Professional Documents
Culture Documents
Sosyal Bilimlerde
Araştırma
Yöntemleri
Yazarlar:
Prof.Dr. Kazım ÖZDAMAR
Prof.Dr. Yavuz ODABAŞI
Prof.Dr. Yaşar HOŞCAN
Prof.Dr. Ali Atıf BİR
Doç.Dr. Gönül KIRCAALİ-İFTAR
Doç.Dr. Ahmet ÖZMEN
Doç.Dr. Yıldız UZUNER
Editör:
Prof.Dr. Ali Atıf BİR
Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları
Anadolu Üniversitesine aittir.
Ünite 2
Ölçme
Giriş 13, Ölçme: Tanımı ve Düzeyleri 13, İşlevsel (Operasyonel) Tanım 15, Ölçü
Araçları 15, Ölçü Aracı Çeşitleri 17
Ünite 3
Örnekleme
Giriş25, Örnekleme Teorisinin Temel Kavramları 25, Örnekleme Yapmayı Gerek-
li Kılan Nedenler 30, Örnekleme İçin Birim Seçme Yöntemleri 31, Örnekleme Yön-
temleri 34, Örnekleme Dağılımı 43, Örneklem Hacminin Belirlenmesi 48, Örnek-
lemde Hata Kavramı ve Standart Hata 50
Ünite 4
Deneyler
Giriş 57, Deneyin Amacı ve Mantığı 57, Deneysel Hata 59, Deneysel Hatayı Azalt-
mak İçin Yapılabilecek İşlemler 61, Deney Türleri 66, Deneylerin Planlanması ve
Deney Tasarımları 66, İç Tutarlılık ve Dış Tutarlılık (İç Geçerlilik ve Dış Geçerli-
lik) 72, Deney Düzenlemede Sorunlar 74
Ünite 5
Anket Yöntemi
Giriş 81, Anket Yönteminin Genel Yapısı ve Özellikleri 81, Anket Yönteminin Türle-
ri 82, Uygun Anket Türünü Belirleme 87, Anket Uygulamalarında Cevaplama Ora-
nını Arttırma 89
Ünite 6
Dilbilgisi Öğretimi
Giriş 101, Soru Formunun Yapısı 101, Soru Çeşitleri 103, Soru Formatları Tepki-
leri Nasıl Etkiler? 107, Doğru ve Dürüst Cevapların Elde Edilmesi 108, Bir Soru
Formu Yapılandırılırken Dikkat Edilmesi Gereken Noktalar 111, Ön Test 112
Ünite 7
İstatistiksel Tahmin
Giriş 119, İstatistiksel Tahmin 119
ANADOLU ÜNİVERSİTESİ
iii
Ünite 8
İstatistiksel Karar Verme
Giriş 141, Hipotez Testi İle İlgili Kavramlar 141, Hipotez Testi Sürecinde Adım-
lar 146, Bazı parametrelere İlişkin Test Uygulamaları 147
Ünite 9
Niteliksel Araştırma Yaklaşımı
Giriş 175, Niteliksel Araştırmaların Bilimselliği 175, Niteliksel Araştırmalarda Gü-
venirlik, Geçerlik ve Genellenebilirliğin Ele Alınması Şekilleri 176, Niteliksel Araş-
tırmalarda Veri Toplama Özellikleri ve Teknikleri 177, Niteliksel Araştırmada Dü-
zenleme 182, Niteliksel Araştırmalarda Analiz 188, Niteliksel Araştırmaların Ah-
laki Yönü 190
Ünite 10
Bilgisayar ve İstatiksel Paket Programlar
Giriş 197, Bilgisayar Yazılımı Nedir? 197, Bilgisayar Donanımı 199, Paket Prog-
ram Nedir? 200, İstatistiksel İşlemler İçin Kullanabileceğiniz Yazılımlar 200
AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ
iv
Başlarken
Bugün, bilim üretmek amacıyla bilimsel bilginin nasıl üretildiğini bilmeyi bıraka-
lım, hergün televizyonlarda "Biz birinciyiz" diyen televizyon kanallarının, argü-
manlarını hangi araştırma yöntemine dayandırdıklarını anlayabilmek, gazeteler-
de çıkan kamuoyu araştırma sonuçlarını yorumlayabilmek için herkesin temel
düzeyde istatistik ve araştırma bilgisine ihtiyacı vardır. Eğer bugün temel düzey-
de istatistik ve araştırma bilgisine sahip değilseniz sayıları kullanarak birçok ko-
nuda sizi ikna etmeye çalışanların doğruluk ve yanlışlıklarını ayırdedebilmeniz
mümkün değildir. Bu kitapta size sosyal bilimler bağlamında bilimsel yaklaşımın
temelleri sistematik bir biçimde anlatılmaktadır. Temel amaç merak ettiğiniz bir
konuyu, bilimsel yöntemi izleyerek araştırmak istediğinizde izleyeceğiniz yön-
tem konusunda sizi bilgilendirmektir.
Dokuzuncu bölümde son yıllarda sosyal bilimler alanında oldukça fazla kullanıl-
maya başlanan niteliksel araştırmanın temelleri üzerinde durulmaktadır. Onun-
cu bölümde ise bilgisayarlar ve elle hesaplanması oldukça zaman alan istatistiki
teknikleri kısa sürede ve doğru bir şekilde yapmaya yarayan; yığın veri analizini
kolaylaştıran çeşitli istatistik paket programlar üzerinde genel olarak durulmak-
tadır. Günümüzde, bu paket programlar aracılığı ile herkesin evinde rastlanan bir
bilgisayarla bile veri analizi çok kısa sürede ve kaliteli bir biçimde yapılabilmekte-
dir.
Bu kitap uzaktan eğitim tekniğine uygun olarak hazırlanmıştır. Size aktarılan bil-
gileri etkin ve verimli biçimde kavrayabilmeniz için ünitelerin ilk sayfasında o
üniteye özgü olarak önerilen çalışma biçimlerine uymaya özen gösteriniz. İlk say-
falar size ünite hakkında genel bilgi vererek ünitenin daha kolay öğrenilmesini
amaçlamaktadır.
v
Bilim ve Araştırma ÜNİTE
Yazar
Doç.Dr. Gönül KIRCAALİ-İFTAR
1
Amaçlar
Bu üniteyi çalıştıktan sonra;
• bilimin, bilimsel araştırmanın ve kuramın tanımını yapabile-
cek,
• bilimsel araştırmaların aşamalarını açıklayabilecek,
• bilimsel araştırma raporlarının bölümlerini sıralayabilecek,
• niceliksel ve niteliksel araştırma yaklaşımları arasındaki farklı-
lıkları açıklayabilecek,
• niceliksel araştırma modellerinin temel özelliklerini belirtebile-
ceksiniz.
İçindekiler
• Giriş
• Bilimsel Araştırma Nedir?
• Sosyal Bilim Araştırmalarının Aşamaları
• Niceliksel ve Niteliksel Araştırma Yaklaşımları
• Niceliksel Araştırma Modelleri
• Özet
• Değerlendirme Soruları
• Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar
• Ek Okuma Kaynakları
Çalışma Önerileri
• Önerilen "Ek Okuma Kaynakları"na ulaşarak ilgili konuları
tekrarlayınız.
• Günlük hayatta merak duyduğunuz konuları araştırma prob-
lemi haline getirerek, ne tür bir araştırma modeliyle konuyu ince-
leyebileceğiniz üzerine alıştırma yapınız.
ANADOLU ÜNİVERSİTESİ
BİLİM VE ARAŞTIRMA 3
1. Giriş
Bilim tarihi incelendiğinde, fen bilimlerinin yüzyıllarca süren bir geçmişe sahip ol-
duğu; oysa, sosyal bilimlerin ancak 20. yüzyılda tam olarak şekillendiği görülmek-
tedir. Sosyal bilimlerin ilgi alanını oluşturan toplumsal olaylar (örneğin, toplumsal
değişme, toplumsal kurumların özellikleri, devlet yönetimi vb.) ve insanların top-
lumsal özellikleri (örneğin, kişilik, öğrenme vb.), fen bilimlerinin ilgi alanını oluştu-
ran fen ve tıp dallarından farklılaşmaktadır. Dolayısıyla, sosyal bilim araştırmala-
rında kullanılan yöntem ve teknikler, kendine özgü bazı özellikler göstermektedir.
Bu ünitede, sosyal bilim araştırmalarının temel özellikleri tanıtılmaktadır.
Kuram, bir olguyu açıklamaya, kestirmeye ve/veya kontrol etmeye yarayan iliş-
kili ilkeler bütünüdür. Örneğin, öğrenme olgusunu açıklayan kuramlar arasında bi-
lişsel öğrenme kuramını ve davranışsal öğrenme kuramını sayabiliriz.
Sizce, bilişsel öğrenme kuramıyla ilgili bir kuramsal araştırma örneği ne olabi-
lir? ?
Kuramlar, bilimin yapı taşlarıdır. Kuramlarla ilişkileri çerçevesinde ele aldığımızda
bilim, yeni kuramlar üretmeye ve varolan kuramları sınamaya yarayan süreç
olarak tanımlanabilir.
Çok çeşitli bilim dalları vardır ve bu dallar genel olarak iki grupta toplanmaktadır:
fen bilimleri ve sosyal (toplumsal) bilimler. Konumuzu oluşturan sosyal bilimler,
toplumsal olayları ve insanların toplumsal yönlerini incelemektedir. Sosyal bilimle-
rin belli başlıları; antropoloji, eğitim, ekonomi, psikoloji, siyaset bilimi ve sosyoloji-
dir.
Toplumsal olaylar ve insanların toplumsal özellikleri çok karmaşık bir yapıya sa-
hiptir; bu nedenle de, sosyal bilimlerde genellenebilirliği yüksek kuram oluşturmak
çok zordur.
AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ
4 BİLİM VE ARAŞTIRMA
Araştırma sürecinde ilk yapılması gereken, genel bir inceleme (kaynak taraması,
uzmanlarla görüşme vb.) sonucunda bir konu saptamaktır. Araştırma konusu ola-
rak ‘bilgisayarla öğretim’in seçildiğini varsayalım.
Konu belirlendikten sonraki aşama, araştırma konusuyla ilgili olarak çözülmek is-
tenen problemi, diğer bir deyişle, araştırma amacını ortaya koymaktır. Problem; ku-
ramlardan, daha önceki araştırmaların bulgularından ve/veya kişisel gözlemler-
den yola çıkarak oluşturulabilir. Örneğin, yukarıda belirtilen konuyla ilgili olarak,
‘Grupla bilgisayar öğretiminin etkililiğini belirleyen etmenler nelerdir?’ şeklinde
bir problem ortaya konabilir. Problem ortaya konduktan sonra, bu problemin öne-
mi de tartışılır. Problem, kuramsal açıdan ve/veya uygulama açısından önemli ol-
malıdır.
? Sizce, yukarıda örnek olarak verilen problemin uygulama açısından önemi ne-
dir?
Bir araştırma problemi belirlerken, her şeyden önce, problemin araştırılabilir özel-
likte olmasına dikkat edilmelidir. Araştırılabilirlik, problemin veri toplama ve ana-
liz etme yoluyla incelenebilecek özellikte olmasıdır. İkinci olarak; problemin araş-
tırmacının araştırma becerileri, kaynaklar, zaman vb. özelliklere uygun olmasına
özen gösterilmelidir.
Problem ortaya konduktan sonra, konuyla ilişkili kaynaklar taranır; elde edilen ku-
ramsal bulgulara ve araştırma bulgularına dayalı bilgiler bir araya getirilerek kay-
ANADOLU ÜNİVERSİTESİ
BİLİM VE ARAŞTIRMA 5
nak taraması bölümü yazılır. Kaynaklar, problemle en az ilişkili olandan en çok iliş-
kili olana doğru, diğer bir deyişle, genelden özele doğru sıralanmalıdır.
Bilimsel araştırma sürecinin son aşamasında ise araştırma raporu hazırlanır. Sosyal
bilim araştırmaları genellikle dört ana bölümden ve çeşitli alt bölümlerden oluş-
maktadır. Son yıllarda en yaygın kullanılan raporlaştırma biçimi şöyledir:
I. GİRİŞ
Problem
Kaynak Taraması
Önem
Hipotezler
II. YÖNTEM
Evren ve Örneklem
Araştırma Modeli
AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ
6 BİLİM VE ARAŞTIRMA
20. yüzyılın son çeyreğinde, niceliksel yaklaşımın bazı sosyal olguları açıklamadaki
yetersizliğinden hareketle, niteliksel araştırma yaklaşımı gelişmiş ve hızla yaygın-
laşmaya başlamıştır. Niteliksel yaklaşım, sosyal bilimlerin ilgi alanını oluşturan sos-
yal gerçeklikle, fen bilimlerinin ilgi alanını oluşturan fiziksel gerçekliği birbirinden
ayırmaktadır. Fiziksel gerçekliğin kişisel yorumlardan bağımsız olduğu kabul edi-
lirken; sosyal gerçekliğin, bir ölçüde de olsa, kişisel yorumlarla oluştuğu öne sürül-
mektedir. Bu nedenle, sosyal gerçekliğin nesnellik kadar öznellik de içerdiği ve her
bireyin algılayış biçimine bağlı olarak farklılaştığı; dolayısıyla, sosyal verilerin an-
cak yorumlandıkları zaman anlam kazandığı kabul edilmektedir. Gözlem ve/veya
ölçümler yoluyla nesnel olarak incelenebilen davranış, konuşma vb. özelliklerin, is-
tekler ve ilgiler gibi gözlenemeyen süreçlerin de dikkate alınmasıyla anlam kazan-
dığı öne sürülmektedir. Niteliksel araştırma yaklaşımı Ünite 10’da ayrıntılı olarak
ele alınmaktadır.
ANADOLU ÜNİVERSİTESİ
BİLİM VE ARAŞTIRMA 7
Tarihsel modelle, belli bir geçmiş olay ve bu olayın günümüze etkileri incelenmek-
tedir. Örneğin, ‘bilgisayarlı öğretime geçiş ve etkileri’ bir tarihsel araştırma proble-
midir. Tarihsel araştırmaların verilerini, yazılı kaynaklar (örneğin, kitaplar, dergi-
ler, resmi yazışmalar, sözleşmeler vb.) ve sözlü kaynaklar (örneğin, olayı yaşamış
kişilerle yapılan görüşmeler) oluşturmaktadır. Tarihsel modelle yürütülen araştır-
malarda verilerin, olabildiğince, birincil kaynaklara giderek toplanması önerilmek-
tedir. Örneğin, bir toplantı tutanağındaki bilgiler, o toplantıyla ilgili yazılan yazılar-
dan daha önemli bir veri kaynağıdır. Konuyla ilgili bilgileri olduğu gibi incelemek
araştırmacıya, başka kişilerin yorumlarının etkisi altında kalmadan kendi yorumu-
na ulaşma olanağı vermektedir.
AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ
8 BİLİM VE ARAŞTIRMA
ANADOLU ÜNİVERSİTESİ
BİLİM VE ARAŞTIRMA 9
Özet
Toplumsal olayları ve insanların toplumsal özelliklerini inceleyen bilimlere sosyal bilim
denmektedir. Sosyal bilimler alanında yürütülen bilimsel araştırmalar; konu belirleme,
problemi ortaya koyma, kaynak tarama, denenceleri belirleme, yöntemi saptama, süre ve ola-
nakları belirleme ve sonuçlandırma aşamalarından geçilerek yapılmaktadır. Sosyal bilim
araştırmaları, çok genel olarak, niteliksel ve niceliksel olarak iki grupta toplanmaktadır. Nice-
liksel yaklaşım içinde yer alan araştırma modellerinin belli başlıları; tarihsel, betimsel, bağın-
tısal ve deneysel modellerdir. Tarihsel araştırmalar, geçmişte olan olayları ve bu olayların
günümüze etkilerini incelemeyi; betimsel araştırmalar, bir konunun halihazırdaki durumu-
nu saptamayı; bağıntısal araştırmalar, en az iki değişken arasındaki ilişkileri ortaya çıkarma-
yı; deneysel araştırmalar ise, araştırma grupları arasında karşılaştırmalar yaparak değişken-
ler arasında neden-sonuç ilişkileri kurmayı hedeflemektedir.
Değerlendirme Soruları
Aşağıdaki soruların yanıtlarını, verilen seçenekler arasından bulunuz.
AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ
10 BİLİM VE ARAŞTIRMA
Best, J. W., ve Kahn, J. V. (1998). Research in Education (8. Baskı). Boston: Allyn and
Bacon.
Harris, M. B. (1998). Basic Statistics for Behavioral Science Research. Boston: Allyn
and Bacon.
Ek Okuma Kaynakları
Karasar, N. (1996). Araştırmalarda Rapor Hazırlama (8. Baskı). Ankara: 3A Araş-
tırma, Eğitim, Danışmanlık Ltd. Şti.
ANADOLU ÜNİVERSİTESİ