7

LETM Kuram ve Aratrma Dergisi

MAKALE
Lefebvre ve Modern Dnyada Gndelik Hayat
Hseyin KSE
1
ZET
Henri Lefebvree gre gndelik hayatn kefi, en yaln biimde ifade etmek gerekirse, modern dnyada b-
rokratik denetimin geliiminin bir sonucudur. Buna gre, sz konusu brokratik denetim, modern gndelik
hayatn tarihini ksma ayrarak incelemeye olanak sunar: sluplar, sluplarn sonu ve kltrn balangc
(19. yzyl) ile gndelik hayatn yerlemesi ve salamlatrlmas. Lefebvrein gndelik hayatn gitgide nem
kazanarak tm devrim biimlerinin yerini almaya balamasn izah etmekte kulland balca argman ise, 20.
yzyln dnce ufunda yeni bir evrimci praksisin douudur. Bu tarihten sonra artk, her trl devrimci
praksise yklenen baarszlk, gndelik hayatn yeni bir mcadele alan olarak beliriine katkda bulunacaktr.
Bu perspektifen bakldnda, siyasal dncelerin yerini, artk gndelik yaamda sluplarn ve hayat tarzlar-
nn sava almtr ve bu sava, sistemin brokratik eliyle yeniden dzenlenmeye, rgtlenmeye muhtatr. Bu
sonuncu evrede bile sistem, bsbtn snfsal elikilerinden arnm deildir. Aksine, resmi meruiyeti arzu
ve gereksinimlerin tatminine ve sz konusu tatmin duygusunun krkledii kkrtlmlkla yeniden arzu
duymaya dayal olan tketim toplumunda arzu ettiklerine denk bir maddi tatmin salayamayan tatminsiz
kitlelerin yaad yoksunluk tm iddetiyle varln srdrmektedir. Bu makalede, ksaca, kentin ve toplumsal
ilikilerin yeniden retimi ve dnm balamnda zmlenmeye allan gndelik hayat kavram, mo-
dernizm ve gndelikliin politikas, evrimci praksis ve gnmz tketim kltr kavanda ald farkl
biimler balamnda analiz edilmektedir.
Anahtar Kavramlar: Gndelik hayat, modernizm, tketim kltr, evrimci praksis, toplumsal ilikilerin yeniden
retimi.
Lefebvre and Everyday Lfe n the Modern World
ABSTRACT
According to Lefebvre, the discovery of everyday life, in simple terms, is the result of the development of bure-
aucratic auditing in modern world. For this, the bureaucratic auditing may lead to examine the history of mo-
dern everyday life in three phases: styles, the end of styles, the beginning of culture (19. Century), and setting
and strengthening of everyday life. Te main means of evidence that Lefebvre use to explain the growing impor-
tance and so the beginning of the substitution of it with all the revolution types is the raising of revolutionist
praxis in the directions of 20. Century thought. Afer this date, all the types of revolutionists will contribute to
the appearing of unsuccessfulness that attributed to the praxis as a new arena in everyday life. When considered
through this perspective, anymore, the war of styles and life styles in everyday life has taken the place of political
thought, this sort of war need to be reevaluated and reorganized by the bureaucracy of the established system.
So, this system is not purified from the whole class paradoxes. In contrast, formal legitimating, which is as if it
depends on satisfaction of desires and requirements, and also priming provocation this questioned satisfacti-
on to re-desire in consumption society, exists with a sharp deprivation in the dissatisfied communities which
could not find an equal material satisfaction. In this paper, briefy, the concept everyday life that is tried to
analyzed in the context reproducing and reformation of social relations, modernism and everyday life politics,
revolutionist praxis, and their diferent forms in the raising of todays consumption culture.
Key Words: Everyday life, modernism, consumption culture, revolutionist praxis, reproducing social relations.
1 Do. Dr., Atatrk niversitesi letiim Fakltesi Gazetecilik Blm
8
LETM Kuram ve Aratrma Dergisi
Hseyin Kse
Giri
Lefebvre, modernitenin ruhuna uygun yeni bir insan modelinin douuyla bir-
likte ortaya kan politik ve etik bir vaadi dillendirmekle kalmam, ayn zamanda
insann yabanclatrc bir gndeliklii, ancak kendi verili varolu tarzndan mut-
lak biimde vazgeiini dayanak noktas olarak almakla aabileceini iddia etmitir.
Onun dncesi, ideal bir politika biiminin hala var olabilecei koullarn aratrl-
mas zerine yrtlen dncelerdir. Bylesi bir ideal politikada snf egemenlii
ve iin toplumsal blnmesiyle tetiklenmi kartlklar birbiri iinde erimitir. Le-
febvreci dncenin aa vurduu gndelik yaamn eletirel modeli, tpk Kant
ideal yasa koyucu dncesinde olduu gibi, gelecein mutlu ve insancl bir dnn
gerekletirilebilecei idealinden esinlenir. Bu ynyle modern bir dnr olan Le-
febvre, Hegelyen-Marksist yabanclama kuramn da yanna alarak, temelde refor-
mist bir ynelimle, dnyann etik adan iyiletirilmesine odaklanr (Enrique ve Pa-
sin, 2002). Gndelik yaamn yabanclamam ve yaratc etkinliklerin alan olarak
yeniden-kavramsallatrlmas, bu hedefe giden yolun balca aralarndandr. nk
gndelik pratikler, toplumsal yaamn yeniden retiminde hayati bir neme sahip-
tir. Sz konusu pratikleri medyatik batan karmann etki alanndan kurtarmak,
medyatik sisteme koulsuzca tabi klnm olanlarn direnme gcn yeniden ayak-
landrmaktan gemektedir. Lefebvrein deyimiyle, gndeliklii bu boyutuyla birlikte
kavramak, dnmeyi, bakalamay istemektir (1958: 193). u halde, Lefebvre iin
gndelikliin koullandrc gcnden syrlp toplumsal yaam modernist idealler
dzleminde reten praksis bilgisine ulamak, yarm kalm bir aydnlanma projesi-
nin de tamamlanmasdr. nk gndelik hayat, bir ynyle, yaanmln ve d-
nmenin dk bir derecesidir (Lefebvre, 1998: 20) ve dolaysyla dnsel adan
yeniden kurgulanmas gerekir. Ne var ki, medyatik sistemin buyurgan ve yabanc-
latrc etkisinin tm toplumsal dokuyu souran genelletirilmi mekanii, yaama
hkmetmi olan rutinlerin ve duraanln alann ina ederken, sz konusu dnsel
ve retici praksisin bilgisine nasl ulalacaktr? Gereksinmesi duyulan bilgi, u halde,
tek boyutluluu kalml klan, ilerlerken ardnda d ve fantazya evrenleri oluturan
medyatik bilgi deildir; gereksinme duyulan bilgi, retimi her eyden nce bir mal
retimi olarak snrlamayan, insanln yaayaca ideal koullar tasarlayabilme g-
cne sahip olan bilgidir. Lefebvrein modernlik ile gndeliklii ilikilendirme biimi
de, znde, bu tr bir dzlemi gerekli klmaktadr. Lefebvrein deyimiyle, modernlik
kelimesinden, yeni olan ve yeniliin iaretini tayan eyi anlamak gerekir. Parlaklk-
tr, paradokstur, teknik veya dnyevilik tarafndan damgalanm olandr. Gzpektir,
geicidir, kendini ilan eden ve kendini alklayan maceradr (...) Gndeliklik ve mo-
dernlik, karlkl olarak birbirini belirtir ve gizler, merulatrr ve telafi eder (1998:
31). Gndelikliin duraanln ve amazlarn damgalarken ayn zamanda telafi
eden modernlik, kendini macera tutkusundan yoksun brakamaz. Oysa brokratik
olarak ynlendirilmi tketim toplumu, bu tutkuyu yinelenen rutinler ve kalplam
deer ve pratikler iinde bomutur- kukusuz tketimin gstergeleri arasnda yaa-
yan toplumlar da...
9
LETM Kuram ve Aratrma Dergisi
Lefebvre ve modern gndelik hayat
Henri Lefebvrein modern gndelik yaamn brokratiklemi doasna ilikin
yabana atlmayacak nitelikteki savlar da bundan farkl eyler deildir. Bo zaman ve
gndelik tketimci hazlar sistematik biimde rasyonalize etme eilimi, gndelikliin
ierdii her tr maniple edici ideolojiyi gndelik yaamn dna karak zmle-
me giriimini boa kard gibi, gncelin gerekliine duyulan kolektif ilgiye dnk
her trden eletiriyi de toplumsal ve siyasaln kylarnda gten dm bir aka-
demik ve entelektel abaya indirgemitir. Lefebvreci teorik zmlemede, kltrel
ve toplumsaln aklanmasnda bile gndelik olann dna klamaz. Bu anlamda
gndelik olan, aratrmacnn farknda olmadan kapatld bir hapishanedir; ya da
bizzat Lefebvrein deyiiyle, ideolojik bir kitle kltr tarafndan cesaretlendirilmi
bir ka alan olarak grlr. te yandan, gndelik yaamn yeniden-retimi youn
biimde medyatik batan karmayla gerekleir. Lefebvre, yabanclatrc bir gn-
deliklii tketim eylemiyle birletiren iliki halkalarna elik eden medyatik batan
karmay, ideal bir politik yapnn sonu sayar. Ne var ki, bu politik idealin enerji
kayna bsbtn kurumu da deildir; iin (almann) toplumsal olarak blnme-
si ve alanlardan kurulu snf egemenliine duyduu reformcu iyimserlik, her ne
kadar toplumsal adl organizmann ayn gndeliklik iinde her tr devrimci praksise
srtn dnm duraanl tarafndan srekli rahatsz edilse de, gndelik yaamn
toplumsal olmayan bilgisine fazladan deer bimesiyle sonulanr. u halde, bu ba-
k asndan, gndelik yaamn talep ettii tketimci eylemin bir paras olmakla,
toplumsal adl kolektife katlm arasndaki can alc snr belirleyen izgi, Lefebvrein
dn kurduu insancl yaam modeline erimeye engel deildir. Baudrillard n-
celeyen (ki kendisi bir dnem Lefebvrein rencisi olmutur) Lefebvreci dnte,
gndelikliin boucu ama ayn zamanda retici- atmosferinden tek k yolu ola-
rak sunulan daimi tek boyutluluun, yerini er-ge dlere, yeni fantazmalara brak-
mak iin kesintiye urayaca sav da, yine ayn sistemin alt st edici srekliliinden
esinlenir. Lefebvre, gndelik yaamn boucu atmosferinin yaratt yabanclamay,
deyim yerindeyse, Hegelyen-Marksist kuramsal erevenin alglad dzeyin birka
adm daha tesinde alglamaktadr. Marx, kendini retimci erevede reten bir
yabanclama olgusunu esas alp analiz etmiken, modern gndelik yaam bilgisi-
nin aa vurduu ilikisel karmakl analiz etme olana ve frsat genel olarak
Lefebvree nasip olmutur. Lefebvree gre, yabanclama kavramn retimin farkl-
lam grnmlerine st yap kurumlar olarak kltre, estetie ve ideolojiye- ka-
dar geniletme ihtiyac, alma ve toplumsal alanlar arasnda var olan karmak bil-
giden kaynaklanmtr ve bu bilgisel alann zmlenmesi, ayn zamanda gndelik
toplumsal pratiklerin de retimci ynne zellikle kent yaamnn ve toplumsal
ilikilerin yeniden retilmesine- eilmeyi gerektirmektedir. Lefebvrein, gndelik
yaamn eletirisine odaklanan kuram, gndelik, sradan, somut, hatta kaba olan
srekli olarak kmseyen bir felsefenin rndr. lk kez 1947 ylnda yaymlanm
olan Gndelik Yaamn Eletirisi adl yapt, zellikle sava ncesi ktmserlik ortam-
nn olanca belirsizlii iinde total insan ve onun kabul edilmi diyalektii ile yaam
ve dncenin uzlatrlmas olarak tanmlanan Sartrec varolu kavramna kar bir
tr alternatif oluturan yaamsal tecrbeyi (vcu) n plana karr. Yaamsal tecr-
10
LETM Kuram ve Aratrma Dergisi
Hseyin Kse
be, en somut biimiyle, gndelik yaamn Marksist rgtleniine dayal kavrandr.
Baka bir deyile, maddi yaam koullarnn, her trl sahte bilincin etkilerinden z-
grlemi praxis yoluyla kavrandr. Lefebvrein, gndelik yaam Marksist bir bak
asna dayal olarak sorunsallatran tavrnn zgnl, ayn zamanda Marksizmin
kendisini de felsefeyle uzlatrma abasnn bir rndr. Baka bir deyile, sadece
Marksizm ve felsefeyi uzlatrmak ve Marksizmi felsefi bir statyle gerekelendirmek
deil, ama ayn zamanda Marksizmi eletirel bir teori biiminde, yani hem felsefe,
hem de felsefenin almas olarak yeniden kurmasnn bir rndr. Dolaysyla, d-
nrn Gndelik Yaamn Eletirisi adl yapt, gndelik yaamn eletirel bilgisini
iermekle kalmaz, ayn zamanda, sava sonras Marksist dnceyi yeniden tahayyl
etmeye adanm, btnsel bir eylem felsefesi tasarmn da aa vurur. te yandan,
Lefebvrei gndelik yaamn eletirel bir erevesini kurmaya iten nedenler, kayna-
n, burjuva dncesinin ya da baka bir deyile, gllerin zayfar iin kurduu
meknlar igal etmek ve sunduu metalar kullanmak suretiyle edindikleri zgrlk
yanlsamasnn denetim amal stratejik ileyiinin ifa edilmesinden alr. Lefebvre,
iki farkl snf arasndaki zorlama-uyarlama ilikilerinin gndelik yaamn meknlar,
al-veri merkezleri, zaman, arzunun doyurulmas, kltr ve bedensel pratikler ara-
clyla nasl retildiini irdeler. Gl snfn (burjuvazi) zorlamalara dayal strate-
jisinin zayf snfn (ii snf ve alt snfar) kendini bu zorlamalara uyarlama yete-
neiyle dengelendiini belirten Lefebvre, znde praksise dayal bir kltrn (sanat
eserleri) kendisini de gndelik yaamda retilen zorlama-uyarlama stratejilerinin
temeli sayar. Lefebvrein nl insan ya gndelik olacak ya da artk var olmayacaktr
sz, gndelik yaam pratiklerinin bir rn ve sonucu olan praksisi insan ifade
etmekle kalmaz, ayn zamanda modern dnemde gndelik yaama ynelik eletiri-
nin, er-ge mutlaka gndelik hayatta yaanacak bir devrimle sonulanaca gereine
de gnderme yapar. Ne var ki, Lefebvrein, gndelik yaamn devrimci kavrayn,
kendi dneminin srrealistlerinin, varoluularnn ya da metafizikilerinin poetik
nitelikli devriminden ayr tutmak gerekir. Lefebvre, devrim kavramyla, en somut
biimde, burjuva toplumunun zenginlik ve mlk edinme arayyla yceltilmi
yaantsnn mutsuz bilinciyle damgalanm bireylerinin yabanclam yaam ko-
ullarndan mutlak biimde zgrleme mcadelelerini ifade eder. Sz konusu devri-
min ayn anda hem geerlilik kazand, hem de geersizletirildii zemin ise gnde-
lik hayatn kendisidir. nk Lefebvree gre gndelik hayat, deiimin, bakalamn
tartmasz yeri olduu kadar, bilinlerin mistifikasyonunu ve sreen yabanclama-
sn da ieren bir yerdir.
Yntem
Gndelik yaamn dnmne arac olan toplumsal ve ekonomik koullarn
toplumsal ilikilerle balantsnn yabanclama, tketim, toplumsal ilikilerin ye-
niden retimi, devrimci praksis, v.b. konu ve pratiklerde yaanan dnmler ze-
rinden aratrlmas ve sorgulanmasnn, her eyden nce, konuyla ilgili kuramsal
11
LETM Kuram ve Aratrma Dergisi
Lefebvre ve modern gndelik hayat
bir hkimiyeti ve bilimsel bir terminoloji kullanmn gerekli klmas kanlmazdr.
almada, modernizm ve modernlik, gndelik hayatn kefi ve brokratik deneti-
mi, tketim olgusu ve praksisi eylem felsefesi gibi kavramlar zerine tarihsel olarak
birikmi kuramsal bilginin genel bir analizi yaplmaya allmaktadr. Baka bir de-
yile, modernlik-gndelik yaam pratikleri ve bu pratiklerin yabanclama, tketim
alkanlklar ve bo zaman kavramlaryla ilikisi, gndelik olan ieren ve maniple
eden ideolojiler, kitle kltr-kltrel maniplasyon, kitle iletiim aralar-gndelik
yaam etkileimi, v.b. konularn yaratt kuramsal bilgi birikimi eletirel bir kuram-
sal yaklamla tartmaya almaktadr. Sz edilen kavramlar erevesinde retilmi
kuramsal bilgi ve kavramlar birbiriyle ilikilendirmek ya da kendi iinde bir sen-
tezini yapmak szgelimi modernlik-gndeliklik, tketim-yabanclama-toplumsal
iliki retimi / tketimi, v.b.- suretiyle ok boyutlu bir zmleme yntemini esas
alan yaklam, ister istemez, bu yaklamn dayand bilimsel terminolojinin tarihsel
adan geirdii dnmleri de dikkate almay gerektirmektedir. Dolaysyla, al-
mann dayandrld temel bilimsel terminolojinin analojik bir betimleniini yap-
mak da, vazgeilmez bir gereklilik olarak kendini dayatmaktadr. Sz konusu betim-
leme, birikmi bilgiyi aa vuran bilimsel literatre ilikin genel bir taramann yan
sra, almada temel alnan bilimsel terminolojiye ait kavramlarn gncel olaylar ve
pratiklerle ilikilendirilmesi ise, kanlmaz olarak btncl bir gzlem ynteminin
gcne bavurmay gerektirmektedir. Bu tr bir gzlem, elbette, ikincil kaynaklar
araclyla yaplan dolayl bir gzlem deil, ilk elden yaplan bir gzlemdir. zetle,
temelde eletirel bir yaklama ncelik tanyan alma, ayn zamanda, gndelik ya-
am pratikleriyle dolaysz bir ilikisi bulunan tketim problemini anlamaya ve z-
meye dnk bir tutumu da benimsemek zorundadr.
Kuramsal ereve
almada, toplumsal evrimin temelde maddi koullar ve ekonomik dinamik-
lerdeki deiimlere bal olduu determinist bir kuramsal bak asndan hareketle,
gndelik yaam ile toplumsal / ekonomik grngler ve gelimeler arasndaki iliki-
ler irdelenmektedir. Bir baka deyile, almann esasn oluturan analizler, gndelik
yaamn ekonomi politii temelinde yaplmaktadr. Bu balamda, bir dn biimi
olarak ekonomi-politiin, toplumsal yaplarn retilmesinde ve deiiminde etkili
olan politikalarn olduu kadar, bir btn olarak gndelik yaama hkmeden ve onu
yeniden reten tm dier -ekonomik, kltrel, v.s.- pratikler arasndaki ilikilerin ay-
dnlatlmasna k tutan niteliinden yararlanlmaktadr. Sz konusu kuramsal er-
evenin alma balamnda stlendii ilevi iki dzeyde deerlendirmek mmkn-
dr: lk olarak, bu kuramsal ereve, gndelik yaamn ekonomik (tketim), siyasal
(devrim) ve toplumsal (yabanclama) boyutlarna ilikin karmlara btncl bir
ereve kazandrmak bakmndan nemlidir. kinci olarak ise, Lefebvrevi gndelik
yaam nosyonunun tanmlanmasnda belirleyici olan ekonomik byme-toplumsal
ilerleme kartlnn atmac paradigma temelinde eksiksiz bir analizini sunabil-
12
LETM Kuram ve Aratrma Dergisi
Hseyin Kse
mek asndan. almada ayn zamanda gndelik yaamn gerek iktidar yaplar ve
ilikileriyle olan balants, gerek gndelik yaamda anlamn retimi ve yeniden re-
timi konusu ve gerekse gndelik yaamn modern kapitalizmin ngrd mlkiyet
ve rgtsel yap, ekonomik ve siyasal yapyla olan ilikisinin gndelik yaamda ne-
den olduu dnmlere ilikin tarihsel arka plan analizlerinde, gndelik yaamn
toplumsal dnmn diyalektik bir sre ierisinde kavramaya dnk ekonomi-
politiki bir yapsal analiz ynteminin esas alnd sylenebilir.
Gndelik yaamn eletirisi ya da retim ilikilerinin yeniden retiminin
analizi olarak gndelik hayat
Lefebvre, Gndelik Yaamn Eletirisi adl yaptnda, modern dnyada gndelikli-
in bireyler iin ifade ettii anlam, alma zaman ve bo zaman arasndaki kartlk
temelinde ya da bireyler iin bir ka izgisi ve sahte bir zgrlk duygusu yaratmas
balamnda, gereklii yanlsamaya dntren bir maniplasyon sreci temelinde
okur. Buna gre, bo zamana dayal gndelik yaam, hem bir zgrlk yanlsamas,
hem de mutlak kan imknszln ifade etmektedir. Lefebvre yle yazar:
Bo zaman, gndelik yaamda gndelik olmayan eklinde gsterir kendini.
Bu anlamda, gndelikliin dna asla klamaz. Mkemmel olan, kurmacayla
ayn statdedir ve yanlsama, boyun emeyle ayn eydir. Mutlak anlamda ka,
artk yoktur. Bununla birlikte, mmkn olduunca bir ka yanlsamasna sahip
olmay arzularz. Btnyle yanltc olmayacak yanlsama, hem reel, hem de gr-
nen bir mundo (dnya) oluturacaktr; yani, gndeliklikten baka bir ey olmayan
bir grnmn realitesini. u halde, bo zaman kazanmak iin alrz ve bo
zamann sadece bir tek anlam vardr: ten, yani u cehennemi dngden uzak-
lama (Lefebvre, 1958: 49).
Lefebvrein gndelik yaam kuramnn temel varsaym udur: Yaamn her alan-
n btnsel olarak maniple eden ve ieren genelletirilmi bir ideoloji olarak gnde-
liklik, bireylerin toplumsal dnyaya ballklarn pekitirmekle kalmaz, gndelik ya-
am, ayn zamanda ideolojik bir kitle kltr tarafndan cesaretlendirilmi bir ka
olanana da zemin hazrlar. Gndelik yaam, her iki ilevini yerine getirirken, byk
lde kitle iletiim aralarnn etkili gcne bavurur. zellikle reklmclk, birey-
lerin egemen toplumsal yaamla balarn glendiren kurall yaam tarzlar hak-
knda bilgi vererek onlar grnt ve imaj yoluyla sembolik bir tketime ynlendirir
(Enrique ve Passin, 2002). te yandan, bo zamann almayla ele geirilii, sembo-
lik tketim iin gerekli maddi koullarn retilmesi olarak dnldnde, aslnda
Lefebvrenin vurgulad kan imknszl dncesini de dorular niteliktedir.
ayet, bo zaman kazanmak iin ncelikle ondan feragat etmek gerekliyse, ya da
baka bir deyile, bo zamann kendisi alma zaman olmadan ele geirilemiyorsa,
sembolik tketim bata olmak zere, her trl tketim iin gerekli nkoulu olutu-
ran bo zaman, artk yoktur. Bu anlamda, nasl ki, gndelikliin dna klamazsa,
alma zamannn dna da asla klamaz. Bu ynyle, tm zaman, alma zaman
grnmn aldnda, gndelik olan, kanlmaz biimde i yaamnn cehennemi
13
LETM Kuram ve Aratrma Dergisi
Lefebvre ve modern gndelik hayat
dngs dna kamamakla ayn anlam tar. u halde, Lefebvrein gndelikliin
yarattn iddia ettii ka alan bo zamann mutlak yokluundan dolay- artk
imknszsa, mmkn olduunca bir ka yanlsamasna sahip olmay arzulamak
ne anlama gelmektedir? Bu soruya yant verebilmek iin, ncelikle herhangi bir arzu-
yu doyuma kavuturmann ierdii bireysel ve toplumsal ilevi aydnlatmak gerekir.
Her eyden nce, arzu etmek, verili koullarn dna kmak, deimeyi ve bakala-
may istemektir. Lefebvreci gndelik yaamn devrimci alglannn z, tastamam
bylesi bir deiim iin beslenen umuda baldr. Bu umut, gndelikliin iinde sakl
olan ve bireylere kk de olsa bir zgrlk duygusu esinleyen seme eyleminde
somutlar. Lefebvre, zellikle bu seme zgrlnn somut eylemsel niteliinin
reklm sylemince ierildiini belirterek unlar yazar:
ayet herhangi bir reklm, bir kse yourdun temsilini salkl yaamnkiyle
ilikilendiriyorsa, herhangi bir marka rn bir dierine tercih etmemizi buyuru-
yorsa, buna karar verecek olan kimdir? [Elbette] tketicinin kendisi... Tketici, her
ne kadar maniple edilmi olsa da, zgrln kk bir marjna sahiptir. Sade-
ce o seecektir. Semek, maniplasyonun ykma uratmayp ycelttii bir deer
olarak, gndelikliin iinde temsil edilir (Lefebvre, 1981: 73).
Bununla birlikte, tketici bireyin seme eylemine elik eden toplumsal dnyann
dayatlm ve koullandrc pratikleri, sz konusu zgrln olas snrlarna da
dikkat etmemizi gerektirmektedir. Baka bir deyile, Lefebvre, gndelikliin iinde
sakl olan bu kk zgrlk marjna kar iyimser duygular beslemeyi salk vermek-
le birlikte, ona fazlaca bir deer atfetmemek gerektiinin de altn izmekte gibidir.
nk ilk olarak, gndelik olann gc, toplumsal ilikilerin tarihsel adan sahip ol-
duu gce asla eit deildir. kinci olarak ise, gndelik olann retici ve dntrc
gc, gndelik yaamn pek ok ideolojik gdmleme ve maniplasyon tekniinin
basks altnda olmasndan dolay, eski yaratclndan yoksundur. Lefebvree gre,
gndelik olan, tek cmleyle, zgnlkten, yaratclktan, kefedicilikten, zevkleri d-
ntrme gcnden yoksundur. Yine bu anlamda, gndelik dnya, tabi klnmlarn
bilinlerinde kolayca phtlatrlan ve ekonomik gc ellerinde tutanlarca dayatlm
dnyann temsillerini engelsizce sourmay gerektirir. Lefebvre iin, ancak diyalektik
bilim, toplumsal gerekliin analizini eletirel bir ynteme dntrecek ve gndelik
olann mantn demistifiye edici bir bilgiye olanak tanyacaktr (Enrique ve Passin,
2002).
Gndelik olann mant, ncelikle gndelik yaamn maniple edici ynnn
farkna varmay gerektirir. Lefebvree gre, sz konusu mant, onu evreleyen tm
mistifikasyon biimlerinden arnm olarak kavramaya almann tek yolu, birey-
sel bilincin kendisi hakknda aklamalarda bulunabilecei diyalektik bir dnce
tarzn yeniden egemen klmaktan gemektedir. Aksi halde, toplumsal yaam ve bu
yaam iindeki ilikileri yeniden reten bireyleri, rettikleri eylere kar kaytsz bir
toplumsal organizmann insafna brakmaktan baka kar yol yoktur. Lefebvre bu
konuda yle yazmaktadr:
Toplumsal organizma ya da mekanizma, almayla ihtiyalarn karlayan-
lara ya da retime katlanlara anlayl olmak zorundadr. [Ne var ki ounlukla
14
LETM Kuram ve Aratrma Dergisi
Hseyin Kse
buna gerek kalmaz]. nsanlar yaptklar eylerden ibarettirler ve ne iseler ona gre
dnrler. Bununla birlikte, yaptklar ve olduklar eyden de ounlukla haber-
sizdirler. Onlarn kendi yaptlar, kendi gereklikleri dikkatlerinden tamamyla
kamtr (1958: 193).
Lefebvrein, toplumsal organizmann retici bireylere kar kaytszl, bireyin
kendi mevcudiyetine kaytszl ya da gndelik yaamn ilikisel dzlemde neden
olduu tahribatla anlatmaya alt ey, gndelik olann total dzeyde neden ol-
duu olumsuzluklar, ksaca gndelik olann yabanclatrc etkisinden baka bir ey
deildir. Bu yabanclama olgusunu ayrntl biimde kavrayabilmek iin, ncelikle
Lefebvrein retimin kendisinden ve retim ilikilerinin yeniden retiminin krizi
adn verdii eyden ne anladn aklamak gerekmektedir. lk olarak, Marxta oldu-
u gibi, Lefebvrede de retimin douu zerine btnlkl bir analiz yoktur. Marx,
bir retim kavramna ve insan trnn deimez etkinliklerini oluturan bir i kav-
ramna sahiptir, ancak bu, modern alma yaamnn sorunlarn ve doasn kavra-
mak asndan yeterli deildir. Gnmz insannn etkinliklerinin temel bunalmn
anlamak iin, retimin kkeni zerine kimi snfamalara girimek zorunludur. Bu
snfamann en basit biimlerinden biri, retimin doa ve insan gruplar arasndaki
ayrmadan domu olduudur. Buna gre, toplumsal deiim olgusunda, retimin
kendisi bir tr arac ya da katalizr olarak karmza kmakta, szgelimi tarm, insan
topluluklarnn ilk retim ekillerinden birisi olarak belirmektedir. retimin kolektif
biimde ortaya k, sonunda benimsemenin, sahip olma igdsnn dinamiini
oluturmutur. Bir grup insann, topra ilemek ve dzenli retim yapmak iin be-
lirli bir toprak paras zerine yerlemesiyle birlikte, tarihsel olarak, toplumsal yaa-
mn ve toplumsal ilikilerin de yeniden retilmesi olana belirmitir. Elbette, belli
bir toprak paras zerinde retim yapma ve topraa yerleme, kanlmaz olarak,
artk-deer ve zel mlkiyetin douuyla sonulanmtr. Dolaysyla, sz edilen
toplumsal ilikilerin nitelii, bu iki deer iin verilen mcadeleleri de iermektedir,
hatta belki en bata bu mcadeleyi iermektedir. retim olgusunun kendisi, u halde,
hem insanln tarihsel olarak yaad doal srecin bir rn, hem de bu doal
srecin neden olduu toplumsal deiimlerin balca nedenidir (Guigou, 2008). Top-
raa yerleme ve tarmsal retimle birlikte ortaya kan alma, retimi hedefeyen
bir etkinlik olarak, toplumsal ilikilerin de retici dinamiini oluturur. Ne var ki,
almann modern dnyada ald biim, Lefebvree gre, artk yaamak ve en zorun-
lu ihtiyalar karlamak iin deil, tketmek iin gereksinme duyulan bo zamann
retilme biimini, dolaysyla yaamn ve retim ilikilerinin yeniden retimini deil,
retim ilikilerinin yeniden retiminin bir krizini ifade etmektedir. Lefebvre, bu ne-
denle, 1929 ve 1933 yllar arasnda ba gsteren ar retim krizini klasik ekono-
minin bir krizi olmayp, bu krizle birlikte kendini gsteren eyin, ilk planda, retim
ilikilerinin yeniden retiminin bir krizi olduunu belirtmektedir (Guigou, 2008).
Baka bir deyile, gndelik olarak toplumsal yaam retmenin devrimci temeli,
retim eyleminin klk deitirmi niteliinden dolay, artk pek mmkn grnme-
mektedir. Dolaysyla artk gndeliklik de retilememektedir. nk gndelikliin
retimi temas, Lefebvreci dncede, ancak ve sadece gndelik yaamn devrimci
15
LETM Kuram ve Aratrma Dergisi
Lefebvre ve modern gndelik hayat
olarak retilmesi temasdr. Bir baka deyile, gndelik olan retmek, bireylerin bir
yapt olarak kendi yaamlarn retmeleridir. Lefebvrenin 68 Olaylarna kadar ka-
fasn kurcalayacak olan en nemli dnce budur. Bu dnce, gndelik yaamn
yeniden retilmesi olgusundaki radikal dnmn, artk bireylerin kendi yaamla-
rn bir yapt olarak retememelerine neden olan koullar sorunsallatrmaya alr.
Lefebvreye gre, ncelikle, gndelik olann ifade ettii belirsizlii anlamadan, retim
ilikilerinin yeniden retiminde dolaysyla devrimci dncede- yaanan bunal-
m anlamak olanakszdr. 1958 tarihli Gndelik Yaamn Eletirisinin birinci cildinde
yle yazar:
Gndelik yaam kavramnn kendisinde belli bir belirsizlik gze arpmakta-
dr. Her eyden nce, gndelik yaam nerededir? almada m, yoksa serbest za-
manda m? Aile ve zel yaamda m, yoksa kltrn dndaki yaamsal deneyim
anlarnda m? Bu sorulara verilebilecek ilk yant u olabilir: Gndelik yaam, bu
alann ya da grngnn tmnde birden geliir ve tm tarafndan ierilmitir.
Bu farkl alann btnl iinde vardr ve somut bireyi belirleyen de budur
(Lefebvre, 1958: 40).
Ne var ki, Lefebvre, kendi sorduu bu sorulara verdii yant fazlaca tatmin edici
bulmaz ve sonunda gndelik yaamn ierildii her alann birbiriyle olan karmak
ilikisini dikkate alan bir analizin gerekli olduunu belirtir:
() Ancak bu yant tamamyla tatmin edici deildir. Dier canl varlklarla
birlikte somut bireysel insann etkileimi nerede kurulmaktadr? Blnm ite
mi? Aile yaamnda m? Serbest zamanda m? Ya da bu alanlarn birbiriyle iliki-
si nedir? Ya da gndelik yaamn geliiminde karar verici sektr hangisidir? ()
Gndelikliin unsurlarnn dsall (i yaam, aile yaam, bo zaman) bir ya-
banclama ierir. Ve ayn zamanda verimli kartlklar ve farkllklar da ierir. Her
biim altnda, bu unsurlarn birbiriyle olan ilikisini birlikte incelemek gerekmek-
tedir (1958: 40).
Lefebvrein szn ettii her alann birlikte analiz edilmesi, belki gndelik ola-
nn yabanclatrc etkisini kavramak asndan nemlidir, ancak byle bir analizin
bundan daha yce bir baka amac da vardr: Gndelik olan deitirerek, zgrlk-
leri geniletmek iin zorunlu toplumsal deiimi kkrtacak bir iktidar ele geirme
umudu (Nicklas, 2008). Ne var ki, Lefebvre, gndelik yaam deneyimindeki yaratc
tarzn tkenme olanaklarna kar kukucudur. nk gndelik toplumsal yaamn
geliiminde gzlenen deiimler, gndelik olan deitirebilmek iin gereksinme du-
yulan iktidar umudunun da tkenmesi anlamna gelmektedir. Her eyden nce de,
gndelik olan artk gitgide toplumsal sistemin kartlklarn iermeye balamtr.
Nicklasn da belirttii gibi (2008), Lefebvrei gndelik yaamn devrimci niteliine
kar belli bir kuku duymaya gtren ey, gndelik olann kaynaklarnn ve zengin-
liinin, gndelik yaamn maniplasyonu tarafndan kemirilmeye balanmasdr.
Sz konusu maniplasyon, politik maniplasyon kadar, yabanclama, tketim ve
medyatik kitlesel batan karlmay da iermektedir. Konuya daha makro dzlemde
baklacak olursa, Lefebvrein eletiri ve kukusunun bir btn olarak burjuva toplu-
mu ile kapitalist ekonomik sisteme ynelik bir kuku ve eletiri olduu grlecektir.
Gerekten de, Lefebvrein 1940l ve 50li yllarda dile getirdii grler, khince bir
16
LETM Kuram ve Aratrma Dergisi
Hseyin Kse
ngryle, 1960l yllardaki tekelci devlet kapitalizmi evresindeki toplumlar bekle-
yen rizikoyu gzler nne sermektedir. Tsukaharann da belirttii gibi (2006), tke-
timin gstergeleri arasnda yaayan toplumlarn bireyleri, bu yllarda adeta denizdeki
balk gibi habersizdirler etrafarn kuatan dalgalarn grltsnden: Asfalt yollar-
daki admlar, kafalardaki dnceler bile, uucu ve tketimci toplumsal olgular takip
etmek iin atomize olmutur artk; bu insanlar sz konusu olgularn gerekliliklerine
uyarlayan bir yaam tarz da bu paralanmln bir sonucudur. Denebilir ki gnde-
lik yaamn ve kent alannn yeniden retiminin eletirisiyle balayan modern tke-
tim zmlemesi, yineleme ve farkllk zerine kurulu sistemin mutasyonunu kavra-
mak anlamnda kresel bir menzile sahip teorik bir kefin de tohumlarn barndr-
maktadr iinde. Guigounun da belirttii gibi, bu kefin Marksist terminolojiye ok
ey borlu olan bir ismi vardr: retim ilikilerinin yeniden retimi (2008). Modern
kapitalizmi ayakta tutan nedenler ve gerekeler btnnn yol at bir sreci aa
vuran bu retim dngsnn Lefebvreci eletiride, retimin toplumsal ilikilerinin
yeniden retimi biimindeki bir yoruma tercme edilmesi, sz konusu klasik dn-
gde rol oynayan tarihsel koullarn ok boyutlu bir betimleniine imkn sunmas
bakmndan nemlidir. zellikle de klasik Marksist anlamda toplumsal snfarn et-
kinliklerinin gncel nemini vurgulamas bakmndan. Guigouya gre, bu anlamda
Lefebvre, tarihsel bir olgu olarak ii snfnn kendi retici snf kimliini hala kay-
betmemi olduunu savunarak, bu saptamasn u tr bir tanmlama iinde yapmaya
almakla, kapitalist sistemin mutlak egemenliine ilikin kimi tartlmaz nkabul-
leri de yeniden tartmaya amaktadr: Anti-kapitalist kampta yer alan kitlelerin b-
yklnn nemi (Guigou, 2008). Yani, kapitalist sisteme dhil olmaya direnen,
ancak kendi egemenliinden feragat ederek devrimci praksisini terk etmi bir snfn
potansiyel varl, hala ciddi bir umuttur. Ne var ki, Lefebvrein kendi kuramsal aba-
syla uyandrmaya alt ey de sz konusu bu snfn oktan terk ettii grlen
praksisi yndr. Dolaysyla, Lefebvre iin, gndelik yaam iinde, kendisinden
esirgenmi olan praksis bilgisiyle yaamn srdren ii snfnn, bilginin aracsz
biimde retici bir g halini ald bir adaki (Guigo, 2008) varlk koullarna eil-
mekten daha manidar hibir ey yoktur. Ne var ki, sorun, ii snfnn ikincil konu-
ma itilmiliinin yol at aresizlii de aan ok boyutlu bir nitelie sahiptir artk.
ncelikle, tekno bilimlerin gelimesi, uzmanlama ve ona bal olarak bilginin para-
l hale gelmesi, enformasyonun dnyasallamas, kent alannn ve bu alanda retilen
ilikilerin ayrcalkl hale gelmesi ve dolaysyla burjuvazinin bir snf olarak arabulu-
culuk rolnn deerden dmesi gibi gelimeler, aka kltrel bir devrimin ei-
inde olduumuz gereini ortaya koymaktadr. Tm bu grngler, modern gnde-
lik yaamdaki mutasyonun hzlandrc biimleri olarak Lefebvrein ilgisi dnda ka-
lamayacaktr. Ne var ki, bu hzl deiim, pek ok ilikisel sorun yuman da berabe-
rinde getirecektir. Bilindii zere, bilimsel iletmeciliin temellerini atm olan
Taylordan bu yana gzlenen kitlesel retimle ilgili gelimelerin, daha byk ve istik-
rarl pazarlar gerektirmesiyle balayan ekonomik sre, 1970li yllarn ortalarna
gelinceye kadar Fordizm olarak adlandrlmtr. Bu dnemin baskn zellii olan,
kitlesel retimin ayn lde kitlesel bir tketimle srdrlmeye allmasnn ne-
17
LETM Kuram ve Aratrma Dergisi
Lefebvre ve modern gndelik hayat
den olabilecei krizlere ynelik olarak, gerek cretli emek-sermaye arasndaki at-
malar az da olsa yumuatmak, gerekse ortaya kan retim fazlasnn tpk 19291933
yllar arasndakine benzer kresel bir krize yol amamas iin ncelikle iilere yap-
lan cret art, alma d zamann geniletilmesi ve Pazar gnleri ile dier baz
bayram gnlerinin tatil ilan edilmesi gibi kimi nlemler alnmtr. Buna karlk, bu
dnemde irkete ya da fabrikaya koulsuz ballk ve aidiyet ya da iilerin almala-
r karlnda iverene verdikleri kk dnler gibi postfordist dnemin retim
tarznn esnek ve uzlamac grnmleri henz retim hayatnn dnda kalan ey-
lerdir. 1970li yllarn balarnda ekonomik yaamda beliren yeni baz deerlerin bas-
ks altnda kalmaya balayan Fordizm, tketici tercihlerinin deien yaps bata ol-
mak zere, kk ve istikrarl olmayan pazarlarn ekim alanna girecektir. Daha
nce Fordizmin hiyerarik iletme yaps iinde zlen sorunlarn, sonraki dnem-
de, dorudan doruya iinin kendisine tannan bir zynetim ve sorumlulua hava-
le edilmesi, Lefebvrein, yine isabetli bir ngryle, retim ilikilerinin yeniden re-
timinin bir krizi biiminde tanmlayaca ve znde ii snfnn dntrc g-
cnn nnn alnmasna karlk gelen maniplasyonlara iaret etmektedir. nk
fordist dnemde geerli olan canl emek-sermaye atmas bu dnemde ortadan
kalkmtr. Bylelikle kendi yaamnn ve yoksulluunun sorumluluunu stlenmi
olan ii snf, karsnda mcadele edebilecek bir taraf bulamamaktadr. Bu, tam da
olunu yiyen satrn rneini akla getirmektedir. Bu balamda, diyalektiki Lefebv-
re, yle bir tahminde bulunmay da ihmal etmez: Sistem, kendi devinin koullar-
n yeniden retmede srekli daha da ktye gidecektir. Nitekim ekonomik bir krizin
yol at gezegensel felaketin ve ykmlarn ynettii bir dnyann geride brakt-
mz otuz yl da bunu aka dorulamaktadr-ne var ki, bundan daha da kts,
herhangi bir devrim kuramnn, artk proleter programn salamlna referansta bu-
lunamayaca gereidir (Akt. Guigou, 2008). Ksaca sylenirse, Lefebvree gre,
1960l yllarn genel toplumsal panoramas iinde, devrimin tarihsel bir znesi konu-
munda olan proletarya, herhangi bir krizin devrimci biimde akla kavuturulma
zorunluluunu yerine getirebilme gcnden yoksundur. Lefebvrein, bir yandan, sos-
yolojik analiziyle, ii snfnn birlikten ve eyleme gcnden yoksunluunu, para-
lanmln ve tketim toplumuna entegrasyonunu tartmaya amaya alrken; te
yandan, ayn ii snfnn direnen, nlenemez biimde ykselen, salam ve ho-
mojen bir blok olarak kalacan belirten yaklam da olduka ilgintir. Lefebvrein
bu ikili dnme tarzna kaynaklk eden ey, sadece onun ekonomik ve toplumsal
koullara ynelik gereki ve btncl bir zmleme yntemi ve bak asna sahip
olmas deil, ayn zamanda genel olarak kapitalist yeniden retimin yol at top-
lumsal ilikilerin zmszl karsnda ald inanl konumun bir gstergesidir.
Guigonun da belirttii gibi (2008), Lefebvre adeta byle bir manzara karsnda
gnden gne atomize olmu bireylerden kurulu dev bir kitle olarak byyen prole-
taryalama karsnda, ii snf, burjuva snfn kabul edemez, ancak devrimci d-
nmn minimalist bir versiyonuna katlabilir demektedir. Sz konusu minimalist
devrimci versiyon, gndelik yaamn rutin kltrel ve siyasal tercihlerinde cereyan
eden konum deitirmelerden baka bir ey deildir. Lefebvrein ii snfnn melez
18
LETM Kuram ve Aratrma Dergisi
Hseyin Kse
karakterinde gzlemledii bu atknn, onu honutsuzlua sevk etmesi doaldr. O
mmkn olann tesine gemeyi, deyim yerindeyse, eski sosyalist geiti ararken,
karsnda ne yazk ki onun kk bir minyatrn bulmutur. Lefebvre, her eye
ramen, buradan hareketle, kendi kendini belirleyen ii snfnn otonomizasyonu-
nu bildirecek bir noktaya varacak, saylar milyonlar bulan zgrlk yandalarndan
daha fazla olmamakla birlikte, yalnzca kapitalist denilen retim biimine kar bile,
bu farkllatrc dorulamay kabul edecektir (Guigo, 2008). te yandan, Lefebvrein,
sabrla, dnme ve varolma tarzlarnn acmasz bir denetimi ve sevimsiz bir kent-
lemeyle yaam koullarnn az tadn bozan bir gndelikliin eletirisi balamnda
deindii bir dier nemli husus da, Veblenin 19.yzyl sonlarnda yava yava kvl-
cmlarn grmeye balad ve ancak grebildii kadaryla analiz etmeye alt
Amerikal yeni zengin snf ve onun snfsal karlarla dnlm kltrel bir politi-
kas olarak sonraki yzyln ortalarnda kurumsallaarak etkilerini iyiden iyiye his-
settirecek olan Amerikan emperyalizmi ve onun barnda yeeren kltrel hege-
monya konusudur. Paquotun (2006) da belirttii gibi, bu Amerikan emperyalizmi-
nin kltrel hegemonyasn gvence altna alan egemen ideoloji, bireyi arzu adna,
iinde uyuturucular bulunan her eyi tketmeye zorlar. Bu nedenle, 1950li yllarn
sonunda, gsteri toplumunun radikal bir eletirisini gelitiren sitasyonist [durum-
cu] eylem, tastamam Henri Lefebvrede yanksn bulacaktr. Sitasyonistlerin bu -
k, 1968den itibaren genelleen, farkl pratiklere ve analizlere kar anti-kapitalist
bir yorumdur. Situasyonist hareketin kapitalist servet toplumuna duyduklar derin
bir nefretle, vitrinlerdeki rn ve eya bolluunu, yaamn gitgide bencilleen yz
olarak yorumlayp lanetleyen kalkmalarn, dolayl biimde, modern grnm al-
tndaki bir potlach ne karma giriimi eklinde yorumlayanlar ounluktadr.
Gerekten de, zenginlikleri eit biimde datmak iin dkknlar yamalamaya ka-
dar varan situasyonist eylem, 68 renci hareketlerinin ruhsal atmosferi iinde gn
yzne km bir protest eylemdir. Bu hareket iinde gelecee dnk ortak bir siya-
sal projeksiyon ya da zerinde kader birlii edilmi ortak bir anlat bulunmad gibi,
bazlar topraa dn yceltirken, bazlar ak, bar gibi yaln deerlere geri
dn, bazlar biyolojik rnlerin tketimini, dier bazlar da pazar ortadan kal-
dracak proleter bir devrimi savunmaktadr (Paquot, 2006). Ayn dnemde, emper-
yal ynelimli bolluk ve gsteri toplumunun Amerikan grnml kapitalist deer-
lerini savunanlar ise, pazar anlay ve rekabeti temelde bir tketimle birlikte eitsiz-
liklerin de azalacan dnmektedir. u halde, Lefebvreci gndelik yaam eletirisi-
nin kapsamn, modern olan-gndelik olan ilikisi balamnda, daha zel olarak ise,
modern kapitalizmin rekabeti tketim anlaynn neden olduu eyleme teme-
linde genileterek deerlendirmekte yarar vardr.
Brokratik ynletirilmi tketim toplumu ve modern gndelik hayat
Lefebvree gre, tketim toplumu, en yaln tanmlamayla, gndelik hayatn brok-
ratik olarak ynlendirilmesidir. Sz konusu brokratik ynlendirmeyi gerekletiren
19
LETM Kuram ve Aratrma Dergisi
Lefebvre ve modern gndelik hayat
sektrler arasnda zellikle de reklmclk, Lefebvrein deyiiyle, modern tketim top-
lumunda bir ideoloji kadar deer kazanmtr [] Bu, metann ideolojisidir [yani
al-veriin]. Felsefenin, ahlakn, dinin, estetiin yerine geer (1998: 109). htiyala-
rn ikna yntemiyle dayatld sylemsel bir alan ifade eden reklmclk, ayn za-
manda bolluk toplumu kavramsallatrmasnn temelini oluturan metalar ekono-
misinin de sattan sorumlu retoriini oluturur. Dolaysyla ayn retorik, deyim
yerindeyse, modann ekonomi-politii tarafndan belirlenmi bir ideolojik bak a-
snn kurucu unsurlarndan birisidir. Bunun iindir ki, yine Lefebvree gre, artk
reklmclarn tketici zneleri bir slogan tekrarlayarak artlandrdklarn sandk-
lar dnem geride kalmtr. Bugn, en ustalkl reklm formlleri [bile], bir dnya
gr iermektedir (1998: 109). u halde, tketim, son zmlemede, reklamclk
alannn da desteini ald bu tr ikna, koullandrma ve nihayetinde sat ve pazar-
lama aralaryla birlikte, kiisel olan toplumsala, imgesel olan ise ticari bir metaya ve
ideolojiye dntren bir dnya grdr. Bu dnya grnn kendini yeniden-
rettii maddi zemin ise, genel olarak medya ve zelde de reklam ve moda endstrisi
olup; sz konusu brokratik tketim toplumunun meruiyeti, bireyin giyim-kuam,
yaam tarz, kimlii ve bedeni etrafnda biriken grsel cazibenin, planl bir eskime
dngs (Canbaz, 1999: 26) iinde srekli klnmasna dayanr. Doaldr ki, tketi-
min mant gerei, byle bir dng de ancak nesnelerin eitlenerek deimesi ve
eskiyerek kullanmdan dmesi (Lefebvre, 1998: 163) sayesinde ilerlik kazanabilir.
Giydiklerimizin kendi kimliimize ilikin bir gsterge deeri tamas, bizi paradok-
sal biimde, stmze maddi harcama yaptmz lde elde edebileceimiz bir
benlik yanlsamasna gtrr. Bu paradoks nemlidir, nk mevcut kimliimizin
elden karmadan elde edemeyeceimiz bir ynn ifade eder. Buradan bakldnda,
kanlmaz olarak, bedenimize dsal biimde eklemlenmi bir kimlikle birlikte eski-
meye balayan ey de, aslnda duyumsadmz kendilik imgemize ilikin uucu ben-
liimizdir. u halde, nemli lde eskimeden kalmak, hep gndemde ve yeni ol-
mak, genel trendi takip etmek iin bavurulan giyim-kuam, sslenme ve genel olarak
tketim eiliminin birey iin tad ontolojik anlam byktr. zellikle de benlii
cazip klmak (hoa gitmek, evresi tarafndan beenilmek, toplumsal prestij, kar
cins iin vazgeilmez bir arzu nesnesi olmak, v.s.) iin giriilen sembolik tketim
davranlarnn, deyim yerindeyse, ekonomi-erotii asndan. Bu balamda, Lefebv-
re, modern tketimci gndelik hayatn tarihini ksma ayrarak inceler ve aslnda
inceledii ey, bir bakma moda ve reklamcla dayal brokratik srecin gndelik
hayat zerinde kurumsallatrmaya alt denetimin akla kavuturulmasndan
baka bir ey deildir. Buna gre, sz konusu brokratik denetim, srasyla; a) slup-
lar, b) sluplarn sonu ve kltrn balangc (XIX. yzyl) ve son olarak da c) gnde-
lik hayatn yerlemesi ve salamlatrlmas aamalarndan oluur (Lefebvre, 1998:
81). Lefebvrein gndelik hayatn gitgide nem kazanarak tm devrim biimlerinin
yerini almaya balamasn izah etmekte kulland balca argman ise, XX. yzyln
dnce ufunda yeni bir evrimci praksisin douudur. Artk, her trl devrimci
praksise yklenen baarszlk, gndelik hayatn yeni bir mcadele alan olarak beli-
riine katkda bulunacaktr. Nitekim gndelik hayat, bu [devrimci] baarszln
20
LETM Kuram ve Aratrma Dergisi
Hseyin Kse
nedeni ve sonucudur. Nedenidir, zira engeldir, benttir, korkuluktur; toplumsal varo-
lu her sarsntdan sonra, onun evresinde yeniden rgtlenir (Lefebvre, 1998: 81).
Bu perspektifen bakldnda, siyasal dncelerin yerini, artk gndelik yaamda
sluplarn ve hayat tarzlarnn sava almtr ve bu sava, sistemin brokratik eliyle
yeniden dzenlenmeye, rgtlenmeye muhtatr. Bu sonuncu evrede bile sistem,
bsbtn snfsal elikilerinden arnm deildir. Aksine, resmi meruiyeti arzu ve
gereksinimlerin tatminine ve sz konusu tatmin duygusunun krkledii kkrtl-
mlkla yeniden arzu duymaya dayal olan tketim toplumunda, arzu ettiklerine
denk bir maddi tatmin salayamayan tatminsiz kitlelerin yaad yoksunluk tm
iddetiyle varln srdrmektedir. Dolaysyla snfsal stratejinin hedefedii ey
gelime deil, bu biimiyle bymenin dengesi ve uyumudur (Lefebvre, 1998: 84).
u halde, uyumun toplumsal bilincin yerini ald bu yeni snfsal stratejide, bymek
bireysel yetilerde bir gelimeyi deil, resmi kltr alan iinde tm arzulu varlyla
yaylmay ifade eder. Bu yzdendir ki, kentsel yaam da dhil olmak zere toplumsal
ilikilerin gelimesi, karmaklamas ve zenginlemesi kltrel alana braklr ve bu
sfatla kurumlar (Lefebvre, 1998: 8485). Kltrel alann kurumsallamas, gnde-
lik hayatn brokratiklemesinin ilk admdr. Bu, XX. yzyln balarndan itibaren
geliip serpilmeye balayan kltr ve bilin endstrilerinin (gazeteler, moda, sinema,
reklm endstrisi, kltr araclar, v.s.) ibirliiyle ekillenen yeni bir toplumsal kate-
gorinin, sonrasnda tketim toplumuna varacak olan uzantlarnn salt ekonomizmle
aklanamayacak olan ynleriyle birlikte, esasnda toplumsal dinamiklerin yerinde
sayd bir bymedir. Bu andan itibaren, maddi doa zerindeki teknik egemenli-
e, insann kendi doasyla (beden, arzu, zaman, mekn) uyum salamas tekabl et-
mez. Bu durumda, byme ve gelime arasndaki elikiye, (teknik) egemenlik ve
uyum salama arasndaki daha nemli ve daha temel bir eliki eklenir (Lefebvre,
1998: 85). Bu eliki, kentleme ve ona anlam veren sanayileme arasndaki elikidir;
ne var ki, kentlemeyi sanayilemeye baml klan uzunca bir dnemin ardndan
ancak kentleme esas hale gelebilir ve Lefebvree gre, byme ile gelime arasndaki
geleneksel ilikiyi tersine eviren bu srete snf stratejisi yeniden sahne alarak ve her
iki deiken arasnda yaanan bamlla belli bir sreklilik ve derinlik kazandrma
roln stlenerek kentsel bunalm krklemeye balar (1998: 85). Tam da burada,
sistem ekonomik bymeyi yaarken toplumsal gelimeyi kentsel bunalma dn-
tren bu bamllk ilikisinden dolay toplumu kendine zg tasarlar olan bir erek
olarak kavrama dncesi anlamn yitirir. Artk, ereksel olan, snfsal dzenlemele-
rin balayc snrlarn andrma vaadinde bulunan gstergeler evreninin bir paras
olma yarnda somutlaan yeni var olma biimlerine kayar. Baka bir deyile, var
olmak, artk gstergelerin arasnda yaamaktr (Lefebvre, 1998: 94). Ne var ki, bu
tr bir yaam tarzna gerei gibi vakf olamayan kesimler arasnda, zellikle ii snf,
Lefebvrein deyimiyle, () cret meselesinden, gndelik yaamn dzenlenmesine
kadar uzanan bir dizi talep ve protestonun iinde yer almaya devam eder (1998: 95).
nk ok sayda gsterge (kltrel ve simgesel) arasnda yaamak, gsterge tketi-
minin snrlayc etkenleriyle kuatlm ve gndelik yaam esas olarak zorlamalar-
dan oluan bir snf iin, sistemle gereken uyum iinde olamamak bakmndan ciddi
21
LETM Kuram ve Aratrma Dergisi
Lefebvre ve modern gndelik hayat
bir engeldir. u halde, tketmek, zellikle snfsal kategoriler keskinleirken sadece
aldatc bir mutluluk sunar, ama asla hayal krklklarn ve yoksunluklar gizlemeye
yeterli deildir. Bu bakmdan, brokratik ynlendirilmi tketim toplumu, ii sn-
fnn gerek retim alannda, gerekse tketim pratikleri asndan smrldklerinin
farkna kolayca varamadklar bir sistem olma zellii tamak yannda, snrsz imge
ve gstergeler arasnda skp kalm bir snf bilinci deformasyonu grnm de
sunmaktadr. Ne var ki, sz edilen hayal krkl ve yoksunluklar alannda gze
arpan sonu gelmez derinleme, her ne kadar tarihsel adan belirlenmi anlamn
fazlasyla yitirmi olsa da, ii snf kendi bilincini, tketim eyleminin ekonomi poli-
tii iinde rtk biimde muhafaza etmeyi srdrr. Bourdieu, bu durumu, kendi
sosyolojik terminolojisine zg bir deyile zorunluluun seimi biiminde formle
eder. Zorunluluun seimi, en yaln tanmlamayla, alt ve orta snfarn ve zellikle
de ii snfnn- kltrel sermayesinin snrlandrlmasdr. Sz konusu snrlandr-
ma, temelde naif biimde ileyen siyasal bir srecin sonucu olarak dayatlan bir tr
yanl bilin eklinde de okunabilir. Bu balamda, kltrel alanda zorunluluun
seimi yanlsamasna maruz kalanlar, egemen deerlere boyun eme koullarn biz-
zat rza yoluyla kendileri reten alt ve orta snf yesi toplumsal faillerdir. Fiskenin
yorumuna dayanarak sylersek, zorunluluun seimi, ii snfnn her imgeden bir
ilevi yerine getirmesini beklemesidir. Bu ilevi de hazza, ahlaka ya da toplumsal sra-
danlk normlarna gre deerlendirebilmeyi umar (1999: 171). Bu zgl kavramsal-
latrma bir yana, brokratik adan ynlendirilmi tketim toplumuna genel olarak
ierdii siyasal nitelii asndan baktmzda, Lefebvrein szn ettii, insann ken-
di doasyla uyum salamas beklenen teknik egemenliin, yerini, ancak kltrel
simgelerin tketilmesiyle mmkn olabilecek toplumsal ve siyasal bir uyum arayna
brakt sylenebilir rahatlkla. Bu anlamda, aynlatrlm bireylerin bireysel adan
grece farkllatrlm ynlerine hitap eden tketim toplumunun simgesel mallara
kitlesel dzeyde yaratt talep, deyim yerindeyse, anlaml yaama kapasitesinin
topyekn imhas anlamna gelen markalam hayat tarzlarnn pazarlanmas esasna
dayanmaktadr. Hayat tarzlarnn bir eit spermarket rnnn standart kodlarn
tayan bylesi bir pazarlama, artk bu sonuncu evrede, belli toplumsal snfarn z-
gl yaama ve dnyay tasarlama / yorumlama biimlerinin yerine, Bourdieuc bir
kavramla sylersek, beeni yarglar ve zevkleri zerinden oluturulmu bir tr snf-
lama kategorisine geirmi bulunmaktadr. Snfama szc, toplumsal snfn
yerine kullanldnda, bu sonuncusunun ierdii siyasal anlamdan daha fazla bir do-
allatrma ilevine sahiptir. nk toplumsal snfarn ifade ettii siyasal ayrmlar,
kltrel beeni yarglarnn snfayc ve ayrc ilevlerinden daha keskindir. Bu ne-
denledir ki, snfandrlm ve snfandran beeni yarglarnn doallatrc etkisi,
sadece toplumsal snfar birbirinden ayran snrlar belirsizletirmekle kalmaz, ayn
zamanda evrensel olarak eit bir biimde datlmam olan stnlklerin [avantaj-
larn] gizlice benimsetilmesi (Bourdieu, 1979: 252) amacna da hizmet eder. Dolay-
syla siyasal olan kltrel olann iinde yeniden kurgulayan byle bir snfamann,
siyasal kimlie de yeni baz deerler atfetmesi doaldr. u halde, kimliin kendisi de
maddi toplumsal ve siyasal koullarn doal bir rn olmaktan ok, beeni yarglar
22
LETM Kuram ve Aratrma Dergisi
Hseyin Kse
ve alkanlklar zerinden yaplan bir snfandrmann baml deikeninden teye
gitmemektedir. Balayc birer stat deeri ieren simgesel ve kltrel rnleri kimli-
in doal bir uzantsna dntren tketim ritelleri, Bourdieunn bedene dn-
m toplumsallk (2003: 117) biiminde tarif ettii habituslar araclyla, gndelik
yaamnda bireyi gizil, simgesel bir tahakkmn etkisine maruz brakmaktadr. Bu,
yukarda deindiimiz Lefebvrein uyum szcyle kastettii eyle hemen hemen
ayndr. te yandan, Lefebvree gre, tketim toplumunda gereksinimin kullanm-
dan dmesi ifadesinde karln bulan gelime, ife bir anlama sahiptir: Nesnele-
rin kullanmdan dmesi ve onlar kullanan bireylerin kendilerinin kullanmdan
dmesi. Her ikisi de temelde arzunun kullanmdan dmesinin bir sonucudur; ba-
ka bir deyile, arzu biiminde kendini ele veren motivasyonun srekli klnmasnn...
Lefebvre, nesnelerin kullanm sreleriyle oynayan kiilerin, ayn zamanda motivas-
yonlar da ynlendirdiklerini belirtmektedir (1998: 86). Bir tr arzu stratejisi bii-
minde ileyen bu ynlendirme giriiminin ardnda, nesnelerin hzla eskimesine kout
biimde, evlerin, kentlerin ve buralarda kurulan ilikilerin belli bir hareketlilik iinde
srekli deerden dt ve birbirinin yerini ald bir dng sz konusudur. Bu
dngsel hareketlilik, Lefebvreye gre, gerek yaamn gndeliklik iinde donup
kalamayacann ak bir gstergesidir (1998: 86). Gerek yaam, hzn geicilii
iinde duyumsanan yaamdr. Geicilik, nesneyi eskitip ypratan akl dln bir
stratejisi, daha doru bir deyile, gndelik hayatn aklclatrlm bir biimde s-
mrlmesini hedefeyen bir snf stratejisinin parasdr. Geicilik klt, moderniz-
min zn aa vurur, fakat bunu bir snf stratejisi olarak aa vurur (Lefebvre,
1998: 86). te yandan, bu snf stratejisi, her ne kadar, kendini aklclk temelinde
aa vursa da, artk gitgide modernizmin akld stratejisine snrda hale gelmitir.
Lefebvree gre, brokratik ynlendirilmi tketim toplumunun temeli, her geen
gn daha da ktye giden bu akldlk stratejisine dayanmaktadr: nsanlarn ger-
ek yaam zerine en ufak bir aratrma bile, iskambille fal bakp gelecekten haber
verenlerin, byclerin ve krk kklarn, yldz falclarnn roln ortaya koyar.
[Bu konuda] Zaten basn takip etmek yeterlidir (Lefebvre, 1998: 87). Bylesi irras-
yonel bir strateji iinde, bireylerin kendi nlerini grmeleri ve gndelik yaamlarna
bir anlam vermeleri iin kapda hazr bekleyen medya ve zellikle de reklamclk, bi-
reylerin arzularnn birbiriyle uyumlu klnmasn salamas yannda, yldz fallar
metinlerinden kurulu szmona sistemli bir dnya gr yaratmak gibi erdemlere
de sahiptir! Byclerin, gzbaclarn ortalkta cirit att medyatik kltrel bir sis-
temin her trl politik ve aklc program yolundan saptrmay amalayan stratejiler
retmek anlamnda, gndelik yaam, yaamsal deneyimlerin gcnden ayran ve
eyleme ynelik belirsizlikler alan yaratan geliiminin mutlak bir yazg biiminde
kabullenildii Amerika Birleik Devletleri bunun en somut biimde gzlendii yer-
lerden birisidir (Lefebvre, 1998: 87). Kodlanm seraplarn, mzelerin, turizmin
rgtlenmesinin, gzalc kentlerin vatan olan bu lke, sadece ardnda tatminsiz
duygular brakan gsterinin tketimi ve tketimin gsterisinin dizginlenemez
akldlnn toplumsal imgelemle uyumlulatrd tatminsiz bireyler retmekle
kalmaz, ayn zamanda gazetelerde artk her ey mmkn! safsatalarnn gnlk ola-
23
LETM Kuram ve Aratrma Dergisi
Lefebvre ve modern gndelik hayat
rak mayaland bir toplumsal yanlsama retorii iin de en uygun zemini oluturur
(Lefebvre, 1998: 8890). Dahas, Lefebvreye gre, modern gndelik yaam szde
aklclk temelinde programlamak iin retilen bu mesajlar, her bireyi kendi prag-
matik ve dsel varolu koullar iinde, gereklemesi muhtemel bir mutluluk vaadi
iine sokarak, onlara somut bir tek gndelik hayat deil, olas btn gndelik hayat-
lar yaama gvencesi sunar. Bu gvence altnda, her birey grd eyi dler, d-
ledii eyi grr (Lefebvre, 1998: 90). Gerekte ise, brokratik ynlendirilmi tke-
tim toplumu sunduu bu yanlsamal mesajlar araclyla, gllerin zorlamalarna
zayfarn kendilerini uyarlamak suretiyle boyun sunduklar bir belirlenim ilikisini
gizlemeyi amalar. Reklamlardan, edebiyat ve sanat rnlerine kadar tm bilin yn-
lendirme aralar, byle bir belirlenimin etkili aralar olarak ilev grr. Bu aralar
ayn zamanda bireyleri toplumsal imgeleme balamann aralardr. Nitekim sis-
temle uyumlulatrlm bireyler, her trl zorlamaya kar direnme stratejisinden de
vazgemi demektir. nk kim uyum salamsa, zorlamann basksndan kurtul-
mu demektir (Lefebvre, 1998: 92). Sonu olarak, Lefebvree gre, zorlamalarn bas-
ksna kar praksisi eylemi yeniden diriltmek ve bunun iin de ncelikle bireyi gn-
delik hayatn tketimci ynlendirmesinden kurtarmak gerekir. Bu ise, tketimin ve
genel olarak gndelik hayatn siyasal ierimlerini snfsal bir mcadele temelinde ye-
niden dnmeyi ve kurgulamay gerektirir.
Sonu
Lefebvree gre, hayatn gstergelerde arand modern tarihsel bir dnemin r-
n olan gndeliklik, kltrel sistemin maniplatif ierikli niteliini aa vurmakla
kalmaz, ayn zamanda snfsal stratejiye dayal politik bir dnya gr retiminin
de maddi zeminini oluturur. Gller ve zayfar arasnda hkm sren gerilim yk-
l ilikinin zorlama ve uyum salama biiminde kendini ele veren balca iki kart
kutbu ve birbirini tamamlayan stratejisinin sergilendii bir sahne olarak gndelik ha-
yat, klasik anlamda devrimin de yeridir. Modern dnemden balayarak, artk dev-
rim de gndelik hale gelmi, dahas gndelik olarak tasarlanr ve yaanr olmutur.
Lefebvrein gndelik yaamdaki devrimle kastettii ey, bireyin kendi yaamn bir
yapt olarak kurgulayp yaamas, baka bir deyile, gndelik yaamsal deneyimin
srekli bir eletirel tutumla zenginletirilmesi ve praksisi davran biiminin gn-
delik pratiklere egemen klnmas durumudur. Bu tanmlamaya gre, gndelik ya-
amda gerekletirilecek devrimin kanlmaz aktr de praksisi zneden bakas
deildir. Ne var ki, modern gndelik hayatta sz konusu praksisi tutumu hkmsz
klan gelimeler mevcuttur ve bu yzden gndelik yaam eletirel bir bak asy-
la yeniden deerlendirmek gerekmektedir. En bata da, maddi ve simgesel nesneler
evreninin medyann ve zellikle de reklamcln da etkisiyle- gitgide genileyen
uzamnda etkili olmaya balayan tketim olgusu ve bu olgunun brokratik olarak
ynlendirilmesi sonucu u veren tketim toplumu iindeki birey, her gn, yaban-
clam bilincini gndelik yaamda yapt tercihlerle -bir tr gndelik devrimle-
24
LETM Kuram ve Aratrma Dergisi
Hseyin Kse
yeniden zgrletirmeye almak zorundadr. Modern toplumun, tketimi gndelik
hale getiren ve gndeliklii tketerek yanlsamaya dayal bir yaam biimini dayatan
byme ve gelime dzeyi, yaam hz temelinde rgtleyen geicilikle birlikte, gn-
delik hayatn ierdii devrimci potansiyele galebe almakla kalmam, ayn zaman-
da, btnl iindeki dnyay kavramaktan aciz yabanclam bireylerin reti-
mine de katkda bulunmutur. Sz konusu yabanclama ve bilin paralanmasnn,
toplumsal ilikiler balamnda retim ilikilerinin yeniden retiminin krizine yol
amasyla sonulanmas ise, gerekte, zamann ruhunun iki farkl ve nemli yzeyi
olan modern ve gndeliklik arasndaki gerilimli ilikinin bir rndr. Daha genel
olarak ifade etmek gerekirse, Lefebvree gre, gndeliklik ve modernite arasndaki
tarihsel gerilimleri oluturan olaylar dizisi -dnya devriminin baarszl, tketim-
cilik, dnya apnda bir ekonomik bunalmn patlak vermesi, faizm ve dier totaliter
siyasal rejimlerin yaratt toplumsal ve siyasal honutluklar, v.s.- temel tarihsel bir
travmatizme gndermede bulunur (Carassus, 2008). u halde, Lefebvreci dncede,
sadece eletirel bir malzeme olarak deil, ayn zamanda srekli deimeyi ve ba-
kalamay istemenin yeri olarak kavramsallatrlan gndeliklik, ierdii dinamizm-
le birlikte, toplumsal yaamn rgtlenme biimlerinin ve toplumsal deiimin de
temelini oluturur. Bu anlamda, gndeliklik, donuk bir yaamsal gerekliin temsili
deil, devingen yaamsal deneyimlerin, srekli eskime ve yenilenmenin, yabancla-
may ortadan kaldracak farkl perspektiferi mmkn klacak dnme ve direnme
biimlerinin de dngsel olarak yaand bir yer ve karmak bir nesnel gereklikler
alandr. Bylesi bir karmak gereklikler alan iinde hareket eden gndelik yaamn
toplumsal bireyleri de, sistemin kk zaman aralklarndaki eylem kapasitelerini
muhafaza etmek suretiyle, potansiyel olarak, her zaman verili toplumsal gereklii
ve var olma koullarn deitirme ve dntrme gcne sahiptirler. Baka bir de-
yile, dnce yoluyla eletirilebilecek bir gereklik olan gndeliklik, eletirel bak
alarnn srarc ve sarsc gcyle yaamsal gereklii deitirebilir. Sonu olarak,
Lefebvree gre, modern gndelik yaamda, artk siyasal dncelerin yerini alm
grnen sluplarn ve hayat tarzlarnn sava bile, gndelik yaamda hkm sren
snfsal atmalarn kyasya gn yzne karlmasyla geerlilik kazanacak bir dev-
rim fikri ve gereini asla deitiremez.
25
LETM Kuram ve Aratrma Dergisi
Lefebvre ve modern gndelik hayat
KAYNAKA
Bourdieu, P (1979). La Distinction: Critique social du jugement. Paris: ditions de Minuit.
Bourdeu, P Ve Wacquant, D.J. L. (2003). Dnmsel Bir Antropoloji in Cevaplar, ev: Nazl kten,
stanbul: letiim Yaynlar.
Canbaz, (1999). Bir Tketim Olgusu Olarak Moda ve Giysi, Gazi niversitesi letiim Fakltesi Dergisi,
K, 99/1: 2539.
Carassus, G (2008). Autour dHenri Lefebvre: Critique de la vie quotidienne, http://www.gabrielperi.fr/
Critique-de-la-vie-quotidienne, (eriim: 24.10.2008).
Enrique, A.& Passn, C (2002). La quotidiennet comme objet: Henri Lefebvre et Mafesoli: Deux Lectures
opposes, Socit, No: 78, 4.
Fiske, J (1999). Popler Kltr Anlamak, ev: Sleyman rvan, Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar.
Guigou, J (2008). La socit du capital illimit, http://www.recherche.univ.montp3.fr, (eriim: 02.07.2008).
Lefebvre, H (1958). Critique de la vie quotidienne. Vol: I, Paris: LArche.
Lefebvre, H (1981). Critique de la vie quotidienne. Vol: III, Paris: LArche.
Lefebvre, H (1998). Modern Dnyada Gndelik Hayat, ev: In Grbz, stanbul: Metis Yaynlar.
Nicklas, H (2008). Du quotidien, des prjuges et de lapprentissage interculturel, http://www. ofaj. org/paed/
texte/duquotidien/duquotidien4.html. (eriim: 22.10.2008).
Paquot, T (2006). Consommer pour se consommer, Le Magazine littraire, Juillet- Aot.
Tsukahara, F (2006). Mai 68 et la socit de consommation- Regards sur Baudrillard et Yoshimoto, A la
maison Franco-japonaise, 8 Avril.