Diasporalarn Siyah Atlantikinkilerin, metropol Yahudilerinin krsalda yerlerinden edilen kitlelerin vaka-

yinameleri, modernitenin tmseklerini oluturur. Bu tarihsel tanklklar, basit ya da s her trl kken, gelenek ve
izgisel hareket anlayn sorgulayp andrr... Dnyaya, olanaklarna ve bireylerine olumsal bir tutumla yakla-
mak, bizi, farkllklarn var olma imkan bulaca eie getirir... ve dnyaya tamamen hakim olma projesine, aldatc
bir hedef peinde koarken her eyi bir deli gmleine indirgeyecei gerekesiyle kuku duymaya arr.
Iain Chambers (2005: 29-30, 38)
Acmaszca zehirlediimiz ve bitiimiz bitkileri ot yapan ey onlarn bahemiz ile vahi doa arasndaki snr
korkutucu bir biimde yok sayma eilimi tamasdr. Otlar genelde gze ho gelir, gzel kokar ve huzur verirler;
eer ormanda ya da bir krda gezerken rastlarsak elbette, onlara vahi hayatn hayranlk veren trleri olarak sayg
duyarz. Onlarn hatas kesin izgileriyle im alan, iek tarh, sebze ba ve gl bahesi olarak ayrlmas gereken
bir yerde davetsiz bitmeleridir. Bizim ngrdmz ahengi bozarlar, tasarmzn bana bela kesilirler.
Zygmunt Bauman (1998: 68-9)
Aznlklar: Tarih ve Sylem
Bu makalenin amac Trkiyede aznlk kavramnn nasl farkl sylemlerin
1
bir paras olabildiini gstermek ve nasl bir taraftan ar-milliyeti bir taraftan
da komplo kurgularnn ortak paydas haline gelebildiini analiz etmektir. nce-
1
Sylem ne sylendiinden ok bireyin nasl sylendii ile ilgilidir. Dolaysyla deinilmeyenler, darda
braklanlar, grmezden gelinenler de sylemin dnda deildir. Konumann (speech) kendisi dnda sem-
boller, metaforlar ve metinleraras bir alveri de sylemin parasdr (Gee 2005: 21). Sylem hem metin-
lerle hem de toplumsal pratiklerle ilgili olduundan (bazlarna gre ikisi arasnda bir fark yoktur), sylem
analizi disiplinler-aras bir yaklam gerektirmektedir (Jaworski ve Coupland 2006: 1-6).
Trkiyede Aznlklar ve Komplo
Zihniyeti
Kerem Karaosmanolu

Yldz Teknik niversitesi, nsan ve Toplum Bilimleri Blm, retim yesi.
140 f Kerem Karaosmanolu
lkbahar 2008
likle aznlk kelimesinin uluslararas konjonktrde ve zel olarak Trkiyede ne
anlam ifade ettiine bakmak gerekir. Aznlk nedir sorusuna BM nsan Haklar
Komisyonu Ayrmcln nlenmesi ve Aznlklarn Korunmas Alt Komisyonu
Raportr Francesco Capotortinin 1978 raporundaki tanm erevesinde yakla-
labilir. Buna gre aznlk olmann temel ltleri vardr:
Farkllk unsuru (rksal, etnik, dinsel, kltrel vs.)
Say unsuru (sayca az olmak)
Baat grup olmama koulu (rnein Gney Afrikadaki apartheid rejimi esnasn-
da beyazlarn durumu)
Vatanda olma koulu (gmen, yabanc, mlteci olmamalar)
zbilince sahip olma koulu (kendi farkllklarn kabul etme ve sahip kma)
(Proposal for a European Convention for the Protection of Minorities 1991:
270-273, aktaran Kuruba 2004: 16-19).
Tabii bu ayrm byk lde siyasi/hukuki bir yaklamn erevesinde olu-
turulmutur. Belli bir siyasi vizyon ve ilevsellik kaygsndan yola karak ha-
zrlanmtr. Buna karn sosyolojik ya da antropolojik temelli bir bak aznlk
tanmn bu siyasi/hukuki erevenin dnda durarak bir hayli geni bir perspek-
tiften yapar. Bu anlamda aznlk olma pratii zaman zaman alt-kltr oluumla-
ryla, marjinal aidiyetlerle, gebe kimliklerle, cinsiyet politikalaryla veya azn-
lk olma hissiyat ile ilikilendirilebilir. Dolaysyla sayya veya vatanda olmaya
dayanan kriter toplumsal pratikler asndan bakldnda nemini yitirebilir.
2

Yukardaki yaklamlarn aksine aznlk kavram Trkiyede yaygn ola-
rak bir siyasi-hukuki balam erevesinde tanmlanr, fakat Avrupa ve Kuzey
Amerikadaki tartmalardan ve mesela yukarda alntlanan BMnin pozisyonun-
dan farkl olarak dar bir bak as benimsenir. Aznlklar dendiinde akla ilk ge-
len Lozan Antlamasyla var olduklar tescil edilmi gayri-mslim cemaatlerdir.
3

Bu adan bakldnda aznlklar vaktiyle Osmanlnn Batya bamllnn ha-
trlanmak istenmeyen unsurlar, kapatlm bir hesabn son sayfalar, tek devlet,
tek millet idealini yakalama yolunda ilerlerken yola kan anormallikler, mo-
dernlik-ncesi kalntlar olarak grlrler. Bu anlamda bizden saylmalar bir
hayli zordur ve fakat sayca da az olduklar iin, ounluk iinde erimeye al-
tklar lde nispeten zaraszdrlar. Buna ramen bugn bile Lozan aznlklar
zaman zaman -hzla azalan nfuslarna ramen- ulusal bir tehdit kayna olarak
2
rnein Romanlar arasnda vatanda olmayanlar kabilir, ama aznlk kabul edilebilirler. Ara-
trmann ekline ve yerine gre ecinseller, transekseller ve hatta engelliler aznlk tanmna
dahil olabilir.
3
Trkiyedeki resmi politika Lozan sadece Rum, Ermeni ve Yahudi cemaatlerini kapsayacak
ekilde uygulama eilimindedir. Dier gayri-mslim cemaatler Lozann kapsamna dahil edilmez
(rn. Sryaniler, Keldaniler, Yezidiler). Oysa Lozan Antlamas gayri-mslim cemaatler arasnda
ayrm yapmaz. Ayrca Lozann sadece yorumlanan kapsam deil uygulama biimi de anlama-
nn ruhuna aykr unsurlar iermektedir (Oran 2004: 61-71).
Trkiyede Aznlklar ve Komplo Zihniyeti f 141
Liberal Dnce
grlebilmektedirler. Hl Pontus tehlikesinin popler platformda ilenebildii
bir ortamda (bkz. Sevin 2007) tehdit algsnn saylarla veya nfus oranlaryla
deil komplo zihniyeti ile ilgisi vardr.
Aslnda aznlklar meselesi ulus-devlet yaratma srecinde etkili olmu olan
tarihsel kurgunun nemli bir unsurudur. Millet sistemi
4
zerine kurulmu Os-
manl siyasi yaps kendi iinde belli bir zerklie sahip cemaatlerin bir arada
tutulabilmesiyle ilerlik kazanyordu. Zaman iinde zellikle Fransz Devrimini
takiben Bat Avrupada yeeren fkri akmlar Osmanl Devletini de etkileme-
ye balad. ok-uluslu, ok-dinli ve ok-dilli imparatorluklar yeni kan modern
ulus-devletin evrensel bir form olma eilimi karsnda ayakta durmakta zorluk
ektiler. Ulus-devlet yaratma srecinin n safhas olarak milliyetilik Osmanl
topraklarnda Srbistan ve Yunanistann bamszlklarn kazanmalaryla 19.
Yzylda kendini gstermeye balad.
Batllamann sadece askeri yntemlerden ibaret kalmamas gerektiini anla-
yan Osmanl ynetici sekinleri Tanzimat Ferman, slahat Ferman ve Meclis-i
Mebusann kurulmasyla bir dizi reform hareketine de imza attlar. Devlet yap-
snn ve ileyi biiminin de modernletirilmesi gerekiyordu. Eitim, brokrasi
ve askeri alanda yaplan yenilikler eitlik kavram zerinden giden ve tebaa
yerine vatandalk kriterleri zerine oturan bir siyasi-hukuki yapnn kurulma-
sn zorunlu klyordu. Yeni dnem, modern-ncesi (pre-modern) zellikler tayan
millet sisteminin yava yava tarih sahnesinden ekilmesi anlamna geliyordu.
Millet sistemine gre her cemaatin belli bir zerk hareket alan mevcuttu. Fakat
4
Osmanl mparatorluu tarih boyunca grlm baka imparatorluklar gibi ok etnili bir top-
lumsal yapya sahipti. mparatorluun merkezi otoritesi, mparatorluk iindeki farkl etnik,
dinsel, kltrel ve mezhepsel farkllklara, millet sistemi denilen sosyopolitik bir mekanizmayla
ayak uyduruyordu. Millet szc bugn Trkede ulus anlamna gelir. Ne var ki, uluslarn
ve milliyetilik fkrinin domas ncesinde millet szc, Osmanllar iin baka bir anlama
geliyordu. Dinsel cemaatlere dayanarak oluturulmu ve bu ekilde ynetilen bir sistemin adyd.
Millet sistemi, son Bizans kenti Konstantinopolisin fethedilmesinin (1453) ardndan II. Mehmet
tarafndan kuruldu. Bata Yahudi, Rum-Ortodoks ve Ermeni-Ortodoks cemaatlerinden oluan
millet sistemi, sonralar, zellikle de Katolik ve Protestan milletlerinin de katlmasyla birlikte
ondokuzuncu yzylda Osmanl mparatorluu iin daha karmak bir ynetim sistemi haline
geldi. Cemaatlerin her birinin imparatorluk merkezi karsnda hatr saylr bir zerklii vard,
hepsi de kendi dini yasalarna gre ynetiliyorlard ve bir dereceye kadar ekonomik ve kltrel
zerklie sahiplerdi. Osmanllar cemaatleri asimile etmeye ynelmediler, aksine cemaatlerin tem-
silcileriyle temaslarn korudular. Siyasal anlamda, bu Osmanlnn toprak snrlarna uyum sala-
mann yan sra, mparatorluk iinde bir arada bulunan muazzam kltrel farkllklar kapsama-
nn da bir yoluydu. mparatorluk snrlar iinde cemaatlerin zerklii tannyordu, ama bunun
dnda bireysel benlik cemaatten bamsz olarak pek bir anlam ifade etmiyordu (n 2000:
96-97, Lewis 1961: 387, Poulton 1997: 41, 52). Milliyetilik ve ulus-devlet fkrinin zamanla etkili
olmaya balamas ile millet-i hakime anlaynn yerine 19. Yzylda Osmanlclk projesi gndeme
gelir. Millet sistemini oluturan cemaatler de yerini ekalliyetlere brakr. Bu anlamda ekalliyet
tabiri cemaate dayal pre-modern bir kimlik politikasnn geerli olduu bir dnemden ziyade, (o
dnem iin) modern olana, ulus-devlete ve vatandalk haklarna gnderme yapar.
142 f Kerem Karaosmanolu
lkbahar 2008
ortak kamusal platformada her cemaat yesinin bal bulunduklar millete uygun
olarak yapabildikleri ve yapamadklar vard. Millet sisteminin kalkmasyla her-
kesin eit haklara sahip olduu Osmanl olmaya dayanan modern bir vatanda-
lk sisteminin kurulmas ve oturtulmas ngrlyordu. Grnrde eitlik fkri
gayri-mslim cemaatler iin millet-i hakime olan Mslman cemaat ile eit haklara
sahip olmak demekti. Fakat durum grndnden daha karmak bir hal arze-
debiliyordu. Asker olamayan gayri-mslimler eit vatandalk haklarna gei ile
beraber askerlik yapmak zorunda kalacaklard ve 19. yzyldan 20.yzyla geer-
ken Osmanl Devletinin verdii ar insani kayplar dnldnde askere git-
mek hi de cazip bir seenek gibi durmuyordu. mpartorluk artan milliyeti teh-
ditlerle beraber ilhamn Batdan alan reform talepleri konusunda tam olarak ne
yapmas gerektiini kestirmekte zorlanyordu. 20.Yzyl millet sistemine dayal
cemaatlerin deil, ekalliyetlerin geerli olduu yeni bir dnemdi. Osmanlnn
son dneminde modern-ncesi dnce biimleriyle modern zihniyetlerin hesap-
lamas sk sk sz konusu oluyordu ve gayri-mslim cemaatler bu konuda bir
istisna saylmazd.
Ulus-devlet
5
sreci ile birlikte ekalliyetler azlklara, azlklar da zamanla
aznlklara dnt. Ulus-devlet yaratma srecinde hakim klnan kurgu homo-
jen bir ulus tahayylne dayanyordu. Dolaysyla, modern-ncesi imparatorluk
sorunsalndan bir hayli farkl bir ekilde aznlklar ve aznlk haklar meselesi
Osmanlnn son dneminde etkili olmu mikro-milliyetilikler ve Batl devletle-
rin Osmanl Devleti ve daha sonra Trkiye Cumhuriyetinin i-ilerine karmas
fkrinden bamsz olarak ele alnamyordu. Yunanistan ve Srbistann bamsz-
lklar sonras Krm Sava ve 93 Harbini takiben henz 20.Yzyl banda talya
ile Trablusgarpta (1911) balayan atmalar zinciri Balkanlarda (1912-13) de-
vam ediyor ve I.Dnya Sava (1914-1918) ile son derece trajik noktalara varyor-
du
6
. 1919-1922 arasnda gerekleen Kurtulu Sava da ulus-devlet ina srecinde
yaanan bu ar travmann tam olarak atlatlmasn salayamad. Balkanlardan
Anadoluya, Kafkaslardan Arap Yarmadasna uzanan Osmanl corafyasnda
5
Ulus-devlet, ulusal bir kltr yaratmay amalayan milliyetilik fkrine paralel olarak belli s-
nrlar iinde yer alan bir toprak parasna vurgu yaparak siyasi bir kurum oluturma abas so-
nucu ortaya kt, Ulus-devletlerin kurulduu corafyalar ulusal iddiann aksine heterojen nfus
yaplarna sahipti (Somersan 2004: 35-36). Bu nedenle ulus-devletler bir kez kurulduktan sonra,
sembolik olarak yeni ortak bir etnisiteye ar yapp suni-yasal bir ekilde benzeme varsaym
zerinden yaplandrldlar (Somersan 2004: 36). Ulus-devletin kapsaml bir eletirel analizi iin
bknz. Baumann 2006: 35-44.
6
Aslnda ayn dnemde ok-uluslu imparatorluklarn kne baka bir rnek Avusturya-Ma-
caristan mparatorluudur. Avusturya-Macaristan iin I.Dnya Savann getirdikleri Osmanl
Devletinin yaadklarndan daha az trajik deildir. Zira, Versailles gibi Avusturya ile imzalanan
St. Germain Anlamasnn artlar da ok ard. Bu anlamayla Avusturya; ekoslavakya, Maca-
ristan, Yugoslavya ve Polonyann bamszln kabul etmek zorunda kalyordu. Artk lke bir
imparatorluk olmaktan km ve Avusturya-Macaristan yerine Avusturya olarak anlmaya ba-
lanyordu. mparatorluk, topraklarnn ve nfusunun 3/4n kaybediyordu. Nfusunun 1/3
Viyanada toplanan kk bir lke haline geliyordu Avusturya.
Trkiyede Aznlklar ve Komplo Zihniyeti f 143
Liberal Dnce
yeni ulus-devletler devasa insani kayplar eliinde ortaya kt. Milyonlarca in-
san bulunduu evi terk ederek baka topraklarda yaamak zorunda kald.
Aznlklar Cumhuriyet Tarihi iinde zaman zaman ulus-devlet politikalarnn
nesnesi haline geldiler. Baz aratrmaclar birbirinden bamsz olan ve dei-
ik dnemlerde uygulanan (Varlk Vergisi, 6-7 Eyll Olaylar, Trakya Olaylar
vs.) politikalarn tutarl bir Trkletirme politikasnn paralar olduunu id-
dia etmilerdir (Aktar 2000; Bali 1999; Gnel 2006). Pratie geirilemeyen Svres
Antlamasnn yaratt toplumsal ruh hali zaman zaman kendini bugn bile
gsterebilmektedir. Bu artlar altnda aznlklar yeni kurulan Cumhuriyet ide-
olojisinde homojen ulus-devlet tanmna pek de uymayan, btnl bozan,
ulusal birlie kar farkllk yaratan, duruma gre bazen prz, bazen de en-
gel olarak grldler. Dolaysyla, aznlk olmak yaygn kanya gre pek de
makbul bir nitelik saylmazd. Bu anlamda aznlklar Lozan ile belirlenmiti
ve baka da aznlk yoktu. Lozana dayanan aznlk tarif zihinlerde derin bir iz
brakmtr. Bu dar kalptan kurtulmadka aznlk olmak ulus-devletin saf-
na bir tehdit olarak alglanmaya devam edecek gibi grnmektedir. Buna karn
Lozan tanmnn tamamen dnda kalan gruplar asndan bakldnda, mevcut
aznlklarn durumu ortadayken aznlk olarak tanmlanmak da pek hayrl al-
glanmamaktadr. Herhangi bir aznln tannmas muhtemel bir bamszla
yeil k yakmak ve haliyle ulusal btnl tehlikeye atmak olarak anlalmak-
tadr.
Trkiyede bugn aznlk dendiinde yerlemi baz sylemlerin iinden ko-
numak yaygndr. Bunlardan belki de en aina olan aznlk meselesine resmi
tarih perspektifyle bakan sylemdir. Bu anlaya gre aznlklar (zellikle Rum
ve Ermeni cemaatler) Osmanl mparatorluunun misafrperverlii sayesinde
son derece iyi artlar altnda yaam, fakat buna karn 19. Yzyl ba ve 20.
Yzylla birlikte milliyeti etkilere ak kalarak imparatorlua ihanet etmi, Ba-
tl devletlerin maas olarak Osmanly blmeye almlardr. Cumhuriyet
dnemi sz konusu olduunda ise aznlk olan neredeyse dmann bir paras
(i-dman) olarak grlm ve ulus-devletin homojen, saf, yekpare millet ta-
nmn sulandran, bozan bir unsur olarak alglanmtr. Bugnk varlklar gele-
cekteki muhtemel bir baka ihanetin habercisi gibidir, eskinin hl taze anlarn
depretirmektedir. Dolaysyla, resmi-tarih sylemi aznlk kavramna, stiklal
Sava dnemine taklp kalarak bir ihanet sorunsal dndan bakamamaktadr.
Aznlk kavramna zaman zaman yukardaki perspektif andran bir baka yak-
lam biimi uluslararas ilikilerdeki kullanm tarzdr. Daha ziyade uluslararas
ilikilerdeki realist paradigmaya sadk kalarak uluslararas arenay ulus-devlet-
lerin kendi yararlarn veya karlarn politikalar gelitirerek ve uygulayarak
maksimize ettii bir alan olarak tanmlarsak, aznlklar bu politikalar iinde
sklkla koz, kart ya da piyon olarak yerlerini alrlar. Kbrs meselesi bir anda
stanbul Rumlarn hayati derecede ilgilendirecek bir neme sahip oluverir. s-
tanbul Rumlar denkleme dahil olduunda Bat Trakya Trkleri de bu sreten
144 f Kerem Karaosmanolu
lkbahar 2008
bamsz alglanamazlar. stanbul Rumlarnn durumu ve Trkiyenin bu ko-
nuda yapabilecekleri Bat Trakya Trkleri hakknda Yunanistan Hkmetinin
yapabileceklerinden bamsz dnlememektedir. Mtekabiliyet (karlkllk)
prensibi esastr. nemli olan bir devletin doru d-politikay retebilmesi ve
uygulayabilmesidir. Ulus-devlet rasyonel-aktr olarak tasavvur edildiinde ve
bu erevede uygulanan veya uygulanmas gereken politikalar dnda bir ana-
lize yer verilmediinde, aznlklar da bu politikalarn uzants veya bir paras
olmaktan teye gidemez. Ulusal birlik ve btnlk ile ilgili kayglarn ulus-dev-
let politikalarna etkilerinin bariz olduu corafyalarda, dolaysyla milliyeti
hassasiyetlerin yksek olduu yerlerde ve zamanlarda aznlk derken kastedi-
len, ama aka telaffuz edilemeyen, aslnda bir nevi yar-rehine statsdr. Zira
ulus-devlet bu anlaya gre tek-millet nosyonuna dayanmaktadr, dolaysyla
ou zaman yine aka ilan edilmese bile Yunanistan Yunanllarndr ve tabii
Trkiye de Trklerindir.
Aznlk kavram ayn zamanda yeni bir ok-kltrllk ve haklar sy-
lemi iinde demokratik bir proje kapsamnda da tartlmaktadr. Bu balamda
yaplan aznlk tanm Lozan aznlklarnn dar erevesinden syrlma imkan
bulur. Aznlklar, projenin amacna uygun olarak aznlk haklar, yerlemi
ayrmclk ve rklk ile mcadele, bir arada yaama, hogr, teki ile ile-
tiim kurma, empati, kltrel melezlik, ift-kimlikli olmak ve hatta ok-
hukukluluk kavramlaryla beraber ele alnrlar (bkz. Benhabib 2006: 179-219;
Parekh 2002: 427-437; Bula 2004; Connolly 1995: 92-129; avuolu 2001; Kaya
ve Tarhanl 2005; Kymlica 1998: 172-233; Oran 2004). Bu ereveye uygun ola-
rak Trkiyede aznlklar meselesi bir gayri-resmi tarih anlatmnn da konusu
olmu, bu konuda birok alma yaynlanmtr. Osmanlnn son dneminden
balayarak Cumhuriyet tarihi boyunca izlenen ayrmc politikalar analiz edilmi
ve eletiri konusu olmutur (bkz. Akar 2000; Aktar 2000; Bali 1999, 2001, 2004;
Gnel 2006, Gven 2006; Okutan 2004).
Bu sylemlerin dnda aznlklar gnmzde artan oranda benlik aratrmala-
r ve szl tarih almalar yaklamlaryla da incelenmektedir. Etnografk yn-
temler, derinlemesine mlakat, odak gruplar, katlmc gzlem gibi tekniklerden
yararlanarak aznlklar yukardaki yaklamlarn tmnden farkl olarak benlik
(self) analizine tabi tutulurlar (bkz. Koolu 2001, 2003; Neyzi 2004). Burada ben-
lik, dsal bir yapnn edilgen bir unsuru olarak deil de, kendi kendini dn-
trme kapasitesine sahip, belli bir yapya bal kalmakszn deiebilen, bazen
eletirel bir ekilde kendine dardan bakabilen (self-refexivity) (Giddens 1991) ve
dolaysyla fail (agent) olma potansiyeli olan bir zne olarak kabul edilir. Bu an-
lamda zne olarak gerek insanlarla yaplan mlakatlar aznlk meselesinin ar-
dndaki gizemi de kaldrmaya yardmc olur. Aznlklar belli sylemsel kurgu-
larn nesnesi olarak alglandklarnda bizi ou zaman yukarda anlatlan ve daha
ok ulusal tahayyl zerinden giden soyut kategorilere hapseder. Bu yaklamn
kolay yarglarda bulunma ve kestirme sonulara ulamay tevik edici bir tara-
Trkiyede Aznlklar ve Komplo Zihniyeti f 145
Liberal Dnce
f vardr. Antropolojik yaklamlar ise teki ile bulumay salayan dorudan
insani bir temas mmkn klarak benlik zerine odaklanabilir ve bu sayede
aznlk meselesine farkl bir bak asna katkda bulunur
7
.
Ayrca geen on yl iinde, aznlk sorununa komplocu bir bak asyla
yaklaan ve aznlklar Trk ulusunun madur edildii byk bir senaryonun
kuklalar olarak gren ciddi sayda alma yaymlanmtr. Bu anlamda aznlk-
lar, Trk ulusunun birliini bozmak iin ellerinden geleni ardlarna koymayacak
uluslararas aktrlerden ve bu aktrlerin varlndan dem vuran milliyeti bir sy-
lemden bamsz olarak dnlemez. Bu syleme baklrsa, Trk ulusu ASALA
destekileri (itliolu 1997), lml slam
8
(Kaleli 2003; zaknc 1999), yeil
sermaye
9
(Bulut 1999; Reinart 1998), Rum-Ortodoks Patrikhanesi
10
(Altndal
1995; ebi 2006; Yldrm 2004), Sabetayclar
11
(Eygi 2000; Kk 1992; Kk
2003, 2006), Yahudi Krtler
12
(Gnaydn 2003) gibi d unsurlarn hedefdir.
7
Bazen an kitaplar ya da oto-biyografk almalar da benzer katklar salayabilir (bkz. Arkan
2001; Haker 2004; aul 1999).
8 Ilml slam, ABDnin 1980lerde slam lkelerinde ve Trkiyede destek kazanmay ve
mttefkler yaratmay amalayan d politika stratejisinin bir paras olarak aklanr. Terim,
Trkiyede hemen hemen btn slami oluumlara atfen kullanlr, bundan maksat da laik Trk
ulus-devletine kar ABD ile slamc kktenciler arasnda varolduu iddia edilen balar kantla-
mak, bir komploya iaret etmektir.
9
Yeil sermaye, yani slamc sermaye terimi derin bir tehlikeye iaret eder bir tavrla kullanlr
ve siyasal slamn egemenliine giden ilk adm olarak lanse edilir (bkz. Bulut 1999). Bu zihniyete
gre yeil sermaye ile Krfez devletleri, zellikle de Suudi Arabistan arasndaki balarn gste-
rilmesi, balarn rten rencilerin nasl bir niyet gttn gzler nne serecektir (Reinart
1998).
10
Rum-Ortodoks Patrikhanesi resmi Cumhuriyeti konumun yan sra, ar milliyetiler tarafn-
dan da bir tehdit olarak grlr. Bu zihniyete baklrsa, Patrikhanenin niyeti ikinci bir Vatikan,
yani devlet iinde devlet olmak, bylece ulusun egemenliini tehlikeye atmaktr (bkz. Yldrm
2004). Cumhuriyet tarihi boyunca Patrikhanenin hikayesini anlatan baarl bir tarihsel deer-
lendirme iin bkz. Macar (2003).
11
Sabetayclar, 17. yzylda yaam, Sultann basklaryla slam dinine gemek zorunda kalm
Yahudi bir mesihin, Sabetay Sevinin takipileridir. Sabetay cemaati yzyllarca Yahudi zlerini
gizlemi ve Mslman gibi davranmlardr. Cemaatin nceden sahip olduu birlik, btnlk,
modern zamanlarda byk lde paralandysa da, Sabetayc kkenlere sahip insanlar, slamc-
larn ve gerek sol, gerek sa cenahtan milliyetilerin hedef tahtas olmaktan kolay kolay kurtula-
maz. Sabetayc kkenleri aratrmak, ok-satar yazarlarn, Trk ulusal kimliinin kar karya
olduu tehlikeleri kantlamak iin giritii popler faaliyetlerden biri haline gelmitir. rnein
bkz. Kk (2003) ve Eygi (2000).
12
Son zamanlarda baz Krtlerin Yahudi kkenlerden geldiini kantlama ynnde abalar fark
edilebilir dzeydedir. Bkz. Gnaydn (2003). Yeene gre bunlar pek masum giriimler deil-
dir, aksine Trk ulusal kimlii asndan yeterince teki olarak grnmedikleri bir dnemde
Krtlerin Yahudi olduklarn kantlamaya ynelmi yeni bir milliyetilii destekleyen son derece
siyasi eylemlerdir (2004). Baka bir deyile Yeene gre, Krtlerin Yahudiliini vurgulamaktan
maksat grnd kadaryla, son derece tartmaya ak bir etnik kken tablosu izip onlarn
asimilasyona bile uygun olmadna iaret etmektir.
146 f Kerem Karaosmanolu
lkbahar 2008
Bu kitaplarn ana temasna hakim olan genel kurguya gre, Krtler, Aleviler
13
,
gayri-mslim aznlklar, dnmeler veya yerine gre slamclar byk bir ya-
pnn sabit bileenleri olarak grlrler. AB, ABD ya da Bat emperyalizminin
dmanca karlarna hizmet eden ulus-kart bir stratejinin edilgen unsurlar
olarak alglandklar iin de izilen tabloda znel karakterlerini yitirirler. Bu tab-
lo brakn benlii, herhangi bir faillik (agency) biiminin bile serpilip gelimesine
imkan tanmaz.
Ulus, Kltr ve Aznlk
Umberto Eco kk-faizm adl makalesinde faizmi ok da tutarll olmayan,
farkl zaman ve balamlara ait motiferi ayn emsiye altnda birletiren senkrektik
bir ideoloji olarak tanmlar (1995). Buna ramen deimeyen baz ortak zellik-
leri barndran bir kk-faizmden sz edilebilir. Bunlardan en belirgin olanlar-
dan biri faizmin iinde barndrd dman yaratma saikidir. Kurulmak istenen
biz kimlii iin dmanlarn daimi varl nemlidir. Ultra-milliyeti dnce
tarz bu noktada faizan eilimlere kayarak psikolojik bir faktr olarak ortaya
kar. Dmanlarn birbirleriyle alakalar ve ortak noktalar, bize kar olma-
lar ve birbirlerini bu noktada desteklemeleridir. Tarihte Trklerin dmanlar
saymakla bitmez: inliler, Moollar, Bizansllar, Srplar, Ruslar, Avusturyallar,
Araplar, ngilizler, Amerikallar, Ermeniler, Rumlar, Yahudiler, Araplar, Avru-
pallar vs.
14
(Gnel 2006: 393). Bir Neo-Nazi iin Yahudiler, Mslmanlar, Siyah-
lar, Latinolar, Kzlderililer, Uzakdoulular diye giden benzer bir uzun listeden
sz edilebilir. Dolaysyla psikanalitik boyutlar da olan zamanlar ve mekanlar
st bir kurguyla btn dmanlar ayn hikayenin paras olarak tahayyl edi-
lirler.
Aznlklar burada tam olarak dman kategorisinde saylmazlar. Dman, as-
lnda kendisi darda olan, farkl olan, biz tanmnn ortaya kmasn salayan
onlar anlamna gelmektedir. Dman ulusun dndadr, tamamen yabancdr.
tekidir ama insani bir yzlemeyi mmkn klmay zorlatracak kadar da uzak-
tadr, burada deildir, bizim dilimizi konumaz, farkl bir corafyada, uzak bir
yerde, farkl deerler iinde yaar. Aznlk denilen ise ara kategoriye ait olandr,
dolaysyla bir nevi i-dmandr. Sinsidir, dmann drstlnn zerresi
yoktur onda, saklanmay sever, uyuyan bir hcre gibidir, ne zaman ne yapaca
belli olmaz, her daim dikkatli olmak gereklidir. Saldr beinci koldan gelebilir.
Aznlk o gri alana, arafa ait olandr. Bu melezlik sadece dman tahayyln
deil, bizi, yani problemsiz bir kollektivite olarak tahayyl edilmi ulusu da
yerle bir etme potansiyeli tad iin byk antipati toplar. Tabii bu artlar al-
tnda ounluk/aznlk ilikisi hegemonik zellikler gsterme eilimi tar:
13
Trkiyedeki Alevi kltrn slama ynelik bir tehdit olarak alglayan bir konum iin bkz.
Uzunyaylal (1999).
14
Nihal Atszn oluna yazd vasiyetname bu konuda bir hayli kapsaycdr (Gnel 2006:
393).
Trkiyede Aznlklar ve Komplo Zihniyeti f 147
Liberal Dnce
ounluk iin normal kendi yaptdr. Dolaysyla aznlkta u ya da bu biimde
bir sapma grr... ounlukla zdeleme abas ise, bir bakma ayrl ortadan kal-
drma abas olarak grlebilir: ounluun aznl kendinden/kendinden yana gr-
mesi istenmektedir. Daha da ileri gidildii grlr: Bizi sizden ayrym gibi gster-
mek isteyenler haindir denir. Beklenen, ounluun, ayrl, blnty unutmasdr.
Buna karlk ounluun basksnda bir arpklk grlmesi pek gtr. Dolaysyla
knanmas iin gerekten ok gze batan eyler tayor olmas, her trl (kabul edilmi,
edilegelmi) snr amas gerekir... Bu bask o kadar doal grnebilir ki ounluun
aznla yaktrd yazgy aznlk da yazgs olarak kabul eder. Kabul ettii, kendini
ounluun gzyle grmektir... Yani kendini kendi ayrl ierisinde deil, ounluk
asndan aykrl ierisinde grmesi, bu aykrln yaratt ikinci snf benimse-
mesidir beklenen (Karasu 1998: 24-25).
Ultra-milliyeti bir yaklam doa/kltr sorunsalnda milleti doa kabul
ederek yola kar. Millet ezelden beri vardr ve ebediyen varolacaktr. Ayn de-
imezlik ve homojenlik dman (milletler) iin de geerlidir. Bu anlamda millet
kavramna ilkselci (primordialist)
15
bir bak kanlmazdr. Bu durumda Ermeni-
lik veya Yahudilik anakronik bir analiz neticesinde binlerce yldr devam eden
ve deimeyen kendinden menkul bir doruya iaret eder (bkz. Arslan 2005; ebi
2007; Tanyu 2005; Yienolu 2007). Eer Ruslar dman kategorisi iinde deer-
lendiriliyorlarsa Moskovada doan Rus bir bebek hayata dman olarak gelir,
dmanl o domadan nce belirlenmitir. Bireysel farkllklar, melezlikler, ara-
da kalma hikayeleri, gri/ara tonlar benimsenmez, iyi ihtimalle grmezden gelinir,
kt ihtimalle ihanet sulamasyla susturulur ya da yok edilir. Bauman milliyeti
hareketlerin balca aralarndan birinin kken miti olduuna iaret eder:
Bu mitin ortaya att ey, kken olarak kltrel bir yaratm olsa bile, tarihsel
geliimi srecinde milletin gerek anlamda doal bir olgu, insan denetimini aan
bir ey haline geldiidir... Bu sylencenin destekledii, milletlerin doall ve
millet yeliinin yazlm ve miras alnm doas hakkndaki iddia milliyetilii
bir elikiye drmekten baka bir ie yaramaz. Bir yandan milletin herhangi
bir doal olgu kadar nesnel ve somut bir gereklik ve tarihin bir hkm olduu
sylenir. te yandan ise bir gvensizlik iindedir. Birlik ve btnl srekli
tehdit altndadr; teki milletler yelerini avlama ve karma gayreti iindedir;
bozguncular sinsice safar arasna szmaya alr (Bauman 1998: 191-192).
15
Millet kavramna ilkselci (primordialist) yaklamlar milleti insan varoluunun vazgeilmez bir
aidiyet unsuru olarak doal ve ilk alardan beri yaayan ve yaamaya devam edecek bir oluum
olarak deerlendirirler. Bu anlamyla millet verili bir btn olarak tarihselliinden arnm ha-
liyle kabul grr. lkselci yaklamlar milletin bellirli bir tarihi sre sonucunda sonradan mey-
dana geldiini iddia eden yazarlar tarafndan eletiriye uramtr. Bu tarihi srecin snrlar ve
hangi unsurlar tarafndan tetiklendii konusunda ise deiik grler mevcuttur. Bat Avrupada
ulus-devletin oluumundan, endstrilemeye, matbaa kapitalizminin ortaya kndan, modern-
leme srecinde gelenein yeniden inasna kadar farkl unsurlarn belirleyiciliinden bahsedilmi
ve ilkselci yaklamlar eletirilmitir (Gellner 1994: 55-62, Deutch 1994: 26-28, Anderson 1994:
89-95, Hobsbawn 1994: 76-82).
148 f Kerem Karaosmanolu
lkbahar 2008
Kimlik bu erevede, deimez baz unsurlardan oluan, yekpare, homojen
bir yapnn ifade ediliidir. Biz ve onlar arasndaki ayrm mmkn olduun-
ca vurgulanr ve kollektif kimlik, teki zerinden kurulan zamanlarst, ezeli/
ebedi sabit bir veri olarak alglanr. Burada milliyeti bir kurgu son derece basit
ve ilkel sosyal bilim kategorileri zerinden alr.
16
Halbuki kltr ve kimlik
kavramlarna ok daha farkl bir perspektiften bakmak mmkndr. Stuart Hall,
kimlik hakknda dnmenin iki yolu olduu savnda bulunur. Birincisi, ortak
bir kltr; bir tarihi paylaan ve ayn soydan gelen insanlarn ortak sayd,
dayatlm birok benliin iinde sakl olduu bir tr kolektif tek-gerek ben-
lii vurgular (1990: 223-237). kincisi ise benzerliklerin yan sra farkllklar
da teslim eder ve olmaktan (being) ok, olumakla (becoming) ilgilidir: Kimlik-
ler zselletirilmi bir gemie ebediyen sabitlenmi olmaktan ok uzaktr; tarih,
kltr ve iktidarn srekli etkileimine tabiidir (Hall 1990: 223-237). Benzer
bir biimde, Appadurai da kltr szcn demistifye eder ve kltr ile kl-
trel szcklerinin yan anlamlar arasna belirleyici bir izgi eker. Appaduraia
gre allagelmi kavraymzda kltr, paylamak, hemfkir olmak ve
balanmakla ilgili bir ze iaret eder (1996: 12-13). te yandan szcn sfat
hali kltrel, farkllklarn, ztlklarn ve kyaslamalarn alanna doru bir
geie iaret eder. Appadurai bundan dolay kltrn esasllndan (substantiality)
ok, boyutluluunu (dimensionality) vurgulamaya gerek olduunu, bu vurgunun
kltr bireyler ve gruplarn mlk olarak grmek yerine, farkllk hakknda
konuurken kullanabileceimiz bir ara olarak dnmemize izin vereceini sa-
vunur (1996: 13). Appadurain bu ikinci tanm da baka kltrlerin etkisinden
yaltlm olmaya ve homojenlie iaret eden allageldik kltr anlaynn
tesine gememize imkan tanr. Chambers da benzer bir ekilde kimliklerin de-
iim ve oluum iinde olduklarn vurgular:
Varlk, kimlik ve dil duygumuz, hareket yoluyla deneyimlenir ve hareketten
kar: Ben bu hareketten nce var olup ardndan da dnyaya katlmaz, ben
srekli olarak dnyadaki byle bir harekette biimlenir ve yeniden biimlenir...
Bu harekette bizim kimlik duygumuz asla kesinlie kavuturulup ortadan kal-
drlamaz... Kimliklerimizin karmak ve yaplanm doasnn farknda olmak,
bize baka olanaklarn kapsn aan bir anahtar sunar: Bu, hikayemizdeki teki
hikayeleri grmek, modern bireyin grnr tamamlanmlndaki tutarszl,
yabanclamay, yabanc tarafndan alan ve onu tahrip ederek iimizdeki yaban-
c sorununu tanmaya zorlayan gedii kefetmektir. Dolaysyla kimlik hareket
halinde ekillenir... Byle bir yolculuk ak uludur ve tamamlanmamtr. in-
de sabit bir kimliin ya da nihai bir var noktasnn olmad sregiden bir fabl,
bir icat ve bir inadr (Chambers 2005: 40-41).
16
Tartmalar analitik deildir ve genellikle bilimsel olamayacak kadar arkaik kategoriler ve
kavramlar kullanlr. Mesela dnmeden kastedilen tam olarak nedir? Millet ya da devlet ne
demektir? Bugnn Trkiyesinde ne demektir, Osmanlda neydi, Fransz htilali srasnda tam
olarak ne anlama geliyordu? Kavramlar ne analitik olarak ne de tarihsellikleriyle ele alnrlar.
Trkiyede Aznlklar ve Komplo Zihniyeti f 149
Liberal Dnce
Grld gibi, Hall, Appadurai ve Chambers kltr ve kimlie ilikin alter-
natif tasvirler sunarak benlik iin operasyonel bir alan yaratrlar
17
. Kltre getir-
dikleri dinamik tanmlar, bir benlik analizini de kltrel aratrmaya dahil etme-
mize izin verir. Bylece kendini cemaatten ayrtrabilecek zerk bir benlie
de bir varolu ans tannm olur. Ulus ve aznlk gibi kavramlar sz konusu
olduunda yaplmayan tam da budur. Milliyeti bir bak as ister istemez bizi
cemaatin (ulus veya aznlk) doal ve deimez kabul edildii bir mecraya srk-
lemektedir. Bireysel fark kavramnn bu platformda meruluu bulunmaz.
18
Bu noktada aznlk/ounluk balam iinde dndmzde kimlik mesele-
si berrak olmaktan bir hayli uzak, belirsizliklerle dolu bir profl izer. Bunun bi-
rinci nedeni kimliin varolusal zellii ve bu anlamda deiime ak ve performatif
olmasdr. Yukarda alntlanan Appadurai ve Hallun eletirileri bu dorultuda-
dr. kinci olarak ise kimlik, ulusal bir zellik tadnda bile ideolojik olmaktan
ok sylemseldir. Yani tarihsel ve kltrel motifer kimliin yapmnda nemli
rol oynarlar ama gerek hayatta kimlik ou zaman ideolojik bir tutarllk gs-
termekten ok gnlk dilin kullanm alannda mikro bir varlk gsterir.
19
Dola-
ysyla sylem, g/direni ilikisi ierisinde hareket eder, ekillenir ve nceden
kestirilemez, belirsizlik arzeden bir taraf vardr (Foucault 1992: 35, Tekeliolu
1999: 174-184).
Dolaysyla sylem analizi yoluyla milliyetilii incelemek bizi kalplam
kategorilerin uzana gtrebilir. Siyasi, felsef ve hatta sosyolojik ayrmlar
sylemin deiime ak, kendine zg, btnlk ve tutarllk iermeyen yaps
gz nne alndnda bir anlam ifade etmeyebilir. Zira, doa/kltr sorunsa-
l etrafnda dnen Fransz/Alman tipi milliyetilikler20, kan ba/vatandalk,
17
James Clifford da belirli bir alan iine sktrlm cemaatleri aratran antropolojik zihniyeti
eletirerek (bkz. Levi-Strauss 1995), kltrlerin komularyla ve evreleriyle her zaman etkileim
iinde olduklarn savunur ve seyahatin ve hareketliliin nemine iaret eder (1997).
18
Bireysel fark kavram kimliin kolektif ve bireysel boyutunun olduu snfandrmayla da ilintili-
dir. Yalnzca aznlk kimliinin kolektif boyutunun vurgulanmas Osmanlnn millet sisteminde
olduu gibi bireyin silinmesi anlamna gelir. Bu anlamda kolektif ve bireysel boyutlar atma
eilimi gsterebilirler (Oran 2004 26-27). Kolektif boyut aznlk mensubu tarafndan daha ziyade
devlete kar kullanlrken bireysel boyut aznlk cemaatine (ve bazen ulusal cemaate de) kar
kullanlr.
19
Bu sylemsel erevenin derininde kimlik ile ilgili, ideolojik olduu kadar psikanalitik elere
de rastlanabilir (Yrk 2002).
20
Fransz/Alman ya da bazen Bat/Dou tipi milliyetilikler snfandrlmas literatrdeki temel
ayrmlardan biridir (bknz. Kohn 1994: 162-164, Greenfeld 1994: 165-170). Fransz tipi milliyeti-
lik vatandala, uyrua, devletin salad siyasi homojenlie dayanrken, Alman tipi milliyeti-
lik etnisiteye, kan bana ve kltrel homojenlie vurgu yapar. Birincisinde ulusunu arayan (ya
da oluturan) devlet sz konusuyken, ikincisinde devletini arayan ulus benzetmesi geerli olur.
Dolaysyla, ikinci kategoride ulusun iine doulurken birinci kategoride devlet eitim yoluyla
ulusal birlii salamay amalar. Aznlk kltrleri asimilasyon yoluyla ulus-devlet basksna maruz
kalp ounluk iinde eriyebilirler. Bask olmadan aznlk mensuplarnn ounluk kltr ile
btnlemesine ise entegrasyon denir (Somersan 2004: 203-207).
150 f Kerem Karaosmanolu
lkbahar 2008
asimilasyon/rklk ve entegrasyon/ayrmclk gibi kartlklar birbirlerinden
sanld kadar uzak mecralarda yer almyor olabilirler. Bauman asimilasyonun
ounlukla bir kltrel sefer olarak, bir nevi bir kafrin doru dine dndrl-
mesi olarak alglandn anlatr (1998: 193-4). Buna karn dndrme abalar
baarl olmaktan korkarcasna, yar-gnll olarak yaplr. Milliyetiliin yaa-
d i-elikiler burada da ortaya kar:
Milliyetiler bir yanda kendi milletinin, onun milli kltr ve karakterinin s-
tnln iddia eder. Dolaysyla byle stn bir milletin evre halklar iin eki-
cilii beklenen bir eydir; aslnda, tekilerin bu milletin grkemine katlma arzu
ve abalar milletin hak ettii stnln bir kant ve fazladan bir onaydr...
te yandan, zellikle ev sahibi milletin kollar ak, misafrperver tutumuy-
la kolaylatrldnda, yabanc unsurlarn millet iine dolumas millet yelii-
nin doallna glge drr ve bizatihi milli birlik pnarn kurutur (Bauman
1998: 194).
Sylemek istenen udur ki asimilasyoncu izginin baars paradoksal bir e-
kilde doa kabul edilen ulus tahayyln greceli hale getirmektedir. Bu du-
rumda ayrmc ya da rk bir izgi benimsenebilir. eliki sylemin iinde vardr
ve zaman zaman ne kma potansiyeli tar. Yani, diyebiliriz ki asimilasyoncu
izgi ile ayrmc/rk tavr arasnda sanld kadar byk bir uurum olmaya-
bilir
21
:
Grne gre asimilasyon ve rklk taban tabana zttr. Ancak, ne var ki on-
lar ayn kaynaktan doarlar; snr izme kaygs milliyeti eilimde ikindir. kisi
de i-elikinin kutuplarndan birine arlk verir. Duruma bal olarak u ya da
bu taraf milliyeti hedeferin izlenmesinde silah olarak kullanlabilir. Ancak ikisi
de potansiyel olarak daima her milliyeti hamlede mevcuttur sralarn bekler-
ler. Birbirlerini dlamak yerine, karlkl olarak destekleyebilir, pekitirebilirler
(Bauman 1998: 195).
Aznlklar ve Komplo Kurgusu
Baumann sunduu milliyetilie ilikin elikili proflin yansmalarn
Trkiyede de grmek mmkndr. zellikle aznlklar sz konusu olduunda
milliyeti tepki deiken olabilir. Vatanda Trke Konu kampanyalar asimi-
lasyoncu bir izgiye iaret ederken gayri-mslimler zerinde uygulanan Varlk
Vergisi ayrmc bir politikadr. Zaman zaman lkede yaayan gayri-mslimle-
rin sadk tavrndan sz edilir, daha dorusu sadakat beklentisi dile getirilir.
Dolaysyla, aznlk olma durumu milliyetiliin bu ikircikli karakterine aina
olmay da iinde barndrr. Yahudi cemaatinin tarihsel olarak Trklere yakn
durmas, hibir problem karmadan bar iinde yaamay kabul etmesinden
21
Aslnda Balibar da sosyolojik bir adan yaklaarak rk ve milliyeti eilimlerin geikenlii
zerinde durur (2007: 51-52). Kadolu da milliyetiliin kendine has olma iddias ile evrensel
ulus-devlet formuna ayak uydurma arasnda yaad paradokstan bahseder (1996: 177-193).
Trkiyede Aznlklar ve Komplo Zihniyeti f 151
Liberal Dnce
vgyle bahsedilir, ne var ki Yahudiler ierdeki tekiler olarak kurgulanm-
lardr bile. Bu durumda yzyllar nce Mslmanl semi olmak, iyi Trke
konumak ve yksek entegrasyon seviyelerini yakalamak da yeterli gzkme-
mekedir. Dnmelik, Sabetayclk, kripto-Ermenilik, Rumdan gelmek ko-
nusunda yaplabilecek pek bir ey yoktur. nsan doasna kar gelemez. Baarl
asimilasyon phe nedenidir. eliki kendini gsterir. Farkllk bir skandal ola-
rak grlr, aranr ve bulunur. Dilde, ivede, dinde, giyimde-kuamda veya gn-
lk hayatta bulunamayan fark aile ktnde ve hatta isimlerde bile aranabilir
(Kk 2006; Yaln 2004).
Bu aray bizi milliyeti sylemlerle iielik arzedebilen komplo teorilerinin
alanna eker. Sylemin ok-disiplinli bir analiz gerektirdii buradan da anla-
labilir (Jaworski ve Coupland, 2006: 1-6). Keza milliyeti bak as zneden
tamamen arndrlm bir aznlk anlayndan yola kar ve komplo teorilerinin
sylemsel yapsyla benzerlik arzeder. Milliyetilik, faizm ve komplo teorileri
arasndaki bu geikenlik, sylemin tutarl, mantksal ve kategorik olmaktan zi-
yade senkrektik ve akkan zellikler gstermesiyle ilintilidir.
Komplo kurgusunun nemli zelliklerinden biri zne eksikliidir. Aznlklar
dahil hemen herkes byk oyunda bir piyondur, komplonun nesnesidir. Dma-
nn kendisi de ou zaman pek zne saylamaz, nk ezeli ve ebedi bir ktlkle
sarmalanmtr. Deimeyen bir niyeti vardr. Dolaysyla kurgunun izin verdi-
inin dnda otonomiye sahip bir zneden sz etmek pek mmkn deildir. Bu
kurgusal yap iinde zne olarak birey hemen hi varolamaz. Bireyler ancak
kukla ya da maa olarak hikayedeki yerlerini alabilirler. Moskoviciye gre:
Komplo zihniyeti, komplo iinde snrlandrlm boyutu dnda bireyi ta-
nmyor grnmektedir. nsanlar birbirini destekleyen bir komplolar a iinde
birbirlerine balanmlardr. Fakat her birey, ayn z ieren farkl bir biimdir
sadece. Grnleri farkllaabilmekle birlikte, esaslar ayn kalmaktadr. Komp-
loda bir araya getirilen bireyler sadece paras olduklar topluluun bir ifadesidir-
ler. Bir baka deyile, birey, grlemez bir gvdenin gzle grlr bir yesidir.
Yahudi birey Siyonizm veya Judaizm anlamna gelir. Mason birey Masonluk
anlamna gelir; Cizvit birey Cizvit dzen anlamna gelir vb. Komplo zihniyeti
kiiler arasnda ayrm yapmaz. Tam tersine onlar ortak bir z biimlendirmek
zere eritir... Baka bir deyile bireyler kuklalar gibi oynatlrlar (1996: 4).
Dolaysyla, hikayedeki bir kiinin Yahudiliini, Ermeniliini veya Slavln
kantlamak kendinden menkul bir doruya gnderme yapar, fazla sze gerek
kalmaz. Suskunluk, hereyi anlatan ezeli-ebedi dinsel, etnik veya rksal bir haki-
katin tescil edildiini gsterir, ima yoluyla yaplan vurgunun gcn artrr (bkz.
Kk 2006; Yaln 2004). Dman yaratma saiki aslnda znenin eksikliiyle
rten bir niteliktedir. Neticede herkes piyondur ve her zaman aka telaf-
fuz edilmese bile dman arka planda mutlak kt olarak yerini alr. Aslnda
hi de ortalkta gzkmeyen ve fakat olaylarn arkasndaki byk g olarak
tasvir edilen dman birok komplo kurgusunda bizi eytann ta kendisine g-
152 f Kerem Karaosmanolu
lkbahar 2008
trr (bkz. ebi 2007; zaknc 2007). Bu durumda bir aznlk olmak her za-
man baka bir hikayenin nesnesi olmaktan fazla bir ey ifade etmez. Sabetayist
olmak gizli-siyonizmle, Yahudilik srailin uzants olmakla, gayri-mslimlik
vakfar yasas zerinden AB karlarna hizmet etmekle, stanbullu Rum olmak
Patrikhanenin Vatikan emelleriyle, Karadenizde Lazca veya Hemince gibi dil-
lerden bahsetmek Pontus davasna destek vermekle, Ermeni olmak da ASALA
terr rgt ile sorunsuz bir ekilde ilikilendirilebilir. Herkl Millasn aratr-
masna gre ulusal tahayyl paradigmas iinden kurgulanan karakterlerin - mer
Seyfettin, Halide Edip ve Yakup Kadrinin yazd romanlarda yer alan Yunan/
Rum karakterlerin - %96s ktdr ya da olumsuzdur. Buna karn ayn ya-
zarlarn an kitaplarnda yer alan Yunan/Rum karakterlerin %85i ise iyidir ya
da olumludur (2007). Anlalmaktadr ki aradaki farkn nedeni, an kitaplarnda
gerek insanlardan sz edilmesidir.
Komploya yatkn bir zihniyet bu noktada milliyeti bak asyla benzerlik-
ler gsterir. Bu kurguda zne yoktur ve gerek insanlar hikayenin kendi ak
ierisinde en fazla istisna olabilirler. Ar-milliyeti tahayyl, teki olarak
grlen her unsuru yekpare bir btn olarak alglamakla kalmaz, dmanlar
arasnda ittifaklar tasavvur eder ve ben-merkezci bir bak asyla her tekiyi
dman olma noktasnda standartlatrr ve tek bir dmann paras olarak de-
erlendirme eilimi gsterir.
22
Ermeni ve Krt meseleleri Trkiye iin lmcl
bir tahteravalliye benzetilir (itliolu 2007). Krtler ve slamclar (Frat 2007;
Sava 2000), irtica ve emperyalizm (zaknc 1999, 2006), ASALA, PKK ve
Masonlar (zolu 2006), siyasal slam ve Yahudiler (Poyraz 2007) gizli ittifaklar
peinde ulusal birlik ve btnle kar byk bir oyun (Trk 2004) peindedir-
ler. Genellikle ima, dmann sandmz gibi paral deil fakat tek, kaynan da
aslnda darda olduudur.
Dolaysyla aznlk, dmann kendisi olmasa bile uzants, nihai ktln
bir unsuru olarak grlebilir. Bu artlar altnda komplocu akl yrtmelere me-
yilli ar-milliyeti ruh hali kendini kuatlm, madur olmu olarak algyabi-
lir. Bu kendini-kurbanlatrma (self-victimization) durumundan dier ua atlamak
ve kendine ar gven de bu ruh halinin bir parasdr. Versailles sonras Naziler
Almanyann keye sktrld ve arkadan hanerlendii temasn ilemilerdi.
Ayn zamanda stn Alman milletinin zaferleriyle vnyorlard. Almanyada
Nazilerin kendilerine ynelik faizan alglarndaki bu zellik aznlklara bak-
larnda da kendini gsteriyordu. Yahudiler, Goebbelsin Propaganda Bakanl
dneminde fare, kemirgen, srngen veya bcek olarak lanse ediliyorlard.
Irklarnn kirli olduu vurgulanyordu. Fakat, Naziler ayn zamanda komp-
lo zihniyetine yakn durduklarndan Yahudilerin her eye muktedir, tehlikeli,
durdurulmas gereken bir g olduklarn da iddia ediyorlard. Yahudilerin b-
tn dnyay bir ekilde ynettikleri varsaymna dayanan bu alg halen zellikle
22
Naziler iin kapitalizm ile komnizm arasndaki benzerlikler nemliydi. Her ikisinin de arka-
snda Yahudiler vard ve her ikisi de Almanya iin tehlikeydi.
Trkiyede Aznlklar ve Komplo Zihniyeti f 153
Liberal Dnce
Neo-Nazi gruplar arasnda yaygn gzkyor. Buna gre kar taraf, aa-insan
(sub-human) ile stn-insan (super-human) arasnda gidip gelerek alglanr. Bu ma-
duriyet ile kudretlilik arasnda git-gellerle dolu yaanan ruh hali dmann ba-
zen ok gl, bazen de ok zayf grnmesini salar. Ecoya gre bu nedenle
faist iktidarlar sava kaybetmeye mahkumdur, nk dmann gcn objektif
olarak deerlendirme kabiliyetine sahip deillerdir (1995: 7). Benzer bir ekil-
de Nazilerin lebensraum (yaama alan) kavram Almanyann hayatta kalabilmesi
iin bymesi, almas ve geni corafyalara hkmetmesi gerektii fkrine da-
yanyordu. Bir tarafta hayatta kalma ve varolma, dier tarafta dnyaya hakim
olma. Bu artlar altnda aznlklar dnml olarak aa-insan ve stn-insan
olarak grlebilirler, ama iin can alc noktas her iki durumda da insanlktan
karlm olmalardr. Dolaysyla, milliyetilik artan oranlarda siyasileirken,
siyaset komplolarla ilikilendiriliyor, kurgulanan komplolar da milliyeti dava-
lar destekleyebiliyor.
Komplo teorilerine zemin hazrlamak iin kullanlan ve zellikle (son dnem-
de Trkiyede de) popler olan retorik oyunlarndan bir tanesi cui bono sorusunu
sormaktr. Cui bono, bu i kimin karna ya da bundan kim fayda salad anla-
mna gelir. Hedef tespit etmek iin sorulan bir sorudur bu. Tabii kimin karna
sorusu en bata sorunludur. Kim denilen ey bir lke midir, bir kii midir, snf
mdr? Devlet mi, millet mi, yoksa bir rk ya da etnik grup mu kastedilmekte-
dir? Komplo zihniyeti iin burasn genellikle muallakta brakr. Bununla beraber
kar kavram da analitik olarak incelenmez. Sosyal bilimlerde ncelikle -
kar gibi znel (subjektif) bir kavram kesinlik arz etmekten uzaktr. Bir tarihsel
olay, biraz tarih bilgisiyle pekala istenilen her lkenin karna olabilecek ekilde
yorumlanabilir, aklanabilir. kar diye tarihsel balamdan, lkelerin kendi
d politika geleneklerinden, insanlarn kendi alglarndan ve tm zamanlardan
bamsz bir kavram yoktur. Yukarda bir yerlerde bir takm ulvi karlardan
bahsedebilsek bile siyasi aktrler hareketlerinde her zaman zgr ve bu anlam-
da rasyonel deillerdir. Onlar balayan kamuoylar, brokrasiler, duygular ve
dolaysyla onlara elik eden hatalar vardr. Komplo teorilerinin kusursuzluu
iinde ise bunlara yer yoktur.
23
Aznlklar bu kusursuz dzen iinde kendilerine
den misyonlar yerine getiren pasif unsurlardr. Dman zaten bellidir ya
da belirlenmitir. Bu noktada meselenin psikolojik ynne dnecek olursak,
diyebiliriz ki, genellikle cui bono samimi saiklerle geree ulamak iin sorulan
bir soru olmaktan ziyade, zaten kafada var olan bir dman hedef gstermek,
ortaya karmak amacyla kullanlan bir retorik oyunudur.
Komplo teorilerine rabet etmenin hi phesiz psikolojik bir boyutu vardr.
Ayn ekilde komplo teorilerinden uzak duramayan ar-milliyeti ruh halinin
23
Bu kusursuzluk iinde kavramlar tarihsellikleri iinde analiz etmek gibi bir kayg gdlmez.
Siyonist gurup dnyay Siyon Protokollerinde iddia edildii zere yzyllar boyunca ynetmitir ve
ynetmektedir, onun dnda olup bitenler ise ayrntdr, yzeyde olandr. nsanlk tarihi diye (o
ana kadar) bildiimiz ey bu durumda kanlmaz olarak sahnelenen bir tiyatrodur.
154 f Kerem Karaosmanolu
lkbahar 2008
de psikolojik adan semptomatik zellikler gsterdii iddia edilebilir (Kapta-
nolu 2000; Yrk 2002). Belli bir travmann neticesinde yaanan hafza kayb,
kkene ve kendi kimliine sarlma ve dolaysyla kar taraf tekiletirme sre-
cini, tekine kar duyulan korkular (Dikba 2002; Dikici 2005; lter 1996; Kuzu
2006) ve aznlklar hedef alan iddet ve lin eilimleri takip edebilir. Kendileri
gizemli olmakla beraber, komplo teorileri dnyadaki olaylarn ileyiini s akl
yrtmeler ve tekrarlanan bir kurgu eliinde aklamaya alr. Srekli dei-
en, kimliklerin sabit kalmad, snrlarn belirsizletii ve toplumsal hadiselerin
(ok-boyutlu ve dolaysyla ok-nedenli olmalarndan dolay) belli bir karmak-
lk arz ettikleri gnmz dnyasnda komplo teorileri bize basit ve aklda kalc
aklamalar sunar. Grnr olan hereyin arkasnda bizim bilmediimiz baka
bir dzen ve hakikat vardr. Her olayn nedeni (ve her zaman telaffuz edilme-
se de faili) aslnda bellidir. teki olan potansiyel dmandr. Aznlklar da bu
sylemin iinde, zellikle ulusal kriz anlarnda, dardan gelebilecek hayata dair
insani verilere ramen, hedef olarak grlmekten kolay kolay kurtulamazlar.
Dolaysyla, komplo zihniyeti ile ar-milliyeti ruh halinin dolat sylemsel
platform aslnda ortaktr; her ikisi de ou zaman ayn bilimsel metod ve kalp-
lardan (rn. cui bono ve milletlerin doal, zamanlarst ve homojen olduu fkri)
toplumsal klielerden (belli gruplara ve kltrlere atfedilen genellemeler, dei-
mez zellikler) ve psikolojik mekanizmalardan (paranoya, blnme, yok edilme,
yzleme korkusu, travma vs.) beslenirler.
Kaynaklar
Akar, Rdvan, Akale Yolcular, stanbul, Belge, 2000.
Aktar, Ayhan, Varlk Vergisi ve Trkletirme Politikalar, stanbul, letiim, 2000.
Altndal, Aytun, Trkiye ve Ortodokslar: Yunanistan, Patrikhane ve Ortodoks Kskac,
stanbul, Anahtar, 1995.
Anderson, Benedict, Imagined Communities, John Hutchinson and Ant-
hony D. Smith (der.) Nationalism iinde, Oxford, Oxford University Press, 1994,
89-95.
Appadurai, Arjun, Modernity at Large: Cultural Dimensions of Globalization, Minnea-
polis, University of Minnesota Press, 1996.
Arkan, smail, Mahallemizdeki Ermeniler, stanbul, letiim, 2001.
Arslan, Ali, Kutsal Ermeni Papal, stanbul, Truva, 2005.
Bali, Rfat N. Bir Trkletirme Serveni: Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri 1923-
1945, stanbul, letiim, 1999.
Bali, Rfat N. Musann Evlatlar, Cumhuriyetin Yurttalar, stanbul, letiim, 2001.
Bali, Rfat N. Devletin Yahudileri ve teki Yahudi, stanbul, letiim, 2004.
Balibar, Etienne ve Wallerstein, Immanuel, Irk, Ulus, Snf: Belirsiz Kimlikler, s-
tanbul, Metis: 1993.
Trkiyede Aznlklar ve Komplo Zihniyeti f 155
Liberal Dnce
Bauman, Zygmunt, Sosyolojik Dnmek, stanbul, Ayrnt, 1998.
Baumann, Gerd, okkltrllk Bilmecesi: Ulusal, Etnik ve Dinsel Kimlikleri Yeniden
Dnmek, Ankara, Dost, 2006.
Benhabib, Seyla, tekilerin Haklar: Yabanclar, Yerliler, Vatandalar, stanbul, leti-
im, 2006.
Bhikhu, Parekh, okkltrll Yeniden Dnmek: Kltrel eitlilik ve Siyasi Teori,
Ankara, Phoenix, 2002.
Bora, Tanl, Komplo Zihniyetinin rnek lkesi Trkiye, Birikim, 90, 1996,
42-44.
Bula, Ali, Medine Vesikas ve Yeni Toplum Projesi, Yasin Aktay (der.) Mo-
dern Trkiyede Siyasi Dnce: slamclk, Cilt 6 iinde, stanbul, letiim, 2004.
Bulut, Faik, Yeil Sermaye Nereye?, stanbul, Su, 1999
Chambers, Iain, G, Kltr, Kimlik, stanbul, Ayrnt, 2005.
Clifford, James, Routes: Travel and Translation in the Late Twentieth Century, Cambrid-
ge MA, Harvard University Press, 1997.
Cohen, Anthony P. Self Conscoiusness: An Alternative Anthropology of Identity, Lon-
don, Routledge, 1994.
Connolly, William E. Kimlik ve Farkllk: Siyasetin Amazlarna Dair Demokratik -
zm nerileri, stanbul, Ayrnt, 1995.
avuolu, Naz, Aznlk Haklar: Uluslararas nsan Haklar Hukukunda, stanbul,
Su Yaynevi, 2001.
ebi, Hakan Ylmaz, JudaSofya: Ayasofya ve Patrikhane zerinden Oynanan Gizli Oyun-
lar, stanbul, Pegasus, 2006.
ebi, Hakan Ylmaz, eytann Ayetleri: Gizlenen Talmud Yasalar, stanbul, Emre,
2007.
itliolu, Ercan, Asala: Yedekteki Taeron, stanbul, mit, 1997.
itliolu, Ercan, lmcl Tahterevalli: Ermeni ve Krt Sorunu, stanbul, Destek,
2007.
Deutsch, Karl W. , Nationalism and Social Communication, John Hutchin-
son and Anthony D. Smith (der.) Nationalism iinde, Oxford, Oxford University
Press, 1994, 26-28.
Dikba, Ylmaz, Gnll Devirmeler, stanbul, Toplumsal Dnm Yaynlar,
2002.
Dikici, Mehmet, Uyum Yasalar: Yabanclarn Mlk Edinmeleri ve Aznlk Vakfar,
stanbul, at, 2005.
Eco, Umberto, Ur-Fascism, The New York Review of Books, June 22, 1995, 1-9.
Eygi, Mehmet evki, Yahudi Trkler Yahut Sabetayclar: ki Kimlikli, Gizli Esrarl ve
ok Gl Bir Cemaat, stanbul, Zvi-Geyik, 2000.
156 f Kerem Karaosmanolu
lkbahar 2008
Frat, Gke, Krt - slam Faizmi, stanbul, leri, 2007.
Foucault, Michel, Ders zetleri: 1970-1982, stanbul, Yap Kredi, 1992.
Gee, James Paul, Discourse Analysis: Theory and Method, London, Routledge, 2005.
Gellner, Ernest, Nationalism and Modernization, John Hutchinson and
Anthony D. Smith (der.) Nationalism iinde, Oxford, Oxford University Press,
1994, 55-62.
Giddens, Anthony, Modernity and Self-Identity: Self and Society in the Late Modern Age,
Cambridge, Polity Press, 1991.
Greenfeld, Liah, Types of European Nationalism, John Hutchinson and
Anthony D. Smith (der.) Nationalism iinde, Oxford, Oxford University Press,
1994, 165-170.
Gnaydn, Eref, Yahudi Krtler: Babilin Kayp ocuklar, stanbul, Karakutu,
2003.
Gnel, Gliek, ttihat Terakkiden Gnmze Yek Tarz- Siyaset: Trkletirme, stan-
bul, Belge, 2006.
Gven, Dilek, 6-7 Eyll Olaylar: Cumhuriyet Dnemi Aznlk Politikalar ve Strateji
Balamnda, stanbul, letiim, 2006.
Haker, Erol, stanbuldan Kudse Bir Kimlik Aray, stanbul, Kitap, 2004.
Hall, Stuart, Cultural Identity and Diaspora, Jonathan Rutherford (der.),
Identity: Community, Culture, Difference iinde, London, Lawrence & Wishart, 1990,
222-37.
Haniolu, kr, Komplo Kuramlar ve Dmanlar, Zaman, 21 Eyll,
2006.
Hobsbawm, Eric, The Nation as Invented Tradition, John Hutchinson and
Anthony D. Smith (der.) Nationalism iinde, Oxford, Oxford University Press,
1994, 76-82.
lter, Erdal, Byk hanet: Ermeni Kilisesi ve Terr: Tarihi Seyir, Ankara, Turhan,
1996.
Jaworski, Adam ve Coupland, Nikolas, Introduction: Perspectives on Dis-
course Analysis, Jaworski and Coupland (der.), The Discourse Reader, London,
Routledge, 2006.
Kadolu, Aye, The Paradox of Turkish Nationalism and the Construction
of Offcial Identity, Middle Eastern Studies, 32/2, 1996, 177193.
Kaleli, Ltf, rtica ve ABD Kskacnda Trkiye, stanbul, Alev, 2003.
Kaptanolu, Cem, Ben Hayali, Ulusal Kimlik ve Travma, Birikim, 134-135
Haziran/Temmuz, 2000, 8791.
Karasu, Bilge, Aznlk-Aznlklar: Bir zmleme Denemesi, Defter, Yl 11,
Say 32, 1998, 11-26.
Trkiyede Aznlklar ve Komplo Zihniyeti f 157
Liberal Dnce
Kaya, Ayhan ve Tarhanl, Turgut (der.), Trkiyede ounluk ve Aznlk Politikalar,
stanbul, Tesev Yaynlar, 2005.
Kavcar, Neval, Sivil hanet: Anadoludan Trk Mhr Siliniyor, stanbul, Kabara,
2007.
Koolu, Yahya, Aznlk Genleri Anlatyor, stanbul, Siyah-Beyaz Metis, 2001.
Koolu, Yahya, Hatrlyorum: Trkiyede Gayrimslim Hayatlar, stanbul, Siyah-Be-
yaz Metis, 2003.
Kohn, Hans, Western and Eastern Nationalisms, John Hutchinson and An-
thony D. Smith (der.) Nationalism iinde, Oxford, Oxford University Press, 1994,
162-164.
Kuruba, Erol, Asimilasyondan Tannmaya: Uluslararas Alanda Aznlk Sorunlar ve
Avrupa Yaklam, Ankara, Asil, 2004.
Kuzu, Ali, Atatrk Kimler ldrd?, stanbul, Bilge Karaca Yaynlar, 2006.
Kk, Abdurrahman, Dnmeler Tarihi, Ankara, Rehber, 1992.
Kk, Yaln, Tekeliyet 1, stanbul, thaki, 2003.
Kk, Yaln, simlerin braniletirilmesi: Tekelistan-1, Trk-Yahudi simleri Szl, s-
tanbul, Salyangoz, 2006.
Kymlica, Will, okkltrl Yurttalk: Aznlk Haklarnn Liberal Teorisi, stanbul,
Ayrnt, 1998.
Levi-Strauss, Claude, Irk, Tarih ve Kltr, stanbul, Metis, 1995.
Lewis, Bernard, The Emergence of Modern Turkey, Oxford, Oxford University
Press, 1961.
Macar, Elin, Cumhuriyet Dneminde stanbul Rum Patrikhanesi, stanbul, letiim,
2003.
Millas, Herkl, Trk ve Yunan Romanlarnda teki ve Kimlik, stanbul, letiim,
2005.
Millas, Herkl, Ayrmclk ve Salmza Zararlar, Sabanc niversitesi 2006-
2007 Akademik Yl Kapan Konferans, 29 Haziran 2007.
Morley, David, Home Territories: Media, Mobility & Identity, London, Routledge,
2000.
Moskovici, Serge, Yabanc Parma: Komplo Zihniyeti, Birikim, 90, 1996,
45-59.
Neyzi, Leyla, Ben Kimim?: Trkiyede Szl Tarih, Kimlik ve znellik, stanbul, le-
tiim, 2004.
Okutan, aatay, Tek Parti Dneminde Aznlk Politikalar, stanbul, Bilgi niver-
sitesi Yaynlar, 2004.
Oran, Baskn, Trkiyede Aznlklar, stanbul, letiim, 2004.
zaknc, Cengiz, United States of rtica: 1945-1999 Souk Sava Dneminden Yeni
158 f Kerem Karaosmanolu
lkbahar 2008
Dnya Dzenine Trkiyede rtica ve Emperyalizm, stanbul, Otopsi, 1999.
zaknc, Cengiz, blisin Kblesi / United States Of rtica, stanbul, Otopsi, 2007.
n, Sleyman Seyf, Milliyetilik: Mukayeseli Sosyal Teori ve Tarih Balamnda, s-
tanbul, Alfa, 2000.
zolu, Ali, ifre zld, Masonlardan Trkiyeye Kanl Hediye: ASALA PKK,
stanbul, Toplumsal Dnm Yaynlar, 2006.
Poulton, Hugh, Top Hat, Grey Wolf and Crescent: Turkish Nationalism and the Turkish
Republic, Londra, Hurst & Company, 1997.
Poyraz, Ergn, Musann ocuklar: Tayyip ve Emine, stanbul, Togan, 2007.
Proposal for a European Convention for the Protection of Minorities, Hu-
man Rights Journal, 12, 1991, 270-273.
Reinart, Ustun, Freedom Under Wraps: Islamic Garb on Turkish Campu-
ses, Middle East Review of International Affairs, cilt 2. No. 3, Eyll, 1998, 33-35.
Saukko, Paula, Doing Research in Cultural Studies: an Introduction to Classical and New
Methodological Approaches, London, Sage, 2003.
Sava, Vural, Militan Demokrasi: rtica ve Blcle Kar, stanbul, Bilgi, 2000.
Sevin, Necdet, Pontusta Hesaplama, Ankara, Bilgi, 2007.
Somersan, Semra, Sosyal Bilimlerde Etnisite ve Irk, stanbul, stanbul Bilgi niver-
sitesi Yaynlar, 2004.
aul, Eli, Balattan Bat-Yama, stanbul, letiim, 1999.
Tanyu, Hikmet, Tarih Boyunca Yahudiler ve Trkler, Ankara, Elips, 2005.
Tekeliolu, Orhan, Michel Foucaut ve Sosyolojisi, stanbul, Balam, 1999.
Trk, Hakan, Byk Oyun: Trkiye zerine Oynanan Oyunlar, stanbul, Akademi
Yaynclk, 2004.
Uzunyaylal, M. Talat, Siyasal Alevilik, stanbul, Beka, 1999.
Yaln, Soner, Efendi: Beyaz Trklerin Byk Srr, stanbul, Doan, 2004.
Yeen, Mesut, Trklk ve Krtler: Bugn, Birikim, Say 188, Aralk, 2004,
31-5.
Yldrm, Uur, Dnden Bugne Patrikhane, stanbul, Kaynak, 2004.
Yienolu, etin, Bin Yllk Kavga: Ermeniler Ne stiyor ?, stanbul, Cumhuri-
yet,
2007.
Yrk, Zafer, Politik Psie Olarak Trk Kimlii, Tanl Bora (der.) Modern
Trkiyede Siyasi Dnce: Milliyetilik Cilt 4 iinde, stanbul, letiim, 2002, 309-324.