. Bunun zerine harekete geen K l A r s l a n ile avl ve mttefikleri
arasnda, Hobur rma yrelerinde yaplan savata, beraberindeki beylerin avl
tarafna gemeleri sonucunda, esasen kuvvetleri az olan K l A r s l a n , pek
ok yiitlikler gstermesine ramen yenilgiden kurtulamad, kendisinin ve atnn
zrhlarnn arl sebebiyle, ok yamuru altnda girdii Habur rmanda bou
larak hayatn kaybetti (13 Haziran 1107). Ancak bir sre sonra bulunan cesedi
Si l vana gtrlp orada defnedildi ve daha sonra yaplan trbeye Sul tan Trbesi
(Kubbetssul tan) ad verildi. Ynetiminde daima adil davranm olan sultan K
l A r s l a n n lm, tebaas Msl i m ve gayr Msl i m halk arasnda derin zn
t yaratm, hatt eski Er meni tarihilerinden Ur fal M a t e o s , Sultann lm
sebebiyle H r i sti yanl ar byk matem tuttular; nk o, her bakmdan iyi ve tatl
bir zatt ifadesiyle bu hususu belirtmitir. Ayrca Mal atya Sryani l eri , ehir h
kimi G a b r i e l e kar K l A r s l a n m ynetimini yeledikleri gibi, El bi s
tan Er meni l er i de Hal l ar a kar sultann tebaas olmay itenlikle kabul
etmilerdir. Sultan K l A r s l a n , onbe yllk saltanat zamannda, bir yan
dan Bi zans, br yandan da Hal l ar l a ok zor artlar altnda, mcadelelerde
bulunmu, ayrca Trki yedeki feodal durumda bulunan Trk beyliklerini hki
miyeti altna almak suretiyle Anadol u birliini kurmada byk aba va baar
gstermi olan bir Trk sultan olarak tarihe gemi ve arkasnda ah i n -
ah, Mes u t , A r a p ve T u r u l A r s l a n adlarnda drt erkek ocuk brak
mtr.
Sultan K l A r s l a n m lmyle sona eren savatan sonra emr avl
sultann olu a h i n a h v eB o z m m savunduklar Musul a yryp elege-
irdi ve a h i n a h sultan M u h a mmed T a p a r a gnderdi. Aman la kur
tulan emr B o z m , sultann karsyla birlikte Mal atya ya gelmi ve sultann
en kk olu T u r u l A r s l a n Trki ye Sel ukl u Devl eti sultan olarak iln
ettirmitir. Fakat daha sonra sultan M u h a mmed T apar , yannda bulunan
a h i n a h , Mal atya ya gndererek T u r u l A r s l a n tahttan indirip Sel
ukl u sultan yapt. Fakat ok gemeden ah i n ah , daha sonra ayrntl ola
rak anlatlaca zere, yalnz bana Trki ye Sel ukl u sultan olmay baard.
Bizans saldrs
Sultan K l A r s l a n m lmn ve Trki ye Sel ukl u Devl eti nin ciddi
bir sarsnt geirmesini frsat bilen Bi zans imparatoru A l ek s i os , derhal hare
kete geerek Edremi t-Antal ya arasndaki memleketleri igale balad, blgede otu
ran Trkl eri , ar bir kyma da tbi tuttu. Bi zans n bu zulm ve vahetinden
kurtulabilen Trkl er, karalar giyerek Trki ye ilerine ekilmek zorunda kald
434
AL SEVM-ERDOAN MERL
lar. Bi zansl l ar m Trkl ere kar giritii bu kym hareketleri zerine, zellikle
Hal l ar a kar baarl mcadeleleri sebebiyle ad efsaneleen Kayseri Sel ukl u
emri H a an Bey, toplad kuvvetlerle Trkl ere imha hareketini uygulayan
ve bu sralarda Al aehi r de bulunan F i l ok a l es zerine yrd ve ehri iddet
le kuatt. Fakat H a an B e y in, kuvvetlerini e ayrp zmi r, K rkaa, Ber
gama ve Kk Mender es yrelerindeki K el bi anosa sevketmesini frsat bilen
F i l ok a l es , saldrya geip H a an B e y i yenilgiye uratt (1109/ 10). Bu olay
dan sonra kaynaklarda, H a an B ey hakknda herhangi bir bilgi yer almamak
tadr. Ote yandan Trki ye Sel ukl u Devl eti nin ciddi bir buhran iine dmesinden
ve paralanmasndan istifade eden ve uk ur ovada bir prenslik kurmaya alan
Er meni l er ile, Mar a, El bi stan ve Ceyhan blgesini igale alan Hal l ar, Trk
topraklarna devaml olarak saldrlarda bulunmakta idiler. Bunun zerine hare
kete geen 12 bin kiilik bir Sel ukl u ordusu, ukurova y fethe giritii gibi, Gog-
V a s i 1 in elindeki Keban yrelerindeki Pertus kalesine kadar fetih hareketleri
ni srdrd ve Er meni l er i Gk suna kadar ekilmek zorunda brakt; ayrca Cey
han rma yreleri de Hal l ar dan temizlenip kurtarld.
III.
AHNAH DEVR
<E| hta k ve Bizansla almalar
Sultan I. K l A r s l a n n olu ah i n ah , Byk Sel ukl u Devl eti sul
tan M u h a mmed T a p a r n yannda bulunduu sralarda, sultann emriyle
veya ondan gizlice kaarak Trki yeye gelip, nce Mal atya, sonra da Konyada Trki
ye Sel ukl u Devl eti nin nc sultan olarak tahta oturdu. a h i n a h m devri
ve tarih kiilii hakknda pek ayrntl bilgiye sahip olamadmz gibi, imdiye
dein onun adna baslm bir para veya bir kitabe de elimize gememitir. a
h i n ah , tahta getii yl (1110), Bi zansl l ar m eline geen Al aehi r e kar bir
Sel ukl u kuvveti gnderdiyse de buradaki Bi zans valisi K on s t a n t i n Gab-
r a s tarafndan yenilgiye uratld, bunun zerine ah i n ah , Bi zansla bar
yapmak zorunda kald. Bununla birlikte imparator A l e k s i o s un hastaln
frsat bilen ah i n ah , Sel ukl u kuvvetlerini yeniden Bi zans topraklarna sev-
kedip I zni k e kadar olan blgeyi istil ile denetimi altna ald. Ayrca Sel ukl u
emrleri M u h a mmed ve M on ol og, Bursa ve Ul ubat zerinden ileri hareket
lerini srdrerek anak k al eye kadar ulatlar; bu arada Edr emi t ve Karaaa
da Sel ukl u kontrolne geti. Bu Sel ukl u asker hareketleri zerine A l ek s i -
o s , zni k Bi zans valisi K o mi t z es i Sel ukl ul ara kar gnderdi, fakat yaplan
savata, ar bir yenilgiye urayarak tutsak alnd. Bunun zerine A l ek s i os ,
bizzat harekete geip Eski ehi r yrelerinde engebeli araziden Ktahyaya doru
ilerledi ve bu blgede bulunan bir ksm Sel ukl u kuvvetlerini bozguna uratt.
Derhal kar saldrya geen emr M u h a mmed , Eski ehi r yrelerindeki Trk
menl er l e birlikte imparatoru izledi ve ona ypratc darbeler indirdi. Artk sava
a devam edemeyen A l ek s i os , stanbul a dnmek zorunda kald. Fakat bir yl
sonra sultan a h i n a h m, bu sralarda Trki yeye geden kesif Trkmen kit
leleriyle harekete geeceini haber alan imparator, eitli milletlerden olutur
duu bir orduyu Anadol uya gnderdi, kendisi de zni k zerinden Ul ubat ve
Manyas Gl yrelerine geldi; Sel ukl u kuvvetlerini izlemek amacyla da bir miktar
kuvvet evketti ise de bunlar, Sel ukl ul ara eriemediler. te yandan Sel ukl u akn
clar, bu blgedeki Bi zans memleketlerini aknlara urattlar. Bunun zerine ye
niden harekete geen A l ek s i os , K o mi t z e s i, Sel ukl u emri B o a ni n
436 AL SEVM-ERDOAN MERL
savunduu Bol vadi ne gnderirken, baka bir Bi zans kuvvetini de Seyi tgazi ze
rine evketti. Bu sralarda, bu blgeye hareket eden Sel ukl u emri M o n o l o g,
Bi zans komutan B a r d a s geri ekilmek zorunda brakt, imparator, kendisi
ne katlan B a r d a s ile birlikte Ak ehi r i igal etti; bu sralarda Sel ukl u kuvvet
leri Bi zans ordusunu ypratma hareketlerinde bulunmakta idiler. Fakat ok
gemeden sultan ah i n ah , A l ek s i o s ile yapt meydan savanda baar
l olamayp geri ekildi; bununla birlikte Sel ukl u kuvvetleri, Bi zans ordusunu
gece basknlaryla bir hayli kayp verdirerek yprattlar. Fakat ok gemeden kar
dei M e s u t un kendisine kar harekete getiini haber alan sultan ah i n ah ,
Seyi tgazi yrelerinde giritii bu seferde baarl olamayan A l e k s i o s la bulu
up bir bar antlamas imzalamak zorunda kald. te yandan, beraberinde, ka-
ynbabas Dani mendl i emr Gazi olduu halde, harekete geen Mes u t , Konya
Sel ukl u tahtn elegeirdikten sonra Seyi tgazi yrelerinde bulunan kardei a
h i n ah zerine yrd. Bu srada a h i n a h m, kardei Mes u t un hare
kt hakknda bilgi almak iin gnderdii birka kii, yolda bulutuklar
M e s u t la anlap hile ile geri a h i n a h a geldiler ve ona Konya yolunun
gvencede olduunu bildirdiler. Bunun zerine Konya ynne hareket eden a
h i n ah , bir sre sonra kardei M es u t un ordusuna rastlad. Bylece adam
larnn ihanetine uradn anlayan ah i n ah , Bi zans imparatoruna snmak
amacyla sratle geri dnerek Akehi r ynlerinde bulunan bir kaleye girmek ze
re iken M e s u t un kuvvetleri tarafndan kskvrak yakaland ve derhal gzleri
kr edildikten sonra K onyaya gtrld (1116); bylece a h i n a h n saltanat
devresi de sona ermi oldu; fakat ok gemeden, gzlerinin tamamen kr olmad
ve dolaysyla saltanat mcadelesine giriebilecei ihtimaliyle sultan Mes u t ,
onu bodurarak ldrtt (1118).
I. z z eddi n me s u t devr i
z z ed d i n M es u t un Trki ye Sel ukl u saltanatna gemesinden aa yu
kar iki yl sonra Bi zans imparatoru A l ek s i o s K omn en os lm ve yerine
I I . I oan n es K omn en os (1118-1143) gemiti. Esasen srdrlen Sel ukl u fe
tihleri srasnda, Deni zl i ve yrelerinin Bi zanstan geri alnmas ve bu blgedeki
fetihlerin geniletilmesi zerine I oan n es , bir sefer dzenleyerek buradaki Sel
ukl u valisi B a a r a y yenilgiye uratp Deni zl i yi yeniden elegeirerek stan
bul a dnd. Bununla birlikte I oan n es , Sel ukl u asker hareketlerinin zellikle
Bat ve Gney-Anadol uda yeniden younlamas zerine, 1120/ 21 ylnda, bu bl
geye yeni bir sefere karak Ul ubor l u ve Antal ya yrelerinde baz yerleri elege
irdi. Fakat Peenek Trkl eri ni n Bal kanl ar, Trakya ve Mak edonyada geni apta
aknlara girimeleri sebebiyle, stanbul a dnmek zorunda kald, bylece Sel uk
l u aknclar, Bi zans topraklarna kar yeniden harekete geme frsat buldular.
Bu sralarda Dou-Anadol uda siyas durum yle idi:
Gney-dou Anadol u, Suri ye ve Fi l i sti nde Hal l ar l a mcadeleler devam eder
ken, Erzi ncan, Kemah ve Di vr i i blgesinde hkim olan Mengcek l i l er l e Mal at
ya Sel ukl u meliki T u r u l A r s l a n arasnda atmalar olmakta idi.
Memleketinin istilya uramas zerine M en g c ek ol u s h ak , Trabzon
Rum hkmdar K on s t an t i n G a b r a s la T u r u l Ar s l an ve Dani mendl i
G a z i ye kar bir ittifak yapt ve Gmhaneye bal iranda, 1120 ylnda ya
plan savata, s h ak ve Gabr as yenilgiye urayp tutsak alndlar. Bu savalar
da ve zellikle Hal l ar a kar srdrlen mcadelelerde T u r u l A r s l a n n
atabeyi Ar tuk l u B el ek Gaz i , byk baarlar kazand ve nemli roller oyna
d. B el ek , ayrca Mal atya, Har put ve Pal u yrelerinde yama hareketlerinde
bulunan Ger ger Er meni l er i ne kar 1121 ylnda, bir sefer dzenleyerek onlar
yola getirdi. Ayn ylda, K pak l ar l a ittifak yapmak suretiyle daha da glenen
Gr c kral I I . D a v i d , Gr ci standa klayan Trkmenl er l e, zellikle Ti f l i steki
Msl man halka kar bask ve iddet politikas uygulamakta, ayrca i r van y
relerine dek uzanan memleketleri istil etmi idi. I rak Sel ukl u devleti sultan
M a h mu t un buyruuyla harekete geen sultann kardei Gence ve Er r an bl
gesi meliki T u r u l , Mar di n Ar tukl u emri 1g a z i , Bi tl i s ve Erzen emri To -
438 AL SEVM-ERDOAN MERL
gan A r s l a n , Gr cl er l e yaptklar savata (1121), ar bir ekilde yenilgi ve
bozguna uradlar. Bunun zerine sultan M a h mu t , 1122 ylnda, Gr ci stana
bir sefer yaparak i r van elegeirdi ise de devlet iinde i sorunlarn ortaya k
mas sebebiyle buradan ayrlmak zorunda kald. Bunu frsat bilen Grcl er, ye
niden istillara giritiler; fakat Hal l ar a da byk darbeler vuran I l g a z i nin
lm sebebiyle onlara kar yeni bir sefer yaplamad.
Danimendli hkimiyeti
Sultan Mes u t devrinde, zellikle emr G a z i nin Dani mendl i tahtnda bu
lunduu devrede (1115-1134), Trk i yedeki siyasi hkmranln Sel ukl ul ardan
Dani mendl i l er e getiini gryoruz. Gerekten sultan M es u t u Trki ye Sel
ukl u sultan yapan emr Gaz i , sultan K l A r s l a n tarafndan fethedilen
ve lmnden sonra da olu T u r u l A r s l a n m ynetimine geen Mal atya y
Aralk 1124de ele geirdi, bylece buradaki Sel ukl u hkimiyeti de sona ermi
oldu. Fakat te yandan Ank ar a ve Kastamonuda hkmran bulunan sultan M e
s u t un kardei melik A r a p , M es u t la savaa tutuup onu yenilgiye uratt
ise de Bi zans imparatoru I I . I o a n n e s ten yardm salayan Mes u t , bu kez ka-
ynbabas emr G a z i ile birlikte A r a p yenilgiye uratt. Fakat melik A r a p ,
bir yl sonra (1127) Trk ve Er meni l er den salad kuvvetlerle oluturduu bir
orduyla, sultan Mes u t ve emr G a z i ile yapt savalarda, nce baarl oldu
ise de Mal atya yresinde yenilgiye urad ve Bi zansa snmak sorunda kald. Bu
baarlardan sonra emr Gaz i , Mal atyadan Bat -Anadol uya kadar uzanan bl
gelerde tam bir hkimiyet kurmay baardktan baka kuzeyde Kar adeni z kyla
rn da hkimiyeti altna ald. Daha sonra emr Gaz i , Hal liderlerinden I I .
B oh emu n d kumandasndaki Hal ordusunu uk ur ovadaki Anazar ba kalesi
yrelerinde ar bir yenilgiye uratt, hatt bu savata B oh emu n d da hayatn
kaybetti (1130). Bu zaferden sonra emr Gaz i , uk ur ovadaki baz Er meni kale
lerini de fethetti. Ote yandan emr G a z i ve sultan M es u t un doudaki bu me
guliyetlerini frsat bilen Bi zans imparatoru I o a n n e s , Kastamonuyu elegeirdi,
fakat ok gemeden emr Gaz i , burasn yeniden fethetmeyi baard. Fakat da
ha sonra sultan Mes u t ve emr G a z i nin Bat -Anadol u kylarnda fetihlere
girimeleri zerine I o a n n e s in, yeniden harekete geip Kastamonuyu elege-
irmesi zerine, Amasya ve ank r Sel ukl u valileri A l p A r s l a n ve T u
r u l ile birlikte b r a h i m, n al veAydodu adlarndaki emrler imparatora
tbi olmak zorunda kaldlar. Bunun zerine emr G a z i de kar harekta bala
yarak Kastamonuyu yeniden elegeirdikten baka Al bar a kalesini de fethetti. Ote
yandan I o a n n e s , ordusuyla harekete geerek Kastamonu ve ank r kentleri
ni kuatt. ank r y elegeirdi, tutsak alnan Trkl er, stanbul a gnderildi., Ve
fat eden babas emr G a z i nin yerine Dani mandl i tahtna geen (1134) melik
M u h a mmed , btn anlamazlklar bir tarafa brakarak sultan M e s u t la
bir ittifak yapp I o a n n es e kar mcadeleye girierek ank r ve yrelerini
Bi zans tan kurtardlar (1135). Bu savalardan sonra melik M u h a mmed , 1136
ylnda, Hal l ar a kar harekete geip, Mar a zerine yrd ve Gk snu fet
SELUKLU DEVLETLER TARH 439
hetti. Bu arada A f i n kumandasndaki bir Trk birlii Suriyedeki Lzk i ye ky
kentine kadar aknlarda bulundu. Bunun zerine imparator I o a n n e s , Er meni
ve Hal l ar a kar uk ur ovaya bir sefer dzenleyerek Tarsus, Adana, Mi si s ve
Anazar bay elegeirdi; bu arada Antakya ve Urfa Hal prensleri, imparatora gelip
Kendisine tbi olduklarn bildirdiler. te yandan sultan Mes u t , ordusuyla
imparatoru izleyerek uk ur ovaya gelmi idi. imparatorun Kuzey-Sur i yede istil
harektnda bulunduu sralarda, sultan Mes u t , Adana yrelerini istil ile gayri
Msl i m halkndan birounu tutsak alp gtrd. Bylece Sel ukl u sultan tara
fndan sktrlan Hal ve Er meni l er den artk yardm ve destek alamayan I o -
an n es , sultan M e s u t 1la bir bar antlamas yapmak zorunda kald,
imparatorun baarsz uk ur ova ve Kuzey-Sur i ye seferinden stanbul a dnn
den sonra sultan Mes u t , Mar a yrelerine saldrp (1138), Hal ve Er meni l er
den tutsaklar ald. Bu sralarda Dani mendl i melik M u h a mmed de Keban,
Feke ve K z l da fethedip Zubl as kalesini kuatm idi (1139). Daha sonra sultan
M e s u t ve melik M u h a mmed , Bi zansa kar asker hareketlerini srdrd
ler. Melik M u h a mmed , Bi zans a geen Karadeni z ky blgelerini fethetti, daha
sonra da El bi stan ve yrelerinden saldrya geen Hal l ar yenilgiye uratt. Bu
sralarda sultan M e s u t da Sakarya rma boylarna kadar fetihlerini uzatmak
ta idi. Bu arada Trabzon hkimi K on s t a n t i n Gabr as da Bi zans aleyhine Sel
uk l ul ar l a bir ittifak yapmak suretiyle, bamsz bir hale gelmiti, imparatorluk
aleyhine gittike gelimekte olan bu asker ve siyas hareket ve etkinlikler zerine
I o a n n e s , 1139 ylnda, ordusuyla harekete geip Ni k sar kuatt ise de artan
Sel ukl u saldr ve basks sebebiyle kuatmay brakmak zorunda kald ve 1141
ylnda, stanbul a dnd. Bunun zerine sultan Mes u t , Pamfi l ya blgesini
(Gney-bat Anadol u) fethe balayarak Ul ubor l uyu kuatp sktrmakta idi; bu
arada dier Sel ukl u kuvvetleri de Antal ya yrelerine saldrlarda bulunmakta
idiler. Bu asker hareketleri durdurmak amacyla imparator I o a n n e s , 1142 y
lnda, harekta balayp Beyehi r e kadar ilerleyerek Beyehi r GZndeki adala
r igal etti ve Sel ukl ul ara bal olan H ri sti yan halk Konyaya srd. Daha sonra
uk ur ovaya giden I o a n n e s , burada 1143 ylnda ld.
Seluklu-Danimendli atmalar
Dani mendl i hkmdar melik M u h a mmed i n lm (Aralk 1141/ 42) ze
rine, oullar arasnda kan yetki atmalar sonucunda, Dani mendl i devleti
nin Anadol udaki siyas kudreti zayflad ve dolaysyla Trki ye Sel ukl u Devl eti nin
lkedeki hkimiyeti yeniden nem ve kuvvet kazand. Sultan Mes u t , melik M u -
h a m m e d in olu Z n n u n u (dier oullar Y u n u s ve b r a h i m idi), bir
leen amcalarna kar destekledi ve hatt Mal atya Dani mendl i meliki
A y n d d ev l e ve Si vas meliki Y a b a s a n a kar harekete geerek Sivas
alp Mal atyay kuatt (Haziran 1143). Fakat sultan, M a n u el K o mn en o s -
un kumandasndaki Bi zans ordusunun uk ur ova seferinden dnnde Sel ukl u
topraklarna girmeleri zerine kuatmay brakt. I I . I o a n n e s in lmnden
sonra yerine en kk olu I. M a n u el K o mn en o s un (1143-80) tahta ge
440
AL SEVM-ERDOAN MERL
mesi srasndaki ciddi ve zayf durumdan istifade eden sultan Mes u t , Ayn d-
d ev l e nin ynetiminde bulunan Ceyhan ve El bi stan kent ve yrelerini feth ile
olu K l A r s l a n blgeye melik olarak atad (1144) ve daha sonra da Ma
l atya ya ynelerek kenti kuatmaya balad. Fakat yeni Bi zans imparatoru M a-
n u el i n kuvvetli bir orduyla Sel ukl u lkesine ynelmesi zerine, kuatmay
brakmak zorunda kald. Sultann Dani mendl i devletine kar giritii asker ha
rekt karsnda Y a b a s a n veA y n d d evl e, ona kar cephe aldktan ba
ka Bi zansl l ar l a da bir ittifak yaptlar. Bu ittifak zerine M a n u e 1, sultan
M es u t a kar harekete geip uk ur ovaya kadar ilerleyerek buradaki Er meni
l er l e Sel uk l ul ar aleyhine bir antlama yapt, fakat hastalanmas sebebiyle stan
bul a geri dnd. Bunun zerine sultan Mes u t , Bi zansl l ar m Er meni ve
Hal l ar l a olan ilikilerine engel olmak amacyla Br akena kalesini fethetti (1146).
Trki ye Sel ukl u Devl et i nin snrlarn, Anadol uda Bi zans aleyhine geni
letmesini salayan asker hareketleri durdurmak amacyla imparator M a n u e 1,
kalabalk bir orduyla bir sefere karak Bat -Anadol u ynnde harekete geti ve
Mender es rma havzasnda Sel uk l ul ar tarafndan fethedilen kentleri elegeir-
dikten sonra Konya ynne hareket etti. Ak ehi r yrelerine eritii zaman ilk kez
bir Sel ukl u ordusuyla savaa giriti. Bu sralarda sultan Mes u t , Mal atyay ku
atmakta idi. Sel ukl ul ar, kalabalk Bi zans ordusu karsnda geri ekilmek zo
runda kaldlar; Bi zanshl ar Ak ehi r *i igal ile atee verdiler. te yandan sultan
M es u t , sratle gelerek Konya yrelerinde M a n u e 1ile giritii savata Bi zans
ordusunu kesin bir yenilgiye uratt. Bu yenilgiden sonra M a nu e 1, sultan M e
s u t l a bir kez daha savaa cesaret edemedi. Bununla birlikte I I . Hal seferi ni
oluturan Hal ordularnn harekete gemesi zerine, sultan Mes u t , Man u -
e 1 ile, daha nce Bi zans tan ald Antal ya ve el yrelerindeki birtakm yerleri
ve Br ak ena kalesini Bi zansa brakmak suretiyle bir bar antlamas imzalad.
Hallarla savalar
Kuzey-Suri ye ve I r ak Trk Atabek l er Devl eti nin nl hkmdar I m a d e d -
d i n Z en gi ni n 1144 ylnda Ur fa Hal kontluunu ortadan kaldrmas zeri
ne, Fransa kral VI I . S ai n t L ou i s ve Al man imparatoru I I I . K o n r a d n
komutalarndaki kalabalk Hal ordular (I I . Hal seferi) harekete geirildi. Al
man imparatorunun kumandasndaki ordunun zni k zerinden Eski ehi r ynne
ilerlemekte olduunu haber alan sultan Mes u t , Eski ehi r yrelerinde Ekim
1147de bu Hal ordusunu ar bir bozguna uratp deta imha etti, biroklarn
da tutsak ald. Al man imparatoru K o n r a d , dalardan, ormanlardan kaarak
cann glkle kurtarabildi. te yandan K o n r a d n bu hezimetini haber alan
Fransa kral L ou i s , emrindeki orduyla zni k, Bal kesi r, Ber gama ve zmi r ze
rinden Sel ukl u kuvvetlerinim saldrlar karsnda hrpalana hrpalana Deni z
l i ye ulaabildi. Buradan Antal yaya giderken zaman zaman Sel ukl u ve aralarnn
ak olmas sebebiyle Bi zans kuvvetlerinin saldrlarna urad ve olduka kayp
lar verdi. Bi zans ve Hal l ar a kar kazand bu zaferler sonucunda sultan M e
sut , Sel ukl u hkmranln Anadol u da yeniden kurmu ve kffara kar
SELUKLU DEVLETLER TARH
441
kazand bu baarlar dolaysyla Badat Abbasi halifesi, kendisine hilatler gn
dermek suretiyle tebriklerde bulunmutur. Sultan Mes u t , daha sonra Hal l ar
ve Dani mendl i l er l e mcadelelere girimitir. yleki: Sultan, beraberinde olu
K l A r s l a n olduu halde, 1149 ylnda, Hal l ar tarafndan igal edilen Ma -
r a , 1150 ylnda da Gksn, Behi sni , Gynk, Gazi antep, Dl k ve Rban kent
lerini fethettikten baka Tel bi r i de kuatt; fethettii bu kent ve kaleleri, olu
K l A r s l a n n ynetimine brakt. Bu sralarda damad atabek Nu r ed -
di n Mah mu t , Dani mendl i l er ve Artukl ul ar da Hal l ara kar saldrlara ba
layarak nemli baarlar kazandlar.
Sultan Mes u t , zellikle Hal l ar l a giritii bu mcadeleler srasnda, Da
ni mendl i hkmdar Y a b a s a n m 1151 ylnda, Karadeni z kylarna saldr
mas ve bu sralardaki Mal atya Dani mendl i hkmdar Z l k ar n eyn i l e kendi
aleyhine bir anlama yapmas zerine (1152) harekete geerek Y a b a s a n sa-
vamakszn itaat altna aldktan sonra Mal atya zerine yryp kuatt. Savaa
cesaret edemeyen Z l k a r n ey n ve annesi, sultann katna kp itaatlarn ar-
zettiler. Bunun zerine Mes u t , kendisine tbi olarak ynetimi yeniden Z 1k a r -
n e y n ve annesine brakt. Bylece sultan, Si vas, Mal atya ve K ayser i de hkm
sren Dani mendl i emirlerinin kendisine tbi olmalarn salam oldu. Bu se
ferden sonra Mes u t , Er meni prensi I I . To r o s un Anazar ba, Mi si s, Tarsus ve
Adanay igal etmek suretiyle, buralardaki Bi zans hkimiyetine son verdikten
baka Trki ye Sel ukl u memleketlerine de saldrlarda bulunmas zerine, damad
Dani mendl i Y a b as an ile birlikte harekete geti. Fakat To r o s un itaat
arzetmesi zerine, savamakszn geri dnd. Bununla birlikte ok gemeden To -
r o s un Hal l ar l a da ibirlii yapp yeniden harekta balamas zerine sultan,
bu kez, daha byk bir orduyla uk ur ovaya inip Osmani yeye kadar ilerledi;
bu sralarda ortaya kan veba salgn ve atlar telef olan Sel ukl u ordusunun ya
ya kalmas ve arlaan iklim artlar sebepleriyle, seferini tamamlayamadan geri
dnmek zorunda kald. ok gemeden sultan, hastaland, leceini hissederek
Trki ye Sel ukl u Devl eti ni olu K l A r s l a n , ah i n ah ve D ol at
( D ev l et ) arasnda bltrd ise de seferlerinde daima beraber gtrd El
bi stan meliki K l A r s l a n Sel ukl u tahtna oturttu ve dier iki olunu ona
tbi kld. Bu son icraatndan ok gemeden sultan Mes u t , 1155 ylnda hayata
gzlerini yumdu. Trki ye Sel ukl u Devl et i ni Dani mentl i l er i n hkimiyetinden
kurtararak devleti deta yeniden ihya eden sultan t z z ed d i n Mes u t , gerek
Bi zansl l ara gerekse, Hal l ar a kar byk baarlar elde ederek devletinin s
nrlarn geniletmeyi baa' i, lkedeki eitli gayr i Msl i m tebaaya adil dav
ranm, memleketin birok erlerinde (zellikle bakent Konyada) imar faali
yetlerinde bulunmu, hatt onun, Amasya yrelerinde Si mre adnda, iinde ca-
miiler, zaviyeler ve su tesislerinin bulunduu bir kent ina etmi olduu da riva
yet edilmitir. Romani a (Romal l ar lkesi) adyla anlan Anadol u, sultan Mes u t
devlerinden itibaren Turki a (Tr k i ye) olarak sylenip yazlmaya balanmtr. Bu
nunla birlikte Anadol u lkesi, I sl m kaynaklarnda Di yar Rum (Rum diyar) ve
ya yalnzca Rum olarak kaydedilmitir.
V.
II. KILI ARSLAN DEVR
Babas sultan Mes u t tarafndan 1144 ylnda, El bi stan melikliine atanan K -
l A r s l a n , Hal l ar a kar baarl savalarda bulunmu, hatt onlarn elin
de bulunan Mar a, Gksn, Behi sni ve Rban kent ve kalelerini fethetmeyi
baarmt. Babasnn uk ur ova seferinden dndkten sonra 1155 ylnda vefat
zerine Konya Sel ukl u tahtna oturdu; daha nce babas tarafndan Ankara ve
ank r melikliine atanan kardei ah i n ah ile Dol at ve eniteleri Kayseri
Danimendli emri Z n n u n ve kardei Si vas emri Y a b as an kendisine tbi
bulunuyorlard. Fakat ok gemeden K l A r s l a n , taht iddiasyla harekete
geen D o l a t etkisiz duruma getirdikten sonra Kayseri ve El bi stana yryen
Y a b as an ile savaa girimek zere idi ki, zellikle din adamlarnn araya gir
mesiyle aralarnda bir bar imzaland. Ote yandan Sel ukl u devletinin bu i ka
rklklarn frsat bilerek Sel ukl u topraklarna saldrp halkn baka yerlere
sren Sel ukl u vasal Er meni prensi T o r o s un kardei S t e f a n a kar hare
kta giriti. Mar a ve Gksna giren sultan, ehirden srlenleri geri getirtip mal
ve mlklerine kavuturdu, daha sonra Pertus kalesine ekilen S t ef a n itaate
mecbur ettikten sonra K onyaya dnd (Austos 1157). Bununla birlikte o, devle
tin gney snrlarn Er meni saldrlarndan korumak amacyla S a n c a r a h
E r el i ye, A r gu n a h Ni deye veT u r u l a h da El bi stana melik olarak
atad, bylece Er meni l er e kar nlemler alm oldu.
Nureddin Mahmutla anlamazlk
Sultan, gneyde Sel ukl u topraklarna saldran enitesi Musul atabeki N u
r ed d i n M a h mu t a kar Hal l ar n da desteini alarak kalabalk bir orduy
la harekta balad. Bunun zerine, N u r ed d i n , igal ettii Sel ukl u
memleketlerini boaltp ekilmek zorunda kald (1157). Ote yandan sultann kuv
vet ve kudretinin sratle artp Trki ye Sel ukl u devletinin snrlarn geniletme
si zerine, ona kar, Bi zans imparatoru Man u el K omn en os ile Musul atabeki
N u r ed d i n M ah mu t , bir ittifak yaptlar. Derhal asker harekta balayan
M a n u el , Er meni l er e kar uk ur ovaya bir sefere kt ise de kendisine kar
balatlan bir isyan sebebiyle geri stanbul a dnd. Fakat bir yl sonra yeniden
SELUKLU DEVLETLER TARH
443
harekete geerek ulat Eski ehi r yrelerinde Sel ukl u kuvvetlerinin basknlar
sonucunda, olduka ar kayplar verdi ve arlaan k artlar sebebiyle yeni
den stanbul a dnd. Onun bu baarsz harektndan faydalanan Sel ukl u atl
kuvvetleri, sparta ve Deni zl i yrelerine kadar, birok kez, aknlara giritikleri
gibi, Dani mendl i emri Y a bas an da Baf r a ve nyeyi elegeirdi. Bunun ze
rine M a n u e 1, geni bir siyas saldrya geerek K l A r s l a n a kar, Ya -
b a s a n , saltanata gemesini destekleme vaadiyle sultann kardei Ank ar a ve
ank r meliki ah i n ah , Kayseri Dani mendl i emri Z n n u n ve kardei Ma
l atya emri Z l k a r n ey n ile bir ittifak yaptktan baka, gneyde Hal l ar dan
da yardm salad. Bu ciddi durum karsnda sultan, M a n u el veY a b a s a n a
zel eliler gnderip (1160), anlama nerisinde bulundu ise de her ikisinden
de red cevab ald. Bu arada o, K onyaya gelmekte olan Er zurum emri S a 11u k -
un kz olan karsn tutsak alarak kardei Z n n u n ile evlendiren Y a b a s a n a
kar harekete geti ise de Bi zans askerlerinden yardm alan Y a b a s a n a ye
nildi. Bu kez siyasi saldrya geen K l A r s l a n , N u r ed d i n M a h mu t
un kardei E m r i M r a n ile birlikte M a n u e l e stanbul a giderek bir
antlama yapmay baard. ok gemeden sultan, bat ynnden Y a b a s a n a
kar harekta balarken, doudan da, bu sralarda, sultann mttefiki durumunda
olan Har put Ar tukl u emri K ar a A r s l a n , Mar di n emri N ec med d i n A l p
ve Erzen ve Bi tl i s emri F a h r ed d i n D evl et a h da saldrya geerek Mal at
ya ili topraklarna girdiler; sratle ilerleyen sultan ise Sivas elegeirmiti. te
yandan Y a b a s a n , damad a h i n a h m yanna Ankara ya ekildi ve ora
da Austos 1164de ld. Bundan faydalanan K l A r s l a n , derhal Ankar a
ve ank r illerine giderek kardei a h i n a h a saldrp yenilgiye uratt gi
bi, Dani mendl i l er i n elinde bulunan El bi stan, Dar ende, Gedk ve Tohma suyu
yrelerini elegeirdi (1165) ve nihayet Kayseri ve Zamant y da alarak Z n n u n -
un Dani mendl i emirliine son verdi. Daha sonraki yllarda (1171), Mal atyay Da-
ni mendoul l ar ndan almak suretiyle, btn Anadol uda Sel ukl u hkimiyetini
kurma yolunda nemli bir baar elde etmi oldu. Fakat te yandan N u r e d
di n M ah mu t , kendisine snan ah i n ah , Dani mendl i ve bir ksm Ar
tukl u emirleriyle K l A r s l a n a kar bir ittifak yaparak mttefiklerini
sultana tbi olan Sivastaki Dani mendl i emri s ma i l e gnderdikten baka,
sultana da Z n n u n un Kayser i ye dnmesini, ah i n ah n hapse atlan o
cuklarnn salverilmesini bildirdi. Sultann pek olumlu bir cevap vermemesi ze
rine atabek N u r ed d i n , Mar a, Gksn ve Behi sni kent ve yrelerini
elegeirirken, Sivastaki mttefikleri de Kayser i ye doru ilerlemekte idiler. te
yandan K l Ar s l an , N u r ed d i n in destek ve yardmlaryla Si vas n Z n -
n u n tarafndan alnmas ve N u r e d d i n in de Sel ukl u topraklarn istils ze
rine, harekete geerek ona kar yrdyse de aralarnn bulunup
N u r e d d i n in igal ettii Sel ukl u memleketlerini geri vermesi, sultann da
Z n n u n un Si vas ve dier Dani mendl i memleketlerinde hkmdarln ka
bul etmesi artlaryla bir antlama imzaland. Fakat N u r e d d i n i n 1174 y
lnda lm zerine, K l A r s l a n , bir yl sonra (1175), bata Si vas olmak
444 AL SEVM-ERDOAN MERL
zere, Ni ksar, Komana, Tokat ve yrelerini yeniden elegeirdi, Z n n u n da Bi
zans'a kap snmak zorunda kald; bylece uzun yllar Anadol u hkimiyeti iin
Sel ukl ul arl a mcadelelere gireen Dani mendl i ailesinin ynetim ve hkmran
lklar kesin olarak ortadan kaldrlm ve dolaysyla Anadol udaki mill birliin
kurulmasnda byk bir engel alm oldu.
Mryokefalon (Myriokephalon) zaferi
Daha nce grld zere, imzalanan anlama uyarnca Sel ukl u-Bi zans ili
kileri dosta, srdrlmekle birlikte Bi zans snrlarnda, zellikle Eski ehi r y
relerinde, youn bir ekilde oalan devlete bal Trkmen kitleleri, Deni zl i ,
K rkaa, Ber gama ve Edr emi te dein Bi zans memleketlerine aknlarda bulun
makta ve zellikle kaleleri tahrip etmekte idiler. Ote yandan Bi zans imparatoru
M a n u e 1, bu aknlar durdurmak amacyla, Anadol uya yeni kuvvetler gnder
mekle birlikte dzenleyecei bir sefer iin de asker hazrlklara balad. Onun
bu hazrlklarn haber alan K l A r s l a n , ona bir eli heyeti gndererek Da
ha nce yaplan bar antlamasnn yenilenmesini nerdi, fakat imparator, Bi
zansa yneltilen Trkmen aknlarnn durdurulmas, Bi zansa snan Dani mendl i
emri Z n n u n ile ehzade a h i a h n, daha nce ynetiminde bulunan mem
leketlerin Bi zansa braklmas artlaryla buna raz olacan sultana bildirdi.
Bu artlar kabule yanamayan sultan, atl kuvvetler sevkedip Deni zl i yrelerine
kadar olan Bi zans topraklarn ar bir ekilde tahrip aknlarna uratt. impara
tor, Bi zans kuvvetlerinin eliinde, nce ehzade a h i n a h , daha sonra da
Z n n u n u Anadol uya gnderme giriiminde bulundu ise de K l A r s l a n -
n ald nlemler karsnda baarl olamad; a h i n a h veZ n n u n , yeni
den Bi zansa kamak zorunda brakldlar. Bunun zerine sultann ikinci bar
nerisini de reddeden M a n u e 1, iinde, Frank, Peenek, Macar ve S rp kuvvet
lerinin de bulunduu byk bir orduyla 1176 yl ilkbaharnda, harekete geerek
Deni zl i ynnde ilerledi; fakat ularda bulunan kalabalk Tr kmen kuvvetleri,
Bi zans ordusunu iddetle ve devaml olarak ypratmakta idiler. K l A r s
l an , Bi zans ordusunu, dar ve sarp Mi r yok efal on (K umdanl ) vadisinde pusuya
drerek yapt byk bir meydan savanda, Bi zansa ar bir darbe indirmi,
bylece Mal azgi r tten sonra Bi zansa kar ikinci kez byk bir zafer kazanlm
oidu (Eyll 1176). Ar bir yenilgiye urayan M a n u e 1, Sel ukl ul ara kar ina
ettirdii Eski ehi r ve Ul ubor l unun dousundaki Subl ai on mstahkem mevkileri
ni yktrmay kabul ettikten baka, Sel ukl u devletine sava tazminat olarak 100
bin altm demek zorunda kalmtr. Bu zafer sonucunda, gya Anadol uya yeni
den hkim olmak isteyen Bi zans n btn aba ve giriimleri sona erdirilerek ar
tk bundan sonra Sel uk l ul ar karsnda savunmada kalmas salanm ve
dolaysyla stnlk yeniden Trki ye Sel ukl u Devl eti ne gemitir. Zaferden son
ra sultan K l A r s l a n , bata Badat Abbas halifesi olmak zere, btn I s
l m hkmdarlarna birerf eti hnme gndererek kffar Bi zansa kar kazand
byk zaferi mjdelemitir.
SELUKLU DEVLETLER TARH
445
Selklu-Eyyub ilikileri
Sultan K l A r s l a n , Bi zansa vurduu bu byk darbeden sonra hl
Dani mendl i l er i n elinde bulunan Mal atya zerine yryp bir sre kuattktan
sonra ehri amanla teslim ald (Ekim 1178) ve Dani mendl i l er i n Mal atya ubesi
de bylece ortadan kaldrlm oldu. Daha sonra K l A r s l a n , Eyyub h
kmdarlar S a l h a d d i n e gnderdii bir eli araclyla Vaktiyle N u r e d
di n M a h mu t un elegeirdii Sel ukl ul ara ait Rban kalesinin geri verilmesini
istedi (1179), fakat reddedilmesi zerine, kalenin alnmas iin sevkedilen ordu,
S a l a h a d d i n tarafndan yenilgiye uratld. Bununla birlikte Anadol u birlii
ni kurmaya alan sultan, bir yl sonra (1180) damad Di yar bak r ve Hasank eyf
Ar tuk l u emri N u r ed d i n M u h a mmed e kar harekete geti, o da S a 1 -
h a d d i n e snd. ok gemeden S a l h a d d i n i n Sel ukl u lkesine yrmesi
zerine K l A r s l a n , veziri h t i y a r d d i n H a s a n gndererek S a
l h a d d i n ile bir bar antlamas imzalad; bylece her iki hkmdarn ara
sndaki gergin hava ve sava durumu, ortadan kaldrlm oldu. Bu anlamadan
ok gemeden sonra K l A r s l a n ve S a l a h a d d i n , zellikle uk ur ova
daki Tr k menl er e kar saldrya geen Er meni prensi I I . R u p e n e kar hare
kete geerek onu itaat altna almlardr. Fakat 1182 ylnda, S a l h a d d i n in
Di yar bak r ve Si l van kalelerini alarak Dou-Anadol uya hkim olma abalar ze
rine, Sel uk l u-Eyub ilikileri yeniden bozulmaya balayacaktr.
Mi ryokefal on meydan sava yenilgisinden sonra stanbul a dnen M a n u e 1 i n
sultanla imzalad antlama artlarn yerine getirmemesi zerine K l A r s -
1 a n n A t a b e k adl bir emrinin kumandasnda sevkettii Sel ukl u ordusu, Ay-
dma kadar olan Bi zans memleketlerini istil ettiyse de bu emr, arpmalarda
hayatn kaybetti. Bununla birlikte Sel ukl u istil ve fetih hareketleri, durmak
bilmeden srp gitmekte idi. K l A r s l a n , M a n u el in lmnden (1180)
iki yl sonra Ul ubor l u, Ktahya, Eski ehi r ve yrelerini fethederek Sel ukl u s
nrlar iine ald; hatt bu arada Antal ya da kuatldysa da fethedilemedi. Yap
lan btn bu fetihlerle ilgili olarak sultan, Mal atya Sr yan patrii M i k h a i l e
f eti hname nitelii tayan bir mektup gnderdi. Sultann Bi zansa kar giritii
bu asker hareketleri srasnda, Byk Sel ukl u Devl eti sultan S en c er in, K a-
rah tay ve Ouzl ar tarafndan yenilgiye uratlmasndan sonra Trki standan Ana
dol u ynne zaman zaman byk Trk men kitleleri ge balad. Bylece Ana
dol uda Trk nfusu Bi zans aleyhine oalmakta ve Trkl eme de o lde srat
kazanmakta idi.
lkenin blnmesi
Sultan K l A r s l a n nin uzun, yorucu ve baarl saltanat devresi sonunda,
yalanp takattan dmesi ve dolaysyla seferlere gidememesi sebebiyle, oullar!
arasnda sul tan ol ma arzusu ortaya kt. K l A r s l an , devleti, hanedan men
suplarnn, yani hkmdar oullarnn ortak mal sayan eski Trk feodal devlet
tresine uyarak, lkeyi onbir olu arasnda
446
AL SEVM-ERDOAN MERL
1 K u t b ed d i n M el i k a h a Si vas ve Aksaray,
2 R k n ed d i n S l ey ma n a h a Tokat ve yreleri,
3 N u r ed d i n S u l t a n a h a Kayseri ve yreleri,
4 M u gi s ed d i n T u r u l a h a El bi stan,
5 M u i z z ed d i n K a ys er ah a Mal atya,
6 M u h y i d d i n M es u t a Ankara, ank r , Kastamonu ve Eski ehi r,
1 G y a s ed d i n K ey h s r ev e Ul ubor l u ve Ktahya yreleri,
8 N a s r d d i n B er k y a r u k a h a Ni ksar ve Koyl uhi sar,
9 Ni z a med d i A r gu n a h a Amasya,
10 A r s l a n a h a Ni de,
11 S a n c a r a h a Er el i ve gney u blgesi
olmak zere, bltrd ve onlar buralara melik olarak atad (1186). Bylece K
l A r s l a n , sultan sfatyla Konyada oturmakta, oullar ise kendisine tbi
birer melik olarak atandklar ehir ve yrelerini ynetimleri altnda tutmakta
idiler. Bu hukuk statye gre, her melik, kendi adna hutbe okutup para bastr
makta, yaptklar binalara kitabe yazdrmakta ve hatt komu lkelerle eitli ili
kilerde bulunmakta idiler, fakat sul tan nvann kullanamyorlard. Bylece
Trki ye Sel ukl ul ar , bakent Konya ya bal onbir devlete ayrlm oldu. Bu b
lnmelere ramen Anadol u da Sel ukl u lkesi snrlar Bi zansa kar korunduk
tan baka, fetihlere de devam edilmekte idi; Bi zans u blgelerinde bulunan
G y a s ed d i n K eyh s r ev, R k n ed d i n S l eyman ah ve Trkmen
ler, Karadeni z, Kastamonu, Safr anbol u ve Bat -Anadol u da Bi zans'a kar baa
rl mcadelelerde bulunarak birok ve kaleleri fethettiler.
Hallarla mcadele ve saltanat atmalar
S a l h a d d i n E y y u b nin Hal l ar a byk darbeler indirmesi ve zel
likle Kuds fethederek buradaki Hal krallna son vermesi zerine, Avrupadan
Al man imparatoru F r i ed r i c h B a r b a r os s a komutasndaki byk Hal or
dusu, 1190 ylnda Anadol uya gelip Sel ukl u snrlarna girdi. Hal l ar , impara
torun sultan K l A r s l a n la dost olmas ve beraberinde Sel ukl u elilerinin
bulunmas sebebiyle kolaylkla yollarna devam edebileceklerini umuyorlard. Fakat
Bi zans u blgelerinde bulunan Trkmenl er, zaman zaman basknlar yaparak on
lara ar kayplar verdiriyorlard. Hal l ar, ilk kez, Akehi r yrelerinde Sel ukl u
ordusuyla savaa girdiler (1190). Ank ar a meliki M u h y i d d i n Mes u t ile Ul u
bor l u meliki G y a s ed d i n K ey h s r ev in bu savata Sel ukl u ordusunun
banda bulunduklar anlalyor. Yaplan savata her iki taraf da ar kayplar
verdi, fakat Sel ukl u kuvvetleri, stn Hal ordusu karsnda, yeniden sava
mak zere, Konyaya ekildi. F r i ed r i c h B ar b ar os s a komutasndaki Hal
ordusu ile melik K u t b ed d i n M el i k a h n kumandasndaki Sel ukl u kuv
SELUKLU DEVLETLER TARH
447
vetleri arasnda Konyada yaplan sava sonucunda, Sel uk l ul ar yiite dme-
sine ramen zrhl Hal kuvvetlerine kar stnlk salayamad, bu sebeple
K l A r s l an ve Mel i k ah , imparatorla bar yapmak zorunda kaldlar. By
lece Ul ubor l u, Al aehi r ve Konya savalarnda ar kayplar veren Hal l ar , K a
r aman zerinden uk ur ova ya indiler. Bilindii zere, F r i e d r i c h
B a r b a r os s a , girdii Si l i fke aynda boularak hayatn kaybetti.
Sultan K l Ar s l an , Sel ukl u lkesini onbir olu arasnda bltrdkten
birka yl sonra kardeler arasnda saltanat mcadeleleri balad. Si vas meliki
K u t b ed d i n M el i k a h , bakent K onyaya gelip, babasn bask altna ala
rak kendisini veliaht iln ettirmeyi baard (Ekim 1189). Daha sonra o, grnte
babas adna hareket etmekte ise de dier kardelerine kar saltanatn kurmada
aba gstermekte idi. Sonunda sultan K l A r s l a n , en kijk olu Ul ubor l u
meliki G y a s ed d i n K ey h s r ev i n yanna giderek onu veliaht iln etti ve
onunla birlikte K onyaya yryp hkim oldu. ok gemeden K l A r s
l an , K ey h s r ev le birlikte u Tr k menl er i ni n desteini salayan teki olu
M el i k a h n ynetiminde bulunan Ak sar ay kuatma srasnda hastaland ve
gtrld Konya da 80 yanda olduu halde, hayata gzlerini kapad (Austos
1192); bylece veliaht G y a s ed d i n K eyh s r ev, Trki ye Sel ukl u Devl eti
sultan oldu. Sultan K l A r s l a n , byk siyas ve asker yetenei, uzak g
rll yannda, ynetimi altnda yaayan eitli Msl man ve H ri sti yan halk
lara ve bilim adamlarna kar gsterdii efkat, hogr ve adil davranlaryla
Trk tarihinin byk hkmdarlarndan birisi saylr. Dani mendl i hkimiyetini
ortadan kaldrarak Trki yede nill birlik, btnlk ve gvenlii salamada b
yk bir baar elde etmitir. Onun 1176 ylnda, Bi zansa ar bir darbe vurarak
devletin siyas kuvvet ve kudretini doruk noktasna getirmesi, Trki ye tarihinin
ok nemli bir dnm noktasn oluturur.
I. GIYASEDDN KEYHSREVN LK SALTANATI
VI.
Babas I I . K l A r s l a n n lmnden sonra Trki ye Sel ukl u Devl eti sul
tan olan I. G ya s ed d i n K eyh s r ev, daha babasnn salnda, melik ola
rak u blgelerinde oturan Trkmenl eri n byk bir ksm kendisine tbi olduu
halde, gerek Bi zans ve gerekse Hal l ar a kar aabeyleri M u h y i d d i n M e
sut ve K u t b ed d i n M el i k a h la birlikte baarl mcadelelerde bulunmu
idi. Sultan K ey h s r ev in ilk saltanat be yl (1192-1196) srd; bu sre zar
fnda, eitli sebeplerle (zellikle ok ihtirasl melik K u t b ed d i n M el i k a h -
n lm) dier kardelerinin rekabet ve muhalefetleriyle pek karlamad ve
dolaysyla tahtn korumada herhangi bir glk ekmedi. Bylece serbest kalan
K eyh s r ev, Bi zans imparatoru I I I . A l e k s i o s un, zellikle Konya-I stanbul
arasnda ticaret kervan ileten Sel ukl u tacirlerini hapsedip mallarna elkoyma-
s zerine, asker harekta balayarak Mender es rmana kadar olan Bi zans top
raklarn fethetti, tutsak ald H ri sti yan halk, vaktiyle imparator M a n u e 1
tarafndan halknn zmi te srld Ak ehi r e yerletirdi, onlara toprak, ziraat
aletleri ve tohumluk dattrarak ziraat yapmalarn salad ve onlardan be yl
vergi almad. Bylece H ri sti yanl ar, kendilerine iyi davranlarda bulunan, refah
ve mutlulua kavuturan sultana sonderecede balanp sevgi duydular. Sultann
bu icraatn haber alan dier birok Bi zans H ri sti yan ahali, Sel ukl u lkesine
yerlemek zere, sknt iinde bulunduklar kendi zyurtlarn terkettiler, by
lece birok Bi zans kenti boalm oldu (1196); hatt btn bu H ri sti yan ahali,
sonradan Bizansla bar yaplmasna ramen memleketlerine geri dnmeyerek
mutlu yaamlarn srdrdkleri Sel ukl u lkesinde kalmay yelediler. Bu olay,
Sel ukl u sultanlarnn lkedeki, imar, iskn ve retimi artrma yolunda nasl yo
un bir aba iinde olduklarn gsteren gzel rneklerden biri saylr. Fakat ok
gemeden sultann kardei I I . R k n ed d i n S l ey ma n a h n Konya ze
rine yryerek Sel ukl u tahtn ele geirmesi sonucunda, I. K ey h s r ev in bi
rinci saltanat sona ermi oldu (1196).
II. RKNEDDN SLEYMANAH DEVR
VII.
teki kardeleri arasnda en yetenekli, kudretli, air, bilim ve sanatla urap
ilgi duyan S l eyman ah , Tokat taki meliklii devresinde, dier kardeleriy
le atmalara girmeyip Bizansla mcadelelere girierek Karadeni z kylarna ka
dar (Samsun) olan yerleri fethetmi idi. Daha sonra o, baz kardeleriyle de
anlaarak ordusuyla birlikte Si vas ve Kayseri zerinden bakent K onyaya yr
yp kuatmaya balad, sonunda kardei sultan K ey h s r ev i n iddetle savun
duu ehri Sultan ve ailesine aman ile istedii yere gitmelerine izin vermesi
artlaryla teslim alp Trki ye Sel ukl u Sul tan sfatyla tahta oturdu (1196/ 97).
ok gemeden S l eyman ah , kardeleri A r s l a n a h tan Amasyay , B er k -
y a r u k a h tan da Ni k sar ald; bu arada dier kardei El bi stan meliki Tu -
r u 1 a h ise kendisinin sultanln tanyarak itaat etti. Sultann bu i sorunlarla
meguliyetinden istifade eden Bi zans imparatoru I I I . A l ek s i os (1195-1203), Ka
r adeni ze gnderdii bir donanmayla Samsundaki ticaret gemilerine saldrtarak
mallarna elkoydu, bazlarn da tutsak ald. Kendisine yaplan bavuru zerine
S l eyman ah , imparatora bir eli heyeti gnderip Mal ve alnan tutsakla
rn geri verilmesini bildirdi ve neticede yaplan antlamayla Bi zansl l ar, Sel ukl u
devletine yllk vergi dedikten baka, elegeirdikleri mallar iin de tazminat ver
meyi kabul ettiler. te yandan sultan S l ey ma n a h m gerek i mcadeleler
ve gerekse Bi zansla megul olmasn frsat bilen Sel ukl u vasal Er meni prensi
I I . L e o n , Toros dalarndan hareketle Er el i ve Kayser i ye kadar Sel ukl u top
raklarna saldrya geti. Bunun zerine sultan, 1199 ylnda, harekete geerek
Er meni l er i Torosl arm gneyine srd gibi, Adanaya dein ilerleyerek asi L e -
o n u yeniden itaat altna ald.
Dou ve Gney-douda fetihler,
Grclerle sava
Gerek Bi zans ve gerekse Er meni l er e kar kazanlan bu baarl siyas ve as
ker hareketlerden sonra S l eyman ah , Trki yedeki birlii kurma amacy
la, Eyyub l ere dayanarak kendisine tbi olmamakta direnen kardei Mal atya meliki
M u i z z d d i n K a y s er a h a kar harekete geerek Mal atya y kuatp ele-
450
AL SEVM-ERDOAN MERL
geirdi (Haziran 1200), bylece devletinin snrlarn, sultan I I . K l A r s
l an zamanndaki F r at rma yrelerine kadar uzatm oldu. Bu durum
karsnda Er zi ncan ve Di vr i i Mengck l (Mengcek l i ) hkmdar B eh r am-
a h veT u r a n a h , sultana tbi olduklar gibi, Har put Ar tuk l u emri Ni z a-
med d i n de S l ey ma n a h a tbiiyetini bildirdi. S l ey ma n a h ,
Anadol unun fethi srasnda Er zur um ve evresinde kurulmu olan Trk Sal tuk-
l u beyliinin, kralie T h a m a r a devrinde (1184-1211) Grc istil ve igaline u
ramas zerine, Grc seferine kmaya karar verdi. Bu amala o, Sivasta ordusunu
hazrladktan sonra Er zur uma yneldi; bu srada Er zur um meliki B eh r a m a h
ile dier Trk hkmdarlar kuvvetleriyle birlikte kendisine katldlar. Er zur uma
gelen sultan, Sal tukl u hkmdar N a s r ed d i n M u h a mmed i n olumsuz tu
tum ve davranlar zerine, onu hapsedip btn Sal tukl u memleketlerini Trki
ye Sel ukl u Devl eti snrlar iine almak suretiyle bu ailenin buralardaki
hkimiyetine son verdi. S l ey ma n a h n asl amac, Dou-Anadol u toprak
larna devaml saldrlarda bulunan Gr cl er e kar bir sefer dzenlemek idi. Bu
seferin siyasi sebebiyle birlikte dqygusal yannn da bulunduu hakknda baz kay
naklarda bilgiler yer almtr. Rivayete gre, Gr c kraliesi T h a m a r a , ak
olduu S l ey ma n a h a bir mektupla bavurup evlenmek istemi, S 1e y -
m a n a h n bunu reddetmesi zerine kralie asker gnderip, savaa balam
tr. Esasen, S l eyma n a h , beraberinde kardei T u r u l a h , Erzi ncan
meliki B eh r a m a h , Ar tukl u, Sal tukl u ve Trkmen kuvvetleri olduu halde,
Grci stan zerine yrmt. Karlkl eliler araclyla gnderilen sert mek
tuplardan sonra, iinde aman K pak l ann da yer ald Gr c ordusu ile Sel
ukl u ordusu arasnda, Mi ci nger d kalesi yrelerinde iddetle yaplan bir sava
sonunda (1202), Sel ukl u ordusu ar bir yenilgiye urad ve S l eyman ah ,
beraberindeki emr ve meliklerle birlikte Er zur uma ekilmek zorunda kald. Gr
cl er i n basknyla balam olan bu savata, Gr cl er birok Trk askeri ldr
m, pek ok ganimet elegeirip, aralarnda B eh r a m a h n da bulunduu
tutsaklar almlardr. Fakat B eh r a m a h , daha sonra kurtulu akas karl
nda tutsaklktan kurtulup Er zi ncana dnmtr. Bu Grci stan bozgununa ra
men Anadol uda Sel ukl u hkimiyeti devam etti: Mar di n Ar tuk l u emri A r t u k
A r s l a n , Mar di ni kuatan Eyyub hkmdar M e l i k l a d i l e kar S l ey
ma n a h a itaat ile bavurduu gibi, Di yar bak r ve Hasank eyf Ar tuk l u emri
I I . S o k m a n da Sel ukl u tbiiyetine girdi; bylece Sel ukl u hkmranl Ma r
di n ve Di yar bak r yrelerine dein uzatlm oldu. Bu arada Samsat Eyyub h
kmdar E f d a 1da sultana bir eli gndererek Sel ukl ul ar n tbiyeti altna girmeyi
kabul ettiini bildirdi. Bununla birlikte sultan en ok dndren ve uratran
kardei melik M u h y i d d i n M es u t un Ank ar a bakent olmak zere, Eski e
hi r, Bol u, ank r ve Kastamonu ehir ve yrelerini elinde tutup hkimiyet sr
drmesi idi. Btn amac, Anadol uda Sel ukl u hkmranlk ve kudretini salamak
olan S l eyman ah , kardeinin hkimiyetine son vermek zere harekete ge
ip Ank ar ay uzun bir sren kuatmaya tbi tuttu ve sonunda ehri elegeirerek
kardeinin hkmranlna son verdi. Ksa sren hkmdarl zamannda, Trkiye
SELUKLU DEVLETLER TARH 451
Sel ukl u Devl eti ni i atmalardan kurtarp mill birlii kurmada ok byk ba
arlar kazanm olan I I . R k n ed d i n S l eyma n a h , yeni bir Grci stan
seferine gitmekte iken Konya-Mal atya arasnda hastalanp hayata gzlerini yum
du (6 Temmuz 1204). Cesedi K onyaya getirilip kaledeki Trbeye (K nbedhane)
gmlmtr. Onun lmnden sonra kendisinin beraberinde bulunan emrler,
olu I I I . z z ed d i n K l A r s l a n tahta kardlar. Daha henz ocuk yata
bulunan K l A r s l a n , aa-yukar sekiz ay kadar saltanat srm, bu ksa
devrede Sel uk Devl eti , babas zamanndaki kudret ve kuvvetini koruduu gibi,
lkeden de herhangi bir toprak kayb olmamtr. Fakat ok gemeden I. G y a -
ed d i n K eyh s r ev, ikinci kez Sel ukl u saltanatn elde etmitir.
I. GIYASEDDN KEYHSREVN KNC SALTANATI
VIII.
I. G y a s ed d i n K eyh s r ev, 1196 ylnda Trki ye Sel ukl u Devl eti sul
tanln kardei I I . R k n ed d i n S l ey ma n a h a brakmak zorunda kal
ndan, yeniden saltanata gelii olan 1205 ylna kadar dokuz yl sren macera
dolu bir hayat srd. O, saltanatn yeniden elde etmek midiyle bir sre Kozan-
da kaldktan sonra kardeleri T u r u l a h v eK a y s er a h n yanlarnda El
bi stan ve Mal atya da kaldktan sonra Eyyub hkmdar M e l i k l a d i l in
yanna Hal ebe, daha sonra, nce Di yar bak r a, oradan da Ahl atah B a l a b a n m
yanna gitti. K ey h s r ev ziyaret ettii hibir hkmdarn S l ey ma n a h a
kar saltanat elegeirmede kendisihe yardmc ve destek olmamas zerine, Ah
l attan Karadeni ze giderek oradan bir gemiyle vaktiyle babas K l A r s l a n m
ok hrmet ve sayg grd stanbul a gidip Bi zansa snd. ok gemeden impa
rator A l ek s i os , onu Bi zans n ilerigelen devlet adamlarndan Mender es vadisi
(Mi l et) hkimi M a n u el M a v r o z o mes in kz ile evlendirdi. Fakat o, Hal
l ar n (Lti nl er i n) stanbul u igalleri zerine (1204), kaynpederinin yanna git
mek zorunda kald. te yandan sultan S l ey ma n a h n lmnden sonra
kk yataki I I I . K l A r s l a n n tahta karlmasna kar kan Sel ukl u
emri M b a r i z i i ddi n E r t ok u ile Sel ukl ul ar n hizmetine girmi olan Da
ni mendl i beyl er i Mu zaf f i r ddi n Mah mu t , Za h r ed d i n I l i veB ed-
r ed d i n Y u s u f un byk abalar sonucunda, Mender es vadisinde bulunan
K eyh s r ev, zel bir eliyle (Hacip Zek er i y y a ) Sel ukl u tahtna oturmak
zere, Konyaya davet edildi. Derhal harekete geen K eyh s r ev, daha nce
meliklik yapt Ul ubor l uya gelip burada hazrlad ordusuyla Konya zerine
yryerek ehri kuatt ise de ieri giremedi. Fakat bu srada, babas K l A r s
l a n m asker ss olan Ak sar ayda, sultan olarak kendi adna hutbe okutmaya
karar verilmesi zerine, bu kez, Konyakl ar, Aksarayl l ardan nce davranp e
hirde K ey h s r ev adna hutbe okuttuktan baka, tahta karmak zere, onu
Konya ya davet ettiler. Bunun zerine K eyh s r ev, derhal ehre gelip Trki ye
Sel ukl u Devl eti tahtna oturdu (ubat 1205) ve yeeni I I I . K l A r s l a n a
da Tokat ynetimini vermeyi kararlatrdysa da atanmas gerekleemedi. Byle
ce sultan G y a s ed d i n K eyh s r ev, aabeyi I I . R k n ed d i n S l ey-
SELUKLU DEVLETLER TARH 453
m an ah tarafndan siyas birlii kurulmak suretiyle, salam temeller zerine
oturtulmu bir devletin sultan olmu bulunuyordu. K eyh s r ev, ilk i olarak
oullar I z z e d d i n i Mal atyaya, A l ed d i n K ey k u b a d Dani mend ili
ne, C el l ed d i n K ey f er i d u n u da K oyl uhi sar a a;. .nt; fakat bu kez on
larn, eski feodal statde olduu gibi, adlarna para bastrp hutbe okutmalarna,
bakentin izni olmakszn komu devletlerle sava ve bar yapmalarna msaade
edilmedi; bylece onlar, merkeze bal birer vali sfatyla grevlerini srdrmeye
baladlar. Sultann itaatli kardei M u gi s d d i n T u r l ah , yine Sal tuk
ilinde (Er zur um) melik olarak brakld gibi, teki kardei M u i z z d d i n K a v
se r a h da Urfa ynetiminde brakld. Ayrca Dou ve Gi i neydou-Anadol uaki
Ar tuk l u, Mengck l ve Eyyub emirleri, kendisine tbi olduklarn bildirdiler.
Bu arada Gr cl er i n Azer baycanla birlikte Ahl atahl ar ve Sal tuk ilini istil edip
yama ve tahribatta bulunmalar zerine T u r u l a h da onlara karlk ola
rak Grci stana saldrp Gr cl er i bozguna uratarak pek ok tutsak ve ganimet
ler elegeirdi (1205).
Samsun'un kurtarl, Antalyann fethi
Hal l ar n Bi zans bakenti stanbul u igal ile burada bir Lti n devleti kur
malarndan sonra T h eod o r o s L a s k a r i s , 1206 ylnda, zni k ve yrelerin
de bir devlet kurdu, ayrca Komnenos ailesinden A l ek s i os ve D a v i d ,
Kar adeni z kylarnda, bakenti Trabzon olan baka bir devlet kurup (Rum Pon-
ts) (1204-1461) snrlarn geniletmeye baladlar. Fakat A 1e k s i o s un bu ya
ylma ve genileme politikas, Trki ye Sel ukl u devletinin aleyhine bir durum
yaratmakta ve dolaysyla Asyadan gelip Kar adeni z ve Avr upaya ulaan ulusla
raras transit ticaret (kervan) yolu tehlikeye dm bulunmakta idi. Ayrca A 1e k -
s i o s un Samsunu igale girimesi zerine, sultan K eyh s r ev, harekete
geerek onu yenilgiye uratp Samsun ve yrelerini yeniden Sel ukl u snrlar ii
ne ald. Bylece Asya-Avr upa transit ticaret yolu da gvence altna alnm oldu.
Bu arada sultan, kaynpederi Man u el M a v r o z o mes e Deni zl i , Honas ve de
nize kadar uzanan Mender es vadisini iine alan blgenin ynetimini vermek su
retiyle gittike glenen L a s k a r i s i n yaylma politikasna kar bir tr nlem
alm oluyordu. Trki yeden geen ticaret yollarnn ekonomik adan nemini bilen
sultan K eyh s r ev, Samsunu kurtarmakla Kar adeni z uluslararas ticaret yo
lunun gvenliini saladktan sonra, bu kez, Avr upa ve Msrdan gelen ticaret
gemilerinin urak yeri olan ve dolaysyla Ak deni zde nemli bir ihracat ve itha
lat liman durumunda bulunan Antal ya ;nn fethine giriti. Bu sralarda ehir A 1-
do B r a n d i n i adl bir I tal yanm elinde bulunuyordu. Anadol un un dier
yerlerinde olduu gibi, L ti n-Rum yetki atmas sebebiyle Antal ya yolu ve li
mannda gven kalmam, zellikle Asya ve Af r i k adan gelen gemiler soyulmaya
balamt. Bunun zerine derhal harekete geen sultan K eyh s r ev, ehri id
detle kuatp sktrmaya balad; fakat A l d o B r a n d i n i nin K br stan yar
dm alp iddetle direnmesi sebebiyle baarl olamayp ekilmek zorunda kald.
454
AL SEVM-ERDOAN MERL
Bununla birlikte sultan, Lti n ynetiminden memnun olmayan ehir Ruml ar n n
daveti zerine, kuatmay yeniden balatt ve ok gemeden de ehri hcumla ele
geirdi (5 Mart 1207); ehir valilik ve kumandanlna (sba) M u b a r i z d -
di n E r t o k u u atad. Ak deni zi n nemli bir liman durumunda olan
Antal yan n fethi sonucunda, Trki ye Sel ukl u lkesi ktisad bakmdan ok b
yk gelimeler gsterdi; bylece Sel ukl ul ar, ilk kez, Avr upal l ar l a ticar iliki
lere girip antlamalar yaptlar. Ayrca sultan, daha nce, mal ykl gemileri soyulan
tacirlere tazminat denmesi hususunda zel bir buyruk kard gibi, ticaret ge
mi ve kervanlarndan alnan bac ve gei ver gi l er i ni de kaldrtt.
E rmeniler ve Bizans'la mcadeleler
I I . S l ey ma n a h m lmnden sonra ortaya kan buhranlardan fayda
lanan vasal ukur ova Er meni l er i , Sel ukl u lkesine saldrlarda bulunduktan ba
ka Toros dalarndan geen Trki ye-Suri ye kervan yolunun gvenliini de bozmaya
baladlar, ayrca Gksn ve El bi stana da basknlar yaptlar. Bunun zerine sul
tan K eyh s r ev, 1208/ 09 ylnda, Er meni l er e kar harekta giriti, sonunda
skk bir duruma den Er meni prensi L e o n la Sel ukl u tbiiyetine sadakat
gstermesi, Trki ye-Suri ye ticaret yoluna saldrmamalar artlaryla bir bar
imzalad.
zni k imparatoru L a s k a r i s , sultann bu baarl asker hareketlerini ve fe
tihlerini, dolaysyla Sel ukl ul ar n Anadol uya hkim bir duruma gemelerini ho
karlamyor, buna kar sultan K ey h s r ev de zni k devletinin kuvvetlenmesi
ni istemiyordu. Bu sebeple sultan, stanbul Lti n imparatoru ( H e n r i ) ile bir
antlama yapt. Bu srada zni k tahtn elegeirmek isteyen I I I . A l ek s i os da
sultana gelip yardm isteinde bulundu. te btn bu sebeplerle G yas ed-
di n K eyh s r ev, beraberinde A l ek s i o s olduu halde, L a s k a r i s e kar
harekete geerek, Deni zl i -Ladi k arasndaki Anti ochi a kenti yrelerinde onunla
giritii iddetli savata, Sel ukl u ordusu, galip durumda iken bizzat arpmala
ra katlan sultann ehit edilmesi zerine, panie kaplp geri ekilmeye balad.
Savata Bi zans ordusu da ok ar kayplara urad, yleki hangi tarafn galip ve
ya malup olduu anlalamad (5 Haziran 1211). Daha sonra sultann cesedi, K on
ya ya getirtilip Sul tanl ar T'rbesi ne defnedildi (Haziran 1211). teki Sel ukl u
sultanlar gibi, hr dnce ve geni din hogrye sahip olan sultan I. G y a -
eddi n K eyh s r ev, adil, bilginleri korur, imar, ziraat ve kltr etkinlikle
rini tevik ederdi; zellikle o, Antal yan n fethi zerine, Trki yeyi , uluslararas
ticaret yolunun merkezi konumuna getirmi ve dolaysyla devletin ekonomik du
rumunu sonderecede kuvvetlendirmitir.
I. ZZEDDN KEYKYUS DEVR
IX.
Sultan G ya s ed d i n K eyh s r ev, ehit olarak lmnden sonra geride
I z z ed d i n K eyk vu s , A l ed d i n K eyk u b a d veC el l ed d i n K ey
f e r i d u n adlarnda erkek ocuk brakmt. ok gemeden Kayser i de top
lanan devlet erknnn Mal atya meliki bulunan K ey h s r ev i n byk olu I.
I z z ed d i n K ey k v u s u saltanat tahtna geirmeye karar verip, onu Kayse
r i ye davet etmeleri sonucunda, ehre gelen K eyk vu s , 20 Temmuz 1211de t
renle Sel ukl u tahtna oturdu. Fakat ok gemeden kardei Tokat meliki
A l ed d i n K eyk u b a d , beraberinde, kuvvetleriyle birlikte amcas Er zurum
meliki Mu gi s d d i n T u r u l ah , u emri Dani mendl i Za h r d d i n l i
ve vasal uk ur ova Er meni prensi I I . L e o n olduu halde, taht iddiasyla Kayseri
zerine yryp sultan K ey k v u s u iddetle kuatt. Kuatmann uzamasn
dan mitsizlie kaplan sultan, zellikle Kayseri valisi C el l ed d i n K a y s er -
in, youn giriim ve abalaryla, nce L e o n un, daha sonra d a T u r u l a h -
n kuatmay brakp memleketlerine dnmesi saland; bunun zerine baarl
olamayacan anlayan A l ed d i n K ey k u b a d da Ank ar aya dnp savunma
nlemleri ald. Bylece Kayseri tehlikesinden kurtulan K eyk vu s , K onyaya
gelip byk bir trenle Sel ukl u tahtna oturdu, devlet erknna hilatler verdi
ve emrlerin dirliklerini (kta) birer menurla (ferman) yeniledikten baka, bata
Badat Abbas halifesi N s r L i d i n i l l a h olmak zere, komu lke hkm
darlarna, tahta getiini bildiren zel mektuplar gnderdi. Buna karlk olmak
zere, bu hkmdarlar da kendisine deerli armaanlarla kutlamalarda bulun
mak amacyla zel eliler gnderdiler. zellikle halifenin sultana birtakm n-
vanlar verdikten baka ona, i nan, Bi l ge ve Kutl u gibi Trke lkaplarla hitap
etmesi ve Ftvvet al var gndermesi dikkat ekicidir. Bu arada zni k imparato
ru L a s k a r i s de sultana, beraberinde, Al aehi r savanda tutsak alnan S e y -
f d d i n Ayab a, 30 bin altm ve ok deerli armaanlar bulunan zel bir eli
gnderdi; eli, babasnn ehit olmas dolaysyla sultana taziyette bulunduktan
baka, tahta geiini kutlad ve bar nerisinde bulundu. Sultan, L a s k a r i s -
in bu nerisini o zamanki siyas artlara uygun bularak kabul edip her iki devlet
arasnda bir bar antlamas imzalad.
456 AL SEVM-ERDOAN MERL
Sultan z z ed d i n K ey k vu s , lkede huzursuzlua sebep olan kardei
A l ed d i n K e y k u b a d tam anlamyla itaat altna almak amacyla, K onya
da ordusunu hazrlayp Ank ar a zerine yryerek onu iddetle kuatp sktr
maya balad. Kuatmann uzun srmesi ve direnmenin baar salayamayacan
anlayan K ey k u b a d , Kendisine ve kent halkna dokunmayp aman vermesi
artyla sultana teslim oldu. Bylece Ank ar ay teslim alan K ey k vu s , sanca
n ehir burlarna diktirdi; sarayndan alnan K ey k u b a d , Mal atya yrele
rindeki Mi nr (veya Masar a) kalesinde hapse atld (1212/ 13).
Ticar anlamalar ve Sinopun fetli
i z z ed d i n K ey k vu s , lkesinin i ve d sorunlarn olumlu bir ekilde
zmledikten sonra zellikle Trki ye topraklarnda younlaan uluslararas ti
caret yollar dolaysyla, vaktiyle babas sultan G ya s ed d i n K ey h s r ev -
in uygulad siyaseti srdrerek birtakm ekonomik etkinliklerde bulunmutur.
yleki: nce sultan, Avr upa-Tr k i ye arasnda bir ticaret kprs durumundaki
K br s (kral H u g u e) ile ilikiler kurarak bir ticaret anlamas imzalad (Ocak
1214); bylece babas K ey h s r ev i n Antal ya y fethinden beri Sel ukl u-K br s
krall arasnda oluturulan dostluk ve antlama yenilenmi oldu. Bu antlamay
la her iki devlete ait tacirlerin, birbirlerinin lkelerine serbeste girip kmalar,
ticaret yapmalar, batan gemilerin mallarna elkonulmas, korsan saldrlarna u
rayanlarn her iki lkeye snmas hakknn verilmesi, lmleri halinde ise onla
rn her trl mal varlnn ait olduu devlete teslimi salanm oldu. Ayrca
sultann, Venedi kl i l erl e de bir ticaret anlamas yapt belirtilmitir.
i z z ed d i n K eyk vu s , Ak deni zde Trki ye ticaretini gven altna alp iler
hale getirdikten sonra uluslararas ticaret yoluyla dorudan doruya ilgili bulu
nan Si nop limannn da Sel ukl u snrlar iine alnmas gerekiyordu. zni k ve Trab
zon Rum devletleri arasndaki bu blge hkimiyeti uruna srdrlen ekimeler
sebebiyle Si nop ve evrelerinde gvenliin bozulmas ve dolaysyla ticaret yolu
nun ilerliini kaybetmesi zerine, Si nop hakknda geni bilgi toplayan sultan,
Sivasta hazrlad ordusuyla Si nopa yneldi. Bu srada, Si nopu almak iin ha
rekete geen Trabzon Rum hkmdar A l ek s i os , avlanmakta iken Sekukl u
askerleri tarafndan tutsak alnp sultana getirildi. ehrin fethinde yardmc olur
midiyle sultan, A l e k s i o s la birlikte Si nopa yryp kuatmaya balad, fa
kat A l ek s i o s un ehrin alnmas hususundaki giriimleri olumlu bir sonu ver
medi. te yandan B e h r a m adl bir Sel ukl u kumandannn bin kiilik bir
kuvvetle gemileri yaktrmak suretiyle, Si nopun denizden olan balantsn kes
meyi baarmas sonucunda A 1e k s i o s un Sel ukl u tbiliini kabul ile Tr ab
zona dnmesi, isteyen kimselerin ehirden kmalarna izin verilmesi artlaryla
Si nop, sultana teslim edildi (3 Kasm 1214). Sultan birka gn Si nopta kalarak
ehrin ynetimi, imar, kltr ve ticaret ilerinin dzene konulmas hususunda
birok faydal etkinliklerde bulunduktan sonra ehirden ayrld. K ar adeni zi n bu
nemli liman kentinin fethedilmesi dolaysyla sultan, Gl i p Sul tan (Sul tanl -
gl i p) nvann almtr.
SELUKLU DEVLETLER TARH 457
Si nopun fethinden sonra sultan I z z ed d i n K ey k vu s , daha nce, kar
dei A l ed d i n K ey k u b a d ile giritii saltanat, mcadelesinden istifadeyle
Ul uk l a, Er el i , Kar aman il ve kalelerini igal etmi olan Sel ukl u vasal uku~
r ova Er meni prensi L e o n a kar harekete geip igal edilen yerleri yeniden ele
geirdi (1215/ 16). Bylece Er meni l er Torosl ar m tesine atlm oldu.
Antalyann kurtarl ve Ermeni seferi
Bu sralarda, daha nce G ya s ed d i n K eyh s r ev devrinde, Sel ukl u h
kimiyetine getiini grdmz (5 Mart 1207) Antal yadaki H ri sti yan halk, Sel
ukl u muhafz kuvvetlerini gafil avlayp el\ i elegeirmilerdi. Bunun zerine
Konyada dzenledii ordusuyla derhal harekete geen sultan, Bi zans ve Hal l ar
tarafndan savunulan ehri denizden ve karadan iddetle kuatt ve ok geme
den de Antal yay yeniden fethetmeyi baard (22 Ocak 1216). ehir sbalma
ibilir ve deneyli kumandan M u b a r i z d d i n E r t o k u u atadktan sonra
bakent K onyaya dnd.
Sultann szkonusu Antal ya seferi srasnda, uk ur ova Er meni l er i ni n Antak
ya y igal etmeleri zerine, Hal l ar l a olan antlamalar bozulmu, bu sebeple
her iki taraf arasnda iddetli bir gerginlik ve dmanlk ortaya kmt. lkenin
gneyinde cereyan eden bu olaylar gzden uzak tutmayan ve bunu frsat bilen
sultan, 1216 yl ilkbaharnda, ordusuyla Kayseri zerinden Mar aa gelip Yaban-
l u ovasnda karargh kurdu. Bu arada o, Hal eb Eyyub hkmdar M e 1i k z -
z h i r e Er meni l er e kar ortak asker harekta girimelerini bildirdi. Fakat
bu hkmdarn eitli sebeplerle harekta balamamas ve ok gemeden de l
m (Ekim 1216) zerine, I z z ed d i n K eyk vu s , Mar a Sel ukl u emri N u s -
r et d d i n le birlikte Er meni topraklarna girerek mm ve Sai mbeyl i (Ha n)
kalelerini fethetti. Daha sonra sultan, L e o n un kuvvetlerini Toros dalarnda,
Ceyhan rma zerindeki Keban (Gaban) kal esi yrelerinde ar bir yenilgiye
uratt ve birok ilerigelen Er meni prensini de tutsak ald. Bu yenilgi zerine L e -
o n , sultana deerli armaanlar gnderip af diledi ve Er meni tutsaklarn ba
vergisi karlnda salverilmesi, baz snr kalelerinin Sel ukl ul ara braklmas,
Er meni prensliinin yeniden Sel ukl u tbiiyetine girmesi, gerektii durumlarda
500 Er meni askerinin Sel ukl u hizmetine verilmesi, her yl 20 bin altn vergi den
mesi ve sultann, L eo n u vasal Kozan Er meni prensi olarak tannmasn ieren
bir menr vermesi artlaryla bir bar antlamas imzalamak zorunda brakl
d (1218). Bylece Ermeni l er , bir kez daha Trki ye Sel ukl u Devl eti tbiiyeti alt
na alnd gibi, Trki ye-Suri ye ticaret yolu da gvence altna alnp iler bir duruma
getirilmi oldu.
E yyublerde i likiler ve lm
Dzenledii bu seferler dolaysyla yorgunluunu gidermek ve k geirmek
zere, Antal yaya giden sultan I z z ed d i n K ey k vu s , bu arada, Erzi ncan
Mengck l devleti hkmdar F a h r ed d i n B eh r a m a h n kz S e 1-
458 AL SEVM-ERDOAN MERL
u k H a t u n la da evlenmi idi. Sultan, Antal yada bulunduu sralarda bile lke
ileriyle yakndan ilgileniyor ve zellikle Hal eb zerinde younlaan olaylar dik
katle izliyordu: Hal eb Eyyub hkmdar M el i k z z h i r in lm ve yerine
kk yalardaki olu M el i k l a z i z in tahta gemesini frsat bilen komu devlet
hkmdarlar, Hal ebi elegeirme planlar hazrlamakta idiler. Bunun zerine bir
ksm Hal eb emirleri, sultan ehri teslim etmek zere Hal ebe davet etmeleri so
nucunda, derhal harekete geen I z z ed d i n K eyk vu s , Samsat Eyyub h
kmdar melik E f d a 1ile Hal ebi kendisine brakmas, buna karlk Sel ukl u
tbiiyetine girmesi ve nihayet melik E r e f in elindeki Urfa ve Har r an illerinin
Sel ukl u hkimiyetine gemesi artlaryla bir anlama yaptktan sonra, kuvvet
leriyle kendisine katlan E f d a 1, Mar a emri Nu s r et d d i n ve dier Sel uk
l u emirleriyle El bi stan zerinden geerek Mer zuban, Rban ve Tel bi r kalelerini
fethetti. Sultann Tel bi r i emr N u s r et d d i n e vermesi zer i ne melik E f -
dal , sultann Hal ebi kendisine vermeyecei hissine kapld, ayrca sultana kar
kanlar da melik E r ef zerinde olumsuz propagandalara giritiler. Ote yan
dan Hal eb hkmdar M el i k l a z i z in atabeki i h ab ddi n T u r u l , Di
yar bak r hkimi melik E r e f e bavurup yardm isteinde bulundu. Bunun
zerine melik E r ef , Mar di n Artukl u emri A r t u k A r s l a n la birleerek Ha
l ebe ynelmi idi. Bu sralarda sultan, Menbi ci fethetmi bulunuyordu. Bu ara
da M e l i k l a z i z e bal Der besah emri A l em d d i n K ays er ile Behi sni
emri A l t u n b o a isyan ile sultana katldlar. Fakat M u b a r i z d d i n B eh
r am ah kumandasndaki Sel ukl u kuvvetlerinin, melik E r ef tarafndan ye
nilgiye uratlmas, melik E f d a 1 in melik E r ef ile birlemesi, gnderilen
casuslarn sultan aleyhine geni apta propaganda etkinliklerinde bulunmalar
ve zellikle sultann, Hal l ar Di myat seferine tevik ettii haberleri karsnda
ihanete uradn anlayan sultan I z z ed d i n K ey k v u s , Menbi c ten geri
dnmek zorunda brakan melik E r ef , onu bir sre izledi ve fethedilen kaleleri
yeniden elegeirdi. imdiye dek giritii btn seferlerden baar ve zaferle dn
m olan sultan, ihanete uradn sabit fikir haline getirmi, bu nedenle ar
bir ruh bunalma kaplm, bunun sonucunda phelendii baz emirlerini bir
evde toplattrp yaktrmak suretiyle ldrtmtr. Szkonusu baarszl bir trl
kabullenmeyen sultan K ey k vu s , yeni bir intikam seferi dzenledi; bu arada
da Di yar bak r Ar tukl u emri N s r d d i n M ah mu t , Er bi l hkmdar M u -
z a f f i r d d i n G k b r i ve dier baz yresel emirlerle, gittike kudreti ar
tan melik E r ef aleyhine antlamalar yapt. Daha sonra mttefiklerinin de
katld byk bir orduyla Mal atyaya ulat. Fakat o, iddetlenen hastal sebe
biyle tedavi iin getirildii Vi r anehi r de vefat etti. Cesedi, Sivasta yaptrd D -
ri fadaki trbesine gmld (Aralk/ Ocak 1220). Sultan I. I z z ed d i n
Keykvus, sekizbuuk yl sren saltanat devresinde, Trki ye Sel ukl u Devl eti
ni n siyas ve ktisad bakmlardan ykselmesinde ok byk abalar gsteren, zel
likle Trki yeyi o devir dnya ticaretinde byk rol oynayan bir lke durumuna
getiren ve baarl bir siyaset izleyen byk bir Trk hkmdar olarak tarihe
gemitir.
I. ALAEDDIN KEYKUBAD DEVR
D cvU 'l i u y k cl i . (i o i 'i ai
Sultan z z ed d i n K ey k v u s un lmnden sonra Sel ukl u tahtna ge
ecek bir olunun olmamas veya rivayete gre, ok kk yata bulunmas sebe
biyle, Sel ukl u ailesinden sultan olacak birisinin tespiti iin bata vezir
M ec d d d i n E b b ek i r olmak zere, devletin ilerigelen erkn ( S eyf ed -
di n A yab a, P er v a n e er ef d d i n M u h a mmed , M u b a r i z d -
di n a vl , M u b a r i z d d i n B eh r a m a h , Zey n d d i n B a ar a,
ems eddi n H amz a ve vezirin olu N i z a med d i n A h met ) toplanp sal
tanat adaylar olan Er zur um meliki M u gi s d d i n T u r u l a h , Koyl uhi sar
meliki C el l ed d i n K ey f er i d u n ve Mi nar kalesinde kapiste bulunan A l
ed d i n K ey k u b a d n durumlarn mzakere ettiler ve sonunda A l e d
di n K ey k u b a d n tahta geirilmesine karar verdiler. Derhal hapisten kartlan
A l ed d i n K ey k u b a d , Sivasa gelerek byk bir trenle Trki ye Sel ukl u
tahtna oturdu. Bir sre sonra bakent K onyaya gelen sultan, burada da daha
byk ve grkemli bir trenden sonra saltanat tahtna kt. ok gemeden Ba
dat Abbas halifesi Ns r L i d i n i l l a h , zel bir eliyle hilat, menur vesair
gibi, saltanat ve hkimiyet almetleri gnderdi. Bu sralarda Mool l ar, byk is
til hareketlerine balayp Kafkasya ve K r ma kadar Asya ve Dou-Avr upa y ya
kp ykmakta idiler. Bu durum karsnda sultan A l ed d i n K ey k u b a d ,
szkonusu istilnn Trki yeye de yneltilebilecei dncesiyle, siyas ve asker
nlemler alma gereini duydu. O, aabeyi z z ed d i n K eyk vu s zamannda
ilikilerin bozulduu Trki ye Sel ukl u devletinin dou ve gneyde komu duru
mundaki Eyyub l er l e (Melik E r ef ) evlilik suretiyle dostluk kurdu (1221), ayr
ca Konya, Kayseri ve Si vas gibi byk ve nemli kentlerin sur ve kaleleri yeniden
ve sratle ina ettirildi. Ote yandan Abbas halifesinin de kendisinden asker yar
dm istemesi zerine, sultan, emr B a l a b a n K u t l u komutasnda bebin ki
ilik bir Sel ukl u asker birliini Badata gnderdi. Bununla birlikte sultan,
Mool l ar l a dostane bir siyaset uygulamay yeliyordu. Fakat Mool l ar n Badat
istilden vazgemesi zerine halife, bu srada E r bi l e gelmi bulunan Sel ukl u kuv
vetinin geri dnmesini bildirdi.
460 AL SEVM-ERDOAN MERL
Alanyann fethi
Sultan A l ed d i n K ey k u b a d , herhangi bir Mool saldrsna kar l
kede savunma nlemleri aldktan ve zellikle Konya surlarnn yenilenme iini bi
tirdikten sonra vaz Kayseride geirmi ve daha sonra da lke iin Mool
tehlikesinin imdilik mevcut olmamas sebebi yl e Al anya (Al i yye, Kal onorosJ nm
fethi seferine kt. Bu srada Al anya, K i r ( K y r ) Y ar t adl birisinin elinde
idi; Antal ya-Al anya arasndaki Al ar a kalesi de K yr V a r t n kardeinin yneti
minde bulunuyordu. Ordusuyla ehre erien sultan A l ed d i n K ey k u b a d ,
Al anya'y karadan ve denizden iddetle kuatt. ehir, bir saldryla alnmak ze
re idi ki, K i r Ya r t , Antal ya subas M u b a r i z d d i n E r t o k u a bavu
rarak Hayatna dokunulmamas, ehrin teslimine karlk Al aehi r ve yrelerinin
ynetiminin kendisine verilmesi ve kzn sultana vermesi artlaryla kenti sulta
na teslim edeceini bildirdi. Durum sultana arzedildi; onun onay alnnca da
Sel ukl u ordusu ehre girip teslim ald. Daha sonra ehre giren A l ed d i n K ey
k u b ad , ehrin Kal onor os adnn, kendi adna izafetle Al i yye olarak deiti
rilmesini, kale ve ehrin imar ve jnasn, bir tersane yaplmasn bir fermanla
emretti (1223) ve k geirmek zere Antal yaya gitti; bu arada yolu zerindeki
Al ar a kalesi de fethedildi. Bylece yeniden ina ettirilen (Saray, cami, medrese,
hamam vs.) Al anya, ortaalarda, Ak deni zi n ihracat ve ithalatn yapld ok
nemli bir ticaret liman olarak byk ekonomik etkinliklerin merkezi durumu
na geldikten baka, Sel uk l ul ar n burada denizcilie balamalar ynnden de
nemini bir kat daha artrmtr.
Devlet yneticileri arasnda anlamazlk
Al i yyenin fethinden ok gemeden sonra, sultanla devletin ilerigelen emir
leri durumunda olan S eyf ed d i n Ay aba, Zey eddi n B a ar a, M u b a
r i z d d i n B eh r a m a h ve B a h a ed d i n K u t l u c a vs. gibi emrler
arasnda siyas yetki ve hkimiyet atmas ortaya kt. Sultan G yas ed-
di n K ey h s r ev zamanndan beri sultanlarn Sel ukl u tahtna kmalarnda
byk rol oynayan bu emrler, deta bir sultan gibi hkmetmeye, her frsatta do
rudan doruya devlet ilerine karmaya baladlar, hatt gnlk yaantlar bile
sultann kinden daha grkemli idi, bu sebeple muhafz ve yandalarnn saylar
da gnden gne artmakta idi. Bylece sultann lke ve devlet zerindeki hkm
ranl ikinci dereceye dm gibiydi. Onlarn bu tutum ve davranlarndan ha
berdar olan sultan, onlara kar hemen dorudan bir mdahaleye girimeyerek
durumu imdilik bylece idare etmekte, ancak zel meclislerde onlardan ikyet
te bulunmakta idi. Fakat adlar geen emrler, S ey f ed d i n A y a b a nin Kay
seri deki kknde, hile ile sultan davet edecekleri bir len dzenleme ve bu
srada da sultan tahtan indirip kk kardei Koyl uhi sar meliki C el l ed -
di n K ey f er i d u n u Sel ukl u tahtna karmaya karar verdiler. Fakat durum,
sultann yakn nib H o k k a b a z o l u S ey f ed d i n tarafndan renilip, An
tal yada bulunan sultana bildirilince sultan, derhal Antal yadan K ayser i ye gele
SELUKLU DEVLETLER TARH 461
rek, saylar takriben 24 kii olduu rivayet edilen bu emirleri, bazlarn
ldrtmek, bazlarn da hapse attrmak suretiyle, bertaraf etti (Haziran 1223).
Bylece devlet iinde devlet durumuna gelmi olan bu emirlerin ortadan kalkma
syla Trki ye Sel ukl u Devl eti ni n merkeziyeti ynetimi, yani sultann hkm
ranl, daha gl bir duruma gelmi ve lke de yeniden siyas istikrara kavumu
oldu.
E rmeni seferi
Szkonusu bu i przleri bylece bertaraf etmeyi baaran sultan A l e d
di n K ey k u b a d , Trki ye-Suri ye kervan yolunu keserek tccar mallarna el
koyan ve dolaysyla Sel ukl u ticaretine engel olan uk ur ova Er meni l er i ne kar
bir sefer dzenlemek zorunda kald. Bu srada, len L eo n un kz s a b et l e -
nin Antakya Hal prensi I V . B o h emu n d un olu F i l i p ( P h i l i p p e) i l e
evlenmesi sebebiyle Hal l ar, Er meni memleketlerini igale giritiler. Bunun ze
rine hapse attklar F i 1i p i kurtarmak isteyen B o h emu n d un Er meni l er e
kar, sultanla bir antlama yaparak onunla bir ittifak oluturmasna karlk, E r -
meni l er de Hal eb Eyyub hkmdar i h a b d d i n T u r u l ve K br s Hal
l ar yl a bir ittifak yaptlar (1225). Derhal harekete geen sultan, emr
M u b a r i z d d i n avl , babas G y a s ed d i n K ey h s r ev in kaynpe
deri olan K omn en os M a vr o z o mes ve M u b a r i z d d i n E r t ok u ku
mandasnda olmak zere, karadan ve denizden kuvvetler sevkedip, Er meni ve K br s
Hal l ar na kar asker harekta giriti. Emr E r t ok u , denizden Manavgat,
Anamur vesair ky kalelerini fethile Si l i fk eye kadar ilerlerken, karadan hareke
te geen dier Sel ukl u ordusu da Gksu, Si l i fke ve Mar a zerinden uk ur ova
ya indi ve mm kalesini fethetti. Bunun zerine, bu sradaki Er meni prensi olan
H e t u m , sultana bavurup ''Sel ukl u vasalln yeniden kabul ile birok nem
li kaleleri Sel ukl ul ara brakma, gerektiinde bin kiilik bir Er meni kuvveti gn
derme, her yl denen vergiyi iki katna karma artlaryla bir bar imzalamak
zorunda brakld (1225). Bylece Er meni l er yeniden, fakat bu kez daha ar art
larla Trki ye Sel ukl u devletine tbi olduklar gibi, Trki ye-Suri ye ticaret yolu
da gvence altna alnp tekrar iler bir duruma getirilmi oldu. Sultan, el bl
gesinin ynetimini emr K a mer d d i n L a l a ya brakp, zellikle ularda yo
unlaan Trkmenl eri buralara yerletirdikten sonra Trki yeni n dou blgelerinde
vukuubulan olaylar dolaysyla ordusuyla ekilmek durumunda kalmtr.
Artuklu, Eyyub ve Meugcklierle ilikiler
Sultan A l ed d i n K ey k u b a d , bu baarl seferden sonra k boyunca or
dusunu hazrlad. Sultan, Sel ukl u vasallmdan kp M s r hkmdar M e 1i -
k l a d i l e tbi olan ve ayrca Mool l ar dan kap Azer baycana gelerek
Dou-Anadol udaki siyas olaylara karmaya balayan C el l ed d i n H r ez m-
a h ile kendisine v eM el i k l e r ef e kar bir ittifak yapan Di yar bak r Ar
tukl u emri M e s u t a kar harekete geti (1226); beraberinde emr
462 AL SEVM-ERDOAN MERL
E s ed d d i n Ay az v eM u b a r i z d d i n avl olduu halde, Mal atyaya
geldi. Sultann, emr avl ve Ayaz kumandasnda sevkettii kuvvetler, M e -
s u t a ait Ad yaman, Khta ve emi kezek kalelerini iddetle kuatmaya giriti
ler. Skk duruma den Mes u t , siyaset deitirerek bu kez, M el i k l e r ef e
bavurdu. Bunun zerine M el i k l e r ef , sultana eli gnderip Emr M e
s u t a kar giritii asker harekt durdurmasn ve elegeirdii yerleri
terketmesini bildirdi ise de buna sonderecede kzan A l ed d i n K ey k u
bad, harekta devam etti; sonunda yaplan savata, 16 bin kiiden oluan Eyyu-
b ve Artukl u, ordusu kesin bir ekilde bozguna uratld. Bylece, ok gemeden
Ad yaman, Khta ve emi kezek kaleleri kolaylkla fetholunarak Sel ukl u snr
lar iine alnm oldu (Austos 1226). Fakat elde ettii btn bu baarl asker
hareketlere ramen A l ed d i n K eyk u b a d , C el l ed d i n H r ez m a h -
n Dou-Anadol u snrlarna ulamas ve zellikle Mool tehlikesinin bagster-
mesi karsnda, Eyyub l er ve Artukl ul arl a dosta ilikiler kurmay yeledi ve hatt
M el i k l a d i l in kz G z i ye H a t u n la evlenmek suretiyle (1227), bu dost
luu daha da kuvvetlendirdi.
Bu sralarda Dou-Anadol uda taht kavgalar ve dolaysyla siyas deiiklik
lerin olmas, sultan A l ed d i n K ey k u b a d n dikkat nazarndan kamamakta
idi: Trki ye Sel ukl u devleti vasal Er zi ncan Mengck l emri F ah r ed-
di n B eh r a m a h n lmnden (1225) sonra Mengck l tahtna olu D a-
v u t a h geti ve ayn ylda, Er zur um Sel ukl u meliki M u gi s d d i n T u r u l -
a h n lm zerine de yerine, olu C i h an ah melik oldu. Trki ye Sel ukl u
devletine tbilikten ayrlmak isteyen yeni Mengck l hkmdar D avu t ah ,
baz giriimlerde bulunmakta idi. Onun Sel ukl u vasallndan ayrlmas giriim
lerini ho karlamayan Mengck l emirleri, kendisini uyardlarsa da o, bunlar
dinlemedi, hatt bazlarn da hapse attrd. Fakat onun bask ve izlemelerinden
kurtulan baz emrler, sultana snp durumu ona arzettiler. Bunun zerine D a
vu t ah , birok deerli armaanlarla, bu srada Kayseri de bulunan sultann ka
tna kp tbiiyetini arzetti. Fakat bununla birlikte Erzi ncana dnen Davu t ah ,
bir sre sonra bu kez, Er zur um meliki C i h a n a h , sultana kar kkrttktan
baka, C el l ed d i n H r ez m a h ve Eyyub hkmdar M el i k l e r ef e
de bavurarak sultana kar onlarn yardmlarn istedi. Bu sralarda Ak deni z k
ylarnda bulunan sultan A l ed d i n K eyk u b a d , D a vu t a h m bu yeni gi
riimlerini haber alnca derhal Kayser i ye gelip hazrlad ordusunu ona kar
Er zi ncana gnderdi, Mengck l kale ve kentleri birer birer elegeirdi; bu ara
da D a vu t a h n sultanla grme istei reddedildi ve Sel ukl u muhafzlar
nn eliinde kendisine dirlik olarak verilen Akehi r ve I l g na gnderildi. Erzi ncan
Mengckl devletinin bylece ortadan kaldrlmasndan sonra sultan, melik M u -
z a f f i r d d i n M u h a mmed in ynetimindeki bu beyliin ebi nkarahi sar ko
lunun hkm srd yerleri, devletin snrlar iine almak zere,
M u b a r i z d d i n E r t o k u u grevlendirdi. Derhal harekete geen Sel uk
l u ordusuna kar direnmenin faydaszlm anlayan M u z a f f i r d d i n , teslim
SELUKLU DEVLETLER TARH
463
oldu ve kendisine dirlik olarak verilen K r ehi r e girdi. Bylece Mengi i ck l bey
lii, Di vr i i kolu dnda ortadan kaldrlm oldu. Sultan, olu G yas ed -
di n K ey h s r ev i Mengck iline melik, E r t o k u uda ona atabek olarak
atad. ok gemeden sultan, Eyyub l er e tbi olan amcasnn olu R k n ed -
di n C i h a n a h n ynetimindeki Er zur umu da almak iin harekta balad
ise d eC i h a n a h n kendisine tbiiyet arzetmesi ve dolaysyla herhangi bir a
tmaya girmek istememesi sebebiyle harekt durdurdu, bylece Eyyub l erl e dost
luk ilikilerini korumu oldu.
Stdak seferi
Mool l ar n, Trki standan Gney-Rusyaya kadar uzanan lkeleri istillar
srasnda (1223 yl balarnda), K r m kysndaki nemli bir ticaret kenti olan
Sudak igal etmeleri zerine, tcir ve zenginler, deerli servetleriyle Trki ye
kylarna gelerek Sel ukl ul ara sndlar. Sel ukl u vasal durumunda bulunan
Trabzon Rum devletinin, Sudak a Ruml ar yerletirme ve dolaysyla hkim ol
maya almas zerine sultan A l ed d i n K ey k u b a d , ilk kez, denizar bir
sefer dzenledi. Kastamonu u beyi H s a med d i n o b a n n kumandasn
daki gemilerle gnderilen Sel ukl u ordusu Sudak fethetti (1227). Bu arada H
s amed d i n oban , K pak ve Rus hkmdarlarnn Sel ukl ul ara tbiiyetini
salamay da baard. Emr oban , Sudak ta din bir tekilt kurduktan ve
ehirde bir muhafz birlii braktktan sonra Kastamonuya dnd. Bylece Trki ye
Sel ukl u devletinin denizar bir sefer yapacak kadar kuvvetli bir donanma mey
dana getirmesi, dikkate ayan tarih bir olay ve baar saylr. Yaplan aratrma
larda, Sudak ehrinin Mool l ar n 1239 ylnda yeniden ele geirmelerine kadar
Sel ukl u hkimiyetinde kald tahmin edilmektedir.
Trabzon Rumlar ve Hrezmlilerle atma
Trabzon Ruml ar , sultan A l ed d i n K ey k u b a d n Dou-Anadol u daki
asker etkinliklerinden faydalanarak Si nopa kadar saldrlarda bulundular, bu
radaki ve Samsundaki Sel ukl u gemilerini yamalayarak tutsaklar aldlar. Bu
nun zerine sultan, bir yandan kendisinin, br yandan olu G y a s ed d i n
K ey h s r ev v eM u b a r i z d d i n E r t o k u un ynettii kuvvetlerle der
hal harekete geerek Si nop, Samsun ve nyeye kadar olan kylar Ruml ar dan
temizledi ve daha sonra da Trabzon zerine yryp ehri denizden ve karadan
iddetle kuatt. Fakat ehir dmek zere iken bir yandan elverisiz hava artla
r, br yandan da ehrin savunmada iddetle direnmesi karsnda, Sel ukl u or
dusu geri ekilmek zorunda kald; bylece Trabzonun fethi gerekleemedi (1228).
Bilindii zere, buradaki Rum devleti, a aan Osmanl hkmdar F at i h S u l
t an M eh met tarafndan Austos 1461de ortadan kaldrlacaktr.
Mool istils sebebiyle yklan byk Hrezmahl ar devleti hkmdar A 1a -
ed d i n M u h a mmed in lmnden sonra Mool l ar l a mcadeleler yapa ya
pa ekilen olu sultan C el l ed d i n H r ez m a h M en g b i r t , 1225
164 AL SEVM-ERDOAN MERL
ylnda Azer baycana gelerek Mer aga kentini kendisine bakent yapp bu blgede
hkmranln srdrerek Mool istilsn durdurma faaliyetlerinde bulunmak
ta idi. Bu amala o, Trki ye Sel ukl u Devl eti sultan A l ed d i n K ey k u b a d la
herhangi bir Mool istilsna kar, karlkl gnderilen eliler vastasyla, iliki
de bulunarak dostluk kurdu. Fakat ok gemeden sultan C el l ed d i n i n Austos
1229da, Ahl at' kuatmas ve Er zur um meliki C i h an ah n ona tbi olmas ve
onu, sultan K e y k u b a d a kar kkrtmas, te yandan da Eyyub hkmdar
M el i k l e r ef in A l ed d i n K ey k u b a d , her iki devlet hkmdarlar
na kar kkrtmas sonucunda, sultan K ey k u b a d ile C el l ed d i n H-
r ez m a h n aras ald. Bununla birlikte sultan A l ed d i n , Mool tehlikesine
kar kendisiyle ibirlii yapacan bildirdi ise de C el l ed d i n , onun bu ne
risini benimsemedi ve Ahl at kuatmasna devam etti. Trki ye Sel ukl u lkesinin,
C el l ed d i n ve C i h a n a h n herhangi bir saldrsna uramas ihtimalini d
nen A l ed d i n K ey k u b a d , Eyyub hkmdar M el i k l e r ef ile bir
ittifak yaptktan sonra ilk nlem olarak 12 bin kiilik sekin atl kuvvetini Er zi n
can'a gnderdi, daha sonra da 20 bin kiiliki bir ordunun banda K ayser i 'den
hareketle Si vas'a geldi; M e l i k l e r e f i n kumandasndaki 10 bin kiilik Ey
yub ordusu da buraya gelip, K z l r mak yrelerinde birleip konakladlar. te
yandan kaynaklarda I sl mm Kubbesi (K ubbetl -i sl m) olarak vasflanan devrin
medeniyet ve kltr merkezi olan Ahl at ' 1230 ylnda igal ile tahrip eden sultan
C el l ed d i n H r ez m a h , C i h a n a h l a birlikte Sel uk l u-Eyyub ordu
suna kar harekete geti. Bylece Mool l ar a kar birlemesi gereken iki Trk
ordusu, Er zi ncan Ak ehi r i 'nde Yass i men ovasnda savaa tututular. U gn s
ren bu savata, nce Sel ukl u ncleri, ar bir yenilgiye uradlarsa da daha sonra
ksa bir srede duruma hkim olarak, C el l ed d i n ve C i h an ah n ordusu
nu ar bir bozguna urattlar. C i h a n a h la birlikte birok Hr ezml i kuman
danlar tutsak alnd. te yandan sultan C el l ed d i n ise beraberindeki az bir
kuvvetle Har put, Ahl at ve Mal azgi r t yoluyla Azerbaycan'a kat. Bylece sava
kazanan sultan A l ed d i n K ey k u b a d , M el i k l e r ef ile birlikte Er zu
rum'a yryerek tutsak amcazedesi C i h a n a h affetti ve Sal tukl u ilinin mer
kezi durumunda olan Er zi ncan' teslim ald, M e l i k l e r e f ede Ahl at' verdi.
Moollara kar nlemler
Fakat bu olaydan bir sre sonra artk zayf bir duruma den C el l ed
di n H r ez m a h izleyen Mool l ar 'n 1231 ylnda, Dou-Anadol u'ya gire
rek Eyyub ve Ar tukl u kentlerini istil ve tahrip etmeleri ve hatt Si vas yaknlarna
kadar ilerlemeleri zerine sultan A l ed d i n K ey k u b a d , durumu yakndan
grp tespit iin K ema l ed d i n K my r Si vas'a gnderdi. K ema l ed d i n ,
Er zur um Sel ukl u kumandan M u b a r i z d d i n E r t ok u i l e durumu gr
t, sonunda Mool l ar , Gr cl er i n kkrtp Dou-Anadol u'ya sevkettikleri kan
sna vard. Gr cl er i cezalandrmak iin Er zur um'da toplanan Sel ukl u ordusu,
Grci stan'a yrd ve birtakm kent ve kaleleri fethetti. Sel ukl u ordusuna kar
SELUKLU DEVLETLER TARH 465
koyamayan Gr c kraliesi R o s u d a n , K ema l ed d i n K a my r a bar ne
risinde bulunarak Sel ukl u yasalln kabul etmek zorunda kald. Fakat btn
bunlarla birlikte sultan A l ed d i n K ey k u b a d , Mool akmlarnn Si vas a ka
dar uzatlmas sebebiyle lkesini savunma nlemleri almak durumunda idi. Bu
amala o, 1232 ylnda, Mool han O g e d e y e bar iin bir eli gnderdikten
baka, C el l ed d i n H r ez m a h ve Mool aknlar sonucunda ciddi bir
ekilde tahrip edilen Dou-Anadol u blgesini, Sel ukl u hkimiyetine almay ve
muhtemel bir Mool istilsn da lkesinin snrlarnda karlamay kararlatrd.
Bu sebeple sultan, K ema l ed d i n K my r 1232 ylnda bir Sel ukl u ordu
suyla bu blgeye sefere gnderdi. K ema l ed d i n , ksa zamanda Ahl at, Van, Bitl is,
Adi l cevaz ve evrelerini Trki ye Sel uk l u Devl eti snrlar iine katt ve harap
olan kaleleleri onartt. Bundan baka Ahl at ve yreleri Sel ukl u subas Si na-
n ed d i n K a y ma z , sultann buyruu zerine, Dou-Anadol u blgesinde avare
dolap soygunlar yapmakta olan Hr ezml i askerlerin beyleriyle ( K a
y r H an , B er ek et H an , A r s l a n T ogu H an vs. gibi) Tatvanda gr
erek onlarn 12 bin kiilik askerleriyle birlikte Sel ukl u hizmetine girmelerini
salad. Daha sonra sultan, bu Hr ezml i beylere lkenin orta blgelerinde dirlik
ler verdi.
E yyuhlerle atmalar
te yandan, sultann, Ahl at ve evresindeki kentleri Sel ukl u hkimiyetine
almas zerine, daha nce, buralar ellerinde tutan Eyyub l er harekete getiler.
yleki: M s r hkmdar M el i k l k mi l , dier btn Eyyub hkmdarla
ryla birlikte topladklar 100 bin kiilik byk bir orduyla 1234 ylnda, Hal eb-
Kayseri kervan yolundan Trki ye snrlarn aarak ilerlemeye baladlar. Bunun
zerine sultan, Sel ukl u, Hr ezm, Grc, Fr enk ve Rus askerlerinden oluan 100
bin kiiden fazla bir orduyla onlara kar harekete geti; K ema l ed d i n K m -
y a r kumandasnda gnderilen kuvvetler, Eyyub l er i n yolu zerindeki btn va
di, geit ve boazlar (Ak ader bend, Duzahder e yolu vs. gibi) kontrol altna aldlar.
Zor duruma den Eyyub ordusu, M el i k l k mi l aleyhine ortaya atlan bir
takm olumsuz propagandalarn da etkisiyle Besni ve Ad yaman taraflarna e
kilmek zorunda kald; bununla birlikte Eyyub l er e tbi durumda olan Har put
Ar tuk l u hkmdarnn ( I z z ed d i n A h met ) onu Har put zerinden harekta
daveti zerine M el i k l k mi l , ordusunu o yne kaydrd ise de derhal kar
harekta balayan B eh r a m a h , a vl , Al t u n abavs . gibi byk emirle
rin ynettii Sel ukl u ordusu, Har put nlerinde giritii savata, Eyyub l er i ke
sin bir yenilgiye uratt, Eyyub ve Artukl u kuvvetlerinin savunduu Har put kalesini
de fethetmeyi baard (Austos 1234). Bylece Har put Ar tuk oul l ar emirlii so
na erdii gibi, Si ver ek 'te bulunan M el i k l k mi l de yenilgiyi kabul ile M
s r a dnmek zorunda kald. Birka ay sonra sultan A l ed d i n K ey k u b a d m
(1235), Anadol u bi r l i i ni kurma amacyla, henz Eyyub l er i n elinde bulunan
Gneydou-Anadol u blgesine, Kayseri subalna atad deerli ve yetenekli
466 AL SEVM-ERDOAN MERL
devlet adam K ema l ed d i n K my a r kumandasnda gnderdii 50 bin kii
lik Sel ukl u ordusu, ksa zamanda, Ami d dnda, Urfa, Si verek, Har r an, Rakka
ehir ve kalelerini fethetmeyi baard, btn buralara Sel ukl u vali ve kuman
danlar atand. Fakat bununla birlikte ok gemeden M s r ve Suri ye Eyyub h
kmdar M el i k l k mi l in sevkettii Eyyub ordusu, Sel ukl ul ar n fethettii
btn bu ehir ve kaleleri drt ay gibi ksa bir zamanda geri alarak blgede geni
apta kym ve tahribatta bulundu, elde ettii saysz ganimetleri Msra gnder
di. Bu Eyyub istils zerine sultan A l ed d i n K ey k u b a d n Ta c e d -
di n P er va n e kumandasnda gnderdii Sel ukl u ordusu ve Hrezml i kuvvetler,
Ami d kalesini kuatt ise de salam ve almaz surlar sebebiyle baarl olamad
ve 1236 ylnda, geleek yl yeniden harekta balamak zere geri ekildi. Bu
nunla birlikte Ami di kesinlikle fethetmeyi kararlatrlan sultan, KayserVde b
yk bir ordu hazrlatmakta idi.
Bu sralarda byk Mool han O g e d e y, sultan A l ed d i n K ey k u b a d a
ems ed d i n mer adnda bir eli gndererek Kendisine T an r tarafndan
verilen dnya hkimiyetini (Mool l ar , bu inanc, Trkl erden almlardr) kabul
etmesi halinde, kendisiyle bar halinde bulunulacan bildirdi. Onun bu ne
risini sevinle karlayan sultan, Oged ey H a n a deerli armaanlar gnderdi.
KayserV de hazrlklarn bitiren sultan, eitli milletlerden (Sel ukl u, Hrezm,
Er meni , Rus, Grc, Fr enk vs. gibi) oluturduu ordusunu burada Mehed ova
snda toplad. te yandan btn Eyyub melikleri, M el i k l k mi l in memle
ketlerine hkim olmas sebebiyle ona kar Sel ukl u sultan ile ittifaklar yaptlar.
Sultan A l ed d i n K ey k u b a d , Mehed ovasnda toplad ordusuna Rama
zan bayram dolaysyla geit resmi yaptrdktan baka, ilerigelen devlet adamla
r ve yabanc lke elileri iin byk bir len dzenledi. Bu srada da kk
olu z z ed d i n K l A r s l a n kendisine veliaht yaptn aklayp, hilat
giydirdi ve btn Sel ukl u devlet adamlarna bunu kabul etmeleri iin ant iirdi.
Fakat sultan, bu len srasnda, yedii ku etinden zehirlerek 30 Mays 1237de
hayata gzlerini yumdu.
17 yldan fazla saltanat sren, eitli kaynaklarda Byk Sultan olarak vasf
lanan A l ed d i n K ey k u b a d , Trki ye birliini kurmada kazand deerli
siyas ve asker baarlar yannda, Trki yenin ekonomi ve kltr bakmlarndan
da geliip ykselmesinde esiz hizmetlerde bulunmutur. ok nem verdii eko
nomik siyaseti sebebiyle giritii birok seferler sonucunda, lkeden geen ulus
lararas ticaret yollarnn gvenliini salad gibi, gelimesi iin de birok deerli
kervansaraylar yaptrm idi. Bilim, kltr ve sanat ehline daima nem verip, bizzat
korumas altna alm olan A l ed d i n K ey k u b a d , Mool istils sebebiyle
lkelerinden kaan Trki stan ve I r anl bilim adamlar, air, edip ve sanatkrlar,
Trki yeye yerletirip himayesine almak suretiyle, Anadol uda Trk kltr ve uy
garlnn daha ok gelimesinde nemli bir rol oynamtr; bu ekonomik ve kl
tr etkinlikleri yannda, byk Sel ukl u kentlerini salam surlarla evirtmi, cami,
medrese, kpr, tersane, hastahaneler yaptrm, zellikle Al i yye, Beyehi r G-
SELUKLU DEVLETLER TARH
467
inde bir tepe zerindeki Kubadbad, Kayserideki Keykubadi yye ve Konyada
ki saraylar ve kendi adna yaptrd hastahane (Dari fayi Al y ) anlmaya deer
nitelikteki aheserler arasnda yer almlardr. Onun byk tarih kiilii, kud
ret, kuvvet ve adaleti yannda, Anadol uyu her bakmdan bayndr ve mutlu bir
Trki ye haline getirmesi, kendisinin U l u K ey k u b a d olarak hatralarda yaa
masnn nemli bir etkeni olmutur.
II. GIYASEDDN KEYHSREV DEVR
XI.
Gerileme ve k dnemi
Sultan A l ed d i n K ey k u b a d ld zaman G y a s ed d i n K ey h s
r ev, z z ed d i n K l A r s l a n ve R k n ed d i n adlarnda ocuk brak
mt. Sultan, salnda z z ed d i n K l A r s l a n kendisinden sonra tahta
gemesi iin veliaht yapmsa da jlerigelen devlet adamlar S aadet t i n K p ek ,
ems ed d i n A l t u n a b a , T a c ed d i n P er v a n e, L a l a C e ma l e d
di n F er r u h v eG r c o l u Z a h r d d ev l eni n giriimleri ve aldklar
nlemler sonucunda, teki olu G yas ed d i n K ey h s r ev i Kayserideki Key-
kubdi ye saraynda Sel ukl u tahtna oturttular. Olen sultann arzusuna kar olan
bu karar ve uygulamay, Hr ezm emri K a y r H an , K ema l ed d i n K m -
y a r ile H s a m e d d i n K a y mer , nceleri kabule yanamadlarsa da sonra
dan katna gelip yeni sultan kutlamak zorunda kaldlar. Sultan
I I . G y a s ed d i n K eyh s r ev, Sel ukl u tahtna oturduktan daha nce, ba
basnn salnda K ayser i 'ye gelmi bulunan elileri kabul ettikten sonra yine ba
basnn Ogedey H a n a gndermek iin hazrlad eliyi Mool i stan'a gnderdi.
Sultan, Eyyub hkmdarlar M el i k l k mi l ve M el i k n n a s r ile babas
zamannda yaplan antlamalar yeniledi (Austos 1237) ve M el i k n n a s r m
kzkardei G z i ye H a t u n la evlenmesine karlk kendi kzkardei M e l i
ke H at u n un da M el i k n n a s r ile evlenmesine izin verdi; bylece Hal eb
Eyyub hkmdarn kendisine tbi klarak daha yakn bir ibirlii salam ol
du. ok gemeden dier Eyyub melikleriyle ( M el i k l mu z a f f er , Mel i k l -
m c ah i t ) , Ar tuk l u emirleri de sultana tbi oldular. Bylece sultan
K eyh s r ev, M s r Eyyub hkmdarna kar kuvvetli bir ittifak kurmu ol
du. Kendi aleyhine gelien bu ittifak datmak amacyla M el i k l k mi l , or
dusuyla Hal eb'e kar harekta baladysa da yolda hastalanp ld (1238).
Saadettin K pek'in tahakkm ve sonu
S aad et t i n K p ek ve yandalarnn aba ve etkinlikleriyle saltanata ge
en G yas ed d i n K eyh s r ev, kendisine muhalif duruma geen Sel ukl u dev
let adamlar ve Hr ezm beylerine pek gvenemiyordu. Durumu iyi deerlendiren
SELUKLU DEVLETLER TARH
469
S aadet t i n K p ek , kendisinin, bu muhaliflerini ortadan kaldrmas hususun
da, gen yataki sultan srekli olarak etkiliyordu. Bunun sonucunda K ey h s
r ev Hr ezml i l er i n ba durumunda olan K a y r H a n P nar ba kalesinde
zindana attrd, ok gemeden de o, bu ar zindan hayatna dayanamayp ld
(1237). Bunun zerine Hr ezm bey ve askerleri, Sel ukl u hizmetinden (Kayseri -
den) ayrlarak Urfa yrelerine ekildiler ve btn bu blgeleri yama aknlarna
urattlar, bu arada kalabalk bir Tr k men kitlesi de kendilerine katld. Bunun
zerine K ema l ed d i n K m yar kumandasnda harekete geen bir Sel ukl u
ordusunu bozguna uratmay da baardlar. Hrezml i l er , Gney-dou Anadol u'
da bir sre bamsz bir ekilde yaamlarn srdrdler. Hr ezml i l er i n bylece
bertaraf edilmesinden sonra S a a d et t i n K p ek , muhalif yerli emr ve devlet
adamlarn ortadan kaldrma giriimlerinde bulundu: Sel ukl u devletine yllarca
byk hizmetlerde bulunmu olan K ema l ed d i n K myar , ems ed-
di n A l t u n ab a, H s a med d i n K ay mer veT a c ed d i n P er van e gibi
ok deerli ve yetenekli devlet adamlarn sultan kkrtarak birer birer bertaraf
etmeyi baarm, hatt ehzade I z z ed d i n K l A r s l a n ile R k n ed d i n i
hapse attrp, bir rivayete gre, ok gemeden ldrtm, anneleri A d i l i y y e H a
t u n u da Ank ar ada yaynn kirii ile bodurulmak suretiyle ldrtmtr. Ar
tk sultan G y a s ed d i n in herhangi bir saltanat rakibi kalmam grnmekte
ise de Eyyub l er e kar kazand Samsat zaferinden (Temmuz 1238) sonra S a a
d et t i n K p ek , Sel ukl u hanedanna mensup olduunu bir tertip ve dzenle
ileri srerek tahta gemeyi bile planlamakta idi. Durumu ge de olsa anlayan sul
tan G ya s ed d i n K eyh s r ev Si vas subas H s a med d i n K a r a c a nn
yardm ve desteiyle Kubadbad saraynda, S a a d et t i n K p e k i ldrtmek
suretiyle ortadan kaldrtt (1238). Bylece Trki ye Sel ukl u Devl eti onun tahak
kmnden kurtulmu oldu. Sultan, byk ve deerli devlet adamlarnn ortadan
kaldrlmalar sonucunda, geride kalabilen ikinci derecedeki devlet adamlar du
rumunda bulunan M h ez z i b d d i n l i yi vezirlie, Isfahanl e m s e d -
di n M u h a mmed i niblie, Vel i y yed d i n T er c ma n Pervanel i e, nl
tarihi I b n B i b i nin babas M ec d d d i n M u h a mmed i Tercmanl a ve
C el l ed d i n K a r a t a y da Hassa Hazi nesi ne atad. Daha sonra sultan, szl
durumunda bulunduu Grc kraliesi R o s u d a n ( R u s u dan ) m kz ve Trki
ye Sel ukl u lkesinde G r c H at u n adyla tannm olan Tama r a ( T h a -
m a r a) ile evlendi.
Hrezmlilerin durumu
zellikle S a a d et t i n K p ek in gen ve tecrbesiz sultan K eyh s r ev
zerinde olumsuz faaliyetleri sebebiyle ortaya kan tehlikeli i buhranlarn ber
taraf edilmesinden sonra devlet hizmetinden ayrlp Gney-dou Anadol u ve Kuzey-
Sur i ye'de asker feodal bir sistemle ynetilen ve bu blgelerde yama ve soygunlar
yaparak Suri ye-Trki ye arasndaki uluslararas ticaret yolunu deta kapatan H
rezml i l er, eli olarak gnderilen M ec d d d i n M u h a mmed araclyla, ye
niden devlet hizmetine alnmak suretiyle, tbi duruma getirildiler. Bununla birlikte
470 AL SEVM-ERDOAN MERL
Hr ezml i l er i n ok gemeden yeniden yama ve soygun hareketlerine balamalar
zerine, tbi Eyyub ve Ar tuk l u hkmdarlarnn bavurusu sonucunda, sevkedi-
len Sel ukl u birlikleri, Har r an'da Hr ezml i l er i yenilgiye urattlar; elegeirilen
Har r an, Eyyub l er e braklrken fethedilecek olan Ami d kenti de Sel ukl ul ar n
olacak idi. Bu amala sultan G ya s ed d i n K ey h s r ev in Si vas subas Mu -
b a r i z ed d i n avl ve Ni k sar subas M u b a r i z ed d i n Y avt a kuman
dasnda gnderdii ordu, 1240 ylnda Ami d'i kuatt, ok gemeden ehir 400
bin dirhem karlnda ve ehir halknn mevcut haklarnn korunmas, vergi
den muaf tutulmas artlaryla emr F a h r ed d i n D i n a r den teslim alnd.
Bylece Ami d, Sel ukl u snrlarna alnm oldu; bu arada Si verek, Er gani , er
mi k, Ak l vs. kaleler de fethedilip buralara Sel ukl u asker ve muhafzlar yerle
tirildi; Di yar bak r subalma da M u b a r i z ed d i n I sa C a n d a r getirildi.
Baba ayaklanmas
Bat ynnde gelimekte olan byk Mool istils sebebiyle Trki yeye s
np Gney-dou blgesi ve Suri ye snr blgesinde younlaan ve genellikle a-
man inanca bal gebe Trkmenl er, bu blgelerde oturan Hr ezml i l er i n yama
ve tahrip hareketlerine parelel olarak, gebe hayat tarzlarnn (sosyal ve din ba
kmdan) deiik olmas sebebiyle, buralardaki yerleik halkla uyuamamakta ve
geimlerini salamak iin geni apta yama hareketlerine girimekte ve huzuru
bozmakta idiler. Ayrca bu blgelerde, H ri sti yanl arl a birlikte ar i ve nihayet
Mani ve Pavl ak inanlara sahip H ri sti yan zmreler yaamakta idiler, ite byle
bir blgeye gelen yar I sl m ve aman inanlarn koruyan gebe Trk menl er
arasnda, Samsat yrelerinde, Horasanl B aba I l yas (veya B aba Res u l ) adl,
daha ok aman inanlara bal, I sl mi yeti henz hazmedememi bir Trk ey
hi, din ve siyas amalara sahip olup peygamberlik iddiasnda bulunarak gebe
Tr k menl er i etrafna toplamay baard ve onlarn lkedeki adaletsiz ve haksz
ynetime kar harekete gemelerini istedi. Daha sonra o, Amasya taraflarna gi
derek orada faaliyetlerini srdrd. Bununla birlikte B aba I l yas n Ur fa y
relerindeki Hr ezml i l erl e de ilikilerini kesmemesi, siyas ortam kendi lehine nasl
deerlendirdiini gstermesi bakmndan ilgintir. Bir sre sonra o, Amasyaya
giderek burada da faaliyetlerini srdrmeye balad; bunun zerine de, Sel ukl u
kuvvetleri tarafndan kent kalesinde kuatld, ite bu sralarda kendisinin hali
felerinden olan ve Ad yaman (ya da K ef er sud) da bulunan B aba I s h ak da sul
tan G ya s ed d i n K ey h s r ev e kar Tanr yolundan ayrlp kt bir yaam
srmesi nedeniyle ci hat iln etti (1240). ok gemeden bu cihat arsna kat
lan Kefersud, Khta, Ad yaman ve yrelerinde yaamakta olan byk Trkmen
kitleleri, bu ayaklanmaya katldlar, blgede geni apta yama ve tahrip hareket
lerinde bulundular ve kendilerine katlmayanlar acmaszca ldrdler. Bunun
zerine sultan, onlara kar Mal atya sbas M u z a f f i r d d i n A l i i r i (iki
kez) bir miktar kuvvetle gnderdi ise de bu kumandan yenilgiden kurtulamad.
Bu baar zerine isyanc Trkmenl er, B aba I l yas ile birlemek amacyla Amas
SELUKLU DEVLETLER TARH
471
ya taraflarna yneldiler. Durumun ciddiyeti karsnda K ubadbada giden sul
tan G y a s ed d i n K eyh s r ev, asilere kar Amasya subalna atad
M u b a r i z d d i n A r ma a n a h gnderdi. A r ma a n a h , B aba I I -
y a s ldrmeyi baard ise de T an r P e y ga mb e r i olduuna inandkla
r B a b a 11y a s n hibir fani insan tarafndan ldrlemeyeceine ve onun
ge kp meleklerin yardmn salayacana inanan Trkmenl er, hayat hie
sayarcasna arpp A r ma a n a h ldrdler; daha sonra B aba l y a s a
bal olduklar iin Baba adn alan bu Trkmenl er, B aba s h ak n komuta
snda Konya ynnde ilerlemeye baladlar. ok gemeden onlar, Nec med -
di n B eh r a m a h kumandasndaki 60 bin kiilik Sel ukl u ordusu karsnda,
zellikle ordudaki H ri sti yan askerlerin korkmadan savamalar sonucunda, K r
ehi r e bal Mal ya ovasnda, kesin bir yenilgiye uratlp B aba s h ak la bir
likte hemen tamamen yok edildiler (1240). Bylece Trki ye Sel ukl u Devl eti ni
ciddi ekilde sarsan bu tehlikeli din, siyas ve ekonomik hareket bastrlm ve
dolaysyla lke skna kavuturulmu oldu.
Seluklu-Eyyub gerginlii
Baba ayaklanmasnn bastrlmasndan sonra, kendisinden nceki Trki ye Sel
ukl u sultanlarnn Anadol u Trk birliini kurma yolundaki faaliyetlerini sr
drmek isteyen sultan G y a s ed d i n K eyh s r ev, 1241 ylnda, ordusunu
Kayser i de toplayarak Eyyub hkmdar i h a b d d i n Gaz i ye ait olan Si l
van zerine yrd; Sel ukl u vasal am Eyyub hkmdar M el i k s s a l i h -
i n M el i k l mu a z z a m kumandasnda gnderdii kuvvetler de Sel ukl u
ordusuyla birleti. te yandan Hrezm ve Germi yanl Trkmen kuvvetlerinin yar
dmn salayan i h a b d d i n Gaz i de mi d zerine yrmekte idi. Nerdey-
se her iki taraf arasnda sava balamak zere idi. Fakat Mool tehlikesine kar
Msl man hkmdarlarn birlemesini isteyen Badat Abbas halifesi Mu t an -
s r n araya girmesi sonucunda, i h a b d d i n Gaz i nin Sel ukl ul ara tbi
olmas artyla her iki taraf arasnda bir antlama yapld.
Keeda sava
Trki ye snrlarna yaklam olan Mool ordusu kumandanlna atanan (1241)
B ayc u Noyan , Baba i syan dolaysyla Sel ukl ul ar n zayf dmesini frsat
bilerek 1242 sonbaharnda, Er zur um zerine yryerek iddetle kuatt ve ok
gemeden de subas S i n a n ed d i n Y ak u t un savunduu ehri igal ile tah
rip etti. Bylece Mool l ar , artk Trki yeyi istilya balam bulunuyorlard. Bu
nun zerine, btn Trki yeyi hedef alabilecek herhangi bir Mool saldr ve istil
harektna kar nlemler alnmaya baland. yleki: ilk olarak sultan G y a -
ed d i n K eyh s r ev, btn Eyyub hkmdarlarna eliler ve deerli arma
anlar gndererek Mool l ar a kar birlikte hareket edilmesini bildirdi, hatt
kendilerine baz Sel ukl u memleketlerini dirlik olarak vereceini de bildirdi ise
de sadece vasal Hal eb hkmdar M el i k n n a s r S al h ddi n bu arya
472 AL SEVM-ERDOAN MERL
oluulu bir cevap vererek iki bin kiilik bir asker birlik gnderdi. Sel ukl u vasal
durumunda olan Er meni l er de 300 atl gnderdilerse de sonradan savaa katl
madan geri dndler. Sultan, Hal eb kuvvetleri ije cretli Gr c, Fr ank ve K p
ak askerlerinden oluan 80 bin kiilik byk ordusunu Sivasa ulatrd. Ibilir
ve deneyli Sel ukl u devlet adamlarnn ve kumandanlarn Silh ve yiyecek mad
delerinin ok olduu Sivasta kalnmasn, buraya kadar gelip yorgun decek olan
Mool ordusuyla savaa giriilmesini nerip tavsiye ettilerse de herhangi bir sa
vaa katlmam olan birtakm emr ve kumandanlarn heyecanl ve srarl istek
leri zerine, sultann emri gereince, ordu Sivastan hareketle Zara-Suehri
arasnda, savunma bakmndan uygun bulunan Kseda'a ulaarak buradaki ova
da konaklad. te yandan iinde Grc ve Er meni l er i n de yer ald B ayc u N o -
y a n kumandasndaki Mool ordusu da Kseda'a yakn olan Ak ehi r yresindeki
ovaya gelmi bulunuyordu. Yine burada da deney sahibi devlet adamlarnn ve
kumandanlarn Savunmada kalnmas nerisi reddedilerek 20 bin kiilik bir
Sel ukl u nc kuvveti, Mool l ar a kar saldrya geti; gebe Trkl eri n sava tak
tiini uygulayan Mool l ar , nce -sahte bir ka yaptlarsa da sonradan sratle ge
ri dnp kar saldrya geerek Sel ukl u nc kuvvetlerini yok ettiler. Bu durum,
ovaya inmekte olan btn Sel ukl u ordusunda da byk bir tel ve panik yarat
t; baz Sel ukl u kumandanlar ordu saflarn terkettikleri gibi, sultan G yas ed-
di n K eyh s r ev de alayarak Tokat ve Ankara zerinden Antal ya' ya kat, hatt
stanbul 'a gitme giriiminde bile bulundu. Bylece basz kalan Sel ukl u ordusu,
Mool l ar l a savamakszn dald ve dolaysyla yenilgiye urad (4 Temmuz 1243).
te yandan Sel ukl u ordusuna rastlayamayan Mool l ar , bunun bir sava hilesi ve
taktii olabileceini dnmlerse de ok gemeden durumu anlamada glk
ekmediler. Bylece nc savandan sonra 80 bin kiilik koskoca bir Sel ukl u
ordusu, sultann korkak ve yeteneksizlii, deneyli devlet adamlarna nem ver
memesi ve taktik yanllklar sebepleriyle, Trk tarihinin hi bir dneminde bir
ei daha grlmemi olan perian bir duruma dt. Bu sonu zerine Mool l ar,
Sel ukl u ordughndan saysz ganimetler elegeirdiler. Bu kolay ve ucuz zafer
den sonra B ayc u Noyan , Si vas'a yneldi. Hr ezm' de bulunduu sralarda Mo
ol istilsnn nasl acmaszca srdrldn bizzat gren Si vas kads
Nec med d i n , ehir ilerigelenleriyle birlikte deerli armaanlarla B aycu N o
yan a gidip itaatini bildirdi, bylece ehir ykm ve kymdan kurtuldu, fakat B a y -
c u nun buyruuyla, sultann buradaki hzinesine elkonulduu gibi, ehir gn
yama edildi. Daha sonra Kayseri zerine yryp kuatan Mool ordusu, emr
S a ms a m d d i n K a y ma z ve suba F a h r ed d i n Ayaz rt kumandasnda
kahramanca direnen ehri, H a j u k ol u H s am adl bir Er meni ni n ihaneti
sonunda, igal ile geni apta ykm ve kymlarda bulundu. Mool l ar, Sivastan
Azerbaycan'a dnerlerken istedikleri altnlar alamadklar Er zi ncan' da tahrip
ile byk kymlara urattlar. Bu korkun ve dehet verici Mool istils kar
snda, Trki ye'den zellikle varlkl kimseler, Hal eb'e katlar. Bu arada sultan
G y a s ed d i n K ey h s r ev in annesi ve teki aile bireyleri, Hal eb'e gitmekte
iken Sel ukl u vasal uk ur ova Er meni prensi H e t u m tarafndan yakalanp Mo-
SELUKLU DEVLETLER TARH
473
ol l ar a teslim edildiler; teki Trk kafileleri yine Er meni l er tarafndan saldrya
urayarak tamamen yama edilip soyuldular.
Merkez hkimiyetin k
Kseda felketinden sonra Trki ye Sel ukl u Devl eti , merkez hkimiyetini
kaybetmi, sultan, Antal yaya ekilmi, lke, sanki basz kalm gibiydi. Bundan
faydalanan uk ur ova Er meni l er i ve Trabzon Komnenosl ar , Mool vasalln ka
bul ettiler; zni k 1teki Bi zans devleti ise Sel uk l ul ar l a dostluklarn srdrmekte
idiler. Bu srada Amasyada bulunan vezir M h ez z i b d d i n A l i , ehir ka
ds ile birlikte deerli armaanlarla Azer baycanda Mugan ordughna dnm
bulunan B ayc u N o y a n a gidip, Trki yede 100 binden fazla bir asker kuv
vetin ve daha pek ok salam kalelerin bulunduunu, oysaki bu kuvvetlerin Kse-
dada savamadklarn, bu bakmdan btn Trki yenin istil ve elegeirilmesinin
ok zor olduunu ve uzun yllara gerek bulunduunu ifade ile Bar kabul
etmelerinin isabetli olacan bildirdi. Bunun zerine B aycu Noyani l e Mo-
ol l ar a yllk 360 bin gm para, 10 bin koyun, bin sr ve deve verilmesi art
laryla bir bar imzaland. te yandan sultan G y a s ed d i n K eyh s r ev,
Mool l ar l a bar yapldn haber alnca Antakyadan Konyaya geldi. Bu bar
anlamasn gerekletiren M h ez z i b d d i n A l i nin Konya ya dnp haberi
vermesi zerine ehirde byk sevin gsterileri yapld. Ancak bir Mool kuman
dan olan B ayc u ile imzalanan bu barn Bat -Mool l ar n n ba olan B a -
tu H a n m onaylamas amacyla nip Isfahanl ems ed d i n M u h a mmed in
bakanlnda, i ti l rma azndaki Saray ordughnda oturmakta olan hana bir
eli heyeti gnderilmi ve szkonusu bar anlamas, salam esaslara balanarak
yeniden dzenlenip tasdik edilmitir. Sultan, vezir M h ez z i b d d i n A 1i -
nin lm zerine, vezarete atad Isfahanl ems ed d i n M u h a mmed e bu
baarsndan dolay imdiye dein hi bir vezire verilmemi olan btn lke i
lerinin yrtlmesi grevini vermitir.
B a t u H a n la imzalanan bu bar antlamasyla, Kseda bozgun ve felke
tinden sonra itaattan kan vasal uk ur ova Er meni krallna kar bir asker ha
rekta izni alnm idi. Vezir I sfahanl ems ed d i n kumandasndaki Sel ukl u
ordusu, Namr un Er meni senyr K o n s t a n t i n i n de destek ve yardmlaryla
uk ur ovaya inip Tarsusu kuatt. Bu srada arlaan doa artlar sebebiyle Sel
ukl u kuvvetlerinin hareket yetenei zayflam ve ayrca yiyecek sknts da ba
gstermiti. Ayrca sultan G y a s ed d i n K ey h s r ev in de ld haberinin
gelmesi zerine, ordu geri dnmek zorunda kald. Bununla birlikte Er meni pren
si He t um ile Trki ye Sel ukl u devletine yeniden tbi olmas, sava tazminat
demeleri, yllk vergi vermeleri, Tarsusa karlk Brakena kalesinin teslimi art
laryla bir bar yapldktan sonra Sel ukl u ordusu Konyaya dnd. Sel ukl u or
dusunun Tarsusu kuatmas srasnda Al i yyede bulunan sultan, iki imekte iken,
aa yukar 25 yalarnda olduu halde, birden bire fenalap lm idi (1245/ 46).
474
AL SEVM-ERDOAN MERL
Yeteneksizlii, ahlk bozukluklar, iki, elence ve kadnlara dknl ve
korkakl, S a a d et t i n K p ek in tuzana derek ciddi devlet adamlarn
bertaraf etmesi sebepleriyle Trki ye Sel ukl u Devl eti n basz brakp felketin
uurumuna itmi olan sultan G y a s ed d i n K eyh s r ev den sonra devlet y
netiminde deerli, ibilir ve idealist insanlarn kalmamas sonucunda, lkede ge
nel bir k ve gerileme dnemi balamtr.
II. ZZEDDN KEYKVUS
VE SONRAK OLAYLAR
Tahta k ve ynetimde aarintk
Sultan G yas eddi n K ey h s r ev in lmnden sonra I z z ed d i n K e y -
k vu s , R k n ed d i n K l A r s l a n ve A l ed d i n K eyk u b a d adlarn
da, henz kk yalarda erkek ocuu kald. Sultan, daha salnda,
G r c H at u n dan olan A l ed d i n K ey k u b a d veliaht atamsa da ve
zir I sfahanl ems ed d i n , C el l ed d i n K ar at ay, F a h r ed d i n E b -
b e k i r vs. gibi ilerigelen devlet adamlar, eski Trk tresine uyarak byk ocuk
olan I z z ed d i n K ey k v u s u grkemli bir trenle tahta kardlar. I sfahanl
ems ed d i n vezi rl i k, C el l ed d i n K a r a t a y saltanat niblii, ems ed
di n H as ou z beylerbeyilik ve F a h r ed d i n E b b ek i r d e per vane makam
larna atandlar. Fakat bu srada 1246 ylnda G y k H a n n tahta kmas
dolaysyla Mool i stan'da yaplacak trene sultan I z z ed d i n K ey k vu s da
vet edildi; fakat yeni sultann lke dna kmas durumunda, i ve d huzursuz
luklarn kabilecei ne srlerek yerine, kardei R k n ed d i n K l Ar s l an
Mool i stan9a gnderildi. Bununla birlikte ok gemeden, yukarda adlar geen
Sel ukl u devlet adamlar arasnda amansz bir yetki atmas ba gsterdi; so
nunda vezir Isfahanl ems ed d i n , muhaliflerini bertaraf ile duruma hkim
olmay baard, hatt sultann annesi B er d l i y e H a t u n l a da evlenmek su
retiyle, iktidarn daha da kuvvetlendirdi. Bununla birlikte beylerbeyi Er zi ncan
l I er ef ed d i n M ah mu t , vezirin bu hareketini Sel ukl u hanedanna kar
saygszlk ve hakaret sayarak yandalarnn ok olduu Er zi ncana ekildi ve top
lad kuvvetlerle isyana balad, fakat kendisine kar gnderilen Sel ukl u ordu
su karsnda tutunamayp teslim oldu, ok gemeden de olu ile birlikte
ldrlmek suretiyle ortadan kaldrld. Bu olaydan sonra vezir ems ed d i n ,
sanki bir hkmdarm gibi lkeyi ynetmeye balad. Fakat bir sre sonra, lke
nin u blgelerinde, sultan A l e d d i n i n olu olduu iddiasyla A h met adl
birisi, Trk menl eri etrafna toplayarak isyana balad, fakat zerine gnderilen
Sel ukl u kuvvetleri karsnda yenilgiye urad ve bertaraf edildi. Bu olayn bas
trlmakta olduu sralarda, G y k H a n n tahta kmas trenlerine gitmi
XII.
476
AL SEVM-ERDOAN MERL
bulunan R k n ed d i n K l A r s l a n m han tarafndan, Trki ye Sel ukl u sul
tan, B a h a ed d i n T er c ma n n da vezirlie atanmas zerine, vezir e m -
eddi n M u h a mmed , sultan z z ed d i n K eyk vu s ile birlikte kap
isyana balad ise de ilerigelen erdemli Sel ukl u devlet adamlarndan C el l ed -
di n K ar at ay, buna engel olarak lkenin yeni bir kargaaya dmesine mey
dan vermedi. Fakat bir sre sonra, Mool l a r n vezi r l i l e atad
B a h a ed d i n T er c ma n , Mool l ar n emri zerine, Mart 1249da Ifahanl
ems ed d i n i yakalatp ldrtt.
KARDE YNETM
(1249-1254)
Mool Byk Han G y k tarafndan Sel ukl u sultan yaplan R k n ed
di n K l A r s 1a n m saltanatn kendi zerinde bulunduunu iddia etmesine
ramen, lkede yeni bir karklk ve huzursuzluun ortaya kmasn istemeyen
C el l ed d i n K ar at ay, U kardein, yani I z z ed i n K eyk vu s , R k
n eddi n K l A r s l a n ve A l ed d i n K eyk u b a d m birlikte saltanat tah
tna gemelerini, adlarnn yaa byklklerine gre, hutbe, sikke ve kitabelerde
okunup yazlmasn nerdi ise de kabul grmedi. Bunun zerine, K l A r s
l an ve K eyk vu s un kuvvetleri, K onya'ya bal Ruzbe ovasnda, savaa tutu
tular (Haziran 1249); K ey k v u s un galip gelmesi zerine, C el l ed d i n
K a r a t a y n nerisi olan karde saltanat yrrle kondu, kendisi de sal
tanat nibliinden ayrlp her sultann atabei grevini stlendi. Bylece dev
let ynetimindeki buhran sona ermi oldu. Fakat bununla birlikte Sel ukl u devlet
adamlarnn kiisel ihtiras ve karlarm n planda tutma abalar, otorite ve hu
zurun yeniden bozulmasna neden oluyordu. zellikle Mool han B a t u yu de
erli armaanlarla ziyaret edip, ondan yeni grevler alan birtakm Sel ukl u devlet
adamlar, bakent Konya'ya gelip merkez ynetim tarafndan atanan devlet er
knnn grevlerine sahip kyorlar, bylece devlet, sanki iki bal bir ynetimle
ynetilme durumunda kalyordu. z z ed d i n K eyk vu s , Mool l ar n srarla
ryla Kayser i ' den Mool i stan'a ( B at u veMen g H a n l a r a ) hareket ettii s
ralarda, nl devlet adam C el l ed d i n K a r a t a y ld (Kasm 1254).
K eyk vu s , K l A r s l an. m tek bana saltanata getirilmesini nlemek ama
cyla, K ar at ay m lmn ileri srerek Mool i stan seyahatinden vazgeip K on
ya'ya dnd ve yerine, kardei A l ed d i n K ey k u b a d gnderdi. Bununla
birlikte A l ed d i n K ey k u b a d m Mool i stan'dan sultan olarak dnecei
haberi, dier iki kardeini ( z z ed d i n K eyk vu s ve R k n ed d i n K
l A r s l a n ) ve dolaysyla bunlara bal devlet adamlarn endieye drd;
bunun sonucu olarak Er zur um'a ulaan A l ed d i n K ey k u b a d , lalas hdim
M u s 1i h vastasyla zehirlenerek ldrld (1254); bylece C el l ed d i n K a -
r a t a y n glkle kurmay baard U karde saltanat bozuldu, dolaysy
la saltanatta da iki karde kald; bununla birlikte her ikisi arasmdaki ilikiler
SELUKLU DEVLETLER TARH 477
de olumsuz ynde gelimekte idi. yleki: I z z ed d i n K eyk vu s un, iki, ka
dn ve elenceye dkn olmas, devlet adamlarn tedirgin ediyor ve ona kar
honutsuzluk yaratyordu, ite bu sebeple K l A r s l a n , kyafet deitirmek
suretiyle, yakn adamlaryla birlikte Kayser i ye gelerek Sel ukl u tahtna oturdu.
Bylece Kayseri ve Konya sultanlar arasnda yaplan birok mzakerelerde an
lama salanamaynca, iki taraf kuvvetleri arasnda, Ahmetf i sar yresinde yap
lan savata (1254) K l A r s l a n , yenilgiye urad ve hatt tutsak alndktan
sonra, nce Amasya, daha sonra da Burgul u kalesine gnderilerek hapsedildi. By
lece I I . I z z ed d i n K eyk vu s , tek bana Trki ye Sel ukl u tahtnda kalm
oldu.
Ynelimde Mool basks
Bu devirde, B ayc u Noyan ve teki Mool devlet adamlar ve kumandanla
r iin, anlama ile yllk denen miktarlardan baka, birok kez, altn da gnde
rildi. Bu isteklerini nlemek amacyla, Adl i ye Naz r (Adal et Bak an ) F ah r ed -
d i n A l i , 100 bin gm para ve deerli armaanlarla B at u H a n a gnderile
rek bu tr istekleri nleyen bir ferman almay baard. Fakat bu durum, B a y
cu N o y a n n houna gitmiyordu; ayrca H 1 g u nun I r an ve bat lkelerine
Genel Val i olarak atanmas zerine, B ayc u , Mugan ordughndan ayrlmak zo
runda kald, yaylak ve klak bulma amacyla, ikinci kez, Trki yeye bir sefer d
zenledi. Bu sralarda Trki yede baz Er meni hareketleri ve Trkmen
ayaklanmalar, devletin iinde bulunduu buhran daha da artrmakta idi. Sel
ukl ul ardan klak ve yaylak isteyen B ayc u Noyan , ordusuyla Ak sar aya gel
dii zaman Sel ukl u devlet adamlarndan bir ksm B ayc u nun isteinin yerine
getirilmesini, dier bir ksm ise H 1 g u nun batya atanmas sebebiyle, onun
durumunun zayfladn ileri srerek B ayc u ile savaa giriilmesini nerdi
ler; ok gemeden Sel ukl u ordusu, Ak sar ay yaknlarndaki Sul tan Han yrele
rinde, B ayc u N o y a n la yapt savata, yenilgiye urad (Ekim 1256). Bunun
zerine sultan I z z ed d i n K eyk vu s , ailesi ve yakn adamlaryla birlikte Kon
ya dan ayrlp Al i yyeye kamak zorunda kald. Mool ordusunun Konyay igal
ve tahrip amacyla harekete gemesi zerine, Saray Khyas (Ustaddr ) Ni z a -
med d i n A l i , byk abalar gsterip halktan toplamay baard altnlar, B a y
cu N o y a n a gtrp takdim etti, bylece ehir, kym ve tahribattan kurtulmu
oldu; bununla birlikte B ayc u , ehrin d surlarn yktrmaktan geri kalmad.
K SULTAN YNETM
ok gemeden B ayc u , I z z ed d i n K ey k v u s u yanna artt, fakat
sultann gitmemesi zerine, torunu Y i s u t a y bin atl ile onu izlemeye gnder
diyse de sultan I zni k e gidip Bi zansa snmak zorunda kald. Bunun zerine B ay -
c u nun buyruu ile R k n ed d i n K l A r s l a n , Bur gul udaki hapisten
478 AL SEVM-ERDOAN MERL
karlarak K onyaya getirilip Sel ukl u tahtna oturtuldu (Mart 1257). Bununla
birlikte ilerigelen Sel ukl u devlet adamlar, Aksar ay yrelerinde ordugh kuran
B ayc u N o y a n a giderek onunla bar antlamas imzaladlar. Ancak K
l A r s l a n n tek bana sultanl pek uzun srmedi. yleki: I l hanl hkm
dar H 1 g u nun Badat seferine karken B ayc u N o y a n birlikte
gtrmesini frsat bilen i z z ed d i n K ey k vu s , zni k Bi zans imparatoru
I I . T h eo d o r o s L a s k a r i s ten asker yardm salayarak Mays 1257de Kon
ya ya yryerek Sel ukl u tahtna oturmay baard; K l A r s l a n ise M u i -
n ed d i n S l eyman ile birlikte nce Kayseri , daha sonra da Tokata ekilmek
zorunda kald. Bir sre sonra o, H 1 g u dan bir yarl alarak saltanat yeni
den elde etmeyi baard. te yandan Trki ye'1deki Mool l ar a kar deta ci hat iln
eden i z z ed d i n K ey k vu s , ayn zamanda da H 1 g u ya bir eli heyetiyle
bavurup sultanln srdrmek istemekte idi. Fakat sonunda H 1 g u , lkeyi
Men g K a a n n yarl gereince, Tebri zde huzuruna gelen i z z ed d i n K ey
k vu s ve R k n ed d i n K l A r s l a n arasnda, Sivastan Bi zans snrna
kadar olan memleketlerin K ey k vu s un, Sivastan Er zur uma Mool l ar n s
nrna kadar olan yerlerin de K l A r s l a n n olmak zere, iki ynetim bl
gesi halinde bltrd. Ayrca Sel ukl ul ar, her yl Mool l ar a, 200 bin altn, be
yzer at ve katr vereceklerdi. Bylece, her iki sultan, bu karara uymak duru
munda kaldlar (Temmuz/ Austos 1258). Bundan sonra i z z ed d i n K eyk vu s ,
gayr i Msl i m daylaryla K ubadbad ve Antal yada elence lemine dald veH -
lgunun elilerine yllk vergiyi de vermemeye balamd. te yandan I V . R k
n ed d i n K l A r s l a n ve btn ynetim ilerini yrten P er va n e M i -
n ed d i n S l eyman , Mool l ar l a ibirlii yapp iyi ilikiler kurmak suretiyle
onlar, i z z ed d i n K eyk vu s aleyhine fitneleyip kkrtmakta idiler. K ey k
vus ise Mool l ar l a bozulan ilikileri dzeltmek iin pek ok abalar sarfetti, hatt
1261 ylnda, birok deerli armaanlarla H 1 g u ya gitmek zere yola kty
sa da A l n c a k N o y a n n kalabalk bir orduyla Trki ye snrlarn ap Aksa
raya yneldiini haber alnca lkenin savunmasn kumandanlarna brakarak
derhal geri dnp Antal yaya gitti. Sratle Konya zerine yryen Mool ordu
su, Al tunaba kervansaray yrelerinde, Sel ukl u ordusunu ar bir yenilgiye u
ratt. Bu srada z z ed d i n K eyk vu s , Mool l ar 1260 ylnda, Ayn cl udda
kesin bir yenilgi ve bozguna uratan ve daha sonra M s r Trk Meml k l hkm
dar olmu bulunan B a y b a r s n yardmn salama yolunda abalar sarfetti,
fakat olumlu bir sonu alamad; bir sre sonra da, artan Mool basks karsnda
1262 ylnda, aile bireyleri ve yakn emirleriyle birlikte Antalyadan bir gemiye
binerek stanbul a eski dostu imparator M i k h a i l P a l eol ogos un yanma gi
dip Bi zansa snd. Bununla birlikte K eyk vu s , Al tmor du hkmdar B e -
r e k e H an ile Meml k l sultan B a y b a r s n Mool l ar a kar bir ittifak
giriimlerinden faydalanmaya alt. Fakat bu sralarda, gelien siyas durum do
laysyla imparator M i k h a i l , z z ed d i n K ey k v u s u hapse attrd gi
bi, beraberindekilere de insanlk d davranlarda bulundu (1262). ok gemeden
B er ek e H a n n, onun Sel ukl u sultanna ve kendisine gnderilen Meml k l
SELUKLU DEVLETLER TARH
479
elilerine kar giritii dmanca muameleler karsnda gnderdii 20 bin kii
lik bir ordu, Bal k anl ar daki Bi zans memleketlerini istil ettii gibi, I z z ed -
di n K eyk vu s ve ailesini hapisten kurtarp B er ek e H a n a getirdiler.
Kendisine Sudak ve Sol had kentleri dirlik olarak verilen I I . I z z ed d i n K ey
k vu s , K r m kylarnda 1279/ 80 ylnda, srdrmekte olduu mutlu hayata
gzlerini yumdu. Bylece Trki ye Sel ukl u tahtnda K l A r s l a n tek bana
kalm oldu.
XIII.
IV. RKNEDDN KILI ARSLAN DEVR
Muineddin Sleyman'n dikta ynetimi
P er va n e M u i n ed d i n S l ey ma n n Mool l ar katndaki byk aba
ve baarl etkinlikleri sonunda, Trki ye Sel ukl u tahtna oturtulan R k n ed
di n I V. K l A r s l a n zamannda, btn iktidar, onbe yl sreyle
(1262-1277), yine Mool l ar a dayanarak, ok zeki, dirayetli ve ibilir bir devlet adam
olan deerli vezir M h ez z i b d d i n A l i nin olu olan M u i n ed d i n S
l eyman n eline geti; yleki o, btn Trki ye Sel ukl u lkesinde tek yetkili
kii haline geldi; bu bakmdan I V . K l A r s l a n ve I I I . G y a s ed d i n de
virlerine Per vane Devr i ' demek daha doru olacaktr. Artk btn yetkileri te
kelinde toplayan M u i n ed d i n P er va n e, devletin yksek makamlarna kendi
yandalarn atamak suretiyle tam bir hkimiyet kurdu. Trki ye Sel ukl ul ar n n
Mool basks ve i atmalar sebebiyle zayf bir duruma dmesinden faydala
nan Trabzon Komnenosl ar , Kar adeni z'i n ok nemli bir ticaret liman durumunda
olan Si nop'u 1259 ylnda elegeirdiler. Uluslararas Sel ukl u ticareti bakmn
dan byk nem tayan Si nop'un yeniden Sel ukl u snrlarna alnmas konusunda,
sultan K l A r s l a n ve M u i n ed d i n P er van e, A b a k a Han dan gerek
li izni aldlar. Bunun zerine harekete geen Sel ukl u ordusu, kenti uzun sren
bir kuatmadan sonra 1266 ylnda, kurtarmay baard. Bu zaferden sonra kud
reti daha da artan M u i n ed d i n S l eyman P er va n e, Si nop' un kendisine
verilmesini sultan K l A r s l a n dan istedi. Ona kar duracak bir durumda
olmayan sultan, P er va n e nin bu isteini yerine getirerek ehri ona verdi. By
lece ilerde, sultann bu iznine dayanlarak Si nop'ta Per vaneoul l ar Beyl i i ku
rulacaktr. Fakat bir sre sonra yaplan youn dedikodular sonunda,
K l A r s l a n ile M u i n ed d i n i n aras iyice ald. Bunun sonucunda, dev
let ynetimindeki hkimiyet ve yetkilerini sultanla paylamak istemeyen ve onu
deta bir rakip olarak grmeye balayan P er va n e, sultan, trl entrikalar e
virerek Mool l ar n da desteini ve hatt I l hanl hkmdar A b a k a H a n n iz
nini almak suretiyle, Aksaray'da, 1266 ylnda, bir len srasnda, yemeine zehir
koydurttu ve ok gemeden de yaynn kiriiyle bodurarak ldrtt. Bylece M u
i n ed d i n S l eyman , ihtirasl emelleri iin, gen yataki (28-30 yalarnda)
sultan I V . R k n ed d i n K l A r s 1a n ldrtmekten ekinmedi.
XIV.
III. GIYASEDDN KEYHSREV DEVR
Sultan K l A r s 1a n n ldrlmek suretiyle bertaraf edilmesinden son
ra daha ok kk yataki olu I I I . G y a s ed d i n K eyh s r ev, Sel ukl u
tahtna oturtuldu ve btn ilerigelen devlet erkn, onu sultan olarak tandlar.
Daha nce sultan K l A r s l a n devrinde olduu gibi, M u i n ed d i n S l ey
man P er va n e, devletin yksek ynetim makamlarna kendi yaknlarn ata
d iin, bu devirde de eski yetki ve kudretini korumakta idi. Bununla birlikte
P er va n e S l eyman , kendisine yakn hissetmedii ve dolaysyla rakip gr
d deerli Sel ukl u vezirlerinden Sah i p F ah r ed d i n A l i yi, vaktiyle (1271)
K r m da bulunduu srada, sultan I I . I z z ed d i n K ey k v u s la iliki kurup
ona yardm etmesini -bundan bizzat kendisinin de haberdar olmasna ramen- iha
net sayarak grevinden alp Osmanc k kalesinde hapse attrd. Fakat Sahi p A t a -
nn kk olunun A b a k a katnda giriimde bulunmas zerine, A b a k a , onu
huzuruna getirtip muhakeme etti ve zellikle T ok u N o y a n n yardm sayesin
de hayatn kurtard gibi, vezirlik makamn da elde etmeyi baard (1275). te
yandan Trk Meml k l hkmdar B ay b a r s n elileriyle A b a k a H a n a gi
den M u i n ed d i n S l eyman , kendisini srekli bask altnda tutmakta olan
Hann kardei Ac ay Noyan ve ordu kumandan S amagar N o y a n A b a -
k a ya ikyet edip Trki ye'deki grevlerinden alnmalarn bildirmesi zeri
ne, A b a k a Han , gizli kalmas artyla onun isteini yerine getireceini bildirdi.
Fakat onun bu giriimini rendii anlalan Acay, S l eyma n a daha ar mu
amelelerde bulunmaya balad.
Baybarsla ilikiler
Bununla birlikte Mool l ar a pek gvenemeyen P er va n e, bu kez 1272/ 73 y
lnda, Trki ye halknn Mool l ar a kar deta kendilerini bir kurtarc olarak gr
dkleri B a y b a r s a bir eli heyeti gnderip Sultan G ya s ed d i n K e y
h s r ev ve hkmranlna dokunmamak artyla Mool l ar a kar Trki yeye
bir ordu gndermesini bildirdi. Fakat ok gemeden A b a k a H a n n Ac ay ve
S amagar Noy a n l a r Trki ye'deki grevlerinden almas zerine, dolaysyla
her ikisinin baskdarndan kurtulan M u i n ed d i n S l eyman , Baybar s *-
482 AL SEVM-ERDOAN MERL
m, ordusuyla gelecek yl geleceini bildirmesini olumlu karlad. Ancak B ay -
b a r s , bir yl sonra (ubat 1275) ordusuyla Trki yeye yneldi ise de tela den
M u i n ed d i n P er va n e, derhal ona ulaklar gndererek ibirlii ve ittifak
nerisinin bu yl uygulanmasnn mmkn olmadn, bu sebeple seferini gele
cek yla ertelemesini bildirdi. Bu haber zerine B ay b a r s , Er meni krallna
kar saldrya geip uk ur ovay istil etti. Ayn yl iinde (1275) A b a k a Han ,
kardei Ac ay N o y a n , Trki ye deki grevinden alp yerine, Tok u N o y a n
atad ve Bata M u i n ed d i n P er va n e olmak zere, btn Sel ukl u devlet
adamlarnn T ok u N o y a n n iznini almadka herhangi bir konuda karar
vermemelerini bildirdi; bylece artk Trki ye Sel ukl u Devl eti ni n ve dolaysy
la M u i n ed d i n P er va n e nin devlet ynetimi zerindeki yetkileri sona ermi
olduu gibi, P er v a n e de Mool l ar katndaki gven ve itibarn byk lde
kaybetti. Fakat A b a k a , Mays/ Haziran 1275de, Ac ay Noyan yeniden Trk
i yeye gnderdi ise de T ok u ve M u i n ed d i n P er va n e nin Ur mi yede Ab a-
k a H a n a birlikte gidip ikyette bulunmalar zerine, durumu inceleten
A b a k a , A c a y yeniden Trki ye deki grevinden ald (Temmuz 1275). Bir s
re sonra A b a k a H a n m buyruuyla harekete geen 30 bin kiilik Mool ve Sel
ukl u ordusu, Ti rk Meml k l devletine ait B r e kentini kuattysa da elegeiremedi
(Aralk 1275). Fakat ok gemeden S l eyman P er van e, dier Sel ukl u devlet
erknyla anlap B ay b a r s la yeniden iliki kurdu ve onun, Mool l ar a kar
ordusuyla Trki yeye gelmesini istediyse de B ayb ar s Bu seferi ancak gele
cek yl sonlarnda yaplabileceini bildirdi. te yandan, Sel ukl u hanedan ile
akrabalk kurmak suretiyle Trki yede Mool hkimiyetini daha ok kuvvetlendi
receini dnen A b a k a H an , I V. K l A r s 1a n n kz S e 1 u k H a
tu n ile olu budist A r g u n un evlendirilmesini emretti, bunun gerekletirilmesi
iin S l eyma n P er v a n e, E mi n ed d i n M i k i l , vezir F a h r ed -
di n A l i , S el u k H at u n ile birlikte Tebr i ze giderek gelini saraya teslim et
ti (Mays 1276) ve kendisi de A b a k a H a n n huzuruna kt.
Halrolu ieyan
Bu srada Anadol u Beyl erbeyi H a t r ol u er ef ed d i n Mes u t , Mool
l ara kar Kayseri de P nar ba nda isyana balad ve B a y b a r s a Derhal Trki
yeye gelmesini bildiren haberler gnderdi. Bunun zerine B aybar s , keif ama
cyla, emr B ed r ed d i n B ek t u t kumandasnda alt bin kiilik bir kuvveti E l
bi stana gnderdi. H a t r o l u ve yandalar buna sonderecede sevindiler. Fakat
bununla birlikte B ayb ar s , Bu hususta acele edilmemesini, daha nce S l ey
man P er va n e ye sz verdii zere, ancak bu yl sonunda gelebileceini, ayr
ca ordusunun byk bir ksmnn M s r da bulunmas sebebiyle, derhal harekete
geemeyeceini bildirdi, fakat yine de o, S ey f ed d i n B a l a b a n kumanda
snda bir asker birlii Trki yeye gndermekten geri kalmad. te bu sralarda
M u i n ed d i n S l eyman P er va n e, S ah i p F a h r ed d i n A l i , E mi
n ed d i n M i k i l , T a c ed d i n M t ez ve Mool Noyanl ar M en g , T i
SELUKLU DEVLETLER TARH 483
mu r , T ok u veT u d avu n , 3 0 bin kiilik bir Mool ordusuyla Trki ye'ye dn
mlerdi (Eyll 1276). Kayseri -Si vas arasndaki Gedfete Mool ve Sel ukl u kuv
vetleri, ayaklanmay ksa zamanda bastrdlar ve yakalanan H a t r o l u e r e -
f ed d i n Mes u t , muhakeme edildikten sonra baz emrler ve birok Trkmen
beyleriyle birlikte idam edildi. H a t r o l u , muhakemesi srasnda, Bu ayak
lanmann S l eyman P er va n e nin kkrtmas yznden baladn ve onun,
Meml k l hkmdar B ay b a r s ile mektuplatn aklamsa da yine de lm
den kurtulamamtr (Ekim 1276). Bu olaydan sonra Mool l ar, gvensizlikleri se
bebiyle Sel ukl u devlet erknn gzaltnda tutmaya baladlar.
Baybarsn Anadolu seferi
Trk Meml k l hkmdar M el i k z z a h i r R k n ed d i n B ayb ar s ,
bata S l eyman P er va n e olmak zere, birok Sel ukl u emr ve beylerinin
daveti, lkesine kaan devlet adamlarnn teviki, zellikle Trki ye halknn put
perest Mool l ar a kar kendisini bir kurtarc olarak grmeleri sebebiyle, 30 bin
kiiden oluan ordusuyla Nisan 1277de harekete geerek El bi stan'a geldi. Bunun
zerine T ok u veT u davu n Noya n l a r n ve S l eyman P er van e nin ku
mandalarndaki Mool , Sel ukl u, Gr c ve Er meni kuvvetlerinden oluan ordu
da El bi stan ynne hareket etti. Ak ader bend'de Meml k l ve Mool kuvvetleri
arasnda yaplan nc savanda, Mool l ar bozguna uratldlar. ok gemeden
El bi stan ovasnda asl ana kuvvetler arasnda yaplan savata (Nisan 1277) ise Mo
ol l ar ar ve kesin bir yenilgiye uradlar; onlardan ok sayda tutsak alnd
gibi, pek ok Mool askeri de ldrld. Bu savata Sel ukl u kuvvetleri ciddi olarak
savamadktan baka, birok emr ve asker de gnll olarak tutsak olmak sure
tiyle Meml k l l er tarafna gemilerdi. Bu yenilgi zerine S l eyman P er va-
n e, sratle Kayseri 'ye gelip, burada bulunan sultan G yas ed d i n K eyh s r ev
ve bata vezir F a h r ed d i n A l i olmak zere, baz Sel ukl u devlet adamlaryla
birlikte bir Mool intikamndan korkarak Tokat'a ekildiler. Bu byk ve nemli
zaferden sonra B aybar s , Kaysr Vye geldi (Nisan 1277) ve byk sevgi ve tak
dir gsterileriyle karland, deta ehirde bir kurtulu bayram kutland; zel
bir trenle Keykubadi ye sarayndaki Sel ukl u tahtna oturan B ayb ar s , kendi
sini bir eliyle tebrik eden S l eyman P er v a n eyi artp makamna otur
masn bildirdiyse de P er va n e, bunu kabul etmedi ve ondan onbe gnlk bir
mhlet istedi, bu arada da Mool intikamndan korkusu sebebiyle A b ak a H a n la
iliki kurarak ona olan sadakat ve balln bildirmekten geri durmad. Kayse
r i 'de bir hafta kalan B aybar s , ordusunun yiyecek sknts sebebiyle M s r 'a
dnmek zorunda kald. Bylece S l eyman P er va n e nin iki ynl siyaseti,
tereddd ve kararsz tutum ve davranlar sebebiyle, B ayb ar s m Trki ye'yi
putperest Mool tahakkmnden kurtarma yolundaki bu nemli tarih giriimi,
sonusuz kald. Sultan G y a s ed d i n K ey h s r ev ve dier Sel ukl u devlet
adamlaryla Tokat'a ekilmi bulunan S l eyman P er va n e, El bi stan'daki
Mool -Sel uk l u ordusunun bozgun ve yenilgisini A b a k a H a n a bildirdi. Esa
484 AL SEVM-ERDOAN MERL
sen bu yenilgiyi daha nce haber alm olan A b a k a , hazrlatt 30 bin kiilik
bir orduyla Trki ye'ye geldi (Haziran 1277); bu arada P er va n e, sultan K e y
h s r ev ve vezir F a h r ed d i n A l i de derhal ona katldlar. Doruca savan
yapld El bi stan'a gelen A b a k a , aralarnda T ok u veT u d avu n Noyan l a-
r n cesedlerinin de bulunduu Mool llerini grnce sonderecede zld, bu
arada hi bir Sel ukl u emr ve askerinin cesedine rastlamaynca daha da ok ga
zaba geldi ve P er va n e nn Mool l ar a ihanet ettii kansna vard. Kzgn A b a -
ka , ' btn Trki ye Sel ukl u kentlerinin yama ve tahrip edilmesini, halknn,
zellikle Trkmenl eri n ldrlmesini emretti; dolaysyla geldii Kayseri de Mool
askerleri tarafndan yama edildi ve aralarnda bilim ve din adamlarnn da bu
lunduu pek ok kimse ldrld. Bu arada A b a k a nn veziri e m s e d -
di n C veyn , H a n ehirlerin tahrip ve halknn ldrlmesi emrinden
vazgeiremedi, ancak Sivasn bir ksmn satn alp tahripten kurtarabildi.
Muineddin Pervanenin sonu
A b a k a , Trki ye' nin ynetimini kardei K o n k u r t a y N o y a n a brakp
zellikle K ar amanl l ar yola getirmesini emrettikten sonra beraberinde S l ey
man P er va n e ve vezir F a h r ed d i n A l i olduu halde, yolu zerinde bulu
nan kent ve ileleri yamalaya yamalaya Azer baycan'a dnd. A b a k a ,
I l hanl l ar n yazlk merkezi olan Van Gl 'nn kuzeyindeki Al ada'a geldi, bura
daki Mool Noyan ve kumandanlaryla P er va n e nin durumu hakknda mza
kerelerde bulundu ve sonunda, onun ihaneti tespit edildi ve F ah r ed d i n A l i nin
onu kurtarma giriimlerine ramen beraberindekilerle birlikte idam edildi (Austos
1277). M u i n ed d i n S l eyman , bylece Trki ye Sel ukl u Devl eti tarihinde,
Mool tahakkm ve basksna ramen onbe yl sreyle, siyas zeka ve mahareti
sayesinde, ynetimi tekelinde tutmu, lkede huzur ve sknu salamada esiz bir
baar gstermitir. Onun lmnden sonra Trki ye Sel ukl u Devl eti deta sahipsiz
kald, ynetime elkoyan Mool l ar n sebep olduklar buhranlar ve huzursuzluk
lar srp gitti. Bununla birlikte Mool l ar n gvenini kazanan vezir F a h r ed
di n A l i , samimi olarak Sel ukl u devletini ayakta tutmaya alyordu.
Karamanoullarmn isyan
U Tr k menl er i ni n ve son olarak H a t r ol u er ef ed d i n in bertaraf
edilmesinden sonra Mool bask ve zulmne kar direnme ve mcadeleyi K ar a-
manoul l ar stlendiler. Daha nce H a t r o 1u ile de bir ittifak yapm olan
K a r a ma n ol u K er i m i i ddi n M eh met B ey, Meml k l hkmdar
B a y b a r s tan grd destekle isyana balad ve ynetimi altnda tuttuu E r
menek, Mut, Si l i fke, Anamur vs. yerlerdeki Mool l ar tamamen imha etti. Bunun
zerine, Mool ve Sel ukl u kuvvetleriyle kendisine kar sevkedilen Er menek Sel
ukl u valisi B ed r ed d i n b r a h i mi Gksu derbendinde yenilgiye urattk
tan baka, Sel ukl u Sahi l l er emri H oc a Y u n u s u yenip pek ok ganimet
elegeirdi. Bu iki baar zerine durumu daha da kuvvetlenen M eh met Bey,
SELUKLU DEVLETLER TARH
485
E r ef ve Menteeoul l ar ile bir ittifak yaparak hkimiyet alanlarn geniletti. Bir
sre sonra Aksaray'a yryp baarl olamayan M eh met Bey, bu kez, mca
delesini mer bir hale sokmak iin sultan I z z ed d i n K eyk vu s un olu ol
duunu iddia ettii G y a s ed d i n (veya A l ed d i n ) S i y a v yanna
getirterek trenle Sel ukl u Sul tan iln etti. Bylece beraberinde S i y av ol
duu halde, Mentee ve Er efoul l ar kuvvetleri ve kalabalk bir Trkmen ordu
suyla birlikte harekete geen M eh met B ey, Sel ukl u bakenti Konya zerine
yryerek ehrin, beraberindeki Sel ukl u sultan S i y a v e teslimini iste
diyse de kabul edilmedi. Bunun zerine Meh m et B ey, saldrya geip 14 Ma
ys 1277de ehri elegeirdikten sonra, genellikle kaynaklarda Kk drme
ve lnetleme amacyla Ci mr i sfatyla kaydedilen S i y av Sul tan, Al d-
dnya ved-di n, Ebul -feth lkaplaryla ve ok grkemli bir trenle K onyada Sel
ukl u tahtna oturttu, kendisi de onun veziri oldu. Bu trenden hemen sonra
ehirdeki Sel ukl u ilerigelen devlet adamlar, onu sultan olarak tanmak zorun
da kaldlar, ayrca S i y a v adna hutbe okutulup para da basld. Bu trenden
sonra vezir M eh met B ey, dzenledii bir Di van toplantsnda, Bugnden
sonra Di va n da, Sarayda btn devlet daire ve toplantlarmda, meydanlarda,
Tr k eden baka bir dil kullanlmayacaktr eklinde ok nemli bir karar al
drtt (Mays 1277). Bu arada o, S i yav un merluunu daha da kuvvetlen
dirmek iin onu, amcas I V . K l A r s l a n m kzyla evlendirme giriiminde
de bulundu. Daha sonra M eh met B eyveS i ya v , Ger mi yanl Tr k menl e-
riyl e, kendilerine kar harekete geen vezir F ah r ed d i n A l i nin oullar N u s -
r et d d i n H a an ve T a c d d i n H s eyi n ile Kozaa yrelerindeki
Al tunta kynde yaptklar savata, onlar ar bir yenilgiye urattlar, her iki
karde de arpmalar srasnda hayatlarn kaybettiler (26 Mays 1277). Bu baa
r zerine S i yav ve M eh met B ey, Afyonkar ahi sar baarsz bir kuat
madan sonra Konya'ya dndler (Haziran 1277). Kazandklar bu zaferden sonra
S i yav ve M eh met B ey, hkimiyet alanlarn, Ank ar a'dan itibaren Bat -
Anadol u'da Adal ar Deni zi kylarna kadar uzattlar. Fakat ok gemeden Mool
ehzadesi K on gu r t ay, K h er ge Noyan , I l hanl veziri ems eddi n G
ve y n , sultan G ya s ed d i n K ey h s r ev ve vezir F a h r ed d i n A l i nin
ynettikleri byk Mool ve Sel ukl u ordusu, Kar aman zerine yryerek bura
daki Trkmenl er i bozguna urattktan sonra K onya'ya yneldiler. Bunun zerine
S i yav ve M eh met Bey, gizlice ehirden katlar. Daha sonra Si ya v -
ten ayrlan M eh met Bey, Sel ukl u kuvvetleri tarafndan Mut ovasnda, adam
laryla birlikte yakalanarak ba kesilmek suretiyle ldrld; onun Konya'ya
getirilen ba halka gsterildi. Daha sonra harektn srdren Sel ukl u ve Mo
ol ordusu, P nar ba yresinde, Sakarya rma taraflarna doru hareket halin
de yakaladklar S i y a v le savaa giriip yenilgiye urattlar. Bana kara bir
kilim rtlen A l ed d i n S i yav , sultann katnda ba kesilip derisi yz
lerek iine saman doldurulduktan sonra ehir ehir dolatrlp halka gsterildi
(Haziran 1278).
486 AL SEVM-ERDOAN MERL
Mool tahakkmnn artmas
I l hanl hkmdar A b a k a H an , Al ada yaylasnda bulunduu srada, S
l eyman P er van e nin ldrlmesinden aa yukar bir ay sonra kardei K on -
gu r t a y ve imparatorluk vezi ri ems ed d i n C vey n yi T r k i
yeye gnderdi; kardeini, Trki ye'de bozulan dirlik ve dzeni yeniden kurup ko
rumak ve C v e y n yi de Sel ukl u mliyesini Mool mal sistemine gre dzen
lemekle grevlendirdi. Bununla birlikte Trki ye'de istenilen huzur v^e skun
salanamad gibi, Sel ukl u lkesinin btn gelirlerine Mool l ar tarafndan el-
konuldu. te bu sralarda, K r m'da yaayan I I . z z ed d i n K ey k v s un
(lm 1278) veliaht yapt olu G y a s ed d i n Mes u t , Krmdan ailesi ve
yaknlaryla birlikte Kayser i 'ye geldi (1280). Beraberinde Kastamonu beyi o b a -
n ol u M u z a f f i r d d i n olduu halde, nce Mool valisi S a ma ga r ziya
ret ettikten sonra A b a k a H a n n huzuruna kan Mes u t , ondan izzet ve ikram
grd, kendisine Erzurum, Erzi ncan, Si vas, Di yar bak r ve Har put 'un ynetimi
verildi. Fakat A b a k a H a n n lm (1282) zerine yerine Msl man A h
met T ek u d ar , I l hanl hkmdar olunca, Trki ye Sel ukl u lkesini, sultan
G y a s ed d i n K ey h s r ev ve G y a s ed d i n Mes u t arasnda bltrd.
Bundan pek memnun olmayan G y a s ed d i n K eyh s r ev , K on gu r t ayve
vezir F a h r ed d i n A l i ile birlikte durumu grmek zere, A h met T ek u
dar a gitmek iin yola ktysa d I l hanl devletinde saltanat mcadelelerinin
balamas sebebiyle, bir sre Er zur um'da bekledi; daha sonra o, mcadelelerden
galip kan A r gu n H a n n katna ktysa da sultanln kurtaramad; zira A r
gu n H a n , bu sralarda Tebri z'de bulunan G y a s ed d i n Mes u t u Trki ye
Sel ukl u sultan yapt gibi, kendisini de A h met T ek u d a r ve K on gu r t a y
ile ibirlii yapt gerekesiyle sultanlktan azletmi idi. Daha sonra Erzi ncan'a
gnderilen K eyh s r ev, ok gemeden A r gu n H a n n grevlendirdii adam
lar tarafndan yaynn kiriiyle bodurulmak suretiyle ldrld (1284).
II. GIYASEDDN MESUT DEVR
(lk Saltanat)
XV.
Sultan G ya s ed d i n Mes u t , K ayser i de tahta ktktan sonra ubat 1284
balarnda Konyaya gelerek burada da trenle Trki ye Sel ukl u tahtna oturdu
ve sultan iln edildi. te yandan A r gu n H an , 1285 ylnda zellikle Trkmen
hareketlerini durdurmak amacyla kardei G e y h a t u yu 20 bin kiilik bir Mo
ol ordusuyla Trki yeye gnderdi. Er zi ncanda yaylak ve klak kuran Geyh a-
t u nun ve Trki yedeki dier btn Mool askerlerinin her trl giderleri Sel ukl u
devlet hzinesinden karlanmakta, bu vesileyle ciddi skntlar ekilmekte idi;
bu sebeple devlet hzinesi boald, yleki vezir F a h r ed d i n A l i , bir ksm gi
derleri Afyonkar ahi sardaki kendi zel hzinesinden karlamak zorunda kald.
Fakat bu sralarda Sel ukl u saltanat iin yeni bir anlamazlk ve dolaysyla a
tma olayna tank oluyoruz. yleki: I I . G y a s ed d i n K ey h s r ev in an
nesi, saltanat, iki torunu ile sultan Mes u t arasnda bltrlmesini istiyordu;
bunu gerekletirmek iin de beylerbeyilik nerdii Kar amanol u G n e r i ve
saltanat niblii verdii E r ef o l u H a l i l B ey lerle ibirlii yapt. htiyar
vezir S ah i p At a F a h r ed d i n A l i nin byk abalarna ramen anlama ol
mad. Karamanl ve Erefoul l an kuvvetlerinin destek ve yardmlaryla K e y h s -
r ev in iki olu, Mays 1285de, Konyaya getirilip Sel ukl u tahtna oturtuldular,
sultan Mes u t ise Kayseri ye kamak zorunda kald. Fakat ok gemeden F a h
r ed d i n A l i ye bal H as B a l a b a n , kuvvetleriyle Konyaya gelerek duru
ma hkim oldu, yakalanan K ey h s r ev in annesi ve iki torunu, A r gu n
H a n n emriyle yaplan muhakeme sonucunda, bu iki ocuun K ey h s r ev -
in ocuklar olmad tespit edildikten sonra balar kesilip Trkmenl er e yollan
d, valide sultan ise Si vri hi sara gnderildi. Bu olaylardan sonra G e y h a t u , hl
karklk iinde bulunan Konyaya geldikten bir sre sonra (Nisan 1286 balar)
sultan Mes u t da bakente gelmi idi. zellikle G e y h a t u nun ehre gelmesi
sonucunda, Kar amanl l ar n hareketlerini imdilik durdurmalarna ramen Ger -
mi yanl Trkmenl er, Beyehi r ve yrelerini yama aknlarna uratmakta idiler,
hatt kendilerini izleyen Mool ve Sel ukl u kuvvetlerine bir basknla ar kayp
lar verdirdiler, fakat sonunda yenilerek ekilmek zorunda kaldlar. Btn bu is-
488 AL SEVM-ERDOAN MERL
yan ve atmalar sonucunda artk mcadeleyi srdrmek istemeyen Kar amanl ,
Ger mi yanl ve Erefoul l ar beyleri, Konyaya gelip sultan Mes u t un katna
karak itaatlarn bildirdiler (1288 balar).
I I . G y a s ed d i n Mes u t devrinin nemli olaylarndan birisi de Sel uk
l ul ar tarihinde en uzun (40 yldan fazla) bir sre Trki ye Sel ukl u devletinin hiz
metinde, em r i Dd, sal tanat ni bl i i ve vezi r l i k grevlerinde bulunmu olan
S ah i p At a F a h r ed d i n A l i nin lm idi (22 Kasm 1288). Bu byk in
san, Trki ye Sel ukl u Devl eti ni n Mool hkimiyeti altnda ezilmekte olduu bir
dnemde, ustaca ynetimi sayesinde devleti korumay baarm esiz bir devlet
adam olarak tarihe gemitir. O, btn servetini devlet hizmetine ve lkede ha
yr kurumlan yaptrmaya sarfetmesi sebebiyle Hay r Babas (Ebul -hayr ) nvan
ile anlmtr.
Moollarn devlele el koymas
Mool l ar , S ah i p A t F a h r ed d i n A l i den boalan vezirlik makamna
maliyeci Kazvi nl i F a h r ed d i n i yolladlar. M u c i r d d i n E m r a h ise yi
ne saltanat niblii grevini srdryordu. Hi bir devirde grlmeyen olduka
kalabalk I r anl bir memur topluluuyla Trki yeye gelip greve balayan Kazvi n
l i F ah r e d di n , Mool l ar a szve,rdii mal hususlar yerine getirebilmek ama
cyla halka, zulme varan sonderecede ar vergiler koymaya balad; bylece
Mool l ar, Trki ye Sel ukl u Devl eti ne siyasal, asker ve mal bakmlardan fiilen
elkoymu oldular, dolaysyla sultan ve maiyyeti erknndan baka hi bir Sel uk
l u yksek devlet memuru, artk grev banda deildi. Kayseri den Adal ar Deni zi
kyarna kadar olan bat blgelerinin ynetimini zerine alan Kazvi nl i F a h r ed
di n in koyduu denmesi ok ar vergiler sebebiyle halk, yurtlarn brakp g
e balad. M u c i r d d i n E m r a h ise, ynetimini zerine ald Or ta-Ana-
dol unun dou blgelerinde (Si vas, Si nop ve Samsuna kadar) halka daha adilne
bir vergi koymu idi. Bununla birlikte yaplan srekli ikyetler zerine, her iki
si de grevlerinden alnd, hatt Tebri ze gtrlen Kazvi nl i F a h r ed d i n , ehir
meydannda boynu vurulmak suretiyle halka yapm olduu ar zulmn cezasn
demi oldu (Eyll 1291). Muhakeme edilen E m r a h ise susuz bulunup ser
best brakld.
Trkmen direnileri
Kar amanl l ar n bertaraf edilmesinden sonra Trkmen hareketleri Ger mi yan-
l l ar tarafndan srdrlmeye baland. Bunun zerine harekete geen Sel ukl u
kuvvetleri, Ger mi yanl l ar yola getirdii gibi, bizzat sultan Mes u t un banda
bulunduu baka bir Sel ukl u kuvveti de Erefoul l ar isyann bastrd. ok ge
meden Mool l ar, ems ed d i n A h met L k yi Trki ye Sel ukl u vezirli
ine atadlar. Onunla birlikte Trki yeye gelen K l avuzoul l ar , Mool subaylaryla
birlikte yama ve halkn mallarna elkoymaya baladlar. Fakat Trki yedeki Mo
ol ordu komutanlna atanan S amagar Noyan , onlarn bu hareketlerine en
SELUKLU DEVLETLER TARH 489
gel oldu ve bylece halkn sevgisini kazand. te yandan sultan Mes u t , Kazvi nl i
F a h r ed d i n den boalan maliye ilerini yrtmeye, doru ve yetenekli bir kim
se olan Y a vl a k A r s l a n o l u N s r e d d i n i atad. Bu zat, adil ve olumlu
icraatyla ksa zamanda, halkn aclarn dindirdii gibi, Mool Genel Val i si G e y -
h a t u nun da gven ve takdirini kazand. Fakat A r gu n H an n lm zeri
ne I l hanl hkmdar olmas dolaysyla G e y h a t u Trki yeden ayrld (Temmuz
1291). Bylece, esasen bozuk devlet ynetiminde bir boluk meydana geldi. Bun
dan istifade eden Karamanl l ar, sultan Mes u t un Kayseri de bulunmasndan fay
dalanarak H a l i l B a h a d r n komutasnda Konya ya yryp kuattlar.
Mevcut kuvvetlerin Kar amanl l ar l a mcadele edememesi zerine sultan M e
sut , Geyh at u ya bavurup yardm istedi. Derhal Mool kuvvetleriyle Trki
yeye gelen Geyh at u , bir ksm kuvvetlerini Akehi r ynne Mentee i l i ne
evketti, kendisi de bizzat Kar amanl l ar a kar harekete geti. Sonunda Kar a
manl ehirleri ve Mentee i l i , ar bir ekilde tahrip ve yama edildi, tutsak al
nan yedi bin Trkmen Konyaya gnderildi. Bylece bu Trkmen direnileri ok
ar bir ekilde bastrlm ve dolaysyla pek ok Trk kan da aktlmtr. Bun
dan baka Geyh at u , Sel uk l u-Mool ynetimine kar, Kastamonu hkimi o-
banoul l ar ndan M u z a f f i r d d i n Y a vl a k A r s l a n ile birlikte harekete
geen I I . I z z ed d i n K eyk vu s un olu R k n ed d i n K l A r s l a n n
zerine, sultan Mes u t ve M u c i r ed d i n E m r ah i l e birlikte G k t a y ve
G i r ay Noy a n l a r n kumandalarnda bir ordu gnderip kuzey Tr k menl er i -
ni de bertaraf ettikten sonra elegeirilen pek ok ganimetlerle rana dnd (1292).
Bundan faydalanan Kar amanl ve Erefoul l ar beyleri, yeniden harekete gee
rek K r k pmar ve Gvel e kalelerine kadar olan yreleri yama aknlarna uratt
lar ve yeniden Konya zerine yrdler.
Mool ehzadeleri arasnda atmalar
Bu sralarda, kalabalk Hal eb Tr k menl er i de Si vasa kadar ilerleme imkn
bulmular idi. Trki ye Sel ukl u Devl eti nde saltanat mcadeleleri ve Trkmen ha
reketleri devam etmekte iken, ayrca Mool ehzadeleri arasnda da taht atma
lar ve dolaysyla isyanlar bagsterdi; bu sebeple Trki yede siyasal, sosyal ve
ekonomik yaam, daha fazla kntye uruyor ve halkn ztrab da o derecede
artyordu. I l hanl hkmdar Geyh at u nun elence ve sefahata dkn ve bu
uurda pek ok para sarfetmesi sebebiyle devlet hzinesi boald, bunu karla
mak amacyla da kat para bastrld ve dolaysyla lkede huzursuzluk artt. ok
gemeden bunu frsat bilen H I g u nun torunu B a y d u , isyan ile harekete ge
erek Geyh at u yu tahttan indirip ldrtt (1295) ve I l hanl hkmdar oldu.
Fakat onun da yeteneksiz oluu, kt ynetimi ve zellikle I sl m aleyhdar bir
siyaset izlemesi sebebiyle hkmdarl, daha bir yl gemeden sona erdi; A r
gu n H a n n olu Mah mu t Gaz an Han I l hanl tahtna geti. Gaz an
H an , entrikac hareketlerinden ekindii T u ga ar Noy a n Trki ye deki Mo
ol kuvvetleri komutanlna atadysa da ok gemeden onu ldrtt (1295). Da
490 AL SEVM-ERDOAN MERL
ha sonra onun yerine atad T ayc i N o y a n n olu B a 11u da bir sre sonra
Gazan H a n a kar isyana balad, hatt Gazan H a n ziyarete gitmekte olan
Sel ukl u sultan I I . M es u t u engelleyip bir sre yannda alkoydu. Nihayet B a 1-
t u , Suri ye'ye gemek zere gittii uk ur ova Er meni tekfuru tarafndan yakala
np Tebr i z'e Gaz an H a n a gnderildi ve ehir meydannda idam edildi (Ekim
1297). idamdan nce Gaz an Han m katma kan sultan Mes u t un gecikme
sebebi kabul edilmeyerek Sel ukl u tahtndan indirilip Hemedan'a srld (1296).
Sultann Gaz an H a n a gitmesinden sonra I I I . A l ed d i n K ey k u b a d -
n tahta kmasna kadar geen iki yl iinde, Sel ukl u taht bo kald. Bununla
beraber Gaz an H an , C ema l ed d i n M eh me t i vezi r l i e M u i n d -
di n M eh me t i per vanel i e, Ti fl i sl i K ema l ed d i n i sal tanat ni bl i i ne ve
er ef ed d i n O s ma n da ml i yeye atad, Mool kuvvetlerinin bana da S -
l emi , B ayan c ar , B o k u r v eK r t i mu r getirildi. Ayrca Trki ye drt
mali blgeye ayrld. Buralara atanan memurlar, halktan acmaszca vergi topla
dktan baka, onlarn mal ve mlklerine elkoydular, hatt daha sonraki yllara
ait vergileri bile almaya baladlar. Bu tahamml edilmez vergi ykn ekeme
yen blge halklar, ya ldrldler, veya yurtlarn terketmek zorunda brakld
lar ve bu acmasz uygulama sebebiyle de Gaz an H a n a devaml ikyette bu
lundular.
XVI .
III. ALEDDN KEYKUBAD DEVR
lk saltanat 13 yl sren sultan I I . G y a s ed d i n Mes u t un G a
zan Han tarafndan azledilmesinden sonra bo kalan Sel ukl u tahtna yeeni
(amcaolu) I I I . A l ed d i n K ey k u b a d getirildi (1298), vezirlie Tebri zl i
ems ed d i n A h met L k , Mool ordu komutanlna da B ayan -
car Noyan atandlar. Bylece sultan A l ed d i n , bakent Konyaya geldii za
man daha nce vezirlik ve dier ynetim blgelerine atanm olanlarn grevleri
sona erdi; bylece drt mali blge ynetimi de sona ermi oldu. Ote yandan B a -
y a n c a r n Mool kuvvetleri komutanlna atanmasna kzan S 1e m i , G a
zan H a n n Meml k l er e kar dzenledii sefere katlmadktan baka, ona isyan
ile harekete geti (1299). O, baz Mool emirlerinin desteini kazanarak u Trk-
menl eri , Karamanoul l ar ve M s r Meml k l sultan M el i k n n a s r L i n
ile de ilikiler kurup onlardan asker yardm salad. Bylece 50 bin kiilik bir
orduyla harekete geerek B a y a n c a r v eB o k u r c u Noyan lar yenilgiye u
ratp, her ikisini de ldrtmek suretiyle, ortadan kaldrd ve Si vas' kuatmaya
balad. Bylece onun Trki yede bamsz bir devlet kurma emelleri gerekle
mekte idi. Fakat ok gemeden Gazan H an n,K u t l u ah , oban , M u -
l ay (veya B u l a y) , S u t a y ve B a k r a kumandasnda kendisine kar
gnderdii 35 bin kiilik Mool ordusu, Er zi ncan Ak ehi r i taraflarnda, askerle
ri Mool ordusuna katlan S l emi i bozguna uratt (Nisan 1299); bunun ze
rine o, 500 atl ile Suri yeye kap Meml k l er e snd, Karamanoul l ar kuvvetleri
ise memleketlerine geri dndler. Bununla birlikte S 1e m i , Meml k l sulta
nnn yardmyla yeniden Trki yeye gelip Akader bende kadar ilerledi, daha sonra
geldii Ank ar ada yakalanarak Tebri ze gtrlp ehir meydannda ar ikence
lerle ldrlerek cesedi yakld (Austos 1299). Trki ye Sel ukl u sultan A l e d
di n ve veziri ems ed d i n A h met , S l emi e katlmadktan baka
Gaz an H a n n katma karak ona sadakat ve ballklarn arzetmilerdi. Bun
dan sonderecede memnun olan han, sultan H 1 g u nun kzyla evlendirdi, ay
rca ona, hemen btn Trki yeni n hkimiyetini bir varlla verdi. Bylece hukuk
bakmdan yar bamsz bir duruma gelen sultan A l ed d i n , beraberinde g
revlerine yeni atanan veziri Svel i A l ed d i n , Mal i ye Naz r N a s r ed d i n
M u h a mmed ve mrif S eyyi d er ef ed d i n H a mz a olduu halde, Kon
492 AL SEVM-ERDOAN MERL
yaya dnd. Fakat ok gemeden sultan, Mool l ar n yaptklar gibi, zellikle N a
r e d d i n M u h a mmed in etki ve kkrtmalar sonucunda, lkedeki
zenginlerin ve halkn, eitli yntemlerle mal ve paralarna elkoymaya balad.
Bunun zerine durumun, Trki yedeki Mool asker kumandan A b u k a ya bil
dirilmesi sonucunda, S eyyi d H a mz a ve maliyeci N a s r ed d n ikence ile
ldrldler. Bunu haber alan sultan, korku ve endieye kaplp Konyaya ka
makta iken r gp yrelerinde yakalandktan sonra Gaz an H a n a gnderildi;
yaplan yarglamadan sonra idama mahkum edildiyse de H 1 g u nun kz bu
lunan einin efaatyla lmden kurtuldu, ancak sultanlktan azledilerek sfahanda
lnceye dein ikamete mecbur edildi (1301/ 2).
II. GIYASEDDN MESUTUN KNC SALTANATI
DEVLETN YIKILII
Sultan I I I . A l e d d i n K e y k u b a d n Gaz an Han tarafndan tahttan
indirilmesinden sonra, bu sralarda, yine Mool l ar tarafndan azledilip Heme
dan' a ikamete mecbur edilen I I . G y a s ed d i n Mes u t , 1302 ylnda, ikinci
kez, Trki ye Sel ukl u sultanlna atandktan sonra Musul zerinden K onya'ya
gelip tahta oturdu; vezirliine ise Svel i A l ed d i n atand. Tarih bir kiilie
sahip olmayan yeteneksiz sultan Mes u t , esasen devlet ynetiminde hi bir rol
ve hkimiyeti olmakszn sonderecede snk bir hayat yaad. Ancak, o Aksar ay-
Ni de arasndaki Devel hi sar (Dul hi sar )'da kendisine kar isyan eden C a h o -
1u nu A b u k a Noyan ve veziri A l ed d i n ile birlikte kuatma harektna
katld. Fakat I l hanl hkmdar Gaz an H a n n lm (Mays/ Haziran 1304)
zerine, kuatma da kaldrld. Trki ye Sel ukl u Devl et i 'nin son sultan olan
I I . G y a s ed d i n Mes u t un bu ikinci saltanat ok snk geti, hatt l
m bile ilgili yerli kaynaklara yansmad; ancak bir kaynak (Ni del i kad A h
met ) , onun 1308 ylnda ldn belirtmitir. Bununla birlikte kendisinden
sonra I I I . G y a s ed d i n in olu Y . K l A r s l a n n Sel ukl u tahtna k
t ve 1318 ylna dein saltanat srd rivayet edilmitir. Yaplan aratrmalara
gre bu durum, Trki ye Mool Genel Val i l i i ne atanan T i mu r t a N o y a n n
Sel ukl u ehzadelerini ldrtmesiyle de ilgilidir. Bylece Trki ye Sel ukl u Dev
l eti ' nin 1075-1318 yllar arasnda devam eden hkmranlk dnemi de sona er
mi oldu.
494
AL SEV M-ERDOAN MER L
Trkiye Seluklular Soy Kt
Kutalm
Sleymanh (1075-1086) Mansur Alp lig Devlet
I . Kl Arslan (1093- Kulan Arslan (Davud)
I 1107)
I I
ahinah (1110-1116) I . Mesud (1116-1155)
I
I I . Kl Arslan (H55-1192)
1 1--------------------------------- ---------------------------------------------------- 1
I. Gyaseddin Keyhsrev Rkneddin I I . Sleymanah
(1192-1197, 1205-1211) | (1197-1204)
| | I I I . Kl Arslan (1204-1205)
I. Aleddn Keykubad I. zzeddn Keykvus
(1220-1237) (1211-1220)
I I . Gyaseddin zzeddn Kl Rkneddn
Keyhsrev (1237-1245) Arslan
I I . zzeddn Keykvus
(1245-1249, 1249-1254 ortak saltanat,
1254-1257, 1257-1262 ortak saltanat)
Kl Arslan
(1249-1254,
ortak saltanai,
1257-1262
ortak saltanat,
1262-1266)
1
Gyaseddin I I . Mesud
(1284-1296)
Feramrz
I I . Aleddn
Keykubad
(1249-1254,
ortak saltanat)
I I I . Gyaseddin Keyhsrev
(1266-1284)
I I I . Aleddn Keykubad
(1296-1308)
DEVLET TEKLATI,
KLTR YE
MAR FAALYETLER
DEVLET TEKLTI
Tarih boyunca pek ok devlet kurmu bulunan Trkl erde hkimiyet telkki
sinin, eski devletlerinkinden (i n, I r an, I sl m) ayr ve dikkate deer bir nitelik
gsterdii muhakkaktr. Eski Trk telkkisine gre, devlet ve lke, onu yneten
hkmdar soyunun ortak maldr. Buna uygun olarak, Byk Sel ukl ul arda da
daha ilk hkmdarlar zamannda devlet tekilt ok dzenli ve mkemmel bir
ekle konulmutu. Bunda Trk beylerinde kuvvetle yaayan eski hkimiyet telk
kisiyle devlet tekilat geleneklerinin byk rol olduunda phe yoktur. Sel
ukl ul arda da devletin yegane temsilcisi sul tand r. O, hkimiyet ve ynetim
yetkilerinin, lkenin ve zerindeki insan topluluunun tek sahibidir. Sel ukl ul a
r n nl veziri N i z a m l m l k Si yaset-nme adl eserinde bu konuda yle de
mektedir: T an r , her yzydda ve halk arasnda padiahlk vasflar ve vlmee
deer hasletleriyle bezedii birini seer, dnya ilerini ve halknn bar ve skn
iinde yaamalarn ona tevcih eder. Yine N i z a m l m l k e gre hkmdar,
kudretini dorudan doruya T a n r dan alr ve Ta n r adna saltanat srer. Yer
yznde kurulmu olan btn devletlerde bu zellik grlmekte, hkmdarlar
kudretlerini ve ynetme hakkn T a n r dan aldklarn iddia etmektedirler. Ay
rca T a n r , birini hkmdar olarak seerken onun hangi rktan olduuna bak
mamakta, sadece hkmdarlk yeteneklerine sahib olup olmadn gznnde
bulundurmaktadr. Nitekim Trk hkmdarlar da T an r ba, yani kut yo
luyla yeryzndeki insanlar ynetmekle grevli idi. Badata ilk girdii srada,
T u r u l B e y i karlamaya kan halifelik veziri R ei s r r es b n l -
m s 1i m e, sultana T an r sana btn dnyay verdi diye hitap etmiti. Biz
zat sultan A l p A r s l a n a gre, T a n r kendisine tevecch gstererek, onu
A d em o u l l a r arasndan, dnya ilerini dzene koymas iin semiti. Sul
tan S e n c e r de Abbas hal i fesi ne gnderdii 1133 tarihli mektubunda Ulu T a n
r nm ltf ile cihan padiahlna ykseldiini yazmt. Yine
N i z a m l m l k e gre hkmdarn sahip olmas gereken vasflar, adalet ve
bilgidir. Ayrca devletin devamlln, ihsan ve adalet unsurlar temin etmekte
498 AL SEVM-ERDOAN MERL
dir. Trk treleri de bu vasflara uygunluk gsteriyor. Trk devletlerinde hkm
dar ile tebea (yani tbi olanlar) arasnda bir eit st kapal mukavele mevcut
idi. Halkn itaat ve sadakatle ballna karlk, hkmdarn da, idaresi altn
dakileri doyurmas, giydirmesi ve zengin etmesi tre icablarmdan idi. Ayn za
manda devlet iindeki halk huzur ve gvene kavuturmak suretiyle hkmdar
tbilerinin hizmetindedir eklindeki Trk devlet anlayn Sel uk l ul ar da yeri
ne getirmitir. Nitekim bu anlay sl m dnyasnda fiilen ortaya koyan Sel ukl u
sultanlarnn ou el -Sul tan el -di l diye anlmlar, mfik, yumuak huylu ve mer
hametli kimseler olarak tarihe gemilerdir. Sel ukl u sultanlar hkimiyetleri al
tnda bulunan lkeler iindeki mahall idarecilerden itaati kabul edenleri
yerlerinde brakarak kendilerine balamlar ve onlarn i ilerine karmam
lardr. nk ama, halk bask altnda tutmak deil, sadece adal et ve kanunu
yrrlkte tutmaktr.
Hkmdarn belirli esaslar dahilinde yaynlad fermanlar, hatt azndan
kan szler, kanun kuvveti niteliini tar. Gerek her kademeden devlet tekilt
mensuplar, gerekse her snftan halk, bunlara itaatle ykmldrler. Sultan, al
d nlemleri ve verdii kararlar artlar gerektirdii zaman sratle deitirme
sini bilirdi. Devletin mutlak surette ynetimi, birinci derecede hkmdara aitti.
Tre ve yasaya aykr olmamak artyla hkmdar her hususta mutlak hkimdi,
hibir zaman kutsal ve sorumsuz deildi. Hkmdarda bulunan bu hkimiyet ve
idri hususlar, tabiatyla devlet byyp geniledike bizzat kullanlamayaca
iin belirli messeselere sadece vekleten yetkiler veriliyordu. Nitekim hkm
dar, muayyen meselelerde danma (mavere) meclisleri kurar, burada bulunan
lar, kendilerine verilen meseleleri mnakaa ederlerdi; ancak kesin karar vermek
yetkisi veya burada alman kararlar uygulayp uygulamamak, tabiatiyla hkm
dara aitti.
Veliahdlk
Veliahdlk messesesi, Bozk r dnemi nden beri babadan oula, oul kk
ise kardee gemek suretiyle vard. Ancak en eski devirlerden beri Trk devletle
rinde taht, hanedann belirli bir yesine intikl ettiren kesin bir gelenek yerle
memiti. Zaman zaman baz eilimler, szgelii, veliahd tayini, byk veya kk
oullarn tercih edilmesi gibi, mevcut olmutur. Bu durum Sel ukl ul arda da var
ln korumutur. Ancak hanedan mensuplar, aileden intikal eden k utun ken
dilerinde de mevcut ve lkenin hanedann ortak mal olduu dncesiyle zaman
zaman iktidar almak gayretine ve belirlenen veliahde kar mcadeleye giriir
lerdi. Tabii bu mcadeleler, devlet iinde huzursuzluklara yol ayor ve devletin
kne sebep oluyordu. Neticede kuvvet ve kudretiyle tahta hkim olan hane
dan yesinin etrafnda toplanlyordu.
Byk Sel ukl ul arda T u r u l Bey, daha salnda yerine kimin geecei
sorununu zmlemek istemi ve kardei ar B e y in oullarndan, yaa
kk olmasna ramen, E b u l k a s m S l ey ma n kendisine veliahd gster
SELUKLU DEVLETLER TARH
499
miti. Fakat neticede yine ar B ey in oullarndan A l p Ar s l an , Sel ukl u
tahtna gemiti. Sultan A l p A r s l a n da, byk olu olmamasna ramen, M e -
1i k a h trenle veliahd iln ve adna hutbe okunmasn emretti(1066).
A l p A r s l a n , frsat dtke de olu M el i k a h n veliahdlm tekrarlamak
ve iln etmekten geri kalmamt. Sultan M el i k a h , nce T er k en H a t u n -
dan doan A h met adndaki olunu veliahd iln etmiti(1087). Fakat A h met ,
bir yl sonra Mer vde ld. Bundan sonraki olaylar, veliahdlk iin tam bir eki
menin hkm srdn gstermektedir. Vezir N i z a m l m l k , sultann ya
a byk olu B e r k y a r u k u veliahd gstermesine M el i k a h iknaya
alyordu. Ote yandan T er k en H a t u n ise kendi olu M a h m u t u veliahd
tayin ettirebilmek iin byk aba gstermiti. Bu ekime nce vezirin, sonra
da sultan M el i k a h n lmne sebep oldu. Tabiatyla bu rnekleri oaltmak
mmkndr. K i r man Sel uk l ul ar nda da meliklerin tahta geilerinde, babadan
oula olmak zere, belli bir veraset kural vard. Veliahd tayini hususundaki ana
neden baka, K i r man Sel ukl ul ar hkmdar listesine dikkatle bakldnda me-
likliin belli bir veraset kuralna gre babadan oula getii grlyor. Ancak
hkmdarn ocuu bulunmad zaman baka bir hanedan yesi tahta gemekte
idi. Trki ye Sel ukl ul ar nda da veliahdlk messesesi devam etmitir. Netice ola
rak sultan, byk veya kk ayrt etmeksizin oullarndan birini veliahd se
mekteydi. Ancak sultann lmnden sonra, bir veliahd tayini, teki kardeleri
taht zerinde hak iddiasndan alkoymazd.
HKMYET ALMETLER VE NVANLAR
Hkmdar hkmdar yapan unsurlar eitlidirler. Bunlar manev ve madd
unsurlar olmak zere balca iki gurup altnda toplayabiliriz. Manev unsurlar
dan en nemlisi nvan ve lakaplardr.
a) Hkmdarn nvan ve lakaplar
Sel ukl ul ar, balangta eski Gktrk devlet dncesi ve tekiltnn uygu
laycs Ouz Yabgu devletinin izinde idiler. Bu devlet tekiltnda hkmdar Yabgu
nvam tayordu, i nal , Yman ve Bey nvanl hanedan yeleri onun etrafnda dar
sorumlulua katlmakta idiler. Nitekim S el u k un oullar A r s l a n ve Mu -
s a , Yabgu nvann tamlard. Fakat Sel ukl ul ar, Hor asana geip Msl man
Trk devletleriyle temas ettikten sonra bu nvanlarda deiiklikler balad. T u
r u l Bey, balangta em r veya mel i k nvanlarn kulland. Onun 1041/ 1042den
itibaren bastrd sikkelerde em r nvan grlmektedir. Sel ukl ul ar n bam
szlklarn elde etmelerinden sonra ar B ey de mel i k nvanyla anlmt.
Daha sonra halife K a a i m B i e mr i l l a h m 1046/ 1047 ylnda gnderdii bir
eliyle, Hor asan zerindeki hkimiyetinin onaylanmasndan sonra T u
r u l Bey, ayn yl iinde bastrd paralarda es-Sul tanl -muazzam, ahi nah
nvann kulland. Yine zamanmza kadar gelen Sel ukl u paralarn inceledii
500
AL SEVM-ERDOAN MERL
mizde T u r u l dan sonraki btn Sel ukl u sultanlar es-sul tanl -muazzam ve
ya es-sul tanl -zam nvanlarn tadlar. Ayrca T u r u l B ey, paralarnda
sul tan nvann ve buna ilaveten es-sul tanl -muazzam terkibini kullanan ilk I s
l m hkmdardr. Bu durum, muhtemelen, Sel ukl ul ar n sultan deyimini ger
ek bir hkmdar nvan olarak ilk kullananlar olduunu ortaya koyar. Ote yandan
Sel ukl u hanedannn kurduu, Trki ye Sel ukl u Devl eti dndaki, teki devlet
lerde hkmdarlar sul tan nvann kullanmamlardr. Nitekim K i r man Sel uk
l ul ar ve Suri ye Sel ukl u hkmdarlar mel i k nvan tadlar. Trki ye Sel ukl ul ar
hkmdarlar, S l ey ma n a h dan sonra sul tan nvan kullandlar. Abbasi ha
l i fesi , A l ed d i n K ey k u b a d a Byk Sel ukl u hkmdarlar gibi Sul tanl -
zam sfatn vermiti. Atabeylikler ve beyliklerde de atabey ve mel i k nvanlar
bamsz hkmdar ifade etmitir.
b) Lakaplar: Sel ukl u hkmdarlarnn nvanlarndan baka Abbas hal i fe
si tarafndan verilen veya dorudan kendilerinin alarak kullandklar lakaplar
vard. Sultan T u r u l un en nl lakab Rk neddi n idi. Daha sonra A r s
l an B es a s i r ye kar yaplan birinci seferden zaferle dnen T u r u l B e y i
kabul eden halife, onun lakaplarna Mel i k l -mar k vel -Mar i b lakabn ilave et
miti. Sultan A l p A r s l a n m en nl lakab Adududdevl e idi. Abbasi Hal i fesi ,
An ehrini fetl etmesinden sonra A l p A r s l a n a Ebul -Feth lakabn verdi-. M e -
1i k a h m en nl lakaplar ise Cel l ddevl e, Mui zzddi n, Ebul -Feth idi. B er k
y a r u k , Rk nddnya ved-di n, E bul -Muza f f er lakabyla anlyordu.
M u h a mmed T apar , G yasd-dnya ved-di n, sultan S en c er ise Mui zzd-
dnya ved-di n Ebul -Hr i s lakaplarn almlard.
c) Hutbe: Hkmdarln ananevi unsurlarndan biri de hutbedi r. Hutbe, Cu
ma ve bayram namazlarnda hatib tarafndan okunan din ttr. Hkmdarn,
Cuma namazndan nce, hkim olduu lkelerdeki camilerde adn anmak, det
haline gelmi ve bu, hkmdarlk almetlerinden biri olmutu. Hutbe okunan cami,
dorudan doruya merkezden atanan bir valinin ynettii bir lkede ise, nce Ba
dat halifesinin, sonra da hkmdarn ad, btn nvan ve lakaplaryla birlikte
zikredilir, kendileri vlr ve dua edilirdi. Hutbe, bir vasal devlet lkesinde oku
nursa, halife ve tbi olunan hkmdardan sonra vasal hkmdarn ad, nvan
ve lakaplar zikredilirdi. Nitekim Sel uk l ul ar devletleri iin kurulu hazrlklar
yaptklar srada Ni abur da olduu gibi, Beyhak kasabasnda da T u
r u l B ey adma hutbe okunmutu(1038). Daha sonraki Sel ukl u hkmdarlar
zamannda da hutbe okunmaya devam etmitir. Ote yandan bir vasal hkmdarn
tbi olduu hkmdarn adn hutbeden kartmas, isyan etmi saylmas iin ye
terli bir sebepti. K i r man Sel ukl u hkmdar K a v u r t un A l p A r s l a n n
adn hutbeden kartarak K i r manda sadece kendi adna hutbe okutup para bas
trmas, onun isyanna bir iaret saylmt. Ki r man Sel ukl ul ar nda adna hutbe
okunduunu tespit edebildiimiz ikinci melik, B eh r a m a h dr. Yine Trki ye
Sel ukl ul ar nda da bu yntem devam etmitir.
SELUKLU DEVLETLER TARH 501
d) Taht: Hkmdarln madd sembollerinden birisi tahttr. Nitekim hkm
dar olmak olay, ilk kez, tahta oturmakla kendini gstermektedir (cl s). Hkm
darlar, resmi kabuller, vasal hkmdar ve elilerin kabul trenlerinde de tahta
oturuyorlard. T u r u l B ey, kendisini Badat dnda karlamaya gelen hali
felik vezirini tahtnda oturarak kabul etmiti(Aralk 105 7). Yine T u r u l B ey ,
halifenin kzyla olan nikh treninde de tahta oturmutu. Sultanlar sefere kar
ken tahtlarn da beraberlerinde gtryorlard. Tahtlar, altn veya gmten ya
plyor ve kymetli talarla ssleniyordu. Trki ye Sel ukl ul ar Devl eti nde de taht
cls ve eli kabulleri mnasebetiyle szkonusu edilmekte ve sultanlar tahta otur
maktadr.
e) Ta: Hkmdarn madd hkimiyet sembollerinden birisi de tatr. Kay
naklarda Byk Sel ukl u sultanlarnn resm gnlerde balarna giydikleri talar
hakknda fazla bir bilgi bulunmamaktadr. Abbas hal i fesi , siyas hkimiyeti Sel
ukl u sultanna devrettii trende, sultan T u r u l B e y e teki hkimiyet sem
bolleri yannda kymetli talarla ssl bir ta vermi ve bu ta sultann bana
konmutu. N i z a m l m l k taraftarlar Reyde B e r k y a r u k u tahta oturt
tuklar zaman, adgeen ehrin reisi E b M s l i m, kymetli talar ve altnla
ilenmi bir tac onun bana koymutu. Trki ye Sel ukl ul ar nda sultan kutlama
ve kabul trenlerinde tahta oturduu zaman bana ta giymekteydi.
f) Sikke: Hkmdar hkmdar yapan nemli bir unsur da sikke, yani para
basmaktr. Tahta kan hkmdarn ilk ii, zerinde adnn, nvannm ve lakap
larnn bulunduu paralar bastrmaktr. Bu ekilde hkimiyet ve hkmranlk,
baka bir yolla iln ve ifade ediliyordu. te yandan, vasal hkmdarlar da, ay
nen hutbede olduu gibi, sikkelerde de nce halifenin, sonra tbi olduu hkm
darn ad, nvan ve lakaplarn, en sonunda da kendi ad, nvan ve lakaplarn
zikretmek zorundaydlar. Sel ukl ul arda tespit edilen ilk dinar (altn para) sultan
T u r u l B ey e ait olup, 1041-1042 ylnda Ni abur da baslm, daha sonraki
sultanlar da bu hkmdarlk almetini kullanmaya devam etmilerdi. Ayrca is
tisnalar dnda btn Sel ukl u paralarnn n st yznde Ouzl ar n hkimiyet
sembol olan ok ve yay iareti bulunmaktadr. K i r man ve Trki ye Sel ukl u h
kmdarlar da birok paralar bastrmlard.
g) Tevk ve Tura: Hkmdarlk sembollerinden olan bu unsurlarn varl
n btn Sel ukl u devletlerinde grmekteyiz. Tevk, ksaca hkmdarn karar
ve iradesi anlamnda kullanlyordu. Sultan T u r u l B e y in tevki K n k bo
yunun damgasna benzemektedir, yani ok ve yaydan ibarettir. T u r u l B ey
den sonra sultanlarn K n k boyu damgas yerine tevk olarak ksa dua cmlesi
kullanmalar, muhtemelen Sel ukl u hkmdarlarnn sl m ananeye uymak is
temelerinden ileri gelmitir.
Tura, Trke bir kelime olup Ouz hakanlar, Sel ukl u ve Osmanl hkm
darlarnn iaret ve yazl almeti idi. Zamanla tura, hanedann armas ve al
meti olmu, yalnz emir ve fermanlarda deil, btn resm evrak ve binalar zerinde
502
AL SEVM-ERDOAN MERL
yer almtr. Tura, hkmdar adna dzenlenen belgenin st tarafna, besmele
zerine yazlan i si m, el kab ve dua cmlesinden ibarettir. T u r u l B e y in tu
ras ok ve yaydan ibaret K n k damgas idi. Daha sonraki hkmdarlar sl m
ananeye uyarak birer dua cmlesinden ibaret olan tevk i yi kullanmlardr. K i r
man Sel ukl ul ar devleti kurucusu melik K a v u r t un turas da isim ve elkab
zerine konan ok, yay ve yayc k dan olumaktayd. K a vu r t , turasna adm K a
r a A r s l a n B eg bi n ar B eg eklinde iletmekte ve K i r manda yaptr
d binalara da bu turay yazdrmaktayd. Trki ye Sel ukl ul ar nda, da saltanat
turasnn kemeneye, yani yay k avsi ne benzediinden bahsedilmektedir.
h) etr: Hkimiyet sembollerinden biri de etr dir. etr hkmdarlarn sefe
re ktklarnda veya alayla bir yere gittiklerinde balar zerinde tutulan emsi -
yedir. Bunu, at zerinde bulunan hkmdarn ba zerinde, yine atla giden ve
sultann biraz gerisinde bulunan eti rci (veya eti rdr) denilen grevli tard. etr,
atlas, ipekli kuma veya altn srmal kadifeden yaplrd. Sel ukl u hkmdarlar
da hkmdarlk sembol olarak etri balar zerinde tamlardr. Sultan T u
r u l Bey, Ni abur a girdii zaman ba zerinde, krmz renkli ipekli kuma
tan bir etr tamt. K i r man Sel ukl ul ar nda bu hkmdarlk almetine melik
K a vu r t devrinden itibaren rastlyoruz. K a v u r t un etrinin zerinde ok ve
yay resmi bulunuyordu. Trki ye Sel uk l ul ar nda da saltanat almetlerinden bi
ri olan etr kullanlyordu ve rengi siyahd. Buna sebep Sel ukl ul ar n Abbas l er -
in snn almeti olan si yah rengi kabul etmeleri idi. Bir sava srasnda etrin
bulunduu yer ve durumu nemli idi. Asker, hkmdarn durduu yeri gster
mesi bakmndan daima etre dikkat ederdi. Herhangi bir ekilde etrin yere d
mesi, ordunun bozulmasna sebep olabilirdi. Sultan R k n ed d i n S i ey ma n -
a h n Gr cl er l e yapt savata (1202), etirdrm atnn ayann bir delie gi
rip sendelemesi sonucu etrin yere dmesi, emrler ve askerlerin sultana bir ey
oldu sanarak armalarna ve kargaaya sebep olmu ve bu durum, Sel ukl u or
dusunun yenilgisine zemin hazrlamt.
I Nevbet: Asker bando tarafndan be namaz vaktinde sultann saray nn
de ve gndz namaz vaktinde ise daha kk hanedan mensuplarnn kaldk
lar meskenleri nnde alnan zel bir musik paras idi. Eski Trk devletlerinde
de savalar veya byk trenlerden nce, hanlk ota kurulur, tu dikilir ve da
vul vurulmaya balanrd. Zamanla davulu tamamlayan teki musik aletleriyle
nevbet takm meydana geldi. Byk Sel ukl ul ardan ilk kez sultan T u
r u l B ey zamannda gnde be kez nevbet alnmtr. Vasal hkmdarlar, tbi
olduklar hkmdarlarn izniyle nevbet alabilirlerdi. Hkmdarlk almetlerin
den olan nevbete, K i r man Sel ukl u Devl eti nde de raslyoruz. Trki ye Sel ukl ul a
r nda da namaz vakitlerinde gnde be kez nevbet vurulurdu. Nitekim Mool
basks altnda olmalarna ramen IV. K l A r s l a n , I I . z z ed d i n K ey
k vu s ve I I . A l ed d i n K e y k u b a d n ortak saltanatlar devrinde
(1249-1257) gnde be nevbet aldrmlard. Bir nevbet takm yani bando, ks,
davul , zurna, nakkare ve nefi r (borular)den oluurdu.
SELUKLU DEVLETLER TARH
503
J Bayrak (sancak, liva, alem): Hkmdarn madd hkimiyet sembollerin
den biri de bayraktr ve zel bir nemi vardr. Bayrak, yalnz hkmdarn alme
ti olarak kullandmamakta, kabile reisleri, devletin byk memurlar, kumandanlar
ve orduyu oluturan eitli topluluklarn da kendilerine zg ayr ayr bayraklar
vard. Abbas halifesi K a a i m B i emr i l l a h , T u r u l B e y i byk bir t
renle kabul ettii zaman kendisine halifeliin sembol olan siyah renkli bayrak
lar ve Trkl eri n almeti olan krmz renkli bayrakla vermiti. Bir iddiaya gre,
Sel ukl u devleti kurulmadan nce muhtelif kabilelerin balarnda bulunan reis
lerin bayraklarnn siyah olduu belirtilmektedir. Yine Sel ukl u devrinde gr
len krmz bayraklarn daha ok asker birliklerin bayraklar olduu ileri
srlyor. I r ak Sel ukl u Devl eti nin kurucusu M a h mu t , S en c er ile yapt
sava kaybettikten sonra yaplan grmeler srasnda, kendi devletinin almeti
olan krmz rengi brakarak S en c er devletinin almeti olan beyaz ve siyah renk
leri kullanmas kararlatrlmt. Ancak yine de Sel ukl u hkmdar sancann
kesin rengi imdilik bilinmemektedir.
Bir yerin fetih ve zaptnda hkmdar bayrann kale burcuna ekilmesi tes
lim olma iareti idi. Kuatlan ehir halk, kendilerini koruyamayacaklarn anla
dklar zaman orduya bir heyet gndererek sancak isterler ve bu davran, teslim
olduklarn ifade ederdi. Bylece bayrak, bir yere ekildii zaman, orann kimin
hkimiyeti altnda olduu anlalrd. Sultan T u r u l Bey, Tekri t ehri ile an
latktan sonra ehir halk, hkimiyet almeti olarak kaleye ekilmek zere, siyah
bayrak ekmek istemi, sultan da bu istei yerine getirmiti.
Trki ye Sel ukl ul ar nda, da iki tip sancak kullanlyordu. Bunlardan biri, ha
lifenin gnderdii siyah bayrak, kincisi ise hkmdarn kendi sanca idi. Ancak
hkmdar bayrann rengi hakknda kaynaklarda ak bir bilgi grlmemekte
dir. Sultan A l ed d i n K ey k u b a d m Al i yye yi fethi srasnda bayran sar
renkte olduu anlalmaktadr. Yine bu devrede emr M b a r i z d d i n av-
11 komutasndaki Sel ukl u kuvvetleri, Khta kalesini teslim alarak buraya Sel
uklu bayran ekmiti (1226). Bu bayrak siyah renkte idi.
k) Trz: Hkmdarlk ve hkimiyet sembollerinden biri de T r zd r. Trz,
hkmdar veya sekin ahsiyetlerin, sanatkrane srma ilemelerle ve zellikle
kenar yazlarla sslenmi elbisesidir. Bu kenar yazlara hkmdarn ad, lakab
ve zel iaretleri ilenirdi. Trz, ayn zamanda bu tip elbise veya kumalarn ya
plp, dokunduu imalthane manasna da gelmektedir. Emev l er ve Abbas l er dev
rinde olduu gibi, birok sl m devletlerinde bu tip elbiseler yapmaa mahsus
imalthaneler saraya yerletirilmi olup, Dr t-t r z adn tard. Bu imaltha
nelerin banda Sahi bt-t r z nvann tayan yksek rtbeli bir grevli bulu
nurdu. Bu trzlarm taklid edilmesi iddetle yasaklanmt.
1) Hilat: Hkmdarn taltif etmek istedii bir kimseye verdii kymetli elbise
dir. Yani trz, bir kimseye verildii zaman hi l at adn alrd. Ayrca hi l at, sade
ce bir elbiseden ibaret olmayp, bunun dnda grevin zelliine gre klah, kemer,
504 AL SEVM-ERDOAN MERL
kl ba, kl, at, ksler, bayrak ve para gibi birtakm eylerden de oluurdu.
Yine hilte adr, eyer takm, cbbe, sark gibi eyalar da dahil edilirdi. HiPat
ayn zamanda tbi hkmdarlara, devlet ilerigelenlerine, yabanc devlet elileri
ne ve eliler vastasyla hkmdarlarna da verilirdi. Byk Sel ukl u Devl et i nde
de sultanlar, taltif etmek istedikleri kimselere hi l at vermekte idiler. Sultan T u
r u l , A r s l an B es a s i r ye kar savaan U k a yl ol u K u r ey e kymetli
bir hi l at, altn eyerli bir at ve bayrak vermiti(Ekim 1056). Sultan A l p A r s
l an da ilk hilati K u t a l m a kazand zaferden sonra veziri A m i d 1-
m 1k e (Kasm 1064), ikinci hilatini ise yeni vezir N i z a m l m l k e vermiti.
I r ak Sel ukl ul ar ndan Mes u t , sultan olduktan sonra 1140/ 41 ylnda Azer bay
can atabeyi K a r a s u n gu r ld ve yerine avl C a n d a r geti. Sultan M e
sut , buna hi l at gndererek byk miktarda hediye verdi. Trki ye Sel ukl ul ar
saraynda da trz kullanlyordu, ayrca kaynaklarda hilatin varln gsteren
kaytlara da tesadf edilmektedir. Yani tahta kan sultan, bat treninden sonra
emrlere, vezir ve devlet adamlarna derece ve rtbelerine gre hi l at giydirirdi.
Byk Sel ukl ul arda olduu gibi, yeni atanan vezire hi l at giydirmek ve gnder
mek usuldendi.
m) Gaiye: zellikle eyer takm tehizatndan, eyerin altna konan kee(ha-
a)ye verilen isimdir. Hkmdara zg, muhtemelen altn ilemeli gai ye, salta
nat almetlerinden biri idi ve gidi alaylarnda hkmdarn nnde saa sola
sallanarak tanrd. Trenlerde, bayramlarda, benzeri yer ve zamanlarda, sultan,
ata bindii srada r i k abdr tarafndan sultann nnde tanrd. Gaiyenin h
kmdarlk almeti olarak klasik anlamda kullanln sultan M el i k a h dev
rinde gryoruz. M el i k a h , 1088/ 89 ylnn ilk aylarnda Karahanl l ar zerine
yryerek Semer k and ele geirdi. Bu srada Kar ahanl hkmdar A h
met H an , sultan M el i k a h n gaiyesini omuzuna alarak, M el i k a h n
tahtnn bulunduu yere kadar zengisi yannda yrd. Bylece Kar ahanl h
kmdar, M el i k a h a itaat ettiini ve ona tbi olduunu gstermiti. Gaiye
messesesinin varl, gerek K i r man Sel ukl ul ar , gerekse Trki ye Sel ukl ul a
r nda da grlmektedir. Netice olarak, gaiyeyi lyk olmayan bir kii kullana
maz. Hristiyan hkmdarlar da gaiyeyi hkmdarlk almeti kabul etmekte ve
tbi olduklar Trk sultanlarnn nnde gerekeni yapmakta idiler. Sel ukl u sul
tanlar Abbas halifeleri ile olan mnasebetlerinde gaiyeyi bir hrmet ifadesi olarak
omuzlarnda tamlardr. Gaiye, sadece bir hkmdarlk almeti olmayp, il
miye snfna mensup ahslar, devlet ilerigelenleri ve sabk sultanlar tarafndan
da kullanlmtr.
n) Saltanat adr: Hkmdar denince, aklmza, hemen ikametgh olan saray
geldii gibi, saray kadar sal tanat ad r veya ota da nemlidir ve hkmdarlk
almetleri arasndadr. Bu adr, kaynaklarda, surd k, ser per de ve nevbet gibi
adlarla anlmtr. Saltanat adrnn hzineden karlp kurulmas, sefere k
ma veya harekete geme iareti idi. adr kurulduktan sonra ordu da onun evre
sinde toplanmaya balard. adrn kurulaca yer, seferin ynn gstermesi
SELUKLU DEVLETLER TARH
505
bakmndan da nemli idi. T u r u l B ey, B es a s i r ye kar sefere kmaya
karar verdii zaman adrn Badat dnda ve Musul ynnde kurdurmutu (Aus
tos 1058). Saltanat adr ayrca sevinli zamanlarda da kuruluyordu. Nitekim Dan-
danakan sava biter bitmez saltanat adr kurulmu ve T u r u l Bey, burada
tahta oturmutu. Yine T u r u l B e y i n halifenin kzyla nikhlanmas mna
sebetiyle verilen lende de saltanat adr kurulmutu (1062). Sul tan M ah mu t
ile sul tan S en c er arasndaki Save savandan (1119) sonra, devlet adamlar am
cas S e n c e r e hrmet iin M a h mu t tan hkmdarlk almetlerini terketme-
sini nerdiler. Buna gre, onun kendi bana bir adr bulunmayacakt. Bazan
emirlerinde, belki de msaade ile bu saltanat adrna sahip olduklar veya isyan
ettikleri zaman bu adr kullandn gryoruz. Trki ye Sel ukl ul ar nda da sultan
bizzat sefere kaca zaman Ota hmayun, yani hkmdar adrnn sahraya
kurulmas det idi.
o) Ok ve Yay: Sel ukl ul ar, daha devlet kurmadan nce A r s l a n Y abgu ,
sultan M a h m u t ile yapt grmede (1025) hkmdarlk ve hkimiyet almeti
olarak ok ve yay kullanm ve Bu yay kendi kavmime gnderirsem 30.000 kii
derhal atlanr., Bu oku kendi kabileme iaret olarak gnderdiim her zaman
10.000 kii daha gelir, szleriyle bunu ifade etmitir. T u r u l B ey de 1038
tarihinde Ni abur a girdiinde iple koluna takl bir yay ve gsnde oku bu
lunuyordu. Yine Sel ukl u paralarnda hkimiyet almeti olarak ok ve yay grl
mektedir (Bk. Sikke). Ayrca 1050 tarihinde Bi zansl a yaplan anlamadan sonra
imparator IX. K on s t an t i n os M on oma k h os stanbul daki camiyi tamir et
tirerek mihrabna ok ve yay yaptrmt.
Bunun dnda kl, yzk ve saray (Bk. Saray tekilt) gibi hkmdarlk
almetleri de vard.
SARAY TEKLTI
Saray, eski Farsadan gelmekte olup, genellikle ev, mesken ve konak anlamn
dadr. Trkede ise bu anlamlarla birlikte daha ok byk konak ve hk mdar n
i kametgh anlamnda kullanlmakta olup, hkmdarn kendisinin ailesi ve ma-
iyyetiyle yaad bir yerdir. Ayrca hkmdarn ikametgh dergh olarak da isim-
lendirilmektedir. Bir sarayda gz nnde bulundurulan balca noktalar, byklk
ve dzendir. Saray tekiltnn en nemli grevi bu hususlar salamaktr. zel
likle saray ve tekilt sultan M el i k a h ve S en c er zamanlarnda en yksek
dzeye ulamtr. Sultanlar, zamanlarnn ounu asker seferler ve lkenin e
itli blgelerinde seyahatle geirirlerdi. Bu bakmdan dergh ve saray sadece mer
kezdeki yapy ifade etmezdi. Bu terim, sultann ikamet ettii her yer iin
kullanlrd. Saray tekilt, dorudan doruya sultann ahsna bal idi. Burada
makam sahibi olan her grevlinin yetkileri tespit edilmiti ve bunlarn yetkilerini
amasna izin verilmezdi.
506 AL SEVM-ERDOAN MERL
Trki ye Sel ukl ul ar nda da hkmdarn ikametgh saray, der gh veya br -
gh olarak adlandrlmtr.
Saray tekiltnda yer alan grevliler unlardr:
Byk hciblik: Saray tekiltnda sultandan sonra gelen en byk grevli
Byk Hac b idi. Trkede aac denilen bu grevli, hkmdar ile Byk Di van
arasndaki irtibat salard. Byk hcib emirlik rtbesine sahipti, btn saray
bykleri gibi o da askeri snfa mensuptu ve gulam sistemine gre yetitirilmiti.
Bu grevde bulunan kii filiyatta normal olarak bir Trk emri idi. Byk hcib,
sarayn her trl ilerinden sorumlu ve hkmdarn ok gvendii ahslardan
idi. O, saraydaki btn vazife sahiplerinin grevlerini yerine getirip getirmedii
ni kontrol ederdi. Byk hcibin emrinde de eitli derece ve rtbede baka h-
cibler de bulunuyordu. Haciblerin bazlar ordu kumandanl grevi yaptlar ve
birok seferlerde yer aldlar.
Vekil-i Der: Sultan ile vezirin arasnda bir eit arac olup, ilikiyi salard;
ayrca bu grevli, bir eit nedimlik grevi yapmaktayd.
stadddr: Hzinenin gelirleri ve vergilerden belli bir miktar, sarayn f
rn, mutfak ve ahrn gerekli harcamalar, maiyyetindekilerin elbise ve teki mas
raflar iin kullanan grevlidir (muhtemelen Yekil-i Hs ile ayn).
Emr-i Hares: Sel ukl ul arda her devirde yksek grevlerden biri olmu ve
sarayda Byk Hci bden sonra gelmitir. Sultan, bir kimseye kzd zaman o ki
inin boynuna vurma, dvme ve zindana atma iini ona verirdi, yani hkmdarn
verdii cezalar yerine getirirdi.
Silhdr (veya Emr-i Silh): Trenlerde Sel ukl u sultannn silhn tayan
ve ayn zamanda si l h-haneyi muhafaza eden grevlilerin miridir.
bdr (veya) Tatdr): Sultan elini ykad zaman, i br i k ve l een tutan g
revlidir.
anigir: Sultann yemek yemeden nce yemeini tatmak ve sofray hazrla
mak vazifesini yapan grevliye verilen isimdir.
arabdr: Sultann ikilerini ve erbetlerini hazrlayan, elence meclislerin
de hizmetle grevli ve emri altnda, ar ab-k ne denilen ve hkmdara ait ikile
ri muhafaza eden bir kiler bulunan ahstr.
Cmedr: Sel ukl u sultannn elbiselerini muhafaza eden grevlidir.
Emr-i lem: Sultann bayran tayan ve onu muhafaza eden grevlilerin
(alemdrlarn) emridir.
Emr- Candr: Saray muhafaza etmekle grevli kumandan olup, ayn zamanda
hkmdarn da muhafz olan candrlarm emri idi.
Emr-i ikr: Sultann av iin hazrlklarn yapan ve ava gittii zaman bera
berinde bulunup hizmet eden grevlilerin emridir.
SELUKLU DEVLETLER TARH
507
Hanslr: Sel ukl u sultanlarnn mutfaklarnda gerekli malzemeyi salayan
grevlidir.
Bazdr: Sultann doan, atmaca ve saire gibi av kularna bakan ve tayan
grevlidir.
Saray muallimlii: Sel ukl u saraylarnda ocuklarn ve gulmlarn eitim ve
terbiyesi ile grevlendirilen retmenler vard. Kaynaklarda bu retmenler, mukr
(Kuran okutan), mual l i m ve std olarak zikredilmektedir.
Mutripler: Mutr i p veya mutr i bel er , sarayda alg alp ark syleyerek elen
ce meclisine katlanlar elendirmekle grevli idiler.
Skiler: Elence meclislerinde sultana ve davetlilere arap ve erbet sunan
klelere denirdi.
Nedimler: Hkmdar elendirmek ve onunla arkadalk etmekle grevli ki
ilerdir. Bir insann sultann nedi mi olabilmesi iin baz zelliklere sahip olmas
gerekmektedir. N i z a m l m l k e gre bir nedim, erdemli, faziletli, iyi tavr
l, gler yzl, dindar, ketum ve iyi giyimli olmaldr. Ayrca nedimlere yetecek
kadar maa balanmaldr.
avu (Serheng veya Drba): Sultan tarafndan verilen emirlerin yerine ge
tirilmesi ve teblii bunlarn balca vazifeleridir. Her trl tren srasnda ve alay
larda yer alrlar. Hkmdarlar bir yere giderken, ellerinde altn veya gm yaldzl
kymetli aslar bulunan bu avular, onun etrafn alr savul un (farsa: Dr ba)
diye bararak yol aarlard.
Bunlardan baka gece beki l er i (psbnn), nbeti l er (nevbeti yn-1 hs), ka
p c l ar (der bnn), mstahdeml er (fer r n) ve hi zmetkrl ar (hadem) da saray
tekiltnda yer alan grevlilerdi.
Daha nce mevcut messeselerin devamll bakmndan Sel ukl u saraylarnda
da baz det, anane ve trenlerin bulunduunu gryoruz. Sel ukl ul arda sultan
larn tahta klar, hkmdarlkla ynetilen btn devletlerde olduu gibi, bir
trenle yaplrd. Ayrca hkmdarlar, bu tahta gei treninde halka cl s bah
i i anlamnda para ve mal datrlard. Bunun yansra sarayda rehin bulundur
ma, eli teatisi, fetihnme ve tebrik-nme gnderme, karlama ve uurlama ile
matem trenleri de Sel ukl u saraynda varln srdryordu.
Trkl eri n I sl m dinini kabul etmesinden sonra grlen detlerden biri de h
kmdarlarn atalarnn trbelerini ziyaret etmesidir. Sultanlar, tahta k tre
ni, yani clsdan sonra atalarnn trbelerini ziyaretleri det olmutu. Byk
Sel ukl ul arda ilk mezar ziyaretini sultan A l p A r s l a n yapmt. O, tahta ge
tikten bir sre sonra Ust-Yurt ve Mang l ak seferi srasnda byk babas S e 1-
u k un mezarn ziyaret etmeyi zlediinden S rderya kysndaki Cend ehrine
kadar gitti. Adgeen ehirde bulunan atasnn (S el u k ) mezarn ziyaret et-
ti(1065). Sel ukl u sultanlarndan M e 1i k a h da babasnn mezarn ziyaret et
me vazifesini, ge de olsa, yerine getirmitir. Sultan Mel i k a h , Akdeni z kysna
508 AL SEVM-ERDOAN MERL
kadar ulaan Kuzey-Suri ye seferinden sonra (1086), babasnn Mer vde bulunan
trbesini ziyaret etti (Ayrca bk. Sultan M el i k a h Devri). lgi ekici bir mezar
ziyareti veya byklerin trbesine snma rnei, I r ak Sel ukl ul ar zamannda
oldu. Sultan I I I . T u r u l , atabek K z l A r s l a n a kar yapt savalar kay
bettikten sonra Hemedan,a dnd. T u r u l , mitsizlik iinde saltanat tahtn
brakm ve atalarnn trbesi bana oturmutu. Ancak emrler, onu kandrmay
baardlar, sultan I I I . T u r u 1da trbeden dar kt. Daha sonra bu emrler,
sultan T u r u l u tutsak aldlar (Ayrca bk. I rak Sel ukl ul ar ). te yandan Trki
ye Seluklu sultan ah i n ah da babas K l A r s l a n m trbesine sn
mt.
Sultanlarn trbe ziyaretleri deti Trki ye Sel ukl ul ar nda da devam etmi
tir. I. G yas ed d i n K eyh s r ev, Al aehi r yresinde yaplan savata ehit d
tkten sonra (1211), yerine sultan olu I. z z ed d i n K ey k vu s , ertesi gn
sultanlarn yani atalarnn trbesini ziyarete gitti. Eski Trk inan sisteminin ikinci
esasn Atal ar kl t oluturmaktadr. Atalar klt, lm bykleri ululama, ata
lara sayg ve baba hukukunun inan alanndaki belirtisi olarak grnmektedir.
Dnceye gre, baba ve genellikle atalar, ldkten sonra dahi ruhlar vastasy
la, aile bireylerini korumaya devam ettiklerinden, onlara kar duyulan minnet
hissi, trl ekillerde ortaya konmaktadr. Ailenin kurucusu ve koruyucusuna gs
terilen bu sayg ve minnet hissi, muhtemelen sl m devrede biraz deiik bir e
kilde yaplmakta, genellikle sultanlarn clslarnda ecddn mezarlarn ziyaret
ile kendisini gstermektedir. Sel ukl u sultanlar da bu deti yerine getirmekte idiler.
Sel ukl u sultanlarnn saray hayat, resm ve zel olmak zere ikiye ayrlmak
tadr. Hkmdarn resm ve zel hayatn yaad yer ve ikametgh saraydr. Sa
ray, sel ml k ve harem olmak zere balca iki blme ayrlr. Selmlk,
hkmdarn resmi ve zel toplantlarn ve kabullerini yapt, devletin ynetil
mesi iin kararlar alnd blmdr. Har emde ise, hkmdar nikhl eleri ve
cariyeleri ile yaamaktadr. Sultanlar, gerek resm ve gerekse zel hayatlarnda,
tek ve topl u kabul l ere yer vermekteydiler. Hkmdarn toplu kabulleri de Br -
hss ve Br -i mm eklinde iki deyimle ifade edilmektedir. Sultanlar, Br - hass-
da devlet ilerigelenleri ile, Br - mmda ise devlet ilerigelenlerinin dndaki top
luluklar kabul ederek toplant ve grmeler yapmaktayd.
HKMET TEKLTI
Byk Sel ukl u Devl eti dar tekiltnda merkezde veya hkmdarn bulun
duu yerde, en byk kurulu Byk Di vandvr. Byk Di van, kaynaklarda Di van-
l a veya Di van- vezret olarak geer, genelde devletin ilerini aydnlatan kuru
lutur ve bakan vezirdir. Bu divann grev alan, idar tekiltn btnn kap
syordu. Fakat bu divan, dar bakmdan balca iki konu ile ilgilenmektedir.
Bunlardan birincisi, bert ve resm emirlerin k, kincisi ise zellikle mal i
lerdir. Bu divana sahi b di van denilen teki divanlarn reisleri de dahildi. Vezirin
SELUK L U DE VL ETL E R TAR H 509
bakanlndaki Byk Divan, 1-Divan l-in vet-tura, 2- Di van z-zimm vel-
istifa, 3-Di van l-arz, 4-Di van- i raf- meml i k denilen ikinci derecede drt di
vandan oluuyordu. Bugnk deyile Byk Divan, Bakanl ar Kurul u olarak g
rev yapyor, vezir de babakan olarak btn hkmet ilerini yrtyordu. Vezirin
bakanlnda toplanan Byk Divan, eitli konular grp kararlar alyor, bu
kararlar daha sonra divan yeleri tarafndan imzalanyordu. Yabanc devletler
den gelen eliler de nce bu divana getiriliyordu.
Divanl-in vet-tura: Ayn zamanda Di van- Resi l veya ayr ayr Di van-
in veya Di van- tura da denilmektedir. Bu divan, Sel ukl u sultanlarnn teki
devletler ve eyletler ile olan yazmalarn, yani haberlemelerle uraan kuru
lutur. Ayrca hkmdarn verdii araziye ( ktl ar) ve grevlere yapt atamala
ra ait belgeleri de bu divan veriyordu. Divan bakan, tra, sahib-i di van- tura
ve i n gibi adlarla anlyordu. Bu divan, balangta iki daire olarak grev yap
yordu. Bunlardan birincisi, tura dairesidir. Tura, Trke bir kelime olup, h
kmdar adna bir belgenin st tarafna besmele zerine yazlan ad, lakap ve dua
cmlesinden olumaktadr. Adgeen daire hkmdarn kard emirnamelere
onun iaretini koymakla grevli idi. Buradan kan her yaz, k tarihiyle divan
defterine kaydediliyor ve daha sonra bu defter muhafaza ediliyordu. Bu belgeler
genelde Farsa kaleme alnm, Arapa ok az kullanlmtr, ikinci daire yani
in dairesi, devletin i ve d yazmalarn yrtyordu. Tura divan, T u
r ul Bey devrinden itibaren mevcuttu ve banda bir Trk bulunuyordu. N i
z am l m l k , vezir olduktan sonra bu greve bir I ranl atand. Ayrca tura
ve in divanlar birletirildi.
Divan- istifa: Bu divan, ayrca Di van- i stifay- meml i k veya Di van- zimarn
vel-i sti fa eklinde de zikredilir. Bu kurulu, devlet hzinesinin gelir ve giderleri
ni kontrol eden ve mal ilerle uraan bir divan idi. Banda bulunan grevliye
Mstevf , Sahib-i Di van- istifa veya Mstevfi l -meml i k denilmekteydi. Bu diva
nn grevi bugnk Mali ye Bakanl dr. Di van- istifa, devletin gelir ve giderle
rini defterlere kaydeder ve yllk bteyi dzenlerdi. O devirde de mali adan
gelirin, giderden fazla olmas fikri esast. Bu yaplamad takdirde denk bir bt
e dzenlenmeye allrd.
Divanl-Arz (veya Divanl-Cey): Ordunun genel ilerini yrtmekle yetkili
dir. Bu divann banda bulunan grevliye Sahib-i Di van- Arz, Arz veya Ar zl -
cey denir. Devlet merkezindeki Di van- Arzdan baka eyletlerde de daha aa
kademede divanlar vard. Bu divann grevi eitli rtbede asker ahslarn kt-
larn, her trl gelirlerini ve maalarn ynetme, asker toplama, birliklerin te
hizatn kayt ve kontrol etmektir. Yani bugnk Milli Savunma Bakanl grevini
yapyordu. Divan- Arz her rtbeden askerlerin tahsisatn tespit edilmi miktar
da ve belirli sre iinde demekteydi. Askerlere ayda bir bi stegan denilen ma
a verilirdi.
Divan- raf- Memlik: Bu divana ayrca Di van- mri f veya Di van- i raf
da denmekteydi. Adgeen divann grevi devletin mal ve dar tekiltn, gelir
510 AL SEV M-ERDOAN MER L
ler ve harcamalar dahil, en yksek dzeyde kontrol ve tefti etmektir. Bu kontrol
ve tefti grevine Di van- i sti fanin yapt iler de girmektedir. Divann banda
bulunan grevliye Mri f-i meml ik, Sahib-i Di van- i raf veya sadece Mri f de
niyordu. Mrif, her vilayete ve ehre kendi niblerini gnderiyordu. Eyletlerde
bulunan Di van- i raf\ ar da doal olarak merkezdeki bu divana bilgi veriyorlar
d. Her nekadar Kadnm grev sahas iindeyse de, Di van- i raf ve blge mrif-
leri de vakflarn genel teftiini yapabilmekte idiler.
Sel ukl u devlet tekiltnda Byk Di vana bal olmayan divanlardan biri de
Di van- Beri d idi. Bu divann grevi, merkezin vilyetler ile haberlemesini d
zenlemek ve her tarafta olup bitenleri en ufak ayrntsna kadar merkeze bildir
mekti. Bu divann reisine Sahib-i Beri d denirdi. Bu divana bal Sahib-i haber
denilen memurlar vilyetlerde grev yapmaktayd. Byk Sel ukl u Devl eti nin ilk
yllarnda bu messeseye nem verilmedii, hatt sultan A l p A r s l an m sahib-i
haber l er i ortadan kaldrdn gryoruz. Nitekim o, bu hususta, Sahib-i ha
berlere verilecek rvet ile btn dostlarn dman olaca ve dmanlarn onla
rn yerini alaca, o zaman hkmdarlkta hi telfi edilemeyecek bozukluklar
doaca grndedir. Ancak daha sonra sultan M el i k ah ve S en cer dev
rindeki olaylardan anlalaca zere, Byk Sel ukl ul ar da casus kullanmakta
olup, bir haber alma tekiltna sahiptiler. Bunun yansra bu kadar kudretli ve
hkim olduu saha bakmndan byk bir devlet ynetiminde, merkez tekilt
ile vilyetler, byk sultan ile vilyetleri yneten melik ve valiler arasnda sratli
bir haberlemeyi salayan bir Beri d tekiltnn bulunmad dnlemez. Bu
tekilt iinde, sahib-i berid, sahib-i haber, mnh, kar-agahan (haberci l er), pey-
kan (ul akl ar), postac l ar gibi grevliler bulunuyordu.
Divan- Mezlim: Sel ukl u devletinde zulme urayan kimselerin ve memur
lardan ikayeti olan halkn bavuruda bulunduklar yer Di van- Mezl im idi. Sel
ukl u veziri N i z a m l m l k e gre, sultan haftada iki gn mezlime
oturmaktadr. Hkmdarn burada hakly hakszdan ayrmak ve adalet data
bilmek iin halkn ikayetlerini kendi kula ile iitmekten baka aresi yoktur.
Halk, ikyetlerini dileke ile de arzedebilir, hkmdarn da bu dilekelerin her
biri hakknda sonulandrlmas asndan bir yazl emir vermesi gerekirdi. Me
zlim divannda adalet ii, gelenek, eitlik ve hkmete ait kanunlar esas alna
rak yrtlyordu. Mezlim divanna gelen davalarn ou muhtemelen vergi
toplama ve asay gibi genel davalarla ilgilidir. Bu kurulu ayn zamanda hk
met memurlarna kar olan ikyetlerle de megul oluyordu. Divann kararlar
hne ve memurlar veya askerler tarafndan yerine getiriliyordu. Sel ukl u h
kmdarlar balangta Divan- Mezlime kendileri bakanlk ettiler. Daha son
raki devrede sultanlarn ou Mezlim divan bakanlna vezir, kad, eyletlerde
byk emr veya Sel ukl u meliklerini vekil olarak atadlar.
Divan- (Hs) Hss: Hkmdarn sahip olduu arazinin ynetimiyle grevli
bulunan messeseye Divan- Hss denir. Hss arazi hkmdarn ahs maldr.
Hkmdar bu hss araziden hanedan yelerine ktalarda bulunur veya mlk ola
SEL UK L U DE VL E TL E R TAR H 511
rak verirdi. Hkmdara ait araziyi yneten grevli ise Vekil (veya Vekil-i Di van-
Hs) nvam tayordu. Di van- Hssa tbi sahalarn mal ileri muhtemelen bu
divana bal bir maliye dairesi tarafndan ynetiliyordu. Mal bakmdan hs ara
zi, yetkili mstevflerin emrinde bulunuyordu. Mstevfiler, bu arazi iin Di van-
Hssa bilgi ve hesap vermek zorunda idiler. Ayrca Di van- Hssda hesap ileri
ni ve teki almalar kontrol eden mrifler de grev yapyordu.
Divan- Eylet (veya Di van- vi l yet): Merkezdeki divanlardan baka eylet
lerde de divanlar vard. Nitekim eyletleri yneten en yksek kurulu Divan- ey
l etti r. Bir valinin ynetimindeki eyletteki bu divann bakan bizzat validir. Eylet
divan ynetim asndan merkezdeki divann kk bir rneidir. Eyletin yne
ticisi, Sel ukl u hanedanna mensup bir melik ise, onun divan bir valininkinden
farkldr. Melikin divan, merkezdeki Byk Di vana benzer. Burada grev yapan
vezir, ayn zamanda merkezdeki Byk Di vann emrindedir ve hkmdar tara
fndan atanr.
Divan- Riyaset: Eyletlerde valinin emrinde bulunan idare memuruna reis
deniyordu. Reis, sivil bir grevli olup, yerli halkn soylu ailelerindendir ve genel
de grevi, babadan oula geer, yani irsdir. Reisin grevleri arasnda, eyletin
i idaresi, mal, adl, asayi, belediye ileri ile vakflarn kontrol gibi eitli hu
suslar yer almaktadr. Bu bakmdan belirtilen ileri grmek zere, reisin de Divan-
Ri yaset denilen reislik divan vardr.
Divan- Evkf- Memlik: Merkezde vakflarn devlet tarafndan kontrol ve
gerei halinde tesislerin ynetimini yrten divandr. Vakflarda ilerin normal
gitmesi durumunda bu divann vakfn ynetimine mdahale etmeye hakk yoktu.
Eylet ve blgelerdeki dar tekilt iinde de Di van- E vkafl ar yer almt. Bu
divanlar yetki sahalar iindeki vakflar kontrol eder, gelir-giderleri kaydeder,
vakfnmeleri muhafaza eder, memurlar tayin edip grevden uzaklatrrd. Ad-
geen divanlardan baka kadlar da vakflarn kontrolyle megul oluyorlard.
Divan- hneg: hne, ehirlerde ve geni blgelerdeki kabileler arasnda
emniyet mdr, asker vali ve hkmdarn temsilcisi olarak grev yapan yksek
memurdur. hnenin greviyle ilgili ilere bakan daireye de Divan- fneg den
mektedir.
Msadere Divan: Msadere, hkmdarlar tarafndan bakalarnn maln ele
geirmek iin kullanlan bir bask yntemi olup, bu yolla zellikle devlet zararna
zenginlemi olan vezir ve teki devlet memurlarndan para ve mal alnrd. Bu
msadereyi uygulamak iin oluturulan kurulua da Di van- Msadere denirdi.
teki devletlerde olduu gibi, Sel ukl ularda da Msadere Di van mn varln
gryoruz. Nitekim sultan M u h ammed T apar devrinde mstevf olan Z e y -
n 1m 1k , grevinden uzaklatrlp hapse atld zaman, mallar msadere ve
evleri yama edilmiti. I rak Sel ukl ul ar zamannda ise bu uygulamaya daha sk
raslyoruz. Buna sebep olarak da sultan S e n c e r in I rak Sel ukl u sultan M ah
mu t un hissesine dm olan arazinin bir ksmm kendi Divan- Hssna al
512 AL SEV M-ERDOAN MER L
mas ve bir ksmn da bakalarma kt etmesiyle bu hss emlkten devlet hzinesine
giren gelirin kalmamasdr.
Hatun Divan: Sel ukl ular devrinde sultanlarn eleri H a t u n l a r n da em
rinde divanlar bulunuyordu. Divan olan kadnlardan birisi muhtemelen sultan
M el i k ah n ei T er k en H at un idi. Sultan S e n c e r in annesinin de di
van vard.
teki Sel ukl u devletlerinde de divan tekiltlar hemen hemen Byk Sel-
ukl arm ayns idi. Trkiye Sel ukl ul ar Devl eti nde Byk Di van yeleri, vezir
den baka, nib, atabek, mstevf, tura, pervane, em r-i arz, i raf- meml i k
olumakta idi.
Hkmet tekilt iinde bu saydklarmzdan baka, ehzdelerin ve melik
lerin yannda, onlarn her bakmdan iyi bir ekilde yetimesine yardmc olan ata
beyl er bulunurdu. Ayrca eylet merkezlerinde hneler, mlk idareden sorumlu
am dl er ve ehre zg ileri dzenleyen muhtesi bl er grev yapmaktayd. Hk
met tekiltnda bunlarn dnda yer alan iki grev, ni ybet-i sal tanat ve perva-
neci l i k idi. Byk Selukl ularda rastlanmayan Niybeti saltanat, Trkiye
Sel ukl ul ar muhtemelen Eyyub l er den almt. Nibin grevi hkmdarn dev
let merkezinde bulunmad srada devlet ilerini ynetmekti. Bu greve sahib olan
kimse, vezirden sonra gelirdi. Pervaneci, yine Trkiye Selukl ular nda Byk Di-
vanda bulunan arazi defterlerinde hss ve kta ait tevcihleri yapan ve buna dair
menur ve beratlar hazrlayan dairenin (Di van- Pervaneg ) bakan idi.
ASKER TEKLT
Byk Sel ukl u l mparatorl uunun, devrinin en byk askeri kuvvetini te
kil eden, ordusunun dayand balca insan kayna,
1 Hassa kuvvetleri (gulmlar)
2 I kta sahihleri olan Trk emirlerinin verdii kuvvetler
3 Vasal devlet kuvvetleri
4 ehir ve blge kuvvetleri
5 Gnlller
6 Trkmen kuvvetleri idi.
Hassa ordusu, ylda drt kez maa (bistegn) alrd. Sel ukl u ordusunda u
larda bulunan Trkmenl eri n vurucu kuvvet olarak byk hizmetleri vard. Bun
larn reislerine slr, savaanlarna da gazi denirdi. Devlet, bunlara da maa
verirdi. Sel ukl u ordusunun sava ksmnn esas, yaya ve svarilerden meyda
na geliyordu. Ancak ordunun ounluunu svariler tekil etmekteydi. Sava
ksmn, okular, mzraklar, grzcler, mancnklar, neftiler, kemendcil er, la
mc l ar gibi eitli ihtisas snflar vard. Trkler, savalarda ok, yay, k l , kal
SEL UK L U DE VL ETL E R TAR H
513
kan, mzrak ve haner gibi hafif silahlar kullanrlard. Ayrca muhasara letleri
denilen ar silhlar ise arrde (hafif talar atan let) ve manc n k idi. Btn
bu silahlar kendileri yaparlard. Sel ukl u ordularnn sava sahasndaki duru
mu, devrin teki I slam-Trk ordularnda grld ekilde idi. Bu sava siste
minde ordu merkez (l eker-i kal b), sa kol (meymene), sol kol (meysere), nc
(mukaddeme, tal ia veya pi dr) ve art (saka) eklinde tertiplenirdi.
Trkiye Sel ukl u Devl eti 'nin askeri tekilt da Byk Selukl ular n aa yu
kar aynsdr ve u unsurlardan olumaktadr:
1 Trkmenl er
2 Hassa kuvvetleri (gulmlar)
3 I kta sahihlerinin verdii kuvvetler (Tmarl sipahiler)
4 Vasal devlet kuvvetleri
5 cretli askerler
Trkiye Seluklu ordusunun bakumandan Beyl erbeyi veya Emirl-Umer n-
van tard. Ordu kumandanlarna Sba (veya Sipehslar, serl eker) denirdi.
Bunlar ayn zamanda bulunduklar mntkalarn emniyet ve asyiini salamakla
da megul olurlard. Trkmen kuvvetlerinin banda ise beyl er bulunurdu. Sel
ukl ul arda donanma kumandanlarna Rei sl -Bahr veya Meli ks-Sevhil (Sahil
l er kumandan ) denirdi. Donanma kumandanlarna ayrca Em r-i SevhiVde
denildiini gryoruz.
Ki rman Sel ukl u devleti ordusu ise u unsurlardan olumaktadr.
a) Boy bi rl i kl eri
Ki rman Sel ukl u ordusunun zn, eitli boylardan toplanm Trkl er te
kil etmekteydiler. Bu Trkl ere kaynaklarda Etrk, ya da Trkn denildii grl
mektedir.
b) Culman
Ki rman Sel ukl u Devl eti nde ordunun ikinci byk kesimini gulmlar tekil
ediyordu. Gulmlarn Trk klelerinden satn alnp Horasan yolu ile Orta Asya
dan geldii sanlmaktadr. Byk Sel ukl u Devl eti nde olduu gibi, Ki rman Sel
ukl ul ar nda da Gulm sisteminin nemli bir rol oynad anlalyor. Her melikin,
ehzade, atabek, emr, sivil ve asker devlet erknnn kendilerine bal gulmlar
vard. Satn alnan gulmlar, sahipleri tarafndan yetitirilmekteydi. Hkmdara
bal gulmlar ise, sarayda zel retmenler tarafndan yetitirilirdi.
c) Deyl eml i l er ve Tzi kler
Orduda Trkl er ve gulmlardan baka, Deyl eml i l er ve Tzi kl erin de yer al
dklar anlalyor. Kaynaklarda, yerli halk temsil eden Deyl eml i l er ve Tzi kl e-
rin orduyu tekil eden unsurlar arasnda olduu zikredilmektedir.
514 AL SEV M-ERDOAN MER L
d) Y ardmc kuvvetl er
Ki rman Sel ukl u emirleri, kendi ordularnn yansra, gerek fetihlerde, ge
rekse taht mcadelelerinde, komu lkelere mensup yardmc kuvvetlerden de ya
rarlanrlard. zellikle taht mcadelelerinde melikler, sk sk I rak Seluklularna,
Sal gurl ul ara, Yezd atabeyine ve Horasan emrine bavurmular, bu devletlerin
askerlerini Ki rman topraklarna getirmilerdi.
Ki rman Sel ukl ular nda ordu, esas itibariyle svari ve piyade olmak zere,
iki snft. Byk Sel ukl ularda olduu gibi, Ki rman Sel ukl ul ar nda da orduyu
sevk ve idare eden komutanlara Em r-i Si pehsal ar veya I spehsal ar denilmektey
di. Ki rman Seluklular ordusunda kullanlan rtbelerden birisi de Emr dir. Bun
lardan daha aa komutanlar ise Serhengl er ve hayl -ba lardr. Ki rman
Sel ukl ul ar ordusunun sava sahasndaki durumu ise, Byk Sel ukl ul ar ve Or
taa Trk-I slam devletlerinde olduu gibi merkez, sa kol , sol kol , nc ve art
eklinde tertiplenirdi.
Ki rman Sel ukl ul ar ordusunda, ok, yay, mzrak ve k l kullanlmakta idi.
Bunun yansra zamann ordularnda bulunan kal kan, grz ve haner gibi silh
larn da kullanlm olmas muhtemeldir. Orduda kullanlan ar silahlar ise, man
c n k ve arrde idi. Mancnk, ar talar, arrde ise nispeten hafif talar atan
letlerdi.
Ki rman Sel ukl u devleti ordusundaki asker says hakknda kaynaklarda ba
z bilgiler mevcuttur. Melik K avur t , Ki rmana geldii zaman emrinde 5-6 bin
Trk svarisi vard. Yine melik K avur t , Byk Sel ukl u tahtn ele geirmek
iin sultan M el i k ah ile savamak zere harekete getii srada, beraberinde
2.000 atl ve 4.000 yaya olmak zere yine 6.000 asker bulunuyordu. Melik I I . A r s -
1a n a h devrinde ise, ordudaki asker saysnn 6.000 atl ve 10.000 yaya olmak
zere 16 bin kiiye ulat grlr.
LMYE TEKLTI
I Din '.{Seluklular Snniliin balca hanef ve ksmen de fii mezhebini
tercih etmilerdi. Hanefliin Trk rf ve detleri ile dncesine uymas tercih
sebeplerinden biri ve devletin resm mezhebi olmutur. Sel ukl ul ar teki mez-
heblere kar da farkl muamelede bulunmadlar. Ancak I sl mi yeti tahribe al
makta olan Batm l ere kar mcadele ettiler. Ayrca Sel ukl ul ar zamannda
devletin mezheblere ve dini cereyanlara kar belli bir siyaseti vard. Buna gre,
mezhebler ve cereyanlar arasnda ahenk korunmakta ve birbirleriyle mcadele
etmeleri nlenmekteydi. Devletin din adamlar zerinde herhangi bir kontrol
veya etkisi sz konusu deildi. Hristiyan ve Musev gibi gayri -Msl im unsurlara
da din serbestisi bakmndan msamaha gsterilmekteydi.
Ki rman halk A 11 a h n birliine inanan, dindar, temiz inanl ve slam ter
biyesi grm insanlardan olumaktayd. Ki rman halk, Hanef mezhebine men
SELUKL U DE VL E TL E R TAR H 515
suptu. Ancak bir sre sonra Ki rmanda Batm l i k cereyan bagsterdi. Bir rivayete
gre, bu mezhebin kurucusu H aan bi n es- Sabbah (l. 1124) Msrdan Yezd
ve Ki rmana gelerek buralarda bir sre dvette bulunmu ve bu sayede de Kir
manda Batm l i k yaylmt, hatta melik I r a n a h dahi Bat n mezhebine gir
mi, din liderlerin fetvas ve halkn ayaklanmas sonucunda ldrlmt. Bu
suretle Batm l i i n Ki rmanda yaylmas nlenmi oldu.
2 lmiye tekilt: Sel ukl ular, ilim ve kltrn gelimesi iin ok gayret
sarf ettiler. Bunu salamak bakmndan da Sel ukl u hkmdar, vezir ve emirleri
birok medreseler in ettirdiler. Sel ukl u sultanlarndan T ur ul Bey Nia-
burda, vezir K n d r M er vde, a r B ey yine Merv de, A 1p A r sl anB a-
datta, M u h a mmed bi n M el i k a h sfahanda ve T u r u l bi n
M u h ammed Hemedanda medreseler yaptrmlard. Ayrca vezir N i z a m l
ml k de Nizamiye olarak nl birok medrese yaptrmt. Bu medreselerin ba
nda bulunan ve ders veren hocalara mderri s denirdi. N i z a m l m l k n
vakfiyesine gre medreselerde mderrislerden baka, bir viz, ktphaneci, Kuran
okutmay retmek zere, bir retmen, Arap dilini retecek bir gramerci g
revli idiler. Byk medreselerde mderrislik grevi ok nemli idi. Eer bu g
revde nl bir ilim adam bulunmakta ise talebeler onunla beraber almak iin
uzak yerlerden gelmekte idiler. Devrin dini eitim yapan Sel ukl u medreselerin
de K uran, f k h, tefsir, hadis, nahiv, sarf, di l ve edebi yat gibi dersler okutulu
yordu. Medreselerin giderlerini karlamak zere vakflar tahsis edilmekteydi.
lmiye tekilt iinde din adamlar, mderrislikten ayr olarak, mftlk, eyhl
i sl ml k, hati bl i k ve i maml k gibi vazifeler yapmaktaydlar.
Byk Sel ukl ul ar devrinde ortaya atlan ve gelitirilen medrese mimarisi bir
bakma gerek yerini Anadol uda bulmu ve yaygn duruma gelmiti. Nitekim Tr
ki ye Sel ukl ul ar sultanlar ve devlet adamlar da birok medrese in ettirmi
lerdi. Bu devrede de medreselerde dini retim ve tp retimi (uygulamalar i-
fahnelerde oluyordu) yapld gibi, bazlar da rasathane olarak kullanlyordu.
Ki rman Sel ukl u Devl eti nde gerek melikler ve gerekse atabekler din, lm
ve sosyal amalar iin kullanlmak zere, birok binalar yaptrmlard. Bunlar
arasnda talebelerin okumas iin yaptrlm olan medreseler nemli bir yer tut
maktadr.
3 Adlet tekilt: Sel ukl u adlet tekilt, btn ortaa Trk-I slm dev
letlerindeki gibi er ve r f yarg olmak zere ikiye ayrlmt.
a) er yarg sistemi: Bu yarg sisteminde davalara kadlar bakmakta idiler.
Kad, din ve eriatla ilgili btn ilerde yetkiliydi. Buna gre kadlar, evlenme
ve boanma ileri, nafaka, miras ve alacak davalarna bakarlar, yetimlerin ve er
kek akrabas olmayan kadnlarn vasiliklerini zerlerine alrlar, noter vazifesini
grrler, camileri ve bunlara ait tesisleri ve vakflar ynetirler, vakfiyeler tan
zim ederlerdi. Kadi l-Kudt denilen bakad, sultan tarafndan tayin edilirdi. Sul
tann dorudan doruya kontrol olmad yerlerde kadlarn, eylet valileri
tarafndan tayin edilmesi mmknd.
516
AL SEV M-ERDOAN MER L
b) rf yarg sistemi: Bu en yksek dnyev mahkemede asayii bozan ve ka
nunlara itaat etmeyenlerin davalarna Emr-i dd(\ eya Dadbeyi ) bakar ve zel
likle ceza meseleleri ile megul olurdu. Byk Seluklularda Emir-i ddm Adalet
Bakan vazifesini grmekte ve er ilerden baka davalara bakan Di van- Mez
l i mi n bakanln yapmakta olduu ileri srlmektedir. Sel ukl u ordusu iinde
ki anlamazlklara ise Kad y- l ekerin bakan bulunduu asker mahkemeler
bakmaktayd.
TOPRAK VE HALK
a) Toprak: Selukl ularda mlkiyeti devlete ait olan mr topraklar drt b
lmde incelemek gerekiyor.
1 Hs (Hass) arazi: Sel ukl ularda vergileri hkmdara tahsis edilen ara
zidir. Sel ukl u sultanlar hs araziyle birlikte, zel mlkiyet halinde olmayan di
er araziye de istedii gibi sahip kabilirdi. Szgelii, bundan ktda bulunurdu.
Ancak hs araziyi zellikle kendisi iin muhafaza eder ve akrabasna ihsanda bu
lunurdu.
2 I kta sistemi: Bu sistem, belirli yerlere ait devlet gelirlerinin, hizmet ve
maalarna karlk olarak kumandan, asker ve sivil devlet adamlarna terk ve tahsis
edilmesi idi. Emrler ve devlet adamlarna ait ktalar, grevde bulunduklar sre
de geerli olup, bunlardan herhangi birisi grevden azledilirse kta da elinden
alnrd. Hkmdar deitii zaman, btn ktalarn beratlar da deiirdi. I kta
sahihleri kendisine tahsis edilen gelirden fazlasn alamazd.
3 Mlk (zel) arazi: Bu tip arazi sahibi, mlk zerinde tam bir tasarruf
hakkna sahibdi. Bu toprak elinden alnamazd, araziyi isterse ocuklarna mirs
brakr, isterse satar, hibe eder veya vakf ederdi.
4 Vakf arazi: Mr veya mlk arazi, gelirlerinin lm veya sosyal messese-
ierin masraflarna karlk olarak tahsis edilen arazidir. Bu vakf arazinin gelir
leri, vakfn artlarna gre, camilerin, medreselerin, hastahaneleri ve bu gibi
halka yararl amalar iin kurulmu olan binalarn devamlln salamak ve bu
ralarda alanlarn ihtiyalarn karlamak zere kullanlrd.
b) Halk: Seluklu Devl etl eri nde siyas ve asker ynden hkimiyeti ellerinde
tutan Trkler, sosyal hayatta da stn durumda idiler. Saray tekilt kadrolar
ile askeri snf mensuplar Tirklerden olumaktayd. Hkmet tekiltnda I ran-
l l ar hkim olup, devlet memuriyetleri genellikle irs idi. ehirlerde byk nfuz
sahibi aileler vard. Aydn zmreyi din adamlar ve tarikat eyhleri temsil etmek
te olup, bunlar halk zerinde nfuz sahibi idiler. Bu zmreye bilgin ve tabibleri
de dahil edebiliriz. Tccarlar, sanatkrlar ve kk zanaat erbab, ehir ve kasa
balarda yaamaktadrlar. eitli esnaf ve zanaat erbab, ayr ayr loncalar meyda
na getirmilerdi. Byk ehirlerdeki ayaktakm da ayyr veya evba denilen
gruplar oluturmakta . . Kylerde ise dihkanlar, toprak sahihleri ve kyl
l er yaamakta ve ziraatla megul olmaktaydlar. Nihayet di l enci l er ve di vnel er
toplumun teki tabakalarn oluturmaktaydlar.
Trkiye Sel ukl ular nda halk, ehir ve kylerde yaayanlar olmak zere iki
gurupta mtalaa edilmektedir. ehirlerde Anadol u nfusunu meydana getiren e
itli topluluklar oturuyordu. Nitekim ehir topluluu, 1 -Hkmet mensuplar (me
murlar), 2- Ayan, 3-I lim erbab ,4- Ftvvet (ahilik) tekilt gibi drt kademeden
olumaktayd. Bunlardan ftvvet tekilt, esnafn kendi aralarnda birleerek
kurduklar din-iktisad bir tarikat olup, eitli zanaat ubeleri, sz gelii, kuyum
cular, frnclar, ayakkabclar, dericiler ve dierleri, birer esnaf loncalarna sa
hiptiler. ehir halk olarak belirttiimiz sosyal guruplar iinde ise, yan denilen
ilerigelenler ile hkmet nezdinde halk temsil eden i di l er ve muhtemelen tc
carlar da yeralmakta idi.
Etnik bakmdan Trkmen kkenli olan Trk kyls, gebe ve yerl ei k ol
mak zere iki ksma ayrlabilir. Gebe Trkmenler, hayvanclkla uramakta
olup, yerleik olanlar ise ziraati idiler. Ky topluluu, airet tekiltn muhafa
za ediyorsa, balarnda ynetici olarak bey bulunur idi. Yerleik ziraati kylle
rin banda ise bir ky kethdas (dihkan) vard. Trklerin Anadol uya yerletikleri
ilk devirlerde Hristiyan iftiler himaye edilmi, hatt igal edilen teki blge
lerden yerli iftiler, hkmdarlar tarafndan kendi blgelerine naklettirilmilerdi.
Trkiye Sel ukl ul ar , Anadol uda yaayan gayri -Msl im topluluklara, Ms
l man halka kesin bir zarar vermedikleri srece, btn geleneklerine kar ho
gr ile davranmlard. Rum olmayan Hri stiyanl ar artk Bizans kilisesinin skc
basksndan kurtulmalar sebebiyle genellikle Trkl eri n hkimiyeti altnda yaa
maktan memnundular. Nitekim bu topluluklara mensup Sr yani M i k hai l
gibi din adam ve tarihiler Sel ukl u sultanlarnn hogrlerinden vg ile sz
etmilerdi.
Trk olan askeri snftan ve sivil devlet erknndan baka Ki rmanda idare
edilen halk tabakas, kaynaklarda, genellikle Tazik adyla zikredilmektedir. Ta-
zi k (Tacik) adyla anlan bu yerli halk, alan ve vergi veren kitledir. E f dai ed-
di n K i r ma n ye gre halk tabakalar yle olumaktadr: Mel i k oul l ar ,
soylular, ul em ve erdeni sahi pl eri , zhitler, iyi kiiler, dihknlar, toprak sahi p
l eri , tccar ve sanatkarlar. Bunlardan baka halk arasnda evb denilen ayak
takm da bilhassa devletin zayflad srada ortaya kmakta ve etkinliklerini his
settirmekteydiler. Kaynaklarda evb, zellikle melik T u r u l ah n lmn
den sonra balayan taht mcadelelerinden itibaren zikredilmektedir.
KTSAD DURUM
Sel ukl ular n hkim olduklar lke ve blgelerde, siyasi birlii salamalar
ekonomik durumu ve ticaretin hzla gelimesine yardmc oldu, imparatorluk ti
caret yollarnn dimi kontrol ve gven altnda tutulmas ticaret kervanlarnn Hin
SELUK L U DE VL E TL E R TAR H 517
518 AL SEV M-ERDOAN MER L
distan ile Suriye sahillerine, Bat-Avrupa ile Trkistan ve Hrezm arasnda gvenle
sefer yapmalarna imkn veriyordu. Seluklular, yine hkim olduklar blgeler
de sulama kanal ve tesislerine verilen nem sayesinde zira retim artrlmt.
Nitekim bu sayede Merv ovalarnda pamuk ziraati ok gelimiti. Ticaretin ve zi-
raatin gelimesi yannda, her ehirde de kendine mahsus sanayi ve imlt ilerle
miti. Bu sayede ehirler zenginlemi ve imar edilmitir.
Sel ukl ul ar n ynetimi altndaki Ki rman blgesi, taht mcadeleleri ve Ouz
l ar buraya gelene kadar, refah iinde idi. Sel ukl ulardan melik K a v u r t , Ki r-
mana hkim olur olmaz ilk nlemleri almt. K avur t , lden geen Sistan yolu
zerinde yolcularn kaybolmamas iin iaret kuleleri koydurmu, nemli nokta
lara derbendler, kervansaraylar, havuzlar, ve hamamlar ina ettirmiti. K avur t ,
o zamanki dnya ticaretinin ran'dan geen yollar zerindeki nemli urak nok
talarndan biri olan Tiz limann da tamir ettirmiti. Bylece onun zellikle Ki r
mandan geerek Sistan, Hindistan ve Basra krfezine giden transit ticaretini te
vik ve himye ettii anlalyor. Melik K avur t , fiyatlar sabit tutma hususunda
ve retimi artrc nemlerle de dikkati ekmektedir. O, bastrd parann ayar
n muhafaza iin de ar dikkat gstermi, hkmdarl sresince paras, hi
bir zaman deerinden kaybetmemitir. Sel ukl ul ar devrinde Ki rmandaki ehir
lerin bydkleri ve surlar dna taarak rabazda byk ticaret ve yerleme mer
kezlerinin olutuunu gryoruz. ehirlerde grlen bu gelime, ilk defa melik
I . T ur anah devrinde balad. Melik I . A r sl anah devrinde Ki rman en yk
sek refah noktasna eriti. Berdes r ehrinin rabaz bu devrede geliiyor, dou
dan ve batdan gelen tccarn ikmetgh oluyordu. Ayrca bu tccar iin
kervansaraylar yaplm ve pazarlar kurulmutu. Ki rmanda gelime grlen te
ki ehir C ruft idi. zellikle Kemadin (Kumadin), Anadol u ve Hi ndistandan ge
len yabanclarn ve tccarn ikmetgh ve birok lkeden deerli mallarn
depoland ve alveri yapld byk bir ticaret merkezi olmutu. te yandan
Bem de zengin ve byk bir ticar ehirdi. Burada byk lde pamuklu ku
ma, al, sark ve trban iin ince kuma imal ve civar lkelere ihra edilirdi.
Ayrca Sel ukl ular, ticaret yollarn Ki rman zerinden geirerek bu blgelerin
zenginlemesini salamlard.
Anadol u, Trkiye Sel uklularnn birlik ve dzeni salamasndan sonra, Ms
lman ve Hri stiyan toplumlar arasndaki dnya ticaret yollarnn gei noktas
zerinde yer alm, lke, ktisad ve kltrel bakmdan zenginlemiti. Sel ukl u
sultanlarnn XI I I . yzyl balarnda Antalya ve Si nopu almas, L ati nl erl e tica
ret anlamalar yaparak dk gmrk tarifesi uygulamalar, d ticareti tevik
amac gdyordu. Ayrca eitli nedenlerle zarara urayan tccarlarn bu zarar
larn karlamak iin bir eit devl et sigortas uygulanyordu. Sel ukl ul ar mil
letleraras nemli ticaret yollar zerinde kervanlarn gvenliini salamak iin
byk bir zen gstermiler, zengin ticaret kervanlarna muhafzlar tayin etmi
lerdi. Konaklama yerlerinde kervansaraylar ina edilmi, burada konaklayan her
kese, ister Mslman ister Hristiyan olsun, ayn yemek verilmi ve eit muamele
yaplmtr.
SELUKL U DE VL ETL E R TAR H
519
Sel ukl u TrkiyesVnde ekonomik durum, yaama ekline uygun olarak geli
miti. Gebe olarak yaayanlarn hayvanclkla uramalar sebebiyle bu devre
de Trkiyeden Bizans ve Trabzon Rum Devl eti nin yansra zellikle Arap lkelerine
bol miktarda hayvan ve hayvani rnler ihra ediliyordu. Yn, tiftik ve ipekten
eitli kumalar yaplyordu. hra mallar arasnda ham ve mamul deri maddele
ri de yer alyordu. Zirai rnlere gelince, ehir hayatnn kenar blgelerinde mey-
vaclk ve baclk nemli bir yer tutuyordu. Anadol uya eitli zamanlarda gelen
seyyahlar, baheler, sulama sistemleri ve eitli blgelerde yetien zm, kavun,
karpuz, kays eftali, badem, erik, armut, limon ve portakal gibi meyvalardan
sz etmilerdi.
Sel ukl ul ar devrinde Anadol u maden bakmndan da zengindi. Anadol u dan
karlan ap, dokuma sanayiinde boya maddesi olarak kullanlmak zere, Bat-
Avrupaya ihra ediliyordu ve talyanl arn tekelinde bulunuyordu. Ayrca demir,
bakr ve gm madenleri de iletiliyordu. Anadol unun gneyindeki dalardan
elde edilen kereste, Antalya ve Makri krfezinden M s ra ihra edilmekteydi. Kas
tamonudan salanan kereste ise Sinop tersanesinde kullanlmaktayd. Trkmen-
lerin dokuduklar nefis hal ve kilimler ile Ankarann sof kumalar, dnyaca
tannm olup Avrupa ve slm lkelerine gnderiliyordu.
KLTR FAALYETLER
Seluklu i mparatorl uu devrinde byk din adamlar, fkh, kelm, tefsr, ha
dis, felsefe bilginleri yetimi, sultanlar tarafndan himaye grmlerdir. Bu dev
redeki bilginlerin uzun sre sl m fikir ve ilim hayatnda etkileri grlmt.
Sel ukl u devrinde yetimi din adamlarndan bazlarna rnek olarak u isimleri
zikredebiliriz:
mam l - H ar emey n olarak mehur E b u 1- M e a I C veyn , M u
h a mme d e - e h r i s t n , I b n l - C e v z , Z e ma h e r ,
E bu l - K a s m K u eyr , E b shak r az , A bd u l l a h el - E n-
s r , E b u l - A b b a s F azl bi n M u h a mmed L u k er , E b Ta -
hi r T abes , E b S ,a d F u n d u v er c , F er i d G l n , E b S a
d el - G n i m , Zey n ddi n es- S v , G az z al , A l i bi n Zeyd
B eyhak , A bdu r r ah man el - H z i n , Trk asll olarak Kad A b d r -
r ez z k T r k el - l k , M ahmud H r i z m veSer ahs .
Byk Sel ukl ul ar devrinde iir ve edebiyat alannda Farsa altn devrini ya
ad. Sel ukl u sultanlar ve ehzadeleri de iir ve edebiyat dkn idiler. Szge
lii, sultan Mel i k ah ve Sencer in Farsa iir syleyip, yazdklar zikrediliyor.
I ran edebiyatnn, B ahar z , F ahr ddi n Gr gn , B ur han , E zr a-
k , b n 1- H e b b a r i y y e, E bul - M el i Nahhas sf ahan , L a m i -
i Gr cn , A bd l - V as C ebel i , emr M u i z z , edib Sab r , E nve-
r gibi nl airler Seluklu sultanlarnn himayelerini grdler, onlarn sarayla
rnda bulundular ve onlar ven iirler yazdlar.
520
AL SEV M-ERDOAN MER L
I rak Sel ukl u sultanlarndan A r s l an ah (1161-1174) zamannn nl iki a
iri M u c r ddi n B eyl ak a ve E s r ddi n E bu l - F az l M u h am
med bi n T ahi r A h s i k es yi himaye etmiti. nl air N i z am de I I I .
T ur ul (1176-94)dan himaye grm, Hamsesindeki Husrev i rin mesne
visini ona ithaf etmitir. M uhammed bi n A h med T us Aci bl -mahl kt
adl eserini I I I . T ur ul adna yazmt. C emal dd n I sf ahan , A r s l an
ah ve I I I . T ur ul , Seyyi d H aan Gaz nev ise Mesut bi n M u
hammed (1134-1152) adna iirler yazmlard. I rak Sel ukl ul ar dan I I I .
T u r u 1da iirler sylemiti (Bk. I rak Selukl ular ). Ayrca I mad - i eh r i
yar de bata I I . T u r u 1 olmak zere teki sultanlar adna iirler kaleme almt.
Sel ukl ul ar n hkim olduklar devrede Ki rmanda kltr faaliyetleri de dik
kati ekmektedir. Ki rman Sel ukl u mel i kl eri , halkn kltr seviyesinin yksel
mesi iin aba gsterdiler. Nitekim melik I . A r s l an ah devrindeki refh
seviyesinin, zenginliinin komu lkelerde yaylmas birok bilgileri Ki rmana ek
miti. Olu M u h ammed in ise ilm-i ncm (yldzlar ilmi, astrologie)a hevesi
fazla idi. Ayrca melik M u h ammed, renimi tevik edici dller ortaya koy
mutu. Onun bir de ktphane yaptrp ortaya 5 bin kitap vakfettiini biliyoruz.
Ki rman Sel ukl u melik ve devlet adamlar, baz air, lim ve din bilginlerini hi
maye etmilerdi. Bunlardan tespit edebildiklerimizi belirtmee alalm; Tarih
i ve air E f d a 1 d d n E b H mi d A h med bi n H mi d K i r man ,
ir E z r a k , B u r h a n , M u i z z , Gaz z , i bl dd ev l e, E bu l -
A l H a mz a bi n M u c r , K v a m , i h a b , M b a r e k
ah, I bn l - H ebbar i yye, M u h t a r ve A b d 1- V a s , C ebel i , Ki r
man Sel ukl u melik ve devlet adamlar hakknda iirler yazmlard.
te yandan, E bu l - H u s eyn K u t b l - E vl i ya eyh C emal ddi n
A hmed, mam E b A bdul l ah Muhammed bi n smai l N abu-
r , smai l bi n A hmed N abu r , R k n ddi n E bu l - F az l A b -
dur r ahman bi n M uhammed K i r man , K d v e t 1- E v 1i y eyh
M u h ammed A r i f , er ef dd i n M es u d bi n A z z , eyh e m -
s ddi n M bar ek , eyh B u r han i i ddi n E b N asr A h med e 1-
K ban n ve K ad E bu l - l Al i bi n E bi l - K as m Al i S em -
n gibi dn limleri de Sel ukl ul ar devrinde Ki rmanda yaayan ve yetien din
adamlarndan idiler.
Sel ukl ul ar kurduklar medreseler vastasyla ilmin yaylmasna altlar. Za
mann niversitesi Nizamiye Medresesi nde din bilgiler yannda tp gibi mspet
bilimler de renilmekte idi. M el i k ah zamannda bir rasadhne kurulmu
(1074-5), nl astronomi bilgini ve matematiki mer H ayyam, E bul -
M u z af f er I sf i z ar veM eymun bi n N eci b V s t gibi limler rasat
ileri ile megul olmulard. Bu ilim heyeti sultan M el i k ah n Cel al ddevl e
lkabna nisbetle Cel l i takvimini meydana getirdiler. Filozof M u h am
med bi n A hmed B eyhak de mehur astronomi bilgini ve matematikiler
SELUKL U DEVL ETL ER TAR H
521
den idi. E b Mansur A bdu r r ah man H z i n de rasat ve fizik alannda
sultan S en cer devri bilginlerinden idi. 1130da E bu l - K a s m el -
U s t u r l b Badatta Sel ukl u saraynda astronomi alannda almalar yap
maktayd. Tp ilminde ise, E b Sa d M uh ammed bi n Al i ve sultan S en
c e r i n batabibi olan B ah a ddi n M u h ammed bi n M ahmud nl
tabibler arasnda idi.
Sel ukl ular n salad huzur ve skun ortam iinde Anadoludaki trl din
ve kavimlerin birlikte ahenk iinde yaamalar ortak bir kltrn ortaya kma
sna sebep olmutu. Ayrca Anadol u muhiti taassub hislerinden uzak, felsef d
nceleri ve tasavvuf cereyanlar kabule ak idi. Bu ortam iinde XI I . yzyln
ikinci yarsndan itibaren balayan fikr hareketler XI I I . yzylda Mevl na Ce-
l al ddi n R m ve Y unus E mr e gibi ahsiyetlerin yetimesine neden ol
mutu. Sultan A l eddi n K eyk u bad ilim, sanat ve dine yapt byk
hizmetlerle Trki yeyi en yksek medeniyet seviyesine ulatrmt. Trkiye Sel
ukl ul ar zamannda yetimi lim ve airlerden biri, K ad B u r h an ed-
d n E b Nasr bi n M es d A nev (l. 608/1211-2) olup, Enisl-Kulb
adl Farsa eserini sultan I . I z z edd n K eyk v u s a takdim etmiti. te yan
dan XI I I . yzylda yaam I bn B b N s r ddi n H seyi n bi n M u
hammed de Trkiye Sel ukl ul ar tarihi hakknda yazd el-Evmirl -Al i yye
adl eseriyle mehur olmutu. I ranl tarihi M u h ammed bi n Al i er -
R a v e n d ise Sel ukl u tarihi hakknda yazm olduu eseri Rhats-sudr ve
Ayets-Srru Trki ye Sel ukl u sultan G y a s eddi n K ey h s r ev
(1204-1210)e takdim etmiti. Anadol uda XI I I ve XI V. yzyllarda yaam nl
tarihilerden biri de K er i m ddi n M ahmud A k sar ay olup, eser
Msmeretl-Ahbr idi. XI I I . yzylda Anadol uda yaam airlerden biri de K-
ni mahlasl A h med bi n M ahmd et - T s idi. Zamann bu byk air
ve mellifi I I . I z z edd n K eyk vus adna Kelile ve Dimne hikyelerini Fars
a manzum olarak yazmt. Ayrca onun kaleme ald 30 ciltlik bir Seluklu h-
nmesi kaybolmutur. Yine ayn yzylda yaam baka bir air de
H ce Dehh an olup, onun yazd Sel ukl u hnmesi de kayp eserler ara
sndadr.
Sel ukl ul ar devrinde Anadol uda gelien Trk-lslm medeniyeti doudan ge
len bilim ve sanat adamlaryla da kuvvetlenmi, zellikle bu devrede Trki yede
byk mutasavvf dnrler yetimi ve yaamtr. Anadol uda bir sre yaa
m en byk sfilerden biri olan M u h yi ddi n A r ab (1165-1240), Konyada
oturmutu. Onun fikirleri, talabesi ve manev evld S adr eddi n K onev (l.
1274) tarafndan devam ettirildi. Bu arada Mool istils nnden kaan birok
sf de Anadol uya gelmiti. Bunlardan biri olan N ecmedd n R z Dye,
(l. 1256) Sultan I . A l eddi n K eyk ubad adna Mirsdl-I bd adl siyset-
nme eklinde bir eser telf etmiti. Byk sf Mevl na C el l eddi n R -
m (l. 1273) de kk yata iken babas B ah a ddi n Vel ed ile birlikte Mo-
ol l ar nnden kaarak Anadol uya gelmi ve Konyaya yerlemiti. Mevl ev l i k
522 AL SEV M-ERDOAN MER L
tarikatnn kurucusu M evl na C el l eddi n , Di van- Kebr, Mesnev , Fhi
mf h, Mevi z Mecal i si seba, Mektubt gibi nl eserler kaleme almtr. M ev
l n a nin olu Sultan Ve 1e d (Ol. 1312) de Divn, I bti d-nme, Veled-nme ve
Rebb-nme gibi eserler yazmt. Onun, D van nda baz Trke iirlere tesadf
edilmitir. Anadol uda Trk milletinin asl temsilcisi Y unus E mr e (l. 1320)
olmu, din ve tasavvuf sahada Trk edebiyatnn unutulmayacak gzellikte olan
iirlerini kaleme almtr. Y unus E mr e ile ada baka bir Trk airi XI I I -
XI V. yzylda yaam olan A h med G l eh r dir. Bu air, I ranl air A t -
t a r n Mantkut-Tayr adl eserini genileterek tercme etmitir. G l eh r bu
eserinde ok deerli bir sanatkr olduunu gstermitir. Onun ayrca Fel ek-nme
ve Kermet-i Ahi Evren adl eserleri de vardr. Sonuncusu Trke yazlm kk
bir manzum eserdir.
Bu arada Anadol uda tarikat kurucular ve bunlarn gelimelerinde rol oyna
yan ahsiyetlere ait menkbe kitaplar byk bir nem kazanmt. Bunlardan M e v -
1a n , Sultan Vel edveU l u A r i f el ebi gibi Mevl ev byklerine ait eserler
de kaleme alnd. Nitekim S i pehsl r F er i dun bi n A h med i n Men-
k b, A h med E f l k (l. 1360)nin Menk bl -ri f n (Ari fl eri n Menk bel e
ri) adl eserleri tarih kaynak olarak da dikkati ekmektedir. E f l k nin imdilik
bilinen drt Trke gazeli de vardr.
GZEL SANATLAR
Seluklular, I slm medeniyetine uymakla kalmamlar, kendi ahsiyet ve zevk
lerinden bu medeniyete byk lde katkda bulanarak, kendi sanat grlerini
de ortaya koymulard, idareleri altnda bulunan in snrlarndan stanbul Bo
az, Akdeni z ve Karadeniz kylarna, Msr, Yemen ve Hint snrlarna kadar olan
lkelerde cami, medrese, trbe (kmbet), hastahane, kervansaray, kale ve kpr
gibi birok mimr eserler meydana getirmiler, kkleri, eski yurtlarndaki yap
lara giden tipleri buralarda da gelitirmiler ve I slm dnyasna yeni yap tipleri
hediye etmilerdir. I ran, Trkistan ve I rak daki byk camilerde bu yenilikler
uygulanm ve Sel ukl ular, I slm dnyasndaki camilere abidev bir manzara ka
zandrmlard. Seluklulardan zamanmza kadar rnek olarak, sfahanda Mescid-i
Cuma, Gl payegn Cmii, Kazv ndeki Mesci d-i Cuma, Barsiyan daki Mesci d,
Zevvredeki Mesci d-i Cuma ve / rdistandaki Mescid-i Cuma gibi camiler kalm
tr. Dier bir yap tipi de din bir retim yeri olan medresedir. Niabur, Badat
ve Tus medreseleri, bu yap eklinin ilk rnekleridir. Mimar bakmdan medrese
nin ekli tespit edilmi, orta avlulu ve drt eyvanl plann kullanld anlalm
tr. Bu yap tipinde avlunun drt bir tarafnda eyvan bulunmakta, avluyu kemerli
revaklar evirmekteydi. Bu suretle drt eyvanl cami ve medrese plannn Sel uk
l ularn idaresindeki blgelerde uyguland grlmektedir. Son zamanlarda yap
lan arkeolojik aratrmalar sonucunda, drt eyvanl plann saray ve kervansaray
larda da uyguland meydana kmtr. Seluklularn I slm dnyasna getirdikleri
SELUKL U DE VL ETL E R TAR H
523
yeni yap ekillerinden biri de, ekil itirabyla Trk adrlarn (otalar) andran
tuladan yaplm ve adna Kmbet denilen trbelerdir. Bunlar genel olarak drt
keli, ok keli veya yuvarlak biimde olmak zere, e ayrmak mmkndr.
Seluklular devrinde I slm dnyasnda birok trbe yaplmtr. Bu devreden kalan
rneklerin banda, dnya mimarisinin sayl ahaserleri arasnda yer alan, sul
tan S en cer (01. 1157)in Merv ehrindeki trbesi gelir. Yeni tip ince silindirik
minareler de I slm dnyasna Trk mimarisinin bir hediyesidir.
Ki rman Sel ukl ul ar , daha ilk melikleri K avur t zamanndan (1048-1073)
itibaren imar faaliyetlerine balamlard. 0, nce Sistan ve Derre yolu zerinde
bir derbend ina ettirmiti. Yine K avur t , Derreye bir han, bir havuz ve bir
de hamam yaptrmt.
Melik K a v u r t un Byk Sel ukl u Devl eti *ni elegeirme teebbs srasn
da lmesinden (1073) sonra, Ki rmanda imar faaliyetleri bir sre durmutur. Me
lik I . T u r a n a h devrinde ise (1085-1097) imar faaliyetleri yeniden balamt.
T ur an ah, tahta geince ehrin rab azndan yeni bir mahalle kurulmasn em
retti. Nitekim nce kendisi iin bir saray ve kk, bu sarayn gneyinde Ulu Cami
ve hepsi birbirine bitiik olmak zere medrese, hankh, bimaristan (fastahane),
hamam (germbe) ve ri bat gibi hayr kurumlan yaptrd. Melik I . T u r an ah -
m yaptrd cami, Mesci d-i Mel i k adyla mehur olmutu. Melik I . T ur an ah,
ldkten sonra gmlmek zere bir de merkad (mezar) yaptrmt.
Melik I . T u r an ah tan sonra tahta geen I r anah devrinde (1097-1101),
imar faaliyetleri durmu, ancak melik 1. A r s l an ah devrinde, Berdes r ehri
nin rabazndaki imar faaliyetleri devam etmitir. Yine A r s l an ah , dier Ki r
man ehirlerinde de medrese ve ribat gibi birok hayr ileri gren binalar ina
ettirmiti. Melik I . A r s l an ah nZeyt un H at un adndaki ei de Ki rmanda
medrese ve ribat gibi hayr kurumlan yaptrmtr.
Melik I . M u h ammed (1142-1156) de babas gibi imar faaliyetlerine devam
etti. O, Berdesr, Bem ve Cruft ehirlerinde medrese, ribat ve mescit gibi hayr
kurumlan yaptrd. Onun yaptrd nemli eserlerden biri de Mesci d-i Mel i kte
ki ktphanedir. Bu ktphanede fen bilimleri ile ilgili 5 bin kitap bulunmakta
idi. Bu kitaplar 1. M u h ammed oraya vakfetmiti.
Ki rman Sel ukl ul ar Devl eti nde hakiki kudreti ellerinde tutan atabekler de
imar faaliyetlerinde bulunmulard. Bunlardan birincisi B o z k u idi. Onun ken
disine bir mezar, ayrca hankh ve birok menr (mi nare) yaptrd bilinmekte
dir. imar faaliyetlerinde bulunan ikinci atabek M eyyi d ddi n R eyhan idi.
O da Ki rmanda buka, medrese ve hankh gibi birok hayr kurumlan yaptrmt.
Ki rmanda bugn var olan ve Sel ukl u devrinde yapld anlalan, ancak ki
min yaptrd kesin olarak bilinmeyen eserler de mevcuttur. Bunlardan birisi Ber
des r deki Mesci d-i Bzr- htr. Sel ukl ul ar devrinde yapld ileri srlen
bir eser de Gnbed-i Cebel i yedir Bu kmbet, Berdes r ehrinin dou kenarnda
ak bir sahrada bulunmaktadr. Bu tatan kmbede Knbed-i Gebr de denilmek-
524
AL SEV M-ERDOAN MER L
tedir. Yine kimin tarafndan yaptrld bilinmeyen eserlerden birisi de Zerend-
deki Sel ukl u minaresidir.
Btn bu eserlerden anlalaca gibi, Sel ukl ul ar Ki rmanda sadece siyas
bir varlk olarak dnmek muhakkak ki yanltr. Onlar, hkim olduklar bu bl
geye bar ve refah getirmiler, bir ksm bugn de mevcut olan zengin imar faali
yetlerinde bulunmulardr. Ki rman Sel ukl ular , birbuuk yzyla yakn, bu
blgede bkm srmler ve Ki rmana kmsenemeyecek hizmetler yapmlar
dr. Bu sebepledir ki, bu dnemde ve daha sonra yaam tarihi ve corafyac
mellifler, onlardan vgyle bahsetmilerdir.
Sel ukl u devrindeki figrl plastik sanatnda, Orta-Asya modelleri esas tu
tulmu, stko zerinde gelimi olan bu Sel ukl u ssleme slubu, camiler, saray
lar ve hatt zenginlerin evlerinde de grlmtr. Bu ssleme kompozisyonlarnda
av sahneleri ve saray hayatndan sahneler tasvir edilmi, Reyde yaplan kazlar
da, yklm olan Sel ukl u saraylarndan ehreleri Trk hatlar tayan boyanm
heykeller bulunmutur, XI . yzyldan itibaren hal sanat da Seluklu Trkleri
ile Orta-Asya dan batya doru yaylmtr. Ancak Byk Seluklulardan zaman
mza kadar hibir eser gelmemitir. Sel ukl ul ar n tesiri ile Badatda ipek sana
yiinde byk bir gelime grlm ve en eski ipekli kuma rnei bu devreden
kalmtr. Yine Badatda ilk sl m minyatr okulu Sel ukl ular zamannda ku
rulmu, nce Arapaya evrilen metinleri aklamakla balayan bu sanat, daha
sonra hikye kitaplarnda da kendini gstermiti. Minyatr sanat, Seluklu sul
tan ve emrler inin katipleri olan Uygurlar tarafndan gelitirilmitir. Bu devirde
randa Orta-Asya resim sanat slubunun etkileri de aka grlmektedir. Sel
ukl ul ar devrinde bata Rey olmak zere, Musul ve Rakka gibi nemli mer
kezde inicilik sanat gelimitir. Trk mimarisinde ininin bir sslenme dzeni
iinde mimari ile balanarak kullanlmas, randa Byk Seluklularla balam,
asl byk gelime Anadol u mimarisinde gereklemitir. ini yannda seramik
eserler yaplm ve seramik merkezleri kurularak ok sayda eser verilmi, yeni
teknikler yaratlmtr. Byk Sel ukl ul ar devrinde, maden ilerinde fevklede
bir teknikle kaliteli eserler meydana getirilmitir. Maden sanatnn merkezi ise
Horasan blgesi idi. Madenden yaplm eyalar, ayn zamanda saray hayatn ve
doay aksettiren, kabartma tasvirler ile sslenmitir.
XI . yzyldan beri Orta-Dou lkelerinde yerleen ve slm dnyasnn ortak
mal olmu bulunan btn sanat yeniliklerinde Trklern etkisi grlm ve bu
daha sonraki yzyllarda da devam etmitir.
Trkiye Sel ukl ul ar da hkim olduklar sre iinde birok mimar eserlerle
Anadol uyu deta sslemiler ve bunlardan bir ksm da zamanmza kadar gel
mitir. Sel ukl u sultanlar, Anadol uda cami, medrese, trbe, kervansaray, kale
ve kprler yaptrmlard. Nitekim sultan Mesut tarafndan XI I . yzyln or
talarnda yaptrlmaa balanan Konyadaki Al eddi n Cami, sonraki tamir ve de
iikliklerle zamanmza kadar gelmitir. Sultan I . A l eddi n K eyk ubad
SELUK L U DE VL ETL E R TR H
525
Ni dede kendi adyla anlan cami ile, Mal atyadaki Ulu Camii ina ettirdi. Kay-
serideki Huand Camii ve klliyesi de A l eddi n K e y k u b a d m ei M h p e -
r i H uand H at un tarafndan yaptrlmtr.
Trkiye Sel ukl u sultanlar tarafndan, medrese tarznda yaptrlan ilk eser,
Kayseri deki i fte Medrese, I . G ys eddi n K ey h s r ev i n tp medresesi
(ifaiye) ile kzkardei Gevher N es i be nin ifahnesinden meydana gelmi
tir. Sultan I . I z z eddi n K eyk vus da Si vasda bir ifaiye medresesi yap
trmt. Sel ukl u devlet adamlar da lkeyi bayndr duruma getirmek bakmn
dan faaliyette bulunmulardr. Nitekim Sahi b At a F ahr eddi n Al i , Ake
hi r de Ta Medrese, Kayseri 'de Shi bi ye Medresesi, Konya'da irice Minareli
Medrese yi, Atabek E r t o k u , I sparta da medrese, C el l eddi n K ar a
t ay, Konya da Karatay Medresesi ni, M u i n eddi n P er vne Sivas da Gk
Medrese yi veC acaol u N u r edd n de Cacabey Medresesi 'n i yaptrmlar
d. K rehi rdeki Cacabey Medresesi nin nce bir rasadhne olarak yapld son
ra da camiye evrildii anlalyor.
Trki ye Sel ukl ular nn kudretini, tekiltnn iyi ilediini ve yksek klt
rn en canl ekilde aksettiren eserler, ticaret yollar zerinde ykselen kervan
saraylardr. Anadol uda ok sayda bulunan kervansaraylar, Seluklu sultanlar
ve vezirleri tarafndan XI I I . yzyl boyunca yaptrlmtr. Bir muhafz ktasyla
korunan bu kervansaraylarda, yolculara hayvanlaryla birlikte gn parasz ye
mek veriliyor, hastalar tedavi ediliyor ve herkese din farkna, zengin ve fakir ol
duuna baklmakszn, eit muamele yaplyordu. Anadol udaki kervansaraylardan
sekiz tanesinin Sel ukl u sultanlar tarafndan yaptrld tespit edilmitir.
Anadol udaki kmbet ve trbelerin mtevazi ller iinde yaplmakla bera
ber, mimar bakmdan bir gelime iinde olduklar grlmektedir. nceleri tu
ladan ve tatan ina edilen kmbetler, daha sonra sadece tatan yaplmaa
balanmt. XI I . yzyla ait Seluklu kmbetlerinden Konyadaki I I . K l A r s
l an kmbeti kalmtr. Sel ukl u sultanlarndan kalan bir trbe ise, I . I z z e d -
di n K ey k v u s un Sivas daki trbesidir. Seluklu hatunlarndan Kayseri deki
Mahperi Huand Hatun kmbeti, devlet adamlarndan atabek E r t ok u un km
beti, C el l eddi n K ar at ay n Konyadaki trbesi, yine Konyada Sa
h i b A ta F ah r eddi n A l i nin aile trbesini, bu tip eserlerden zamanmza
kadar kalm birka rnek olarak zikredebiliriz.
Sel ukl u Trkl eri yle Orta-Asyadan batya doru yaylan hal sanat, Trki
ye Sel ukl ul ar zamanndan (XI I I . yzyln ilk yarsndan) kalan paralardan an
lalaca zere, devaml gelimelerle daha sonraki hal sanatna bir temel olmu
tur. Konya Sel ukl u hallar, refah ve dekor bakmndan fevkalade bir zenginlik
gsterirler. Renk olarak genellikle koyu mavi veya krmz gze ar
par. Sel ukl u hallarndaki motifler sekiz keli yldzlar, ular engellerle ev
rilen sekizgenler gibi sk sk grlen geometrik ekillerdir. Ayrca gayet stilize bitki
ve hayvan ekilleri de grlr. Hallara karakteristik zellik veren husus, geni
bordrlerdeki iri kufi yaz dekorudur.
526 AL SEV M-ERDOAN MER L
XI I I . yzylda Anadol udaki Sel ukl u ini sanat, ok byk bir gelime gs
termi ve kendine zg bir desen dnyas yaratmtr. Bu yzyln ikinci yarsn
dan sonra ini, sslemede nebat motiflerin hkimiyeti natralist slubun habercisi
olmutur. Anadol uda i ve d mimaride ini ssleme kullanlm, bunun rnek
lerine ifahne, medrese, trbe, kmbet, cami ve mescidlerde raslanm, bylece
bu sanatn gelimesi salanmtr. Trkiye Sel ukl ular nin bakenti Konya, eit
li tekniklerin kullanld bir ini merkezi olmu ve btn Sel ukl u devri ini sa
natn ekillendirmitir.
KRONOLOJ CETVEL
Ocak 750
899
909
945
955/56
Kasm 988
999
1003
1004
1007 (Tahmini)
1018
1021
1025
1028
Ocak 1029
1030
: Byk Zap Suyu sava, Emev Hal i fel i i nin ykl ve
Abbas Hal i fel i i nin kuruluu.
: Karmat l eri n Ahsada bamsz bir devlet kurmalar.
: Fatm Hal i fel i i nin kuruluu.
: Bveyh M u i z z ddi n A h met i n Badat igali.
: Karahanl hkmdar Sat uk Bur a H an n lm.
: Karahanl hkmdar A r sl an H an n lm.
: Samanoull ar Devl eti nin ykl.
: Samanl smai l M u n t as r n l i g Nasr H an
bozguna uratmas.
: A r sl an Y a bgu nun smai l M u n t a s r a kar
l i gN asr H an la birlemesi ve Samanl Devl eti nin
tam anlamyla tarihe karmas.
: Sel ukun Cend kentinde lm.
: ar B ey i n Dou-Anadol u seferine kmas.
: ar B ey in Dou-Anadolu seferinden dnp T u
r ul B e y e ulamas.
: Gaznel i sultan M ahmut ile Karahanl Y usuf K a
di r H an n lran-Turan sorunlarn grmek zere Se-
merkant yaknlarnda bir toplant yapmalar; Bizans
imparatoru I I . B a s i 1e i o s un lm.
: Gazneli M a h mu t un Trkmenl eri ar bir yenilgiye
uratmas ve Sel ukl ul ara kar harekta girimesi.
: A l p A r s l a n n doumu.
: Seluklu kuvvetlerinin Karahanl l ar bozguna uratma
lar; Gaznel i sultan M a h mu t un lm.
528
AL SEV M-ERDOAN MER L
1034
Ocak 1035
Nisan 1035
Haziran 1035
Austos 1035
1036
Mays 1038
1038
Ekim 1038
1039
Mays 1039
1040
1040
22-24 Mays 1040
24 Mays 1040
ubat 1041
1041/42
1032
1042
: Harezm valisi A l t u n t a n Buhara hkimi A l i Te -
k i n le Debsiye'de sava; A r sl an Y abgu un hapis
te bulunduu Kal i ncar kalesinde lm.
: Harezm valisi H ar un un Gaznelilere kar ayaklanmas.
: Buhara hkimi A l i T ek i n in lm.
: Harezm valisi H a r u n un ldrlmesi.
: Sel ukl ul ar n Gaznel i ordusunu Nesa yrelerinde boz
guna uratmalar.
: Gaznel i l eri n Sel ukl ul ara Horasanda muhtariyet
vermesi.
: Trkmenl eri n byk bir blmnn Azerbaycana gel
meleri.
: Sel ukl ul ar n Gaznel i l eri Telhbta yenilgiye uratma
lar ve bamszlk kazanmalar.
: Trkmenl eri n Ti fl isi kuatan Bizans komutan I I . B a g -
r a t bozguna uratp geri ekilmek zorunda brakma
lar; Beyhak kentinde T ur ul Bey adna hutbe
okunmas.
: Karahanl B r i T ek i n i n Gazneli topraklarna akm-
larda bulunmas.
: K z l B ey i n Rey kentini fethile burada bir Trkmen
Beyl i i kurmas.
: Sel ukl ul ar n Telhb yrelerinde byk Gaznel i ordu
suyla baarsz sava.
: E r t a n Sistan fethi ve Musa i nan Bey adna
hutbe okutmas.
: Gaznel i sultan M es u t un Sel uklulara kar harek
ta balamas.
: Sel ukl ul ar n Gaznel i l erl e Dandanakanda gn s
reyle savamalar.
: Dandanakan Zaferi.
: Cend ehri emri ah M el i k in Harezm valisi sma
i l i Asi bde yenilgiye uratmas.
: Sultan T u r u l un Crcan ve Taberistan fethi; sul
tan T ur ul adna Niabur da para baslmas.
: Musul emri K a r v a n mttefikleriyle birlikte Trk
menl er karsnda ar bir yenilgiye uramalar; Kara-
hanl Devl eti nin Bat ve Dou olmak zere iki kola
ayrlmas.
SELUK L U DE VL ETL E R TAR H
529
1042/43
1043
1044
1047
1047/48
1048
18 Eyll 1048
1049/50
1050/51
1054
1055
6 Austos 1055
1055/56
1056
Ekim 1056
1057
1058
Kasm 1058
28 Aralk 1058
Temmuz 1059
: Sultan T u r u l un Sel ukl u bakentini Ni aburdan
Reye nakli ve burada, adna para bastrmas; bir ksm
Trkmenl eri n Beni kalesine saldrmalar.
: Sultan T u r u l un ar B ey le birlikte Harezme
yrmesi; Trkmenl eri n Musul u elegeirmeleri.
: Musul emri K a r v a n Trkmenl eri yenilgiye ura
tp Musul u geri almas.
: Fatm veziri E b S a d n ldrlmesi.
: Bizans ordusunun ehzde H aan komutasndaki Sel
ukl u kuvvetlerini Byk Zap Suyu yrelerinde yenilgi
ye uratmas ve ehzde H a s a n n ehit edilmesi.
: Kuzey-Ki rmanin Sel ukl u hkimiyetine girmesi.
: Sel ukl u ordusunun gmi ky yrelerinde Bizans or
dusunu ar bir yenilgiye uratmas ve bakomutan L i -
p a r i t in tutsak alnmas.
: Seluklu-Bizans Bar Antl amas nn stanbul da imza
lanmas.
: Melik K avur t B ey in Ki rmana hkim olmas.
: Sultan T u r u 1 un ilk Anadol u seferi.
: M on oma k h os n lm zerine T h eod or a nm
Bizans tahtna gemesi; Sultan T u r u 1 un Badat se
ferine kmas.
: Sultan M el i k ah n doumu.
: Sel ukl u kuvvetlerinin Anadol u harekt.
; Musa nan B ey in Sistan ynetimini yeniden eli
ne almas.
: Sultan T u r u l un B es as i r ye kar savaan K u -
r ey e hilat, at ve bayrak vermesi.
: Emr S a bu k 5un Dou-Anadoluya aknlara balamas.
: Seluklu komutan emr D i n a r n Mal atyay elegeir-
mesi srasndaki savalarda ehit olmas; ehzde Ya k u -
t nin sevkettii Seluklu kuvvetlerinin Kars yrelerine
aknlarda bulunmalar.
: X . K on s t an t i n os D u k a s n Bi zans tahtna
gemesi.
: A r sl an B es a s i r nin Badat igali.
: Sel ukl u kuvvetlerinin Sivas elegeirmeleri.
530 AL SEV M-ERDOAN MER L
2 Austos 1059
15 Ocak 1060
Nisan/Mays 1061
1062
1063
18 ubat 1063
4 Eyll 1063
16 Ekim 1063
1064
Austos 1064
Kasm 1064
1064
1064/65
Aralk/Ocak
1064/65
Ocak/ubat 1065
20 Mays 1065
Austos 1065
Eyll 1065
1065/66
: Sultan T u r u 1 un isyan eden br ah i m Y n a l
Rey yrelerinde, yenilgiye uratp tutsak almas ve yay
nn kiriiyle ldrtmesi.
. Ar sl an B es a s i r nin tutsak alnp ldrlmesi.
: isyana balayan K u t al m n Seluklu kuvvetleri kar
snda Girdkh kalesine ekilmesi.
: Sultan T u r u l n Azerbaycan ve Errana gelip Ana
dol u harektn denetlemesi; Fars blgesinde Sel ukl u
hkimiyetinin kurulmas.
: K avur t B ey i n hkim olduu blgelerde Abbas ha
lifesi, sultan T u r u 1ve kendi adna hutbe okutmas.
: Sultan T u r u l un halifenin kzyla evlenme trenle
rinin balamas.
: Sultan T u r u 1 un Reyde hayata gzlerini yummas.
: K u t a l m n Reyi alp adna, sultan olarak hutbe
okutmas.
: Sultan A l p A r s l an m Dou-Anadolu ve Grcistan se
ferine balamak zere bakent / eyden hareketi; ehza
de M el i k ah n T er k en H at u n la evlenmesi;
Macarl ar n Bel grat igal etmesi.
: An nin sultan A l p A r sl an tarafndan fethi.
: Sultan A l p A r s l an nK ut al m a kar kazand
zaferden sonra vezir A mi d l m l k e hilat vermesi.
: Vezir K n d r i nin ldrlmesi.
: H anol u H a r u n un Hal ebe gelii ve R oma
nos D i ogen es le baarl sava.
: Emr M ah mu t un Hal ebe kar baarsz bir saldrya
gemesi. Ouzlar n Tunay geip Makedonya ve Tesel-
yaya kadar uzanan topraklar istil etmeleri.
: Haleb emri A t i yye nin Hal ebdek H a r u n un Ouz
l ar na bir baskn yapmas.
: Emr M ahmut ve H a r u n un A t i y y e yi Mercda-
b k yrelerinde yenilgiye uratmalar.
: Emr M a h mu t un Hal ebe hkim olmas.
: Emr M a h mu t un H a r u n a Maarretnnuman k-
ta etmesi.
: Sultan A l p A r s l an n Mang lak seferi; H or a
san S l r mn baarsz Urfa kuatmas.
SEL UK L U DE VL ETL E R TAR H 531
1066
Kasm/Aralk 1066
Mays 1067
Haziran/I emmuz 1067
Austos 1067
1067/68
1068
Ocak 1068
Mart 1068
Nisan 1068
1 Temmuz 1068
1068/69
Nisan 1069
Mays/Haziran 1069
Ekim 1069
1069 (Sonlan)
1070 (Ortalan)
Temmuz 1070
1070/71
: Sultan A l p A r s l a n m oullar M el i k ah a sfa
han, A r sl an A r gu n a Hrezm, 11y a s a Toharistan,
A y az a Bel h, A r sl an ah a Merv veT oganah a
Herat ynetimlerini verip melik olarak atamas.
: Fatm halifesi M u s t an s r n emr M ah mu t a H a -
r u n ve Ouzlar nn Hal ebden uzaklatrlmasn bil
dirmesi.
X . K os t an t i nos D u k a s m lm.
Sultan A l p A r s l a n n Ki rmana yrmesi.
A f i n in Gney-Dou Anadol udaki akmlar.
H anol u H a r u n un R oman os D i ogen es e
kar baarl savalar; sultan A l p A r s l a n m ikinci
Grcistan seferi.
: Mekke erifi M uhammed bi n E b H ai m i n Ab
bas halifesi ve Sel ukl u sultan adna hutbe okutmaya
balamas.
R omanos D i ogen es i n Bizans imparatoru olmas.
R omanos D i ogen es i n Suriye seferi.
A f i n in sultan A l p A r s l a n n kendisini affeden
mektubunu almas zerine, huzuruna gitmek iin Antak
ya yrelerinden ayrlmas.
: H a r u n ve Hal eb kuvvetlerinin Artah fethetmeleri.
: R omanos D i ogen es i n Artah ve I mm kalelerini
igali.
: Emr S av t ek i n in Grcistan seferi.
: Fa z 1 y e nin N i z am l m l k tarafndan tutsak
alnmas.
: K avur t isyan sebebiyle Ki rmana giden sultan
A l p A r s l a n m sfahana dnmesi.
: Emr S u n du k un Kuzey-Suriyeye aknlarda bu
lunmas.
: Sultan A l p A r s l a n n Msr seferi dolaysyla Kuzey-
Suri yeye gelii.
Mirdasoull ar Beyl i i nin Sel ukl ul ara tbi olmas:
: H ar u n un lmnden sonra kendisine bal Trkmen-
leri n Akk Fatm valisi B ed r l cema l i ye katl
malar.
532
AL SEV M-ERDOAN MER L
1071
Man 1071
Nisan 1071
26 Austos 1071
1071 (Sonlan)
1072
Austos 1072
20 Kasm 1072
24 Kasm 1072
29 Kasm 1072
15 Aralk 1072
1073
13 Ocak 1073
20 Ocak 1073
15 Nisan 1073
Nisan/Mays 1073
Ekim 1073
1073/74
1074
: Bat-Karahanl Devl eti nin Byk Sel ukl u mparator
l uu na tbi olmas; K ur l u B ey i n Akk kuatmas
srasnda lm.
: Sultan A l p A r s l an n Urfa kuatmas.
: Sultan A l p A r s l a n m Hal eb kuatmas.
: Malazgi rt Meydan Sava.
: Kudsn A t s z Bey tarafndan fethi.
: R oman os D i ogen es i n ukurovada oulluu
A n dr on i k os Duk as karsnda yenilgiye urama
s ve teslim olmas.
: R omanos D i ogen es i n K mal adada lm.
: Sultan A l p A r s l an m Harezml i Y usuf tarafndan
yaralanmas.
: Sultan A l p A r s l a n m lm.
: M el i k ah n Byk Sel ukl u Devl eti sultan iln
edilmesi.
: Karahanl emsl ml k I . N a s r n Ti rmi zi igal
etmesi.
: Halife K aai m B i emr i l l a h n lm; Fatm vezi
ri N as r ddev l e ni n l deni z tarafndan ld
rlmesi.
: ehzde A y az m Bel h i Karahanl igalinden kur
tarmas.
: Halife K aai m B i emr i l l a h m sultan A l p A r s -
1a n m lm dolaysyla bir hafta sreyle yas iln
etmesi.
: Sultan M el i k ah n K avur t B ey Ie Hemedan y
resinde sava.
: K a v u r t B e y in yaynn kiriiyle bodurularak ld
rlmesi.
: Gev h er ay i n i n sultan M el i k ah n saltanatnn
onaylanmas amacyla Badata gelmesi.
: I I I . F a z 1 m eddadoul l ar emirliini elegeirmesi;
ehzde Ay a z n lm.
: Sultan M el i k ah n ems l m l k I . N a s r la
bar yaptktan sonra Horasana dnmesi.
SELUKL U DEVL ETL E R TAR H
533
Eyll/Ekim 1074
Ekim/Kasm 1074
Nisan/Mays 1075
Mart/Nisan 1076
Nisan/Mays 1076
Mays 1076
Haziran/Temmuz
1076
Temmuz 1076
1076 (Sonu)
1077
Ocak 1077
7 ubat 1077
1077/78
1078
1078/79
1079
Ekim 1079
1079/80
: S u l t an ah n Ki rman tahtna gemesi.
: k l B ey in Akky Fatm lerden almas.
: Emr A t s z m k l ve mttefiklerini Taberiyede ke
sin bir yenilgiye uratmas; S l eyman ah n zni k i
fethedip Trkiye Seluklu Devl eti ni kurmas; emr S a v -
t e k i n in Kafkas seferi (1075).
: Emr At s z n D mak nc kez kuatmas.
: Hal eb emri N a s r n A h met ah Hal eb kalesine
hapsetmesi.
: Emr N a s r n bir Trkmen tarafndan ldrlmesi.
: Emr A t s z n D mak fethetmesi.
: A h met ah nDeml eol u M eh met i n tutsak
lndan kurtarlmas; Hal eb emri S b k n, rakibi
Ve s s a b a kar harekete gemesi.
: Emr A t s z n Msr seferi.
: G m t ek i n C an da r n Urfa yrelerinde Bizans
kuvvetl eri ni yenilgiye uratmas; N i k ep h o-
r os B r y en n i os un Edi rnede isyan.
: Emr A t s z n Kahi re yaknlarna dek ilerleyip bura
da karargh kurmas.
: Emr A t s z m baarsz Msr seferinden sonra D-
maka dnmesi.
: Fatmlerin D maka baarsz bir kuatma harektna
girimeleri; sultan M el i k ah m T u t u u Suriye ve
Filistin Sel ukl u Mel i kl i i ne atamas.
: N i k eph or os B ot an i at es i n Bizans imparatoru
olmas.
: Sultan M el i k ah n Grcistan seferi; T u t u un Ha
l ebi kuatmas.
: T u t u un A t s z ldrtp Suriye ve Filistin Seluk
lu Mel i kl i i ne hkim olmas; H aan S abbah n M
s r a gitmesi.
: Fatmlerin Fi listini istil ve D mak ikinci kez kuat
malar.
: Mekke ve Medi nede Abbas Hal i fesi ve Sel ukl u Sultan
adna hutbe okunmas.
534 AL SEV M-ERDOAN MER L
Ocak 1080
Ekim 1080
1081
Ocak 1081
1081/82
21 Ocak 1082
21 Mays 1082
Haziran 1082
Kasm/Aralk 1082
1082/83
1083
Haziran 1083
1084
ubat/Mart 1084
Kasm 1084
12 Aralk 1084
17 Aralk 1084
1084/85
1085 (Balar)
1080
: Grcistan'da Sel ukl u egemenliinin tam anlamyla sa
lanmas.
: Sultan M el i k ah n avlanmak amacyla Huzistana
gitmesi.
: M s 1i m in Hal eb'e hkim olmas ve Mirdasoull ar
Em rl i i nn sona ermesi.
: A l ek si os K omn en os un Bizans imparatoru olma
s, S 1e y m a n a h ile Dragos Suyu Antlamas imza
lamas.
: Sultan M el i k ah n 7 bin Ermeni yi ordudan
karmas.
: Te k i in ilk isyan; halife M u k t e d i nin sultan M e -
1i k a h n kzyla evlenme isteini sultana bildirmesi.
: M uh ammed T a pa r m doumu.
: Sultan M el i k ah m olu D av u t un lm.
: M s 1i m in Efsna kalesini igali.
: N i z am l m l k n olu C emal l m l k n zehir
lenmek suretiyle ldrlmesi.
: S l eyman ah m Gney-Anadolu seferine karak
Tarsus, Adana, Misis, Anazarba ve yrelerini fethi.
: C heyr ailesinin Badattan sfahana gitmeleri.
: F ahr ddevl e bi n C h ey r i n Diyarbak r ve ev
resi Seluklu valiliine atanmas; Musul emri M s l i m -
in D mak kuatmas.
: Sultan M el i k ah n Musul, Cezire ve Hal eb blgesi
ni A mi d d d ev l e ye kta etmesi.
: N i z a m l m l k n olu M ey y i d l m l k n
Tura Divan Bakanl na atanmas.
: Sultan M el i k ah m Musul ve evresinin ynetimini
yeniden er ef ddevl e M s l i m e vermesi.
: S l eyman ah n Antakyay fethi.
: S l eymanah m Antakyada sultan Mel i k ah ad
na hutbe okutmas.
: Te k i in ikinci kez isyan etmesi.
: A r t uk B ey i n T u t u un hizmetine girmesi; emr
K ar at ek i n in Sinopu fethi.
SELUKL U DEVL ETL E R TAR H
535
1085
Ocak 1085
12 Ocak 1085
20 Haziran 1085
Haziran/Temmuz 1085
30 Austos 1085
Eyll 1085
Nisan/Mays 1086
4 Haziran 1086
Eyll/Ekim 1086
6 Kasm 1086
3 Aralk 1086
1086 (Sonlar)
1086/87
1087 (Balan)
Ocak 1087
12 Mart 1087
Mart/Nisan 1087
8 Mays 1087
Temmuz 1087
3 Mart 1088
: T u t u un A r t u k Bey ve Musul emri M s l i m -
le bir ittifak yapmas.
: Melik S u l t an ah n lm, T u r an ah n Ki rman
Seluklu Meliki olmas.
: S l eyman ah m Antakya kalesini fethi.
: S l eymanah n Kurzhil savanda M s l i m i ye
nilgiye uratmas ve M s 1i m in lm.
: S l eyman ah n Hal ebi kuatmas.
: Meyyafri ki n (Si l van)m Sel ukl u kuvvetlerine teslimi.
: Di yarbak r ve evresi ynetiminin Byk Sel ukl u Dev
l eti ne balanmas ve Mervanoul l ar Emi rli i nin sona
erdirilmesi.
: S l eyman ah m Hal ebi ikinci kez kuatmas.
: S l eyman ah n T u t u la yapt sava kaybedip
intihar etmesi.
Sultan M el i k ah n Kuzey-Suriye seferine balamas.
Sultan S e n c e r in doumu.
Hal ebin sultan M el i k a h a teslim edilmesi.
Sultan M el i k a h n Antakya ya gelip ehir valiliine
Y a s yan , ynetim ilerinde de emr H a s a n
atamas.
: Emr P or s u k un Bizans n mdahalesi zerine kuat
t zni kten ekilmesi; sultan M el i k ah n T u r an
ah m Fars hkimiyetini onaylamas.
: Sultan M el i k a h m A k s u n gu r u Hal eb hneli-
ine, N uh et - T r k yi de kale kumandanlna
atamas.
: Emr B edr et t i n E bu l a bba s n emr H a r b i l
drmesi.
Sultan M el i k a h m Badata girmesi.
Emr B o z a n m Urfay fethi.
Halife M u k t e d i nin sultan M el i k ah n kzyla ev
lenmesi dolaysyla Badatta grkemli bir dn ya
plmas.
: T u t u un Fatm ynetimindeki Sayda ve Beyrutu fet
hetmesi.
: Emr Ta h i r in ldrlmesi.
1088/89
1089
Temmuz/Austos
1089
Ekim/Kasm 1089
1090
1090 (Sonlan)
1091
26 ubat 1091
29 Nisan 1091
Austos 1091
5 Kasm 1091
Aralk 1091
Ocak 1092
ubat/Mart 1092
25 Nisan 1092
Temmuz 1092
536
Ekim 1088 : B edr et t i n E bu l abbas ile Nih kalesi hkimi emr
M e m u n arasnda bir bar imzalanmas.
: Sultan M el i k a h n olu A h m e t in Merv kentinde
lm; sultan M el i k ah n ilk Maverannehr seferi.
: Dou-Karahanl Devl eti nin Byk Sel ukl u I mparator-
l uuna tbi olmas; Fatmlerin Filistin ve Suri yeyi ge
ri alma giriimleri.
: Emr B edr et t i n E bu l a bba s n Sistan emirliine
atanmas hususunda sultan M el i k ah tan bir ferman
almas.
: Emr A k s u n gu r un Berzye kalesini Ermenilerden
almas.
: Fatm istils nedeniyle sultan Mel i k ah m Kuzey-Suriye
Seluklu valilerine T ut u un hizmetine girmelerini
emretmesi; Haan Sabbah m Alamut kalesine girmesi;
sultan M el i k ah m Dou-Karahanl Devl eti ne son ver
mesi; sultan Mel i k ah m Ermeni Katolikosluu nun tek
bir makamda temsil edilmesi hususunda bir ferman
karmas.
: Sultan M el i k ah m ikinci Maverannehr seferi.
: Emr Y or un t a m lm.
: E b Mansur ile B ahaddevl e H al ef arasnda
yaplan savatan sonra bir bar i mzal amas .
: A l ek si os K omn en os un Peenekleri ar bir yenil
giye uratmas.
: T u t u un Humus, I rka ve Efmiye kalesini eyzer emri
N a s r a vermesi.
: Sultan M el i k ah m Badat ikinci ziyareti.
: E b M an s u r un B ahaddevl e H al ef tarafn
dan ldrlmesi.
: A m dddevl e bi n F ahr u ddevl e nin hilafet ve
zirliine atanmas.
: Sultan M el i k ah m emriyle Badatta Sultan Camii-
nin yapmna balanmas.
: Sultan M el i k ah m Badattan sfahana dn.
: Emr A r sl ant a n Alamutu kuatmas.
AL SEV M-ERDOAN MER L
SELUKL U DE VL ETL E R TAR H
537
14 Ekim 1092
28 Ekim 1092
18 Kasm 1092
25 Kasm 1092
1093
ubat 1093
Mart 1093
Nisan 1093
2 Nisan 1093
Austos/Eyll 1093
Ekim/Kasm 1093
Kasm/Aralk 1093
30 Ocak 1094
Mart/Nisan 1094
27 Mays 1094
Haziran/Temmuz 1094
Eyll/Ekim 1094
Ekim/Kasm 1094
1094 (Sonlar)
ubat 1095
Ekim 1092 : Rudbr halkndan bir gurubun Seluklu ordusuna baskn
yapmalar.
N i z am l m l k n bir Batn tarafndan ldrlmesi.
Sultan M el i k ah n nc Badat ziyareti.
Sultan M el i k ah n lm.
T er k en H at u n un olu Mahmut adna Badatta
sultan olarak hutbe okutmas.
: T ut u un T ut ek i n i Silvan valiliine ve olu D u-
k a k m atabey ligine atamas; sultan B er k yar u k un J s-
fahan kuatmas.
: T ut u un Rahbeyi aldktan sonra burada adna sultan
olarak hutbe okutmas; smai l bi n Y ak ut ni n
B er k y ar u k a yenilerek sfahana, ekilmesi.
: Tu tu un Nusaybini elegeirmesi ve ynetimini M u
hammed bi n M sl i m e vermesi.
: Tu t u un Musulu elegeirmesi ve Meyyfarikine hkim
olmas.
: Mudayya Sava.
: smai l bi n Y ak ut nin ldrlmesi.
: A k s u n gu r un Hal ebe, B o z a n m da Urfaya sultan
B er k y ar u k un valisi olarak dnmeleri.
: T u t u un saltanat mcadelesinin ilk evresinde baa
rl olamayarak D maka dnmesi.
: Sultan B er k y ar u k adna Badatda hutbe okunmas.
: Te k i ve olunun sultan B er k y a r u k un emriyle l
drlmesi; T u t u un saltanat mcadelesinin ikinci ev
resine balamak zere D maktan hareketi.
: T ut u ve A k s u n gu r arasnda yaplan Sebn sava,
tutsak alman A k s u n gu r un ldrlmesi; T u t u -
un Hal ebe hkim olmas.
: Ki rman Sel ukl u meliki T u r an ah n emr U n er i
yenilgiye uratmas.
: T er k en H at u n un lm.
: ehzade M a h mu t un lm.
: T u t u un A bak ol u Y u s u f u Badat hnel i i -
ne atayp gndermesi.
: Tu t u un Cerbzakn ve Rey kentlerini elegeirmesi.
538 AL SEV M-ERDOAN MER L
26 ubat 1095
1095
Nisan/Mays 1095
Eyll 1095
18-28 Kasm 1095
1096
Austos 1096
Eyll 1096
Ekim/Kasm 1096
1096 (Sonlar)
1097
Ocak 1097
22 Mart 1097
Mays 1097
19 Haziran 1097
Temmuz 1097
: Rey sava ve T u t u un ldrlmesi.
: A r sl an A r gu n un B r i b a s bodurtmak sure
tiyle ldrtmesi; F a h r l m i k n Sel ukl u vezirli
ine atanmas; melik R d v a n n Urfay elegeirmesi.
: Hal eb Sel ukl u meliki R dv a n n C en ah ddev-
1e H s ey i n i vezirlie atamas.
: T u t ek i n i n Suriyeye gelip D makta D u k a k n
hizmetine girmesi; sultan B er k y a r u k a suikast gi
riimi.
: Cl ermont Konsili.
; Melik R d v a n m D maka yrmesi.
: lk Hal kafilesinin Bizansl lar tarafndan stanbul dan
Anadol u yakasna geirilmeleri.
: lk ba-bozuk Hal ordusunun Trkiye Sel ukl u kuv
vetleri tarafndan yok edilmeleri.
: G r boa nin Musul u teslim almas.
: C e n ah ddevl e H s eyi n in Maarretnnman ve
kalesini elegeirmesi.
: Sultan B er k y a r u k un S en cer i Horasan meliki
atamas; Fatm lerin Suriye ve Fi l isti ni istil giriimle
ri; melik R d v a n n Fatm ler adna ii hutbesi okut
mas; hutbeyi yeniden Abbas Halifesi ve Seluklu Sultan
ad na dei ti rmesi (Eyll); E m r i E m r an M u
hammed bi n Sl ey ma n n tutsak alnp gzleri
ne mil ekilmesi; emr E k i n ci nin ldrlmesi;
Radat-Karahanl hkmdar S l eyman bi n D a
vut un lm.
: Dzenli Hal ordusu komutanlarnn stanbul da Bizans
imparatoru A l ek s i os K omn en os a Bal l k Ant
imeleri.
: R dv a n n D u k ak Kmnesri n yrelerinde yenilgi
ye uratmas.
: Hallarn Trkiye Seluklu bakenti zni ki kuatmalar.
: zni kin Hal l ar tarafndan igali ve ehrin Bizans kuv
vetlerine teslim edilmesi.
: Trkiye Sel ukl u kuvvetlerinin Eski ehir ovasnda Ha
l l ar karsnda giritikleri savata baarl olamayp ge
ri ekilmeleri.
SELUKL U DE VL E TL E Rt TAR H 539
Austos/Eyll 1097
Ekim 1097
Ekim/Kasm 1097
5 Kasm 1097
1098 (Ortalar)
10 Mart 1098
14 Haziran 1098
27 Haziran 1098
30 Haziran 1098
Austos 1098
Eyll 1098
Kasm 1098
1098/99
1099
3 Haziran 1099
15 Temmuz 1099
4 Kasm 1099
1100
15 Mays 1100
25 Mays 1100
Temmuz /Austos
1100
Kasm 1100
: Emr P or s u k un Batm l er tarafndan ldrlmesi.
: Hal kuvvetlerinin Antakya nlerine gelmesi.
: Melik T u r an ah n lm.
: I r a n a h n Ki rman tahtna gemesi.
: Melik R dv a n n isyan giriiminde bulunan Hal eb Re
isi B er ek t ve yandalarn ldrtmesi.
: Urfa Hal Kontl uunun kurulmas.
: Antakyada Aziz Petrus Katedral i nde Hz. s a nin b
rn delen mzrann gya Hal l ar tarafndan bu
lunmas.
: Hal l arn P i er r e 1 H e r m i t e bakanlnda Seluk
lu ordusu bakomutan G r boa ya bir eli heyeti
gndermeleri.
: Hal l ar n Antakyay igal ile burada bir Hal Prens
lii kurmalar.
: Fatm lerin Kuds elegeirmeleri.
: Azazda melik R d v a n a kar isyan kmas.
: Hal l ar n Breyi elegeirmeleri.
: Melik r an ah m emr n er i yenilgiye uratmas.
: Emr t) n e r in ldrlmesi.
: Hal l ar n Reml eyi igali.
: Hal l ar n Kuds igali ve burada Hal K ral l n
kurmalar.
: Badatta M u h ammed T apar adna hutbe oku
tulmas.
: Danimendli Gmt ek i n A hmet G az i nin An
takya prensi B oh emu n d u tutsak almas; ahi n-
a h m Trkiye Sel ukl u Devl eti sultan olmas.
: B er k yar u k - M u h ammed T apar arasnda ilk sa
va (Save sava).
: Badatta M uh ammed T apar adna yeniden hut
be okunmas.
: Halifelik veziri A m d l m l k n azli ve lm.
: Urfa kontu B au dou i n i n Kuds krallk tahtna
oturmas.
540
AL SEV M-ERDOAN MER L
1101
1100/01
5 Nisan 1101
Temmuz 1101
13 Eyll 1101
Ekim 1101
23 Ekim 1101
16 Kasm 1101
27 Aralk 1101
ubat/Mart 1102
Nisan 1102
22 Mays 1102
Eyll 1102
3 Ekim 1102
Aralk 1102
27 Aralk 1102
1103
Ocak 1103
23 Ocak 1103
17 ubat 1103
: Emr avl S ak ave nin Huzistan ve Fars snr bl
gelerini Bat n l erden temizlemesi.
: Dani mendl i G m t ek i n A h met G a z i nin
Hal l ar Malatya yrelerinde yenilgiye uratmas;
I . K l A r s l an m Hallar Ereli yrelerinde ar
bir yenilgiye uratmas; R a y mon d u n T an cr ed -
in hapsinden kurtarlmas.
: Sultan B er k y ar u k ve M u h ammed T apar ara
sndaki ikinci sava.
: R d v a n n Hal l ar karsnda K el l da yenilgiye u
ramas.
: Sultan B er k y a r u k un Badata gitmesi.
: r an ah n ldrlmesi.
: B er k y a r u k u nc karlamada yenilgiye ura
tan M u h ammed T a pa r n Badata gelmesi.
: A r s l a n a h m Ki rman Mel i kl i k tahtna oturmas.
: Sultan B er k y a r u k - M u h ammed T apar bar
antlamas.
: Sultan B er k y a r u k un giritii drdnc savata M -
hammed T a p a r yenilgiye uratmas.
: D u k a k n Rahbeyi elegeirmesi.
: Sultan S en cer i n K adi r H an ldrtmesi.
: Sultan B er k y a r u k un M uh ammed T apar l s-
fahanda kuatmas; Musul emri G r boa nm lm.
: Sultan B er k y a r u k un sfahan kuatmasndan ay
rlmas.
: Rahbe emri K a y m a z n lm.
: Badat hnel i i ne atanan G m t ek i n K ayse-
r nin Badata gelmesi.
: Karahanl ehzdesi H aan b. A l i nin Karahanl
hkmdar I I . M uh ammed H an la mcadeleye gi
rimesi.
: Emr M e v d u d un lm.
: hne G m t ek i n K ay s er i nin Badattan ay
rlmak zorunda kalmas.
: Sultan B er k y a r u k ve M u h ammed T apar ara
snda beinci sava.
SELUK L U DE VL ETL E R TAR H
541
Mays 1103
1103 (Sonlan)
1104
Ocak 1104
Haziran 1104
Temmuz/Austos
1104
Eyll 1104
Ekim 1104
22 Aralk 1104
1105
10 ubat 1105
2 Mart 1105
Eyll 1105
1105/06
10 ubat 1106
Eyll 1106
11 Eyll 1106
1106/07
22 Mart 1107
2 Nisan 1107
19 Mays 1107
Mays/Haziran 1107
13 Haziran 1107
8 Aralk 1107
: C en ah ddevl e H s ey i n i n Batm l er tarafndan
Humusta ldrlmesi.
: Melik R dvan - T an cr ed Bar Antl amas nin im
zalanmas.
: Melik R d v a n n Blis, Fya ve Sel emi ye kalelerini
Hal l ardan geri almas.
: Sultan B er k y ar u k - M u h ammed T apar Bar
Antl amas nm imzalanmas.
: Melik D u k a k n lm.
: Halifenin sultan B er k y a r u k a hilat ve saltanat men
uru gndermesi.
: E r t a n D mak Sel ukl u meliki olmas.
: Melik E r t a n D maktan ayrlmas.
: Sultan B er k y a r u k un lm.
: Toulouse kontu R a y mon d un lm.
: Sultan M u h ammed T a pa r n Badata gelii.
: Emr Aya z n ldrlmesi.
: Sultan I . K l A r s l an n Mal atyay elegeirmei.
: Kad E b A l i S a i d i n ldrlmesi.
: Emr S adak a nin Hi l l eye dn.
: Hal l ar n Efmi ye kalesini elegeirmeleri.
: F ah r l m l k bi n N i z a m l m l k n Batm l er
tarafndan ldrlmesi.
: Emr k r m n lm.
: Sultan I . K l A r s l a n n Musul a hkim olmas.
: Sultan M u h ammed T a pa r m Batm l erl e mcade
le iin harekete gemesi.
: Emr a v l nin Rahbeye hkim olmas.
: Sultan M u h ammed T a p a r in vezir S d 1-
ml k ve onun ilerigelen yandalarn ldrtmesi.
: a v 11 ve mttefiklerinin sultan I . K l A r s l an
yenilgiye uratmalar; I . K l A r s l an n Habur su
yunda boulmak suretiyle lm.
: Sultan M u h ammed T apar n Badata gelmesi.
542
AL SEV M-ERDOAN MER L
1107/08
Ocak 1108
20 Mays 1108
Eyll 1108
Eyll/Ekim 1108
Ekim/Kasm 1108
Kasm 1108
1108/09
4 Mays 1109
1109/10
1110
Mays 1110
Austos 1110
1110/11
1111
24 ubat 1111
28 Temmuz 1111
15 Eyll 1111
1112 (Balar)
: Melik R d v a n m Batn l eri n byk bir blmn Ha
l ebden kartp olumsuz faaliyetlerine son vermesi.
: Sultan M u h ammed T a pa r n Vst A k s u n
gur P or s u k ye kta etmesi.
: Sultan M uhammed T apar n Badattan ayrlmas.
: Emr av l nin Blis kent ve kalesini elegeirmesi.
: Bat n l eri n I sfahan kads U beydu l l ah bi n A l i -
yi ldrmeleri; emr M e v d u d un Musul ve evresi y
netimini eline almas.
: avl - B audoi ni l eR dvan- T ank r ed kuvvetle
rinin sava,
: a v l nin Hal l arl a Telbir sava.
: M uh ammed T a pa r n emr a v 11 y Fars valili
ine .atamas.
: Batnlerin Niabur kads Sa d bi n M u h ammed i
ldrmeleri.
: Sultan M u h ammed T a pa r n Musul emri M e v -
d u d ve Ahl atahl ar emri Sk men el - K u t b yi
Hal l ara kar bir seferle grevlendirmesi; S a
gun B e y in isyan; emr H a s a n n Hal l arl a yap
t savata ehit olmas.
: Sultan M u h ammed T apar n Grc ilerlemesini
durdurmas.
: Sel ukl u ordusunun Hal l ara kar seferi.
: Sel ukl u ordusunun Urfa kuatmasn brakp Harrana
ekilmesi.
: Sultan M u h ammed T a p a r n vezir Z i y a 1-
m l k azli ve yerine H a t r M u h a m
med bi n el - H s ey i n i atamas; Hal l arn Esrib
kalesini igali.
: Sel ukl u ordusunun Hal l ara kar seferi.
: Suriyelilerin Hal basks dolaysyla ikyet iin geldik
leri Badatta Hal i fe Cami i nde olay karmalar.
: Sel ukl u ordusunun Telbi ri kuatmas.
: Emr M evdud ve T u t ek i n i n eyzerin dousun
da karargh kurmalar.
: Melik R dvan - T u t ek i n ittifak.
SELUKL U DE VL ETL E R TAR H
543
Haziran 1112
Mays 1113
Haziran 1113
28 Haziran 1113
Austos 1113
5 Eyll 1113
10 Ekim 1113
10 Aralk 1113
1114
ubat 1114
Mart 1114
Eyll 1114
29 Kasm 1114
Ocak 1115
Mays/Haziran 1115
14 Eyll 1115
1116
9 Nisan 1116
1117
25 ubat 1117
Mays 1117
: Emr M ev d u d un Urfa kuatmasndan sonra Musul a
dnmesi.
: Emr M ev du d un T u t ek i n in ars zerine kuv
vetleriyle Suri yeye gelmesi.
: Emr M ev d u d un T u t ek i n le birlikte Taberiye-
de Hal l ar yenilgiye uratmalar.
: Sel ukl u ordusunun kral B a u d ou i n le sava.
: Melik R dv an - T u t ek i n ittifaknn bozulmas.
: Emr M evdud ve T u t ek i n i n D maka gelmeleri.
: Emr M ev d u d un D makta camide Batm l er tara
fndan ldrlmesi.
: Melik R d v a n n lm ve olu T ac ddev-
l e A l p A r s l a n n Hal eb Sel ukl u Devl eti meliki
olmas.
: Sultan M u h ammed T a pa r n A k s u n gu r P or
su k yi Musul valiliine atamas.
: T u t ek i n i n melik T ac ddevl e A l p A r sl an
adna D makta hutbe okutmas.
: T u t ek i n i n Hal ebe gelmesi.
: Hal eb Sel ukl u Devl eti meliki A l p A r s l a n n ld
rlmesi; S u l t an ah m Hal eb Sel ukl u Devl eti meli
ki olmas.
: Kuzey-Suriyede byk bir deprem olmas.
: K r han bi n K ar aca nin 11g a z i yi tutsak almas.
: Emr P or s u k komutasndaki byk bir Sel ukl u or
dusunun Hal l arl a sava iin Suri yeye hareketi.
: Ro g e r in Sel ukl u ordughna saldrmas.
: Sultan ah i n ah m tahttan indirilmesi: L l nn
ldrlmesi; emr av l nin lm (Tahmini).
: T u t ek i n i n sultan M u h ammed T a p a r dan
Hal l ara kar yardm istemek amacyla Badata
gitmesi.
: B eh r am ah n Gaznel i tahtna oturmas.
: Melik S e n c e r in Gazneye girmesi.
: A k s u n gu r P o r s u k i n H al ebin kendisine
teslimini istemesi.
544 AL SEV M-ERDOAN MER L
Kasm/Aralk 1117
1117/18
4 Nisan 1118
18 Nisan 1118
11 Austos 1119
4 Eyll 1119
1119/20
14 Haziran 1120
Eyll 1120
Aralk 1120/0cak
1121
1121
18 Austos 1121
9 Mays 1122
8 Haziran 1122
Ekim 1122
Kasm 1122
19 Kasm 1122
1123
Nisan 1123
Haziran 1123
Temmuz/Austos
1123
: Sultan M u h ammed T a pa r n hastalanmas.
: Hal eb Sel ukl u Devl eti nin sona ermesi.
: Sultan M uh ammed T a pa r n byk bir len d
zenlemesi ve olu M a h mu t u tahta oturtmas.
: Sultan M u h ammed T a pa r n lm.
: Sultan S e n c e r in sultan M a h mu t u yenilgiye u
ratmas.
: Badatta sultan Sencer adna hutbe okunmas.
: Sultan M a h m u t un Badat hnesi M en g ba r s
ldrtmesi.
: Sultan M a h mu t un isyan eden melik M e s u t la
sava.
: D b e y s in halifelik saraynn karsnda karargh
kurmas.
: Sultan M a h mu t un Dbeys e kar harekete
gemesi.
: Gurlu i z z eddi n H s eyi n i n sultan S e n c e r e is
yan etmesi; B el ek G a z i nin Gerger Ermeni l eri ne
kar seferi.
: Sel ukl u ordusunun Grcl er karsnda yenilgiye u
ramas.
: Batm l eri n Sel ukl u veziri S mey r em yi ldr
meleri.
: Sel ukl u ve Hal i fel i k kuvvetlerinin Dbeys karsn
da yenilgiye uramalar.
: Sultan M a h mu t un isteiyle N i z a m l m l k n
olu A h m e t in halifelik vezirliine atanmas.
: Sultan M a h m u t un emr avu B ey i ldrtmesi.
: A r t u k ol u I l ga z i nin lm.
: Vezir emsl ml k Os man 5n ldrlmesi.
: Hal l ar n Esrib kalesine sahip olmalar.
: B el ek G a z i nin Hal ebe hkim olmas.
: Sultan M a h mu t un Grcl erl e sava gze alamayp
Hemedana dnmesi.
1124
Mays 1124
1125
11 Austos 1125
25 Kasm 1126
1127
Ocak 1127
11 ubat 1128
12 Ocak 1129
29 Ocak 1129
1130
Nisan 1130
Kasm/Aralk 1130
Mays 1131
10 Eyll 1131
25 Mays 1132
Temmuz 1132
Aralk 113 2 /Ocak
1133
15 Ocak 1133
Haziran 1133
1134
: Sultan M ah mu t un P or s u k yi I rak hnelii nden
azli ve ona Basray kta etmesi.
: T em r t a n Hal ebe hkim olmas.
: Sultan S en cer i n Db ey s i tutuklatmas.
: Badat hnesi B ar an k u un Badat tan ayrlp sul
tan M a h m u t un yanma Hemedana gitmesi.
: Batn l eri n Musul emri A k s u ngu r P or s u k yi l
drmeleri.
: A k s u n gu r P or s u k nin olu Musul emri M e
s u t un lm.
: Sultan M a h m u t un Badata gelmesi.
: D u k a k n olu melik T u t u un lm ve Dmak
Sel ukl u Mel i kl i i nin sona ermesi.
: Sultan M a h m u t un sultan S e n c e r le ald karar
lar uygulamak iin Badata gelmesi.
: Sultan M a h mu t un E bu l k as m D er g z i n yi
yeniden vezirlie atamas.
: Emr G a z i nin Anazarba kalesi yrelerinde I I . B o -
h e m u n d u yenilgiye uratmas ve bu Hal liderleri
nin hayatn yitirmesi; Bat -Karahanl Devl eti nin
Karah tayl ara tbi olmas.
: Sultan S e n c e r in Semerkant elegeirmesi.
: Melik M es u t un sultan S en cer den ayrlmas.
: r g i r ve olunun ldrlmesi.
: Sultan M a h mu t un Hemedanda lm.
: Sultan S e n c e r in melik M e s u t ve mttefiklerini D-
never yaknlarnda yenilgiye uratmas.
: Sultan T u r u 1 un yeeni D a v u t u yenilgiye u
ratmas.
: Melik M es u t un Badatta nce kendi adna sultan ola
rak hutbe okunmas, daha sonra da D a v u t adna hut
be okunmas.
: Sultan M e s u t ve mttefiklerinin Azerbaycana yrme
ye karar vermeleri.
: Sultan M es u t un Hemedan elegeirmesi.
: Melik M u h a mmed i n Dani mendl i tahtna gemesi.
SEL UK L U DEVL ETL E R TAR H 545
Temmuz 1134
24 Ekim 1134
1135
Nisan/Mays 1135
24 Mays 1135
24 Haziran 1135
14 Temmuz 1135
Temmuz /Austos
1135
29 Austos 1135
8 Eyll 1135
13 Kasm 1135
1136
15 Austos 1136
18 Austos 1136
1137
Mart/Nisan 1137
Mays/Haziran 1137
1137/38
1138
546
: Sultan I I . Tu r u 1 un melik M es u t u yenilgiye u
ratmas.
: Sultan I I . T u r u l un lm.
: Dani mendl i melik M u h a mmed i n ankr ve yre
lerini Bizansllardan kurtarmas.
: Sultan M es u t a kar olan emirlerin Badata git
meleri.
: Emr P or s u k ( P or s u k ol u ) un halifeye ka
tlmas.
: Sultan M es u t un Hal i fel i k kuvvetlerini yenilgiye u
ratmas.
: Emr B ey aba mn beraberindeki askerlerle Badata
gelmesi.
: Sultan M e s u t un yeeni D a v u t a kar harekete
gemesi.
: Batm l eri n halife M s t er i d i ikenceyle ldr
meleri.
: R ai d B i l l ah n halife olmas.
: Melik D av u t un Badata gelmesi.
: Emr K a r a s u n gu r un melik D av u t u Meraga ya
knlarnda yenilgiye uratmas; melik M u h a mmed -
in Gksnu Hal l ardan kurtarmas.
: Sultan M e s u t un Badatn yamalanmasn nlemesi.
: M u k t ed L i emr i l l a h n halife olmas.
: Bizans imparatoru I I . I oannes K omn en os un
Suriye seferine kmas; sultan M e s u t un halife M u k
t ed L i emr i l l a h a bat etmesi.
: Sultan M e s u t un kzkardei F at ma H at u n u ha
life M u k t ed yle evlendirmesi.
: Sultan S en cer i n Karahanl hkmdar M ah
mut bi n M u h a mmed i yenilgiye uratmas.
: Sultan M es u t un S el u k ah a Ahl at, Malazgirt,
Erzen ve yrelerini kta etmesi.
: Ki rman meliki A r s l an ah n sultan M u h am
med T a pa r n kzyla evlenmesi.
AL SEV M-ERDOAN MER L
Nisan/Mays 1138
6 Haziran 1138
Eyll/Ekim 1138
Kasm 1138
1139
ubat 1139
Haziran 1139
1139/40
1141
Mays 1141
9 Eyll 1141
1141/42
Aralk/Ocak 1141/42
1142
28 Mays 1142
1143
Haziran 1143
1143/44
1144
30 Kasm 1144
: Emr B oz a ba ni n M en g ba r s n ldrlmesine
karlk sultan M es u t un emirlerinden S ada
ka, Sungur , A n t er C evan v.s.i ldrtmesi.
: Halife R a i t in sfahanda Batm l er tarafndan ld
rlmesi.
: Sultan S e n c e r in Harezme yrmesi.
: Sultan M es u t un veziri I ma meddi n E bu l -
B er ek t azletmesi.
: Bizans imparatoru I oa n n es i n Ni ksar baarsz ku
atmas.
: Sultan S e n c e r in Harezme hkim olup Merv e
dnmesi.
: Sultan M es u t un vezir K emal eddi n M u h am
med i ldrtmesi.
: S el u k h m iraz da Kal atiil-Beyza da hapsedilme
si; Batm l eri n sultan S e n c e r in nedim M uk ar -
r eb C ev h er i ldrmeleri.
: Dou-Karahanl Devl eti nin Karah tayl ara tbi olmas.
: H ar ez m ah A t s z m sultan S e n c e r 5e tbi
olmas.
: Karah tayl arm sultan S en cer i Katvan da yenilgiye
uratmalar.
: Sultan M es u t un em ri hur K z 1 1 Badat hne-
l iine atamas.
: Dani mendl i hkmdar melik M u h a mmed i n
lm.
: Bizans imparatoru I oa n n es i n Beyehi r glndeki
adalar igal etmesi.
: H ar ez m ah A t s z m Ni aburda kendi adna hut
be okutmas.
: Bizans imparatoru I oa n n es i n ukurovada lm.
: Sultan M es u t un Sivas alp Mal atyay kuatmas.
: Melik D a v u t un Batm l er tarafndan Tebrizde ld
rlmesi.
: Sultan M es u t un Ceyhun, Elbistan ve yrelerini fet-
hile olu K l A r s l a n blgeye melik atamas.
: Zen gi nin Urfay kuatmas.
SEL UK L U DE VL ETL E R TAR H 547
548 AL SEV M-ERDOAN MER L
24 Aralk 1144
1144/45
1145 (Tahmini)
1146
Ekim/Kasm 1146
1147
Nisan 1147
Ekim 1147
Nisan 1148
1149
1150
1151
1152
Haziran 1152
Ekim 1152
2 Ekim 1152
Mart/Nisan 1153
11 Eyll 1153
1153/54
10 Ekim 1154
Kasm 1154
Kasm/Aralk 1154
: Zen gi nin Urfay Hal l ardam alp Urfa Hal Kont-
l uuna son vermesi.
: Sultan M es u t u n M eyy i d ddi n M er z ba n
vezirlie atamas.
: Melik A r s l an ah n lm.
: Sultan M es u t un Brakena kalesini fethetmesi.
: Atabek av l nin Zencanda lm.
: Gurlul ar n Bel he kadar uzanan topraklarn istil et
meleri.
: Zen gi nin atabek A bd u r r a h ma n ldrmesi.
: I . zzet t i n M es u t un I I I . K onr ad komutasn
daki Hal ordusunu Eski ehir yrelerinde bozguna u
ratmas.
: Hal kuvvetlerinin Akk ve dier limanlardan karaya
kmalar.
: Sultan M es u t un Mara Hal l ardan kurtarmas.
: Sultan M es u t un Gksn, Behi sni , Gynk, Gazi an
tep, Dl k ve Rban kale ve kentlerini fethedip Telbr
i r i kuatmas.
: Danimendli Y a bas an n Karadeniz kylarna sal
drmas; Gurl ul ar n Gazneyi igal ile atee vermeleri.
: Y a basan- Zl k ar eyn ittifak.
: Sultan S e n c e r in Gurlu A i ed d i n i yenilgiye u
ratp A l i et r ile birlikte tutsak almas.
: ehzde M el i k ah m I rak Sel ukl u sultan olmas.
: Sultan M es u t un lm.
: Ouzlar n sultan S e n c e r i tutsak almalar.
: Ouzlar n melik S l eyman n Niabura getirip ad
na sultan olarak hutbe okutmalar.
: I rak Sel ukl u Devl eti nin istikrar kazanmas; halife
M u k t e d i nin Tekri ti baarsz kuatmas.
: Halifelik ordusunun Sel ukl u ordusunu Bezimz da ye
nilgiye uratmas.
: Ouzlarn Tus kentini igal ile tahrip ve yama etmeleri.
: Emr A 1p k u un lm.
SEL UK L U DE VL ETL E R TAR H
549
Aralk 1154/
Ocak 1155
1155
Eyll 1155
1156
25 ubat 1156
Nisan 1156
27 Haziran 1156
1157
Ocak 1157
26 Nisan 1157
6 Mays 1157
13 Aralk 1158
1160
22 Mart 1160
1161
Mart/Nisan 1161
Austos 1161
3 Austos 1161
Temmuz 1163
1164
1165
12 Nisan 1165
: Sel ukl u emirlerinin S e n c e r in yeeni M a h mu t u
sultan yapp adna hutbe okutmalar.
: Sultan I . i z z et t i n M es u t un lm.
: M ah mut H a n n Ouzl arl a geici bar yapmas;
u m 1a nin halifelik kuvvetlerini yenilgiye uratmas.
: H ar ez mah A t s z m lm.
: S l eymanah m banda etr olduu halde Badata
gelmesi.
: Sultan S e n c e r in tutsaklktan kurtulmas.
: Melik M u h ammed bi n A r s l an ah m lm ve
T u r u l ah n Ki rman Sel ukl u tahtna kmas.
: Musul Atabeki N u r eddi n M a h mu t un igal ettii
Sel ukl u topraklarndan ekilmesi.
: Sultan I I . M u h a mmed i n Badat kuatmas.
: Sultan S e n c e r in lm.
: Sultan I I . M u h a m m e d in Badat kuatmasn ter-
kedip Hemedana ynelmesi.
: Sultan I I . M u h a mmed i n lm.
: Sultan I I . K l A r s l a n m M anuel ve Y a ba
san a anlama nerisinde bulunmas; ehzde M el i k
ah n lm.
: S 1e y m a n a h n I rak Sel ukl u tahtna oturmas.
: Grcl erin An kentini igal etmeleri.
: Sultan S l eyman ah n ldrlmesi.
: Sel ukl u kuvvetlerinin An y baarsz kuatma giri
imleri.
: Atabek l d en i z i n emr n a n yenilgiye u
ratmas.
: Seluklu kuvvetlerinin Grcl eri yenilgiye uratmalar.
: Seluklu kuvvetleri karsnda yenilgiye urayan Grc
l eri n An dan ekilmeleri.
: Sultan I I . K l A r s l an n Danimendli ynetimin
deki Elbistan, Darende, Gedk ve Tohma Suyu yreleri
ni elegeirmesi.
: Vezir i h abeddi n S i k a nin lm.
550
AL SEV M-ERDOAN MER L
13 Aralk 1165
8 Mart 1166
1166/67
1167/68
1168
Mart 1169
Austos 1169
Mart 1170
1170
Temmuz/Austos
1170
ubat 1171
Eyll 1171
Haziran 1172
Kasm/Aralk 1172
Nisan 1174
Mays 1174
1174/75
1175
Mays 1175
Austos 1175
Ocak 1176
: Sultan A r s l an ah n F ah r eddi n R az yi vezir
lie atamas.
: Emr er ef eddi n G r d ba z u nun lm.
: syan eden emr n a n n Sel ukl u kuvvetleri kar
snda geri ekilmesi.
: Meraga emri A r s l a n a pa nin halifeye bir eli gn
derip yannda bulunan sultan I I . M u h a m m e d in o
lu adna hutbe okutmasn istemesi.
: Rey valisinin Svede tutuklanmas.
: i r k u h un lm.
: S al haddi n E y y u b 5nin Msr'a hkim olmas.
: Ki rman meliki T u r u l un lm.
: I I . A r s 1a n a h n ilk kez Ki rman Sel ukl u tahtna
otu'mas.
: A r s l an ah n C el l eddi n E bul - F az l D er
g z i n yi vezirlie atamas.
: I I . A r s 1a n a h m ikinci kez Ki rman Sel ukl u taht
na oturmas.
: S a l h a d di n E y y u b nin Fatm Hal i fel i i ne son
vermesi ve M s rda Abbas Hal i fel i i adna hutbe
okutmas.
: I I . A r s l an ah n Berdesi r kenti nnde karargh
kurmas.
: I I . A r sl anah ve B eh r a m a h n Ki rman bl
meleri.
: I I . A r s l an ah - B eh r am ah m Ryi n kasabas y
resinde sava.
: N u r eddi n M a h mu t un lm.
: Emr A r s l a n a pa nm lm.
: Sel ukl u ordusunun baarsz Grc seferinden Nah-
vana dnmesi; atabey 11d e n i z in lm; I I . M u-
h ammed ah n Ki rman Sel ukl u meliki olmas.
: Ki rman m yeniden melik B eh r a m a h n eline
gemesi.
: Melik B eh r am ah n lm.
: Sultan A r s l an ah m lm.
SELUK L U DE VL E TL E R TAR H
551
Mart 1176
Eyll 1176
Mart 1177
Haziran 1178
Ekim 1178
1178/79
ubat 1179
1179/80
1180
1181
Eyll/Ekim 1181
1182
1184/85
Nisan 1185
10 Temmuz 1185
17 Aralk 1185
1186
ubat/Mart 1186
1187
3 Temmuz 1187
: K u t bed d i n M u h a mmed i n olu P eh l i v an n
Berdesi re girip ehir hkimi E bu l f evr i s K u h -
yi yakalatmas.
: Sultan I I . K l A r s l a n n Bizans imparatoru M a-
n u e 1 i Mi ryokefal onda ar bir yenilgiye uratmas.
: T u r an ah m melik I I . A r s 1a n a h ile Ci ruft nle
rinde savaa tutumas.
: M eyy i d ddi n R eyh an v e beraberindeki emirle
rin Berdesi r nlerinde karargh kurmalar.
: Sultan I I . K l A r s l a n m Mal atyay amanla tes
lim almas.
: K u t beddi n M u h ammed ve Salgurlu ordusunun
Ci ruft nlerine gelmesi.
: K u t beddi n M u h ammed i n kuvvetleriyle Zerend-
de konaklamas.
: Atabek Ci han P eh l i v an m i raza saldrmas.
: Halife M s t az i B i emr i l l ah n lm ve olu N -
s r L i d i n i l l a h n halife olmas; Bizans imparatoru
M a n u e 1 in lm; Ki rmanda byk bir ktlk olma
s; sultan I I . K 1 11 A r s 1a n n, damad Di yarbak r ve
Hasankeyf emri Artukl u N u r eddi n M u h a m
med e kar harekta girimesi.
: Ouzlar n Germsi re ynelmeleri.
: Ouzlar n Berdesi re ynelmeleri.
: S al haddi n E y y u b nin Di yarbak r ve Silvan ka
lelerini almas.
: Berdesi rde byk bir ktln olmas.
: S al haddi n E y y u b nin Musul u yeniden ku
atmas.
: I I . S k m e n in lm.
: Ouz beyi D i n a r n kuvvetleriyle Ki rmana girmesi.
: Sultan I I . K 1 11 A r s 1a n m Sel ukl u lkesini 11 olu
arasnda bltrmesi.
: Atabek Ci han P eh l i v an n lm.
: Sultan I I I . T u r u l un H ce A z i z ed d i n i vezir
lie atamas.
: S al h addi n E yy u b nin Htt nde Hal l ar ar
bir yenilgiye uratmas.
552 AL SEV M-ERDOAN MER L
10 Eyll 1187
Ekim 1187
6 Mays 1188
Ocak 1189
Nisan/Mays 1189
Ekim 1189
1190
Temmuz 1191
Austos/Eyll 1191
28 Haziran 1192
Austos 1192
Eyll/Ekim 1192
Aralk 1193
30 Aralk 1193
24 Mart 1194
1196
1196/97
1199
Haziran 1200
1202
: Emr D i n a r m Berdesi re hkim olmas.
: S a l h a d di n E y y u b nin Kuds aman ile Hal
lardan teslim almas ve buradaki Hal Kral l na son
vermesi.
: Sel ukl u kuvvetlerinin Daymergde halifelik ordusunu
yenilgiye uratmas.
: Kirman Seluklu Devl eti nin yklmas ve bu lkede emr
Di nar tarafndan bir Ouz Devl eti nin kurulmas.
: K ut l u n a n n I sfahan hkimi olup hne zde-
m i r i ldrtmesi.
: Sultan I I . K l A r s l a n m olu Sivas meliki K u t
beddi n M el i k ah m veliaht iln edilmesi.
: Sel ukl u ordusunun Akehi r yrelerinde Hal l ara ar
kayplar verdirmesi.
: Akknin Hal l ar tarafndan igali.
: K z l A r s l an n ldrlmesi.
: Sultan I I I . T u r u 1 un atabek K ut l u n a n ye
nilgiye uratmas.
: A r s l a n Y r ek l i R i a r nS al haddi nE yyu-
b ile yl sreli bir bar antlamas imzalamas; sul
tan I I . K l A r s l a n n lm vel . G yas eddi n
K ey h s r ev i n Trkiye Sel ukl u tahtna kmas.
: Sultan I I I . T u r u l un n an H at u n la evlenmesi.
: Sultan I I I . Tu r u 1 un Rey kentini Harezml i l erden
almas.
: Sultan I I I . T u r u 1 un Rey yaknlarnda K ut l u
n a n yenilgiye uratmas.
: Sultan I I I . Tu r u 1 un ldrlmesi.
: Sultan I . G yaseddi n K ey h s r ev i n ilk saltana
tnn sona ermesi.
: I I . R k neddi n S l eymanah n Trkiye Seluk-
1u tahtna oturmas.
: Sultan I I . R k n eddi n S l ey man ah n vasal Er
meni prensi L e o n a kar ukurova seferi.
: Sultan I I . S l eymanah n Mal atyay elegeirmesi.
: Sel ukl u ordusunun Mi ci ngerd kalesi yrelerinde Gr
cl ere yenilmesi.
SEL UK L U DE VL ETL E R TAR H
553
Nisan 1204
6 Temmuz 1204
1205
25 ubat 1205
5 Mart 1207
1208/09
1211
5 Haziran 1211
20 Temmuz 1211
1212
1212/13
Ocak 1214
3 Kasm 1214
1215/16
22 Ocak 1216
Ekim 1216
1218
Aralk 1219/Ocak
1220
: stanbul u igal eden Hal l ar n burada bir Latin i mpa
ratorl uu kurmalar.
: Sultan I I . R k n eddi n S l ey man ah n Grc se
ferine giderken Konya-Mal atya yolunda lm.
: M u gi s edd i n T u r u l a h n Grci stana saldrya
gemesi.
: I . G y a s ed di n K ey h s r ev i n ikinci saltanatnn
balamas.
: Sultan I . G yas eddi n K ey h s r ev in Antal ya y
fethi.
: Sultan I . G yas eddi n K eyh s r ev i n ukurova Er-
meni l eri ne seferi.
: Dou - Karahanl Devl eti nin ykl.
: Sultan I . G y as eddi n K ey h s r ev in Bizans impa
ratoru A l ek s i os la Denizli-Ladik arasnda giritii sa
vata ehit olmas.
: I . z z eddi n K ey k v u s un Seluklu sultan olmas.
: Bat-Karahanl Devl eti hin Harezmahlar tarafndan or
tadan kaldrlmas.
: Sultan I . z z eddi n K ey k v u s un Ankara y almas
ve kardei A l eddi n K ey k u bat Minr (Masa-
ra) kalesine hapsi.
: Sultan I . z z eddi n K ey k v u s un Kbrs kral H u-
g u e ile ticaret antlamas imzalamas.
: Sultan I . I z z eddi n K ey k v u s un Sinop'u teslim
almas.
: Sultan I . z z eddi n K ey k v u s un ukurova Erme-
ni l eri ne seferi.
: Sultan I . z z eddi n K eyk v u s un Antalya y ehir
deki Hristiyan halkn igalinden kurtar.
: Hal eb Eyyub hkmdar M el i k z z h i r i n lm.
: Sultan I . z z eddi n K eyk v u s un ukurova Erme-
ni l eri ne kar ikinci seferi ve onlar yeniden itaat altna
almas.
: Sultan I . z z eddi n K ey k vu s un lm ve Sivasta
yaptrd Dari fadaki trbesine gmlmesi.
554
AL SEV M-ERDOAN MER L
1223 (Balan) : Mool l ar n Trkistandan Gney-Rusyaya dek uzanan
lkeleri istil etmeleri.
1223 : Sultan I . A 1 e d d i n K ey ku b a d m Al anyay fet
hi, kale ve ehrin imar ile bir tersane yaplmas husu
sunda ferman karmas.
Haziran 1223 : Sultan I . A l eddi n K ey k u ba d n ynetimde hu
zursuzluk karan baz emrleri ldrtmek, ya da hapse
attrmak suretiyle bertaraf etmesi.
1225 : ukurova Ermeni l eri ni n Hal eb Eyyub hkmdar i -
h ab ddi n T u r u l ve K brs Hal l ar yl a, Sel ukl u
I V. B oh emu n d ittifakna kar bir ittifak yapmalar;
sultan I . A l eddi n K ey k u bad n ukurova Erme-
ni l eri ne kar seferi ve onlar yeniden itaat altna alma
s; E r zi ncan M engckl emri F a h r ed d i n
B e'h r a m a h n lm; C el al eddi n H r ez m-
a h M en g bi r t i nin Azerbaycana gelip Meraga y
bakent yapmas.
1226 : Sultan I . A l eddi n K ey k u ba d n Di yarbak r Ar-
tuklu emri M es u t a kar seferi; Khtann fethinden
sonra kaleye Sel ukl u bayrann ekilmesi.
Austos 1226 : Sultan I . A l eddi n K ey k u ba d n Eyyub-Artuklu
ordusunu yenilgiye uratp Ad yaman, Khta ve emi-
gezek kalelerini fethi.
122 7 : Sultan I . A l eddi n K ey k u ba d n Eyyub hkm
dar M el i k l d i l i n kz G z i y eH a t u n la ev
lenmesi ve Sudak seferi.
1228 : Sel ukl u ordusunun Karadeni z seferi ve baarsz Trab
zon kuatmas.
1229 : C el l ed d i n H a r z em a h n Ahl at kuatmas.
1230 : C el l edd i n H a r z em a h n Ahl at igal ve tah
rip etmesi ve Sel ukl u-Eyyub ordusuna kar harekete
gemesi, fakat yenilgiye urayp Azerbaycana kamas,
Ahl atn igalden kurtarlmas.
1231 : Mool l ar n Dou-Anadol uya girerek Sivas yaknlarna
dek ilerlemeleri.
1232 : Sultan I . A l eddi n K ey k u ba d n Mool lara kar
K ema l ed d i n K my ar komutasnda Dou-
Anadol uya bir ordu gndermesi.
SELUKL U DE VL E TL E R TAR H
555
1234
Austos 1234
1235
1237
30 Mays 1237
Austos 1237
1238
Temmuz 1238
1239
1240
1242
4 Temmuz 1243
1245/46
Kasm 1248
Mart 1249
Haziran 1249
1254
Kasm 1254
: Msr Eyyub hkmdar M el i k l k mi l i n 100 bin
kiilik bir orduyla Hal eb-Kayseri kervan yolundan Sel
ukl u snrlarn ap ilerlemesi.
: Sel ukl u ordusunun Eyyub ordusunu Harput nlerin
de yenilgiye uratmas ve Harput kalesini elegeirmesi.
: Sultan I . A l eddi n K ey k u ba d n K emal ed-
di n K myar komutasnda gnderdii ordunun Urfa,
Si verek, Harran, Rakka kent ve kalelerini fethetmesi.
: Harezml i K a y r H a n n P narba kalesindeki hapis
hanede lm.
: Sultan I . A l eddi n K ey k u ba d m lm.
: Sultan I I . G y a s eddi n K ey h s r ev i n Eyyub h
kmdarlar M el i k 1k mi l ve Mel i k nns r i l e
babas dnemindeki antlamalar yenilemesi.
: Msr Eyyub hkmdar M el i k l k mi l i n lm;
sultanI I . G y as eddi n K eyh s r ev i nSadeddi n
K p e k i ldrtmesi.
: Sultan I I . G y a s eddi n K ey h s r ev i n Eyyub l ere
kar kazand Samsat zaferi.
: Mool l ar n Sudak igali.
: Sel ukl u ordusunun Baba asilerini Malya ovasnda ye
nilgiye uratp yok etmesi; Sel ukl u ordusu tarafndan
kuatlan Am din baz artlarla teslim olmas.
: B aycu N oyan n Erzurumu igal ve tahrip etmesi.
: Mool l ar n Sel ukl u ordusunu Ksedada ar bir ye
nilgiye ve bozguna uratmalar.
: Sultan I I . G y a s ed di n K ey h s r ev i n Al i yyede
lm.
: M el i k s s a l i h N ecmed d i n E y y u b un lm.
: l sfahanl ems ed di n i n ldrlmesi.
: I I . I z z edd i n K ey k v u s un Ruzbe ovasnda K l
A r s I a n m kuvvetlerini yenilgiye uratmas.
: I I . A l ed d i n K ey k u ba d n ldrlmesi; I V. K
l A r s l a n n Ahmethi sar yresinde yenilgiye ura
tlmas ve I I . z z eddi n K ey k v u s un tek bana
Trkiye Sel ukl u Devl eti sultan olmas.
: Sel ukl u devlet adam C el l eddi n K ar at ay n
lm.
Ekim 1256
Mart 1257
Nisan 1257
Mays 1257
Temmuz/Austos
1258/59
1259
Kasm 1259
Eyll 1260
Ekim 1260
1262
1266
Austos 1266
Nisan 1268
1272/73 .
1275
ubat 1275
Mays/Haziran 1275
Temmuz 1275
Aralk 1275
556
: B aycu N oyan n Aksaray yaknlarndaki Sultan Han
yrelerinde Sel ukl u ordusunu yenilgiye uratmas.
: R k n eddi n K l A r s l a n n Sel ukl u tahtna
oturtulmas.
: i z z eddi n A ybek et - T r k ma n nin olu N u-
r eddi n A l i nin hkmdar iln edilmesi.
: I I . I z z eddi nK eyk vus un Konyaya gelip Seluklu
tahtna oturmas.
: Sel ukl u lke ynetiminin R k n edd i n K l A r s -
l anve I I . i z z ed di n K eyk vus arasnda blt
rlmesi.
: Trabzon Komnenosl ar n n Si nopu igal etmesi.
: S eyf et t i n K ut uz un hkmdar iln edilmesi.
: S ey f et t i n K u t u z un Mool l ar Ayn cal ut ky y
relerinde ar bir yenilgiye uratmas.
: S eyf et t i n K u t u z un ldrlmesi.
: Sultan I I . z z eddi n K ey k v u s un Bi zansa sn
mas ve gelien siyas durum dolaysyla hapse atlmas;
sultann Al tmordu hkmdar B er ek e H an tarafn
dan kurtarlp K r ma getirtilmesi.
: I V. R k n ed d i n K l A r s l an n ldrlmesi.
: K 1 1a v u n un Ermeni mttefiklerini Derbesak yrele
rinde yenilgiye uratmas.
: B ay ba r s m Antakya y Hal l ardan kurtarak bura
daki Hal ynetimine son vermesi.
: P er vane S l eyman n Mool l ara kar B a y -
b a r s Anadol uya armas.
: Sahi p F ah r eddi n A l i ni n P er vane S l ey
man n hapsinden kurtarlp vezirlik makamna dn
drlmesi.
: B a y ba r s n ukurova Ermeni l eri ne seferi.
: A ba k a ni n A cay N oy an yeniden Trki yeye gn
dermesi.
: A ba k a ni n Acay N oyan Trkiyedeki grevinden
almas.
: Mool -Sel ukl u ordusunun Meml kl ere ait B re kentini
baarsz kuatma harekt.
AL SEV M-ERDOAN MER L
SELUK L U DE VL E TL E R TAR H
557
Mays 1276
Eyll 1276
Nisan 1277
14 Mays 1277
Mays 1277
26 Mays 1277
Haziran 1277
Austos 1277
Haziran 1278
1279/80
1280
1282
Mart 1284
1285
1288 (Balar)
22 Kasm 1288
Temmuz 1291
Eyll 1291
: P er vane Sl eyman ve beraberindekilerin A bak a
H an n olu A r gu n la evlenen IV. K l A r s l an -
m kz S el uk H at u n u Tebrize getirmeleri.
: P er vane S l eyman ve beraberindekilerin Mool
Noyanl armdan 30 bin kiilik Mool ordusuyla Trki ye
ye dnmeleri ve Hati rol u isyann bastrmalar.
: B ay bar s n 30 bin kiilik ordusuyla Elbistana gelmesi
ve Akaderbendde Mool ordusunu ar bir yenilgiye u
ratmas.
: K ar aman ol u M eh met B ey in Konya y elegeir-
mesi ve sultan olarak S i y a v adna hutbe okutmas.
: K ar aman ol u M ehmet B ey i n dzenledii bir
Divan toplantsnda Trkenin resm dil olarak kabul
hususunda bir karar aldrtmas.
: S i y av v eM eh met B ey in, Kozaa yrelerinde
F ahr eddi n A l i nin oullar N u s r et ddi n H a-
s a n v eT ac ddi n H s ey i n i yenilgiye uratp l
drmeleri.
: A ba k a nin Trki yeye gelmesi.
: P er vane S l eyman n Mool l ar tarafndan idam
edilmek suretiyle ldrlmesi.
: S i y a v n yakalandktan sonra ba kesilip derisi y
zlmek suretiyle ldrlmesi.
: I I . I z z eddi n K ey k v u s n K r mda lm.
: I z z eddi n K ey k v u s un olu ve veliahti I I . G y a -
eddi n M es u t un K r mdan Kayseri ye gelmesi.
: A bak a H an n lm.
: Sultan I I I . G yas eddi n K ey h s r ev i n A r gun
H a n n emriyle ldrlmesi.
: A r gu n H a n n Trkmen hareketlerinin artmas ze
rine G ey h at u yu20 bin kiilik Mool ordusuyla Tr
ki yeye gndermesi.
: Karaman, Germi yan ve Erefoul l ar beyliinin I I . G -
y a s ed d i n M es u t u sultan tanmalar ve itaatlarn
bildirmeleri.
F ah r eddi n A l i nin lm.
: G ey h at u nun Trki yeden ayrlmas.
: Kazvinli F ah r ed di n i n ldrlmesi.
558 AL SEV M-ERDOAN MER L
1295
1296
Ekim 1297
1298
1299
Nisan 1299
1301/2
1302
Mays/Haziran 1304
1308
: B ay du nun Geyh at u yu tahttan indirip ldrtmesi;
Gazan H an n T ugaar N oyan ldrtmesi.
: Sultan I I . G y as eddi n M es u t un Gaz anH an ta
rafndan sultanlktan alnp Hemedana srlmesi.
: B a 11u nun ldrlmesi.
: I I I . A l edd i n K ey k u ba d n Trkiye Seluklu tah
tna karlmas.
: S l emi i n isyan.
: Mool kuvvetlerinin S l emi i bozguna uratmas ve
onun yakalanarak ldrlp cesedinin yaklmas
(Austos).
: SultanI I I . A l ed d i n K ey k u ba d n Gaz anH an
tarafndan tahttan indirilip sfahanda lnceye dek otur
ma zorunda braklmas.
: I I . G y a s ed di n M es u t un ikinci kez Trkiye Sel
ukl u Sultanlna getirilmesi.
: Gazan H an m lm.
: I I . G yaseddi n Mesut un lm ve Trkiye Seluk
lu Devl eti nin sona ermesi.
bi bl i y ogr af y a
ABBAS KBL A T YN : Vezret der-i ahd-i Sel ti n-i Bzrg-i Sel uk . Tahran
1338.
: Tarih-i Mufassal- I ran, ez Sadr- slm t nk rz- Ka-
cari ye (Yay. Muhammed Debr-i Siyk). Tahran 1347.
Abul -Farac Tarihi (ev. . R. Dorul). Ankara 1945, I -I I . =T.T.K. Yay.
AHMED B. MAHMUD : Sel uknme, I -I I . (Yay. E. Meril). stanbul 1977.
AHMET KESREV : ehri yr- Gumnm, Tahran.
AKDA, M. : Trki yenin kti sd ve ti ma Tarihi, I . stanbul 1974.
AKSARAY!, KER MDD N MAHMUD: Msameretl -ahbr ve Msyeretl -ahyr
(Yay. Osman Turan). Ankara 1944 = T.T.K. Yay.
ALBERTUS AQUENS S : (Almanca ev. H. Hefele) Geschichte des ersten Kreuzzugs.
J ena 1923.
ALPTEKN C.: Sel ukl u Paral ar = Seluklu Aratrmalar Dergisi (1971), I I I .
: The Rei gn of Zangi. Erzurum 1978.
: Dmak Atabegl i i (Togteginl er). stanbul 1985.
: . A. Zeng mad.
The Al exi ad of Anna Comnena ( ngilizce ev. E. R. A. Sewter). 1969 =Penguin
Books.
AMEDROZ, H . F. : The Marwanis Dynasty at Mayyfri ki n in the tenth and el e-
venth centuri es = J RAS (1902-1903).
NEV , EB NASR BURHANEDD N : En sl-Kulb (Yay. ve Trke ev. M. F. Kp
rl) = Belleten VI I /25-27 (1943).
Anoni m Tarih-i Sistan (Yay. Meli k--era Bahar). Tahran.
Anonymi Gesta Francorum et Al i orum Hi erasol y mitanorum (Yay. B. A. Lees, M.
A). Oxford 1924.
ASLANAPA, O. : Trk Sanat. 1. Bal ang tan Byk Sel ukl ul ar n Sonuna Ka
dar, stanbul 1972-73.
ATE, AHMET : Yabgulular Mesel esi = Belleten XXI X/115 (1965).
ATTALI ATES, M .: Historia Brunet de Presle-J . Becker. Bonnae 1853.
560 AL SEV M-ERDOAN MER L
AYN , BEDRDDN MAHMUD: I kdu'l -cumn f Tarihi ehl i z-zaman. Topkap Sa
ray I I I . Ahmed Ktp. Nr. 2912; Bayezit Ktp. Veliyyeddin Ef. Nr. 2388.
AZ M , EB ABDULLAH MUHAMMED: Tarih. (Seluklularla ilgili blmlerinin
Trke evirisi ile Yay. A. Sevim (1038/39-1143/44). Ankara 1988 =T.T.K. Yay.
BAHADDN MUHAMMED: et-Tevessl i let-teressl (Yay. A. Behmenyar). Tahran
1315.
BARTHOLD, W. W.: Mool stilsna Kadar Trkistan (Hazrlayan: H. D. Yldz).
stanbul 1981.
BAUSAN, A.: Rel i gi on in the Saljuq and Peri ods = Cambridge History of I ran. V.
The Saljuq and Mongol Periods. Cambridge 1968.
BAYBARS el-MANSUR: Zbdetl -fi kre. Feyzullah Ef. Ktp. Nr. 1459.
BAYKARA, T.: Trkiye Sel ukl ul ar Devri nde Konya. Ankara 1985.
BEYHAK, EBUL-HASAN AL BN FUNDUK: Tarih-i Beyhak (Yay. Ahmet Behmen
yar). Tahran 1317.
BEYHAK , EBUL -FAZL: Tarih-i Mesud (Yay. Gani-Feyyaz). Tahran 1940-53.
BOSWORTH, C. E.: The Ghaznavids Their Empire in Afghanistan and Eastern I ran
944/ 1040. Edinburg 1963.
: The Pol i ti cal and Dynastic Hi story of I rani an World (A. D.
1000-1217)= The Cambridge History of I ran. V. The Saljuq and Mongol Peri
ods. Cambridge 1968.
: The Earl y Ghaznavids = Cambridge History of I ran. I V. Lon-
don 1975.
: The L ater Ghaznavids Spl endour and Decay. Edinburg 1977.
: slm Devl etl eri Tarihi (ev. E. Meril-M. pirli). stanbul 1980.
: EP. Mahmud b. Sebkti gi n mad.
: EP. Ghuri ds mad.
: EP. Ghazna mad.
BROSSET, M.: Hi stori e de Georgie. Petersburg 1849-1858, I-V.
BRYENNOS, N.: (ev. H. Gregoire) = Byzantion XXI I I (1953).
BUNDAR, el -FETHb. AL : Zbdetn-nusra ve nuhbetl-usra (ev. Kvameddin
Burslan). stanbul 1943 = T.T.K. Yay.
BUSSE, HERIBERT: Chal i f und Grosskni g-Di e Buyi den in I rak (945-1055). Bei-
rut 1969.
BCHNER, V. F.: . A. Saman l er mad.
CAHEN, CL.: La Syrie du Nord a l epoque des Croi sades et la pri nci paute fran-
que dAnti oche. Paris 1940.
: La Campagne de Mantzikert dapres les sources musulmanes =
Byzantion I X (1943).
SELUK L U DE VL ETL E R TAR H
561
: Le Malik-nameh et l Histoire des Origires Seljukides =Oriens (1949),
I I .
: The Turkish invasi on. The Sel chuki ds. (A hi story of the Crusad.es).
Philadelphia 19, 1955 I . (Blm V).
: Une campagne du Sel djuki de Alp-Arslan en Georgie. Revue de Karl-
veloqie 13-14 (1962).
: History of the Sel juki d Peri od =Historians of the Midle East. Lon-
don 1962.
: Qutlumush et ses f l s a vant l Asi e Mi neure = slam XXXI X (1964).
: L a Di pl omati e or i ental e de Byzance face a l a poussee
Sel djuki de = Byzantion 35(1965).
: Pre-Ottoman Turkey. A general survey of the materi al and spiri tual
cul ture history 1071-1330. London 1968./Trkeye ev. Y. Moran, OsmanlI lar
dan nce Anadol uda Trkler, stanbul 1984.
: La Premi er Penetrati on Turque en Asie Mi neure =Byzantion XVI I
(1946-48). Trke ev. Y. Ycel-B. Yediyldz =Belleten say: 201 (1988).
CENNB, EB MUHAMMED MUSTAFA: el -Ayl emz-zhi r f i Ahhri l -evi l v'el-
evhir. Topkap Saray, I I I . Ahmed Ktp. Nr. 2958.
CRAWFORD, N.: Fatm ler Devl eti ni n Kuruluu ve Ak del eri = A. U. I lhiyat Fa
kltesi Dergisi. Ankara 1970.
CURFDAKAN: Tercme-i Tarih-i Yemini (Yay. Cafer iar). Tahran h. 1345.
CVEYN, ALDDN AT MELK: Tarih-i Cihangua (Yay. M. Muhammed Kaz-
vin, GMS. XVI , 1-3), 1911-1937./Trkeye vr. Mrsel ztrk, I -I I I , Ankara
1988.
CZCN, MNHACDDN OSMAN: Tabakat- Nsr (Yay. Abdlhayy Habib). Kbil-
Lahor 1949, 1959. I , I I .
DEMRKENT, I .: Urfa Hal Kontluu Tarihi (1098-1118). stanbul 1974 = . . Ed.
Fak. Yay.
: Urfa Hal Kontluu Tarihi (1118-1146), Ankara 1987 =T.T.K. Yay.
D EZ, E.-ASLANAPA, O.: Trk Sanat. stanbul 1955.
Doutan Gnmze Byk I slm Tarihi. stanbul 1987-88. Cilt VI -VI I I =a Yay.
EB BEKR SADR el-KONEV: Ravzatl-Kttb ve Had katl -el bb (Yay. A. Se
vim). Ankara 1972 = T.T.K. Yay.
EB ME, ABDURRAHMAN b. SMAL: Ki tabr-ravzateynf Ahbri d devleteyn.
Kahire 1287-88. I -I I .
EBL-F D, SMAL: el-Muhtasar f Tari hi l-beer. Kahire 1325.
EFLK, AHMED: Ari fl eri n Menk bel eri (ev. T. Yazc), I -I I . stanbul 1973.
ELSSEEFF, N.: Nur ad-D n, un Grand Pri nce Musulman de Syrie an Temps Cro-
isades (511-569/ 1118-1174). Damas 1967, I -I I I .
562 AL SEV M-ERDOAN MER L
EYCE, SEMAV: Malazgi rt Savan Kaybeden IV. Romanos Di ogenes. Ankara
1971=T.T.K. Yay.
FULCHERIUS, CARNOTENSIS: ( ngilizce ev. F. R. Ryan) Ful cher of Chartres. Ten-
nessee 1969.
GARSUNNME, MUHAMMED es-SB : Hefevatn-ndi re (Yay. Salih el-Eter). D-
mak 1967.
GERDZ, EB SAD MAHMUD: Zeynl -ahbr (Yay. Abdl-hayy Habibi), Tahran
1347.
GLYKATZ-AHRWELER, H .: Les forteresses construi tes en Asi e Mi neure face aV-
invasion Sel djouci de = Akten 11 I nt. Byz. Kong. 1958.
GROUSSET, R.: Histoi re de l Armeni e, des Ori gi nes d 1071. Paris 1947.
: Hi stoi re des Croi sodes /-///. Paris 1948.
Guillaume de Tyr (Yay. M. Paulin), Paris 1879.
HAMDULLAH MSTEVF: Tarih-i Gzide (Yay. Abd el-Hseyin Neva). Tahran
h. 1330-39.
HAMDULLAH, M.: The map of the battle of Malazgi rd on basis ofhi stori cal desc-
ription of the battl e I slamic Culture XI X (1945).
HAAN BRAHM HAAN: el -Fatmi yyn f Msr. Kahire 1932.
HATB BADAD, Eb BEKR AHMED: Tarihu Badad (Yay. M. Emin el-Hanc). Ka
hire 1931.
HTT, K. PH.: History of Syria. London 1951.
HLL, D.-GRABAR, O.: I sl ami c Archi tecture and its Decorati on. A. D. 800-1500.
London 1967.
HONGMANN, E.: Bizans Devl eti ni n Dou Snr. (ev. Fikret I ltan). stanbul
1970.
HORST, H.: Die Staatsvervoaltung der Grosselgugen und Horazmsahs (1038-1231).
Eine Untersuchung nach Urkunden formul aren der Zeit. Wisbaden 1964.
HOUTSMA, M. Th.: . A. Muhammed b. Mel i kah' nad.
HUSAYN AMN: Trih al -l rak f i 7-asr al -Sal cki . Badad 1965.
HUSSEYNOV, R.: La Conquete de VAzerbaidjan par les Sel djoucides =Bedi Kart-
hlisa 19-20 (1965).
BN ASKR, EBUL KASIM AL b. el-HASEN: Tarihu Medineti Dmak. Topkap Sa
ray I I I . Ahmed Ktp. 2887; Cilt I I -I I I , cilt I -VI I ; Yay. Ahmed Ubeyd. Dmak
1949; Cilt I -I I ; Yay. S. el-Mneccid. Dmak 1951-54; cilt X (tezhib). Yay. Ah
med Dhman. Dmak 1963.
BN FADLAN, AHMED: Seyahatnme (Trke ev. R. een). stanbul 1975 =Be
dir Yaynevi yay.
BN HALLKAN, EBUL-ABBAS AHMED: Vefeytl -ayn ve Enbu ebni z-zeman
(Yay. Muhammed Muhyiddin Abdlhamid). Kahire 1948.
SEL UK L U DEVL ETL E R TAR H
563
BN HAMDUN: Tevri hs-sinn. Topkap Saray, I I I . Ahmed Ktp. Nr. 2981.
BN SFEND YAR: Tarih-i Taberistan (Yay. A. kbal). Tahran h. 1320.
BN KES R, EBUL-F D SMA L: el -Bi daye ven-ni haye f i t-tarih. K ahi re 1348.
BN MYESSER, Mu h a mme d b. AL : Ahbru Msr (Yay. M. A. Masse). Annales
dEgypten les Khalifs Fatm des. Le Caire 1919.
I BN EDDAD: el-Al kul -Hazre f i Zi kri meri -am vel-Cezi re (Yay. Yahya Ab-
bre). Dmak 1978.
BN lHNE, EBUL -FAZL MUHAMMED: ed-Drrl-nntehab f i Tarihi meml eketi
Hal eb (Yay. Yusuf b. Serkis). Beyrut 1909.
BN TANRI BERD , CEMALDD N EBUL-MEHS N: en-Ncmz-zhi re f i Mlki
Msr vel-Kahire. Kahire 1338.
BN VASI L: Mferri c'l -Krb (Yay. C, eyyal). Kahire 1953.
BN- B B : el -Evmi rl-Aliyye (Tpk Basm, nsz ve fihristi hazrlayan Ad
nan S. Erzi) Ankara 1965.
BNL-AD M, KEMALEDD N EBUL-KASI M MER: Zbdeti i l -Haleb min tari hi l-
Hal eb (Yay. S. ed-Dehhn), Dmak 1954. cilt I I .
Bugyat at-Talab f i Tarih Hal ab (Seluklularla ilgili halterc-
melerini yay. A. Sevim). Ankara 1976; ayn. Mel. Trke ev: Biyografilerle
Seluklular Tarihi. Ankara 1989 = T.T.K. Yay.
BNL-CEVZ , EBUL-FARAC ABDURRAHMAN: Kitab l-muntazam ve multakat 7-
multazam f i ahbri l-ml k vel -mem. Haydarbd 1358. Cilt VI I I .
BNL-ES R: et-Tari hl -bhi r f i d-devl eti l -Atabekiyye. K ahi re 1963.
: el -K mi l fi t-tarih (Yay. C. J . Tornberg). Beyrut 1966. Trkeye vr.
Abdlkerim zaydn, X-XI . ciltler, stanbul 1987.
hnL-EZRAK, AHMED b. YUSUF: Tarihl-Frik, el -Devl etl -Mervniyye (Yay. B.
A . Avad). K ahi re 1959.
: Tarih Meyyafari k n ve mid. British Museum Or. 5803, P.
23694.
BNL-KALN S , EB YL HAMZA: Zeyl Tarihi Dmak (Yay. H. F. Amedroz).
Leyden 1908.
l mn-nbel f i Tarihi H al ebi -ehb (Yay. R. Tabbah). Haleb 1923.
NAN, A.: Tarihte ve Bugn amanizm. Ankara 1972 = T.T.K. Yay.
KAEG , W. E .: The contr buti on of archery to the Turkish conquest of
Anatol i a =Speculum 39, 1 (1964).
KAFESOLU, BRAH M: Sultan Mel i kah Devri nde Byk Sel ukl u i mparatorl u
u. stanbul 1953 = . . Edebiyat Fakltesi Yay.
: Harezmahl ar Devl eti Tarihi (485-617/ 1092-1299), Ankara
1956.
: Dou-Anadol uya l k Sel ukl u Ak n (1015-1021) ve Tarihi
Ehemmiyeti = Fuat Kprl Armaan. stanbul 1953.
564
AL SEV M-ERDOAN MER L
: Sel ukl u Ai l esi ni n Menei Hakk nda. stanbul 1955.
: Sel ukl un Oul lar ve Torunlar = TM. (1958) XI I I .
: Anadol u Sel ukl u Devl eti hangi tari hte kurul du? = I . U.
Edebiyat Fakltesi Tarih Enstits Dergisi. 1981.
: . A. Sel ukl ul ar mad.
: . A. Kr-Boa mad.
: . A. Trkl er mad.
: . A. Ni zm-l Ml k mad.
KAYMAZ, N.: Anadol u Sel ukl ul ar n n i nhi tat nda i dare makani zmasmn rol,
I . = D. T. C. Fak. Tarih Aratrmalar Dergisi, I I /2-3. Ankara 1964.
: Pervane Mui nddi n Sleyman. Ankara 1970 = D. T. C. Fak. yay.
KENNEDY, E. S.: The Exact Sci ences in I ran Under the Sal juqs and
Mongols =Cambridge History of I ran. V.
KPRL, M. F.: Trkiye Tarihi. stanbul 1923.
Antakyada Trklere ait bir tlsm = Cumhuriyet Gazetesi. 1936.
Nr. 4450.
Trk ve Mool sl al el eri nde hanedan zas nn i dam nda kan
dkme memni yeti = Trk Hukuk Tarihi Dergisi, Ankara 1944, I .
Trk Edebi yat nda i l k Mutasavvflar. Ankara 1966.
Bizans Messeselerini n Osmanl Mii esseselerine Tesiri. stanbul
1981.
KYMEN, M. A.: Sel ukl ul ar Devri Trk Tarihi. Ankara 1961.
: Anadol unun Fethi =Diyanet leri Bakanl Dergisi. Ankara
1961.
: Al p Arsl an Zaman Saray Tekilt ve Hayat - TAD, IV. An
kara 1966.
: Al p Arsl an Zaman Sel ukl u Asker Tekilt =TAD, V. Anka
ra 1970.
: Al p Arsl an ve Zaman. stanbul 1972 = M. E. B. Kltr Yay.
: Al p Arsl an Zaman Byk Sel ukl u i mparatorl uu Di n Siya
seti - SAD, I V. Ankara 1975.
: Alp Arsl an Zaman Sel ukl u Kl tr Messesel eri = SAD, I V.
Ankara 1975.
: Byk Sel ukl u i mparatorl uu Tarihi, I I . i ki nci i mparatorl uk
Devri , Ankara 1984.
: Turul Bey ve Zaman. stanbul 1976 = M. E. B. Kltr Yay.
: Byk Sel ukl u i mparatorl uu Tarihi. I . Kurulu Devri. An
kara 1989 = T.T.K. Yay.
: . A. Turul I . mad.
SELUKLU DE VL ETL E R TAR H
565
: . A. Turul I I . mad.
: . A. ''Sencer mad.
KUFRALI, KASIM: Gaznel i l er ve Sel ukl ul ar devri ni n tezki r muhiti = IV. Trk
Tarih Kongresi. Kongreye sunulan Tebliler. Ankara 1952.
KURAT, AKDES NMET: aka Bey. zmir ve ci var ndaki adal ar n i lk Trk Beyi
(1081-1096). Ankara 1966 = TKA. Yay.
el-KTR , MUHAMMED b. AKIR: Uynt-tevrih. Millet Ktp. Feyzullah Ef. Ki
taplar, Nr. 1491.
: F evatl-Vefeyt. (Yay. M. Muhyiddin Abdlha-
mid). Kahire 1951.
LAMHTON, A. K. A.: The I nternal Structure of the Saljuq Empi re = The Camb-
ridge History of ran, V.
LAURENT, J .: Byzance et les Ttrcs Sel djouci des dans VAsie Occi dental e jusqu'en
1081. Paris 1914.
: Rum (Anadolu) Sultanlnn Menei ve Bizans (Trke trc. Y. Y
cel) = Belleten say: 202 (1988).
I/EREAU CH: Histoi re du Bas-Empire (Yay. M. De Saint Martin). Paris 1833.
LEWS, B: The Assasins. Londor 1967.
: . A. smai l i l er mad.
MAKRZ, TAKIYDDN AHMED: es-Slk li-ma rifeti dvel i l-mlk (Yay. M. Mus
tafa Ziyde). Kahire 1936.
MAKRZ, EBUL-ABRAS b. AL : Ki tab i tti zi l -hnefa bi -ahbri l -ei mme vel-
hul ef. Topkap Saray, I I I . Ahmed Ktp. Nr. 3013.
Mal azgi rt Armaan , Ankara 1972 = T.T.K. yay.
Malazgirt Meydan Muharebesi, 26 Austos 1071. A nkara 1971 =Gnkur. Bk. Harp
Tarihi Dairesi Bk. Yaynlar.
MARQUART, J : Uber das Volkstum der Komanen. Berlin 1914.
MRUN, Y. .: Tarihu Suriyye. Beyrut 1900.
MASSGNON, L .: . A. Karmat l er mad.
MATAR, .D.: Ki tabl -ukdi d-dri yye f TarihVl-memleketVs-Suriyye. Beyrut
1874.
MATHIU, M.: Une source negl i gee de l a batai l l e de Manzi ki ert. Les Gesta Ro-
berti Wi scardi de Guil l aume dApul i e = Byzantion XX (1950).
MELIKOFF-SAYAR, I .: The empi re of the Salcuqids of Asia Minr. = J ournal of
MERL, E.: Gaznel i l erin Ki rman Hki mi yeti (1031-1034) = Tarih Dergisi, sa
y: 24. stanbul 1970.
: Fars Mel i ki Seluk-ahhn Hayat ve Paralar . stanbul, TED. say:
4-5, stanbul 1974.
: Fars Atabegleri, Saigurlular. Ankara 1975.
566 AL SEV M-ERDOAN MER L
: Sebktegi nin Pendnmesi = slm Tetkikleri Enstits Dergisi, cild
V. cz. 1-2, stanbul 1975.
: Emr Savtegin = TED. say: 6, stanbul 1975.
: Si mcrl er I V = Belleten, say. 195 (1986).
: Si mcrl er V : Tarih Enstits Dergisi, say. XI I I . stanbul 1987.
: Gaiye ve Sel ukl ul arda Kul l anl na Di r Baz rnekl er = Yusuf
Hi kmet Bayur Armaan, Ankara 1985.
: Sultan Gaznel i Mahmd. Ankara 1987.
: Sel ukl ul arm Anadol uya Gel i l eri nden Hal Seferl eri ni n Bal an
g c na Kadar Urfann Durumu = Belleten say: 203 (1988).
: Ki rman Sel ukl ular . Ankara 1989 = T.T.K. Yay.
: Gaznel i l er Devl eti . Ankara 1989 = T.T.K. Yay.
: Mslman-Trk Devl etl eri Tarihi. Ankara 1991 = T. T. K. Yay.
: . A. Zi yri l er mad.
Mihi l Vekayinmesi (Trke ev. H. Andreasyan) =T.T.K.da baslmam nsha.
MRHOND, b. SEYYD HVENDAH: Ravsatus-safa. Bombay 1270. I -VI I .
MUHAMMED NAZIM: The L i fe and Times of sultan Mahmud of Ghazna. Camb-
ridge 1931.
: I . A. smail b. Sebktegi n mad.
: . A. Muhammed (B. Mahmd) mad.
: . A. Mesd mad.
: . A. Mevdd mad.
MLAYM, S.: Anadol u Sel ukl u Sanat Byk si. Tar. VI I I . stanbul 1988.
NERAH: Tarihi-i Buhara (Yay. Ch. Schefer). Paris 1892; Yay. M. Rzav, Tahran
h. 1317.
NZAML-MLK: Si yerl-Mlk veya Siysetnme (Trke ev. M. A. Kymen).
Ankara 1976.
NUSKETULLAH MKT: E z Sel ci ka t Safaviye. Tahran h. 1343.
OCAK, Ahmed Y.: Baba l er syan. stanbul 1980.
OSTROGORSKY, G.: Bizans Devl eti Tariki (Trke ev. F. I ltan). Ankara 1981 =
T.T.K. Yay.
ZERGN, M. KEMAL: Anadol u Sel ukl ul ar a nda Anadol u yol l ar (I . . E d.
Fak. Baslmam doktora tezi).
: Anadol u Sel ukl u Kervansarayl ar = I . U. Ed. Fak. Tarih
Dergisi, XV/20.
ZAYDIN, A.: Sultan Muhammed Devri Sel ukl u Tarihi (498-511/1105-1118), An
kara 1990 =TTK. Yay.
PRTSAK, O.: Der Untergang des Rei ches des Oguzischen Yabgu = Kprl Ar
maan, stanbul (1953).
SELUKLU DEVLETLER TARH 567
: Karahanllar mad.
PSELLOS, M.: Chronographie (ev. E. Renauld). Paris 1926/28.2 cilt. ngilizce e
virisi: The Chranographie of M. Psellus (ev. E. R. A. Sewter). London 1953.
Trke ev. I. Demirkent, Ankara 1992 =TTK. Yay.
RAMSAY: Anadolunun Tarih Corafyas (ev. Mihri Pekta). stanbul 1961.
RASONYI, L.: Seluk adnn meneine dair =Belleten 11/10 (1939)
: Zu den Namen der ersten Trkischen Hervenvon Jerusalem =Ata
Orientalia Hungarica 89-92-XIII (1961).
: Tarihte Trklk. Ankara 1971.
RAVEND, MUHAMMED b. AL: Rahat s-sudr ve yet-s-Srur, Trke ev. A.
Ate, I-II, Ankara 1957-1960.
REDDDN FAZLULLAH: Camit-tevrih (Seluklular blmn Yay. A. Ate).
Ankara 1960 =T.T.K. Yay.
RCE, TAMARA TALBOT: The Seljuks in Asia Minr (Ed. Dr. Daniel). London 1961.
ROSENTHAL, F.: A History o f Mslim Historiography. Leiden 1968.
RHRICHT, R.: Betrage zr Geschichte der Kreuzge. Berlin 1874-78.
: Geschichte der Knigreichs Jerusalem (1100-1291). Insburg 1898.
RUNCMAN, S.: A History of the Crusades (Trke ev. F. Iltan). Ankara 1986-87.
I-III. =T.T.K. Yay.
RYPKA, J .: Poets and Prose Writers of the Late Saljuq and Mongol Periods =
Cambridge History of I ran. V.
SADREDDN el-HUSEYN: Ahbrd-Devletis-Selukiye. (Trke ev. N. Lugal). An
kara 1943.
SANAULLAH, M. F.: The Decline o f the Saljuqid Empire. Calcutta 1958.
SCHROEDER, E.: The Seljuq Period = A survey of Persian Art (ed. A. U. Pope).
II. London ve Newyork 1939.
Mecmel-Ensb. Yenicami Ktp. Nr. 909.
Seluklu Tarihi, Alp Arslan ve Malazgirt Bibliyografyas. Ankara 1971 =Mill K
tphane Yay.
SIRT BNL-CEYZ: Mirt z-zeman f Tarihil-ayn (Seluklularla ilgili ksm
lar yay. Ali Sevim). Ankara 1968. =D.T.C.Fakltesi Yayn; Yeni yay. A. Se
vim, Belgeler (1989-1992), XIV/18.
Sretl-Meyyed f i d-dn, Did-dut (Yay. M. Kmil Hseyin). Kahire 1949.
Siyerl-bil-Batrika. Paris Milli Ktp. Nr. 302, 305..
SEVM, A.: Sultan Melikah devrinde Ahsa ve Bahreyn Karmatlerine kar Sel
uklu seferi =Belleten XXIV/94 (1960).
: Cimri olay hakknda birka not = Belleten XXV/97 (1961).
: Temrtam Haleb Hkimiyeti =Belleten, XXV/100 (1961).
568 AL SEVM-ERDOAN MERL
: Artuklularn Soyu ve Artuk Beyin Siyas Faaliyetleri = Belleten
XXV/101 (1962).
: Artukolu Skmenin Siyas Faaliyetleri =Belleten XXVI/103. (1962).
: Artukolu lgazi =Belleten XXVI/104 (1962).
: Seluklu-Msr Fatm Devletleri ilikilerine Genel Bir Bak =VIII.
Trk Tarih Kongresi, I I. Bildiriler. Ankara 1976 =TTK. Yay.
: Malazgirt Meydan Sava. Ankara 1971 =T.T.K. Yay.
: Diyarbekir Blgesinin Byk Seluklu imparatorluuna Katlmas
Atatrk Konferanslar V. (1971-72) =T.T.K. Yay.
: Genel izgileriyle Seluklu-Ermeni ilikileri. Ankara 1983=T.T.K. Yay.
: Anadolunun Fethi, Seluklular Dnemi (Balangtan 1086ya kadar),
Ankara 1988.
: Suriye ve Filistin Seluklular Tarihi. Ankara 1989 =T.T.K. Yay.
: nl Seluklu Komutanlar, Afin, Atsz, Artuk ve Aksungur. Ankara
1990 =T.T.K. Yay.
: . A. Tutegin mad.
SKYLITZES, J .: Historia. Bonnae 1839.
SZEN, M.: Anadolu Medreseleri. I. stanbul 1970.
SPULER, B.: Iran Moollar. Siyaset, idare ve kltr. Ilhanllar Devri (1220-1350).
Trke ev. C. Kprl. Ankara 1957 =T.T.K. Yay.
LE STRANGE: The Lands of the Eastern Caliphate. Cambridge 1930.
SUYT, CELLDDN ABDURRAHMAN: Hsnl-muhdara f Ahbr Msr vel-
Kahire. Kahire 1299.
SMER, F.: Trkiye Kltr Tarihine Umumi Bir Bak = A..D.T.C.Fak. Dergisi
XX/3-4 (1962).
: ukurova Tarihine Dair Aratrmalar. =TAD., say; I, Ankara 1963.
: Anadoluda Moollar =SAD. I. Ankara 1970.
: Islm Kaynaklarna Gre Malazgirt Sava (A. Sevim ile, Ankara 1971
=T.T.K. Yay.
: Malazgirt Savana Katlan Trkmen Beyleri =Seluklu Aratrma
lar Dergisi, say: IV (1975).
: . A. Mesud b. Muhammed mad.
: . A. Pehlivan mad.
: -A. Ouzlar (Trkmenler), Ankara 1972.
EBANKARE: Mecm el-Ensb (nr. Mr Haim Muhaddis), Tahran h. 1363.
EEN, R.: Imd al-Din al-Katib el-sfahannin Eserlerindeki Anadolu Tarihiy
le lgili Bahisler. Ankara 1971. SAD. III.
TAESCHNER, F.: Die Eroberung Anatolies durch die Trken - Europaeische
Wissenchafts-Dienst 2 No.16 (1942), s. 14-16.
SELUKLU DEVLETLER TARH
569
TANER, A.: Msmeretl-Ahbrm Trkiye Seluklular Devlet Tekilt Bak
mndan Deeri =TAD. IV. Ankara 1966.
: Byk Seluklu imparatorluunda Vezirlik =TAD. V. Ankara 1967.
: Trkiye Seluklular Kltr Hayat. Konya 1977.
TOGAN, Z. V.: i. A. Hazarlar mad.
TURAN, O.: Eski Trklerde Okun Hukuk Bir Sembol Olarak Kullanlmas =Bel
leten (1945), IX/35.
: Trkler ve slmiyet =D.T.C.F.D. Ankara 1946.
: Trkiye Seluklular Hakknda Resm Vesikalar. Ankara 1958 =T.T.K.
Yay.
55 : Trk Cihan Hkimiyeti Mefkuresi. stanbul 1964. I-II.
: Seluklular Tarihi ve Trk-Islm Medeniyeti. Ankara 1965.
: Seluklular ve slmiyet. stanbul 1971 =Turan Neriyat Yurdu Yay.
: . A. kt mad.
URFALI MATEOS: Vekayinme (952-1136) ve Papaz Grigorun Zeyli (1136-1162) (ev.
H. D. Andreasyan, Notlar: E. Dulaurier ve M. H. Ynan). Ankara 1962 =
T.T.K. Yay.
USME b. MARKZ: Kitabl-itibar (Yay. P. H. Hitti). Princeton 1930.
UTB, EB NASR Mu h a m m e d : Tarihl-Yemin. Kahire 1286.
UZUNARILI, . H.: Osmanl Devleti Tekiltna Medhal. Ankara 1970.
VARDAN: Trk Ftuhat Tarihi. ev. H. Andreasyan =Tarih Semineri Dergisi.
stanbul 1937.
Vltu Dmak f Ahdis-Seluk. Ibn Askirden semelerle yay. S. el-Mneccid.
2. Bask. Beyrut 1975.
WTTEK, P.: Deuxchapitres de Vhistoire des Turcs de Roum=Byzantion 11(1936).
: Byzantinisch-Seldshukische Beziehungen Oestersch Genoots in We-
derland, 8 de Cong. 1936.
WSTENFELD, F.: Geschichte der Fatimiden-chalifen. Gttingen 1881.
YAKUT, EHAb DDN EB ABDULLAH: Kitabu MucemVl-Buldn. Tahran 1956.
Wsterfeld yaynnn tpk basm.
YETKN, S. K.: slm Mimarisi. Ankara 1965.
* : Anadolu'da Trk ini Sanatnn Gelimesi. stanbul 1972.
YILDIZ, HAKKI DURSUN: slmiyet ve Trkler. stanbul 1976 = . . Edebiyat Fa
kltesi Yay.
YINAN, M. H.: Trkiye Tarihi, Seluklular Devri, I. Anadolunun Fethi. stan
bul 1944.
: . A. Arslan-ah mad.
: . A. Danimendliler mad.
570 AL SEVM-ERDOAN MERL
: . A. Bursuk mad.
YNN, KUTBUDDN MUSA: Zeyl Mir- t i z-zaman. Haydarbd-Dekken 1954.
ZHD AL: Ftmiyyn-i Msr. Haydarbd-Dekken 1968.
ZAHRDDN MARA: Tarih-i Taberistan ve Ryan ve Mazenderan (Yay. B. Dorn).
Petersburg 1850.
ZAHRDDN NABUR: Seluknme. Tahran h. 1332.
ZAHODER, B.: Dendanakan =Belleten (XVIII/72) (1954). Trke ev. . Kaynak.
: Seluklu Devletinin Kuruluu Srasnda Horasan = Belleten,
XIX/76 (1956), Trke ev. . Kaynak.
ZAMBAUR, E. de: Manuel de Genelogie et de Chronologie pour Vhistorie d l is-
lam. Hannover 1927.
ZEHEB, EB Ab d u l l a h MUHAMMED: Tarihu Dvelil-islm. Topkap Saray, III.
Ahmed Ktp. Nr. 2917; Kprl Ktp. Nr. 1079.
ZETTERSTEEN, K. V.: . A. Berkyaruk mad.
ZONARAS, I.: Chronigue (ev. Millet de St. Amour). Paris 1560.
GENEL DZN
- A -
Aaron,35
Abadan,265
Abak, Adabiiddevle, 148, 372, 374, 393, 407
Ahaka Han, 11, 480, 481, 483, 484, 486
Abakolu Yusuf, 143, 144,145, 393
Abakoullar, 375
Abbad, Eb Mansr, 219
Abbas bin Ab dknu ttalib, 4, 99
Abbas (vali), 217, 218, 222, 255, 257, 258, 259
Abbas Devleti, 266
Abbas Halifelii, 3, 4, 5, 9, 11, 36, 40, 42, 95, 97, 98 101,
106, 110, 159, 165, 179
Abbasler, 2, 4, 10, 18, 24, 26, 30, 32, 34, 36, 38, 39, 43,
51, 63, 64, 77, 81, 85, 99, 124, 125, 126, 141, 143,
169, 194, 202, 261, 272, 275, 285, 288, 289, 291, 293,
294, 302, 347, 350, 364, 377, 502, 503
Abdar (Tatdr), 506
Abdullah bin Ali, 97, 98, 99
Abdullah el-Ensar, 519
Abdullah, Eb, 36
Abdurrahman bin Muhammed Kirman Rknddin Ebul-
Fazl, 520
Abdurrahman bin Toanyrek (hacib), 248, 257, 258.
259
Abdurrahman Hzin, Eb Mansur, 519, 521
Abdurrahman Slimeyrem, 161
Abdiil-Vas Cebel, 519, 520
Abdiilmelik bin Atta, 120
Abdiirreid, 26
Abdrrezzak Trk el-lk, 519
Abidos, 429
Abuka Noyan, 492, 493
Acara, 94
Acay Noyan, 481, 482
Acem Irak, 19, 31
Acem, 72
Acem, brahim, 395
Adalar Denizi, 1, 72, 427, 428, 431,485, 488
Adana, 11,91,154,424,439, 441, 449
Ademoullar, 294
Aden, 126, 136
Adhemar, Le Puy Piskoposu, 153, 381
Adyaman, 54, 342, 462, 465, 470
did, 6, 8, 9
Adilcevaz, 37, 465
Adiliyye Hatun, 469
Adududdevle, 6Utan Alp Arslan'n lakab, 49, 500
Afganistan, 207
Afif, 209
Afrika, 453
Afin, Bekiolu, 53, 54, 56, 57, 58, 62, 63, 69, 88, 342,
352,356, 357
Afin, Trkiye Seluklu emri, 439
AJyonkarahisar, 58, 485, 487
Aac, 506
Aleb, 5
Ahds muhafzlar, 340
Ahlat, 54, 57, 59, 60, 61, 62, 63, 68, 104, 170, 253, 286,
342, 367, 389, 391, 392, 432, 452, 464, 465
Ahlatahlar, 193, 275, 277, 280, 282, 285, 389, 453
Ahmed bin Abdlmelik. 180, 188
Ahmed bin Mahmud et-Tus, 521
Ahmed bin Nizamlmlk, 182, 233
Ahmed Eflk, 522
Ahmed el-Kbann, eyh Burhanddin Eb Nasr, 520
Ahmed Glehr, 522
Ahmed, Eb Nasr, 181
Ahmed, Ebul-Huseyn Kutbl-Evliva eyh Cemaliiddin,
520
Ahnedli, Ahmedliler, 282
Ahmedli, Aksungur (Meraga Emri), 194, 195, 214, 235,
240, 242, 244, 245,246,250,391
Ahmet (Karahanl), 210
Ahmet (Mustansrn olu), 120
Ahmet (Savtekinin naibi), 94
Ahmet (Seluklu), 114, 115, 129
Ahmet (Sencerin ad), 204
Ahmet bin Hmid Kirman, Efdalddin Eb Hmid, 520
Ahmet bin Hzr Han, Karahanl, 117, 118, 504
Ahmet bin Mervan, 155
Ahmet Han, 119
Ahmet Lak, emseddin, 488, 491
Ahmet Tekudar, 486
Ahmet (Ertam olu), 44
Ahmet, 475
Ahmet, emr, 380, 382
Ahmet, zzeddin, Artuklu, 465
Ahmet, Muizzddin, 3
572
GENEL DIZN
Ahmet, Nasruddevle, 32, 33, 36
Ahmet, Nideli kad, 493
Ahmet, Nizameddia, 459
Ahmethisar, 477
Ahmet^ah, 53, 56, 57, 63, 342, 352, 353, 354, 355
Ahsa Karmai Seferi, 96
Ahsa Karmatileri, 95, 97, 98
Ahsa, 95, 96,97,98,99,100
Ahup, 221
Ahvaa, 41, 43, 44, 127,282
Akarkf, 110, 111
Akbr, 157
Akaderbend, 465, 483, 491
Akdeniz, 72, 110, 122, 156, 422, 427, 453, 454, 456, 460,
507, 522
Akhastan (Agasartan), 55, 94
Akl, 470
Akk, 6, 11,83,84,122,342,343, 344,347, 349, 421
Akkoyunlu Devleti, 12
Akkovunlular, 10
Aksaray, 446, 452, 476, 478, 480, 485, 493
Aksaray, Kerimddin Mahmud, 521
Aksym, 388
Aksungur (eur), 267
Aksungur Porsuk, Kasmddevle, 105, 108, 109, 122,
123, 124, 139, 140. 141, 142, 143, 144, 145, 148, 177,
178, 181, 183, 184, 197, 200, 208, 232, 233, 234, 237,
238, 239, 363, 364, 365, 366, 370, 371, 378, 402, 403,
405
Akehir (Sepidehr), 50, 282
Akehir, 431, 436, 440, 448, 462, 525
Aktay, 10
Alada, 486
Aleddin Camii, 524
Aleddin Eb Bekir, 223
Aleddin Sveli, 493
Alaiyye, 466, 503
Alamut Kalesi, 120,121,122, 189, 190,191, 209
Alan, 55
Alanya (Alaiye, Kalonoros), 460
Alaehir, 434, 435, 447 , 460
Aladdevle kalesi, 288, 289
Aladdevle, Scyyid Fahreddin, 289
Aladdevle,, 30
Alayuntlu, 1
Alhara,438
Albert von Zimmern, 153
Aldo Brandini, 453
Aleksios 111., 448, 449
Alem, 503
Alemdar, Muhammed, 327
Alemuddin bin Nebata, 235
Aluvt-i Meden, 161
Aucak Noyan, 478
A h , 100
Ah (Emr), 232
Ah (Gazneli), 26
Ah Bar (Emr), 205, 206, 231, 232
Ah bin Anutekin, 169
Ah bin Diibeys, 260
Ah bin Ebil-Kasm Ah Sem'n Kad Ebul-Al, 520
Ah bin Muhanuued, 219
Ah bin Musa er-Rza, 115, 224
AH bin Musa, 190
Ah bin erefiiddevle, 141,143,148
Ah bin Zrvd Beyhak, 519
Ali etr, 223
Ali Ibn Ammar, 412
Ah Tekin, 18,19, 20, 21, 22
Ah, Aladdevle, 191, 246
Ah, Ebul-Kasm, 27
Ali, Fahreddin, 476, 481
Ali, tnadddevle, 3
Ah, Mhezzibddin, 469, 473, 480
Ah, Nizameddin, 476
Ah, erefeddin, 251
Ah-bd, 87
Aliattes, 65, 68
Aliir, Muzaffirddm, 470
Alkaevh, 1
Allaverdi, 50
Alman (Gotlar), 60
Almanlar, 9, 56, 152
Almanya, 152
Alp Argun, 272, 275
Alp Arslan (sultan), 6, 7, 22, 29, 30, 44. 47, 48, 49, 50,
51, 52, 53, 54, 55, 56, 57, 58, 59, 60, 61, 62, 63, 64,
65, 66, 67, 68, 69, 70, 71, 72, 73, 74, 76, 77, 78, 79,
81, 83, 88, 110, 125, 146, 149, 301, 302, 303, 305,
342, 343, 345. 369, 421, 497, 499, 500, 504, 507, 510,
515
Alp Arslan, rak Seluklu Sultan Mahmut'un olu, 237,
255
Alp Arsla, rak Seluklu sultan Turul'un olu, 244
Alp Arslan, Suriye Seluklu melki. 395, 396, 397, 398,
399,401,402*
Alp Arslan, vah, 438
Alp Ergun, erefeddin, 292
Alp Kara, 21, 22
Alp, Nureddin, 443
Alp, Arslantaolu, 386
Alp, NecmedcUn, 277
Alpilek, Kutahmolu, 63, 84,90, 347, 421
Alpku, 97, 98, 100
Alpku el-Kebr, 250
Alptekin, 3, 398* 432
Alta, emr, 410
Altuordu Devleti, 11, 478
Altunaba kervansaray, 478
Altunaba, emseddin, 465, 468, 469
Altunboa, 458
Altuncan Hatun, 44, 45
-'Altutak, 101, 102, 103, 104
Altuntak, vah, 28
Allunta, 22
Altunta, Giirboantn kardei, 148, 388, 407
Altunta, hcib, 52
Altunta, hdim, 387
Altunta memluk, 181
Altunta kyi, 485
Amanos Dalan, 54, 342
Amasya, 71, 89, 424, 438, 441, 446, 449. 470, 471
Amidddevle bin Behmenyar, 127
Amidddevle bin Fahriddevle Cleyr, 77, 105. 124, 133,
159
Amid (EskiDiyarbakr), 339, 365, 432, 466, 47, 471
Anid Kalesi, 256, 257, 466
Amidddevle, Abbas veziri, 143
Amidlmlk, bk. Kndr
Amik Ovas, 361
GENEL DZN
573
Amine Hatun, 402, 403, 414
Amir-Reba, 100
Amr bin Ley8 Camii, 313
Amr nehri, 302
Amuderya (Ayrca bk. Ceyhun), 2, 20, 22, 23. 27
mul, 131, 191
Amuriyye (Amorion), 56
Anadolu, 7, 8, 11, 19, 31, 33, 34, 35, 36. 37, 38, 39, 40,
50, 53, 54, 55, 56, 57, 58, 60, 61, 62, 63, 64, 72, 73,
86, 88, 89, 90. 91, 92, 93, 106, 152, 153, 202, 207,
285, 302, 339, 341, 342, 343, 352, 354, 360, 370, 421,
422, 423, 424, 425, 426, 427, 428, 430, 431, 435, 439,
440, 441, 443, 444, 445, 446, 450, 453, 454, 467, 515,
516, 518, 519, 521, 522, 524, 525, 526
Anamur, 461, 484
Anar, 313
Anasolu, 21, 29, 31, 32, 33
Anazarba, 91, 424, 439, 441
Anberd (Buirakan), 50, 76
Angelos, III. Aleksios. 452, 454
An, 31, 35, 37, 38, 51,76, 95,277,278,281, 500
Ankara, 88, 423, 438, 442, 443, 446, 450, 455, 456, 469,
472,485,491
Anna Komnena, 362
Antakya Hallar, 380, 384, 389
Antakya Kaps, 144, 399
Antakya Prinkepslii (Prenslii), 11, 156, 378, 385, 432
Antakya, 11, 38, 53, 54, 70, 90, 92, 105, 107, 110, 118,
122, 123, 125, 140, 142, 143, 154, 155, 185, 186, 194,
197, 198, 199, 252, 256, 340, 342, 344, 355, 359, 360,
362, 364, 370, 372, 373, 375, 376,378,379,380,381,
383, 385, 387, 388, 389, 392, 394, 395, 400, 401, 403,
408, 409, 410, 411, 412, 413, 422, 424, 426, 427, 428,
439, 457, 461
Antakyallar, 355
Antalya, 433, 437, 439, 440, 445, 454, 456, 457, 458, 460,
472,473,478,518,519
Antartus, 413, 414
Antiochia, 454
Anutekin, 107, 191
Aphaz, 55
Arabistan, 300
Aral, 52
Arap, Araplar, 3, 4, 5, 6, 33, 45, 53, 56, 72, 79, 85, 86
96, 99, 100, 101, 102, 111, 138, 140, 148, 155, 183,
192, 253, 277, 340, 341, 343, 344, 351, 352, 354, 356,
361, 362, 364, 366, 372, 376, 378, 381, 388, 405, 411
Arap, ehzade, 433, 438
Arae Nehri (Irma), 31, 34, 35, 50, 55, 76, 235, 269, 291
Ardanu, 94
Ardistan, 121, 522
Argun Han, 486,487, 489
Argun, Muzaffereddin Alp, 264
Argunah, Nizameddin, 442, 446
rziil-eey, 509
Ari, 351
Arlis, 11
Armaanal, Mubarizddin, 471
Arpaay,51
Arran,171
Aralan Argun, 52, 149, 150, 151, 204
Arslan Besasir, Bk. Besasir
Arslan Boa, 276
Arslan Cazib, 19, 21, 31
Arslan Han, 2, 18, 29
Arslan Hatun, 74
Arslan Togu Han, 465
Arslan Yabgu, 17, 18, 19, 20, 21, 23, 29, 30, 34, 46, 363,
426,499,505
Arslan, Hasbey, 257, 259, 260
Arslan-gay, 278
Arslanapa,261,268,274,275,276,278,280
Arslanah (Gazneli), 201, 202
Arslanah I. (Kirman), 187, 188, 201. 310, 311, 518, 520,
523
Arslanah (sultan Alp Arslan olu), 52
Arslanah, II. (Kirman Seluklu meliki), 214. 267, 280,
315. 316, 317, 318,319,321,322,514
Arslanah, rak Seluklu sultan, 266, 269, 271, 272,
273, 274, 276,, 277, 278, 279, 280, 281, 282, 283, 284,
289,520
Arslanah, ehzade, 446, 449
Arslanta, 57,121, 122, 154
Arslanta, emr. 378
Arsuf, 11
Artah kalesi, 341. 385
Artal, 53, 56, 361, 380, 425
Artuk Arslan, 450, 458
Artuk Bey, 63, 88, 89, 90, 92, 97, 98, 99, 100, 101, 102,
105, 106,107, 109,115, 357, 361, 370,426
Artuk, brahim, 46
Artuklular, 73, 185, 193, 197, 256, 277, 374, 403, 404,
405,441,462
ruandanos (Bizansl), 54, 342
si Nehri (Irma), 154, 353, 379
Asib, 28
Askalan, 350
Asya, 4, 72,453,459
Aa-Lorraine, 153
Aur, Yusuf, 322
Atabek,512
Atabeki zam, 274
Atalar klt, 508
Atalya, 453
Atatrk, 75
Atba, 119
Atiyye (Mirdasolu), 53, 339, 340, 341, 344
Atlas Okyanusu, 4, 5, 346
tl, 1, 217
Atom, 38
Atsz (Harezmah), 213
Atsz Bey, 90, 344
Atsz, 125,216,343
Atsz, emr, 347, 348, 349, 350, 351, 352, 353, 357, 358,
370
Atsz, Harezmah, 217. 219, 220, 221, 224, 225
Atsz, melk, 421, 422
AtsiE, Uvakolu, 83,, 84. 85, 86, 87
A ve, 182, 190, 234
Avrupa, 8, 72, 385, 427, 430, 453, 456, 519
Avar, 1
Ayaba, Cemaleddiu, 318,
Aynba, Meyyed, 223, 225, 277, 278, 280, 287, 288, 315,
316,317,318,
Ayaba, Seyfeddin, 455, 459, 460
Ayan,516
Ayar Burcu, 118
Ayasofya Kilisesi, 60, 61
Ayaz (atabek), 267
Ayaz (Emr), 101, 103, 115
574 GENEL DlZlN
Ayaz (Muhammed Tapardn evladl), 160,163, 164, 166,
167, 168, 170, 172, 174, 175, 176, 177
Ayaz (Sultan Alp Arslanm olu), 52, 73, 74, 77, 78, 81,
82
Ayaz, Esedddin, 462
Ayaz, Fahreddin, 472
Ayaz bin llgazi, 194, 196, 197, 19B, 199
Ayaz, Kutlu Ayaba, 328
Aybek (atabek), 319, 322, 324
Aybek et-Trkman, Izzeddin, 10
Aydn, 445
Aydod, emir, 438
Aynclut. 10, 478
Aynuseylem, 92, 107, 362, 426
Aynddevle (vali), 342, 344
Aynddevle, Danimendli, 439, 440
Aynddevle, kumandan, 119
Ayniiddin bin Hbeyre, 265, 266
Aytekin, 41, 43, 44, 49, 60, 63, 68, 111, 145, 167, 348,
356, 3575369
Aytekin, emr, 384, 406, 417
Ayyar (evba), 516
Azaz, 382,392,399
Azaz kalesi, 357, 359
Azerbaycan, 19, 21, 31, 32, 33, 34, 35, 38, 39, 50, 56, 58,
60, 61, 76, 95, 139, 156, 164, 166, 170, 171* 202, 207,
213, 214, 232, 236, 242, 244, 245, 248, 251, 253, 254,
258, 261, 267, 269, 271, 274, 276, 279, 280, 282, 286,
288, 289, 290, 291, 293, 339, 365, 367, 368, 423, 453,
464,472,473,484
Azerbaycan Atabeylii, 291, 294
Aziz Billah, 5
Aziz Cercis kilisesi, 360, 425
Aziz Petrs Katedrali, 155, 381
Azizeddin (hce), 238, 288
Azr, 87, 352
- B -
Baalbek, 8, 122,417
Bb iil-Garabet, 111
Bab, 94
Baba llyas (Baba Re6il), 470, 471
Baba shak, 471
Baba ayaklanmas, 470, 471
Badgis, 28, 83
Bafra, 443
Baft, 315
Bagin, 39, 327
Bagra6, 361, 425
Bagrat II-, 31
Bagrat IV., 50, 51, 55
Bagur, 52
Badat Abbas Halifelii, 348, 357, 377, 412
Badat, 3, 4, 5, 32, 37, 39, 40, 41, 43, 44, 45, 46, 47, 48,
49, 51, 62, 63, 64, 72, 74, 81, 94, 95, 96, 98, 99, 101,
104, 105, 110, 111, 113, 114, 117, 124, 125, 126, 127,
131, 132, 133, 134, 137, 138, 1,41, 143, 145, 149, 150,
157, 159, 160, 161, 163, 165, 166, 169, 170, 171, 172,
174, 175, 176, 177, 178, 181, 183, 184, 188. 189, 190,
192, 194, 200, 205, 206, 208, 209, 210, 211, 214, 215,
216, 222, 224, 231, 233, 234, 235, 236, 237, 238, 239,
240, 241, 242, 243, 245, 246, 247, 248, 249, 250, 251,
252, 253, 255, 256, 258, 259, 261, 265, 266, 267, 268,
269, 270, 272, 274, 276, 280, 285, 286, 289, 291, 293,
311, 363, 364, 367, 369, 367, 369, 370, 390, 394, 403,
406, 413, 441, 478, 500, 501, 505, 515, 521, 522, 524
Badatllar, 125
Ballk ant (Yasallk yemini), 153, 430
Bahaeddin Tercman, 476
Bahaddin Veled, 521
Baherz, Ahmet, 519
Bahreyn, 97, 98, 100
Bahr (Memalik'l-Bahriyye), 10
Bahriyye Memliiklleri, 11, 12
Bahtiyar, 224
Bahtiyar, Slr, 374, 406. 407
Balaban Ktl, 459
Balaban, Seyfeddin, 482
Balasagun, 2
Balasan, Mecdlmlk, 147
Balhan Dalan, 20, 21, 23
Balhan Tiirkmenleri, 21
Balhan ve Irak Tiirkmenleri, 31
Balkesir, 440
Blis, 42, 186, 388, 389, 400, 402, 405
Blis kalesi, 385
Balk kalesi, 343
Balkanlar, 35, 60, 91, 427, 428, 429, 430, 437, 479
Balt, 490
Bando,502'
Banyas, 208, 389
Br- mm, 508
Br- hss, 508
Baranku Zekev, 208, 213, 214, 237, 244, 246, 248, 250
Baranl (Koyunlu) Boyu, 22
Barnlkent, 1
Bardas, 436
Bre, 383
Barsama, 108, 360, 425
Barsbay, Melikleref, 12
Barseg, 95
Barsiyan, 522
Bartholomaeus, Pierre, 381
Basil, l . , 6, 34
Basit, i l i . , 424
Basilakes (Vasilakes) Magistros, 62, 69
Basra, 41, 43, 96, 97, 98, 99, 100, 126, 127, 131, 171,
181,237,238,240,310
Basra krfezi, 518
Basrallar, 127
Baara, Zeyneddin, 437, 459, 460
Bakra, 491
Bakomutanlk Meydan Sava, 75
Balar Hzinesi (Hznetrrs), 45, 369
Bat Denizi, 110
Bat-Anadolu, 428, 437, 438, 440. 446, 485
Bat-Avrupa, 7, 8, 430, 518, 519
Bat-Iran, 25, 28, 29
Bat-Karahanl Devleti, 118, 150, 210, 211, 339
Bat-Karahanhlar, 2, 117, 119, 151
Bat-Moollan, 473
Batllar, 152
Batm mezhebi, 515
Batmler, 119, 121, 122, 131. 147, 156, 157, 160, 161,
162, 167, 168, 180, 181, 182, 188. 189, 190, 191, 196,
203, 208, 209, 214, 215, 217, 238, 239, 245, 249, 253,
256, 278, 286, 287, 308, 309, 376, 337, 395, 36, 398,
415,514,515
Batnlik, 157
GENEL DZN 575
Batiha, 171
Batihan, 184
Batman, 32
Batu Han, 473, 476
Baudouin du Bourg (Urfa kontu), 185,186,194, 388
Baudouin I. (Kuds kral), 154, 194, 196, 197, 379, 389,
393,400,412,417
Baudouin, II., 385, 404, 405
Bavendler, 28, 191, 224, 246, 268, 284, 287
Bverd, 21, 23, 25
Bayancar Noyan, 490, 491
Bayat, 1
Baybars, 10, 11, 12, 478, 481, 482, 483, 484
Bayburt, 37
Baycu Noyan, 471, 472, 476, 478
Baydu,489
Bayndr, 1
Bayrak, 503
Bazdr, 213,507
Bazdr, Baranku, 250, 252
Bazdr, Nsreddin Kutlu-aba, 258
Beene, 1
Beni Kalesi, 19, 31
Bedilktib, Mntecibddin, 221
Bedr bin Hazm, 86
Bedr bin Muzaffer, 269
Bedr tsa (emr), 301
Bedran,175,185
Bedreddin Ebulabbas, 116
Bedrlcemal, 6, 85, 86, 87, 120, 122, 341, 342, 343, 344,
347,350,352
Beg Togd (Beydod), 23, 26
Bedili, 1
Behisni, 361, 441, 442, 443
Behmurd, 410
Behram (Biveyhi), 299
Behrarn, mneccim, 125
Bebran, Seluklu emri, 456
Behramah, Gazneli, 201, 202, 215, 216, 280, 310, 311
Behramah (Kirman Seluklu melik), 314, 315, 316, 317,
318,319,320,322,500
Behramah (Ttuun kardei), 396
Behramah, Fahreddin, 450, 457, 462, 465
Behramah, Mbarizddin, 458, 459, 460
Behramah, Necmeddin, 471
Bekur, 369
Bekta bin Teki, 185, 186
Bektimur, Seyfeddin, 286
Bektut, Bedreddin, 482
Beled, 148
Belek Gazi, 404, 437
Belenger, Hasbey, 222, 244, 258, 261,262, 263
Belgrat, 7, 152
Belh, 25, 27, 28, 29, 52, 73, 78, 81, 82, 114, 128, 131,
143, 149, 150, 151, 152, 200, 202, 211, 216, 222, 223,
224,225
Belh, Zahireddin, 289
Belh ay, 385
Belka, 411
Belcistan, 3, 300
Bem, 300, 307, 308, 314, 315, 317, 318, 319, 320, 321.
322,323,324,327,328,330,331,332, 333,, 518, 523
BenVehban, 104
Beravenc,117
Berberler, 5, 6, 352
Bercin Kalesi, 232, 234
Berdesr, 52, 87, 88, 280, 299, 300, 303, 306, 307, 308,
309, 312,313,314,315,316,317,318,319,320,321,
322, 323, 324, 325, 326, 327, 330, 331, 332, 333, 518,
523
Berdliye Hatun, 475
Berekt, 375, 378
Bereket Han, 465, 478, 479
Berevenc, 116
Bergama, 434, 440, 444
Berkuk, Melikzzahir, 12
Berkyaruk, sultan, 8, 129, 137, 138, , 139, 141. 142, 143,
144, 145, 146, 147, 148, 149, 150, 151, 156, 157, 158,
159, 160, 161, 162, 163, 164, 165, 166, 167, 168, 169,
170, 171, 172, 173, 174, 175, 181, 200, 204, 248, 288,
308, 365, 366, 367, 368, 369, 372, 377, 379, 386, 406,
407,409,410,499,501
Berkyarukah, Nasruddin, 446, 449
Bermekoullar, 4
Bertrand, kont, 389
Berucrdi, Ebul-Izz Tahir, 254
Berucird, 138, 172, 173, 232, 290
Berzem, 73
Berzye Kalesi, 122
Besasir Olay, 5
Besasir, Ebulhris Arslan, 3, 4, 37, 39, 40, 41, 42, 43,
45,500,504
Beserfs kalesi, 384
Besmel, 167
Besni, 465
Beir nehri, 234
Bey (iinvan), 499
Beyaba, 249, 250
Beyhak,188,208,220,500
Beylekan, 278
Beylerbeyi, 513
Beyrut, 122,194,389,412
Beyehir, 439, 487
Beyehir Gl, 439, 466
Beyza,245
Bezavic, 105
Bezimza, 267
Biemrillah, Miistazi, 285
Bihruz, Miicahidiiddin, 231, 240, 241, 252, 255
Bika,200
Bikisril, 194
Bikisril kalesi, 390
Bill, Mesut, 259, 260, 265, 266, 267
Bilge (Lakap), 455
Bilge, 369
Bilge Bey, 139, 158
Bimaristan, 523
Bire kalesi, 11, 190, 404, 482
Birecik, 59, 90
Bistam, 277, 279,280,286
Bistegn, 512
Bitlis, 37, 60, 72, 104, 235, 410, 437, 443, 465
Bitlis Boaz, 62
Bizans, 4, 5, 6, 7, 8, 18, 19, 31, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39,
50, 51, 53, 54, 55, 56, 58, 59, 60, 61, 62, 63, 65, 66,
67, 68, 69, 70, 71, 72, 76, 88, 89, 90, 91, 92, 93, 95,
152, 153, 194, 251, 252, 380, 339, 340, 341, 342, 343,
344, 352, 355, 360, 421, 422, 423, 424, 425, 427, 428,
429, 430, 433, 435, 436, 437, 439, 444, 445, 447, 448,
449,452,453,457,505,519
576 GENEL DZtN
Bizans-Hal Ordusu, 252
Bizans mparatorluu, 6, 89
BizanslIlar, 89, 93, 94, 252, 341, 353, 431, 434, 440,
Bokur, 490
Boa, 21, 29, 31, 32, 33
Boa, Trkiye Seluklu emri, 435
Boazii, 91, 136
Bosa, 104
Bohemund II., 438
Bohemund IV., 461
Bohemund, 153, 154, 155, 156, 379, 380, 381, 383, 384,
395,411,432
Bokurcu Noyan, 491
Bolis, 198
Bolu, 450
Bolvadin, 436
Borala Irma, 50
Bozaba, 246, 253, 254, 258, 259, 276
Bozan, 93, 95, 107, 108, 113, 123, 124, 133, 139, 140,
141, 142, 143, 144, 145, 148, 190, 364, 366, 367, 371,
427
Bozku, 151, 162, 183
Bozku, Aleddin, 313, 523
Bozmu, emr, 433
Bozok, 1
Bri, Kara Arslan, 40, 116
Bri, Taclmlk, 192,193, 413, 417
Bribars, 83, 149, 177
Briler Hanedan, 417
Britekin, 24, 43
Brakena kalesi, 440, 473
Bugyetiittaleb, 363 .
Buhara, 17, 18, 19,21,22,58,73,118,119,152, 217
Buhara Karahanl Beylii, 18, 19, 21, 22
Bhtan rma, 32
Bulak, 328
Buldac, 49, 166, 187, 361, 425
Bulgar Trk Devleti, 1
Bulgarlar, 2, 60
Burc (Memlikl-Burciyye), 10
Burciyye Memlkliileri, 12
Burgulu, 476
Burhan, 519, 520
Bursa, 422, 435,
Burucird, bk. Bercird
Busen (Venec), 114
Bsr, 416
Butumites, 427
Buzaa, 144,252,401
Buza kalesi, 357, 375, 404
Bdiz, 1
Bst, 27, 201, 215
Bveyh (Bye), Eb uc, 3
Bveyhoullar Devleti, 2, 3, 41
Bveyhoullar (Bveyhller), 4, 29, 30, 33, 40, 41, 299,
301
Byk Divan, 508, 509, 510, 511
Byk Domestikos, 89
Byk hcib, 506
Byk hciblik, 506
Byk Seluklu Devleti (imparatorluu) 1, 2, 3, 5, 8, 16,
29, 34, 47, 58, 73, 78, 89, 90, 93, 95, 101, 104, 106,
110, 136, 137, 141, 146, 148, 154, 165, 170, 173, 176,
204, 207, 226, 277, 294, 303, 304, 305, 308, 339, 342,
343, 344, 346, 347, '348, 350, 357, 358, 359, 360, 361,
362, 363, 364, 369, 370, 372, 377, 378, 379, 384, 387,
388, 390, 396, 401, 409, 410, 414, 416, 421, 424, 425,
426, 427, 432, 435, 445, 504, 508, 510, 512, 513, 523
Byk Seluklu Sultanl, 79, 268
Byk Seluklular, 90, 92, 180, 199, 205, 302, 400, 497,
510,512,519, 524
Byk Zap Suyu Sava, 4
Byk Zap Suyu, 35
- C -
C.H. Lebeau, 64
Cber Kalesi, 108, 109, 257, 402, 404
Cacabey Medresesi, 525
Cafer, Ebul-Fazl, 132, 133, 137
Cfer-i Sadk, 119
Cferek, 128
Cafer, Eb Haini, 304
Cferoullar, 34, 236
Cahardaneg, smail, 254
Caholu, 493
Camedar, Reit, 260, 261, 264, 268
Cmedr, 506
Candar, 367
Candar, emr, 401
Candar, Haan, 262, 264
Canik, 37
Cebele, 164, 193, 412, 413, 416
Cebel, 520
Cebrail, 99
Cehrem Kalesi, 301
Cehremi, 187
Cek, 50
Celleddin Hrezmah, 461, 463, 464, 465, 462, 465
Celleddin bnil-Kvan, 268
Celaleddin Karatay, 525
Celleddin, sdtan Melikah !n lkab, 112
Cell Takvimi, 520
Cellddevle, Biiveyholu, 32
Celliiddevle, sultan Melikah'n lkab, 500
Celeb, 53
Cemaleddin Ferruh, Lala, 468
Cemaleddin bnl-Hocend, 268
Cemaliiddevle, 6
Cemaliiddin sfahan, 520
Cemaliilmlk, 128
Cemcem, 39
Cend, 1, 16, 17, 22, 24, 26, 28, 52, 217, 507
Cennbe,310
Cerbzakan,146,368
Cercera, Ebul-Kasm, 5
Cevan, Anter, 253
Cevln, 411
Ceyhan rma, 52, 201, 425, 434, 457
Ceyhan, 434, 440,
Ceyhun Nehri, 29, 73, 74, 78, 82,118, 200, 219, 221, 223,
225,253
Cezire, 239
Ceziret- bn mer (Cizre), 104, 148, 159, 180, 197
Cezr kalesi, 383, 385
Cruft Kalesi, 299, 303
Cruft, 53, 300, 308, 312, 313, 314, 316, 317, 318, 319,
320, 321, 322, 323, 324, 327, 328, 518, 523
Cibal, 3, 25, 30, 47, 156, 171, 212, 242, 259, 269, 293
Cibrin Kurastya kalesi, 357
GENEL DZN
577
Cihan-gay, 278
Cihansz (lakap), 222
Cihanah, Rkneddin, 462, 463, 464
Cimri, 485
Cisrlhadd, 380
Cizr kalesi, 355
Cizre, 32, 42, 101,389
Cizye (Bavergisi), 426
Clermont, 152
Corane, zzeddin, 324, 325
Cuyu Bey, 198, 199, 205, 232, 233, 235, 236, 400, 401
Cuyu, Nasrddevle, 87,122, 123
Ciibeyl, 122,389
Cheyroullan, 141
Clus, 501
Cl6 bahii, 507
Crcan, 25, 27, 28, 30, 83, 120, 162, 163, 164, 171, 224,
242,268
Cveyn, Ebul-Meal, 131
Czcan, 3, 28, 78
- -
aaniyan, 3
ar (ehzade), 186, 187,188
ar Bey, 16, 17, 18, 19, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28,
29, 30, 34, 38, 39, 40, 42, 44, 45, 46, 47, 48, 74, 77,
113, 299, 305, 496, 490, 499, 515
ar bin Mahmut, 267
aka Bey, 8, 427, 428, 429, 430,
akr, Nasrddin, 239, 256
akmak, Melikzzahir, 12
anakkale, 435
anakkale Boaz, 429
ankr, 424, 438, 442, 443, 446, 450,
anigir, 506
avl, 52, 53, 63
avl (Hacip), 52, 53, 63
avl (Atszn kardei), 84, 348, 353
avl (Aksungurun memlk), 239, 248
avl Candar, 252, 255, 258, 504
avl, Mubarizddin, 459, 461, 462, 465, 470, 503
avl Sakavu, 161, 162, 177, 178, 179, 180, 182, 184,
185, 186, 187, 188, 190, 192, 193, 387, 388, 389, 310,
432,433,
avuldur, 1, 63
avu (serheng, drba), 507
av (Siyav), 92
avu Bey bk. Cuyu Bey
emikezek, 462
epni, 1
ermik, 470
etirci (etirdr), 502
etr, 502
inin, 457
nm kalesi, 461
iek Hatun, 376
ifte Minare, 525
iil, 118, 119
in, 136,218,497,522
oban, Mool kumandam, 491
oban, Hsameddin, 463
oruh Irma, 37, 50
oruh, 38, 89, 94
krm, 101, 104, 148, 159, 174, 176. 178, 179. 180,
191, 192, 385, 386, 387, 432, 433
ubuk Bey, 92,101,102, 124,125, 361
ubukoullan, 72
ukurova, 56, 91,154,251,424,431, 434, 438, 439,440,
441, 442, 445, 447, 454, 457,461,472,473
ukurova Ermenileri, 11
- D -
Diler, 120
Dalasseno6, 429, 430,
Damgan (Dmegn), 27, 30, 49, 115, 120; 162, 164, 253,
277,287
Dana, 31
Dandanakan,26,505
Dandanakan Sava, 28, 29, 115, 299
Dandanakan Zaferi, 26, 34
Danimend Gazi, 63, 89, 153, 437, 438
Danimendli Beylii, 424
Danimendliler, 72, 153, 154, 384, 411, 412, 441, 445
Danimendoullan, 443,
Dr, 197, 404
Darbcird (Darb), 187
Darende, 443
Darhn (Dergn), 22
Drl-Harb, 16
Drlahiret, 225
Drlemre, Drlmemleke, 41, 49
Dariiifayi Alay, 467
Dal (Tal), 146, 369
Daveti Cedide, 120
David II., Grc Kral, 202, 235, 236, 437
Davidolu Giorg, 50
Davud Burcu, 86
Davul, 502
Davut (Melikahn olu), 117,129
Davut (melk ve 6ultan), 212, 213, 214, 215, 216, 244,
245,246,248,251,254,256
Davut bin Skmen, 197, 405
Davut Kulan Arslan, 152, 428, 430
Davut (Kirman seluklu), 304
Davutah, Mengckl, 462
Dy Merc, 213
Day Merg, 215, 249, 288
Debr Ebul-Hasan, 300
Debsiye, 22
Delta Blgesi, 5, 6
Demir Yayl (Temr Yal), 15
Demleoullar, 72
Denizli, 58, 423,437, 440, 443, 444,453, , 454
Derbnan (Kapclar), 507
Derbend (Bbl-ebvb), 34, 55, 94, 236
Derbendliler, 55
Derbesak, 11, 361, 425
Dere, 117
Dere Kalesi, 122
Derek, 116
Dergh, 218, 505
Dergzin, Celleddin Ebulfazl, 281
Dergzn, Ebulkasm, 205, 206, 207, 209, 210, 211, 213,
231, 232, 239, 241, 242, 244, 246
Dergzin, tmadeddin Ebul-Berekt, 251
Dergzin, emseddin Ebun-Necib, 268
Deri ub, 333
578 GENEL DlZN
Derre, 523
Deti Ber. 316
Develi, 38
Develhisar (Dulhisar), 493
Devlet (Dolat), Kutahuol, 63, 84, 90, 347, 421
Devletah, Dilmaol Fahreddin, 277, 278, 443
Devser kalesi, 405
Deylemliler, 301, 302, 314, 513
Deyr kalesi, 357
Dmak (am), 6, 8, 9, 84, 85, 86, 87, 106, 107, 109, 123,
124, 133, 140, 142, 143, 145, 148, 192, 193, 196, 199,
200, 239, 280, 290, 344, 347, 349, 350, 351, 352, 357,
358, 362, 363, 364, 366, 370, 372, 374, 375, 376, 377,
378, 379, 384, 392, 393, 397, 398, 400, 401, 402, 403,
406, 407, 409, 410, 411, 413, 414, 415, 416, 471
Dmak Seluklu Devleti, 374, 375, 376, 384, 387, 406.
408,412,414,415,417
Dmak Seluklular, 154, 389
Draz, Aybek, 320, 322,
Dnar (melk), 326
Dzmr, 291
Dicle Irma, 31, 34, 39, 41, 53, 58, 111, 125, 165, 166,
183,250,252,342
Dih-i Nemeh (Tuz Ky), 49
Dihdr Eb Ali, 121, 122
DihisLan, 21, 23, 29, 30
Dihistan, Ebul-Mehsin Abdlcelil, 159, 160, 163, 165,
166,168
Dihkan (Ky Kethdas), 516
Dihkan, Ebul-Kesm, 125
Dimitri (Giircii), 235
Dimyat, 9 1
Dinar (Ouz beyi), 331, 332, 333
Dinar,38
Dinever, 30, 213, 243
Diphisar, 53
Divan- Berid, 510
Divan- Evkaf- Memlik, 511
Divan- Eylet, 511
Divan- Hss, 510, 511
Divan- na, 509
Divan- stifa, 509
Divan- Istifay- memlik, 509
Divan- raf, 509
Divan- raf- Memlik, 509
Divan- Mezlim, 510, 516
Divan- Mrif, 509
Divan- Pervaneg, 512
Divan- Resil, 509
Divan- Riyaset, 511
Divan- hneg, 511
Divan- Tura, 509
Divan- Vilyet, 511
Divan- Zinam ve'l-istifa, 509
Divaniil-Arz. 509
Divaniil-Cey, 509
Divaniil-in ve't-tur, 509
Divrii, 54, 56, 89, 437, 463
Diyarbakr Eyyubleri, 10
Diyarbakr (Amid), 32, 33, 36, 39, 42, 53, 58, 59, 60, 62,
72, 87, 101, 102, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 108,
109, 124, 141, 142, 144, 159, 166, 171, 176, 179, 192,
255, 280, 339, 356, 357, 364, 367, 378, 379, 406, 413,
432, 445, 450, 452, 458, 461, 470, 486
Diyar Rum (Rum). 441
Diyr slm, 16
Dizmr, 291
Dizmar (Emri Sipelslar), 291
Dmanis, 94
Dodurga, 1
Do Avrupa, 459
Dou-Akdeniz, 412, 414. 416
Do-Anadolu, 19, 21, 31, 34, 36, 38, 51, 52, 54, 57, 58,
59, 60, 62, 285, 366, 367, 368, 373, 386, 408, 432,
437, 450, 453, 462, 463, 464, 465
Do-Denizi, 110
Do-Fergana, 2
Do-Karadeniz, 424
Dou-Karahanhlar, 118, 119
Dou-Karahanhlar Devleti, 2, 118
Dou-Roma (Bizans) mparatorluu, 427
Do-Trkistan, 83
Dokuz Ouz Tiirkleri, 99
Dolat, I. Mesut'un olu, 441, 442
Donanma Gecesi, 125
Dovin, 19, 34, 93,94,277,278,282
Der, 1
Dragos Suyu Antlamas, 424, 427
Drakon Suyu (Dragos deresi), 423
Duduolu, 57, 63, 88, 352, 356
Dukak (Tukak), 15
Dukak, 148, 154, 155, 369, 372, 374, 375, 376, 377, 378,
379, 381, 382, 384, 393, 397, 406, 407, 408, 409, 410,
411,412,413,414,415,417
Dkas, Andronikos, 65, 71
Dukas, Ioannes, 65, 88, 89, 429
Dukas, X. Konstantinos, 7, 38, 39, 54, 71, 339
Dukas VII., Mikhail, 71, 88, 89, 422
Duraklama Devri, 137
Duzahdere, 465
Dibeyl, 34, 37, 51
Dbeyoullar, 269
Diibeys bin Sadaka, 3, 45, 164, 175, 182, 183, 184, 208,
209, 212, 231, 232, 233, 234, 235, 237, 240, 241, 248,
249,250,405
Diilk, 54, 342, 441
Dzcin, 8
- E -
Ebher, 287
Ebiverd, Muhammed, 360
Eb Abdullah bin Mustazhir Billah, 251
Ebu Sa'd bin Musala (Mavsala). 124
Eb Sad bin Muhammed, 187
Eb Abdullah Muhammed, 108
Eb Ahmet el- Kazvin, 203
Eb Ali el-Fik, 166
Eb Ali Haan (erif el-Huteyt), 106, 107, 109
Eb Ali Haan, 224
Eb Bekr (ldenizli), 287, 288, 291, 292, 410
Eb Bekr am, 125
Eb Bekr, Ziyaeddin, 321
Eb Cafer Muhammed, 181, 182, 345
Eb Cafer (afi reisi), 188
Eb Cfer, 116
Ebu Dulef, 51, 76
Eb Dulef Siirhb 182
Eb Him, 126
Eb Hiireyre, Nebihiiddin, 272
Eb shak raz, 519
GENEL DlZN 579
Eb Kalicar, 29, 299
EbMansur, 116, 117
Eb Muhammed, 374
Eb Muhammed Temm, 49
Eb Muhammed Ubeydullah bin Mansur, 165
Eb Muzaffer, 301
Eb Mslim (Horasanl), 4
Eb Mslim, Rey reisi, 120, 138, 501
Eb Nasr Ahmet (Aziz), 211
Eb Sad, 5
Eb Sid, 182
Eb Sad Fundaverc, 519
Eb Sad el-Gnim, 519
Eb Sad Haddd, 168
Eb Salim, 101,103
Eb Sehl, 38
Eb ca, Alp Arslan'n lkab, 49
Eb iica, Zahireddin, vezir, 110, 111, 114, 124
Eb Tahir, 387, 395, 396
Eb Tahir Harezm, 118. 119
Eb Tahir Tabes, 519
Eb Talib, 396
Eb Temmam bin Abdun, 235
Eb Yakub, 94
Ebul-Abbas Fazl bin Muhammed Luker, 519
Ebul-Al Sad bin Yahya, 189
Ebul-Bedr, 266
Ebul-Berekt, Tabip, 261
Ebul-Berekt, 318,
Ebul-Esvar, 31, 37
Ebul Fazl (Sistan hkimi), 205, 218, 219
Ebul Fazl (Vezir), 398, 399
Ebul Fazl (Kad), 405<-
Ebul-Fazl, 27, 40
Ebul-Ferec Ahmed Hemedan, 171
Ebul-Feth, 27
Ebul-Feth, sultan Alp Arslan'n lkab, 51, 500
Ebul-Feth, sultan Melikah'n lkab, 500
Ebl-Ganaim, Taciilmlk, 119, 125, 128, 129, 130, 131,
133,137,138
Ebul Gazi, 92, 93, 428
Ebul-Hasan, 103, 365
Ebul-Hasan bin Ammar, 123
Ebul-Hasan bin el-Kf, 141, 142
Ebul-Hasen bin Eb Ukayl, Ayniiddevle, 122
Ebul-hayr, 488
Ebul-Heyc, 178, 238
Ebul-Heyc, Erbil emri, 194, 391
Ebul-Kasm, 89, 92, 93, 360, 425, 427, 428, 429
Ebl-Kasm (Harezmli), 372, 373, 408
Ebul-Kasm, 132
Ebul-Kasm Ali bin Cheyr, 174
Ebul-Kasm el-Usturlb, 521
Ebl-Kaem madlmlk, 149
Ebul-Kasm Kueyr, 519
Ebul-Kasm, Safiyyiil-Evhad, 244
Ebul-Kasm, Zaimuddevle, 103, 104
Ebul-Kebir, Alemiiddin, 235
Ebl-Meal Cveyn (Imaml-Haremeyn), 519
Ebul-Mel Nahnas sfahan. 519
Ebul-Mefahr, 317
Ebul-Mehsin, 127, 129
Ebul-Mehsin, Sdlmlk, 174, 175,176,177,180,181
Ebul-Mehsin, Safiy, 175,176, 177
Ebul-Menakb, 192
Ebul-Muzaffer, Berkyaruk'un lkab, 500
Ebul-Muzaffer Ciircan, 171
Ebul-Muzaffer sfizar, 520
Ebunnasr, 26
Eburreca, 399
Ebur-Rza, Kenalddevle, 127
Edirne, 152,422
Edremit, 429, 433, 435, 444,
Efmye, 110, 122, 123,195; 198,199,386
Efmye kalesi, 387, 401
Efdal. Eyyub hkmdar. 450, 458
Efdal, vezir, 377
Efdaleddin Kirman. 517
Efzn, Nasriiddin, 317
Ege Blgesi, 89
Ege Denizi, 91
Ehl-i Snnet, 308
Ekinci bin kokar, 151
Elbistan, 11, 361, 424, 432, 433, 434, 439, 440, 442, 443,
454,458,483,484
Elcezire, 3, 9, 31, 53, 62, 101, 105, 107, 142, 159, 166,
171, 174, 176, 186, 192, 204, 255, 280, 285, 340, 342,
364,400,408,409
Elcezire Eyybleri, 10
Emevler, 4, 34, 36, 503
Eminddevle, 145, 368, 406
Emr hur, 146, 178, 368, 369, 371
Emr-i alem, 506
Emr-i arz, 512
Emr-i candr, 506
Emr-i dd (Dad beyi), 512, 516 -
Emr-i har es, 506
Emr-i sipehslar, 514
Emr-i ikr, 506
Emran, erefeddin, 282, 284
Emiranah, 301, 304, 305
Emrek, Zafir Muhammed, 322, 326, 328, 330
Emirda, 56
Emri Emran, 213
Emri Mran, 443
Emir Stt Hatun, 211
Emrah, Muciriiddin, 488, 489
Emr'l-mer (Emrler emri), 78, 513
Enbr, Eb Abdullah, 256
Enbar, Eb Thir, 101
Enuirvan, 44, 45
Enuirvan bin Halid, 205, 214, 234, 239, 248, 251
Enver, 122, 519
Erbasan (Erbasgan), 48, 52, 56, 57, 58, 62, 69, 83, 343,
422
Erbil, 178, 194, 238, 367, 391, 458, 459
Erci, 33, 36, 58, 61, 170
Erdebil, 170, 245, 255
Erdem, 43, 45, 48
Erdeir, Hiisamddevle, 287
Ereli, 154, 413, 431, 442, 446, 449, 457
Ergani, 39,53,342,470
Erivan. 8
Erku, emr, 214
Erku en-Nizam, 138, 161
Ermenek, 484
Ermeni Katolikosluu, 95
Ermeni Patriklii, 95
Ermeniler, 6, 9, 11, 19, 31, 34, 35, 38, 39, 50, 51, 60, 62,
68, 69, 73, 74, 89, 91, 104, 108, 114, 122, 136, 154,
580 GENEL DZN
155, 195, 197, 257, 380, 424, 434, 438, 440, 446, 449,
454,457,461,472,473
Ermeniyye, 248
Ermenahlar Beylii, 286
Erran, 31, 34, 35, 37, 38, 39, 60, 94, 95, 157, 235, 248,
255,258,259,272,437
Errecn, 41, 161,189, 276
Errecan, kad, 138
Erta, 28, 29,44, 52, 116
Erta, Muhyiddin, 417
Ertoku, Mubariziddin, 452, 454, 457, 460, 461, 462,
463,464, 525
Erzen, 32, 60, 62, 72, 103, 104, 235. 253, 410, 432, 437.
443
Erzeiir-Rum, bk. Erzurum
Erzincan, 37, 38, 72, 89, 437, 450, 457, 462, 464, 472,
475, 486, 487
Erzincan Akehir, 464, 491
Erzurum (Kalikala), 34, 35, 37, 38, 39, 59, 61, 71, 72, 89,
235, 261, 443, 450, 453, 455, 459, 462, 464, 478,486
Esad,377
Esrib, 194, 359
Esarib kalesi, 389, 390, 404
Esedabd,167,232, 288
Esedbad, Eb brabim, 161, 163
Esedoullar, 42 >
Esfna kalesi, 358
Eskiehir, 153, 413, 423, 431, 435, 440, 443, 444, 445,
446, 450,
Esnaf loncalar, 516
Esterbad, 94
Eel, Sadeddin, 279
Eref Semerkand, 210
Eref, Eyyub, 458, 459
Erefoullar, 485, 488
Etienne de Blois, 380
Etrk, 513
Etrek, 202
Evba, 517
Evdokia, 7, 54, 55
Eymr, 1
Eyytb, Melikssalih Necmeddin, 10
Eyyub Devleti, 6,10
Eyyubler, 8, 9, 285, 457, 459, 462, 463, 465, 469, 470,
512
Ezd kabilesi, 100
Ezrak, 519, 520
- F -
Fadlun, 31, 51, 55
Ffibreddm, Kazvinli, 488, 489
Fahreddin Ali (Sahip Ata). 482. 483. 484, 485, 46, 487,
488,525
Fahreddin bin Safiyeddin, 293
Fahreddin Dinar, 470
Fahreddin Ebbekir, 475
Fahreddin Eb Tahir, 264
Fahreddin, Seyyid, 283
Fahreddin Toayiirek, 205
Fahruddevle bin Cheyr, 46, 101, 102, 104, 105, 112,
113, 159
Fahrlnlk bin Ammar, 186
Fahrddin Giirgn, 519
Fahriilmlk, 128, 146, 147, 148, 188, 368, 369
Fris Kaps, 360, 425
Farmez, Eb Ali, 131
Fars, 30, 53, 74, 77, 81, 156, 161, 171, 177, 186, 187,
188, 190, 207, 212, 242, 244, 245, 252, 253, 254, 257,
258, 259, 260, 275, 276, 277, 280, 285, 300, 301, 302,
303, 305, 307, 308, 310, 312, 313, 314, 315, 317, 321,
322,324,326,327,333
Fryb, 25
Ftma, Sitti, 283
Fatm Devleti, 5, 85, 87, 122, 344, 352, 421
Fatm Halifelii, 4, 9, 36, 40, 42, 43, 58, 106, 120, 348,
377
Fatmer, 5, 6, 8, 41, 43, 44, 83, 84, 85, 86, 98,106, 120,
121, 122, 123, 124, 125, 126, 190, 193, 342, 346, 347,
348, 350, 351, 357, 370, 375, 386, 394, 412
Fatma Hatun, 251
Fav kalesi, 385
Faya kalesi, 357, 385
Fazl, II., 93
Fazl* III. (eddadoh). 93. 94. 95
Fazluye (Fazlaveyh, emr), 52, 53, 301, 302, 303
Feke, 439
Fenahsrev, Adududdevle, 3, 33
Feramrz bin Alauddevle, 27, 30
Ferve (Kzl Avrat), 21, 23, 25
Fergana, 2, 119
Feriburz, irvanah, 55, 94, 95
Ferid Gln, 519
Feridun bin Ahmed, Sipehslar, 522
Ferran (Mstahdemler), 507
Ferruh Hatun, 47
Ferruhah, 240
Fesa, 187,302,321
Fetihname, 444, 445
Fetret Devri, 160, 204
Fezar, Eb Muhammed, 300
Frat Irma, 4, 38, 39, 45, 54, 56, 57, 59, 60, 62, 72, 89,
108, 140, 185, 192, 194, 196, 197, 234, 252, 265, 342,
363, 364, 367, 372, 389, 391, 400, 414, 421, 424, 450,
Filaretos (Philaretos), 360, 361
Filibe, 152
Filip (Philippe), 461
Filistin, 5, 6, 8, 9, 83, 84, 85, 87,122, 124, 339, 343, 344,
346, 347, 348, 349, 351, 352, 357, 358, 359, 362364,
370, 373, 374, 375, 376, 382, 393, 394, 406, 407, 411,
412,416,417,421,426,437
Filistin Trkmen Beylii, 344
Filokales, 434
Fruz, 154, 180
Firuz, Melikrrahim Hsrev, 40, 41
Fruzkh, 223
Fruzkh Kalesi, 115
Firuze Burcu, 88
flandre. 383
Foa, 429
Franklar, 37, 56, 60, 61, 68, 196
Fransa, 152,153, 413
Franszlar. 152, 382
Fredcrik, II. (Friedrich), 9
Friedrich Barbarossa, 446
Furat, brahim, 397
Furg, 188, 316
Furg Kalesi, 310
Ftvvet (ahilik) tekilt, 516
Ftvvet alvar, 455
GENEL DZiN 581
- G -
Gaban, bk. Keban kalesi, 457
Gabras, Konstantin, 435, 437, 439,
Gabrie, 384, 412, 430
Gagik, 31, 37
Gaten burcu, 59
Garcistan, 35, 83
Garraf, 269
Garsunni'me Muhammed es-Sbi, 43, 45, 50, 60
Garsiiddin, 288
Gaiye, 504
Gautier Sa* Avoir (Meteliksiz Gotye), 152, 153
Gvele (Gevele) Kalesi, 90, 489
Gavur Dalar, 54
Gazan Han.. 489, 490, 491, 492, 493
Gazi, 512
Gazi Gmtekin, 411
Gazi, Seyfeddin, 256
Gazi, ihabddin, Eyyub, 471
Gaziantep, 54, 342, 361, 425, 441,
Gaziye Hatun, 462, 468
Gazne, 22, 24, 25, 78, 83, 12, 151, 201, 202, 206, 215,
216,218,222,334
Gazneliler. 3, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 26. 27, 28. 29,
31, 40, 78, 83, 125, 201, 202, 215, 216, 222, 299, 310,
311
Gazneliler Devleti, 3, 19, 23, 24, 202, 216
Gazzal, 137, 519
Gaaze, 86,351
Gazz, 520
Gedk, 443, 482
Gelibolu Yarmadas, 429
Gelilaea (Celle) Prinkepsi, 195
Gence, 34, 37, 51, 86, 93, 94, 95, 156,163,166, 202, 211,
213, 234, 235, 241, 245, 254, 255, 278, 351, 356, 370,
437
Gerger, 257, 437
Germbe, 523
Germiyanl Trkmenler, 471, 485
Germiyanllar, 488
Germsr, 308, 312, 316, 327, 328
Gerasp, 30
Gerasp, Alddevle, 205
Gesta Roberti Wiscardi, 66
Gevher, 83
Gevher Hatun, 52, 57
Gevher Hatun (Muhammed Taparm kz), 203
Gevher Hatun (Mesut'un kz), 248
Gevher Neseb, 211
Gevher Nesibe, 525
Gevherayin, Sadddevle, 63, 69, 81, 96, 101, 104, 105,
107, 112, 113, 124, 125, 126, 127,158, 159, 160, 364
Geyhatu, 487, 489
Geylan, 34
Gyasd-dnya ved-din, Muhammed Tapar'n lkab, 500
Gyasl-Mslimn (Alp Arslan'n lkab), 49
Gila, 191, 207
Giorgi, II., 94
Giorgi, III., 277
Giray Noyan, 489
Girdkh, 120, 214, 287
Girdkh kalesi, 47, 48, 49
Girit, 429
Godefroi de Bouillon, 153, 156, 379, 381, 382. 383. 411,
412
Gog Vasil, 197, 434
Gk Medrese, 525
Gkbori, Muzaffiriiddin, 458
Gksu, 461
Gksu derbendi, 484
Gksn,361,425,431,434, 438, 441, 442, 443, 454
Gkta,21,29, 31,33
Gktrk Devleti, 1, 499
Gkyay Noyan, 489
Gnlller, 512
Gynk.441
Grek Vaspuraka (Grekia Vasprakania), 33
Grigor, 51
Gud, 225
Gudaf el-Bedevi, 96
Guillaune (piskopos), 153
Guillaume de Grandmesnil, 380
Guillaumejourdain, 192
Gulamlar (Hassa Kuvvetleri), 512, 513
Gur, 83,218, 222,223,334
Gr, 83
Grlular, 207, 222, 223, 334
Gurenbih, 252
Guzolu (Ouzolu), 178, 179, 180, 205, 206
Glek Boaz, 431
Glpayegn Camii, 522
Gmhane, 437
Giimtekin, 53, 54, 342
Gmtekin, 367
Giimtekin, 395, 397, 417
Gmtekin, emr, 384
Gmtekin Ahmet, 424, 430, 431, 432
Gmtekin Bilge Bey, 78
Gmtekin Candar, 89, 112,138, 139, 145
Gmtekin Kayseri, 169, 170
Gnbed-i Cebeliye, 523
Gndeniz, 162
Giindodu (Atabek), 234, 235
Giindodu (Kn-dodu), 150, 151
Giindodu, 190, 198, 205, 400
Gneri Bey, 487
Gney Anadolu, 6, 54, 57, 437
Gney-bat Anadolu, 439
Giiney-Dou Anadolu, 9, 73, 84, 89, 91, 101, 105. 339,
347, 365, 367, 368, 373, 410, 421, 424, 432, 437, 453,
465, 469
Giiney-ran, 3
Gney-talya, 7
Giiney-Rusya, 463
Gr Han, 218, 219
Grboa, 137, 139. 143, 144, 148, 149, 154, 155, 159,
160, 164, 364, 366, 367, 378, 379, 380. 381, 382, 409,
410,414
Grcistan, 34, 50, 51, 52, 55, 61, 76, 94, 202, 282. 437.
450,451,453,465
Grc Hatun, 469, 475
Grcler, 19, 34, 35, 50, 51, 55, 60, 74, 94, 202, 207,
235, 254, 255, 259, 275, 277, 278, 281, 282, 438, 450,
453,464
Grdbpzu, erefeddin, 222, 260, 264, 267, 269, 272, 273,
274,275,279
Glirgan, Mcahid, 326, 327
Grgen, 94
582 GENEL DZN
Grgen, 217, 220, 221, 292
Grenbe, 244, 253
Grzcler, 512
Gyk Han, 475, 476
- H -
Habe bin Aituntak, 151, 152, 162, 180
Habs (ehdad), 300, 318, 328,331, 332, 333
Habur, 32, 179, 197
Habur rma, 180, 386, 433
Hac, 125, 139
Hce Cemal, 321
Hace Dehhan, 521
Hac Baara, 39
Haclar, 138
Haik, 31
Hal Seferi II., 440
Hal Seferi III., 9
Hal Seferleri, 8, 72, 152
Hallar, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 152, 153, 154, 155, 156, 178,
179, 182, 185, 186, 191, 192, 193, 194, 195, 196, 197,
198, 199, 200, 203, 235, 237, 239, 251, 252, 256, 257,
341, 377, 378, 379, 380, 381, 382, 383. 385, 386, 387,
388, 389, 390, 395, 396, 397, 398, 399, 400, 401, 403,
404, 405, 409, 411, 412, 414, 430, 431, 432, 433, 434,
437, 438, 439, 440, 441, 442, 443, 446, 448, 453, 457
Hadddiyye, 134
Hadem (Hizmetkrlar), 507
Hadi, 4
Hadise-Ane, 4, 45 ,
Hadramut, 5
Hafaceler, 138
Hagios Georgio, 76
Hagioe Georgio Kalesi, 50
Hakkri, 32
Hakim (Fatm), 5
Hakim el-Mneccim, 395
Haleb, 9, 53, 54, 56, 57, 59, 61, 62, 84, 87, 90, 91, 92,
101, 105. 106, 107. 108, 109, 110, 122, 123, 124, 126,
140, 142, 143, 144, 148, 155, 185, 186, 194, 195, 198,
199, 235, 239, 252, 261, 339, 340, 341, 342, 343, 344,
348, 352, 353, 354, 355, 356, 357, 358, 359, 361, 362,
363, 364, 366, 370, 372, 373, 374, 375, 376, 377. 378,
379, 382, 383, 384, 385, 387, 388, 390, 392, 393, 394,
395, 396, 397, 398, 399, 40]; 402, 403. 404, 405, 406,
407, 408, 415, 422, 425, 426, 452, 457, 458, 461, 468,
472
Haleb Eyyubleri, 10
Halc*b Kaps, 363, 426
Haleb Reislii, 378
Haleb Seluklu Devleti, 372, 373, 376, 378, 379, 382. 383,
384, 385, 386, 390, 393, 394, 395, 398, 400, 404. 408,
415,416,
Haleb Seluklular, 154, 374, 399, 403
Haleb Trknenleri, 489
Haleb-Kayseri Kervan Yolu, 465
Halef, Bahaiiddevle, 116, 117
Halef bin Mlib, 110, 123, 358, 359, 386, 387
Halife Cani, 194
Halifelik Saray, 113
Halil Bahadr, 489
Halil Bey, Eref olu, 487
Halkn Hal Seferi. 153
Hama, 143, 198, 252, 343, 353, 358, 400, 416
Hamdanoullan, 3, 5
Hamza bin Mucir. Ebl-Al, 520
Hamza, Seyyid erefeddin, 491, 492
Hamza, emsddin, 459
Hanef mezhebi, 188, 514
Hanefler, 226
Hani, 410
Hnikin, 30
Hankh, 523
Hanlincan, 189, 190
Hanolu Harun, 53, 56, 59, 339, 340, 341. 344
Hansalar, 507
Hanzii, 37
Hara kalesi, 460
Harak, Eb Muhanuued, 219
Haram, Cemaleddin llkafut, 263, 284
Harb,116
Harbi, 105,141
Harem, 508
Hrezm, 2, 3, 20, 22, 23, 24, 28, 29, 52, 77, 118, 149,
151, 152, 216, 217, 219, 220, 221, 292,334,518
Hrezm, Eb Tahir, 118
Hrezmliler, 265, 293, 294, 372, 469, 470
Hrezmah, 151, 293
Harezmah, Ayniddevle, 246
Hrezmah Kutbeddin Muhammed, 200
Hrezmah Muhammed bin Anutekin, 205
Hrezmahlar, 2, 279, 280, 286, 290, 292, 294, 331, 334
Harezmahlar Devleti, 152, 285, 326
Haric, Eb Yezid, 5
Haricler, 9, 301
Hrirn, 361, 425
Harput, 38, 57, 72, 73, 424, 432, 437, 443, 464, 465, 486
Harput kalesi, 465
Harran, 11, 108, 144, 148, 185, 194, 359, 385, 389, 391,
404,432,458,466,470
Harrekan, 158
Harafiyye, 58
Harun Bura Han, 17
Harun Reid, 4
Harun, Hrezmah, 22, 23
Ilrun, Eb Nasr, 5
Has Balaban, 487
Has Bey bk. Belenger
Has tnal, 56
Hs arazi, 510
Haan (Karahanl sultan), 119
Hasar Bey, Ebulgazi, 427
Haan Bey, Kayseri emri, 153, 154, 431, 434
Haan bi Ali, 200
Haan bin Sleyman, 118
Haan bin Tahir, 110, 428
Haan Gaznev, Seyyid, 520
Haan Sabbah,120,121,122, 131, 190, 515
Haan Tekin (Ebulmeali), 211
Haan (ehzade). 34, 35
Haan, emr, 414
Haan, Ihtiyarddin, 445
Haan, Izzeddin, 290, 291
Haan, Nsruddevle, 58
Haan, Ntsrctddin, 485
Haan, Rkniiddin, 3
Haan, erif Eb Ali, 92, 362
GENEL DtZN 583
Hasankale, 35
Hasankeyf (Hsn Keyfa), 73, 104, 256, 385, 404, 410, 445,
450
Hasar Yzr, Eb Muhammed, 5
Hasbeg, 321
Hasbey, Nusretddin Arslanapa, 264, 267
Hasouz, emseddin, 475
Hss arazi, 516
Hassa Kuvvetleri (Gulamlar), 512, 513
Himi ailesi, 390
Hak, 29
Hatice Arslan Hatun, 42, 45, 113
Hatir Muhammed bin Hseyin, 190
Hatun Divan, 512
Hatun-i Kirman, 270, 274, 333
Hatun-i Rkn, 315, 320, 328
Haydar bin irgr, 246, 248
Hayr Han, 400
Hayl-ba'lar, 514
Hazar Denizi, 1, 7, 34, 52
Hazar Trk Devleti, 1
Hazar Tlirkleri, 15, 60
Hazarlar, 2, 15, 55, 94
Hzr kalesi, 339, 383
Hzr Sleymn, 353
Hzin, Kemaleddin Muhammed, 253, 254
Hazreti Isa, 7, 152, 155, 381
Heinrich, 152
Hemedan, 30, 34, 36, 42, 43, 44, 52, 62, 63, 64, 79, 80,
87, 158, 163, 164, 165, 168, 169, 171, 190, 194, 198,
206, 207, 208, 209, 210, 211, 212, 213, 214, 215, 232,
236, 237, 238, 240, 241, 242, 244, 245, 246, 247, 248,
249, 252, 253, 254, 258, 259, 260, 261, 263, 264, 265,
266, 269, 270, 273, 274, 275, 278, 279, 280, 281, 282,
283, 284, 286, 287, 288, 289, 290, 291, 292, 301, 302,
304, 306, 316, 317, 322, 365, 367, 368, 372, 391, 400,
508,515
Henedan, Sungur, 270
Hennab,299
Henri, stanbul Ltin imparatoru, 454
Herat, 24, 27, 28, 29, 52, 82, 83, 114, 116, 131, 149, 207,
222,223,225
Heri Rud, 222
Herve, 39
Hetum, 461,472,473
Hevve Kaps, 53
Hezresb, 217, 221
Hezresb (Huzistan hkimi), 302
Hezresb, Taciilmlk Eb Klicar, 41, 42, 43
Hezr Sni, 277
Hezaristan, 207
Hezbn, Ebulheyca, 31
Hristiyanlar, 6, 8, 9, 51, 71, 90, 103, 108, 134, 152, 153,
154, 155
Hsn Keyfa (Hasankeyf), 169, 197
Hsn Mansur, 257
Htay, 218
Httn, 9
Ht ilesi, 140, 363
Hicaz, 5, 125, 126, 133
Hilfet Saray, 114
Hil'at, 503, 504
Hille, 79, 101, 110, 159, 164, 165, 166, 169, 170, 172,
175, 181, 182, 185, 208, 212, 233, 240, 249, 250, 251,
253,259,265,405
Hindistan, 3, 19, 20, 24, 31,188, 202, 216, 517, 518
Hocend, 2. 218
Hocend, Sadreddin Muhammed, 259
Honas, 58, 453
Horasan Meliki, 201
Horasan Slr, 38, 39, 53
Horasan Slr Kuyusu (Bi'rli Sln Horasan), 53
Horasan Seluklular, 200
Horasan, 2, 4, 19, 20, 21, 23, 24, 25, 26, 29, 31, 49, 52,
58, 60, 77, 83, 95, 99, 103, 104, 105, 114, 116, 117,
118, 119, 122, 128, 131, 132, 146, 149, 150, 151, 156,
157, 162, 163, 165, 167, 171, 188, 189, 202, 204, 207,
208, 209, 210, 211, 213, 214, 216, 217, 218, 220, 221,
222, 224, 225, , 239, 241, 243, 244, 253, 277, 279,
300, 315, 316, 317, 318, 319, 321, 327, 328, 344, 364,
368, 499, 514
Horasanllar, 160, 366
Hoin Kalesi, 54
Hoten, 2
Hoy, 46, 170,290
Huand Hatun, Mahperi, 525
Hugo von Tubingen, 152, 153
Hugue de Vermandoi, 153, 381
Hugue, II., 257 '
Hugue, Kbrs kral, 456
Hlvan (Lristan), 30, 97, 100, 165, 248, 249, 265
Humar ta, 101, 103
Humartekin Savab, 45, 47, 105,127, 133, 134, 135, 307
Humus, 110, 122, 123, 155, 198, 252, 343, 348, 358, 359,
376, 377, 378, 379, 383, 384, 385, 400, 401, 409, 412,
414,415,416
Hnkar, Alpku, 254, 259, 260, 264, 267
Hurdik, 133
Hreh kalesi, 303
Husanddin, Demleolu, 395, 396
Husrev Haan bin Mbariz, 187
Huttal, 3
Huttalan, 28, 48, 223
Huva Rey, 188
Huvenc, 249
Huveyza, 253
Huzistan, 3, 41, 43, 127, 158, 159, 161, 162, 163, 164,
171, 177, 207, 232, 242, 249, 251, 253, 263, 264, 268,
270, 271, 275, 276, 282,284,288
Hkmet mensuplar (memurlar), 516
Hlag, 11, 476, 478, 489, 491, 492
Hiilefyi Ridn, 99
Hrmz, 301
Hsan, Hajukol, 468, 472
Hsameddin, Emri Hcib, 292
Hsameddin Kaymer, 469
Hseyin (emr), 186
Hseyin bin Ahmed, Eb Abdullah (San'al), 5
Hseyin bin Ali Tura, 232
Hseyin bin Kutlutekin, 193
Hseyin bin Mhenn, 125, 126
Hseyin Kain, 121
Hseyin, Aleddin, 222, 223, 225
Hseyin, Cenahliddevle, 155, 369, 372, 373, 374, 375,
376, 377, 378, 379, 381, 382, 383, 384, 393, 407, 408,
409,410,412,414,415,416,
Hseyin, Eb smail, 232
Hseyin, Taciiddin, 485
Hiisrev, 89
Hz. Ali, 111, 119
584
GENEL DtZN
Hz. Hseyin, 111
Kz. mer, 72
- I -
Idr, 1
Ilgn, 462
Irak, 3, 4, 6, 8, 10, 39, 41, 60, 62, 64, 164, 171, 177, 182,
185, 205, 207, 208, 209, 210, 211, 212, 213, 216, 231,
233, 237, 242, 248, 252, 253, 254, 260, 265, 269, 277,
278, 280, 281, 284, 285, 290, 291, 292, 311, 318, 320,
322, 332, 333, 362, 364, 368, 370, 388, 522
Irak Bveyhollar, 32
Irak emirleri, 292, 293
Irak Seluklu Devleti, 207, 208, 212, 213, 214, 231, 242,
243, 248, 249, 259, 261, 262, 265, 275, 276, 277, 279,
282, 285, 437, 503
Irak Seluklular, 46, 211, 213, 214, 215, 222, 224, 280,
281, 284, 286, 291, 294, 311, 312, 316, 317, 318, 322,
332, B34, 504, 508, 511, 514, 520
Irak Trkmenleri, 21
Irak Acem (Cihal), 207
Irak Arap (Mezopotamya), 207
Irak Kalesi, 123
slav (Rus), 60
sparta, 448, 525
Istahr Kalesi, 275
Istahr, 30
- 1-
tbn Allan, 126,127
tbn Ammar, Fahriilmlk, 192, 193, 4X3, 416
tbn Atta, 189, 190
tbn Behmenyar, Amidddevle, 127, 128, 129
tbn Bib, Nsriiddin Hseyin bin Muhammed, 469, 521
tbn Hbeyre, 259, 269, 272, 274
tbn Kudana, 108
tbn Muhari, 96
tbn Munkiz, 195
tbn Mlib, 123
tbn Mnzev, 344
tbn Porsuk, 244
tbn Sadaka, 234
tbn Skha, 84, 347
tbn Sleyha, 412, 413, 416
tbn Toganyiirek, 272, 276
bnladm, 15, 363, 366, 394, 399
bnl-Bazdar, 276
bniil-Cevz, 519
bnlesr, 121,147,177, 369, 376
bniil-Hebbariyye, 519, 520
bnlhuteyt, Ebu Ali, 426
bnlmahleban, Ebilganim, 46, 63, 64
Ibnlmsline, Ebulkasm AH, 40, 44, 45, 49 /
tbniir-Rv, 107
tbnzzerrad, 96
brahim (Gazne sultan), 52, 78, 83, 151
brahim (nalolu), 179, 432
brahim (Muhammed bin Ali'nin olu), 4
brahim bin Mm, 187
tbrahim Mervez, 219
brahim Tanga Han, 52
brahim Ynal, 4, 24, 27, 28, 29, 30, 32, 34, 35, 36, 39,
42, 43,44, 45,47, 52,116,301
tbrahim, Bedreddin, 484
brahim, Danimendli, 439
tbrahim, Ebulmuzaffer, 211
brahim, emr, 438
brahim, Kureyolu, 364
brahim, Ukayl, 140, 141
I-Ege, 428
el, 440, 461
drB, 5
Ig Emirleri, 321
Ig (ic) Kalesi, 187
diler, 516
Ihid, 5
kbal, Candar Cemleddin, 261
Ikta sistemi, 516
II - Kavit, 190
Ilarslan, 279
llbeyi, Porsukolu, 163, 167, 391
ildeniz (emr-i Alem), 288
ildeniz. emseddin. 6. 255, 258, 259, 267, 269, 270, 271,
272, 275, 276, 277, 278, 279, 280, 282, 317
lldenizliler, 285, 286, 292
fldenizolu, 85, 350
llgaz, Necmeddin (Artuklu), 159, 160, 165, 166, 169,
170, 172, 174, 179, 182, 185, 194, 195, 196, 197, 199,
233, 235, 236, 278, 372, 374, 386, 387, 388, 389, 393,
400, 401, 403, 404, 408, 433, 437, 438
Ilhanllar, 484
ili, Zahrliddin, 452, 455
lig Nasr Han, 2, 17, 18
tlim erbab, 516
ilmiye tekilt, 515
tlyas, 52
madeddin Ebul-Berekt, 253
mad-i ehriyar, 520
tmm, 53, 56
Imm kalesi, 341
inal (nvan), 499
nal, emr, 438
nal, MeUkleref, 12
naloullan, 179, 280
nan (emr), 265, 269, 272, 273, 274, 276, 277, 279
nan (lkap), 455
inan Bey, 42, 44
nan Hatun, 286, 287,290, 291, 292, 293
inan, Hiisameddin, 275, ,
inan Mahmut, 287
nan Yabgu (emr hur), 158,160,163
ince Minare, 525
intiar bin Yahya el-Masmd, 85, 349, 350
Iran, 3, 4,16, 20, 26, 30, 41, 64,108, 120, 281, 401, 497,
518, 524
tranllar, 253, 516
Iranah (melik), 156, 308, 309, 310, 523, 515
Isa Bri, 94
Isa (Devser hkimi) ,405
tsaakios, 7
tsabelle, 461
Isfahan, 3, 27, 30, 34, 48, 52, 53, 63, 64, 71, 72, 73, 77,
83, 84, 88, 93, 94, 95, 96, 101, 103, 104, 105, 107,
108, , 112, 113, 114, 117, 118, 120, 121, 124, 125,
128, 131, 133, 134, 137, 138, 139, 141, 144, 145, 146,
147, 156, 157, 158, 161, 162, 167, 168, 169, 171, 172,
173, 174, 177, 178, 180, 181, 183, 184, 186, 187, 188,
189, 190, 191, 196, 203, 206, 207, 239, 245, 246, 250,
GENEL DIZN
585
252, 253, 258, 260, 261, 265, 268, 275, 276, 277, 281,
284, 288, 289, 290, 302, 303, 306, 307, 308, 322, 348,
349, 358, 359, 360, 364, 367, 368, 369, 371, 406, 425,
427,428,515,522
Isfahan, Ziyaeddin, 270
taferyin, 162
leficab, 2
Isfizar, 27, 52, 83
Ishak, Mengcekolu, 437
skandinav, 56
skender, 425
skenderiye, 86, 350
skenderun, 361, 425
smaliler, 308
smail (emr), 308
smail (Basra emri), 310
smail bin Ahmed Niabur, 520
smail bin Arslanck, 181
smail bin Ebrem, 116
smail bin Yakut, 139, 170
smail Muntasr, 17
smail (Saman), 2
smail (Hz. Ali neslinden), 119
smail, Antakya ghnesi, 360, 424, 425
smail, Danimendli emr, 443
smail, Hrezmah, 23, 24, 28
smail, Kutbeddin, 95
Ismailler, 5,117, 119, 120, 121, 278
Ispanya,4
Ispehbediyye, 191
spehbud Sabve bin Humartekin, 160,185
srail bk. Arslan Yabgu
srail lkesi^ 343
Islahr, 187
stanbul, 34, 36, 56, 57, 58, 60, 61,62, 71, 88, 89, 91, 92,
129, 152, 153, 380, 413, 422, 427, 428, 429, 430, 435,
437,439,440, 442,443,448,452,472,478
stanbul Boaz, 423, 522
stanky, 429
Isuli, 39
raf- memlik, 512
talya, 430
talya Normanlan, 56
talyan, 152
til Bulgarlar, 2
til rma, 2,473
vane bin Eb Leys, 254
zmir, 8, 428, 429, 434, 440
zmit, 89, 90, 92, 152, 427, 430
znik, 90, 92, 93, 152, 153, 360, 422, 423, 425, 427, 428,
429, 430, 431, 435, 440,453, 456, 473, 476, 478
zzeddin Hseyin, 207
tzzddevle bin Sadaka, 160
Izzlmlk, 139, 143, 145,146, 256,258
- J -
Javakhet, 50
Joscelin, 185, 194, 195, 385, 388, 391, 405
Joscelin, IL, 256, 257
Joseph Tarkhaneiotes (Tarhan), 61
Justinianus, 6, 56, 76, 95., 129,137
- K -
Kaaim Biemrillah, 4, 5, 24, 27, 30, 36, 40, 41, 42, 43, 44,
45, 49, 51, 63, 64, 72, 74, 77, 81, 98, 113, 125, 302,
422,499,503
Kad Burhaneddin Eb Nasr bin Mesud Anev, 521
Kadky, 58, 422,423
Kadir Han Cibrail bin uer, 150, 151
Kady- leker, 516
Kadil-Kudt, 515
Kadisiye, 72
Kafkas Dalar, 50
Kafkaslar, 1, 37, 136
Kafkasya, 55, 94, 95, 202, 235, 459
Kafdoullan, 287, 292
Kh, 116
Kahire, 6, 8,10, 11, 86, 120, 125, 350, 351, 356
Khta, 462, 470
Kah tan, 94
Kakketh, 94
Kkuye ailesi, , 183, 311
KkuycoUar, 30
Kal'atulcebel, 10
Kaiavun, Melikbasr Seyfeddin, 10, 11, 12
Kale-i Kh, 313
Kaletiil-Beyza, 254
Kalicar, Altiddevle Ebu, 183
Klincar (Kalencer) Kalesi, 20, 21, 31
Kamerddin Lala, 461
Kamil, nakib, 49
Kmyr, 30
Kangarm, 50
Kapar (Emr-i Kebr), 38
Kapda, 429
Kar-agahan, 510
Kara Arslan Beg bin ar Beg (Kavurt Bey), 502
Kara Arslan Bey (Kirman Seluklu), 312
Kara Arslan, Artuklu, 256, 257, 443
Karaaa, 435
Karaca, emr, 376, 398
Karaca, Hiisaneddin, 469
Karaca Sak, 190, 205, 206, 212, 213, 242, 243, 244
Karadeniz, 91, 92, 95 422, 423, 431, 438, 439, 446, 452,
453,456,480, 522
Karaevli, 1
Karagz, 287
Karahan (Kpak hkmdar), 202
Karahanl Devleti, 2,16, 53
Karahanllar, 3, 17, 18, 19, 20, 21, 24, 26, 52, 56, 76, 77,
78, 82, 83, 112, 116, 118, 137, 150, 151, 200, 205,
216.218.224.241.504
Karahtaylar, 2, 217, 218, 219, 220, 223, 445
Karakz, Fahreddin Kutlu, 291, 292
Karaku, 318,
Karaman blgesi, 54, 57, 447, 457, 485
Karamanllar, 487, 488, 489
Karamanoullan, 11, 491
Karanbiy Mehed, 366
Karasungur (emr), 214, 244, 245, 248, 251, 252, 253,
254.255.504
Karatay, Celleddin, 469, 475, 476
Karatay Medresesi, 525
Karatekin ayr, 245, 259, 263
Karatekin, Gazneli, 26
Karatekin, Seluklu emri, 92, 107, 424
586 GENEL DlZlN
Kar kn, 1
Karluklar, 218, 339
Karmasn, 30, 169
Karmatiler, 95, 96, 97, 98, 99, 100
Kars, 37, 38, 50, 76,94,277
Karthili, Kartl, 50, 55, 94
Karva, Ukaylolu, 32, 33
Karzuv ebankareleri, 187
Kasm Emril'm timinin, 42
Kasran, 47
Kastamoniates, Niketas, 429
Kastamonu, 424, 438, 446, 450, 463
Kaz, 209
Kn, Eb Nasr Ahmet, 208
Kgar, 2,118,119,207
Ka, Fahreddin, 279, 281
K, Muineddin, 292, 293
Katakalon, 35
Katif, 96,97,277,312
Katvan, 218, 222, 223
Katvan Sava, 255, 259
Kavdan,151
Kavurt (el-Melk el-dil Kara Arslan), 27, 29, 30, 44, 52,
53, 74, 75, 78, 79, 80, 81, 87, 90, 299, 300, 301, 302,
303, 304, 305, 306, 307, 310, 500, 502, 514, 518, 523
Kawasyana kilisesi, 360
Kay, 1
Kayr Han, 465, 468, 469
Kaytbay, Melikleref, 12
Kaymaz, 270
Kaymaz, emr, 414 '
Kaymaz, Samsamddin, 472
Kaymazolu, 264
Kaymazoullan, 269
Kays, 96, 97
Kayar, emr, 259
Kaysariyye, 11
Kayser Bey, 326
Kayser, Alemiiddin, 458
Kayser, Celleddin, 455
Kayseri, 54, 56, 57, 58, 61, 88, 92, 153, 154, 341, 427,
431, 441, 442, 443, 446, 449, 453, 457, 459, 460, 462,
464, 467, 468, 469, 471, 472, 476, 477, 478, 482, 483,
484, 486, 487, 488, 489, 525
Kayserah, Muizzeddin, 446, 452, 453
Kazern, 187
Kazvin, 30, 48, 120, 122, 167, 190, 214, 246, 250, 275,
276,278, 286, 292,522
Kazvin Kalesi, 245,264
Keban,434,439
Keban kalesi, 457
Kedrenos, 61
Kefersd, 470
Kefertab, 109, 199, 358, 362, 401, 426
Kefertb kalesi, 383
Kehfl-enm, 49
Kekavmenos, 35
Kelm Kalesi, 190
Kelbiano, 434
Kelboullan, 350, 351
Kelkit, 38, 89
Kell kalesi, 383, 384
Kemadin (Kumadin), 518
Kemah, 38, 437
Kemal Eb iic, 263
Kemaleddin Kmyr, 464, 465, 466, 468, 469
Kemaleddin, Tiflisli, 490
Kemallmlk (Vezir), 127, 231, 232
Kemallmlk, 127, 231
Kemendciler, 512
Kemnn kalesi, 340
Kerec, 79, 139,232,234
Kerek, 304
Kerh Mahallesi, 41
Kemir, 20
Keyferidun, Celleddin, ehzade, 452, 455, 459, 460
Keyhsrev I., Gyaseddin, 446, 447, 448, 449, 451, 452,
453, 454, 455, 456, 508, 521, 525
Keyhsrev II., Gyaseddin, 463, 468, 469, 470, 471, 472,
473,474,475, 487
Keyhsrev III., Gyaseddin, 480, 481, 483, 484, 485, 486,
487
Keyhsrev, Zeyneddin, 317
Keykvus I., zzeddin, 453, 455, 456, 457, 458, 459, 486,
508.521.525
Keykvus II., zzeddin, 475, 476, 477, 481, 489, 502, 521
Keykubad bin Hezresb, 181
Keykubad I., Aleddin, 453, 455, 456, 457, 459, 460,
461, 462, 463, 464, 465, 466, 467, 468, 503, 521, 524,
525
Keykubad II., Aleddin, 502
Keykubad III., Aleddin, 475, 476, 490, 493
Keykubadiye saray, 467, 468, 483
Keysun, 197
Khaator, 38
Kbrs, 11, 429, 453
Kbrs Hallar, 461
Kbrs Krall, 456
Klavuzoullar, 488
Kl Arslan I., 152, 153, 154, 176, 177, 178, 179, 180,
189, 384, 385, 387, 413, 428, 429, 430, 431, 432, 433,
435.438,508
Kl Arslan II., 440, 441, 442, 443, 444, 445, 446, 447,
448.450.451.452.525
Kl Arslan III., 452
Kl Arslan IV., Rkneddin, 475, 476, 477, 478, 479,
480,481,482, 485, 489, 502
Kl Arslan, ehzde, 469
Kl Arslan V., 493
Kl Arslan, zzeddin, ehzde, 466, 468
Knal Ada, 72
Knk boyu, 1,15, 16, 20, 352, 501, 502
Knnesrin, 362, 376, 409, 426
Kpak Tiirkleri, 60
Kpak, Ferah, 309
Kpaklar, 17, 29, 52, 202, 235, 236, 437
Krgzlar, 2
Krhan bin Karaca, 198
Krm, 459, 463, 479, 486
Krkaa, 434, 444
Krkpnar kalesi, 489
Krehir, 463, 525
Kss (K'sos=Aksos), 53
Kvameddin, 327
Kvam, 520
Kzk, 1
Kzl, bey, 21, 29, 31
Kzl, emr, 213, 214
Kzl (Emri hur), 240, 241, 244, 248, 255
GENEL DZN 587
Kzl Arslan, Atabek, 274, 276, 282, 286, 287, 288, 290,
291, 292, 333, 410, 432, 508
Kzl Bey, Azizddevle, 30
Kzl Deniz, 4, 5
Kzl Osman, 287
Kzl Sarig, 117, 122
Kzlda, 439
Kzlrmak, 39, 57, 88, 464
Kicaci, 38
Kikine, 96, 97
Kihab,278
Kilap kabilesi, 42
Kilapoullan, 84, 339, 340, 341. 347, 353, 354, 357. 359,
361,378
Kilya (Kiliya) kalesi, 282
Kimekler (Kpaklar), 1
Kios (Gemlik), 427
Kir (Kyr) Vart, 460
Kirman, 3, 27, 29, 52, 53, 75, 78, 81, 87, 88, 120, 156,
187, 188, 268, 270, 280, 281, 299, 300, 301, 302, 303,
305, 306, 307, 308, 310, 311, 312, 313, 316, 317, 318,
319, 320, 321, 322, 323, 324, 325, 326, 327, 328, 329,
330, 331, 332, 333, 500, 502, 514, 515, 518, 520, 523,
524
Kirman Seluklular Devleti, 29, 53, 313, 314, 326, 333,
334,513,515,523
Kirman Seluklular, 87, 88, 156, 188, 201, 268, 280,
306, 307, 308, 310, 311, 312, 313, 315, 316, 323, 330,
332, 499, 500, 502, 514, 523, 524
Kirman, Ebulfazl, 219
Kirmanllar, 270, 332
Kirmanah, 211, 304, 306, 310, 311, 312,
Kiy el-Herras, 176
Kocaeli, 422
Kodan,130
Komana, 444
Komitzes, 435
Komnenos ailesi, 453
Komnenos, I. Aleksios, 6, 88, 89, 91, 92, 93, 152, 153,
179, 194, 380, 423, 427, 428, 429, 430, 431, 433, 435,
436, 437
Komnenos I., Manuel, 439, 440, 442,443,444, 445, 448
Komnenos II., Ioannes, 251, 252, 438, 439
Komnenos III., Ioares, 437, 438, 439
Komnenos, Aleksios, Rum Ponts krah, 453, 456
Komnenos, David, 453
Komneno, lsaakios, 38, 88
Komnenos, Manel, 57, 58
Komuk, 55
Kongrtay, ehzde, 484, 485,486
Konrad,153
Konrad III., 440
Konstantin, senyr, 473
Konya, 57, 90, 154, 431, 435, 436, 439, 440, 441, 442,
443, 446, 447, 448, 451, 452, 454, 455, 456, 459, 467,
471, 473, 476, 477, 478. 485, 487, 488,489,491,492,
493,521,524, 525,526
Korkut (emr), 225
Kovdan (Kodan), 149, 152
Koyluhisar, 446
Kozaa, 485
Kozan, 11,452,457
Kln, 152
Krpe Arslan, Aleddin, 287, 288, 289
Krtimur, 490
Ks, 502
Kseda, 472, 437
Kseda Sava, 471
Kk-i irye, 309
Kubadabtid, 467, 469, 471, 478
Kubadiyan, 29
Kbanan. 326, 331
Kuba, 96, 97
Kubbe kalesi, 403
Kuhbetl-lslam 464
KbbeHitavSvis, 415
Kuds, 7, 9, 84,85, 86,106,152,156,194, 195, 196, 197,
343, 346, 347, 349, 350, 351, 357, 374, 375, 376, 383,
389, 393, 394, 400, 404, 411, 412, 413, 417, 446
Kuds Krall, 378
Kfe, 111, 138, 165,265
Kufs, 300
Kh Kufcan, 300
Kuh, Ebulfevris, 321
Khistan, 27,116, 117, 120, 121, 122, 208
Kuhvane (Ukhuvane), 196
Kum 159, 167
Kuma, 115, 150, 200, 204, 205, 213, 218, 219, 222, 223
Kumadin ovas, 316,
Kumanlar, 7, 429
Kunis, 30, 191, 207, 277
Kumm, Eb Tahir, 207
Kur'an- Kerim, 294
Kurey, Ukaylolu, 3, 42, 45, 504
Kureyoullan, 364
Kurlu et-Trk, 83, 343, 344, 346, 357
Kurzhil, 361, 362, 426
Kueyr Ailesi, 108
Keyr, Ehl-Kasn, 131
Kutalm, Ebulfevris, 20, 21, 27, 30, 34, 35, 39, 42, 43,
46, 47,48, 49,74, 347,504
Kutalmoullar, 63, 84, 88, 89, 90, 347, 348
Kutbeddin Muhammed (Atabek), 313, 314, 315, 319, 320,
321, 322, 323, 324, 325, 326,327,328,331
Kutbeddin Muhammed bin Anutekin, 152, 216
Kutlu (Lkap), 455
Kutluca, Bahaeddin, 460
Kutlug inan, 286, 289, 290, 291, 292, 293
Kutluah, 491
Kutluk, Tatdr, 289
Kutluk Tekin, 157, 186
Kuvayk ay, 376
Kuveydan, Fahreddin, 267, 270
Ky Gebran, 310
Kuzey-Afrika, 4, 5, 6, 9, 346
Kuzey-Arabistan, 9
Kuzey-dou Anadolu, 37
Kuzey-Irak, 9, 42, 101, 358, 359, 361, 363, 364, 373, 426
Kuzey- Kafkasya, 202
Kuzey-Kirman, 300
Kuzey-Sriye, 53, 54, 56, 57, 107, 108, 110, 122, 140,
339, 340, 341, 342, 343, 352, 353, 355, 356, 357, 358,
361, 362, 363, 370, 399, 410,422, 426, 428, 439, 440,
469,508
Kk Menderes, 434
Kk, Zeyneddin Ali, 257, 269
Kherge Noyan, 485
Kiihran, 290, 291
Klerkin (Kuzerkin), 1
Kl&ang, 49
588
GENEL DIZN
Ktinbed-i Tuml, 47
Kiinhedhane, 451
Kndiir. Amidlmiilk Eb Nasr Muhammed, 27, 41, 44,
46, 47, 48, 49, 74, 515
Kr Irma, 50
Ktahya, 445. 4-46
Rtnyis. 94
Kveliskr, 50
- L -
Lnm, Melikiinnasr. 491
Ladik. 454
Lamclar, 512
Lamii Giirrn, 519
Lampp Irma. 93
Lttodicea, 58
Laskaris, Manuel, 454
Laskaris, Theodoros, 453, 455; 478
Latin Devleti. 156
Ltinler, 518
Latmin, 122,362
Latminliler, 122
Lzkiye, 109. 412
Le Puy, 153
Lenger, zzeddin, 324
Leon Debutenes, 62
Leon II., 449, 454, 455, 457, 461
Leker-i kalb, 513
Libya, 9
Lidinillah. Nasr, 235, 288. 289, 290
Lihf, 259
Liparit, 19, 34, 35, 36, 94
Liva, 503
Loren, 382
Lori, 50
Lois VII., Saiut. 440
Lilii. emr, 198, 395, 396, 397, 398, 399, 400, 401, 402,
403
- M -
Maarretmisrn kalesi, 385
Maarretnnman, 199, 340, 343, 358, 362, 373, 383, 392,
401,426
Macaristan, 152
Macarlar, 7, 152
Madun geidi, 320
Marb, 336
Mhan nehri, 327
Mahan, Rstem, 317
Maliki Kalesi, 259
Mahmud Hrizm, 519
Mahmut (emr), 60
Mahmut (Gazne sultan), 3, 19, 20, 21. 22, 23, 27, 31, 46,
125, 236, 237, 238, 239, 240, 241, 242, 255
Mahmut (Mirdasolu), 53, 56, 59, 90, 339, 340, 341, 342.
343, 344
Mahmut b. Melikah (Seluklu), 114, 129, 133. 137, 138,
139, 145, 147, 149, 156, 157, 367, 368, 406, 499
Mahmut b. Melikah, 275
Mahmut bin Anasolu, 291
Mahmul II. bin Muhammed (Karahanh). 211. 218. 224,
225
Mahmut bin Muhammed Tapar, 202, 203, 204, 205. 206,
207, 208, 209, 210, 211, 212, 231. 232, 233, 234, 235,
259, 437, 438, 503, 505, 511
Mahmut I., Ebul-Kasm (Karahanl). 150
Mahmut Kaan, 213. 226
Mahmut, Emri Br, 292
Mahmut, Mecdeddin, 321
Mahmut, Muzaffirddin, 452
Mahmut, Nsrddin, 458
Mahmut, erefeddin, 475
Mahmut, ihaheddin, 272, 274
Mahmttah, 313
Mahperi Hand Hatun Kmbeti, 525
Makedonya, 7,39,437
Makisin, 185
Makri Krfezi, 519
Malatya, 38, 39, 54, 57, 89, 153, 342, 384, 411, 424, 430,
431, 432, 433, 435, 438, 439, 440, 441, 443, 445, 446,
449, 451, 452, 453, 455, 456, 458, 462
Malazgirt, 7, 36, 37, 38, 58, 59. 60. 61, 62, 63, 64, 65, 67,
70, 71.75, 77, 253, 444, 464
Malazgirt Meydan Sava, 8, 62, 72, 88, 360, 424
Malazgirt Zaferi, 72, 73, 75
Mlik, emr, 404
Malya ovas, 471
Manavgat. 461
Mancnk, 513
Mancnklar, 512
Manglak, 52, 76, 217, 507
Mani, 470
Mansur, 21
Mansur (Dbeysin kardei), 233, 234
Mansur (emr), 141
Mansur Cami, 44
Mensur, Amidddevle, 101
Mansur, Bahaddevle, 79, 80, 110
Mansur, Bahaiiddin, 101
Mansur, Ebu Cafer, 216, 250
Mansur, Eb Cafer, Abbas, 4
Mansur, Eb Kamil, 185
Mansur, Kutalmolu, 49, 56, 63, 90, 91, 347, 421,423
Mansur, Mervanolu, 101,102, 103,104,105, 141, 359
Manuel Btumites, 153
Manyas Gl, 435
Mara, 56, 89, 108, 154, 197, 341, 360, 361, 424, 431,
432, 434, 438, 439, 441, 442, 457, 458, 461
Mardin, 32, 73, 103, 104, 185, 197, 198, 199, 235, 386,
388, 389, 400, 403, 404, 405, 443, 450
Marmara Blgesi, 424
Marmara Denizi, I, 58. 72, 91, 92, 422, 423, 427, 429,
431
Masam kalesi, 456
Massav. 11
Mauk, 243 \
Mateos, Urfah, 73, 95, 433
Maverannehr, 2, 3, 4, 16, 17,18, 19, 20, 73, 77, 82, 117,
134, 151, 162, 171, 188, 206, 217, 218, 220
Mavropus, 7
Mavrozomes, Manuel, 452, 453, 461
Mazenderan, 205, 207, 218. 294
Me'mun, 116
Mecdddin Ebubekir, 459
Mecdlmlk Ebul-Fazl Blsn (Kumm), 129, 130, 157,
158
Medine, 125, 126. 171
GENEL DZN 589
Mehd, Abbas, 4
Mehd, Eb Muhammed Ubeydullah, 5
Mehdi, 120
Mehdl-Irak, 201
Mehmelek Hatun (Melikah'n kz), 113, 132, 133
Melmelek Hattn (Sultan Sencer'in kz), 206, 211, 240
Mehmet Bey, Kerimddin, 484, 485
Mehmet b. Erta, 44
Mehmet, Cemaleddin, 490
Mehmet, Demle (Dilna)olu, 57, 63, 88, 101, 104, 352,
354,355,356
Mehmet, Fatih Sultan, 463
Mehmet, Muineddin, 490
Mekke,125, 126,134,139,140,171, 207, 403
Mekran, 207
Mekrnat, 318
Melike Hatun, 468
Melikah (sultan), 42, 50, 52, 66, 74, 76, 77, 78, 79, 80,
81, 82, 83, 84, 85, 86, 87, 88, 89, 90, 92, 93, 94, 95,
97, 100, 101, 102, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 109,
110, 111, 112, 113, 114, 115,116, 117, 118, 119, 120,
121, 122, 123, 124, 125, 126, 127, 128, 129, 130, 131,
132, 133, 134, 135, 136, 137, 138, 140, 141, 143, 146,
149, 150, 156, 157, 191, 201, 204, 304, 305, 306, 307,
348, 349, 350, 354, 355, 356, 357, 358, 361, 362, 363,
364, 365, 367, 370, 371, 406, 410, 421, 423, 425, 426,
427, 428, 499, 500, 504, 505, 508, 510, 512, 514, 519,
520
Melikah b. Berkyaruk, 168, 172,174, 175, 176
Melikah bin Mahmul, 257, 259, 260, 262, 263, 264, 269,
271,275
Melikah bin Muhammed, 268
Melikah b. Rdvan, 396
Melikah bin Selukah, 266
Melikah b. Turul III., 291
Melikah, Kutbeddin, 446, 447, 448
Melikiil- Arap vel-Acem, 49
Melikil-tslm, 49
Melikiil-Mank vel-Manb, 42
Melikldil, 9,450, 452, 461, 462
Meliklaziz, 9, 458
Melikiilefdal, 9
Melikleref, 9,461, 462, 464
Meliklevhad, 9
Meliktlfriz, 9
Meliklkmil, 9, 465, 466,468
Meliklmansr, 257
Meliklmuazzam, Eyyub, 9,352,471
Meliklmuzaffer, 468
Meliklmcahit, 468
Meliknnasr Salahddin, 468,471
Melikssalih, 471
Meliks-Sevahil, 513
Melikzzhir, 9, 457, 458
Melissenos, Nikephoros, 58, 423
Memlkler, 10, 483, 491
Memlkl Devleti, 12
Menbic, 56, 59, 70,87,108,109,341,353,356,357,458
Menbic kalesi, 375. 404
Mencekolu, 360, 425
Menderes rma, 440, 448
Menderes Vadisi (Milet), 452, 453
Menerd, 76
Meng Han, 476, 478
Meng Noyan, 482
Mengbars (Atabek), 244, 252, 253
Mengbars b. Bribars, 177,181
Mengbars, hne, 205, 231
Mengbars, Abbasi emir, 267
Mengiiciik, 63, 89
Mengcekliler, 72, 437
Menur, 231
Mentee ili, 489
Menteeoullan, 485
Meraga, 170, 171, 194, 215, 235, 245, 249, 251, 258, 259..
261, 264, 274, 276, 278, 280, 287, 288, 289, 391, 464
Merend, 50, 76
Merciidabk, 340, 379, 409, 410
Merdanah, 304
Merdavic, 30
Merv, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 30, 40. 44, 52, 74. 76, 110.
114, 115, 130, 131, 146, 149, 151. 200. 201, 205, 215,
217, 219, 220, 223, 224, 225, 299, 326, 369, 508, 515,
518, 523
Mervanoullar, 33, 42, 59, 101, 104, 105. 141. 339, 357
Merve, 99
Merv ahcn, 114
Mervrrd, 49,114
Meryemana kilisesi, 360, 425
Meryemniin (Marmarain), 51, 76
Merzuban kalesi, 458
Merzuban, Meyyidddin, 256, 258,
Mescid-i Bzr- ah, 523
Mescid-i Melik, 523
Mesleme bin Abdiilmelik, 36
Mesd bin Azz, erefddin, 520
Mesudler, 263
Mesut b. Muhammed Tapar (Irak Seluklu), 197, 198,
205, 211, 212, 213, 214, 215, 216, 222, 231, 232, 233,
234, 241, 242, 243, 245, 246, 247, 248, 249, 250, 251,
252, 253, 254, 255, 256, 258, 259, 260, 261, 262, 265,
311,391,520
Mesut bin Yhz et-Trkmen, 115
Mesut I., Izzeddin, 433, 436, 437, 438, 439, 440, 441, 442
Mesut II., Gyaseddin, 486, 487, 488, 489, 490, 491, 524
Mesut b. Erta, 52
Mesut, Artuklu, 461, 462
Mesut, Gazne sultan, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 31, 83
Mesut, III. Gazneli, 201, 310
Mesut, Hatrolu erefeddin, 482, 483, 484
Mesut, Izzeddin, AkRimgur'un olu, 239
Megut, Izzeddin, Zeng, 285, 286
Mesut, Muhyiddin, 446, 448, 450
Me'ar, 99
Mehed, 224
Mehed ovas, 466
Mehediihnelik, 393
Mez, 328
Mevdud bin Alluntekin, 178, 183, 184, 185. 186, 193,
194,195,196, 197, 198, 389, 391, 392, 393
Mevdud bin smail bin Ykt, 364, 170
Mevdud bin Zeng, Kutbeddin, 280
Mevdud b. Erta, 1, 52
Mevdud, Gazne sultam, 26, 28, 29
Mevdud, Kutbeddin, 269
Mevlna Cellddin Rum, 521
Mevlevlik, 521
Meybuz, Eb Mansur, 168
Meydanlahdar, 415
Meymene, 513
590 GENEL DZN
Meymun bin Necib V&Bif, 520
Meymun, Bb emiri, 94
Meysere, 513
Meyyafarikn (Silvan). 102, 103. 104, 105, 141, 142
Mezopotamya, 361, 362, 425, 426
Mezyed ailesi, 164
Msr, 1, 4, 5, 8, 9, 10, 11, 40, 42, 43, 58, 59, 60, 64, 85,
86, 87, 106, 120, 123, 124, 280, 340, 345, 346, 347,
348, 350, 351, 352, 356, 421, 453,461,465,466,482,
483,515,519,522
Msr Fatm Devleti, 156, 343, 344, 346, 348, 359
Msr Fatm Halifelii, 351. 357, 358, 370, 377
Msr Fatmleri, 3, 7, 343, 353, 374, 376, 393, 424
Mzraklar, 512
Micingerd kalesi, 450
Midilli, 429
Mikail, 16, 17, 363, 426
Mikail, Emineddin, 482
Mikhail Attaliates, 65
Mikhail, patrik, 445, 517
Mikhail, VI., 7
Milet, 89
Minb, 300
Minaret i-Kurn (aret Kulesi), 111, 134
Minar kalesi, 456,459 ,
Minehr, Eblfazl. 51, 95
Miratz-zaman, 50, 348
Mirdas emirlii, 378
Mirdasoullar, 53, 56, 59, 84, 356, 339, 340, 341, 343,
344,352, 353, 354, 358, 359
Mir arazi, 516 '
Miryokefalon (Myriokephalon) sava, 444, 445
Misis, 11, 91,154, 424, 439, 441
Miskalbuzurg, ihabeddin, 270
Moolistan, 468, 475, 476
Moollar, 10, 11, 459, 461, 463, 464, 466, 471, 472, 476,
478, 480, 481, 482, 484, 484, 486, 488, 492, 493
Monolog, 435, 436
Monomakhos, IX. Konstantinos, 6, 7, 34, 35, 36, 37, 505
Mnck Bri, 104
Mnk, 207
Muall hin Haydere, 84, 85, 347, 349
Muallim, 507
Mbarekah, 520
Mucriiddin Beylakan, 520
Mudayya, 141
Mugan, 473, 476
Muhallem ay, 100
Muhammed, Aleddin, 463
Muhammed, Eb Ganini. 399
Muhammed (Kirman melki), 268, 311. 312, 313, 520, 523
Muhammed b. Mahmud (Seluklu). 253, 257, 258, 259,
263, 264, 265, 266, 267, 268, 269, 270* 271, 274, 280,
312
Muhammed b. Turul (ehzade), 275
Muhammed Arif, Kdvetl-Evliya, eyh, 520
Muhammed b. Ebu Haim, 140
Mhammed bin Ahmed Beyhak, 520
Muhammed bin Ahmed Tus, 520
Muhammed bin Akk, Cemaleddn, 280, 281
Muhammed bin Ali, 4
Muhammed bin Ali, Eb Sad, 521
Muhammed hin Boa et- Trkmen, 182, 183
Muhammed bin Cliheyr, bk. Fahruddevle
Mhammed bin Eb Haim, 125, 139
Muhammed bin es- Sebbk, 179
Muhammed bin smail Niabur, mam Eb Abdullah,
520
Muhammed bin Mahmud, Bahatiddin, 521
Muhammed bin Mansut, 50, 51
Muhammed bin Sleyman bin ar, 151
Muhammed bin Sleyman II., Karahanl, 151, 200, 201,
210,211,224
Muhammed bin ahmelik, 246
Muhammed bin erefddevle, 140, 148
Muhammed bin Tahir Ahsikes Esriiddin Ebul-Fazl, 520
Muhammed bin Yasyan, 154, 170
Muhammed Ebverd, 425
Muhammed Eb Halim, 202
Muhammed e-ehrietar, 519
Muhammed Kaaim, Ebul-Kasuu, 5
Muhammed Tapar, 137, 150, 157, 158, 159, 160, 161,
162, 163, 164, 165, 166, 167, 168, 169, 170, 171, 172,
174, 175, 176, 177, 178, 180, 181, 182, 183, 184, 185,
186, 188, 189, 190, 191, 192, 193, 194, 195, 196, 197,
198, 199, 200, 201, 202, 203, 204, 205, 222, 231, 234,
241, 308, 311, 387, 388, 389, 390, 391, 396, 397, 400,
401, 402, 403, 432, 433, 435, 500, 511, 515
Muhammed, ubukolu, 432
Muhammed, Danimendli, 438, 439
Muhammed, Ebu Abdullah, 140
Muhammed, Ebu Cafer, 58, 59
Muhammed, Ebu Nasr, 64
Muhammed, emr, 428, 429, 430, 435
Muhammed, Hz., 252, 422
Muhammed, Isfahanh emseddin, 469, 473, 475, 476
Muhammed, Mecdiiddin, 469
Muhammed, Meliknnasr, 12
Muhammed, Muzaffiriiddin, Mengciikl, 462
Muhammed, Nasreddin, 450, 491, 492
Muhammed, Nureddin, Artuklu, 445
Muhammed, Pehlivan, 280, 282
Muhammed, Pervane erefiiddin, 459
Muhammed, Refliddin Zafir, 326
Mhammed, ihabeddin, 334
Muhammed, vezir, 374
Muhammed, Ziyaddin, 432
Mhanmedah II. (Kirman meliki), 320, 321, 330, 331,
332,333,334,335
Mhari, 45
Muhit el-Alev, 125, 126
Muhsin, Ebulmeali, 403
Muhtar, 520
Muhtass, Emnddin, 264
Muhyiddin Arab, 521
Muizz Lidinillah, 5
Muizz, 138,519,520
Mizzd-dnya ved-din Ebul-Hris, sultan Secer'in l
kab, 500
Muizziiddin, sultan Melikahn lkab, 500
Mukaddeme, 513
Mukarreb Cevher, 215, 217
Mukbil bin Bedran, 106. 141
Mukr, 507
Mukted, hlife, 94, 95, 111, 112, 114, 124, 125. 126, 132,
133, 137, 141, 143, 350, 351, 364
Muktef, halife, 253, 257, 259, 260, 265, 266, 267, 268,
269,270,272
Mulay (Blay), 491
Mnnkiz, 359
GENEL DZN
591
Munkiz Ailesi, 122, 123
MunkizouUar, 358
Muntasr, smail, 3, 17,18
Muradiye (Bergiri), 36
Murat Irma, 31, 53, 57, 58, 342
Musa nan Yabgu, 17, 21, 22, 23, 24, 25. 27, 28, 29, 34,
39, 40,48, 49, 115, 116,499
Musa (Hz. Ali neslinden), 119
Musa, Trkmen, 410
Musbih, 387
Muslayaolu Ebu Sad, 64
Mustansr, Abbasi halifesi, 471
Mustansr, Fatm, 5, 6, 42, 43, 44, 58, 86,120, 121, 125.
126,340,341,344,350
Mustasjm, 10
Mustazhir Billah, 143, 145, 159, 165, 172, 174, 182, 183,
193,200,205,367,377,391
Musul, 8, 31, 32, 33, 42, 43, 47, 62, 79, 89, 101, 105, 108,
114, 115, 140, 141, 142, 143, 144, 146, 148,149, 154,
155, 158, 166, 171, 174, 175, 178, 179, 180, 184, 185,
186, 191, 192, 193, 194, 195, 197, 208, 216, 232, 233,
237, 238, 239, 240, 242, 251, 256, 269, 272, 280, 285,
286, 356, 358, 359, 360, 361, 364, 366, 370, 371, 378,
379, 382, 385, 386, 387, 388, 391, 393, 400, 405, 409,
410,414,432,433,505,524
Musul Atabekleri, 284, 366
Mu, 38
Mut, 484
Mut ovas, 485
Mutez, Taceddin, 482
Mutrip-Mutribe, 507
Muvaffak, Hdimtilhas, 49
Muzaffirddin, obanoglu, 486
Mbarek, eyh emsiiddin, 520
Mbarekah, 331, 333, 396
Miicahidddin, 331
Mdrar, 5
Meyyed bk. Ayaba
Meyyed, Sistan emri, 117
Meyyidlmlk bin Nizamlmlk, 105, 127, 128, 145,
146, 147, 148, 149, 151, 156, 157, 158, 159, 160, 161,
163,368,369
Mlk (zel) arazi, 516
Mminbd, 117
Mnadiler, 184
Mnh, 510
Msadere Divan, 511
Mslim, erefddevle, 79, 80, 89, 91, 92, 101, 102, 105,
106, 107, 108, 140, 356, 357, 358, 359, 360, 361, 362,
370,425,426
MBimiye, 384
Mslmanlar, 2, 16, 20, 31, 60, 61, 62, 64, 66, 67, 68, 71,
72, 74, 89, 99, 101, 103, 104, 115, 121, 124,127, 131,
134, 135, 152, 155, 185, 188. 193, 194, 195, 199, 217,
235, 236, 388, 394, 399, 400, 403, 405,411, 414
Mstli (halife), 376, 377
Metekf, 4
Mii&tencid Billah (halife), 272, 274, 280
Msterid Billah (Halife), 206, 208, 209, 212, 213, 214,
215, 216, 234, 237, 239, 240, 242, 243, 246, 248, 249,
250
Mstevf, 509, 512
Mstevf, Azizeddin, 241
Mstevf, Muzaffer, 120
Mstevf, Safiyddin, 244, 245
Mstevfi'I-menlik, 509
Meyyidddin bin ahmelik, 263
Mrif, 510
Mrif-i memlik. 510
- N -
Nb,223
Ndir kalesi, 402
Nahvan, 19, 34, 46, 50, 51, 76, 235, 278, 282
Naheb, 200
Nib, 512
Nakira, 194
Nakkare, 502
Namrun, 473
Nra Burnu, 429
Nsr Lidinillah, halife, 293, 455, 459
Nsr, erif Ebulfazl, 36
Nasr- Emriiln'minin, Atabeg Zengi'in lkab, 257
Nasreddin Ebulkasm, vezir, 325
Nsreddin, Yavlak Arslanolu, 489
Nasrddevle (Atabek), 308, 345
Nsrtiddevle, Hamdanolu, 5, 6
Nasr (Mervanl), 59
Nasr bin Ahmet, Saman, 2
Nasr bin Ali, 109,122, 123
Nasr (Mirdasolu), 84, 352, 353, 354, 422
Nasr, Diyarbakr emiri, 39
Nasr, Ebulfazl, 116
Nasr Han, Karahanl, 210
Nasr I., emsiilmlk, 73, 78, 82, 83
Nasr II., Saman, 2
Nasr, Taceddin Ebulfazl, 328
Nazar, 240, 250, 253
Nazr Kalesi, 189
Necmeddin, kad, 472
Necmeddin Eyyub bin ad, 8
Necmeddin RazDye, 521
Necmddevle, 191
Nedim, 507
Nefir, 502
Neftiler, 512
Nehrevan, 114, 193, 250,260
Nehrlcevz, 59
Nermir, 322, 327, 328, 332
Nesa: 21, 23, 25, 225, 327
Nevbencan, 187
Nevbet, 27, 232, 502
Nevbet, 504
Nevbetiyn- hs (Nbetiler), 507
Nig, 19
Nide, 442, 446, 493
Nih,116
Nihavend, 131, 133,177, 282
Nikephoros, 37
Nikephoros Bolaniates, 54, 88, 89, 422, 423
Nikephoros Bryennios, 38, 61, 62, 65, 68,422
Nikephoros Melissenos, 57, 58, 423
Niksar, 56, 89, 439, 444, 446
Nil Irma, 10
Ni, 152
Niabur, 23, 24, 25, 27, 28, 30, 32, 34, 49, 76, 77, 114,
115, 128, 131, 149, 162, 190, 208, 213, 219, 220, 224,
226, 277, 279, 280, 500, 502, 505, 515, 522
Niyabet-i Saltanat, 512
592 GENEL DZN
Nizam, 520
Nizam, Sevin, 272
Nizamler, 137, 160, 164
Nizamiye Medresesi, 112, 176, 515, 520
Nizamddin, 53
Nizamlmlk, 49, 50, 51, 53, 55, 62, 74, 76, 77, 79, 80,
81, 82, 83, 96, 97, 101, 103, 105, 111, 112, 113, 114,
115, 118, 120, 121, 124, 125, 126, 127,128, 129, 130,
131,132, 133, 135, 137, 138, 139, 145, 146, 147, 149,
161, 164, 181, 188, 234, 303, 304, 348, 349, 368, 497,
499,501,504,507, 509,515
Nizar, 120
Nizip, 53, 342
Normanlar, 7, 37, 61, 66, 88, 91, 155
Nubya, 11
Nuh (Samanl), 17
Nuh et-Trk, 109
Nuh, Kirman Seluklu ehzadesi, 304
Nuh, mer, 328
/Vur (Nur Ata), 17
Nureddin Ah, 10
Nureddin Mahmut, 6, 8, 9, 441, 442, 443, 445
Nureddin, Cacaolu, 525
Nuruddevle, Hille hkmdar, 79
Nusaybin, 32, 43, 54, 140, 141, 145, 148, 179, 185, 342,
364, 386, 432
Nusaybiniler, 142
Nusretddin, emr, 457, 458
Nuecan, 162
Nutekin Mmer, 82
Nnan kalesi, 343 >
Nmeyroullar, 185, 186, 359, 388
- O -
Oul Bey (emir), 247
Ouz Yabgu Devleti, 1, 2, 15,16, 17, 333
Ouzlar, 1, 2, 7, 9, 15, 16, 17, 22,23,25, 30,41, 59,223,
224, 225, 266, 268, 299, 312, 326, 327, 328, 330, 331,
332, 339, 340, 341, 352, 445, 518
Ouzolu Mansur, 29, 31, 32, 33
Ok ve yay, 505
Okular, 512
Oltu, 37
Opos, 429
Orange, 153
Ordu,1
Orta-Anadolu, 56, 57, 72, 88, 422, 424, 431, 488
Orta-Asya, 1, 513, 524, 525
Orta-Dou, 5, 6, 7, 10, 12, 58, 378, 394, 524
Orta-Suriye, 358
Orta-Tarm, 2
Osman (Naib), 138
Osman (Rikabdr), 232
Osman bin an, Emrl mer, 78, 83
Osman bin Nizamlmlk, emslmlk, 130, 208, 236
Osman, Riikneddin, 332
Osman, erefeddin, 490
Osmaniye, 441
Osnanh Devleti, 12
Osmanh mparatorluu, 427
Ota hmayun, 505
Oval (Bahreyn), 96
- -
demi (gulam), 319
gedey, 465, 466, 468
mer, 44
mer (Emr-i Emran), 287, 291, 292
mer bin Ah, 279
mer Hayyam, 204, 520
mer Hseyin, 304
mer, hcib, 405
mer, lldenizli, 286
mer, emseddin, 466
mer, erefddevle, 241
mer, Azaz valisi, 382
n Asya, 1
ner, 369
rf yarg, 515, 516
zbekler, 286
zdemir, 289
zkent, 2,119, 339
- P -
Paleologos, Mikhail, 442, 478
Palu, 57,424,437
Pamfilya, 439
Panaskert ay, 50
Pankaras, 39
Parakamos, 108
Psbnn (Gece bekileri), 507
Pasin, 34
Pasin Ovas, 35, 37, 38, 61
PavJak, 470
Peenek Tiirkleri, 35, 56, 427, 428, 437
Peenekler, 7, 8, 60, 68, 91, 93, 429
Pehlivan, Muhammed Cihan, 269, 274, 275, 279, 282,
283, 284, 285, 286, 292, 321
Pertus kalesi. 434, 442
Pervane Devri, 480
Pervane, 512
Pervaneoullar Beylii, 480
Peaver,3
Peyhan,510
Phartzkhis, 94
Philaretos Brachamios, 57, 89, 91, 95, 108, 424, 425, 426
Pnarba, 482, 485
Pnarba Kalesi, 469
Pierre Bartholomaeis, 155
Pierre THermite, 152, 381, 430
Pidr, 513
Pons, Trablus kontu, 200, 400
Porsuk, emr, 45, 63, 90, 91, 92, 93, 107, 115, 145, 157,
161, 163, 3671400, 401, 423, 427
Porsuk, Porsukolu, 169, 185, 194, 195, 198, 199, 214,
249,250,251,391,392
Porsukoullan, 158,164,166, 177, 183, 184, 205, 232
Postaclar, 510
Psellos, 7
- R -
Rban, 197, 361, 425, 441, 442,
Rban Kalei, 445, 458
Rdgn, 52, 76
Rafeniyye. 84, 353, 401
GENEL DZN 593
Rahbe, 41, 42, 105, 140, 149, 179, 185, 186, 239, 372,
387, 401, 402, 410, 414, 415, 416,433
Rakka, 102, 140, 185,186, 364, 388, 466, 524
Rmhrmz, 161
Rait Billah (Halife), 216, 251, 253, 255
Ravendi, Muhammed hin Ali, 521
Rver, 319, 326
Ravz Adas, 10
Ryin, 319
Raymond de Saint Gilles, 192, 252, 379, 382, 383, 384,
413,414,415
Raymond IV., 153
Rzan, 267
Rebib, 205
Reieiil-Bahr, 513
Remle, 84, 86,165, 343, 344, 347, 351
Reidddin Vatvat, 221
Reeuldr, Zeyneddin, 322
Resule, 11
Resultekin, 34, 43, 47, 49, 348
Rey, 25, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 50,
61, 63, 76, 79, 83, 114, 115, 120, 137, 138, 146, 147,
150, 157, 158, 161, 164, 167, 168, 169, 171, 205, 206,
207, 210, 212, 214, 217, 218, 222, 234, 239, 240, 245,
246, 255, 257, 258, 259, 261, 265, 272, 274, 275, 276,
279, 280, 287, 289, 291, 292, 293, 299, 301, 304, 365,
368, 369, 371, 372, 376, 406, 410, 501, 524
Reyhan, Meyyidddin, 313, 314, 315, 317, 318, 319,
323,324,328,523
Rdvan, Fahrlmlk, melk, 145, 148, 154, 155, 179,
185, 186, 194, 195, 367, 372, 373, 374, 375, 376, 377,
378, 379, 381, 382, 383, 384, 386, 387, 388, 389, 391,
392, 393, 394, 395, 396, 397, 398, 400, 403, 404, 406,
407,409,415,416,432,433
Ribat, 523
Ribat Ma, 22
Ribt Nemek, 22
Ribt Ali bd, 312
Richard de Salerne, 191, 192, 432
Rif, 85,86,350,351
Rgan kalesi, 331
Robert I ., 383
Robert I I ., 381
Rodos, 429
Roger, 153, 198, 199, 400, 401,403
Roma, 61
Romallar, 67
Romania (Romallar lkesi), 441
Romanos Diogenes, 7, 53, 55, 56, 57, 58, 59, 60, 61, 64,
65, 67,68,69, 70, 71, 88, 89, 341, 353
Rosudan, 465, 469
Rc kalesi, 383
Rudbr, 120, 122
Rum, 35,74, 155,280,441
Rumeli, 8, 38, 56,65,422
Rumlar, 463
Rupen I I ., 445
Rus, 287, 288
Rustov, 55
Ryan, 191
Ruyindiz Kalesi, 246, 261
Ruzbe ovas, 476
Ruzrver, 166
Rkneddin, ehzde, 468,469
Rkneddin, Turul Bey'in lkab, 500
Rkn, Hatun, 315
Rknddin, Artuk Bey'in Lakab, 99
Rknddnya ved-din, Berkyaruk'un lkab, 42, 47, 500
Rstem, 162
Rstem, 5
- S -
Ssadettin Kpek, 468, 469, 474
Sabave, Ispehbud, 385, 386, 388, 409
Sbk,352,354,356,358
Sabir, Sencerin elisi, 220, 519
Sabit bin Sultan, 182, 183
Sabran (Savran), 1
Sabuk (Sunduk veya Saltuk), 38
Sadaka bin Dbeys I I ., 251, 252
Sadaka, Seyfddevle I, 101, 110, 159, 164, 165, 166, 169,
170, 171, 172, 175, 176, 177, 178, 181, 182, 183, 184,
185,192
Sad, 184
Sadr Amid, 410
Sadreddin (eyhu-uyuh), 285
Sadreddin Hocend, 180
Sadreddin Konev, 521
Sdlmlk, 189
Safa, 99
Safed, 11
Saffah, Ebul-Abbas, 4
Saffarler, 4, 116, 328
Safiye Hatun, 105, 140, 141, 358
Safranbolu, 446
Safvetlmlk Hatun, 408, 415, 417
Sagun Bey, 200
Sahib Divan, 508
Sahib-i Berid, 510
Sahib-i Divan- arz. 509
Sahib-i Divan- istifa, 509
Sahib-i Divan- iraf, 510
Sahib-i Divan- tura ve in, 509
Sahib-i Haber, 510
Sahibiye Medresesi, 525
Satibt-traz, 503
Sad bin Humeyd, 182, 183, 184
Sad bin Muhammed, 190
Said, Haleb reisi, 395, 396
Said, Mervan emr, 59, 339
Saimbeyli (Han), 457
Saka (Art), 512
Sakalkent (iilkent), 78
Sakarya Irma, 56, 61
Sakz, 429
Saki, 507
Salhaddin Eyyub, 6, 8, 9, 285, 286, 290, 445, 446
Slr, 512
Slar- Horasan, 125
Slr Huluh, 108
Slargird, 265
Sal, 1
Salgurlular, 271, 275, 276, 277, 280, 284, 285, 312, 315,
316, 321, 322, 323, 324, 326, 327, 328, 333, 334, 514
Salgurlular Devleti, 260, 313, 323
Salim bin Malik, 106, 107, 109, 186
Saltanat adn, 504
Saltuk, Izzeddin, 63, 277, 443
Saltuklular, 72, 285
594 GENEL DtZtN
Salur, 1
Sam, Rkneddin, 318, 320, 322, 323, 324
Samagar Noyan, 481, 486, 488
Samanda, 110, 361, 380
Samanl Devleti, 2, 3, 4,16,17, 18, 19
Samanllar, 2,17, 18, 27
Samanolu Esed, 2
Samanoullan, 2, 3, 31
Smerra, 143
Samsam, 328
Samsat (Smeysat), 154, 378, 450, 458, 469,470
Samsun, 449, 453, 463, 488
Samur, 116
Sancak,503
Sancarah, ehzde, 442, 446
Sandak (Sunduk), emr, 56, 57, 62, 63, 101, 104, 342,
343,352
Saray muallimlii, 507
Saray, 473
Saray- Det, 319, 328
Sr, 191
Sarir, 55
Satmaz bin Kaymaz, 267, 275
Salk Bura Han, 2,17, 18, 23
Sve, 121, 149, 157, 163, 167, 182, 183, 190, 205, 211,
241, 268, 270,275,276,279
Sve Kalesi, 127
Sve Sava, 231, 234, 241
Savtekin, 43, 45, 49, 55, 63, 79, 80, 83, 94, 95, 128, 304,
305
Savtekin, hadim, 374, 406, 407, 408
Sayda, 122,194,344
Schwarzenberg, 152
Sebn, 144, 145
Sebktekin, 3
Sebzvnr, 150
Sedidlmlk (rzulcey), 129
Seferiyye Hatun, 74, 81, 157
Sefidrud, 159, 171, 275
Sehl, Sabkeddin Ali, 320, 321, 324, 327, 330, 331, 332,
333,335
Selmlk, 508
Seluk Bey, 15, 16, 17,46, 52, 499, 507
Seluk Hatun, 457, 458
Seluk Hatun, IV. Kk Arslan'n kz, 482
Seluklu Devlet Hzinesi, 365
Seluklu Devleti, 27, 28, 30, 40, 41, 42, 43,44, 45, 50, 70,
79, 81, 101, 113, 114, 115, 120, 126, 131, 148, 151,
157, , 161, 182, 189, 209, 221, 223, 225, 291, 292,
294, 358, 407, 408
Seluklu mparatorluu, 352, 353
Seluklu Sultanl, 97, 348
Seluklu Trkleri, 424, 524, 525
Seluklular, 1, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 11, 15, 17, 18, 21, 22, 23,
24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 38,
39, 40, 41, 42, 43, 44, 46, 47, 51, 53, 54, 56, 57, 58,
59, 60, 61, 62, 63, 64, 65, 66, 67, 68, 71, 73, 76, 77,
78, 80, 81, 82, 83, 84, 85, 86, 88, 89, 90, 91, 94, 95,
96, 101, 102, 104, 105, 108, 112, 116, 118, 119, 121,
122,123, 124, 125, 126,129, 131,132, 133, 134, 135,
137,138, 139, 140, 141, 142, 147,150,153, 154, 178,
181,183,184,185,189,190,191,192,193,194,195,
196, 197, 198, 199, 200, 201, 202, 203, 204, 205, 207,
208, 209, 214, 215, 216, 217, 218, 219, 220, 221, 222,
224, 226, 232, 234,-235, 237, 238, 241, 244, 247, 249,
250, 254, 259, 265, 266, 267, 270, 271, 272, 274, 276,
278. 280. 283, 286, 288, 291, 293, 294, 299, 300, 301,
302, 303, 304, 305, 306, 311, 331, 339, 341, 343, 345,
346, 347, 351, 352, 356, 360, 365, 367, 368, 373, 377,
378, 379, 380, 381, 382, 383, 384, 385, 386, 389, 391,
392, 393, 394, 395, 397, 401, 403, 405, 406, 410, 414,
416, 423, 431, 435, 439, 440, 444, 445, 447, 452, 454,
460, 463, 466, 471, 473, 476, 478, 497, 499, 505, 507,
511, 514, 515, 516, 518, 520, 522, 523, 524
Selukoullar, 241, 294, 363
Selukah, 207, 212, 242, 243, 246, 253, 254
Selukah (Kirman Seluklu), 312, 313
Selemiyye, 196, 385,403
Selmas, 290
Semerkant, 2, 17, 18, 20, 73, 78, 82, 83, 116, 118, 119,
124, 200, 210, 211, 223, 504
Semiran, 234
Semrem, 276
Semlin, 152
Sencer, sultan, 137, 150, 151, 152, 157, 162, 163, 164,
165, 171, 188, 200, 201, 202, 204, 205, 206, 207, 208,
209, 210, 211, 213, 214, 215, 216, 217, 218, 219, 220,
221, 222, 223, 224, 225, 226, 231, 236, 237, 239, 240,
241, 242, 243, 244, 248, 249, 253, 255, 259, 265, 268,
311, 331, 503, 505, 510, 511, 512, 521, 522
Sencer bin Sleyman, 291
Senekerim, 19
Serahs, 23, 24, 25, 26, 27, 83, 115, 219, 326, 331
Serahs, 519
Serperde, 504
Sercihn, 284
Sercihan Kalesi, 234, 292
Serdsr, 300
Serhengler, 514
Serhenkolu, 57, 88, 356
Serleker, 513
Sermez, 160
Sermin kaleB , 383, 385
Sevd, 238, 411
Sevin, 374
Seyfeddin, Hokkabazolu, 460
Seyfeddin Kutuz, 10, 11
Seyitgazi, 436
Seyyide Hatun, 45, 46, 49
Seyyid Mlkil-mem, Alp Arslan'n lkab, 49
Sffin, 185
Srderya, 1, 2, 507
Sicistanllar, 301
Srt, 104, 410, 432
Sika, ihabeddin, 278
Silh-hane, 506
Silhdr (Emr-i Silh), 506
Silah, Alpku, 246, 247, 251, 252
Silah, Ouz olu, 253, 254
Silifke, 447, 461,484
Silvan (Meyyafrikin), 32, 33, 60, 180, 365, 407, 410,
432, 445
Sirnnan, 293
Sinire, 441
Sincar, 32, 42, 102, 105 142, 154, 179, 185, 196, 197,
204, 378, 386, 387
Sinn Kalesi, 189
Sinop, 92, 424, 456, 463, 480, 488, 518, 519
Sipahslar, 513
Sraf, 310
GENEL DZN 595
Sircan, 318, 322, 328
Sisam, 429
Sistan, 115, 116, 117, 122, 147, 201, 205, 218, 223, 225,
301, 311, 316, 328, 332, 333, 334, 518, 522
Sivas, 54, 56, 57, 58, 61, 72, 88, 424, 439 441, 442, 443,
446, 447, 450, 459, 464, 465, 472, 478, 483, 486, 488,
525
Siverek, 53, 59, 104, 466, 470
Siyaset-nme, 132
Siyav, Gyaseddin (Aleddin), 485
Sofya, 152
Sokman I I ., Artklu, 450
Solhad, 479
Somhet, 94
Skmen, 169,389,391
Skmen, Artukolu, 154, 155, 373, 374, 375, 376, 377,
378, 379, 382,393,408,410
Skmen, emr, 385, 392
Skmen, I I ., Ahlatah, 253, 275, 277, 278, 282, 286
Skmen el-Kutb, 170, 175, 184, 193,194, 195, 432
Skmenliler (Ahlatahlar), 72
S tef an, Ermeni, 442
Stephanos, 33
Suba, 1, 15,24, 513
Subi, 111, 134
Sublaion, 444
Sudan,350
Sudanllar, 5, 6, 417
Sudak, 463, 479
Sultan Camii, 125,194
Sultan Han, 476
Sultan Tepesi, 63
Sultan Trbesi (Kubbetssultan), 433
Sultan Veled, 522
Sultan, eyzer emri, 391
Sultanlar Trbesi, 454
Sultanah, Kirman Seluklu, 87, 88, 303, 304, 305, 306,
307
Sultanah, Suriye Seluklu, 399, 401, 402, 403, 404, 405
Sultanah (Harezmah), 292, 326
Sultanah, Nureddin, 446
Sultanu Diyaril-MBimn, Sultan Alp Arslan'n nvan,
49
Sultanlzam (nvan), 207
Sultanlmuazzam (nvan), 207
Sumeyrem Kalesi, 309
Sumeyrem, Kemalllhnlk Ah, 205, 206, 236
Sunduk bk. Sandak
Sungur Draz, 197
Sungur bin Humartekin, 248, 251
Smgur bin Mevdud, Salgurlu, 260, 275, 312
Sungur Buhar, 191, 205
Sungur, emr, 388, 402
Sungur, gulam, 326
Sungur, Zencan hkimi, 252, 253
Sungurca, 49,146, 369
Sur, 84, 122, 192, 342, 344, 348, 349
Surdk, 504
Sri, 23
Sur, Seyfeddin, 222
Suriye, 5, 6, 8, 9, 10, 11, 33, 56, 64, 72, 84, 85, 86, 87,
90, 91, 95, 106, 109, 120, 122, 124, 125, 140, 145,
171, 185, 186, 192, 193, 195, 196, 198,199, 200, 207,
208, 210, 239, 241, 251, 256, 339, 346,348, 349, 350,
351, 352, 355, 356/357, 362, 364, 367, 368, 370, 372,
373, 374,375,376, 377, 379, 380, 382, 386, 388,389,
390, 391, 392, 393, 394, 395, 396, 405, 406, 407, 409,
411, 412, 413, 416, 417, 421, 426, 431, 437, 454, 466,
470,491,518
Suriye l, 359, 414
Suriye Eyyubleri, 10
Suriye ve Filistin Meliklii, 86, 123
Suriye ve Filistin Seluklu Devleti, 87,197, 349, 350, 351,
357, 359, 360,372, 383, 384, 393, 404, 407, 408, 409
Suriye ve Filistin Seluklular, 101, 110, 142, 144, 147,
148, 156,361,374,377,500
Suru, 154, 195, 373, 374,378,408
Suru kalesi, 359
Suehri, 472
Sutay,491
Slemi, 490, 491
Sleyman, 404, 405
Sleyman (Mervanh), 32
Sleyman (Seluklu), 48, 74, 75,498
Sleyman bin Davut, Karahanl, 150
Sleyman, Aleddin, 330
Sleyman, lgaziolu, 154, 378, 404,405
Sleyman, Muineddin Pervane, 478, 480, 481, 482 , 483,
484, 486,525
Sleymanah I I .. Rkneddin, 446, 448, 449, 450, 451,
452, 454,502
Sleymanah b. Muhammed Tapar, 217, 224, 258, 264,
265, 266, 267, 268, 269, 271, 272, 273, 274
Sleymanah, Kutalmolu, 46, 55, 63, 90, 91, 92, 105,
106, 107, 109, 110, 140, 358, 360, 361, 362, 363, 370,
406, 421, 422, 423, 424, 425,426,427, 428, 429, 500
Sleysil ay, 100
Smeysat, bk. Samsat
Sphan Da, 63
Srhab bin Bedr, 159, 160
Siirhb bin Keyhsrev, 163, 167,183
Srmeli (Surmri), 76
Srmeli kalesi, 50
Siirmeri Beyleri, 277
Sryaniler, 69,136, 257
Stkent, 1
Sveydiye, 361
- -
abahtan, 197
dan, Eb Ah, 27, 29
adi, 69
afiler, 226
agal, Kaymaz, 324
hdiz, 188, 189,190
hdiz Kalesi, 180
ahinah, 179, 180
ahinah, I. Mesut'un olu, 441, 442, 443, 444
ahinah, sultan, 432, 433, 435, 436
ahinahl-zam, 49
ahmelik, 22, 24, 28, 29
ahruh, 410
am Eyyubleri, 10
aman, 16
aman (Kamlk, Gk Tanr, Bir Tanr), 2, 470
aman Kpaklar, 450
amsvilde, 94
pur, 187
arabdr, 506
596
GENEL DZN
aa, 2
aver, 8
avat, 50, 94
ebankre, 52, 156,188, 301, 307, 310
ebankreler, 187, 308, 310
ebib, 359
ebinkarahisar (arki Karahisar), 38
ebinkarahisar, 71, 72, 89, 462
ecertiddr, 10
eddad, 95
edddoullan, 34, 55, 93
ehrbd, 202
ehrzur, Kemaleddin Ebl-fazl Muhammed, 252
ehristan, 168
ehriyr, Hsamddevle, 191
ehrizur, 30,159, 290
ehrizur, Muhyiddin, 285
ekner, 187
eki, 55
ems, 51
emsaniyye, 180
emseddin Cveyn, 484, 485,486
emseddin Ebun-Necib, 264, 270
emsddevle, Yasyan'n ol, 154, 155, 378, 379, 380,
382,409
emslilhavae, 198
emslmlk Osman bin Nizamlmlk, 207
enev kalesi, 194
er' yarg, 515
erefeddin bin Azz, 330
erefddevle, Bahaeddin, 287
eria vadisi, 417
erif, 125
erif Ali bin Ishak Musev, 219
eyban, Muhammed, 414
eybanoullar, 179
eyh, Meliklmeyyed, 12
eyh, Muhammed bin Yahya, 226
eyhiiddeyr kalesi, 375
eyzer, 109, 110,122, 123,195, 252, 358, 391, 401, 409
iblddevle, 520
ihab Ebul mahasin, 207
ihab, 520
iraz, 30, 40, 43, 52, 74, 77, 187, 254, 257, 260, 275, 285,
299, 301, 302, 303, 315, 316, 322, 324
r bin Aksungur, 267, 268
irek, 76
r gir, Anutekin, 190
irgr (Atabek), 241, 244, 246
irkuh, Esedddin, 8
irvan, 94, 236, 437, 438
irvanah, 236
irvanahlar, 34, 55, 236
irzad (Gazneli), 201
klii Bey, 83, 84, 86, 343, 347, 348, 350, 421
uburkan, 25
umla, emr, 263, 264, 268, 270, 271, 276, 282, 288
urhan, 22
iitran, 322
- T -
Taberek, 276
Taberek kalesi, 292, 293
Taberistan, 3, 28, 120, 162, 167, 171,191, 246, 287
Taberiyye, 11, 84,196, 343, 348, 349, 393, 411
Taberiyye Gl, 343
Taberiyye Sava, 350
Tabes Kalesi, 189
Tabes vilyeti, 117, 299
Tceddn Ebulfazl, vezir 201, 223, 225
Taceddin bin Drest, 259
Taceddin Pervane, 466, 468, 469
Tacik, 427
Taclmille-til-bhire, Alp Arslan'n lkab, 49
Tahir bin Fahrlmlk, 218, 224
Tahir, Bahaddevle, 116
Thirler, 4
Tahran, 33, 47
Tif, 207
Tala, 2
Talia, 513
Talikan, 25
Tamara (Thamara), bk. Grc Hatun
Tamga Han I ., Eb brahim, 53, 339
Tam, 68
Tankred, 153, 154, 185, 186, 193, 194, 195, 379, 381,
384, 385, 387, 388, 389, 390, 392, 395, 411, 413
Tanrbermi Bey, 428
Tanza cas, 386
Tarankolu (Serhenkolu), 63
Taraz (Tala), 118
Tarhan, 1
Tarm, 34, 316
Tarkhaneiotes, 62
Tarsus, 11, 71, 89, 91, 154, 424, 439, 441, 473
Ta Medrese, 525
Taferra, 31
Tarbd, 26
Tatar, hacib, 259
Tatvan, 465
Tavdanps, 39
Tayci Noyan, 490
Tazikler (Tacikler), 325, 513, 517
Tebriz, 46, 142, 170, 174, 212, 236, 242, 248, 253, 256,
276,282,291
Tekinbad, 201
Teki, Hrezmah, 286, 290, 292, 293
Teki, ihabddevle, 82, 103, 105, 114, 115, 143, 177,
Tekle bin Zeng, 271, 326, 333
Tekrit, 8, 171, 181, 241, 243,259,265,266,503
Tekrit Kalesi, 143
TeUbair, 185, 186, 194, 195, 361, 388, 391, 425, 441
Tellbir kalesi, 375, 458
Tellbir Sava, 388, 389
Telhb, 24
Tellfer, 42
Telldnis, 199, 200
Tellmennes, 195
Telmennes kalesi, 408
Temimoullar, 339
Temirek, 196, 197
Temirel (emr), 79, 80, 304
Templier valyeleri, 252
Temiirta, lgaziolu, 403, 404, 405
Tercan, 37
Tercmanlk, 469
Terken Hatun, 52, 76, 103, 111, 112, 113, 114, 117, 119,
129, 131, 133, 137, 138, 139, 140, 141, 144, 145, 156,
157,211,219, 307, 367, 406, 499, 512
GENEL DZN 597
Terkenah, 314,317,
Tesalya, 7
Tevk, 501
Thamara, 450
Theodor Gabras, 424
Theodora, 7
Trz, 503
Tz, 518
Tiflis, 31, 34, 50, 51, 55, 235, 236, 278, 437
Timur, 12
Timur Noyan, 482, 483
Timurta Noyan, 493
Tirmiz, 29, 78, 82, 83,114,149, 150, 151, 219, 225
T i ryal i s, 235
Tiryalis ovas, 282
Togan Arslan, emr, 235, 437, 438
Toanah, 328,
Toanah, Seluklu, 52
Toganyiirek, 158, 174, 207
Toharistan, 3, 28, 29, 52, 82,114
Tohma Suyu, 54, 443
Tokat, 71, 424, 444, 446, 455, 472, 478, 483
Toku Noyan,481, 482, 483, 484
Toronto, 153
Toros Dalan, 11, 54, 57, 91, 154, 342, 449, 454, 457
Toros I I ., 441, 442
Toros, Ermeni, Urfa hkimi, 373
Toruntay, 318, 319, 326
Tonntay, Vst hkimi, 250, 259, 260
Toulouse, 153, 192
Trablus, 192, 193, 195, 200 389, 400
Trablus Hal Prenslii, 11
Trablusam, 84, 123, 348, 349, 363, 389, 394, 412, 413,
414
Trablusam emirlii, 413
Trabzon, 55, 89, 94, 424, 437, 456, 463
Trabzon Rum Devleti, Komnenoslar, 463, 473, 480, 519
Trakya,429,437
Trialet, 50
Turlavn Noyan, 483, 484
Tugaar Noyan, 489
Tura Divan Bakanl, 127,129
Tura ve na Divan, 231, 232, 509
Tura, 501, 502
Tra, 509, 512
Turul Arslan, ehzade, 433, 437,438
Turul Bey ehri (Medinet Turul Bey, Medinetii Tu-
rnl), 41
Turul Bey, 3, 4, 5, 16, 17, 18, 19, 21, 22, 23, 24, 25, 26,
27, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 40,
41, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 50, 58, 74, 78, 101,
116, 266, 294, 299, 301, 302, 305, 497, 498, 499, 500,
501, 502, 503, 504, 505, 509, 515
Turul II . (sultan), 207, 208, 209, 210, 212, 213, 214,
234, 235, 237, 243, 244, 245, 246, 247, 248, 255, 515
Turul I I I ., 284, 285, 286, 287, 288, 290, 291, 292, 293,
294, 333, 508,520
Turul, ihabddin, Eyyub, 458,461
Turul, vali, 438
Turul b. Ynal, 119
Turulah (melk), 270, 313, 314, 517
Turulah, Mugseddin, 442, 446, 449, 450, 452, 453,
455, 459,462
Tutekin, 50
Tutekin, Zahrddin Eb Mansur, 192, 193, 194, 195,
196, 197, 199, 200, 369, 375, 376, 389, 393, 394, 397,
398, 399, 400, 401, 402, 407, 409, 410, 413, 415, 416,
417
Tulhum, 39, 53, 59
TulunouUar, 4
Tumanbay, Melikiileref, 12
Tuna, 7
Turak,35
Turan, 16, 20
Turanah (Eyyub), 9
Turanah I ., 88,156, 304, 307, 308, 518, 523
Turanah I I ., 314, 315, 316, 320, 322, 323, 324, 325, 327,
328, 329,330
Turanah, Mengiicekli, 450
Traysit, 188
Turkia (Trkiye), 441
Turiz (Tureysis), 208
Tus, 25,31,81, 115,522
Tster, 164
Tutak, 63, 88, 89
TutBey, 225
Tutu, Taciiddevle, 85, 86, 87, 90, 91, 92, 106, 107, 109,
110, 122, 123, 124, 139, 140, 141, 143, 144, 145, 146,
147, 148, 149, 349, 350, 355, 356, 357, 358, 359, 360,
361, 362, 363, 364, 365, 366, 367, 368, 369, 370, 371,
372, 373, 374, 386, 393, 406, 407, 408, 410, 415, 417,
425,426
Tutu, Humartekin, 236
Tiibingen, 152
Tiirbe-i Nizam, 131
Trk Bahr Memlkleri, 10
Trk Resulleri, 10
Trkn, 513
Trkistan, 16, 20, 23, 25, 73, 210, 219, 445, 463, 466,
518,522
Trkler, 2, 3, 5, 6, 8, 10, 11,15, 16, 17, 18, 19, 26, 27,
35, 37, 39, 40, 41, 51, 52, 55, 57, 58, 61, 62, 65, 66,
67, 68, 72, 73, 74, 76, 80, 84, 85, 88, 89, 90, 91, 92,
94, 102, 103, 104, 107, 109, 114, 115, 117, 127, 133,
137, 152, 153, 154, 155, 157, 166, 184, 200, 202, 203,
215, 218, 235, 238, 244, 247, 257, 277, 280, 282, 286,
288, 294, 299, 300, 301, 308, 309, 312, 314, 325, 330,
331, 339, 346, 358, 360, 362, 369, 373, 377, 380, 410,
415, 427, 430, 433, 434, 438, 466, 497, 503, 507, 512,
513,516
Trkiye Seluklu Devleti, 9, 90, 152, 360, 361, 421, 422,
423, 424, 426, 428, 430, 431, 433, 434, 435, 440, 441,
442, 447, 448, 450, 451, 452, 453, 457, 458, 459, 461,
462, 463, 464, 465, 469, 471, 473, 474, 482, 484, 488,
489,493, 500, 501,503, 512, 513
Trkiye Seluklular, 91, 92, 101, 153, 179, 429, 431,
446, 480, 499, 500, 501, 502, 504, 506, 508, 512, 515,
516,518,521,524,525,526
Trkiye, 426, 431, 433, 435, 447, 449, 453, 454, 456, 458,
459, 461, 463, 465, 466, 467, 469, 470, 471, 472, 473,
476, 481, 482, 483, 484, 486, 487, 488, 489, 490, 492,
519,521
Trkiye-Suriye Kervan yolu, 454, 461
Tiirkiye-Suriye ticaret yolu, 457
Tiirkman, 57, 356
Trkmen Beylii, 30, 83, 346, 347
Trkmenler, 3, 17, 18, 19, 20, 21, 23, 26, 29, 30, 32, 33,
34, 36, 37, 38, 43, 44, 47, 48, 49, 50, 52, 53, 54, 56,
57, 59, 79, 83, 84, 85, 86, 90, 91, 92, 94, 97, 98, 100,
598 GENEL DZN
104, 105, 106, 154, 155, 159, 162, 172, 194, 197, 202,
219, 267, 270, 282, 290, 291, 292, 300, 304, 340, 341,
342, 344, 352, 353, 354, 356, 357, 360, 361, 370, 376,
378, 379, 381, 386, 403, 408, 410, 435, 437, 445, 446,
448, 461, 470, 471, 475, 484, 487, 512
Trek, 101,103, 126,266
Trek es-Sevabn, 168
- U -
Ubeydllah bin Ali, 190
U (U), 339
Uk, 116,117
Ukayloullan, 105, 140, 141, 142, 143, 371
Ulu rif elebi, 522
Ulu Camii, 350
Ulu Keykubad, bk. Keykubad I.
Ulubat, 93, 435
Ulubat Gl, 429
Uluborlu, 437, 439, 444, 445, 446, 447, 452,
Ulukla, 457
Umman, 3, 78, 87, 207, 300, 301, 306, 307, 310, 312
Umur tekin, 341
Urban I I ., 152,430
Urfa, 38, 39, 53, 59, 60, 70, 89, 90, 91, 108, 123, 124,
140, 142, 143, 144, 154, 185, 186, 191, 192, 194, 195,
197, 256, 257, 360, 364, 367, 372, 373, 379, 385, 388,
389, 394, 409, 411, 412, 421, 424, 432, 429, 458, 466,
469
Urfa Hah Kontluu, 154, 252, 256, 378, 389, 412/432,
440
Urfa Hallar, 389
Urfab Mateos, 136
Urfallar, 257
Urmiye, 31, 32, 290
Urmiye Gl, 50
Ursel (Urselius de Bailleul), 61, 62, 68, 88, 89
Uak, 58
Unu, 290
Utarit (Merkr), 294
Uygur Devleti, 2
Uyun,97
Uzlar, 56, 60, 61, 62, 65, 66, 68
- -
ok,1
giimi, 35, 37, 38
ner, 201, 205
ner, Dmak atabeyi, 8
ner, Seluklu emri, 8, 139, 144, 151, 156, 157, 163,
307,308
nye, 443, 463
rgen, 29
rgiib, 492
skdar, 422
st-yurt, 507
sld, 507
stadddar, 476, 506
Btavend, 190
styurt, 76
- V -
VdiiBuzaa, 199
Vadil - MakLul, 196
Vahan, 244
Vah, 29
Vakf arazi, 516
Valvlic (Kunduz), 29, 83
Van,35, 465
Van Gl, 19, 31, 33, 35, 36, 38, 51. 58, 72, 104, 484
Van Gl Blgesi, 424
Vaak Pahlavuni, 19
Vasl, 45, 99,134, 159,165, 166, 170, 172, 181, 182, 183,
209, 238, 250,265
Vastllar, 166
Vasil, 36,37,59
Vatikan, 7
Vehsudan,31
Vekil-i Der, 506
Vekil-i Divan- Has, 511
Vekil-i Has, 506
Veliyeddin Tercman, 469
Venec Kalesi, 115
Venedikliler, 456
VesBab, emr, 354, 355, 359, 378
Viranehir, 458
Volga rma, 429
- W -
Walter von Tech, 152,153
- X -
Xiphilin, 6
- Y -
Yabanlu ovas, 457
Yabgu, 15, 16,499
Yabglular, 17
Yafa, 11,196, 350, 351
Yafa anlamas, 9
Yagsyani, Salahaddin, 257
Yaan Tekin (Boa Tekin), 82
Yabasan, Danimendli, 432, 439, 440, 441, 442, 443
Yasyan, 48, 110, 123, 140, 141, 142, 143, 146, 154,
155, 364, 369, 371, 372, 374, 376, 377, 378, 379, 380,
382,393,407,408,409
Yasyan (Artuklu), 405
Yama (emr), 55
Yamur Bey, 21, 31
Yahz, emr, 414
Yahuder, 124, 126, 153
Yahya hin Abbas, 96, 97, 98
Yahya, Aynddin, 275, 276
Yakm-dou, 10,11
Yakub, Abakolu, 145, 367, 375
Yakup Tekin, 119
Yakut Sinaniiddin, 471
Yakut, 34, 38, 39, 40, 42, 44, 50, 161 301, 374
Yalva, aka Bey'in kardei, 429
Yaparl, 1
Yannk, 126
Y arkent, 2
Y aruk, emr, 145, 367, 369
GENEL DZN
599
Y arukta, 151, 152
Y arukta (Haleb Seluklu kumandan), 399, 400, 401,
402,403
Y aruktekin, 43, 45
Yavlak Arslan (Kirman Seluklu), 322, 323
Yavlak Arslan, Muzaffirddin (obanolu), 489
Yavuz Selim, 12
Yazr, 1
Yeen Tekin, 20
Yelbirdi, 130
Yeldeniz, 344
Yeltekin, 410
Yemen, 5, 8, 9, 95,125,126,136, 207
Yemen Eyyubleri, 10
Yemineddin (Emr-i Bar), 264
Yengikent (Klk bakent), 1, 16
Yermuk, 72
Yeilrmak, 89
Yezd, 120, 205, 311, 318, 319, 320, 322, 323, 327, 514,
515
Ymal bin Anutekin, 158, 167,168,169
Ynal (nvan), 1
Ynalllar, 17
Ynaloullar, 72
Ynaltekin, 265
Ynan (nvan), 499
Yva, 1
Yisutay, 476
Yoane, 94
Yorunta, 121
Y ukan - Mezopotamya, 210
Yunus Emre, 521, 522
Yunus, Seluklu, 17
Yunus, Danimendli, 439
Yunus, Hoca, 484
Yusuf el-Berzem (Harezm), 73, 74, 77
Yusuf avu, 213
Yusuf, Hrezmli, 265
Yusuf Kadir Han, 20
Yusuf Ynal, 17,21,27,34
Yusuf, Abakolu, 364, 366, 367, 369, 373, 374, 375, 381,
Yusuf, Bedredddin, 452
Yreir, 1
- Z -
Zfarniyye, 183
Zafer, 111, 113
Zahir (Fatm), 5
Zahretddin (Abbas), 42
Zahrddin, Artuk Bey'in Lkab, 99
Zahrddin, Grcolu, 468
Zahrl-Imam, Alp Arslan'n Lkab, 49
Zamant, 443
Zara, 472
Zekeriyya, hacip, 452
Zemaher, 519
Zemindver, 3
Zencan, 45, 157, 170, 234, 252, 253, 258, 282, 287, 292
Zeng (Fars Atabeyi), 275, 276, 277, 333
Zeng, Candar, 263
Zeng, Fahreddin, 264
Zeng, tmadeddn, 8, 197, 210, 212, 216, 237, 238, 239,
240, 242, 243, 250, 251, 252, 253, 255, 256, 257, 259,
315, 316, 323, 324, 366,440
Zengler, 285
Zengi bin Ali, 217
Zengi bin Porsuk, 157, 163, 177, 391
Zengi, krmolu, 432
Zeynlislm Eb Sad Muhammed Herev, 208
Zerdana, 194
Zerdana kalesi, 383, 390
Zerefan Kprs, 17
Zcrenc, 116, 117
Zerend, 324, 326,327,332,524
Zerend, Kvameddin, 330
Zerrinkemer, 123
Zevare, 121
Zevvr, 522
Zeyneb (Vezir), 240
Zeynddin es-Sv, 519
Zeynlislm, madeddin Zenginin Lkab, 257
Zeynlmlk, 511
Zeytun Hatun, 523
Zikrver, 246
Zimmern, Kontu, 152
Ziyadi, Eb Muhammed, 219
Ziyaret Tepesi, 63
Ziyan, 28
Ziyaroullan, 3
Ziyaddin, 49
Ziyalmlk, 190
Zoe, 6
Zublas kalesi, 439
Zurna, 502
Zbeyde Hatun, Yakut'nin kz, 129, 137,139, 147, 148,
158, 161, 162
Zbeyde Hatun, Berkyaruk'un kz, 248
Ziibeyde (Nizamlmlk'n kz), 101
Zccciye Medresesi, 366
Zleyha Hatun, 108
Zlkarneyn, Danimendli, 441, 443
Ziinnun, Danimendli, 439, 442, 443, 444
HARTALAR VE RESMLER
H
a
r
i
t
a

1

S
e
l

u
k
l
u
l
a
r

n

o
r
t
a
y
a

r
a
s

n
d
a

O
r
t
a
d
o

K
A
H
a
r
i
t
a

4

K
i
r
m
a
n

v
e

F
a
r
s

E
y

l
e
t
l
e
r
i
H
a
r
i
t
a

5

S
u
r
i
y
e

v
e

F
i
l
i
s
t
i
n

S
e
l

u
k
l
u

D
e
v
l
e
t
i
Hes. 1 sfahan, Meecid-i Cuma
Res. 2 Merv (Ri bat- erif)
Res. 5 Remle, bi r grnm
'fc l
Res. 6 K ds. Dvd Kulesi
Res. 7 Antakya, bi r grnm
Res. 8 D mak, kuzcy-bat dan grnm
Res. 10 Divrii, Ulu Cami ve Drifa
Res. 11 Divrii, Ulu Cami ve Drifa
Res. 12 Sivas, zzeddi n K eykvus fahanesi
Res. 13 Sivas, ifte Mi narel i Medrese ve K eykvus ifahanesi
/
Res. 14 Nide, Aleddin Camii
Res. 16 Aksaray, Sultan Han
\
v
\
Res. 19 Konya, nce Minareli Medrese
Res. 20 Konya, Sahip Ata Klliyesi Res. 21 Kayseri, Dner Kmbet
Res. 22 Tokat, Gk Medrese
Res. 23 E rzurum, ifte Mi narel i Medrese

You might also like