Disque renaceron da a da,

nove cruces de area, proibidas,

en memoria de nove fusilamentos.
(Miguel Anxo Mourio)
volta dos nove unha historia de vinganza e, o mesmo tempo unha
historia sobre a Memoria. Memoria con Maisculas.
Todo comenza o 13 de outubro de 1936. Fai catro meses que, logo do
fracaso do golpe militar do 18 de xullo, unha incruenta guerra civil estoupou
en toda Espaa. Galicia, logo duns das de incertidume, queda baixo o lado
golpista. Na vila de Baiona, na provincia de Pontevedra, os elementos de
orden andan na percura de distintas personas de significancia plitica
esquerdista. En especial dos coecidos polos Ineses , dous irmns, Luis e
Jos, de tendencia socialista un e anarquista o outro, que andan agochados en
algn sitio do concello.
O da 13 un grupo de carabineros, falanxistas e garda civs, vai a entrar
na casa dun home de 83 anos, cego, vello anarquista, que estaba atendido por
unha criada de 73 anos. As sospeitas de que os irmns estaban al eran
grandes. O entrar o grupo na casa son recibidos a disparos e un dos
falanxistas cae a rebolos polas escaleiras, ferido de morte. Os irmans fuxen
polas vents traseiras perseguidos polos garda civs e falanxistas. Logo dun
intenso tiroteo, morren os dous irmns.
A criada e fusilada as portas da casa por colaboracin cos fuxidos. Para
maior infamia enterrada na mesma fosa comn, botando a un irmn
debaixo a ela no medio e o outro por enriba.
Non contentos con estas tres mortes e trala morte do falanxista, o cabo
da garda civil decide, nun acto de absurda vinganza, ir a sacar a nove presos
que se atopaban na cadea provisional do frontn de Vigo e executalos as
aforas de Baiona.
Aquel lugar chamarase desde ese da a volta dos nove . E aqu
comenza a historia que vai facer que nos chegue o recordo destes feitos ata
nos: desde o da do fusilamento, o 15 de outubro de 1936, e ata os anos
setenta unha persoa ou grupos de persoas, van a marcar na beirarra,
daquela volta da estrada Baiona a Guarda, unha lnea longa cruzada con nove
lneas pequenas. Sern as cruces de Baredo . Uns enigmticos e simples
trazos que van a traer de cabeza os garda civs e falanxistas da zona que
nunca sern capaces de atrapar a quen, ou quenes, as realizaban.
s
i
n
o
p
s
e
A
o

t
r
a
t
a
m
e
n
t
o
documental vaise a dividir en varios captulos ou fragmentos: os
Oprotagonistas, o teln de fondo, o comezo, o desenlace, a memoria,...
Por un lado temos o elemento central que son as xornadas que van do 13 o
15 de outubro de 1936. Este o eixo sobre o que se articular o traballo.
Por outra banda a narracin do antes e despois de esa data nun espacio
especfico (o Val Mior).
O tratamento desta obra basase na historia oral, onde unha serie de
personas, mis ou menos implicadas na historia vannos a relatalas sas
vivencias, ben como protagonistas de primeira fila, testemuas visuais dos
feitos, ou polos fillos dos distintos protagonistas daquel momento que foron
coecendo as distintas historias de forma oral de nais, ou de aboas a netos. Un
dos casos, xa est gravado, dunha muller, vecia dun dos fusilados, que lle
est a contar como era o seu pai fillo do morto; como era como persona, que
ocurru naqueles das, a reaccin da sa nai,... que l non poido apreciar posto
que era moi pequeno.
A partires das distintas reconstruccins, tras las transcricins das
testemuas, elaborouse un guin de actuacins para levar a cabo escenificacins
co fin de suplir a falta de imaxes co que nos atopamos.
importante, dentro deste documental, a utilizacin dun elemento de
transiccin como vai a ser a persona que ainda que non e real dentro dun traballo
que relata historias e espacios reais, figura como narrador a travs dunha cinta
magnetofnica que vai a ser como unha extensin do dibuxador ou dibuxadora
das cruces, facer que a historia que deu lugar o magnicidio se siga lembrando de
xeneracin en xeneracin e non caia no esquencemento. a que vai relatando
diversos sucesos que sirven como elementos transitorios entre os distintos
captulos e que quedan fragmentados, sen continuidade, entre as declaracin
das testemuas..
O guin nace a partir das distintas intervencins das testemuas das
cales, mes de maio de 2006, xa estaban gravadas 17 horas.
Por que non se acabou antes este documental tendo xa todo este material
recopilado?
A cor (ou non cor) e a textura da imaxe tamn formara parte do estilo do traballo.
As posibles gravacins ficcionadas tern un marcado caracter documental,
como recollidas por un cmara naquel momento.
n primeiro lugar por un problema econmico asociado a idea de como se
Equera facer. Co que tamos elaboramos unha serie de secuencias que
conformaron tres pequenos vdeos que fumos amosando ao longo do tempo e
dos que algns conforman parte do material que se exhibe nesta solicitude de
colaboracin.
Pero non s era unha cuestin econmica, tamn era un problema de perspectiva
e tcnica sobre todo o traballo que o paso do tempo logra limar e orientar e hoxe
ests en condicin de rematalo nas condicins en como o queras facer no seu
momento.
Pero hai unha parte que para min, para nos, mais importante a da de hoxe:
vale a pena seguir con este traballo?. Para nos est claro que si, se non nin
siquera nos poramos con esta tarefa de crowfunding, pero queramos saber,
testar, a opinin de tdolos demais. E para iso facemos esta convocatoria ao
apoio (ou non) a axuda para poder rematalo este traballo. Cada axuda un
animo a seguir adiante, non chegar a primeira cantidade non , ou non a
consideramos un fracaso, se non que non interesa que a volta dos nove se tea
que rematar. E por iso lle daramos triste final. Non seguiramos co proxecto e
pasaramos pxina sobre o mesmo. Quedar o material ah esperando, como fixo
hasta agora, a que chegue un mellor tempo ou ganas desinteresadas de
rematalo.
A cuestin queda no aire.

Que Verkami
Verkami unha plataforma de crowdfunding para proxectos creativos, un punto
de encontro entre xente con ideas, proxectos interesantes e usuarios con gaas de
axudar a levalos a cabo.
Que o crowdfunding
unha forma directa de financiar proxectos coa suma de achegas individuais. En
verkami dirixmonos a creadores independentes que buscan financiamento para
materializar as sas ideas. O seu pblico, convertido en mecenas, recibe recompensas
exclusivas a cambio das sas achegas.
Como o entendemos en verkami
Os creadores manteen todos os dereitos sobre as sas obras, e ofrecen aos mecenas
que lles axudan a financiar os seus proxectos recompensas en forma de creacins e
produtos exclusivos, experiencias nicas, edicins limitadas, merchandising, acceso a
descargas...
O modelo de financiamento
S os proxectos que nos 40 das de prazo cheguen como mnimo ao 100% do seu
obxectivo de financiamento recibirn os cartos aportados polos seus mecenas. En
caso contrario, as cantidades que os mecenas se comprometeron a aportar non se fan
efectivas e o proxecto non recibir financiamento.
Preguntas que se poden facer os posibles mecenas:
Como podo facer o meu compromiso de achega a un proxecto?
Durante os 40 das en que un proxecto est en perodo de recadacin, como mecenas
podes facer o teu compromiso de achega a un proxecto mediante tarxeta de crdito.
Todo o proceso realzase a travs dunha pasarela de pago de Catalunya Caixa.
Verkami non ten acceso aos teus datos bancarios.
Que cantidade podo achegar a un proxecto?
Cada proxecto presenta unha variedade de cantidades a achegar que levan asociadas
unhas determinadas recompensas. Podes escoller entre estas a que mis che atraia ou
a que se adapte mellor ao teu peto.
Por que falamos de compromiso de achega e non directamente de
achega?
Falamos de "compromiso" de achega porque non recibirs o cargo na ta conta at
finalizar os 40 das, e s se o proxecto chegou con xito ao seu obxectivo de
financiamento. De non ser as, o teu compromiso de achega queda anulado e non se
fai ningn cargo na ta tarxeta.
Que recibo a cambio da mia achega a un proxecto?
Recibes a recompensa que elixiches de acordo co importe da ta achega. En ningn
caso recibes unha parte dos dereitos sobre a obra nin ningunha participacin nos
beneficios que esta poida xerar, que quedan en mans do
c
r
o
w
f
u
n
d
i
n
g

-

V
e
r
k
a
m
i
Notifcaseme dalgunha maneira se un proxecto ao que dei o meu apoio
finalizou?
Si. Cando termine o prazo de financiamento dun proxecto ao que ds o teu apoio,
recibirs un correo electrnico para informarche diso, tanto se terminou con xito
coma se non. Tamn recibirs un correo electrnico coa confirmacin de que se
realizou o cargo no teu cartn.
Podo facer a mia achega desde calquera lugar?
Si. As achegas pdense facer desde calquera lugar do mundo, a travs da pasarela de
pago de Catalunya Caixa.
Se fago unha achega, que informacin recibe o creador do proxecto sobre o
meu?
O teu nome de usuario e a cantidade que achegaches xunto coa recompensa que
elixiches. Anda que o creador non ten o teu email, ten a posibilidade de enviarche
mensaxes ao teu correo a travs de verkami. Mediante esta comunicacin directa e
sen intermediarios, poder terche ao tanto de todas as actualizacins do proxecto.
Podo facer a mia achega de maneira annima?
Ao rexistrarche en verkami ters que escoller un nome de usuario, que o que vern o
resto de usuarios. Se queres manter o anonimato podes optar por utilizar un
pseudnimo en lugar do teu nome real.
A doacin pode realizarse desde a cantidade mais pequena (5 ) hasta a mais grande
(30 ), dependendo da capacidade econmica do doante ou da sa fe no proxecto.
Pode facer cantas queira ao longo dos das no que o proxecto est acceso.
Toda doacin leva unha recompensa polo feito de axudar a que o documental poida
seguir adiante e faise da seguinte maneira:
5
Recoecemento nos crditos finais.
15
Un dvd do documental teu (non incle envo) e o teu nome figurar nos ttulos de
crdito + invitacin a estrea
20
Un dvd do documental teu (incle envo a calqueira lugar de Espaa) e o teu
nome figurar nos ttulos de crdito nun lugar destacado + invitacin a estrea
30
dous dvd's do documental son teus (incle o envo a calquera lugar de Espaa) e
teu nome figurar nos ttulos de crdito de forma preferente + invitacin a estrea.
Antonio Caeiro Rodrguez (Gondomar, 1960)
En 2008, xunto a Margarita Teijeiro, crea en Vilagarca de Arousa o proxecto O
Faiado da Memoria, coa idea de recopilar toda a informacin e material
dixitalizado sobre fotografas, son, audiovisuais e documentacin sobre a vila
de Vilagarca e a sa contorna. Dentro da asociacin e a partires do material
recollido, levan realizando sete exposicins temticas sobre Vilagarca e das
s o b r e Po n t e c e s u r e s e N i g r n . A s c o m o u n b l o g
(w w w.bl ogoteca.com/of ai ad od amemor i a) e u n h a p x i n a w eb
(www.ofaiadodamemoria.org) onde se poden visualizar parte do traballo que
levan realizado durante estes anos.
Neste tempo, hasta a actualidade, realiza os documentais Esta noite, velada
sobre o grupo de teatro Airios de Asados (Rianxo), El ruido y el silencio
sobre a semana santa na vila turolense de Andorra ou Desde dentro do
corazn , sobre a relacin entre a xente de Vilagarca e o mar que a rodea.
En 1995 crea Buxo Produccins realizando traballos para diversas empresas,
concellos, institucins, particulares, etc.
Durante 2005 realiza a autoria para distintos dvd's destacando "os campaneiros"
para edicins do Cumio ou "Alento" para Nova Galega de Danza-Nordesa, as
como os referentes os documentais "Aillados" e "A memoria nos tempos do
volfram".
En 2005 disea e realiza os distintos elementos audiovisuais da mostra
"educARTE" para a Consellera de Educacin.
Desde o 2004 esta recollendo as distintas testemuas para o documental "Arde
Madrid", ainda sen rematar.
No 2003 realiza diversos vdeos para campaas nas eleccins municipais en
Santiago de Compostela e na Pobra do Caramial (A Corua).
Realiza e edita o documental turstico: A Pobra do Caramial para dito
concello. Tamn, entre o 2002 e 2004, escribe, realiza e edita o documental A
memoria nos tempos do volfram ganador do primeiro premio no certamen
etnogrfico Espiello'05
En marzo de 2001 reedita o vdeo documental Aillados.
Coordina os aspectos visuais do encontro Xuventude Galicia Net 2001
organizado pola Consellera de Familia, as como realiza e edita os vdeos de
presentacin os medios de comunicacin e o oficial do certame.
Realiza e edita o Making Of da longametraxe "Belas Durmentes" de Eloy
Lozano.
En maio de 2000 realiza e edita, xunto a Jos Ba, todo o apoio audiovisual da
Mostra do Ensino en Galicia para a Consellera de Educacin.
c
u
r
r
i
c
u
l
o

r
e
a
l
i
z
a
c
c
i
o
n
Realiza e edita o spot para television de "Golfio" revista infantil de Xerais.
En 1999 realiza cos seus alumnos do taller de vdeo do instituto Eduardo Pondal
de Santiago de Compostela a curtametraxe "Exame s 10", galardoada nos
certames de Soria, Valencia, Vilagarca, Viana, Irn e Madrid.
Realiza e edita os vdeos para os espectculos multimedia: "Ping-Pong" e "O
Museo" (1998), "Avi Mundi Luminar" (1999), "Monasterio (2000) e "La Lnea-La
Habana" (2001) da Escola de Danza Universitaria da Universidade de Santiago
de Compostela.
Guin, edicin e realizacin do vdeo "El retorno de Sipriano" premiado en
Vilagarca de Arousa (1997)
Co-escritor do libro "Aillados/A memoria dos presos de 1936 na illa de San
Simn
Co-guionista e co-realizador de "1909-A Exposicin Rexional Galega" que
obtivo o premio Xanela da Xunta de Galicia.
Realiza a vdeo instalacin "Opus C 93/99-A obra" no Museo do Pobo Galego.
Guin e realizacin de "Merenda de Nejros premiada nos festivais de
Carballio e Vilagarca.
Guin e realizacin do vdeo "25 X 24 galardoado en varios certames nacionais
e internacionais.
Guionista da serie "Os Rios" realizada por Vdeo Voz TV para a Televisin de
Galicia.
Guionista do programa "A Noite Meiga" de CTV para a Televisin de Galicia.
Desempea tarefas de monitor de vdeo en diversos centros de Formacin
Profesional e Institutos de Bacharelato, Centros de Formacin Continuada do
profesorado, Congresos de Pedagoxa da Imaxe, etc.
Para quen lle resulte de inters ampliar informacin sobre esta
historia expoemos a continuacin un traballo realizado por
Xos Vilar Pedreira e Carlos Mixome Quinteiro do Instituto de
Estudios Mioranos editado na revista Murgua.
a sa edicin do 18 de xullo de 1936 El Pueblo Gallego inclua na portada
Nun artigo sobre a caresta do petrleo, criticaba o deficiente subministro e
pronuncibase contra a alza dos seus prezos que repercutira sobre la clase
medi a acti va de i ndustri al es e i ntel ectual es, pequeos propi etari os y
usufructuarios de rentas de trabajo modestas , ao tempo que poa a Francia
como modelo a seguir. Debaixo do anterior recolle a nova da entrega do Estatuto
de Galicia ao Presidente da Repblica e destaca unha frase pronunciada por
Castelao nese acto: Espero y deseo que el Estatuto de Galicia sirva para
consolidar la Repblica y la democracia.
Nas paxinas interiores o mesmo xornal anunciaba as festas que se an
celebrar en Sabars, en honor a Santa Cristina patroa da parroquia. O da 23,
salva de bombas e repique de camps en anuncio das celebracins; pola tarde,
pasarras da banda de Lantao e concerto na praza; a seguir solemnes vsperas
e gran verbena ata a madrugada. As ras con iluminacin veneciana e
foguetes abundantes e variados. Ao da seguinte, 24, salva de bombas e diana
pola banda de msica e as gaitas; s dez gran misa solemne a toda orquestra na
parroquial; as doce concerto e paseo de moda ; s cinco da tarde gran baile que
se prolongar ata as doce da noite cando unha gran tirada de foguetes anunciar
o remate das festas.
Aqueles das que se anunciaban festivos en Santa Cristina da Ramallosa e
no concello de Baiona viraran tristemente en das de tensin e logo de crime.
Sabars sera ademais o punto de inicio das violentas xornadas do 14 e 15 de
outubro de 1936 que conmocionaran a todo o Val Mior e marcaran para
sempre o territorio da traxedia coa denominacin da Volta dos Nove.
A incerteza o factor dominante tanto en Baiona como no Val Mior entre
os das 18 e 24 de xullo. Nunhas notas manuscritas de Herminio Ramos recolle:
1936, julio 20. En el da de hoy al circular el rumor de haber estallado la
revolucin en toda Espaa el pnico se apodera de la villa cerrando las puertas
de los establecimientos. Los elementos rojos de esta villa, se reunen y salen a la
calle requisando todas las armas de fuego y despues de equiparse de
escopetas y revolveres, circulan armados por la carretera, recorriendo las
afueras con automovles y camionetas requisadas.
Da 21 Son detenidos por los rojos los vecinos de esta villa Antonio Veira y
Francisco Gonzlez (a) Garexo y de la parroquia de Sabars otros 6. A la entrada
del pueblo en la carretera abren dos zanjas, suenan varias bombas el la linea del
tranva.
Da 22 Se aproxima al muelle el vapor J imenez con un cargamento de bonitos,
los comunistas hacen tres disparos de pistola y no le permiten vender el
pescado, marchando a venderlo a Panjn. Mas tarde acuerdan que salgan a
a

h
i
s
t
o
r
i
a
Da 23 A media noche suenan dos detonaciones de bombas, causando entre el
vecindario gran alarma.
Da 24 Se presentan en este da tres camiones con fuerzas del Ejercito, Asalto y
carabineros, en esta villa sosteniendo fuego con algunos revoltosos que
desaparecieron, evaporandose. El vecindario aplaudi con gran regocijo a
estas fuerzas, que se llevaron para Vigo algunos prisioneros, entre ellos el
celebre municipal Urbanio.
Dende o goberno municipal de Baiona intentouse organizar a resistencia.
Ao mando destas operacins estivo o alcalde Agustn Villafines, do Partido
Socialista. Control das ras, requisa de armas, de vehculos, procura de
explosivos nos barcos foron as primeiras accins para un posible enfrontamento
co exrcito sublevado. A resistencia non pasara do intento. O vintecatro de xullo
chega procedente de Vigo unha columna de soldados sublevados baixo as ordes
do Capitn Blanco, a soa presencia de camins cheos de homes uniformados e
fortemente armados amedrentou aos defensores da Repblica. Anda as en San
Pedro da Ramallosa os da Sociedade de Agricultores an opor resistencia ao
exrcito lanzndolle dinamita dende o monte dos Cadavales. Antes de entrar en
Baiona os da Sociedade de Sabars, dirixida por Jos Villafines, tamn tentaron
frear a entrada dos soldados en Baiona.
Na causa 138/1936 dise expresamente que foi o Alcalde quen se puxo ao
fronte dos vecios e afirma que se presentou no barco Villa de Suso para
requisar unha caixa de explosivos. Nesta requisa participou tamn o irmn do
alcalde, Jos, que sera detido o vintecinco de xullo acompaado de otros en un
automvil donde se ocuparon armas y explosivos . Escribe Herminio Ramos:
Da 26 Son capturados en Oya que venan de la villa de La Guardia 8 rojos
capitaneados por Villafines, Mandado, Pern etc. con gran cantidad de bombas
de dinamita, con intencin de volar la villa.
Nese autombil con Jos Villafines an tamn Joaqun Mandado Marcote,
Jos Manuel Leyenda Marcote, ngel Rodrguez Lpez e Urbano Pieiro
Rodrguez aos que se lles acusar de portar armas de fogo, patrullar pola vila e
de requisar armas no domicilio de Gerardo Gonzlez.
Comezaba a represin sistemtica, o encarceramento ou eliminacin dos
dirixentes sociais leais Repblica. O cambio de rxime non a ser tan doce como
o que uns anos ante enrrabexara a Herminio Ramos xa que era el mesmo quen
tia que renunciar ao poder municipal por das veces en poucos meses:
1931 enero 28. Deja el cargo de alcalde desta villa el autor desta notas, en el da
de hoy, debido a la traicin del cura de Bahia llamado Rasputn.
1931 Abril 12. Se celebran en esta villa elecciones municipales, siendo
haberse proclamado la Repblica en toda Espaa. El comunista J oaquin
Mandado, en el saln de la Casa Consistorial dice: Que los cuadros que estn
all pintados al oleo de los generales Primo de Rivera, Anido y Alfonso XIII son
una probocacin (sic). Seguidamente los jovenes marxistas Manuel Leyenda
(a) Kdn, Manuel Gonzlez hijo de Lila, Telmo Pais, Antonio Davila arrojan por
el balcn a la calle los dichos cuadros, salvandose de la salvajada e de D. J os
del Ro J orge y el del Conde Bayona y el de su hermano. Causando muy mal
efecto en el pueblo dicho acto de incultura.
Al izar la bandera el panadero Seoane (a) Fasqua la musica rompi con el
himno gallego.
A proclamacin da Repblica supuxo que en Baiona se estragasen tres
leos, o golpe de estado do 36 trouxo consigo unha longa lista de encarcerados e
asasinados. Entre os encausados no sumario citado estn tres dos nomes que
estaban o quince de abril de 1931 na casa do concello: Joaqun Mandado, Manuel
Leyenda e Bernardo Seoane. No proceso do 12 de marzo de 1937 figuran Manuel
Gonzlez e Telmo Pais.
Neses das finais de xullo e nos primeiros de agosto realizronse outras
Contrasta esta realidade coa que describe Herminio
Ramos nas sas notas:
El vecindario sale a la calle para presenciar los dos
hidros que sobrevuelan la villa (02/08); Llega a esta
villa una Compaa de Milicias procedente de Vigo,
despues de exivirse (sic), salieron para Vigo en
camiones. (08/08), anda que ese da anota:
Continuamente todos los das se envan presos a
Vigo. Debido a las actuales circunstancias no se
celebra la fiesta de La Anunciada, se celebr el
sermn y misa cantada con un gento numeroso
(09/08); Aparece en la Ayudanta de marina, los
vapores, los balcones y ventanas de la villa, la
bandera bicolor (15/08) En el da de hoy el
vecindario en masa con la banda de musica a las
puertas del Ayuntamiento, las milicias y demas
pueblo de las aldeas, con grandes aplausos y
disparo de 21 bombas se enarbola en el balcn la
Con extraordinaria concurrencia de mas de diez mil personas se efectu en
el paseo de la Palma, la misa de campaa, asistiendo el Obispo de Tuy
Doctor Garca, el comandante militar de la Plaza de Vigo D. Felipe Snchez,
las autoridades y tropas, los nios de todos los colegios del valle y numeroso
gento.(06/09). As manifestacins de masas son continuas por motivos
diversos: enterro do alfrez Barreiro Troncoso con presencia do Cabo Pena e
discurso do Padre Nieto (22/09), visita do bispo para a confirmacin (25/09),
A finais de Agosto semella que hai un cambio de estratexia na
represin, as detencins masivas dos primeiros momento foron substitudas
por asasinatos selectivos co fin de atemorizar poboacin, probablemente ao
decatarse os sublevados que a guerra a prolongarse. O maior nmero de
asasinatos que podemos recoller nos Rexistros Civs de Gondomar, San Pedro
da Ramallosa e Baiona concntranse nos das finais de agosto e nos meses de
setembro, outubro e novembro de 1936.
Nas declaracins tomadas polo cabo Pena que dan p ao proceso do 12 de
marzo de 1937 reproducidas mis arriba, ctanse a dous irmns Lus e Jos
Lpez Lus. Ambos, o primeiro de 46 anos e o segundo de 41, estiveran en
Amrica, na Arxentina, e regresaran de al con ideas progresistas e ecoloxistas.
Eran vexetarianos e un deles imparta clase de esperanto aos labregos.
Coecidos como Os Ineses ou Os de Ins, xa que este era o nome da sa nai.
Tian unha pequena explotacin agraria preto da presa de Baa, mesmo fronte
aos esplndidos petroglifos de Outeiro dos Lameiros, na anda hoxe coecida
como Tomada dos Ineses. Os productos obtidos vendanos no mercado de
Sabars, participaban activamente na Sociedade Agraria de Sabars e eran moi
respectados tanto polos seus coecementos como pola seu compromiso
solidario. Ambos estaban solteiros, o maior de ideoloxa socialista, o mis novo,
anarquista.
Ao trunfar o golpe militar agochronse en varios lugares ata que
decidiron esconderse na casa dun seor maior e cego, Ventura Prez, coidado
por Dolores Samuelle lvarez, coecida como Perfecta, unha vella serventa
de 71 anos. As pescudas dos falanxistas, inspiradas polo tristemente clebre
Cabo Pena tiveron xito e as sospeitas de que al estaban os Ineses fronse
confirmando porque Perfecta levaba moito pan e o peridico que non poda
ser para o cego nin para ela que non saba ler.
Cando a media ma o cabo Pena e outros entraron na casa do cego
Ventura Prez, un dos irmns Ineses respostou con disparos de pistola
ferindo ao falanxista Refojo. As recolle estes feitos o Pueblo Gallego de
15/10/1936
Tamn Herminio Ramos Gonzlez anota esta data na sas Efemrides
bayonesas. Escribe: Los dos hermanos anarquistas Lpez que se hallaban en
rebelda, estando refugiados en casa de D. Ventura Estvez en Sabars al ser
detenidos por el cabo Pena de la Guardia Civil y el falangista Refojo(s) y otros
mas hacen fuego, hiriendo gravemente al dicho Refojo(s) siendo conducido al
Hospital Militar de Vigo. Perseguidos por dos Guardia Civiles fueron los dos
anarquistas muertos.
A Pepe matrono nunha via preto da casa e a Lus contra a tapia do camposanto
de Sabars. De que non falan nin El Pueblo Gallego, nin Ramos, da vella
Dolores Samuelle, coecida como Perfecta, quen foi asasinada xunto aos dous
irmns Ineses e como escarnio foi soterrada co corpo dun por debaixo e do outro
por riba, no cemiterio de Sabars.
A morte de Refojo desencadea a brutalidade, a ansia de vinganza, a idea de
escarmento e facer xeral o terror. Gonzlez Pena e os seus asasinos
desprazronse a Vigo, primeiro cadea, al non lle deixaron coller a ningun,
logo foron ao frontn da ra Mara Bediales que serva tamn de cadea. Meteron
nove homes nunha camioneta e dirixronse cara a Baiona. As testemuas
discrepan na hora na que os levaron a Baiona. En todo caso na noite do 15 de
outubro, sobre a unha da madrugada nove vecios do Val Mior foron
asasinados altura do quilmetro 58 de estrada Pontevedra Camposancos.
Herminio Ramos, non deixou de anotar o feito:
1936 Octubre 16. En el da de hoy aparecen muertos a la orilla de la carretera
mas all de la fuente de San Roque nueve hombres que resultaron ser vecinos
desta villa, calificados de rojos presos en Vigo.
Tambien se d sepultura en esta villa al falangista Luis Refojo(s) muerto a
consecuencia de las heridas hechas por los hermanos Lpez. El entierro fue un
acontecimiento por el acompaamiento de falangistas, balillas de Vigo,
Cangas, La Guardia y Sabars y numerosa coronas.
Antes do enterro de Refojo os falanxistas fixeron baixar un a un aos detidos que
traan na camioneta. De madrugada, escoitbase o bater bravo do mar contra os
Os marieiros que regresaban a porto foron os primeiros en dar a noticia.
Na amaecida os falanxistas guindaron os cadveres na camioneta e levronos
ao cemiterio de Baiona. Co mesmo desprezo e entre chanzas humillantes
chimpronos nunha foxa comn, uns enriba dos outros, onde foron soterrados.
A vinganza estaba cumprida.
Veu o silencio absoluto e prolongado. Anda as unha das pxinas de
resistencia contra o fascismo mis fermosas escribirase, da a da, e durante
dcadas na area, a beira da estrada, no quilometro 58. Mans annimas e secretas
debuxaban unha e outra vez nove cruces, un longo trazo horizontal cruzado por
nove riscos verticais, breves, cun aire de presa, de urxencia.
O triste episodio quedou na memoria das xentes da comarca durante
moitos anos. O acontecemento seguiu vivo ata os ltimos anos cincuenta ou
primeiros sesenta. Durante todos eses anos apareceran nove cruces gravadas na
terra, na curva onde caeron os corpos sen vida. Nos primeiros anos os falanxistas
a borralas e as cruces a aparecer, nas horas seguintes ou poucos das despois.
Que se saiba non houbo detidos pero o enfado das novas autoridades era moito.
Cada da, mes, ano... o risco era mis fondo ata que quedou fundido na rea e na
lembranza das xentes do Mior.
Lembraba Mndez Ferrn unha noite fra e seca de aproximadamente
1972 (...). Un luar moi potente deixounos ver, na area da gabia, nove cruces recen
trazadas cun dedo ou cun garabato
O poeta Miguel Anxo Mourio deu forma literaria a esta accin colectiva da que
el tamn participou:
Disque renaceron da a da,
nove cruces de area, proibidas,
en memoria de nove fusilamentos.