30.

KAZI
SONULARI
TOPLANTISI
3. CLT
T.C.
KLTR VE TURZM BAKANLII
Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrl
30.
KAZI SONULARI
TOPLANTISI
3. CLT
26-30 MAYIS 2008
ANKARA
T.C. Kltr ve Turizm Bakanl Yayn No : 3171-3
Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrl Yayn No: 130 - 3
YAYINA HAZIRLAYANLAR
Dr. Haydar DNMEZ
Dr. Adil ZME
Kapak ve Uygulama
Suna HKENEK
ISBN: 978-975-17-3396-2 (3. Cilt)
978-975-17-3242-2 (Takm)
ISSN: 1017-7655
Kapak Fotoraf: Michael BLMER, Engelbert WINTER
(Das Zentralheiligtum Des Iupiter Dolichenus Auf Dem Dlk Baba
Tepesi Bei Doliche - Forschungen Des Jahres 2007)
Not : Kaz raporlar, dil ve yazm asndan Klsik Filolog Dr. Haydar Dnmez
tarafndan denetlenmitir. Yaymlanan yazlarn ieriinden yazarlar
sorumludur.
ANKARA-2009
NDEKLER
Guido ROSADA, Maria Teresa LACHIN
Excavations 2007 at Tyana..................................................................................1
Abdullah YAYLALI
2007 Yl Tralleis Antik Kenti Kaz almalar ...................................................17
Bozkurt ERSOY
Kale-i Tavas (Tabae) 2007 Yl Kazs.................................................................41
Felix PIRSON
Pergamon-2007 Yl almalar n Raporu ......................................................57
Ltife SUMMERER, Alexander von KIENLIN
Pompeiopolis 2007 Yl almalar ...................................................................77
Aykut INAROLU, Duygu ELK
Alaca Hyk 2007 Yl Kazs .............................................................................91
Nurettin ASLAN, M. DENNERT, B. BHLENDORF-ARSLAN
Assos 2007 Yl Kaz almalar .....................................................................105
Serdar AYBEK, Ali Kazm Z, Aygn Ekin MER
Metropolis 2007 Yl Kazlar ...........................................................................123
G. Kenneth SAMS
Gordion, 2007 ................................................................................................139
Isabella CANEVA, Glgn KROLU
Excavations at Mersin Yumuktepe Hy in 2007 .........................................151
Klaus SCHMIDT
Gbekli Tepe Kazs 2007 Yl Raporu ..............................................................163
Mevlt YMEZ, zdemir KOAK, Ahmet LASLI
Dede Mezar Nekropol 2008 Yl Kazlar .......................................................183
Sachihiro OMURA
2007 Yl Kaman-Kalehyk Kazlar ...............................................................197
Mark JACKSON, Nicholas POSTGATE
Excavations at Kilise Tepe 2007 ......................................................................207
Yaar ERSOY, Hseyin CEVZOLU, mit GNGR, lkan HASDALI,
Polat ULUSOY
2007 Yl Klazomenai Kazs ............................................................................233
Marcella FRANGIPANE, Francesca BALOSSI
The 2007 Excavation Campaign at Zeytinli Bahe ............................................255
Adnan DLER, Bekir ZER, mr D. AKMAKLI, Sinem TRKOLU
Pedasa, 2007 ..................................................................................................267
K. Aslhan YENER
Alalakh (Aana Hyk) 2007 Yl almalar ..................................................285
Mirko NOVK, Ekin KOZAL, Christoph KUMMEL, Alexander AHRENS,
INgrid LAUBE
2006-2007 Yllarnda Sirkeli Hykte (Adana-Ceyhan) Yaplan
Trk-Alman Kazlar .......................................................................................297
Aliye ZTAN, Fazl AIKGZ, Benjamin S. ARBUCKLE
2007 Yl Kk Hyk Kazlar .........................................................................311
Aliye ZTAN
2007 Yl Acemhyk Kazlar ..........................................................................329
Levent ZOROLU, Mehmet TEKOCAK
Kelenderis 2007 Yl Kaz ve Onarm almalar ..............................................343
B. Yelda OLCAY UKAN, Yaln MERGEN, Zeliha DEMREL GKALP,
Muradiye BURSALI, Gken ZTAKIN, ener YILDIRIM, Emre NC
Olympos Kazs 2007 Yl almalar ..............................................................373
Nicol MARCHETTI
The 2007 Joint Turkish-Italian Excavations at Tilmen Hyk ...........................387
Ergn LAFLI
Hadrianopolis-Eskipazar Paphlagonia Hadrianoupolisi
Arkeolojik Kazlar ...........................................................................................399
Elif Tl TULUNAY
Nif (Olympos) Da Aratrma ve Kaz Projesi: 2007 Yl Kazs .........................411
Marc WAELKENS
Report on the 2006 and 2007 Excavation and Restoration Activities
at Tepe Dzen and at Sagalssos ......................................................................427
Fokke GERRITSEN, Rana ZBAL
Barcn Hyk Excavations, 2007 .....................................................................457
Remzi YACI, Fatih Hakan KAYA
Soli/Pompeiopolis Antik Liman Kenti 2007 Yl Kazlar ...................................465
Andreas SCHACHNER
Boazky-Hattua 2007 Yl almalar ..........................................................475
Vedat DL, Musa KADIOLU
2007 Yl Nysa Kaz ve Restorasyon almalar ...............................................499
1
EXCAVATIONS 2007 AT TYANA
Guido ROSADA*
Maria Teresa LACHIN
*
Prof. Dr. Guido ROSADA, Topograa antica Universit degli Studi di Padova Dipartimento
di Archeologia DARC Piazza Capitaniato, 7-35139 Padova/TALYA. Tel. [+39] 0498274579-
Fax [+39] 0498274613 [+39]335.5354292 email:guido.rosada@unipd.it
Come abbiamo detto nelle relazioni precedenti, le indagini archeologiche
della Missione Italiana a Tyana hanno avuto inizio nel 2001 con un survey
e sono proseguite negli anni successivi con lo scavo sistematico delle terme
romane, con la esplorazione delle tecniche costruttive della grande piscina di
captazione a Kk e con lanalisi delle fondazioni dei piloni dellacquedotto.
Tutte queste strutture sono risultate databili alla prima met del III sec. d.C.,
in particolare al primo quarto, dando quindi ragione alle fonti e segnatamente
a Filostrato che ci parlano di consistenti ed estesi interventi edilizi favoriti
da Iulia Domna e dal glio Marco Aurelio Antonino, detto Caracalla. Inne
lo scavo ha interessato larea settentrionale di Kemerhisar (Fig: 1), in origine
per portare in luce il castellum aquae che doveva trovarsi in quel settore
altimetricamente pi elevato della citt, laddove terminano le arcate dellopera
di adduzione idrica.
Invece, come talora accade in archeologia, la ricerca per ora ha portato
a scoprire una cosa completamente diversa e in realt, nel nostro contesto,
anche storicamente pi importante ovvero un battistero cristiano (Fig. 2),
caratterizzato planimetricamente da unabside poligonale e da un transetto
che si raccordava con alcuni gradini al muro di una costruzione posta a quota
pi alta. In posizione leggermente eccentrica rispetto allasse dellabside
si trovava una vasca bettesimale tetraconcale decorata lateralmente, su
campiture lisce, da croci a bracci espansi.
Delledicio, terrazzato a valle (cio a nord) da un muro di contenimento
che si impost sui piloni decapati dellacquedotto, non rimane lalzato
essendo stato eraso no al livello pavimentale; resta soltanto ben leggibile
lalto basamento che nella parte absidata costituito da uno zoccolo modanato
in grandi blocchi di marno bianco legati da grappe (con riuso di materiale
2
di spolio). Anche loriginale pavimentazione andata pressoch perduta:
tuttavia la parte centrale, tenendo conto dei pochi elementi superstiti e delle
impronte lasciate sullo strato di preparazione, doveva essere decorata con
opus sectile in serie di pannelli, dove si pu riconoscere uno schema reticolare
(a quadrati, triangoli e cerchi) o a esagoni e triangoli (a formare stelle a sei
punte); si invece ben conservato un tratto del pavimento del transetto
meridionale, costituito da pannelli deniti da lastre marmoree rettangolari
campiti da ottagoni e quadrati (motivo ad alveare). La completa rasatura del
battistero si deve alla ripresa abitativa dellarea, probabilmente tra XI e XII
sec. d.C. e soprattutto in epoca selgiuchide. Ne sono testimonianza diretta i
dolia interrati nel sottofondo pavimentale e un forno addossato allo zoccolo
di marmo.
In questo quadro di distruzione dopo la ne delluso del battistero pochi sono
i materiali che aiutano a stabilire una cronologia delledicio di culto. Tuttavia
la fortuna ha voluto che in uno scarico esterno allabside si siano ritrovati i
frammenti di uno o pi baltei con iscrizione incisa sul listello superiore. Due
(un terzo reca forse -]tito[-) in particolare sono di fondamentale importanza
perch il testo un poco pi leggbile: in uno scritto -o]n Patrik[io]u aghiotatou
archiepisko[pou-, nellaltro -]on Paulo[u aghiotatou archiepiskopou-
1
. Ora come
noto queste due personalit sono ben note attraverso gli atti conciliari, dai
quali si ricava che il primo, Patrikios, fu vescovo tyanense della Cappadocia
Seconda ai concili di Efeso (449 d.C.) e di Calcedonia (451 d.C.), mentre il
secondo fu vescovo al concilio di Costantinopoli/Gerusalemme ottantacinque
anni dopo (536 d.C.). Se si mettono insieme questi riferimenti cronologici dei
concilii e alcuni manufatti ritrovati in stratigrae non manomesse e quindi
attendibili (segnatamente manufatti bronzei come croci, un peso da stadera
con immagine di principessa bizantina, un gancio per polykandelon Fig. 3-,
un anello-chiave Fig. 4-, ma anche un pilastrino -forse destinato a sostenere
un balteo- con una croce decorata da foglioline cuoriformi e da globetti- Fig.
5) una datazione del battistero al V sec. d.C. sembrerebbe ragionevolmente
plausibile. Pertanto ci si troverebbe davanti, come abbiamo avuto modo di
dire in altre occasioni, a una delle aule di culto pi antiche della Cappadocia.
1 Sarei propenso a integrare quell -on che viene prima del nome del vescovo in topon, accusativo
di topos, forse a indicare idealmente i seggi dei vescovi tyanensi.
3
Lo scavo 2007
2
ha allargato lindagine nel settore occidentale, dove si
pensava di trovare, in relazione con il grande muro a cui si addossava il
battistero, ledicio di culto vero e proprio.
A partire dagli strati pi recenti il quadro della tipologia insediativa
non si mostrato diverso da quello gi rilevato negli anni precedenti. Nel
periodo infatti che si pu datare tra XVII/XVIII secolo e i nostri giorni le
strutture murarie, conservate per pochi tratti a motivo del continuo spolio,
suggeriscono la presenza di vani con orientamento prevalente allincirca
EO (o talora anche NS), come del resto si riscontra nelle vecchie case ancora
superstiti nel quartiere (e come anche si era riscontrato in quelle che insistevano
nellarea di scavo e successivamente abbattute) (izim: 1). La tecnica muraria
sempre approssimativa e recupera materiali di epoche precedenti. Data
la frammentariet dei muri e la labilit di certi rapporti stratigraci non
possibile non solo stabilire con certezza le dimensioni dei vani, ma neppure
indicare linterno-esterno. Una indicazione praticabile in questo senso
potrebbe essere data solo dai fornetti (ocak, multipli o del tipo con tubo per
lareazione, in tempi recenti non pi in uso) (Figs. 6-7), che dovevano essere
utilizzati a cielo aperto.
Un muro (7057) sembra marginare verso settentrione un ampio
terrazzamento, tagliando gran parte degli strati pi antichi. Unaltra
struttura analoga (7106) disposta in parallelo poco pi a nord (circa m 1.20)
forse in rapporto con un muro ortogonale (7067), ma con tutta probabilit
sono entrambi da riferire a una fase precedente, riutilizzati tuttavia anche
successivamente.
2 Per la bibliograa precedente di riferimento, cfr. G. ROSADA, Tyana/Kemerhisar: gli scavi 2005,
in 28. kaz sonular toplants, 2 cilt (29 Mays-2 Haziran 2006), Ankara 2006, pp. 513-528 e
Gli scavi di Tyana/Kemerhisar 2006, in 29. kaz sonular toplants, 3 cilt (28 Mays-01 Haziran
2007), Ankara 2008, estr. La Missione Archeologica Italiana a Tyana 2007 era composta da:
prof. dr.Guido Rosada (direttore della Missione, Topograa antica, Universit degli Studi
di Padova, Dipartimento di Archeologia/DArc, Piazza Capitaniato, 7-35139 Padova-Italia.
Tel. +39.0498274579-Fax +39.0498274613-Cel. +39.3355354292. e.mail guido.rosada@unipd.
it), dr.ssa Maria Teresa Lachin (direttore di cantiere), prof. Ermanno Finzi (responsabile
delle prospezioni geosiche), dr.ssa Cristina Mondin (responsabile del laboratorio graco e
fotograco), drr. Jacopo Turchetto (collaboratore di cantiere, ha curato anche la versione inglese
di questa nota), Paolo Vedovetto (disegnatore). Commissario governativo del Ministero della
Cultura e Turismo della Repubblica di Turchia: umali Ayabakan del Museo Archeologico
di Antalya. Si ringrazia per la sempre presente amicizia Fazl Akgz, direttore del Museo
Archeologico di Nide. I nanziamenti sono stati assicurati dal Ministero per gli Affari Esteri
italiano, dalla Provincia di Padova, dal Comune di Borgoricco (Padova) e dallUniversit degli
Studi di Padova.
4
Inne a questo periodo forse da attribuire un manufatto (7027/7059) di
incerta funzione (un ambar?) coperto da una pietra di cospicue dimensioni e
dotata di un piccolo foro centrale.
A una fase pienamente osmanica, tra XIV/XV e XVII/XVIII secolo, si pu
attribuire lunico vano riconoscibile, di cui si sono messi in luce due muri
(7040) e una pavimentazione in battuto di calce (7045). Il vano viene tuttavia
successivamente modicato con linserimento di un muro obliquo, che crea
lo spazio per lalloggiamento di dolia (in particolare 7049) (Figs. 8-9). E in
effetti a questa fase sono da riportare un gran numero di forni, di dolia e molte
buche preparate per interrarli, nonch alcune tubature ttili e una cisterna a
asca, costruita con mattoncini sottili e coperta da una lastra di pietra. Sempre
a periodo osmanico, ma non ulteriormente precisabile, sembrano risalire a
settentrione la gi citata struttura muraria (forse con marciapiede e canaletta
di drenaggio: 7106, 7125 e 7123) e un possibile silos o ambar quadrangolare
(7145/7146) con piano di base calcinato. Un altro manufatto per il quale
poco chiara la funzione 6073/7176, posto appena sud del battistero, che
trova precisi confronti con strutture analoghe ritrovate negli anni precedenti.
E a pianta poligonale, profondo circa m 2.20 e costruito con grandi blocchi
parallelepipedi di pietra e chiusa superiormente da lastre, in una delle quali
si apriva un foro di m 0.40 di diametro (Fig. 10). Nei depositi interni stata
trovata una coppa invetriata verde e grafta (Fig. 11).
Abbiamo denito fase immediatamente posteriore alla defunzionalizzazione
delledico di culto il periodo tra X-XI secolo e gli esigui livelli ritrovati sopra
la rasatura del battistero. Questi erano caratterizzati da sporadici punti di
fuoco e da qualche buca, ma soprattutto dalla presenza di due inumati (un
maschio di circa 25 anni e un infante di circa 1 anno/1 anno e mezzo) e dal
ritrovamento di molte ossa in collocazione secondaria. Il ritrovamento in
questo contesto di monete di epoca romana (di III e IV secolo) e, in stratigraa
assimilabile, di materiali ceramici (sigillata anche con bollo, lucerna) (Fig. 12)
databili a intorno al V secolo potrebbe signicare che la rasatura e il successivo
riutilizzo dellarea con le fosse per le sepolture e con altre manomissioni del
terreno dovettero portare in supercie materiali anche assai pi antichi. Questo
daltra parte sembra essere una costante che interessa sia questa prima, sia la
seconda fase cronologica post battistero. E basterebbe in proposito pensare
solo al movimento terra causato dalla costruzione proprio del battistero.
5
Il livello contemporaneo alledicio di culto ha presentato qualche sorpresa.
Infatti a una distanza variabile tra 3 e 4 metri, quindi con un andamento non
del tutto parallelo alla parete sud occidentale del battistero, si ritrovato
un muro largo poco pi di 1 m. (7116). Questo delimitava un corridoio
pavimentato con lastre rettangolari di varie misure (tra le altre, m 0.77x0.38;
0.64x0.45; 0.37x0.30; 0.40x0.36) di bel marmo bianco che sembra analogo a
quello utilizzato nel transetto meridionale (Fig. 13). Mentre a settentrione
la lastricatura fu tagliata dalla costruzione delle strutture di II e III fase, il
corridoio sembra essere stato interrotto a sud dallinserimento successivo di
un muro ortogonale che in parte and a coprire e a smantellare il tessellato
policromo scoperto nel 2006.
In base a quanto n qui descritto, lo scavo 2007 sembra quindi aver
evidenziato nellarea antistante il battistero i resti di un possibile porticato
(quadriportico? atrio?) che potrebbe richiamare una planimetria riscontrabile
a Mileto nella chiesa diocesana di V secolo d.C., dove il battistero si colloca
(come a Tyana) a nord est dellatrio che precede il vero e proprio edicio
ecclesiale (Fig. 14).
***
As has already been stated in previous reports, the archaeological research
conducted by the Italian Mission to Tyana/Kemerhisar commenced in 2001
with a preliminary survey and has continued over the course of the following
years with the systematic excavation of the Roman baths together with an
investigation into the techniques adopted during the construction of the
huge reservoir at Kk and an analysis of the foundations of the piers of the
roman aqueduct. All of these structures can be dated to the rst half of the
third century A.D., or, more specically, to the rst quarter of that century,
thereby conrming earlier accounts and in particular those of Philostratus,
who referred to the substantial and extensive building works promoted by
Iulia Domna and later by her son Marcus Aurelius Antoninus, known as
Caracalla. Finally, the excavations were undertaken across the northern area
of Kemerhisar, with the aim of bringing to light the castellum aquae which, it
was reasonable to suppose, would have been found in that area of the city,
given that it was situated at a greater altitude, and it was also where the
aqueduct terminated.
However, as happens from time to time in archaeological investigations,
the research has brought to light something quite different from what was
expected; that is to say a Christian baptistry whose design was characterised
6
by a polygonal apse and a transept which linked, by means of a small staircase,
to a building set on a higher plane. In a position which is slightly off-centre in
respect to the apses axis, a baptismal font tetrakonchos was discovered, whose
sides are decorated with four crosses.
Nothing remains of the building itself, which was bordered on its northern
side by a retaining wall that was set on the piers of the aqueduct, since all of
this has been razed to ground level. Only a continuous pedestal has survived,
of which the apsidial section consists of a platform with large blocks of white
marble decorated with mouldings and clamped together with metal grips,
with the re-use of stonen materials.
The original ooring has been more or less completely lost: however,
taking into account its few surviving remains and also the marks left on the
foundations, it is believed that the central part was decorated with panels
in opus sectile: in which either a reticular scheme (composed of squares,
triangles and circles) or a pattern of hexagons and triangles arranged to form
six-pointed stars may be discerned.
On the other hand, a block of pavement from the southern transept
survives in a well-preserved state; this consists of panels which are in the form
of rectangular marble slabs decorated with octagons and squares in a beehive
pattern. The reason for the complete levelling of the baptistry can be attributed
to the area in which it was located becoming re-used for housing purposes,
probably between the 11th and the 12th centuries A.D. and especially in the
Seljuk era. Evidence of this can be seen in the dolia within the foundations of
the pavement, and in an oven which adjoins the marble platform.
In view of all the destruction which occurred after the baptistry fell into
disuse, there are very few surviving materials which may point us towards
establishing a chronology of the building. Nevertheless it is particularly
fortunate that fragments of a number of baldrics with Greek inscriptions,
founds in a tip situated outside the apse. Two, in particular, are of fundamental
importance because the text is far more legible. One of these contains the words
-o]n Patrik[io]u aghiotatou archiepisko[pou, and on the other we can read -]on
Paulo[u aghiotatou archiepiskopou-
3
. It is signicant that these two bishops are
well known by virtue of their names appearing in Council documents of the
3 My own inclination is to integrate that -on which precedes the name of the bishop in topon,
with the aim (ideally) of indicating the ofcial seats held by the Tyana bishops.
7
period, and we recall that the rst, Patrikios, was Bishop Tynon of Kappadokas
deutras (Cappadocia Secunda) at the Councils of Ephesus (449 A.D.) and
Calcedonia (451 A.D.), whereas the second was a bishop at the Councils of
Constantinople/Jerusalem some eight-ve years later (536 A.D.).
The artefacts discovered, in particular articles of bronze such as crosses,
a fragment from a weighing-balance which bears an image of a Byzantine
princess, a hook and a cross for polykandelon, a key-ring, and also a small
marble base, conrme the hypothesis that the baptistry dates from the 5th
century A.D. It therefore appears likely as we have suggested on other
occasions that we are standing before one of the earliest buildings in
Kappadokia pertaining to the Christian religion.
The excavation which took place in 2007 extended the investigation of the
western area, where it was believed that the principal building occupied by
the cult would be found, taking into account the huge walls which borded the
baptistry.
Beginning with the most recent layers, the overall description of the
settlement typology shows no signicant difference from what had already
been revealed in previous years. In the period which extends from the 17th/
18th centuries to the present day, the wall structures of which only a few
sections have survived as a result of continuous pillaging suggest the presence
of rooms whose orientation would have roughly been EO (or occasionally
NS), as is also the case with those ancient houses which still survive in the
locality (and, indeed, with the remains of those demolished dwellings that
infringed onto the area of the excavations). The building technique employed
is always very approximate in character and re-utilises materials which had
been salvaged from demolished buildings dating from previous eras. Because
of the highly fragmentary condition of the walls and the weakness of certain
stratigraphic links, it is neither possible for us to establish the dimensions of
the rooms themselves, nor to indicate their inner and outer extremities. The
only stratigraphic links that can be of any help in this context, is to be derived
from the ocak (of a type no longer in use, which were equipped with aeration
tubes and were intended to be used in the open air).
One wall (7057) appears to border on its northern side onto an extensive
terrace, cutting across a large part of older strata. Another similar structure
(7106), which is set in parallel slightly to the north, at a distance of approximately
8
1.20 m., can perhaps be linked to an ortogonal wall (7067), although it is more
likely that both of these refer to an earlier phase which was incorporated into
later building developments.
Another structure which can possibly be dated to this period is No.
7027/7059. Its precise function is uncertain, although it may perhaps have
been a utility room (or, in Turkish, an ambar). It beneted from a stone roof of
ample dimensions, and was equipped with a small central aperture.
Turning now to a period which is thoroughly Osmanic, dating between
the 14th/15th and 17th/18th centuries, we come to the only completely
recognizable room, two of whose walls have been brought to light (7040),
together with a oor of solid limestone. This room was, however, subsequently
modied through the addition of an oblique wall which created a space where
dolia could be housed (in particular 7049). We can also attribute to this phase
a large number of ovens, dolia and many pits in which to bury them, together
with a number of ctile pipes and a cistern built from thin bricks and covered
by a stone slab.
The wall structure on the north side can also be traced to the Osmanic
period, although no more precise date than that can be established: it is
possible that this also had footpaths and drainage-gutters (7106, 7125 and
7123), together with silos or rectangular ambar constructed over limestone
bases. Another structure whose function is not altogether clear is 6073/7176,
located just to the south of the baptistry: this structure, however, is directly
and precisely comparable with similar structures unearthed in previous
years. It is polygonal in form, having a depth of approximately 2.20 metres
and is built from large parallelepiped blocks of stone, closed off at the top by
slabs, one of which contained an aperture of some 40 centimetres diameter. A
green-glazed cup, scratched with a marking gauge, was discovered inside the
internal storage-area.
We have dened the period between the 10th and 11th centuries and the
scant levels found above the demolition of the baptistry as the phases which
immediately followed the cult buildings fall into disuse. These levels were
characterised by sporadic resides and by various pits, but more importantly
by the discovery of two burials (a male approximately 25 years old at the time
of death and an infant aged roughly between 12 and 18 months), accompanied
by the nding of many other bones in secondary deposition. The additional
9
discovery of coins from the Roman era (dating from the 3rd and 4th centuries
A.D.) and, at a comparable stratigraphy, of ceramic materials (terra sigillata
bearing also a trademark and an oil-lamp) which date from the 5th century
may indicate that the demolition of the building and the subsequent re-use of
the area is likely to bring a lot of much older material to the surface. This, on
the other hand, would seem to be a constant which concerns not only the rst
but also the second of the chronological phases which followed the disuse of
the baptistry.
The layer which can be dated back to the same years as the cult building
came as a surprise. In fact, a wall (7116), which has a wideness of approximately
1 meter and which is not perfectly set in parallel to the south-west wall of the
baptistry, was found at the changeable distance of 3- 4 meters from the wall
itself.
It bordered onto a corridor, which was characterized by pavements made
of panels in the form of high-quality rectangular marble slabs of different
dimensions (for example, m. 0.77x0.38; 0.64x0.45; 0.37x0.30; 0.40x0.36). This
peculiar marble appears to be similar to that used in the southern transept.
While the northern part of the paved corridor/hall was cut by the 2nd and
3rd phases structures, the southern sector of it seems to have been interrupted
by an orthogonal wall, which partially covered and broke up the polychrome
mosaic, discovered in 2006.
Referring to what has been described up to now, the excavations of 2007
seem to have brought to light, in front of the baptistry, the remains of a
possible porticus ( a four sides porticus? an atrium?), which could remember
the design of the Miletus Diocesan church (5th century A.D.), whose baptistry
(as happens in Tyana) is placed in the north-eastern part of the atrium, which
precedes the out-and-out religious building.
10
izim: 1
11
Resim: 2
Resim: 1
12
Resim: 3 Resim: 4
Resim: 5
13
Resim: 7
Resim: 6
14
Resim: 8
Resim: 9
15
Resim: 11
Resim: 10
Resim: 12
16
Resim: 13
Resim: 14
17
2007 YILI TRALLES ANTK KENT
KAZI ALIMALARI
Abdullah YAYLALI*

Prof. Dr. Abdullah YAYLALI, Adnan Menderes niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji
Blm, 09100 Kepez-Aydn/TRKYE.
e-mail:ayaylali@adu.edu.tr
2 Temmuz28 Aralk 2007 tarihleri arasnda Aydn Mzesinden Arkeolog Arzu Cevizci,
Bakanlk temsilcisi olarak grev yapmlardr. Kendilerine zverili almalarndan dolay
teekkr ederiz.
Kaz Heyeti: Do. Dr. S. Yaylal, Do. Dr. A. Saraolu, Yrd. Do. Dr. N. ztrk, Yrd. Do.
Dr. A. Civelek, Yrd. Do. Dr. . Ttncler, Ara. Gr. S. Akkurnaz, Ara. Gr. M. ekilmez,
Ara. Gr. A. Ern.
Ayrca Adnan Menderes niversitesi ve dier niversitelerin arkeoloji blmlerinden toplam
24 renci Tralleis antik kenti kazlarnda grev almtr.
2007 ylnda Tralleis antik kenti arkeolojik kazlar, gymnasium ve nekropol
alannda gerekletirildi. Kazlarmzn yan sra alan alanlarn tahribatn
nlemek iin de, zellikle Bizans Dnemi dkknlarnda koruma almalar
gerekletirdik.
Gymnasium alanndaki almalarmz youn olarak, gymnasiumun ok
harap durumdaki kuzey cephesinde, Bizans Dnemine ait dkknlarda
yrttk. Bu almalarmzda aa kartmz ok harap durumdaki
duvarlarda gerekli salamlatrma almalarn da zaman iinde yok
olmamalar iin hemen gerekletirdik. Gymansiumun kuzeydou ucundaki
kaz almalarmzda mozaik demeli blm ile Ge Roma-Bizans
Dnemi dkknlar ortaya karld. Gymnasium ierisindeki almalarmz
yrttmz alanlarda biri de palestrann hemen batsndaki Bizans
Dnemine ait sarncn temizlenmesiydi. Gymnasiumdaki dier bir alma
alanmz da kuzey yardaki soyunma odas ve tepidarium ksmlarnda
gerekleti. Ancak burada Bizans Dneminde ina edilen bir bazilika,
gymnasiumun nemli olabilecek bir blmn yok etmitir. Gymnasiumdaki
dier bir alma alnmz da latrinada yapld.
18
GYMNASUM KAZI ALIMALARI
I No.lu Alan
zlem TTNCLER
Bir nceki kaz sezonunda gymnasiumun kuzeydousunda
sonlandrdmz ksmda, 2007 kaz sezonunda, kuzey ynnde 5 x 5 m.
boyutlarnda ama ile devam ettik. Yaklak iki metre kalnlnda toprak
dolgunun temizlenmesinden sonra 2.60 x 1.35 m. boyutunda bir kap
eiine ve eiin hemen kuzey ve kuzeybatsnda ok kaln olmayan bir
yangn katman altnda mermer ve mozaik demeye rastland. Amann
dou ve kuzey yn yol olarak kullanldndan, geici bir sre oralardaki
almalarmz durdurarak amamz batya doru yrttk. Buray dou-
bat dorultusunda 10 m. kuzey-gney dorultusunda 2 m. geniletilebildik.
Toplam 15 x 7 m. boyutlarnda bir alanda 2 m. lik bir dolgu toprandan
sonra ince bir yangn katmannn tm alan kaplad grld. Bu yangn
katmannda Bizans Dnemine ait bronzdan ha semboll kandil ele geirildi
(Resim: 1). Geniletilen alandaki almalarda, 2.70 x 1.50 m. boyutlarnda
ikinci bir kap eii tespit edildi. Bylece meknn 11.70 m. uzunluundaki
gney duvarnda iki kap girii olduu anlald. Meknn gney duvarnn
bat ucu kuzey-gney dorultulu bir duvarla birleti. Meknn batsndaki bu
duvarn 6.02 m. lik ksm aa karlarak mozaikli alann bat snr tespit
edildi. Tamamen alamadndan meknn kesin lleri verilememektedir.
2007 kaz sezonunda mozaikli ve mermer demeli meknn 11.30 x 5.21 m.
boyutlarndaki ksm aa karlabildi (Resim: 2).
ki kap eii bulunan gney duvarnn kuzeyindeki alanda, dou taraftaki
eikle balantl mermer kaplamann kuzeye doru 6.23 m.lik blm
alabildi. 2.30 m. geniliinde olan bu mermer kaplamann batsnda kalan
alan mozaik taban demesine sahiptir. Ayrca demenin dousunda ama
kesitinde yaptmz kk bir alma, demenin bat ynnde de mozaikli
bir alann olduuna dair ipular vermektedir. Mermer demenin uzun
kenarlarnn kuzey-gney, dar kenarlarnn dou-bat eksenli olarak ve kuzey
uca doru 30 dou ynne kaydrlarak yerletirildii anlald. Mermerler,
dar kenarlarda enlemesine, uzun kenarlarda uzunlamasna birbiri ardna
dizilerek bir ereve oluturmaktadr. Uzun dikdrtgen ereve ortadan
kareye yakn drt mermer tan dizilimiyle ikiye blnmektedir. ereve iine
mermerlerin baklava deseni grnts oluturacak ekilde yerletirildii
grlmektedir.
19
Mermer demenin batsndaki mozaik demenin 9.09 x 5.21 m.
llerindeki ksm aa karld ve mozaik tabann kuzeye doru devam
ettii tespit edildi. Mozaik tabanda mavi, krmz, sar, beyaz renkte kare
kp ya da dikdrtgen prizma eklinde kesilmi ta tesseralar kullanlmtr.
Mozaik taban ok renkli geometrik ve bitkisel bezemeye sahiptir. Orta alandaki
mozaiklerde ksmen eksiklikler ve tabanda haf bir knt mevcuttur.
Ayrca geirmi olduu yangndan dolay byk bir ksmnda siyahlamalar
ve tesserralarda bozulmalar grlmektedir. Kenarlardaki mozaiklerin
tesseralarndaki renklerin daha canl olduu gzlemlenebilmektedir.
Meknn bat kap eiinin hemen kuzey ynnde, eie paralel bir hat
zerinde, meknn bat duvarndan mermer demeye kadar kalp eklinde
yaprak dzenlemeli sarmak dal moti yer almaktadr. Mozaikli alann orta
sahnesi kenar bordryle evrelenmitir. Kenar bordr sslemesi, birbiriyle
balantl, yatay, ileri eitli geometrik, ematik ya da rozet eklinde
motierle doldurulmu ift giyo biimindedir. Mozaikli alann orta sahnesi
dikdrtgen ereve iine alnarak ii bir kompozisyon oluturacak ekilde
dzenlenmi olup belli bir sralama ierisinde kare ve kk dikdrtgen
alanlara blnmtr. Her alann iinde yer alan birbirine teet geen daireler
geometrik, bitkisel ve ematik motierle doldurulmutur. Mozaikli tabanda
0.20 m. apnda mermerden yaplm bir hatl dikme yuvas tespit edildi. Yine
mozaikli alann kuzey ama kesitinin tam snrnda tabanda 0.10 m. apnda
0.50 m. derinliinde az evresi bir mermer plka ile snrlandrlm delik
aa karld. Delik dou-bat dorultusundaki kanalizasyon borusuna
balanmaktadr. Gerek mozaik taban zerinde gerekse mermer taban
zerinde mantar bal maden iviler bulundu. Bu ivilerden birka tabana
saplanm olarak ele geirildi.
Burada yaplan kaz almalarnda, meknn bat duvarnn hemen nnde
latrinaya kuzey ksmndan giriin saland bir sokak tespit edildi. Sokan
zemini zensiz ekilde rlm kk moloz talardan oluturulmutur.
Zemin demesinin hemen altnda ve stnde kanalizasyon sistemine alan
kanallar ortaya karld. Bu sokak alannda kk buluntu olarak yedisi Roma
mparatorluk Dnemine; Bizans Dnemine ait 10 adet sikke olduka
korozyonlu bir durumda ele geirildi. Dier bir nemli buluntu, S. II. yzyla
tarihlenen 40 x 35 x 12 cm. boyutlarnda yazt parasdr. Epigraf Blmel bu
20
parann, Tralleis halknn kentin konsln ve imparatoru onurlandrmak
iin diktirdii bir yazta ait olduunu ifade etti
1
. Bu alandan elde edilen dier
buluntular mermer kaplama ve mortarium paralar, kemik ineler, bronz
objelerdir.
Nurettin ZTRK
Aydn ERN
Sedat AKKURNAZ
Latrina
2006 yl kaz almalar srasnda latrinann su havuzu ile tuvalet
ihtiyacnn giderildii alanlar ortaya karlmt. Dou-bat ynnde ina
edilen latrinann dousunda havuz ksm; kuzey, gney ve batsnda ise tuvalet
ihtiyacnn giderildii blmler bulunmaktadr. ynnde oturma sralar
olan latrina, kiilerin ve eldeki verilerin oturma dzenine oranlandnda,
burann yaklak 65 kiilik bir kapasitesinin olduu dnlmektedir.
Bu ylki almalar srasnda 155,53 m. kot seviyesinden 155,23 m. kot
seviyesine kadarki dolgu toprak alnarak latrinann zemini ve kanalizasyon
kanallar temizlenmitir (Resim: 3).
Buluntular: Latrinada 0.30 m. alan dolgu toprak ierisinde 44 adet sikke
ele geirilmitir. Sikkeler genel olarak Ge Roma ve Bizans Dnemlerine
tarihlenebilir. Sikkeler ok fazla korozyona uramtr. Bunun yan sra
kanalizasyon blm ierisindeki dolgu toprakta Hellenistik Dneme
tarihlenen bir kadn heykelcii bulunmutur. nce damarl beyaz mermerden
yaplm heykelciin ok kk bir blm korunabilmitir. Giysi altndan
parmak ular grnmektedir.
Latrinann ierisinde dank olarak bronz objeler, Ge Roma-Bizans
Dnemine tarihlenen kaba seramik paralar, Korinth dzeninde yaplm
olan plaster paralar, mermer kaplama paralar, mimar paralar ele
geirilmitir.
1 eviriyi szl olarak aktaran Epigraf W. Blemele teekkrlerimizi sunarz.
21
IV No.lu Alan (Hamam Salonlar)
Gymnasiumun kuzeyinde yaptmz almalara 3 Temmuz tarihinden
itibaren IV No.lu Alan olarak nitelediimiz meknda balanmtr (Resim:
4). IV No.lu alanda 156,27 m. kot seviyesinden 155,01 metre kot seviyesine
kadarki dolgu toprak alnmtr. Bu alanda kaz almalar srasnda ok
miktarda yklm tonoz kalntlar bulunmutur. Bu durum gymnasiumun bu
blmnn zerinin tonozlarla kapatldn kantlamaktadr. IV No.lu alann
zemininde mermer kaplama paralar kullanlmtr. 2007 yl kaz almalar
srasnda gymnasiumun kuzey blmnde ortaya karlan mermer demeli
alan byk bir ihtimalle yapnn hamam salonu olmaldr. Yap simetrik
planda yapld iin ortaya karlan meknlarn kuzey ve gney blmlerde
ayn ekilde olmas gerekmektedir.
Buluntular: Gymnasiumun kuzey yars antik dnemde ve gnmzde
denecilik faaliyetleri srasnda ok fazla tahrip edilmitir. Bu sebepten
dolay kaz almalar srasnda az sayda eser bulunmutur. Kuzey hamam
salonunda az sayda heykel paras, bir sikke ve Osmanl Dnemine tarihlenen
bir pipo bulunmutur.
V No.lu Alan (Sarn)
2007 yl kaz almalarnda, gymnasium palestrasnn batsnda,
benzerlerine gre imparatorluk salonunun olmas geren yerde, ortadaki
moloz ynn dousunda yer alan meknn kazs yapld. Yaplan incelemeler
sonucunda 30 x 15 m. llerindeki bu meknn Bizans Dneminde iinin
svanarak bir sarnca dntrld saptanmtr (Resim: 5). Sarncn dou
uzun duvarn oluturan blm horasan harc iinde kiremit, tula ve moloz
talarn belirli bir dzende rlmesiyle oluturulmutur. Havuzu evreleyen
duvar kalnl 2. 30 m. dir. Havuzun dou duvarnda tayc zellii bulunan,
yanlardan bask, 3.5 m. aralkl yedi adet mermer stun kullanlmtr. Bu
stunlar meknn erken kullanm evresinde yaplm olmaldr.
1.75 m. derinliindeki havuzun taban ve duvarlar 0.06 m. kalnlndaki
harla svanmtr. Meknn, ortadaki destek stunlar ve bunlarn kabaca
ilenmi balklar dikkate alndnda, ge dnemde su deposu olarak
kullanld da dnldnde, zerinin kapal olmas gerektii, sylenebilir.
Havuzun boylamasna dizilmi stunlar travertenden yaplm stun
tamburundan olumaktadr. Her bir stun tamburunun ykseklii 0.750.80
22
m. arasnda deimektedir. In situ olarak ilenmemi kaba, Bizans Dnemine
ait balklar ele geirilmitir. Havuzun iinde, uzun mekn enlemesine blen
4.20 m. aralklarla yaplm olan duvar statik amalarla yaplm olmaldr.
Yine havuzun dou uzun duvarnda, iten duvara yapk, yaklak 4.30 m.
aralkla travertenden yaplm yarm stun tamburlar vardr. Havuzun taban
sva kalnl 0.06 m. llerindedir. Taban demesini oluturan malzeme
0.70x0.70x0.06 m. llerinde tula plkalardan olumaktadr. Havuzun
iinde gney ve kuzey d duvarlar yaklak iki metre ykseklikte metre
genilikte bir gezinti alan oluturulmutur.
Bu mekn hamam-gymnasium yap kompleksinin orijinal plannda byk
bir olaslkla palaestraya bitiik olarak ina edilmi mparator Salonu olarak
adlandrlan blm veya bir havuz olmaldr. mparatorluk salonu hamam-
gymnasium yap komplekslerinin en gze arpc meknlardr. Bu sebepten
dolay yaplarn en merkez noktasna ina edilmektedirler.
III No.lu Alan (Ge Roma-Bizans Dnemi Dkknlar)
Gymnasiumun kuzeyinde yrttmz kaz almalarnda kuzey
duvarna bitiik olarak yaplm ilik veya dkkn olarak nitelediimiz ge
dnem meknlar tespit edilmitir (Resim: 6). Toplam 95.58 m. uzunluunda
olan dkknlarn tam ortasnda yarm daire eklinde bir eme yer almaktadr.
emenin her iki yannda simetrik olarak yaplm, eme ile balantl yedier
adet dkkn yer almaktadr. Dkknlarn en douda yer alan ile havuzun
batsnda yer alannn cam atlyesi olarak kullanld saptanmtr. Dier
dkknlarn ilevleri ok fazla tahrip edildikleri iin henz saptanamamtr.
Dkknlarn en batda olan latrinann kuzeybatsndan caddeye alan yolun
batsnda yer almaktadr.
Merkez noktada bulunan eme olaslkla iki yanndaki yer alan dkknlar
ve cam atelyelerinin su ihtiyacn karlamak amacyla yaplm olmaldr.
8.28x7.19 m. llerindeki emenin ii kil harla svaldr. ki kademeli olarak
yaplm, harla sval blmn zerinde yine yarm daire eklinde dzgn
bir ekilde rlm tula rgs bulunmaktadr. Tula rgsnn merkez
noktasnda emeye su doldurulmasn salayan, dikine yerletirilmi
knk sistemi yer almaktadr. Bu durum emenin gneyden, merkezden
doldurulduunu kantlamaktadr. Merkez noktadan aa doru inen knk
sistemi yarm daire eklinde yaplm olan havuzun her iki kesine doru
23
uzanmaktadr. Buradan yine dikine yerletirilmi knklerle getirilen su
havuza ve havuzla balantl olarak yaplm dier yaplara uzanmaktadr.
emenin zemini tula plkalarla rlmtr. Tula plkalarnn da zeri
yapnn su szdrmamasn salamak iin kil harla svanmtr. emenin
kuzeybat kesinde suyun yapnn dna karlmasn salayan gider delii
bulunmaktadr.
Dkknlarda yaplan kaz almalarna, 156,06 m. kot seviyesinden
balanm 154,30 m. kot seviyesindeki, yer alan tula demeli tabana dek
kaz almalarna devam edilmitir. Dkknlar yaklak olarak 5.20x6.15 m.
llerindedir. Dkknlarn duvar rg teknii Sardeis Bizans Dkknlar ile
benzer tarzdadr. Meknlarn byk ounluu ok fazla tahribat grmesine
karn, baz dkknlarda kire, tula harl sva zerine siyah ve krmz
renkler kullanlarak yaplm geometrik bezemeler grlmektedir. Duvarlar
ierisinde meknlarn ilevine uygun olarak tasarlanm, ileri sval niler yer
almaktadr. Dkknlarn st rt sistemiyle ilgili olarak maalesef ok az veri
elde edilmitir. 4 No.lu dkknn gneydou kesinde korunmu olan tula
har destekli moloz yn meknn zerinin orta ksmda bulunan duvara
kadar tonozla kapatlm olmas gerektiini kantlamaktadr.
Dkknlarn son kullanm evresinde de taban demesi olarak belli bir
zen ierisinde yerletirilmi tula plkalar ile dzgn yass uzun talar
kullanlmtr. Tula taban demelerinin tahrip edildii dkknlarda,
erken dnem kullanmlarn saptamaya ynelik olarak sondaj almalar
yaplmtr.
Buluntular: eme yapsnn kaz almalarnda youn miktarda heykel
paralarna rastlanmtr. Ele geirilen heykel paralarndan ikisi olduka
nemlidir (Resim: 7). emede Yksek Hellenistik Dneme tarihlenen bir
Nymphe heykeli bulunmutur. Yaklak olarak 1.25 m. yksekliinde
olan heykel .. 170/160 ylarnn stil zelliklerini gstermektedir.
Nymphe heykelinin gymnasiumun Ge Roma-Bizans Dnemine tarihlenen
dkknlarnda tek bana bulunmu olmas baka bir yerden getirilerek
buraya yerletirilmi olduunu akla getirmektedir. emede bulunan bir dier
nemli eser Aphrodite heykelciidir. Eser Roma Dnemine tarihlenmektedir.
Bu nemli eserlerin yan sra kk paralar hlinde heykel ve kandil paralar
bulunmutur.
24
Ge Roma-Bizans Dnemi dkknlarnn kaz almalar srasnda kaz
envanterine geebilecek nitelikte ok sayda eser ele geirilmitir; bunlar
grup ierisinde deerlendirmek uygun olacaktr. lk gruptaki eserler yzey
toprana yakn alanlarda bulunan, belli bir tabaka ierisinden gelmeyen
Roma mparatorluk Dnemine tarihlenen heykel ve mimar paralardr.
kinci grup ierisinde yer alan eserler Ge Roma-Bizans Dnemi
dkknlarnn ierisinden gelmitir. Tabaka vermeleri ve dkknlarn Ge
Roma-Bizans Dneminde kullanldn kantlamalar bakmndan olduka
nemlidirler. Dkknlardan genel olarak Ge Roma-Bizans Dnemine
tarihlenen altn ve bronz sikkeler, pimi toprak kandiller, metal objeler ve
pimi toprak eserler bulunmutur. 2 No.lu dkknda in situ be adet altn
Bizans sikkesi bulunmutur (Resim: 8). Bulunan sikkelerden 1 tanesi Heraklius
Dnemine, 4 tanesi ise Phokas Dnemine aittir.
nc grup ierisinde yer alan eserler dkknlarn erken dnem
kullanmlarn saptamaya ynelik olarak alm sondaj ukurlarndan
gelmitir. Ge Roma-Bizans Dnemi kullanmnn altnda, ierisinde Klsik
ve Hellenistik Dneme tarihleyebileceimiz seramik paralarnn yer ald
dolgu toprann kullanld anlalmtr. Ancak bu sondajlarmzda bir
katmanlama saptayamadk. Klsik ve Hellenistik Dneme tarihlenen seramik
paralarnn Ge Roma-Bizans Dnemi dkknlarnn zemininde kullanlm
olmas gymnasium evresinde erken dnem yerleimini kantlamaktadr.
Tralleis Antik Kenti Cam Atlyeleri
Serap YAYLALI
Gymnasiumun kuzeyinde boydan boya dou-bat dorultusunda sralanan
dkknlardan dou taraftaki ilk dkkn 5.14x5.70 m. boyutlarnda olup
(yaklak 30 metrekare) nndeki stunlu caddeye alan kaps 1.47 m.
geniliindedir (Resim: 9). Meknn gneydou kesinde yuvarlak, tula
rgl duvar kalntsndan kubbe biimli bir rt sisteminin olduu anlalan
frn kalnts ile karlalmtr. 1. 83 m. apndaki frnn kuzeyinde, 0.60 m.
geniliinde kapak ya da az akl yer alr. Her ne kadar frnn kubbesi
tahribata uramsa da, ele geirilen yaklak 1.70 m. yksekliindeki tula
rg kalnts, frn, plan, yapm teknii ve kullanm zellikleri bakmndan
deerlendirebilmemiz iin yeterli olmaktadr.
25
Frnn d-bat yannda, taban seviyesinden 0.50 m. ykseklikte, zeri
pimi topraktan yaplm yass taban tula plkalaryla denmi yaklak
1.95x2.40 m. boyutlarnda seki eklinde bir yer hazrlanmtr. Yuvarlak
biimli bu alann n yz moloz talarla dzensiz rlm duvarla
desteklenmitir. Sekinin dzgn yzeyi, frnda oluturulan cam hamurunun
ekillendirilmesinden sonra scak cam eyalarn soutulmak zere bekletildii
dzlemdir. Frn ve sekinin, son kullanm katmannda olmasndan ve bunlarn
korunmalar gerektiinden dolay daha alt katmalar iin derine inemedik.
Bu nedenle erken dnemde de burada bir cam retiminin olup olmad
konusunda bilgi edinemedik.
Atlyenin gneydou kesinde, frnn kuzeyinde tam karda, yaklak
bat duvarna 4.10 m. uzaklkta, 1.00x0.70 m. boyutlarnda dikdrtgen
formlu kk bir havuzcuk bulunmaktadr. Kaln kire harla svaldr. Dar
kenarnn st yznn tam ortasnda bir girinti oluturulmutur. Bu ksm,
havuzcuktaki kzn sca ile yumuatlacak cam hamurunun tutturulduu
demir ubuun yerletirildii oyuntudur.

Cam ubuklarnn Bulunduu 2 No.lu Dkkn
Cam frnndan sonraki, 5.03X6.11 m. boyutlarndaki 2 No.lu dkknda,
Ge Roma-Bizans Dnemi kullanm tula taban demelerinin zerinde,
cam frnlarnda ilenmek zere hazrland anlalan cam ubuklar ele
geirilmitir. Ucu sivriltilmi kalem biimli cam ubuklarn d, okgen
(drt, be ya da alt) yzey oluacak ekilde hazrlanmtr. Uzunluklar
ve kalnlklar farkllk gsterir. Tamam effaf ve renksiz olan ubuklarn
bazlarnda morumsu erguvan ile sar renk izleri grlr. Cam ubuklarnn
frnn bulunduu atlyede deil de, ondan 3 sonraki dkknda ele
geirilmesi ve ayrca bu dkknda cam cruarnn da bulunmas, bize bu
dkknda frnn bulunduu atlyede yaplan almalar dnda, yine camla
ilgili bir baka ilevsel almann yapldn dndrmektedir. Zaten
baz dkknlar arasndaki duvarlarda grlen pencere karakterli aklklar,
dkknlar arasnda, almalaryla ilgili bir iletiim ya da ibirlii olduu
yorumunun yaplmasna katkda bulunmaktadr.
26
Cam Eser retim Atlyesi (7 No.lu Dkkn)
Merkezde yer alan emenin hemen batsndaki dkkndr. eme
yapsyla arasndaki dar koridor nedeniyle, dorudan balantldr. 5.02x5.92
m.boyutlarndaki, dkknn kuzeyinde, nndeki caddeye alan 1. 64 m.
genilikte kap akl vardr. Dkknn dou duvarnda, gney kenara
yakn olarak alm bir ni yer alr. st ksm tahribat grm olmasna
ramen, mevcut kalntlardan stnn eyrek kubbeyle rtl olduu
anlalmaktadr
Dkknn gneybat kesinde yarm daire eklinde frnn varl, 0.33
m. yksekliindeki ksm korunmu olan tula rgl duvar kalntsndan
anlalmaktadr. Yuvarlak taban ve tulalarn rg tekniinden frnn kubbeli
bir st rtsnn olduu anlalmaktadr. Frnn kuzeye bakan ksmnda,
taban yzeyinde, frn tututurup yakmak iin odunlarn konmasnda ve
kllerin karlmasnda kullanlan, az ya da kapak akl vardr. Frnn
ierisinde tabana dik olarak yerletirilmi olarak bulunan pimi toprak knk,
byk olaslkla baca grevini yapmak zere yerletirilmi olmaldr.
Frnn dnda, dousunda devirme malzemeler kullanlarak bir
seki oluturulmutur. Tabandan 0.26 m. ykseklikteki seki, st pimi
topraktan yaplm, yass tula plkalarla kaplanmtr. Yaklak 1.27x1.72 m.
boyutlarndaki sekinin kuzey tarafnda tula plkalarn stne, dikdrtgen
biimli mermer plka dzgn olarak yerletirilmitir. Anlan dzgn yzeyler,
frnda yksek atete elde edilen cam hamurunun demir ubuk ucuna taklp
soutarak ekillendirilmesinde ve ekillendirilen cam eyalarn soutulmak
iin bekletilmesinde kullanlmlardr. Anlan mermer plka yzeyinde,
ekillendirilecek cam hamuruna sonradan farkl renklerin verilmesi ya da
alacal olarak katlmas istendiinde, istenen rengi ve alacay salayacak
tozlar mermer plkaya yaylarak demir ubuk ucundaki yumuak kvaml
cam hamuru, bu tozlar zerinde bastrlp dndrlerek cam hamuruna
yapp onunla btnlemesi salanr.
Atlyenin kuzeybat kesinde yer alan dikdrtgen prizma biimli,
dzgn kesilmi, kenarlar dzgn tralanm, 0.21x0.78 ve 0.16x0.80 m.
boyutlarnda olan iki mermer blok parasnn retimde nemli bir yeri
vardr. Uzun kenar zerinde dik olarak duran bu iki blok birbirine paralel
olarak yerletirilmemitir. Arka ular n ularna gre birbirinden daha fazla
ayrktr. Arka ular aras 0.25 m. iken, n ular aras 0.13 m.dir. Bu dzenek,
frn ve evresinde retilerek ekillendirilen cam kap ya da vazolarn, kulp ve
27
az eklentilerinin el demeden rahatlkla yaplabildii yerdir. yle ki, iki
mermer bloun geni olan arka aklndan, az ksm ne gelecek ekilde
sokulan kap boynundan, mermer bloklarn dar aklkl n ksmna sktrlr.
Bylelikle, tehlikesizce kontrol altna alnan kabn ya da vazonun, az kenar
ve kulp eklemeleri ustas tarafndan rahatlkla yaplabilmektedir. Burada
tamamlanarak ii biten cam eserler, hemen kuzey yanndaki platformda
beklemeye alnm olmaldr.
BATI NEKROPOLS ALANI KAZI ALIMALARI
Asl SARAOLU
Murat EKLMEZ
Tralleis antik kentinde farkl alanlarda yaplan almalardan birisi, Bat
Nekropolisi olarak adlandrlan alanda gerekletirilmitir
2
. Burada yaplan
almalarn amac, alann hangi dnemlerde kullanldn belirlemek, mezar
trlerini tespit etmek ve Tralleisin farkl dnemlerdeki l gmme gelenekleri
hakknda bilgi edinmektir
3
. Bu amaca ynelik olarak, ilk B 300200 K 300400
plan karesinde 1 No.lu ama ile kazya balanm ve yaplan almalarda
ok sayda Ge Roma-Erken Bizans Dnemine tarihlenen mezarlar ortaya
karlmtr. Bu mezarlar iinde ele geirilen buluntular, zellikle de
mezarlarda youn biimde bulunan sikkeler, bu alann .S. 4. yzylda gm
yapmak amacyla kullanldn gstermitir. Ge Roma Dneminde bu alann
etrafna mezarlarn zarar grmesini nlemek amacyla harsz, moloz talardan
iki adet destek duvarnn eklendii tespit edilmitir (izim: 1). Sz konusu
duvarlar, gerek malzeme, gerekse iilik ynnden ayn dnem zelliklerini
sergilemektedir. Bu destek duvarlarnn gneydou kesinde, bulunan 2
No.lu duvarn iinde Roma Dnemine ait bir gladyatr steli bulunmutur. 0.29
m. geniliinde, 0.31 m. yksekliinde, 0.7 m. derinliindeki stelin zerinde
saa prolden betimlenen bir gladyatr yer almakta, stelin sa alt kesinde
dikdrtgen bir altar ve zerinde sola prolden bir ku, kuun zerinde bir
palmiye yapra ile altta iki satrlk yazt bulunmaktadr.
2 Kaz almalarnda ele geirilen iskeletlerin antropolojik incelemesi, stanbul niversitesi,
Cerrahpaa Tp Fakltesi, Adli Tp Enstits retim yesi Prof. Dr. Mehmet Yaar can ve
ekibi tarafndan yaplmtr. zverili almalar nedeniyle kendilerine teekkr ederiz.
3 Tralleis Bat Nekropolisi kaz etkinliklerine, 03.07.2007 tarihinde balanp 15.08.2007 tarihinde
son verilmitir.
28
Ama iersinde yaplan almalarda 16 adet at kiremitli mezar ortaya
karlmtr. Form ve ekil asndan birbirine benzeyen bu mezarlarda,
pimi toprak plkalar karlkl gelecek ekilde dik konarak gen yapm
ve plkalarn etraf kaymamas iin kk talarla desteklenmitir. Ele
geirilen plakalar yaklak 0.53 m. uzunluunda, 0.62 m. geniliinde ve 0.7
m. derinliindedir. Genellikle yetikin olarak nitelendirebileceimiz kiilere
ait bu mezarlarn iine inhumasyon gm yaplmtr. Dou-bat ynndeki
mezarlarda, iskeletlerin ba ounlukla douda, ayaklar ise batda yer
almaktadr. skeletlerden bazlarnn ba ksmlarna yastk ilevi gren
dikdrtgen biimli kiremitler yerletirilmitir. Bu tipteki mezarlarda iskeletin
ayak ucuna genellikle tek kulplu testi, amphora, kandil gibi mezar armaanlar
konulmutur (Resim: 10). Ayrca mezarlarn pek ounda iskeletlerin yanna,
ruhun br dnyaya yolculuu srasnda Akheronun kayks Kharona
vermek iin sikke konulmutur. Baz mezarlarda bir adet sikke bulunurken,
bazlarnda ok sayda sikke ele geirilmitir. rnein 6 No.lu mezar iinde
iskeletin karn zerinde 34, ayak ksmnda ise 4 adet olmak zere toplam 38
adet bronz sikke bulunmutur. Mezarlarda ele geirilen ok saydaki .S. 4.
yzyla zellikle de II. Constantinus (.S. 337340), II. Constantius (.S. 337-361)
ve Constans (.S. 337-350) Dnemine tarihlenen bronz sikkeler, mezarlarn
bu dnemde kullanldn gstermitir. Mezarlardan bir tanesinde form ve
iilik ayn olmakla birlikte, dierlerinden farkl olarak bir kpek iskeleti ile
karlalmtr. 2 No.lu duvarn 2.07 m. kuzeyindeki, 3 No.lu at kiremitli
bu mezarda, inhumasyon tarznda gmlen kpein ba douda olup n
ayaklarn karnna doru eken hayvann, arka ayaklar batdadr.
2 No.lu duvarn kuzeyinde, kuzeydou-gneybat dorultusunda bir
mezar daha ele geirilmitir. Ancak bu rnekte gm zeri herhangi bir
donanma rastlanmamtr. Antropolojik aratrmalardan anlald kadaryla
30lu yalara varmam bir erkee ait iskelet, dou-bat dorultusunda
uzatlm olup ayaklar gneybatda bulunmaktadr. skeletin sol dizinin
altnda camdan yaplm krk bir ungentariumun az ve boyun paras, sa
ayann altnda cam bir kabn krk taban paras ile el, ayak ve vcudunun
d taraarnda, ucu bklm ivi ve metal paralar ele geirilmitir. Belirli
aralklarla bulunan iviler, ahap bir donanm ile ilgili olmaldr.
Topraa gm dnda alma alanmz iinde deiik formdaki kaplara
yaplm gmlere de rastlanmtr. Bu tip gmlerden ilki byke kp
biimli kaplar iine yaplandr ve bunun en gzel rneklerinden biri dromoslu
29
oda mezarn dousundaki platformda ele geirilmitir. ki adet traverten blok
arasna yerletirilen ve etraf kk talarla desteklenen kap, kuzey-gney
dorultusunda yerletirilmi olup yaklak 0. 56 m. yksekliindedir. Kuzey
taraftaki az ksm, byke bir tabakla kapatlm ve sabitletirme amacyla
mermer bloa yaslanmtr. Kap iinde ise kuzey-gney dorultusunda
yerletirilmi yeni domu bir ocua ait iskelet bulunmaktadr. Yine youn
biimde tahribat gren ve krk paralar hlinde ele geirilen bir dier
kap iinde daha gmye rastlanmakla birlikte, kemikler erimi durumda
olmalar nedeniyle antropolojik inceleme sonucunda bilgi edinilememitir.
inde bulunan az miktardaki kl paralar olaslkla kemiklerin yakldna
iaret etmektedir. Ayrca kap iersinde mezar hediyesi olarak bir bronz an
(muhtemelen oyuncak) ele geirilmitir.
Bu rneklerden baka, amphora formundaki kaplar da gm iin
kullanlmtr ve yaplan almalarda bu tipte rnek belirlenmitir.
Bunlardan zellikle Ge Roma Dnemine tarihlenebilecek biri, dierine gre
daha iyi korunmu durumdadr. Bat-dou dorultusunda yerletirilen kabn
az batdadr. Dip ksm ise, iskeletin kap iersine yerletirilmesi srasnda
krlm ve gm yapldktan sonra kapak grevi gren yass bir moloz
ta ile diklemesine kapatlmtr. Antropolojik incelemeler, ele geirilen
iskeletin anne karnnda ya da doar domaz len bir ocua ait olduunu
gstermitir. ocuun ba amphorann boyun ksmnda, elleri yanda,
ayaklar ise hocker tarzda karna ekili olan iskeletin yannda herhangi bir
mezar hediyesine rastlanmamtr. 1 No.lu duvarn 0. 66 m. gneyinde de
yine iine gm yaplm ikinci bir amphora daha ele geirilmitir. Kuzeybat-
gneydou dorultusunda yerletirilen ve olduka hasarl durumdaki kap
iinde, az miktarda kemie rastlanm ve yaplan antropolojik incelemeler,
iine olaslkla bir ceninin ya da yeni domu bir bebein gmldn
ortaya koymutur. ine gm yaplan dier amphora ise dromosun 0.25m.
dousunda, 2 No.lu duvardan 0.75 m. kuzeyde ele geirilmitir. Kuzeybat-
gneydou dorultusundaki kap, dromos duvarna dayanm ve etraf kk
talarla desteklenmitir. Korunan iskelet sistemi ve diler zerinde yaplan
antropolojik incelemeler, iine 56 yalarnda bir ocuun konduunu
gstermitir.
Bu alanda yaplan almalarda yukarda bahsettiimiz rnekler dnda,
iinde kemikler bulunan urnalar da ele geirilmitir. Bat nekropolisi kaz
alannda ele geirilen pimi toprak urnalar, kentte inhumasyon gm
30
yannda, kremasyonun da yapldn ortaya koymaktadr. Ele geirilen
urnalar genellikle turuncu-kahve renkte mikal kilden yaplm olup ou
kapakldr. Boylar genellikle 0.30 m. ile 0.60 m. arasndadr. Dik ekilde
topran iersine yerletirilen urnalarn etraf genellikle koruma amal olarak
kk talarla desteklenmitir. Bu urnalardan ilki 1 No.lu destek duvarnn
gneyinde ve ona bitiik ele geirilmi ve zeri bir kiremitle kapatlmtr.
Daha fazla anm durumdaki ikincisi amann gney kesitinde, dieri ise
amann gneydousunda ele geirilmi ve yaplan antropolojik incelemeler,
kemiklerin yetikin bireylere ait olduunu gstermitir.
alma alanmz iinde pimi topraktan situla biimli kaplara yaplan
gmlere de rastlanm, ancak bu rneklerde genel bir yn birliktelii
belirlenememitir. Sz konusu silindir kaplar yatay biimde topraa yatrlarak
zarar grmemesi iin etraf kk moloz talarla desteklenmitir. Gm
yapldktan sonra kabn ak olan iki taraf ta ya da pimi toprak levhalarla
kapatlmtr. Antropolojik almalar ilerine genellikle alt yandan kk
ocuklarn gmldn ortaya koymutur.
Tralleis 2007 yl kaz sezonunun en dikkat ekici mimar buluntularndan
birisi, ilerleyen kaz almalarnda amann bat tarafnda ortaya karlan
ve zengin buluntularyla byk nem tayan dromoslu bir oda mezardr
(izim: 1). Ge Hellenistik Dnemden balayarak .S. 2. yzyl sonlarna
kadar kullanlan bu mezar yaps, dousunda yer alan ve farkl dneme
ait malzemelerin bir araya getirilmesiyle oluturulmu bir platformla
balantldr (Resim: 11). Yaplan almalar ve dromoslu mezar etrafnda ele
geirilen ok sayda farkl teknikle yaplan gmler, bu alann Tralleis halk
tarafndan yaklak Hellenistik Dnem ortalarndan balayarak, Erken Bizans
Dnemine kadar mezarlk olarak kullanldn gstermekte ve kentin l
gmme gelenekleri konusunda nemli bilgiler vermektedir.
Kuzeybat-gneydou dorultusunda, moloz talardan zenle ina
edilen, zeri tonozla rtl oda mezarn gneyinde, ayn dorultuda
3.15m. uzunluunda bir dromosu bulunmaktadr. Dromosun bitiminde,
kayrak tandan tek blok eklinde yaplm 1.24 m. yksekliinde, 1.07 m.
geniliinde, 0.11 m. kalnlnda bir kapak ta yer alr. Mezar kapsn
kapatan kayrak tann kaldrlmasndan sonra 0.80 m. geniliinde bir
kapyla karlalmtr. Mezar iinde yaplan almalarda tabanda yaklak
0.45m. lik bir dolgu toprakla karlalm ve yapya bat tarafndan su girmesi
nedeniyle duvarlarn ve klinelerin zerindeki iskeletlerin nemli ortama maruz
31
kalarak youn biimde tahribata urad grlmtr (Resim: 13). Farkl
byklkteki iki odadan oluan mezarn kuzeydeki daha by 2 No.lu,
gneydeki daha k ise 1 No.lu oda olarak adlandrlmtr. 1 No.lu odann
dou ve bat kenarlarnda birer adet olmak zere iki adet kline bulunmakta,
gneydeki 1 No.lu odadan dierine gei kemerli bir kap ile salanmaktadr.
Dromoslu mezarn kuzey ynndeki ikinci odasnda ise dou, bat ve kuzey
kenarlarda olmak zere toplam adet kline bulunmaktadr. Bunlardan dou
taraftaki 4 No.lu klinenin gneyine, urna koymak iin kare eklinde bir blme
eklenmitir. Ayrca 5 No.lu klinenin duvarnn zerine, urna koymak iin bir
ni ald grlmtr (Resim: 13). Dromoslu oda mezar iindeki klineler,
moloz talardan rlp, svanarak, zerleri pimi toprak levhalarla ya da
kayrak talaryla rtlmtr. Klineler iinde ok sayda ele geirilen ahap
ve ivi paralar, iskeletlerin stnn olaslkla ahap bir panel ya da kapakla
kapatldn gstermitir.
1 No.lu odann bat kenarnda, 2.08 m. uzunluunda, 0.73 m. geniliinde,
0.67 m. derinliinde, taban sktrlm toprakla kapl 1 No.lu kline yer alr.
D ksm sva ile kapl klinenin zeri tula plkalarla rtlmtr. Ancak bu
plkalarn zaman iinde tahribat grd ve zerlerine sonraki dnemlerde
yeniden gm yapld anlalmaktadr. Kline iinde yaplan almalarda
ok sayda erimi durumda kemik paras ele geirilmitir. Klinenin taban
zerinde, kuzey-gney dorultusunda uzatlan iskeletin bann gney
ynnde olduu ve iskeletin ayak ucuna ok sayda kandil ve unguentariumun
hediye brakld grlmtr (Resim: 12).
1 No.lu odann dou kenarnda yer alan 2 No.lu kline, 2.14 m.
uzunluunda, 0.49 m. geniliinde, 0.71m. derinliindedir. Klinenin etraf
moloz talarla rlm ve zeri pimi toprak levhalarla kapatlmtr. Pimi
toprak levhalarn zerine 1 No.lu kline gibi, ge dnemde gm yapld
anlalmaktadr. Klinenin iine ok sayda tahrip edilmi kemik ve metal
paralar yaylmtr. Kk talarla sktrlm topraktan yaplan taban
zerine kuzey-gney ynnde yatrlan iskeletin ba gneyde olup ayak
ucuna bronz bir kl ile salam durumda kandiller, altn ss eyalar ve cam
ie konmutur.
2 No.lu odann bat tarafnda yer alan, 2.21m. uzunluunda, 0.92m.
geniliinde, 0. 64 m. derinliindeki 3 No.lu kline de dierleri gibi, moloz
talarla rlm ve zeri svayla kaplanmtr. Pimi toprak levhalarn
zerine ge dnemde iki adet gm yapld anlalmaktadr. Klinenin gney
32
kesindeki duvara yaslanm bir adet kapakl urna iinde salam durumda
kemikler bulunmutur. Klinenin youn neme maruz kalmas, iskeletlerin
ok tahribata urayp bozulmasna neden olmutur. Yaplan almalarda
taban zerinde bir adet kaidesiyle birlikte terrakotta Eros heykelcii, salam
durumda kandiller ve unguentariumlar ele geirilmitir (Resim: 14).
2 No.lu odann dou tarafnda yer alan 4 No.lu kline, 3.23 m. uzunluunda,
0.83 m. geniliindedir. Pimi toprak levhalarn zerine ge dnemlerde iki
gm daha yapld anlalmaktadr. Klinenin gney kesine yaslanm
durumda ele geirilen bir adet kapakl urnann iinde, salam durumda
kemikler bulunmutur. Taban zerine kuzey-gney ynnde yatrlan
iskeletin gneydeki ba ksmnda iki adet bronz ayna, bronz kpe, yzk
paralar, salam durumda kandil ve unguentariumlar, ayak ucunda ise
bronz bir ine, kandiller ve terrakotta grin paralar bulunmutur. 4 No.lu
klinenin gneyinde, 0.87 m. uzunluunda, 0.47 m. geniliindeki moloz
talarla zenle rlm bir blme bulunmaktadr. Bu dikdrtgen blmde
yaplan almalarda, ikisi tabana, dier ikisi onlarn zerine konmu salam
durumda drt adet urna ele geirilmitir. Tm bu veriler, 4 No.lu klinenin
gney blmesinin, urnalarn saklanmas iin zel olarak dzenlendiini
ortaya koymaktadr. Ele geirilen urnalarn bazlar yalnzca krem renkli astar
boyal, bazlar ise piirme srasnda siyah renkte mat boya ile yaplm dalgal
kaln bantlarla sslenmitir. Bu urnalarn iinde yanm kemik paralar ile
yanlarnda salam durumda kandiller, unguentariumlar ve bir mask paras
ele geirilmitir (Resim: 14).
2 No.lu odann kuzey tarafnda, dou-bat dorultusundaki 5 No.lu kline
yer alr (Resim: 13). 2.25 m. uzunluunda, 1.77 m. geniliindeki moloz talarla
rl ve zeri svayla kapl klinenin st pimi toprak levhalarla ve kayrak
talaryla rtldr. Pimi toprak levhalarn ve kayrak tann zerine ge
dnemde iki gm daha yaplmtr. Taban zerine dou-bat dorultusunda
yatrlan iskeletin batdaki ba ksmnda salam durumda unguentariumlar
bulunmutur. Ayrca klinenin bat kesinde duvara yaslanm iki byk
urna, iinde kemikleriyle salam ele geirilmitir. Bu urnalardan zellikle
bir tanesi dierlerinden ayrlan byk boyutuyla dikkat ekicidir. Yaplan
antropolojik incelemelerde urna iinde krime edilmi durumda farkl ya
zellikleri gsteren kemiklerin belirlenmesi, urnann deiik dnemlerde
tekrar tekrar kullanldn gstermitir.
33
Dromoslu mezarn dousunda, kuzey ksmnda farkl dnem malzemelerini
ieren bir platform bulunmaktadr. Taban sktrlm toprak ve toplama
talardan oluturulan platformun taban seviyesi, yaklak dromoslu mezarn
tavan seviyesine kadar inmektedir. Bu platformun kuzey tarafna moloz
talardan rlm iki destek duvar yaplmtr. Bu alan bat taraftaki dromoslu
mezarla yaklak bitiik durumda olup hemen dousunda, on stilinde bir
adak bal, kuzeyinde ise alt ksm prolli bir yazt blou ele geirilmitir.
Blok zerinde 3 satrlk Greke bir yazt bulunmaktadr.
Dromoslu mezar dnda, alma alanmzda adet ta sanduka mezar
ortaya karlmtr. 1 No.lu ta sanduka mezar, kuzey-gney dorultusunda,
2.14 m. uzunluunda ve 0.54 m. geniliindedir. indeki iskeletin kafatas
kuzeyde, ayaklar ise gneydedir. Yaplan antropolojik incelemeler, gen bir
erkee ait olduu dnlen iskeletin omurlarnn durumundan, olaslkla
ar bir ite altn gstermitir.
Bu tip rneklerden 2 No.lu ta sanduka mezar, amann dou kesitinde
ele geirilmitir. 2.07 m. uzunluunda ve 0.62 m. geniliindeki kuzeydou-
gneybat dorultulu mezarn, drt taraf moloz talarla rlm ve
zeri be adet yass kayrak tayla kapatlmtr. 0.83 m. derinliindeki
mezarn tabannda youn olarak akl ve kum karm sktrlm toprak
bulunmaktadr. ersinde herhangi bir kemik parasna rastlanmayan mezar
olaslkla Antik Dnemde soyulmutur.
3 No.lu ta sanduka mezar ise amann gneybatsnda, kuzeybat-
gneydou dorultusunda bulunmutur. Sz konusu mezarlardan zellikle
3 No.lu rnek, gm geleneini gstermesi bakmndan nemlidir. 1.25 m.
uzunluunda, 0.42 m. geniliindeki mezarn zeri drt adet uzun, yass
kayrak tayla kapatlmtr. Kuzeybat-gneydou dorultusunda yatan
iskeletin kafatas douda, ayaklar ise batdadr. Kafatasnn bulunduu dou
ksmda, iki adet unguentarium, bir bronz sikke ve ayak ucunda adet kandil
ele geirilmitir.
2 No.lu Ama
Bat Nekropoliste, B 300200 K 300400 plan karesinde, 1 No.lu amann
dousundaki mezar yaplar hakknda bilgi edinmek amacyla 5x5m.
llerinde bir ama daha yaplmtr. Bu alanda yaplan almalarda krk
paralar hlinde Ge Roma Dnemi seramiklerine rastlanmtr. Buluntularn
34
akma toprak iinden geldii grlmtr. almalarda, herhangi bir mimar
yapya ve mezara rastlanmad iin, fotoraama ve belgeleme ilemlerinden
sonra bu alanda almalar bitirilmitir.
3 No.lu Ama
Bat Nekropoliste, B 300200 K 300400 plan karesinde, 1 No.lu amann
batsndaki mezar yaplar hakknda bilgi sahibi olabilmek amacyla 5x2.5m.
llerinde bir ama daha yaplmtr. Yaplan almalarda, krk paralar
hlinde Ge Roma Dnemi seramikleri ve salam durumda adet kandil
bulunmutur. Krk paralar eklindeki seramiklerin akma toprak iinde bu
alana geldii grlmtr. Bu alanda herhangi bir mimar ve mezar yapsna
rastlanmamtr.
35
izim: 1
Resim: 1
36
Resim: 2
Resim: 4
Resim: 3
37
Resim: 6
Resim: 5
Resim: 7
38
Resim: 8
Resim: 9
39
Resim: 10
Resim: 12
Resim: 11
40
Resim: 13
Resim: 14
41
KALE- TAVAS (TABAE) 2007 YILI KAZISI
Bozkurt ERSOY*

Prof.Dr. Bozkurt ERSOY, Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Sanat Tarihi Blm Bornova,
zmir/TRKYE.
Kale-i Tavasta 15 Austos 2007- 15 Eyll 2007 tarihlerinde ilki
gerekletirilen kaz almalar, Denizli Mze Mdrl ve Ege niversitesi
Edebiyat Fakltesi Sanat Tarihi Blm retim elemanlar tarafndan
Denizli Valilii ve Kale Belediye Bakanlnn katklaryla yrtlmtr.
Deerli katklar nedeniyle Denizli eski Valisi sayn Dr. Hasan Canpolata,
almalarmzn her aamasnda yanmzda olan, ekibimizin barnma, ulam
ve beslenme gibi gereksinimlerinin giderilmesinde yardmlarn esirgemeyen
Kale Belediye Bakan Sayn Abdullah Karaayvaz ve tm Kale Belediyesi
alanlarna; kaz almalarnn yrtlmesinde desteklerini esirgemeyen
Denizli Mzesi Mdr Sayn H. Hseyin Baysal bata olmak zere tm
mze alanlarna teekkr bor biliriz. Prof. Dr. Bozkurt Ersoyun bilimsel
danmanlnda gerekletirilen kaz almalarna Ege niversitesi Edebiyat
Fakltesi Sanat Tarihi Blm retim elemanlar Prof. Dr. nci Kuyulu Ersoy,
Yard. Do. Dr. akir akmak, Yard. Do. Dr. Harun rer, Yard. Do. Dr. Yekta
Demiralp, r. Gr. Dr. Sedat Bayrakal, r. Gr. Dr. Sevin Grhan, Uzm.
Hasan Uar ile ayn blmn rencileri Gkben Ayhan, Ceren Erdoan,
lknur Yaz, Duygu Kse ve 20 ii katlmtr.
Kale-i Tavas, Antik Tabae kenti zerine kurulmu; Mentee Beyliinin
nemli kentlerinden biri olmu ve Osmanl Dneminde de Kale-i Tavas adyla
nemini korumutur. 1330lu yllarda kenti gren bni Batuta, kentin kalesi
hakknda bilgi vermi; Evliya elebi ise 1670li yllarda gezdii kentin 50 ev
ve bir cami ieren bir i kale ile 300 ev, 5 mahalle, 5 cami, 1 han, 1 hamam, 3
mektep, 3 sebil, 2 tekke ve 6 zaviyesi olan bir d kaleden olutuunu ifade
etmitir. 1950li yllarn sonuna dek kesintisiz olarak iskn gren kent, doal
afetler gerekesiyle boaltlm ve iki cami, bir hamam, birka eme dnda
kentin neredeyse tamam toprak altnda kalmtr (Resim: 1).
42
Kentte tmyle salam olarak kalabilmi tek yap Cevher Paa Camisidir.
Yap, kuzey-gney ynnde uzanan dikdrtgen planl bir harim ile
kuzeyindeki alt destekli son cemaat yeri ve kuzeybatsndaki silindirik
gvdeye sahip minareden olumaktadr. Yapnn duvarlar kaba yonu ta
ve moloz tala ina edilmi; kemerler, pencerelerin atk talar ve mihrapta
kesme ta kullanlmtr. zeri drt yne eimli krma atyla rtl ve
kiremitle kapldr. Harim girii zerinde yer alan boya ile yazlm tarih
kitabesi 1235/18191820 yln vermektedir. Denizli evresindeki benzer
planl yaplardan da yola karak camiyi XVIII. yzyl sonu ve XIX. yzyl
bana tarihlendirmek olanakldr.
Kentten gnmze ksmen salam ulaabilmi dier bir yap da, Cevher
Paa Camisinin dousunda yer alan, halk arasnda Pazaryeri ya da ar
Camisi adlaryla bilinen yapdr. 2007 yl almalar kapsamnda kaz ve
temizlii gerekletirilen yapnn, sonradan ina edilmi olan minaresinin
krssnde 1284/18671868 ylnda Feyzullah adl bir usta tarafndan
yapldn belirten bir kitabesi vardr. Blgedeki benzer zelliklere sahip
yaplardan hareketle, caminin XVIII. yzyl sonlar ile XIX. yzyl ortalarna
kadar uzanan bir zaman diliminde ina edildii sylenebilir.
Kale-i Tavas kentinden gnmze ulaan hamam ise, Cevher Paa
Camisinin kuzeyinde yer almaktadr. Yapnn lklk ve scaklk blmleri
ksmen ayaktadr. Ilklk meknnn kare planl ve bir kubbeyle rtl olduu,
bu meknn dousunda yine kare planl ve kubbeyle rtl bir tralk mekn
bulunduu tespit edilebilmektedir. Scaklk mekn, eyvanl ve iki halvetli
bir emaya sahiptir. Scakln kuzeyinde yer alan su deposuna ait duvarlarn
byk ksm yklmtr. Kalan izlerden gnmze ulamayan soyunmalk
ksmnn yapnn batsnda yer ald anlalmaktadr. Mimar zelliklerinden
hareketle hamam kalntsn imdilik kaydyla XIVXV. yzyllara tarihlemek
olanakldr. Dolaysyla hamam, Kale-i Tavas kentinden gnmze ksmen
salam olarak ulaabilen en erken tarihli yap olmas asndan nemlidir.
Kale-i Tavasta 2007 yl almalar kapsamnda ncelikle alana ilikin
yzey aratrmalar yaplm; yzeyde mevcut tm eser ve buluntular
fotoraa belgelenmitir. Ayrca alanda mevcut tm eserler, Kale Belediyesi
tarafndan balatlan koruma amal imar plan almalar erevesinde
hazrlanan 1/1000 lekli hlihazr harita zerine koordinatlaryla birlikte
ilenmi (izim: 1); tm alan 50 x 50 m. boyutlarnda gridlere blnmtr.
43
Sarn (izim: 2, Resim: 2-3)
15 Austos-15 Eyll 2007 tarihlerinde gerekletirilen kaz almalar
srasnda tespit edilen ve kazsna balanan sarn, yre halknn verdii
bilgilere gre; Kale-i Tavas yerleiminin Aa ve Yukar Pazar mevkii
arasnda kalan alanda yer almaktadr (Plan kare CVII). Anadoludaki bir grup
sarn rnei gibi tamam toprak altnda olmak zere ina edilen ve yzeyde
herhangi bir ipucu vermeyen sz konusu yapnn varl, havalandrma
akl ile deneciler tarafndan tahrip edilen gneybat tonoz alnlndan
fark edilmitir.
Yapnn hem bu delikten hem de havalandrma bacasndan akan moloz
ve toprak nedeniyle byk lde dolduu grlmtr (Resim: 2-3).
Kuzeydou-gneybat ynnde uzanan sarn, beik tonozlu iki birimden
olumaktadr. Birimler, kare kesitli drt destek zerine oturan yuvarlak
kemerlerle birbirinden ayrlmtr (izim: 2 ).
Dta, sarncn batsnda balanan kaz almalar srasnda, niteliksiz
duvar kalntlar ile ok sayda metal ve seramik malzemeye rastlanmtr.
Bir taraftan sarncn iini boaltmak, dier taraftan topran ie akmasn
nlemek amacyla yrtlen almalarda, deneciler tarafndan alan
deliin evresindeki toprak tabakas alnarak bu blm geniletilmitir.
Gerek bu blmn gerekse havalandrma deliinin i aydnlatmada yetersiz
kalmas nedeniyle sun kla aydnlatma yoluna gidilmi; sarncn gneydou
kesindeki havalandrma bacasndan asansr sistemiyle; tahrip nedeniyle
gneybat kede alan boluktan ise tama yolu ile toprak boaltma
ilemlerine balanmtr.
Sarntan boaltlan dolgu toprak iinde bol miktarda seramik ve sikke ile
metal ve mermer buluntu ele geirilmitir.
almalar sonunda, sarncn her iki birimini birbirinden ayran 5 kemer
gz, yaklak olarak kemer zengi hattna kadar ortaya karlmtr. Ancak
kaz sezonu sonunda zemin seviyesine inilememi; 2007 yl almalar alnan
koruma ve gvenlik nlemleri ile tamamlanmtr. Bu kapsamda sarncn
zeri, ahap at ve yaltm malzemeleri ile kaplanarak toprakla rtlm;
evresine ise drenaj alarak su almasnn nne geilmeye allmtr.
44
Pazaryeri (ar) Camisi (izim: 3, Resim: 4-5)
Cevher Paa Camisinin dousunda, Yukar Pazar mevkiinde yer alan
Pazaryeri (ar) Camisinde gerekletirilen kaz almalarna alandaki
bitki ve moloz tabakasnn temizlenmesiyle balanm; beden duvarlar
ksmen grlebilen yapnn iinde ve dnda kaz almalarna geilmitir
(izim: 3, Resim: 4-5). Harim bat duvarnn dnda yaplan almalar
srasnda gneybat kede dkkn olabilecek bir yapnn temel izlerine
rastlanmtr. Ayrca bu kede mihrap duvarna paralel olarak uzanan 20
cm. geniliinde zeri kayrak talarla kaplanm bir su yoluna da ulalmtr.
Bu cephede yaplan almalarla duvar dibindeki dknt talar kaldrlm,
yer yer dzgn kesme ta malzemenin kullanld duvar cephesi ortaya
karlmtr.
Mihrap duvarnn gneyinde mihraba ait olduu anlalan yarm daire
kesitli kesme talar bulunmutur. Harimin gney duvarnda yer yer ahap
hatllara yer verildii de saptanmtr.
Caminin dou duvarnn dnda yaplan kaz almalar srasnda, bu
duvarn gney ucunda bir adet mezar ortaya karlmtr. Talarla evrili
mezarn ve Osmanlca yaztl mezar tann boyutundan bir ocua ait olduu
tahmin edilmektedir. Kaba yonu ta ile rlen harimin dou duvarnn
gney kesinde dzgn kesme ta kullanld ve ayn kesimde bir pencere
aklnn bulunduu tespit edilmitir.
Yapnn kuzey cephesinin dnda yaplan kaz almalar srasnda,
eme yala olarak kullanld anlalan Roma Dnemine ait bir mermer
lhitin zeminine ulalmtr. 1980li yllarda salam olduu tespit edilen
bu lhitin zemin dndaki blmleri daha sonraki yllarda alnmtr.
Gnmze gelebilen izlerden yalak olarak kullanlan lhit st blmnn,
iki dar kenardan ykselen bir merdivenin sahanl olarak deerlendirildii
anlalmaktadr. Kaz almalar sonunda kuzey cephede bir son cemaat
yerinin bulunduu ve bugn ayakta olan minarenin giriinin son cemaat
yerinden saland tespit edilmitir.
Yapnn kuzeyinde yaplan kaz almalar srasnda, 11m. geniliinde ve
5 m. uzunluundaki son cemaat yeri ortaya karlarak dzgn sva ile kapl
zemine ulalmtr. Son cemaat yerinin iki yannda kalan blmlerin zemini
45
birer seki eklinde yksek tutulmu; ortada kalan yaklak 2m. genilikteki
blmn zemini ise dk kotta braklmtr. Harim kuzey duvarnn
batsnda yarm daire kesitli bir d mihrap ortaya karlmtr.
Yapnn kuzeybat kesinde yer alan minarenin kaidesinde dzgn
kesme ta ve tula, dier blmlerde ise sadece dzgn kesme ta malzeme
kullanlmtr. Gvdesinde statik sorunlar ierdii anlalan minarenin
nmzdeki yllarda konsolidasyonu planlanmaktadr.
15m. x 11m. boyutlarndaki dikdrtgen planl harime olduka geni bir
aklktan girilmektedir. Giri aklnn mermer eii salam durumdadr.
Harimde yaplan kaz almalar srasnda da zemine ulalm; beden duvarlar
etrafnda zeminin salam olduu, orta alanlarda ise kt grlmtr.
Beden duvarlarnn i yzeylerinde yer yer svalara rastlanmtr.
Harimin kuzeyinde kadnlar mahlini tayan ahap desteklerin oturduu
iki adet mermer kaide ortaya karlmtr.
Kaz almalar sonunda 80 cm. geniliindeki beden duvarlarnn zeri
herhangi bir tahribata kar kuru duvar ile rlm; son cemaat yerindeki ykk
alanlar talarla doldurularak bu blmdeki terasn kaymasn engellenmeye
ynelik nlemler alnmtr.
eme (izim: 4, Resim: 6-7)
2007 ylnda kazs yaplan baka bir yap kale girii yanndaki emedir
(izim: 4). Kaz almalar sonucunda, eme duvarlarndan gnmze
sadece yaklak 1m. ykseklikteki blmn gelebildii; kuzeydou ve
gneydou duvarlarnn moloz tala, kuzeybat ve gneybat duvarlarnn
ise dzgn kesme tala ina edildii anlalmtr (Resim: 6-7). Kesme
talarn bir blmnn devirme olduu; dikkati ekmektedir. Su deposu
iindeki molozlarn temizlenmesi sonucunda taban ve duvar ilerindeki
svann korunduu, buna karn, gneydou duvar i yzeyindeki svann
byk blmnn yok olduu grlmtr. Ayn duvarn d cephesinde
de grlen duvar rgsndeki bozulma, bu cephenin sonradan elden
geirildiini ve bu ilem srasnda zgn su giriinin de ortadan kaldrldn
akla getirmektedir.
46
Yapnn kuzeybat cephesinde iki adet lle boluu, cephe nnde ise
kesme talarla oluturulmu bir yalak mevcuttur. Yalak cephesinden itibaren
kuzeybatya doru toprak yzeyi kayrak talarla kaplanm; akan su ise kayrak
talarla kapatlm bir kanal ile gneybat cepheden ehrin kanalizasyon
sistemine balanmtr.
KK BULUNTULAR
Seramikler (Resim: 8-9)
Yukarda ksaca tanmladmz kaz almalar sonucunda zellikle
sarnta bol miktarda seramik malzeme ortaya karlmtr. Roma, Bizans,
Beylikler ve Osmanl olmak zere eitli dnemlere ait olduklar tespit edilen
ve byk blm srsz olan bu seramiklerin konservasyon ilemlerine devam
edilmektedir.
Roma Dnemi Seramikleri
Roma Dnemine ait terra-sigillata ve red slip seramik paralar ile insan
ve aslan grinleri ele geirilen srsz seramikleri oluturmaktadr. Ayrca,
zerinde insan gr yer alan bir negatif kalp olduka ilgi ekicidir. Ge
Roma/ Erken Bizans Dnemine tarihlenen bu kalp, zellikle erken dnemlere
ait bir seramik retimine ilikin ipular sunmaktadr (Resim: 8). Seramiklerin
yan sra, eitli dnemlere tarihlenen araklar da bulunmutur.
Beylikler ve Osmanl Devri Seramikleri
Beylikler ve Osmanl Devri seramikleri; srl ve srsz kaplardan
olumaktadr. Srsz, tek renk srl, sgrafto, slip ve Milet ii znik sralt
teknikli seramikler ile Ktahya sralt teknikli rnekler, krk ve kk paralar
eklindedir. rneklerin byk blm prol vermemekle birlikte, renk
ve desen zellikleri asndan, eitli alt gruplara ayrlabilmektedir. Bu tr
seramiklerin tamamna yakn hamur, krmz ve kahverengi tonlarndadr.
47
zellikle Beylikler dnemine ait tek renk srl, sgrafto, slip ve Milet ii znik
sralt teknikli seramiklerde krmz renkli hamur kullanlm, sratl teknikli
Ktahya seramiklerinde ise dneminin zellii olarak beyaz/krem renkli
hamur tercih edilmitir.
Genellikle yayvan ve ukur kselere ait olduu anlalan srl paralarn
yan sra byk bir blm XIX. ve XX. yzyla ait srsz gve ve testiler de
bulunmaktadr. Bunlarn yan sra yuvarlak anakl ve lle tipli lle rnekleri
de ele geirilmitir (Resim: 9).
Heykel (Resim: 10)
2007 yl almalarnn en nemli buluntularndan biri Sarnta bulunan
mermer Tykhe ba olmutur. M.S. I-II. Yzyla, Roma Dnemine ait olduu
anlalan heykelcik ba, 15.9 cm. ykseklikte, 11.3 cm. geniliktedir (Resim:
10). Alt ksmnda bulunan 11mm. apnda ve 35mm. derinlikteki oturma
yuvas, ban portatif olarak tasarlandn gstermektedir. Heykelciin st
kesiminde detaylandrlmam bir balk bulunmaktadr. Byk boyutlu
Tykhe balarnda baln sur duvar eklinde ilenmesine karn, bu eserde
detaylandrlmadan braklmasn, kk boyutlu oluuyla aklamak
olanakldr. Heykelciin aln ksmnda diadem vardr. Salar arkada topuz
eklinde toplanmtr. Kulaklar yarm ekilde san altnda gsterilmitir.
Byk lde salam olan heykelciin sadece burun ucu krk durumdadr.
Sikkeler (Resim: 11)
2007 ylnda, zellikle sarnta gerekletirilen kaz ve temizlik almalar
srasnda 251 bronz, 13 gm, 4 bakr, 3 nikel olmak zere, eitli dnemlere ait
toplam 271 adet sikke bulunmutur. Bunlarn dnda Trkiye Cumhuriyetine
ait 3 adet de kuru ele geirilmitir. Sikkelerin neredeyse tamam kt
durumdadr. zellikle sarnta bulunan ve Roma Dnemine ait olduklarn
tahmin ettiimiz bronz sikkeler, uzun yllar neme maruz kalmalar nedeniyle
youn bir ekilde oksitlenmilerdir (Resim: 11).
slm Dnem sikkelerinin de ou kt durumdadr. Sarnta ele
geirilen, Osmanl Dnemine ait, birbirine kaynam durumdaki 11 adet
48
gm pul sikke hakknda, temizlik ilemleri yaplmad iin bugn iin
herhangi bir yorum yapamyoruz. Kazda bulunan dier 2 gm sikke de
krk ve tamamen anm durumdadr.
Sarnta bulunan 4 bakr sikkeden 2si okunamayacak ekilde bozulmutur.
Dier 2 sikke ise XIV-XV. yzyllara ait olmaldr. Bu sikkelerden birinin n
yz okunamamakla birlikte, arka yznn ortasnda 6 yaprakl iek moti
ieren bir mhr- Sleyman moti grlebilmektedir. Dier bakr sikkenin
n yznde Murad yazs seilebilmekte, arka yz okunamamaktadr.
Murad kelimesinin darp alannn sonunda bulunmas, akla sikkenin II.
Mehmed Dnemine (1451-1481) ait olabileceini getirmektedir.
almalar srasnda bulunan 3 adet nikel sikkeden 2si yzeylerindeki
oksitlenmeye karn, ksmen okunabilmektedir. Her ikisi de Sultan V. Mehmed
Read Dnemine (1909-1918) ait olan bu 2 sikkeden biri 5 para, dieri 40
paradr. 3. nikel sikke oksitlenme nedeniyle okunamasa da, malzemesi ve
boyutlar bakmndan ayn dneme ait gibi grnmektedir.
Kaz almalar srasnda, yukarda tanmladmz Roma ve Osmanl
sikkelerinin yan sra, Trkiye Cumhuriyetinin erken yllarna ait 3 adet de
kuru bulunmutur. Bunlardan biri 1944 tarihli 25 kuru, biri 1948 tarihli
bir delikli kuru, dieri ise tarihi okunamayan bir 5 kurutur.
2008 yl almalar kapsamnda, gerekli malzeme ve ekipmann
salanmas ve sikkelerin temizliklerinin yaplmas planlanmaktadr. Bylece
2007 yl sikke buluntular hakknda daha salkl bilgi verilebilecektir.
49
izim 1: Kale-i Tavas (Tabae) haritas
50
izim 2: Sarn. Plan
izim 3: Pazaryeri (ar)
Camisi. Plan
51
izim 4: eme. Plan
Resim 1: Kale-i Tavasn (Tabae) kuzeyden genel grn
52
Resim 2: Sarncn gneybat biriminin kaz ncesi grn
Resim 3: Sarncn gneybat biriminin kaz sonras grn
53
Resim 4: Pazaryeri (ar) Camisinin kuzeyden genel grn (kaz ncesi)
Resim 5: Pazaryeri (ar) Camisinin kuzeyden genel grn (kaz sonras)
54
Resim 7: emenin kuzeybat cephesi (kaz sonras)
Resim 6: emenin kuzeybat cephesi (kaz ncesi)
55
Resim 8: Ge Roma/ Erken Bizans Dnemine ait negatif kalp
Resim 9: Osmanl lle rnekleri
56
Resim 10: Mermer heykelcik ba
Resim 11: Sarnta ele geirilen sikkeler
57
PERGAMON - 2007 YILI ALIMALARI
N RAPORU

Felix PIRSON*
* Dr. Felix PIRSON, Alman Arkeoloji Enstits, Ayazpaa Camii Sok. 48 TR-34437 Gmsuyu-
stanbul/TRKYE. pirson@istanbul.dainst.org
Martin Bachmann ve Ralf von den Hoffun raporlaryla.
Metni Trkeye eviren . Banu Doan ve Ali Akkayaya ok teekkr ederim.
Ksaltmalar: Alman Arkeoloji Enstits yaynlarnda geerli ksaltmalar dnda (www.dainst.
org/index_141_de.html) aadaki ksaltmalar kullanlmtr:
Pirson 2006: F. Pirson, Pergamon - Das neue Forschungsprogramm und die Arbeiten in der
Kampagne 2005, AA 2006/2.
Pirson 2007: F. Pirson, Pergamon Bericht ber die Arbeiten in der Kampagne 2006, AA
2007/2, 13-70.
Radt 1999: W. Radt, Pergamon. Geschichte und Bauten einer hellenistischen Metropole (Darm-
stadt 1999).
1 Ayrntl n raporlar AA yllnda yaynlanmaktadr. Daha geni bilgi: www.dainst.org/
index_650_de.html. Bu ylki almalar 17.2.-17.3.2007 arasnda (Bergama Mzesi ile dou
nekropolde k kampanyas) ve 30 Temmuzdan 13 Ekim 2007ye kadar srmtr (yaz
kampanyas). Alman Arkeoloji Enstits Pergamon Kazs, bu yl da almalar destekleyen
kurum ve kiilere teekkr eder. Bunlarn banda T.C. Kltr ve Turizm Bakanl Kltr
Varlklar ve Mzeler Genel Mdrl, Almanya Bykelilii Kltr Blm (Ankara)
ile Bergama Belediyesi gelmektedir. Madd katkda bulunanlar ve ibirlii yaplanlar, ilgili
blmlerde yer almaktadr. Genel Mdrl temsilen bu yl Akif Gaffarolu (Alanya Mze-
si Mdrl) katlmtr. almalar ilgiyle destekledii iin kendisine teekkr ederiz.
Giri
1
Pergamon kazs iin 2007 yl almalar, ksa sreli bir k kampanyasyla
balamtr. Bu almann nedeni, gneydou kent suru nndeki arazide
inaat alma hazrlklar srasnda ortaya kan nekropoln srpriz kedir.
Pergamon yaz kampanyasndaki almalarn odak noktasn, geen yl
olduu gibi yeni bir arkeolojik haritann hazrlanmas, Hellenistik Dnemdeki
kent genilemesi blgesinde yzey aratrmas ve baz stratigrak sondajlar,
gimnazyumun arkeolojik ve mimarlk tarihi asndan aratrlmas ve Kzl
Avlunun korunmas projesi oluturmutur. Aada baz almalarn en
nemli sonularna genel bir bakla deinilecektir (Resim: 1-2).
58
3 Boyutlu Arkeolojik Harita
2005 ylnda yaplmasna balanan Pergamonun dijital haritas ve bununla
ilgili model almasnn ilk ara sonucu olarak akropoln grsel sunumu
hazrdr (Resim: 3)
2
.
Hellenistik Dnemde Kentin Genilemesi
Pergamonun Hellenistik Dnemde genilemesinin ilevsel blmlerini
ve tarihlenmesini anlamak iin planlanan tasaryla ilgili aratrmalar, bu
yl gneydou yamacnn yerleim tarihesini ve yol sistemini anlamaya
younlamtr. Aa agora blgesinde stratigrak sondajlar da yaplmtr
3
.
Bu balamda akropolisin bat yamacnda ilk taramalara da balanmtr.
Sondajlar
Akropolisin dou yamacnn yerleim tarihesini ve yol sistemini
aratrmak iin, 2007 yl almalarnda toplam 3 sondaj almtr (Resim: 2).
Bunlar arasnda Sondaj 18 (Resim: 4) ile geen ylki lm verileri snanmtr.
Burada gerekten de iki arazinin st ste geldii ve bir cadde tarafndan
blnd anlalmtr. Ayrca buras douda bir peristasis daha dorusu
bir arazi kntsyla snrlanmaktadr. Kayaya oyuk durumdaki atk su kanal
sayesinde cadde olduu anlalmaktadr. Cadde, sondajn dou tarafnda
da devam etmekteyken, kaya srt burada sona ermektedir, nk caddenin
sa ve solunda iki yapnn keleri girmitir (Resim 4: Yap 1 ve 2). Douda
yksek toprak dolgu nedeniyle, buradaki antik duvarlar 3,5 m. ykseklie
ulamaktadr. Buna karn sondajn bat tarafnda, ok az miktardaki Bizans
yerleim kalnts altnda, Antik Dnem mimarsine ait kesin bir bulgu
ele geirilmemitir. Yamata yukarya doru giden cadde, sondaj 18de
gneydou yamacnn yerleim tarihesi zerine nemli yeni bilgiler vermitir.
Yap 1deki en eski tabann varl, yapnn M.. 2.-1. yzyla tarihlenmesine
uygun grnmektedir. Yeni kefedilen sokak, gneydou yamacnn yol
2 Pirson 2007, 13. Bu proje Karlsruhe Teknik niversitesi Jeodezi Blm ve Karlsruhe Yksek
Okulu Jeomatik Blmnn ibirlii ile yaplacaktr. Her iki blm de Elaiann 3 boyutlu
haritasnn oluturulmasna katlmaktadr. 3 boyutlu model, Sebastian Rolfesin Karlsruhe
Yksek Okulu diploma almas erevesindedir.
3 nceki yllara ait almalar iin baknz: Pirson 2007, 15-26 dipnot 4.
59
sistemine baland iin terminus ante quem yoluyla Yap 1 ve blgeyi de
Hellenistik Dneme tarihlendirmektedir
4
. Yap 1in zellikle masif ina tarz,
kentin bu ksmnda da Hellenistik-Roma dnemlerinden M.S. 2. yzyla
kadar eitli kullanm evreleri bulunmas, burada da grkemli yaplarn
hesaba katlmas gerektiini gstermektedir. nceki yllardaki sondajlardan
farkl olarak, burada nemli Bizans mimar kalntlarna rastlanmamtr. Bu
bulgu da, yzey aratrmasnda, gneydou yamacn kuzey ksmlarnda
Bizans Dnemi keramikleri azalmaktadr (aaya baknz), gzlemiyle
rtmektedir. Yani, gneyde olduundan daha az bir younlukta bir
yerleim sz konusu olmaldr.
Sondaj 22nin yaplmasna yol aan baka bir gzlemi daha yzey
aratrmasna borluyuz (Resim: 2, 5, 6). Ama, yeni kefedilen Yap Tnin
toprak stnde belirgin olan kuzey-gney uzantsnn tam olarak katlaca
bir ekilde konumlandrlmtr. Bylece bu yapnn Cadde 9 tarafndan
kuzeyde snrlandrlp snrlandrlmad anlalacaktr (Resim: 5, 9).
almalar henz sona ermediinden, sonular ancak geicidir. Kuzeyde
sokak seviyesine henz ulalamamtr, bu yzden Cadde 8in varl imdiye
kadar belli deildir.

Yzey Aratrmas
Akropolisin gneydou yamacnda Hellenistik Dnemdeki genilemenin
yap strktrn ve younluunu anlamaya ynelik almalara geen
yl balanmtr. Bu alma, btn kalntlarn plana ilenmesi, verilerin
GIS-Pergamona ilenip ve buluntu istatistiinin oluturulmasn da
kapsamaktadr
5
. Bu kampanyada btn admlar atlmtr, kuzeye doru,
batda kaya formasyonuyla snrl ve bat-dou konumlu boaza kadar
olan ykseklie ulald (Resim: 2, 9). Aratrlacak blge st ksmlarda,
gimnazyumun ve kent kazsnn molozlar ve douda zeytinlik nedeniyle
buluntu istatistii yapmak imknszdr.
Dikkat ekici buluntu yukarda tarif edilen Yap Tdir (Resim: 7). Yol ann
rekonstrksiyonu iin 2. temizlik srasnda ele geirilen deme plkas ok
nemlidir, zira yamaca paralel giden ve 14 numara ile gsterilen yan yol sz
4 Pirson 2007, 26.
5 Pirson 2007, 19-26.
60
konusu olmaldr (Resim: 8, 9). Deme plkasnn uygulanmas, kullanm
izleri ve altndaki toprak bir su borusu kantyla desteklenen bu buluntunun
yorumu, gelecek yl yaplacak aratrmalarla onaylanmas beklenmektedir.
Sonular
Dou yamata bu yl yaplan almalarda ok sayda duvar kalnts
bulunmutur. Bu buluntularn dorultular, yol ann imdiye kadar
yaplan rekonstrksiyonunu onaylamaktadr. Ayrca, sondajlar ve yzey
aratrmalarnn yeni sonular, dou yamacn meknsal blnmesi ve alm
hakkndaki dncelerimize belirginlik katmtr (Resim: 9). Cadde 9un yan
sra, baka bir yan yolun ke, yol ann yapsna yeni baklar kazandrmtr.
2. temizlikte ortaya karlan (Resim: 8) parke tann, yol demesinde
(No. 14) kullanld yorumunun doruluunu, yukarda saylan kantlarn
dnda, yaklak sokak 13 ile sur iindeki sokak boyunca demenin devam
etmesi de gstermektedir. En son sz edilen yer, geen yl gney kapsndaki
sondajda No. 15 ile ve yukarda ad geen zeytinlikte toprak stnde grlen
yap kalntlaryla sokak No. 16 olarak tespit edilmitir (Resim: 9)
6
.
2. temizlikteki buluntularn kesin verileri onaylanana kadar ekinceli
kalmak kaydyla 13 ve 14 numaral yan yollardaki bilgilerden ilk kez insula
bykln canlandrabiliriz (Resim: 10). Her iki kenarndan 5er metre
sapma hesaba katlarak, haf bir yamuk biimindeki insula yaklak 35-45
metredir
7
. En yakn paraleli Ge Klassik Prienede grlen bu yol zgaras,
Hellenistik dnem iin ok mtevaz llerdir (Insula bykl 35,30 x
47,10m.)
8
. Genellikle uzunluk ve genilikleri arasndaki ilikinin 1:2 olduu yeni
kurulan Hellenistik Dnem yerlemelerindeki insuladan belirgin bir ekilde
ayrlmaktadr
9
. Pergamon insulalar, Hellenistik Dnem kent planlamaclnn
ideal tasarmna uymuyorsa da, dou yamacnn zor arazi koullarnda daha
kk ve bylece esnek bir lnn kullanlmas, akla yatkn gelmektedir.
6 Pirson 2007, 30-32.
7 Bylece daha eskiden yaplan, Hellenistik Dnem kent genilemesiyle ilgili yol a
rekonstrksiyonlar ve bu erevede yaplan insula lmleri geersiz olmaktadr: U. Wulf,
Der Stadtplan von Pergamon. Zur Entwicklung und Stadtstruktur von der Neugrndung
unter Philetairos bis in sptantike Zeit, IstMitt 44, 1994, 144; bu konuda Pirson 2007, 26.
8 Insulae Priene: F. Rumscheid, Priene. Fhrer durch das Pompeji Kleinasiens (Istanbul 1998)
30.
9 W. Hoepfner (Hrsg.), Geschichte des Wohnens I Vorgeschichte Frhgeschichte - Antike
(Stuttgart 1999) 441-443; S. Groh, Neue Forschungen zur Stadtplanung in Ephesos, Jh 75,
2006, 57-61.
61
Bylece, geen yl kazanlan, Eumenos yeni kentinin planlamasnn arazi
olanaklarna gre biimlendii gr daha da pekimektedir
10
.
2007 yl almalar, dou yamacnn yerleim tarihesine de k tutmutur.
Hellenistik Dnemdeki yol ann tarihlendirilmesi, sondaj 18deki en eski
buluntularla kesinlik kazanmtr. Orada rastlanan mparatorluk Dnemi
tabakalar, Yap Tden elde edilen buluntular ve yzey aratrmas gzlemleri,
dou yamacnn en azndan M.S. 2. yzyla kadar kentsel yaamn olduunu
gstermitir. Roma mparatorluk Dneminde burasnn terk edildii grn
dorulamamaktadr. Ancak Bizans Dneminde dan kuzeydousu yerleim
yeri olarak nemli olmad izlenimi vermektedir. Oysa daha gneyde, yani
Aa Agora ynnde, Ge Roma-Ge Bizans suru dnda da ok sayda
Ortaa yap kalntlar ve yzey buluntular vardr.
Gimnazyum
Ralf VON DEN HOFF
Gimnazyumun yukar terasnn dou kanadnda 2004-2006 yllarnda
yaplan aratrmalardan sonra 2006 ylnda bodrum koridorunda ilk
sistematik yap belgelemesinin ardndan 2007 ylnda sondajlar yaplmtr.
Yukar gimnazyumun kuzey ve bat kanatlarnn yap tarihesini, kullanm
ve donanm durumunu anlamaya ynelik sondajlar ve yap aratrmalarnda
stratigrak tamamlama almalar, bu ylki kampanyann arlk noktasn
oluturmutur
11
. Sondajlar Mekn G (Sondaj 23), H (Sondaj 15) ve K (Sondaj
16 ve 21) ile bodrum koridorunun (Sondaj 17) gney son tarafndaki temel
odac 24te yaplmtr (Resim: 11)
12
. Yap zerine olan aratrmalar, gney
son uta ve dou taraftan yukar gimnazyum terasna gidi yolu zerinde
younlamtr.
10 Ayrca baknz Pirson 2007, 26.
11 almalar Ralf von den Hoff ynetiminde 31 Temmuz -31 Austos 2007 tarihlerinde
Pergamon Gimnazyumu: Hellenistik Dnemde kentsel bir meknn grsel ve ilevsel adan
sanatsal yarats adl proje Alman Aratrma Kurumu DFG SPP 1209 (daha geni bilgi: www.
poliskultur.de/44_.html) erevesinde gerekletirilmektedir . nceki n raporlar: W. Radt,
Pergamon. Abschlubericht ber die Kampagnen 19992004, AA 2005/1, 101; Pirson 2006,
68-72; R. von den Hoff, Gymnasion 2006, urada: Pirson 2007, 35-40. Hellenistik Dnem
Pergamon gymnazyumu kar.: M. Wrrle, Zu Rang und Bedeutung von Gymnasion und
Gymnasiarchie im hellenistischen Pergamon, Chiron 37, 2007, 501-516, yeni yap ve kaz
buluntular deerlendirilmeksizin.
12 Mekn iaretleriyle gimnazyumun plan: P. Schazmann, Das Gymnasion. Der Tempelbezirk
der Hera Basileia, AvP VI (Berlin 1923) Taf. 3-4; Radt 1999, 80 Abb. 29; Pirson 2007, 36 Abb.
29.
62
Sondajlar
Yukar gimnazyum teras peristilinin kuzey kanadnda mparator Salonu
G denilen MS 161 ylnda olduu ekilde iki yan apsidi ve drt stunlu
mermer cephesiyle korunagelmitir. Gnmze ulamayan Roma Dnemi
duvar kaplamas arkasnda kalan, kuzey duvarnn dik bir biimde yarlmas
nedeniyle, Drpfeld, Hellenistik Dnemde sonradan ortadan kaldrlan
blme duvarl iki mekn olarak kabul etmiti
13
. yi korunagelen Roma
Dnemi deme plkalar altnda (Resim: 12:a) eski buluntularn kmas
beklendi. Ksmen sktrlm, ksmen de gzenekli dolgu tabakas stnde
ok az sayda kalntyla daha eski kullanm seviyesine rastland. Kullanm
seviyesinin balk topaklar arasnda M.. 2. yzyla ait ince mal keramiklere
rastland, bylece yap da ayn tarihe ait olmaldr. Mekn Gnin kuzey
duvarnn yark olan yerinin gneyinde, blme duvar izine rastlanmamas,
yukarda sz edilen Hellenistik Dnemde meknn blmlenmesinin Roma
Dneminde brakld (yukarya baknz) tezi onaylanmamaktadr.
Yukar gimnazyumun bat kanadnda, stun eklinde peristile alan
Mekn Knin Hellenistik Dneme zg biim ve donanm belli deildir.
Dou duvarnn yaklak ortalarnda bulunan temel blok, imdiye dek
kant olmakszn ykanma dzenei olarak yorumlanmtr
14
. Eklemelerin
ve kullanm dneminin tarihlendirilmesini aydnlatmak iin, sondaj 16 ve
21 almtr. lk kullanm evresine ait deme kalntsna rastlanmamtr.
Yapl evresine ait dolgu zerindeki ynda daha ok Ge Hellenistik
keramik malzeme ve kadn terrakotta buluntu kompleksinin varl, en erken
M.. 1. yzylda, eski tabakalarn ortadan kaldrlarak, mekna yeni bir biim
verildiini artrmaktadr.
Yukar gimnazyumun gney bitiminde, bodrum koridorlarnn gneyinde
sondaj 17 ile temel hcresi (hcre 24) btn geniliiyle kazlmtr. 2006 yl
almalarnda tahmin edildii gibi, yukar gimnazyumun gney bitimi, M..
2. yzylda karmak art arda yap ve statik gerekelerle plan deiikliine
uramtr. Bu deiiklikler yukar gimnazyumun gney bitiminin nndeki
teraslarn biimini de etkilemitir.
13 Mekn G: W. Drpfeld, Die Arbeiten zu Pergamon 1904-1905, AM 32, 1907, 200-202 Taf. 18.
19; Schazmann a.y. (dipnot 12) 56-58; Radt 1999, 126.
14 Mekn K: Drpfeld a.y. (dipnot 13), 337-339 Taf. 18. 20. 21; Schazmann a.y. (dipnot 12) 63 vd.
65; Radt 1999, 128.
63
Tara ve Roma Dnemi Aa Kenti
Pergamonun tarasnda ve Roma Dnemi aa kentinde yaplacak
aratrmalarda, Hellenistik Dnem ynetim merkezi ve Roma Dnemi
bykkenti Pergamonun meknsal ve ilevsel organizasyonu zerine nemli
bilgiler vermesi beklenmektedir. Sistematik jeozik taramalarn yan sra,
inaatlarda az ok rastlant sonucu grlebilen gzlemlere de bamlyz.
Bu balamda Bergama Mzesi ile 2007 ylnda birka kez verimli ibirlii
yaplmtr. Bunun iin sorumlulara teekkr ederiz
15
. Bu sayede kn drt
haftalk bir kampanya gerekletirilmitir. Bilimsel denetimli Pergamon ortak
kaz almasnda imdiye kadar bilinmeyen gneydou nekropol ortaya
karlmtr
16
. Modern kent iinde yaplan bu mze kurtarma kazs verilerini
yaz kampanyamz srada da Pergamon GIS programna belgeleme frsat
bulduk.
Gneydou nekropol kazlar ve yukarda sz edilen sondajlar 11-14
(Resim: 2), Bergama Belediyesinin byk bir altyap projesi balamndadr.
Bu, Pergamon akropolisine giden bir teleferik projesidir ve vadideki istasyon
-planlanrken henz bilinmiyordu- nekropol blgesindeydi.
Gneydou Nekropol
stasyon olarak planlanan alanda ortaya karlan blm, aratrma
alannn birka kez geniletilmesiyle yaklak 240 m
2
(Resim: 13) ulamtr.
Bu alan, akropolisin dou yamacnn alt tarafnda, Eumenos kent surunun
hemen altnda 5. ve 7. kaplar arasndadr (Resim: 2). Yamacn bugnk
olduka dzenli eiliminin o zamanlar farkl olduu kazlarda anlalmtr.
Eilimi, gnmze ancak bir tanesi kalan, yamaca paralel birka kaya
basama belirliyordu. Buluntularn tam bir zaman snrlamas bilinmiyorsa
da, basamakl bu yamacn en erken yerlemesi Hellenistik Dneme
tarihlenmektedir.
Olaslkla yerleim yeri terk edilmi ve yaplarn talar baka yerlerde
kullanlmak zere alnmtr. Daha sonra, basamakl yamaca molozla bir
ayn eim verilmitir. Bu dolgu iine daha dorusu ksmen kaya yzeyine
15 zellikle mze mdr sayn Adnan Sarolu ve yardmcs sayn Sevgi Soyaker ilk srada
gelmektedir.
16 Yerinde bakanlk yapan Ulrich Mania (Halle), zor koullarda byk bir zveriyle almtr,
kendisine ok teekkr ederiz.
64
mezar yaplar konmutur. Yamata toplam olarak alt adet mezar yaps
saptanmtr. Bunlar farkl yap tarznda, ayn ekilde yama yukar doru
gneydouya ynelikti. Yamacn st tarafndaki 1-3 numaral mezar yaplar
civarnda, sonradan mezar yaplar arasna konmu, ok sayda l yakma ve
gmme uygulamalar vard. Nekropol, M.. 1. yzyl sonlar ile M.S. 2. yzyl
arasnda kullanlm olmaldr
17
.
Gneydou nekropol ve daha eski ncl yaplamann kefedilmesi
Pergamon aratrmalar iin son derece nemlidir. Bylece, Hellenistik
Dneme ait byk savunma yaps nnde, Roma ncesi dnemde, henz
ilevleri bilinmeyen baka yaplarn olduu anlalmtr. Bu yaplarn terk
edilmesinden sonra, Roma Dneminde buras tesviye edilmi ve nekropol
olarak kullanlmtr. Pergamonun dousundaki bu varota ilev deiimi,
Roma Dneminde ovaya alma olgusuyla ilikili olabilir. Ayrca, gneydou
nekropol Pergamonda ilk defa bir mezarln sistematik ve birbirine
olan balantlaryla aratrlmas frsat domutur. Bu da, mezar mimarsi
ve l gmme gelenekleri zerine bilgilerimize zenginlik katacaktr.
Zira Pergamonun Antik Dnem nekropollerinin konumu ve yaylm
hakkndaki bilgilerimiz snrldr ve balant salayacak bir btnlk elde
edilmemitir
18
.
Gneydou nekropoln keyle, Ketiosun bat yakasnn Roma
Dneminde mezarlk olarak kullanld gr dorulanmaktadr
19
.
Nekropoln daha nerelere uzandn anlamak iin nekropoln, 2007 k
kampanyasnn deerlendirilmesinden sonra tamamen ortaya karlmas,
gelecekteki Pergamon kazs aratrma program bakmndan son derece
nemlidir- gneybat kaz blgesinde modern yaplara kadar olan alann
jeozik taramas yapld (aaya baknz). Nekropoln gneydou uzants
dier bir mezar yapsnn (Nr. 6) kesinin sondaj 20 ile almas sonucu
ortaya kmtr (Resim: 13).
17 Keramikler henz deerlendirilmedii iin kronolojik bilgiler geicidir.
18 A. Conze O. Berlet A. Philippson C. Schuchhardt F. Grber, AvP I. Stadt und Landschaft
(Berlin 1912-1913) 233-239, zellikle 235-237 (Yukar kuzeybat kapdaki Roma lhit gmleri;
Radt 1999, 270-273. Eumenos kent suru nnde gneydou yamataki tek lhit gmleri iin
bak. Ayn yer Lev. 3.
19 Bak. Pirson 2007, 41 dipnot 55.
65
Asklepieionda Jeozik Taramalar
Asklepieionun galerili yolunda sa ve sol tarafta, propylonun hemen
nnde bulunan bo alanlarn jeomanyetik yntemle haritalanmas srasnda,
yolda haf yaplarn varl saptand (Resim: 14). Tek tk duvar hatt, toprak
boru ve youn enkaz birikitilerinin yan sra, gneyde bo bir dikdrtgen
alan saptand. Bu alann merkezinde gneybat-kuzeydouya ynelik, en
az yatay bir duvar dhil olan uzun bir dikdrtgen bir yap vard. Burada
temenoslu kk bir (mezar tapna) tapnak sz konusu olabilir. Bu ilgin
buluntu gelecek yl jeoradar ile aratrlacaktr. Temenosun kuzeyindeki daire
biimli strktr iin de ayn ey geerlidir. Daire biimli strktr, Ymatepe
tmlsnn kuzeyinde geen ylki jeozik taramada gzlemlenen iki
anomaliyi hatrlatmaktadr
20
. 2006 ylnda tahmin edildii gibi keramik
frnlarndan kaynaklanp kaynaklanmad jeoradarla anlalacaktr.
naat Buluntularnn Belgelenmesi
Gnmzde modern yerleim yeri altnda kalan, Roma Dnemi Pergamon
blgesinde, inaat almalar srasnda sk sk, Osmanl Dneminden Roma
maparatorluk Dnemine uzanan zaman dilimine ait arkeolojik buluntular
ortaya kmaktadr. Kaz ve buluntularn belgelenmesi Bergama Mzesi
tarafndan yaplmaktadr. Mze ynetimi, meslek dayanma erevesinde
bu mimar kalntlarn Pergamon GIS programna dhil edilmesine frsat
tanmtr. Bylece, imdiye kadar varsaym olarak kalan, Roma Dnemi aa
kentinin yol sistemi ve yaplama dokusu hakkndaki bilgilerimize nemli bir
katk salanm olmaktadr
21
. Bu yl yaknda bulunan iki parselde antik yap
kalntlar incelenmitir. Olaslkla, Roma Dnemine ait bir yol kalnts ve
onu snrlayan bir yaplama sz konusu olmaldr.
20 Pirson 2007, 41vd. Res. 36.
21 Gncel durum iin bak. Wulf a.y. (dipnot 7) 156-168 Beil. 6; Radt 1999, 59 Res. 12.
66
Koruma ve Onarm
Kzl Avlu
Martin BACHMANN
Kzl Avlunun gney yuvarlak kulesinde onarm almalarnn balca iki
amac vard. Bunlardan biri yuvarlak kulenin iindeki geni apl ve deerli
lapidariumun korunmaya muhta durumunu mmkn olduunca dzeltmek
ve dieri kulenin yklma tehlikesi gsteren tonozunu salamlatrmakt.
2007 ylnda bu her iki ama gerekletirilmitir. almalarn dier bir
arlk noktas ise, kulenin bat duvarndaki byke tula kemerin ksm
konstrksiyonu ve altdaki akln derlenip toparlanarak kapatlmasyd.
Selinusa bakan byk tayc duvar yzeyindeki eksik ksmlarn
tamamlanma almasna devam edildi. Gney dar tarafndaki duvar
dzeltilen yeni depo binas civarndaki almalar bitirildi. Btn bu
almalarda, yuvarlak kulenin dokusuna kanlmaz olarak ilemi olan
tarih yap buluntular zenle belgelendi. Bylece, Pergamon Kzl Avlusunun
bir btn olarak ina geliimi hakkndaki bilgiler oalmtr
22
. Baz kk
emniyete alma nlemleri de alnmtr.
Geen yl byk bir ksm bitirilen depo binasnda son almalarn
ardndan, deerli buluntularn yuvarlak kulenin iine tanmas konusuna
gelindi. Bu arada buluntularn korunma artlarnn pek i ac olmad
bir kez daha hatrlanmaldr. Kzl Avlu civarndaki onlarca yl arkeolojik
almalarn buluntular ile Bergamada yaplan kurtarma kazlarndan
elde edilen, Osmanl dnemine ait mezarlklardan mezar talar ve kkeni
bilinmeyen ok sayda obje sistemsiz bir biimde st ste konmu durumdayd.
Bu ksmen tonlarca arlndaki buluntular dikkatlice tand ve ilk defa en
azndan basit bir depolama sistemi uyguland. Bylece, korunma koullar ve
lapidariuma bilimsel kolay ulaabilirlik olduka iyiletirilmitir (Resim: 15).
22 Kzl Avlunun yeni bir aratrma konusu olmasna nclk eden A. Hoffmann tarafndan
balatlan bu almalar C. Brckener yrtmektedir. C. Brckenerin yapt zenli
belgeleme, onarm projesinin temelini oluturmaktadr. Kar. Vgl. C. Brckener, Die Rote
Halle aus bauhistorischer Sicht neue Dokumentationsarbeiten, urada: A. Hoffman (Yay.),
gyptische Kulte und ihre Heiligtmer im Osten des Rmischen Reiches, Byzas I (Istanbul
2005) 35-46.
67
Tm buluntularn tanmasndan sonra, yuvarlak kulenin taban zenle
temizlendi ve belgelendi. Belgeleme almasndan sonra, tonozun tehlike
gsteren yerleri ve atlaklar emniyete alnd. Ardndan, antik taban zerinde
tayc ilevi grecek olan yeni taban platformu, byk elik konstrksiyonun
montajna baland. Yeni taban, altndaki yapyla tersine evrilebilecek ekilde,
yaklak 10 cm. kalnlnda dkm beton plkalard.
Yuvarlak kulenin deiik kullanm evrelerinin bir delili olarak gstermek
iin -Hristiyan din ehidi kilisesi olarak- 19. yzyln sonlarndan kuzeydeki
yan giriin tarihi demir kapsn korumak amacyla onarlmtr. Gelecekte bu
kap, ziyaretilerin kubbeli mekna giri yeri olarak kullanlacaktr.
Kulenin tabannn yaplmas, bat duvarnda kurulacak olan 10 m.
yksekliindeki iskele iin artt. Kampanyann banda d taraftan
tamamyla iskele kurulmutu. Zahmetli bu inaat dzenini almak, ilk nce,
tonoz balang tana kadar kaybolan, Antik Dnem tayc kemerin yerine,
geici olarak 19. yzyl sonlarnda yaplan ve yklma tehlikesi gsteren
kemerin ortadan kaldrlmas iin gerekliydi.
Kemerin rekonstrksiyonu iin, antik yapya uygun tulalar
23

kullanlmalyd. Tulalarn zellikleri ve boyutlar kemerin korunagelmi
ksmdaki rnekler analiz edilerek anlald. Restorasyon iin, iml edilmesi
zor, el yapm tulalar kullanld
24
. Kubbenin yaplmasndan sonra, kemerin
stnde eksik olan byke bir alan, restorasyon iin zel olarak yaptrlan
tulalarla rlmtr. Bu yaplrken, dou galerinin atsn tayan direklerin
yataklarnn buluntu ekline zellikle dikkat edilmitir. Antik kemerin altna
yerletirilen elik ereveye lameller yerletirmek iin iskele sklmtr.
Ayn zamanda, akln ksmen dklm kenarlar yuvarlatlm, bylece
kntl ksmlar statik olarak emniyet altna alnm ve lamellere olan aralklar
kapatlmtr. skele kaldrldktan sonra, kulenin iindeki k durumu daha iyi
anlald: lamellerden krlp gelen lo k sayesinde opaiondan inen dorudan
kuvvetli n etkisi vurguland. Muhteem bu kubbeli mekndaki almalar
bitirildikten sonra, lapidariumdan ilk eserler sergilenmeye baland.
23 Anadoluda tula yaplar zerine yeni aratrma sonular hakknda bilgi, 2007 yl haziran
aynda stanbulda yaplan, Eskiada Anadolu Yap Teknikleri adl konferansta sunulmu
olup Byzas cilt 9 olarak yaknda yaymlanacaktr.
24 Tulalar, restorasyon konusunda tecrbeli Merzifondaki Dzdemir rmas tarafndan imal
edilmitir.
68
Asklepieion ve Akropolis
Kzl Avluda yaplan byk onarm projesinin yan sra ren yerinin birok
yerinde kk apl onarm almalar veya onarm hazrlklar yaplmtr.
zmir Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Yksek Kurulunun talebi zerine,
Asklepieion blgesinde onarm gerektirecek yerlerin saptanmas iin lm
almalar yaplmtr.
Traianus Tananda ortal kasp kavuran vandalizm nedeniyle geni
apl metal almas yapld ve yeniden yaplan tel itler ile kt niyetle
yerinden sklerek alnan bir kuyu bilezii yapld. Kutsal alann avlusunda,
altta bulunan sarnca den eksik deme yeniden yapld. Attalos Evinin
kuzeyindeki mekn dizi zerindeki koruyucu yapnn ats yeniden yapld
ve Yukar Gimnazyum terasnda geni apl toprak temizlii yaplmtr.
69
Resim 1: Pergamon. alma alan (N. alr izimi, Wulf 1994 (Dipnot 7) ek 6ya gre)
70
Resim 2: Pergamon: Eumenos kenti
alma alan (sondajlar,
jeozik, yzey aratrmas,
yap belgeleme) (N. alr
izimi, Wulf 1994 (Dipnot 7)
ek 6ya gre)
Resim 3: Pergamon. Gneydoudan akropolis. Yeni 3 boyutlu modelden blm (S. Rolfes
tarafndan yaplan 3 boyutlu model)
71
Resim 4: Pergamon. Sondaj 18. Plan (M. 1:100) (Hazrlayan: N. alr)
Resim 5: Pergamon. Sondaj 22. Plan (M.
1:100) (Hazrlayan: N. alr)
72
Resim 6: Pergamon. Sondaj 22. Kuzeydoudan bak
Resim 7: Pergamon. Akropolis yzey aratrmas. Yap T. Plan (M. 1:250) (Hazrlayan:
N. alr)
73
Resim 8: Pergamon. Akropolis yzey
aratrmas. Temizlik 2 (Yan yol?).
Plan (M. 1:100) (Hazrlayan: N.
alr)
Resim 9: Pergamon. Akropolis yzey
aratrmas. Dou yama
yol sisteminin sonular ve
rekonstrksiyonu (Hazrlayan: N.
alr) (K. Nohlen B. Schlter,
Topographische Karte von
Pergamon 1:2500 (Bonn 1973) adl
eser temel alnarak K. Rheingans
izimi)
74
Resim 10: Pergamon. Akropolis
yzey aratrmas.
Yol sisteminin geici
rekonstrksiyonu ve
insula bykl
(Hazrlayan: N.
alr) (K. Nohlen
B. Schlter,
Topogr a phi s c he
Karte von Pergamon
1:2500 (Bonn
1973) adl eser
temel alnarak K.
Rheingans izimi)
Resim 11: P e r g a m o n .
G i m n a z y u m .
S o n d a j l a r n
k o n u m l a r n
gsteren plan (N.
alr, Radt 1999
Resim 29a gre)
75
Resim 12: Pergamon. Gimnazyum. Sondaj 23. Bat proli
Resim 13: Pergamon. Gney nekropol. ematik
genel plan (M 1:200)
76
Resim 14: P e r g a mo n .
Askl epi ei on.
Galerili yolun
kuzey ve
g n e y i n d e
j eomanyet i k
h a r i t a l a ma
( K i e l
ni versi t esi
J e o f i z i k
Enstits)
Resim 15: P e r g a mo n .
Kzl Avlu.
Yeni deponun
i taraf, ar
yk kaldran
raar
77
POMPEOPOLS 2007 YILI ALIMALARI
Ltife SUMMERER*
Alexander von KIENLIN
* Do. Dr. Ltife SUMMERER, Ludwig-Maximillians-Universitt, Institut fr klassische
Archologie, Meisterstr. 10, D-80333 Mnchen/ALMANYA.
Dr. Alexander VON KIENLIN, Mnih Teknik niversitesi, Lehrstuhl fr Baugeschichte,
Arcisstr. 21 80333 Mnchen/ALMANYA.
1 2007 yl Zmblltepe/Pompeipolis almalar, T.C. Kltr ve Turizm Bakanll, Kltr
Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlnn izniyle 23 Temmuzda balayp 28 Eyllde sona
erdi. Kaz almalarna Ltife Summerer bakanl altnda Mimar Alexander von Kienlin,
Epigraf Christian Marek, Jeozisyen Jrg Fassbinder ve Mnih niversitesi Jeozik Blm
doktora rencisi Tomaz Gorka, Mnih niversitesi Klsik Arkeoloji rencileri, Mnih
Teknik niversitesi Restorasyon Blm rencileri ve Mnih Teknik Yksek Okulundan iki
geodesi yksek lisans rencisi katld. Kltr ve Turizm Bakanln Amasya Mzesinden
Ali Sinan zbey temsil etti. almalar Alman Aratrma Kurumunun (DFG) parasal
desteiyle gerekletirildi. Yaplan almalarn amac Zmblltepedeki Pompeiopolis antik
kentinin plann ortaya karmak ve sondajlarla stratigrak yaplamasn anlamakt.
2007 yl Zmblltepe/Pompeipolis almalar, T.C. Kltr ve Turizm
Bakanll, Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlnn izniyle
23 Temmuzda balayp 28 Eyllde sona erdi
1
. Yaplan almalarn amac
Zmblltepedeki Pompeiopolis antik kentinin plann ortaya karmak ve
sondajlarla stratigrak yaplamasn anlamakt.
TOPORAFYA ALIMALARI
2006da balatlan topografya almalar 2007de de srdrld. Mnih
Teknik Yksek Okulundan Lisa Rdl, Prof. Dr. Wolfgang Hbnerin denetimi
altnda yapt lisans tez almas erevesinde 5000 lm noktas alnarak,
Zmblltepenin ok detayl bir ekilde 3 boyutlu bir arazi modelini kard
(Resim:1).
JEOFZK ALIMALARI
Aa yukar 10 hektarlk (200x480 m.) bir alanda magnetometre lmleri
yapld (Resim: 2). Tepenin en yksek noktasndan balayp kent merkezi
78
olduu tahmin edilen ksma kadar gelindi
2
. Bu jeozik almalar, iki yz yl
nce Pascal Fourcaden yaztlara gre belirledii gibi, Pompeiopolis kentinin
gerekten Zmblltepenin zerinde olup olmadnn kantn getirecekti.
nk zaman zaman Takpr evlerinin temellerinden kan antik mimar
talar antik kent merkezinin burada da olabileceini dndryordu.
Magnetometri lm sonular beklentilerin de zerinde oldu. Bu magnetogram
resm kent plan karabilmek iin bir zemin oluturdu. Magnetogrammda
yalnz binalarn konumlar deil byklkleri ve ynleri de tespit edildi.
Topograk oluumlara bakarak geen yl forum olduunu tahmin ettiimiz
dz alanda gerekten stunlu hallerle evrili bir pazar yerinin olduu anlald.
Bunun yannda tepenin batsndaki eimli bir alanda tahmin ettiimiz gibi iki
tiyatro tipi yap ortaya kt.
Bunlardan birincinin, dou taraftakinin yn forum gibi gneydouya
doru; ap 27 m. olan bir orkestras ve yarm daire eklinde (ap 70 m.) bir
cavea, yani seyirci tribn var. kinci tiyatro binasnn bir ksm lm alannn
dnda kald iin, magnet resminde yalnz yars grlyor. Bunun yn
de gneydouya doru, fakat yanndaki tiyatro binasndan daha kk.
Bu tiyatro binalar ayr evrelerde mi yoksa ayn zamanda m yapld, daha
bilinmiyor. Tepenin kuzeyinde ve lm sahasnn en yksek noktasnda,
aa yukar bir hektarlk bir alanda, peristil tipi yapnn bulunduu
grld. Tepenin gneydousunda ve yama zerinde yaplm nnde
mermer veya kire tandan byk merdivenleri olan bir podyum tapna
tespit edildi. Bu tapnan ebad aa yukar 38x66 m. tapnan nndeki
byk merdivenlerin hemen yannda 100x80 m. ebadndaki bir alan forum
olarak evrilmi. Daha gneyde 65x120 m. byklkte bir macellum, yani gda
pazar bulunuyor. Bunun ortasnda daire eklinde bir bina izi belli oluyor.
Kuzeydou-gneybat ynne uzanan bir cadde zerinde, gney yamatan
100 m. uzalkta byke binalarn izleri grlyor. Bu binalarn ilevleri daha
bilinmiyor.
Magnetogramda grlen binalarn ynledirilmelerine baklrsa, kent
yaplamasnda iki aksenin hkmettii gryor: zerinde forum ve macellum
bulunduu, gney-gney-bat aksesi ve bir de zerinde tapnan bulunduu
gney-gney-dou ve kuzey-kuzey-bat aksesi gze arpyor.
2 J. Fabinder, Th. Gorka, L. Summerer; A. v. Kienlin, Klassische Archologie trifft
Magnetometrie: Ein erster Stadtplan von Pompeiopolis. Erfolgreiche Messung in der Trkei,
in: Denkmalpege und Informationen. Ausgabe B, 2007, 66-67.
79
Tapnan gneybat kesinin forum duvarna denk geldii yerde bir
magnet bozukluu grld ve buras magnetometre resminde siyah-beyaz
bir anomali olarak grlyor. Bunun nedeni genelde burada youn bir ekilde
demir bulunmas ile aklanabilir.
Kaz almalar
Kaz almalar Zmblltepenin akropolis denen st zirve ksmnda A, B,
C ve V alanlarnda yapld.Yaplan kazlarn amac kent yaplamasna aklk
getirmekti. Alan tranerler gelecek yl zerlerinde tekrar almak zere
tahta ve ondelin atlarla kapatld (Resim: 1).
Ama A 4
Tepenin en yksek noktasnn gneyinde eskiden kaak kaz yaplm bir
yerde bir byk blok tan ucu grnyordu. Bu tan bykl ve ilenmi
olmas burada byk bir yap olduuna iaret ediyordu. Buradaki yaplamay
anlamak iin 5 x 5 m. bir ama yapld (Resim: 3). Alann lmnden ve
temizliinden sonra 10 cm. aaya inildi ve byk kesme tan kenarlarnda
kesitler oluturuldu. Fakat burada alann kaak kazlarda kartrld
anlald. Burada daha bozulmam ksmlar bulunmaya alld. Fakat 3 m.
kadar ulaan derinlikte bile kaak kazlarn ara gere ve plerine rastland.
Burada beklendii gibi mimar kalntlar ortaya kt. 1,80 m. enindeki
ift kabuklu duvar kuzey-dou ve gney-batya doru uzanyordu. Duvarn
dou ksm harsz iki metre uzunluundaki prolli kesme talardan
oluturulmutu. Bunlarn st ste gelen yzeylerinde anathyroseden tutturucu
baka bir unsur kullanlmam.
kabuk har ve talarla rlm. Bu duvarn i taraf sar renkli, iinde
baka hibir yabanc madde olmayan toprakla doldurulmu. Buna dayanarak
bu kalntnn byk bir yapnn temeline ait olduu anlald.
Bu duvarn gney tarafnda tulalarla rlm 60 cm. geniliinde bir
kanal bu yapnn temelinin altndan geiyor (Resim: 4). Kanaln st kenar
buradaki taban tekil ediyor. Muhtemelen kesme ta duvarn yanndan bir yol
geiyordu. Bu yol izleri herhlde kaak kazlar srasnda yok edilmi olmal.
Yzeyden grlen ilk ta blok kaak kazclar tarafndan yerinden oynatlm
ve herhlde gtrlmek istendii iin bir tarafndan havaya kaldrlm.
80
Amann kuzeydousunda bir rme duvar ortaya kt. Bu blok kesme ta
duvarndan daha sonra yaplm olamal. Amann kuzeydou kesinde bir
harla rlm duvar daha ortaya kt. Bu iki duvarn birbiriyle ilgisi tam
olarak anlalamad. Bu olaslkla imparatorluk devrinden kalm bir yapdr.
Burada ortaya karlan duvarlarn yorumu jeozik lmler sayesinde
emin bir ekilde yaplabildi. Byk blok talarla rl duvar 35 m. geniliinde
ve 50 m. uzunluunda bir yapnn dou duvarnn bir parasdr. Bu yapya
gneydeki ksa tarafnda 20 m. geniliinde bir olgu herhlde byk bir d
merdiven dayanyor.
Magnetometre resminde bir de kk i duvar grlyor. Bu 5 m. aralkla
d duvara paralel olarak uzanyor. Olaslkla burada byk bir peripteral
tapnak bulunuyordu.
B 3 Amas
A 4 amasnn 20 m. gneyinde gene 5x5 m. boyutunda bir ama daha
yapld (Resim: 5). Burada 1, 40 m. derinliinde 2,1 m. eninde d kabuu
tuladan ii opus caemetitium tekniiyle yaplm ksmen bozulmu duvar
ortaya kt. Bu duvar byk bir olaslkla tapnan peristase denen stunlu
giri binasnn temelidir. Burada deiik aralklarla gzlemlenen fgler
duvarn ar stunlar salamas iin yaplm olabilir.
Gelecek yln almalarnda bu ama batya doru geniletilip bu duvarn
ilevi daha iyi anlalacak.
B 4 Amas
Jeozik sonularna gre B3 amasnn 20 metre gneyinde bir sondaj
daha yapld (Resim: 6). Bunun amac tapnan forumun kuzey haline denk
gelen ucunu bulmakt. Yukarda bahsedildii gibi burada magnet resim
yerdeki ok magnetik malzemeden kaynaklanan bir bozukluk gsteriyordu
ve yap izleri iyi grnmyordu. Burada alan 5 x 5 m. bir sondajda amann
kuzey ksmnda harla rlm bir masif duvar kt. Bu da tapnan
merdivenlerinin temeli olabilir. Bu duvarn tam eni daha belirlenemedi.
Fakat gney taraf ok bozulmu ve malzemesi daha sonradan sklm. Bu
duvarn 1 m. gneyinde tahminen ge devire ait bir metal atlyesine rastland.
81
Bol miktarda demir ve crufun yannda iyi korumu iviler ve su knkleri
bulundu. lgin buluntular arasnda yan taraarna knk geirilmi bir
pithos da bulunuyordu (Resim: 7). Bunun da bu demirci atlyesinde herhangi
bir ilev grd sanlyor. Gelecek yl buradaki almalara devam edilip
buradaki bulgu durumu daha iyi anlalacak.
C Amalar
Zmbll Tepenin batsnda yetmili yllarda yaplm bir su kanal
almalarnda yer yer tula duvarlar ortaya karlmtr (Resim: 1). Buras
birinci sit alann dnda kald iin hlen tarm iin kullanlyor ve duvar
kalntlar yerlerinden sklp tarla kenarna atlyor. Son zamanlarda ayn
yerde ortaya km kanalizasyon kanal tarm ileri srasnda ksmen tahrip
edilmi. Bu nedenle bu blgede alan amayla buradaki yapnn zellii
anlalmak istendi.
C 1-amas sondaj su kanalnn iinde kalyor. Burada 1, 5 m. yksekliinde
bir tula duvar ve bir 25cm.x25cm. terra kotta levhalar oluturulmu bir kanal
kt (Resim: 8). Ama boyutlarnn ok kk olmas nedeniyle yap iin bir
yorum yapmak zor. Fakat bu amada katlama ok iyi grld. Buna gre
kanal, kalnca bir yangn tabakasnn zerine yaplm. Yangn tabakasnn
altndaki katn iinden .S. 4. yy. ait bir kandil bulundu (Resim: 9)
C2-amas C 1de ortaya kan duvarn ilevini anlamak iin onun 10 m.
batsnda bir tarla iinde, arazi sahibi ile anlaarak bir sondaj daha yapld.
Burada 1.40 m. derinlikte bir hamamn hypokaust (stma) sistemi bulundu
(Resim: 10). Bu hamamn taban daha sonraki bir dnemde (Erken Bizans
Dneminde) ksmen bozularak, burada zayf temeller zerine baka bir bina
oluturulmu.
C 3 amas C 2nin 10 m. batsnda iki metre daha alak bir tarla
kenarnda10 m. x 2 m. bir ama daha yapld. Burada ok iyi korunmu
bir zemin ortaya kt. Buradaki duvar kalntlar byk bir olaslkla gene
erken bizanz devrine ait. Bu binalar tuladan yaplm daha eski bir binann
kalntlar zerine yaplm. Amann kuzeybatsnda zeminin hemen
zerinde belli olan radial tula dizisi praefurnium denen hamam frnna ait
olabilir. Bu duvarn nndeki iyi korunmu zemini bozmadan, arka ksmn
derinletirerek onun ilevini anlamak istedik. Burada byk sayda huni
gibi pimi toprak unsurlar bulduk. Bunlar binann kubbesinde ie eklinde
82
tulalar olarak kullanlm olabilir
3
. Bu sondajn gneyinde zerinde daire
eklinde dizilmi 13 delik olan dikdrtgen kayrak bir ta ortaya kt. Bu bir
rgar kapa olarak kullanlm. 1,10 m. derinlii, yaklak 1 m. eninde ve 91
cm. boyundaki rgarn ii muntazam bir ekilde tulalarla rlm dibi terra
kotta levhalarla denmi. Rgarn iine (50 cm. ykseklikte) iki kanal alyor.
Dou kanaln ykseklii 0,46 m. ve eni 0,25 m; batdaki kanaln ykseklii ise
0,39 m. ve 0,39 m.dir.
Kanaln ii boaltlrken stten nemli kahverengi bir toprak karld.
Burada Erken Bizans Dnemine ait bir sikke, demir bir halka, seramik ve
cam paralar ve de hayvan kemikleri bulundu. Aaya inildike daha az
buluntuya rastland.
C- amalarnda ortaya kan bina kalntlar byk bir ihtimalle ayr
yksekliklerde kurulmu byk bir hamam yapsna aittir. Gelecek yl burada
yaplacak jeozik lmlerinde bu binann yayld alan ve ilevi daha iyi
anlalacaktr.

Ama V 1-1
1984 ylnda Zmblltepenin gneydou eteinde Kastamonu Mzesinin
kurtarma kazs yapt yerde
4
2006 ylnda mozaik ksmen aa karlmt
5
.
Bu yl bu kazya devam edildi. Ama mozaiin stn iyice ap restore
etmekti. Bu ylki almalardan sonra mozaikli meknn yarsndan fazlas
ald. Meknn bat ucu da bulundu. Burada binann daha eski evreden
kalm bir yapnn zerine oturduu anlald. Bat duvarn dm al ayn
intarsia ssleri bulundu (Resim: 11). Ayrca tam mozaik zerinde bulunan
Valentinianus Dnemine ait olan ve .S. 380 civarna tarihlenen bir sikke daha
nce nerdiimiz tarihlemeyi kantlam oldu.
Gelecek yl almalarnda bu mozaiin st tam olarak alacak ve talya
Roma niversitesinden gelecek uzmanlar tarafndan restore edilecektir.
3 ie tipi tulalar iin: S. Storz, Tonrhren im antiken Gewlbebau (1994) 39.
4 Yaman 1991, 70-75; K. Baran, Paphlagoniadaki Pompeiopolis Antik Kenti, Belleten 66/227,
2003, 835.
5 L. Summerer, Pompeiopolis (Paphlagonya) 2006 almalar, in: 29. Kaz Sonular Toplants 28
Mays-1 Haziran 2007 Kocaeli (2008 Ankara) 254-257 Res. 5-9.
83
BULUNTULAR
Yaztlar
2007 yllnn en nemli yazt buluntusu, Takpde bir evin nnde
bulunan, m. yksekliinde ve eninde bir mermer bloktur. Devirme
olarak kulanld iin st taraf kesik haldedir (Resim: 12). Kesilen yerde
byk bir kayp olmasna ramen, yazt rahata okunup tamamlanabilir. Bu
yazt daha nce Pompeiopoliste bulunmu bir dizi yaztla ierik ve kelime
olarak hemen hemen ayndr. rnein Christian Marek 1986 yllnda etme
Kynde ve stanbulda bir zel koleksiyonda (Turhan Gler) gene byle
yaztlar grmtr. Bunun yannda yazt 19. yy. seyyahlar tarafndan
Takprde bulunmutur. Btn bu yaztlarda Pompeiopolis ehir meclisi
Gnaeus Claudius Severus adl bir Romaly onurlandrr
6
. Pompeiopolisin en
nemli adamlarndan biri olan bu ahs hem senator ve hem de mparator
Marcus Aureliusun damaddr. Onun bykbabas olan Gaius Claudius
Severus mparator Traianus zamannda .S. 106 ylnda Arabia vilyetinin ilk
valisi olmutur. Bu yl bulunan yeni yaztta daha nce bilinmeyen bir ahsn
kentin en yksek memuru (protos archon) Aelius Fulvius Severus Gnaeus, bu
Claudius Severusu onurlandrmaktadr.
Gene Takpr iinde bulunmu kk para hlindeki yaztta yalnz bir
ka satr okunabiliyor. Burada mparatorie ulia Domnann ismi geiyor.
Buna gre bu yazt bir Gymnasiach ve ehir genlerinin Imparator Septimius
Severus ve ailesini onurlandrmak iin diktirdikleri bir anttr. Eskiden beri
bilinen byle bir baka yazt bu gn Takpr lesinin jandarma karakolunun
emesinde kullanlmaktadr
7
.
Sikkeler
2007 yl Pomepiopolis kazlarnda 12 sikke bulundu. Tarihlenebilen en
eski sikke Gallineus zamannda baslmtr. Dier sikkeler Ge Antik a ile
Erken Bizans Dnemine aittir. Sikkeler zerindeki almalar Do. Dr. Kay
Ehling tarafndan devam ettirilmektedir.
6 Ch. Marek, Stadt, ra und Territorium in Pontus-Bithynia und Nord-Galatia. Beih. IstForsch
39 (1993) 135-142.
7 Marek 1993, 138 (bkz. dipnot 3).
84
Seramik ve Dier Kk Buluntular
2007 kaz sezonunda Zmblltepenin en yksek noktasnn hemen
gneyinde yaplan amalarda (A4-B4) ok sayda seramik ortaya karlmtr.
Bunlarn arasnda hem kaba gndelik seramik hem de eitli sigillatalar
bulunmaktadr
8
. Bu buluntularn almalar hl devam devam etmekle
birlikte, ilk gzden geirme bunlarn Ge Roma veya Ge Antik Devre ait
olduklarn gsterir.
Yukarda bahsedilen C1de bulunan bir salam kandil iin Karadenizin
kuzey kylarnda Khersonessosta .S. 4. yy.a tarihlenen iyi paralelleri
vardr
9
.
Yukarda da belirtildii gibi, 2007 seramik buluntular kentin son
zamanlarna aittir ve kentin Erken Bizans Devrinde terk edildiini gsteriyor.
kan seramiklerin deiik tipleri, imdiden Pompeiopolisin Anadoludaki
dier Roma ehirlerinden farkn belirtir. Bu blgedeki seramik imalt ve
seramik pazarlarnn organizasyonu konusundaki sorulara cevaplar bulmak
iin daha fazla aratrmaya gerek vardr.
A 4 amasnda iki kemik sa inesi bulundu, bunlardan biri ok salam
bir ekilde kt. V 1 amasnda mozaiin zerinde ok tahribat grm bir
ldii kap ss elde edildi. Gelecek ylki kazda bunun dier paralarnn da
bulunaca umut ediliyor.
evre Dzenlemesi ve Restorasyon almalar
V-1 kaz alannda alan mozaiinin restorasyon hazrlk almalar
balatld.
V 1 amasnda ok tahribata uram ldii kap ss ince bir restorasyon
almasyla tekrar birletirildi. Bu para daha iyi ortamda korunabilmesi iin
bir cam zerine monte edilerek Kastamonu Mzesine teslim edildi.
Takpr Belediyesinin zimmetinde olan, itfaiye binasnn yanndaki
arazide toplanm, antik mimar paralar ve yaztlar daha iyi korunabilmeleri
8 Bu ksa zaman sresi iinde yaplan almalar erevesinde ok sayda kaz malzemesi
seramiin tipoloji ve kronolojisini deerlendirmek tabi ki mmkn deildir.
9 L. Chrzanovski ve D. Zhuravlev, Lamps from Chersonesos in the State Historical Museum
Moscow, LHerma, 1998, s. 147, n 88.
85
iin kaz deposunun etrafna yerletirildi ve etraf telle evrildi. Baz
mermerlerin zerinde gemi yllarda yaplan grafti boyalar restoratrler
tarafndan mmkn olduu kadar temizlendi. Ayrca Takprnn sokak
aralarnda, evlerin nnde ve iinde bulunan 9 adet mimar para ve yazt
kaz deposuna getirilerek gvence alnd.
zet
2007 yllnda yaplan yzey aratrmas, jeozik ve sondajlar bize antik
kenti yaplamas hakknda yeni veriler getirdi. Bugn forum, macellum ve
gymnasium, odeion gibi resm binalarn tepenin gneyindeki dzlk zerinde,
din binalarn tepenin en yksek noktasnda ve byk umum bir hamamn
tepenin bat yamacnda, ve mozaiklerle deli villalarn dou yamalarnda
olduunu biliyoruz. Baz buluntular, mimar paralar ve yaztlar erken
imparatorluk zamanna tarihlense bile, bugne kadar bu zamana ait hibir
yap kat gvenli bir ekilde kantlanamamtr. ok seramik veren en erken
yerleme kat Ge Antik aa tarihlenebilir. Bu devire tarihlenen yaplarn
stne daha ge bir devirde, muhtemelen erken devirde yaplan binalar
zayp temeller zerine kurulmutur. Bu nedenle, bu devirde antik kentte bir
gerileme grlr.
Gelecek yllarda yaplacak almalarda bu evreler arasndaki gei sreci
daha iyi aratrlacaktr.
86
Resim 1: Zmblltepe topograk plan
Resim 2: Zmblltepe magnetometri resmi
87
Resim 3: Pompeiopolis A 4 amas
Resim 4: Pompeiopolis A 4 amasndaki kanal
88
Resim 5: Pompeiopolis B 3 amasnn kesiti
Resim 6: Pompeiopolis B 4 amas
Resim 7: Pompeiopolis B 4 amasndaki buluntu durumu
89
Resim 8: Pompeiopolis C 1
amas
Resim 10: Pompeiopolis C 2
amasnn buluntu
durumu
Resim 9: Pompeipolis C 1
amasnda bulunan
kandil
90
Resim 11: Pompeiopolis V 1 amasndaki mozaik
Resim 12: Takprde devirme olarak kullanlan yazt
91
ALACA HYK 2007 YILI KAZISI
Aykut INAROLU*
Duygu ELK
* Prof. Dr. Aykut INAROLU, Ankara niversitesi, Dil ve Tarih Corafya Fakltesi,
Arkeoloji Blm, Protohistorya ve nasya Arkeolojisi Anabilim Dal, 06100 Shhye
Ankara/TRKYE.
e-mail: Aykut_cinaroglu@hotmail.com
Duygu ELK , Ankara niversitesi, Dil ve Tarih Corafya Fakltesi, Arkeoloji Blm,
Protohistorya ve nasya Arkeolojisi Anabilim Dal, 06100 Shhye Ankara/TRKYE.
1 2005 Alaca Hyk kazsna; Arkeolog Duygu elik M.A. , Arkeolog Semra narolu,
Restoratr Abdurrahim ulha, Ankara niversitesi, Dil ve Tarih- Corafya Fakltesi
Arkeoloji Blm lisans rencilerinden; Ramazan Elmas, Azem Narin, Necip Ylmaz, Ali
Gney, Yasemin Zenger, Burak Snmez, Korkmaz Bozkurt, Serhat Korkmaz katlmtr.
2 Bu seneki en byk mal destek, geen sene olduu gibi Kltr ve Turizm Bakanl, DSMM
tarafndan salanmtr. Ayrca orum Valisi Sayn Mustafa Toprak, Alaca Hyk Beldesi
Belediye Bakan Sayn Hseyin Saykann kazya saladklar ayn destek 2007 ylnda da
devam etmitir. Yerel yneticilerimize bir kez daha teekkr ederiz. Ankara niversitesi ve
Trk Tarih Kurumu da destek salamtr. Yksel naat A.. Genel Mdr Sayn Tuna Aksel
kazmza gerektii kadar ayn ve nakd yardmda bulunmulardr. Yksel naat A.. ynetim
kuruluna da duyarllklarndan dolay heyetimiz adna teekkrlerimizi sunarz.
Alaca Hykte 2007 yl kaz almalar, Kltr ve Turizm Bakanl,
Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlnn izinleri ile 15.05.2007
17.12.2007 tarihlerinde gerekletirilmiti
1
.
2007 ylnda, Kltr ve Turizm Bakanl, DSMM, Kltr Varlklar
ve Mzeler Genel Mdrl, Ankara niversitesi, Trk Tarih Kurumu,
orum Valilii, Alaca Hyk Belediye Bakanl ve Yksel naat A..
ayn ve nakd katklaryla kazmz, gerek bir bilimsel kaz anlay iinde
yrtlebilmitir
2
.
2007 yl alma programmza gemeden nce her yl olduu gibi bu
yl da, Alaca Hyk ren yerinin, 2007 yl kaz alannn ve Hitit barajnn
temizlik almas gerekletirilmitir. Sz konusu bu temizlikten sonra kaz
programnn uygulamasna geilmitir.
92
A) Kaz almalar
1. Eski Tun a Kltr Kat Kaz almalar
2. Hitit Kltr Kat Kaz almalar
a. Hitit Dnemi Mcevher Atlyesi Kaz almalar
b. II. evre Duvar Kaz almalar
3. Frig Kltr Kat almalar
B. Hitit Baraj Temizlik ve Kk Onarm almalar
eklinde gerekletirilmitir.
A. KAZI ALIMALARI
1. III. KLTR KATI (ESK TUN AI) 2007 KAZI ALIMALARI
Alaca Hyk Eski Tun a tabakalarnda, bugne kadar yaplan kazlarda,
kral mezarlar sahiplerinin ikametghlar olabilecek yaplara rastlanmamtr.
Alaca Hykte 13 Eski Tun a prens ve prenses mezarlarndan u anda
yapay olarak sunulan alt mezarn, Kltr ve Turizm Bakanlnca onarmna
karar verilmesi zerine, 2007 ylnda onarm alann altnda kalacak Eski Tun
a katmanlar aratrlmtr.
LX-LXII/5052 plan karelerinde Eski Tun ana ait 3 farkl yap kat
aa karlmtr. 1. yap katnda, yapnn duvar kalntlarnn ok kk
bir ksm korunabilmi ve her hangi bir mimar btnlk salanamamtr
(Resim: 1).
Bu yapnn hizasnda Eski Tun a III sonlarna tarihlendirilen kk
bir gaga azl testicikle beraber sepet kulplu aydanlk, kk bir ncan
ve 3 adet idol bulunmutur. Bulunan 3 idolden ikisinin ba ve boyun ksm
tahribat grmtr. Alaca Hykte yeni dnem kazlarnda ele geirilen
idollerin en yakn benzerini Koumbelide Ahlatlbelde Etiyokuunda
3
ve Alaca Hykn gemi dnem kazlarnda grmekteyiz
4
. Ayrca Eski
Tun a tabakalarnda ok sk grlen ve oyuncak olarak da yorumlanan
pimi topraktan yaplm 1 adet oyuncak idol ve bir adet de boa grini
bulunmutur.
3 Bilgi 1972:s.494496.; Kulaolu 1992: g. 85; Koay 1940: ek.81.
4 Koay 1938: s. 135136, lev. CVI.
93
Bu yap katnda bulunan gaga azl tek kulplu testicik (Resim: 3) ve
kk ncan (Resim: 2) siyah hamurlu ve cam gibi parlak perdahldr. Siyah
hamurlu ve parlak perdahl kaplar Orta Anadolu ve Orta Anadolunun
kuzeyinde, bu tr kaplar Dndartepe II. kltr kat Kavak-Kaledoruu,
Ahlatlbel, Karaolan, Alaca Hyk, Maat Hyk, Kastamonu-Knk
5
, gibi
nemli Erken Tun a yerleimlerinden iyi bilinmektedir. Benzer rnekleri
Alaca Hykn gemi dnem kazlarnda bulunmu ve Eski Tun ann
5 yap katna tarihlendirilmitir
6
.
Gaga azl testicik, sepet kuplu aydanlk ve bulunan idollerin
tarihlenmeleri dikkate alndnda bu yapnn Eski Tun ann son
safhalarna, Alaca Hykn 5. yap katna ait olduu aktr.
Kaz alanndaki 2. yap katnda ele geirilen mimar buluntular, 2 odadan
oluan bir yap grubudur. Bu yapnn temel kalntlar ift sra tatan yaplmtr.
Bu talar 3040 cm. boyutlarnda olup dzeltilmeden doal ekilleriyle
kullanlmlardr. Talarn aras toprakla doldurulmutur. Odalarn boyutlar
I No.lu odann boyutu 5 m. x 3 m., II No.lu odann u anki boyutu ise 4 m.
x2 m.dir. Bu odalardan I No.lu odann ierisinde 2 adet frn tespit edildi. Bu
iki frn tam olarak ele geirilmemitir. Tahribata urayan frnlarn taban
seramik deli ve zeri kaln bir svayla kapldr.
Bu yap ierisinden pedestal kaideli bir anak (Resim: 4), adet mlek,
bu mleklerin omuzu zerinde trnak ve kabart bezemeler mevcuttur. Dier
bir eser ise, ierisinde bir adet anak bulunan byk boyutlu bir kptr.
3. yap katnda aa karlan yapnn, ok kk bir ksm korunmutur
ve her hangi bir mimar btnlk vermemektedir. LX-LXII/ 5052 plan
karelerinde G/5 buluntu karesinde aa karlan ergitme frn salam olarak
ele geirilmitir. Bu frnn ap 1.20 cm. olup ta deli tabann zeri ise kaln
bir svayla kapldr. Frnn hemen yannda yanmam iri kalas kalntlar
bulundu. Frnn taban kuzeyden gneye doru eimlidir. Bu da bize maden
ergitme iinde kullanldn gsterir. Buna paralel olarak frnn evresinde
adet demir obje bulunmutur.
5 zg 1943: s. 399; Kkten-zg T.-N 1945: s. 376; zg 1943: s. 415; Koay 1934: s. 4849;
Ark 1939: s. 3031; Koay 1951: s. 40 v.d res.23; Emre 1979: s. 6, lev VII12; ek. 19: 1996: s.
89, g X1; narolu-elik 2006: s. 89.
6 Koay 1951: lev XCVI-Pl. XCVI.
94
Bu yap katnda 3 adet pimi topraktan yaplm marapa aa
karlmtr. Kahverenginin farkl tonlarnda astarl bu marapalardan birinin
gvdesi zerinde, trnak bezeme mevcuttur. Benzer bezemeli eserler, Alaca
Hyk III. kltr katnda ve Boazkydeki raderede yzey almalar
7
srasnda ele geirilmitir. Bu formdaki ve bezemedeki kaplarn Eski Tun
a boyunca kullanld bilinmektedir.
2. HTT KLTR KATI ALIMALARI
a. II. BNYIL MADEN ATLYES ALIMALARI
Hykte kaz almalar, 1998 ylndan itibaren topograk haritada
LVIII-LXIII/3452 plan karelerinde yrtlmektedir (Harita: 1). lk kez
2001 ylnda aa karlmaya balanan atlyenin kk bir odasnn taban
zerinde, atlyede kullanlabilecek ok sayda buluntunun ele geirilmesiyle
bu alandaki kaz almamz 2007 ylna kadar devam etmitir.
2001 ylnda aa karmaya baladmz maden atlyesi hyn
dousunda LX-LXII/4042 plan karelerinde yer almaktadr.
Aa karlan yap yangn tabakas ierisine oturtulmu ift sra ta rg
aras kk talarla desteklenerek doldurulmutur. Ta temel kalnlklar
50-60 cm.dir ve iri talar kullanlmtr. Eski Tun a yaplarndan daha
gl yap temelleri oluturulmutur. Bu zelliinden bu yangn tabakas
ierisinden Eski Tun a ve Eski Hitit malzemeleri kark gelmektedir.
2007 ylnda yaplan almalar srasnda 2006 ylnda ele geirilen Eski Tun
ana ait gamal ha motii damga mhrn bir benzeri de 2007 yl kaz
almalarnda bulunmutur.
Alaca Hykte M.. II. binyln balarna ait yaplarn temellerinde iki sra
hlinde dzgnce ilenmi talarn aralarnn daha kkleri ile doldurulmas
eklinde uygulanan teknik, Boazky ve Aliarda da grlmektedir
8
. Bu
zellii ile Alaca Hyk 4. kat yaplar Kltepe, Maat, Hyk ve Acem
Hykten ayrlmaktadr.
7 Orthmann 1963: s.172 Lev 33/22. ; Koay 1951: s.145, Lev. CII, Res.7, Al. .c. 565; 1966, s.203
Lev. 139.
8 Koay 1938: s.2228; Bittel Naumann 1938: s. 2228; Osten 1937: s.11.
95
Atlyenin odalarnn duvarlar bitiik dzende yapldndan ortaya ift
duvarlar kmtr. Bu trden ift duvarlar Kani Karum Ib katnda, Aliarda
ve Boazkyde Aa ehir 4. katta grlmektedir (Resim: 5).
Devam eden almalar sonucunda, atlyenin tek bir odadan ibaret
olmad, ilk bulunan odann evresinde be odann daha bulunduu ve
bu odalarda da ok sayda frnn mevcut olduu anlald. 2005 yl maden
atlyesi kaz almalar srasnda atlyenin kuzey duvarn aratrrken
amann geniletilen blmnde Eski Tun a ve Eski Hitit seramikleriyle
beraber bir yapnn 4 odas aa karld . Bu odalarn temellerinin talar ift
sral ve orta byklkte 4050 cm. byklnde hi ilenmemi talardan
yaplmtr. Bu odalar dikdrtgen eklinde olup ikametgh olamayacak
kadar dardr ve kaplarn geniliklerinin 70 cm. oluunda dolay bu yaplarn
depolama amal olduu sylenebilir. Odalardan bir tanesinin kap mil ta da
in situ bulundu. Odalarn ii tamamen boaltlmtr. Zemin ta demedir.
Bu yapy 2005 kaz sezonunda Eski Tun a yaps olarak yorumlamtk.
Fakat burada 20062007 yllarnda yaptmz almalar sonucunda bu
yapnn, M.. II. binyln ilk eyreinin sonlarna tarihlendii ve atlyeye ait
odalar olduu anlalmtr.
2007 ylnda tlyenin geni bir alana yayld ve altdan fazla frnn
mevcut olduu saptanmtr.
Yukarda atlye olarak tanmladmz meknda bulunan ok sayda
retilmi maden eserler ve potalar yannda, bol miktarda crufa da
rastlanmas, aa karlan bu yapnn, maden retim atlyesi olduunun
dier bir kantdr. Bu cruarn analizleri yaplmtr. n raporlarn bize
szl olarak bildirildiine gre atlyede altn, gm, tun eserlerinin retimi
yaplmtr
9
.
Maden atlyesinin mimar slubunu ve yap ierisinde bulunan kk
eserleri deerlendirecek olursak, Alaca Hykte aa kartlan bu yap II.
binyln ilk eyreinin sonlarna yani Assur Ticaret Kolonileri Dneminin
sonuna tarihlendirilir (Resim: 6).
Atlye iinde 20012007 yllarnda bulunan kk eserlerin, ineler hari
tm Assur Ticaret Kolonileri Devrinin son safhas ve Eski Hitit Dnemi
zellikleri gstermektedir. Bu alanda bulunan anak mlekler, Kani Karum
9 Do Dr. Sayn Snmez SAYILI ve Evren ATAKAY a teekkr ederiz.
96
Ib, Maathyk V, Aliar, Boazky IVd ve Aa ehir 4 yap kat, Acem
Hyk III, Konya Karahyk I, Yanarlar
10
eserleriyle benzerlik gsterirler.
Ayrca bu yap ierisinde ele geirilen mhr formlar ve basklar da dnemi
iin tipik zellikler yanstmaktadr.
Yukarda bahsedilen zelliklerinden dolay maden atlyesi olarak
yorumlanan yap 4. tabakaya tarihlendirilebilir.
B. II. EVRE DUVARI ALIMALARI
nceki kazlarda ortaya karlan mabet-saray binas ve onu koruyan ihata
/evre duvarndan sonra, benzer amal ina edildii anlalan ikinci bir ihata
duvar da ilk kez 1998 ylnda tespit edilmiti. kinci evre/ihata duvarnn
bugne kadar ortaya karlan uzunluu 2006 ylnda 85 metre uzunlua
ulat anlalm ve 2007 ylnda da kaz almalaryla evre duvarnn bir
blm daha aa kartlmtr.
Bu duvarn devamnn mevcudiyeti jeozik almalarndan da
belirlenmitir. Bu nedenle 2008 yl alma programmzda sz konusu 2.
ihata duvarnn devam aratrlacaktr.
3. FRG AI ALIMALARI
2004-2006 yllarnda hyn dousunda yaplan almalarda Ge Frig
Dnemine tarihlendirilen yaplarn baz blmleri aa karlmt. 2007 yl
kazlarnda da ayn yapnn devam gn na karlmtr. Bu yaplarda iki
ayr safha tespit edilmitir. 20042005 yllarnda aa kardmz yumruk
byklnde talardan yaplm demeyi H (megaron) eklinde evreleyen
iki safhal duvarlar bulunmutur. 2007 ylnda aa karlan dikdrtgen
eklinde bu yaplar dier yapyla btnlk salamtr (Resim: 7). Bu yaplar
ierisinde Ge Frig Dnemine ait pimi toprak kaplar bulunmutur. 2007
ylnda bulunup envantere geirilen eserler arasnda zeri bezemeli yonca
azl testi (Resim: 8) ift kulplu mlek, iki adet makara, tek kulplu testi ve
bir adet yonca azl testi yer almaktadr. Ayrca bulunan bu eserlerin yannda
ok sayda ettlk deerde zeri bezemeli kap paralar amorf olarak bu yap
ierisinde ele geirilmitir.
10 zg-zg 1949: s. 85; zg 1959: s.44; Fischer 1963: ek.22; Mellink 1971: s.118; zg
1977: s.162; Emre 1978: s.50; zg 1978: s.7,25,28.
97
Son yllarda bu alanlarda gerekletirdiimiz kazlarda hyn orta
ksmlarna doru, Frig isknn younlat gzlemlenmitir. 1997 ylndan
bu yana yrttmz kazlar sonucunda, Ge Frig Dneminde, Alaca
Hykn bir ky kltrn yansttn sylemek mmkndr.
4. HTT BARAJI TEMZLK VE ONARIM ALIMALARI
Yaadklar blge ve iklim artlarnn ve suyun nemini kavrayan, bu
sebeple su toplamaya ynelik barajlar, havuzlar yapan Hititler, ayn zamanda
suyun bereket, arnma yeralt tanrlar ve ruhlarla iletiim kurma yannda,
pnar tanralarnn ahitliini de kapsayan bir gc olduuna inanmlard
11
.
Kendi inan sistemleri neticesinde, doal ya da yapay su kaynaklarna adanan
adak ve kurbanlarla, kendilerini tatmin etmilerdi.
1935 ylndan bu yana varl bilinen Glpnar Hitit barajnn
12
ta
dolgu setinin yzeyden ykseklii yaklak 2m. dir. Bendin talar yumruk
byklndedir. Alt ksmdaki talar daha byktr ve killi toprakla
takviye edilmitir. Bu bir lde geirgenlii de nlemitir. Talarn arasnda
har yoktur.
Ta setin dou bat ynnde kalnl 15 m.dir. Setin her iki yannda
savaklar mevcuttur. Bu savaklardan bir tanesi gnmzde de ilevini
korumakta olup dierleri ise kyller tarafndan tahrip edilmitir. Savan
ierisinden gelen su, setin zerinde 1 m. seviye farkyla iki farkl kanala
girmektedir. Su bu kanallardan, setin zerindeki asl kanala gemektedir.
Uzunluu yaklak 130 m. olan ta dolgu setin ortasnda bir dinlendirme ya
da depolama havuzu vardr. Ta dolgu setin ortasnda bulunan bu havuzun
genilii 8 m.dir. Havuzun taban da kille kaplanmtr (Resim: 9).
Bendin bat istikametinde, suyun akt ynde ortadaki havuzun kenarnda
adet sunak eklinde heykel ya da kitabe kaidesi aa karlmtr. Da
doru haf meyilli olan kaidelerinden birisi kum, ikincisi kire nc kaide
ise andezittendir. Her kaidenin de stnde da doru 20 cm. yksekliinde
ykselti mevcuttur.
Barajn havzasnn amurumsu toprak yn temizlenirken, bir stel
kaidesi ve hiyeroglif yazta ait bir ta paras da bulunmutur. Hiyeroglii
11 Haas 2002: s.439; Popko 1995 s.110115.
12 Ark 1951: s.101, Res.1213; Emre 1993,s.78, Res. 10.
98
yazt parasn inceleyen kazmz lologlar bunun tanra Hepatla ilgili bir
kitabenin paras olduunu bildirdiler
13
.
Bu kitabenin ve bulunan kaidenin, barajn dousundaki bir alana dikilmi
olduu aktr. Yaztn zerinde Tanra ve Hapatu adnn okunmas,
barajn tanra Hepata atfen yapldn gstermektedir. Tanra Hepatn, III
Hattuilinin ei Pudu Hepann ba tanras olmasndan dolay, bize barajn
devri ya da hangi Hitit kral dneminde yapldn belli etmektedir. Hitit
ivi yazl belgelerinden IV. Tuthaliann ba tanrs arrumma olduu dikkate
alndnda, kuraklk sonras barajlar yaptrdn biliyoruz. Bu da bizi Alaca
Hyk Hitit barajnn IV. Tuthaliadan nce, III Hattuili Dneminde yaplm
olduunu dndrmektedir. Bu, tam anlamyla kantlanrsa, Alaca Hyk
Glpnar Hitit barajnn, bugnk bilgilerimize gre, Anadolunun en eski
baraj olduunu sylemek doru olacaktr.
Barajn gvde ksmnn derinlii orta da 2.5 m.dir. Dikdrtgen ekline yakn
su havzasnn boyutlar da yaklak 100 x 110 m .dir. Bu hliyle Alaca Hyk
Hitit baraj, 25.000 metrekp su tutabilmekte ve yaz k debisi hi eksilmeden
savaklardan suyu Alaca Hykllere sulama amal gndermektedir.
Hititler Dneminde barajn su tutma kapasitesinin ok daha fazla olduu,
ta dolgu setinin yksekliinden anlalmaktadr. Kaynak suyu gvdenin
birka noktasndan kaynamaktadr. Ana kaynak ise havzann gney bat
kesindedir (Resim: 10).
Yrede kn ok sert gemesi nedeniyle yer yer bozulan ta dolgu
setinin duvarlarnn kk onarmlar yaplm ve gerekli konsolidasyonlar
gerekletirilmitir. Barajn su kanallarnn alp temizlenmesi henz
tamamlanmamtr.
13 Dr. Ali ve Belks Dinollar bu yazt, dier hiyeroglii mhr basklaryla birlikte
yaynlayacaklardr.
99
Harita: 1
Resim: 1
100
Resim: 2
Resim: 3
101
Resim: 4
Resim: 5
102
Resim: 7
Resim: 6
103
Resim: 9
Resim: 8
104
Resim: 10
105
ASSOS 2007 YILI KAZI ALIMALARI
Nurettin ARSLAN*
M. DENNERT
B. BHLENDORF-ARSLAN
* Do.Dr. Nurettin ARSLAN, OM Fen-Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm 17100 anak-
kale/TRKYE. narslan@hotmail.de
Dr. Martin DENNERT, Schwimmbadstr. 6, D-79085 Freiburg/ALMANYA.
Dr. Beate BHLENDORF-ARSLAN, Albert-Ludwigs-Universitt Freiburg, Christliche Ar-
chologie und Byzantinische Kunstgeschichte, D-79085 Freiburg/ALMANYA. beateboehlen-
dorf@yahoo.de
1 Kltr ve Turizm Bakanl temsilcisi, anakkale Arkeoloji Mzesinden . Esirgemeze, r.
Gr. Dr. V. Tolun, r. Gr. A. zener, Ar. Gr. T. zhan, K. Sezgin, E. Bor, E. Kahraman ve
E. Burulda ve kazya katlan dier rencilerimize teekkr ederim.
2 N. Kolonkaya-Bostanc, Liman Tepe Orta a bkey Dipli Ok Ular, in: B. Avun (ed.),
Studies in Honor of Hayat Erkanal Cultural Reections (2006) 491-495.
Assos 2007 yl kaz almalar 05.07.2007 08.09.2007 tarihlerinde Bat
Nekropolisi, Akropolis, Kuzey Stoa ve Ayazma Kilisesi olmak zere drt
sektrde yrtlmtr. Ayrca eski kazlarda ele geirilen buluntular
zerinde yayn hazrlna balanmtr. 2007 ylndaki kaz giderleri Kltr
ve Turizm Bakanl (DSMM) ve Efes Pilsen tarafndan karlanmtr
1
.
Akropolis
Akropoliste kentin en erken iskn konusunda bulgular elde etme amac
ile Akropolisin dou yamalarnda 2x2 m. llerinde (A, B ve C) amada
kaz gerekletirilmitir. Akropoliste bizden nce kazlarn yaplm olmas ve
zeminin kayalk yaps nedeni ile bu alann kullanm safhalarn yamalarda
gzlemenin daha isabetli olduu dnlmtr. A amasnn kuzeydou
kesinde Orta Bronz ana tarihlenen akmak tandan yaplm ok ucu
2

(-93 cm.) ile Arkaik aa ait skit tipi bronz ok ucu (-83 cm.) ele geirilmitir
(Resim: 1). 1881 ylnda Akropolisteki ilk kaz almalarnda Bronz ana
tarihlenen seramik paralar ile ta baltalar bulunmutur. Akropoliste elde
edilen tm bulgular M.. II. binyldan nceye gitmemektedir. Akropolisin
dou yamacndaki, amadaki veriler Ortaaa ait yklm bir duvar ile
srl Bizans seramikleridir.
106
Nekropolis
Kentin bat ynnde yer alan nekropoliste, gemi yllarda kazlar yaplarak
mezar buluntular yaynlanmtr. 2006 ylndan itibaren tarafmzdan sz
konusu blgede yaplan almalarn amac Arkaik ada ina edildii kabul
edilen caddeyi tamamen aa karmak, nekropolisin alara gre kullanm
snrlarn belirlemek ve M.. 7. yzyln ncesine ait mezarlarn varln
aratrmak olarak zetlenebilir. Bat nekropolisin bulunduu alan kayalk bir
zemine sahiptir. Kuzeydeki ehir sur duvarlarnn zerine oturduu kayalk
gneye doru giderek alalmaktadr. Yzeyden yaklak 50-100 cm. derinlikte
kayalk zemin zerine braklm urnalara ska rastlanmaktadr (Resim: 2).
Urna, pithos, sandk tipi ve lhit mezarlar yannda daha az olmakla birlikte
kayaya oyulmu mezar tipi (M2) ve pimi toprak lhitler de (M5) mevcuttur.
2007 ylnda Arkaik caddenin kuzeyindeki alanda gerekletirilen kazlarda
st ksmlar tahrip edilmi ilerinde hediye olmayan ve basit gri kaplardan
urna mezarlar tespit edilmitir. Kk boyutlu olan urnalar, ok az oyulmu
ana kayan zerine braklarak etraar talar ile evrilmitir.
Arkaik caddenin kuzeyindeki A1 amasnda gerekletirilen seviye indirme
almalarnda ana kayaya oyulmu bir mezara (M2) rastlanmtr. Assosta
ok ender olan mezarn dousunda dikdrtgen bir yastk ta yer almaktadr.
Ayn amada 95x40 cm. llerindeki ana kaya zerine oturan sandk tipi
mezarn (M11) derinlii 20 cm.dir. st kapa eksik olan mezar dou- bat
ynnde ve bir lhdin uzun kenarna paralel yerletirilmitir. Mezar iinde
gri renkli seramik grubuna ait, emzikli testi, tabak ve ncan bulunmutur.
Gri seramiklerin yannda krmz astarl bir kse, Protokorinth aryballosu
3
ve
Frig tipi bulua
4
M11 numaral mezara hediye olarak braklmtr. Mezar
ierisindeki kemik paralar mezar sahibinin 1-2 yanda bir ocuk olduunu
gstermektedir. Fibula ve aryballosa gre mezar M.. 7. yzyln sonuyla 6.
yzyln ba arasna tarihlenmelidir. M11in hemen dousunda az bir kse
ile kapatlm gri renkli bir urna (M12) bulunmutur.
A4 amasnn gneydou kesinde kk boyutlu (55x106 cm.) bir baka
sandk tipi mezara (M3) rastlanmtr. Dou-bat ynndeki M3 mezarnn
zeri dikdrtgen bir ta ile kapatlmtr. Mezarn yapmnda yerel andezit
kullanlmtr. Sandk tipi mezar ierisinde l kl ve kemik paralar
3 C.W. Neeft, Protocorinthian Subgeometric Aryballoi (1987) 116-117 g. 43.
4 E. Caner, Fibeln in Anatolien I. PB 8 (1983) 163, Taf. 62, 1123.
107
bulunan bir amphora ele geirilmitir. Urna olarak kullanlan krmz
hamurlu amphora Hellenistik aa aittir
5
. M3 numaral mezarn kuzeyinde
Assostaki ikinci pimi toprak lhte rastlanmtr. Lhit iinde iki adet iskelet
tespit edilmitir (M5). Kapa ve gneye bakan yan blm tamamen yok
olmu olan lhitte siyah astarl bir lekythos, bronz yzk, arak, iki adet
bronz Assos ehir sikkesi (Athena ve Griphon betimlemeli), kt durumda
strygilis ve bak ucu ele geirilmitir. 1991 ylnda Assos nekropolisinde
ortaya karlan ve iyi korunmu olan bir baka pimi toprak lhit M.. 5.
yzyln ikinci eyreine tarihlenmitir
6
. Assosta imdiye kadar bilinen bu
rnek pimi toprak lahitlerin Klsik ada ok yaygn olmamakla birlikte,
kullanldn ortaya koymaktadr.
M3 ile M11 numaral mezarlarn arasnda iki paradan oluan (60x210 cm.)
bir poydum yer almaktadr. Podyumun arkaik caddeye bakan yzndeki
keleri yuvarlatlm ve kelerin nlerine yarm daire biimli ta levhalar
yerletirilmitir. Platformun altndaki 20 cm. kalnlndaki toprak yksek
sdan dolay krmzya dnmtr. Toprak ierisinde yanm kemik ve odun
paralar gze arpmaktadr. Sz konusu platform cesedin yaklmasndan
sonra bu ekilde basit altara dntrlm olmaldr.
Arkaik caddenin gneyindeki S3 amasnda 1 m. kalnlndaki eski
kaz topran altnda kuzey- gney ynnde amay ikiye blen duvara
rastlanmtr. S3 duvarnn dousundaki alanda (B) yumuak ve kll toprak
iinde youn seramik ve kemikler grlmektedir. Buna karn sert ve krmz
renkli topraa sahip bat (A) blmde ise ok sayda mezar ile karlalmtr
(Resim: 3). Mezarlar Hellenistik adan Arkaik aa kadar kesintisiz devam
etmektedir (Resim: 4). Amann kuzey kenarnda -85 m. derinlikte kiremit
mezar (M6) ortaya karlmtr.
2006 yl kazlarndan da bilinen bu mezarlar 50X100 cm. llerindeki
kiremitlerden yaplmtr. skeletin altna bir kat kiremit braklarak zeri
birden fazla kiremit ile rtlmektedir. 2006 ylndaki benzer bir mezarda
ele geirilen unguentarium sayesinde bu tip M.. 2. yzyla tarihlenmitir.
S3 alannda olduka tahribat grm rnek (M4, M6, M7) amay blen
5 R. Stupperich, Dritter Vorbericht ber die Grabung in der Westtor-Nekropole von Assos im
Sommer 1991, AMS 10 (1993) 15, Taf. 7, 3; 12,1.
6 R. Stupperich, Dritter Vorbericht ber die Grabung in der Westtor-Nekropole von Assos im
Sommer 1991, AMS 10 (1993) 24-25 Abb. 16-17.
108
duvarn st blmnde -1.35 m. derinlikte ortaya kmtr. Drdnc
kiremit mezar (Resim: 5, M19) duvarn batsnda kalan blgedeki, lhit ve
pithos mezarlarn zerindedir. M7 mezarnda kremasyon gm yapldna
gsteren kl ve iskelet paralar tespit edilmitir. Mezarda iyi korunmu
demir bir stylus ile strigilis paralar ele geirilmitir (-156 cm.). Demir stylus
biim ynnden Hellenistik a rnekleri ile benzerlik gsterir
7
.
Amann kuzey blgesinde -1.45 m. derinlikte kapaklar olmayan yan yana
iki adet ostothek ortaya kmtr. Ostotheklerin dousunda -2.12 metrede
S3 duvarna paralel konumda dz kapal lhit (M17) yer almaktadr. Lhtin
ierisinde en stte 2, orta tabakada 3 ve en alt tabakada 3 olmak zere toplam
8 adet iskelet ele geirilmitir. Mezarn kuzeyinde kafataslarn yannda yerel
retim iki adet testi ile gneyde (-0.65 m.) Attik karnl bir lekythos ve kuzeyde
(-0.69 m.) bir adet gri tek kulplu yerel kse ele geirilmitir. Mezar, meander
ssl karnl lekythosa
8
gre M.. 5. yzyln son eyreine tarihlenebilir.
Amann bat kesinde daha nce alm M21 numaral lhtin ierisinde
Fenike tipi cam amphoriskos paralar, arak ve krmz grl lekythos
paralar bulunmutur. Form ve zerindeki grn slp zellikleri lekythosun
M.. 470/450ye tarihlenmesini mmkn klar. Mezardaki cam amphoriskoslar
da ayn tarihtendir
9
. Assos nekropolisinde ele geirilen en kaliteli Attik krmz
grl vazo olmas asnda sz konusu lekythos nemlidir.
M19 numaral mezarn altndaki pithos (M16) kayalk zeminin biraz
oyularak iin yerletirilmi ve evresi kk talarla evrilmitir. st blm
krk pithosun ierisinden dardan dklm bir miktar kaba seramik
paralar bulunmutur. Pithosun az ksmna yakn blmde kafatas, orta ve
dip blmlerde ise az miktarda kemik paralarna rastlanmtr. Kafatasnn
gney ve gneydou ynnde ok sayda kemikten yaplm gzlk ile
baklava dilimi eklinde bulalar, bronz kpeler ve kemik takdan oluan
mezar hediyeleri bulunmutur (Resim: 6). Bir kz ocuuna ait olduunu
dndmz mezar bulalar yardm ile M..7. yzyln ikinci yarsna
tarihlenmektedir
10
.
7 G. R. Davidson, The Minor Objects, Corinth XII (1952) 187, Taf. 83, 1356, 1358, 1359.
8 A. Filges, Korinthische und attische Keramik der archaischen und klassischen Zeit II, ASM 10
(1993) 119,132, Nr. 43; E. Kunze-Gtte K. Tancke K. Vierneisel, Die Nekropole von der Mitte
des 6. bis zum Ende des 5. Jahrhunderts. Die Beigaben. Kerameikos VII/2 (1999) 102-103 Taf. 68,
400.13.
9 D. Bischof, Glser aus griechischer und rmischer Zeit, AMS 10 (1993) 212, Taf. 28, 3.
10 D. Hogart, Excavations at Ephesos. The Archaic Armeisia (1908) 186-187,Pl. 32; H. Payne, Pottery,
Ivories, Scarabs, and other objects from the votive deposit of Hera Limenia, Perachora II (1962) 434-
435, 437, Pl. 183A124-126, Pl. 186, A195-198; D. Bischop, Fibeln der archaischen bis rmischen
Zeit, AMS 21 (1996) 141-142, 160, Abb.1, 1-5.
109
M20 numaral lhdin gneyindeki pithosun (M18) kuzeydouya bakan
az dzgn kesilmi drtgen blok ta ile kapatlmtr. M18 numaral pithosun
altnda az douya bakan bir baka pithos (M23) ortaya karlmtr. Pithosun
az ve dip ksmnda nceden krlm olan iki kabn iinde hayvan kemikleri
ele geirilmitir. Pithos iinde 26 adet ak kemii, minyatr Korint skyphos
11

ve kire tandan kirpi eklide bir aryballos
12
bulunmutur (Resim: 7).
Alandaki kaz almalarnda S3 duvar yaknnda ve M20 numaral
lhdin gney kenarnda, ierisinde demir bilezik ve kpe olan omuzdan
kuplu bir amphora (M22) ortaya karlmtr. Amay ikiye ayran duvarn
orta noktasnda dou/bat ynne yerletirilmi lhdin (M20) zeri dzgn
iki ta blou ile kapatlmtr. Lhit ierisindeki iki iskelet dnda baka bir
buluntu ele geirilmemitir.
M18 ve M23 numaral pithoslarn gneyinde gri renkte bir pithos mezar
(M24) iinde krk hlde bir onya ksesi ve ok kt bir durumda Korint
aryballosu
13
ele geirilmitir.
M23 ve M24 arasnda alanda omuzdan kulplu gri renkli kk bir
amphora (M30) ortaya karlmtr. erisinde buluntuya rastlanmayan urna
olduka tahribat grmtr. M18 ve M21 numaral mezarlarn arasnda iki
adet urna mezardan iyi korunmu olan gri renkli omuzdan kulplu amphora
14

kazma yatay dalga ile sslenmitir (M25). Az yine gri renkli bir tabak ile
kapatlmtr. M25 ile M24 arasnda kalan blmdeki ok kk bir alandaki
kmz renkli toprak basit bir l yemei ile ilikili olmaldr. M27 numaral
urna M21 lhdin gneydou kesi altnda yer almaktadr. Lhdin gneydou
kesi urnay tahrip etmemek iin zel olarak tralanmtr.
Amann kuzeybatsndaki 21 numaral lhdin hemen dousunda adet
dikili blok tan bulunduu kesimdeki almalarda, bu talarn nnde yarm
daire eklinde ta plka ile karlalmtr. Talarn kuzeydousunda ayn
11 J. Boardman J. Hayes, Excavation at Tocra 1963-1965. The Archaic Deposits I (1966) 40, Pl. 27,
533-7 (590-530); J. Boardman J. Hayes, Excavation at Tocra 1963-1965. The Archaic Deposits II
and Later Deposit (1973) Pl. 18, 1922; F. Utili, Die archaische Nekropole von Assos. AMS 31(1999)
130, 138 Abb. XV (560-540), Abb. XX.
12 J. Boehlau, Aus ionischen und italischen Nekropolen. Ausgrabungen und Untersuchungen zur Ge-
schichte der nachmykenischen griechische Kunst (1898) 44, 160, Taf. XIII,1; J. Boardman J. Hayes,
Excavation at Tocra 1963-1965. The Archaic Deposits I (1966) 30, Pl.9, 79 .
13 F. Utili, Die archaische Nekropole von Assos. AMS 31(1999) 204, Abb.24, 359.
14 J. Gebauer, Die archaische geglttete graue Keramik, AMS 5 (1992) 93, Abb. 1, Nr.2.
110
dorultu zerinde 80 cm. uzunluunda ve 28 cm. kalnlnda, kuzey taraf
yuvarlatlm blok tan altnda bir urna (M28) ortaya karlmtr. Urna olarak
kullanlm olan yonca azl testinin
15
az rozetli bir kse
16
ile kapatlmtr
(Resim: 8). 1989 ylnda Assos bat nekropolisinde gerekletirilen kaz
almalarnda benzer rnekler tespit edilmitir. Bu tip mezarlarda birbirine
bitiik yerletirilmi dikdrtgen talarn nlerine, yarm disk eklinde ta
levhlar yerletirilmitir. Aile mezar olduu dnlen bu tr gelenein
kkeni ana kent Methymnaya balanmaktadr
17
.
STOA
2007 sezonunda kaz almalarnn yrtld bir dier alanda agora
blgesindeki kuzey stoadr (Resim: 9)
18
. Kuzey stoadaki alan stunlar dikkate
alnarak A, B ve C olmak zer e, bunlarda stun ekseninde yeniden
blnerek iki paraya ayrlmlardr. Yapnn kuzey srt duvarnda 4 metreye
kadar ulaan ok keskin kenarl ta moloz dolgu ilk tabakay oluturmaktadr.
erisinde ta dnda baka bir malzeme mevcut deildir. Bu durum stoann
kuzey srtlarnda ina faaliyeti srasnda aa kan moloz talarn buraya
doldurulmas ile aklanabilir.
A1 ve A2 alanlarndan youn seramik paralar ele geirilmitir. A1
amasnn kuzeybat kesindeki alanda kl tabakas iinde ok sayda
kemik sa toklar ele geirilmitir (Resim: 11). A1, A2 ve B1 amalarnda
cam paralarnn younluu da dikkat ekicidir. A1 amasnn kuzey
duvarnn nnde boyal fresk paralar bulunmutur. Krmz, yeil, sar
ve siyah tonlarn arlkl olduu freskler bitkisel bezekler, yaztlar ve gr
(?) ile sslenmitir. B1 amasnda 63-78 cm. derinlikte 3 sikke bulunmutur.
Stoadaki moloz ta tabakasnn kalnl 4.00 metre olarak llmtr. Sz
konusu moloz ta tabakasnn hemen altndaki katmanda arkeolojik bulgular
younlamaktadr.
Kuzey stoada yaplan almalarda kaz alan geniletilmi ve C amas
almtr. B amasnn dousunda yer alan bu amann lleri de dierleri
ile ayndr. C amas kuzey duvarnn nnde youn ekilde moloz dolgusu
kmaya devam etmitir.
15 F. Utili, Die archaische Nekropole von Assos. AMS 31(1999) 243, 321, Abb. 36, 634.
16 F. Utili, Die archaische Nekropole von Assos. AMS 31(1999) 148, 287, Abb. 2, 15.
17 R. Stupperich, Vorbericht ber Grabung in der Westtor-Nekropole von Assos im Sommer
1989, AMS 2 (1990) 20,21 Abb. 13, Taf. 5,3; R. Stupperich, Grabungen in der Nekropole von
Assos 1989-1994, Thetis 3, 1996, 53- 55 Abb.5, 7, 11.
18 Bu alandaki almalar Dr. M. Kiderlein tarafndan yrtlmtr.
111
Amann gney ksmnda kuzeydou-gneybat ynndeki blok
tatan oluan bir demeye rastlanmtr. Sz konusu olan ta deme Bizans
anda stoann tamamen doldurularak kullanm d olduu dneme ait
olmaldr.
Stoada yaklak 4 metre yksekliinde ta molozun hemen altnda
btn alanda youn bir kltr tabakas gzlenmektedir. 2007 ylnda kaz
gerekletirilen A,B ve C alanlarnda ayn seviyeye ulalmtr. Gelecek yl
buradaki kazlarn tamamlanmas ile yapnn kullanm ve inas hakknda
daha kesin sonular elde edilebilecektir.
Stoann gney duvar nnde 1992 ylnda alan sondajn temizlii
yaplmtr. Ksa sreli inceleme sonunda stoa zemininin sar renkli bir toprak
ile kapl olduu grlmtr. Oda zeminin altnda kaln bir moloz ta dolgu
mevcuttur. yle anlalyor ki ina srasnda talarn ilenmesi srasnda aa
kan moloz ta malzeme dolgu olarak ayn yapda kullanlmtr. Stoann
zemini altndaki az sayda seramikler gre M.. 2. yzyln ortalarna aittir.
Yapnn ina tarihi konusunda doyurucu bulgular henz olmamakla birlikte,
yapnn M.S. 5. yzyldan sonra ilevini kaybettii sylenebilir.
Die byzantinische Kirche auf dem Ayazma Tepe
Martin DENNERT
Rund 400 m. nordwestlich des Westtores von Assos liegt auf einer als
Ayazma Tepe bekannten Erhebung oberhalb der nach Westen fhrenden
antiken Grberstrasse eine byzantinische Kirche. Der Bau war bereits im
spten 19. Jh. oberirdisch sichtbar
19
und wurde 2002 freigelegt
20
. In der
Kampagne 2007 erfolgte eine eingehende Reinigung und Bauaufnahme
21
.
19 J. T. Clarke - F.H. Bacon R. Koldewey, Expedition of the Archaeological Institute of America.
Investigations at Assos. Drawings and Photographs of the Building and Objects Discovered during
the Excavations of 1881-1883 (1902 und 1921) Plan S. 13 Byzantine Ruins, im Text nicht
erwhnt.
20 . Serdarolu, Assos Behramkale (2005) 110117 mit unzureichendem Plan.
21 Teilnehmer: Dr. Martin Dennert, Freiburg i. Br. (Christlicher Archologe); Dr. Ing. Christof
Hendrich, Freiburg i. Br. (Bauforscher), B. Bhlendorf-Arslan, Freiburg / anakkale
(Byzantinische Archologin, vorhergehende Reinigungsarbeiten und Archologie), Ara.
Gr. Caner Bakan (anakkale).
112
Der Bau liegt inmitten einer kaiserzeitlichen Nekropole, von der in Form
von Sarkophagen und berresten von Grabbauten und terrassen noch
zahlreiche Reste nachzuweisen sind (Abb. 12). Die Kirche verwendet in ihrem
Sdostbereich eine dieser Grabterrassen als Fundamentierung, eine weitere
Grabterrasse schliet nach Osten an.
Vom Grundriss her handelt es sich auf den ersten Blick um eine dreischifge
Basilika mit runder Apsis und westlich vorgelagertem Narthex (Mae ca. 25 x
15 m). Dies trifft vom Aufriss her jedoch nicht zu, wird das Mittelschiff doch
von den Seitenschiffen durch teilweise heute noch 1,75 m. hoch erhaltene
Wnde abgetrennt. Vielmehr handelt es sich hier um einen lang gestreckten
Naos mit seitlichen Nebenrumen, die ehemals durch je drei (?) Tren mit
dem Hauptraum verbunden waren.
Der Naos hatte im Osten vor der mit einem Synthronon ausgestatteten
Apsis einen mit Marmorplatten ausgelegten Bemabereich, von denen noch
geringe Reste erhalten sind. Die Abschrankung zum Naos hin ist bis auf eine
Fundamentplatte vollstndig ausgeraubt. Vom Bema fhrte ein ebenfalls
marmorbelegter kurzer Laufgang zu einem frei im Raum stehenden groen,
mehrstugen Ambo (Abb. 13). Der Ambo ist groteils aus lteren Spolien
gearbeitet, so fanden hier etwa vier Sarkophagdeckel Verwendung. Der
gesamte Boden des Naos besteht aus in Platten gesgten Sarkophagen aus
lokalem Andesit. Auch in den Wnden sind zahlreiche Spolien verbaut.
Sekundr wurden entlang der beiden Lngswnde beidseitig Sitzbnke
eingebaut.
Die sekundr in mehrere kleinere Rume unterteilten langen Seitenrume
dienten Bestattungszwecken, wie sich anhand von Sarkophagen auf
beiden Seiten zeigen lsst. Diese Bestattungen mssen auch nach teilweiser
Aufgabe der Kirche weitergefhrt worden sein, wie ein in situ angetroffenes
Skelett auf einer Einfllschicht im NW-Seitenraum belegt. Unterhalb des
nur noch in geringen Resten nachweisbaren Plattenbodens des Narthex
konnte die Bestattung eines Kleinkindes mit zwei einfachen kreisfrmigen
Silberohrringen (ca. 10. Jh.) geborgen werden, ein weiteres Grab in Umrissen
festgestellt werden.
In der SO-Ecke der Kirche wurde in einer letzten Ausbauphase nach
Abtragung des Ostabschlusses des Sdraumes auf einer eigens planierten
kleinen Terrasse eine quadratische kleine Kapelle mit eigener Apsis und
Marmorboden angelegt (Abb. 13).
113
Da kein stratiziertes Fundmaterial zur Verfgung steht, ergibt sich die
Datierung aus der Bauplastik und der Typologie: Die jngsten Spolien in
den Fundamenten und Wnden entstammen dem 5./6. Jh., damit wird eine
Datierung in sptere Zeit, d.h. in mittelbyzantinische Zeit nahe gelegt. Dazu
passen auch die Fragmente eines Templonepistyls, die aus der Grabung von
2001 kommen und sich dem 10./11. Jh. zuweisen lassen. Als verwandter
Kirchenbau in Kleinasien mit einem groen dominierenden Ambo lsst sich
als Parallele etwa die Kirche auf der Athena-Terrasse in Pergamon anfhren.
Ein frhbyzantinischer Vorgngerbau ist nicht nachzuweisen.
Nach Osten und Westen hin war die Kirche mit weiteren Bauten
verbunden, deren Untersuchung noch aussteht, ein erster Schnitt wurde 2007
direkt nordwestlich der Kirche angelegt
22
.
Ausgrabung vor dem Narthex der Ayazma Kirche
Beate BOHLENDORF-ARSLAN
Bei unserer ersten Begehung der 2002 ausgegrabenen Kirche el uns ein
Mauerrest auf, der in Verlngerung der Narthexmauer nach Westen hin
verlief (ein Teil dieser Mauer auf dem Plan Abb. 12 im Westen vom Narthex
abgehend. In Plan 12 ist der Befund nach der Ausgrabung skizziert). An der
Oberche waren fnf Sarkophage bzw. Sarkophagdeckel sichtbar. Diese
Mauer gab Grund zur Veranlassung, dass der Kirchenbau noch ber den
Narthex hinaus weiter verlief.
Zur Klrung wurde 2007 ein 6 x 6 m. groer Schnitt angelegt, der im
Verlauf noch um 2 m. nach Norden verlngert wurde. Da das Gelnde leicht
nach Sden abschssig ist, musste zuerst ein Niveauabgleich durchgefhrt
werden. Gleich nach Abnahme der dnnen Deckschicht wurde im nrdlichen
Teil des Areales eine Lage von Dachziegeln freigelegt. Nach Abrumen der
Dachversturzschicht zeichneten sich zwei Mauerreste ab. Auf einer sich nun
abzeichnenden Mauerecke im Westen des Areals kamen zwei Mnzen zu
Tage: eine davon war ein anonymer Follis, der auf das 2. Viertel des 11. Jh.
22 Durchfhrung Dr. Beate Bhlendorf-Arslan und Caner Bakan.
114
datiert werden kann
23
. Sdlich des in situ stehenden Sarkophags, von dem
noch die Bodenplatte erhalten ist, konnten keine Mauerreste mehr ausgemacht
werden. Nach Abrumen des Sturzhorizonts wurde ein Pasterbelag
freigelegt, der offensichtlich nur den Fuboden der nrdlichen Hlfte des
Raumes bedeckt. In der Sdwestecke des Areals wurde anstelle der dicken
Ziegelschicht eine dicke Packung Mrtel freigelegt. Der sdstliche Bereich
zeigte keine Deckschicht; hier standen noch zwei Sarkophagdeckel und eine
Doppelsule in situ (Abb. 14).
Im Norden des Areals wurden zwei nicht unmittelbar in Flucht stehende
Mauern freigelegt, deren Zugehrigkeit nicht klar erkennbar war. Von der
westlichen Mauer geht eine weitere Mauer nach Sden hin ab. Zur Klrung
der Situation wurde der Schnitt nochmals um 2 m. nach Norden hin erweitert
und auf das Plattenbodenniveau abgetieft. Im Laufe dieser Arbeiten stellte sich
heraus, dass zwischen den beiden Mauern ein Durchgang zu zwei Rumen
lag, wobei die Schwelle durch einen eingetieften Sarkophagboden markiert
wurde (Abb. 15). Der nrdliche Raum war offensichtlich auch gepastert.
Der vorher ausgegrabene Raum vor dem nrdlichen Narthex war durch eine
weitere Mauer, dessen Ecke erhalten ist, von einem weiteren Raum im Westen
getrennt. Der Fuboden dieses Raumes, der auch mit einem Ziegeldach
bedeckt war, bestand offensichtlich aus Stampehm. Der in diesem Raum
stehende Sarkophag weist daraufhin, dass dieser Raum, wie die anderen
an die Kirche angebauten Rume auch, als Bestattungskammer verwendet
wurde. In der nachfolgenden Kampagne soll geklrt werden, in wie weit sich
die Kirche noch nach Westen bzw. Norden und Sden ausdehnt, da das in
vier Reihen aufgedeckte Paster impliziert, dass dieser Raum weit ber die
Breite des Narthexes hinaus nach Norden luft.
Die Funde unter dem Dachziegelversturz setzen sich wie folgt zusammen:
Eisenngel (offensichtlich vom hlzernen Dachstuhl), einige Bleiklammern,
weiterhin wenig grobe Gefkeramik, kleinteilige Fragmente von Glasgefe
und Glaslampen, ein kleiner durchlochter Knopf aus Knochen, sowie
mehrere Fragmente von mittelbyzantinischen Glasarmringen teilweise mit
Fadenauage, einige wenige auch mit Reste einer weien Farbe bemalt
24
.
Nach diesen Funden scheinen die Rume offensichtlich im ausgehenden 10.
und in der ersten Hlfte des 11. Jhs. in Gebrauch gewesen zu sein.
23 Ph. Grierson, Catalogue of the Byzantine Coins in the Dumbarton Oaks Collection and Whittemore
Collection, Volume Three: Leo III to Nicephorus III, 717-1081. Part 2: Basil I to Nicephorus III (867-
1081) (1993
2
) 678 Taf. LV.
24 M. Gill, Amorium Reports, Finds I: The Glass (1987-1997) bar Int. Ser. 1070 (2002).
115
Resim 1: Akropoliste ele geirilen ok ular
Resim 2: Bat nekropolisi kaz sonras genel grnm
116
Resim 3: S3 amas
k a z
s o n r a s
grnm
Resim 4: S3 amas
mezarlar
117
Resim 5: Kiremit mezar rnei
(M19)
Resim 6: Pithos mezarda ele geirilen bula rnekleri (M16)
Resim 7: Pithos mezarda bunmu
aryballos (mermer, kirpi
eklinde M23)
118
Resim 8: Urna mezarlardan bir
rnek (M28)
Resim 9: Kuzey stoas, kaz
ncesi grnm
Resim 10: Kuzey stoann dou
ynnn kesiti
119
Resim 11: Kuzey stoada bulunmu olan kemik obje
Resim 12: Luftbild des stlichen Teils der Ayazma Kirche
120
Resim 13: Schematischer Phasenplan der Kirche
121
Resim 14: Planum des 2007 angelegten Schnittes vor dem Narthex der Kirche
122
R
e
s
i
m

1
5
:

S
c
h
n
i
t
t

v
o
r

d
e
m

N
a
r
t
h
e
x

d
e
r

A
y
a
z
m
a

K
i
r
c
h
e
123
METROPOLS 2007 YILI KAZILARI
Serdar AYBEK*
Ali Kazm Z
Aygn Ekin MER
* Yrd. Do. Dr. Serdar AYBEK, Trakya niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi Arkeoloji Blm,
22030-Edirne/TRKYE, saybek@gmail.com
Dr. Ali Kazm Z, Dokuz Eyll niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi Arkeoloji Blm, 35160-
zmir/TRKYE ali.oz@deu.edu.tr
Dr. Aygn E. MER, Dokuz Eyll niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi Arkeoloji Blm,
35160-zmir/TRKYE aygun.ekin@deu.edu.tr
1 2007 yl kaz almalar Trakya niversitesi, Dokuz Eyll niversitesi ve Oslo niversitesi
rencilerinin katlm ile gerekletirilmitir. Tiyatro gney yama kazlar Arkeolog Serhat
Foa, Bademgedii kazlar Arkeolog Pnar zler Kulbey gzetiminde gerekletirilmitir.
Arkeolog Sarp Alatepeli arazi lm ve Coraf Veritaban Projesi zerinde almtr.
Aratrma Grevlisi Eda Gngr kk eser kaytlarn srdrmtr. Bata kaz iznini
salayan Kltr ve Turizm Bakanl, Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrl olmak
zere, zverili yaklam ile bizlere katkda bulunan Bakanlk temsilcisi Nuray rak ile tm
meslekta ve rencilerimize teekkr ederiz.
Metropolis Kazs 2007 ylnda T.C. Kltr ve Turizm Bakanlnn izni
ile MESEDER (Metropolis Sevenler Dernei), INSTAP (Institute for Aegean
Prehistory) ve Torbal Belediyesinin katklar ile gerekletirilmitir. Bakanlk
temsilcisi olarak zmir Arkeoloji Mzesinden Arkeolog Nuray rak grev
yapmtr. almalar 11.07.2007 ve 15.10.2007 tarihleri arasnda, kaz,
konservasyon, restorasyon, kaz evi, aratrmalar ve halkla ilikiler olmak
zere farkl alanlarda gerekletirilmitir
1
.

KAZI ALIMALARI
Tiyatro Gney Yama st Teras Kazlar
Tiyatro gney yamacnda (izim: 1-3, Resim: 2), 18.07.2007 tarihinde
balayan kaz almalar 07.09.2007 tarihinde sona ermitir. Bu alanda yaplan
ilk almalarda 66,83 m. seviyesinde, Roma Dnemine ait sahne binasnn
160 cm. geniliindeki harl arka duvar tespit edilmitir. Bu duvarn nnde
gerekletirilen sondajda ise Hellenistik Dnem sahne binasna ait olabilecek,
daha erken tarihli baka bir duvar ortaya karlmtr. 66.58 m. seviyede
124
ortaya kan bu Hellenistik duvar harsz ve kbik talardan ina edilmitir.
Bylelikle tiyatro sahne binasnn Hellenistik Dnemde daha dar ve kk bir
yap olduu anlalmtr.
Ayn alanda taban seviyesine kadar tesviye kazlar yaplm ve herhangi
bir deme ile karlalmamasna karn ana kaya zerinde Arkaik ve
Hellenistik Dneme tarihlenen seramik ele geirilmitir (izim: 4, Resim: 1,
No.1-6).
Sahne binas arka duvarnn gneyinde bir alt terasta yaplan derinleme
almasnda ise 65.46 m. seviyesinde, dou bat dorultusunda uzanan 1.90
m. geniliinde, kare tula (20x30x5 cm.) malzemeden yaplm taban tespit
edilmitir (Resim: 3). Bu alanda geniletilen almalarda, tula tabannn
gney ynne kavis yaparak gneydouya doru devam ettii ve eik olarak
kullanlm iki mermer blokla son bulduu anlalmtr. Tula tabann alt
terasnda, B2 ve C2 plan karesinde yaplan almalarda ise Roma Dnemine
ait 64.85 m. seviyesinde 07-E Duvar ve 65.02 m. seviyesinde de 07-D Duvar
tespit edilmitir. Bu iki duvar arasnda 63.60 m. seviyesinde sra basamak
bulunmutur (Resim: 4). Bu basamaklarn batya 62.43 m. seviyesinde tespit
edilen ana kayaya indii anlalmtr. Ana kaya zerinde Arkaik Dneme
tarihlenen bir adet kandil (Resim: 6) ele geirilmitir. 07-D Duvarnn altnda
yaplan almalarda ise, 63.40 m. seviyesinde harsz, yontularak birbirine
uydurulmu talardan rlm, Arkaik Dneme ait olabilecei dnlen bir
duvar ortaya karlmtr (Resim: 5). Bu duvarn kuzey ynnde de bir su
kanal bulunmutur. Alandaki mimar kalntlar ve knk sistemleri buradaki
su yapsna iaret etmektedir. Nitekim yukarda deinilen basamaklar aa
doru ist tabana uzanmaktadr. Taban zerine ina edilen duvarda tahliye
amac ile ald dnlen ak kanal bu gr destekler.
07-F Duvar olarak adlandrlan bu duvarn batsnda ve alt terastaki dier
mekn iinde 62.41 m. seviyesinde bir kanal blokaj, 62.20. m. seviyesinde ise
kuzey-gney ynnde uzanan ist ana kayaya oyulmu ak bir su kanal
tespit edilmitir (Resim: 7). Bu duvarn gneyinde yaplan almalarda harl,
dzgn rlm duvarlardan oluan bir mekn ortaya karlmtr. 20071
Mekn (Resim: 8) olarak adlandrlan bu meknda yaplan almalarda
60.10 m. seviyesinde ist ana kayaya ulalmtr. Ayrca bu meknn gney
duvarnn altnda 60.56 m. seviyesinde erken bir duvar tespit edilmitir.
125
Sahne binasnn dousundaki almalarda, 67.30 m. seviyesinde Tiyatro
giriinin gneyinde ist ana kayaya ulalmtr. Ana kayann, gneye doru
eimli bir ekilde 65.52 m. seviyesine kadar devam ettii tespit edilmi olup
baz blmlerinde tralama yoluyla set yapld gzlemlenmitir. Bu alanda
yaplan almalar temizlik ve tesviye yapldktan sonra sona ermitir.

Tiyatro Gney Yamac Alt Teras Kazlar
Tiyatro gney yamac alt teras kaz almalar, 07.09.2007 tarihinde
balam ve 29.09.2007 tarihinde sona ermitir.
Tiyatro gney yamacnda yer alan I4 plan karesinde 2x2 boyutlarnda
alan sondajda yaplan genileme almalarnda 58.40. m. seviyesinde
dou-bat dorultusunda uzanan dzgn rlm bir Roma duvar tespit
edilmitir. 07-S Duvar olarak adlandrlan bu duvarn batsnda 58.83 m.
seviyesinde ve dousunda 58.62 m. seviyesinde iki duvar ortaya karlmtr.
Bu duvarlarn oluturduu mekna 20072 Mekn ad verilmitir (izim: 3).
Bu alanda ncelikli olarak yaplan derinleme almalarnda 20072 Mekn
ierisinde 57.18 m. seviyesinde ist ana kayaya ulalmtr. Meknn dou
duvar nnde 15 cm. geniliinde kuzeyden gneye doru eimli bir ekilde
inen, bat eiine doru dnen bir su kanal saptanmtr. Mekn duvarlarnda
renkli duvar svalarnn kullanld ve bu svalarn yer yer korunmu olduu
grlmtr. 20072 Meknnn gneybat kesinde 57.19 m. seviyesinde
kire tandan yaplm bir eik ve bu eiin gneyinde, 56.99 m. seviyesinde
ist malzemeden yaplm bir deme tespit edilmitir. 20072 Meknnn
gney duvarnn gney tarafnda M.S. 2. yzyla tarihlenen nik bir sikke
bulunmutur.
20072 Meknnn batsnda yaplan almalarda 59.82 m. seviyesinde
bir duvar daha tespit edilmitir. Bu duvarlarn oluturduu alana, 20073
Mekn ad verilmitir (izim: 3). Bu alan daha sonraki yllarda kazs
yaplmak zere korunmutur.
20072 Meknnn dousunda yaplan almalarda ise meknn gney
duvar olan 07-S duvarnn dou istikametinde devam ettii ve ortada 1.70 cm.
bir girie sahip olduu anlalmtr. Giriin tabannda 57.29 metre seviyesinde
ise istten yaplm bir eik bulunmutur. Bu duvarlarn oluturduu alana,
20074 Mekn ad verilmitir (izim: 3). almalarda 57.15 m. seviyesinde
ist ana kayaya ulalmtr. Bu meknn kuzey duvar nnde Erken Roma
126
Dnemine ait bir mermer kadn ba (Resim: 9) ve akikten yaplm bir yzk
ta bulunmutur (Resim: 10).
Ana kaya taban zerinde yaplan temizlik almalarnda ise 2007-
2 Mekn bat aralndan girip 2007-4 Mekn ierisine girdii anlalan
s su kanalnn bu alanda st talarla kapatlm bir biimde srd,
meknn gney eiine dnerek, eik altndan devam ettii saptanmtr.
Meknn duvar yaplar incelendiinde, harl ve dzgn rlm olduu
grlmektedir. Renkli olan duvar svalarnn ise 2007-2 Meknndaki svalar
ile benzerlik gsterdii anlalmaktadr.
Bu alandaki almalarla ortaya kan duvarlar ve meknlarn karakteri
yaplarn sivil ilevli bir Roma yerleimine ait olduunu dndrmektedir.
Duvarlarn i yzleri renkli d yzleri beyaz sva ile kapldr. Alandaki
kazlarda ele geirilen sikke ve seramik buluntular MS. 2. yzyl iaret
etmektedir. Ayrca bu alanda yapyla ilikili olabilecek stun, kaide ve stun
bal gibi mimar paralar ele geirilmitir.
Seramik Analizi
Tiyatro alt yama kazlarnda ele geirilen seramik ve dier buluntular, bu
alanda drt farkl dneme ait yerleimin olduunu gstermektedir.
En erken yerleim, M. 7-6. yzyllara tarihlenen Arkaik Dneme aittir
(izim: 4, Resim: 1, No. 1-6). Daha nceleri aa kentte, tek tk ele geirilen
ve bir yerleime iaret etmeyen Arkaik Dnem seramiklerinin, Akropol
tepesinden yuvarlanm olabileceine ilikin pheler vard. Fakat yeni
kazlarda, bu alanda ele geirilen yze yakn arkaik seramik paras bu
pheyi ortadan kaldrmtr. Bylece imdiye kadar sadece Akropolde
olduu dnlen erken dnem yerleiminin, aa kentte, zellikle tiyatro
evresindeki varl kantlanmtr. Buluntular arasnda seramiklerle ayn
dneme ait
2
tam bir kandil de ele geirilmitir (Resim: 6).
Kent iindeki Klasik Dnemdeki hiatus bu alanda da gzlenmitir.
Arkaik tabakay hemen Hellenistik Dnem buluntular izlemitir (izim: 4,
Resim: 1, No. 7-12). Ele geirilen Hellenistik buluntular iinde, basit rnisli,
beyaz astarl, kalp yapm, bat yamac seramikleri ve kandillerin yannda,
amphora, lekane, piirme, tava gibi gnlk kullanm kaplar da bulunmaktadr.
2 E. Akurgal, Eski zmir I Yerleme Katlar ve Athena Tapna, Levha 123, TTK, 1993, Ankara.
127
Hellenistik seramikler, bu alanda ele geirilen tm malzemenin %30unu
kapsamaktadr. Kentin genelinde olduu gibi seramikler genellikle M.. 2.
yzylda younlamaktadr
3
.
Roma Dnemine ait buluntular, ESB II seramiklerinin de (izim: 4, Resim:
1, No. 13-15) gsterdii gibi zellikle M.S. 2. yzylda younlaarak
4
M.S. 5.-6.
yzyla kadar devam etmektedir
5
(izim: 4, Resim: 1, No. 18, 19). Ele geirilen
Roma Dnemi seramikleri iinde kandil, sigillata ve ince duvarl seramiklerin
yan sra amphora, lekane, piirme, tava gibi gnlk kullanm kaplar da
bulunmaktadr. Tm evreler iinde en youn kullanm Roma Dnemine
aittir. Bu dneme ait buluntularn younluu %60a yakndr.
Bu tabakay clz bir Bizans yerleimi takip etmitir (izim: 4, Resim 1,
No. 21-22). Bu dneme ait seramik younluu %1 bile deildir. Seramikler
iinde srl kse tabak rnekleri yannda, srsz gnlk kullanm kaplar
bulunmaktadr. Bizans evresinde tabakalarn kartrld ve yaplarn
ilevlerinin deitirildii gzlemlenmitir.

Bademgedii Tepesi
2007 yl almalar kuzey sur duvar i blmnde srdrlmtr (izim:
2); AF26 plan karesi bata olmak zere, AF27de sur temizlii ve dousundaki
geen yllarda kazs yaplm AE26da ise kesit temizlii yaplmtr.
AF26 plan karesinde I. ve II. tabakalara ait blmlerin kazs yaplmtr.
II. tabakada saptanabilen tek mimar kalnt 80x70 cm. boyutlarnda 96,83
m. seviyesindeki 07A Duvar olarak adlandrlan duvar dizisidir. Duvarn
kuzeybat kesine 1,55 m. mesafede dknt kerpi paralar saptanmtr.
AF 26 plan karesindeki almalar 95,99 m.de tabaka IIde bitirilmitir.

3 Nr. 7: V. Mitsopoulos-Leon , Die Basilika am Staatsmarkt in Ephesos. Kleinfunde. 1. Teil: Keramik
hellenistischer und rmischer Zeit, FiE IX 2/2, 1991, Taf. 1, A5: Nr. 12: V. Gassner, Das Sdtor der
Tetragonos-Agora. Keramik und Kleinfunde, FiE XIII 1/1,1997, Taf. 62, 784; Nr. 11, : Mitsopoulos-
Leon 1991, A 58.
4 Nr. 13: R. Meri, Spthellenistische-rmische Keramik und Kleinfunde aus einem Schachtbrunnen am
Staatsmarkt in Ephesos, FiE IX 3, 2002, K270-278; Nr. 14: Meri 2002, K262; Nr. 15: S. Ladsttter
Keramik, in: H. Tr, Das Hanghaus 2 in Ephesos. Die Wohneinheit 4. Baubefund. Ausstattung,
Funde. FE VIII/6, 2005, Taf. 180, K524.
5 Nr. 19: Gassner 1997, Taf. 45, 550, Taf. 47, 576.
128
Seramik Analizi
I. tabakann buluntular arasnda subgeometrik ve arkaik seramik, krmz-
turuncu-kahverengi seramikler ve zellikle Troia VIIIde paralelleri saptanan
gri seramik rnekleri yer almaktadr. Bunun yan sra ettlk mahiyette
akmak ta kesici let ve pimi toprak araklar ele geirilmitir.
II. tabakann tarihleyici unsuru olan Ge Hellas III C seramik rneklerinin
yan sra gri, altn yaldzl, krem renkli, el yapm ve perdahl seramikler de
buluntular arasndadr. Yaplan aratrmalara gre Bademgedii Tepesinde
Ge Hellas III C ncesine tarihlenen Myken Seramiinin bulunmad tespit
edilmitir.

KAZI EV ALIMALARI
2007 kaz sezonu boyunca kazdan karlan kk eserlerin (sikke,
seramik, pimi toprak grin, heykel paralar vb.) temizlenmesi, restorasyon
ve konservasyon almalar kazevinde gerekletirilmitir. Eserlerin
izimleri ve fotoraf belgeleme almalar, kazevinde alan arkeologlar
ve arkeoloji rencileri tarafndan yaplmtr. Envanter almalar, yaplan
deerlendirmeler, izimler ve dijital fotoraar yardmyla bilgisayar
ortamnda gerekletirilmitir. Kaz evinde bilimsel almalar biten 16
adet envanterlik, 50 adet ettlk eser, 2007 yl kaz sezonu sonunda zmir
Arkeoloji Mzesine teslim edilmitir.

ARATIRMALAR
Metropolis Coraf Veri Taban Projesi (GIS)
Metropolis kazlar kapsamnda 30.07.2007 tarihinde balatlan Coraf
Bilgi Sistemi (GIS) almalar 29.09.2007 tarihinde sona ermitir. alma
kapsamnda tm yaplarn ve zerinde bulunduklar arazinin detayl
lmleri Total Station yardmyla yaplm olup elde edilen veriler bilgisayar
ortamna aktarlmtr.
almalar Tiyatronun ina edildii gney yamata balam (Resim: 11),
kentin ana unsurlarndan biri olan Akropolde srdrlmtr. Akropol ve
sur duvarlarnn detayl plannn alnmasnn ardndan, kentin yamalarn
da iine alacak ekilde lmler geniletilmitir. Bylece kamusal yaplarn
129
yer ald Orta Kent ile dou yamacnn bitiminde yer alan Aa Hamam
ve Arapltepe Bizans Kilisesi dijital kayt altna alnmtr. Proje gncel
kaz alanlarnn ve ehrin kurulduu tepenin coraf unsurlarnn lm
almalaryla son bulmutur.
Yaplan proje kapsamnda kent topografyasnn detayl lmleri yaplarak,
ArcScene program sayesinde bilgisayar ortamnda boyutlu bir modelinin
yaratlmas olanakl klnmtr. Yaratlan dijital modelleme zerine bugne
dek kazlan alanlar ve buralarda aa kan mimar unsurlar ilenmitir.
Metropolis kentinin topograk ve mimar eleri dijital kayt altna alnm,
elde edilen veriler tek bir program altnda toplanarak, gelecek yl srdrlmesi
planlanan almalara temel oluturmutur. Bu yl yaplan almalarla kentin
genel plan boyutlu ortamda izlenmi ve gelecek yllarda yaplacak kaz
almalarna kir verecek veriler elde edilmitir.
130
izim 1: Metropolis, Tiyatro
alt yamac kaz
alanlar
izim 2: M e t r o p o l i s ,
Bademgedii Tepesi
kaz alanlar
131
izim 3: Metropolis, Tiyatro alt yamac kaz alan plan
132
izim 4: Metropolis, Tiyatro alt yamac seramik buluntular
133
Resim 1: Metropolis, Tiyatro alt yamac seramik buluntular (izim 4teki
rneklerin fotoraar)
134
Resim 2: Tiyatro gney yamac st teras kaz alan genel grnm
Resim 3: Sahne binasnn gneyi, ge dnem
tula taban deme
135
Resim 5: 07-D Duvar altnda yer alan erken duvar
Resim 4: 07-E ve 07-D Duvar arasnda yer alan sra basamak
136
Resim 6: Arkaik Dnem kandil
Resim 7: 07-D Duvar altnda
yer alan su kanal
137
Resim 8: Tiyatro gney yamac alt teras kazlar (genel grnm)
Resim 9: Gen kz ba
138
Resim 10: Yzk ta
Resim 11: Metropolis Coraf Veritaban Projesi ile oluturulan Metropolis Tiyatrosunun
boyutlu izimi
139
GORDION, 2007
G. Kenneth SAMS*
* Prof. Dr. G. Kenneth SAMS, Department of Classics CB #3145, 212 Murphey Hall The
University of North Carolina at Chapel Hill Chapel Hill NC 27599-3145 U.S.A. gksams@imap.
unc.edu
For the activities undertaken at Gordion in 2007, we are most grateful to
the Republic of Turkey, Ministry of Culture and Tourism, General Directorate
for Cultural Properties and Museums, especially Mr. Orhan Dzgn and
Mr. Melih Ayaz. We are also most grateful for the continuing support and
excellent cooperation received from the Museum of Anatolian Civilizations
in Ankara, particularly its Director, Mr. Hikmet Denizli.
We were very pleased to have with us as representative of the Ministry of
Culture and Tourism Mr. Vahap Kaya, for whom this was his third season as
representative at Gordion.
Principal funding for the 2007 season came from The University of
Pennsylvania Museum of Archaeology and Anthropology, the 1984
Foundation, the Joukowsky Family Foundation, and the Samuel H. Kress
Foundation. We are, as always, most grateful to our generous supporters.
Excavation did not take place in 2007. The present report concentrates on
discoveries of a non-digging nature.
I. Geophysical Prospection
Today, three mounds dominate the ood plain of the Sangarios-Sakarya
river in the heart of Gordion (Fig. 1). At the center is the main settlement
mound, here labeled City Mound. To the south lies the Kk Hyk, and,
to the north, Kutepe. Kutepe (Fig. 2) had long been thought to be one of the
many burial mounds or tumuli in the vicinity of Gordion. Yet its non-conical
shape (when viewed from certain directions), closeness to the main settlement
mound, and general alignment with the Kk Hyk all suggested that it
was something else, likely connected with the Kk Hyk and the defense
system of the Lower Town.
140
The Kk Hyk itself (Fig. 3) was excavated by the late Machteld J.
Mellink in the 1950s and 60s
1
. Its central portion was a mudbrick fortress atop
a high mudbrick bastion. To the northeast and west extended thick mudbrick
fortication walls with towers at regular intervals (Fig. 4). At the east was
what appeared to be a major gate leading into the fortied area of the lower
town, adjacent to a large mudbrick platform. The mudbrick bastion rose at
least 12 m. and consisted of over 100 courses of bricks. On top was a four-
storied mudbrick fortress. Judging by the great quantities of Lydian pottery,
the fortress was probably manned by Lydians. The fortress went up in ames
after enduring a siege that involved the construction of a massive siege-ramp.
With virtually no doubt, the event was the taking of Gordion by the army of
Cyrus the Great of Persia in the 540s B.C.
In order to better understand the outer defenses of Gordion, in 2007 a
program of geophysical prospection was begun under the supervision of Brian
Rose. The geophysical technicians were Stefan Giese and Christian Hbner of
the rm Solutions in Geosciences, Freiburg, Germany. Magnetometry was the
principal technique used. Ground-penetrating radar proved less effective and
was used in only one area.
The targets were the Kk Hyk in the south and Kutepe in the
north. Fig. 5 shows the overall interpreted results. Fig. 6 is a detail giving the
results at Kutepe. In taking sample cores, geomorphologist Ben Marsh had
already determined that there was something large and made of mudbrick in
proximity to Kutepe. In an area to the southeast of Kutepe, magnetometry
conrmed the suspected large fortication wall. Unsuspected, however, was
a considerable ditch or moat in front of the wall. A substantial, angled wall
was also detected on top of Kutepe. It is supposed that somehow fortication
wall connected the two sections.
For the already known fortication wall extending out from the Kk
Hyk (Fig. 4), magnetometry was able to supplement the available evidence
(Fig. 7). At the east, in the area of the gate, an ancient road was interpreted
leading to the entrance. Another section of road was detected inside the wall,
leading to the citadel. To the south of the gate, a ditch or moat reading much like
that at Kutepe was detected outside the fortication wall. At the south of the
1 For brief reports, see season summaries in American Journal of Archaeology 61 (1957) p. 324, 62
(1958) pp. 140-141, 63 (1959) p. 264.
141
circuit, magnetometry was able to extend the line of wall already discovered
by Mellink, including a curious redoubt at the southwest. At southwest and
west, the survey yielded important new information regarding the turn of the
circuit to the north along its western side. More of the outlying ditch or moat
was also detected here. At the west, the overlapping of two sections of wall
along with signs of an ancient street seem to indicate a secondary entrance
into the fortied Lower Town.
The picture thus gained at both north and south ts into a broader
scheme (Fig. 8), that of an extensive Lower Town protected by thick walls
and an outlying ditch or moat. Kutepe probably served as a smaller version
of the Kk Hyk fortress. The north-south extent of the fortied area,
from Kutepe to the Kk Hyk, is approximately one kilometer. The
fortications of the Citadel Mound in between would have provided the last
line of defense, as they no doubt did when the Persians captured Gordion.
II. Site Management
Thanks to a cooperative agreement between the Middle East Technical
University and the University of Pennsylvania, the beginnings of a site
management plan for Gordion and its environs were made in 2007. The
program is under the direction of Evin Erder of METUs School of Architecture.
An important step was the creation, for the rst time, of a single map showing
all extant burial tumuli in the vicinity of Gordion (Fig. 9). Previously, estimates
of their numbers had been placed in the 80s. Now, we can say that well over a
hundred tumuli contributed to the landscape of the Phrygian center.
The work is part of a broader project to place Gordion-Yasshyk within
its extended environment in terms of historic remains and the modern
landscape.
III. Tumulus MM
In 2007, an unsuspected discovery was made in the wooden tomb
underlying Tumulus MM. As reported at an earlier Symposium, the tomb
itself can now be dated to the years right around 740 B.C., in other words too
early to be the tomb of the historical Midas, but perhaps that of his father,
Gordias, if we accept the Classical tradition. Richard Liebhart, who has been
142
studying the architecture and structure of the tomb for nearly 20 years, was
one day working at roof level at the northwest corner (Fig. 10). His light
struck one of the projecting roof beams at just the right angle, and he was able
to read four words in Phrygian script lightly inscribed in the wood (Fig. 11).
Three of the words were arranged in two rows, the single one at the bottom
being in larger characters than those of the two above (Figs. 12-13). Nana and
Myksos occur in the upper row. The upward-pointing arrow in the word at
bottom, according to Phrygian expert Claude Brixhe, is almost surely to be
transcribed as ts, thus Sitsidos. All three are proper names. Nana and Sitsidos
are previously attested, but Myksos is new to the Phrygian corpus
2
.
Also new to the corpus is the fourth word, another proper name, that had
been inscribed 30 cm. to the right of the other three (Figs. 14-15). After the
name was carved, the adjacent beam was set in place, thus making it difcult,
but not impossible to read: Kyrynis, with the vertical stroke of the kappa never
rendered at all. Alternatively, the rst letter was meant to be a gamma, thus
Gyrynis.
The roof beams would not have been set in place until after the occupant
and his grave goods were lowered into the tomb, in connection with a funereal
meal. According to Dr. Liebhart, the inscribed beam would have been the rst
timber to be installed on the tomb after the burial, the four names having been
written before the beam was set in place. Of those four, one had already been
known in connection with the tomb. Of the numerous bronze bowls from
the burial, three of braced type had strips of wax bearing inscriptions. One
bore the inscription sitsidosakor
3
. Since words are generally not separated in
Phrygian writing, it is often impossible to know where one word ends and
the next begins. Already from Tumulus D at Bayndr in Elmal, Sitsidos had
occurred alone on a bronze bowl
4
. Thus, here too we can isolate him from akor,
whatever that word means. It has generally been thought that the inscriptions
from the tomb represent individuals who took part in the banquet for and
2 For Nana, Claude Brixhe and Michel Lejeune, Corpus des inscriptions palo-phrygiennes (Paris
1984) p. 163, G-195. For Sitsidos, see below.
3 Rodney S. Young et al., Three Great Early Tumuli (Philadelphia, University Museum, 1981)
pp. 130 and 273 (MM 68). Claude Brixhe and Michel Lejeune, Corpus des inscriptions palo-
phrygiennes (Paris 1984) pp. 99-100, G-105.
4 Claude Brixhe, Corpus des inscriptions palo-phrygiennes. Supplment II Kadmos 43 (2004)
HP110, pp. 112-113.
143
interment of the deceased ruler, as though their memory would somehow
accompany the occupant in the afterlife. Perhaps something of a similar
nature explains why Sitsidos joined Nana, Myksos, and Kyrynis in inscribing,
or having inscribed for them, their names on a roof beam of the tomb. We
have no explanation, but surely there was a reason why the name of Sitsidos
is larger than the other three. The discovery of the inscriptions came exactly 50
years to the season after Rodney Young opened the great tomb in 1957.
IV. Research
During the 2007 season, individuals other than those mentioned above
who conducted research at Gordion included the following:
Gareth Darbyshire, iron objects
Gl Grtekin Demir, Lydian pottery
mr Harmanah, Phrygian architecture
Robert Henrickson, pottery
Janet Jones and Wendy Reade, glass objects
Lisa Kealhofer and Peter Grave, Iron Age ceramic sourcing
Kathleen Lynch, pre-Hellenistic Greek pottery
Ben Marsh, geomorphology
Naomi Miller and John Marston, botanical remains and environment
Shannan Stewart, Hellenistic pottery
Elizabeth Simpson, wooden furniture (in Ankara)
Robert Tate, Medieval pottery
Maya Vassileva, bronze objects
144
Fig. 1: Map of central Gordion
Fig. 2: View to Kutepe from City Mound
145
Fig. 3: View to the Kk Hyk from City Mound
Fig. 4: Plan of City Mound and Kk Hyk, showing
previously excavated walls of the latter
146
Fig. 5: Aerial view showing areas for geophysical prospection: Kutepe at the top (north), Kk
Hyk at the bottom (south), City Mound at center
147
Fig. 6: Aerial view showing Kutepe and areas of geophysical prospection
Fig. 7: Aerial view showing Kk Hyk and areas of geophysical prospection (please refer to
the legend in Fig. 6)
148
Fig. 8: Aerial showing areas of geophysical prospection
and possible lines of fortication walls
connecting Kutepe with the Kk Hyk
Fig. 9: Map showing tumuli and other features in the vicinity of Gordion
149
Fig. 10: Roof beams at
northwest corner of
wooden tomb under
Tumulus MM
Fig. 12: Section of roof beam
with the names Nana,
Myksos, and Sitsidos
Fig. 11: Roof beam bearing new
Phrygian inscriptions
150
Fig. 13: Same as Fig. 12, with
names highlighted
Fig. 15: Same as Fig. 14, with
name highlighted
Fig. 14: Section of roof beam
with the name Kyrynis
(Gyrynis)
151
EXCAVATIONS AT MERSN YUMUKTEPE HY
IN 2007
Isabella CANEVA*
Glgn KROLU

Prof. Isabella CANEVA, Universita degli Studi di Lecce, Dipartimento di Beni Culturali, Lecce/
ITALY.
Assoc. Prof. Dr. G. KROLU, Mimar Sinan Fine Arts University, Faculty of Science and Let-
ters, Department of Art History, Beikta-stanbul/TURKEY.
The 2007 campaign at Yumuktepe Hy in the Demirta Mahallesi of
Mersin was conducted from the 31st of July to the 22nd of September with the
permission issued by the Ministry of Culture and Tourism. The excavation
was headed by Isabella Caneva and her assistant Glgn Krolu while
the state representative was Hseyin ahin from Malatya Museum. The
excavation team comprised both Turkish and Italian members and the work
was nanced by Lecce University, the Italian Ministry for Culture, Mimar
Sinan Fine Arts University and the Suna & nan Kra Research Institute on
Mediterranean Civilizations.
The trenches dug on the mound covered various periods as foreseen for
the 2007 campaign: Medieval and Iron Age on top of the mound, Bronze and
Late Chalcolithic on the south side and Neolithic and Late Chalcolithic on the
northwest.
Medieval Trenches
The medieval strata were explored in the trenches on the top of the mound.
In 2007, work was carried out in the trench covering the grid-squares Q 18-17-
16 in the south and east of the peak of the mound, grid-squares O 18-17 and
N18-17 to the south of the church exposed in previous years and in the grid-
squares L 17-16-15 to the north.
In 2006 we uncovered a kiln with pottery in it just 10 cm. beneath the surface
in grid-square P 13; during the cleaning of the kiln and the surrounding room,
a small jug was also found near the kiln.
152
The work in grid-squares Q 18-17-16 south of the peak aimed to uncover
the extensions of the rooms whose north walls were found in grid-squares P
18-17-16 in 2005 and 2006. In the trenches covering the grid-squares Q 18-17-
16 no clear architecture was encountered until a depth of approximately 2 m.
was reached; only remains of oors of lime-gravel or pressed earth, that look
like patches and without regular plans, as well as cut stones not indicating any
regular plans were found. The construction of the water tank and instalment
of a pipe system all across the peak extending in a northsouth direction during
the 1980s have damaged the excavation area to a great extent. Especially
grid-square Q 18 is so much damaged that there exists today no architectural
remains within it. In Q 18, we uncovered the remains of an open hearth with
no architectural remains but identied from the burnt earth and ash remains
and a large area with gravel extending to the south and west of the modern
construction pit area. The huge pit here and in the adjoining grid-square P 18
record the great damage to this area. Rubble of a wall built with very hard
lime mortar and medium size stream stones and not providing any plan was
excavated and removed from Q 17. In a big pit in Q 17 there were glazed and
unglazed pottery dated to the second half of the 12th or rst half of the 13th
century that can be restored (Fig. 1) These nds include a wide variety of
different wares such as a storage jar, amphorae, jugs, numerous plates and
bowls of Port St. Symeon type decorated, with incisions and colour drips and
glazed in light or dark green, a small green-glazed tankard, hand-shaped,
having a cylindrical neck and a spherical body, a brittle bowl fragment with
dark brick red glaze and a cup imported from Syria. Their nd spot indicates
their contemporary use.
In the south prole of grid-square Q 16 were of cut limestone blocks of
35x65, 45x65 and 40x65 cm. placed vertically at intervals in an east-west
direction. A similar situation was also observed in the north walls of the
rooms in grid-squares P 14-15-16 that were excavated in 2006. As work
continued in this area the remains of a wall, built from rubble and spolia such
as column fragments and mud mortar, extending 5.65 m. in a north-south
direction, and another wall encircling this area on the north were uncovered.
The stones of this wall were seen to have fallen to the north and south. Just
to the west of the wall built to divide the room into two was a row of larger
rectangular prismatic blocks of an earlier date. The remains of the south wall
of the building in Q 16 were also identied. Here was an L-shaped building
153
with two square rooms in the corners of which stones were placed vertically.
At a later period this building was further divided with a wall extending in a
north-south direction and a corridor-like section was formed (Fig.2). Traces of
the construction pit for the south wall of this building were identied. In its
east was a U-shaped hearth formed by three stone blocks. The cleaning work
in the hearth brought to light a hoard of gold and electrum coins (Fig. 3). Two
of the concave Byzantine coins belonged to the reign of Constantine X (1059-
67) while the others belonged to the reign of Michael Doucas (1071-78). One
of the gold coins must have belonged to the Fatimids and others to the Great
Seljuks. During the course of the work in trench Q 16 a fragment of a jar was
found and it is decorated with three medallions containing crosses and placed
within shuttle shaped frames implemented in the impression technique. Rays
radiate between the arms of the cross in the middle (Fig. 4). In the same area,
a very high quality baked clay bust of Athena, possibly of Roman date, was
found in the level of the building layer dating to the 11th century (Fig. 5).
In the area to the south of the 11th century church erected on top of the
mound were found numerous graves from 2002 onwards. Therefore, in
order to uncover the apse of the burial chapel, which is located partly in O
17-16-15 and partly in N 17-16-15, a trench of 3x7 m. was dug. Two-three
rows of stones were aligned forming a semicircle both inside and outside.
Large and ne cut stones on the top level were bound with a mortar of sand
and lime while smaller limestone blocks were used at the lower levels. Gaps
between the series of stones were lled with bricks, fragments of storage jars
and broken baked clay lamps. This apsed building was the burial chapel of
the church whose apse was uncovered in 2005. The chapel is 2.10 m. wide
on the inside (Fig. 6). As is the case with the church, the foundations of the
chapels south wall can be discerned, the blocks forming the wall have been
removed. The foundations of both the church and the chapel were dug into
the Iron Age strata; therefore, numerous Iron Age potshards were uncovered.
Like the other buildings at Yumuktepe, grave was laid in the foundations. As
lime mortar was used in the walls and this caused a change in the colour, the
pits dug for the foundations can easily be seen. While the work in the apse
continued, we uncovered a cist grave built from stone blocks in the centre and
covered with ve other blocks. Lime mortar was used between the blocks. A
skeleton about 166 cm. in length was uncovered in the grave; it was laid in
an east-west direction with the arms bent at elbows and crossed on the chest.
154
The stone by the foot of the skeleton looked as if it had been placed there to
ll the area. A bowl glazed in mustard yellow was found between the left leg
of the skeleton and the Stone (Fig. 7). Following the removal of this skeleton,
another skeleton 165 cm. in length was found at a lower level of the same
grave. Its skull was badly damaged and fragments of a glass lamp were found
near the head; that can be restored. This second skeleton was the rst owner
of this grave and was buried in the same position as the later burial. The
chapel adjoins the church on its north and shares its south wall. The church
is at a higher level than the chapel. Burials were continuously placed in the
area of the chapel until the 14th century, long after the walls of the chapel and
the church fell down and their material had been removed. Obviously the
north wall of the chapel was dismantled at a much later date. Many burials
lying regularly or irregularly uncovered during 2003 were placed on top of
the remains of the north wall of the chapel. The south wall of the chapel did
not exist by the mid-12th century, it lay beneath an east-west road paved with
medium and small size stream stones of a thickness of about 20 cm.
The nds from the interior of the chapel include a hairgrip of bronze and
iron in the shape of an almond and decorated with relief on the front with
two wires on the back (Fig. 8). Scattered human bones and an iron item that
should be a mirror or a spatula were amongst the other nds.
To the east of the church, about 20 cm. under this road levelled with
a gravel and mortar lling, slightly rising toward the north, we found the
remains of another road dating from an earlier period. The apse of the chapel
should have been built subsequently on top of this earlier road. When the
trench of grid-square N 18 was extended 2 m. northwards in order to expose
the chapel and the church apses together, we found a large size pithos,
encircled by a row of stones and closed by a stone slab with a hole, between
the two apses. The road was dug and the pithos was buried. The pithos is 110
cm. high and has a mouth diameter of 44.5 cm. and a base diameter of 21 cm.
Its fabric is of an orange colour, it has an everted thick lip, short neck and has
four handles around the shoulders, with a spherical body which tapers down
under the handles and terminates at (Fig. 9). Only two of the handles have
survived intact, with the other two handles were originally broken and below
one broken handle the letter N was later incised. On the body of the pithos is
an inscription incised running from right to left and beginning with a cross.
In the lower part of its body is an oval hole, 3x5 cm. The piece taken from
155
here and used as a plug was found inside the jar. As the jar has been under
the earth, the shiny layer on its exterior has deteriorated. Apart from a small
crack the jar was uncovered intact and taken to Mersin Museum. The round
mouth of the vessel was closed by a disk shaped limestone slab 47.5 cm. in
diameter and 8.5 cm. thick has a 3 cm. diameter hole in its centre and it is
slightly broken along two sides.
In grid-squares L 15-16-17 north of the mounds peak storerooms were
uncovered in preceding campaigns and we dated them to the second half of
the 12th century from coin and other nds. In this area there are rows of holes
to locate storage jars, plastered with sand and lime or lined with stream stones
at bottom. When these pits lost their function they served as a garbage dump.
In addition to the shards of the jars, at the bottom of these pits were found:
carbonised grains, animal bones, bone and stone loom weights, fragments of
glass bracelets, a barrel-shaped quartz bead on a bronze wire and a bronze
Byzantine coin. We also looked for a chapel on the north of the church similar
to the one on the south that served as parecclesion. When we dug deeper
inside this storehouse, we found another storehouse of an earlier date (Fig.
10). This earlier storeroom had a thick layer of lime mortar on its oor and
beside a hole for placing a large jar we found fragments of at least three pear-
shaped amphorae that can be restored. In addition, a seal impression, on
a fragment that should belong to another amphora, carries the monogram
Constantine (Fig. 11). Remains of an Iron Age wall built from large and
medium size stream stones and extending in a northwest-southeast direction
has survived in this area.
The northwest pier inside the church was destroyed during illegal
excavations and its blocks were scattered about. When this area was cleaned,
at the bottom we found the at stone base in rectangular prismatic shape,
belonging to the rst phase of the churchs construction (Fig. 12).
Prehistoric, Late Chalcolithic And Bronze Age Trenches
In the step trench dug on the southern slope of the tell, the exposure
was widened up to 12 metres in the Hittite level and further remains of the
collapsed burnt mud brick building were brought to light in a space which
probably corresponded to an open area. Among the ndings were the typical
thin ovoid jugs of red burnished pottery. Right below this level, and heavily
156
disturbed by the Hittite terraced settlement, lay a much earlier occupation.
Only a small room delimited by mud brick walls without stone foundations
was identied. The building lay on a terrace supported by a thick stone
wall.
The pottery vessels consisted of hundreds of mass produced conical bowls
of coarse grit ware characterised by the typical int scraped bottom of the so-
called Coba bowls.
In the north-western part of the mound, the excavation of the Late
Chalcolithic settlement was resumed and a massive mud brick building
started to appear just below the previously excavated occupation, which was
dated to 4200 B.C. The building consisted of two adjoining rooms, delimited by
white plastered walls without stone foundations. The outer perimeter of the
complex was supported by a stone terrace wall. The cream coloured burnished
pottery was decorated with painted geometric motifs. A miniaturistic jar and
small stone beads were uncovered in the building, whose oor has not yet
been reached.
As for the Final Neolithic phase, excavations were carried out east of
the pebble-paved road which climbed up the slope, in the area where light
workshop structures were identied in the previous campaign. Below these
structures, in the phase of the Late Neolithic apsidal houses, the area contained
an impressive concentration of stone-paved silo structures, built close to one
another in the spaces between the houses. Most of these storage structures
were constructed with a pis wall, some of them supported at the base by a
ring of stones; all were carefully paved with at river pebbles, and plastered.
This kind of storage structure has never been found in the earlier levels and
is now recognised as a peculiar feature of this phase. The pottery is light
coloured, decorated with red or brown painted motifs.
The Middle Neolithic phase was represented in this area only by terraces
and storage and/or garbage pits deeply cut into the earlier deposits. This
suggests that these were marginal spaces, at the edges of the main dwelling
areas. The pottery included DFBW and large light-orange undecorated
globular containers, with extremely thin walls in spite of the coarse grit
ware. It was possible to reconstruct one such pot, which for the rst time
showed the complete shape of this pottery. The Early Neolithic deposits were
only excavated in the very marginal areas of the north-western sector of the
157
mound and were heavily damaged by erosion and terracing. Remains of
wattle and daub structures destroyed by re were accumulated in alternating
layers of ashes and reddish soil with crumbled wall plaster bearing imprints
of reeds, chaff and cereal grains. Stone foundations were never used in these
structures, which might have been partially sunken into the soil. It was,
however, still impossible to identify the complete plan of the dwellings. The
last C14 measurement conrmed the expected date of 6200 B.C. for this nal
architectural level. Botanical analyses revealed that the most intensively used
domestic cereal in this early Neolithic phase was triticum monococcum (80%).
Different kinds of legumes (lentils, peas and bitter vetch) and fruits, such
as olives, gs and pistachios, were also used. Except for a few sh bones,
hunting activities were, as previous campaigns had revealed, almost absent in
these early phases, in which animal food was entirely provided by domestic
animals, cattle, caprovines and pig. Goat was much more abundant than
sheep, suggesting that wool was not yet considered a valuable item. The high
frequency of pigs at Yumuktepe, compared with other Neolithic settlements
in the Near East, suggests that the environment around the site was damp, a
hypothesis supported by the presence of water mouse.
The lithic industry almost exclusively comprised obsidian artefacts, mainly
on bladelets obtained by means of pressure technique. Lithic cores and waste
were rare, and never belonged to the bladelet reduction sequence. This,
combined with the standard size of the blades, suggests that the material was
imported into Yumuktepe in the form of semi-worked products, and then
shaped into tools in situ.
In this regard, a program of compositional analyses on obsidian artefacts
started this year in collaboration with the CEDAD of the University of Lecce.
More than 50 obsidian samples from the Early, Middle and Late Neolithic
phases have been analysed using new methods. The results still have to
be interpreted, but well separated groups, all related exclusively to central
Anatolian sources, are already evident.
158
Fig.: 2
Fig.: 1
159
Fig.: 3
160
Fig.: 4
Fig.: 6
Fig.: 5
161
Fig.: 7
Fig.: 8 Fig.: 9
162
Fig.: 10
Fig.: 12
Fig.: 11
163
GBEKL TEPE KAZISI 2007 YILI RAPORU
Klaus SCHMIDT*
* Prof. Dr. Klaus SCHMIDT Deutsches Archologisches Institut Podbielskiallee 69-71 14195
Berlin/ALMANYA, Email: kls@orient.dainst.de
anlurfa li, merkez ilesi snrlar iinde yer alan Gbekli Tepe ren
yerinde 1995 ylndan beri anlurfa Mze Mdrl bakanlnda ve
Alman Arkeoloji Enstitsnn katlmyla yaplan kaz almalarna, 2007
ylnda Bakanlar Kurulu kararl kaz statsyle devam edilmitir. 02.06.-
02.07.2007 tarihlerinde gerekletirilen ilk dnem almalarnda, arkeolojik
kaz amalarnda faal kaz almalarna arlk verilmitir. 29.08.-13.10.
2007 tarihlerinde gerekletirlen ikinci dnem almalar srasnda ise, kaz
alannda ve kaya platosunda belgeleme almalar, georadar lmleri,
laser-tarama yntemi ile yaplan lmler, fotoraf ekimleri, yzey
incelemeleri, buluntu analizleri yaplm, ayrca Gbekli Tepenin tantm
ve yre insanlarnn bilgilendirilmesi yolunda faaliyetlerde bulunulmutur.
lk dnem almalarmz srasnda Aydn Mzesinden Ertan Ylmaz, ikinci
dnem almalarmz srasnda ise Kltr Varlklar ve Mzeler Genel
Mdrlnden Nurdan Atalan ayrezmez, Bakanlk temsilcisi olarak
Gbekli Tepe kazlarna katlmlardr.
Kaz almalar
1995 ylndan beri devam eden kazlar ve yzey gzlemleri sonucunda
edinilen, Gbekli Tepenin dairesel ve oval yaplardan oluan bir klt merkezi
olduu gr 2003 ylnda jeomanyetik yntemlerle yaplan almalar
sonucunda kesinlik kazanm ve kazs yaplan drt dairesel yapnn (A-D) ve
tepenin bat yamacnda yer alan 1995 ylnda kazs yaplan ve kaya tapna
olarak adlandrlan bugn E yaps adn verdiimiz alanlarn dnda, en az
12 dier yapnn varl (F-Q) saptanmtr.
2004 ve 2005 yl kazlar ile A, B, C ve D yaplarnn ortaya karlmasna
ynelik almalara devam edilmitir (Schmidt 2007). C ve D yapsnn ap
yaklak 30 m., B yapsnn ap ise 15 m.dir. A yaps ovalimsi bir plan gsterir,
yaklak 15x 10 m. boyutlarndadr. Yaplar birbirini evreleyen dairesel ta
164
duvarlarla oluturulmutur. Yaplarn ortasnda iki tane, uzunluu 4 ile 5
m.yi bulan ve kabartmalarla bezemeli, kire tandan yaplm T-biimli
dikilita bulunur. Ayn tarzda ekillendirilmi ama daha kk boyutlu, 3-
4 m. uzunluunda dikilitalar yaplarn i ve d eper duvarlarna, hepsi
merkezdeki iki byk dikilitaa bakacak ekilde yerletirilmilerdir. Yaplar
henz Neolitik Dnem iinde, bilinli olarak doldurulmu, kapatlmtr.
Bu doldurulma sreci getiimiz yllarda yaptmz sediment analizleri,
humus ve kire ta tortusu zerinde yaptmz tarihleme ve analizlerle
belgelenmitir. Bu 5 m. ye varan, yumruk byklnde talardan oluan
Neolitik dolgu, Gbekli Tepeyi karakterize eden kabartma bezemeli T-biimli
dikilitalar iyi durumda, tahribat grmemi ya da sonraki dnemlerde
mdahale edilmemi ekliyle bize ulatrr, ama bunun yannda bu neolitik
dolguyla oluan allmadk tabakalanma kaz tekniiyle ilgili sorunlar da
beraberinde getirir. Sorunlarn banda kire talarndan oluan dolgunun
sk ve salam bir yapya sahip olmamas, bu yzden kazlar sonunda 4
m. ykseklie ulaan 1m. geniliindeki ama aras yollarn alanda kaz
almalarnn devamna olanak vermemesi gelir. Bu durum zellikle yksek
prollerle kapl C ve D yaplarnda belirgindir.
Bu nedenlerle 2003 ve 2004 yl kazlar iin ngrlen en nemli hedef
C ve D yaplarnn kazlmasna devam edebilmek iin ama aras yollarnn
kaldrlmas olmutur. 2005 ylnda ayn ama dorultusunda dairesel
yaplarn dou ve bat snrlarnda yeni amalarla, A, B, C, D yaplarnn d
eper duvarlarna ulalmaya allmtr.
2006 ylnda 12. kaz kampanyas srasnda alma program olarak nceki
iki kaz sezonunda olduu gibi drt byk dairesel planl yapnn (A, B, C,
D) tamamen ortaya karlmas hedef olarak belirlenmitir (Schmidt 2008). Bu
hedefe ulaabilmek iin C yapsnn dousunda ve D yapsnn batsnda kalan
iki farkl alanda 10x10 m. ebadnda yeni arkeolojik amalarda kaz yaplmas
ve arkeolojik verilere ulalabilmesi iin dolguda birka metre derinlie
ulalmas gerekmi ve almalar bu ynde yaplmtr.
2007 yl kaz kampanyas srasnda bu almalarn devamnn yan sra
gneybat tepesinde dou- bat ynnde sralanan sekiz adet yeni arkeolojik
kaz amas ile allan alan geniletilmitir (Resim: 1). Kaz sistemimiz
uyarnca bu yeni arkeolojik kaz amalar 10x 10m. ebadndadr ve 1995
ylnda belirlediimiz topagrak a sistemi erevesinde K9-77, K9-87, K9-
97, L9-07, L9-17, L9-27, L9-37, L9-47 adlandrmalarn tamaktadrlar. L9-47
165
amas ile 1995 ylndan beri kazlara devam ettiimiz gneydou yamac ile
balant noktas oluturulmaktadr. Yukarda belirtilen sekiz yeni arkeolojik
amada kazya balanmasnn nedeni buradaki mimar buluntu durumunu
saptayabilmek, mimar karakterin gneydou yamacndan bildiimiz
unsurlar tekrarlayp tekrarlamadn belirleyebilmek ve olas farkllklar
gzlemleyebilmek idi. Aada ama isimlerine gre kaz almalarnn
gidiat ve neticeleri anlatlmaktadr.
K9-77: 2007 ylnda ilk defa allmaya balanan bu alanda, beklendii zere
yzey toprann hemen altnda tm amaya yaylan ilk mimar bulgulara
rastland. Ancak henz ok kesin tanmlanabilen hatlarn belirlenmedii
alanda, en dikkat ekici buluntu, amann dou ksmnda bulunan, T- biimli
ba hizasna kadar aa karlan, XXIII numaral dikilitatr. Sz konusu
dikilitan yzeyde grlebilen ba ksmnn sa yzeyinde kabartma teknii
ile yaplm bir motin izleri grlebilmektedir. Motin ierii kesinlikle
tespit edilememektedir, ancak bu buluntu sayesinde dikilitalarn T-biimli
ba ksmlarnda bulunan kabartma motierinin her zaman sa yzeyde
olduu gzlemi ve saptamas bir kez daha tekrarlanmtr.
K9-87: K9-77 amasnn dousunda yer alan ve 2007 ylnda ilk kez
allan alanda, K9-77 amasnda olduu gibi yzey topra seviyesinin
hemen altnda mimar yaplara ulald. Alann tmn kapsayacak ekilde
dou ynnden, batya doru yaylr ekilde kurvolinear hatlarla ilerleyen
duvarlarn oluturduu bir yapya rastland. Yapy oluturan duvarlar
iinde, T- biimli ba seviyesinden itibaren mevcut olan, devam eden kaz
sistemi iersinde XXIV, XXV ve XXVI olarak adlandrlan dikilitalar bulundu
(Resim: 2).
XXIV numaral dikilita alann bat kenarnda bulunmaktadr. Bu dikilita
zerinde henz herhangi bir allmadk bulgu gzlemlenmemitir. XXV
numaral dikilita krk, fakat tmlenebilir para hlinde ele geirilmitir.
Bu dikilitan ba ksm ve st gvdeyi oluturan paras in situ bulunan alt
gvdenin yannda, dou ynnde yatk olarak bulunmutur. Bu dikilitan
n yznde imdiye kadar bulduumuz rneklere benzemeyen yeni bir
stola-atk bezeme eidi bulunmaktadr.
Dikilita gvdesinin arka ksmnda gratif bir kabartma grlmektedir
(Resim: 4). Bu kabartma motifte bir insan gr n grn olarak
yanstlmaktadr. Sz konusu motifte kollar gvdeye paralel olarak sert bir
166
ekilde, hareketsiz bir ifade ile uzatlm durumda tasvir edilmitir. Kaz
almalar srasnda ulalan grn diz seviyesinde, bacaklarn da ayn
ekilde dz ve donuk bir tarzda tasvir edildii grlmektedir. Talam
bir grnt veren grn kafatasna benzer yz ifadesi bu etkiyi daha da
glendirir. Dikilitan krk dier parasnda baka bir motif sahneyi devam
ettirmektedir. Paralarn tmlenmesi hlinde, bahsedilen insan motine 25
cm. uzaklkta olacak olan bu motifte kpekgiller familyasndan bir tr hayvan
tasvir edilmektedir. Burada yaklak 10 cm. lik ls ile olduka kk bir
hayvan kabartma moti sz konusudur. Drt baca grlecek ve kuyruu
yukarya kalkm, vcuda doru kvrlm ekilde gsterilen hayvan moti
, insan gr ile birlikte oluturduu kompozisyon ile Gbekli Tepe de bu
ekilde bulunan ilk rnei tekil eder.
XXVI numaral dikilitan gvdesi, T- biimini oluturan ban arka
ksmna kadar olan seviyede in situ bulunmaktadr (Resim: 3). Ba ksmnn
byk blm yerinde bulunmamaktadr. Tm olarak mevcut bulunan alt
gvdenin n ksmnda V formunda bir motif grlmektedir ki, bu motif
Nevali Cori kazlar srasnda bulunan benzer dikiltalarda sk grlen bir
motif olduu iin Nevali Cori tipi olarak adlandrlmaktadr. Ayn dikilitan
sol yan yzeyinde kazma hatlarla kol motini belirtilmitir.
K9-97: 2007 ylnda ilk defa kazsna balanan K9-97 amasnda, sadece
en st seviyede bulunan dolgu dikkatli bir ekilde kazld. Bu alanda mimar
dokunun ana hatlarna henz ulalmad ve herhangi bir dikilitan varl
tespit edilmedi. 2007 ylnda kazsna balanan dier yedi adet arkeolojik
kaz amasnda olduu gibi K9-97 amas da Gbekli Tepenin modern
tarm aktivitelerinden korunmu ender bir alannda bulunmaktadr. Bu sz
konusu amalarda ilk seviyelerden itibaren Neolitik Dnemden gnmze el
dememi bir dolgunun varl sz konusudur.
L9-07: gneybat tepesinin en yksek noktasnda bulunan bu amada
200 numaral ana lm noktamz bulunmaktadr. Alanda yaplan kazlar
sonrasnda beklenildii zere ilk seviyelerden itibaren youn bir ta mimar
dolgu ile karlalm ve XXVII numaras verilen T- biimli dikilitan st
seviyesine ulalmtr.
L9-17: 2007 ylnda ilk defa kazsna balanan L9-17 amasnda yzey
seviyesinden hemen sonra, keli ve kurvolinear planda duvar dizileri ile
karlald (Resim: 5-6). Bu duvarlar ounluu dou-bat ynnde yer alan
167
meknlar snrlamaktadr. zellikle alann kuzeydou blmnde yuvarlak
planl bir yapnn duvar dizileri grlmektedir. Alann gneyinde drtgen
planl bir mekn bulunmaktadr. Bu meknn gney duvarnn henz
kazsna balanmam olan L9-16 amasnda olduu grlebilmektedir.
Meknn 20 cm. derinlie kadar kazlan, kuzeydou blm i dolgusunda,
mekn duvarlarlarnn ke noktasnda belirgin bir yuvarlatlma ile kesitii
saptanmtr. Ayn meknn bat yarsnda XXVIII ve XXIX numaral
dikilitalar bulunmutur. ki dikilitan da T-biimli ba ksm krktr. n situ
ele geirilen gvde ksmlar ise 0,5 m. geniliinde ve 0,25 m. kalnlndadr.
ki dikilitan yan yzlerinde Neval ori kazsnda bulunan dikilitalardan
bilinen ve kol betimlemesi olarak tanmlanan dikey bantlarla oluturulan
atk moti grlmektedir. ki dikilitan buluntu durumu gvdenin 1m.
derinlie kadar devam edeceini ve dikilitalarn douya ynlendirilerek
yerletirildiini gstermekte, zerlerinde bulunan motierin kol betimlemeleri
olduu, daha nce bulunan rneklere dayanarak ngrlebilmektedir. Bu
mekn iersinde bulunan kk buluntular arasnda zellikle dikkat ekeni,
minyatr boyutlarda bir dikilitatr. Yzey seviyesine ok yakn bulunan bu
eser, yan yzeyinde ayn meknda in situ bulunan byk boyutlu dier iki
dikilita gibi atk benzeri bir motif oluturan dikey hatlar tamaktadr.
L9-27: 2007 ylnda ilk defa kazsna balanan L9-27 amasnda gelecek
kaz kampanyasna ynelik hazrlk ve balang almalar yapld. Bu
erevede henz mimar yap dzeninin tam olarak saptanmasn mmkn
klacak derinlie inilmedi.
L9-37: 2007 ylnda ilk defa kazsna balanan L9-37 amasnda bulunan
kuzey-kuzeydou ve gney-gneydou istikametlerinde devam eden
duvarlar, dikilita barndrmaktadrlar. Bu dikilitalar XXX, XXXI ve
XXXII numaralar ile tanmlanmlardr. Bu dikilitalarn ve ait olduklar
duvarlarn yeni bir yap tipi oluturup oluturmayacaklar sorusu gelecek
kaz kampanyalar srasnda cevaplanabilecektir. Alann ota ksmnda XXXIII
numaras verilen bir baka dikilita bulunmutur.
L9-47: Bu alanda da ilk defa 2007 ylnda allmaya baland. Alann
bat yarsnda dolgu topra iinde iki para hlinde, fakat tmlenebilir
durumda bir ta- halka bulundu. Yukar Mezopotamya Neolitik Dnem
yerlemeleri iinde, imdiye kadar sadece Gbekli Tepede rnekleri bulunan
bu buluntu grubunun ilevi henz bilinememektedir. Benzer buluntularn,
Kolomb dnemi Orta Amerika kltrlerinde bir tr oyun iin kullanlm
168
olmas; Gbekli Tepe de bulunan benzer eserlerin ilevlerini aklayabilme
konusunda bize ok fazla yardmc olmamaktadr.
L9-58: C ve D yapsnn bulunduu gney yamac merkez kaz alannda,
bat ynnde 6 arkeolojik amada almalara devam edildi. Bunlardan biri
olan L9-58 amasnda ilk kez 2006 ylnda allmaya balanmt. 2007 yl
almalar srasnda alann kuzeybat sektrnde, yuvarlak planl, yaklak
1m. apnda, derin bir yap kalnts ile karlald. Yapnn evre duvar dikey
yerletirilmi ta levhalarla oluturulmutur. Benzer planda, ayn byklkte
bir yap L9-65 amasnn kazs srasnda da bulunmutu. ki rnek de dier
Neolitik Dnem yaplar zerinde yer almaktadr ve dier mimar elemanlarla
direk balantlar gzlemlenmemektedir. Bu dorultuda, L9-58 amasnda
alann gneyinde, kuzey yn dorultusunda ilerleyen duvar dizisi ile
birlikte bir dikilita gvdesi bulundu. zerinde herhangi bir betimlemeye
raslanmayan dikilita XXII olarak adlandrld.
L9-59: 2005 ylnda allmaya balanan amada 2007 kaz kampanyas
srasnda, alann dou - bat aksnda ilerleyen bir hatta, iki farkl arkeolojik
tabakaya ait kalntlarn bulunduu saptand. Buna gre alann kuzey yarsnda
L9-60 amasndan bilinen yap dzeninin devam ettii grlmektedir. Alann
gney yarsnda ise yaklak 1,5m. daha derin seviyede, 15 cm. ykseltilmi
seki ile birlikte terrazzo taban kalnts bulunmaktadr. Taban dou kesinde
tahribata uram durumda ortaya karlmtr.
L9-60: lk kez 2005 ylnda allmaya balanan amada, 2007 kaz
kampanyas srasnda, alana bitiik dier kaz amalarnda bulunan mimar
kalntlarla balantl olan yap dzeninin ana hatlar ortaya karlmaya devam
edildi. Alann kuzey yarsnda drtgen planl gneydouya ynlendirilmi
bir mekn ve mekn dolgusu ierisinde iki dikilitaa ait paralar bulundu.
Buna gre XX numaral dikilitan ba ksm krktr, yan gvde zerinde
atk benzeri bir motif oluturan dikey bantlar grlmektedir. XXI numaral
dikilita meknn kuzeybat kesindedir, eserin ba ksm dou ynnde,
gvdenin yannda, krk bir ekilde bulunmutur.
L9-60 amasnn kuzeyinde karlatmz bu buluntu durumu, 1997-99
yllarnda kazs yaplan aslanl dikilita yapsndan bildiimiz drtgen
planl bir yap dzeninin tekrardr. Buna gre mekn iinde, karlkl duran
ikier dikilita ifti beklenmektedir. Nitekim L9-60 amasnn batsnda yer
alan, henz kaz almalarnn balamad L9-50 amasnda, sz konusu
169
meknn dier dikilita iftinin izleri yzeyde farkedilmektedir. Buna gre
alanda Gbekli Tepe II. tabakasna ait drtgen planl yaplardan biriyle kar
karya olduumuz anlalmaktadr.
L9-68: D yapsnn en grkemli dikilitalarndan birinin, akbaba, akrep
gibi motierle bezenmi 43 numaral T-biimli dikilitan bulunduu L9-68
amasnda kaz almalarna devam edildi. almalar zellikle dou yz
kuzey toprak proli altnda kalan 43 numaral dikilitan ortaya karlmasna
ve ait olduu D yaps i eper duvarnn kuzey blmne ulalmasna
ynlendirildi. Bu amala 5 m.ye yaklaan ykseklikteki kuzey toprak
prolinde 2 m. lik bir dolgunun kazlmas gerekti. almalar sonucunda,
dikilitalarn sol yznde ba ksmnn her zaman betimsiz braklyor
olmasnn-ki bu, Gbekli Tepe de ortaya karlan dikilitalarn tipolojik
incelenmesi sonucunda varlan istatiksel bir saptamayd-43 numaral dikilita
zerinde de tekrarland grld. Sol yzn gvde ksmnda da kazlan
alanda herhangi bir motife rastlanmad.
L9-69: L9-69 amas olduka eimli bir alanda, gney yamacnn kuzey
snrnda yer alr. Alann kuzeyinde yer alan L9-70 amasnda ortaya karlan
olduka belirgin hatlarla devam eden duvar dizileri, L9-69 amasnda kuzeyde
yaklak 2m. lik alanda devam etmekte, ancak alann gney yarsnda hibir
mimari kalntya raslanlmamaktadr. Bu durum, bu alanda olmas gereken
mimari yap kalntlarnn, henz ta devrinde yerinden kaldrld hipotezini
glendiren bir bulgudur.
L9-70: 2006 ylnda allmasna balanan L9-70 amasnda kazlara
devam edildi. Drtgen planl bir mimar yap dzeninin grld alanda,
bat blmnde, toprak prolde, in situ bir kire tandan ekillendirilmi bir
kap bulundu.
Kaya Platosu ve Ta Ocaklarnda Alan almas
300 x 300 m. byklndeki Gbekli Tepe yerlemesinin zerinde yer
ald yaklak 1km.uzunluundaki kire ta kaya platosunda, Gbekli Tepe
ile balantl olan, Neolitik Dneme ait ta ocaklar ve ilikler bulunmaktadr.
Dnemin sosyal organizasyonu, byk boyutlarda ta ktlelerinin
tanmasnda kullanlan yntemler gibi konularda, deerli verileri barndran,
kaz alannda bulduumuz antsal mimar kalntlarn ekillendirildii ta
devrine ait bu ilik ve ocaklarda, belgeleme almalar yapld. Sz konusu
170
alanda ilk almalar 1995 ve 1996 yllarnda yaplmt. Bu dnemde tm
alann topograk haritas hazrlanm ve arkeolojik veriler noktasal lmlerle
bu harita zerine tanmt. 2007 kaz kampanyas srasnda 27 farkl noktada,
kaya platosunda, Neolitik Dnemde orjinal buluntu durumunda terkedilmi
olan arkeolojik kalntlar lekli fotoraf ekimleri ve 1:20 lekli izimlerle
belgelendi (Resim: 8-11).
Neolitik Dnem ta ocaklar ve iliklerin yer ald kaya platosunun
gney snrnda Roma Dnemine ait ta ocaklarnn bulunduu 1995 ylnda
yaptmz topograk inceleme srasnda saptanmt. Getiimiz yllarda bu
alanda bulunan baz kaya motieri kyller tarafndan ekibimize gsterilmitir.
Gbekli Tepeyi evreleyen kaya platosunun bitiik orman blgesi ile kesitii
alanda bulunan bu ge dnem ta ocaklar, Neolitik Dnem ta ocaklarnn
bulunduu alandan hemen sonra balamakta, arazide ara boluksuz ama
birbirini rtmeyen ve kesimeyen bir gei gzlenmektedir. Kaya platosunun
Gbekli Tepe kaz alanna yakn olan ksmnda, yzeyde grlen Roma
Dnemine ait gzetleme kulesi kalntlar da gz nne alndnda, bu ta
ocaklarnn Gbekli Tepe birinci derece arkeolojik ST alan snrlar iine
alnmasnn yararl ve koruyucu bir adm olaca dnlmtr. Bu amala
Bakanlk temsilcimiz Nurdan Atalan ayrezmez ile birlikte anlurfa Kltr
ve Tabiat Varlklarn Koruma Blge Kurulu Mdrl uzman Habibe
Durmaz eliinde, farkl klarda, gnn farkl saatlerinde sz konusu alana
gidilip gzlem yaplm ve fotoraf ekimleri ile kalntlar belgelenmitir.
Burada bulunan ta ocaklarnn ST alanna dhil edilmesi ile ilgili bavuru
tarafmzdan anlurfa Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Blge Kurulu
Mdrl ne iletilecektir.
Gbekli Tepe ye gelen ziyaretilere, kaz sonularnn yan sra, evrede
Neolitik Dnemde yaplan youn etkinlikleri gsterebilmek ve Gbekli
Tepenin sadece kaz yaplan alanla snrl olmadn, ok daha geni bir alana
yaylan faaliyetler zincirinin sonucu olduunu gsterebilmek adna, kaya
platosunu da iine alan bir yry gzerghnn n almalar yaplmtr.
Buna gre kaya platosunda bulunan kalntlardan 27 belirgin rnek nokta
seilmitir. Ziyaretilerin bu noktalara ynlendirilmesi iin yazl bir rehber
ve kroki plan hazrlanmaktadr. Bu rehberde hem aklayc bilgiler hem
fotoraf ve izimler yer alacaktr. Yry gzergh, denemelerimiz sonucu,
yaklak saatlik zaman dilimine ulaan bir gezi olasl sunmaktadr.
zellikle gney platosunda yer alan ta oca kalntlar ve el dememi doa,
171
ziyaretileri etkileyen unsurlar olarak grlmektedir. Sz konusu noktalarn
arazide kolaylkla bulunabilmesi ve takip edilebilmesi iin imdilik sadece
kk ta kuleler ve geici boya ile yazlan numaralar kullanlmtr. Yakn
gelecekte gelitirilebilecek bir sistemin bu ilk uygulamas ile ziyaretilerin
Gbekli Tepe ve evresi hakknda bilgilendirilmek iin gsterdikleri youn
ilgi ve taleplerin giderilebilmesi amalanmtr (Resim: 7).
Kk Buluntular
Daha nceki kaz kampanyalarnda olduu gibi 2007 yl almalar
srasnda da, buluntular arasnda ta letler byk ounluu oluturdu.
Gbekli Tepede lithik endstriyi oluturan letlerin hemen hepsinin
hammaddesi akmak tadr. Obsidyen ancak istisna rneklerde hammadde
olarak kullanlmtr. Gbekli Tepe ile ayn zaman dilimine tarihlenen,
blgenin dier yerleim yerlerinde obsidyen kullanm ok daha youn
olarak tespit edildii iin, Gbekli Tepede bu konuda rastlanan enderlik,
konuyu irdelenmesi gereken bir noktaya getirmitir. Konunun uzman Dr.
Tristan Carter, atalhyk yerlemesi obsidyen buluntularnn da yer ald
aratrma programna Gbekli Tepeyi de katarak karlatrma ve analizlere
balamtr. Bu ynde seilen rnekler gelimi ve tahribatsz bir lm
yntemi olan X-RAY analizleri iin Fransa Louvre Mzesi laboratuvarlarna
(Carter et al. 2006; Carter Shackley 2007), analizlerin bitiminde, 2008 ylnda
kaz evi ettlk eser deposuna geri getirilmek zere gnderilmitir.
Gbekli Tepe de kk buluntu eitlemesinde akmak ta letlerin
yannda kire ta ve bazalttan ekillendirilmi eserler bulunmaktadr.
Bunlarn arasnda sk rastlanan ve olduka standart bir tipoloji gsteren
gruplarn balcalar; ta kaplar, tme talar, havan elleri, yass baltalardr.
Sayca nispeten az olan yass baltalar nefrit ve amphiolit gibi hammaddelerden
ekillendirilmilerdir. Tak paralarnda ise daha ok serpentin hammadde
olarak tercih edilmitir.
Georadar
nceki yllarda gerekletirilen jeozik yzey lmleri 2007 ylnda
georadar lmleri ile elde edilen detay verileri ile desteklendi (Resim: 12).
almalar Gbekli Tepe nin dikkat ekici, belirgin yamalarla birleen
172
ykseltilerinde yapld. Bu detayl lmler, 2003 ylnda tamamlanan
jeozik lmlerini tamamlar nitelikte idi. 2003 yl jeomanyetik haritasnda
byk bir yuvarlak planl yap olarak seilebilen, kuzeybat yamacndaki
bulgunun, georadar lmleri sonucunda elde edilen verilerle adet dairesel
yapdan oluan bir kompleks olduu anlald. Kuzeydou yamacnda
yaplan lmlerle yine benzer planl fakat ok daha byk ebatta bir yap
kompleksinin varl saptand.
Laser-tarama
Almanya Karlsruhe Teknik niversitesi (FH Karlsruhe) Geodezi
Blmnden Prof. Dr. Tilman Mller ynetiminde bir grup renci
tarafndan laser-tarama yntemi ile belgeleme almalarna devam edildi.
Gbekli Tepede ilk kez 2005 kaz kampanyas srasnda kullandmz bu
yntem, 1:5 ve 1:20 lekli izimlere ek olarak milimetrik dorulukta, hzl
sonu veren bir metot olarak, zellikle T-biimli dikilitalarn belgelenmesinde
tercih edilmektedir. Bu yntemle yaplan lmler sonucu elde edilen tarama
verileri iki boyutlu neticelerin yan sra, her trl boyutlu modellerde
kullanlabilmektedir, ayrca sanal rekonstrksiyon almalarnda temel
verileri oluturmaktadrlar. 2007 kaz kampanyas srasnda B yapsnda 6
numaral dikilita ve D yapsnda 31, 33, 38 ve 43 numaral dikilitalar bu
yntemle belgelenmitir.
Paleozooloji
Almanya Mnchen Ludwig-Maximilians niversitesinden Prof. Dr. Joris
Peters ve Prof. Dr. Angela von den Driesch tarafndan Gbekli Tepede bulunan
hayvan kemikleri zerinde yaplan paleozoolojik aratrmalara devam edildi.
2007 ylnda yaplan analizlere Berlin FU niversitesinden Dr. Cornelia
Becker de katld. 1995 ylndan beri srdrlen hayvan kemiklerinin tr tespit
analizleri sonucunda Gbekli Tepe de 12000 yl ncesine ait geni bir yaban
hayvan tr yelpazesi belirlenebildi. Evcilletirilmi trlere rastlanmad. En
youn sklkta tespit edilebilen hayvan trleri arasnda ceylan, sr, onaga, toy
kuu gibi Dicle - Frat blgesi faunasn oluturan hayvanlar bulunmaktadr.
2007 ylnda yaplan tr tespit almalar srasnda bir leopar kemiinin
bulunmas en dikkat ekici sonulardan biriydi. Tr tespit almalarna ek
olarak dnem hayvanlarnn yaadklar ortam hakknda verilere ulamamz
salayacak olan DNA ve izotop analizleri iin uygun rnekler seildi.
173
Paleobotanik
Gbekli Tepe de ocak ve ate yerlerinin bulunmamas nedeniyle
karbonlam organik madde kalntlarna ok ender raslanmaktadr. 1995
ylndan beri yaptmz almalar sonucunda elde edilen, bu tr kalntlar
zerinde yaplan analizler Gbekli Tepede tamamen yaban bir ora ile
kar karya olduumuzu gstermektedir. 2007 kaz kampanyas srasnda
az da olsa ele geirilen yanm organik kalntlar tahl evcilletirilmesinin
ilk aamalar hakknda ulalacak veriler iin nemli bir kaynak olarak
grlmektedir. Gbekli Tepe nin arkeolojik adan tad, merkez konumda
olma zellii botanik aratrmalarna da yansmaktadr. Gncelliini koruyan
molekler biyoloji dalnda yaplan aratrmalar Karacada ve Kartaltepe
blgesi arasnda bulunan blgeyi tahl evcilletirilmesinde ekirdek blge
olarak gstermektedir (Kilian et al. 2007). Bu blgenin merkezinde ise
arkeolojik buluntular ile Gbekli Tepe bulunmaktadr.
Tantm ve Bilgilendirmeye Ynelik Faaliyetler
Gbekli Tepe kaz ekibi tarafndan, anlurfa da yaplan Tarih Kentler
Birlii etkinlikleri erevesinde bir fotoraf sergisi hazrland. Serginin al
01.09.2007 tarihinde Kltr ve Turizm Bakan Erturul Gnay tarafndan
yapld. Vali Kemal Gazezolu, Kltr Merkezi sergi salonunda al
yaplan sergi daha sonra anlurfa Belediye binas sergi salonlarna tand.
Ayrca Tarih Kentler Birlii toplants katlmclarndan 150 kiilik bir grubun
Gbekli Tepe ziyareti srasnda gruba kaz ekibimizce bilgi verildi.
Belediye salonlarnda iki hafta kadar ziyaretilere ak kalan fotoraf
sergisinde anlurfa Mzesi katklaryla, Almanya nn Karlsruhe
ehrinde yaplan 12000 Yl nce Anadolu sergisinde kullanlan Gbekli
Tepe maketi de yer ald.
Gbekli Tepe yaknnda bulunan tek yerleim olan rencik Ky ve
yaayanlar hem arkeolojik yerlemenin kende oynadklar rol, hem de
devam eden 12 yllk kaz almalar boyunca kaz ekibi ile beraber olmalar
sayesinde, Gbekli Tepe ile ayrlmaz bir btn oluturmaktadr. Gbekli
Tepe nin son yllarda artan bir ilgi ile ok sayda ziyareti ekmesi, olduka
geleneksel tarzda bir yaam sren rencik kyllerinin, arkeoloji ve Gbekli
Tepe konusunda daha youn bilgilendirilmeleri gerektii dncesini
ortaya koymutur. Bu konuda ilk ve kk bir adm olarak, rencik Ky
174
lkretim Okulu rencilerine ynelik bir arkeoloji konferans, ardndan
anlurfa Arkeoloji Mzesi ve Haleplibahe mozaik kazs alan ziyaretini
iine alan bir program kaz ekibimiz tarafndan dzenlenmitir. Sz konusu
konferans Bakanlk temsilcimiz Nurdan Atalan ayrezmez tarafndan
hazrlanm, rencik Ky lkretim Okulu smail Demirkol denetiminde
okul rencileri ile yaplan ve kaz ekip yelerinin katld ehir gezisi,
anlurfa Belediyesinin salad ara ve anlurfa Valiliinin verdii izin
erevesinde gerekletirilmitir. rencilere anlurfa Mzesinde Arkeolog
Erman Bediz tarafndan, Haleplibahe Mozaik kazs alannda ise Arkeolog
Nedim Derviolu tarafndan bilgi verilmitir.
Sonu
Gnmzden yaklak 12000 yl ncesine tarihlenen, avc toplayc
insanlarn yaratt bir klt merkezi olan Gbekli Tepe de, 2007 yl kaz
almalar sonucunda, XXV numaral dikilita zerinde bulunan insan
kabartmas yeni ve beklenmedik bir bulgu olarak karmza kt. Dier
buluntular ve mimar kalntlar, georadar lm sonular, eitli buluntu
analizleri, Gbekli Tepenin, 12000 yl ncesinin byk bir buluma
merkezi olduu, trensel amal ina edilmi, antsal yaplarla kapl
olduu grn bir kez daha destekler nitelikte idi. Devam edecek kaz
kampanyalarnda, zellikle kabartma motierin artacak repertuar ile dnem
insanlarnn sembolik dnyas hakknda yeni bilgilere ve verilere ulalmas
planlanmaktadr.
BBLYOGRAFYA
CARTER et al. 2006, CARTER, Tristan Grard POUPEAU Cline BRESSY
Nicholas J.G. PEARCE, A new programme of obsidian characterization
at Catalhyk, Turkey, Journal of Archaeological Science 33, 2006, 893-909.
CARTER SHACKLEY 2007, CARTER, Tristan M. S. SHACKLEY, Sourcing
Obsidian From Neolithic atalhyk (Turkey) Using Energy Dispersive
X-Ray Fluorescence, Archaeometry 49.3, 2007, 437454.
175
KILIAN et al. 2007, KILIAN, B. K. ZKAN A. WALTHER J. KOHL T.
DAGAN F. SALAMINI W. MARTIN, Molecular diversity at 18 loci in
321 wild and 92 domestic lines reveal no reduction of nucleotid diversity
during Triticum monococcum (einkorn) domestication: Implications for the
Origin of Agriculture, Society of Molecular Biology and Evolution, September
26, 2007 (online Publikation).
SCHMIDT. K. 2007, Gbekli Tepe Excavations 2005, in: 28. Kaz Sonular
Toplants, Canakkale 2006, Kltr ve Turizm Bakanl Dsim Basmevi,
Ankara (2007) 1. cilt 97-110.
SCHMIDT, K. 2008, Gbekli Tepe Yl Kazs 2006, in: 29. Kaz Sonular
Toplants, Kocaeli 2007, Kltr ve Turizm Bakanl Dsim Basmevi,
Ankara (2008) 2. cilt 417-428.
176
Resim 1: Gbekli Tepe 2007, kaz amalarnn, topograk dzende ematik plan
Resim 2: Gbekli Tepe 2007, K9- 87 amas
177
Resim 3: Gbekli Tepe 2007, K9-87
amas, XXVI numaral
dikilita
Resim 4: Gbekli Tepe 2007, K9-
87 amas, XXV numaral
dikilita zerinde insan
kabartmas
Resim 5: Gbekli Tepe 2007, L9-17 amas
178
Resim 6: Gbekli Tepe 2007, L9-17 amas, 1: 20 lekli mimar plan
179
Resim 7: Gbekli Tepe, kaya platosu yry gzergh zerinde 6 numaral nokta
Resim 8: Gbekli Tepe, kaya platosu yry gzergh zerinde 12 numaral nokta, megalitik
bir parann karld ta oca
180
Resim 9: Gbekli Tepe, kaya platosu yry gzergh zerinde 12 numaral nokta, 1: 20
lekli mimar izim
181
Resim 10: Gbekli Tepe, kaya platosu yry gzergh zerinde 14
numaral nokta, megalitik bir ta levhann ta ocanda, alttan
desteklenip ykseltilerek ilendiini gsteren buluntu durumu
Resim 11: Gbekli Tepe, kaya platosu yry gzergh zerinde 14.
numaral nokta, megalitik bir ta levhann ta ocanda, alttan
desteklenip ykseltilerek ilendiini gsteren buluntu durumu,
1. 20 lekli mimar izim
182
R
e
s
i
m

1
2
:

G

b
e
k
l
i

T
e
p
e

2
0
0
7
,

g
e
o
r
a
d
a
r

h
a
r
i
t
a
s

183
DEDE MEZARI NEKROPOL 2008 YILI KAZILARI
Mevlt YMEZ*
zdemir KOAK
Ahmet LASLI
* Mevlt YMEZ, Afyonkarahisar Mze Mdr, Afyonkarahisar/TRKYE.
Do. Dr. zdemir KOAK, Seluk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi, Kamps-Konya/
TRKYE.
Ahmet LASLI, Afyonkarahisar Mzesi, Afyonkarahisar/TRKYE.
1 Koak 2004, 48; ymez vd. 2007, 811 vdd.; ymez vd. 2008, 403 vdd.
2 Bu mezarlk alannda, imdilik belirgin bir ekilde lk Tun a ya da Roma Dnemine
tarihlenebilecek bir mezara rastlamadk. Ancak, bu alanda, sz edilen dnemlere ait
mezarlarn kabilecei de gz ard edilmemelidir.
3 Erken Dnemlerde Orta-Bat Anadolunun Bat Balants, Proje No: 05401012.
Dede Mezar Nekropol, Afyonkarahisar li Bayat lesi Yukar aybelen
Ky snrlar ierisinde yer almaktadr. Bu kyde, Dede Mezar mevkii ile
beraber Maakl Kale (Ky Kalesi) Hy ve Gavur ni n Nekropol yer
alr
1
. Bunlardan Maakl Kale lk Tun a, Orta Tun a ve Roma Dnemi
yerlemeleri ok gl olan bir hyk, Gavur ni n lk Tun a ve Roma
Dnemi mezarl ve Dede Mezar da, ilk almalarn sonularna gre, Orta
Tun anda kullanlm bir mezarlk alandr
2
.
Dede Mezar mevkiinde 2005 ylnda balatlan kaz almalar 2007
ylnda da srdrlmtr (izim: 1). almalarmzda Seluk niversitesi
Bilimsel Aratrma Projeleri Koordinatrlnn madd desteini aldk.
Bundan dolay koordinatrlk yetkililerine teekkr ederiz
3
.
almalarla ilgili arkeolojik malzemelerin kaz alannda incelenmesi ve
daha sonra laboratuvar ortamnda bulgularn deerlendirilmesi geni bir
ekip tarafndan gerekletirildi. Bu malzemelerle ilgili laboratuvar almalar
(izim, envanter gibi) yksek lisans rencilerimiz Salih Kaymak, Harun Oy,
smail Baytak ile Arkeog Asl Ksa ve lisans rencisi kr nar tarafndan
yapld. Ekip yelerine teekkr ederiz.
Btn malzemelerle ilgili en son izimler ve fotoraarn dzenlenmesi
Arkeolog Mustafa Bilgin tarafndan gerekletirildi. Mustafa Bilgin, btn
184
bulgularn en hassas bir ekilde deerlendirilmesi konusunda byk bir
zveri gsterdi. Geen yllardaki almalarda olduu gibi, bu dnemde de
gsterdii dikkat ve zenden dolay kendisine zel olarak teekkr etmeyi
bir bor bilmekteyiz.
almalarmza Yukar aybelen Ky Muhtar Ethem aml en
bandan beri destek oldu. Ethem aml ile beraber, Yukar aybelen Ky
insannn bizi scak bir ekilde karlamas ve her zaman yanmzda olmas,
bu almann sorunsuz bir ekilde srmesine sebep oldu. Bundan dolay
kendilerine teekkr ederiz.
2007 yl almalar iin Seluk niversitesi Mhendislik-Mimarlk
Fakltesi Jeodezi ve Fotogrametri Mhendislii Blmnden Yrd. Do. Dr.
Tayfun ay ve Ar. Gr. Fatih can tarafndan ED 64 (197-196/ 224-225), EC
63 (181-182/ 198-197), EC 64 (182-183/ 197-196) plan kareleri tespit edildi.
Bunlardan ED 64 (197-196/ 224-225) plan karesinde almalar balatld. Bu
alana G Amas ismi verildi (izim: 1).
2006 ylnda F Amasnda (ED 63:198-197/ 223-224) allmt (izim:
1). Buradaki kazlar bize, nekropoln kp mezar gelenei, kplerin yerleim
ekilleri, sandk mezar gelenei ve bu alandaki kanallarla ilgili nemli bilgiler
vermiti. Bu yzden, 2007 almalar F Amasnn hemen dousunda
yrtld. F Amas ile nce 50 cm.lik bir duvar brakld. Daha sonra bu
alann geniletilmesi ihtiyac (40 cm.), almann 10 x 9.90 metrelik bir alana
yaylmasn gerekli kld (izim: 2). Ayrca bu almalar srasnda, ama
alannn kuzeybat duvarndaki G7 numaral mezarn biti snrn tespit
etmek amacyla amann kuzeyinde 3.50 metrelik alan 70 cm. geniletildi
(izim: 2).
Yaplan almalar sonunda mezarlk alannda 2 ta-sandk mezar ve 5 kp
mezar tespit edildi. Bunlardan ta-sandk mezarlar, ama alannn gneyinde,
kp mezarlar da kuzeyinde yerletirilmi idi (izim: 2).
Geen dnemlerde olduu gibi, bu dnem de mezarlk alannda byk
bir tahribat olduu gzlendi. Tahribat, alandaki ta-sandk mezarlar ve G7
kp mezarnda ok belirgin bir ekilde grlmektedir. Mezarlk alanndaki
tahribatn younluu, Dede Mezarnda kaz almalar yaplmasnn ne
kadar gerekli olduunu da gstermektedir (Resim: 1; izim: 2).
185
G1 Ta-Sandk Mezar
Bu mezar, ama alannn gneydou blmnde yer alr. Mezar gney-
gneydou/ kuzey-kuzeybat ynnde yerletirilmitir. Mezar ana kaya
ierisindeki dzletirilmi bir zemine oturtulmutur. Bu mezar toprak
seviyesinden -30/36 cm. derinlikte ortaya karlmtr. Buradaki kist tabaka,
kareye yakn dikdrtgen biiminde kesilmitir. Bylece ortalama 145x180 cm.
geniliinde ve -95 cm. derinliinde bir alan elde edilmitir. Mezarn yass
ve byk kenar talar, bu alan ierisindeki kabaca 100x130 cm.lik bir alana
oturtulmutur. Daha sonra bu byk talarn evresi daha kk talarla
desteklenmitir. Bu mezarda ilgin olan bir nokta, mezarn ksa olan gney
duvarnda grlmektedir. Bu duvarn bat ve dou kesimine iki byk ve
yass ta konmu; daha sonra ak kalan orta kesim, her iki taraftaki talara
yaslanan nc bir tala deta bir kap gibi rtlmtr. Bu son rtnn de
arkasna iri ve ekilsiz talar konmu ve bylece bu ta salamlatrlmtr.
Bunun malzeme ile ilgili bir eksiklikten kaynakland dnlebilir. Ancak,
bu durumun zayf da olsa mezarn giri ksmna (bir kap gibi) iaret ettii ve
cesedin ba ksmnn bu kesime doru uzatld da sylenebilir (izim: 2).
G1 numaral ta-sandk mezarda kapak ta bulunmamaktadr. Kapak
tann kaak kaz ya da tarmsal faaliyetlerden dolay kaybolduunu
dnmekteyiz. Mezarn yan talar ise btnyle mevcut durumdadr.
Mezarn dou ve bat duvarlarnn zerinde, kapak tan dengelemek iin
orta boy yass talar kullanlm ve bunlarn byk ounluu in situ aa
karlmtr.
G1 ta-sandk mezarnn kuzeybatsndan 1 No.lu kanal gemektedir
(izim: 2).
G2 Kp Mezar
Bu mezar, ama alannn kuzeydou blmnde yer alr. Mezar gneydou-
kuzeybat ynnde yerletirilmitir. Bu mezar toprak seviyesinden -16 cm.
derinlikte ortaya karlmtr. Buradaki kist tabaka, ortalama 160-165 cm.
apnda ve -100 cm. derinliinde kesilmitir. Mezarn kapak ve destek talar
tahribattan dolay bu kesilmi alana dalmtr (izim: 2).
Bu mezarda, kapak tan destekleyen bir iri destek tann muhtemelen
pulluk tarafndan arkaya doru atld ve kapak tann da kpn nne
186
dt tespit edildi. Kpn az evresi orta boy dz talarla desteklenmi
ve pozisyonu salamlatrlmtr (Resim: 2; izim: 5).
G2 kp mezarnn kuzeybatsndan 2 No.lu kanal gemektedir (izim: 2).
G2 numaral kp mezarn kapak ta lleri:
Uzunluk: 0.87 m. Genilik: 0.52 m. Boy: 0.24 m.
G3 Ta-Sandk Mezar
Bu mezar, ama alannn kabaca orta-gneybat blmnde yer alr
(Resim: 1). Mezar gneydou-kuzeybat ynnde yerletirilmitir. Mezar ana
kaya ierisindeki dzletirilmi bir zemine oturtulmutur. Bu mezar toprak
seviyesinden -26 cm. derinlikte ortaya karlmtr. Buradaki kist tabaka,
kareye yakn dikdrtgen biiminde kesilmitir. Bylece ortalama 145x190 cm.
geniliinde ve -120 cm. derinliinde bir alan elde edilmitir. Mezarn yass
ve byk kenar talar, bu alan ierisindeki kabaca 135x155 cm.lik bir alana
oturtulmutur. Daha sonra bu byk talarn evresi daha kk talarla
desteklenmitir. G1 mezarnda olduu gibi, burada da mezarn ksa olan
gneydou duvar tek blok tala rlmemitir. Burada iki byk blok ta ve
onu destekleyen dier talar kullanlmtr. Ayrca mezarn, olaslkla iki byk
kapak ta vardr. Bunlardan bir tanesi kaak kazlar nedeniyle kaybolmutur.
Ancak mevcut kapak ta, bize mezarn durumu hakknda yeterli bilgi
vermektedir. Bu mezarn kapak ta doal zeminle ayn seviyededir. Kapak
tann zerindeki aklklar ise daha kk talarla kapatlmtr (izim: 2-
3).
G3 ta-sandk mezarnn gneydousundan 1 No.lu kanal gemektedir.
Mezarn gneydou duvar kanal tahrip etmektedir. Bu tahribatn kaak kaz
sonucu mu yoksa mezar inas srasnda m gerekletii bilinmemektedir.
Ancak, nekropol alanndaki ta-sandk mezarlarn genel zellikleri ve G3
mezarndaki tahribatn gneyde younluk gstermesi, bu tahribatn kaak
kazlar sonucu olduu dncesini glendirmektedir (izim: 2). Burada 1
adet pimi toprak boncuk ele geirilmitir (G3-1).
G3 numaral ta-sandk mezarn kapak ta lleri:
Uzunluk: 1.39 m. Genilik: 0.89 m. Boy: 0.21 m.
187
G Amasndaki mezarlarn en youn olduu blm kuzeybat kesimidir.
Nitekim, burada 4 adet kp mezar ortaya karlmtr.

G4 Kp Mezar
Bu mezar, ama alannn kuzeybat blmnn gneyinde yer alr (Resim:
1). Mezar gney/gneydou-kuzey/kuzeybat ynnde yerletirilmitir. Bu
mezar toprak seviyesinden -28 cm. derinlikte ortaya karlmtr. Buradaki
kist tabaka, ortalama 170-190 cm. apnda ve -120 cm. derinliinde kesilmitir.
Mezarn kapak ve destek talar tahribattan dolay bu kesilmi alana dalmtr
(izim: 2, 4).
G4 numaral mezarn st katlarnda kk bir kpe ait az ve tutamak
paras bulunmutur. Bu kpe ait dier paralarn mezarn muhtelif yerlerine
dalm olduu tespit edilmitir.
G4 numaral kp mezarn kapak ta, muhtemelen kaak kazlar
sonucunda kpn az ksmnn iine doru dm ve ksmen de kpn
az ksmn tahrip etmitir (Resim: 3; izim: 6). Kp mezarn nnde dz bir
ta yer almaktadr. Kpn az evresi ile kist tabakas aras muhtelif talarla
desteklenmitir. Bu mezarn yanndaki kanaln tahribat grd tespit
edildi. G3 mezarndaki gibi, bu tahribatn da kaak kazlardan dolay olmas
mmkn grlmektedir (izim: 2).
G4 numaral kp mezarn kapak ta lleri:
Uzunluk: 0.66 m. Genilik: 0.56 m. Boy: 0.18 m.
G5 Kp Mezar
Bu mezar, ama alannn batsnda yer alr. Mezar gneydou-kuzeybat
ynnde yerletirilmitir. Bu mezar toprak seviyesinden -32 cm. derinlikte
ortaya karlmtr. Buradaki kist tabakas, ortalama 110 cm. apnda ve -95
cm. derinliinde kesilmitir. G5 numaral kp mezarn az evresi ile kist
tabakas arasnda kalan blm byk ve yass talarla desteklenmitir (izim:
2).
188
Bu kp mezarn boyutunun ve mezar alannn kk oluu dolaysyla,
kk yataki bir bireye ait olduunu dnmekteyiz. Bu mezar kpnn
az ksmnn hemen altnda parmak baskl(?) paralel bir bant bezeme
vardr
3
.
G5 numaral kp mezarda kapak tana rastlanmamtr.
G6 Kp Mezar
Bu mezar, ama alannn kuzeybat blmnde yer alr. Mezar gneydou-
kuzeybat ynnde yerletirilmitir. Bu mezar toprak seviyesinden -25 cm.
derinlikte ortaya karlmtr (Resim: 4; izim: 7). Buradaki kist tabaka,
ortalama 165-219 cm. apnda ve -100 cm. derinliinde kesilmitir. Mezarn
kapak ve destek talar tahribattan dolay arkaya doru dmtr (izim:
2, 4).
G6 numaral kp mezarn kapak ta lleri:
Uzunluk: 0.99 m. Genilik: 0.92 m. Boy: 0.21 m.
G7 Kp Mezar
Bu mezar, ama alannn kuzey duvarnda yer alr. Mezar gneydou-
kuzeybat ynnde yerletirilmitir. Bu mezar toprak seviyesinden -24
cm. derinlikte ortaya karlmtr. Buradaki kist tabakas, kaak kazlarla
olduka tahrip edilmitir. Bundan dolay mezar iin alan alan belirlemek
gtr. Ancak derinlik ortalama -150 cm.dir. Mezarn kapak ve destek talar
tahribattan dolay bu kesilmi alana dalmtr. Ayrca az ksm ve gvdenin
st ksm da nemli lde tahrip edilmitir (izim: 2).
Bu mezardaki dolgu topra boaltma almalar srasnda bir adet tun
kpe ele geirildi (G7-1). Mezar alan ierisinde kp ya da kplere ait ok
sayda para da ortaya karld.
G7 numaral kp mezarn kapak ta lleri:
Uzunluk: 0.83 m. Genilik: 0.56 m. Boy: 0.19 m.
Ama ierisinde kuzeydou gneybat ynl kanal tespit edilmitir
3 Bu kpn tarihlenmesi konusundaki deerlendirmelerimiz srmektedir.
189
(Resim: 1; izim: 2). Bunlardan en gneyde olan ve nc kanal olarak
adlandrdmz kanaln ortalama derinlii 27 cm.dir. Kanaln dousu, bats ve
ortasndan aldmz llere gre genilii 0.44 metredir. Kanaln uzunluu
ise 9.03 metredir. numaral kanaln kuzeyinde kalan ve iki numaral kanal
adn verdiimiz kanaln ortalama derinlii 0.25 metredir. Bu kanaln en
dousundan ve en batsndan alnan llere gre genilii 0.44 metredir.
Kanaln uzunluu ise 9.95 metredir. Bir numaral kanal adn verdiimiz kanal
ise iki numaral kanaln kuzeyindedir. Kanal G6 ve G7 numaral mezarlar
arasnda bululmaktadr. Bu kanaln derinlii ortalama 0.24 metredir. Kanaln
genilii 0.40 metre uzunluu ise 0.90 metredir. ve iki numaral kanallar
arasndaki mesafe en batdan alnan llere gre 3.52 metre, en doudan
alnan llere gre ise 3.80 metredir. ki ve bir numaral kanallar arasndaki
mesafe 3.89 metredir. Kanallarn ilevi henz saptanamamtr.
Bu kanallar arasnda da, daha nceki yllarda grdmz baz zellikler
kendini gstermektedir. Bunlarn en nemlisi, kanallarn birbirine paralel
olmasdr. kincisi, mezarlk alannda belirgin bir simetri gstermeleridir.
Nitekim, izim 2ye baktmzda hem ta-sandk mezarlarn ve hem de kp
mezarlarn bu kanallarn evresine adeta zenle yerletirildii dnlebilir.
Ayrca, nc nemli zellik bu kanallarn mezarlar tahrip etmemesidir
(Resim: 1; izim: 2).
Daha nceleri de zerinde durduumuz gibi, Dede Mezar Nekropolndeki
kanallarn hangi dnemde yapldn ak bir ekilde bilmeden, bunlarn
fonksiyonlar hakknda yorum yapmann zor olduunu syleyebiliriz. Bu
yzden, biz bu konuyu, mezarlk alannda yaplacak yeni almalar sonrasna
ve dier nekropol alanlarnda bulabileceimiz anolojiler sonrasna brakmay
uygun bulmaktayz
4
.
SONU
Dede Mezar Nekropolnde 2007 ylnda yaplan almalar, bu mezarlk
alanyla ilgili yeni bilgilere ulamamza neden oldu. Bu alma dneminde
ortaya kardmz 2 ta-sandk ve 5 kp mezar, blge mezarlk kltrleri ve
kap formlar ile ilgili en nemli bulgularmz arasndayd.
4 rnein 30. Uluslararas Kaz, Aratrma ve Arkeometri Sempozyumunda (26-30 Mays 2008)
2004-2007 Van/Kalecik Kazlar n anlatan Rafet avuolu burada da benzer kanallar
bulunduundan ve bunlarn dinsel amal olduundan sz etti.
190
Bu ama alan, bize ayn zamanda ta-sandk ve kp mezarlarn ortalama
younluuna iaret etmektedir. Geen dnemlerde yaptmz kazlar ve
kaak kaz izleri, olaslkla bu mezarlk alannn btnnde kp mezarlarn
dier mezar trlerine gre baskn olduunu gstermektedir. lk genel
deerlendirmelerimiz kp mezarlarn ortalama % 70, ta-sandk mezarlarn
% 25-30 ve dier mezar trlerinin ise (basit, kaya-oygu gibi) % 5-10 civarnda
olduudur. Ayrca, eer dnemleri arasnda nemli farklar yoksa, bu
mezarlarn kark bir ekilde yerletirildiini sylemek de mmkndr.
Dier nemli bir sonu da, 2006 ylnda F Amasnda rastladmz
kanallarn devamlarnn G Amasnda grlmesiydi. Henz fonksiyonlarn
tam olarak aklayamadmz bu kanallar, ncekiler gibi belli bir simetriye
sahipti ve mezarlar arasnda tahribata yol amadan uzanyordu. Bu konudaki
deerlendirmelerimiz, nmzdeki yl, yine bu kesimde yapacamz kaz
almalar ile daha da netlik kazanacaktr.
nceki almalarmz ve bu sene yaplan kazlarda kp mezarlar iin
alan alanlarn oval, ta-sandk mezarlar iin alan alanlarn ise dikdrtgen
ya da kareye yakn drtgen olduklar ak bir ekilde anlalmaktadr.
nmzdeki yllarda yaplacak almalarla, blgenin Orta Tun a
nekropolleri ve kltr konusunda elde ettiimiz verilere yeni bilgilerin
katlaca dnlmektedir.
izimler Listesi
izim No. : 5 (Resim 2)
Envanter No. : DM07-G2
Buluntu Merkezi : Afyon-Bayat Dede Mezar Nekropol
Buluntu Ad : ift kulplu, geni azl kp
Buluntu Durumu : Tam (Gvdede ufak bir ksm eksik)
Az ap : 64 cm Ykseklik: Gvde ap: 80 cm.
Dip/Kaide ap : 15.5 cm. Kalnlk : Az: Gvde:
Hamur Rengi : Kiremit krmzs
Hamur Katks : Kire ve mika
Astar Rengi : yzey : -
191
D yzey: Ak kahverengi (pimeden dolay yer yer
krmzlam)
Bezeme : Drt adet memecikli (kulp aralarnda ikier tane), dip
ksmnda yiv bezemeler var, bir de seyrek olarak ara ara
ip bezemeler var.
Pime Durumu : Orta
Yapm Teknii : ark
Form : Karlkl dikey yivli kulplu kp
izim No. : 6 (Resim 3)
Envanter No. : DM07-G4
Buluntu Merkezi : Afyon-Bayat Dede Mezar Nekropol
Buluntu Ad : Drt tutamakl, dar dipli kp
Buluntu Durumu : Tam
Az ap : 65 cm. Ykseklik: 100 cm. Gvde ap: 62.5 cm.
Dip/Kaide ap : 16 cm. Kalnlk : Az: Gvde:
Hamur Rengi : Ak kahverengi
Hamur Katks : nce kumlu, iri tak, bol mika, kire ve saman katkl
Astar Rengi : yzey : -
D yzey: Kendinden astarl
Bezeme : Az ksmnda drt adet yalanc tutamakl
Pime Durumu : Kt
Yapm Teknii : Ar ark
Form : Geni azl ve dar dipli konik kp
izim No. : 7 (Resim 4)
Envanter No. : DM07-G6
Buluntu Merkezi : Afyon-Bayat Dede Mezar Nekropol
Buluntu Ad : ki dikey burma kulp ve iki gen kulplu kp
192
Buluntu Durumu : Tam (az altnda ufak bir ksm eksik)
Az ap : 55 cm. Ykseklik: 84 cm. Gvde ap: 56.5 cm.
Dip/Kaide ap : 10 cm. Kalnlk: 3 cm. Az: Gvde:
Hamur Rengi : Ak kahverengi (devety)
Hamur Katks : Mika, kire, tak katkl
Astar Rengi : yzey : -
D yzey: Devety
Bezeme : Boyun altndan balayan 11 adet memecikli (yaklak 15
cm. aralklarla) azdan 11.5 cm. aada.
Pime Durumu : Kt (o yzden yzeyde renk dalgalanmalar var)
Yapm Teknii : ark
Form : ift burma kulplu-yine ift gen kulplu, ikin gvdeli,
dar dipli, ak azl, ikin gvdeli kp
KAYNAKA
KOAK, ., Erken Dnemlerde Afyonkarahisar Yerlemeleri, Kmen Yaynevi,
Konya (2004).
YMEZ, M.- . KOAK- A. LASLI- T. AY- F. CAN, Afyonkarahisa
rn Dousunda nemli Bir Orta Tun a Nekropol: Dede Mezar,
Belleten, LXXI-262, 811-841, Harita, izim 1-19, Resim 1-32 (2007).
YMEZ, M.- . KOAK- A. LASLI, Afyonkarahisar/Bayat lesi Dede
Mezar Orta Tun a Nekropol 2006 Yl Kazlar, Kaz Sonular
Toplants, XXIX/2 (2008), 403-416.
193
izim: 1
194
izim 2: 2007 yl, Yukar aybeken/Dede Mezar
Nekropol G Amas plan
izim 3: 2007 Yl, Yukar aybeken, Dede Mezar Nekropol, G3 Mezar kesiti
izim 4: 2007 yl, Yukar aybeken-Dede Mezar Mekropol, G4-G6 Mezarlar kesiti
195
izim: 5 izim: 6 izim: 7
Resim 1: G Amas, mezarlar ve kanallar
196
Resim 2: G2 mezar kp Resim 3: G4 mezar kp
Resim 4: G6 mezar kp
197
2007 YILI KAMAN-KALEHYK KAZILARI
Sachihiro OMURA*
* Dr. Sachihiro OMURA, The Middle Eastern Culture Center in Japan 3-10-31 Ohsawa-Mitaka
Tokyo 181-JAPONYA, 0081 442327665 0442 31 9453 tr-ex@pa2-so-net.ne.ip
2007 yl Kaman-Kalehyk kazlar, Kltr ve Turizm Bakanl Kltr
Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlnn izni ile Japonya Ortadou Kltr
Merkezi-Japon Anadolu Arkeoloji Enstits adna 28 Haziran-23 Eyll 2007
tarihlerinde yaklak 60 ii ile aralksz gerekletirildi.
Bakanlmda, Dr. Masako Omura, Dr. Kimiyoshi Matsumura, Dr.
Daisuke Yoshida, Prof. Dr. zumi Nakai, Dr. Levent Atc, Dr. Andrew
Fairbairn, Mamoru Yamashita, Takayuki Oshima, Nina Zeitsena, Serap Yeni
ve farkl niversitelerden rencileri katld. Bakanlk temsilcisi olarak Kltr
Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlnden Arkeolog Mberra Gnel ve
Arkeolog Binnur Karada grevlendirilmiti.
1. Kazlarn Amac
2007 yl Kaman-Kalehyk kazlarnn amacn iki noktada zetleyebiliriz.
Birincisi, 1986 ylndan 2007 ylna kadar srdlen kuzey amasndaki
kltr katlarnn esas ve tali evrelerini saptamak ve hyn stratigrasini
renmek, ikincisi gney amasnda, kuzey amasnda saptanan IIc katnn
mimar eserlerini bir btn hlinde incelemek (Resim: 1).
2. Kuzey Amasndaki Stratigra almalar
1986 ylndan beri hyn kuzey amasnda srdrlen stratigra
almalarnda drt esas yap kat saptand. Bunlar yukardan aaya doru
yle sralanr ; birinci kat, 14-17. yzyllar, yani Beylik ve Osmanl Dnemini
temsil eder. kinci kat, M.. 12. yzyldan M.. 4. yzyln ikinci yarsna
kadar devam eden Demir ana, nc kat, Orta-Ge Tun ana,
drtnc kat ise M.. 3. binyla, yani Eski Tun ana aittir. 2007 ylnda,
kuzey amasnda Orta-Ge Tun ann IIIb, IIIc kat seviyelerinde altk.
198
2-1 IIIc Kat Mimar Kalntlar
IIIc kat, Assur Ticaret Kolonileri ana tarihlenmitir. imdiye kadar
yaplan kazlarda, IIIc. katnn iki safhal olduu anlalmtr. Birincisi,
hyn tam merkezinde aa karlm olan ve iddetli yangn geirmi
kalntlardr. Burada ele geirilen kk eserlere, zellikle silindir mhrler
ve bullalara gre, bu yaplar Kltepe-Kani-Karum Ib tabakas ile adatr.
Bu tabakann hemen altnda yine yangnla harap olmu yaplara ait kalntlara
rastlamtk. O yap, Kltepe-Kani-Karumu II ile ada olabilir.
2006 ylnda, V., VI., ve VII. plan karelerde, IIIc kat mimar kalntlar
zerinde almalara devam ettik. Bu plan karelerde de, geen kazlarda aa
karlan iddetli yangn geirmi Kltepe-Karum Ib ile ada olan yaplar
tespit etmitik. zellikle, V. plan karede yangn geirmi, sura benzeyen
kaln ve yksek bir duvara rastlamtk. Burada iki mimar kompleksi aa
karmtk. Birincisi sur ile evrilmi mimar kalntlar, ikincisi surun dnda
kalm mimar kalntlardr.
2006 ylnda, IIIc katna ait suru ve kuzeyindeki yaplar kaldrmaa
altk. Gneyden kuzeye doru uzayan iri ve yass talardan yaplm ta
deli zeminlerden oluan binay tamamen kaldrdk. Bunun altnda ksa
duvarlar ile beraber ok sayda p ukurlarna rastlanmtr. Bu seviyede ele
geirilen seramiklerin bir ksm el yapmdr. Yani, yava yava gei evresini
temsil eden IVa katna yaklatn syliyebiliriz.
2006 ylnda, koridorlu uzun binalar kaldrldktan sonra, VII. plan karede
ksa duvar, yine benzer planl mimar kalntlar aa karlmt. 2007 yl
almalarnda, bu mimar kalntlar takip ederek kazya devam ettik (Resim:
2). Bu IIIc katna ait mimar kalntlara, VII. plan karede aa karlan IIIb
katna, yani Eski Hitit mimar kalntlaryla tamamen kesilmi olan ve bunun
kuzeyindeki IIIb katna, yani Eski Hitit yaplarna rastlamtk.
2-2 IIIb Kat Mimar Kalntlar
IIIb kat, Eski Hitit ana aittir. Geen yllarda, hyn merkezinde
erzak silosu olarak dnlen 5 tane yuvarlak kalntlar ile beraber ok salam
ta duvarlardan oluan byk bir yap kompleksini aa karmtk.
Son iki ylda, VII., VIII., IX. ve X. plan karelerde Eski Hitit Dnemine ait
mimar kalntlarn zerinde almalara devam ettik. Burada iki amacmz
199
vardr. Birincisi, Assur Ticaret Kolonileri ana ait koridorlu, uzun mimar
kalntlar kesen Eski Hitit mimar kalntlarn tamamen aa karmak
idi. kincisi, 2004, 2005 yllarnda X. plan karede tespit edilen ve sur olarak
dnlen 5 m. kalnlnda ok salam duvar ile VII., VIII., ve IX. plan
karelerdeki mimar kalntlar arasndaki ilikileri aa karmak idi.
Geen yllarda Eski Hitit Dnemine ait olan blok talar ile yaplm olan
IIIb kat mimar kalntlar tespit edilmiti. Burada tipik Eski Hitit aslan riton
paras ele geirilmiti. 2006 ylnda bu mimar kalntlarn ou kaldrlm
ve 2007 ylnda kazya devam edilmitir. Yalnz burada ksa duvarlardan
baka bir kalnt bulunamam ve belli bir plan olan mimar kalntlara
rastlanmamt (Resim: 3).
3. Gney Amasna Ait Mimar Kalntlar
Gney amadaki kaz almalarna, 1987 ylnda balamtk. Amacmz,
kuzey amada saptanan I., II., ve III. katlarn mimar kalntlarnn izlemek idi.
imdiye kadar yaplan almalarda, bu amada, I., II., III. katlar, zellikle, II.
kat zerinde younlatrmtr.
2007 ylnda, IIa, IIc katlarnn mimar kalntlar zerinde altk.
3-1 IIc Kat almalar
2006 yl kaz almalarnda, IIc katnn ayr evreye sahip olduunu
saptadk.
2007 yl almalarnda, bu evre zerinde aratrma yaptk. 2006 yl
almalarnda birinci yap kat olarak dndmz tek odal, bodrum
eklinde tespit edilen yaplar ile ikinci yap katnn mimar kalntlar
arasndaki iliikler zerinde durduk. zellikle, 2007 ylnda kesit zerinde
almalar srdrlm ve 2006 ylnda sylediim gibi, IIc katnn,
evre deil, iki evre olduu, yani birinci ile ikinci evrenin ayn evre olduu
anlalmtr.
3-2 IIa Kat almalar
Geen kaz sezonlarnda, hyn merkezinde IIa katna ait koridorlu
megaron tipindeki byk binay ve ayn seviyede blok talardan ina edilen
uzun koridorlar aa karmtk. Gney amasnda da IIa-1 katna
200
ait koridor eklinde kalntlara ok rastlanmtr ve bunlarn hepsi zayf
yaplardr. imdiye kadar yaplan aratrmalarda, megaron tipindeki byk
bina ile koridorlarn fonksiyonu hakknda bir karara varamadk. Ancak bu
koridorlarn uzun sre kullanlmadn ve belli bir amala ina edildiini
2006 ylnda tahmin etmitik.
2007 ylnda, koridorlarn gneyinde aratrmalar yaptk. Burada IIa kat,
yani koridorlu mimar kalntlar ile ada olabilecek uzun bir ta duvara
rastlamtk (Resim: 4).
Bu duvarn, IIc katnn mimar kalntlarnn bozularak ina edildii
anlalmaktadr. Bu uzun duvarn gney tarafnda baz ukurlar tespit
edilmitir. Bu ukurlarda bol taslarla beraber baz kpek iskeletleri aa
karlmtr. Buna benzeyen ukurlar, kuzey amadasnda da tespit edilmitir.
Bu kpek gmme deti, Kaman-Kalehykn Demir ann son safhasnn
zellii midir? Bunu bundan sonraki kazlarn sonular ile karlatrmak
istiyorum.
4. Buluntular
2007 ylnda ele geirilen buluntular, II kattan tuntan ok ular,
araklar, seramikler; camdan dme gibi obje ve da kristalinden ss
eyas, kemik deliciler, kemikten bir ine ve ss eyas, ve tuntan bir obje
aa karlmt.
III. kat eserleri arasnda seramikler, geometrik motii mhrler, altn
ss eyalar vardr. III. kattan bir kadn gr ele geirilmitir. Bu ekil
bakmndan, Neolitiin son safhasna ait olabilir. 1986 ylndan beri
Anadoluda yzey aratrmalarna devam edilmektedir. Neolitik malzemeler,
Kzlrmakn gneyinden Konyaya doru uzanan hyklerde ele geirilmi
ve Konya yaknlarnda bol sayda toplanmtr. Ancak Kzlrmak kavsindeki
hyklerde Neolitik malzemelere rastlanmamtr. Kaman-Kalehykten
elde edilen Neolitik gr; Neolitik kltrn Kzlrmak kavisinde de
yayldn ispat etmitir.
5. Sonu
Bu verilere gre, Kaman-Kalehykn stratigrasi zerinde ksaca
durmak istiyorum.
201
Kaman-Kalehykn III. kat, IIIb-Eski Hitit ve IIIc Assur Ticaret Kolonileri
arasndaki kltr ilikileri hakknda aratrma yaptk. X. plan karede aa
karlan sur olarak dnlen kaln duvar ile IX. plan karede tespit ettiimiz
IIIb kat mimar kalntlar arasndaki balant zerinde almalara devam
ettik. Yalnz bu sezonda kesin bir sonuca ulaamadk. Bu sorunun zlmesi
iin hyn merkezinde tespit ettiimiz Eski Hitit ana ait silolar ile
beraber bulunan byk bina ok nemlidir. zellikle silolardaki erzak,
yalnzca Kalehykten elde edilmi erzak deildir. Kaman-Kalehykn
dndan vergi olarak gnderilmi olmaldr. Yani Kaman-Kalehykn,
Eski Hitit anda bu blgenin erzaklarnn topland bir merkez olduu
dnlebilir. Benim grme gre, X. plan karede tespit ettiimiz sur, her
yerden toplanan erzaklar korumak iin ina edilmi olmaldr.
Az nce size gsterdiim Neolitik grdr ve geen yllarda kuzey
amada ele geirilen Kalkolitik ana ait yivlerle ssl seramiklerdir.
Bundan sonraki kazlarda Kalkolitik ve Neolitik tabakasnn aa karlmas
beklenmemektedir.
Tipik bir Orta Anadolu hy olan Kaman-Kalehyk, Osmanl
Dneminden Neolitik alara kadar olan dnemi aydnlatacak nemli
bir aday ehirdir ve bunu kantlayacak her tr buluntuyu vermeye devam
etmektedir.
202
Resim: 1
203
Resim: 2
204
Resim: 3
205
Resim: 4
206
207
EXCAVATIONS AT KLSE TEPE 2007
Mark JACKSON
1
Nicholas POSTGATE
2
1 Dr. Mark JACKSON, Lecturer in Archaeology, School of Historical Studies, Armstrong
Building, Newcastle University. NE1 7RU, UK ; m.p.c.jackson@ncl.ac.uk (Section 4).
2 J. N. POSTGATE, Professor of Assyriology, University of Cambridge; address: Trinity College,
Cambridge CB2 1TQ, UK; jnp10@cam.ac.uk (Sections 1-3).
3 This seasons work received generous support from the British Academy, the Institute for
Aegean Prehistory, the National Geographic Society (for the bioarchaeological research), the
McDonald Institute for Archaeological Research, and the Isaac Newton Trust.
A two month season of excavation was carried out at Kilise Tepe from 7th
July to 8th September 2007, as a joint project of the University of Cambridge
and Newcastle University, sponsored by the British Institute at Ankara as
a component of its strategic research initiative on the settlement history of
Anatolia
3
. For the location of the site, in the Gksu valley 45 km. upstream
from Silifke, Mersin province, see the report on the excavations of 1994-98
published as Excavations at Kilise Tepe, 1994-98: from Bronze Age to Byzantine
in western Cilicia (ed. J.N. Postgate & D.C. Thomas; 2007), here abbreviated
EKT.
Summary
The new excavations fall into four main periods as described in the
following report (for location see Plan 1).
(1) In the main north-west excavation area the early phases of the 13
th
-12
th

century Stele Building were investigated in detail, with signicant results for
its history and function, and occupation deposits in the associated Western
Courtyard (I19-20) yielded quantities of well-stratied ceramic and faunal
data. Clearance of these deposits has also exposed the southward extension
of the plan of the substantial Level III building over which the Stele Building
was constructed.
208
(2) Further down the north-west slope of the mound, an Early Bronze Age
sounding was carried out in G19-20 by colleagues from Seluk University,
Konya, recovering architecture and ceramics from the late Early Bronze II
period in particular (Level Vg).
(3) At the centre of the mound in K14 much well-stratied material
belonging to the middle range of our Iron Age levels was recovered along
with valuable information about the nature of the settlement layout at this
date.
(4) Progress was made in establishing the layout of the Byzantine buildings
north of the church, and both here and east of the church in N-O15, deeper
and better preserved deposits, including in situ ceramics, from the Byzantine
occupation were located, which will allow us to dene the date and nature of
the Byzantine presence.
For all periods a programme of controlled recovery of bio-archaeological
data from well-stratied contexts was instituted. Dr M.M. Hald designed and
had constructed a otation system which was set up in the school compound.
This allowed us to recover residues from a total of 97 well-stratied contexts,
and these have been exported for laboratory study in Copenhagen. Animal
bone was recovered from the great majority of units, and selected well-
stratied units from signicant contexts were dry-sieved on 3.5 cm. mesh,
cleaned and analysed.
1. The Stele Building (Plan 2)
A principal motive for resuming work at Kilise Tepe is the rare opportunity
it offers to study the transition from the international palace culture of the
Late Bronze Age to the dawn of the Classical era in the early and middle
Iron Age. The substantial Level II structure at the north-west corner called
the Stele Building was twice destroyed by re, on the second occasion in
the early 12th century (about 1180/70?). Its initial construction (Level IIa)
was erected above the latest architecture of Level III, which was on a quite
different alignment and yielded characteristically Hittite ceramics. This
implies that a major shift took place in the material culture of the settlement,
as represented in both architecture and ceramics, almost certainly before the
209
collapse of the Hittite regime around 1190/1180. We therefore aim to document
this transition with greater precision, both by rening the chronology and by
observing the nature of the changes in both material culture and subsistence
strategies.
A principal concern this season was to establish the architectural history
of the Stele Building in its earlier stages. The indications are that the building
in the IIc phase, when it was rst destroyed by re, was very similar, though
not identical, to the initial IIa plan. Each of these two phases saw the walls laid
out with stone foundations, capped with a mud-brick superstructure (Fig. 1).
It became clear during the season that there were signicant differences in the
internal layout, but the overall footprint of at least the western half of structure
was almost identical in phase IIa, and after the complete reconstruction in
IIc.
In between the initial IIa phase and the IIc destruction there are intervening
phases of use, designated IIb. These vary from one part of the building to
another, and to describe them we have to divide the building into a southern,
central and northern range. In the southern range the ll underlying the
IIc oors was cleared from Room 8 and from the north side of Room 7. In
each room the IIa walls were laid out with the upper surface of the stone
foundations at approximately +98.45 and the initial occupation surface
running up to the topmost course of stone, at about this same level. The oor
surfaces in each room were not thickly plastered but easily identiable, and
there was little or any build-up of occupation visible. Strikingly, in Room 8,
a copper implement (J19/520; KLT 166; Fig. 2) and near to it an intact tortoise
shell (J19/521), were found embedded in the surface; while in the south-west
corner of the room (and hence of the whole Stele Building), a large collection
of over 160 beads was worked into the clay on the oor and against the wall
foundation (J19/518; KLT 152)
4
. Given the extreme cleanness of the deposits
otherwise, these seem unlikely to be accidental, and we assume they were
included for symbolic reasons in the fabric of the room, probably at the time
of its initial IIa construction. Both in Room 8 and in Room 7 to its east, there
was a deep layer of very clean clayey ll overlying the initial room oors,
and lying directly beneath the IIc oors which were subjected to the re
4 The great majority of these were disc shaped in bluish and white frit (di. approx. 3 mm), but
there was also one small and three larger (di. 5 mm) brown stone beads, one in white shell(?;
di. 6 mm), and one in grey stone (di. 5 mm).
210
which destroyed the whole building at the end of phase IIc. This suggests that
throughout the intervening time each of these two rooms was kept spotlessly
clean, with the original oor remaining at the same level.
In this respect the history of Room 9, the westernmost room of the central
range, seems to have been similar: the initial oor was laid at about +98.25,
level with the top of the original stone foundation. The nal IIc oor must
have stood at least 75 cm. higher than this, although it was lost to later building
work in the room, but there was no sign of any intervening occupation levels
in the clean ll overlying the IIa oor surface. Lying on this surface (though not
embedded in it) was a complete copper tool (J19/485), perhaps a small sickle,
and this may perhaps be compared to the items noted in Room 8. However,
the difference in height, with the IIa Room 8 oor some 60-70 cm. lower down,
a difference which was replicated in the IIc reconstruction, suggests that it
was in a different sector of the building. The IIc walls of Room 9 had been
removed to foundation level, but at least in the IIa/b phases there was no
access between Room 9 and Room 10. On the other hand there is a possible
doorway through to Room 1 in this phase, and this in fact may have been the
only means of access to the room.
Like Room 9, Room 10 to its east was not preserved in its IIc phase because
the oor stood signicantly higher than the rest of the building and had been
removed when the IId phase was built. Because the oor was so much higher,
a staircase of four steps was needed leading down into the south-west corner
of the central space (Room 3). We presumed that this was the principal route
of access to Room 3 from outside, through Room 10, and this was conrmed
by the work in 2007 showing that originally the two rooms were connected
by a doorway in the same position, with a slight slope down from Room 3 (at
+98.45) into the corresponding oor in Room 10. Timber impressions each
side of the door and across the threshold indicate an elaborate door (Fig. 3).
The mud-brick between the two rooms rested on timbers placed along the
stone foundations, and each side of the doorway was a rectangular box, which
must have housed an upright timber connected with the doorway. While the
oor of Room 3 was originally slightly higher, later the oor in Room 10 was
raised, a new stone threshold was inserted, and one then had to step down
into Room 3. After this the oor in Room 10 continued to rise faster than in
Room 3, with two more successive occupation surfaces, so that by the time of
the IIc reconstruction Room 3 was still entered at its south-west corner from
211
Room 10, but the difference in level had become so great that a staircase with
four steps was needed.
On the south side of Room 10 in the earlier phases there was probably
a doorway leading down into the west end of Room 7, although only the
foundation courses of the IIa wall survived here, tilting seriously down to the
south. Halfway along Room 10 there was a cross-wall making a small square
room, which we now call Room 10(W). Access to Room 10(W), and thence to
Rooms 3 and 7 must have been from Room 10(E). The space east of the cross-
wall was mostly removed by the very large IIc storage pit P97/73, but close
to the cross-wall some of the original IIa oor level survives. From the oor
plaster here (which was not removed) two small frit beads were recovered
(J19/ 613 and J19/635): in the light of the beads in the corner of Room 8, these
should probably be seen as deliberate inclusions. Later it seems that a thin
and irregular mud-brick wall of dark pebbly bricks with yellowish plaster,
standing some 40 cm. high, was built longitudinally along the room shortly
after the initial construction, but its purpose remains obscure.
In the north-west corner of the building Room 1 also had a complicated
history. Although in phase IIc it became a single room, in the initial phase of
construction there was a cross-wall at the centre of the room, dividing it into
two smaller spaces, called Room 1(N) and Room 1(S). In Level IIa there was a
doorway into Room 1(S) from the central hall, Room 3, and another through
its south wall which seems to have been the only route to gain access to Room
9. In the north-west corner of Room 1(S) a pithos, with two handles on the
lower part of the body, was set into the oor. At a later stage, but still before
the IIc reconstruction, a hearth or oven was installed in the south-west corner
of the room.
Because only the stone foundation of the wall between Room 1(S) and
Room 1(N) was present, it is not clear if there was originally a doorway
between them. If not, Room 1(N) must have been reached from the west end
of Room 2. At some point after the initial foundation a large circular storage
pit was dug, occupying almost the entire space in Room 1(N): this was partly
stone lined, and the smaller stones of the lining were tted into the masonry
of the IIa foundations of the west and south walls. Later still, this was replaced
by another large pit, which cuts across the line of its east wall, meaning that
at this later stage there was no separation between Room 1(N) and the west
end of Room 2. From the ll of this second pit came large fragments of a jar
212
(J20/293; Fig. 4), which give us for the rst time a full prole of the square-
rimmed jars with red-painted decoration which are the characteristic ware
of early Level II at Kilise Tepe (Hansen & Postgate, EKT, pp. 344-5) and have
now been found at Yumuk Tepe
5
.
In summary, this seasons work has provided much detail about the
history and usage of the western half of the Stele Building before its nal
destruction in IIc, with different sequences in different parts of the building.
The southern range may also have served as some kind of storage facility,
given the extreme cleanness of its oor surfaces and the absence of any
accumulation of occupation debris, but showed no signs of pottery storage
vessels or storage pits. These rooms were built originally at a lower level than
the rest of the building, and this difference of level was maintained in the IIc
reconstruction, prompting the thought that they may have been intentionally
semi-subterranean. Room 1 turns out to have been yet another space devoted
to storage and other domestic activities, with clear evidence for intra-mural
storage pits. As for Rooms 9 and 10, which stood noticeably higher than the
rest of the building in the nal IIc phase, it appears that in phase IIa/b Room
9 was accessible only through Room 1, while Room 10 was originally and
probably throughout a means of access to the central courtyard, Room 3. The
beads, copper implements and tortoise shell in Rooms 8 and 9 tend to conrm
the cultic role indicated by the altar and associated features in Room 3, and
this seasons work has also emphasised the storage function of the building,
with incontrovertible evidence for the construction of large, sometimes stone-
lined, storage pits within the four walls of the building; in some cases the
white phytolith lining of these pits conrms their use for storage (cf. Madella,
EKT pp. 597-605), although the contents were as usual not present.
Square I19: the Level II Western Courtyard
Outside the western wall of the Stele Building throughout Level IIa-d there
was an open area which we refer to as the Western Courtyard. At different
times it had small additional structures and/or re installations, and in phase
IIc at least one large storage pit close to the building. Here in I20 and the
northern half of I19 earlier work had exposed walls and oors from the two
5 Sevin & Krolu 2004, 73-83. The clay of J20/293 has a temper of black and white grits and
pebbles; dimensions: H. 31 cm, Di. of base 13 cm.
213
latest phases of Level III (IIId and IIIe). These had been cut down after Level
IIIe, when the Stele Building was constructed, and the area once occupied
by Rooms 30-32 in Level III became the Level II open space or courtyard.
In 2007 successive courtyard layers in the south half of I19 (I19c+d) were
excavated to a depth of a metre or more, and contained a rich body of ceramic
and bioarchaeological data from Level IIa/b, which were not present within
the Stele Building itself. During this operation, two late IIb mud-brick walls
on stone foundations (W835-6), from a structure in the south-west part of the
courtyard, were recorded. Beneath these the earliest levels seem to have been
open space, except for a re installation, as in the later phases, conrming the
continuity of activities in this courtyard throughout the lifetime of the Stele
Building. The animal bone from the lowest layers was particularly rich, with
unusual quantities of cattle and pig in addition to the ubiquitous sheep and
goat bone.
Further north and east a considerable depth of packing material remained
from the time around the initial construction of the Stele Building. This has
also been removed, exposing the full depth of the Level IIa stone foundations
along the north-west wall of the building, and a shallow stone foundation
from the nal phase of the Level III (Level IIIe), overlying the much better
preserved wall lines of Level IIId as it extends towards the south and east.
Finally, beneath the lowest deposits of Level II in I19c+d the top of the Level
IIId building is beginning to appear, since the remains of the later IIIe phase
do not extend southwards. The south-east wall of Room 30 can now be seen
to have continued to the south-west and so to have formed the south-east wall
of Room 32 also, and several replasterings of the oor for this room are visible
in the north and west side of a later pit, P97/70. To the east, solid mud-brick
on stone foundations representing the north-east wall of Room 31 is visible in
the side of P07/06. Further south the basal Level II ll overlies a line of well-
laid and mortared bricks which must represent the south-east wall of Room
31, giving it a NW-SE internal dimension of about 5 m.
2. Early Bronze Age
In 1994-98 a sounding was made into the earliest occupation levels of the
site at the north-west corner of the tepe, in squares H19 and H20. Below two
levels of Middle Bronze Age architecture (Levels IVa and IVb), we identied a
214
deep sequence of Early Bronze Age occupation, below which was the natural
conglomerate of the terrace. Although a satisfactory stratigraphic sequence
was thus obtained, the earlier levels (Vh-i-j-k-l) were conned to a 5 x 5 m.
square, and little could be recovered illustrating the architecture of each phase.
Nevertheless the construction in most levels was of high quality, and further
exposure would be informative. These EB II levels promise to give valuable
information on the architecture and ceramics of the time, when the Cilician
plain shared features of its material culture with Central Anatolia and Kilise
Tepe lay on a route connecting them. It was therefore decided to extend our
knowledge of the Early Bronze Age settlement at Kilise Tepe by moving west
and down slope into squares G20 and G19, where earlier illicit excavations
had left a large tunnel going into the centre of the tepe, and had exposed a
cross section through some of the earlier levels. This area was assigned to a
team from Seluk University, Konya, led by Prof. Hasan Bahar and Ms Hatice
Kkbezci.
Initially much dumped soil from our own work in 1998 had to be removed,
and also the debris from animals and earlier illicit excavators. Below this we
distinguished at least four construction phases. Phase 1 is a small area of
oor level in the extreme south-east corner of G19b. Below this Phase 2 is
represented by a poorly constructed stone wall foundation (W8000), against
which was lying a large broken pottery jar (G19/59). This wall is probably
associated with a sequence of ne oor surfaces which run into the east baulk,
and include a at hearth, which overlies the stones of the Phase 3 wall (W8001).
This wall runs for at least 6 m SE-NW. Close to the east side of G19b, where
it is sealed by the Phase 2 hearth, it stands about 50 cm. high, and it runs
downhill to the north-west, where it is plainly cut into a thick accumulation of
destruction debris: the topmost stone at the south-east end is at +92.64 above
datum, but at the north-west end at +91.17, so that the remaining masonry of
the wall falls by 1.50 m. over a length of 6 m., indicating that there must have
a sharp slope here created by a thick band of destruction material from Phase
4, visible in the cross-section of the robber trench in G19a. This represents
the westward extension of Level Vg as excavated by us in H20, where the
destroyed walls and burnt room ll stood up to 1.50 m. high. There the oors
of the destroyed building were at approximately +91.65 m., whereas the
oor surface in G19 is at +91.00 m., suggesting that they do indeed belong
to the same phase, but that the ground level was sloping gently down to the
215
west. Level Vg is the nal phase of Early Bronze Age II at Kilise Tepe, and
it is interesting that the destruction by re of the houses - a phenomenon
paralleled on other Anatolian sites at this time (cf. EKT, p. 37) - can now be
seen to have extended a further 10 m. to the west.
The destroyed rooms in H20 were virtually free of contents, but in the
destruction debris of this room there were two small jars, and a small bowl with
a pot-mark incised on the base, welcome additions to our corpus of pottery
from this phase (Fig. 5)
6
. Other nds from this area, in addition to the large
jar (G19/59) associated with the phase 2 wall, include at least ten decorated
spindle whorls (KLT 153-162), and others undecorated, a disproportionate
number compared to the occasional examples from later periods.
3. The Iron Age
The presence at the site of a range of ceramics suggests that it was
continuously occupied after the end of the Bronze Age until about 700 B.C., but
stratied deposits from the centuries after about 1100 have been hard to locate
hitherto. Our objectives this season were therefore to explore further one area
of Iron Age housing on the west side of the mound in I14, and to extend a
stratigraphic sounding made in K14a near the centre of the mound so as to
provide us with a well provenanced ceramic sequence, hopefully supported
by sufcient C14 samples to allow us to x the changes in the local ceramic
industries and imported wares into an absolute, if approximate, chronology.
I14c/d
Some of the rare Iron Age architecture we have identied at the site so
far was in I14, where a domestic building lay over a thick band of ll sealing
Late Bronze Age housing. In an attempt to extend the plan of this building,
the oors of which were visible in section, and to recover more stratied Iron
Age material, we opened up the area to its south (I14c/d). The principal
feature exposed here was the south-west corner of a building formed by the
continuation of W901 and a wall of up to 6 courses of stone running NE-SW
(W4000). Although these walls appeared at rst to belong with the Iron Age
6 From left to right, G19/95 (=KLT 142) rim di. 2.5 cm, max. di. 7.3 cm., base di. 3.0 cm.; G19/86
rim di. 11.2 cm, H. 4.2 cm., potmark incised on base; G19/97 max di. 6.2 cm., base di. 4.2 cm.,
H. 12.0 cm.
216
oors, it became clear that they are in fact of Byzantine date, being inserted in
deep foundation trenches, and have cut into the southward extension of the
Iron Age building. However, we were able to recover some stratied Iron
Age material, including C14 samples, from the surviving oor surfaces within
the space enclosed by the Byzantine walls.
Further to the east and south Iron Age deposits continued, although much
disturbed by later pits. Here there was much evidence of burning, and it
seems probable that it is an outside area beyond the limits of the house. On
the east side of I19b and into J19a there was a large ditch (over 3 m. deep) of
late Iron Age date running NW-SE. The continuation of its south-west edge
was traced in the north-east corner of I14d, and proved to turn to the east
rather than continuing southwards as had been expected. The eastern edge
has also been located in J14a, and it seems possible that the north end of this
feature was only a short distance beyond the north side of square I14, since the
stones of which its ll consists are no longer visible and seem to have fallen
out of the baulk. If we thus have the complete dimensions of this enigmatic
feature it now appears to be a very large pit rather than a linear ditch, and
even less likely to have any defensive role, so that the search for alternative
explanations will continue.
The Iron Age Sounding in J/K14 (Fig. 6)
Although in the north-west corner of the site there was ample evidence
for the presence of Iron Age occupation in the form of ceramics, there is little
remaining architecture to provide a stratied context. Since the ceramics
suggest a period of local development which may well have been continuous
throughout the obscure centuries after the end of the Bronze Age into the
7th century, one of our objectives is to establish a reliable sequence of the
local production, keyed in to imported wares or motifs and if possible dated
independently with C14 samples. We therefore decided to expand eastwards
into K14b a sounding carried out in 1995-6 at the centre of the mound in
K14a.
Initially we cleared away stone wall foundations from the Byzantine and
Hellenistic (W916, 917) periods along the north edge of the quadrant. One of
the Hellenistic walls had been cut through by a Byzantine cist grave oriented
east-west. The adult occupant lay fully extended with head to the west under
217
a large slab. Once the entire quadrant had been cleared to a surface which
marked the top of the Iron Age deposits the outlines of three circular storage
pits were identied. The ceramics recovered from these pits show a range
of features from later in the period (perhaps the 8th century B.C.), including
Black on Red, and Bichrome ware with concentric circles.
After emptying these pits we removed the layers through which they
had been sunk. These were deep fairly uniform deposits of relatively clean
earth. From unit 75044, the layer immediately below the upper surface, came
the sherd K14/431 illustrated in Fig. 7, with a Cypriot Syllabic inscription
7
.
At about 0.35 m. from the top of the Iron Age material there was a roughly
horizontal stratum of brownish-black soil extending across the quadrant in
both directions. To judge from the level of this surface (between +98.34 and
+98.49), it corresponds with the transition from upper to middle Level
2 as dened in K14a (cf. EKT pp. 177-8). Below this, in the middle phase,
lies a further layer of packing, some 30 cm. deep, above a band of oors some
15 cm. thick, at the base of which was a similar dark burnt surface, marked by
numerous small holes, at around +98.00 m. This also seems to extend without
interruption across the entire quadrant. Beneath this second major phase of
packing there are the stone foundations of earlier walls, from the lower
phase of Level 2, and these will be investigated next season.
Later in the season work extended into J14a/b. Here previous work had
mostly cleared away Byzantine and Hellenistic remains but had not gone
down into the Iron Age levels. After clearance of fallen and wind-blown soil
and the removal of loose masonry from late walls on the north side of the
trench, the Iron Age levels were exposed. The western edge of the square has
been removed by the east side of the late Iron Age large ditch excavated in
I14 (see above). The edge of the ditch was dened, and to the east of this we
came on an area of very loose burnt destruction debris, which may represent
the eastern extent of the earlier Iron Age house in I14 (see above). Beyond
this again to the east work has begun with the identication and emptying of
several pits, which cut into the upper Level 2 deposits as in K14b.
7 Wheel-made sherd from shallow bowl (or possibly a fenestrated shape) with ring-base (di. c.
8-10 cm.); pale brown burnished in and out, with traces of red paint or wash inside and out.
About 1.5 cm. below the rim three signs, incised before ring, the left hand one accompanied
by two red dots. My thanks to Pippa Steele and Markus Egetmeyer for conrming that these
are in a version of the Cypriot Syllabic script.
218
Taken together the work in K14 and J14 has made three major contributions
this season: (1) It has recovered the upper part of an Iron Age sequence which
gives us stratied ceramics and (hopefully) some usable C14 samples. (2)
By joining up with the earlier sounding and this seasons work in I14 it has
given us the prospect of a full 30 m. transect revealing something of the layout
of the centre of the settlement in the middle Iron Age, with the intriguing
phenomenon of a house at the western edge but a persisting wide open space
further in the interior of the mound; and (3) it has brought us down to an
earlier phase at the base of this sounding which promises stratied lower
level 2 deposits in association with houses.
4. Byzantine
The 2007 season at Kilise Tepe provides new primary data for the nature
of Byzantine rural settlement in the eastern Mediterranean. Excavation
at Byzantine sites has tended to concentrate on coastal urban sites and on
churches and other monumental structures, but relatively little excavation of
vernacular buildings at rural sites has taken place. We want to examine the
nature of the Byzantine settlement at Kilise Tepe: the houses and associated
features, their artefacts, and environmental remains and the way the houses
relate to other buildings at the site - including the church. Progress was
made in establishing the layout of the Byzantine buildings north-east of the
church where deeper and better preserved in situ deposits from the Byzantine
occupation were located. These enable us to rene the date and nature of the
Byzantine presence.
Aims and Objectives
Our aim is to contribute new evidence from excavated vernacular
buildings at Kilise Tepe to elucidate further the dynamics of rural life in this
important mountain pass during the neglected period of profound change
from late Antiquity to the 13th century A.D. Our second aim is to place the
site in a wider geo-political context to engage with topics such as the so-called
Byzantine dark age and the impact of the Persian and Arab wars from the
219
7th-9th centuries. We planned to rene the ceramic sequence developed at
Kilise Tepe
8
which includes a distinctive local painted tradition in order to
compare life and economy in the valley with excavated urban sites on the
Mediterranean such as Elaiussa-Sebaste, Anemurium and Paphos, Cyprus,
and to contextualize it as part of wider tradition throughout the Eastern
Mediterranean.
Results
The results of the excavations at Kilise Tepe in 2007 include good evidence
for vernacular architecture and related features, together with associated
zooarchaeological and environmental remains as well as material culture.
A number of well stratied contexts were identied which provide both
reliable dating evidence and artefacts in good association within their original
archaeological context. This is especially true for contexts dating from the 5th
to the late 7th centuries A.D. These results provide important primary material
to support meaningful interpretations of the nature of the early Byzantine
rural life in a signicant region about which relatively little is known.
Excavations on the church at Kilise Tepe in 1997 and 1998 revealed two
main Byzantine Church buildings: An early Byzantine basilica which was
subsequently raised to its foundations and replaced by a single chambered
church and associated cemetery which was radiocarbon dated to the 11th or
12th centuries
9
. In 2007, in an impost, or ionic impost capital I14/233 dated to
the second half of the 5th or beginning of the 6th century A.D. was found in
a rubble deposit immediately below topsoil, in square I14, 10m. to the south
of the church. This piece of carved stone (Fig. 8) gives us a good date for
the primary phase of the church which ties in well with evidence from the
vernacular structures.
Close examination of the sub-phases and features of vernacular buildings
located north and east of the church, and associated artefacts and environmental
remains has provided new primary evidence for the Byzantine household
and a case-study of rural settlement. In order to rene the site chronology,
further high quality C14 samples were recovered from a good number of
8 Jackson 2007a.
9 Jackson 2007b.
220
deposits containing occupation layers often with carbonized organic remains.
All the ceramics from the season have been quantied and recorded. The
project has placed due weight on the recovery of environmental data. Zoo-
archaeological material was recovered, but unfortunately palaeobotanical
data were poorly preserved in the signicant number of deposits sampled
this season. Much more encouraging has been the discovery of good ceramic
samples suggesting relatively small amounts of post-depositional disturbance
in many cases. Some complete and near complete vessels representing a local
painted ceramic tradition have enabled us to rene the local Byzantine ceramic
sequence which is apparently entirely unique and seems to reect a regional
cultural identity. The ceramic fabric reference collection created by Jackson
for his Alahan Pottery Project and the GAP survey (directed upstream by Dr.
H. Elton) was integrated with new fabrics identied at Kilise Tepe in order to
facilitate comparison with the material from sites in the northern part of the
valley. Additional fabric samples were exported for petrographic analysis.
The high quality of data recovered provides an invaluable source of
evidence for addressing research questions about the dynamics of rural life
at a local level and therefore provides an important case study within Cilicia.
At the same time, because of the location of the site in the Gksu valley
which lies between the Mediterranean and the central Anatolian plateau, this
evidence will also enable the data to be applied to questions of international
historical and political interest such as the nature of settlement continuity and
change in this area during the often turbulent periods from the Hellenistic
through to late Byzantine times. The results will enable us to consider further
the transitions in rural life through the Byzantine period and contribute new
evidence to the much broader regional debates about the changing role of
southern Anatolia.
L18-19 and M18 (Plan 3)
The work on Byzantine levels concentrated on the latest phases to the east
of the main north-west area excavations, in squares L18, L19 and M18. Here the
removal of topsoil exposed features preserved 0.10-15 m. below the surface.
Two main phases of architecture were identied in L19b and L19d. These
belong to Level Ib and Level Id as dened in 1994-98
10
. The earlier Level Ib
10 Jackson 2007c.
221
phase has a stone foundation and mud-brick superstructure about 0.90 m. in
width and is represented by a N-S wall (W2001) bonded with W2003 running
E-W. These walls run into L20 and L19c respectively. The cuts for these walls
have been identied but no oor surfaces contemporary with them have
been located. There is no evidence for the Level Ib phase in L18. In L19d, the
ceramics from the courtyard surface included a substantial amount of Iron
Age material. It would appear that the Iron Age material may derive from
digging of the foundation for the Level Ib walls.
In L19d Level Ib wall W2003 was cut by later stone wall W2004, which is
made of small undressed stones. This wall returned north into L19b, but does
not itself survive, only its foundation cut is visible. In L18b W2100 runs north
into L19d (as W2005), where it abuts the east end of W2004. W2100=W2005 is
built of at least two courses of substantial stones with a rubble core. It relates
to living spaces to the east and west.
In L18a, two walls ran east from Level Ic wall W430 (excavated in 1998).
These formed a trapezoidal-shaped, internal space which was framed on the
east side by W2106. The south side of this room has a hard packed earthen
oor, but on the north side, this surface had been cut away in antiquity.
Ceramics from within the internal spaces were relatively mixed and contained
Hellenistic as well as Byzantine material suggesting contamination from the
cut to the north. In a later phase (Level Id), the room, including this oor, was
cut and bisected by the foundation of a large later wall W2102 with a deep
foundation which runs south from L19c, through L18a into unexcavated L18c;
the robber trench of the upper courses of this wall (73011) was one of the latest
features in this part of the site. The cut for this wall appears to truncate the
western edge of a re installation (FI 07/03).
Excavation continued in L18a-b and in L19d where we reached a courtyard
surface which clearly marked the earliest of the Byzantine phases. The
courtyard area extended for ca. 5 m. between the east side of the buildings in
L18a and the west side of those in L19d. Lying on this surface in L18b were
fragments of Byzantine material including a Phocaean Red Slip form 3 rim
sherd from the late 5th early 6th century A.D. which gives a terminus post
quem date for occupation in this area. On the west side an area of paving and
plastered surface had pottery preserved in situ with burnt ll. These were
222
sampled for environmental analysis and C14 dating. The pottery includes
a painted jar (C7/652)
11
, Late Roman 1 amphora sherds, and a wheel-made
lamp (L18/56) (see Fig. 9).
To the east of the courtyard, on the east side of W2202 in M18a, and in
the southern half of M19c, a network of walls was revealed representing
two internal spaces of a building which was excavated down to an uneven
plaster surface. The contents of the spaces above this surface are considered
to represent in situ occupation deposits (78807 and 78815). These were sieved
for bone, pottery and small nds. Charcoal and environmental samples were
also taken. The north-west corner of the western room, was enclosed by
the east side of W2202, W2203 to the north, and W2204 a short return from
W2203 south; from this area, unit 78808, protected by the surrounding walls,
an almost complete tile and a well preserved heavy circular ceramic object
(M18/64)
12
were found.
The southern part of this space was formed by E-W Wall W2201. A clay
surface respected the south side of W2201. Lying on top of the clay was an
uneven and burnt plaster oor and burnt occupation deposit. The plaster and
the occupation deposit were excavated together as 78818, sampled and sieved.
The plaster itself was smooth on the upper surface but impressions on the
underside showed that it had been spread over a layer of small sticks which
presumably represented a matting-like material on the clay surface beneath.
The sticks and the plaster had burnt together with the occupation material
lying on them. This unit (78818) contained a large amount of carbonised wood
and a signicant quantity of iron nails from the remains of a wooden structure,
as well as two complete juglets (M18/82 and M18/166) which were resting
on the plaster over the clay surface. Unit 78818 also contained a signicant
amount of burnt fractured stone. Deposits to the south of W2201 on top of the
destruction layer yielded a coin M18/29 from 78809, and 78810 contained a
large fragment of bloomery slag which suggests there may have been an iron
making furnace somewhere at the site during this period.
11 C7/652 (79022) Well-preserved decorated body sherd from the shoulder, neck and body of
a jug. Neck tapers outwards, raised collar at top of shoulder, ribbing on belly. Decoration:
horizontal painted lines on lower neck, collar and at lower shoulder above ribbing on belly.
Shoulder has painted sh and squid, paint 2.5YR 4/4. Fabric 2.5YR 5/8 sparse red and white
inclusions up to 0.5mm <2%.
12 This solid circular disk of red clay measured 4.8cm. high and was 20.0 cm. in diameter.
223
Excavation of the plaster layers in M18a revealed that there had been at
least ve oor surfaces within the room. These appear to have been cut by
the later wall W2204 and to have run beneath the later wall/bench W2205.
They did however respect the earlier walls W2202, W2203 and W2200, which
demonstrates they were the initial oor surfaces of the building.
In M18b the extension of W2200, the east wall of the building in M18a, was
excavated together with the remaining area of burnt deposit discovered to
the south of W2201. This destruction deposit contained a very well preserved
carbonised beam which was sampled for C14. The remaining excavation in
M18b consisted of the removal of topsoil and the rubble beneath which lay
almost immediately on a surface on which further Byzantine pottery was
found.
O15 and N15 (Plan 4)
A geophysical survey to detect architectural and other features beneath
the surface, and integrate these with data from the previous projects surface
survey and excavation, was carried out by Katie Green with the help of one
workman, using an FM36 Magnetometer. 40 20x20 m. squares on the top of
the tepe and down the eastern side were surveyed. In the light of preliminary
results during the season, showing a probable concentration of architectural
features in the area east and south of the church, a new trench was opened
in O15c/d, and then in N15d, making an area 15 m. E-W x 5 m. N-S. As
expected, stone foundations were exposed immediately below the surface.
The clearest architectural feature is a wall running roughly E-W through
the trench, labelled Wall W4701 & W4803 in N15d and O15c respectively. In
N15d, a small area of paved ooring was found between the south baulk and
the south side of W4701. This surface continues into the unexcavated area to
the south. Walls W4700 and W4806 ran north from W4701 to form a room.
The paved oor of this room respected a number of circular negative features.
Ceramic material was found in situ in the ll on this oor. A terminus post quem
date of AD 583-4 is suggested both by a copper coin (O15/26) from 73314
to the south of Wall W4800 in the south-east corner of O15c and by pottery
recovered in the north-west corner: a signicant proportion of a single Late
224
Roman Amphora 1 (O15/23), and a well-preserved jar with unique painted
decoration on its shoulders, which includes a painted and incised gouged
cross motif (O15/21; Fig. 10)
13
.
The removal of this dry dusty material beneath the paved oor revealed
the tops of earlier walls: W4703 running N-S, and W4704 running west. On the
north-west side of these structures, 65 loom weights and associated pottery
were uncovered lying in situ on a oor and an associated plastered pot-stand.
This material appears to pre-date the Byzantine and Hellenistic periods, and
pits with Iron Age ll are cut into earlier levels in O15c.
Acknowledgements
Our gratitude goes in the rst place to the Ministry of Culture and Tourism
for permission to resume work at the site, and to their Representative Azize
Karabal, and lhame ztrk, Director of the Silifke Museum, for their
support and advice. We are especially grateful to the following for assistance
in a number of ways: Osman Yenidoan, kaimakam of Mut; Dr. Gabriele
Mietke for help identifying the architectural sculpture; Dr Polydora Baker
for advice on faunal recovery procedures; Major Alan Biggins for his help
with geophysical survey data; Prof James Crow, Prof. David Hawkins, Dr.
Tamar Hodos and Prof. Martin Millett for serving as our academic advisory
committee; Dr. Dominique Collon, Prof. Marie-Henriette Gates, Dr. Tamar
Hodos, Dr Marlia Mango, Prof. Elizabeth Stone, and Prof. Paul Zimansky for
acting as reviewers; and, as always, to Glgn Girdivan at the British Institute
at Ankara for her assistance at all stages.
The project is directed by J.N. Postgate (Professor of Assyriology,
Department of Archaeology, University of Cambridge) and co-directed for
the Byzantine by Dr. M.P.C. Jackson (Lecturer in Archaeology, School of
Historical Studies, Newcastle University). Dr. C.S.Steele was Assistant Field
13 O15/021 KLT144 (73311) Base and body of almost complete vessel. Neck and strap handle
missing. Ribbing on lower body and belly. Two handles places horizontally on upper belly.
Vertical strap handle (not preserved) at rear. The shoulder on the opposite side to the strap
handle has a gouged and painted (5YR 5/6) cross with incised lines surrounding gouges and
four gouged and painted rays. On either side of the cross is cross-hatched painted decoration
apparently representing hills topped with fronds perhaps representing stylised trees. Fabric
(colour ranges between 7.5YR 8/3 2.5Y 8/3), typical Byzantine Kilise Tepe plain fabric with
sparse red inclusions up to 0.5mm and white inclusions up to 0.25mm.
225
Director, Bob Miller (University of Canberra) was photographer, assisted by
Elizabeth Whitton, and Nol Siver was conservator. Members of the team
working on site were Prof. Dr. Hasan Bahar, Hatice Kkbezci and Salih
Kaymak for the Early Bronze Age; Stephanie Aulsebrook, Sarah Blakeney,
Philip Boyes, Sevin Duvarci, Andrew Estey, Naoise MacSweeney, Emre
erifolu, Nicholas Soderberg, Adam Stone, James Tyler, George Warner,
Elizabeth Whitton, Matt Williams; and Katie Green, Paul Dunn and Sophie
Moore for the Byzantine. As for the ceramics, Dr. Claudia Glatz (University
College, London) supervised the pottery processing in general, and took
responsibility for the Bronze Age ceramics. Dr Jackson directed the recording
of the Byzantine material, and Dr. Laura Preston (University of Cambridge)
studied the Iron Age ceramics. Dr. Mette Marie Hald assisted by Beverley Kerr
directed the archaeobotanical recovery programme, and Bryony Simmons
acted as osteologist. Also working in the house were Anders Bell (object
registrar), Ian Cipin, Dr Carlo Colantoni (data manager), Elizabeth Postgate
(illustrator), Evrim erifolu, and Toby Wilkinson. To all of these our thanks
for their skills and hard work.
BIBLIOGRAPHY
JACKSON, M. 2007a The Pottery from Level One in J.N. Postgate and D.C.
Thomas (eds.) 2007 Excavations at Kilise Tepe, 1994-98, 387-437.
JACKSON, M. 2007b The Church in J.N. Postgate and D.C. Thomas (eds.)
2007 Excavations at Kilise Tepe, 1994-98, 185-199.
JACKSON, M. 2007c The Northwest Corner in J.N. Postgate and D.C. Thomas
2007 Excavations at Kilise Tepe, 1994-98, 199-211.
POSTGATE, J.N. & D.C. THOMAS eds. (2007) Excavations at Kilise Tepe, 1994-
98: from Bronze Age to Byzantine in western Cilicia. Cambridge: McDonald
Institute for Archaeological Research and London: British Institute at
Ankara.
SEVN, V. & K. KROLU 2004, Late Bronze Age at Yumuktepe: new
evidence from Step-Trench South, in I. Caneva & V. Sevin (eds.), Mersin-
Yumuktepe. A reappraisal (Lecce, Italy: Congedo Editore), 73-83.
226
Plan 1: Kilise Tepe, squares excavated
in 2007
Plan 2: Stele Building, IIa/b rooms
on west side with outlines of
IIc foundations
227
Plan 3: Byzantine housing in L18-19 and M18
Plan 4: Byzantine architecture in N15-O15
228
Fig. 1: Stele Building from south, showing IIc stone foundations resting on IIa/b walls
Fig. 2: Copper implement found embedded in Room 8
oor (KLT 166 = J19/520)
229
Fig. 3: Doorway from Room 10 to Room 3, Level IIa
Fig. 4: Square rimmed jar with red painted decoration
(J20/293)
230
Fig. 5: Jars and bowl from Level Vg destruction in G19
Fig. 6: Iron Age sounding in K14, looking west, to show the lower surface with base of pits
231
Fig. 8: Marble Impost I14/233 from church discovered in rubble deposit in I14
Fig. 7: Sherd with Cypriot Syllabic inscription (K14/431)
232
Fig. 9: Late Roman Amphora 1 body fragment, wheel-made lamp (L18/56) and sherd (C7/652)
decorated with sh and squid found in situ on paved area in L18 and L19
Fig. 10: Closed vessel with gouged, incised and painted
decoration (O15/21)
233
2007 YILI KLAZOMENA KAZISI
Yaar ERSOY*
Hseyin CEVZOLU
mit GNGR
lkan HASDALI
Polat ULUSOY
Do. Dr. Yaar E. ERSOY, Bilkent niversitesi, nsani Bilimler ve Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji
ve Sanat Tarihi Blm, 06800 Bilkent, Ankara/TRKYE.
Dr. Hseyin CEVZOLU, Ege niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm, 35100
Bornova-zmir/ TRKYE.
Dr. mit GNGR, Ege niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm, 35100 Bornova-
zmir/TRKYE.
lkan HASDALI, Ege niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm, 35100 Bornova-
zmir/TRKYE.
Polat ULUSOY, Bilkent niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm, Bilkent-Ankara/
TRKYE.
1 Saladklar desteklerden dolay T.C. Kltr ve Turizm Bakanl, Kltr Varlklar ve Mzeler
Genel Mdrlne, Dner Sermaye letmesi Merkez Mdrlne (DSMM), Bilkent
ve Ege niversitesine teekkr ederiz. Bakanlk temsilcisi olarak zmir/Tire Mzesinden
Arkeolog Mustafa Baysal grev almtr. Uzman Konservatr Hlya Ercan denetiminde Ankara
niversitesi, Bakent Meslek Yksek Okulu Restorasyon ve Konservasyon Programndan iki
stajyer renci ile Bilkent, Ege, Trakya ve Mersin niversitesi, Arkeoloji Blm rencileri
kaz almalarmza katlmlardr.
Klazomenai 2007 yl kaz almalar Urla / skele mevkiinde yer alan
HBT (Hamdi Balaban Tarlas) Sektrnde 26 Temmuz - 08 Ekim tarihlerinde
iki ayr alanda gerekletirilmitir
1
. Arkaik Dneme ait sur sistemi ile ilgili
almalar IJ 25, 26, 27 ile JK 25 plan karelerinde, M.. 4. yzyla ait Byk
Evin tabakalamasna dnk almalar ise F 25, G 24, 25, 26, H 25, 26
plankarelerinde yrtlmtr (Resim: 1-2).
Kaz almalarnn yan sra restorasyon laboratuvarnda kk
buluntularn koruma ve onarm almalar da yaplmtr.
234
HBT SEKTR KAZI ALIMALARI
SAVUNMA SSTEM VE KENT KAPISI ALIMALARI
Arkaik Dneme ait muhtemel bir savunma sistemi ve kent kaps ile ilikili
sistemin aratrma almalar sektrn dou kesiminde genileyerek devam
etmektedir. Giriin her iki yannda savunma sistemine batdan yasland
anlalan olas kulelerle ilikili duvar sralar 2005 ve 2006 yllarnda tespit
edilmiti. Bunun yan sra muhtemel sur duvarnn izledii hatt ve duvarn
ynn belirlemek iin kazlara devam edilmi, savunma sistemi ile ilikili
birimlerin mimar zellikleri ve plan incelenmitir
2
. Son birka yldr ayn
alanda younlaan almalar 2007 ylnda Ama 11, Ama 12 ve Ama 15
eklinde adlandrdmz balca alanda yrtlmtr (Resim: 1).
AMA 12
Hseyin CEVZOLU
Giriin bats ile M.. 4. yzyla ait 4 numaral teras duvarnn dousunda
bulunan alan muhtemel sur sisteminin bat yznde yer alan tabakalarn
incelenebilmesi bakmndan nemlidir. Bu dorultuda, Ama 12 olarak
adlandrlan bu alanda giri sisteminin mimarsi, gney kuleye ait olduunu
dndmz duvar uzantsnn ortaya karlmas, giri ile 4 numaral
teras duvar arasndaki dolgunun stratigrasinin aratrlmas hedeenmitir.
Ama 12de yaklak 5.65 m. kodlarnda tarm topra seviyesinden balayan
kaz almalar, amann batsnda 3.13 m. kodlarndaki ana kaya dzlemine
dein devam etmitir (Resim: 1).
Tarm toprann hemen altnda, 5.22 m. kodlarndan itibaren, amann
her yerinde takip edilen youn seramikli bir tabaka ile karlalmtr. M..
4. yzyln ortas ile ilikili bu tabakada yer yer bekler hlinde, birbiri iine
gemi ekilde ele geirilen seramik, terrakotta, metal ve kemik paralar
muhtemelen yaknda bulunan Ge Klasik Dneme ait bir ya da birka evin
mutfak ve gnlk kullanm malzemesinin atklar olmaldr.
Yaklak 3.57 m. kodlarnda ana kaya zerine ina edildii grlen ve
Gney Kule olarak adlandrlan birimin gney ve batsnda yrtlen
kazlarda, M.. 4. yzyla ait Byk Evin dou ynndeki teras duvarnn
inas srasnda, kulenin temele kadar tahrip edildii tespit edilmitir
(Resim: 3). Kuleye ait temel bloklar sadece kuzey ve gney tarafta orijinal
2 G. Bakr, et. al., 2005 Yl Klazomenai Kazs, KST 28/2 (Ankara, 2007) 186-190 res. 2-9; G.
Bakr, et al., 2006 Yl Klazomenai Kazs, KST 29/3 (Ankara, 2008) 318-323 res. 8-14.
235
ekli ile korunmutur. D yz byk ta bloklar ile rl olan kulenin ii
ta almlarnn ardndan marn ve yonga talardan oluan bir malzeme ile
doldurulmutur.
Koridorda Arkaik Dnem tabakas 4.15 m. kodundan itibaren kazlmaya
balanmtr. Bu alanda rampa yapacak ekilde douya doru ykselen
tala sktrlm tabann batda giriin balad yere kadar devam ettii
grlmtr (Resim: 3). Ta deli bu taban, giri dzeneinin ikinci evresi ile
balantldr. Zira girie ait yan duvarn nnde yaplan kk derinlemelerde
daha derinde daha eski evreye ait olan sktrlm bir taban dzlemi aa
karlmtr. Giri taban zerinde ve gney kulenin temel seviyesinde
elde edilen buluntular, antsal giri ve kap tesisinin M.. 6 yzyln son
eyreinde ina edildiine iaret eder. Girite taban zerinde elde edilen
Ge Arkaik Dneme ait olan tarihleyici malzeme arasnda zerinde klinede
uzanan Dionysos tasvirinin bulunduu Attika retimi siyah gr teknikli bir
lekythosa ait gvde paralar ile pimi topraktan yaplan tahtta oturan kadn
heykelcii rnek olarak verilebilir (Resim: 4)
3
.
Girite, ta deli taban zerinde ele geirilen Ge Arkaik Dneme ait kire
tandan yaplan voltl ante bal paras olaslkla antsal giri ile balantl
bir st yap eleman olmaldr (Resim: 4)
4
. Bunun yan sra giri koridorunun
bat blmnde ok sayda bronz ok ucu da ele geirilmitir.
3 Attika lekythosunun benzerleri iin bkz, M. B. Moore M. Z. P. Philippides, Attic Black-Figured
Pottery, The Athenian Agora 23 (Princeton, 1986) 46-47, 214 ve ilgili dipnotlar lev. 80.890 .
onia slubundaki pimi toprak oturan kadn heykelcikleri iin bkz. G. Jacopi, Scavi nella
Necropoli di Jalisso 1924-1928, Clara Rhodos 3 (Bergamo, 1929) 114-117 res. 109, 126 res. 118, 141-
142 res.135; G. Jacopi, Esplorazione Archeologica di Camiro I. Scavi nelle Necropoli Camiresi 1929-
1930, Clara Rhodos 4 (Bergamo, 1931-39) 140-147 res. 142, 209-210 res. 222, 287-291 res. 328; L.
Laurenzi, Necropoli Ialisie (Scavi dellanno 1934), Clara Rhodos 8 (Bergamo, 1936) 95-96 res. 81-82;
S. Mollard-Besques, Catalogue raissonn des gurines et reliefs eu terra-cuite grecs, etrusques et
romains I (Paris, 1954) lev. 26, 35; R. A. Higgins, Greek Terracottas (London, 1967) 35-36 lev. 13
a-b, 65 lev. 24 b-c; U. Sinn, Antike Terrakotten. Staatliche Kunstsammlungen Kassel (Kassel, 1977)
32 kat. no. 39 lev. 13; I. Margreiter, Die Kleinfunde aus dem Apollon-Heiligtum, Alt-gina II, 3
(Mainz/Rhein, 1998) 25 ve ilgili dipnotlar lev. 9 kat. no. 147.
4 oniada, balca Samos-Heraion, Didyma ve Miletos gibi merkezlerden bilinen voltl anta
balklar iin bkz. E. Buschor, Heraion von Samos: Frhe Bauten, AM 55 (1930) 1-94; H.
Schleif, Der grosse Altar der Hera von Samos, AM 58 (1933) 174-210 res. 9-10, 16; H. Walter,
Das griechische Heiligtum (Mnchen, 1965) 61-62 res. 62; A. Mallwitz, Der alte Athena-Tempel
von Milet, IstMitt 18 (1968) 88-143; K. Schefold, Die Griechen und ihre Nachbarn (Berlin, 1979)
res. 260 b; G. Gruben, Griechische Tempel und Heiligtmer (Mnchen, 2001) 349, 363-365 res.
264, 274; H. J. Kieanast, Topography and architecture of the Archaic Heraion at Samos,
M. Stamatopoulou M. Yeroulanou (ed.), Excavating Classical Culture. Recent Archaeological
Discoveries in Greece, Studies in Classical Archaeology 1 (Oxford, 2002) 317-325. Klazomenai
Akropolis Sektrnde bulunan benzer bir anta bal iin bkz. P. Ulusoy, Akropolis
Gney Yamac Sektr 2001 Yl Kuyusundan Ele Geen Mimari Paralarn Deerlendirilmesi,
(Yaynlanmam Lisans Tezi) (Ege niversitesi-zmir, 2005) 11-26 ek. 4-9 lev. 2.
236
Girie ait zeminin batda tahrip edilerek sona erdii blmde ana kaya
dzlemine dein srdrlen kazlarda bu alann daha erken dnemlerde
farkl bir amala kullanld anlalmtr. Bu alanda ge 6. yzyl ile balantl
zemin dolgusunun altnda, ana kaya iine oyularak hazrlanan yataklarda
iki adet pithos mezar (Mezar 20 ve 21) aa karlmtr (Resim: 5). Bunlarn
iinden ve yakn evresinden elde edilen buluntular sz konusu gmlerin
byk olaslkla Protogeometrik Dneme ait olduklarna iaret eder
5
. Ge
6. yzylda giri dzeneinin inaas srasnda tahrip edilen bu mezarlar,
Arkaik Dnem zemini altnda dolgu malzemesi gibi kullanlmtr. Bu iki yeni
mezarn yan sra daha nceki yllarda tespit edilen dier pithos ve amphora
mezarlar, sz konusu alann Protogeometrik Dnemde bir mezarlk olarak
kullanldna iaret eder
6
.
Ama 12den elde edilen yeni buluntular nda savunma sisteminin
inas ve kullanm evreleri hakknda geici de olsa u sonulara varlmtr:
Ama 12 almalarnda aa karlan Mezar 20 ve 21, sz konusu alann
Protogeometrik ve Geometrik dnemlerde kullanldn belgeleyen en
erken buluntulardr. Savunma sisteminin erken evresi ile ilikili gvde
duvar Ge Protogeometrik ve Geometrik Dnemde mezarlk olan bu
alann zerinden geer.
Muhtemel sur gvdesi iinde ve surun taban alt dolgusunda ele
geirilen buluntular savunma sisteminin kendi iinde birka evresi
olduunu gsterir.
Bu alandaki yap faaliyetlerinin M.. 6. yzyl sonlarnda tekrar balad
ve muhtemel savunma sisteminin antsal bir giri ve ona bal birimler
(kule, avlulu giri, kap) ile plan ynnden deiiklie uradna iaret
eder.
Savunma sistemi ile antsal giriin kullanm byk olaslkla M.. 5.
yzyln balarnda sona ermitir. Uzun sreli bir kesintinin ardndan,
5 Klazomenaide aa karlan Protogeometrik Dneme ait benzer mezarlar ve ilgili buluntular
iin bkz., N. Aytalar, The Early Iron Age at Klazomenai, A. Moustaka, et al. (ed.), Klazomenai,
Teos and Abdera: Metropolis and Colony, Proceedings of the International Symposium held at the
Archaeological Museum of Abdera, Abdera, 20-21 October 2001 (Thessaloniki, 2004) 26-35 res. 12-
14.
6 Savunma duvarnn kuzey blmnde, duvar gvdesi iinde 2005 ylnda bulunan gmler
iin bkz., G. Bakr, et. al., 2005 Yl Klazomenai Kazs, KST 28/2 (Ankara, 2007) 190 res. 2,
7.
237
M.. 4. yzyln ikinci eyreinde Byk Eve ait dou yndeki teras
duvarnn inas srasnda gney kule ve giri byk oranda tahrip
edilmitir.
Antsal giri ile balantl koridor, M.. 4. yzyln ortalarnda seramik,
metal ve kemik gibi atk nitelikteki malzeme ile doldurulmutur. Sz
konusu dolguyu tutmas amacyla bat yndeki kuzey - gney ynl
Byk Ev ile balantl teras duvarna paralel ekilde uzanan basit bir
ta duvar da rlmtr.
AMA 15
mit GNGR
Ama 15, muhtemel savunma duvar ile balantl giriin hemen
gneydousunda, JK 25 plan karesinde yer alr (Resim: 1-2). Sz konusu
alanda 2005 ylnda bir alma yaplm, tarm toprann altnda youn
yanm kerpi paralarnn ortaya kmas ile alma tamamlanmadan
braklmt. Bu alanda ayrca 2005 yl almalarnda amann kuzeyinde
nitelii anlalamayan bir ta kmesi ele geirilmiti.
2007 ylnda daha nceki yllarda aa karlan ta kmesinin ve kerpi
paralarnn ilevini anlamak amacyla bu alanda ksa sreli bir alma
yaplmtr. 2005 ylnda aa karlan ta kmesi muhtemelen kavisli plana
sahip olan bir yapya ait olmaldr (Resim: 7). Ancak alann darlndan
dolay bu yapnn hangi dneme ait olduu anlalamamtr. Sz konusu
mimarnin gneyinde, yank kerpi paralarnn youn olduu alanda 2 x
2.5 m. boyutlarnda bir sondaj alm (Resim: 7) ve bu alanda alma 4.70
m. seviyesinde balayp ana kaya zeminin bulunduu 3.78 m. seviyesine
kadar da srmtr. Kaz almasnn hemen balarnda sondajn kuzeybat
kesinde, az douya bakan 4.55 m. kodunda alt zemini olan omuzunda
yarm konsantrik daireler ile bezeli Ge Protogeometrik Dneme ait bir
boyundan kulplu bir amphora bulunmutur (Resim: 6)
7
. Sz konusu vazo bir
bebek gms iin kullanlmtr (Mezar 17).
7 S. I. Lemos, The Protogeometric Aegean. The Archaeology of the Late Eleventh and Tenth Centuries
BC. (Oxford, 2002) 57-59, levha 23.7 (Lefkandi, Orta Protogeometrik Dnem), levha 82.1
(Marmariani, Ge Protogeometrik Dnem); I.S. Lemos, H. Hatcher, Protogeometric Skyros
and Euboea, OJA 5 (1986), 323-336 (Skyros, Ge Protogeometrik Dnem).
238
Kaz almalarnn ilerlemesi ile ayn alanda iki yeni mezar daha
bulunmutur. Bunlardan ilki sondajn gneyinde, 4.10 m. kodunda alt zemini
olan 18 No.lu hydria
8
ile (Resim: 6-7) ile hydriann yaklak 1.0 m. kadar
kuzeyinde olan ve ayn kodlarda bulunan piirme kabnn
9
kullanld 19
No.lu mezardr (Resim: 6-7). Her iki vazoda da ta ile kapatlan azlar gneye
bakar. Mezar 19 Orta/Ge Protogeometrik Dneme tarihlenen hydria ile ayn
tarihlerden olmaldr.
Sondaja ait son buluntular kuzey-gney ynl bir duvar ile muhtemelen
bir seramik frndr (Resim: 7). Derindeki, st seviyesi yaklak 4.28 - 4.12 m.
kodlarnda deien ve dikine yerletirilmi tek ta srasndan oluan duvar
ana kaya zerinde yer alr. Daha st kodlarda yer alp taban 4.35 m. kodunda
olan frn ise sondajn dousunda yer alr ve kazs da tamamlanamamtr.
Kazlan ksm dhilinde kaln kerpi zemin zerinde frn taban ile balantl
s delii tespit edilmitir.
Bu sondaj alannda elde edilen verilere toplu olarak baktmzda en st
seviyede elde edilen Ge Protogeometrik slpta bezemeli olan amphora
(Mezar 17), dier buluntulara gre grece en ge rnek olmaldr. Daha
derinde bulunan kap iine yaplan gmlerden omuzda diller ile bezeli olan
hydria (Mezar 18) slp ynnden M.. 10. yzyln ilk yarsna ait olmaldr;
yine bu seviyede ele geirilen el yapm tek renkli piirme kabna yaplan
gm de (Mezar 19) muhtemelen ayn tarihlerdendir. Sz konusu mezarlar
daha altta ele geirilen ve ana kaya zerine ina edilen zayf mimar izlerden
sonradr. Hydriann bulunduu seviye kuzey-gney ynl duvarn hemen
yannda, fakat daha st koddadr: st seviyesi 4.35 m. olan mezar, 4.10 m.
seviyesine oturmaktadr. Bu durumda, elde buluntusu olmasa da, ana kaya
zerinde ykselen zayf mimar izlerin greceli olarak M.. 10. yzyln ilk
yarsndan daha erken bir tarihe ait olduklar sylenebilir. Alanda ele geirilen
frn ile gmlerin stratigrak ynden ilikisini u ekilde aklayabiliriz:
8 S.I. Lemos, a.g.e., 65-67, levha 24.2 (Orta Protogeometrik Dnem, Lefkandi). Klazomenai
hydriasnda ana bezeme eleman olarak omuzda izlenilen dil moti gruplar, Protogeometrik
stilde zellikle Erken ve Orta Protogeometrik dnemlerde yaygn olarak kullanlr.
Karlatrma iin baknz, a.g.e., levha 4.1, 6.1, 7.1 (Erken Protogeometrik Dnem), 22.1, 22.3,
24.12, 33 (Orta Protogeometrik Dnem).
9 Protogeometrik Dnemdeki el yapm seramik gelenei ve piirme kab formundaki rnekler
iin baknz, K. Reber, Untersuchungen zur handgemachten Keramik Griechenlands in der
submykenischen, protogeometrischen und der geometrischen Zeit (Jonsered, 1991) 20-56; S.I.
Lemos, a.g.e. 85-87.
239
Hydria mezarn st kodu ile frn tabannn kodu (zgara dzlemi) 4.35 m.dir.
Frnn zgarann altnda kalan cehennemlik blm muhtemelen ana kaya
zerine oturur. Dolaysyla frnn yrme dzlemi ana kaya ya da ana
kayann dzeltilmesi ile elde edilen seviye olmaldr. Bu durumda frn, hydria
mezardan (Mezar 18) ve monokrom piirme kab iine yaplan mezardan
(Mezar 19) daha erken bir tarihten olmaldr. Ana kaya zemin zerindeki zayf
duvar ile frn balayan yrme dzlemi ana kaya veya hemen zerinde yer
ald iin her ikisinin ayn dneme ait olma ihtimali yksektir.
AMA 11
Polat ULUSOY
2007 kaz dneminde kuzeye doru devam ettii anlalan muhtemel
savunma sisteminin gney yndeki durumunu anlamak amacyla 1992 ylnda
ksmen allm olan IJ 26-27 amas geniletilmitir. Alanda (Ama 11)
younlalmasnn dier bir nedeni de 1992 ylnda amann gneybatsnda
aa karlan kuzey ve dou duvarlar ksmen korunan yapnn kullanm
evrelerini ve plann anlamak ve bu mimarnin hemen batsndaki iri talardan
yapl kanal dzenei ile onun yannda yer alan grkemli Ge Klasik Dnem
yaps arasndaki ilikiyi zmlemektedir (Resim: 1).
Ama 11in dou blmnde, kuzeybat-gneydou ynnde uzanan ve
savunma duvarnn bat yz ile ayn dorultuda devam eden 80 numaral
duvar aa karlmtr. 4.90 m. kodunda ve yaklak 40 cm. geniliindeki
80 numaral duvarda gzlenen farkl duvar iilii, Arkaik Dnem surunun
uzants olan bu duvarn M.. 4. yzyln ilk yarsnda tekrar kullanldn
gsterir (Resim: 8). Ama yine de 80 numaral duvarn sur gvdesinin devam
olduunu arkeolojik verilerle desteklemek zordur (Resim: 2). Zira 80 numaral
duvarn batsnda neredeyse ana kaya zemine kadar inen etkin bir .. 4.
yzyl tesviyesi sz konusudur. 80 numaral duvar, amann dousunda
gelien M.. 4. yzyln ilk yarsnda da ina edilen mimarnin bat yndeki
teras duvar olarak ilev grm olmaldr
10
.
10 lgili yapnn amann dou blmnde gelien ama ne yazk ki Roma mparatorluk
Dneminde ksmen tahribata urayan sabit elemanlar arasnda bir su kuyusu, ta demeli
bir avlu ve avluyu gneyden snrlayan 81 numaral duvar vardr.
240
Dier taraftan amann bat ucundaki su kanalnn dousunda yer alan
88 numaral duvarn ilevi ve tarihi yaplan kazlar sonucunda kesin olarak
anlalamamtr. Buna karn, 80 ve 88 numaral duvarlar arasnda kalan
blmde yaplan kaz almalar nemli sonular da beraberinde getirmitir.
80 numaral duvarn yaklak 1.5 m. kadar batsnda, evresi blok talarla
evrili olaskla drtgen planl ve ii byk talarla doldurulmu bir platform
aa karlmtr (Resim: 9). Muhtemelen 88 numaral duvarn inas
srasnda ksmen tahrip edilmi olan, fakat i dolgusu korunan bu platform,
M.. 6. yzyldan erken bir tarihe ait olmaldr.
Platform ile 80 numaral duvar arasnda aa karlan ve ana kaya zemine
oturan sanduka tipindeki bebek mezarnda herhangi bir buluntu yoktur. Hem
doudaki 80 numaral duvarn altnda hem de ana kaya zerinde ise M.. 4.
yzyldaki ina faaliyetleri srasnda tahrip edilen ve platform ve sanduka
mezar ile ada olmas gereken dank kemiklere rastlanmtr. Drtgen
ekilli platformun tahrip edilen kuzey blmnde ise ana kayaya oyulan
1.00 x 1.50 m. llerinde olup basamak eklinde derinleen bir ukur ile
karlalmtr. Sz konusu ukur iinde youn karbon ve ve kl ile birlikte
bol miktarda yank kemik parasnn yan sra genel ssleme biimi ile Ge
Protogeometrik Dnemin bronz bir nesne ele geirilmitir. Sz konusu bronz
nesne gvdesindeki ikili blmlendirmeden dolay Ge Protogeometrik
Dnem bulalarna benzese de genel biimi itibaryla bunlardan ayrlr
(Resim: 9)
11
. 88 ve 80 numaral duvarlar arasnda kalan blm, Arkaik
Dnem ile balantl savunma sisteminin inasndan nce kentin bu kesiminin
Protogeometrik ve Geometrik dnemlerde mezarlk olarak kullanldn bir
kez daha dorular
12
.
Amann gneybatsnda 1992 ylnda kazlan 20 ve 21 numaral duvarlarn
bulunduu kesimde de allmtr. Alanda birden fazla evresi bulunan
ve youn tadilt geiren ok sayda mimar iz belirlenmitir. Sz konusu
duvarlarn altnda ise M.. ge 6. yzyla ait olan drtgen planl bir yapyla
balantl duvarlar (duvar 21 ve 89) bulunur. M.. 4. yzylda ayn alana Ge
11 S. I. Lemos, The Protogeometric Aegean. The Archaeology of the Late Eleventh and Tenth Centuries
BC. (Oxford, 2002) 109-114, res. 2-3; O. Dickinson, The Aegean from Bronze Age to Iron Age.
Continuity and Change Between the Twelfth and Eighth Centuries BC. (London, 2006) 161-166,
levha 5.22.
12 2006 ylnda Ama 7, 2007 ylnda Ama 12 ile Ama 15de ortaya karlan Protogeometrik
ve Geometrik Dnem mezarlarn iin bkz. G. Bakr et al., 2006 Yl Klazomenai Kazs, KST
29/3 (Ankara, 2007) 323.
241
Arkaik Dnem yapsnn planna sadk kalnarak yeni bir yap ina edilmitir
(20 ve 21 numaral duvarlar balayan mimar). Bu yap, Hellenistik ve Roma
dnemlerinde youn tahribe urad iin M.. 4. yzyl iindeki olas
evrelerini anlamak zordur. Ayn alanda yaplan almalarda su kanalnn
batsnda 86 ve 87 numaral duvarlara da rastlanmtr (Resim: 10). Sz konusu
duvarlarn 20 ve 21 numaral duvarlar balayan yap ile ilikisini, muhtemel
evrelerini ve tarihini de anlamak gtr. nk 86 ve 87 numaral duvarlar,
ortaya kt seviyeye kadar Hellenistik Dnem dolgusu tarafndan tahrip
edilmitir.
HBT SEKTR BATI KISIM ALIMALARI
lkan HASDALI
HBT Sektr, bat blmde son yllarda yrtlen almalar arlkl
olarak Klsik Dnem yerleiminin anlalmas konusuna odaklanmtr. Bu
projenin bir devam eklinde olan 2007 yl almalar da Klsik Dnem
yap katlarna ait mimar kalntlarn ortaya karlmas ve bu kalntlarn
birbirleriyle ilikilerinin anlalmasna ynelik olarak planlanmtr.
HBT Sektr, bat blmdeki Ge Klsik Dnem yap kat byk apta
M.. 4. yzyln ikinci eyreine tarihlenen Byk Konut yaps tarafndan
igal edilmektedir. Yakn yllardaki almalar arlkl olarak bu yapnn
zemin plannn anlalmasn hedeemiti
13
. Sz konusu yapnn kazs (baz
meknlarn ilerindeki temel dolgular dnda) getiimiz kaz sezonunda
tamamlanm ve yapnn korunan tm mimar kalntlarna ulalmtr
14
.
2007 almalarnn hede ise sz konusu yapnn ncesine ait olan Ge Klsik
Dnem mimar kalntlarnn ve dolgularnn aa karlmasdr.
Yukardaki gerekelerle balattmz almalarda ncelikli olarak byk
konut yapsnn avlusu iinde kaz gerekletirilmitir (Resim: 11). Kaz iin bu
alann seilmesinin birden fazla gerekesi vardr. ncelikle alan byk konut
yapsna ait duvarlar tarafndan blnmemitir; toprak miktar sektrn bat
13 HBT Sektrnde 1990 ylndan bu yana sren kazlarda aa kan Byk Konut yaps ile
ilgili geni bilgi iin bkz. Y. Sezgin, Klazomenai M.. 4. Yzyl Basileias (Yaynlanmam Yksek
Lisans Tezi) (Ege niversitesi-zmir, 2002); . Hasdal, Klazomenai HBP Sektr M.. 4. Yzyl
Tabakalarnn Deerlendirilmesi (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi) (Ege niversitesi-zmir,
2003); G. Bakr, et al., 2004 Yl Klazomenai Kazs, KST 27/2 (Ankara, 2006) 366-368; G.
Bakr, et al., 2005 Yl Klazomenai Kazs, KST 28/2 (Ankara, 2007) 191-193; G. Bakr, et al.,
2006 Yl Klazomenai Kazs, KST 29/3 (Ankara, 2008) 313-332.
14 G.Bakr, et al., 2006 Yl Klazomenai Kazs, KST 29/3 (Ankara, 2008) 313-332.
242
ksmna gre daha fazladr ve bu alan 2004 ve 2006 ylnda sektrn daha
batsnda aa karlan M.. 4. yzyln ilk eyreine ait duvarlara da yakn
konumdadr
15
.
Bu alanda Roma Dnemine ait dolgular ve tahribat yer yer byk yapnn
taban seviyesinden daha derine iner. Roma dnemi tabakas, her ikisi de kaba
duvar iiliine sahip olan ve ksmen kire harc ile desteklenmi iki ayr
duvar ile temsil edilen iki farkl yap katmanndan oluur.
Roma Dnemi tabakasnn altndan M.. 4. yzyln ikinci eyreine
tarihlenen byk yap evresi gelir. Ancak, avlunun gemi yllarda kazlan
ksmlarnda tespit edilen taban demesi, 2007 almalarnda Roma
Dnemi tahribatndan dolay tespit edilememitir. Taban seviyesi altnda
ise alann hemen hemen tamamn kaplayan youn tal tesviye dolgular
ile karlalmtr. Dolgu yaps incelendiinde bu dolgularn byk konut
yapsndan daha erken tarihli olan duvarlarn enkaz olduklar anlalmaktadr.
Byk konut yaps evresinde, avlunun taban seviyesinin zerine ykselen
duvar ksmlar yklm ve datlm; bylece alann tesviyesi salanmtr,
ancak taban seviyesinden daha derinde yer alan daha erken kalntlar daha
az tahrip edilmitir. Bu durumu destekleyecek ekilde kazlan alann bat
ksmnda byk konut yaps evresinden daha erken tarihli duvar kalntlar
aa karlmtr. Bunlardan en ge tarihli olan kuzeydou-gneybat
ynnde, kt iilie sahip 40-45 cm. kalnlndaki iki adet duvar ile temsil
edilmektedir (Resim: 11). Bu duvarlardan batda yer alannn zerinde 0.84
m. geniliinde bir de kap akl tespit edilmitir. Bu kalntlar, M.. 4.
yzyln ikinci eyreinde ina edilen Byk Evin ncesinde alanda varl
bilinen ve ksmen 2004 ve 2006 ylnda aa karlan M.. 4. yzyln ilk
eyreine tarihlenen yap katna aittir.
Alann kuzeybat kesinde dou-bat dorultulu dzgn iilie sahip
bir duvar aa karlmtr (Resim: 11, sa st ksm). Sz konusu duvarn
korunma durumu her ne kadar yukarda bahsedilen kuzey-dou gney-bat
ynndeki duvarlardan daha iyi durumda ise de, HBT Sektrnn tmndeki
almalar dikkate alndnda bu duvarn daha erken bir yap katna ait
olmas gerektii anlalmtr. Ne yazk ki bu alanda duvara ait bir dolgu
korunmad iin daha kesin bir tarih elde etmek mmkn olmamtr.
15 G.Bakr, et al., 2004 Yl Klazomenai Kazs, KST 27/2 (Ankara, 2006) 367 res.11; G.Bakr, et
al., 2006 Yl Klazomenai Kazs, KST 29/3 (Ankara, 2008) 315-316 res. 4-6.
243
Ayrca alann gney ksmnda da olduka tahribata uram durumda
duvar kalntlar bulunmutur (Resim: 11, sol alt ksm). Bu alandaki
kalntlarn korunma durumlar olduka kt olsa da, dar bir alanda bir
mekna ait taban dzlemi tespit edilmitir. Taban malzemesinin incelenmesi
sonucunda bu duvarlarn M.. 4. yzyln ilk eyreine ait olduu bir kez
daha kantlanmtr. Bu dzlem ile balantl buluntular arasnda M.. 4.
yzyln ilk eyreine tarihlenebilen bir tane Attika retimi siyah rnisli cup
skyphos (Resim: 12, A)
16
ile mantar azl amphora boyun-az paras (Resim:
12, B) yer alr.
Avlunun dou ksmnda ise kaliteli iilii ile yukarda bahsedilen tm
duvarlardan farkl ve daha derinde yer alan adet duvar kalnts aa
karlmtr (Resim: 13). Sz konusu duvarlar alma alan snrlarna
yakn bir yerde bulunduklar iin, meknlarn ilerinde almak mmkn
olmamtr. Ancak, duvarlarn dousunda olaslkla duvarlarla ilikili
dzlemde ele geirilen buluntular ile 1990 ylnda bu alann hemen kuzeyinde
kazlan ilikili mimarnin (Resim: 14 sa) taban malzemesi M.. 5. yzyl
sonlar ve M.. 4. yzyl balarna iaret eder. Duvarlar ile ilikili dolgulardan
elde edilen seramik buluntular arasndaki bir yerel retim kse (Resim: 12, C)
yukarda nerilen tarihlemeyi destekler niteliktedir
17
.
Sonuta byk konut yapsnn avlusunun snrlar ierisindeki dolgularn
kazs ardndan bu alanda M.. 5. yzyln sonu ile M.. 4. yzyln ikinci
eyrei arasnda kalan dar zaman aralnda en az farkl yap kat tespit
edilmitir. Anlald kadaryla HBT Sektr, bat blm bu zaman
aralnda ksa sreli ve olduka farkl biimlerdeki yaplara ev sahiplii
yapmtr. Avlunun dousundaki kuzey-dou gney-bat aksl en erken
duvarlar (Resim: 13) iilik ve derin kodlar ile dierlerinden hemen ayrlr.
Ancak ok dar alanlarda tespit edildikleri iin bu duvarlarn ait olduklar
yap(lar) hakknda bir yorum yapmak neredeyse imknszdr. Bunu takip
eden ve kuzey-gney ve dou-bat aksl duvarlar ile temsil edilen yap
katna ait yaplarn ise duvar kalntlar (Resim: 11) birbirlerinden ok uzak
noktalarda ve dar alanlarda aa kt iin anlalmas u an iin gtr.
16 Benzer bir rnek iin bkz., .Hasdal, Klazomenai HBP Sektr M..4. Yzyl Tabakalarnn De-
erlendirilmesi (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), zmir, 2003, ek.20, Kat.35.
17 a.g.e. ek.59, kat.no. 162; J.Boardman, Excavations in Chios 1952-1955, Greek Emporio, BSA,
Supplement 6, Oxford, 1967, 177, Fig.123:925 (sz konusu Khios vazosu M..ge. 5. yzyla
tarihlenen bir amphora ile birlikte ele geirilmitir. Bkz. a.g.e. 176).
244
Ancak korunan baz duvarlarn kalnlklar bu duvarlarn sradan konutlara
ait olmadklarn dndrr. En iyi anlalan nc evre ise kuzeydou-
gneybat oryantasyonlu, olduka zayf ve kt iilikli duvarlar ile temsil
edilir (Resim: 11 ve 15). Bu duvarlarn oluturduu baz meknlarda ele
geirilen taban ve temel dolgusu buluntular M.. 4. yzyln ilk eyreine
iaret eder. Ancak, bu evrenin bir altndaki yap katnn da ayn dneme ait
olmas periyot ierisinde nispeten ge bir tarihi akla getirir. Bu tarih M..
4. yzyln ilk eyreinin sonlar ile ikinci eyrein balar gibi grnr. Bu
yap katna ait duvarlar bir btn olarak deerlendirildiinde alanda birok
mekn tespit edilebilmektedir (Resim: 14).
Meknlarn korunan kalntlar yaplarn, kentin dou kesiminde varl
tespit edilen dzenli kent plan ierisinde yer almadn dndrr (Resim:
14). Bunun yannda, 1, 2, 3, 4 ve 5 No.lu meknlarn biimleri ve birbirleriyle
olan oran ilikileri gz nne alndnda bu meknlar prostasl bir evin
kuzey yaam birimine ait gibi grnrler (Resim: 14)
18
. 1, 2, 3, 4 ve 5 numaral
meknlarn durumu incelendiinde, 1 numaral en geni mekn srtn kuzeye
dayam ana oda (oikos) ve nndeki 3 numaral oda ise, ana odann nnde
yer alan prostas ksmn akla getirir. 4 No.lu odada ele geirilen bir pithos
burann bir servis odas olarak hizmet verdiini dndrr. Bu durumda bu
odann arkasnda kalan 2 numaral mekn ise andron olarak yorumlanmaldr.
Gney ksmnda bir girii bulunan 5 numaral mekn ise avlu olmaldr. 1,
18 Prostasl evlerde yap temelde ana unsurdan oluur: Kuzeyde yer alan ve genellikle drt
odal bir blok oluturan yaam alan, merkezde yer alan ve genellikle sktrlm toprak
zemini olan avlu ile gneyde yer alan depo, ahr gibi ikincil dereceli meknlar. Prostas
bir mimar kavram olarak ilk kez Vitruvius tarafndan ideal bir Yunan evinin tarif edildii
satrlarda karmza kar (Vitruvius, De Architectura, VI.7.1). Prostas kavram Vitruviusta
peristilden arkadaki ana odaya (oikos) geii salayan bir uzam anlamnda kullanlmtr.
Klsik dnem konut mimarsi hakkndaki en kapsaml almalardan birini hazrlam olan
W. Hoepfner - E. L. Schwander ise, prostasl evi, ince ve uzun bir araziye yaylan, kuzeyde ana
meknlar, avlusu ve ev ekonomisi ile ilgili blme sahip olan, en nemli ksm oikos ve prostas
olan standart bir ev Typenhaus olarak tanmlamtr (W. Hoepfner - E. L. Schwander, Haus
und Stadt im Klassischen Griechenland, Wohnen in der Klassischen Polis I (1994) 323). Genellikle
Bat Anadoluya zgn bir mimar tip gibi grnen prostasl evler Piraeus, Priene, Abdera ve
Klazomenaide dzenli kent plan ierisinde yer almakta iken Kolophondaki rnekler buna
uymaz (Kolophon rnekleri iin bkz. L. B. Holland, Colophon, Hesperia XIII (1944) 123
vd.).
245
2, 3, 4 ve 5 numaral meknlarn oluturduu bu ema Piraeus
19
, Abdera
20
,
Klazomenai ve Khyton yerlemesindeki prostasl ev rnekleri
21
ile yakn bir
benzerlik ierisindedir.
F 25 plan karesinde de sz konusu yap evresine ait olan ve 2006 ylnda
kazs yaplan baz meknlardaki taban ve dolgularn kazlmasna 2007 ylnda
da devam edilmitir. zellikle, 3 No.lu meknn taban malzemesi arasnda
yer alan seramik buluntular yukarda nerilen tarihleri teyit eder (Resim: 14
ve 15 st).
Byk konut yapsnn dier meknlar iinde de avlu ksm ile ayn amaca
ynelik bir alma gerekletirilmitir. zellikle, avlunun hemen kuzeyinde
yer alan mekn ierisinde tpk avlu ksmnda olduu gibi iki ayr evreye ait
Roma Dnemi duvarlar ve tabanlar tespit edilmitir. Bu alanda Roma Dnemi
etkinlikleri olduka derin kodlara kadar devam ettii iin alann orijinal
yaps olduka tahribat grmtr. Byk yapnn 18 No.lu mekn ierisinde
dolgularn kazs sayesinde byk yapdan daha erken adet duvar tespit
edilmitir (Resim: 15 alt). Bu duvarlarn HBT Sektrnn kalan ksm ile olan
ilikisi deerlendirildiinde, sz konusu duvarlarn oluturduu meknn
hem seviye ve hem de ynleri ile byk yapdan hemen nceki zayf temelli,
kt iilikli duvarlara sahip olan ve M.. 4. yzyln ilk eyreinin sonlar
ile ikinci eyrein balarna tarihlenen yapkatna ait olduklar anlalmtr
(Resim: 14).
RESTORASYON VE KONSERVASYON ALIMALARI
Hlya ERCAN
2001 ylnda Kaya Elmal Tarlasnda ve Akropolis gney yamacnda
srdrlen kazlarda elde edilen seramik buluntularn onarmlarnn
yan sra 2007 yl kazlarnda elde edilen seramik, metal, kemik eserler
zerinde restorasyon ve konservasyon ilemleri gerekletirilmitir. Sz
edilen buluntular zerinde mekanik temizlik, salamlatrma, tmleme ve
tamamlama uygulamalar yaplmtr. Al tamamlamas yaplan ve onarlan
seramik buluntular, kaz sezonunun bitiminde zmir Arkeoloji Mzesine
envanterlik buluntular olarak teslim edilmitir.
19 W. Hoepfner - E. L. Schwander, Haus und Stadt im Klassischen Griechenland, Wohnen in der
Klassischen Polis I (1994) 38-43.
20 a.g.e., 184-187.
21 F. zbay, Klazomenaideki M..4. Yzyl Yerleimi (Yaynlanmam Doktora Tezi) (Ege
niversitesi-zmir, 2006) 463-465.
246
R
e
s
i
m

1
:

H
B
T
-
D
o

u

S
e
k
t

m
a
l
a
r

247
Resim 2: Savunma sisteminin mevcut
genel plan
248
Resim 3: Gney kuleye ait tahrip tabakas ve giriin batdan grnm
Resim 4: Attika lekythosu, voltl anta bal ve oturan kadn
heykelcii
249
Resim 5: Protogeometrik dnem pithos mezarlar
Resim 6: Ge Protogeometrik Dneme ait 17 No.lu amphora
mezar, Orta/Ge Protogeometrik Dneme ait 18
No.lu hydria ve 19 No.lu piirme kab mezarlar
250
Resim 7: Apsisli mekn, seramik frn ve kuzey-gney ynl duvar
Resim 8: 80 No.lu duvar ve evreleri
251
Resim 9: Ta platform, yakma
ukuru, sanduka
ve inhumasyon
mezarlar ile bronz
bula
Resim 10: Arkaik Dneme
ve M.. 4. yzyla
tarihlenen duvarlar
252
Resim 11: HBT-Bat Sektr, A Avlusu almalar. M.. 4. yzyl ilk
yarsna ait duvarlar
Resim 12: A Avlusu almalar, seramik buluntu rnekleri
253
Resim 13: A Avlusu
al mal ar ,
M.. ge 5.
yzyl yaps
Resim 14: M.. 4. yzyl
ilk eyrei
sonlarna ait
yap kat
254
Resim 15: HBT-Bat Sektr. st: F 25 plankaresi, alt: Byk Yap 18 No.lu mekn
255
THE 2007 EXCAVATION CAMPAIGN
AT ZEYTNL BAHE
Marcella FRANGIPANE*
Francesca BALOSSI
* Prof. Dr. Marcella FRANGIPANE, Dipartimento di Scienze Storiche, Archeologiche
Antropologische dell Antichit-Universit di Roma La Sapienza-Via Palestro 63-00185
Roma/ITALY.
Dr. F. BALOSSI, Dipartimento di Scienze Stroriche, Archeologiche Antropologiche
dellAntichit-Universit di Roma La Sapienza-Via Palestro 63-00185 Roma/ITALY.
The excavation and study campaign at Zeytinli Bahe Hyk (Birecik,
Urfa), which took place in September - October 2007, had the aim of
completing the knowledge of the whole stratigraphic sequence of the site,
investigating the few phases of occupation that had not been reached in the
previous seasons, as well as that of enlarging the excavation of an imposing
Middle Bronze fortied citadel, located on the top of the lower mound and
forming the base of that particular conical elevation which gave the site its
present peculiar shape. Special thanks go, this year, to the Director of the Urfa
museum, Nurten Aydemir, and to our Bakanlik temsilcisi Resul Ibi.
As for the completion of our understanding of the site development in the
course of time, the main object of the research in 2007 was the investigation of
both the earlier and later phases of the prehistoric occupation of the site: on the
one hand, the rst occupation of the site at the beginning of the 4
th
millennium
B.C., in the lower trench (B8) opened along the western slope of the mound;
on the other hand, the sequence of the second half of the third millennium,
i.e. the levels belonging to the late Early Bronze Age, in the higher trench
(C5-6, D5) opened at the base of the eroded western ank of the high conical
mound.
As for the enlargement of the Middle Bronze Age excavation, most of our
investigations have concentrated on the south-eastern part of the monumental
fortied structure dated to the MBA, which had started coming to light in
2001. The uncovered sections of this structure had revealed town-walls 3m.
thick, a quadrangular tower with a room full of in situ vessels, and, in the
small area investigated so far towards the interior, a kind of empty corridor,
or probably open space, along the walls.
256
Crucial points of historical interest, the understanding of which has been
pursued this year, have therefore been: 1) the beginning of the occupation
of the site, with the reaching of virgin soil in the deepest trench B8; 2) the
understanding of the chronological and cultural developments in the nal
Early Bronze Age phases, still very poorly known at the site, and rather
unclear also in the region; 3) a better understanding of the plan, architectural
characterization, and function of the Middle Bronze Age fortied structure,
which has no clear comparison in the area and may become a source of crucial
information on the role played by the Carchemish region in the Old Assyrian
trade routes in Anatolia (Frangipane and Balossi 2005; Frangipane et al.
2004).
The Excavation
Trench B8: Squares B8(7)(8)
In the lowest of all trenches opened on the mound (Fig. 1), Local Late
Chalcolithic 3 architectural phases (3700-3600 B.C.) had already been brought
to light in the past campaign (Frangipane and Balossi 2005). These were
constituted by two distinct levels of domestic occupation, both developing
around an open courtyard and a small cobbled road. These had clear traces of
rebuilding, as testied by the closing of doors and the abutting of new walls to
older ones. The western most part of the small domestic quarter remains more
or less the same in all three phases, whereas the eastern area changes. In the
earliest phase, discovered this year, the area to the west is entirely occupied
by a large domed oven looking west, next to which animal bones have been
found, possible indication of the cooking of meat (Fig. 2). To the north, a
cobbled area might be an open courtyard, but the excavated area is too small
to tell. In the following phase, excavated in 2004, the oven disappears and this
apparently becomes an open area, and in the yet following phase this open
area is further enlarged by the presence of a possible cobbled street leading to
it, from northwest. Materials from all these phases are clearly Late Chalcolithic
3, with the typical chaff tempered casseroles and hammerhead bowls found
in the nearby site of Hacinebi, but also at many other settlements even further
away down the Euphrates, as Kosak Shamali, on the Balikh, as Hammam et-
Turkman, and the Khabur, as Leilan (Balossi Restelli 2006; Akkermans 1988;
Nishiaki et al 1992; Schwartz 1988).
257
Since the level reached by the earliest Late Chalcolithic 3 occupation
appeared to be very near the alluvial plain, we decided then to carry out a small
sounding, 1x1m. in dimensions at the western end of the trench; it was our
idea that we might be near virgin soil and indeed we did reach, immediately
below this construction phase, a series of alluvial levels with gravels, mostly
devoid of archaeological material. This would seem to indicate that the earliest
occupation, at least in this part of the tepe, was dated to Late Chalcolithic 3.
Trench C5-C6: Squares C5(15)(16) C6(3)(4)(7)(8)
In the higher C5-C6 trench, the past excavations had brought to light parts
of isolated buildings dated to the end of the III millennium B.C. (Balossi,
Di Nocera, Frangipane 2007). Only at the end of the 2004 campaign, a more
consistent occupation had been identied, formed by an external area with
several replaces, pits, mortars and isolated walls, possibly used as a food
processing, kitchen area. This year this phase has been further investigated
and below it at least other two phases of occupation have been identied.
We have, to date, at least six levels of occupation dating to the end of the III
millennium BC in this trench. The earliest one is approximately 3,5 m. above
the latest Early Bronze Age IB levels of occupation that have been excavated
in a trench further to the south, in the past campaigns. The pottery can be
globally ascribed to the typical Early Bronze Age III-IV horizon of the Middle
Euphrates Valley (Engin 2007; Sconzo 2007; Algaze 1990) (Fig. 3). A local type
of the Metallic Ware, is well attested, together with Euphrates Banded Ware.
The most common groups, in which a wider shape variability is visible, are
those of the Plain Simple Ware, that is attested at the site since the previous
periods, and the Spiral Burnished Ware, which, on the contrary, is peculiar of
this phase (Francozzi and Piccione in print).
The earliest identied occupation phase consists of a series of rather large
terraced rooms with a NS orientation. Unfortunately, these are badly eroded
and cut by later pits; only for the most southern room the oor was preserved.
The function of these is not easily understandable because no particular
features are present. Materials in situ are absent, but sherds within the lls
abundant, and let us envision changes in time along the sequence of these six
phases.
258
Above this is an even worst preserved building with mud-brick walls and
very partial plans. This level was covered, to the south, by the open area with
the hearths, mentioned above, which had been excavated in 2004.
Interesting this year is the stratigraphic connection of this area to a series
of newly discovered rooms to the north. There are three levels of rebuilding
in the northern part of the trench, all possibly contemporary to the external
cooking area. The earliest of these is a room, only partially investigated
because it falls out of the trench to the north and east, with plastered walls
and bin, inside which in situ ceramics have been found. Outside and to the
south of this room, a surface, whose southern, eastern, and western limits are
unfortunately unknown because cut and falling out of the trench, was full of
carbonised olives. No working facilities are linked with this, but the deposit
appears to be rather deep, so we might nd some hint as to the use of the area,
as we proceed down in the coming campaigns. This nd is certainly exciting
because it is the rst time we have a clear perception of the possible historical
signicance of the name of the site (Zeytinli Bahe), which is today covered by
pistachio trees, but no olives. Above the plastered room, another one, the walls
of which are exactly superimposed on the ones below, has been found (A275).
This too is plastered and has two major oor replasterings. It is the latest oor
level that has proved to be the most interesting because tens of whole in situ
ceramics of a very ne ware were discovered (Fig. 3b). This assemblage would
not appear to be simply domestic in character, if we consider this term to
refer to daily activities, such as cooking, processing, storing or consuming
food in the everyday life, not only because of the neness of the wares, but also
because of the presence of particular shapes as a pedestal bowl in Euphrates
Banded Ware and a cylindrical stand.
In the 2004 campaign a pit full of cretulae had been discovered in this trench.
This year the study of these has started and has given interesting results. 44
fragments of cretulae with seal and/or back impression have been identied.
The identied containers closed by the cretulae were bottles, vessels, baskets,
and doors. Certainly ve, but possibly 13 were the cretulae closing doors
and at least ve of these had been closed by the same ofcer (Frangipane
et al. 2007). At least nine distinct seals have been identied on the cretulae
259
by matching distinct impressions of the same seal and, even though their
study is still at a very preliminary stage, these would appear to be dated to a
period approximately between the end of Early Dynastic III and the Akkadian
period
1
.
Eastern Area of the Central Conical Mound, Sector D6: Squares D6(3)(4)(7)(8)
At the base of the central conical elevation raising above the lower mound,
the ruins of an imposing Middle Bronze Age fortication with a massive stone
basement had started coming to light since 2001 (Frangipane and Balossi
2004; Balossi, Di Nocera, Frangipane 2007). Today we know that the whole
structure has been destroyed by a violent re, to which the massive collapsed
deposits of deeply burnt red mud bricks are due. In the past years, an open
court or walkway at the interior of the fortied area and a rectangular tower
with two openings, both leading to what we imagine as the exterior of the
fortied structure, had been discovered (Fig. 4). The tower was anked by a
street to the east.
This year a deep deposit of red burnt mud-bricks belonging to this structure
has been removed from the area east of the street and has evidenced a further
wide open area with an annexed series of rooms, these too possibly opening
towards the exterior of the fortied area.
In the northern part of the trench, the southeastern corner of a possibly large
room (A248), badly burnt, of which the largest part is still unknown because
falling out of the trench, has been excavated. The room, with walls standing
nearly two metres in height from the interior of the room, is particularly rich
in nds, and its lling was full of rather large pieces of charcoal, probably
belonging to the roof. A large amount of pottery has been found, together
with basalt mortars and pestles, and a group of bronze objects. Particular are
a tripod mortar and a group of small, miniature bronze utensils and weapons
(Fig. 5).
Flanking this room to the south is the continuation of the street found in the
previous years, which has evidently made a turn to the east (Fig. 4). This part
of the street seems to lead to a small entrance in the fortication wall located
at the junction between A248 and the tower. The rst part of the street, at its
1 We are grateful to Holly Pittman for her preliminary yet precious opinion in these regards.
260
eastern end, must have been covered, as testied by the abundant wooden
beams found burnt on the ground and by the presence of a small wall on the
southern side of the street and by an analogous one on the north, which was
in a second moment included within the wall of room A248. This testies for
a series of modications in time of this fortied structure. To the south of this
stretch of street is an open area with a slightly higher pavement with stone
foundations and mud plastering.
Particularly interesting, even though less investigated for the moment
because of lack of time, is the entrance to room A248. This has been closed in a
second moment, and we might thus imagine that the entrance was moved to
some other place. Possibly belonging to the phase in which the door was open,
and in front of it, there was an area with a complex layout, possibly a passage
or entrance area. The nding here of a bronze spear head would conrm the
defensive character of the entire structure (Fig. 5). At the same time the storage
function of the tower, where various storage jars had been found in 2001, and
the abundance of utensils for the processing of food in room A248 indicate the
complex articulation of the fortied building complex.
The pottery from this monumental area is mainly composed by small jars
of a slightly attened prole and with aring necks, generally with a buff
surface and often with a pattern burnish of parallel horizontal bands with
evident parallels in the most recent Middle Bronze Age levels of Lidar Hyk
(Kaschau 1999), at Middle Bronze Age II Tilbeshar (Kepinski-Lecomte and
Erge 1999) and at araga Hyk (Dittman 2003). Particular is the nding of
a vessel interpreted as one for the transport possibly of wine (Di Nocera in
press - Icaane). According to texts of the beginning of the II millennium B.C.
from Mari, the region of Carchemish, together with that of Yamkhad, were
excellent wine producers, and Carchemish, with its territory, was the main
centre of redistribution of this important product (Michel 1996).
All this data would thus seem to suggest the possible specialisation of
Zeytinli Bahe within the Carchemish region, as a commercial outpost during
the Middle Bronze Age, in a crucial position along the Paleo-Assyrian routes
to Anatolia.
261
BIBLIOGRAPHY
AKKERMANS, P.M.M.G 1988, The period V pottery, in M. Van Loon (ed.)
Hammam et-Turkman I, Istanbul:287-349.
ALGAZE, G. 1990, Town and Country in southeastern Anatolia. Vol. II. The
Stratigraphic sequence at Kurban Hyk, Oriental Institute of Chicago,
Chicago.
BALOSSI RESTELLI, F. 2006, The Local Late Chalcolithic (LC3) Occupation
at Zeytinli Bahe (Birecik, anl-Urfa): The Ceramic Production, Anatolian
Studies 56: 17-46.
BALOSSI, F., DI NOCERA, G.M., FRANGIPANE, M., 2007, The Contribution
of a Small Site to the Study of Settlement Changes on the Turkish Middle
Euphrates between the Third and Second Millennium BC: Preliminary
Stratigraphic Data from Zeytinli Bahe Hyk (Urfa), in C. Kuzucuolu, C.
Marro (eds.), Socits Humaines et Changement Climatique la n du troisime
millnaire: une crise a-t-elle eu lieu en Haute Msopotamie?, De Boccard: 355-
383.
DI NOCERA G.M. in press, The Middle Bronze Age at Zeytinli Bahe - Birecik
(Urfa-Turkey): the Fortied Structure , Proceedings of the 6
th
ICAANE, May
2008, Rome.
DITTMAN, R. 2003, Excavations at avi Hyk 2000-2001, Kaz Sonular
Toplants 24: 247-258.
ENGN, A. 2007, The Carchemish region as a ceramic province in the Early
Bronze Age: analysis of the ceramics from the Carchemish Dam focusing
on the material of Gre Virike, in C. Kuzucuolu, C. Marro (eds.), Socits
Humaines et Changement Climatique la n du troisime millnaire: une crise
a-t-elle eu lieu en Haute Msopotamie?, De Boccard: 267-285.
FRANCOZZI, G. AND PICCIONE P. in press, Continuity and Change at
Zeytinli Bahe Hyk (Urfa-Turkey) through the 3rd Millennium BC:
the Transformations of the Ceramic Productions and their Contexts,
Proceedings of the 6
th
ICAANE, May 2008, Rome.
FRANGIPANE, M., BALOSSI F. 2005, Excavation and Study Campaign at
Zeytinli Bahe 2004, Kaz Sonular Toplants 27: 391-400.
262
FRANGIPANE, M. BALOSSI, F., DI NOCERA, G.M., PALMIERI, A. AND
SIRACUSANO, G. 2004, The 2001 Excavation Campaign at Zeytinli Bahe
Hyk: Preliminary Results, in N. Tuna, J. Greehalg, J. Velibeyolu (eds.),
Salvage Project of the Archaeological Heritage of the Ilsu and Carchemish Dam
Reservoirs- Activities in 2001, METU, Ankara: 20-56.
FRANGIPANE, M., FERIOLI, P., FIANDRA, E., LAURITO, R., PITTMAN, H.
2007, Arslantepe Cretulae. An Early Centralised Administrative System
Before Writing, Universit di Roma La Sapienza, Rome.
KASCHAU, G. 1999, Lidar Hyk. Die Keramik der mittleren Bronzezeit, Philipp
von Zabern, Mainz am Rhein.
KEPINSKI-LECOMTE, C. AND ERGE, R. 1999, Les cramiques de la
prospection de Tilbeshar au Bronze Ancien et Bronze Moyen, Anatolia
Antiqua VI: 155-172.
MICHEL, C. 1996, Le commerce dans les textes de Mari, in J.-M. Durand (ed.),
Amurru I. Mari, Ebla et les Hourrites. Dix ans de travaille, ditions recherche
sur les civilisation, Paris : 385-426.
NISHIAKI, Y., KOIZUMI, T., LE MIRE M., OGUCHI, T 1992, Prehistoric
Occupation at Tell KOsak Shamali, the Upper Euphrates, Syria, Akkadica
113 : 13-68.
SCHWARTZ, G.M. 1988, A Ceramic Chronology for Tell Leilan, New Haven and
London.
SCONZO, P. 2007, Plain and luxury wares of the third millennium BC in the
Carchemish region: two case-studies from Tell Shiyukh Tahtani, in C.
Kuzucuolu, C. Marro (eds.), Socits Humaines et Changement Climatique
la n du troisime millnaire: une crise a-t-elle eu lieu en Haute Msopotamie?,
De Boccard: 250-266.
263
Fig. 1: Zeytinli Bahe 2007 - position of
excavation trenhes of the 2007
campaign
Fig. 2: Zeytinli Bahe 2007 - Late
Chalcolithic 3, earliest excavated
level
264
Fig. 3: Zeytinli Bahe 2007 - Pottery of the Early Bronze Age III-IV period. Below is part of the in
situ ceramic assemblage of room A275.
265
Fig. 4: Zeytinli Bahe 2007 - Middle Bronze Age fortication and external area
266
Fig. 5: Zeytinli Bahe 2007 - Middle Bronze Age objects from the fortied structure.
a) miniature bronze utensils
b) tripod mortar
c) zoomorphic ceramic container
d) bronze spear head
267
PEDASA, 2007
Adnan DLER*
Bekir ZER
mr D. AKMAKLI
Sinem TRKOLU
* Prof. Dr. Adnan DLER, Mula niversitesi, FEF, Arkeoloji Blm, 48000 Ktekli-Mula/
TRKYE.
Dr. Bekir ZER, Mula niversitesi, FEF, Arkeoloji Blm, 48000 Ktekli-Mula/
TRKYE.
mr. D. AKMAKLI, Ankara niversitesi, DTCF, Arkeoloji Blm, 06100 Shhiye-Ankara/
TRKYE.
Sinem TRKOLU, Mula niversitesi, FEF, Arkeoloji Blm, 48000 Ktekli-Mula/
TRKYE.
1 Mula niversitesi Arkeoloji Blm ve T.C. Kltr ve Turizm Bakanl, Kltr Varlklar
ve Mzeler Genel Mdrl adna yrttmz Pedasa 2007 yl kaz ve aratrmalar
Dner Sermaye letmesi Merkez Mdrl (DSMM) ve Konack Belediyesinin
katklar ile gerekletirilebilmitir. Bakanlmz ve Konack Belediyesine ve ayrca Bodrum
Kaymakaml ve Mula niversitesi Rektrlne verdikleri destekten dolay teekkr
ederiz. almalarmz boyunca gsterdikleri ilgi ile aratrmalarmza bilimsel katk salayan
Bakanlk temsilcisi Eskiehir Arkeoloji Mzesinden Blent Oktaya ve kaz ekibi yeleri Yrd.
Do. Dr. A. Kadir Baran, Nilay Kantekin, Aye Gliz Meray, alar Dnmez, Yunus Kartal ve
Deniz Karakoa, Akropolis sektr kaz alan plann izen Mimar S. Trkz ve Z. Trkze
teekkr ederiz.
1999-2006 yllarnda Pedasada yaptmz aratrmalar kentin yerleim
alanlar, nekropolisleri, iftlik evleri ve tarm alanlar hakknda nemli
sonularn elde edilmesine olanak salamt. Ancak elde edilen verilerin
kazlarla desteklenmesi kanlmazd. Pedasada bu amala balatlan ilk kaz
dneminde nmzdeki yllarda kaz alanlarnn belirlenmesinde bizleri
ynlendireceini dndmz farkl alma alanlar seilmi ve buna
ynelik olarak 2007 yl kaz ve aratrmalar Akropol, Karakol Binas, Kutsal
Alan, Gneydou ve Bat Nekropolis Sektrlerinde yrtlmtr
1
.
Akropolis almalar
mr Dnya AKMAKLI
2007 yl Pedasa kaz almalarnn ilki akropoliste gerekletirilmitir.
Yksek bir tepe zerinde konumlanm akropolisteki (Resim: 1) almalara
268
doal kaya ktlesi zerine oturan ve Ynetici Binas olarak adlandrdmz
yap zerinde balanmtr. almalar, ilk ina evresinde megaron planl
olan bu yapnn etrafn evreleyen meknlarn ortaya karlmas ile devam
ettirilmitir. Akropolis almalar toplam 22 meknda gerekletirilmitir
(Resim: 2). Her mekn zerinde balang almas, tm meknlarn zerini
kaplayan kaln ta dolgunun kaldrlmasna ynelik olmutur. Akropoln
tamamna yaylan ta dolgunun kalnl, ana kaya ykseltilerinin deikenlii
ve eim nedeniyle farkllk gstermektedir.
M1 ve M2 meknlar Ynetici Binasna ait ana meknlardr. M1
meknn douda blen ve birbirine bitiik bulunan kk meknlar M-1a
ve M-1b olarak tanmlanmtr. M1 dousunda ve M2 batsnda iki sondaj
almas gerekletirilmitir. Ynetici Binas kaz almalar sonucunda
ortaya karlan buluntular belirli bir dneme iaret etmemekle birlikte, duvar
rgs teknii bizi iki farkl evreye gtrmektedir.
M1 ve M2 meknlarn kuatan d cephe duvarlar yapmlarnda
salamlk esas uygulanm olan erken evre duvarlardr. ksmlarda talar
dzgn bir biimde ilenmemi ve neredeyse doal hlleriyle braklmtr.
Duvarlarn dtan daha gl gzkmesinin amaland anlalmaktadr. M
1 ve M2 meknlarna ait ortak duvar ve M1 meknn douda blen duvar,
yapsal olarak ayn ve dolaysyla e zamanldr. Kenet eklinde birbirlerinin
iine geen bloklarla bir karklk gsteren ve yapmlarnda ta malzemeye
ek olarak tulann da kullanld tespit edilen bu duvar yaplar daha ge
bir evreye tarihlenmelidir. Ayn ekilde M1a ve M1b ortak duvarlar iin de
2. evre zellikleri sz konusudur. Bununla birlikte, mekn iki kk birime
ayrp deerlendiren bu mekn ii blnmenin daha sonra gerekletirildii
dnlebilir.
Bu meknlarn, buluntularla desteklenen genel kltrel karakterleri ortak
zellikler yanstmaktadr. Her iki ana meknda da ta dolgu kaldrlma
srecinde gnlk kullanm kaplarna ait paralar, Bizans Dnemi yeil srl
seramikleri, at kiremidi paralar ve ezme ta paralar ele geirilmitir.
M1 meknnda yrme zeminine kadar derine inilmi ve zemin zerinde
in situ byk bir pithos ve metal bir kse ele geirilmitir. Ayn ekilde M-
1b meknnda da byk bir depolama kabna ait ok miktarda para, M2
meknnda eitli tama, saklama ya da gnlk kullanm ve depolama
269
kaplarna ait paralara rastlanmtr. Meknlar youn miktarda seramik
buluntusu ve zellikle depolama kab paralar iermektedir. Bunlara ek olarak,
M1 meknndan elde edilen dvme ta ve M2 meknndan elde edilen
arlk, meknlarn ilevleri konusunda kir vermektedir. Ynetici Binas ana
meknlar younlukla Bizans Dnemi buluntular iermesine karn, erken
Arkaik Dneme tarihlenebilen kire ta heykelcik ve Arkaik Dnem pithos
paras gibi seramik buluntular yapnn erken dnem evrelerinden gnmze
ulaan veriler olmaldr.
Ynetici Binasnn evresinde yer alan yaplamay ortaya karmak ve
burada tespit edilecek meknlarn Ynetici Binas ile olan ilikisini ortaya
koymak amac ile kuzey, gney ve bat alanlarda Ynetici Binas ile snrlanan
ya da iliki ierisinde olan yirmi farkl meknda almalar gerekletirilmitir.
Meknlar younlukla konut odas eklindedir. Bununla birlikte kimi yerlerde,
ilik fonksiyonlu kk birimler ya da depo grnml meknlar da ortaya
karlmtr.
Akropol almalarnda nem tayan bir buluntu ise M9 olarak tanmlanan
alanda ortaya karlmtr. Ta dkntl alann kaldrlma ilemi srasnda
M9 meknnn kuzey kesinde bir frn yaps ile karlalmtr. at
kiremitleri kullanlarak, kiremit tozu katkl har ile ina edilmi olan frnn
st rts tonoz biimlidir. Zemini, topraa zenli bir ekilde yerletirilmi
devirme mermer plkalardan oluturulmutur. Kalnt olaslkla piirme
amal kullanlmtr.
Oda plan sergilemeyen alanlardan birisi de M8 olarak tanmlanan alandr.
Bu alann kendi dzlemindeki meknlarla birlikte sralan ile ana caddeye
balanan bir ara sokak olduu gr yerinde olacaktr. Buradan elde edilen
buluntularn eitlilii, M8 meknnn gnlk kullanma ynelik olduunu
desteklemektedir. Mekn iinde kazlan 6 seviyenin her birinde, depolama ve
gnlk kullanm kab paralar zerinde Klsik Dnemden Bizans Dnemi
ilerine kadar sren uzun bir zaman diliminin varl tespit edilmektedir.
Tm akropol almalar boyunca hemen hemen her mekndan elde edilen
Bizans Dnemi cam bilezik paralarna bu alanda da rastlanmtr (Resim: 3).
2007 yl akropol almalar son olarak Ynetici Binas olarak
tanmlanan ana yapnn kuzeyindeki M20, M21, M22 meknlarnda
gerekletirilmitir. M21 ve 22nin ortak duvarlar olan ve M-21in bat
270
duvar olarak tanmlanabilen duvar yapsnn kuzey snrn belirlemek
amac ile gerekletirilmi olan temizlik almasnda adet Bizans Dnemi
hyperpyron sikke ele geirilmitir (Resim: 4). Arka yzleri olduka tahribat
grm sikkeler, mparator Manuel I Comnessus (11431180) ve mparator
III. Alexius Angelin ( 11951203) dnemleri arasnda baslmtr
2
.
Karakol Binas
Bekir ZER
Sinem TRKOLU
Konack ynnden kente geli yolu zerinde yerleik ve bugne kadar
gerek almalarda gerekse tarafmzdan yaplan yaynlarda, kent hakknda
bilgi veren Herodotosun (I 175) anlattklarnn nda Athena Tapna
olarak nitelendirilen alanda kaz almalar gerekletirilmitir
3
. Kalnt
ve evresinde kapsaml bir temizlik almas yaplm, yapnn duvarlar
zerinde bulunan, ge dnemlerde kuru duvar teknii ile ina edilen duvar
ykseltileri kaldrlarak orijinal duvar rgs ortaya karlmtr. Kuzeyde,
dou-bat ynnde; gneyde ise kuzey-gney ynnde bir i duvar ile
ayrlan, toplam mekndan oluan kuzey-gney ynelili yap 12x8 m.
llerindedir (Resim: 5).
Yapy iten blen kuzey-gney ve dou-bat dorultusundaki duvarlarn
birbiriyle ilikisi, yapm evreleri ve ilevinin anlalmas amacyla yapnn
gerek iinde gerekse dnda kaz ve temizlik almalar yaplmtr.
Kuzey-gney dorultusunda uzanan blme duvarnn dousundaki
6.55x2.88 m. llerindeki Mekn 1de ve bunun batsnda yer alan 6.39x2.78
m. llerindeki Mekn 2de yaplan sondaj almalar, meknlarn ilk
2 R. Ratto, Monnaies Byzantines et dautres pays contemporaines lpoque Byzantine (Amsterdam
1930) 110116.
3 Alann gnmz aratrmaclar tarafndan Tapnak olarak adlandrlmasnn nedeni
kalntlarn bat cephesinde, gneybat ke duvarna yakn yerdeki monolit stun ve Mausollos
Dnemi duvar iiliini anmsatan, iri ve nitelikli bloklardan, bosajl isodom teknikle yaplm
duvarlardr. A. Diler, Damlboaz/Hydai ve Leleg Yarmadas Aratrmalar 2001 AST 20/2
(Ankara 2003) 15; A. Diler, Bodrum Yarmadas Leleg Yerleimleri, Mylasa/Damlboaz ve
evresi Yzey Aratrmas-2002 AST 21/2 (Ankara 2004) 145; G. E. Bean-J. M. Cook, The
Halicarnassus Peninsula BSA 50 (1955) 124, 149; W. Radt, Siedlungen und Bauten auf der
Halbinsel von Halikarnassos, IstMitt Beiheft 3 (Tbingen 1970) 14, 53.
271
kullanm evresinde ve sonraki dnemlerde plka talar ve seramik paralar
kullanlarak yaplm taban dzlemlerine sahip olduunu gstermitir
(Resim: 6).
Yapnn ilk evresi ile balantl ana kaya zemin zerindeki taban
dzlemi ile birlikte 1 No.lu meknda en azndan 4 taban dzleminin
varl belgelenmitir. Mekn 1in gerek kuzeydou ve gerekse kuzeybat
kesinde yaplan incelemelerde temellerin ana kaya iine alan yataklardan
ayn kodlarda balad ve ana kaya ile ta sras arasnda kalan boluun
sktrlm ta dolgu ile doldurulduu grlmtr. Dou ve bat kelerde
duvar oluturan bloklarn organik ekilde birlemeleri, mekn iten blen
duvarlarn d duvarlarla ada bir zamanda yapldn gstermektedir.
Mekn 2nin gneyinde, ana kaya zeminin hemen zerinde ve ge dnem
kullanmlar nedeniyle ksmen tahrip edildii anlalan taban dzleminin
altnda, gney duvar boyunca sralanm M.. 2. yzyla ait Knidos retimi
in situ kseler ele geirilmitir (Resim: 7)
4
. Yapnn bu blmnde duvarlarda
gzlenen iilik baz tadiltlarn sz konusu olabileceini gstermektedir. Sz
konusu kseler, yapnn ilk yapm evresinde deil, olaslkla sonraki ya da
ikinci yap evresinde adak amal olarak taban dzlemi altna yerletirilmi
olmaldrlar.
Kaz almasnn ortaya koyduu sonulara gre Mekn 1 ve 2yi ayran
blme duvar zerinde yer alan ve iki mekn birbirine balayan kap
sonradan iptal edilerek yapnn gney yars iki ayr oda olarak kullanlmtr.
Mekn 1e dou duvar zerindeki bir kap akl, Mekn 2ye ise bat duvar
zerinde yer alan ve lento seviyesinde korunmu olan kap aracl ile giri
yapld anlalmaktadr.
Geleneksel Trk evinin nnde bulunan alanda, yapnn bat duvar
nnde 5.10x4.30 m. boyutlarnda bir sondaj yaplmtr. alma sonucunda
Trk evinin teras duvar ile ayn dorultuda ancak daha alt kodlarda iki duvar
ortaya karlmtr. Bu alanda kazlan dolgulardan elde edilen buluntular
4 Keli prolli ve formunda kulplar olan kseler Pedasada Hellenistik seramikler arasnda en
sk karlalan form olarak dikkat eker. Benzer rnekler iin bkz: R. Meri, Spthellenistisch-
rmische Keramik und Kleinfunde aus einem Schachtbrunnen am Staatsmarkt in Ephesos, FiE
IX/3 (Wien 2002) 27-29, taf. 3 K26-35; D. Berges, Knidos, Beitrge zur Geschichte der archaischen
Stadt (Mainz am Rein 2006) 146, taf. 80.1; S. Rotroff, Hellenistic Pottery. Athenian and Imported
Whellmade Table Ware and Related Material, The Athenian Agora XXIX (Princeton, New Jersey
1997) 233, 234.
272
alann Arkaik Dnemden itibaren kullanm grdn, Hellenistik, Roma
ve Bizans dnemlerinde sreklilik gstermeyen yerleime ilikin olduunu
gstermektedir. Buluntular arasnda M. 4. yzyln ilk yars ve ortalarna
ait siyah rnisli ithal seramik rneklerinin okluu dikkat eker.
Mekn 1 ve 2nin kuzeyinde, dou-bat dorultusunda uzanan ve
3.55x7.50 m. boyutlarndaki Mekn 3 bulunmaktadr. Kalntnn kuzey d
duvar zerinde izlenen devirme bloklar ve eik bloundan ge dnemlerde
buradan yap iine ynelen bir giri ald ancak daha sonra kapatld
anlalmaktadr. Kaz srasnda Mekn 3n kuzeyinde d duvar nnde, st
kodlarda, en azndan iki evreli ta deli bir yol kalnts aa karlmtr.
Bu yol, yapnn arkasndan yukardaki kutsal alan ve yaplara yneliyor
olmaldr.
Ta iilii ve ele geirilen buluntulardan Mausollos zamannda ina edildii
anlalan yap, byk olaslkla Mausollosun Synokizm politikas ile ilgili
ve bu amala kent giri ve klarn kontrol eden asker amala kullanlm
olmaldr. Mekn 2de ortaya karlan buluntulardan da anlalaca gibi
M.. 2. yzylda orijinal planna sadk kalnarak onarm grmtr. Bu
onarm evresi Philip Vin Pedasada kurduu garnizonla balantl grlebilir
(Livius 33. 30; Polybius 18. 44)
5
. Dolgular, taban ykseltmeler ve duvar tadilt
yaplarak yapnn Bizans Dneminde M.S. 9-13. yzyllarda arasnda yapnn
kullanldn ele geirilen seramik ve cam buluntular kantlamaktadr.
Teras Duvar nndeki Kulede Yaplan almalar
Bekir ZER
Dou-bat dorultulu Arkaik Dneme ait byk teras duvarna yaslanan
ve Karakol Binas ile bosajl olmas ve ke bloklarnda dikey silme tayan
iilii ile benzer olan kulenin zerinde ve evresinde temizlik almas
yaplmtr. Kulenin dou ve gney duvarlar almaya balamadan nce de
grlebilmekte ancak bat duvar kule i dolgusu ve teras duvarndan akm
olan ta ve topraktan izlenememekteydi. Kulenin gney duvar nndeki
toprak dolgunun kazlmas sonucunda gneybat kesi ortaya karlm
ve kulenin llerinin tabanda 4.20x2 m. olduu saptanmtr (Resim: 8).
Kulenin Arkaik Dnem teras duvarna yasland blmde yer alan teras
duvar bloklar, kule talarnn yerletirilebilmesi iin tralanmtr.
5 G. E. Bean-J. M. Cook, The Halicarnassus Peninsula BSA 50 (1955) 124, 151.
273
Kutsal Alan Sektr almalar
Bekir ZER
Karakol Binasnn hemen kuzey batsnda kalan Kutsal Alan olarak
adlandrdmz blgede kaz ve temizlik almalar yaplmtr (Resim: 9).
allan alan gneyden dou-bat uzantl iyi durumda korunmu Arkaik
Dneme ait bir teras duvar ile snrlanmaktadr. Dik bir eime sahip olan
yamata Antik Dneme ve yakn zamana ait teras duvarlar, yine ayn dneme
ait ev ve frn kalntlar yerleiktir. Arazinin yap veya yap gruplarnn
yerletirilmesi iin uygun olan blm son yllarda yaplan kaak kazlar
ile byk lde tahrip edilmitir
6
. Kaak kazlarn srmesi 2007 yl ile
birlikte bilimsel kazlarn balad Pedasada nceliin bu alana verilmesini
gerektirmitir. Temizlik almas srasnda kaak ukurlarndan birinin
kenarndaki allarn arasndan ge Arkaik Dneme ait mermer on ke
stunu bal paras ele geirilmitir.
Tm alanda kaaklar tarafndan atlan toprak tamamen temizlenmemi
olmakla birlikte, alann yaplamasna dnk baz sonulara ulalmtr.
Toprak harl duvarlarla snrlanan 3.40x2.72 m. llerinde muhtemelen
alandaki son yap evresi ile ilikili bir mekn ksmen ortaya karlmtr.
Bu meknn kuzeyinde dou, bat ve gneyden iyi ilenmi devirme
bloklar ile ina edilmi olan toprak harl duvarlarla snrlanan 3.56x3.47 m.
llerinde ikinci bir mekn daha ortaya karlmtr. Mekn kuzeyden iyi
ilenmi talar ile rlm 1.75 m. kalnlnda bir duvar ile snrlanmaktadr.
Duvarn kuzey kenarda ayn zamanda bir yrme zemini oluturan
demenin zerine oturmas, geni bir duvar olmas ve kaln, tal bir i
dolgusunun bulunmas gibi sebepler imdilik bu duvarn antsal bir yapya
muhtemelen bir altara ait olabileceini dndrmektedir. Sz konusu
yapnn ortaya karlan duvar gney duvardr. Bu yap allan geni
terasn kuzey ksmnda doal braklm olan ve birdenbire ykselen kayalk
yamacn hemen nnde yer almaktadr.
6 Blgede yaplan yzey aratrmalarnda toplanan terra-cotta grinler, ukurlarn etrafnda
gzlenen ok sayda kemik paras ve duvar kalntlar nedeni ile alan, tapnak bothrosu,
mezarlk ve klt yaplarn barndran bir yer olarak yorumlanmtr. A. Diler, Damlboaz/
Hydai ve Leleg Yarmadas Aratrmalar 2001 AST 20/2 (Ankara 2003) 15, res. 7, 8; A. Diler,
Bodrum Yarmadas Leleg Yerleimleri, Mylasa/Damlboaz ve evresi Yzey Aratrmas-
2002 AST 21/2 (Ankara 2004) 145.
274
allan alann batsnda dier kaak ukurlarna gre daha derine
devam eden ve geni bir alana yaylan tahrip alan bulunmaktadr. Bu
alann kuzey orta blmnde dou ve batsnda dou-bat ve kuzey-gney
ynelili, tahripten dolay farkl kodlarda korunmu duvarlar bulunan ve bir
yapya girii salayan geni bir akl tanmlayabilecei gzlenen bir boluk
bulunmaktadr.
Kaz srasnda ele geirilen M.. ge 7. erken 6. yzyldan balayan
buluntulardaki sreklilik, Bizans Dnemine kadar devam eder. Tm alandan
toplanan buluntular arasnda Arkaik Dneme ait olanlar dnda, M.. 4.
yzyla ait siyah rnisli rnekler, Hellenistik Dneme ait kalp yapm kse
paralar, terra-cotta grin paralar ve Bizans Dnemine ait srl seramik ve
cam bilezik paralar bulunmaktadr. Bizans Dnemi duvarlarnda kullanlm
olan iyi ilenmi duvar talar, farkl yaplara ait ovolo ve mimar yap eleman
paralar ve adak eyas olarak yorumlanabilecek buluntular, Herodotos
tarafndan anlatlanlar nda varl kabul edilebilecek olan Athena
Tapnann bu alanda olduuna iaret eden veriler olarak grlebilir. Kesin
sonular iin gelecekte yaplacak kazlarn sonularn beklemek zorundayz.
Gneydou Nekropol almalar
Bekir ZER
Pedasada kaz almalar balamadan nce yaplan yzey aratrmalar
kentin akropoln kuatan tepeler zerindeki nekropol alanlarnda, blgeye
zg, farkl boyutlarda tmls mezarlarn bulunduunu gstermitir
7
.
Sivriam Tepe zerinde yer alan bir tmlste yaplan kurtarma kazsnda
yreye zg l gmme gelenekleri ve mezarlara braklan hediyelerin
eitliliinin anlalmasn salayan nemli veriler elde edilmiti
8
.
7 A. Diler, Damlboaz/Hydai ve Leleg Yarmadas Aratrmalar 2001 AST 20/2 (Ankara
2003) 15, 16; A. Diler, Bodrum Yarmadas Leleg Yerleimleri, Mylasa/Damlboaz ve evresi
Yzey Aratrmas-2002 AST 21/2 (Ankara 2004) 145, 146; A. Diler, Bodrum Yarmadas Leleg
Yerleimleri Pedasa, Mylasa, Damlboaz ve Kedreai (Sedir Adas) Yzey Aratrmas-2003
AST 22/2 (Ankara 2005) 137, 138; A. Diler, Bodrum Yarmadas Leleg Yerleimleri Pedasa,
Mylasa, Damlboaz (Hydai), Kedreai (Sedir Adas), Kissebk (Anastasioupolis) ve Mobolla
Kalesi Yzey Aratrmalar 2004-2005 AST 24/2 (Ankara 2007) 480, 481.
8 Sz konusu tmls Protogeometrik Dnemden M.. 7. yzyln ilerine kadar kullanlmtr.
thal ve yerli seramik buluntular dnda, zengin metal buluntularyla da dikkat eker.
Leleglerde ata klt ve l inanc ile ilgili tartmalar iin bkz. A. Diler, Pedasa Ge
Protogeometrik Dnem Tmls ve Leleglerde l nanc T. Takaolu (ed.) Anadolu
Arkeolojsine Katklar: 65. Yanda Abdullah Yaylalya Sunulan Yazlar (stanbul 2006) 109-131.
275
Pedasa yerleiminin gneydousundaki am Tepe ve evresi tmls
gm alandr. Tepenin dou yars ve en yksek olduu blge, engebesi az
olan geni bir dzlk grnmndedir. Bu dzlk zerinde kaak kazlar ve
yakn dnem kullanmlar sonucu tahrip edilmi olan ok sayda kk ve
orta boyutta tmls ve sanduka mezar yerleiktir. Neredeyse tm kaak
kazlarla yamalanm bu alandaki iki tmlste kaz ve temizlik almas
gerekletirilmitir.
Bunlardan Tmls 1 am Tepenin geni bir dzlk oluturan dou
yarsnn bat blmnde, batya doru arazinin kod kaybetmeye balad
ksmda, tepenin en yksek olduu noktadadr. Tmlsn dolgusunu
oluturan talar geni bir alana yaylm durumdadr. Tmlsn kuzeybat
ksmnda yuvarlak olan evre duvarndan kk bir blm korunmutur.
Dou-bat dorultulu tabanda 2.90x2.33 m. llerindeki mezar odasna girii
salayan ve ite 0.74 m. geniliindeki dromos, mezar odasnn bat duvar
zerinde yer alr (Resim: 10). Mezar odasnn en iyi korunan kuzeydou
kedeki duvar ykseklii 1.10 m. olarak llmtr.
Mezar odasnn ierisinde bulunan ve kaaklar tarafndan yaplan kaz
ile datlm olan ta enkaz kaldrldktan sonra kzl kahverengi renginde
0.10 m. ile 0.63 m. arasnda kalnl deien ve zemindeki ana kayann zerini
rten toprak tabakas temizlenmitir. Mezar odasnn gneybat ksmnda
ana kaya daha dz bir zemin oluturur. Kuzeybat kede ise ana kayann
derinletirilmesi ile oluturulmu 1.23x0.80x0.25 m. llerinde bir ukur
yer almaktadr. Sz konusu ana kaya ukurunun tabannda pimi toprak
bir lhite ait taban ve yan kenar paralarnn bulunmas, ukurun lhit gm
yerletirmek amacyla aldn gstermektedir. Yzey aratrmalar ve daha
nce gerekletirilen kurtarma kazs sonularnda da tmlslerin ilerinde
pimi toprak lhit teknelerinin gm amal kullanld bilinmektedir.
Tmls 2 am Tepenin geni bir dzlk oluturan dou yarsnn gney
blmnde arazinin kod kaybetmeye balad ksmda yer alr. Tmls
evreleyen krepis duvarnn gney blm dalm olan ta dolgunun altnda
kalmtr. Dier ynlerdeki evre duvarlar yrme zemininden itibaren
ykselir ve iyi durumdaki bat blmde 1.25 m. yksekliinde korunmutur.
11.70 m. apndaki evre duvar ile orta boyutta bir tmlstr. Tmlsn
mezar odas tabanndan itibaren gneydou kede korunan ykseklii 2.82
m.dir.
276
Mezar odasnn duvarlar dou ve gney blmlerde neredeyse tavan
seviyesine kadar ayaktadr. Bat ve kuzey duvarlar tahribata uramtr.
Mezar odas, duvarlarn dz olarak ykseldii blmde 4.00x3.60 m. olarak
llmtr. Mezar odas duvarlar tabandan itibaren 1.25 m. dz ykselir.
Kuzeydou-gneybat ynelili mezar odasna girii salayan ve ite 0.90 m.
geniliindeki dromos bat duvar zerinde yer alr.
Mezar odasnn ierisinde bulunan ve kaaklar tarafndan yaplan kaz
ile datlm olan ta enkaz kaldrldktan sonra kzl kahverengi renginde
0.12 m. ile 0.55 m. arasnda kalnl deien ve zemindeki ana kayann zerini
rten toprak tabakas temizlenmitir. Toprak dolgunun kazlmas ile mezar
odasnn tabann oluturan doal ana kaya zerinin dzeltilmi plkalar
eklinde olduu grlmtr (Resim: 11). Mezar odas tabann rten toprak
tabakasnn kazs srasnda gneydou kede; ana kaya zeminin derinletii
blmde, yatk olarak yerletirilmi in situ bir kap ile karlalmtr.
1 ve 2 No.lu tmlslerden toplanan buluntular arasnda M. . 7. yzyldan
sonraya giden herhangi bir buluntu yer almamaktadr
9
. Ele geirilen pimi
toprak lhit paralar gemi yllarda yaptmz yzey aratrmalarndan da
bildiimiz, tmlslerin ierisine lhit ierisine gm yerletirme geleneinin
M.. 7. yzyl ve ncesinde yaygn olduunu kantlar.
Bat Nekropol almalar
Bekir ZER
zerinde ok sayda tmls bulunan Sivriam Tepenin Konacka
doru uzanan yamalar zerinde mezar platformlarnn yer ald geen
yllarda yaplan yzey aratrmalarnda belgelenmiti
10
. Platformlar
9 Pedasa ve evresindeki tmlsler iin farkl tarihlendirme nerileri yaplmtr. Genellikle
Protogeometrik, Geometrik ve Arkaik Dnemlere ait olduklar kabul edilmektedir: G. E.
Bean-J. M. Cook, The Halicarnassus Peninsula BSA 50 (1955) 166; W. Radt, Siedlungen
und Bauten auf der Halbinsel von Halikarnassos, IstMitt Beiheft 3 (Tbingen 1970) 225.
Tmlslerin boyutlar ve ta rg sistemleri arasndaki farkllklar, saysal olarak okluklar,
ok geni alanlara yaylmalar ve aileler tarafndan kuaklar boyu kullanlyor olmalar gibi
sebepler gz nne alndnda tmls geleneinin Ege kltrlerinde rastlanan benzerleri
gibi M.. 2. binyln ilerine kadar gitmesi beklenmedik bir sonu deildir: O. Dickinson,
The Aegean Bronze Age (Cambridge 2001) 221, 222). Tmlslerin kullanm amac iin bkz. A.
Diler, Pedasa Ge Protogeometrik Dnem Tmls ve Leleglerde l nanc T. Takaolu
(ed.) Anadolu Arkeolojsine Katklar: 65. Yanda Abdullah Yaylalya Sunulan Yazlar (stanbul
2006) 109-131. A. Diler, Bodrum Yarmadas Leleg Yerleimleri Pedasa, Mylasa, Damlboaz
ve Kedreai (Sedir Adas) Yzey Aratrmas-2003 AST 22/2 (Ankara 2005) 138, 139.
10 A. Diler, Bodrum Yarmadas Leleg Yerleimleri Pedasa, Mylasa, Damlboaz ve Kedreai
(Sedir Adas) Yzey Aratrmas-2003 AST 22/2 (Ankara 2005) 138, 139.
277
ierisine yerletirilmi olan gmlerin kapaklarnn kolaylkla grlebiliyor
olmas, kaaklar tarafndan neredeyse tamamnn tahrip edilmesine sebep
olmutur. Kaaklar tarafndan tahrip edilmi olan mezar platformlarndaki
gm tiplerinin neler olduunu ve tahrip edilmi olan sandk gmlerde
ne tr kantlara ulalabileceini anlayabilmek amacyla, kenar duvarlar
iyi korunmu olan ve ta dolgusu ksmen yerinde bulunan rneklerden biri
alma alan olarak seilmitir. 1 No.lu mezar platformu, Sivriam Tepenin
Konacka doru uzanan ve zerinde ok sayda platform bulunan yamac
zerinde, yamacn kuzey orta kenarnda yer almaktadr. Bu yama zerindeki
platformlarda yn birliktelii gzlenmez. Dou-bat ya da kuzey-gney
dorultusunda yerletirilmilerdir.
Kuzeydou-gneybat ynelili 1 No.lu mezar platformu arazinin eimli
olduu kuzey kenarda 1. 13 m. yksekliinde korunmu bir platform duvarna
sahiptir. Platformun kuzey duvar douya doru uzatlarak kuzeydou kede
1.25x3.85 m. llerinde bir eklenti yaplmtr. Bu eklenti dnda yaklak
11x7.60 m. llerindedir. Sz konusu eklentiden sonra ta dolgu platformun
kuzey duvar dorultusunda 1 No.lu mezar platformundan bamsz olarak
douya doru devam eder ve kuzeye ynelir. Mezar platformunun ta
dolgusu ierisinde kaak kazlar ile ortaya karlm olan 3 gm ukurunda
ve platformun dnda kalan bir gmde kaz ve temizlik almas yapld.
1 No.lu gm: Platformun kuzeydou kenarna dou-bat dorultulu olarak
yerletirilmitir. Gm ukurunun bat ksmn kapatan kapak talar karlkl
olarak yerletirilmi ve birbiri zerine bindirilmi plkalardan oluur. Gm
ukurunda yaplan almada, ierisinde ok sayda pithos paras bulunan
toprak tabakas ana kaya zemine ulalncaya kadar devam etmitir. Kuzey ve
gney kenarlarda iyi durumda korunmu olan duvar rgsnde kullanlan
ince plka talar yukarya doru gm ukurunu daraltacak ekilde ie doru
kaydrlarak yerletirilmilerdir (Resim: 12). Ta rgnn balad kesimde
0. 86 m. olan genilik kapak talarnn oturduu zeminde 0. 65 m. olmaktadr.
Kaaklar tarafndan tahrip edilmi olmakla birlikte, 1 No.lu gm ierisine
braklm olan kk boyutlu ift kulplu monokrom kap ve bronz bula
paras, gm hediyelerinin eitlii konusunda kir vermektedir.
2, 3 ve 5 No.lu gmler: Bu gmlerde yaplan almalar her gmnn
urna ukuru olarak kullanldn gstermitir. 2 ve 3 No.lu gmler iyi
rlm yan duvarlar olan drtgen derin ukurlar olarak tasarlanmlardr. 2
No.lu gmnn duvar talar tabandan itibaren yukarya doru ykseltilirken
278
da doru alarak rlmtr. Tabanda yaklak kare olan 0.46x0.45 m.
llerindeki ukur, kapak tann duvar rgs zerine oturduu blmde
0.75 m. genilie ular (Resim: 13).
Kapak ta yerinde korunmu olan 5 No.lu gm, 1 No.lu mezar
platformunun kuzeydousunda, platformun dnda kalan ta dolgu ierisinde
yer almaktadr. Kuzey gney dorultulu 0.58x0.26x0.35 m. llerindeki
sanduka mezarn ince yapl kll karbonlu topra ierisinden yanm kemik
paralar topland. Drtgen yatay ve s sanduka grnm ile 2 ve 3 No.lu
derin olarak tasarlanm gmlerden ayrlmaktadr (Resim: 14).
2 No.lu gmden kk boyutlu ift kulplu el yapm bir kap, 3 No.lu
gmden bronz bir bula paras, 5 No.lu gmden bir adet arak ve yzk
formunda ince bir bronz halka ele geirilmitir. Mezar platformu evresinden
ve gmlerden elde edilen buluntular iin kesin bir tarihlendirme nerisinde
bulunmak g olmakla birlikte, basit yerel formlarn benzerlerinin Submyken
Dnemi ve Protogeometrik Dnemlerde grlmesi, mezar platformlarnn
tmlslerle ada ve benzer gm hediyelerine sahip olduklarn
gstermektedir. Urna ukurlar genellikle dar ve yksek olarak yaplmlardr.
ukurlarn kendilerinin birer kl depolama alan olup olmad, ilerinde
urnalar bulunup bulunmad henz cevapsz kalan sorulardr
11
.
2007 yl alma sonular Pedasada kremasyon gm geleneinin 2.
binyln sonlarnda uygulanmakta olduunu gstermektedir
12
. Pedasada
gerek tmlslerde gerekse mezar platformlarnda 2. binyln sonlarnda
inhumasyon ve kremasyon geleneklerinin uygulanyor olmas ve Arkaik
Dnem ilerine kadar uzun sre devam etmesi, Leleg yarmadasnda
l gmme geleneklerinde srekliliin izlenebildii bir yerleme olarak
Pedasann nemini vurgulamaktadr
13
.
11 Mezar platformlar zerinde ve evresinde krlm ve dank durumda bulunan anak
mlek paralar urne geleneinin varlna iaret edebilir.
12 Leleg yarmadasnn Myken ve Submyken dnemleri ve erken Demir ana tarihlenen
mezarlklar ve buluntular ile Bat Anadolu kysnda zel bir yere sahip olduu
grlmektedir. Msgebi ve mleki mezarlklar kremasyon gmlerin Ege kysnda
uyguland ilk merkezler olmalar bakmndan dier merkezlerden ayrlr. Y. Boysal, Karya
Blgesinde Yeni Aratrmalar Anadolu 11 (1967) 8, 13-15.
13 Birbirinden bamsz birimler eklinde dzenlenmi olan ve tmlslerde olduu gibi aileler
tarafndan uzun sre kullanld anlalan mezar platformlar Leleg yarmadasnda daha az
karlalan bir gm ekli olarak dikkat eker. Pedasa dnda Asarlkta benzer nekropolis
dzenlemeleri grlmektedir: W. R. Paton, Excavations in Caria JHS 8 (1887) 73, g. 16; W.
R. Paton-J. L. Myres, Karian Sites and Inscriptions JHS 16 (1896) 243, 244, 264, g. 17, 18.
279
Resim 1: Akropolis
Resim 2: Akropolis, kaz alan genel plan
280
Resim 3: Akropolis, Bizans Dnemi cam
bilezik paralar
Resim 4: Akropolis, Bizans Dnemi sikkeleri
Resim 5: Karakol Binas, kaz alan genel grnm
281
Resim 6: Karakol Binas, Mekn 1, plka tal taban demesi
Resim 7: Karakol Binas, Mekn 2, Knidos retimi kse
282
Resim 8: Kutsal Alan, savunma
kulesi
Resim 10: G n e y d o u
Nekropol, 1 No.lu
tmls
Resim 9: Kutsal Alan, kaz
alan genel grnm
283
Resim 11: Gneydou Nekropol, 2 No.lu tmls
Resim 12: Bat Nekropol, 1 No.lu gm
284
Resim 13: Bat Nekropol, 2 No.lu gm
Resim 14: Bat Nekropol, 5 No.lu gm
285
ALALAKH (AANA HYK)
2007 YILI ALIMALARI
K. Aslhan YENER*
* Ass. Prof. K. Aslhan YENER, Oriental Institute, University of Chicago 1155 east 58th st. Chica-
go Illionis 60637 773 702-0568/ABD a-yener@uchicago.edu
2007 Tel Aana/Alalakh analizleri ve almalarn aada ad geen kiiler gerekletirmitir:
K. Aslhan Yener,(kaz bakan) G. Bike Yazcolu, Stephanie Selover, Robert Ritner (Univer-
sity of Chicago); Murat Akar, Alan Sorumlusu (Orta Dou Teknik niversitesi); Hatice Pamir,
Tlin Tmer, Burhan Can, Doan Askar, Onur Akseven (Mustafa Kemal niversitesi); Mara
Horowitz, Yasmine El-Gabbani (Columbia University); Brenda Craddock; Dominique Collon
(Ingiltere); Michelle Rugenbucke, Polly Westlake (INSTAP, Girit); Buket Alemda (Ankara);
Sezen Kayhan (Bilkent niversitesi); Robert Koehl, (New York Hunter College); Erkan Konyar,
Armaan Tan (stanbul niversitesi); Il elik (Mimar Sinan niversitesi); Brian Kunkle (Hun-
ter College), Luca Tepedino (Bologna niversitesi); Tugba Soydan, Ekin Kozal, Kaan zdemir,
Meltem akmak, Halil brahim Ylmaz (anakkale niversitesi); Nurettin Bataray (Akdeniz
niversitesi); Ekin Demirci, Ferhat Can, zgecan Yarma, Derya Silibolatlaz, Gken Kunter,
osku Kocabyk; Pnar Durgun, Vedat Toprak, Nuretdin Kaymakc, Pnar Ertepnar Kaymak-
(Orta Dou Teknik niversitesi); Canan akrlar (Smithsonian Institution), Remi Berthon
(CNRS, France); Bakanlk temsilcisi Yusuf Altn ve Murat Krba.
Aratrmalarmz, Fund for Amuq Valley Excavations (FAVAE), INSTAP (The Institute for Aege-
an Prehistory), Anthony ve Lawrie Dean, DSMM ve birok zel ahs tarafndan cmerte
desteklenmitir. Aratrmalar T.C. Kltr ve Turizm Bakanl, Kltr Varlklar ve Mzeler
Genel Mdrl ve Mustafa Kemal niversitesi adna yrtlmtr. Hatay Arkeoloji M-
zesi Mdr Faruk Kln ile Uzman Arkeologlar Asl Tuncer, Demet Kara ve mer elike
zel teekkrlerimizi sunarz. Ayrca yardm ve ilgilerini bizden esirgemeyen Mustafa Kemal
niversitesi Rektr ve Hatay Valisi Ahmet Kayana teekkr bor biliriz.
Aana Hyk kaz almalar 15 Temmuz-27 Eyll 2007 tarihlerinde
toplamda 3 alanda ve 9 amada Mustafa Kemal niversitesi ve Kltr
ve Turizm Bakanl adna srdrlmtr. Hatay linde, Asi (Orontes)
Nehrinin kenarnda olan hykte, 2000 ylndan bu yana yzey aratrmalar
ve kaz programmzn 4. yl tamamlanmtr.
Bu yl yerletirdiimiz amalarla kronoloji ve tabakalama konusundaki
problemler zerinde alrken, hyn gney kanadnda da Alalakhn
son dnemleri hakknda bilgi veren antsal bir yapnn kalntlarn ortaya
kardk. 3. alanda yrttmz almalar ile birlikte de hyn dou
yama stratigrasini ve nekropol alann incelemeye baladk (Resim: 1).
286
Alan 1
33.32 Amas
Hykte en erken tabakalarmz saray blgesinde Alan 1de bulunan
33.32 amasndadr. Ama 7. dnem sarayna ait 9 No.lu avlunun 12 x 9 m.lik
bir alann kapsamaktadr ve burada yaplan alma ile Orta Tun ana
denk gelen 3 mimar tabaka incelenmitir. ncelenen yap katlar Woolley
stratigrasine gre VII-IX tabakalarna denk gelmektedir.
70 yllk zaman diliminde 7. dnem saray yapsna ok zarar gelmitir.
Yanm kerpi duvarlar, yamurlar ve youn bitki geliimi yznden erimi
ve ok sayda hayvan yuvas sarayn duvarlarnn yklmasna neden olmutur.
Mze alan iinde kalan bu yapnn korunmam olmas son derecede
zcdr. Gelecek yllarda yaplmas planlanan restorasyon almalar iin
gerekli ilemler balatlmtr.
7. dnem saraynn 9 No.lu avlusunda almalara baladmzda, ortostatl
duvarlar dklm, kerpi duvar ynlar arasna gmlm durumdayd.
Yaplan temizlik almas ile ncelikle bu yn kaldrdk. Avlunun evre
duvarlar ve ortostatlar aa karldktan sonra yllarca biriken dolgu
topran kaldrlmasyla Woolley kazlarnda ortaya karlan avlu tabann
tekrar aa kardk. Avlu tabannda ok sayda seramik paras, gurin, 3
adet tablet ve muhtemel bir heykele ait paralar in situ bulundu. Tabletlerde
ikisi okunamayacak durumda ise de, zarf iinde bulunmu bir tablet iyi
durumdadr. Bir yz camlam olan bu VII. tabakaya ait adl tabletin dier
yz ok iyi korunmutur ve bu yzde 17 kiinin ahitlik yaptn gsteren
bir isim listesi yer almaktadr.(Resim: 2).
Hitit Kral Hattusili I Dneminde kan ve 7. evreyi sona erdiren yangn
tahribatnn izleri btn avluda gzkmektedir. Taban stne dalm
seramik ve bazalt paralar yangn etkisiyle erimi ve camlam durumdadr.
Bazalt bloklar bile eriten bu yangnn 1100 derecelik bir scaklk oluturduu
anlalmaktadr.
Taban stne ina edilen kerpi platform ve bu platformun gney kesinde
ortaya karlan kire tandan bir heykelin paralar, avlunun kuzeydou
kesinin bir adak alan ya da trensel amal kullanlan bir mekn olduunu
gsterebilir.
287
2. Evre: Bu evreye ait en dikkat ekici e, pimi kerpi tulalardan
denmi muhtemel bir rampa sistemidir. Ortalama boyutlar 22-30 cm.
arasnda deien tulalalarn arka yzlerinde piirilmeden nce alm
delikler vardr (voussoir tulalar) ve bu deliklerin harcn daha iyi yapmasn
salamak amacyla kullanld sonucuna varlmtr.
3. Evre: Bu amadaki son tabakada grlen Orta Tun mimarsini, amann
bat kanadna yerletirdiimiz bir sondaj almasnda inceledik. Bu yap
katnda ortaya karlan ta temelli yap antsal bir zellik tamaktadr. Bu
antsal yapnn izleri erken dnemlere ait bir sarayn ya da savunma amal
kullanlm bir binann kant olabilir. (Resim: 3).
32.57 Amas
Mze alan ierisinde IV. dnem saray yapsnn avlusuna yerletirdiimiz
amada kaz almalarna 2006 ylnda balamtk. 2007 almalar kaz
alann 1 m. kuzeye doru genileterek balad. 10 x 9 m.lik bir alanda iki ay
boyunca srdrlen almalarda mimar evre incelendi (Resim: 4).
3. Evre: Amann gneybat kesine denk gelen alanda 2. tabakaya ait drenaj
kanal ve muhtemel su toplama havzasnn dolgu topra kaldrldnda, en
erken olan 3. tabakaya ait bir ocak alannn izlerine rastladk. ok sayda hayvan
kemii ve ak ve kapal formlu kaplar, bu alanda in situ bulunmutur.
2. Evre: Bu yl aa kartlan ikinci mimar yap katnn, alt evresi
olduunu saptadk. Kuzeybat-gneydou uzantl ana kerpi duvarda
gzken tamir evreleri, 2 a,b ve c olmak zere ayr alt evre olduunu
gstermektedir.
2c Evresi kinci mimar evrenin ilk evresini temsil eden bu katta, kuzeybat-
gneydou uzantl kerpi duvarn ta temelli taban seviyesine ulatk. Amay
ikiye blen bu 9 m.lik duvarn dou kanadnda aa karlan 70 No.lu odada
3. evreye ait ok sayda ocak ve muhtemel seramik ve metalurji frnlarnn
hava bacalarna, bat kanadnda ise bir sokak alan ve apsidal bir forma sahip
ayr bir yapnn izlerine rastladk. Bu tabakaya ait ilgin buluntular arasnda
bir repousee rnei olan hayvan bezemeli bir bakr paras bulunmutur
(Resim: 5). Bakrn stnde kabartma olarak ters taraftan bakldnda, geni
yaprakl allklarn arasnda yryen iki boynuzlu hayvan gzkmektedir.
2b Evre: kan bir yangn sonucu tahrip edilmi olan 2c yaps geni apl
bir tamir srecinden gemitir ve odann taban kerpi tulalar kullanlarak
288
tamamen kapatlmtr. Yapda meknsal deiiklikler yaplm ve bu oda bir
mutfak olarak kullanlmtr.
2a Evre: Yap 2ada tekrar ocak alanlar dou kanada tanm, bat kanad
ise saklama amal ambarlarn yerletirildii ak bir mekna evrilmitir. ki
zeytin ekirdeinden alnan kalibre edilmi karbon 14 sonularna gre ca.
M.. 1518-1411 yllarna tarihlenen yapda srekli meknsal deiiklikler
olsa da, kullanm amacnn atlye ya da mutfak alan olarak karakterini uzun
sre koruduunu syleyebiliriz.
45.44 Amas
2003 ylnda Aana Hyk kuzeydou yamacna alan 45.71 amasnn
gneyine yerletirilen bu amada hem hyn stratigrasini hem de mezarlk
alann kapsaml bir ekilde incelemek hedef alnmtr. Buna esas olarak
yaplan alma ile Ge Tun ana ait 2 ayr mimar tabaka ve toplamda 8
adet mezar kazlmtr (Resim: 6).
2b. Evresi: Bu evrede aa karlan kuzeydou-gneybat uzantl kerpi
duvar muhtemel bir sur sisteminin parasdr. Ortalama kalnl 2 m. olan bu
duvarn st ksm erozyondan ve mezarlardan dolay tahribata uramtr.
Yaplan gzlemlere gre duvarn dou kanadnn bir ilik ve ak alan olarak
kullanld tespit edilmitir.
2a. Evresi: Sur duvarnn kullanm ortadan kalkmtr ve ok sayda mezar
ortaya karlmtr. Bunlardan bir ksm formunu koruyabilmise de, dank
bir biimde bulunan ok sayda insan kemii bu alann dzensiz bir ekilde
uzun bir dnem mezarlk olarak kullanldn gstermektedir.
1b, 1a Evreleri: Bu evrelerin mimarsinde ta temel kullanm mevcuttur.
Aana Hyk mimarsine bakldnda, antsal mimar dnda ta temel
kullanm ok azdr. Dikkati eken bir nokta ise, son iki evrede, kk lekli
yaplarda bile ta kullanmnn, ta temelsiz kerpi mimarnin yerini alm
olmasdr.
43.54 Amas
Alan 1de mze snrlar dnda L. Woolley tarafndan alm olan derin
sondaj C ile B arasna gelen noktaya yerletirdiimiz bu amada sadece
289
haftalk bir alma yaplabilmitir. Tarm topra ve dolgu toprak atlm,
tahribata uram bir tabaka incelenmitir. ok sayda pimi kerpi tulann
ve ok sayda yanm minyatr kabn bir arada bulunduu bu meknn bir
adak alan olarak kullanldn syleyebiliriz. Seramik malzemeye gre
M.. 14. yzyla tarihliyebileceimiz bu alanda bulunan minyatr kaplar
Alalakh kazlarnda daha nce ortaya karlmam rnekler sergilemektedir
(Resim: 7). Alt adet minyatr tabak ve bir minyatr testiciin benzerleri
Boazky Bykkalede havuzun iine atlm, kutsal rituel kaplar olarak
grlmektedir.
Alan 1: 32.52 32.63 ve 32.54 Saray Amalar
Aana Hynn en son Ge Tun a buluntular Alan 1 Saray blgesi
ve Alan 4 gney amalarnda aa karlmtr.
Saray blgesinde aa kardmz Hitit kale yapsn douya doru
10 x 10 m.lik bir alan kapsayacak ekilde genilettik. Yaplan alma ile
toplamda 25 x 10 m.lik alanda binann temellerine ve dou kede de binann
d yzne ulaabildik. Sandk duvar (kazamat) slbuyla ina edilen bu
yapda kullanlan ana malzeme kerpitir. Dibinde de ta temeller mevcuttur.
Sadece temellerini ortaya kardmz bu yap ina edildii seviyeden 5 m.
ykselmektedir. Toplamda 7 adet kazamat ukurunun tespit edildii bu
yapnn temelleri bir duvardan ok bir platformu anmsatmaktadr (Resim:
8).
Yapnn iki evresi olduu L.Woolley tarafndan saptanmtr. Bizim
kazlarmz da bu bilgiyi dorulamaktr. zellikle binann ikinci evresinde
baz duvarlarn yn ve asnn deitii anlalmaktadr.
Alan 4: Gney Amalar 64.73-64.83-64.84-64.94
2006 ylnda Aana Hyk gney tepe dzlkte 64.72 ve 64.82 amalarnda
ortaya karlan M.. 14. yzyln ikinci yarsna tarihleyebileceimiz yap
kompleksini geniletmek maksadyla 4 adet 10 x 10luk amada almalarmz
srdrdk. Sandk duvar slbu ile ina edilmi bir d duvar sistemine
sahip olan yapy, bat kanadndaki 5 m. kalnlktaki ana duvarn varl ve
binann yamaca paralel bir pozisyonu olmas nedeniyle muhtemel bir kale ya
da savunma binas olarak tanmlayabiliriz. Alalakh kentinin son evrelerini
290
temsil eden bu yap Saray Blgesinde atmz Hitit binas ile benzer
zellikler tamaktadr. (Resim: 9)
Yaptmz almalara gre binann iki evresi olduunu biliyoruz. kinci
evreye ait en byk deiiklik 64.82 ve 64.72 amasn kaplayan bat d
sandk duvarn ikinci evrede kaldrlmas ve ak alana evirilmesidir. 2007
ylnda yaplan almalar ile dou kanadnda da farkl iki taban seviyesinin
varl tespit edilmitir. Kullanm amacnn deimedii bu avlular saran
duvarlarda ise tamir evreleri gzkmektedir.
Yapnn kullanm evresini sona erdiren bir yangndan bahsetmek iin
yeterli bilgi olmasa da, tabanlarda yank izlerini rastladk. Bu yank ve p
dolgusu avlularda srekli bir hareketliliin olduunu vurgulamaktadr.
Bu yapda, ortaya karlan silindir mhrler, Miken boyal kaplar ve ok
sayda metal silh, yapnn nemini vurgulamaktadr. Sap delikli baltann bir
ucu nadir grlen bir eki formundayken, dier taraf sivri u eklindedir
(Resim: 10). Drt sivri, sap delikli, buna benzer bir balta, gene Boazky/
Hattua kral kapsda, frtna tanrsnn elinde tasvir edilmitir. Ayrca
bu kutsal baltalar, eski Hitit Dnemine ait birok tasvirde de yer almtr.
Bunlarn en ilginci mikua kazsndan kan bir pithos zerindeki mhr
basksnda grlmektedir.
Depo binas: Kaz evi snrlar iine ina ettiimiz yeni depo binasnn
dzenleme almalarn bitirdik. Btn buluntularn raf numara sistemine
gre yerletirildii Aana Hyk kaz deposu, geni kullanm alan ile
malzeme almak isteyen akademisyenlere hzl ve dzenli kullanm imkn
salamaktadr.
Veritaban sistemi ve web sitesi: Aana Hyk kaz arivini elektronik
ortama tamak amacyla, hem a ii hem de internet stnden yaynlanabilen
veritabann kullanlabilir hale getirdik. Kaz evine kurulan 10 adet bilgisayar
ve bir datc sayesinde kazya ait btn bilgiler gn gnne hem kablolu
hem de kablosuz datc sistemiyle veritabanna girilmektedir. Bu sayede
kaz bnyesinde alan btn akademisyenler istedikleri bilgilere annda
ulaabilmektedir.
www.alalakh.org adresinden yayn yapmaya baladmz resm web
sitemizde yllara gre kaz sonular, bibliyografya ve Alalakh kazlar ile
ilgili gncel haberler yer almaktadr.
291
Deneysel arkeoloji almalar: Amik Ovas kltr mirasn, ve blgede var
olan ama yok olmaya yz tutmu geleneksel mimaryi yaatmak, ayrca eski
bina yapm tekniklerini incelemek maksadyla deneysel arkeoloji almalarn
balattk. Saz ve amur tekniini kullanarak ilk binamz ina ettik. Bu almaya
Aana Kynde yaayan yal kadnlar ve kaz ekibi yelerimiz katld.
rencilerimizin mimar yapm tekniklerini gzlemlemelerini salayan bu
proje kaz esnasnda karlalacak mimar kalntlar daha iyi anlayabilmek
iin gerekli olan bilgi ve deneyimi salamaktadr.
DRM adl ksa lm projesi: Bilkent niversitesi, Arkeoloji ve Sanat Tarihi
Blm rencisi Sezen Kayhan, Avrupa Topluluu projesi kapsamnda
Alalakh Kral drimi`nin heykelinde yer alan otobiyograyi ele alarak 8
dakikalk bir ksa lm ekmitir. Animasyon ve gerek ksmlarn yer ald bu
lmde, mhr basklar ve ehir grntleri bilgisayar teknikleri kullanlarak
canlandrlmtr. drimi lmi Trk ve yabanc birok lm festivalinde
gsterilmektedir. Bu alma, hem kaz projemizi, hem de Trkiye kltr
turizmini tantmak iin bir katk salamaktadr.
292
Resim 1: Alalakh (Tell
Aana Hyk)
2007 Amalar
Resim 2: Alalakh 33.32
Amas. 7.dnem
Saray avlusunda
bulunan yanm
tablet (Fotoraf:
Murat Akar)
293
Resim 3: Alalakh 33.32 Amas, 3.Evre Mimar plan (izim: zgecan Yarma)
Resim 4: Alalakh 32.57 Amas, havadan genel grnm (Fotoraf: Murat Akar)
294
Resim 5: Bakr stne repuse ileme, (Fotoraf: Murat Akar; izim: Brenda Craddock)
Resim 6: Alalakh 45.44 Amas, havadan genel grnm (Fotoraf: Murat Akar)
295
Resim 7: Alalakh 43.54 Amas (Fotoraf: Murat Akar)
Resim 8: Alalakh 32.52.32.53.32.63 amalar (havadan genel grnm)
296
Resim 9: Alalakh 64.72-64.82-64.73-64.83-64.84-64.94 amalar, havadan genel grnm (Fotoraf:
Murat Akar)
Resim 10: Tren Baltas (Fotoraf :Murat Akar; izim: Brenda Craddock)
297
2006-2007 YILLARINDA SRKEL HYKTE
(ADANA-CEYHAN)
YAPILAN TRK-ALMAN KAZILARI
1
Mirko NOVK
Ekin KOZAL
Christoph KUMMEL
Alexander AHRENS
Ingrid LAUBE
* Do. Dr. Mirko NOVK, Eberhard Karls Universitt Tbingen, Altorientalisches Seminar,
Schloss D-72070, Tbingen/ALMANYA.
Yrd. Do. Dr. Ekin KOZAL, anakkale Onsekiz Mart niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi,
Arkeoloji Blm, anakkale 17100/TRKYE.
Dr. Christoph KMMEL, Eberhard Karls Universitt Tbingen, Institut fr Ur- und
Frhgeschichte und Archologie des Mittelalters, Schloss, D-72070 Tbingen/ALMANYA.
Alexander AHRENS, M.A. Eberhard Karls Universitt Tbingen, Altorientalisches Seminar,
Schloss, D-72070 Tbingen/ALMANYA.
Dr. Ingrid LAUBE, Eberhard Karls Universitt Tbingen, Institut fr Klassische Archologie,
Schloss, D 72070 Tbingen/ALMANYA.
1 T.C. Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlne, Ceyhan Kaymakam Ayhan Boyacya,
Adana Valilii Kltr Mdr Osman Arka, Ceyhan Belediyesine, Kltr ve Turizm
Bakanln temsil eden Cumali Ayabakan ve Kubilay Yeine, Adana Arkeoloji Mzesi
Mdr Kazm Tosuna, Adana Almanya eski fahr konsolosu Tevk Ksacka, Sirkeli
Ky Muhtar Necat Gme, Troia ve Tell Aana kazlarna yardmlarndan ve Prof. Dr.
Barthel Hrouda ile Prof. Dr. Manfred Osman Korfmanna () saladklar manev destekten
dolay teekkr ederiz. Prof. Dr. Horst Ehringhausa da Sirkeli Hyk kazlarna salad
yardmlardan dolay teekkr ederiz.
Sirkeli Hyk, Adana linin 40 km. dousunda, Ceyhan lesine bal
Sirkeli Kynde, dou-bat ve kuzey-gney ynlerindeki antik ticaret yollar
zerinde yer alr. Sirkeli Kynden geen Ceyhan Nehri, tarih Badat
demiryolu ve modern otoyol ile kyn yaknlarnda bulunan Ortaaa ait
Ylan Kalesi, hyn nemli bir konumda bulunduunu vurgulamaktadr.
Sirkeli Hyk, burada bulunan ve en eski Hitit kabartmas olan, Hitit Kral II.
Muwatalliye ait kabartma ile tannmtr. 1994 ylnda ise, Hitit Dneminde
zeri kaznarak silinen, byk bir olaslkla II. Muwatallinin olu III.
298
Mursiliye (=Urhi-Tessup) veya kardei Kuruntaya (=Ulmi-Tessup) ait baka
bir kabartmann da izleri bulunmutur
2
.
Sirkeli Hykte ilk kazlar 1936da J. Garstang tarafndan yaplmtr
3
.
Garstang ekibinin yesi olan M.V. Seton-Williams 1951 ylnda yrtt
Kilikya yzey aratrmas kapsamnda, Sirkeli Hyk de aratrmtr
4
.
1992-1996 yllarnda Ludwig-Maximilians Mnih niversitesinden Prof. Dr.
Barthel Hrouda ve 1997 ylnda ise Innsbruck niversitesinden Prof. Dr. Horst
Ehringhaus bakanlnda kaz almalar yrtlmtr. 1997 ylndan
sonra, aratrmalar devam etmemitir
5
2006 ylndan itibaren, Eberhard Karls
Tbingen niversitesi nasya Arkeolojisi Blm, anakkale Onsekiz Mart
niversitesi Arkeoloji Blm ile ibirlii yaparak kaz almalarn yeniden
balatmtr
6
.
2006 ylndan nce yaplan aratrmalar, hyn Kalkolitik Dnemden
Hellenistik Dnemin sonuna kadar kesintisiz iskn edildiini ortaya
koymutur. Ancak, hyn tabakalanmas ortaya konmamtr. Yeni
dnem kazlar, genel olarak, hykteki tabakalamay, yerleimin Dou
Akdenizin farkl blgeleriyle olan kltrel ilikilerini ve yerleimin farkl
dnemlerdeki karakteri ile ehircilik alannda gsterdii geliimleri incelemeyi
amalamaktadr. Bu kapsamda, Hitit Dnemine ynelik almalar nem
kazanmaktadr. Bu dneme ait yerleimin ve yaplarn kabartma ile ilikisi
de ayrntl olarak aratrlacaktr. Ayrca, Sirkelinin, Hitit kaynaklarndan
bilinen Lawazantiya kenti ile zde olduunu ne srlmtr
7
. Sirkeli
Hyk kazlar, blgenin tarih corafyas ile ilgili aratrmalarna da katkda
bulunacaktr.
2 Ehringhaus 1995a, 1995b, 2005; Hrouda 1997b; Neve 1996.
3 Garstang 1937, 1938.
4 Seton-Williams 1954, 131.
5 Hrouda 1997a, 1997b, 1997c, 1998; Ehringhaus 1995a, 1995b,1999a, 1999b, 2001, 2005.
6 Tbingen Eberhard Karls ve anakkale Onsekiz Mart niversitelerinin ortak projesi, Do.
Dr. Mirko Novk (Tbingen) ve Yrd. Do. Dr. Ekin Kozal (anakkale) tarafndan birlikte
yrtlmektedir. Alexander Ahrens, M.A. (Mnih/Tbingen) ve Dr. Christoph Kmmel,
(Tbingen) kazda grev almtr. Tbingen niversitesinden Ingrid Laube klsik arkeoloji
alanndaki almalar yrtmtr.
7 Casabonne 2002.
299
Mimar
2006 ylnda, A alan olarak adlandrlan alanda, hyn kuzeybat
terasnda, 30 m. uzunluunda ve 2 m. geniliindeki basamakl bir yama
amasnda allmtr (Resim: 1). 2007 ylnda, bu amann birinci ve ikinci
basamaklar geniletilerek 2039, 2040 ve 2139 plan karelerinde allmtr. Daha
nce aratrlmam olan bu kesimde, hyk tabakalarnn ve kronolojisinin
aratrlmas amalanmtr. Ayrca, bu alanda, yzeyde, 1936da J. Garstang
tarafndan, bugn Adana Arkeoloji Mzesinde sergilenmekte olan, Ge Hitit
Dnemine ait bazalttan yaplm aslan kabartmal bir stun altl bulunmas,
olas Ge Hitit tabakalarna iaret etmektedir.
Kuzeybat terasta yzeyin hemen altnda yer alan tabakada ta temelli
konut mimarsine ait kalntlar tespit edilmitir. Yzeye yaknl nedeniyle
tahribata uram bu tabakada bulunan seramiklere gre bu mimar
Hellenistik Dneme tarihlenmektedir.
Bu amann kuzeyindeki ikinci basamakta youn ve daha iyi durumda
olan ta mimarye rastlanmtr (Resim: 2-3). En iyi durumdaki kuzeybat-
gneydou ynndeki duvarn ykseklii 1.85 m.ye ulamaktadr. Duvarlar,
ap 50 cm.ye ulaan kire talarndan yaplmtr. Bu alandaki mimarde iki
evre saptanmtr. Buluntular, bu yapnn Ge Tun anda ina edildiini
ve Demir anda da eklemeler yaplarak kullanldn gstermektedir.
Son Tun a yapsnn, A ve B odalar olarak adlandrlan iki odas tespit
edilmitir. A odasnn kuzey duvar, kuzey yamataki erozyondan dolay
tahribata uramtr. Odann kuzeyinde yer alan Hellenistik Dneme ait bir
ukur ise, odann kuzey kesimini yok etmitir. A odasnn batsnda baka bir
odann olduu dnlmektedir. Ancak, bu oda Demir anda, A odasnn
bat duvarna kout olarak ina edilen iki duvar tarafndan tahrip edilmitir.
Demir a duvarlar bu yapnn salamlatrlmas iin yaplm olmaldr.
A odasnn taban yass talarla kaplanmtr. Yapnn iinde bulunan sert kil
dolgu ierisinde ok sayda Hellenistik ve Demir ana ait anak mlek
ortaya karlmtr. Bu dolgunun altndaki, tabann son kullanld dneme
iaret eden, tabann zerindeki 20 cm.lik dolguda bulunan anak mlek ise
Ge Tun ana aittir. Bu nedenle, yapnn, byk bir olaslkla bu dnemde
ina edildii sanlmaktadr. Bu yapnn, daha kesin olarak tarihlendirilebilmesi
iin gelecek yl bu alandaki aratrmalar devam edecektir.
300
Bu alann kuzeyinde, nc basamakta, yamata daha ok tahribat
grm alanda, yukarda bahsedilen duvarlarn seviyesinin yarm metre
altnda baka bir taban bulunmu, ancak bu taban tarihleyebilecek buluntulara
rastlanmamtr. Bu taban seviyesinin altndaki kltr tabakalar yaklak 10
m. devam etmektedir.
anak mlek
Sirkeli Hykte 2006-2007 kazlarnda ortaya karlan anak mlek
buluntular, Orta Tun andan Bizans Dnemine kadar olan dnemi
kapsar. anak mlek buluntular, bu dnemler boyunca hyn Hellenistik
Dnemin sonuna kadar kesintisiz olarak iskn edildiini gsterir. Roma
Dnemine ait herhangi bir buluntuya rastlanmamtr. Bizans Dnemine ait
mimar kalnt grlmedii hlde, ender olarak bu dneme ait anak mlek
bulunmutur.
Ge Tun ana ait zel buluntulardan biri, kapal bir ayakl kaba ait
paradr (Resim: 4). Kabn hamuru koyu gri ve siyah renklerdedir ve zerinde
kazma teknikli, beyaz dolgulu bezeme yer almaktadr. Bu eserlerin en
yakn benzerleri Kilise Tepeden
8
ve Tarsus-Gzlkuleden Ge Tun I ve II
tabakalarndan bilinmektedir. Tarsusta bu mal grubu white lled incised and
impressed gray ware olarak adlandrlmtr. Bu gruba ait tm kaplar kapal
forma sahiptirler
9
. Tarsusta ise Monochrome mal grubuna ait ayakl kaplar
da ayn tip bezemeye sahiptir
10
. Bu grubun bezemesi, Levant Blgesinden
bilinen Tell el-Yahudiye mal grubu ile de benzemektedir
11
.
Ge Tun ana ait anak mlek tabanlar zerinde bulunmutur (Resim:
5). Ge Tun ana ait taban seviyelerinin zerindeki alanlar, Demir anda
ortadan kaldrldndan dolay, tabana gre st kodlardaki alanlarda youn
olarak Demir a anak mlei ele geirilmitir. Ge Tun a seramikleri
genellikle, az kenarlar kalnlatrlm ve yuvarlatlm tabaklardan ve
kselerden olumaktadr. Hamurlar ak kahverengidir. Yzey herhangi bir
ilem grmemitir. Bu tip tabaklar ve kseler, Orta Anadoluda ve Kilikyada
8 Symington 2001, 170, Res. 8.
9 Goldman 1956, 185-186, 200-201, Lev. 314-315.
10 Goldman 1956, 204, 218, Lev. 329, 1232-1234.
11 Bietak 2002, 37-38, Res. 10.
301
Ge Tun a II tabakalarnda yaygndr ve Drab Ware veya Monohrome
olarak adlandrlmaktadr
12
.
Demir a anak mleinde (Resim: 6), Kbrs anak mlei ile benzerlik
ne kmaktadr
13
. Bichrome, Red-on-Black ve White Painted mal gruplar
youn olarak ele geirilmektedir. Kbrs ile benzerlik gsteren bu gruplarn,
Kbrstan ithal edildii ya da Kbrs mallarn taklit ettii dnlmekte,
ancak henz kesinlik kazanmamtr. Bu konu nmzdeki yllarda ayrntl
olarak aratrlacaktr. Boyal kaplarn dnda monochrome ve krmz astarl
mal gruplar da youn olarak grlmektedir.
Hellenistik Dnem anak mlei, Siyah Astarl, Bat Yamac, Megara
Kseleri ve Semiglazed mal gruplar tarafndan temsil edilmektedir (Resim:
7)
14
. ESA grubuna ait dou sigillatalar ender de olsa Sirkeli Hykte st
tabakalarda bulunmutur. Bu paralar, Hayesin tipolojisine gre 4 No.lu tabak
formu ile karlatrabilirler
15
. Bu grubun retim blgesi Kuzey Suriyedir
16
.
Dier Buluntular
2006 ve 2007 sezonlarnda, zellikle ta yapnn zerindeki dolguda ve
Hellenistik yapnn tabannda ve ta yapnn kuzeyindeki dknt dolguda
ve gneyindeki ukurda birok buluntuya rastlanmtr. Bunlar, Bizans ve
Helenistik Dneme ait sikkeler, Hellenistik Dneme ait tm kaplar, pimi
toprak heykelcikler, birok demir ve tun eserler, araklar, ta ve camdan
boncuklar, akmak ta letlerdir.
Ta yapnn st dolgusunda Demir ana ait pimi toprak bir heykelcik
ba ele geirilmitir (Si06A-E03). Gzler ve kulak aplike edilmi ancak sol
gz ve kulak sonradan dmtr (Resim: 8). Heykelcik, uzun bir boyuna,
byk bir ihtimalle konik bir bala ve sakal olarak tanmlayabileceimiz
da kk bir eneye sahiptir. Orta Demir ana tarihlenen bu eser,
12 Tarsus-Gzlkule: Goldman 1956, 203-205, 209-213, Lev. 316-320; Kinet Hyk: Gates 2001;
Kilisetepe: Symington 2001, 169-170, Res. 5, 9.
13 Kbrs Demir a anak mlei iin bkz. Gjerstad 1948.
14 Anadoluda paraleller: Knidos: Kassab Tezgr in Abadie-Reynal 2003, Metropolis: Grler
in Abadie-Reynal 2003, Pergamon: Radt in Abadie-Reynal 2003, Daskyleion: Dereboylu in
Abadie-Reynal 2003; Ainos: Baaran in Abadie-Reynal 2003; Troia:Berlin 2001.
15 Hayes 1985, 16, Lev. 1.
16 Zelle 1997, 11.
302
1996da bulunmu olan heykelcik ile benzerlik gstermektedir
17
. Ayn dolgu
ierisinde, uzunca, koyu mavi renginde cam bir boncuk bulunmutur (Resim:
9; Si06A-E018). Beyaz astar zerindeki ak mavi renginde kntlar, bir yze
ait gzleri ve burnu gstermektedir. Bu tip boncuklar Fenike yerleimlerinde
grlmektedir
18
.
Ge Tun a buluntular da zengindir. Pimi toprak heykelcie ait bir
ayak paras, (Resim: 10, S07A-294) Hitit betimlemelerinden bilinen ucu
kalkk ayakkab eklindedir. Bu nedenle, bu para Hitit tipi bir heykelcie
ait olmaldr. Tuntan bir terazi kefesi (Resim: 11; S07A-9) ve iki minyatr
tun kle de (Resim: 12-13; S07A-14/115) Ge Tun Dnemine ait nemli
buluntular arasndadr.
Sonu
2006-07 yl almalar, kuzeybat terasta Ge Tun anda ta temelli
yaplarn ina edildiini ve bunlarn Demir anda yaplan eklemelerle
kullanlmaya devam edildiini gstermektedir. Hellenistik yerleim ise,
nceki dnemlerin mimarsinden tamamen bamsz gelimitir. Ge Tun
a yapsnn, hyn snrndaki konumundan ve mimar zelliklerinden
dolay, bir savunma sisteminin paras olabilecei dnlmektedir.
nmzdeki yllarda, bu alanda devam etmesi ngrlen almalar, bu
yapnn ilevini daha iyi anlamamz salayacaktr.
KAYNAKA
ABADIE-REYNAL, C. , 2003, Actes de la table ronde dIstanbul 23-24 Mai 1996. Les
ceramiques en Anatolie aux epoques Hellenistique et Romaine. Varia Anatolica
XV, Paris.
BERLIN, A.M., 2001, Studies in Hellenistic Illion: The Lower City. Stratied
Assemblages and Chronology, Studia Troica 9, 73-157.
17 Haider bkz. Hrouda 1997:126, Resim 31.
18 Haeverinick 1977.
303
BIETAK, B., 2002, Relative and Absolute Chronology of the Middle Bronze
Age: Comments on the Present State of Research, M. Bietak (Ed.) The
Middle Bronze Age in the Levant. Proceedings of an International Conference on
MB IIA Ceramic Material, Vienna 24
th
-26
th
of January 2001, Viyana, 29-42.
CASABONNE, O., 2002, Quelques villes et capitales ciliciennes lge du
fer: toponymie et gographie historique, E. Borgia / O. Casabonne / M.
Egetmeyer, Notes ciliciennes, Anatolia Antiqua Eski Anadolu 10, 185
191.
EHRINGHAUS, H., 1995a, Hethitisches Felsrelief der Grossreichszeit
entdeckt, Antike Welt 26/1, 66.
1995b, Ein neues hethitisches Felsrelief am Sirkeli Hyk in der
ukurova, Antike Welt 26/2, 118119.
1999a, Vorluger Bericht ber die Ausgrabung auf dem Sirkeli Hyk,
Provinz Adana / Trkei im Jahre 1997, Istanbuler Mitteilungen 49, 83
140.
1999b, Grabungen am Sirkeli Hyk 1997, XX. Kaz Sonular Toplants,
383397.
2001, Kurunta als hethitischer Groknig. Das groreichszeitliche
Felsrelief von Hatip (Trkei), Antike Welt 32/5, 515520.
2005, Gtter, Herrscher, Inschriften. Die Felsreliefs der hethitischen Groreichszeit
in der Trkei, Mainz (= Zaberns Bildbnde der Archologie).
GATES, M.-H., 2001, Potmarks at Kinet Hyk and the Hittite Ceramic
Industry, . Jean et al. (Ed.), 137-157.
GARSTANG, J., 1937, Explorations in Cilicia. The Neilson Expedition:
Preliminary Report I Liverpool Annals of Archaeology and Anthropology 24,
52-64.
1938, Explorations in Cilicia. The Neilson Expedition: Preliminary Report
II Liverpool Annals of Archaeology and Anthropology 25, 12-23.
GJERSTAD, E., 1948, The Cypro-Geometric, Cypro-Archaic and Cypro-Classical
Periods. Swedish Cyprus Expedition IV, 2. Stockholm.
GOLDMAN, H., 1956, Excavations at Gzlkule, Tarsus. From the Neolithic to the
Bronze Age, Voll. II, Princeton.
304
HAEVERINICK, Th. E., 1977, Gesichtsperlen, Madrider Mitteilungen 18,
152231.
HAYES, J.W., 1985, Sigillate Orientali. In Enciclopedia dellArte Classica e
Orientale Atlante delle Forme Ceramiche. 2. Ceramica Fine Romana Nel
Bacino Mediterraneo (Tardo Ellenismo e Prima Imperio), Rome.
HROUNDA, B., 1997a, Vorluger Bericht ber die Ausgrabungsergebnisse
auf dem Sirkeli Hyk / Sdtrkei von 19921996, Istanbuler Mitteilungen
47, 91150.
1997b , Damnatio memoriae ? Neue Beobachtungen am Relief Nr. 2 bei
Sirkeli/Trkei, Antike Welt 28/6, 471474.
1997c, Vorluger Bericht ber die Ausgrabungsergebnisse auf dem
Sirkeli Hyk / Sdtrkei von 19921995, XVIII. Kaz Sonular Toplants,
291311.
1998, Survey in der Umgebung von Sirkeli Hyk 1994, G. Arsebk /
M. J. Mellink / W. Schirmer (Ed.), Light on Top of the Black Hill. Studies
presented to Halet ambel, Istanbul, 427433.
JEAN, E. / DNOL, A. M. / DURUGNL, S. (Ed.), 2001, La Cilicie: Espaces
et pouvoirs locaux, Istanbul (= Varia Anatolica 13).
SYMINGTON, D., 2001, Hittites at Kilise Tepe in . Jean et al. (Ed.), 167-
184.
ZELLE, M., 1997, Die Terra Sigillata aus der Westtor-Nekropole in Assos, Asia
Minor Studien 27, Bonn.

305
Resim 1: Hyn topograk
plan ve A amasnn
konumu (Plan:
Horst Ehringhaus,
izim Gabriele
Elsen- Novk)
Resim 2: A alannda, Ge
Tun ve Demir a
mimarsi (Belgeleme:
Alexander Ahrens,
Susanne Grke,
izim: Gabriele
Elsen-Novk)
306
Resim 3: A alannda, Ge Tun ve Demir a mimarsi (Fotoraf: Christoph Kmmel)
Resim 4: Ge Tun a ayakl kap (Fotoraf: Ingrid
Laube)
307
Resim 5: Ge Tun a anak mlei (izim: Gabriele Elsen-Novk)
308
Resim 6: Demir a anak mlei (Fotoraf: Ingrid Laube)
309
Resim 7: Demir a pimi toprak heykelcik
(Fotoraf: Ingrid Laube)
Resim 8: Demir a cam Fenike boncuu
(Fotoraf: Ingrid Laube)
Resim 9: Ge Tun a pimi toprak heykelcik paras (Fotoraf: Murat Akar)
310
Resim 10: Ge Tun a tun terazi kefesi
(Fotoraf: Murat Akar)
Resim 11: Ge Tun a minyatr
tun kle (Fotoraf:
Murat Akar)
Resim 12: Ge Tun a minyatr
tun kle (Fotoraf:
Murat Akar)
311
2007 YILI KK HYK KAZILARI
Aliye ZTAN*
Fazl AIKGZ
Benjamin S. ARBUCKLE
* Prof. Dr. Aliye ZTAN, Ankara niversitesi, Dil ve Tarih- Corafya Fakltesi, Arkeoloji
Blm, Protohistorya ve nasya Arkeolojisi Anabilim Dal, Shhiye- Ankara/ TRKYE.
Fazl AIKGZ, Nide Mze Mdr, Nide/ TRKYE.
Ass. Prof. Dr. Benjamin Stanley ARBUCKLE, Baylor University, Department of Anthropology,
Forensic Science and Archaeology, One Bear Place #97173, Waco, TX 76798- 7173/ USA.
1 2007 yl kazlarna yazarlardan baka Nide Mzesi eski Mdr Erol Faydal, Hacettepe
niversitesi Edebiyat Fakltesi Antropoloji Blm bakan Prof. Dr. Metin zbek, .
Gr Dr. . Dilek Erdal, Do. Dr. Sleyman zkan, Ar. Gr. F. Glden zkalal- Ekmen,
doktora rencisi Arkeolog Atila Trker, Hamza Ekmen, yksek lisans rencisi Sevgi
Glalp, arkeologlar Serkan Uslu, Engin zer, Nazime Turanl ve Nergis Belen katldlar.
Kaz sresince konservasyon ve restorasyon ilemlerini Beyhan Sungurlu ve mer Faruk
Yldz yaptlar. Kaz srasnda her trl ulam Baheli Belediyesi tarafndan saland. Kazda
grev yapan meslektalarmza, rencilerimize zverili ve uyumlu almalarndan dolay,
kazlarn yrtlmesi iin her trl katky salayan kurulularn yetkililerine, zellikle
Baheli Belediye Bakan Sayn Fatih Kaya ya bir kez daha teekkrlerimizi sunarz.
Kltr ve Turizm Bakanl, Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrl
nn izinleri ile Nide Mzesi Mdrl bakanlnda yaplan Kk Hyk
kazlar 25 Haziran- 31 Austos 2007 tarihlerinde srdrlmtr. 2007 yl
kazlar byk lde TBTAK 104 K 088 No.lu SOBAG projesi katklar
ile yrtlmtr. nceki yllarda olduu gibi kazlara Kltr ve Turizm
Bakanl ile DSM Mdrl de madd katk salamtr
1
.
2007 yl almalar; kazlar, kk eser konservasyon ve restorasyonu ile
evre dzenlemesi olarak grupta toplanmaktadr.
I. Kazlar
2007 ylnda kazlar yerleimin gney, merkez ve kuzeyindeki farkl
alandaki deiik plan karelerde yrtlmtr.
1. Gneyde, I-J-K/ 14- 15 Plan Karelerdeki Kazlar
Bu plan karelerde yaklak 600 m
2
lik bir alanda Ortaa, Roma, Demir
a ve Erken Kalkolitik aa ait yaplar aa karlmtr.
312
a. Orta a Yapsnn Kazlar
2004 ylnda, I-K/ 12- 13 plan karelerde biri Ortaaa dieri Roma Devrine
ait iki binann kazs yaplmt
2
. Bunlardan Ortaaa ait olan tek odal bir
yap byk lde aa karlmt. K/ 13 plan kareyi kaplayan bu yap
orta boy krma talardan balk kl teknikli duvarlara sahip olmas ile Kk
Hykteki dier yaplardan ayrlmakta idi. Sktrlm toprak tabannda bir
iki seramik paras dnda buluntu ele geirilmemiti. Bu yapnn gneybat
kesi ama iinde olduu iin incelenememiti. 2007 ylnda kaz alan
gneye doru geniletildiinde, K/ 14 plan karesindeki kesi de alabildi.
Bylece tek odal bu yapnn tamam alm oldu. 7.50x 7.00 m. llerindeki
bu yapnn tek girii gney duvar ortasndadr (Resim: 1- 2). nceki kazlarda
tam ama kenarnda grlen dik duran ta bloun da kap svesinin dou
kenar olarak kullanld belirlendi. Bir kenarnda silmesi olan bu tan,
evredeki Ge Roma Devrine ait yaplardan alnarak kullanlm, devirme
malzeme olduu aklk kazand. Buluntular bu yapnn ilevi konusunda
bilgi vermese de, bina hyn kuzey yamacnda youn olan Bizans mezarlar
ile ilgili olmaldr.
b. Roma a Yapsnn Kazlar
I-J/ 13- 14 plan karelerinde Roma yapsnn ilk mekn Prof. Dr. U.
Silistreli tarafndan yaplan kazlarda aa karlmt. Bunun bat
kenarndaki odalardan ikisi ve kuzeyindeki 6 mekn ise tarafmzdan nceki
yllarda kazlmt. Belgeleme ilemlerinin tamamlanmasndan sonra, bu
meknlardan bir ksm altndaki Erken Kalkolitik a yaplarnn incelenmesi
iin kaldrlmt. Ancak, 2006 ylnda bu yapnn byk odalarndan birinin
iinde yaplan kazlar, bu alanda Kalkolitik a mimarsi ile Roma a
arasnda, her ikisinden de farkl karakter gsteren baz duvarlarn varln
ortaya koymutu. Gneye doru gelien bu duvarlar izlemek iin plan
karede 20 m. geniliindeki ( I- K/ 14-15) ksmda kazlar yaplmtr. Bu
amalarda Roma Devri yapsnn neredeyse hyn btn geniliini
kaplayacak ekilde byk bir alana yayldn gstermitir. Aa kan
meknlar ( Resim: 1), geen yl iinde kaz yaplan byk odann gneyinde
ona paralel iki sra hlinde uzanmaktadr. Bunlardan ilk sradakiler byk
odann( 11.5x 11.50 m. lik) gneyinde 16.00x 2m. llerinde dar bir koridor
ve iki yannda 2.00x 2.00 m. llerinde kare biimli birer kk mekndan
2 ztan vd. 2005, 379; ztan vd. 206, 530.
313
oluur. Bunlarn da gneyinde ortada ncekinden biraz daha geni 3.75 x
20.00 m. llerinde dikdrtgen biimli bir mekn ile iki yannda nceki kare
biimlinin geniliinde ancak geni odann uzunluuna denk gelen (2.00x
3.75 m.) birer oda daha bulunmaktadr. Bunlarn iki yannda birer meknn
daha yer ald grlmektedir. Ancak bu kesimlerde, dou ve bat ynlerinde,
hyk yzeyi alalmaya baladndan yanlardaki iki meknn tam lleri
henz belirlenememitir.
Meknlardan birbirine geiin olmamas ele geirilen ksmn bodrum
katnda/ yksek temele ait olduunu gstermektedir. Bu meknlarn inaat
teknii nceki yllarda alanlar gibidir. Yani 1.40 m. kalnlktaki duvarlarn
iki yzleri de orta boy krma talardan yaplm aras kk ta krklar ve
molozla doldurularak salamlatrlmtr. Ta duvarn saptanan en yksek
yeri 1.80 m. dir. Bunun stnde yapnn kerpile ykseltildii baz duvarlar
stnde korunmu 1-2 sradan anlalmaktadr. Kullanlan kerpilerin tamam
20x 35 cm. llerindedir.
Bu yapnn dolgusu iinde az sayda terra sigillata paras ile at
kiremitlerine ait paralar ele geirilmitir.
c. Demir a Yaplarnn Kazlar
Bu alandaki Demir ana ait kalntlar sadece Roma yapsnn byk odas
iinde incelenebilmitir. Bunlar Roma yapsnn temelleri hazrlanrken byk
lde tahrip edildiinden ounlukla kk paralar hlinde korunmutur.
Roma yapsnn bir blm iine oturan Ortaa binasnn da tahrip ettii
bu dnem duvarlarndan biri kuzeydou- gneybat ynnde uzanmaktadr.
Hemen Erken Kalkolitik yaplar stnde yer alan 75 cm. kalnlktaki ta
duvarn bat ucuna yakn bir blmde tabannn bir ksm da korunabilmitir
(Resim: 2). Ayn devre ait olan bir baka yapnn 50 cm. kalnlktaki duvar,
Roma duvar dibine yakn bir konumdadr. Bu duvar kesen iki para gneye
doru uzanmaktadr. Roma Devri duvar kaldrlamad iin Demir ann
bu yaplarnn tam plan karlamamtr. Bu duvarlarn dolgusu iinde ele
geirilen erken Demir a seramikleri onun tarihine k tutmaktadr.
d. Erken Kalkolitik Dnem Kazlar
Hyn gneyindeki Erken Kalkolitik a kalntlar I- J/ 12- 13 plan
karelerde incelenmitir. 2006 ylnda Kalkolitik a evlerinin yerleimin
314
gneyinde yol kenarnda yer alan srasnn arkasnda (gneyinde) onlarla
srt srta ikinci bir srann varl anlalmt. G(ney) 1, 2, 3 blmeleri olarak
adlandrlan alanlardan G 1 blmesi 2006 ylnda kazlmt
3
. 2007 ylnda
bunun batsndaki G 2 ve dousundaki G 3 alanlarnda kazlar yaplmtr.
Bunlardan G 2 alan Erken Kalkolitik an 5 numaral evi ile Roma yapsnn
byk odas arasnda kalan dar gen ksmda yer almaktadr. Burada yaplan
kazlarla ge devir enkaz ile de karm byk bir ta yn eklindeki
dolgunun altnda I. katn bir yapsna ait kalntlar ele geirilmitir. Bu ev/
meknn G 1 blmesi gibi kuzeyindeki evle balantl olduu saptanmtr.
Bu balant kuzey duvarna alm 75 cm. lik bir kap yeri ile salanmtr. Bu
alanda imdilik iki ocak ve bir silo saptanm odann dier ksm Roma yaps
iindeki Demir a kalntlar altnda olduu iin incelenememitir.
Doudaki G 3 alan ise I. katn 1 ve 4 numaral evlerinin gneyinde
bulunmaktadr. imdilik sadece G 1 alan ile balantldr. ten ie 7.50 x
6.5 m. llerindeki bu meknda en az ikier kez st ste yaplm 6 frn
bulunmaktadr. Frnlarn aplar 1.5- 1.75 m. arasnda deimektedir.
Meknn kuzeybat kesinde bir ilik sekisi kuzeydou kesinde ise eyrek
daire biimli bir kil blmesi bulunmaktadr. Dzgn svanm taban stnde
bir dikme delii yer alr. Taban stnde, ortadaki frnn gney kysndan
balayp dou duvarna bitiik bir baka kil blme/ kutunun gney ucuna
kadar devam ederek batya doru dnen bir dizi kk delik bu frnn
gney ve dou kysnda it rg ile yaplm bir donanmn bulunduunu
gstermektedir ( Resim: 3).
2. Hyn Merkezinde G-H/ 9-11 Plan Karelerdeki Kazlar
Daha geni alanlarda ana kayaya ulamak iin bu plan karelerin baz
kesimlerindeki duvarlar kaldrlarak III- V. tabakalar incelenmitir.
H/ 11 plan karesinin ortasna yakn bir yerde bulunan DSnin sondaj
borusunun kuzeyindeki kil sval kafataslarnn bulunduu seki 2006 ylnda
kaldrlmt. Bu ksmdaki III. kat yapsna ait duvar da kaldrlnca elde
edilen genie alanda IV. kata ait bir yapnn hemen hemen yars aa
karld. Dtan da yaklak 6.80m. uzunluundaki bu yap gneybat-
kuzeydou ynndedir. Bat duvar adeta apsis yapar biimde yuvarlaktr.
Aa karlan genilii 3.50 m.dir.
3 ztan vd., 118- 119.
315
Bunun hemen batsndaki 2006 ylnda kazlm ayn tabakaya ait yuvarlak
yapnn batsnda gneydou- kuzeybat ynnde uzanan kk mekn
( 07/1-3 olarak adlandrld) tme ve havan ellerini depolamak amac ile
kullanlmtr.
Yuvarlak yap ile balantl onun kuzeydousunda uzanan G-H/ 10 plan
karelerindeki uzun duvarn ait olduu yap yaklak 9.75 m. uzunluktadr.
Biri kuzeydouda kk, dieri gneybatda byk iki odadan oluur. Kk
odann kuzeydou kesinde bir sekisi mevcuttur. Byk odada kuzey
duvarna bitiik iki ocak yer alr (Resim: 4). Tabann ou ksm st katlarn
p ukurlar tarafndan tahrip edilmitir.
Bu tahrip alannda derinleildiinde V. kata ait sadece iki duvar parasnn
korunduu grlmtr. Bunlardan biri doudaki ocan altna doru
devam ederken, bunu kesen dieri kk odann altnda devam etmektedir.
Ana kaya stndeki bu yap kalntlar Kk Hyk e ilk yerleen topluluun
konutlarn ana kayay dzelterek ilk iskn oluturduklarn bir kez daha
gstermitir (Resim: 4). 2006 ylnda bu alann dousunda saptand gibi
ilk yerleimciler ana kayay eitli seviyelerde dzelttikten sonra ufak kot
farklarn gidermek iin alan yerli olmayan/ dardan getirilen sar renkli
bir kille tesviye etmilerdir. Kimi zaman ta, kimi zaman da kerpiten ina
ettikleri ilk yaplarn da bu zemine oturtmulardr.
3. Kuzey ve Kuzeydouda, G-H/ 7- 8 Plan Karelerdeki Kazlar
Bu amalarda Neolitik ve Kalkolitik dnemlere ait yaplar ile Ge
Roma- Bizans Dnemine ait mezarlar incelenmitir. Bunlardan G-H/ 7
plan karelerindeki kazlarda I. ve III. katlar incelenebilmitir. H/7 plan
karesinde 2006 ylnda aa karlan 22. evin deposunun bat kenar ile
buna bitiik kuzeydou- gneybat ynnde uzanan komusu 24. ev olarak
adlandrlmtr. Bu konut da I. katn dier evleri gibi bir byk oda ve onun
arkasndaki depodan olumaktadr (Resim: 5). Ancak yerleimin kuzey
yamacndaki evin byk odasnn yarsndan ou, komusu gibi, erozyon
ve alann daha sonra Bizans Dnemi mezarl olarak kullanlmas nedeniyle
tahribata uramtr. Korunan ksm ile byk odada dou duvar ortasnda
bir ocak, bunun hemen gneyinde iinde ezgi talarnn bulunduu kk
bir blme, onu snrlayan 60 cm. ykseklikte stnde in situ iki tme ta
bulunan 1.00x 0.45 cm.lik bir seki bulunmaktadr. Yangn srasnda krlarak
316
odann iine dalm ok sayda kap bulunmaktadr. Bu odadan 65 cm. lik
bir aklktan gneybatdaki depoya geilmektedir. Deponun giriinden
itibaren dou ksm, yerinde duran iri kpleri, yanm aa kalntlar ile iyi
korunmu durumdadr. Deponun dou kesinde, blme duvarna yaslanm
iri kp, boynu hizasndaki duvarla ayn ykseklikte korunmutur. Az
kenar krlarak yana dm, gvdesindeki dibine kadar uzanan atlan
evresi ziftle svanmtr. Bu kalnt, kpn kullanld dnemde atlad ve
ziftle tamir edilmeye alldn gsterir. Kk Hykte sk uygulanan bu
yntemle sadece kpler deil eitli llerdeki anak ve mlekler de tamir
edilmitir. Bu depo kpn asl ayrcalkl klan iinde bir kadna ait olduu
belirlenen kafatasnn bulunmasdr. Kk Hykte ilk kez rastlanan bu
bulgunun nceki tabakalarda grlen kafataslarnn kille svanmas deti ile
ilikili olup olmadn belirlemek olanakszdr. Deponun dou kesimindeki
bu buluntulara karlk kuzeybats tamamen tahribata uramtr. Bunun
nedenlerinin banda bu ksma yaplm Bizans mezarlar gelmektedir. Bu
mezarlardan biri deponun bu yndeki duvarn tamamen yok etmi, onun da
altndaki tabakann iine oturmutur. Bu kesimdeki ilgin bir bulgu deponun
gney duvar kysna mezarlardan birinin yanna uzatlm durumda ele
geirilen iki tahta parasdr. Salamlatrlp kaldrldklarnda, bunlarn,
altlarnda 1.3x 1.5 cm. llerinde alm deliklerinde bazalt paracklar
korunmu ukurlara sahip bir dvene ait olduu anlalmtr (Resim: 8). Bu
durum, Kapadokya blgesinde Ortaada grlen bir detin uzantsdr.
G/8 plan karesinin kuzey kesiminde ok youn olan Ortaa mezarlar
yerleimin III. kat yaplarna kadar olan ksmlarn tahrip ettii grlmtr.
Bu alanda III. kat binalarna ait sadece mekna ait duvar paralar ile bir
seki belirlenebilmitir.
G-H/ 7-8 plan karelerinin birletii kesimde, I. tabakaya ait 22. evin
gneybatsnda III. kata ait bir yap aa karlmtr. 2006 ylnda H/8 plan
karesinde aa karlan 06/1-4 numaral meknlara sahip evin kuzeyindeki
yamuk biimli bir aralktan girilen ev III. kata aittir. Yap en az evrelidir.
Dardan dorudan byk odaya girilmektedir. Giriin hemen dousunda
bir ocak yer alr. Kuzey duvarnn ortasndaki kapdan byk odaya paralel,
arka arkaya sralanm iki odasna da bu odadan geilmektedir. Byk
oda ve kuzeydousundaki uzun odalarn tabanlar ince bir toprak deme
eklinde korunmutur. Byk odadaki bu ince taban kaldrldnda,
hemen altnda ta yntlar ile karlalmtr. Bunlarn bir blmnn
317
temizlenmesinden sonra, byk odann iine gelen ksmda, yapnn nceki
iki evresinde ufak deiikliklerle kullanlm birbirine paralel uzanan
odacn olduu grlmtr. Her biri farkl llerdeki bu odacklar 07/4
a- c olarak adlandrlmtr. Bu odacklardan batdaki byk odann dna
taan llerdedir. Batdaki bu oda ve ortadakinde ele geirilen alt bireye ait
kalntlar Kk Hyk l gmme detlerine yeni bilgiler katmtr. Bunlardan
batdaki odacn ( 07/ 4b) iine, kuzey ksmna birinin bacaklar dierinin
srtna gelecek biimde iki yetikin birey gmlmtr. Birinin ba kysna
izi bezekli bir kap braklmtr. B odacnn kuzey ve bat duvarnn hemen
stne oturtulmu olmas bu gmtlerin daha erken bir evre/ veya tabakaya
ait olduklarn gsterir.
Odacklardan ortada ( a) yer alan en geni mekn oluturur. Bunun yknt
ta dolgusunun hemen altnda, gvdesinin bir ksm bir nceki evrenin ta
duvar stne bacaklar bkk olarak yzkoyun dm durumda yetikin
bir kadn iskeletine rastlanmtr. Bir ksm iskeletin stne gelecek biimde
derek ou yerinde krlm 12 kap odacn tamamna dalmtr. Bunlar
salam ele geirilen bir vazo ile farkl llerde anaklar ve meyveliklerden
olumaktadr. Ayn bireyin ok saydaki ta ve pimi toprak boncuktan
olumu kolyesi ve iki bileinde ayn malzemelerden bilezikleri vardr. Ayn
mekn iinde ayrca kemik ve obsidyen letler de ele geirilmitir. Bu odadaki
dier kadn birey kuzeye yakn bir yerde odann bat duvarna yar dayanm
olarak oturtulmutur. Kaplarn bir ksm bu bireyin stne gelmitir. Bu
bireyin zellii bann olmamas ve ellerini boynuna doru gtrm
olmasdr (Resim: 6). Gmldkten sonra bir baka uygulama iin bu bireyin
bann alnmas srasnda dier kemiklere dokunulmad onlarn anatomik
dizilimlerinde olmalarndan anlalmaktadr.
Bu meknn gney duvar dibindeki i ie iki anak oda iine dalm
kaplar gibi ayn seviyenin eyalarndandr. Bunlarn kaldrlmasndan sonra
ince bir kil svann altnda gney duvar dibine hocker olarak yatrlm bir
bebee ait mezar aa karlmtr. Bu mezarn altnda, gney duvarnn
altna gelen ksmda ise ondan daha nce gmlm olduu anlalan bir
baka yetikin mezarnn olduu saptanmtr. Bu sonuncu mezardaki birey
normal hocker tarzda yatrlm bir konumdadr. Bu bireyin, ta ve yumuaka
kabuklarndan yaplm kolye ve bilezikleri dnda, yanna braklm
hediyeleri tatan iki damga mhr, tatan iki yass baltack ile kemikten iki
bzdr.
318
4. Kuzeydouda I-G/ 7-8 Plan Karelerindeki Kazlar
Yukarda sz edilen 22. evin dousundaki U. Silistreli tarafndan kazlan
21. evin kuzey ve dousunda III. katn iki evresine ait yaplarda kazlar
yaplmtr.
Dzensiz bir sokan iki yannda yer alan ev gruplarndan ikisi 21. evin
kuzeyinde yer almaktadr. Bunlardan gneyde olannn bir ksm I. kat evi
altnda kalmaktadr. Alan ksmnda bir byk oda ile bunun dousunda
kare planl kk bir oda (37. oda) ile bundan geilen kk dikdrtgen
biimli bir dier odas daha mevcuttur. Odalarda yerinde krlm kaplarn
paralar ile baz obsidyen letler, 37. odann kuzey kesinde ise kil bir kutu
bulunmutur.
Bu evin kuzeyindeki komusu, bat duvar yuvarlatlm byk bir oda
ile ikisi kk kare biimli biri uzun dikdrtgen planl odaya sahiptir.
Bu uzun odada da bir seki bulunmaktadr. Bu evin ge evredeki kullanm
srasnda uzun odann sekisinin dousuna aksi ynde uzanan dikdrtgen bir
oda ( 34. oda) daha eklenmitir.
Sokan dousundaki evlerden ilki biri geni dikdrtgen biimli byk
oda (40. oda) ile bunun dousundaki yamuk biimli giri odasndan ( 41. oda)
olumaktadr. Giri odasnda sadece gney duvarna dayal olan bir ocak yer
almaktadr. Byk odada ise her tr donanm mevcuttur. Bunlar gneydou
kesinde bir seki, gney duvarnda dikdrtgen biimli bir ocak, bat
kesinde yakacak koyma yeri, biri kuzeybat kesinde dieri kuzey duvar
ortasna dayal ve bunlarn arasnda farkl byklklerde kil kutudur.
Ayrca taban stnde krlm kaplarn paralar ile tme talar ve ezgi
letleri korunmutur.
Bu evin giri odasnn gneyinde ona dayanm durumdaki oda ( 36.
oda) yamuk planldr. Kuzeydou kesinde byk bir seki nnde bir ocak
bulunmaktadr. Sekinin yanndaki kapdan ayn evin bir baka odasna (39.
oda) geilmektedir. Bu odann kap kenarndan balayan sekisi stnde
ve hemen nnde yerinde krlm ok sayda kap ele geirilmitir. Bunlar
arasnda boya bezekli ve kabartmal rnekler de vardr. Kabartmal olanlar
arasnda boynunda st ste yaplm boa balarn betimleyen rnek ile
paralar ok eksik olduundan henz tamamlanamam boya bezekli bir
antropomorf kap bulunmaktadr. Ayn odann bat duvarna bitiik, birok
kez yenilendii anlalan bir ilik ve stne yaplm 3 kil kutu vardr. lik
stnde kil kutularn hemen nnde iki tme ta yer alr. Bu odann dou
duvar ama dnda olduu iin henz alamamtr.
319
Mezarlar
2007 yl Kk Hyk kazlar srasnda, geen yllarda olduu gibi ok
sayda mezar aa karlmtr. 2007 ylnda bulunan 37 mezarn ou
yerleimin kuzeyinde ele geirilmitir. Bu kesimin Ortaada uzun bir sre
mezarlk alan olarak kullanld, bir ksm st ste gelmi mezarlardan
aka anlalabilmektedir. Kuzey yamataki bu mezarlar ocuk ve yetikinlere
aittir. Toprak ve ta sanduka olmak zere iki farkl mezar tipi grlr.
Mezar tiplerinde ocuk ve yetikinler arasnda bir ayrm yaplmamtr.
2007 ylnda alan mezarlarda bir mezarda ele geirilen ha dnda hediye
bulunmamaktadr.
Bunlarn dnda 2007 ylnda bulunan mezarlardan 11 tanesi Erken
Kalkolitik aa aittir. Bunlarn sekizi bebek, ikisi ocuklara aittir. Bu katn tek
yetikini 24. evin deposu iindeki kp iine braklm, yukarda sz edilen
sadece kafatas saklanm olandr. Bu kafatas dndaki 9 tanesi de toprak
mezara gmlm, bir bebek ise ta bir yatak stne yatrlmtr. Mezarlardan
sadece 1 bebein yanna ucu krk obsidyenden bir ok ucu braklmtr.
Neolitik Dneme ait olan 7 mezardan 6 tanesi III. tabaka, 1 tanesi IV.
tabakaya aittir. Bunlardan III. katn farkl seviyelerine ait olan mezarlarn
konumlar ve zellikleri yukarda aklanmtr.
IV. katn tek mezar ise duvar dibine topraa yatrlm bir bebee aittir.
Bileinde turkuaz renkte boyal pimi toprak boncuklardan yaplm bir
bilezik bulunmaktadr. Yanna iki mama kab, biri bu kaplarn iine, dieri
dna braklm iki yumuaka kabuu( kak) konulmutur.
B. Kk Eser Restorasyonu, Belgeleme
Kk Hyk kazlarnda aa karlan malzemelerin restorasyon ve
konservasyon ilemleri kaz boyunca (Resim: 7) Nide Mzesinde ve kaz
kampnda srdrlmtr. Bu almalara TBTAK destei sayesinde k ve
bahar aylarnda da devam edilmitir
4
. Bu kapsamda Kk Hyk kazlarnda
paralar hlinde ele geirilen kaplarn bir blm tmlenerek tehir edilecek
hle getirilmitir.
4 Bu erevede almalar Antik Restorasyon, Konservasyon irketi konservatrleri Mustafa
Bakr, Aysel Akst, Tuba Akar, Gnsel Dal tarafndan yrtlmtr.
320
C. evre Dzenlemesi
Kk Hyk te kaz alannn evresi 1995 ylnda beton direk ve dikenli
telle koruma altna alnmt. Aradan geen srede gerek tellerin bir
ksmnn kopmas gerekse kaz alannn ok genilemesi koruma rgsnn
yenilenmesini zorunlu hle getirmitir. Bu nedenle DSMM tarafndan Kk
Hyk kazsna gnderilen denek ile sit alannn byk ksmn kaplayan
beton direk ve kafes telli bir koruma iti yaplmtr.
2007 kazlar sonunda 205 adet envanterli eser ile aa karlan ve henz
tmlenemeyen kap paralar, pimi toprak, ta ve kemikten yaplm ettlk
eser paralar, hayvan kemikleri Nide Mzesine tanmtr.
Animal Bones
Benjamin S. ARBUCKLE
As part of a continuing program focused on understanding the nature of
the animal economy at Kk, faunal remains from the 2007 excavation season
were analyzed in the Nide Museum by BA between 6 June and 4 July,
2008. In total 2685 diagnostic specimens were recorded. Of those materials
studied most came from pit features dug into the bedrock in areas G-H/10-11
representing the earliest component of the Neolithic settlement at Kk. In
addition, some materials recovered from the Chalcolithic occupation (level I)
in areas H/7 and I-J/14 were also analyzed.
The goals of studying the material recovered from the 2007 season were
1) to explore in greater detail the nature of the animal economy in the earliest
Neolithic levels of the site which date to the end of the 7th millennium cal
B.C., 2) to gather detailed data describing the abundant equid remains at the
site, and 3) to address the question of pastoral mobility at Kk.
The 2007 excavation reached bedrock in several areas of the mound
allowing the earliest levels of the site to be explored in greater detail than
had been possible in previous seasons. These deposits include numerous
large pit features containing enormous quantities of ash and partially burned
bone. Although approximately 2300 specimens weighing more than 45
kilograms were studied from these features it is estimated that this represents
approximately 10% of the faunal material recovered from these pits in the
course of the 2007 season. Although the remains from similar pits features
321
located in areas E-F/8-9 had been previously studied the presence of a larger
sample from a different part of the site allows us to conrm that the faunal
patterns evident in areas E-F/8-9 are in fact representative of the earliest
phase of occupation across the mound. These patterns are briey summarized
below.
The frequencies of the primary taxa identied in Neolithic levels II-IV and
Chalcolithic level I are summarized in Table 1. The remains from level IV
primarily represent the contents of the basal pits. Although sheep and goats
are the most abundant taxa in all levels the most characteristic feature of the
Neolithic levels is the usually high representation of equids. More than one
third of the animal remains from the basal pits at Kk are wild equids, a
feature that makes Kk unique among sites in Anatolia. In addition, the
presence of deer, wild boar, and possibly also aurochs (wild cattle) indicates
that although domestic sheep, goats and cattle were an important part of the
subsistence economyand in fact these animals were likely used for milk as
well as meatwild resources were still a major focus of the animal economy.
As a result of the unusual abundance of equid remains at Neolithic Kk,
developing a detailed understanding of these equids and how they were
exploited has become an important focus of zooarchaeological research
at the site. This includes both identifying the equid species present as
well as understanding how and why they were exploited so intensively.
Preliminary analysis of postcranial biometrics and morphology as well as
dental morphology suggests that at least two equid taxa were present at Kk
including the European wild ass, Equus hydruntinus, and wild horse, Equus
ferus. A third species of equid, the onager, Equus hemionus, has been identied
at other Neolithic sites in central Anatolia including atalhyk and Pnarba
(Martin and Russel 2006) and may also be present at Kk although the lack
of understanding of the morphological variation between hydruntines and
onager makes it difcult to make this identication with certainty.
As for why equids were such an important part of the Kk animal economy,
it is possible that the location of the site in an ecotonal setting on the margin of
the Bor Plain and the foothills to the Taurus and Melendiz mountains put it in
a prime location for intercepting seasonal movements of equids to and from
summer and winter grazing territories. In addition, the apparent origin of this
exploitation system in the last centuries of the 7th millennium corresponds to
a period of climate destabilization know as the 8200 BP climatic event (Alley
322
et al 1997). It is possible that the genesis of this unique animal exploitation
system is to be found as part of an adaptation to increasingly unpredictable
and harsh climatic conditions on the Anatolian plateau at this time. These
possibilities will be further explored as work continues on this important
assemblage of equid remains.
The nal goal of analysis of the faunal material recovered in 2007 was
to address the question of pastoral mobility at Kk. Data collected during
the season conrmed important patterns of change in the pastoral economy
between the Neolithic and Chalcolithic occupations at the site. In previous
work we identied shifts in the frequency of taxa between the Neolithic
and Chalcolithic at Kk characterized by an increase in the abundance of
sheep and goat and a decrease in wild taxa, especially equids (Arbuckle
2006; Arbuckle, ztan and Glur submitted) (also see Table 1). In addition,
demographic data suggest that changes took place in the management of
caprines, particularly sheep, which were slaughtered at much older ages in
the Chalcolithic settlement indicating an increased reliance on the products of
adult animals compared to that of the Neolithic, where lambs were the focus
of exploitation.
The increase in the abundance of caprines and in the age of slaughter of
sheep suggests that the pastoral system underwent an important reorganization
in the early Chalcolithic at Kk. One explanation for this change is that the
system of caprine pastoralism in the Chalcolithic was larger in scale, more
specialized, and characterized by increased mobility compared to its Neolithic
counterpart. Moreover, it was hypothesized that the increased age of slaughter
evident in the Chalcolithic levels could be explained as a product of a spatially
extensive herding system which utilized summer upland pastures away from
the site itself. The movement of herds, or at least components of herds, to
summer upland pastures in either the nearby Melendiz or Aladalar ranges
would result in a decrease in the availability of lambs at Kk and a subsequent
increase in survivorship. Thus we have suggested that Chalcolithic Kk
may represent the beginnings of a transhumance system utilizing highland
summer pastures or yaylas.
In order to test this hypothesis samples of both sheep and goat teeth were
taken from the Neolithic and Chalcolithic levels at Kk for analysis of stable
isotopes (primarily oxygen and carbon) as well as strontium. If herds were
taken into the nearby uplands then this should be evidenced by changes in
323
oxygen and strontium isotopes within individual teeth that were developing
at the time of these movements. In addition, analysis of carbon values may
allow us to identify corresponding changes in foddering practices between
the Neolithic and Chalcolithic levels (Makarewicz and Tuross 2007). Since
strontium values vary with geological substrate, in order to be able to interpret
the results of the strontium analysis samples of the local environmental levels
of strontium were collected in the vicinity of Kk and in the surrounding
uplands. This will allow us to create a map of strontium variability around
Kk, which should make it possible to identify the movement of herds to
upland summer grazing areas for extended periods of time.
Table 1: Frequencies of the main taxa identied at Ksk Hyk. The category other includes
cat, badger, dog, fox, hedgehog, hare, tortoise, and birds.
level IV pits level III level II level I
% % % %
sheep/goats 50.6 71.5 51.3 90.3
Cattle 9.2 8.1 7.8 2.4
Pig 0.6 0.0 0.1 0.5
Equids 35.7 9.0 37.0 1.9
Deer 0.7 1.7 0.3 0.8
Other 3.3 9.6 3.5 4.1
N 2847 973 716 965
324
KAYNAKA/ WORKS CITED
ALLEY, R. B., MAYEWSKI, P. A., SOWERS, T., STUIVER, M., TAYLOR, K.
C. and CLARK, P. U. 1997. Holocene climatic instability: a Prominent,
widespread event 8200 yr ago. Geology 25(6): 483-486.
ARBUCKLE, B. S. 2006. The evolution of sheep and goat pastoralism and social
complexity in Central Anatolia. PhD Dissertation. Harvard University,
Department of Anthropology, Ann Arbor: University Microlms.
ARBUCKLE, B. S., OZTAN, A. and GULUR, S. submitted. The evolution of
sheep and goat husbandry in central Anatolia. Anthropozoologica.
MAKAREWICZ, C. and TUROSS, N. 2006. Foddering by Mongolian
pastoralists is recorded in the stable carbon (d13C) and nitrogen (d15N)
isotopes of caprine dentinal collagen. Journal of Archaeological Science 33:
862-870.
MARTIN, L. and RUSSELL, N. 2006. The equid remains from Neolithic
atalhyk, central Anatolia: A preliminary report, in Olsen, S. J. (eds),
Horses and humans: the evolution of human-equine relationships. British
Archaeological Reports International Series 1560, Oxford: 115-126.
ZTAN A., S. ZKAN, M.C. EREK, E. FAYDALI, 2004 Yl Kk Hyk
Kazlar 27. Kaz Sonular Toplants 1. Cilt (2006), 379- 392.
ZTAN A., F. AIKGZ, S. ZKAN, M.C. EREK, B. S. ARBUCKLE, 2005
Yl Kk Hyk Kazlar Raporu 28. Kaz Sonular Toplants 2. Cilt
(2006), 529- 548.
ZTAN A., S. ZKAN, F. AIKGZ, B. S. ARBUCKLE, 2006 Yl Kk
Hyk Kazlar Raporu 29. Kaz Sonular Toplants 2. Cilt (2007), 117-
136.
325
Resim 1: Kk Hykn gneyinde yer alan Ortaa ve Roma yaplar
Resim 2: I-J/ 13- 14 plan karelerindeki Ortaa, Roma- Helenistik ve Demir a yaplar
326
Resim 3: J/ 12- 13 plan karelerindeki Erken Kalkolitik ( G 3) yaps
Resim 4: G-H/ 10 plan karelerinde ana kaya ve stndeki IV- V. tabaka yaplar
327
Resim 5: I. tabakann 24. evi ve batsnda III. tabaka ok evreli yaps
Resim 6: III. tabakann duvara yar dayanm durumdaki ba alnm kadn mezar
328
Resim 7: 2007 ylnda tmlenen kaplardan rnekler
Resim 8: 24. ev depo odasnn bir blmn tahrip eden Ortaa mezar yanna braklan
dven
329
2007 YILI ACEMHYK KAZILARI
Aliye ZTAN*
* Prof. Dr. Aliye ZTAN, Ankara niversitesi, Dil ve Tarih- Corafya Fakltesi, Arkeoloji
Blm, Protohistorya ve nasya Arkeolojisi Anabilim Dal, Shhiye- Ankara/ TRKYE.
1 2007 yl kazlarna Prof. Dr. Ylmaz Selim Erdal, Ar. Gr. F. Glden zkalal- Ekmen,
doktora rencisi Arkeolog Atila Trker, Hamza Ekmen, yksek lisans rencisi Sevgi
Glalp, Arkeolog Serkan Uslu, Dil Ahmed ve Nergis Belen katldlar. Kltr ve Turizm
Bakanln Gaziantep Mzesi aratrmaclarndan Mehmet Sait Ylmaz temsil etti. Kazda
grev yapan meslektalarma, rencilerime zverili ve uyumlu almalarndan dolay,
kazlarn yrtlmesi iin gerekli madd katky salayan kurulularn yetkililerine bir kez
daha teekkrlerimi sunarm.
Kltr ve Turizm Bakanl, Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrl
nn izinleri ile yaplan Acemhyk kazlar 26 Austos- 16 Kasm 2007
tarihlerinde srdrlmtr. nceki yllarda olduu gibi kazlara Kltr ve
Turizm Bakanl, DSM Mdrl, Dil ve Tarih- Corafya Fakltesi ile
Trk Tarih Kurumu madd katk salamtr
1
.
2007 yl almalar kazlar ve evre dzenlemesi olarak iki grupta
toplanmaktadr.
I. Kazlar
2007 yl kazlar o yl iin ngrlen alma programnda belirtildii
gibi hykteki iki alanda yrtlmtr. Bunlardan birinde iki, dierinde
bir ksm nceki yllarda kazlan alanlarda olmak zere, alt plan karede
kazlar yaplmtr. ounlukla Asur Ticaret Kolonileri ana ait katlarn
incelendii bu alanlarda aa karlan mimar ve dier buluntular aada
sunulmaktadr.
A. Kaz alanlarndan ilki Acemhyk n antsal saraylar arasnda kalan
Hizmet Binasnn evresinde yer ald. Hizmet Binasnn uzantlarnn
incelenebilmesi iin, onun gney ve dousunda bir ksm geen yl kazlan
SA/ 38 ve PA- RA/ 40 plankarelerinde II ve III. katlarda alld. Dier
taraftan bu yapnn Sarkaya Saray ile balantsn anlayabilmek iin onun
gneyinde ve varsa dou uzantlarn inceleyebilmek iin yeni amalar olarak
PA-RA/ 41, SA/ 40 ve TA/ 38- 40 karelerinde kazlar yapld.
330
Bunlardan PA- RA/ 41 plan karelerinde erozyonun oluturduu yaklak
40 cm. kalnlktaki bir dolgunun altndan balayarak herhangi bir mimarye
bal olmayan Ge Demir a, erken Helenistik seramik paralar ile birlikte
Asur Ticaret Kolonileri ana ait paralar kark olarak ele geirildi. Bu
dolgu iinde 10 adet modern mezara rastland. Bunlar, Acemhykte
kazlarn balamasndan nce Yeilova kylleri tarafndan kullanlan eski
mezarlktan kalan gmtlerdi. Mezarlarn bu alanda yzeyden yaklak 1.50
m. derinlie kadar ulat ve yerleimin bu derinlie kadar olan ksmn tahrip
ettii grld. Bir mimarye bal olmadan ele geirilen seramik paralarnn
da farkl dnemlere ait olmas gmmeler srasnda alann kartrlm
olmasndan kaynaklanmaktadr.
Mezarlarn kaldrlmasndan sonra PA/ 40 plan karede yzeyden 2.00- 2.10
m. derinlikte mimarye ait ilk izlere rastland. Amann kuzeydou ksmnda,
birbirinden bamsz farkl genilikteki iki duvar paras korunmutur.
Bunlardan ilki kuzeybat- gneydou ynnde uzanan bir duvara aittir.
Keli olarak kesilmi talardan yaplm 80 cm. genilikteki duvarn ancak
2.40 m. uzunluktaki ksm korunmutur. Bu duvara paralel, onun batsndaki
bir baka yapya ait olmas gereken kalnt l ve malzeme bakmndan
ondan farkldr. Yine bir plan vermeyen bu duvar kalnts 40 cm. kalnlktadr.
Kerpiten yaplm olan bu duvarn ancak 1.50 m. lik bir ksm korunmutur.
Bu kalntlar evresinde Koloni a seramik paralar ile birlikte az sayda
boyal, ou da doru kalnlatrlm stleri dzeltilmi az kenarl tabak,
anak ve mleklere ait paralar ele geirilmitir. Paralarn ok az devety
astar stne kahverengi boya ile yaplm bezeklere sahiptir. Bu paralar
ile duvarn kuzey kysnda sktrlm toprak taban stnde bulunan da
ekik az kenarl, geni dz dipli, geni erit biimli tek kulpu olan mlekik
(Resim: 8) bu kalntlarn M.. 5-6. yzyllara ait olduunu gsterir. Bu iki yap
Acemhyk te Sarkaya evresi ve hyn batdaki ykseltisinde varl
bilinen ge dnem isknnn Hizmet Binas gneyine kadar yayldn
gstermektedir.

I-II. Kat Kazlar
M.. 1. binyla ait bu iki yap katnn hemen altnda Asur Ticaret Kolonileri
ana ait yaplarn kalntlar bulunmaktadr. Ge dnem yaplar ve p
ukurlar tarafndan fazlaca tahrip edilmi olmalarna karn, PA- RA/ 40- 41
331
plan karelerinde Asur Ticaret Kolonileri ann II. kat ge dnemi iin tipik
olan kk meknlardan oluan baz binalara ait paralar saptanabilmitir.
Yaplarn daima 40 cm. kalnlndaki kerpi duvarlarna ait en fazla iki sras
korunabilmitir. Bunlar PA/ 40n kuzeydou ksmnda L eklindeki bir
kesi korunmu (biri 3.10 m., dieri 2.40. m.) bir meknn paras ile onun
gneybatsnda kk bir blme; PA/ 40- 41 plan karelerinde, uzanan biri 2.70
X 3.90 m. dieri 4.90 X 3.00 m. llerinde iki kk oda ve bunlarn gneyinde
bir kk blmeden oluan meknlardr. Bu kalntlarn dousunda onlarla
ayn seviyedeki bir frn ancak taban seviyesinde korunmutur. Bu kata ait
ounluu RA/ 40 plan karesinde yer alan p ukurlar bazen birbirlerini de
keserek bu alandaki yaplarn tahribine neden olmutur.
Bu alanlarda Asur Ticaret Kolonileri ana ait kap paralar iinden iki
ncan, bir testi, bir kulplu anak, bir kp tmlenebilmitir (Resim: 1). Ayrca
pimi topraktan bir makara, alt arak, ok okside olmu tun paralar ile
kurun halkalar dier buluntulardr.
2007 ylnda Hizmet Binasnn gneyinde, SA/ 40, TA/ 38- 40 plan
karelerinde kazlar yrtlmtr. Bunlardan hyn engebesinden dolay
daha alak durumdaki TA/ 38 plan karede yzey topra temizlendikten
sonra ancak 10 cm. lik bir seviyeye inilerek, gneyindeki kareleri ile birlikte
kazlmak zere alan hazrlanmtr.
Gneydeki TA/ 39- 40 plan karelerindeki kazlarda ise mimar ksmen
saptanabilmitir. Bu kesimlerde yukarda PA/ 40 plan karesinde akland
gibi ge devre ait baz yaplar paralar hlinde korunmutur. nceki yl
kazlan SA/ 40 karesinin dou ucundaki ge dneme ait ta temelli yapnn
kuzeydou, gneybat ynndeki uzants aa karlmtr. Bu duvarn ta
temelleri stndeki ilk kerpi sras ksmen korunmutur TA/ 39- 40 plan
karelerinin kesitii ksmda batya doru dnen kesi ile 3.5 m. uzunluktaki
ksm korunmutur. L eklindeki bu meknn sktrlm toprak taban da
ksmen korunmutur. Duvarn kuzey ucu ve dousunda bir baka meknn
var olup olmad anlalmamtr. Bundan baka ayn alandaki iki farkl bina
Asur Ticaret Kolonileri a yaplarnn stne oturmutur. Bunlardan biri
gneydou- kuzeybat ynnde uzanan bir duvarla temsil edilmektedir. Bu
duvara bitiik durumda yerinde duran bir kpn ancak dibi korunmutur.
Dier yapya ait duvar ise onun kuzeydousundadr. Zeminlerinin kirele
svanm olmas bu yaplarda belirlenen ortak zelliktir.
332
Ge dneme ait bu yaplarla hemen hemen ayn seviyede Asur Ticaret
Kolonileri ana ait I. kat yaplarnn bir ksm aa karlmtr. TA/
39 plan karesi iindeki bir yapya ait iki oda ve dousundaki dar blme
korunmutur. Odalardan biri 3.70x 3.90 m. dieri 3.70x 2.70 m. llerindedir.
Byk odann dou duvar uzatlarak kk odann kuzeydousunda dar bir
blme oluturulmutur. Bu yapda ele geirilen bir arak ve tamamlanan iki
anak Koloni ann tipik malzemeleri arasndadr.
2005- 2006 yllarnda kazlan, kuzeydoudan gelip gneybatya doru
devam eden II. katn iki evresinde de kullanlm yolun gneydou kysnda
yer alan yapnn yola paralel mekn aa karlmt. 2007 ylnda, SA/
40 plan karesindeki kazlarla, geen yllarda kazlan bu binaya ait uzantlarn
incelenmesi hedeenmitir. Yolun SA/ 39 plan karesindeki blmnde ona
paralel olarak uzanan kerpi bir duvar bulunmaktayd. Kuzey yndeki dn
belirlenemeyen bu duvar biri 65, dieri 80
o
a ile kesen, biri 1.90 dieri 2.30
m. uzunlukta korunmu iki duvar paras iki mekna ayrmt. 2006 ylnda
yol kysndaki duvarn gneybatya doru devam etmesine karlk gney
ynde bunu kesen bir baka duvara rastlanmamt. Bu alann gneyinde
SA/ 40 plan karede yaptmz kazlar yol kysndaki duvarn gneye doru
devam ettiini gstermitir. Bylece yol kysnda tamam 12 m. ye ulaan
kerpi duvara bal kuzey ve gneydeki odalar kapatan duvarlar olmayan
bir yapnn var olduu belirlenmitir. Yapnn, 2007 ylnda alan ksm, yola
paralel ancak arsasnn durumuna gre haf bir dirsek yapmaktadr. Yapda
sadece bu dirsekten sonraki ksmn temellerinde ta kullanlmtr. Bylece bu
kesimde ortadaki en byk, kuzeydeki kk, gneydeki ondan biraz daha
geni mekn ile bunlarn iki yannda (kuzey ve gneyde) birer olmak zere
toplam 5 odann, yola arkalar dnk olarak sraland anlalmtr. Bu
meknlarn hibirinde dou duvarlar korunmamtr. Buna karlk ortadaki
byk mekn iinde 2005 ylnda saptanan byk siloya benzer donanmlarn
yeni alan odann ortasnda tamamn kaplayacak byklkte ( 2 m. apnda)
olduu grlmtr. Bunun hemen dousunda blme duvar kenarndan
balayan ayn byklkte 2. bir silo daha bulunmaktadr. Bu yl alan iki
silonun tabanlar da 2005 ylndaki gibi samanla kaplanmtr. Bunlar dnda
alann tamamnda st tabakalarn p ukurlar yer almaktadr.
te yandan sokaa paralel giden duvarn sokak yzne dayatlm 1.80
m. apnda bir frn ancak taban seviyesinde korunmutur. Bu frnn belli bir
evden ok hemen yanndaki meknlarda korunan tahldan ekmek piirmek
333
ve evredeki evlerin gereksinimi iin kullanlm olmas dnlebilir.
Gneydeki 3. meknn gneyinde yer alan bir tme ta da bu gr
destekler niteliktedir. II. katn ge evresine ait yaplarn bu yl kazlan ksmnda
drt adet pimi toprak anak ve bir marapa bulunmutur.
II. katn erken evresine ait kalntlar SA/ 38 plan karede ele geirilmitir.
Bu ksmda III. kata ait Hizmet Binas nn 2006 ylnda alan odalarnn
tamamnn incelenmesi iin kazlar yrtlmtr. Hizmet Binas nn 5
numaral odasnn gneyinde kalan ksmda geen yl kazlan II. katn erken
evresi yapsnn odas kaldrldnda bu odann bir bodruma sahip olduu
grlmtr. Hemen stne oturduu III. kat yapsnn bu kesimdeki odasnn
(23. oda) duvar bodrumun duvarlar olarak kullanlmtr. Bodruma ait
olarak ina edilen tek duvar batda 40 cm. enindeki kerpilerden yaplm
3.00 m. uzunlukta yanmam paradr. Bodrumun dier duvarlar yukarda
belirtildii gibi Hizmet Binas nn yanm duvarlardr. Bodrumun taban
bu kesimde enkaz dzeltilerek oluturulmutur. Bu dzeltme srasnda
aada aklanaca gibi yanm bina enkaz iinde kalan malzemeler, yanm
aa dikmeler ans eseri kartrlmamtr (Resim: 2). Bu durum hemen
kuzeyindeki 5. odaya benzerlik gstermektedir.
Ayn plan karede III. katn yanm binasnn aada aklanacak 21. ve 23.
odann gneydousunda kalan ksmnn II. katn erken dneminde plk
olarak kullanld anlalmtr. ple ok sayda seramik paras ile
hayvan kemiklerine ait kalntlar atlmtr. Bu plkte buluntular arasnda
pimi topraktan 22 adet arak, iki hayvan grini ile kemikten iki sap ve
bir bz bulunmaktadr. Ayrca krk kaplar arasnda be anak, bir kaide, bir
boya bezekli ayakl mlek, bir adet aydanlk, adet ncan tmlenebilmitir
(Resim: 3). Bunlarla birlikte bulunan drt para h3alindeki bir baka kaide ne
yazk ki tmlenememektedir. Kap koyma yeri halka eklinde olan drt ayakl
bu kaide boya bezeklidir. Kaide Koloni ana ait mhr ve mhr basklar
zerinde tasvirleri bulunan ancak bugne kadar rneini tanmadmz bir
formu temsil etmektedir.
III. Kat Hizmet Binas Kazlar
2006 ylnda ancak duvarlarnn bir ksm aa karlan 21 ve 22 numaral
odalarn tamamen almas 2007 kazlarnn asl hede idi. Ancak bunlarn
batsnda bir odann daha var olup olmadn anlamak iin SA/ 38 plan
334
karede kazlar yaplmtr. Yukarda aklanan II. kat bodrumu taban
kaldrldnda yangn enkaz iinde yerinde krlm ok sayda kabn bu
ksma yayld, aralarnda yanm aa kalntlarnn var olduu grlmtr
(Resim: 2). Bu grup iinden bir mlek, ikisi boya bezekli kapakl vazo,
drt anak tmlenmi, bir ncan onlarn arasnda salam olarak kalmtr
(Resim: 4). Bu buluntularn kaldrlmasndan sonra alanda derinleilmitir.
Bu alma ile Hizmet Binas nn 23. odas olarak adlandrlan ksmda
Hizmet Binas nn temeli ksmen incelenebilmitir. Odann bat duvar
saptanamam olmakla birlikte 23. odann Hizmet Binas nn bu kesimdeki
son odas olduu aktr. Bu oday kapatan bat ynde eer bir duvar var idi
ise II. katn erken evresi bodrumunun inas srasnda kaldrlm olmaldr.
Eer odann iinde yerinde krlm kaplarn kartrlmad gz nne
alnrsa bu durum az bir olaslk olarak grnmektedir. Bir baka olaslk ise
yapnn kenarnda yer alan bu odann bat ynnde bir sundurma eklinde
dzenlenmi olmasdr. Eer byle bir dzenleme sz konusu ise yine de II.
kat bodrumunun yapm srasnda ahaplarn bir ksm temizlenmi/ tahrip
edilmi olmaldr. Bu temizlikten arta kalan aalarn bir ksm kazlar srasnda
saptanabilmitir. Bunlardan biri 23. odann kuzey duvar dibinden balayan
1.50 m. uzunluunda 50 cm. kalnlkta kesilmi bir aatr ve yukarda sz
edilen kaplarn altnda odann ortasna doru uzanmaktadr. Odann dier
ksmlarna dalm olarak bulunan kk paralar dnda bir grup, odann
bat kesinde bir ksm duvar iine gelecek biimde korunmutur. Bu grubun
hemen yannda, 23. odann bat kesinde ise yanm bir dikmenin paralar
bulunmaktadr. Bu kalntlar duvarla balantl ahap bir konstrksiyondan
kalanlardr. Ayn odann 21. oda ile ortak kuzeydou duvar 7.00 m.
uzunluktadr. Dier odalar gibi 90 cm. kalnlktaki duvarn orta yerine yakn
bir ksmda yer alan II. kat p ukuru, duvar byk lde tahrip etmitir.
Bu ksmdan balayarak gneydou kesine kadar olan yerde yapnn temel
talar grnmektedir. Duvar hizasndan oda iine gelecek ekilde ieri
kaym durumdaki ta sralar Hizmet Binas nn da Sarkaya ve Hatipler
Saraylar gibi geni ta temellere sahip olduunu gstermektedir. Odann
gney duvar ancak 70 cm. ykseklikte korunabilmitir.
Bu odann dousundaki 21. oda 2006 ylnda duvarlarnn st seviyesine
kadar kazlmt. Odann ortasnda tavandan dtkleri anlalan yanm
aalar da alarak kaz braklmt (Resim: 2). 2007 ylnda aa kalntlar
kaldrlarak odann gney duvar belirlendi ve tabanna inildi. Kuzeybat-
335
gneydou ynnde uzanan bu odann 11.00x 7.00 m. llerinde olduu
belirlendi. Odann dzgn svanm sktrlm toprak taban ancak duvarlar
nnde 1.00- 1.30 m. lik blmler hlinde korunmutur (Resim: 5). Taban
geirdii yangnn etkisiyle yer yer kzarmtr. Bu taban stnde odann
gneybat kesine yakn bir yerde 16 cm. apnda bir ukurluk bulunmaktadr.
Bu kesimde pimi topraktan kirkit ve 6 arak ele geirilmitir. Bu
buluntular birlikte dnldnde dier kalntlar ele geirilmi olmasa
da, buradaki bir tezghn varlna ait kantlar olarak grlebilir.
Odann tek kaps kuzeydou duvarnda 6. odaya yakn bir konumdadr.
Oda, 1.90 m. kap geniliine sahip bu geitle 22. odaya balanmaktadr.
1.00 m. genilikteki bu eik yanndaki 22. oda tabanndan 50 cm. aadadr.
Bu seviyesi ile eik 21. oda taban ile ayn dzeydedir. 21. odann ortasnda
kalan yaklak 4.5- 5.00x 8.50- 9.00m. lik alanda taban bulunmamaktadr. Bu
ksm dolduran siyah kll yumuak toprak kazldnda yaklak 40- 50 cm.
aada odann kuzeybatsnda yanmam kerpilerden yaplm duvarlara
rastlanmtr. imdilik bu yap kuzeybatdan gelen ve odann ortasna kadar
(2.80 m.) devam ettikten sonra douya dnen (3.30 m.) duvarlar eklindedir.
Her iki duvarn da yanmam aa hatllardan yaplm bir temel stne
kurulduu, ou rm ancak yerleri belli olan ilerinde ufalanm aa
paralar bulunan boluklardan anlalmaktadr (Resim: 5). Duvarlarn
birletii kede ise bu aalarn st ste bindirildii grlmektedir. III. katn
Hizmet Binas nn 21. odas iindeki yanmam bu yap kalntsnn, ayn
alanda var olan IV. kat binasna ait olmas gerekmektedir. Olaslkla Hizmet
Binas yaplrken alan dzenlenmi, bu arada IV. kat yaps da neredeyse
temel seviyesine kadar tesviye edilmitir.
21. odann dousunda yer alan 22. odann bat duvar da 2006 ylnda aa
karlmt. Bu odann kuzeyindeki 20 numaral odayla ortak duvarnn bir
ksm ile dou duvar 2007 kazlar srasnda almtr. Hizmet Binasnn
dier odalar gibi sktrlm toprak taban dzgn svanmtr. Bu oda
lleri bakmndan yanndaki 21. oda ile ayndr. Yapnn ou odasnda
olduu gibi farkl llerde toprak sekiler duvar diplerine yaplmtr. Bu
sekilerden biri 21. oda ile ortak kapnn hemen yannda kuzeybat duvar
dibinde bulunmaktadr. 2.00 m. uzunluundaki seki 70 cm. geniliktedir. Bir
baka seki kapnn dier yanndaki kuzeydou duvarnn ortasnda olup 1.50
m. uzunlukta 50 cm. geniliktedir (Resim: 6). Odann bat duvarna yakn,
duvardan 1.00 m. uzaklkta, kenar kille dzgnce svanarak ukurlatrlm
336
bir dikme yeri bulunmaktadr. 22. odann kuzeydou duvar tam stne
yaplm II. kat binas tarafndan tahrip edilmitir.
B. kinci kaz alan hyn gneyindeki CB/ 47- 48 plan karelerini
kapsamaktadr. Bu alandaki kazlarn amac, Sarkaya Saraynn 30 m.
dousundan balayan ve gneye doru yamata yerleimin bu kesimdeki
tabakalamasn kontrol ederek gneye doru genileyen msait alanlarda
Eski Tun a tabakalarn incelemekti.
Bunlardan kuzeydeki CB/ 47 plan karesinde yzeyden yaklak 30 cm.
aada bu kesimdeki ilk yap izlerine rastlanmtr. Byk ksm CB/ 46 plan
karede olduu anlalan bir yapnn odasna ait ke 1. seviyeye aittir. Duvar
kalnlklar 45 cm. olan yapda gneybatya bakan odann ii badanaldr.
Az saydaki boyal para portakal rengi konsantrik daire bezeklidir. Erken
Helenistik Devre ait bu rneklerle birlikte bulunan tek renkli yerel kaplarn
paralar, aada sz edilecek yuvarlak gvdeli kandillerin paralar bu
seviyenin M.. 4. yzyl civarna tarihlendirilmesine olanak salamaktadr.
Kk bir ksm 1. seviye duvarlarnn altnda olan ve amann tamamn
kaplayan 2. seviye yaplar, bir byk oda ve bunun batsndaki kk blme
ile bir blmleri ama dnda kalan iki ayr meknla temsil edilmektedir. En
az drt mekndan oluan yap kuzeybat- gneydou ynnde uzanmaktadr.
Tamam ta temellere sahip kerpile ina edilmitir (Resim: 7). Ta temellerde
kelerde zellikle iri talarn kullanld grlmektedir. Duvar yzleri
orta boy talarla yaplm aralarna kk krklarla doldurulmutur. Duvar
kalnlklar 60- 80 cm. arasnda deimektedir. Duvarlarn i ve d yzleri
amurla svanm, i cepheler ayrca badanalanmtr.
Bu meknlarda ele geirilen seramik paralarnn ou yerli retim tek
renkli kaplara aittir. Bunlar arasnda tarihlemeye yardmc olan az sayda
boyal parann ou az kenarnda kahverengi boya ile yaplm sto
bezeklere sahip anak ve tabaklardr. Bu seviyenin tarihlendirmeye yardmc
buluntular ok sayda para ile de temsil edilen kandillerdir. Bunlardan tam
veya tama yakn iki rnekten biri yuvarlak diskuslu uzun til delikli (Resim:
8), dieri gen biimlidir. ki tipin de ayn yapda ele geirilmesi onlarn
birlikte kullanldn kantlamaktadr. Bu malzemeler sayesinde yaplar
M.. 5- 6. yzyla tarihlemek olasdr.
CB/ 48 plan karesinde de bu iki seviyeye ait yaplarn kalntlarna
rastlanmtr. Hyk yamacnda olduklar iin daha alak kotta bulunmalarna
337
karn, ayn seramik zelliklerine sahip olmalar nedeniyle bu amada da ge
dnem yaplarnn iki seviye ile temsil edildii anlalmaktadr. ki seviyeye
ait yaplarn birbirinin hemen stne oturmas aralarnda fazla bir zaman
olmadn gstermektedir.
CB/ 47nin gney kenarnda ve CB/ 48 plan karesinde, kazya balanan
alandan itibaren -4.50 m. kotunda 3. seviye yaplarna ulalmtr. Bu seviye ile
onun altndaki 4. ve 5. seviyeler kltrel adan bir btnlk gstermektedir.
Mimar yine kerpi olmakla birlikte ta temellerin kullanlmamas, duvarlarn
40- 45 cm. kalnlkta olmas gibi zellikler yukarda da bahsedildii gibi Asur
Ticaret Koloni a mimarsinin karakterini yanstmaktadr. Bu dnemin
yaplar farkl ynlerde ve llerdeki duvarlarla temsil edilmektedir.
4. seviyenin nemli bir buluntusu bir ocak ile yanndaki kll alan iine
oturtulmu androndur (Resim: 7).
CB/ 48 plan karesinde 3. seviyeden itibaren mimarye bal olarak
Asur Ticaret Kolonileri a seramikleri grlmektedir. Yine bu seviyeden
itibaren hemen yanndaki Sarkaya Saraynn yangn enkaznn paralar
olan sar kerpi paralarnn youn olarak bulunmasna karlk yaplarda
bir yangnn olmamas 3. ve 4. seviye yaplarnn III. kat yangnndan sonra
ina edildiklerini gstermektedir. Bir baka deyile bu seviyeler hyn I
ve II. katlar ile adatr. anak mlek buluntular da bu durumu destekler
niteliktedir. Bu dnemin tmlenebilen kaplar be anak, iki vazo ve bir
testidir. Dier kk buluntular arasnda be arak, bir kirkit ve kemikten
bir bz yer almaktadr.
II. evre Dzenlemesi
2007 yl kazlar srasnda evre dzenlemesi ile ilgili kaz programnda
belirtilen ngrlerimizin ok az bir ksm gerekletirilebilmitir. Hykteki
atk kaz topraklarndan gney yamata yer alan tamamen, merkezindeki
Hizmet Binasnn yaknndaki ise ksmen, sit alan dna tattrlmtr.
evre dzenlemesi ve kaz alan olarak kullanlabilmesi iin kaldrlmas
gereken eski ilkokulu ve eski kaz evi; ilgili Blge Kurulu kararnn (12 Kasm
2007 tarihinde) elimize ge ulamas nedeniyle kaldrlamamtr.
Kaz sonrasnda 2007 ylnda aa karlan 94 adet envanterli, 16 adet
ettlk eser Aksaray Mzesine teslim edilmitir.
338
Plan 1: III. kat Hizmet Binas nn 2007 kazlar sonrasndaki plan
339
Resim 1: Asur Ticaret Kolonileri a I. katna ait kaplar
Resim 2: Hizmet Binas 21 ve 23 numaral odalar
340
Resim 3: Hizmet Binas gney kysna alm II. katn erken evresine ait p ukuru
buluntular
Resim 4: Hizmet Binas 23. odada taban stnde ele geirilen kaplar
341
Resim 5: Hizmet Binas 21 ve 22. odalar, 21. odann hemen taban altndaki IV. katn ahap
temelli yapsnn bir blm
Resim 6: Hizmet Binas stne gelen II. kat yaps ile III. kat yapsnn 20 ve 22. odalar
342
Resim 7: Sarkaya Saray gney dousundaki sondaj amas, ge dnemlere ait iki yap kat ile
altndaki Koloni a kalntlar
Resim 8: M.. 5-6. yzyllara ait mlek ve kandil
343
KELENDERS
2007 YILI KAZI VE ONARIM ALIMALARI
Levent ZOROLU*
Mehmet TEKOCAK
* Prof. Dr. Levent ZOROLU, S.. Fen Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm, Kampus-Konya/
TRKYE.
Yrd.Do. Dr. Mehmet TEKOCAK, S.. Fen Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm, Kampus-
Konya/TRKYE.
1 2007 yl almalarmza izin veren ve madd katk salayan Kltr ve Turizm Bakanl,
Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlne ve Seluk niversitesi Rektrlne
kran borluyuz. Kaz heyetimizden arkeologlar V. Yldz, M. Elik, . Aktoy arazi ve
laboratuvar almalarn ynetmilerdir. Kaz alannda ortaya kan kalntlarn rlve ve
plan almlar Prof. Dr. E. Erten (.. Mimarlk Blm) bakanlnda bir ekip tarafndan
yrtlmtr. Ayrca Prof. Dr. H. Orhan (S.. Jeoloji Mhendislii Blm), Prof. Dr. M. H.
Sayar (.., Tarih Blm), Yrd. Do. Dr. R. Kstr (S.D.. Mimarlk Blm) kendi projeleri
ile ilgili konularda almak zere kazmza ksa srelerle katlmlardr. Restorasyon ve
konservasyon almalar C. Kk MA bakanlnda bir ekip tarafndan yrtlmtr.
Adlarn sraladmz bu kiilere ve adn sayamadmz dier tm ekip yelerimize,
rencilerimize ve alan iilerimize kranlarmz sunarz.
20. yln dolduran Kelenderis kazlarnn bu ylki blm 03.07.2007-
30.09.2007 tarihlerinde gerekletirilmi, almalarmza Kltr ve Turizm
Bakanl ile Seluk niversitesi madd katk ve malzeme desteinde
bulunmulardr. Kltr ve Turizm Bakanln, Tarsus Mze Mdrlnden
Arkeolog Doukan B. Alper ile Kahramanmara Mze Mdrlnden
Arkeolog-Dalg Dr. Ik Adak-Adbelli temsil etmilerdir.
2007 yl kaz almalar getiimiz yl olduu gibi 3 alanda
gerekletirilmitir. Bunlar; Agora Bazilikas, Dou Nekropol ve Liman
ii sualt almalardr. Agora Bazilikasnda nceki yllarda balatlan
almalara devam edilmi, Dou Nekropolnde ise iki yeni mezar daha
almtr. Getiimiz yl liman iinde, su altnda tespiti yaplan olas iskele
kalntsnn evresinin temizlenmesi srdrlmtr. Bunlara ek olarak kazs
hemen hemen tamamlanan Theatronun rlve almalar da byk oranda
tamamlanm, ayrca Dou Nekropol Ta Oca Alannn jeolojik yaps
hakknda almalara ynelik proje hazrlanmtr. Kaz sezonu boyunca
onarm, koruma ve depo almalar da yukarda sraladmz ilerle birlikte
yrtlmtr
1
.
344
1- AGORA BAZLKASI KAZI VE KORUMA ALIMALARI
Agora Bazilikasndaki 2007 yl almalarmz yapnn ana salon ve
narteksindeki dolgunun temizliinin srdrlmesi biiminde yrtlmtr
(Plan: 1.1). Bu erevede ana salonda ve templonda mozaik zemine ulalm,
nartekste ise henz asl zemine ulalamamtr.
Narteks almalar
2006 ylnda gnmz zemininden yaklak 0.50 m. derinlie kadar
indiimiz Agora Bazilikasnn narteksindeki ( Plan: 1) almalar srasnda
asl yapya ait kemer talar, stun gvdeleri vb. mimar paralar ortaya
karlmtr. Ayrca bazilikann ilevini yitirmesinden sonraki dnemlerde
buraya ina edilen birka mekna ait duvar temel paralar ve zeminler
bulunmutur. Burada dikkatimizi eken en nemli durum, asl salonda
bol miktarda karmza kan at kiremidi ve har paralarna nartekste
fazla rastlamam olmamzdr. Bu nedenle narteksin ken st rtsne ait
malzemenin daha alt seviyelerde geleceini dnyoruz.
Narteksin kuzey duvarn ortalama 0,65 m. lsndeki ykseklie kadar
aabildik; gney duvar ise hlen kesitin dndadr. Narteks ile ana salon
arasnda kalan ve 18,30 m. uzunlukta, 0,60 m. genilikte ve moloz ta ve kire
harcyla ina edilen duvar ve bu duvarn zerinde yer alan kap aklklar
tam olarak ortaya karlmtr. Bu kap aklklarndan nef ve kanatlara
basamaklar yardmyla inilebildiini dikkate alacak olursak, burasnn
zemin kotunun narteksin kotundan daha aada olduunu sylemek
durumundayz.
Kaplar
Narteks ile asl salonu oluturan nef ve kanatlarn balantsn salayan bu
girilerden nefe alannn genilii 2,40 m.dir. Girie ait gney sve atlam
ve krlm olsa da ykseklii 0,75 m., genilii 0,60 m., derinlii ise 0,46 m.
kadardr.
Gney kanada girii salayan aklk olduka bozulmu olarak gnmze
ulamtr. Kuzey kenar yklm veya zellikle yklarak, geniletilmitir.
u andaki genilii 3,04 m. kadardr; kanada inii salayan ikinci basaman
ls dikkate alnacak olursa, bu kapnn 1,35 m. genilikte olduunu
345
syleyebiliriz. Buradaki in situ ilk basamak (eik ta) 0,21 m. yksekliinde,
0,75 m. uzunluunda ve 0,56 m. geniliinde olup devirmedir ve gney
kanada bakan yznde zeminin andrlmas ile oluturulmu ve kazma ile
yaplm, olduka zor okunan bir yazt vardr. Kuzey kanada girii salayan
kap ise, almalarmzn banda amur harc ve moloz talarla rlm olarak
bulundu. Bu durum, yapnn asl kullanm sonrasnda baka amalar iin de
kullanldnn bir gstergesi olabilir, dncesindeyiz. almalarmzn
son gnlerinde bu kapnn iindeki dolgu da kaldrlarak eik ile nndeki
basamak tam olarak ortaya karld.
Bazilikann narteks ile balantsn salayan bu kaplar dnda, yapnn
kuzey ve kuzey kanadn dou duvarnda birer kap daha bulunmutur.
Ana Salondaki almalar
Bazilikann nef ve kanatlardan oluan ana salonunda yrtlen
almalarda, stylobat ve revaklarda temizlik almalar tamamland ve
mozaik zemin seviyesine ulald.
Gney Kanattaki almalar
2006 ylnda st blm byk oranda alan gney revakn 5 adet stun
kaidesine ek olarak, 2007 ylnda altnc stun kaidesi ve bunun zerinde de
dikey biimde, krk durumda ortaya kan stun gvdesi tmyle temizlendi.
6. kaide de basit prollidir. Plinthe genilii 0,61 m., tm kaide ykseklii 0,24
m. kadardr. Bunun zerindeki stunun gnmze ulaan ykseklii 0,106
m., ap altta 0,56 m. kadardr.
23x 4,20 m. llerindeki gney kanatta, 2007 yl kaz almalar +3,30 m.
kotunda ve buraya girii salayan kap aklnn hemen nnde balatld
(Resim: 1). almalar srasnda ok sert ve ierisinde moloz ta ve youn
kire harc bulunan dolgu tabakas kaldrld. +3,20 m. kotunda 3,45 x 2,21
m. llerinde bir alan belirlenerek, bu alanda seviye indirme almalar
srdrld ve buradaki dolguda, ierisinde tama yakn at kiremitlerinin
de bulunduu, ok sayda kiremit paras yannda, moloz talar, kire harc
paralar ve yank toprak temizlendi. +3,04 m. kotunda, epeyce tahribata
uram olan zemin mozaii seviyesine ulald. Sz konusu alann biraz
dousunda, gney kanadn dou duvarna doru uzanan, olaslkla gney
346
duvarna ait olan duvar talarnn bulunduu alan temizlendi. +2,98 m.
kotunda, yine yer yer tahribat grm zemin mozaii ortaya karld.
Kanadn dou ynndeki almalar srasnda da +2,78 m. kotunda olduka
iyi korunmu mozaik zemin gn na karld. Burada dou duvarnn
Ortaada yaplan sur duvarnn gerisinde kaldna ve bu ge dnem
duvarnn dorudan mozaiin zerine oturduuna daha nce deinmitik.
Kuzey Kanattaki almalar
Kuzey kanattaki almalarmz +3,20 m. kotunda balatlm ve bu srete
+2,88 m. kotunda stylobatn zemini ve 6 adet stun kaidesi ortaya karlmtr.
Bunlara, batdan itibaren 164, 088, 165, 313, 314, 343 nit numaralar verildi.
2006 ylnda bir parasn apsisin basamaklar nndeki almalar srasnda
bulduumuz ajur tekniiyle yaplm bala ait ku betimlemelerinden
yeni bir para daha bu alann apsise yakn blmnde ortaya kt. Dier
taraftan kuzey kanadn kuzeydou kesini oluturan ve 312 nit olarak
kodlanan alanda, +3,14 m. kodunda, bunun kuzeydou kesinden itibaren
13 m. uzunlukta ve 0,57 m. genilikte, duvara bitiik olarak uzanan bir
duvar ortaya karld. Moloz talarla ve amur harc ile rlen bu duvar
0,40 m. yksekliktedir. Bunun +2,74 m. kotundaki zemin mozaiinin zerine
rld dikkate alnacak olursa, sz konusu duvarn yapnn bir ilik olarak
kullanld dnemlere ait olduunu syleyebiliriz.
312 nit No.lu alanda devam eden almalarmzda kuzey kanadn
gneydou kesine yakn bir yerde, dalm bir biimde, zerinde yazt
olan mermer levhaya ait paralar ortaya karld ve alma sonunda
bu paralarn bir araya getirilmesiyle anlalabilir bir metin elde edildi.
Okunabilen szcklerden anlaldna gre, mparator Hadrianus adna
ve onun zamannda Kelenderiste arsenal veya benzeri bir depo binas ina
edilmitir.
Kuzey kanadn, kuzey duvar civarnda yaplan almalarda, kuzeybat
kesinin 7 m. dousunda, 1,20 m.lik bir alanda moloz ta ve birletirici olarak
amur harcnn kullanld bir zemin bulundu. Yapnn sonraki kullanm
evrelerinde eklendii anlalan bu alann dousundaki duvarda +3,10 m.
kotunda balayan ve blok talarla yaplm olan 3 basamak ortaya karld.
Benzer bir ekilde, kuzey duvarnda dar bir kap ve bunun nnde, hemen
hemen dou bat ynl olarak uzanan, 2,35 m. uzunlukta, 0,42 m. apnda
347
bir stun gvdesi ortaya kt (318 nit). Sz konusu bu gvde imdiye
kadar elimize geen en salam rnektir (Resim: 2). Stunun zerinde 0,24
m. genilikte ve 0,42 m. ykseklikte, ular krlang kuyruu eklinde ve
kabartma olarak yaplm bir ha, bunun hemen altnda, iki satrdan oluan
bir adak yazt bulunmaktadr.
almalarmz srasnda, +3,02 m. kotunda, nef ile kuzey kanad ayran
stun kaidelerinden ncsnn biraz kuzeyinde, yz batya dnk
biimde, bir bireye ait kafatas ile iskelete ait dier paralar ortaya kt. Bu
gmnn bir mezara ait olduunu gsterir duvar veya ta dizisi benzeri
herhangi bir kalnt yoktur. Belki de bazilikann gneyindeki 19. yzyl
mezarl buraya kadar uzanmaktayd. Zira aada ele alacamz nefte de
birka iskeletin bulunmas bu nerimizi glendirmektedir.
Kuzey kanatta, +2,73 m. kotunda, kuzey duvarn dibindeki dar bir
bordrden ve bu nen dou ucuna yakn blmde, bir mozaik yaztndan
baka, salam bir zemin ele geirilmemitir. Buradaki almalar ortalama
+2,70 m. kotunda, mozaik zeminin blokajna ulalmasyla sonlandrlmtr.
Nef ve Templondaki almalar
Nef ve templonda +3,27 kotunda balatlan temizlik, ncelikle, 2006
ylnda apsisin gneyine den alanda ortaya karlm ve kaldrlm
olan kire ocann zemininin altndaki dolguda yrtld. Bu alanda ok
sayda stun parasnn, kl kalntlarnn ve yank odun paralarnn olmas,
burada mermer mimar paralarn yaklarak kire elde edildiinin bir yeni
bir kantdr. Temizlenen bu alanda sz konusu tahripten geriye kalan
mermer stun paralar ve deiik llerdeki duvar talar kaldrld. +3,10
m. kotunda ana nef ile templonu ayran ve orta ksmnda bir geii bulunan;
zerine parapetlerin konulduu temel tmyle ortaya karlmtr (Resim:
3). Sz konusu bu temel iki blmden olumaktadr. Birinci blm dzgn
kesilmi tek sra dikdrtgen kire ta bloklardan, bunun zerine gelen ikinci
blm ise n ve st yz prollendirilmi mermer bloklardan olumaktadr.
Birinci sra 0,19 m., ikinci sra ise 0,22 m. ykseklikte olup temelin toplam
ykseklii 0,41 m., gneydeki blm 3,52 m. uzunluunda ve 0,41 m.
enindedir. Aradaki 1,13 m. aklktan sonra 3,40 m. uzunluunda ve 0,41 m.
enindeki ikinci temel bulunmaktadr. Bu alanda, +2,67 m. kotunda fazlasyla
bozulmu olan zemin mozaii ortaya karlmtr.
348
Nefteki bu almalar srasnda buraya giriin 4 m. dousunda, 1,95 x 1,21
m. llerinde ve evresi moloz talarla snrlandrlm bir mezar ortaya
karld. ki bireyin st ste gmld grntsn veren bu mezarn stten
ilk iskeleti dank durumdayd ve yz bat yne dnk olarak bulundu.
Alttaki iskeletin yz ise dou yne bakmaktayd. Bunun dnda gney
kanat ile ne ayran stylobatta, 3 numaral kaidenin nefe bakan blmnn
nnde, ambon paralar ortaya karld. Ne templondan ayran duvarn
2,70 m. batsnda her iki tarafnda ha moti olan bir ambon paras ve
bunun 1 m. kadar dousunda, 0,70 m. eninde, 0,09 m. kalnlnda ve 1,51 m.
uzunluunda olan bir parapetin paralar ele geirildi. Dier taraftan, templon
ile nef arasndaki geiin 3,70 m. batsnda, hemen hemen girile ayn aksta,
0,61 m. geniliinde, 1,12 m. uzunluunda ve 0,42 m. yksekliinde baz
mermer mimar paralar bulundu. Sz konusu bu paralarn yumuak kire
tandan bir ekirdein evresine yerletirildii anlalmaktadr. Dorudan
mozaik zerine oturan bu kalntnn bir tarafnda mozaik zemine aklm bir
demir ubuk bulunmaktadr.
Nefteki almalar ortalama +2,45 m. kotunda ortaya kan zemin mozaii
ile son bulmutur. Zemin mozaiinde kme ve kabarmalar vardr. Oysaki
daha nce de belirttiimiz gibi, mozaiin herhangi bir bozulmaya maruz
kalmayan orijinal kotu +2,67 m. kadardr. Buradaki mozaiklerde, grl ve
geometrik bezekler iki panoya yaylm biimde gnmze ulamtr.
Kazlarmz srasnda yukarda szn ettiimiz mimarye ek olarak,
bozulmu biimde gnmze ulaan Roma ve sonras dnemlere ait bronz
sikkeler, youn ekilde at kiremidi ve az da olsa ge dnem seramik paralar
ele geirilmitir. Bunlarn dnda bir parasn geen ylki kaz sezonunda
bulduumuz, ajur teknii ile yaplm baln dier paralarnn bir blm
daha ele geirildi ve bunlarn nemli bir ksm eski paraya yaptrld (Resim:
4) zerinde insan yz betimi bulunan sgrafto kse paralar (Resim: 5) da
kaydedilmesi gerekli dier buluntular arasndadr
2
.
Ana salonda yrtlen btn bu almalardan sonra ortaya karlan
mimar kalnt ve mozaik zemin demelerinin zarar grmemesi iin tm
yapnn zeri ahap destekli oluklu sac levhalardan yaplan bir rt ile
kapatld.
2 Benzerlerine Kbrsta da sklkla rastlanan bu 12-14.yzyl sgrato rneklerinin salam bir
benzeri iin bkz. Budde 1969, lev.5 ; Wartburg 2007, 426-427, g.4.6-5.2 ; Krolu 2007, 446,
g.3.2-3.3.
349
Mozaik Betimlemelerin n Tantm
Yukarda da belirttiimiz gibi, 2007 ylnda Agora Bazilikasnn nef ve
kanatlarnn hemen hemen tamamn aarak zemin mozaiklerine ulatk.
Henz tam olarak temizlenmemi olan bu mozaik zeminler eitli grler
ve motierle bezenmitir. Hem daha eski yerleimlerin bulunduu bir dolgu
zerine yapldndan, hem de zerindeki yaklak 1,50 m. kalnlndaki
daha ge dnemlere ait dolgunun basnc nedeniyle, zemin yer yer km
veya atlamtr. Kelenderis kazlarna baladmz ilk yllarda bu alan ayn
zamanda tarla olarak kullanlmaktayd ki, bu da tahribe neden olan bir baka
unsurdur. Bu olumsuz etkilere, sz konusu alann nce mezarlk daha sonra da
kire oca olarak kullanlm olmasn da ekleyebiliriz. Bu nedenle, zeminler
ortaya ktktan hemen sonra, acil mdahale yaplmas gereken blmlerde
koruma almalar yaplmtr.
Mozaiklerin yapmnda beyaz, kahverengi, pembe, gri, sar, lacivert
talar ile turkuaz renkli cam, kiremit veya seramik paralar kullanlmtr.
templonda her 10 cmye ortalama 170 tessera konmuken, dier blmlerde
70 dolaynda tessera bulunmaktadr. Dolaysyla, templonda en fazla
1cm, templon dnda ise 1,3-1,7 cm arasndaki llerde mozaik talar
kullanlmtr. Sz konusu mozaik zemin kimi zaman olduka iri moloz
talardan oluan bir blokajn zerine serilen ierisine kiremit tozu da katlan
bir harcn zerine yaplmtr.
Nen mozaik taban en salam blm oluturmaktadr (Resim: 6). Ancak
baz blmlerinde mozaik talar yer yer yerinden oynam, ayrca orta
blmde zeminde ukurlama ve baz ksmlarda ise atlamalar olumutur.
Bunun devam olan, ancak, halihazrda yaklak 35-40 cm. ykseklikteki bir
duvarla neften ayrlan templonun zemini ise, belki de zerindeki dolgudan
dolay, ar biimde bozulmutur. Gney kanatta, dou utaki duvarn
Ortaa surlar tarafndan kapatldna yukarda deinmitik. Sz konusu
bu sonradan ekleme dorudan mozaik zeminin zerine ina edildiinden,
buras salam olmakla birlikte, sz konusu duvarn altnda kalmtr.
Buradan itibaren batya doru yaklak 10 m. kadarlk ksmda zeminindeki
atlaklar ve kabarmalar dikkate alnmazsa, zemin olduka iyi korunmutur,
diyebiliriz. Ancak batsndaki giri ynnde zemin neredeyse tmyle yok
olmutur. Kuzey kanatta ise durum daha ktdr; burada, kuzey duvarna
yakn olan zemin ile kuzey duvarn dibine yakn yerde, zerinde, sonradan
yaplm olan ve bizim kaldrdmz duvarn altnda kalan bordr sslerinin
350
belli olduu ksm korunabilmi, geri kalan tm alann zeminindeki mozaik
yok olmutur. Mozaik zeminlerin zellikle kanatlarda yok olmasn, bunlarn
seviyelerinin nefe salona gre daha yksek olmasna, dolaysyla ne dolduran
ve kanatlarla bu zeminin eit seviyeye gelmesini salayan yaklak 0,25 m.lik
dolgunun buradaki nen zeminini korumu olmasna balamaktayz.
Nefteki Betimlemeler
Nen mozaik kapl zemini (Resim: 6), en dta, beyaz talarla yaplm
dzeltme bandndan sonra bir rg bordr ile erevelenmitir. Ancak, giri
kapsndaki son basaman her iki yannda, ierisinde yazt bulunan panolar
bu bordrn dnda kalmlardr (Mozaik yazt (MY) 1 ve 2). Bu yaztlarn ve
erevenin dnda kalan yerlerde ise doldurucu geometrik ekiller vardr. Bu
ve bundan sonraki mozaik yaztlarnda, bu yapnn inasna katkda bulunan
kiilerin adlar yer almaktadr
3
.
Mozaiin asl alan iki drtgen panoya ayrlmtr. Batdaki giriin hemen
nndeki pano dalgalanan bir erit ve bu dalgalarn bo brakt alanlarda,
ayn zamanda bu eride de bir tarafndan balanm olan daire biimli,
elmaya benzeyen ekiller yerletirilmitir
4
. Panonun ierisinde 4 madalyon
ve belli bir dzen ierisinde, bu madalyonlarn evresine serpitirilmi kare,
dikdrtgen prizmas ve genlerden oluan geometrik bezekler ve bunlarn
ierisine yerletirilmi bulunan eitli geometrik motierden (basamakl
gen, zikzak, i ie kare ssleri gibi) ve geometrik olmayan (rg, rozet
gibi) sslerden olumutur. Bu geometrik biimlerle uyumlu bir biimde
oluturulan madalyonlarn dairesel alanlar iinde, birbirinden farkl bezekler
bulunmaktadr. Madalyonlar kare biimli geometrik ssler evrelemi, her
iki karenin arasnda kalan gen biimli boluklar ise, drtgen prizmalarla
doldurulmutur. Yukarda deindiimiz gibi, bu geometrik biimlerin
ierisinde ayrca yine geometrik ve geometrik olmayan ssler vardr.
Panonun gneybatsndaki ilk madalyonda st saan bir erkek gr
betimlenmitir (Resim: 7). Figr sahnenin solunda, alak, zerinde minder
3 Sz konusu mozaik yaztlar ve yukarda szn ettiimiz mimar paralar zerindeki dier
yaztlar konusunda Prof. Dr. M. Hamdi Sayar almaktadr. Kazmza gelerek bu malzemeyi
inceleyen ve bize n bilgi aktaran Sayn Sayara teekkr ederiz.
4 Bu motin deerlendirmesi iin bak. Campbell 1988, 27-28, Pl.118 ayrca bak. Jobst vd. 1997,
51, Res.13.
351
olan bir iskemlenin zerine oturmutur. Ksa sal olan grn yz
bize dnktr ve burada beyaz, sar ve krmz talar ve yeile alan cam
kullanlarak, sa, gzler ve dier yz ayrntlar verilmitir. Figrn nnde
vcudu, sar rengin egemen olduu talarla yaplan boynuzsuz bir inek (?)
betimlenmi olup hayvan ban geriye doru evirmitir; karnnn altnda
yavrusu ve memelerinin altna isabet eden yerde de iinde st bulunan
byk bir tas bulunmaktadr. Sz konusu grubun geri plannda bir aa
(palmiye?) betimlenmitir. Bu betimlemenin bulunduu alann alt ksmnda
iki satrlk bir yazt bulunmaktadr (MY 03)
5
. Bu madalyonun apraznda,
yani kuzeydouda yer alan madalyonun ierisinde ise, bir zebra ve bunun
zincirden yaplm yularn tutan bir kadn (?) betimlenmitir (Resim: 8). Ksa
sal ve yuvarlak yzl olarak tam cepheden tasvir edilen grn banda
beyaz talarla yaplm ince bir bant bulunmakta olup yz ayrntlarnda
bozulmalar vardr. Belden yukars plak yaplm, ancak gsleri bir bant
ile kapatlmtr. Gbek hizasndan itibaren ayak bileklerine kadar inen ve
zerinde dama ss bulunan elbisenin etekli ucu psklldr. Bu sahnenin
altnda, yine satrlk bir yazt bulunmaktadr (MY 06)
Bu panonun dier madalyonlarnda siyah, beyaz ve krmz talarla
yaplan ve birbirine farkl alarda temas ederek, bylece 8 ulu bir yldz
oluturan geometrik ssler vardr
6
. Burada ilgin olan durum sz konusu
bu madalyonu evreleyen karelerden bat ynde olan ikisinin ierisinde de
yaztlarn (MY 04 ve 5) olmasdr.
Nen dou blmndeki II. pano, deimeli olarak dz ve ters konumda
lotus tomurcuu (veya lale ss) bir bordr ile erevelendirilmitir (Resim:
6). Ayrca, iki pano arasnda, bu lotus tomurcuu ssn takip eden bir yazt
vardr (MY 07). Asl sslemeler ise, sekizgenler (oktagon, 36 adet), bunlarn
arasnda aprazlar (+ ss) ile bunlarla sekizgenler arasnda kalan boluklarda
ise uzunlamasna yerletirilmi altgenler bulunmaktadr. Bu ema yazttan
sonraki 2. sradan sonra deierek, buradaki sekizgenler kaldrlm, yerine
dikdrtgen bir ereve iinde 15 satrlk uzun bir yazt (MY 08) konmutur.
5 Bu tr pastoral manzaralar ve gnlk resimler zellikle Roma sanatnda, 3. ve 4. Pompeii
stillerinde yaygndr ve burada betimlenen konuyu da byle bir gelenein devam olarak
nitelemek olasdr. Bizim mozaik ile hemen hemen ada bir rnek olan stanbuldaki Byk
Saray mozaiklerinde benzer bir konu betimlenmitir; Jobst vd. 1997, 51, Res. 40.
6 Merkezdeki bu ss hari tutulursa, geometrik karelerin oluturduu bu denli yldz ssl
bir rnek Anemurium Byk Hamamnn apodyteriumunda karmza kar; bak. Campbell
1988, Figre 27, Plate 129.
352
Ayrca gney bordre rastlayan ksmlarda herhangi bir yarm sekizgen
olmamasna karlk, dier kenarlarda yarm sekizgenler (bunlar her kenarda
5 adettir) bulunmaktadr. Dolaysyla, nasl ki I. panoda madalyonlar n
plandadr, II. panoda da sekizgenler n plana kan ve gz dolduran motif
olarak gzkr.
Bu sekizgenlerin ileri, eitli geometrik, geometrik olmayan sslerle
zellikle ku, balk vb. hayvan motieri ile doldurulmutur. Bunun gibi,
apraz sslerinin de ileri yine eitli geometrik bezeklerle doldurulmuken,
uzunlamasna altgenlerin geometrik bezeklerle ssl olanlarnn yannda
birkann iinde zellikle deniz canllar (balk, karides vb.) betimlemeleri
bulunmaktadr. Bunlarn dnda yukarda szn ettiimiz dikdrtgen yaztn
hemen kuzeyindeki sekizgenin iinde de 6 satrlk bir yazt bulunmaktadr
(MY 09). Bu sekizgenlerin, aprazlarn ve uzunlamasna altgenlerin erevesi,
dtan ie doru, siyah, krmz, beyaz talarla yaplm, ereve ve iindeki
motierde ise, szn ettiimiz bu talar yannda ssler iin cam kpkler
de kullanlmtr.

Sz konusu panonun dousunu snrlayan erevesinin dnda, genilii
panonun genilii kadar olan ve satrlk gruplar hlinde ve tabula ansata
iine yerletirilmi bir yazt daha yer almaktadr (MY No. 10).
Templon Zeminindeki Betimlemeler
Apsisin son alt basama ile templon duvar arasnda kalan ve yine
genilii 8 m. uzunluu 1,50 m. olan kutsal alandaki zemin mozaiinin, ana
salon kadar salam durumda olmadna yukarda deinmitik. Mozaik
zeminin zellikle orta blmnde, hem apsis basamaklarna, hem de templon
duvarnn apsise bakan kenarna yakn yerlerde bulunan zeminler, kuzeye
doru, arada ince bir hat halinde korunmu olan ksm dnda, tamamen yok
olmutur. Dolaysyla zemin mozaiinin daha ok kuzey ve gney blm
korunmu, orta blm ise korunmam olup buradaki tanmlama da bu
korunan blmler esas alnarak hazrlanmtr. Buna gre, giyo moti ile
evrelenmi olan asl zeminin giriinin nnde, yalnzca satr gnmze
ulam bir yazt bulunmaktadr (MY 11). Buradaki asl betimleme ise, yine
siyah, krmz beyaz ve sar talar ile cam kpklerden yaplmtr. Asl
grl kompozisyon ise, belli aralklarla yaplm asma dal sarmalnn
353
kvrmlarnn iine ve bunun dndaki boluklara yerletirilmi olan eitli
hayvan grlerinden olumaktadr (Resim: 9). Sz konusu dzenleme
Silifkede Aarkayada tamam almam bir mozaik ve Dapazarndaki
zemin mozaiinde de karmza kar
7
. Bu hayvan ve bitki ssleri beyaz
talarla yaplm bir zemin zerindedir. Sz konusu betimlemeler arasndaki
ilgin kompozisyonlardan biri, yerdeki ylan gagalayan bir ku tasviridir
ki, bu kompozisyonun daha canl ve gzel bir benzeri, stanbuldaki Byk
Saray mozaiklerinde grlr
8
.
Gney Kanattaki Betimlemeler
Daha nce belirttiimiz gibi, en salam kalan mozaik zemini bu
kanadn dou ucu ve buna yakn olan devamdr. Bu bakmdan biz burada
tanmlamalarmz salam olan dou utan balayarak yapacaz.
Orta a sur duvarnn altnda kalan blm de dhil olmak zere
burada dar bir pano iinde dikdrtgen, kare ve prizmalardan oluan betimler
vardr ki, sz konusu bu ssler olduka zensiz yaplmtr. Bu panonun
gremediimiz blmnden balayan ve aada ele alacamz ikinci panoyu
evreleyen bordr, keli ve kvrk hatlardan oluan ve birbiri iine girip
karak, balanan bir sstr. Bunun iinde kalan dikdrtgen biimli ikinci
panoda ise, kvrk hatlarla dairesel ve oval ekilli, birbirinin iinden geerek
bir tr arabesk bir grnt oluturan ssleme grlmektedir.
Bu panodan sonra testere az ve giyo motinin snrlandrd ve ierisinde
birbirine bal madalyonun oluturulduu blm gelmektedir (Resim: 6).
Madalyonlardan ikisi tam olarak gnmze ulamtr. Sonuncusunun ise,
yalnzca d erevesinin bir ksm grlebilmektedir. 1. madalyonun dairesel
erevesi iinde, bir kayaya yaslanm ve elindeki yaprakl aa daln
karsnda duran bir keiye uzatm olan bir gen (oban?) betimlenmitir.
Figrn dier elinde ise, yukar doru kalkm, omzundan da taan, ucu kvrk
bir nesne (belki kl veya Perseus orana benzeyen bir nesne) bulunmaktadr.
Gencin yz ve elbisesi neredeyse tmyle bozulmutur. Bu grn nnde
bir aa, ondan sonra da uzun boynuzlu bir yaban keisi betimlenmitir.
7 Bu konuda bkz. Budde 1972, 162-163.
8 Kar. Jobst vd. 1997, Res. 14-15.
354
Dier madalyonun iinde ise, bir kaplan ile karaca arasndaki mcadele
grlmektedir.
Gney kanadn bat ucuna doru mozaik zemindeki tahribatn daha da
fazla olduunu belirtmitik. Burada yelpaze veya istiridye kabuu eklinde
ssler ile kvrk hatlardan oluan ssler grlmektedir.
Kuzey Kanattaki Betimlemeler
Bazilikann kuzey kanadndaki zemin mozaiinin gney kanada kyasla
daha fazla tahribata uradn sylemeliyiz (Resim: 6). En salam blm,
kuzey, dou ve apsis duvarlarnn evreledii, yaklk 12 mlik bir alan ile,
bazilikann kuzey d duvarna kout olan, ortalama 0,35-0,55 m. genilikteki
bordr ssnn bulunduu blmdr. Bunun nedeni, olaslkla yapnn bu
blmnn ge dnemlerde daha fazla kullanlan bir mekn olmasdr ki,
yukarda buradaki olas bir ilikten sz etmitik. Kuzey uca yakn korunmu
blmde birka geometrik ss dnda, asl nemli kalnt bir mozaik yaztdr
(MY 12). Yazttan sonra gelen blmde yan yana drtgen kutular vardr ve
bunlar, deimeli olarak bir hayvan ve bir geometrik ssleme olmak zere
doldurulmutur. Kuzey duvara yakn blmde ise, yaklak 0,56 m. genilikte
ve buradaki kuzey giri kapsndan itibaren douya doru uzanan bordr
olduka salamdr. Bu bordr beyaz talarla yaplan dzeltme kuandan
itibaren birbirine eklenmi altgenlerden olumaktadr ve yukarda szn
ettiimiz kuzey giri kapsndan itibaren apsisin yan duvarnn bitimine
kadar olan ksm kaplamaktadr. Bu altgenlerin ileri, yine eitli geometrik
sslerle doldurulmutur.
Burada yaptmz bu n tanmlamalardan anlalaca gibi, Kelenderis
Agora Bazilikasnn zeminindeki bu mozaik kentin Ge Antik adaki
durumuna k tutan yeni bir malzemedir. Gelecek kaz sezonunda asl
temizlik ve koruma almalar tamamlandnda daha ayrntl bir tanm
yaplacaktr.
2- DOU NEKROPOLNDE YAPILAN ALIMALAR
9
2007 yl Kelenderis kazlarnda alma alanlarmzdan biri de Dou
Nekropol A blgesi olmutur. 2006 ylnda burada yrttmz almalar
srasnda tespit ettiimiz, ancak temizliini yapamadmz iki mezar (K.06
355
DN-A II ve K.06 DN-A III), 2007 ylnda temizlendi, resimleri ekildi, plan ve
rlveleri karlp buluntular katalogland.

1 Numaral Mezar: K.07 DN-A I (K.06 DN-A II)
Mezarn Konumu ve Tanm (Plan: 2- 3)
Mezar A blgesinde, belli bir blm orijinal hliyle gnmze ulam
olan ve Dou Nekropoln dou- bat ynnde kat eden antik yolun 5,13 m.
gneyindedir. Mezarn dousunda srasyla K.95 DN II ve K.07 DN-A II No.lu
mezarlar bulunmaktadr. Mezar 2006 yl kaz sezonunda tespit edilmi (K.06
DN-A II), 2006 yl kodlamas erevesinde 022 numaral nitin ierisinde
olup nit 025 olarak kodlanmtr
10
.
Mezar dromosu basamakl yer alt kaya mezar grubundan olup, dromosu
4 basamakldr. Dromosun eikteki genilii 1 m. dolayndadr. Dromos mezar
odas giriine doru hafe geniler ve dromos sekisindeki genilii yaklak
1,20 m.ye ular. Dromosun bat duvarnn uzunluu eikten itibaren ve
stten olmak kouluyla, 3,24 m., dieri ise 3,34 m. kadardr. Ayn zamanda
eik olarak da tanmlayabileceimiz 1. basamak 0,38 m. uzunluunda, 1 m.
geniliinde ve 0,16 m. yksekliindedir. 2. basamak 0,50 m. uzunluunda,
1,08 m. geniliinde ve 0,28 m. yksekliindedir. 3. basamak 0,42 m.
uzunluunda, 1,08 m. geniliinde ve 0,30 m. yksekliindedir. 4. basamak
0,32 m. uzunluunda, 1,10 m. geniliinde ve 0,20 m. yksekliinde olup bu
basamaktan dromos sekisine inilmektedir. 1,32 m. uzunluundaki sekinin
zemini mezarn bulunduu asl alann zemininden 1,62 m. kadar aadadr.
Mezar odasn kapatan ta levha iki para hlindedir ve sekinin zeminine sanki
zellikle yatrlm bir biimde bulunmutur. Kapak 1,10 m. uzunluunda,
0,20 m. kalnlnda ve 0, 90 m. geniliindedir. Mezarn girii 2006 yl
almalaryla ilgili raporda da belirttiimiz gibi, dzgn olmayan ekilli,
yaklak 0,60x0,91x0,13 m. llerinde, fazla dzgn olmayan baka bir levha
ile kapatlmt. Bu durum, yani asl kap tann zeminde yatyor ve mezarn
baka bir kap tayla kapatlm olmasn mezarn ikinci kez kullanldna bir
9 Rapor Mevlt Elik (S.. Sosyal Bilimler Enstits) tarafndan hazrlanmtr.
10 2006 yl almalarnda mezarn dromos blm tamamen temizlenmi ve mezar odasn
kapatan kapak tann aralklarndan mezar odasna bakldnda, baz mezar armaanlarnn
varl saptanmt. Kaz sezonunun sonuna gelindiinden, mezar odasnn almas bu kaz
sezonuna braklarak, dromos yeniden doldurulmutu (bak. Zorolu, Tekocak 2008, 521-522).
356
kant olarak yorumluyoruz. Buna gre mezara yeni bir ceset konmak istendii
srada, eski gmye ait kap tann yere yatrldn, ancak bunun yerine,
daha basit birka ta ile mezarn kapatldn dnyoruz
11
. Sekiden mezar
odasna geite zemine yaplm olan 0,14 m. derinlikte 0,24 m. genilikteki
yuvann ilk kap ta iin yaplm olduu anlalmaktadr.
Mezar odasnn girii 0,58 m. genilikte ve 0,94 m. yksekliktedir; duvar
kalnl ise, 0,38 m. kadardr. Mezar odasnn tavan orta blmnde 1,58
m. ykseklikte olup ibkey prollidir. Genilii, giri tarafnda 2,40 m., srt
(gney) duvarnda ise, 2,86 m. olup tam bir dikdrtgen plana sahip deildir.
Dou ve bat duvarlar ortalama 4,20 m. uzunluktadr. Bu llere gre mezar
odas gney yne doru hafe genilemektedir. Bir baka nemli durum
da, mezar odasnn giriinin dousunda 1,10 m. kadar llen girinti, dier
tarafta 0,72 m. llmtr. Bu plan emasnn rnekleri Kelenderis Bat
Nekropolnde daha yaygn olup bunlar tarafmzdan balta planl olarak
adlandrlmaktadr.

Mezarda Yrtlen almalar
2006 yl almalar srasnda bu mezarn yalnzca dromosu temizlenmi,
asl mezar odasnn temizlii ise bu sezonda gerekletirilmitir.

Dromos almalar
Mezarn zerini rten toprak ve allar kaldrldktan sonra nce mezarn
dromos blm ortaya km ve bu alanda almalara balanmtr.
Yzeyden -0,40 m. derinlikte dromosun iini dolduran ak kahve renkte ve
muhteviyatnda kk ta paralar bulunan toprak tabakasnn temizlii
srasnda -0,60 m. derinlikte ve dromosun orta blmnde kenar ie dnk
formlu (echinus gvdeli) bir kseye ait 8 adet para ortaya karld (K.06 DN-A
II AP 01). Devam eden temizlik almalarnda, dromosun eitli noktalarndan
eitli vazo gvde paralar ortaya karlmtr; ancak bunlar ok anm
olduundan, biimi ve dnemi hakknda bize fazla bir kir vermemektedir.
-0,68 m. derinlikte mezar odasnn giri blmnde, mezar odasn kapatan
11 Bir baka olaslk da, mezarn ikinci gm ncesinde kap ta kaldrlarak soyulmu
olduudur. Aradan bir sre geip erozyon yznden dromosa toprak dolmas ve kap tan
kapatmas yznden, ikinci gm konduktan sonra eldeki malzeme ile kaps kapatlm
olmaldr.
357
kapak tann st blm ortaya karld. Devam eden almalar sonunda,
-1,48 m. de, mezar kapsnn dzgn olmayan bir ta ile kapatlm olduu
saptand. Dromosun zemininde yukarda da belirttiimiz asl kapak ta
mezar odasn kapatan tan altnda, dromos sekisine yatm ekilde ortaya
karld. Yzeyden -1,62 m. derinlikte dromos sekisi tmyle alarak dromos
almalar sonlandrld.

Mezar Odasndaki almalar
Mezar odasn kapatan talar kaldrlp mezar odasna girildiinde,
ncelikle, buradaki almalar daha salkl yrtmek zere ierisi, alfabenin
hareri verilerek karelere ayrld. Gemi dnemlerde mezar odasna dolan
yamur sularnn ve dier szntlarn getirdii alvyonlar temizlenmeye
balad. Zeminde ncelikle yer yer byk olan ve tavandan dkld
anlalan talar kaldrld. Bu srada, yine zeminde, mezar odasnn gney
bat kesine yakn bir konumda (C plan karesi iinde) 2 tane olduka iyi
durumda unguentarium (K.07 DN-A I AR 05, K.07 DN-A I AR 06) bulundu.
A plan karesinde, odann gney dou kesine yakn bir yerde, 1 adet kenar
ie dnk kse (K.07 DN-A I AR 01) ile paralar hlinde bir amphoriskos (K.07
DN-A I AR 02) ortaya karld. Bu plan karede ayn zamanda kol, bacak ve
benzeri uzuvlara ait ve krk olarak insan iskeleti paralarna rastland. Bu
durum, mezar odasna daha nce girilmi olduuna iaret etmektedir. Benzer
kemik paralarna, mezarn srt (gney) duvarna yakn olmak zere B plan
karesinde de rastlanmtr. E plan karesinde, yani mezar odasnn giriinin
karsna gelen alanda ve mezar odasna giriin yaklak 0,35 m. gneyinde
mezar odas tavanndan -1,22 m. derinlikte 1 adet kenar ite kalnlatrlm
tabak paras (K.07 DN-A I AH 01) ortaya karld. Ayn seviyede, ancak
mezar odas giriine daha yakn bir noktada ise, bir grup vazo paras daha
ortaya karld. A plan karesinde, bir insan kafatasna ait 2 kemik paras
ortaya karld. Benzer ekilde, C plan karesinde, zellikle yzeyde bulunan
2 adet unguentarimun 0,15 m. dousunda, yzey toprann altnda, bir
insan iskeletine ait alt ene kemii paras ile kafatas paralar bulunurken,
B plan karesinde de insan iskeletine ait baka kemik paralar ele geirildi.
Bu plan karedeki almalarda daha nce yzeyde iki para hlinde tespit
ettiimiz ksenin yaklak 0,16 m. kadar batsnda, toprak dolgu iinden 1
adet unguentarium daha bulundu (K.07 DN-A I AR 04).
358
Yzeye yakn seviyelerde bulduumuz bu ilk malzemeden sonra tesviye
almalar daha ok mezar odasnn zeminine yakn ince bir toprak dolguda
srdrlmtr; ancak ekil vermeyen baz seramik paralar dnda
herhangi bir buluntu ele geirilmemitir. Mezar odasnn dolgusunun tmyle
temizlenmesinin ardndan, almalar bitirilmitir.

Mezarn Tarihi
1 numaral mezarn plan emas, Kelenderis nekropollerinde en yaygn tip
olan dromoslu ve dromosu basamakl kaya mezar grubuna girer
12
. Burada dromos
basamaklarnn sayca az olmas, dromos ve mezar odasnn lleri gz nne
alndnda, Dou Nekropolndeki 2006 ylnda temizlenmi olan K.06 DN-
A V numaral mezara benzetilirse de, zellikle Bat ve Kuzey nekropollerinde
bu tip kk ve az basamakl mezarlar daha yaygndr. Sz konusu bu tip,
Kelenderis nekropollerindeki mezarlarn en eski ve uzun yaam tipini de
temsil eder. K.07 DN-A I numaral mezarn daha erken dnemde alm ve
gm yaplm bir mezar olma olasln gndeme getirmektedir. Ancak
yukarda ifade ettiimiz gibi, mezarn birka evrede kullanlm olmas
tarihlendirmeyi gletirmektedir. Mezar odasnda ele geirilen buluntular,
bu mezarn son evresine ait olmaldr. Burada bulduumuz unguentariumlar,
amphoriskos, tabak ve kse paralar tmyle Erken Helenistik Dnemi
iaret etmektedir. Bu bakmdan sz konusu mezarn son kullanmnn Dou
Nekropolnde daha nce rneklerini grdmz gibi, M ge 4. yzyl ile
3. ve en ge erken 2. yzylda gereklemi olduunu sylemek mmkndr.
Mezarn ilk kullanm dnemi ise, M 5. yzyl olmaldr.

Mezar No 2: K.07 DN-A II (K.06 DN-A III)
Mezarn Yeri ve Tanm (Plan 2, 4)
2006 ylnda yerini saptayp 2007 yl kaz sezonunda asl temizliini
yaptmz ikinci mezar, yine Dou Nekropol A blgesinde, 023 nitinin
ierisinde olup, 026 niti olarak kodlanmtr
13
. Antik yolun yaklak 8,70 m.
gneyinde ve yukarda szn ettiimiz I No.lu mezarn 5,37 m. kadar gney
batsndadr. Mezar yaklak olarak kuzey-gney ynldr. Ayn zamanda
12 Bak. Zorolu 1994, 35.
13 Bak. Zorolu, Tekocak 2008, 522-523.
359
ta oca olarak kullanlan alann snrlar ierisinde kalmaktadr. Bu yzden
olacak ki, mezar odasnn zerinden ta alnmak istenmi, ancak mezar
odasnn tavan knce, olaslkla bu i tamamlanamamtr; mezar odasnn
iindeki birka blokun varl olaslkla bu yzdendir ve bu bloklardan birinin
bir yznn yontulmu ve haf kavisli olmas, bu parann odann tavanna
ait olduunun nemli bir kantdr.
Bu mezar da nceki gibi dromosu basamakl kaya mezar tipine aittir ve 3
tane basama vardr. Dromosun dou uzun duvar 2,30 m., bat uzun duvar
2,08 m. uzunluktadr. Dromosun balang genilii 0,94 m. olup mezar odas
nndeki sekide genilik 1,13 m.ye ular; dou duvar biraz anmken bat
duvar daha dzgndr. Eikten sonra gelen ilk basamak fazlasyla anm
olduu iin llerin salkl olarak alnmas mmkn deildir; ancak
yaklak olarak syleyecek olursak, bu basamak 0,94 m. genilikte, 0,32 m.
uzunluktadr. kinci basamak ile arasndaki ykseklik fark 0,12 m. dir. kinci
basamak da yer yer bozulmu ve anmtr. Genilii 0,99 m., uzunluu 0,27
m., ykseklii 0,17 m. kadardr. Dierlerine gre daha iyi korunmu olan son
basamak ise, 1,02 m. geniliinde 0,33 m. uzunluunda ve dromos sekisinden
0,24 m. yksekliktedir. Dromosun derinlii en fazla 0,60 m. kadardr ve
sekinin zemini tam dz deildir. Sekinin nc basamak ile birletii
noktadaki genilii 1,02 m. kadardr. nc basaman dromos ile birletii
yerden mezar odasna kadar olan mesafesi 1,10 m. kadardr. Mezar odasna
giriin eiinde, zemin birden bire kesilerek, yaklak 0,36 m. kadar seviye
drlm, bylece sekiden mezar odasna inii salayan yeni bir basamak
oluturulmutur. Zaten bundan sonra da asl mezar odasna girmek iin 0,18
m. uzunlukta, 0,45 m. kadar ykseklikte ve genilii mezar kap genilii
kadar olan bir ikinci basamak daha vardr. Btn bu verilerden yola karak
syleyecek olursak, dromos sekisi ile mezar odasnn asl zemini arasnda 0,81
m. gibi, olduka yksek bir kot fark bulunmaktadr. Mezar odasna giriin iki
yan duvar asl hliyle korunmuken, giriin st blm, odann st rtsyle
birlikte yok olmutur. Giriin genilii 0,54 m., hali hazr ykseklii 0,52 m.
kadardr ve her iki tarafta da kapnn derinlii, yani duvar kalnl, 0,42 m.
olarak llmtr.
Yukarda belirttiimiz gibi mezar odasnn st rts buradan ta
karld iin yok olmutur; almalarmz srasnda buna ait birka blok
mezar odasnn iinde bulunmu, buradan darya karlmtr. Bu yzden
biz burada dier llerini vereceiz. Buna gre mezar odasnn uzunluu
360
ortalama 2,45 m. genilii ise, 2,26 m. ile 2,40 m. arasnda deimektedir.
Bu l farkllklarndan da anlalaca gibi, mezar odas, giriten itibaren,
genilemektedir. Odann u andaki ykseklii 1,38 m. dolayndadr; bat uzun
duvarda yaklak 0, 44 m. ykseklikten sonra, duvar mezar odasnn iine
doru hafe bklmektedir ki, bu da bize st rtnn 1 No.lu mezardaki
gibi, alak bir tonoz veya beik at biiminde olduunu gsterir.
Mezar odasnn giriinde 0,36 m. yksekliinde ve 0,76 uzunluunda ve
eni 0,23 m. olan iki para halinde kapak ta yer almaktadr.

Mezarda Yaplan almalar
Yukarda da belirtiimiz gibi, 2006 ylnda mezarn zerini rten toprak
ve allar kaldrldktan sonra, hem dromosun, hem de mezar odasnn stten
plan emas ak bir biimde belliydi. Bu yzden, her iki blmde de temizlik
almalar stten balatlmtr ve yukarda tanttmz 1 numaral mezarda
yaptmz gibi, gelebilecek buluntularn konumlarn saptamak zere
yalnzca mezar odas karelere ayrlmtr.

Dromostaki almalar
Dromosun ierisini dolduran toprak krem renkli olup ieriinde blgedeki
kayalardan kopmu kk moloz talar bulunmaktadr. almalarmzn ilk
-0,20 m. lik derinliinde mezar odasnn giriine yerletirilen kapak tann st
blm gzkt. -0,60 m. derinlikte dromos basamaklar ve dromos sekisi ve
sekinin mezar odasna giri blmnde kapak ta tamamen ortaya karld.
Bu almalar srasnda, dolgu toprandan herhangi bir arkeolojik bir eser
gelmemitir. Yukarda belirtiimiz gibi, dromosun s olmas yznden,
bu alandaki almalar ok ksa bir srede tamamlanmtr. Bundan sonra
mezarn giriinde yer alan kapak ta kaldrlarak mezar odasnn iindeki
dolgu temizlenmitir.

Mezar Odasndaki almalar
Mezar odasnn iinde bulunan kaya bloklar belgelendikten sonra,
0,80x0,86 m. llerinde ve saat ynnde kodladmz karelerde seviye
indirme almalarna baland. Buradaki dolgu topra da krem renkli olup
361
ieriinde blgenin yerli kaya malzemesini oluturan kaliin ufalanmasndan
oluan krem renginde kk talar ve toprak bulunmaktadr. 0,50 m. derinlikte
askda braklan 4 kaya blou mezar odasnn dna alnd. Bunlardan 1
numaral bloun bir yznn insan eliyle dzgn bir biimde kavisli duruma
getirilmi olmas, bu parann byk bir olaslkla mezarn tavanna ait bir
para olduuna iaret etmektedir. -0,50 m.lik dolgu ierisinde herhangi
bir arkeolojik buluntuya rastlanmamtr. Bundan sonraki derinleme
srasnda dikkatimizi eken en nemli durum, zellikle -0,60 m. derinlikten
itibaren nemin artyor olmas ve dolgu toprann renginin de giderek
krmzlamasyd. Yzeyden -0,78 m. derinlikte, mezar odasna giriinin
nnde yer alan eikte, mezar odasnn dromos zemininden sonraki basamak
zeminine ulald. -0,92 m. derinlikte, G plan karesinin dou kenarna yakn bir
noktada, -0.92 m.de, kenar ie dnk, echinus gvdeli bir kasenin (K.07 DN-A
II AN 01) yarya yakn ksm ortaya karld. Bu seviyeden itibaren tesviye
almalarna devam edildi ve -1,20 m. seviyesine gelinceye kadar toprak
ierisinde baka bir arkeolojik buluntuya rastlanmad. -1,20 m. derinlikte,
mezar odasnn giriinin kuzeybat kesini de iine alan G karesinde, 1 adet
siyah astarl ksenin kaidesinden bir para ortaya karld (K.07 DN-A II AO
01). -1,25 m. derinlikte H karesinin gneybat kesine yakn bir noktada, bu
kasenin dier 3 paras daha ele geirildi. -1,30 m. derinlikte, I plan karesinin
kuzeybat kesine yakn bir noktada, ayn ksenin bir baka paras bulundu
(K.07 DN-A II AP 02). almalarmz sonunda sz konusu siyah astarl kse
yaptrlarak tamamland ve ilk buluntu gnnn kodu verilerek (K.07 DN-
A II AO 01) envanterlendi. -1,32 m. derinlikte, I karesinde 1 adet kenar ite
kalnlatrlm tabaa ait kenar ve gvde paralar ortaya karld (K.07
DN-A II AP 03). Mezar odasnn B karesinin gneydou kesinde, -1,28
m. derinlikte, 3 para hlinde, kenar ie dnk (echinus gvdeli) bir baka
ksenin paralar ortaya karld (K.07 DN-A II AP 04). -1,27 m. derinlikte, I
karesinin gney dou kesinde, 1 adet kenar ie dnk kse kenar paras
daha bulundu (K.07 DN-A II AP 05). Devam eden almalarda -1,27 m.
derinlikte, H karesinin gneyinde 1 adet yine kenar ie dnk bir baka
ksenin kenar paras ortaya karld (K.07 DN-A II AP 06) (Resim: 10).
Mezar odasnda -1,36 m. derinlikte asl zemine ulalarak, bu alandaki tesviye
almalar tamamland.
362
Mezarn Tarihi
Yukarda ilk blmde tanttmz mezarn plan emas dikkate alndnda
2 numaral mezar (K 07 DN A II) Kelenderis nekropollerinde yaygn olarak
grlen dromoslu kaya mezar tipinin bir rneidir. Ancak dromos sekisinin
s ve seki ile mezar odas zemini arasndaki kot farknn fazla (-0,81 m.)
olmas gibi zellikler bakmndan, Kelenderis nekropollerinde nceki yllarda
atmz mezarlara gre biraz deiik olsa da, sonuta, dromosu basamakl
kaya mezar tipinin yeni bir rneidir. Mezar odasnda ele geirilen seramik
rnekleri arasnda M.. ge 5. erken 4. yzyln ilk yarsna ait bir tip olan
parlak siyah astarl, da ekik kenarl kse (K.07 DN-A II AO 01) mezardaki
en erken rnei oluturmaktadr. Bununla ayn seviyede ele geirilen erken
Helenistik Dneme ait kenar ie dnk kseler (echinus kse) ile kenar dta
kalnlatrlm tabak paras (K.07 DN-A II AP 03) ise, daha ge dneme iaret
eder ki, bundan dolay bu mezarn en az iki evreli bir kullanmnn olduu
anlalmaktadr. Kesin olan durum ise, bu mezarn soyulduudur. Bize gre
mezarn ilk evresinin M.. ge 5. ve erken 4. yzylda, ikinci evresinin ise, M..
ge 4. yzyl ile erken 2. yzyl arasnda olduunu sylemek mmkndr.

LMAN NDEK ANTK SKELEDE YRTLEN SUALTI
ALIMALARI
14
Kelenderiste, kentin doal olarak ekillenmi limannda, buradaki eski
iskele kalntsnn evresinin almas amacyla 2006 ylnda balattmz
sualt almalar (Plan: 1), 23 Austos 6 Eyll 2007 tarihlerinde
srdrlmtr
15
.
2007 ylnda, limannn hlihazr konumu ve ky formu plana geirilmitir,
mevcut 50x50 metrelik kareleme sistemi limann iine aktarlmtr. Bu
sisteme gre KM 113 ve KM 114 kareleri tamamen, KM 112, KN 112, KN
113, KN 114 , KL 112, KL 113 ve KL 114 kareleri ise ksmen liman alanna
girmektedir. KM karesi su altnda iple belirlenmi, her keye krmzyla
14 Rapor Hakan niz (S.. Sosyal Bilimler Enstits) tarafndan hazrlanmtr.
15 Bu almalar Arkeolog Hakan niz ve ekibi tarafndan yrtlmtr. Bunun iin kendisine
ve ekip yelerine teekkr ederim. Bu almalar srasnda kullandmz malzemeler
Antalya Sualt Dernei, Uluslararas Kbrs niversitesi Sualt Arkeoloji ve Grntleme
Merkezi ile Dou Akdeniz niversitesi Sualt Grntleme ve Aratrma Merkezi tarafndan
karlanmtr. Bu kurululara da kranlarm sunarm.
363
boyanm ve numaralanm byk talar yerletirilmitir. KM karesinin
gney ve gneydou dorultular karadaki uzantlarnda iaretlenmi ve
kodlar yazlmtr. Bylelikle ileride yaplacak almalarda karelerin kolay
tespiti salanmtr. 2005 ylnda ilk tespitini yaptmz ve olas ahap bir
iskelenin temelini oluturan ta duvar ve kaplama kalnts KM 112 ve KM
113 karelerinin iinde bulunmaktadr. almalar bu kalntlarn etrafnda
gerekleecei iin 5x5 metrelik kareler oluturulmutur ve olas uzantlar
iin bu kk kareler iple sabitlenmitir. Her kareye iki harften oluan bir
kod verilmitir. Buna gre temel kalntlar KM 113 (50x50) karesi iinde
bulunan BS ve CD (5x5) kareleri iinde bulunmaktadr. Bunlarn mevcut
durumlar dijital ve lmli su alt fotoraf makineleri ve video kamera ile
grntlenmitir. Bundan sonra ayarlanabilir 10 barlk hava asansr ile
duvar/temel kalntlarnn biim ve ynlerini belirlemek iin, evresindeki
molozlar, ta ve kum almaya balanmtr. Kullanlan hava asansr ile bu
malzeme 6 metre uzaa aktarlmtr.
On gnlk alma sresince duvarlarn evresi byk oranda ortaya
karlmtr. Buna gre sz konusu yapda kullanlan bloklarn bir ksm
devirmedir. st ve yan yzeylerindeki formlara gre bunlar A14, A15,
A19, B6, B8, B20 ve B21 numaral bloklardr. B6 numaral blok, kendi iinde
prollendirilmi ve basamak ekli verilmitir. Bu bloun i ksmnda olas bir
kapnn dnmesini salayacak milin yerletirilmesine uygun, 6 cm. apnda,
3 cm. derinliinde bir yuva da bulunmaktadr. Her iki srann tamamnda
eski zemine henz inilmemitir. Henz tamam almad iin bu temel
kalntsnn uzunluu tam olarak llememi olsa da, hlihazr uzunluu
yaklak 6,00 m. kadar olup 4,80 m. geniliktedir (Resim: 11).
DOU NEKROPOL TA OCAI ALANI ARKEOMETR
ALIMALARI
16
Yukarda sznn ettiimiz gibi, Dou Nekropolnde 2006 kaz
sezonunda tespit ettiimiz yeni ta ocann jeolojisi konusunda veri toplamak
amacyla 13-14 Austos ve 9-10 Eyll 2007 tarihlerinde olmak zere, sz
konusu alanda iki dnemde ksa sreli gzlem almas gerekletirilmitir.
16 Rapor Prof.Dr. Hkm Orhan (S.. Mhendislik Mimarlk Fak., Jeoloji Mhendislii Blm,
Kampus-Konya) tarafndan hazrlanmtr.
364
Ama
Kelenderis antik kenti snrlar iinde bulunan ve ayn zamanda ta oca
olarak kullanlan Dou Nekropolndeki kayalarn jeolojik zelliklerinin
belirlenmesidir. Bu alma daha sonra kuzey, bat mezarlklar ile antik
kentin kurulduu alana da yaylacak biimde planlanmtr.
Bu almayla Kelenderis antik kentinin yaplarnda kullanlan ta yap
malzemelerinin olas kaynann belirlenmesi amalanmtr. Projemiz
gelecekte, kaz srasnda bulunan ve yerli retim olduu dnlen tm
pimi toprak malzemenin (seramik, at kiremidi gibi) imaltnda kullanlan
kil ham maddesinin blgedeki muhtemel kaynaklarnn belirlenmesi
biiminde gelitirilecektir.

Yaplan almalar
alma amac kapsamnda, sahaya gitmeden nce, Kelenderis antik
kentinin bulunduu Aydnck ve yakn evresinde daha nce yaplm
jeolojik almalarla ilgili literatr derlenerek, blgenin jeolojisi hakknda
genel bilgiler edinildi. Bu balamda ifade edilecek olursa, Aydnck ve yakn
evresinde yaplan jeolojik almalarn ounun Souksu demir yataklarnn
zellikleri ve Aydnck blgesinin stratigrasi ve tektonii hakknda olduu
grlmtr
17
. Bu almalar byk lekli yzeylere ynelik olmu, daha
dar bir alan oluturan Kelenderis antik kenti yerleim alan ve mezarlklar
jeolojik adan ayrntl bir biimde allmamtr. zellikle, antik kentin
dou ve bat mezarlklarnn bulunduu yerler, alvyon olarak haritalanm
ve tanmlanmtr.
2008 yl almalarnda 2007 ylnda elde ettiimiz jeolojik verilere ait
malzeme toplanarak, bunlarn eitli analiz yntemleriyle deerlendirilmesine
allacaktr.
DEPO ALIMALARI
18
Kelenderis kazlarnn kendine ait bir depoya kavumasndan itibaren
yrttmz almalardan biri de, hem o kaz sezonuna hem de nceki
kaz sezonlarna ait envanterlik olmayan malzemenin snandrlmas ve
kasalanmas almalarna 2007 kaz sezonunda de devam edildi. Bu arada
restorasyon ekibimiz, bu malzeme ierisinde yapabilen seramik paralarnn
yaptrlmas almalarn yrtt.
17 Arkan 1968, 141-146 ; Yksel 1985 ; Gray 2000, 93-105 ; Ko 1996, 203 ; Ko vd 1997, 417-427
; Ko 2003 ; Ko vd. 2005, 1-26 ; Eren vd. 2006, 339-362
18 Rapor V. Yldz M.A. (S.. Sosyal Bilimler Enstits) tarafndan hazrlanmtr.
365
KAYNAKLAR
ARIKAN 1968, Y. Arkan, Gilindire (Aydnck) civarnn jeolojisi, Madencilik
Dergisi, 7/3, 141-146.
BUDDE 1969, L. Budde, Antike Mosaiken in Kilikien, I, Beitrage zur Kunst des
christlichen Ostens, Band 5, Recklinghausen.
BUDDE 1972, L. Budde, Antike Mosaiken in Kilikien, II, Beitrage zur Kunst des
christlichen Ostens, Band 6, Recklinghausen.
CAMPBELL 1988, S. Campbell, The Mosaics of Anemurium, Toronto.
EREN vd. 2007, M. Eren M. Kaplan ve S. Kadir , Petrography, Geochemistry
and Origin of Lower Liassic. Dolomites in the Aydnck Area, Mersin,
Southern Turkey Turkish Journal of Earth Sciences, Vol. 16, 339-362.
GRAY 2000, B. Gray, Aydnck (el) batsnn jeolojisi, Cumhuriyetin
75. Yldnm Yerbilimleri ve Madencilik Kongresi Bildiriler Kitab I, Ankara,
93-105
JOBST vd. 1997, W. Jobst - B. Erdal - Ch. Gurtner, stanbul Byk Saray Mozayii,
stanbul.
KO 1996, H. Ko, Aydnck (el) Yresinin Stratigrasi ve Jeotektonik
Yorumu, Mersin (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi).
KO vd. 1997, H. Ko E. zer ve T. zsayar, Geology of Aydnck (el)
Area. Geosound, Earth Sciences 30, 417-427 [in Turkish with English
abstract].
KO 2003, H. Ko, Aydnck (el) Yresinin Tektono-Stratigrasi ve Jeolojik
Evrimi, Adana (Yaynlanmam Doktora Tezi).
KO vd. 2005, H. Ko U.C. nlgen ve E. zer, Tectono-stratigraphical
investigation of an area between Aydnck-Bozyaz (Mersin), Geological
Society of Turkey Bulletin 48, 1-26 [in Turkish with English abstract].
KROLU2007, G. Krolu, Glazed Pottery from Cyprus and the Hatay-
ukurova Region in the Mersin-Yumuktepe Excavations urada: Byzas
7, 441-456.
WARTBURG 2007, M.L. von Wartburg, Chronology and stratigraphy of the
Medieval Pottery of Cyprus: a critical review urada: Byzas 7, 419-439.
YKSEL 1985, M.M. Yksel, Aydnck (Mersin) Blgesinin Jeolojisi, Ankara,
(Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi)
ZOROLU 1994, L. Zorolu, Kelenderis I. Kaynaklar, Kalntlar, Buluntular,
Ankara.
ZOROLU, TEKOCAK 2008, L. Zorolu M. Tekocak, Kelenderis 2006 Yl
almalar, KST 29-1, Ankara, 518-538.
366
Plan 1: Kelenderis antik kenti: kalntlar ve alma alanlar
Plan 2: Dou Nekropol A blgesinin genel plan ve mezarlarn konumu
367
Plan 3: K.07 DN-A I Mezarnn kesit ve plan
Plan 4: K.07 DN-A II Mezarnn kesit ve plan
368
Resim 1: Agora Bazilikas, gney kanat almalar
Resim 2: Agora Bazilikas, kuzey kanatta bulunan zeri yaztl ve hal stun gvdesi
369
Resim 3: Agora Bazilikas dou blmnn son durumu
Resim 4: Agora Bazilikas, ajur tekniindeki stun balnn son durumu
370
Resim 5: Agora Bazilikas,
insan yz betimli
sgrafto kse
paras
Resim 6: Agora Bazilikas, ana
salonu
Resim 7: Agora Bazilikas, nef,
1. madalyon ss
371
Resim 8: Agora Bazilikas, nef, 2. madalyon ss
Resim 9: Agora Bazilikas, templon zemin mozaii ss
372
Resim 10: Dou Nekropol, K.07 DN-A II No.lu mezar buluntular
Resim 11: Kelenderis liman ii antik iskelenin stten grn
373
OLYMPOS KAZISI 2007 YILI ALIMALARI
B. Yelda OLCAY UKAN*
Yaln MERGEN
Zeliha DEMREL GKALP
Muradiye BURSALI
Gken ZTAKIN
ener YILDIRIM
Emre NC
*
Do. Dr. B. Yelda OLCAY UKAN Anadolu niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Sanat Tarihi
Blm, 26470-Eskiehir/TRKYE.
1 2007 yl Olympos ren yeri almalar Anadolu niversitesinden Yrd. Do. Dr. Erkan U-
kan, Dr. Zeliha Demirel Gkalp, Ar. Gr. Muradiye Bursal, Dokuz Eyll niversitesinden
r. Grv. Yaln Mergen, Pamukkale niversitesinden Dr. Elif Uurlu zer, Anadolu
niversitesinden doktora rencileri Gken ztakn, Sekin Evcim, ener Yldrm, Sanat
Tarihileri Zeynep Kaya, Diren Damla Sarkaya, Buket Aksoy, Sanat Tarihi lisans rencileri
Gizem Sayacan, Murat Boylu, Uygar Aral, Serkan Kl, Deniz Cengiz, Yeliz Snmez, Mehmet
Cihangir Uzun, Arkeolji Blm lisans rencisi Onur Ba, Basn-Yayn Blm rencisi
Evren elikel, stanbul niversitesi Arkeoloji Blm, doktora rencisi l Emre nc,
Beykent niversitesi mimarlk rencileri lyas elik, Mehmet Cinali ve Ercan Kayk, Do-
kuz Eyll niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi rencisi Filiz Trkmen, Bakanlk temsilcisi
olarak Antalya Mzesinden Sanat Tarihisi nal narn katlmyla 13 Temmuz - 24 Aus-
tos tarihlerinde gerekletirilmitir. alma iznini veren Kltr ve Turizm Bakanl, Kltr
Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlne, madd destek salayan, Suna&nan Kra Akde-
niz Medeniyetleri Aratrma Enstits (AKMED), VASCO Turizm A..ye ve Ekol Mimarlka
teekkr ederiz.
2007 yl almalarnn nemli blmn yap rlvelerinin, boyutlu
lazer tarayc kullanlarak yaplan lm almalar oluturmaktadr
1
. Sz
konusu almalar; Ceneviz Kalesi (S5/III-k1), A Alan (S67/VIII-VII), Kilise
4 (S5/XI-k4) ve Mozaikli Yapda (S8/VII) gerekletirilmitir. Bunun yan sra,
Kilise 4de, A Alannda Kilise 2de, Mozaikli Yapda ve Byk Hamamda
(S6/VI-h2) sondaj almalar yaplmtr (Plan: 1). Ayrca kentin Helenistik
ve Roma dnemleri ile ilgili arkeolojik aratrmalar, kent iindeki ilgili
dnemlere ait mimar yaplarn tespitine ve tanmlanmasna ynelik olarak
yzey aratrmalar eklinde srdrlmtr. Bu ama dorultusunda, kentin
zellikle gney kesiminde younlaan almalarda, olaslkla Helenistik
374
Dneme ait poligonal sur duvarlar, Roma mparatorluk Dnemi hamamlar
ile kentin kuzey kesimindeki Roma mparatorluk Dnemi tapna mimar
buluntular ile tapnan da iinde bulunduu A Alan olarak adlandrlan
Bizans Dnemi kompleksindeki Bazilikann bats incelenmitir.
A Alan, Kilise 2 (S7/VIII-k2)
A Alan yap topluluu iindeki almalar, 2007 ylnda transeptli bazilikal
plan emasna sahip olan kilisede odaklanmtr (Plan: 2). Olymposun antsal
boyuttaki bazilikal plan emasna sahip yapsndan birisi olan A Alan
bazilikas, Likya blgesinde sk rastlanmayan transeptli plan emasna sahip
olmasyla birlikte; Andriake, Myra gibi Likya yerleimlerinde grlen yapsal
kurulum zelliklerine sahiptir. Gney transept kolunun kuzeybat kesinde
yer alan trikonkhos pln emasndaki ek yap, kuzeyinde yer alan ve ana yap
durumundaki bazilikal planl kilise ile organik balants olan daha kk
boyutlu kilise ve bunun dousunda yer alan dier ek yaplar bu kany
glendirmektedir.
nceki yllarda, yzey aratrmalar srasnda ortaya karlan ve topograk
kent planna paralel ekilde, yapda yrtlen belgeleme almalar
kapsamnda baz veriler elde edilmitir. Ancak, bu veriler zellikle ana yapya
ilikin detayl bilgi salamadndan dolay 2007 yl kaz sezonunda A alan
bazilikasnda 3 farkl sondaj almas yaplmtr. Sondaj amalar I, II ve III
No.lu sondajlar olarak adlandrlmlardr.
A Alan bazilikasnda gerekletirilen bu almalarda ama; transeptli
bazilikal plan emasna sahip yapnn tarihlendirme sorunlarn aydnlatmak,
yapnn ina evrelerini tanmlayabilmek, yapnn zeminine dair bilgi edinmek,
naos ve bemann birletii alanda yaplan almayla da yapnn, varsa solea,
ambon, templon gibi litrjik mimar plstiine dair veri salamaktr.
I No.lu sondaj, bazilikal planl kilisenin dousunda, kuzey ve gneyde yer
alan iki T payenin arasnda, kuzeygney dorultusunda 7.90 m. ve dou
bat dorultusunda ise 2 m. llerine sahiptir. Sondaj amas iin belirlenen
375
alan, benzer tip ve proporsiyonlara sahip yaplar dikkate alndndan
2
,
yukarda sz geen verileri salamak asndan stratejik bir nokta olarak
dnlmtr. A Alannda yer alan ve transeptli bazilikal plan emasna
sahip yapnn naosunda yaplan bitki temizlii sonrasnda, +4.90 m. kotunda
kaz almalarna balanmtr. Yzeyde, yer yer deimekle birlikte +5.00
m. kotunda stun kaidelerinin yerletii stylobat dzlemi izlenebilmektedir.
Yzeyde tarm topra yerine, kaln bir torf tabakas ile karlalmtr. Bu
tabakann kaldrlmas srasnda zaten yzeyde grlebilen baz mimar
plstik eserlerle birlikte yeni buluntular elde edilmitir. Bunlarn arasnda,
farkl slplar ve kaliteli iilik zellikleri gsteren monograml stun bal
(Resim: 1), levha ve templon aritrav paralar yer almaktadr. Elde edilen
mimar plastik malzeme, stilkritik deerlendirilmesi iin kaz deposuna
tanarak envanterleme almasna balanmtr. Ayrca, zellikle gneyde
yer alan payenin yaknnda youn ekilde opus sectile paras elde edilmitir.
Farkl boyut, form ve tipteki opus sectile eleri yapnn zeminin olaslkla
mozaik kaplamal olduunu gstermektedir.
II No.lu sondaj almas, bazilikann kuzey nende ve kuzey cephe
duvar ile stylobat arasnda gerekletirilmitir. Sondaj amas, kuzeygney
dorultusunda 3.30, doubat dorultusunda ise 2.00 m. llerine sahiptir.
II No.lu sondaj almasnda hedef, ana nef zerinde yaplan almada
olduu gibi; yan nefte bulunan olas zemini aa karmak ve yapya dair
baz sorunlar aydnlatmaktr. almaya sondajn kuzey ynnde 5.58 m.,
gney ynnde ise 5.05 m. kotunda balanmtr. Sondajn kuzey ynnde
grlen, olaslkla kuzey cephe duvarna ait ykntnn molozu kaldrlmtr.
Buluntular arasnda, az sayda krk ve eksik durumda, aralarnda bir adet
ambon yan korkuluuna ait parann da yer ald farkl nitelikte mimar
plastik paralar bulunmaktadr.
alma srasnda buluntu asndan zengin bir sonu elde edilememi
olmakla beraber, yukarda sz konusu olan birok soruna aklama getirebilecek
2 Benzer rnekler iin bkz., A. Frantz, From Paganism to Christianity in the Temple of Athens
Dumbarton Oaks Papers, 19(1965), g. 16; Atina St. George Bazilikas. P. Verzone, Hierapolis
Reallexikon zur byzantinische Kunst, Vol. 2, part 16 (ed. K. Wessel and M. Restle, Stuttgart), 1971;
Hierapolis Bazilikas. E. Kitzinger, Studies on Late Antique and Early Byzantine Floor Mosa-
ics: I. Mosaics at Nikopolis Dumbarton Oaks Papers, Vol. 6. (1951), pp. 81+83122. S. Hill, The
Early Byzantine Churches of Cilicia and Isauria, Birmingham Byzantine and otoman Monographs
Volume 1, Variorum 1996; Corycus, A ve G kiliseleri.
376
veriye ulalmtr. Bu bulgular u ekilde deerlendirilebilir: Stylobat dzlemi
oluturmak iin kullanlan ta bloklar alt yap zerine yerletirilmitir. Kuzey
cephe duvar alt yap zerine ina edilmitir. Nefe ait zemin ve/veya zemin
kaplamas iin herhangi bir zemin iyiletirmesi yaplmamtr. Zeminin olmas
beklenen yaklak 4.90 m. kotunda toprak dolgu ile karlalm, stylobat alt
yap seviyesinin altnda yaklak +4.71 kotunda zensiz ve tahribata uram
kire ta deme ile karlalmtr. Ortaya karlan bu kaplama sreklilik
ve kot asndan istikrarl deildir. Ayn zamanda amann kuzeyinden
gneyine doru, 4.84 m. kotundan gneyine doru 4.71 m. kotuna eimli bir
ekilde uzanmaktadr. Bu durum, zemin alt yaps olmadndan herhangi bir
doal etkene dayal olarak knt eklinde aklanabilir.
III No.lu sondaj almas yapnn gney transept kolunun kuzeybat
kesinde yer alan trikonkhos planl ek meknda gerekletirilmitir. nceki
yllarda yaplan almalar srasnda ortaya karlan kk boyutlu bu
yapnn iinde, dou ve gney niler ierisinde duvar resimleri yer almaktadr.
Dou ni ierisinde yer alan hareli ha moti ve gney ni ierisinde yer alan
tavus kuu ve ha bezemelerinin, Bizans Hristiyanlk ikonograsinde tek tek
ve birlikte kullanmlarndan doan anlamlarn gz nnde bulunduracak
olursak; yapnn ilevinin mezar olabileceini varsaymak mmkndr.
Yapnn konumu, duvar teknii ve rt sistemi nedeniyle ana yap
ile ada olduu aktr, ancak farkl dnemlerde kullanlm olmas da
muhtemeldir. Dolaysyla yapnn ilevinin kesin olarak belirlenebilmesi ve
eer varsa farkl dnemlere dair mdahalelerin anlalabilmesi amacyla bir
sondaj almas gerekletirilmitir (Resim: 2 ).
III No.lu sondajn yer ald merkezi planl yapda ana mekna gre,
nemli bir kot farkll bulunmaktadr. Bunun nedeni, yapnn rt
sistemini oluturan kubbeye ait yknt molozunun tamamen yapnn iinde
bulunuyor olmasdr. Bu nedenle, III No.lu sondajda alma 6.01 m. kotunda
balamtr.
Yapnn iinde bulunan molozun tamamen temizlenmesinin, duvarlarda
statik adan yarataca men etki gz nnde bulundurularak, alma
yapnn yalnzca dou yarsnda srdrlmtr. + 6.01 m. kotundan +4.71
m. kotuna kadar molozun kaldrlmasna devam edilmitir. Yaklak +4.70
kotundan itibaren toprak ve torf karm bir tabaka ile karlalmtr ve
alma +4.65 m. kotunda braklmtr. Dou niin gneyinde eriilen bu kot
377
aslnda ana yapnn olas zemin kotundan daha alttadr. Niin kuzey ksmnda
ise bu durumu aklamay mmkn klan bir veriyle karlalmtr. Yaklak
+4.86 m. kotunda ve giri aklnn bulunduu kuzey duvar ile dou niin
bulunduu duvarn kesierek oluturduu kuzeydou kede, in situ kire
ta zemin kaplamas ile karlalmtr. Kaplama ve tatbik edildii zemin,
oluan knt nedeniyle kuzeyden gneye doru eimli hle gelmitir.
Zemindeki kntnn nedeni, olaslkla, genele uygun olarak bu yapda
da zemin alt yaps, kullanlmam olmas ve kubbenin kerek yumuak
alt yap nedeniyle zemin demesini de tahrip etmesidir. alma srasnda,
rt sisteminde kullanlm olan tula malzeme dnda herhangi bir buluntu
elde edilememi ve zemine ulalan bu kotlarda III No.lu sondajda almalar
sonlandrlmtr. 2007 ylnda bu binada yaplan sondaj almas yapnn
ilevine dair herhangi bir veri sunmamtr.
Mozaikli Yap (S8/VII)
Mozaikli Yap olarak adlandrlan kompleks yap, Olympos kentinin
kuzeyinde yer alr (Plan: 1). Mozaikli Yap, gnmzde kent ierisinde yer
alan kk su kaynaklarnn yatak deitirerek alana yaylmas ile gneybat
cephesi hari; ynden geni bir bataklk alannda kalmtr. Yap, ierisinde
on adet oda bulunan, kuzeybat-gneydou ynelili dikdrtgen planl
ve kompleks bir yap grnmndedir (Plan: 3). Yapnn plan, D Odas
olarak adlandrlan ana mekn etrafnda simetrik sralanmayan dikdrtgen
meknlardan olumaktadr. Mevcut mozaikler ve st kotta grlen duvarlara
dayanarak yapnn yan meknlarnn iki katl olduu, D odasnn ise tek katl
ve kubbeyle rtl olduu anlalmaktadr (Resim: 3).
Yapnn adlandrlmasnda etken olan in situ mozaik paralarndan bir
ksm hlen ikinci kat zemininde yer almaktadr. Zemin katn toprak dolgusu
zerinde grlen paralar ise ikinci katn kmesi ile birinci kata den
mozaiklerdir. Mozaikler iilik ve kompozisyon olarak Ge Roma-Erken
Bizans Dnemi zellikleri gsterirler. Mozaik paralar zerinde geometrik
motierin yan sra panolar iinde dzenlenmi ku, hayvan grleri ve
bitkisel motier bulunur.
Yapnn ina aamalarnn detayl tanmlanabilmesi iin 2007 yl alma
sezonunda yap ierisinde sondaj ve temizlik almasnn yaplmas alma
programna alnmtr. Bunun iin kompleksin dousundaki H odas olarak
378
adlandrlan mekn seilerek bitki ve aa temizlii yaplmtr (Resim: 4).
Dikdrtgen planl ve iki kk kubbe ile rtl olduu anlalan meknn
kuzeydou ve gneydou cephelerinde birer mazgal (aklk) yer alr. Duvar
rgsnden yapnn inasnda H ve I odalarnn ayr ayr planlanmad,
burada yer alan dikdrtgen meknn bir duvarla ayrlarak, rt sisteminin
de deitirildii tespit edilmitir. Odann gney duvarnda har zerine, eik
izgilerin bir araya getirilmesiyle, ha moti oluturulmutur.
Sondaj almasnda yaklak 70 cm. kadar derinleilmi, ancak, sondaj
ukurunun su ve balkla dolmas nedeniyle almaya son vermek zorunda
kalnmtr. Bu nedenle, herhangi bir zemin bulunamamtr. Yaplan sondaj
almasnda mekn ierisinde ikinci kat duvarlarndan dt anlalan
tula, ta ve yine ikinci katn taban demesine ait tesseral har paralarna
rastlanmtr. Kazda inci kat kemerlerine ait olmas muhtemel, nitelikli tula
malzeme ve az sayda Ge Roma-Erken Bizans Dnemine ait krmz astarl
seramik paralar da ele geirilmitir.
Kilise 7(S5/V-k7)
Olympos antik kentinin gney-dousunda yer alan ve daha nceki
almalarda Liman Bazilikas olarak adlandrlm yapda, bu kaz
sezonunda plan ve restitsyon almalar yaplmtr (Plan: 4). Kilise 7
ve kuzeyindeki ek mekn daha nce var olan bir Roma Dnemi yapsnn
duvarlar kullanlarak ina edilmi olmaldr. lk evrede duvarlar ksmen
gnmze ulam olan yamuk drtgen bir alann gney blmnde
nei bir bazilika ve bu alann kuzeyinde ise atriumlu bir meknn yer ald
ek blm bulunmaktadr. Ana kilise, yap topluluunu evreleyen duvarn
oluturduu yamuk plan emasna uygun ekilde yerletirildiinden;
kilisenin duvar ve dolaysyla buna bal olarak nef uzunluklar eit deildir.
Ayn nedenden dolay apsis de gneydouya dnktr. Naos, stylobat
zerine yerletirilmi sekizer stundan oluan iki stun sras ile nefe
ayrlmtr. Orta ne vurgulayacak biimde yerletirilmi olan apsis, iten ve
dtan yarm yuvarlak planldr. Gney nef yaklak 5.60 m. geniliindedir
ve dousunda bir pastophorion hcresi bulunmaktadr. Naosa giri, batda
nef eksenlerinde yer alan birer kap ile salanm olmaldr. Bu kaplardan
gney nefe alan kap kemerlidir. Orta nefe alan kap, youn moloz ve
bitki rts nedeniyle tam olarak tespit edilememi olmakla birlikte, Roma
379
Dnemi aritrav paralarnn varlndan dolay, daha geni, lento ve sveler
ile oluturulmu bir kap akl olmaldr.
Kilisenin kuzeyinde yer alan ek yapya, kuzey duvarn dousu ve
batsnda yer alan iki kap ile balant salanmtr. Doudaki kap kare
planl olan mekna almaktadr. levini henz tespit edemediimiz kare
planl meknn dousunda, duvar ksmen yklarak dtan yarm yuvarlak
iten trikonkhos planl kk bir apsisin eklendii grlmektedir. Meknn
ana kiliseyle balantsn salayan gney giriinden baka, bu giriin tam
karsnda, kuzey duvarda yer alan bir kap, kuzeydeki yola almaktadr.
Mevcut verilerden anlaldna gre apsis eksenindeki bir kap da batdaki
atriuma almaktadr. Meknn batsnda bulunan stunlu bir portiko ile
evrelenmi atrium, kuzey nef duvarnn batsndaki kap ile ana kiliseye
balanmaktadr. Kuzey duvarn ortasnda yer alan byk kemerli bir giri ise
ek yapnn sokakla balantsn salamaktadr.
Yapnn ikinci evresi, kuzey ek meknda gerekletirilen bir takm
deiiklikler iermektedir. Sz konusu evrede, kuzeydeki ek meknn iine
kareye yakn dikdrtgen planl bir apel ina edilmitir. apelin dousunda
iten ve dtan yarm yuvarlak planl bir apsis yer alr. Apsisin gneybat
kesinin batsnda grlen bir duvar paras, apelin tayc sisteminin paye
olduunu ve nei bazilikal planda yapldn dndrmektedir.
Kilise 7de kullanlm olan btn stunlar granit ve devirmedir. Kire
tandan yaplm Korinth stun balklar da Roma Dnemine (M.S. 2-3. yy.)
aittir ve yine yapda devirme olarak kullanlmlardr. Naos iindeki moloz
dkntnn azl ve dier mimar veriler, kilisenin nei, ahap atl
Helenistik bazilikal plan emasna sahip olduunu gstermektedir. Kilisede
kullanlan tm malzemenin neredeyse hepsinin devirme olmas, malzeme-
teknik, plan tipi ve kentin tarihsel sreci dikkate alndnda, yap M.S. 5-6.
yzyllara tarihlendirilebilir.
Kilise 4 (S5/XI-k4)
2007 yl sezonunda allan bir dier yap, Olympos aynn (Akay)
ikiye bld antik kentin batsnda, kuzey nekropol giriinin gneyinde yer
almaktadr (Plan: 1). ncelikle yapnn ilevinin tespitini glendiren youn
bitkisi rts temizlenmitir. Bu temizlik sonras ortaya kan stylobat ve in
situ stun kaideleri yapnn orijinalinde bazilikal planl bir kilise olduunu
kantlamtr (Plan: 5). Kilise 4te yaplan almalara bal olarak, iki ana evre
380
nerilebilir. Yapnn gnmze ulaan blmlerinden kuzey nef ilk evreyi ve
kuzey nen kuzeyindeki mekn ikinci evreyi oluturmaktadr. Dere yatann
kenarnda yer alan kilise olaslkla bir sel felketinden etkilenmi olduundan
ana nef ve gney nef gnmze ulaamamtr. Dolaysyla kilisenin apsisi,
naosu ve gney nene dair herhangi bir mimar iz grlmemektedir. Kilise 4n
planna ynelik sorunlarn zm amacyla ncelikle, yapnn dousunda
apsis kalntsna ulaabilmek iin bir sondaj kazs yaplmtr. Ancak ok
youn ve dalm olarak, byk dzgn kesilmi kire ta malzeme ele
geirilmi olsa da, yapnn apsisine ilikin veri bulunamamtr.
Mevcut veriler zerinden yapnn ncelikli olarak plan restitsyonu
yaplmtr. Erken Dnem Bizans kilise mimarsinde yaygn olarak grlen ve
hem Likya blgesinde hem de Olympostaki dier kiliselerde de uygulanan
yan nef-orta nef oran restitsyonda dikkate alnmtr. Buna gre, yan
neerin eit, orta nen ise yan neerin toplam kadar genilikte olduu
dnlmtr. Restitsyon sonucuna gre kilise, nei, Helenistik bazilikal
planldr. Neeri stylobat zerinde yer alan beer stun ayrmaktadr. Orta nef
ekseninde, douda bulunan apsis, Likya blgesinin genel zelliine uygun
olarak, iten ve dtan yarm yuvarlak formlu olmaldr.
Kuzey nen gney kesitinde, yapnn zemininin mozaik ile deli
olduu grlm ve kuzey nefte yer ald tespit edilen mozaiin bezeme
kompozisyonunu grmek ve belgelemek amacyla, 1.72x2.5 m. boyutlarnda
bir sondaj almtr (Resim 5). Mozaiin aa karlan blmnde evresi
dm ve meander motieri ile snrlandrlm kare bir pano yer almaktadr.
Panonun ortasnda drtl peltae moti iinde drt sivri yaprakl iek bulunur.
Kompozisyonun ve motierin benzerleri Dou Akdenizde ve Olympos
antik kentinde yer alan yaplarda grlmektedir ve M.S. 5-6. yzyllara
tarihlenmektedir.
Yapda gerekletirilen sondaj srasnda M.S. 6. yzyla tarihlenen
delikli levha paralar ve biri tme yakn olmak zere adet pimi toprak
kandil paras ele geirilmitir. M.S. 5-6. yzyla tarihlenen bu tip kandiller
Anadoluda zellikle Likya blgesinde grlmektedir
3
.
Mozaik ve dier buluntular nda yapnn M.S. 5. yzyl sonu ile 6.
yzyl balarnda yaplm olabileceini syleyebiliriz.
3 Bkz., B. Yelda Olcay Ukan ve dierleri, 2005 Yl Olmpos Yzey Aratrmas, 24. Aratrma
Sonular Toplants 29 Mays-2 Haziran 2006 anakkale, C.2, Kltr ve Turizm Bakanl, Dsim
Basmevi, Ankara, 2007, s.126-127.
381
Byk Hamam (S6/VI-h2)
Olymposun gney yakasnda bulunan ve mparator Vespasianus
(M.S. 6979) Dnemine tarihlenen hamamn byk salonunun gney-bat
kesinde, taban yksekliini anlamaya ynelik 2x2 m. llerinde bir sondaj
almas gerekletirilmitir (Plan: 1). Tm yap ierisinde olduu gibi,
sondajn gerekletirildii alandaki youn bitki ve moloz dolgu temizlii
sonras 20 cm.lik iki seviye dlmtr. Her iki seviyeye de gneybat
ke duvarlarndan dt anlalan yap kalntsna ait harl ta ve
tuladan oluan moloz dolguyla karlalmtr. Dolgu iinde herhangi bir
buluntu ele geirilmemitir. lk inilen 20 cm.lik seviyede byk salonun
gneybat kesindeki iki niin taban seviyesine ulalmtr. Bu blmlerde
ni zeminlerinin hamam duvar bloklar zerinde kaln bir har zerine
yerletirilen tula deme eklinde olduu, ancak yer yer korunmu tula
deme plkalar zerindeki har tutma dilerinden anlald kadaryla,
tula demenin zerinde de farkl bir kaplama malzemesi kullanlm
olduu tespit edilmitir.
nc 20 cm.lik seviyede youn kl dolgusu ve bu dolgu ierisinde
kaba seramik malzemeyle karlalmtr. Drdnc 20 cm.lik seviyede kl
ierisinde youn bozulma nedeniyle zorlukla ayrt edilebilen olduka ince ve
zensiz kireli bir taban tespit edilmitir. Ayrca drdnc seviyede, nc
seviyedeki youn kl dolgusunun sebebi olan, yapnn gneybat kesinde,
yapdaki ge dnem kullanmlaryla ilikili olduu dnlen bir ocak tespit
edilmitir. Ocan yer ald kedeki duvarlarda izlenen youn yank,
yksek s nedeniyle seramiklemi toprak ieriside youn seramik krklar,
ocak ierisinde youn atee maruz kald anlalan seramikler ve oca
evreledii dnlebilecek talar zerindeki isler yannda, ele geirilen
birka hayvan kemii bu blmn ocak olarak kullanlm olduu konusuna
aklk getirmektedir.
Ocak ve ocakla ilikili taban seviyesinde tespit edilen seramik buluntular
genel olarak M.S. 4-6. yzyla tarihlenen Bizans konteksti ierisinde olsa da,
ele geirilen bir amphora dip paras ve terra sigillata bir servis kabna ait az
paras, Roma Dnemine, olaslkla, M.S. 2.yzyla ait malzemeler olarak ayrt
edilmektedir. Hamamn taban seviyesine ulamak amacyla bu seviyenin altna
inmek iin beinci seviye dme aamasnda taban suyuyla karlalmas
nedeniyle alma taban seviyesine ulalamadan sonulandrlmak zorunda
kalmtr. Ancak taban suyuyla karlalan kottan ele geirilen malzemeler,
taban seviyesinin bu blmn altnda olduuna iaret etmektedir.
382
Plan 1: Olympos kent plan
Plan 2: A Alan
383
Plan 3: Mozaikli Yap
Plan 4: Kilise 7 (Liman bazilikas)
384
Plan 5: Kilise 4 (S5/XI-k4)
Resim 1: Monograml stun bal
385
Resim 2: A Alan, trikonkhos, dou nii
Resim 3: Mozaikli Yap, D Mekn, kuzeye bak
386
Resim 4: Mozaikli Yap, H Mekn, douya bak
Resim 5: Kilise 4, mozaik zemin
387
THE 2007 JOINT TURKISH-ITALIAN EXCAVATIONS
AT TILMEN HYK
Nicol MARCHETTI*
*
Nicol MARCHETTI, Dipartimento di Archeologia, Alma Mater Studiorum Universit di
Bologna, Piazza S. Giovanni in Monte 2, 40124 Bologna/ITALY; nicolo.marchetti@unibo.it.
1 For the results of the old Turkish excavations see Alkm 1969; Duru 2003. For the results of the
renewed Turkish-Italian excavations, see Marchetti 2008a; id. 2008b; id. 2008c.
2 The project is directed by the Author on behalf of the Dipartimento di Archeologia of the
Alma Mater Studiorum University of Bologna, in cooperation with stanbul University and
Gaziantep Museum. Thanks are due, for their nancial support, to the University of Bologna
and to the Italian Ministries of Universities and Research (FIRB 2003 and PRIN 2005 projects)
and for Foreign Affairs (DGPCC directorate 5th Ofce). To my colleagues Rek Duru,
Glsn Umurtak, Ahmet Denizhanoullar and to the colleagues of the Kltr Varlklar
ve Mzeler Genel Mdrl in Ankara, especially Orhan Dzgn, Abdullah Kocapnar,
Melik Ayaz, I express my warmest gratitude for their unfailing advice and support. I am also
deeply grateful to the Gaziantep l Kltr Mdrl, and especially to the director Salih
Elolu, to the Representative from Mersin Museum, Yaar nl, and to the personnel of
the Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Blge Kurulu Mdrl in Adana. The Governor
of Gaziantep (Sleyman Kam), the mayor of the greater Gaziantep (Asm Gzelbey), the
Rector of Gaziantep University (Erhan Ekinci), the Kaymakam of Islahiye (Bekir Ylmaz) and
the mayor of Islahiye (Mehmet Uluda) have constantly helped the Expedition during its stay.
The Italian Ambassador in Turkey, Carlo Marsili, the Italian Consul in zmir, Simon Carta,
and the director of the Italian Cultural Institute in Ankara, Angela Tangianu, have always
fully supported us. The participants to the 2007 season were archaeologists Esra Alp, Ezgi
Avar, Antonio Bonomo, Alessandro Campedelli, Ece Cilac, Alessandro Colantoni, Luciano
Cuccui, Gizem Dertrk, etin Gkkaya, Luisa Guerri, Anna Rita Lisella, Benedetta Panciroli,
Ginevra Zoni, restorers Laura Benucci, Giada Bertocci, Eva Jorge Herrero, Deniz Hepdin
and Fadime Arslan, draftsmen Kevin Ferrari and Murat Helvac, specialists Elena Rosa, Paola
Rossi, Chiara Davite, Halil akan, Luca Berichillo and Salvatore Maiorana, topographers
Giampaolo Luglio, Pietro Baldassarri and Massimo Zanni (who is responsible also for the
photoorthorectications of gs. 5 and 10).
The fth campaign of excavations and restorations at Tilmen Hyk took
place in August-October 2007
1
. The Expedition applied an integrated approach
to the excavations, restorations, environmental and landscape researches, site
management and presentation activities which were carried out. The main
aims for the 2007 season were to continue to enlarge the exposure of the
MB-LB town in order to better understand its urbanism and to better dene
its occupation sequence, in addition to exploring the area around the main
mound (Fig. 1). Excavations were continued in several of the 2006 areas (K5,
G, M, P) with the addition of one new area (Q, on the north-east corner of the
acropolis) and of smaller scale excavations in area E. Three areas were selected
to the north-east (R), west (V) and south (Z) of the main mound respectively:
the results from these three sectors supply important indications on the
organization of the outskirts of the MBA town
2
. The Tilmen Archaeological
and Environmental Park was ofcially inaugurated on October 24th.
388
In area K-5, the northernmost sector, excavated in 2006, was completed
through the excavations of a small room (L.1706), beneath an MB II paved
oor (L.1486): the pottery horizon from below L.1486 belongs to the MB IB
period. The monumental residency exposed in the southern sector in 2005-
2006 was completely brought to light towards the south: actually its second
paved courtyard L.1447 represents the last part of the building to the south,
while the eastermost sector on the slope is lost by erosion except for some wall
foundations which have been discovered. Farther to the south (Fig. 2) an open
area with two stone installations for working liquids was present in between
the residency and Royal Palace A: this phase in fact dates from MB II (Fig. 4).
Below the MB II phase, four rooms of an MB I building have been dug, giving
a very coherent early pottery assemblage (Fig. 3). The upper stratigraphy is
represented by an LB I house and a street just opposite Building C, which is
thus also securely dated to this phase. Roman layers, though present, were
very much eroded in the southern sector.
In area Q a large fortress was apparent on the eroded slope of the north-
eastern corner of the acropolis and a new area was thus planned here in
order to complete the exposure of the eastern ank of the acropolis. It was
discovered that a square stone platform supported the mudbrick elevation
of the building (Fig. 5). The walls were hardened by a violent re which
destroyed the fortress: three small rooms (L.2095, L.2070 and L.2400) have been
excavated in the western half, while the eastern side was completely eroded
away (Fig. 6). The pottery horizon belongs to MB II. As it is customary in MBA
military architecture of the Levant, the ground rooms had no entrance and
they must have been entered by means of ladders from an upper oor. The
uppermost layer is represented by a small necropolis of probable Byzantine
date (no objects were placed in the burial): eight single tombs of both adults
and children were excavated
3
.
In the collapse of this upper oor (mostly in L.2072, while a few also in
the supercial ll to the east) 18 clay sealings were retrieved, of which 10
bear cylinder seal impressions of Old Babylonian, Old Syrian and schematic
styles. The most beautiful piece is a large conical door bulla (Fig. 7) with seven
impressions of Lagamalgamil, the scribe, son of Ibbisin, servant of Sumulael,
3 The skeleton materials are now being studied by Ass. Prof. Ylmaz Selim Erdal (Hacettepe
University, Ankara).
389
which of course is the king of Babylon by that name and suggests the presence
in the region of a trading network belonging to Sipparite/Babylonian
merchants
4
. Several clay tags (Langetten) were also found, three of which
bore the same seal impression (Fig. 8): this peculiar sealing system has best
been identied at Tell Biya, ancient Tuttul (Otto 2004).
In area G in 2007 only selected spots of the 2006 excavation area were
investigated and we progressed in estabilishing a detailed stratigraphical
sequence between MB IIA and LB II. We dug MB IIA layers below the burnt
MB IIB oors in the western sector and the burnt MB IIB layer to the east was
completely excavated.
In area E the northern half of L.94 has been dug (Fig. 9), after the promising
sounding of last year. A very thick burnt layer (F.1985 and F.1990) with large
carbonized beams (sampled for dendrochronological and 14C analyses) was
evident in this narrow room (interpreted as a stairway of the building, which
is perhaps a temple of an early type). Pottery and objects (MB II in date)
were not abudant. A peculiar building feature was the presence of horizontal
wooden logs in stone masonry at intervals, which created static problems.
Along the northern wall of the room a mudbrick covering was discovered. The
preserved height of the room for almost 6 m. is extraordinary. We interpret
the room as a canteen below the main oor, lost by erosion.
In area M, after the 2004 and 2005 excavations (Marchetti 2007), a small area
was selected this year to the west of the temenos. The upper layer is represented
by a LB I building, quite eroded, with some pottery deposits which must be
connected to the presence of the nearby temple. Below it, to the north, a MB
II north-south street was exposed, delimited to the east by the temenos and to
the west by a still unexcavated building.
In area P, in the north-west corner of the fortications, the largest fortress
of the lower town is located (Fig. 10). Identied last year, it has been fully
excavated in 2007. All rooms were completely cleared (stairway L.1646,
nearby L.1645, corridor L.2017 and the two-room suite L.1641+L.1640). A LB I
4 I am indebted for the reading to Gianni Marchesi, epigrapher of the Expedition, who has
already identied this personage among the documents from Dilbat. For the Sippar trading
network see already Marchetti 2003: note 20. The possible ancient name of Tilmen may well be
Zalbar (Forlanini 1985), after Marchesi (p.c.) has estabilished that this town must be carefully
distinguished from the Zalba of the Mari archives (while Charpin 2006 considers them the
same one).
390
reoccupation phase was identied, while a MB II destruction layer, and not a
very thick one, was only present in L.1645. The fortress is very monumental in
its southern half with a preserved height of c. 2.5 m. (Fig. 11). Its relations with
adjoining casemates to the south and east were also investigated.
In area R in 2006 a wall on top of the basalt ridge north-east of the Kara Su
river was noted. In 2007 we begun a surface investigation of this area which
lead to the discovery of a noteworthy stone defensive (?) wall near the present
lake (Figs. 1 and 6 background). On top of the ridge only stumps of walls were
present: a sounding in a room (L.2107, of which only the foundations on two
sides survived) gave some MB II pottery. Circa 150 m. to the north of the ridge,
an ancient road and a necropolis were briey surveyed and sounded: the ten
stone built tombs identied there (G.2111, G.2115, G.2119, G.2123, G.2128,
G.2132, G.2136, G.2140, G.2145, G.2171) had all been pillaged in the 1980s (as
the objects found in the tombs indicate). All tombs were thouroughly cleaned
up by the thieves, except for an MB I vessel which may give a date for this
necropolis.
In area V, to the west of the lower town fortications, some illegal digging
on the basalt plateau were noted and we thus briey made some survey
and cleanings. No sure tomb structure could be identied (though there are
some hints), while ancient human activities were evident: in one spot a large
disturbed refuse pit with MB I pottery was documented.
In area Z, in a eld to the south of the main mound stones were ammassed
in the past by tractors working in the elds: among them, some stones
were worked and a pottery scatter was present in a spot where tractors had
recently worked. We thus cleared a small area revealing an outer surface with
abudant MB I pottery (F.2191). Small as it is, this evidence contributes to the
safeguarding of the site and gives an element for better understanding the
organization of the ancient city and the activities taking place in its immediate
environs.
Selected restorations of stone and mudbrick walls were carried out in
areas P, Q, K-5, G and E (where the high stone walls were moreover very
dangerous). The staticity of the stone walls of the K-5 stairway and residency
and the conditions of the soil near its mudbrick walls are now monitored by
391
sensors trasmitting through an antenna to a web site. This is thus one of the
rst cases of remote monitoring for conservation on an archaeological site
5
.
The ofcial opening of the archaeological and environmental park of
Tilmen took place on October 24th 2007 at the presence of Turkish and Italian
Authorities. At the entrance of the site a prefabricated entrance building has
been realized thanks to the Governor of Gaziantep. Several visiting paths
have been realized through the site: they are paved with gravel and lined
by light barriers (Fig. 10). In addition to that, 32 bilingual panels in English
and Turkish illustrate in detail the main issues for the visit, i.e. monuments
and environmental features. Where the slope was steeper, steps were realized
with wooden stairs lined with rigid barriers. In area K-5 the monumental
residency has been covered for protecting the ancient structures through a
multistratum wooden covering, measuring 21x9 m. and supported by eight
pillars (Fig. 12).
BIBLIOGRAPHY
ALKIM, U. B., 1969, The Amanus Region in Turkey: Archaeology 22, pp. 280-
289.
CHARPIN, D., 2006, Note sur la localisation de Zalba(r), in G. del Olmo Lete,
L. Feliu, A. Millet Alb (eds), apal tibnim m illak. Studies Presented
to Joaqun Sanmartn on the Occasion of His 65th Birthday (Aula Orientalis
Supplementa 22), Sabadell, pp. 225-227.
DURU, R., 2003, Unutulmu bir bakent. Tilmen. A Forgotten Capital City,
stanbul.
FORLANINI, M., 1985, Remarques gographiques sur les textes cappadociens:
Hethitica 6, pp. 45-66.
MARCHETTI, N., 2001, La coroplastica eblaita e siriana nel Bronzo Medio.
Campagne 1964-1980 (Materiali e Studi Archeologici di Ebla V), Roma.
2003, Workshops, Trading Routes and Divine Figures. On the Early Middle
Bronze II Syro-Anatolian Lead Figurines: Orientalia NS 72, pp. 390-420.
5 The remote control of the site was implemented by the specialists of Ecosearch. We are glad
to record the support, as technical sponsors of the archaeological park, of Mapei for the
restorations of monuments, of Ansaldo Energia for the xed devices and of Abet Laminati for
the info panels on the site.
392
2007, A Late Old Syrian Stela from Temple M at Tilmen Hyk, in G. Umurtak,
. Dnmez, A. Yurtsever (eds), Rek Duruya Armaan. Studies in Honour of
Rek Duru, Istanbul, pp. 153-167.
2008a, The 2006 Joint Turkish-Italian Excavations at Tilmen Hyk, in 29. kaz
sonular toplants, 28 mays-1 haziran 2007, Kocaeli. 2. cilt, Ankara 2008, pp.
389-402.
2008b, A Preliminary Report on the 2003 and 2004 Excavations at Tilmen
Hyk, in H. Khne, R. Czichon, F. Janoscha Kreppner (eds), Proceedings
of the 4
th
International Congress of the Archaeology of the Ancient Near East (29
March April 3 2004, Freie Universitt Berlin). Volume 2. Social and Cultural
Transformation: The Archaeology of Transitional Periods and Dark Ages,
Excavation Reports, Wiesbaden 2008, pp. 353-360.
2008c, A Preliminary Report on the 2005 and 2006 Excavations at Tilmen
Hyk, in J. M. Crdoba, M. Molist, M. C. Prez, I. Rubio, S. Martnez
(eds), Proceedings of the 5
th
International Congress on the Archaeology of the
Ancient Near East, Madrid, April 3-8 2006, Madrid 2008, in press.
OTTO, A., 2004, Ausgrabungen in Tall Bia/Tuttul, 4. Siegel und Siegelabrollungen
(WVDOG 104), Saarbrcken.
393
Fig. 1: Topographic map of Tilmen Hyk (lighter grey lines mean that they were surveyed only
by Alkms Expedition; the areas shaded in grey are those where the geophysic survey
was carried out in 2005), with indication of the powerful structures in area R South and
of the tombs located in area R North (the Kara Su river between the site and area R is not
indicated here); area V lies to the west outside of the map.
Fig. 2 The southern sector of area K5 from south-east, MB I-II, LB I: to the
left MB II oors L.1895 and L.2321 with stone basins, in the middle
MB I room L.2310, to the right the end wall of the MB II residency
overbuilt in LB I. In left background the corner of Royal Palace A.
394
Fig. 3: MB I jug TH.07.K5.148/2 from
F.1893 (h. 22.5 cm.)
Fig. 4: Late MB II equid clay gurine TH.07.K5.209
(from F.1862, h. 4.6 cm.)
Fig. 5: Photoorthorectied aerial view of area Q, MB II
395
Fig. 6: Room L.2095, Fortress Q, from south, MB II. One can note the erosion slope. In far right
background area R
Fig. 7: Clay door sealing TH.07.Q.230 (h.
5.8 cm) from F.2071 in room L.2095,
Fortress Q, bearing Larsa style seal
impression with inscription of the
scribe Lagamalgamil, lama goddess
and king offering kid to Shamash
396
Fig. 8: Clay tags TH.07.Q.231 (h. 8 cm.), TH.07.Q.228 and TH.07.Q.229 from F.2071 in room
L.2095, Fortress Q, bearing the same Larsa style seal impression with an elaborate scene.
Fig. 9: Room L.94, Building E,
from south-west, MB II.
Bottom left one can see
remnants of burnt ll
F.1990, in upper right
background Building C
397
Fig. 10: Photoorthorectied aerial view of of the western casemates in the lower town after the
2007 season, MB II; one can see Fortress P (left), Fortress P2 (middle), Postern K3 (far
right) and the visit paths of the archaeological park in the process of being made
Fig. 11: Fortress P from south-west, MB II; from right to left entrance L.1644 to casemate, entrance
L.1629 to Fortress P and behind it corridor L.2017
398
Fig. 12: The wooden covering over Residency K-5; note also the info panel on basalt pillar base to
the right
399
HADRANOPOLS-ESKPAZAR
PAPHLAGONA HADRANOUPOLS ARKEOLOJK
KAZILARI
Ergn LAFLI*
* Do. Dr. Ergn LAFLI, Dokuz Eyll niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm,
Oda No: A 461/1, Tnaztepe/Kaynaklar Yerlekesi, Buca, TR-35160, zmir/TRKYE.
e-mail: <elai@yahoo.ca>; websitesi: <web.deu.edu.tr/paphlagonia>.
1 Bkz. La 2007.
Paphlagonia Hadrianoupolisi
Karabk li, Eskipazar lesinin yaklak 3 km. dousunda bulunan
Hadrianoupolis antik reninde 2005 ylnda baladmz arazi almalar bize
Hadrianoupolisin Gney Paphlagonia blgesindeki bu kente Ge Hellenistik,
Roma ve Erken Bizans devirlerinde (en azndan .. 1. yy.dan .S. 8. yy.a dein)
yerleilmi olduunu ve kentin dier Paphlagonia yerleimlerinde olduu
gibi bir ekirdek blgeye ve bu blge evresinde younlaan bir yaylma
alanna (Antik ada chora) sahip olduunu gstermitir
1
. Hadrianoupolis
reninin ekirdek blgesinin (kent merkezinin) yaylm alan Eskipazar
ile merkezinin 3 km. batsndaki Budaklar Ky ve bu kye bal Hac
Ahmetler, ayl ve Eleler Mahalleleri snrlar ierisindeki 8 km.lik dou-
bat dorultusunda ve 4 km.lik kuzey-gney hattnda, bugnk Eskipazar-
Mengen Karayoluna paralel olarak uzanan mevkidir. Bu alanda 2005 ylnda
yaptmz arkeolojik yzey aratrmalarnda 14 adet dank kamu ve dier
tr yaplar tespit edilmitir. Bu kamu yaplar arasnda Hamam A yaps,
ikinci bir hamam yaps, A ve B olarak adlandrdmz iki kilise yaps, bir
savunma yaps, tiyatro olduunu dndmz bir yap, bir kemerli yap ve
kubbeli bir yap gibi antsal binalar bulunmaktadr. 2006 ylnda bu binalarn
ikisinde, 2007 ylnda ise beinde arkeolojik kaz almalar yaplmtr. Eyll
2007de Karabk Blge Koruma Kurulu tarafndan Hadrianoupolis kentinin
yaylm olduu alan 1. Dereceli Arkeolojik Sit Alan olarak tescillenmi ve
koruma altna alnmtr.
400
Erken Bizans A Kilisesi
2003 ylnda Karadeniz Erelisi Mzesi Mdrl tarafndan yaplan
kurtarma kazlarnda ortaya karlan ve tarafmzdan Erken Bizans B Kilisesi
olarak adlandrlan kent merkezindeki kilise dnda, Hadrianoupoliste
ikinci bir kilise kalnts 2005 yl yzey aratrmalarmz srasnda kent
surlarnn dnda tespit edilen ve tarafmzdan Erken Bizans A Kilisesi
olarak adlandrlan yapdr. Buras Hadrianoupolisin Bizans Devri surlarnn
yaklak 2.5 km. dousunda, Gksu Deresi vadisinin hemen 500 m. kuzeyinde
bulunan ve Yerebatan ismi verilen bir tepe ykseltisinin zirvesinde bulunur.
Bina plansal ve boyutsal olarak (20.28 x 15.84 m.) Erken Bizans B kilisesine
olaanst benzemekte, yine onun gibi nei bir basilikal plan iermektedir.
Bu kilisenin taban esiz mozaiklerle sslenmitir. Bu mozaik zemin byk
olaslkla Paphlagoniaya dardan gelen ustalar tarafndan yaplmtr. Bu
ustalarn geldikleri yeri kestirmek zor olsa da (Kuzey Afrika?), Erken Bizans
B Kilisesinin tabannda 2003 ylnda kefedilen mozaikler Edessal ustalar
tarafndan yaplm olmaldr.
Erken Bizans B Kilisesi
2003 ylnda Karadeniz Ereli Mzesi Mdrl tarafndan kurtarma
kazlar srasnda aa karlan ve Hadrianoupolis yerleiminin merkezi
olarak tariediimiz Erken Bizans A Kilisesinin 4 km. batsnda, topograk
olarak Gksu aynn 500 m. kuzeyindeki bir etekte bulunmaktadr. 2006
ylndaki incelemelerimiz bu blgede baka dinsel yaplarn da var olduunu
gstermektedir.
Bu kilisenin de tabannda esiz mozaikler bulunmakta olup kilisenin
naosunda bemann hemen nndeki ana sahnede ncil nehirleri Geon, Phison,
Tigris ve Euphrates belgelenmitir.
Her iki kilisede ve hamamda kefedilen Ge Roma-Erken Bizans mozaikleri
Hadrianoupolisin bu konuda bir hayli zengin bir kent olduunu ve gelecekte
bu dnem mozaik corpusunu daha yakndan anlamak iin bize yeni veriler
salayaca izlenimini verir.
401
Hamam A
2005 ylndaki yzey aratrmalar srasnda kefedilen Hamam A
adn verdiimiz kent merkezindeki antsal yapda 1 Eyll 2006 tarihine
kadar devam eden kazlarda 13 ana mekn ortaya karlmtr. Binaya ait
kalntlar Bizans Devri din yaplarnn younlat ve Erken Bizans B
Kilisesinin de bulunduu mevkiin yaklak 350 m. gneybatsnda olup
gneyindeki Gksu Deresine bir set oluturacak ekilde olduka dik doal
bir teras zerine ina edilmitir. Hamamn inas byk olaslkla .S. 5.
yy.da gereklemi olmaldr. Elimizde bu konuya ilikin veriler azsa da,
hamamn hypocaust sistemi bize Ge Roma hamamlarn hatrlatmaktadr.
Hamam .S. 7. yy. sonuna dein kullanmda olmaldr; kazlar srasnda ele
geirdiimiz 7 adet sikkeden bir ksm bize hamamn .S. 8. yy.n balarnda
terk edildiini dndrmektedir. Binann iinde gn na kardmz
en arpc arkeolojik e ise 10 No.lu meknda bulunan geometrik bezemeli
mozaikli bir zemindir. Bu mozaik binann .S. 5. yy.da ina edilmi olduunu
teyit eder. 2007 ylndaki kazlarmzda bu meknn b ksmnda zemin
mozaiinin devam bulunmutur.
Hamam B
Hacahmetler Mahallesinin dou giriinin yaklak 50 m. dousunda,
Eskipazar-Hacahmetler yolunun hemen gneyindeki bu yap olduka byk
antsal bir yapdr. 2007 ylnda balayan kazlarda yapnn henz 9 mekn
ortaya karlabilmitir. Bu meknlar en az iki ana kanada oturtulmu olup
Hamam A gibi yine doal bir teras zerine yerletirilmilerdir. Yapnn 10
m. kuzeybatsnda modern asfaltn hemen kuzeyinde sekizgen planl, mozaik
zeminli, apsidal bir yap ortaya karlmtr. Hamam B ile bu yapnn
arasndaki iliki henz aydnlatlmamtr. Her iki kompleksin de taban
geometrik motii mozaiklerle sslenmitir. 2008 ylnda buradaki kazlarmz
srecektir.
Ge Roma Villas
.S. 5. yy.n sonunda ina edildii dnlen Ge Roma villas, Erken Bizans
B Kilisesinin yaklak 150 m. dousunda bir dzlk zerinde yerletirilmitir.
2007 ylnda kazsna balanan bu alanda geni avlu iine yerletirilmi olan
402
en az 10 mekndan oluan bir villa kefedilmitir. Villann 2 No.lu meknnn
tabannda evin sahibinin ve karsnn portreleri resmedilmitir. Meknlardan
ikisinin duvarlarnda ise freskolar mevcuttur. Bu alann kazsna 2008 ylnda
da devam edilecektir.
Theatron
2007 ylnda kazsna baladmz theatron, tiyatro olarak dndmz,
Hacahmetler Mahallesinin dou giriinin yaklak 50 m. kuzeydousunda,
doal bir kaya yzeyine konulandrlmtr. Oturma sralarndan ibaret bu
yapnn kazs 2008 ylnda srecektir.
Roma Antsal Kaya Mezar
Kentin Roma Dneminden kalma en nemli yaps antsal mezar yapsdr.
Hamam A yapsnn hemen 10 m. kadar gneyinde, dik bir terasn iine
oyulan bu kaya mezar 3 adet klineye sahiptir ve giri ksm vurgulanmtr.
Roma Kuzeybat Kaya Mezar
2007 ylnda kazsn yaptmz bu mezar tiyatro olduunu dndmz
kayalk bir srta oyulmu yapnn 5 m. kadar gneyinde yine kayalk bir
yzeye oyulmutur. Kentte ok sayda yer alan kaya mezarlarndan gzel bir
rnei tekil eder.
Antsal Kltik Ni
Antsal kltik ni kentin nekropol alannda, ay Mahallesinin yaklak 2
km. dousunda ve Gksunun kuzeyinde, bir kaya zerine oyulmutur. Bu
kaya nii 238 cm. ykseklikte, 142 cm. geniliktedir ve 28 cm. genilikteki iki
adet stunun zerine yerletirilmi yarm daire eklindeki alnlktan oluur.
Niin her iki yan da dzeltilmi ve ni tam ortaya ekilmitir. Niin hem
stnde, hem de altnda ikier, er basamak mevcuttur. Bu basamaklar nii
kaya yzeyine oymak ve niin iine bir rlii yerletirmek iindir. Nite iki
adet Korinth dzeninde balk ve adet akroter ematize olarak verilmitir.
Yzey toprandan yaklak 1 m. ykseklikte bulunan bu niin bir mezar ant
ya da ostothek koyma ant olmadn, Phrygia, Galatia rneklerinde olduu
403
gibi bir kutsal ak hava tapnm yeri olduunu ve bu ni iine baz dinsel
trenler iin bir rlik konduunu dnyoruz. Bu ekli ile Paphlagonia
blgesinde baka rneklerine rastlanan bu ni Phrygia blgesinde ok yaygn
olan dinsel bir ak hava tapnma esinin Gneybat Paphlagonia blgesinde
de varolduunun gstergesidir. Bu nii tarihlemek elimizdeki verilerle ok
zorsa da, blgedeki birka rnek ile yaplan tipolojik analoji ile niin .S.
2.-3. yy.a tarihlenmesi yanl olmayacaktr, kanaatindeyiz. Bu ni ile ilgili
olarak bir baka ilgin durum da niin nekropol alannda mezarlarla ayn
blgede var olmasdr. Ayrca oktan unutulmu bir Phryg dinsel geleneinin
gney Paphlagonia blgesinde .S. 2.-3. yy. da hl var olmas da ilgin bir
durumdur.
Dier Yaplar
Kentimizde antsal bir kemerli yap, sur kalntlar, mozaik zeminli yaplar,
bir savunma yaps, geni bir mezarlk alan ve klt alanlar gibi baka birok
kalnt yeri de kefedilmitir.
Eskipazar lesindeki Dier Arkeolojik Kalntlar
Eskipazardaki Hadrianoupolis dndaki ikinci arkeolojik yerleim
Kimistene ya da Kimistadr. Kimistene yerleimi Eskipazar lesi, Deresemail
Ky, Deirmenba Mahallesinin dousunda yer alan Asar Tepe isimli
da silsilesinin zerinde yer alan drt ykselti zerindeki antik bir rendir.
Bu ykseltilerden ortadakine Akropolis, dierlerine de Birinci Nekropolis
Tepelii, kinci Nekropolis Tepelii ve Sarn isimleri verilmitir.
Kimistene yerleimi konusunda . Kaygusuz stanbul niversitesinde
1980de hazrlad doktora almas kapsamnda Kimisteneye zel nem
vermi olup buradan ve evresinden 16 adet yazt toplam ve bunlar daha
sonra yaynlamtr. Buna gre bu yerleimde birok kltler var olmakta,
fakat bu yerleimin polis mi (kent) yoksa kome mi (ky) olduu konusu
aydnlatlamamaktadr.
Akropolis zirvesinin kuzeyindeki sun bir dzle Roma Dneminde bir
tapnak ina edilmitir. Bu tapnak u anda sadece temel seviyesinde korunmu
olup, bulunduu platform dikdrtgene yakn bir formda dzeltilmi ve bu
dzln kenarlar byk boyutlu talarla setlenmitir. Tapnak bu dzln
404
tam ortasna yerletirilmi olup bir kutsal bir yol ile tapnak platformunun
(temenos) dou yamacnda bulunan antsal bir giri (propylon) ve merdivene
balanmaktadr. Bu seneki yzey almalarnda bu devasa merdivenin
(krepidoma) sadece basama belgelenmitir. Tapnan taban ok dzgn
rgl talarla evrili olup klt heykelinin bulunduu altar ksm, dz
bloklarla belirlenmitir. Tapnan altar ksm volkanik kayalardan ina
edilmi, geri kalan ksm ise yerli beyaz mermer ya da kire tandandr.
Tapnaa ait mimar bloklar Asar Tepenin zellikle Akropolis alannda
ve yakn evre kylerde yaylmtr. 2005 senesinde tapnaa ait olabilecek
60den fazla prolli blok saptanmtr. Bu bloklar sayesinde tapnan plan
ve d grn hakknda bilgi sahibi olabiliyoruz. Elimize geen ok paral
balk paralarna gre tapnak Korinth ya da Kompozit balk dzenine
sahip olmaldr. Tapnan taban seviyesindeki lleri yaklak 29.2 m x 20.0
m. olup tapnan plan, orta boylu bir tapnak olmasndan dolay templum
in antis olmaldr. Tapnaa ait ok sayda aritrav blou tapnan aritrav
formu asndan zenginliini ya da tapnan uzun sreler iinde birka
kez yenilendiini gsterir. Tapnak genel anlamda Bat Anadolu rnekleri
ile karlatrldnda, ok ssl olmayan ve mtevaz grnml bir yap
olmaldr. Tapnan bulunduu platformda yer alan ve kaak kazlar sonucu
epeyce tahrip edilmi olan bir baka e de ok byk boyutlu iki adet ta
altardr. Bu altarlarn birincisinin zerinde boukranion betimlemesi, dierinde
ise tabula ansata ierisinde bir yazt ve kelerinde akroter bulunmaktadr.
Bu altarlarn hemen karsnda, tapnak avlu tabannn hemen altnda
kaaklarn atklar 3 m.den derin kaz ukurunda kaaklar tarafndan
stratigrak tabaka aa karlmtr. Bu tabakalardan toplanan pimi
toprak buluntulara gre buradaki tabakalamadaki devirlerden en alttakinin
Demir ana ait olmas gerekmektedir. Buna gre tapnan bulunduu
platform tapnan ina edildii devirlerden daha nceleri de yerleilen bir
yerdi. Yalnz bu yerleimin karakteristiini anlamak u an iin mmkn
olmamtr. Seramik paralar zerinde yaplan incelemede bu seramiklerin
genelde trensel kaplar olduunu grlmtr. Bu kaplar genelde gri renkli
ve ak formdaki kaplardr ve bu zellikleri ile Phryg seramik formlarna ok
benzemektedirler.
Kk buluntular iinde tapnak alannda hibir adak eserinin ele
geirilmemesi ilgintir. Bu durum tapnan o zamann halk tarafndan ok
fazla ziyaret edilmediini dndrr. Zaten tapnak ulalmas olduka g
bir yere ina edilmitir.
405
Tapnan tarihlendirilmesi ve hangi tanrya atfedilmi olduunun tespiti
daha da zordur. Tapnakla ilgili olarak 1963 ylnda F.K. Drner tarafndan
bulunan bir kaya yazt bu tapnaa ilintilenmitir. Buna gre tapnak .S.
195/196 ya da 196/197ye tarihlenmi ve klt olarak da Demeter ve Koreye
atfedilmitir. Yalnz bizim 2005 ylnda yaptmz almalarda tapnak
alannda .S. 1. yy.a ait olmas gereken baz eler bulunmu ve tapnak klt
olarak da daha ok Zeus (Kimistenos)u dndren baz buluntulara tesadf
edilmitir. Bulgularmza gre tapnan en az .S. 4. yy.a kadar kullanld
ve bu yzylda bir deprem ile yklm olabilecei dnlmektedir.
Tapnak zerine Bizans Devrinde herhangi bir ey ina edilmemitir.
Az tannan Paphlagonia blgesinin az sayda korunagelmi arkeolojik din
mimar kalntlarndan birisi olmas nedeniyle bu tapnak nemli bir yapdr.
Ayrca blgesel nitelii olan ve tapnm alan geni olabilecek bu tapnan
inasnda bol miktarda ahap kullanldn da dnmekteyiz.
Asar Tepe Akropolisinin dnda kinci Nekropolis Tepeliinde
yaptmz almalar srasnda bu blgede kayaya oyulmu ni ya da mezar
alnl eklindeki mezarlar ve ok baka farkl formlarda mezarlar ile mezar
talar belgelenmilerdir. Tm bunlarn yannda bu blgede bir kaya yznde
muhtemelen bir Hermes Kerykeios betimlemesi ve bu betimlemenin nnde
de ilgin bir kutsal alan kefedilmitir. Bu alan farkl kltsel eleri bir arada
barndrmas sebebiyle Paphlagonia blgesi kltlerini ve antik dinlerini
anlamak iin ok nemli bir frsattr.
Kimistene yerleimi kutsal nitelikli bir yerleim olup dalk bir alanda
kurulmu olmas bir tesadf deildir. Bu tr dalk mahall kutsal alanlara bu
blgede baka yerlerde de rastlanmtr.
Sonular
Paphlagonia blgesi Bat ve Gney Anadoludan farkl olarak daha dank
bir yerleim dzeni gstermektedir. Bu yzden blgedeki Antik a polis
kavramn anlamak iin bu blgedeki yerleimler ve khoralar tek tek mercek
altna alnmaldr.
Hellenistik, Roma ve Erken Bizans Dneminde blgenin hinterlandndaki
Hadrianoupolis gibi yerleimler, kydaki Sinope, Herakleia Pontika ve
Amastris gibi arap ve amphora reticisi ve pazarlaycs kentler iin baclk
406
yaparak bu kentlerin arap retimi ihtiyacn karlamakta idiler. Baz
bulgularmz bu baclk ve arap retim faaliyetlerinin pagan devirlerde
tapnakn ya da Hristiyanlk Devrinde de kilisenin tekeli altnda olan bir
faaliyet olarak karmza kabileceini dndrmektedir;
Blgede Erken Bizans a ile beraber bir kiliseleme hareketi balamtr.
Bu hareketin sebepleri ve etkileri daha derinlemesine aratrlmaldr.
Paphlagonia blgesi Phryg ad verilen Demir a kltrel akmnn
etki altnda kalm bir blgedir ya da Galatia blgesine snr komusu
olmas youn Phryg-Paphlagonia mnasebetine sebebiyet vermitir. Phryg-
Paphlagonia balantsnn daha yakndan irdelenmesi gerekir.
Paphlagonia Hadrianoupolisi in Akademik Referanslar
E. LAFLI, Gney Karadeniz Kylarnda Hellenistik ve Roma Dnemleri
Seramik Arkeolojisi: Aratrmalarn Ulat Nokta ve Genel
Deerlendirmeler. Geici Bir Literatr Tarama Denemesi, urada: B. D.
Erciyas ve E. Kopraman (yya.), Black Sea Studies Symposium Proceedings
(Istanbul 2006) 169-201.
E. LAFLI, A Roman Rock-Cut Cult Niche at Paphlagonian Hadrianoupolis,
urada: F. Bayram ve B. Koral (yya.), T. C. Kltr ve Turizm Bakanl,
Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrl, 24. Aratrma Sonular
Toplants, 2. Cilt, 29 Mays-2 Haziran 2006, anakkale (Kltr ve Turizm
Bakanl Yaynlar 3080-2/Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrl
Yaynlar 120-2) (Ankara 2007) 43-66.
E. LAFLI/Alexander ZH, Archologische Forschungen im byzantinischen
Hadrianopolis in Paphlagonien, Byzantinische Zeitschrift 101 (2008) Heft
2 (baskda).
E. LAFLI/Alexander ZH, Beitrge zur frhbyzantinischen Profanarchitektur
aus Hadrianopolis Bltezeit unter Kaiser Iustinian I., Byzantinische
Zeitschrift 102 (2009) Heft 2 (baskda).
E. LAFLI, Inschriften aus Hadrianopolis in Paphlagonien I. Inschriften aus
der Stadt in der Feldkampagnen 2005-2007, Epigraphica Anatolica 41, 2008
(baskda).
E. LAFLI, Inschriften aus Hadrianopolis in Paphlagonien II. Inschriften aus
der Chora in der Feldkampagnen 2005-2007, Epigraphica Anatolica 42, 2009
(baskda).
407
Resim: 2
Resim: 1
408
Resim: 3 Resim: 4
Resim: 5
409
Resim: 6
Resim: 8
Resim: 7
410
Resim: 9
Resim: 10
411
NF (OLYMPOS) DAI ARATIRMA VE KAZI PROJES:
2007 YILI KAZISI
Elif Tl TULUNAY*
* Prof. Dr. Elif Tl TULUNAY, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Arkeoloji Blm Klsik
Arkeoloji Ana Bilim Dal 34134 Laleli - stanbul / TRKYE. e-posta: ttulunay@istanbul.edu.tr
1 zmir (Smyrna) Krfezinin dousunda, Kemalpaa, Buca, Torbal ve Bornova ilelerinin
ortak snrlar evresinde konumlanan Nif (Olympos) Dann yeri ile arkeolojik yerleim ve
nekropol alanlarn gsteren haritalar iin bkz. Tulunay 2006, s. 195 Resim 1 ve Tulunay 2007,
s. 357 Resim 1.
2 Kltr ve Turizm Bakanl Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlne, verdikleri kaz
izni (07.08.2007 / B.16.0. KVM.0.12.01.00.222.0.1(35) 136565); stanbul niversitesi Rektrl
Bilimsel Aratrma Projeleri Birimi ( BAP Proje Nu: 579) ile Kltr ve Turizm Bakanl Dner
Sermaye letmesi Merkez Mdrlne, saladklar destek; Genel Kurmay Bakanlna
donatm yardm ve Edebiyat Fakltesi Dekanlna, grevlendirme iin ok teekkr
ederim. Nif (Olympos) Da Aratrma ve Kaz Projesinin 2007 yl bilimsel ekibinde toplam
47 kii grev almtr: Klsik Arkeologlar: Prof. Dr. Elif Tl Tulunay (Proje Bakan) - ; Ara. Gr.
Dr. Mjde Trkmen (Bakan Yardmcs) ..; Mustafa Bilgin (Keramik Uzman - M.A.); Diner
Sava Lenger - Sorbonne . (Nmismat - M.A.); Reyhan ahin (M.A.); Defne Tekay- .. (M.A.);
Burin Adsnmez ..; Gknur Bekta ..; Emre Kavaklolu ..; Esen Kaya ..; Elif
Akidil; smail Baytak; Klsik Filolog: Selen Ak ..; Sanat Tarihisi: Do. Dr. Asnu Bilban Yaln
Sakel (Bizans Sanat Uzman) ..; Jeodezi Mhendisleri: Yrd. Do. Dr. Tayfun ay S..; Ara.
Gr. Fatih can- S..; Jeozik Mhendisleri: Prof. Dr. vgn Ahmet Ercan .T.. (Emekli); Yrd.
Do. Dr. Aydn Byksara C..; Yrd. Do. Dr. Fethi Ahmet Yksel ..; Ara. Gr. zg
Arsoy C.. (M.A.); Ara. Gr. zcan Bekta- A.. (M.A); Ara. Gr. Oya Tarhan Bal ..
(M.A.); Mimar: Ara. Gr. Hasan Tahsin Seluk Y.T.. (M.A.); Paleoantropologlar: Prof. Dr. Ayla
Sevim Erol A..; r. Gr. Ayhan Yiit C.. (M.A.); Alper Yener Yavuz A..; Dekoratif
El Sanatlar Uzman: Funda Maden S..; renciler: Eyp Aka .. Arkeoloji; Bekir Aksoy
.. Arkeoloji; Uur Alanyurt .. Koruma ve Onarm; Bekir Anul .. Arkeoloji; Saye Ayan
Y.T.. Mimarlk; Nezihe Cansu Baheci .. Arkeoloji; Ayegl Bayrak .. Arkeoloji; Didem
arak Y.T.. Mimarlk; Beytullah Efe .. Arkeoloji; Pnar Ekinci P.. Arkeoloji; Pnar Gzek
Y.T.. Mimarlk; Saadet Gndodu Y.T.. Mimarlk; irin Kaya .. Koruma ve Onarm;
Sinem Kstak .. Koruma ve Onarm; Meltem Kumyol .T.. Jeozik; Nisan Lortolu ..
Arkeoloji; Elif Malko .. Arkeoloji; Tunca ehirli .. Arkeoloji; Hazal Tulu- .. Arkeoloji;
Deyyan Tulunay An.. ktisat ve Bakanlk Temsilcisi: Serdar nan (Samsun Mzesi - Arkeolog).
T.C. Bakanlar Kurulu kararyla 2006 ylnda Kltr ve Turizm Bakanl ile
stanbul niversitesi adna tarafmdan ilk kez balatlan Nif Da arkeolojik
kaz almalarna, 20 Austos - 27 Eyll 2007 tarihlerinde, Karamamattepe,
Dakzlca ve Bapnar mevkilerinde (Resim: 1) devam edilmitir
1
.
Kazmza salanan olanaklara ve katkda bulunan zverili almalara
itenlikle teekkr ederim
2
.
412
Karamamattepe: Orman ii 2 b arazisi olan ve 2007 sonu itibaryla 1. Derece
Arkeolojik Sit Alan ilan edilen bu mevkide, 2006 ylnda saptanan dikdrtgen
meknlara ait temel kalntlar ile mezarlar, kaz sonunda jeotekstil ve ksmen
toprakla rtlerek koruma altna alnmt. 2007 ylnda bu alandaki ilk i
gnnde zerleri alm ve iyi korunmu olduklar grlmtr. Daha sonra,
stanbul niversitesinin projemiz iin 2007de satn ald Total Station leti
yardmyla jeodezi mhendisleri tarafndan lke koordinat sistemine gre
yenilenen karelaj ve ama snrlar, arazide 5er m. aralkl aklan kazklarla
belirlenmi; 10lik sapma gsteren (2004 yl aratrma ekibindeki jeodezi
mhendisi tarafndan jeozik lm iin yaplm) eski karelaja gre 2006da
izilmi plan, mimarlar tarafndan yeni sisteme uyarlanarak ve lleri
yeniden kontrol edilerek dzeltilmitir.
Karamattepe kazs, 2007 ylnda (2006da 16 amada ortaya karlan
temel kalntlarnn devam izlenerek) 7 yeni amada devam etmitir. Bylece
Karamattepede 2006-2007 yllarnda, 5 x 5 m.lik toplam 23 amada, meyve
aalarn koruma amacyla kk evresinde braklan toprak dnda, yaklak
500 m
2
lik bir alanda allm ve ana kaya (marn / kepir) seviyesine
inilmitir.
Karamattepedeki kazlarmzla, dikdrtgen meknlarna ait en alttaki
bir-iki ta sras korunagelmi temel kalntlar saptanabilen bir yerleim gn
na kmaktadr (Resim: 2). Henz nitelii konusunda bir yorum yapmann
erken olduunu dndmz bu yerleim, duvar yknts ve temel
dolgusu olan talar arasnda ele geirilen buluntulara gre, byk olaslkla,
Arkaik Dneme aittir. Fakat gerek yzey aratrmalar gerekse kazlarmz
srasnda daha erkene (M...8./7. yzyllara) tarihlenen keramik paralarna
da rastlanmtr. Ayrca buras, bulunan mezarlar ve kontekstlerinden
anlald zere, Hellenistik Dnemde nekropol olarak da kullanlmtr.
Karamattepenin, evrelerini belirleyebilmek iin gelecek kaz dnemlerini
Ekibimin zveriyle alan tm yelerine bir kez daha itenlikle teekkr ederim. Ayrca, bize
ok yardmc olan, zmir Valilii; zmir l Alay Jandarma Komutanl; Buca, Kemalpaa, Torbal
ve Konak Kaymakamlklar; Buca ve Kemalpaa Belediye Bakanlklar; Buca le Milli Eitim
Mdrl, Kemalpaa le Halk Ktphanesi; Dakzlca ve Vineli Kyleri Muhtarlklar;
zmir II numaral Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Blge Kurulu Mdrl; Kemalpaa
ve Torbal Tapu ve Kadastro Mdrlkleri; zmir Arkeoloji Mzesi, zmir Ticaret Tarihi Mzesi,
Trkiye Kurumu (KUR) zmir l Mdrl; zmir Ulatrma (ZULA) Genel Mdrl,
zmir Esnaf ve Sanatkrlar Odalar Birlii (ESOB), Birlik Otel ve Gzelyal Rotaract Kulbndeki
ilgili yneticilere ve alma arkadalarna iten teekkrlerimizi sunarm.
413
beklememiz gerektii bilinciyle, imdilik dikkat ekici dier buluntularyla
yetinmekteyiz:
2007 yl Karamattepe kazsnda, 1 mezar (kremasyon), 7 adet bronz sikke,
2si bronz dierleri demir 43 adet deiik biimlerde ok ucu/namlu ve eitli
keramik paralar bulunmutur:
Mezar: Karamattepede kazlan drdnc ve 2007 ylndaki tek mezar olan
KM 4, XVII. amann kuzeybat kesinde, diklemesine drt byk yass tala
evrelenmi drtgen bir ukurcuk iinde yer alan, yanm kemik ve kl dolu
bir hydriadan olumaktadr ve burada kremasyon (l yakma) geleneinin de
varlna dair ilk kanttr (Resim: 3).
stten grd basn nedeniyle krlm olan ve kk paralar hlinde
ele geirilen hydria, koruma-onarm uzmanlarnca yaptrlp eksik ksmlar
alyla doldurularak tmlenmitir. Yk. 0,445 m.dir. Form zellikleri asndan
ve d yzeyinin kaln, beyaz bir astarla kapl oluundan dolay, keramik
uzmanmza gre Beyaz Zeminli Hadra Hydrialar arasnda deerlendirilebilir
ve M..3.yzyln 2. eyrei iine tarihlendirilebilir. Ayrca, bu hydriann bir
benzerine ait olabilecek bir az kenar paras ile birlikte bir kapak tutamak
paras da bulunmutur (Resim: 4).
Hydriann iinden kan topra inceleyen paleoantropologlarmz,
dilerden yaptklar yalandrmaya gre, biri 25-35 yalarnda erikin, dieri
ise 4-5 yalarnda ocuk olan iki bireye ait yanm kemik paralar (uzun
kemikler, kafatas paralar vs.) saptamlardr; kemiklerin 800 C stnde bir
sya maruz kald da anlalmtr.
Sikkeler: Kaz alannn bat ksmndaki XV, XVI ve XIX No.lu amada
7 adet bronz sikke gn na karlmtr. Kazmzn nmismat tarafndan
incelenerek tm M.. 4. yzyla tarihlenen bu sikkeler, Ephesos, Rhodos,
Khios, Kolophon ve Makedon Krall (3 benzer rnek) sikkeleridir (Resim:
5).
Ok ular / namlular: Karamattepede 2006 - 2007 yllarnda kazlan alandan
kan toplam ok ucu says 82 adede ulamtr (2006da 39 - 2007de 43 adet).
Bunlardan yalnzca 3 bronz, dierleri demirdir. Tipolojik adan 5 ana grubu
oluturmaktadrlar: 1) Sivri dipli, ucu drtgen kesitli veya konik namlular; 2)
Kovan dipli, ucu drtgen kesitli namlular; 3) Kaln sivri dipli, ucu yaprak
namlular; 4) Kovan dipli, ucu yaprak namlular ve 5) Kovan dipli mahmuzlu
namlular. Bu sonuncu (5.) grupta, imdilik, 2007 ylnda bulunmu olan tek bir
414
bronz rnek vardr (Resim: 6). Metal eserleri yaynlayacak olan uzmanmzn
n raporuna gre, genelde skit Tipi ismiyle bilinen bu mahmuzlu
namlularn, M.. 8. yzyldan M.. 5.yzyla dek Asya, n Asya, Kafkaslar,
Karadeniz ve ksmen Anadolu blgelerinde savalarda kullanldklar
saptanmtr. imdiye dek Bat Anadoluda yalnzca Smyrnann tahrip
tabakalarndan bilinen benzer rnekler, Lydia Kral Alyattes veya Persler ile
ilikilendirilerek M.. 610 - 545 yllarna tarihlendirilmitir. Karamattepenin
bu nemli buluntusu da, M.. 6.yzyla tarihlenebilir
3
.
Karamattepeden kan dier ok ularnn / namlularn da avclktan ok
savata kullanldklar dnlmektedir. 2006 ylnda bunlar sivriltmek
iin bir bilei ta bulunmutu
4
. Metal eserler uzmanmz, zellikle en
fazla rnei bulunan 1. ve 2. tipteki namlularn antik teknoloji erevesinde
deerlendirilmesiyle, zrh - kalkan delmede kullanlan yayl ok mancnklarnn
Bat Anadoludaki kullanm zerine nemli bulgular elde edileceini
ngrmektedir.
Karamattepe 2007 kazs sonunda, ortaya karlm olan temeller ve
mezarlar, 2006 ylndaki gibi, koruma amacyla jeotekstille rtlm ve
zerine toprak atlmtr.
Dakzlca: Nekropol alannda, 2007 ylnda, ncelikle Karamattepede
olduu, gibi jeodezi almalar; daha sonra, jeozik aratrmalar ve arkeolojik
sondajlar yaplmtr.
Jeodezi ve karelajn tamamlanmasnn ardndan balayan jeozik
almalar, gnlk bir srede topograk adan uygun ve birbiriyle
balantl olan, toplam 2600 m
2
lik 5 farkl alanda, yksek duyarlkl
manyetometre kullanlarak gerekletirilmitir. ller, kuzey-gney ynl
ve aralar 0.5 m. ve 1 m. olarak seilmi proller boyunca srekli alnmtr.
lmler incelendiinde, yzeye yakn etkilerin yer manyetik alann belirgin
ekilde bozduu ve ounlukla dk manyetik deerlerin varl ortaya
kmtr. Manyetik verilere, ncelikle kaymalar ortadan kaldrmak iin
kutba indirgeme ilemi, daha sonra da analitik sinyal yntemi uygulanmtr.
Sonu olarak olaan d baz belirtilerin, yer altnda boluklu yaplar (mezar
odas) olabilecei dnlmektedir. Bunlarn bir ksm Dakzlcada ayrca
3 Bu ok ucunu kazmz ziyareti srasnda inceleyerek tarihleme konusundaki dncelerini
bizimle paylaan Prof. Dr. Altan ilingiroluna iten teekkr ederiz.
4 Bkz. Tulunay 2008, s. 94 Resim 10.
415
yaplan VLF (ok alak sklkl yapay elektromanyetik yntem) lmleriyle
de uyum salamaktadr. Jeozik mhendislerinin bu raporlar dorultusunda
arkeolojik sondajlar planlanmtr
5
.
2007 ylnda araziye ilk kt mzda, deneciler tarafndan yeni kazlm
bir mezar oldu unu esee grm ve derhal Torbal Kaymakaml ile
Jan darmaya haber vererek acilen Dakzlca nekropolnn ko runmasn
istemitik. DM 6 olarak isimlendirdiimiz bu mezarn hemen yannda, ikinci
bir me zarn gece ald ihbar aln mas zerine, kendi imknlar mzla alanda
iki gece bekisi grevlendirdik ve arkeolojik aratrmalarmz ncelikle bu iki
mezar (DM 6 ve DM 7) evresinde yapmaya karar verdik (Resim: 7).
DM 6: Kuzeydou-gneybat dorultuda, 1,80 x 0,58 x 0,49 (der.) m
boyutlarnda dikdrtgen tekne biimli, ii yekpare ince yerel kayrak talarla
kaplanm basit bir mezardr; evreye yaylm toprann elenmesiyle
Hellenistik Dneme tarihlenen Skyphos paralar ele geirilmitir (Resim: 7).
DM 7: Dou-bat dorultulu, ii kayrak talarla kapl ve st de (dou
tarafnda in situ) kayrak talarla rtlm mezar, DM 6 ile ayn tiptedir.
Kuzeyindeki toprak kesitinde ksmen tahrip edilmi st ste iki kafatas
ile evreye dalm ok miktarda kemik ve keramik paras grlmtr.
Paleoantropologlara gre ikisi de erkek bireylere ait kafataslarnn arasnda
Hellenistik Dneme tarihlenen tm olarak korunagelmi iki koku kab
bulunmutur (Resim: 7).
DM 8: DM 6 ile DM 7 evresinde yaplan aratrmada, dou-bat ynnde,
2 m. derinlikte topraa dorudan gmlm, 1,96 m. boyunda, kurun
kenetlerle antik tamirat grm, pimi toprak bir lhit (DM 8) bulunmutur
(Resim: 8). Kapak ve tekneden oluan formunu, taban yarm kre biiminde ii
bo bir kesik koniye benzetilebileceimiz lhdin gvdesi zerinde, stte, altta
ve yanlarda olduka geni drt yatay bant, bunlar arasnda da diklemesine
enli dz bantlar yer almaktadr, Kresel ba (dou) ksmnn ortasnda tek bir
dikdrtgen, gvdeye balant yeri erevesi zerinde (her drt yatay bandn
ucunda) ise er genimsi knt vardr. Lhdin iinden iyi korunagelmi
erikin bir erkek iskeleti ve kk krklar olan 0,132 m. apnda bir kse
5 Dakzlcadaki Jeozik aratrmalar byk bir zveriyle gerekletiren Prof. Dr. vgn
Ahmet Ercan, Yrd. Do. Dr. Aydn Byksara, Ara. Gr. M. zg Arsoy, Ara. Gr. zcan
Bekta ve jeozik rencisi Meltem Kumyola itenlikle teekkr ederim. Verdikleri n
raporlar nda yukarda deindiim alma yntemleri ve sonular, hazrlanmakta olan
Nif Da serisinin ilk kitabnda kendileri tarafndan ayrntlaryla yaynlanacaktr.
416
ile 0,21 m. yksekliinde bir testi kmtr. Krklar birbirinden ayrlmam
paralar hlinde bulunan ve yerinden ancak n konservasyonu yaplp,
numaralandktan sonra para para karlabilen lhdin restorasyon
almalar zmir Arkeoloji Mzesi laboratuvarlarnda srmektedir.
Bu lahdin (DM 8), zmir Arkeoloji Mzesindeki yakn bir benzeri (Env.
No.1102), 23.06.1936 tarihinde (muhtemelen Dakzlcada yaplan kaak
kazlardan) Torbalda msadere edilmitir; ayrca Tire Mzesinde de daha
zengin ilemeli rnekleri sergilenmektedir
6
.
Dakzlcada ok kt korunagelmi ikinci bir pimi toprak lhit (DM
10) daha bulunmutur:
DM 10: III - V - X ve XI No.lu ama snrlar birleiminde, gneydou-
kuzeybat dorultulu, 2,90 x 1,80 m. boyutlarnda tatan yaplm dikdrtgen
bir koruma duvaryla evrili 1,80 m. uzunluunda bir lhit saptanmtr
(Resim: 9). Dou ksmda, nce st seviyedeki kk talar arasnda krk
bir pithos grnm veren parann, izimler tamamlanp dknt talar
temizlendikten sonra gvde kenarlar or taya kan lhdin (DM 10) tamamen
paralanm kapann kresel ba ks mna ait olduu anlalmtr.
Lhdin iinden kan salam is kelet, ileri erikin bir kadna aittir (Resim:
9); kala kemiinin bir ksmnda (coxae) ve bacak kemii ile eklem yapt
birleme yzeyinde (acetabulum) enfeksiyon tespit edilmitir
7
. Ayrca lhdin
ba ksmndaki kapak paras dnda da baz kemik ve M.. 5. yzyla
tarihlenen ithal kyliks paralar ele geirilmitir (Resim: 9). Kalitesiz pime
nedeniyle ok paralanm olan bu lhit (DM 10), restorasyon alma larna
elverisizliinden dolay yerinden kaldrlmam, kaz sonunda jeotekstil ve
toprakla rtlmtr.
DM 9: DM 10u evreleyen dikdrtgen planl koruma duvarnn V No.lu
ama snrlar iinde kalan kuzeybat kesinde, sonradan anlaldna
gre, bir pithos iine deil, fakat pimi toprak lhdin (DM 10) krlm kapak
paralar kullanlarak oluturulmu zemin zerine, hoker durumunda
6 Bkz. A. Evren, Tire ve evresinde Bulunan Pimi Toprak Lahitler, stanbul, 1985.
7 Kazmzn paleoantropolojik almalarn yrten Prof. Dr. Ayla Sevim Erol bata olmak
zere, r. Gr. Ayhan Yiite ve iskeletlerin kazsn titizlikle gerekletiren Alper Yener
Yavuza, kazmza katlmlar ve laboratuvar bulgularyla ilgili aklamalar iin itenlikle
teekkr ederim. Ayrntl bir deerlendirme, hazrlanmakta olan Nif Da serisinin ilk
kitabnda kendileri tarafndan yaynlanacaktr.
417
yatrlm iki bireye ait kemikler ieren bir baka mezar (DM 9) daha gn
na karlmtr.
Kaz sonunda tm sondaj ukurlar ve amalar Kltr ve Turizm
Bakanlnn izniyle kapatlmtr.
Bapnar: Youn kaak kazlarla talan edilmi olan mevkide, jeodezi ve
jeozik almalar ardndan ilk arkeolojik kazlara balanmtr.
Zeytinlik alanda, 2004 ve 2005 yllarnda gerekletirilen jeozik
aratrmalara, 2007 ylnda da devam edilerek
8
, dokunulmam yaplarn
belirlenmesine allm; jeodezi mhendislerinin lmleriyle oturtulan
yeni karelaja gre, ncelikle dou-bat ynl, 0,5 m. aralkl birbirine paralel
43 prolde GPR lmleri yaplmtr. Elektrik yntem uygulamasnda
yeralt, dipol-dipol elektrod dizilimi kullanlarak, 1 m. derinliinde 14,5
m. uzunluunda tek prol boyunca taranmtr. Radargramlarn prol
deerlendirmesi sonucunda, dzgn gidili, birbirine paralel, kuzey-
gney ynl duvar belirtileri saptanmtr ki bunlar, manyetik ve GPR
radargramnda da belirgin olarak ayn lokasyonlu anomaliyle akmtr.
Jeozik mhendislerinin bu raporu dorultusunda, gerekli grlen yerlerde,
ileriki yllarda sondaj almalarna balanacaktr.
Bizans yap kalntsnda, aada raporundan alntlar yer alan Bizans
sanat uzmanmzn
9
nezaretinde ilk arkeolojik kazlar yaplmtr:
Ortaya kan yap kompleksi, kuzeydou-gneybat dorultuda, byk
ve kk iki mekndan olumaktadr (Resim: 10). Kesin plann ve evrelerini
saptamak, zellikle ortasnda 6 adet tayc payenin bulunduu kuzeybatdaki
byk meknn yorumunu yapmak, ancak gelecek kaz sezonunda mmkn
olacaktr.
Gneydoudaki apsisli kk mekn, kapal kollu Yunan ha plannda
bir kilise yapsdr. Bu plana gre normalde 4 stun ya da paye ile tanan
kubbeyle rtl orta mekn, bemadan ayr olarak han ortasn belirlerken,
Bapnar kilisesinde, bema ksm, kubbenin rtt naos ile btnlemitir.
8 Bapnardaki 2007 yl jeozik almalarn gerekletiren Yrd. Do. Dr. Fethi Ahmet Yksel
ve Ara. Gr. Oya Tarhan Bala verdikleri n bilgi iin ok teekkr ederim.
9 Kazmzn Bapnardaki Bizans Dnemi eserleriyle ilgili almalarn yrten Do. Dr. Asnu
Bilban Yaln Sakele, n raporunda verdii bilgiler iin itenlikle teekkr ederim. Bizans
yap grubunun ayrntl deerlendirmesi, hazrlanmakta olan Nif Da serisinin ilk kitabnda
kendisi tarafndan yaynlanacaktr.
418
Orta nen iinde iki basamakl basit bir synthronon ve ortasnda Kutsal Yazlar
iin kaide yer almaktadr. Tabanda, ok renkli ta ve deerli mermerlerden
yaplm geometrik deme (opus sectile) bulunmutur (Resim: 10). Ayrca
mermer (Prokonnesos) kaplama levhalar ve bazlar yaztl devirme malzeme
(lhit yan yzleri vb.) ele geirilmi
10
; kilise ile kuzeybat mekn arasndaki bir
kapnn in situ eii ortaya karlmtr. Her iki yapnn iinde de sva izlerine
rastlanmtr. Ele geirilen tm prolli veya ilemeli mimar paralar, desen,
form ve saptanabilen ilevleri ile Orta Bizans Dnemine ait olup kaliteli iilik
gsterirler (Resim: 11). Kilise yapsnn ta ve tula sralarndan oluan duvar
rgs de, zellikleri asndan Laskarisler Dnemine iaret etmektedir.
Bapnar Bizans yap grubu, coraf konumu (dan eteinde yer almas,
kaynak suyu, dadaki skitiler) ve kilisenin varl nedeniyle, bir manastr
olabilir; ancak, Laskarisler Devletinin ikametgh olan Nymphaiona yaknl
ve opus sectile demesi ile ayrcalkl bir konumdadr ve olaslkla dnemin
nemli vakyelerinden biridir; bu konuda tarihi kaynaklar aratrlmakta ve
gelecek kaz sezonlarnn sonular beklenmektedir.
2007de Bapnarda atmz meknlarn byk ksmnda, yzeyde
grlen ukurlar haricinde de, ok nceden derine inen kaak kaz yapld,
iyice oturmu topraa ramen, buluntu karklndan anla l mtr; ayrca
3 m. derinlikte bir akmak da ortaya karlmtr. Ele geirilen kk cam
paralar arasnda, kandiller (Polikandilionlarla tavana aslarak kullanlan
ubuklu kandiller; kadeh biimli bir kandile ait ayak paras ve zincirlerle
aslarak kullanlabilen bir adet kulplu kandil paras vb.) ile (daire
biimli ebekelerde kullanlan, kenarlar kalnlatrlm ya da katlanarak
ekillendirilmi olan) pencere camlar saptanmtr
11
. lgin nokta, hibir
keramik buluntu izine rastlanmam olmasdr. Birok mermer para nn
(stun, stun balklar, kaplama lev halar, korkuluklar vb.) ve keramik
kabn, kaak kazlarda bulunarak gtrlm olabilecei, yapya ilikin tm
deerlendirmelerde gz nnde tutul maldr.
10 zellikle, uzun yan yzleri kesilerek devirme byk blok ta olarak kullanlm lhitlerdeki
yaz karakteri, kazmzn epigraf Yrd. Do. Dr. Hamdi ahin tarafndan, M.S. 5./6.
yzyllara tarihlenmektedir. Kendisine, Nif Da serisinin ilk kitabnda ayrntl yaynlayaca
bu yaztlarla ilgili verdii bilgiler iin ok teekkr ederim.
11 Bapnar buluntusu cam paralarn inceleyip deerlendiren Bizans camlar uzman Ara.
Gr. Dr. zg mezoluna itenlikle teekkr ederim.
419
SONU
Nif Da kaz, koruma-onarm, jeodezi ve jeozik almalarmz,
2007 ylnda da amalarmz dorultusunda baaryla gerekletirilmitir:
Projemize, stanbul niversitesi bata olmak zere, on niversiteden Trk
aratrclarn bilimsel katlm salanm; Karamattepe, Dakzlca ve
Bapnar mevkilerinde kazlan tm amalarda mimar plan ve rlveler
izilmi; bulunan kk eserler, ncelikle arazide belgelenmi; (mekanik
ya da kimyasal yntemlerle) temizlik, koruma ve onarmlar laboratuvar
ortamnda tamamlanm, izimleri ve dijital fotoraf ekimleri yaplarak zmir
Arkeoloji Mzesine teslim edilmitir; bunlara ilikin analoji aratrmalar
ve yayn almalar srmektedir. Ayrca, srarla nerdiimiz Karamattepe,
Ballcaoluk (Kz Kalesi) ve Bapnar mevkileri, Kltr ve Turizm Bakanl
Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrl zmir II numaral Kltr ve
Tabiat Varlklarn Koruma Blge Kurulunun 21.11.2007 tarih ve 3474/3475
sayl kararlaryla 1. Derece Arkeolojik Sit olarak tescil edilmitir;
Dakzlca nekropolnn sit almalar devam etmektedir. zellikle, gmme
(inhumasyon) ve yakma (kremasyon) geleneine bal Klsik - Hellenistik
mezarlar (basit tekne, lhit, mimar oda, hydria vb.) bulunan Karamattepe
ve Dakzlca nekropolleri, yreye ilikin mezar tipolojisi ve l gmme
gelenekleri konusunda aratrmalar iin ok uygun alanlardr.
Yalnzca 2006 ve 2007 yllarnda kazlarmzda bulunan, zellikle
krksz ele geirilen veya tmlenen, kil analizine gre yerel retilmi taklit
ya da zgn ilgin formlardaki keramik buluntular; farkl yrelere ait iyi
korunagelmi gm ve bronz Hellenistik sikkeler; ok eitlilik gsteren
bronz ve demir ok ular / namlular; bir biley ta ve ender rastlanan yars
korunagelmi bir cam kse, zmir Arkeoloji Mzesinde bir Nif Da Kazs
Vitrini amak iin yeterli grlmektedir ve konuya ilikin almalara 2008
ylnda balanacaktr.
stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Dekanl tarafndan, 2007 ylnda,
kaz sonras almalarmz iin bize Arkeoloji Blmnde bir Nif (Olympos)
Da Aratrma ve Kaz Projesi Ariv Odas tahsis edilmitir
12
. Ayrca
niversitemiz, projemizle ilgili olarak, imdilik yalnzca posterlerimizin
izlenebildii bir internet sitesi amtr: www.istanbul.edu.tr/nif
12 Edebiyat Fakltesi Dekanmz Prof. Dr. A. Korkut Tuna ile Dekan Yardmcmz
Prof. Dr. Muhammed Yeltene, projemize gsterdikleri ilgi ve oda tahsisi iin itenlikle
teekkrlerimi yinelerim.
420
Nif Da, ilk kez bizim aratrma ve kazlarmzla arkeoloji literatrne
girmitir. Nif Da Kazs, Karamattepede ortaya karlan hi bilinmeyen
bir yerleim, mezarlar ve kontekstleri; Dakzlcada bulunan mezarlar
ve Bapnardaki Laskarisler Dnemi kilisesi ile imdiden yreye ilikin
nemli arkeolojik veriler sunmutur; merakla beklediimiz 2008deki 3. kaz
sezonumuzda daha fazlasn mit ediyoruz.
Ksaltmalar
ArkST Arkeometri Sonular Toplants
AST Aratrma Sonular Toplants
KST Kaz Sonular Toplants
Bkz. / bkz. Baknz
DM (= Dakzlca Mezar)
Dpn. Dipnot.
KM (= Karamattepe Mezar)
s. sayfa
vb. ve bunun gibi(ler)
Tulunay 2006 E. T. Tulunay, Nif (Olympos) Da Aratrma Projesi: 2004
Yl Yzey Aratrmas, AST 23, 2, 2006, s. 189 - 200.
Tulunay 2007 E. T. Tulunay, Nif (Olympos) Da Aratrma Projesi: 2005
Yl Yzey Aratrmas, AST 24, 2, 2007, s. 351 - 362.
Tulunay 2008 E. T. Tulunay, Nif (Olympos) Da Kaz ve Aratrma Projesi:
2006 Yl Kazs, KST 29, 3, 2008, s. 79 - 98.
TURQUA Trkiye Kuvaterner Sempozyumu (Bildiriler ve Makaleler)
yk. Ykseklik
421
Proje ile ilgili Yaynlar
E. T. TULUNAY, Nif (Olympos) Da Aratrma Projesi n nceleme Gezileri
1999 - 2001, Haberler 14, 2002, s. 18 - 19.
E. T. TULUNAY, Nif (Olympos) Da Aratrma Projesi: Yzey Aratrmas
- 2004, Haberler 20, 2005, s. 33 - 35.
E. T. TULUNAY, Nif (Olympos) Da Aratrma Projesi: Yzey Aratrmas
- 2005, Haberler 21, 2006, s. 24 - 25.
E. T. TULUNAY, Nif (Olympos) Da Kaz ve Aratrma Projesi - 2006,
Haberler 23, 2007, s. 32 - 34.
E. T. TULUNAY, Nif (Olympos) Da Aratrma Projesi: 2004 Yl Yzey
Aratrmas, AST XXIII, 2, 2006, s. 189 - 200.
E. T. TULUNAY, Nif Danda Kaak Kaz ve Tahribat, dol 31, 2006, s. 23
- 28.
E. T. TULUNAY, Nif (Olympos) Da Aratrma Projesi: 2005 Yl Yzey
Aratrmas, AST XXIV 2, 2007, s. 351 - 362.
E. T. TULUNAY, Nif (Olympos) Da Kaz almalar - 2007, Haberler 25,
2008, s. 30 - 32.
E. T. TULUNAY, Nif (Olympos) Da Kaz ve Aratrma Projesi: 2006 Yl
Kazs, KST 29, 3, 2008, s. 79 - 98.
A. YT - P. GZLK KIRMIZIOLU - A. Y. YAVUZ, Nif (Olympos) Da
Kazs ArkST 23, 2008, s. 111 - 126. (2006 Nif Da Kazsndan kan
skeletlerin Antropolojik Analizi)
F. A. YKSEL - E. T. TULUNAY, zmir (Nif) Kazlarnda Arkeojeozik
almalar, TURQUA VI, 2007, s. 24.
422
Resim 1: Nif Da - genel grnm (Karamattepe, Dakzlca ve Bapnar mevkileri)
Resim 2: Nif Da - Karamattepe, 2007 kazs plan
Resim 3: Nif Da - Karamattepe, KM 4 ve ierii
423
Resim 4: Nif Da - Karamattepe, KM 4 hydria ve baka hydria paralar
Resim 5: Nif Da - Karamattepe, 2007 ylnda bulunan sikkeler
424
Resim 6: Nif Da - Karamattepe, 2007 ylnda bulunan ok ucu / namlu rnekleri
Resim 7: Nif Da - Dakzlca, kaak kazlm DM 6 ve DM 7 ile evrelerindeki
buluntular
425
Resim 8: Nif Da - Dakzlca, DM 8 (pimi toprak 1. lhit) ve konteksti
Resim 9: Nif Da - Dakzlca, DM 10 (pimi toprak 2. lhit) ve evresindeki
buluntular
426
Resim 10: Nif Da - Bapnar, Bizans yap grubu: plan, grnm ve opus sectile
Resim 11: Nif Da - Bapnar, Bizans Kilisesinden mimar ssleme
paralar
427
REPORT ON THE 2006 AND 2007 EXCAVATION AND
RESTORATION ACTIVITIES AT TEPE DZEN AND
AT SAGALASSOS
Marc WAELKENS*
* Prof. Dr. Marc WAELKENS, Sagalassos Project, Blijde Inkomststraat 21, 3001 Leuven/
BELGIUM.
Researh at Sagalassos in made possible thank to grants from the Interuniversitary Poles of
Attraction of the Federal Gouvemement, a Concerted Action of the K.U.Leuven, the Fund for
Scientic Research Flanders and the National Bank of Belgium.
In 2006 and 2007, our excavation and restoration activities lasted 8 and 13
weeks respectively. For 2006 we gratefully acknowledge the help of Tefvik
Gktrk (Anadolu Medeniyetleri Mzesi, Ankara) and of Necati Kodalak
(Samsun Mzesi), and for 2007 that of Yaar Yilmaz (Konya Etnografya
Mzesi), our temsilcis. We also thank the Ministry of Culture for granting
us permission to work at both Tepe Dzen and Sagalassos and also wish to
thank H.A. Ekinci, director of the Burdur Museum, for his unwavering help
throughout the years.
Tepe Dzen 2006-2007
Hannelore VANHAVERBEKE
Kim VYNCKE
In 2006, under the supervision of the Museum of Burdur, test soundings
were initiated at Tepe Dzen, the (proto-)urban Iron Age site (Ur-Sagalassos)
located directly SW of Sagalassos. The site covers an area of ca. 1.5 km E-W
and ca. 0.8 km N-S, and was surrounded by impressive defensive walls. The
plateau of Tepe Dzen is dominated by the Zincirli Tepe (1784 m.), which
formed the acropolis of the settlement having a separate defense circuit. The
ceramic assemblage of the site was thus far dated to ca. 800-400 B.C. (Early
Iron Age), with some Hellenistic and very rare Imperial Sagalassos red slip
ware sherds. The site is unique in this region, as it was not covered by later
occupation phases, thus allowing us to study the Pisidian culture before
428
strong Greek inuences appeared from the reign of Alexander the Great and
even from the 4th century B.C. onwards
1
.
Since 2007 the topographical map made by Sabri Aydal, showing the surface
remains, combined with remote sensing interpretation by Vronique De Laet,
and nally also geophysical (both geomagnetism and ground penetrating
radar) research of the site, shows a very densely occupied large settlement
(larger than classical Sagalassos) with superposed quadrangular multiple
room and apsidal (mostly two room) structures (Fig. 1), the latter at least in
most cases being younger than the former. The continuity of apsidal houses
in Archaic times might be a characteristic of Pisidian architecture. Geophysics
also suggested the presence of metallurgical activities on the site, which will be
tested in 2008. The ceramic material is discussed in the Archaeometry volume.
It is clear that investigations at this Early Iron Age site, most likely the largest
of its time in Pisidia, have just started. More excavations along with the study
of architecture and the material culture are needed to gain a detailed insight
in the various aspects of life in this unique Pisidian settlement.
The 2006 archaeological investigation in an area of 10 by 10 m. (Fig. 2)
revealed a complex archaeological situation consisting of four successive
architectural building phases (the oldest quadrangular, the three younger
ones apsidal) associated with four corresponding oor levels, as well as a
couple of related refuse pits.
In 2007, during four weeks, an area of about 4 sectors of 5 by 5 m was
investigated immediately to the west of that of 2006. Three of the four
successive occupation phases identied during the previous campaign could
be traced once more, suggesting a rather lively building activity, with several
modications to buildings, even during the same occupation phase. The
excavation of various refuse pits related to different time periods delivered
information about both waste management and about several categories of
nds (pottery, faunal and oral remains, metal and other small nds) that
are being processed by the interdisciplinary researchers of the Sagalassos
team. This material evidence consists of pottery, metal nds, faunal and
macrobotanical remains pointing to the cultivation of grain and grapes (Elena
Marinova). The most frequently encountered domestic animal was the sheep
1 M. Waelkens (2004) Ein Blick von der Ferne, Seleukiden und Attaliden in Pisidien, Istanbuler
Mitteilungen 54: 435-47.
429
(corresponding with dozens of loom weights), followed by goat, cattle and
pig (B. De Cupere). The pottery was preliminarily assigned to the 6th to 4th
centuries BC (D. Braekmans, J. Poblome).
Sagalassos 2006-2007
The NS Colonnaded Street and the Southern Fortications
Ine JACOBS
The north-south Colonnaded Street of Sagalassos (Fig. 3) is a 280 m.
long, ca. 9 m. wide artery, with a strong gradient, in order to overcome the
difference in height between both extremities. Geomorphological research in
2006 (G. Verstraete) showed that the street was laid on top of a man made ll
composed of tens of thousands cubic metres of rock and earth lling a ravine
between the Lower Agora and the plateau with the temple of Hadrian and
Antoninus Pius. During the campaigns of 2005, 2006 and 2007, excavations
were carried out in the northernmost of its three sections, between the so-
called Hellenistic South Fortication Gate and the SW staircase of the Lower
Agora. They entailed the clearing of the pavement as well as soundings
below the road surface. The portico and shops to the west of the street were
examined by means of smaller trenches. In addition, test soundings below the
pavement of the Lower Agora and the staircase of the Agora Gate aimed at
further clarifying the development of the lower city.
It seemed that the northernmost section of the street already existed in
Hellenistic times: a Late Hellenistic monument occupies the area northwest
of the Colonnaded Streets northern extremity, whereas in the south, the
street passed under what was thought to have been a monumental Hellenistic
gateway dated to the late 3rd c. B.C.
2
(Fig. 3). Although, in 2006, a sounding
inside a shop produced some ceramics of the last quarter of the 1st B.C., most,
if not all, of the current street was only laid out during the rst half of the 1st c.
A.D., which still makes it one of the oldest colonnaded streets in Anatolia. At
this time, both the road as well as the row of shops in the west received their
rst pavement. This date was corroborated stylistically by the architectural
decoration belonging to an Early Imperial Ionic colonnade.
2 M.Waelkens (2004), op.cit.
430
The earliest Colonnaded Street consisted of a sloping pavement in white
limestone, anked on either side by a colonnade located on top of two
subsequent terraces located at the most ca. 2 m. above the street level. In
between both terraces, the main street was crossed by a side street without
colonnades. On a terrace to the north of the street, a rst agora must have
been laid out around the same period. Though this was suggested by the
structures surrounding the open space, in situ remains on the square itself
were not retrieved in the soundings carried out in the southern part of the
current Lower Agora. Therefore, the rst square probably was smaller than
the present one. Conversely, the soundings did supply Hellenistic and pre-
Hellenistic sherds, implying pre-Imperial human occupation of this location.
After its construction, the pavement of the Colonnaded Street was
continuously maintained. Moreover, in the 4th or 5th c. A.D., the row of
shops at the back of the western portico, and most likely the portico as well,
were completely reconstructed from the foundations onwards. further large
infrastructure works were carried out in the second quarter of the 6th c., when
the present staircase of the SW Agora Gate was built, apparently more to the
south than its predecessor. The western row of shops most likely went out of
use in the second half of the 6th. Afterwards the area was very thoroughly
spoliated, as attested by the very small amounts of every day objects, pieces
of furniture and building elements. The drastic changes affecting this area
may be connected to the construction in its current shape of the so-called
Hellenistic South Fortication Gate.
Some 90 m. to the south of the Lower Agora, the Colonnaded Street was
anked by two larger structures. This site was assumed to have been part
of the original 3rd c. B.C. (?) fortication surrounding Sagalassos and again
of its late antique (c. 400 A.D.) successor. However, the current two tower-
like structures and the blockage wall on top of the Street (Figs. 3-4) did not
belong to Late Antiquity, but to the later 6th or more likely, the early 7th c.
Therefore, they seem to postdate the earthquake that damaged large parts of
the town between A.D. 540 and 620, most likely around A.D. 590
3
. Though the
structures at the moment do not seem to be connected to a larger defensive
system, their position and shape indicate their defensive nature. The fact that
they protrude in the direction of the ancient city centre and not towards the
3 B. De Cupere, W. Thijs, W. Van Neer, A.Ervynck, M. Corremans and M. Waelkens (2008)
Eagle owl (bubo bubo) pellets from Roman Sagalassos (SW Turkey): distinguishing the prey
remains from nest and roost sites, International Journal of Osteology published on line in Wiley
InterScience (www.interscience.wiley.com) DOI/ 10.1002/oa.965.
431
area with the Temple of Hadrian and Antoninus Pius suggests that from the
7th c. A.D. onwards the former was no longer located to the north, but to
the south of this defence structure. Additional indications are the apparent
lack of openings in the structures on the north side and the fact that to the
south of the Fortication Gate, the street was seemingly encroached by larger
structures, whereas to the north only a few scabby walls are positioned on top
of the road surface. During the last three years, the city excavations have also
shown, that whereas during the 7th c. A.D. there still were various occupation
pockets in the heavily ruined city, during the 8th and 9th c. a fortied hamlet
developed within the shrine of Hadrian and Antoninus Pius, just southeast
of the newly excavated towers and blockage wall (a potential relation is not
certain yet), whereas another hamlet developed from the 8th to the 13th c.
inside the former shrine of Apollo Klarios in the central part of the city, and
a third one developed during the 10th-11th century around a newly built
basilica on the Alexander Hill, which during the 12th-13th c. was transformed
into a mid-Byzantine fortress. All of this shows that during the intermediate
phase between the 7th c., when several areas of the heavily damaged city
(earthquake) were still occupied and the mid-Byzantine period (12th-13th c.,
when a fortress existed on Alexanders Hill, i.e. during the Byzantine Dark
Ages of the 8th to 11th c., Sagalassos must have been a settlement of the kastron
type, composed of dispersed hamlets, continuing together the name of the
ancient city. Potential remains of the supposedly late Hellenistic towers (and
gate) made of embossed ashlars with drafted edges and a slightly different
orientation, were found in the foundations of the current two towers. Their
relation to the late Hellenistic fortication still needs to be established.
Study of the Urban Water Network
Femke MARTENS
Since 1998, a programme of test soundings is carried out by F. Martens
throughout the urban area of Sagalassos to investigate the network of streets and
water infrastructure
4
. The elements of the water network exposed in these test
soundings so far, form part of an elaborate water distribution system supplied
4 F. Martens(2006) The diachronic research of urban water management at Sagalassos (SW
Turkey), in: G. Wiplinger (ed.) Cura Aquarum in Ephesus. Vol.1, (Bulletin Antieke Beschaving.
Supplementa 12), Leiden: 165-174; F. Martens (2007) Late antique urban streets at Sagalassos,
in: L. Lavan, E. Zanini and A. Sarantis (eds.) Technology in Transition. A.D. 300-650 (Late
Antique Archaeology 4.1.) Leiden: 321-365.
432
by at least 5 aqueducts
5
. The appearance of major water consuming buildings
in the city centre from the transition of the rst to the second century A.D.
onwards
6
forms a terminus ante quem for the initial layout of these aqueducts
7
.
To reconstruct the organisation of the water distribution system the main and
secondary distribution points of the water network of Sagalassos need to be
located and investigated. The 2007 campaign, therefore, focussed on tracing
the course of the Upper Eastern Aqueduct and determining its relationship
with a rectangular stone built structure to the northeast of the Potters Quarter
previously referred to as a potential main distribution point or castellum aquae
(building G). Geophysical research (magnetometry, georadar) carried out
around building G by B. Mui (University of Ljubljana, Slovenia), allowed
to detect anomalies possibly corresponding with water channels heading
from the direction of the rectangular building toward the south as well a
west-east oriented anomaly, likely reecting the course of the aqueduct.
These results were veried through test soundings. A rst trench conrmed
the results of the geophysical survey, determining the position of the Upper
Eastern Aqueduct, about 50 m. south of building G 5 (Fig. 5). The well-
preserved aqueduct
8
could not be dated based on related pottery, although
the stratigraphical evidence ranging from early to mid-Imperial times (mid
second century A.D.) until the transition of the 6th to the 7th century A.D.
did seem to indicate that the channel was maintained into Late Antiquity.
5 E.Owens (1995) The aqueducts of Sagalassos, in: M. Waelkens and J. Poblome (eds) Sagalassos
IV, Leuven: 91-114.
6 Starting with the Tranjanic Nymphaeum on the Lower Agora, quickly followed by the Late
Hadrianic Nymphaeum above it and the mid-Antonine Nymphaeum on the Upper Agora.
Later a fourth Severan nymphaeum was built in front of the Trajanic one. The large Roman Baths
were built from the early reign of Hadrian onwards: see M. Waelkens (2003) Romanisation
in the East. A case study: Sagalassos and Pisidia (SW Turkey), Istanbuler Mitteilungen: 311-368 ;
S. Mgele , J. Richard and M. Waelkens,(2007) A Late-Hadrianic Nymphaeum at Sagalassos
(Pisidia, Turkey): a preliminary report, Istanbuler Mitteilungen 57: 469-504.
7 Aqueducts are particularly hard to date, cf. J.J Coulton, (1987) Roman Aqueducts in Asia
Minor, in: S. Macready and F.H. Thompson (eds.), Roman Architecture in the Greek World, (The
Society of Antiquaries of London. Occasional papers. New Series 10), London: 72-84; A.T. Hodge
(1992) Roman Aqueducts and Water Supply, London; E.J. Owens (2002) The Water Supply of
Antioch, in: Th. Drew-Bear, M. Talialan and Ch. M. Thomas (eds.), Actes du Premier Congres
International sur Antioche de Pisidi (Collection Archologie et Histoire de lAntiquit. Universit
Lumiere-Lyon 2, 5) Paris: 337-348. On Sagalassos cf. also Martens (2006) op.cit.:180, 181.
8 The channel was solidly built of mortared rubble, covered with mortared boulders. It had
an interior height of ca. 0. 70 m. and an interior width of 0.475 cm., as measured upon the
remains of the interior mortar coating. The system had a mortared oor (thickness 9,5 cm.)
and the walls were coated with a mortar nishing (ca. 3 cm).
433
The position of the excavated system showed that there was no relationship
between the Upper Eastern Aqueduct and building G. By connecting the
excavated stretch with two other parts of the same system discovered during
previous campaigns, the Upper Eastern Aqueduct could be followed for 230m
in the direction of the monumental centre
9
. It could thus be deduced that the
Upper Eastern Aqueduct did not supply the Potters Quarter, but must have
been arranged to supply (a particular building?) in the town centre. Still, a
terracotta water pipeline and water system of prefabricated U-shaped tiles
discovered in the two other test soundings (trenches 2 and 3) showed that at
least during late antique times there must have been some local or adducted
supply in the area
10
. Finally, the architectural investigation of building
G allowed identifying it not as a castellum aquae as previously presumed,
but as an early-Byzantine church, which from now onwards is referred to
as Basilica G. This identication was supported by architectural evidence
(ground plan), the west-east orientation of the building and its prominent
position overlooking the valley to the east and south of Sagalassos
11
.
The Odeon
Bart DEGRAEVE
After a short but interesting campaign of 3 weeks in 2005, the excavation
of the Odeon continued in 2006 and 2007 for two full seasons of 7 weeks. In
this period, a large section of the eastern half of the once covered auditorium
was uncovered (Figs. 6-7). Part of the stage building, the orchestra and a large
entrance hall were uncovered. This hall, consisting of 2 rectangular spaces of
10m. x 3.40m. and 9.50m. x 2.40m. proved to be very well preserved (Fig. 6).
The walls were made of large and nicely cut ashlars and were still standing
to a height between 6 and 7m. They contained several staircases, leading
towards the stage and cavea). The central landing of corridor 2 contained a
9 A topographical survey allowed to detect a rock-cut part of the aqueduct just outside of the
city (A). Furthermore presumed stretches of the same system were intersected in two test
soundings, namely Site F (B) (cf. and TSW4 (cf. Martens 2007, op.cit.)
10 These water systems did not fully crrespond with the north-south anomalies detected by
the geophysical survey (magnetometry), which in stead must have reected natural gulleys
- also detectable at the surface- likely formed by surface run off of water from the spring near
building G.
11 Building G had a length of 26,50 m. and a width of 12,25 m. The exterior walls were built of
mortared rubble with ashlars at the corners.
434
very large (1 m. x 1 m.) pedestal, which may have supported a single column
carrying the top of a tent-like roof, cut at the front only. In 2006, also part of
the podium was uncovered over a length of ca. 10m. Unfortunately, the stage
wall was only preserved up to a height of 2,75m. The original faade with
protruding aediculae of 1,50m. high and 2,40m. wide was totally stripped in
late Antiquity, and the upper part rebuilt in rubble stones, covered by plaster.
Some parts of the original scene building have been discovered, such as uted
architrave-frieze blocks (Pfeiffenfriese) and cornices, but until now too few to
enable a reliable reconstruction.
In 2007, the cavea received most attention but no seats were left in their
original position. The major piece of evidence of the seating arrangement was
the back prole of a maenianum separating the lower seats of honor from the
rest (Fig. 6); In the southeastern corner, most probably a cistern collecting the
rain water of the roof, was found. The poor preservation of the cavea also made
it possible to discover a kiln of Late Hellenistic-Early Imperial date below the
seats and to excavate some foundation lls. These trenches provided the rst
rm evidence about the chronology of the Odeon. The arrangement of the
orchestra may already have started in the Early Imperial period, so that around
the middle of the 1st century A.D., the caveas back wall could be completed.
A short time later, probably during the 1st quarter of the 2nd century A.D.,
changes had already been made to the water collection system, and also the
eastern VIP entrance made of two corridors was constructed (Figs. 6-7). As the
western extremity of the stage building interlocks with that of the differently
oriented Late Hadrianic Nymphaeum (129-132 A.D.) immediately to the south
of it
12
, the construction of the fountain and of the Odeons stage building must
have been planned and completed simultaneously. Finally, in the Severan
period between 180 and 210 A.D., the stage building was constructed. The last
two campaigns also revealed a lot of information about later interventions.
It is now clear that large parts of the stage wall and orchestra were heavily
altered in Late Antiquity, probably during the 4th and 5th century A.D. The
Odeon went out of use in the second half of the 6th century A.D., eventually
being used as a dumping place for butchery refuse.
12 See Mgele et alii (2007) op.cit. (note 6).
435
The Roman Baths
Jerome POBLOME
The Roman Baths at Sagalassos are under excavation since 1995, thanks to
a generous grant made available by the family L. Lamberts Van Assche. The
construction of the complex, on a hill located to the east of the Lower Agora,
was initiated in the early second century A.D., most probably during the reign
of Hadrian, and according to a fragmentary inscription, inaugurated in 165
A.D. and dedicated to the emperors Lucius Verus and Marcus Aurelius.
During the last two years, works continued in the southern part of the
complex, which, unfortunately, was badly preserved. Yet, three main spaces
could be identied including from west to east: caldarium 3, tepidarium 2 and
frigidarium 1. Whereas the last 1250 sq. meters large space belonged to the
original layout of the building, the two other rooms were only created out of
a vast single space, most probably in the course of the 4th c. A.D., when the
adjoining Kaisersaal was transformed into a caldarium 2 including besides
the usual bath tubs, two large pools. The original vast single space to the south
of it contained the scanty remains of three, possibly four, semi-circular brick-
faced niches, perhaps the remains of parallel pools with curved small sides. At
the moment it is unclear which function(s) this/these space(s) may have had.
Moreover, the south walls of caldarium 3 (c. 16.50m. x 11m.) and tepidarium 2
(excavation not yet complete) indicated that the building history was fairly
complex. Unfortunately very few stratigraphical observations could be made
to rmly reconstruct the relative sequence of events. A detailed architectural
survey of the remains is therefore planned, as well as a programme of soundings
along the outer face of the south wall. Possibly, caldarium 3 and tepidarium
2 originally could both have been heated from the centrally located service
area separating the Kaisersaal (caldarium 2) from frigidarium 1 (Fig. 8). Both
rooms were also connected at the level of the hypocaust systems by an arched
brick wall, which, above oor level, continued as the separation wall between
both rooms. Probably in late Roman times, perhaps after an earthquake c.
500 A.D., tepidarium 2 was equipped to the south with its own praefurnium
installed in a former southern extension of it. The ll, brought in to create this
praefurnium, was provisionally dated to the 5th century A.D., but was not yet
completely excavated. Possibly at the same time caldarium 3, which in late
436
Roman times had contained two bath tubs, saw the most western one of them
transformed into a large vaulted praefurnium henceforth heating caldarium 2
(former Kaisersaal). Other modications to the caldarium included creating
a corridor through the northeastern corner of its brick walls, in order to reach
the central service space. These operations imply that the caldarium as such
had gone out of use. Considering the fact that only one patch of the original
oor was preserved in the tepidarium 2 and that the rest of the oor in this
room and the neighboring caldarium 3 were not or hardly preserved at all, the
decision was taken to terminate the excavations at the level of preservation of
the hypocaust pillars, in order to protect these very fragile remains.
In frigidarium 1, the excavations took place in the southern six piered hall
of this 1250 sq. meters Latin cross-shaped room, consisting of a very tall square
central probably once domed space, with two shorter spaces projecting to the
west (this one already excavated and containing a semi-circular pool) and
east and two long spaces, each composed of two rows of three piers each
to the north (half excavated) and to the south. In the latter, the 13 m. wide
area between the four southernmost pillars was excavated. Originally, this
frigidarium 1 provided access to the southern extension of tepidarium 2, but
this doorway was blocked when the praefurnium was installed to its south.
The preserved oor of the frigidarium consisted of a bi-chrome mosaic. The
pattern of the mosaic was geometric, with a border (0.60 m. wide) framing
two panels, each with different motifs. The border of the central part consisted
of quatrefoils, forming diamonds. The southern panel (3.10 m. wide and
11.15 m. long) in the central area of the oor contained sh-scale motives,
while the second panel (11.15 m. long) was composed of dotted circles. In
the western niche between two piers, the mosaic in front of the blocked door
was broken up for the installation of a limestone base (1.57 m. long and 0.90
m. wide), which featured carvings for anchoring a lost (seated?) statue. In the
eastern niche, the current mosaic seems to have been laid only after a colossal,
probably female standing statue had been put into place. Only the front of
two colossal feet wearing sandals with dowel holes in their back to connect
them with the rest of the statue, carrying a long robe clearly reected in the
mosaic border was found in situ. The collapse of this part of the building was a
gradual process, resulting from at least one earthquake and from consecutive
natural, gradual collapse processes. The event which triggered the original,
partial collapse of the vaults over frigidarium 1 was an earthquake datable to
437
slightly before or around the years 540-620 A.D., and probably even 590 A.D.,
based on radiocarbon dates of owl pellets retrieved from the initial collapse
layers
13
. The latter consisted either of large chunks of vaults composed of two
rows of vertically placed bricks covering a Roman concrete core, all of this
supported by enormous ashlars vaults supported by the piers. Where they
fell at the time of the earthquake, the mosaic oor was destroyed. In most of
the frigidarium, however, the collapse occurred gradually, whereby rst the
plaster coating of the brick layers fell (most pellets were found here) forming
a protective layer for the oors, followed by the falling down of bricks (mostly
found in a horizontal position), the concrete core and nally the ashlar
arches. Within this concentration of gradually building up debris, the team
uncovered three parts of a colossal statue: the lower part of the right leg (1.53
m. high), the adjoining right foot with sandal (0.82 m. long and the bearded
head of the Roman emperor Hadrian (117-138 A.D.) (0.66 m. high and 0.51
m. wide). These parts belonged to a statue of more than 5 meters high. No
other fragments of the statue were found. The fragments themselves had not
fallen into this position, since their anatomical arrangement was impossible,
especially without the remaining parts. The fragments were also not found
on top of the mosaic oor, where they would have been situated in case the
statue had tumbled over as the result of the above mentioned earthquake. On
the contrary, the three fragments were found at the contact point between the
rst package of mortar and plaster collapse from the covering of the vaults
and walls and the rst major constructional collapse layer, indicating that the
statue fragments were placed inside the already non-functioning frigidarium
1. The western niche and its statue base were also considered too small for
the actual size of the imperial statue. The most likely provenance of the statue
inside the bath complex is the Kaisersaal. Perhaps the statue composed of
different parts right from the start was being dismantled and brought here to
be burnt in a neighboring lime kiln?
The patina of the marble suggested that the statue of Hadrian (Fig. 10)
originated from the famous quarries and workshops of Dokimeion (Iscehisar
near Afyon). The missing body will have been of the cuirassed type, as is
suggested by the military sandals. The identication as a young Hadrian
follows from the plain eyes, without indication of pupils or irises, and the
scarce use of the drill in the hair (none in the beard yet). The statue from the
13 See B. De Cupere (footnote 3).
438
Baths belongs to one of the eight major statue types of Hadrian, most likely
the type of Chiaramonti (created ca. A.D. 118. Hadrian was very popular
at Sagalassos: immediately west of the Roman Baths arose a monumental
nymphaeum dedicated to him between A.D. 129-132 contained a gilded
bronze statue of the emperor in the central part of the upper oor. The
reason for this popularity is that he brought the city wealth and prosperity by
moving it from the province of Asia to that of Lycia-Pamphylia, whose ports
were very important for the trade of Sagalassos (e.g. the export of Sagalassos
red slip ware), by recognizing it as the rst city of Pisidia, friend and ally of the
Romans and by attributing it the title of neokoros, which was given only to
cities housing a temple for the imperial cult serving a whole province or a
large part of it. This temple still occupies its original location on a dominating
natural plateau near the south-eastern edge of town. Previously known as
the Temple of Antoninus Pius, test soundings a few years ago produced the
beginning of the building inscription showing that it was dedicated to the
divine Hadrian as well.
Being a neokoros also meant organizing yearly festivals attracting thousands
of people (and commercial activities with them) from all over Pisidia, which
also explains the size of Sagalassos public monuments such as the theatre,
the Odeon, the bath building etcetera, which far surpassed the needs of its
inhabitants.
The Macellum
Julian RICHARD
Erected in 180-191 AD and dedicated to the emperor Commodus by a
local citizen, P. Aelius Akulas, the Macellum (market building) underwent
extensive structural alterations as late as the early 6th c. A.D. (Fig. 9)-. The
preserved original 2nd c. elements comprise the 21 m. long central courtyard
bordered on four sides by Corinthian porticoes and the 6.35 m. wide tholos in
the middle. The three rows of shops at the back of the west, east and north
porticoes were completely rebuilt in the 6th c. The rst archaeological explo-
ration of the Macellum started in 2005. The excavations focused on the cen-
tral part of the western wing, where three spaces were discovered: Room 1, a
central, axial monumental space possibly fullling public functions; Room 2,
a wedge-shaped storage room where a rich assemblage of storage vessels was
439
uncovered; and Room 3, a partially excavated shop. The pottery-based dating
evidence from the rebuilt shops (mainly phase 8 of SRSW) points the late 6th
- early 7th century A.D.). In 2006 and 2007, research activities concentrated
on the south-western, southern and south-eastern parts of the complex. Dur-
ing the 2006 campaign, the excavations in Room 3 were resumed and a new
shop to the east of it, Room 4, was exposed. Both spaces yielded signicant
abandonment deposits containing a large variety of high quality artifacts,
which were topped by layers of dumped material. Some of these nds reect
the wide range and the high quality of the goods once sold in the Macel-
lum. Room 4 was identied as a shop. The architecture of this space (3.30m.
x 4.77m.) shows the same characteristics as the other rooms composing the
west wing, i.e. a building technology principally made of mortared rubble
sometimes alternating with brick layers and containing a substantial amount
of spolia. There was evidence for intermediate alteration phases in Room 4:
the original oor was replaced, a staircase was built in the north-east edge of
the room and two of the doors providing access to it were blocked at a later
date. Room 3, completely exposed in 2006, shows the same characteristics as
Room 4, both in terms of architecture and stratigraphic contexts. Yet, its ar-
chitecture exhibits more features than that of the other rooms: two plainly
built windows in the south wall were opened towards the south and a small
alcove (1.87m. x 1.20m. x 1.72 m.) was tted into the north wall. The second
area investigated during the 2006 campaign was the west portico and the ad-
jacent section of the central courtyard, up to the central tholos. Conversely to
the rooms composing the west wing of the Macellum, this area was still in its
original, late 2nd century A.D. condition. The west portico was limited on the
east side by a short staircase giving access to the central courtyard. The pave-
ment of the courtyard, made of large well-dressed limestone slabs, was found
in an outstanding state of preservation. The many architectural members al-
lowed the reconstitution of the west porticos original layout: the ca. 6 m. high
elevation was composed of square pedestals, unuted columns in Docimian
kaplan postu, Corinthian capitals in white Docimian marble and entablature in
white limestone. Large sections of the original late 2nd century A.D. dedicato-
ry inscription were recorded on architrave-frieze blocks. As it was the case for
the rooms composing the west wing of the complex, the space of the portico
also underwent some later modications, in the shape of encroachment walls
surmounted by the same dump deposit as in the rooms behind. The most
440
important later alteration, however, was a late water channel posterior to the
major earthquake of the late 6th/early 7th c. A.D., which ran over the dump
layer of the portico and onto which the columns eventually collapsed.
In 2007, the excavations focused on the southern portico and the eastern
part of the courtyard. The massive, 1.75m. to 1.90 m. thick terrace wall support-
ing the southern colonnade was exposed over a length of 15.50 m. Besides it
were found some architectural members belonging originally to the southern
colonnade. Parts of the original late 2nd c. dedicatory inscription were found,
together with an architrave-frieze block bearing the name of a certain Philip-
pos Amymonos. This document, provisionally dated to the 4th c., might refer
to an intermediate phase of repairs. The presence of column and entablature
blocks of a type distinct from the plainly decorated architectural members of
the Macellum indicates that the southern portico might have comprised ele-
ments re-used from elsewhere. The excavations also conrmed the absence of
shops behind the south portico, which must have offered through its colum-
nar screen a view towards the lower city and the valley beyond. Below the
southern terrace walls, a large and complex drainage system was discovered.
It consisted of three ca. 2.20 m. high tunnels ending into a collection chamber
inserted in the structure of the terrace wall. The system emptied to the south
of the Macellum via an arched outlet pierced in the terrace wall. The excava-
tions of 2007 also focused on the eastern part of the central courtyard, which
was exposed until the staircase of the eastern portico. Most of the pavement
was found in its late 2nd c. original condition, except from a repaired zone.
In general, the evidence suggest that the southern and eastern porticoes un-
derwent more drastic alterations that the western portico, which remained
standing after the late 6th - early 7th c. A.D. earthquake.
The Palatial Mansion
Inge UYTTERHOEVEN
During the campaigns of 2006 and 2007 excavations continued in the eastern
Domestic Area. The large terraced complex excavated in this zone since twelve
years (1995-96, 1998-2007) can be identied as a large, late antique palatial
mansion (mainly late 4th-early 5th century A.D.) including a representative
wing, a richly decorated private bathing complex, a large courtyard area and
several service quarters, and may even be a good candidate for the bishops
441
palace or episkopeion of the town. Some parts of the building go back to the 1st
to 3rd centuries A.D. For instance, the courtyard of an early 1st century A.D.
peristylium house was incorporated as the heart of the late antique mansion.
In line with previous excavation campaigns, in 2006 and 2007, the
investigation focused on the representative area of the mansion, which is
located in the north of the excavation area. Between 2000 and 2005 an atrium
with impluvium (Room XLV) from which a staircase (Room XXXVI) led via
two vestibula with mosaic pavements (Rooms XXXV and XVII) to a very large
hall (Room XXII dining room?) and two symmetric (guest?) rooms (Rooms
XXXI and XLIV) had already partly been exposed. The excavations of 2006
and 2007 revealed more information on the circulation patterns in the atrium
area. The atrium itself (11.50m. x 6.93m.) that was paved with purple schist
slabs; was accessible via an entrance corridor (Corridor LIX excavated
part: L.: 2.80m.; W.: 2.60m.). From here not only dining hall XXII could be
reached, but also a large audience hall in the east (Room XLVI 10.83m. x
6.53m.), which must have had marble clad walls and once possessed an opus
sectile oor. Moreover, yet another, apsidal audience hall, whose polychrome
geometrical mosaic oor entirely collapsed, was located at the upper oor
of Room XLVI (Room L). In the west, Room XLVI, probably also a reception
room, was accessible by means of a large door that was blocked later. The
rubble/brick walls of the atrium were all decorated with marble revetment, as
was the small nymphaeum, provided with three small niches and a basin with
lion spout (L.: 2.10m.; W.: 1.35m.) in the north-west corner of the atrium.
Similarly luxurious was Corridor LVIII (L.: 7.56m.; 2.80m.), running north
of the atrium, whose walls were decorated with crustae and sham architecture.
The oor of this room was paved with a mosaic carpet in black, white, purple
and orange, representing central guilloche motives, bordered by bead-and-
reels that were lined by chevrons. Another room located further westwards
(Room LX) also had a mosaic oor, but could not yet be investigated (excavated
part: L.: 0.50m.; W.: 3.47m.). In the east, the end point of Corridor LVIII was
Room LI (L.: 6.00m; W.: 4.90 m.), which was covered by a tuff vault of ca.
5.50m. high and had two high brick arches in its south wall. Also in this room
many pieces of rich marble decoration were found. However, the original
oor, presumably in opus sectile, was not preserved. Within the collapse layers
of Room LI a large amount of large mosaic fragments in black and white, were
found, which must have belonged to yet another richly decorated room on the
oor above it (Room LVII).
442
Besides, four rooms located on the sixth and up till now highest terrace
including an octagonal(?) room (Room IL baptistery?), a second polygonal
room (Room LII excavated L.: 5.40m. (N)/ 2.84m. (S); W.: 2.85m.), a corridor
(Corridor LIII excavated L.: 2.80m.; W.: 1.90m.) and a partially investigated
triangular room (Room LIV excavated part: 2.80 x 1.20 x 1.90m.) were
exposed. The oors of all these rooms had disappeared.
As revealed during previous campaigns, the mansion was in the 5th and
6th centuries A.D. rebuilt and restored at various occasions and eventually
became subdivided into smaller units. Finally, the mansion underwent a
decline of status and became ruralised. In 2006 six dolium pits were found
in the substratum of the original marble oor of Room LVI. After the partial
collapse of the building, presumably as a result of the earthquake that struck
Sagalassos ca 540-620 A.D., a lime kiln consisting of a heating chamber in
mortared rubble (1.56m. x 1.33m.) and a circular structure (1.65m. x 1.73m.)
were built on top of the destruction material in the northern part of the atrium.
Another kiln was constructed near the N wall of Corridor LVIII (1.12 x 1.05m.).
and the post-antique limekiln from the south. Corridor LVIII at the back.
The Apollo Klarios Temple and Its Transformation into a Christian Basilica
Ine JACOBS
On top of an articially enlarged hill to the west of the Lower Agora, the
remains of a late antique church are visible. It was obviously constructed
with reused architectural elements from an Augustan temple (decoration)
dedicated to Apollo Klarios, which in A.D. 103-104 was covered with marble
wall veneer and provided with a peristasis in the Ionic order. On top of the
Ionic capitals an entablature consisting of an architrave, a pulvinated frieze
and a cornice, all completely plain, supported a steep, undecorated gable. The
temple was surrounded by a temenos wall - enclosing an area of nearly 59 by
52 m. - with several gates which gave access to the sanctuary from different
directions. The main gates were situated on the north side. .At that moment,
the shrine also served the cult of the Flavian Imperial house.
An architectural survey was carried out in the area in 1988, and in 2005, the
rst archaeological test soundings were accomplished in the north transept
of the church. The difcult terrain conditions, however, required larger scale
excavations initiated in 2006. Excavations thus started in the east: in the apse,
443
the southern transept and the eastern ends of the northern and central nave.
The southern nave remained untouched, as it is completely covered by large
architectural fragments, documenting the collapse of the building. In situ
elements of the temple remain scanty. It now seems that the bedrock on top
of the hill was attened for its construction. The row of stones on which today
the columns of the northern church aisle are positioned might have already
been put in place in this period, possibly as support for the original cella walls.
Also a pavement slab found in a sounding underneath a church pavement
probably dates back to the original construction phase. The remains of a similar
pavement, situated on the same height, were also found to the south of the
present church, where it was used as oor for some tombs in the graveyard
around it. In addition, to the east of the church apse, the upper section of a
staircase cut in the rock was encountered. This connected the temenos area
with the east-west main street, possibly by means of a cryptoporticus squeezed
in between the temple terrace and the Agora western porticos back wall.
At some moment in time, probably by the end of the 4th c., this temple
went out of use. When a tripartite Christian basilica with a length of 31.30
m. and a width of 16.60 m. was constructed, the earlier remains must have
been completely erased. To the west of the narthex, a small and remarkably
narrow courtyard was located. It was ca. 8 m. wide, walled on the north and
the south side and perhaps colonnaded on the west. It could be entered from
the north through one of the original gates in the temenos wall of the Apollo
Klarios Temple. The conversion of the temple into a church is now tentatively
dated in the rst half of the 5th c., as the excavations of 2007 exposed a oor
substrate datable to faze 7 of the SRSW production. This would coincide with
the dominating position of the hill above the Lower Agora and the Colonnaded
Street. The presence of a ruinous temple on such a commanding position was
most likely not benecial for the image of the town towards outsiders. This
late antique church was not destroyed in the 7th c., when a violent earthquake
seems to have levelled large parts of the city. After a period of abandonment
or at least robbing, the Church was re-occupied. Both entrances to the
transepts were sealed off by shoddy walls; a new ll was installed in both
the northern and the southern transept; a new oor was laid in the southern
transept, while the presence of a mortarium (Fig. 12) indicates that this space
was henceforth used for more secular purposes. In the central aisle a new
structure was erected, of which only some badly preserved north-south walls
444
built with tuff blocks were exposed. Opposed to what was thought last year,
they did not form part of a smaller, Mid-Byzantine Church. The dating of
these late alterations remains unknown: they were rst dated to the 11th c., on
the basis of coin and ceramic nds from the oor level and substrate, whereas
the ceramics found in another sounding in the south transept suggested a
date somewhere in the period between the late 7th/8th and the 9th c.
The Mid-Byzantine Cemetery near the Christian Basilica
in the Apollo Klarios Shrine
Koen DEMARSIN
In the area to the south of the Church, excavations have uncovered part
of a Christian cemetery. During the Late Antique period, when the temple
was transformed into a church, possibly the rst necropolis was already
constructed. The evidence for this phase, however, is very scarce and consists
of a funeral slab depicting two dolphins that can be dated to the fth or sixth
century A.D. The early seventh century earthquake caused a lot of damage
in the city, covering also the nearby Lower Agora with debris from the hill
with the Apollo shrine and later basilica. From this period on up to the 11th
century, the evidence for burial activity is nonexistent.
However, the area to the south of the basilica didnt become completely
deserted, as different structures were erected. So far, two rooms could be
distinguished with certainty, but the exact date of occupation and their
functions require some further research. They might belong to the kastron phase
of Sagalassos, mentioned above. The easternmost walls of the structures were
broken away or levelled in order to provide free space for the construction of
the later graveyard around the apse of the basilica. South of the basilica, the
tombs mainly were cut in the ophiolitic bedrock, and east of the apse, they
were constructed in the debris from the 7th century earthquake. Radiocarbon
dated human bones provided dates for these burials between the 11th and
13th c. A.D. During this period, the church must still have stood upright, as
it still functioned as a focal point for the graveyard and as ashlars that have
fallen down from the church covered parts of the graveyard.
Within the graveyard, during previous campaign 7 tombs were excavated,
and the presence of an 8th tomb is attested. Some of the burials were
445
disturbed, but most graves were found intact. In general, the graves were all
east-west directed. Most probably, the different tombs were recognizable by
markers, as all graves are clearly separated and some fragments of two stone
tomb markers were found as well. However, there was no uniformity in the
layout of the tombs that were all constructed in a simple manner. Except for a
minority of e tombs, grave goods were missing, and when they were present
they consisted of personal jewellery such as beads, plant ash bracelets, rings,
and metal chest crosses.
Small Finds Conservation
Emine KOAK
Nerina DE SILVA
Small nds were conserved in the Sagalassos Project Laboratory in order
to stabilize them, minimize further deterioration, and enable their study
by the various nds specialists and to treat selected artefacts for display in
Burdur Museum. Coins were cleaned mechanically as were the copper alloy
nds, using scalpels and brushes, under sereomagnication. All coins and
selected nds were stabilized with a corrosion inhibitor Benzotriazole. An
exceptional nd of a crucix and a large balance tray shows their condition
on recovery before conservation and following conservation treatment. Other
metal nds such as iron and lead were mechanically cleaned as above and
stored with desiccant Silica gel to minimize further corrosion. The iron nds
included numerous nails, ttings, lock plates, keys, blades and styli, arrow
heads, bells and a few nger-rings. Worked bone nds were swabbed with
a solution of ethanol and water (1:1). In 2006 apart from the usual hairpins,
many unusual and some very nely worked artefacts such as a zoomorphic
antler handle, decorative items and weaving tablets were treated on recovery.
Ceramic vessels were cleaned where required with a local application of dilute
nitric acid to remove calcareous deposits. Ceramics were also joined for study
and documentation, with an acrylic resin adhesive. Fragmentary remains of
architecture, sculpture, crustae, glass, wall plaster and stucco were treated to
remove obscuring soil and calcareous deposits, using a variety of cleaning
methods and equipment including dry-brushing, swabbing with ethanol,
water nebeulizing and steam cleaning. A Condition Survey of previously
excavated metal nds was carried out; the desiccant Silica gel included in
their storage boxes was regenerated.
446
Statue Restoration
Erik RISSER
Nerina DE SILVA
Semra MGELE
The program of the conservation sculpture team in 2006-2007 was
to continue working on the sculptural remains from the Late Hadrianic
Nymphaeum (c. 129-132 A.D.) above the Lower Agora, excavated in previous
seasons
14
. 2006 consisted of the structural and aesthetic integration of two
slightly smaller than life-sized gures of Poseidon and a Satyr, which had
been reassembled in the 2005 conservation campaign. Both the Poseidon and
the Satyr (Fig.14) had large structural gaps, as well as smaller cracks and voids,
which needed to be rst with chemically stable medium density foam to ll
the voids with an easily removable material. The remaining space within
the gaps were then lled with an acrylic paste mixed with paper pulp and
marble powder, allowing surface details and texture to be sculpted into the
ll material to mimic the original ancient stone surface. After drying, the lls
were painted with diluted acrylic pigments compatible with the coloration
of the ancient stone. Large structural gaps or missing areas were lled or
recreated with epoxy putty, created in several pieces to be structurally stable
when united, channelling all compressive, shear and tensile forces, as well as
to be easily removable by being reversed piece by piece. In addition, a life-
sized statue of a Herculaneum Woman type was reconstructed from three
parts to create a whole.
The 2007 sculptural campaign was concerned with dealing with
miscellaneous statue fragments that did not comprise a whole. Four statues
were concentrated on, a colossal head of Demeter (Fig. 14), a small drunken
Putto and the plinth and legs of two female gures. All four statue portions
were assembled with stainless steel dowels and leaves to minimize the removal
of original material while endowing maximum strength and reversibility.
Once assembled, all four were cleaned variously with nebulization, a ne
water mist, steam cleaning, and/or with micro-air abrasion using 53micron
aluminium oxide powder to cut through any obscuring calcium carbonate
surface encrustation. Afterwards all three were gap-lled and in-painted
with the same techniques used on the Poseidon and Satyr gure from the
previous season.
14 See Mgele et alii (2007) op.cit. (note 6).
447
Epigraphy
W. ECK
A. EICH
P. EICH
In 2007 special attention was paid to the decipherment of a long religious
text in 1993 found near the late Roman NW city. This text is a so-called
astragalos-oracle, whereby a number of dice-like knuckle-bones were thrown
against the stone and the outcome interpreted. The latter gave answers to
various questions of the believers, mostly originating from their daily life. The
answers were usually formulated in a vague, less-than-clear-cut way and in a
special, sometimes archaizing language. The nd spot of the stone proves that
oracles fullled an important role in the routine life of at least a substantial
part of the population.
The Northwest Heroon
Ebru TORUN
During the 2006-2007 campaigns, the anastylosis project of the Heroon
largely nanced by Group Arco focused mainly on the entablature and the
roof sections of this Augustan monument situated to the Northwest of the
ancient city. The missing parts of architrave, frieze and cornice blocks were
completed when structurally needed and the entablature of the naiskos was
reassembled with all its original and supplemental members on their correct
position.
This allowed a more detailed study of the arch connecting the east and
west cella walls in the middle and dividing the north-south span of the
naiskos into two small halves which were then covered by stone roof slabs.
Most of its voussoirs were recovered during excavations. The original form
of missing pieces was determined. At the same time research and repair of
fragmented stone roof slabs continued. Once the missing parts of the voussoirs
are completed in the coming seasons, it will be possible to reassemble the
arch, the cornice and the north pediment of the monument as well as a section
of the northern part of the roof (Fig. 15 ).
448
The Mid-Antonine Nymphaeum on the Upper Agora
Semih ERCAN
In 2006 and 2007, the anastylosis of the mid-Antonine nymphaeum on the
Upper Agora, made possible by grants from the L.Baert-Hofman Fund, the
KBC Bank and Insurances, Fr. Renier Natuursteen (all Belgium) and more
recently Turkish Aygaz (Ko Holding), reached a very important point by the fact
that the trial set up and the completion and placement of the missing building
elements reached their nal stage before their nal xing and cleaning (Fig.
15). In future years a lot of work still needs to be done on starting to connect
the lower building elements and on the visual enhancement of the agora at
large. In that respect one of the four 11 m. tall honoric columns (Augustan
period) in the four corners of the square was erected east of the fountain (Fig.
13).
449
Fig. 1: Topographical map
of Tepe Dzen with
the surface remains
(S. Aydal and H.
Vanhaverbeke)
Fig. 2: Map and picture of the
small area excavated
in 2006 (right) and in
2007 (left). The gure
shows four superposed
occupation phases
of the same area,
probably to be dated
from the 6th to the
early 4th century B.C.
450
Fig. 3: View of the colonnaded N-S street at Sagalassos seen from the landing of the staircase
leading to the Lower Agora (left) and right map of the excavated area with the towers and
defence structures at the bottom
Fig. 4: View of the eastern
of the two towers in
the Hellenistic South
Gate, in its phase of
rebuilding dating to
the late 6th early
7th c. A.D. In the left
part of the picture,
the contemporary
wall blocking off any
access to the lowest
part of the city from
the north
451
Fig. 5: The identied course of the Upper East Aqueduct inside the Potters Quarter and of
basilica G
Fig. 6: Map of the exposed section of the Odeon with in the lower right corner the
VIP entrance
452
Fig. 8: Map of the Roman Baths at the end of the campaign of 2007.
The southern projecting part contains from left to right the late
Roman caldarium 3, of which the left bath tub during the 6th c.
was transformed into a praefurnium of caldarium 2 (the large
room or former Kaisersaal to the north of it) and tepidarium
2 with its projecting south-eastern extremity (probably its nal
praefurnium) and nally the southern part of the southern six-
piered hall
Fig. 7: View of the Odeons eastern half at the end of the 2007
campaign. The arrows indicate the lower prole at the back of
the maenianum separating one or two rows of seats of honour
from the rest of the cavea. On the right side the two corridors
of the VIP entrance and the VIP place above the arch
453
Fig. 9: View of the tholos of the Macellum seen from the northeast; in the background right, the
western portico; in the centre the now open view towards the valley below
Fig. 10: The colossal head of the young
emperor Hadrian found in the
southeast corner of frigidarium 1
454
Fig. 11: Above, map of the palatial mansion of which the ve northern
rooms were excavated in 2006 and 2007. Below, view on the atrium
with its impluvium in the foreground and its small nymphaeum in
the background on the left
455
Fig. 12: The early 5th c. A.D. basilical church built inside the shrine of Apollo Klarios
Fig. 13: The mid-Antonine Nymphaeum and the re-erected Augustan NE Honoric Column on
the Upper Agora towards the end of the 2007 campaign
456
Fig. 14: Some of the restored statues: above
the Poseidon and Satyr from the Late
Hadrianic Nymphaeum; below, the
colossal head of Demeter found in the
basin of the same fountain before and
after its restoration
Fig. 15: The NW Heroon at the end of the 2007
campaign
457
BARCIN HYK EXCAVATIONS, 2007
Fokke GERRITSEN*
Rana ZBAL
*
Fokke GERRITSEN Netherlands Institute in Turkey, Nuri Ziya Sok. 5, Beyolu-stanbul/
TRKYE.
Rana ZBAL Boazii niversitesi, Tarih Blm, Bebek-stanbul/TRKYE.
1 The 2007 season took place from July 2 to August 17. Government representative was
Mrs. Hdaverdi Benzer (zmir). Financial support for the excavations is provided by the
Netherlands Organizations for Scientic Research (NWO) and the Netherlands Institute for
the Near East.
Barcn Hyk is a 3 hectare, 4 meter high mound in the Yeniehir Valley
south of the znik Lake in northwestern Anatolia (FIGURE 1). Neolithic,
Chalcolithic, Early Bronze Age and Byzantine periods of occupation are
represented at the mound. It was discovered by James Mellaart (1955) in the
early 1950s and described as being one of the few Neolithic settlements in the
area by David French (1967) in the 1960s. Since then the mound has witnessed
intensive agricultural activity and has lost its uppermost levels (zdoan
1986:13).
Two seasons of excavations took place at Barcn Hyk in 2005 and 2006
and were carried out under the auspices of the znik Museum, with Dr. J. J.
Roodenberg of the Netherlands Institute for the Near East as scientic director
(Roodenberg, van As and Alpaslan Roodenberg 2008). In 2007, the project
was continued by the Netherlands Institute in Turkey, in stanbul, with the
generous permission of the Ministry of Culture and Tourism
1
.
After long-term excavations at the site of Ilpnar (Roodenberg 2000;
Roodenberg and Thissen 2001; Roodenberg and Alpaslan-Roodenberg 2008)
and soundings at Mentee (Roodenberg et al. 2003), the research project at
Barcn Hyk is the third excavation that takes place within the regional
project titled Early Farming Communities in the Eastern Marmara Region.
The excavations hope to expand our knowledge of the pre-Bronze Age
cultural developments in northwestern Anatolia, and to provide information
especially on the earliest stages of settled farming life in the region. So far,
the promise of Barcn Hyk to provide this has been conrmed, but more
research is needed to gain a sense of issues such as architectural traditions,
458
settlement layout and development and subsistence practices. After two years
of excavating later levels and exploring the Neolithic in a deep sounding (in
trench M10), excavations in 2007 were able to reach the Neolithic levels in a
larger area (trench L11). One aim for the upcoming seasons is to increase the
exposed Neolithic deposits. Continued research indicates a thick deposit of
Neolithic layers. Virgin soil has not yet been reached. If the deepest cultural
deposits span a considerable length of time, this could potentially provide in
depth information on the earliest settlements in this region.
Because the site is under cultivation, excavations are currently restricted
to a single parcel running North-South over the highest part of the double
mound. In future seasons we hope to be able to get representative samples
from different parts of the mound. The primary goals of this season were rst:
to improve our understanding of stratigraphy and mound formation, second:
look for relatively undisturbed Late Neolithic levels and third: to excavate a
section of a Byzantine cemetery which covers the top and southern slope of
the mound.
Work in 2007 was done in four 9 by 9 meter trenches during a six week
season in the center of the main mound (Fig. 2). Even though the trenches are
adjacent, work continued on levels from different periods at the same time,
because three of the four trenches had been previously excavated to different
depths. The results of the excavations in each of the trenches are described
below.
Trench L12
In the southernmost trench, L12, 27 inhumation burials were excavated,
of which 23 were interred in grave pits covered by roof tiles. All inhumations
were lying extended on their back, head towards the west. The construction
of the graves and the nds indicate that the cemetery dates to the Byzantine
period. Grave goods were rare, and included small metal trinkets such as
crosses, rings and stone beads. Apart from a single very large pit, possibly a
silo, which contained fragments of painted wall plaster, no evidence has been
found so far for the settlement to which this cemetery belonged. The graves
were dug directly into what appear to be Late Chalcolithic levels, which will
be excavated in future seasons.
459
Trench M11
This trench was newly opened in 2007 and was excavated to nearly 2 meters
below the surface. As in all other trenches excavated so far, preservation of
settlement remains in the upper levels is poor. Two phases dating to the Late
Chalcolithic period were distinguished. The upper most level comprised of
a keyhole shaped oven with a diameter of 2.25 meters. The oor of the oven
was sherd-paved. A mudbrick construction comprised of two walls forming
a corner probably belongs to the same occupation phase. The walls were
preserved to a height of no more than 15 cm., making it difcult to comment
about the enclosed space. The interior of the room yielded fewer artifacts than
the outer surfaces which were high in animal bone and refuse.
Beneath this phase excavations yielded an array of postholes. Assessing
what types of buildings these posts would have supported remains difcult,
but the great range of sizes and depths indicate that timber post constructions
were an important architectural method in this phase.
The pottery from these two phases is Late Chalcolithic
2
, with signicant
admixtures of heavily abraded Late Neolithic sherds. The Late Chalcolithic
pottery has its closest afnities with the Ilpnar phase IV ceramics, which
came from a cemetery, and is also similar to the Ware F and G assemblages
from Demircihyk (Seeher 1987). This places the occupation phase in the
middle of the fourth century B.C. Another interesting nd from these levels is
a copper or copper alloy axe (Fig. 3).
Trench M10
In trench M10 work was begun in 2005, and in a sounding in half the
trench Late Neolithic deposits were encountered in 2006. Work in 2007
focused on bringing the remainder of this trench to this level. This goal was
not completely accomplished. Most of the deposits excavated in M10 in
2007 date to the Chalcolithic Period. The highest of these deposits were cut
by Early Bronze Age pits with well preserved pottery. Several phases of the
Chalcolithic period were excavated but the deposits were largely featureless.
Apart from numerous pits, the most interesting feature of this trench was a
dug channel running through the trench. This construction could either have
been used to contain water, or as in nearby and roughly contemporaneous
2 The pottery has been studied by Dr. Laurens Thissen (Amsterdam).
460
Aktopraklk (Karul 2008) functioned as a boundary between two areas of the
site. After this channel had lost its original function and had lled partly with
sediment, a semi-subterranean space was cut into the side of the channel.
It had an ephemeral plastered oor onto which a small circular hearth was
placed. The oor of this hearth consisted of a at bed of sherds covered by
a thick layer of plaster. The sherds all belonged to a single large carinated
dish.
In the western half of this trench a deep sounding reaching Neolithic levels
was begun in 2006. A small section (1 by 1.5 m.) of this sounding was deepened
in the 2007 season where it reached a maximum depth of 4.5 meters below
the surface level although virgin soil has not yet been reached. The sounding
yielded various oors including ones that were white and red plastered, as
well as a child burial but the excavated area was too restricted to interpret the
exposed deposits.
Trench L11
Trench L11 had been excavated already to a considerable depth in 2006,
and a piece of charcoal from the lowest deposits reached then, was C-14 dated
to 6400-6200 cal B.C. The excavations in 2007 did not go down signicantly
into lower deposits, and we know that there is at least another 1.5 meter of
cultural deposits underneath. We did, however, expose a level with relatively
well-preserved settlement features.
The earliest in situ remains that were exposed are tentatively dated to
the Late Neolithic period, based on the 2006 C14 date and a general analysis
of the pottery. These remains consist of a possible dwelling, although the
construction is far from clear (Fig. 4). There is one mudslab wall, which forms
a rectangular inner space together with two side walls or platforms. This
situation was further complicated by the large number of Late Neolithic and
Late Chalcolithic pits that cut the structure and the associated surfaces. No
surfaces were reached in the interior, but excavations here yielded four infant
burials.
On the exterior of the building were trodden earth surfaces with reed
impressions. Frustratingly, this courtyard area was heavily disturbed by pits
that proved to be very difcult to recognize and excavate due to processes of
bio-turbation and rodent activities.
461
We still do not have a clear picture of the chronological position of this
phase. The C-14 date from 2006 is tantalizingly early, contemporaneous with
the oldest phases encountered in the eastern Marmara region, at Mentee. But
it is only a single date, and not from a secure context. The study of the pottery
from these levels has only just begun, and is not made easier by the disturbance
of many contexts by later digging activities. The pottery from trench L11 and
from the earliest deposits reached in M10 belongs to a homogeneous ware
group. It is thin-walled and well-red at high temperatures. Decoration is not
frequent, but there are numerous fragments of so-called Fikirtepe boxes.
Preliminary Conclusions
Overall, the 2007 season has demonstrated that the history of Barcn Hyk
consisted of a number of occupation phases separated by signicant periods
of time. The earliest occupation has not yet been encountered and lies below
the Late Neolithic level to which the architectural unit of trench L11 belongs.
The ceramics and C-14 dates obtained in the 2006 season suggest that the Late
Neolithic occupation took place in the second half of the seventh millennium
B.C., contemporaneous with basal levels at Mentee. Future seasons will
expose more of this occupation phase and will investigate the older levels
underneath. There is certainly a long gap between this phase and the following
Late Chalcolithic phase dating to the rst half of the fourth millennium B.C.
After other periods for which there is currently no evidence for occupation,
there are several large Early Bronze Age pits which yielded pottery dating to
ca. 2400-2100 B.C.
Future seasons should allow us to gain better insight into the habitation
patterns and subsistence strategies of the earliest farming communities in the
eastern Marmara region. Ultimately, this can hopefully contribute to long-
standing debates on the spread of agriculture from Southeastern and Central
Anatolia to the Northwest and further into Europe.
462
REFERENCES
FRENCH, D., 1967: Prehistoric Sites in Northwest Anatolia: I. The znik Area,
Anatolian Studies 17: 49-100.
KARUL, N. 2008: Aktopraklk Hyk Kaz almalar 2007. T.C. Kltr ve
Turizm Bakanl, Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrl, 30.
Uluslararas Kaz, Aratrma ve Arkeometri Sempozyumu 27 Mays
2008 (Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi).
MELLAART, J., 1955: Some Prehistoric Sites in North-Western Anatolia,
Istanbuler Mitteilungen 6: 53-88.
ZDOAN, M., 1986: 1984 Yl Trakya ve Dou Marmara Aratrmalar,
Aratrmala Sonular Toplants 3, 409-420.
ROODENBERG, J.J., 2000: Ilpnar, an Early Farming Village in the znik Lake
Basin, in: The Neolithic of Turkey (zdoan, M./N. Bagelen eds), stanbul,
193-202.
ROODENBERG, J.J. and S. ALPASLAN ROODENBERG (eds), 2008: Life
and Death in a Prehistoric Settlement in Northwest Anatolia. The Ilpnar
Excavations, Volume III. With Contributions on Haclartepe and Mentee,
Leiden/Istanbul.
ROODENBERG, J.J. and L. THISSEN (eds), 2001: The Ilpnar Excavations II,
Leiden/stanbul.
ROODENBERG, J.J., A. VAN AS and S. ALPASLAN ROODENBERG, 2008:
Barcn Hyk in the Plain of Yeniehir (2005-2006). A Preliminary Note
on the Fieldwork, Pottery and Human Remains of the Prehistoric Levels,
Anatolica 34, 53-66.
ROODENBERG, J.J., A. VAN AS, L. JACOBS and M.H. WIJNEN, 2003: Early
Settlement in the Pain of Yeniehir (NW Anatolia): The Basal Occupational
Layers at Mentee. Anatolica 29: 17-59.
SEEHER, J., 1987. Demircihyk III. Die Keramik I. Mainz.
463
Fig. 1: Barcn Hyk and Mentee in the Plain of Yeniehir, and Ilpnar in the znik Lake Basin
Fig. 2: The eastern section of Barcn Hyk with the trenches L11, L12, M10, M11
excavated in 2007
464
Fig. 4: Overview of trench L11 at the end of excavations, with the partial Late Neolithic building
to the right (South), associated exterior surfaces in the center, and intrusive pits
Fig.3: Copper-alloy axe from Late Chalcolithic levels of M11
465
SOL/POMPEOPOLS ANTK LMAN KENT
2007 YILI KAZILARI
Remzi YACI*
Fatih Hakan KAYA
* Do. Dr. Remzi YACI, DE. Fen-Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm, Tnaztepe Yerlekesi,
Buca-zmir/TRKYE, remzi.yagci@deu.edu.tr
Ar. Gr. Fatih Hakan KAYA, DE. Fen-Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm, Tnaztepe
Yerlekesi, Buca-zmir/TRKYE, fatih.kaya@deu.edu.tr
Soli/Pompeiopolis antik liman kenti kaz ve aratrmalar 2007 ylnda
blgede srdrlmtr.
1. Stunlu Cadde.
2. Soli Hyk.
3. Antik Liman.
Bu blgedeki kazlarn amac farkl dnemleri ieren arkeolojik
tabakalarn sorunlarn zmek ve nceki yllarda aa karlan mimar
kalntlarn btnln salamak, yayn almalaryla ilgili belgelemeleri
tamamlamakt (mimar plan, buluntu izimleri, fotoraf vb.). 2007 kazlarnda
bu amala belirlenmi plan kareler zerine younlalmtr.
1. STUNLU CADDE
2006 kaz sezonunda kazs yaplan ve dou stylobat ile Stunlu Caddenin
orijinal blokajnn aa karld C20-21 ve D20-21 plan karelerinin
kuzeyinde bulunan C23-22, D23-22 ve B23 plan karelerinde 13.07.2007
tarihinde almalara balanmtr. Kazlarn balca amac: C20-21 ve D20-
21 amalarnda grlen Roma mimarsinin akla kavumas ve hlihazrda
proje aamasnda olan mimar restorasyon almalarna katkda bulunacak
n bilgi elde edebilmekti.
C23te Roma Stunlu Cadde zgn tabann ya da blokajn bulmak
iin kazlar balatlm ve blokaja ulalmtr. Kaz buluntusu olarak Roma
Dnemi terra sigillata, kandil paralar ve 3 adet kondsyonu dk bronz
Roma sikkesi bulunmutur.
466
19. yzylda ar tahribat geiren ve bu nedenle, kark bir kontekste sahip
olduu gzlenen B23 plan karesi, genel olarak Hellenistik, Roma ve Bizans
karakteri tar. Bu nedenle, Hellenistik rnisli kse paralar Roma Dnemi
unguentarium, kandil, terra sigillata ile sikkeler, Bizans Dnemi kandil, sikke
buluntularna rastlanmtr. B23te de Stunlu Caddenin zgn blokajna da
ulalmtr.
D23 teki almalarn amac, dou stylobatnn ortaya karlmasyd.
Bu plan karede yaplan kazlarda Bizans Dnemi alt yap knk sras, terra
sigillatalarn youn olduu Roma Dnemi seramik buluntular ile 27 adet
kondsyonu kt Roma ve Bizans sikkesi bulunmutur. Bu plan karede de
Roma Stunlu Caddesinin blokajna ulalmtr.
C22de kark hlde bulunan mimar elemanlar arasnda 1 adet grl
stun bal dikkati eker. Yine yzeyden Roma Dnemi terra sigillata, kandil
paralar ve sikkeler bulunmutur.
2005-2006 yl kaz sezonlarnda kaz almalar yaplan, Bizans Dnemi
opus sectilesi ve 525 ylnda yaanan iddetli deprem sonucunda, bu opus
sectile zerine devrilmi bir biimde aa karlan E-F 39, E-F 40, E-F 41
plan karelerine denk gelen Roma dkknlarnn giri kap ve duvarlar
bulunmutu. Bu duvarlarn ait olduu mimarnin ve dolaysyla da Roma
Dnemi Pompeiopolis Stunlu Caddesinin 525 ylnda meydana gelen
depremin hemen ncesindeki durumunun saptanabilmesi iin Stunlu
Caddeyi douda snrlayan beton koruma duvarnn dousunda, F-G 41, F-G
40 ve F-G 39 plan karelerinde kaz almalarna balanmtr (Resim: 1).
F-G 41de Bizans tabakasnn tahrip edildii dknt iinden gelen 2
altn kolye, 1 altn kolye ucu ve 2 yzkten oluan Erken Bizans tak grubu
bulunmutur (Resim: 2). Kolyelerden disk biimli olannn zerinde eitli
harer ve bir kristogramm yani bir (khi ro) iareti vardr. Bu tak grubu, 525teki
depreme bal olarak Stunlu Caddenin iine, opus sectile zerine den
giri, duvar ve yap kalntlarna gre 525ten nceye tarihlenir
1
. Derinleen
kazlarda bir kontekste bal olmakszn Bizans pithos, Roma Dnemi terra
sigillata, Helenistik Dnem rnisli kse, Klsik Dnem krmz gr seramik
paralar ile kondsyonu kt Roma ve Bizans Dnemi sikkeleri buluntular
arasnda saylabilir. Benzer buluntular F-G 39 ve 40da da aa karlmtr.
1 Mimar kontekstin, 525teki depremi (terminus post quem) gstermesi yannda, kolye yaztn
okuyan Prof. Dr. Mustafa Hamdi Sayar da yaz karakterine gre kolyeyi Erken Hristiyanlk
Dnemine tarihlemitir.
467
2. SOL HYK
2007 kaz sezonunda Soli Hykte H7, H7-G7 servis yolu, H7-H8
servis yolu, H5, F9-G9, G8, H9, H8-H9 servis yolu, C8-D8 servis yolu ve
C7-C8 servis yolu, F8-G8 servis yolu, F7-G7 servis yolunda kaz almalar
srdrlmtr. Servis yollarnn kaldrlmasndaki ama, hyn en st
seviyesinde yer alan Roma Dnemi sur sisteminin ve mimarsinin aa
karlmas ve ayn zamanda kule ve surlarn birbirleri ile olan ilikilerinin
belirlenmesi ve belgelenmesiydi (Resim: 3).
Dou yamacndaki amalarda younlaan kaz almalar hem Roma
mimarsi hem de onun altnda bulunan Helenistik, Klsik, Arkaik, Geometrik
ve Hitit tabakalarnn anlalmasna yardmc olmutur. Kaz almalar
sonucunda karlan mimar izimde Roma Dnemi sur ile ilgili yaplar
rnein Soli Hykn zerinden geen surlara bal platformlar, Arkaik
ve Geometrik Dnem duvarlar, Hitit mparatorluk Dnemi .. 13.-14.
yzyl temel ve yap duvarlar, 15. yy. kazamatl Kizzuwatna sur duvar
grlebilir (Resim: 3). Soli Hykn dou yamacnda 13.91 kotunda ve 1.35
m. eninde olan sur duvar, kazamat-kasa tipinde kalnlatrlm ve kazamat
odalar oluturulmutur. Kazamat rgs zerindeki erimi kerpilerin her
biri standart ( 18X13 cm.; kal. ise 9.10 cm.) llerdedir. Soli kazamatl sur
duvarlar, VII.-V. tabakadaki Yumuktepe suru
2
ve Boazky yukar kent
ve Yerkap Bykkaya kuzey duvar surlar ile paralellik gstermektedir.
Anadoluda en erken kazamatl sur duvar ve oda geleneinin en eskisi yine
Kizzuwatnada-Yumuktepede Kalkolitik Dnemde (XVI. tabaka) ve onun
gelimi bir rnei olarak deerlendirilen Tarsusta Erken Tun anda
grlmektedir
3
. Kazamat odalar, Yumuktepede Kalkolitikten balayarak
Hitit Dnemine dek (Boazkyde grld gibi) silo ya da tahl kpleriyle
ilikilidir
4
. Soli Hykte de sur duvarnn hemen iinden gelen arpa kp
ve iaretli lek kab, bu ilikinin ilevsel olduunu vurgulamaktadr.
Kazamat odalarnn ilevi, Tarsus Erken Tun andan balayarak daha da
belirginlemitir. Hititler Dneminde bu odalarn oturmak iin deil, hem
ambar ve hem de cephanelik olarak ilev grd bu durumda surlarn da bir
yol ile konutlardan ayrlarak bamsz bir karakter kazand sylenebilir
5
.
2 Garstang 1953: g.151.
3 Naumann 1971: g. 305-307.
4 Garstang, n avlularnda ve oda kaplarnn nlerinde yl glle ve mancnklar bulunan
kazamat odalarnn iindeki ocak ve kazanlar gibi donanmlarna bakarak bunlarn evli
askerler tarafndan hem ev hem de snak olarak kullanldn ne srmektedir. Naumann
1971: 240.
5 Naumann 1971: 241.
468
Kazamat duvarna bitiik bulunan iinde tahl kpleri ve eitli tek renkli
kapal kap (mlek) paralar yangn geirmitir (Resim: 8). Bu meknn
kazamata bal bir binaya ait olduu sylenebilir. Bu blgede ileride kuzeye
doru geniletilecek amalar, sur duvarna bal meknlar aa karacaktr.
Arpa kpnn iindeki iaretli lek kab, Hititler ile Kizzuwatna arasndaki
snr antlamalarnda koul olarak ne srlen lmn gnlk hayatta da
geerli olduunun bir kantdr.
Soli ve Yumuktepedeki sur duvarlar, Hititler Dneminde Kizzuwatna
ile yaplan snr antlamalarn anmsatmaktadr. Bu antlamalarda her ey
llendirilmekte ve savunma ynnden gvence altna alnmaktadr.
rnein, Kizzuwatna kral Sunassura ile Hitit kral I. Suppiluliuma (.
.1350-1320) ya da Tuthalia I/II (. . 1450-1420) arasndaki antlamada
yle denmektedir: Denize doru Lamiya Gnee aittir, Pitura Sunassuraya.
Onlar blgeyi lp bltreceklerdir. Gne Lamiyaya sur yaptrmayacaktr.
Aruna Gnee aittir. Pituraya doru blgeyi lp, bltreceklerdir. Gne
Arunaya sur yaptrmayacaktr.
6
). Bu durumda hem Soli (kullanm srdyse)
ve hem de Yumuktepenin sur yaplmasna izin verilen kentlerden olduu
anlalmaktadr. Bu kentler, kukusuz iki krallk iin de savunmaya deer
stratejik bir neme sahipti.
Buluntular arasnda H7, H8 servis yolunda, Helenistik Dnem daldrma
rnisli tam kse; F7-G7 servis yolunda Menad betimli krmz gr seramik
paras (Resim: 4, sa); Geometrik Dnem konsantrik daireli iki renkli kapal
kap paras; F8-G8 servis yolunda Hitit mparatorluk Dnemi ak kaplar ile
ip baskl mutfak kab paralar; F9-G9 servis yolunda Hitit ip baskl boyal
seramik paras; F7-G7 servis yolunda Ge Geometrik Dnem Kbrs amphora
az paras (Resim: 5); H8-H9 servis yolunda Ge Hellas IIIC Myken seramii
gvde paras; Orta Hitit Dnemi sur duvarnn iinden bir tahl (arpa) kp
iinde tek renkli ve ku aya biiminde yivlenerek (3) iaretlenmi lek taba
7

6 Goetze 1940: 51
7 Ge Tun a II Dnemi (.. 14.-13. yzyl) Drab Ware olarak adlandrlan mal grubu
kapsamndaki 952 gram arlndaki bu s tabak, yaklak 1kg. (20 PARISU) arlnda
tahl alabilmektedir. Hitit Dneminde snrl bir tipoloji ile devlet denetiminde eitli retim
merkezlerinde standart retilip datld ne srlen (Gates 1999: 141) olduka yaygn bu
tr iaretli kaplarn lek kab olarak kullanlmas ilk kez Soli rneinde grlmektedir.
Soli buluntusu bu tip iaretli s kaplarn gerek ilevlerinin tahl lek kab olabileceini
gstermektedir. Bu durumda iaretli, derin olanlarnn da sv lek (zipittani) kab olarak
kullanlmas olasdr.
469
ile karbonlam arpa kalntlar
8
(Res. 6); H7-H8 servis yolunda antsal arkaik
mimar iinden Dou Grek lebes az paras
9
(Resim: 7); G8 plan karesinde
H8-H9 servis yolunda sz edilen tahl kpnn evresine dalm olarak
tek renkli Hitit kapal, mutfak kap paralar (Resim: 8); ayrca ksmen yangn
geirmi, az ite ve dta krmz boya bantl, ayakl ark yapm bir sunu
kab (Resim: 9); H6 plan karesinde Arkaik Dnem Fenike tipi bezemesiz ak
kahve rnisli ve mantar biimli az olan bir bodur lekythos
10
ve bir Dou Grek
lekythosu
11
(Resim: 10) saylabilir.
4. ANTK LMAN
Soli/Pompeiopolis antik limannda Seluk niversitesi su alt ekibince
dal ve yzey aratrmas gerekletirilmitir. Limann kum ile dolu ve
alkantl olmas, yzey aratrmasn gletirmitir.
Sonu olarak, Stunlu Cadde ve Soli Hykteki 2007 kazlar u ekilde
zetlenebilir:
Stunlu Caddede F-G 39, 40, 41 plan karelerinde aa karlan 525 ncesi
mimar kontekst her ne kadar sonraki devirlerde tahrip edilmise de, altn tak
koleksiyonu Bizans Dneminde Stunlu Caddenin Roma Dnemindeki gibi
canl bir ticar merkez olduunu gstermektedir. Soli Hykteki arkeolojik
verilere gre, Geometrik Dnemden balayan Grek kolonizasyon izleri,
Arkaik Dnemde aa kan antsal mimar ile btnlemi ve dou Grek
mallar bu dnemde giderek artmtr. Yumuktepe ile paralellik gsteren
Orta Hitit Dnemi Kizzuwatna sur duvar, bu duvarn iinde aa kan tahl
(arpa) kp, tek renkli lek taba, ayakl meyvelik; Hitit mparatorluk
Dnemi .. 14.-13. yzyl meknlar ve renkli-boyal seramik repertuvar
8 Hacettepe niversitesinden Do. Dr. Emel Oybak, kalntlar zerinde yapt arkeo-botanik
inceleme sonucu, tahl tanelerinin kabuklu arpa (Hordeum vulgare L.)ye ait olduunu
saptamtr. Hitit metinlerinde E (Hit. halki- ) olarak anlan arpann yat yasal metinlerde
budaya gre daha ucuzdur ve I PARISU lei ekel gmtr. Ertem 1974: 4-6.
9 Kr. Goldmann 1963: g.104, no.1560.
10 Temelde krmz astarl Fenike retimi bir tipe dayanan bu tr lekytoslarn Rhodosta da
grld gibi yerel retimleri vardr. Coldstream 1977: 249-250, g. 79c; Kbrs Arkaik(CA)
I rnei, Sea Routes 2003: 233. Bu rneklere bal olarak Soli lekythoslar da Rhodostan ithal
edilmi olmaldr.
11 Kr. Sea Routes 2003: 295 Samos retimi? (.. 550), paraleli Soli gibi bir Rhodos Kolonisi olan
Gelada bulunmutur.
470
(rnein ip baskl mutfak kaplar, Red Burnished ya da Red Lustrous Wheel
Made olarak anlan testi ve matara ve tek renkli ak ve kapal kaplar) Hitit-
Kizzuwatna arkeolojisine tipolojik olarak nemli katkda bulunmaktadr.
2007 ylnda kaz dnda ayrca Stunlu Caddenin gney ucunda
yaplacak restorasyon iin ayrntl izim almalar tamamlanm, antik
limanda yzey aratrmas su alt ekibince gerekletirilmi ve Soli Hykn
Helenistik (kalp yapm kaplar-Megara kseleri) ve Klasik Dnem (krmz
gr) envanter almalar bitirilmitir.
KAYNAKA VE KISALTMALAR
COLDSTREAM, J, N., 1977, Geometric Greece. London.
ERTEM, H., 1974, Boazky Metinlerine Gre Hititler Devri Anadolusunun
Floras, Ankara.
GARSTANG, J., 1953, Prehistoric Mersin. Ymktepe in Southern Turkey.
Oxford.
GATES, M-H., 2001, Potmarks at Kinet Hyk and Hittite Ceramic Industry
Jean .-A. M. Dinol-S. Durugnl La Cilicie: Espaces et Pouvoirs Locaux.
Actes de la table ronde internationale dIstanbul, 2-5 novembre 1999. Intitut
franais dtudes anatoliennes Georges Dumzil-Istanbul.
GOETZE, A., 1940, Kizzuwatna and the Problem of Hittite Geography, New
Haven.
GOLDMAN, H., 1963, Excavations at Gzl Kule, Tarsus III, Princeton, New
Jersey.
NAUMANN, R., 1971, Architektur Kleinasiens von ihren Anfngen bis zum Ende
hethitischen Zeit. Tbingen.
SEA ROUTES, 2003, Sea Routes From Sidon to Huelva, Interconnections in the
Mediterranean 16th-6th c. B.C. (ed. N. C. Stampolidis) Athens.
471
Resim 1: F-G 39, 40, 41 Bizans-Roma dkknlar
Resim 2: F-G 41 Erken Bizans taklar
472
Resim 4: Soli Hyk .. 5. yy. krmz grl kap paralar
Resim 3: Soli Hyk ama plan
473
Resim 5: Soli Hyk Ge geometrik amphora az
paralar
Resim 6: Soli Hyk .. 15. yy. tahl kp ve lei
Resim 7: Soli Hyk .. 6. yy. dou Grek lebesi
474
Resim 8: Soli Hyk .. 6.
yy. taban
Resim 9: Soli Hyk .. 15.
yy. ayakl kap
Resim 10: Soli Hyk .. 6.
yy. lekythosu
475
BOAZKY-HATTUA 2007 YILI ALIMALARI
Andreas SCHACHNER
1
1 Do. Dr. Andreas SCHACHNER, Alman Arkeoloji Enstits, Ayazpaa Camii Sokak 46,
34437 stanbul/TRKYE, schachner@istanbul.dainst.org; Tel.: 0212-393 76 24; Fax: 0-212-393
76 40; Hattua internette: www.hattuscha.de veya www.dainst.org/index_643_de.html (her
iki site Trkedir).
2 Alman Arkeoloji Enstits tarafndan ilk olarak 1907de almalara balanmtr, bkz. Alaura
2006. Daha sonraki kaz tarihesi iin genel olarak bkz. Jean 2001.
3 Ekibimiz, M. Can, N. Berndt, G. akr, I. Dinkel, R. Dittmann, S. Dittmann-Huh, S. Erdil, A.
Gosslar, K. Halcou, D. Hockmann, K. Kaniuth, B. t, Y. zarslan, G. zel, H. zel, K.
Radetskyi, U. Rttger, . Schachner, E, Schoop, U. Schoop, Z. Simon, C. Winkelmanndan
olumutur. Ayrca jeozik almalar H. Stmpelin bakanlnda bir ekip tarafndan
gerekletirilmitir. G. Wilhelm ve ekibi Anadolu Medeniyetleri Mzesinde eski kazlardan
elde edilen tabletler zerindeki almalarna devam etmitir. D. Altner ve V. Toprakn
bakanlnda bir ekip Hattuann jeolojisi ve burada kullanlan talarla ilgili almalara
balamtr. Kazmza Bakanlk temsilci olarak katlan Sn. M. Atee (anlurfa Mzesi)
gsterdii ilgi ve yardmlarndan dolay teekkr ederiz.
4 Bu almann Dr. U. D. Schoopun bakanlnda gerekletirilmesine imkn tanyan T.C.
Kltr ve Turizm Bakanl, Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlne zellikle
teekkr bir bor biliriz. Bkz. U.-D. Schoop ve Esra Schoopun aadaki raporu.
Alman Arkeoloji Enstits adna Boazky-Hattuada yrtlen kaz
ve onarm almalar, Hitit mparatorluuna uzun sre bakentlik yapm
olan ehrin ve yakn evresinin tarihsel gemiini, blgede yaklak 100 sene
nce balatlan aratrmalardan bugne dein bir btn olarak incelemeyi
hedeemektedir
2
. Ana projenin emsiyesi altnda, eitli metodlar kullanlarak
ve birok bilim dal birletirilerek yaplan aratrmalarda, Hattuann
tarihsel geliimi, ilk yerleiminden Bizans Dnemine kadar aydnlatlmaya
allmaktadr
3
. Bu amala 2007 ylnda Boazky-Hattuadaki kaz
almalar Yenicekale ve Sarkale dzl olmak zere iki ayr blgede
yrtlmtr. Kaz almalarna paralel olarak, eitli yntemlerin bir arada
kullanld, sur iinde ve hemen evresinde yaplan yzey aratrmalaryla,
ehrin henz bilinmeyen alanlar ve strktr hakknda bilgi edinilmeye
allmtr. Ayrca attua evresinde, insanolunun ilk yerleik hayata
geiini daha iyi anlayabilmek amacyla 2007 ylnda ayr bir kaz almas
balatlmtr. amlbel Tarlas olarak adlandrlan bu alan Hattua ren
yerinin yaklak 2 km. batsnda Boazky-Alacahyk Tarih-Mill Park
etrafnda oluturulan koruma blgesinin ierisinde yer almaktadr
4
.
476
1. Kaz almalar
1.1. Yenicekale
2006 ylnda Yenicekalede yer stnde grlen mimar kalntlara ynelik
belgeleme almalarna balanmtr. Bu almalar srasnda, 1912de O.
Puchstein tarafndan yaynlanan planda ksmen eksiklerin ve yanllklarn
olduu grlmtr
5
. 2007 ylnda bu antsal yapnn plann ve mimar
sistemini daha iyi anlayabilmek ve belgelemek, ayrca kaleye nasl kld
sorusuna cevap aramak amacyla kaz almalarna balanmtr.
Kaz almalarnn sonucunda Yenicekalenin gneydou kesine
eklenmi bir yap tespit edilmitir (Resim: 1). Haf yamuk bir drtgen
plan veren bu yapnn yaklak 16 m. uzunluunda ve 6 m. geniliinde
duvardan olutuu ve Yenicekalenin gneyine bitiik ina edildii
grlmtr (Resim: 1). Bylece O. Puchsteinin plannda gsterilen L-
eklinde batya doru uzanan bir yapnn olmad anlalmtr
6
. Tespit
edilen yapya ait duvarlarn bat ksm ksmen korunmuken, dou kesiminin
byk bir blm yok olmutur. Bu duvarlarn arasnda toprak ve tatan
oluan bir dolgunun varl tespit edilmitir. Duvarlar kuzey tarafta baz
noktalarda, douda ise neredeyse tamamen ana kaya zerine oturtulmutur.
Yapnn fonksiyonu hakknda bilgi verecek nitelikte herhangi bir buluntuya
rastlanmamasna ramen, bu mimarnin byk bir ihtimalle Yenicekaleye
k salayan bir yap olduu dnlmektedir. Tespit edilen d duvarlarn
uzunluuna ve arazideki ykseklik farkna dayanarak, eimin yaklak
27 derece olduu hesaplanmtr. Bu eim hlen gnmzde de modern
inaatlarda merdivenler iin kullanlan eimdir. Daha batda herhangi bir
yap izi bulunmad iin bu yap izleri Yenicekaleye k salayan antsal
bir merdiven olarak yorumlanabilir.
Yenicekalenin nndeki alan tamamyla kaplayan, ayn zamanda
merdiven olduu dnlen yapya batsndan dayanan bir ta blokaj tespit
edilmitir (Resim: 1). Bu ta blokaj, alann gneyindeki kayala kadar
uzanmaktr. Bu blokajla Yenicekalenin altndaki doal kayalk gneye doru
geniletilerek kazanlan alann yap iin kullanld, Yenicekalenin gney
duvarlarnn da bunun zerine oturtulduu anlalmtr.
5 Puchstein 1912, 14-16 Abb. 4.
6 O. Puchstein 1912, 14-16 Abb. 4.
477
Yaplan almalarda Yenicekalenin zerinde grlen kayaya oyulu
duvar yataklar da belgelenmitir. Tespit edilen kaya yataklar incelendiinde
eski planda baz deiikliklerin olduu anlalmtr. Ayn zamanda yer yer
yaplan kk apl kazlarda kalan dolgu aratrlmtr. Bylece zellikle
gneydou kedeki duvarlarn arkasnda yaklak 3 m. yksekliinde ta
ve topraktan oluan bir dolgunun olduu belirlenmitir (Resim: 1). Benzer
bir dolgu bat tarafta da tespit edildiinden Yenicekalede her iki tarafn ayn
seviyeye getirilmesi iin birok yerde duvarlar ve kayann arasndaki alanlarn
doldurularak ykseltildii grlmtr. Bylece bugn zellikle dou ve
gneyde korunan duvarlarn, gney tarafnda kule eklinde kntlarla
donatlm geni bir platform oluturduunu anlamaktayz. Ancak kayaln
zerinde oluturulan dzlkteki oyulmu duvar temelleri ve yer yer kalan
ta sralar muhtemelen bu platformun zerinde duran binann i strktr
hakknda net bir bilgi vermemektedir.
Platformun hemen batsnda, kayaln daha alak bir blmnde,
bir sarnc
7
eviren yeni duvarlar tespit edilerek burada bir ek yapnn var
olduu anlalmtr. Sz konusu yapnn ne zaman yapld belirlenemese
de grlen derzlerden doudaki platforma eklenmi olduu tespit edilmitir
(Resim: 1). Ek yapnn korunan gney duvarnn yap tekniine bakldnda,
dousundaki yapyla ayn teknikte ina edildii, dolaysyla zaman asndan
byk bir fark olmad dnlmektedir.
Yaplan kazlar, Yenicekalenin plann daha detayl anlamamz
salamtr. Ayrca Hitit Dnemi ta kullanm teknikleriyle ilgili birok detay
inceleme frsat da elde edilmitir. Yapnn topograk konumu ve zellikle kule
eklinde kntl plan gz nnde tutulursa, Yenicekaledeki yaplamann
genel olarak Gavurkalesi
8
ve Boazky-Niantepe
9
deki yaplara benzedii
grlmektedir. Bilim adamlarnca zellikle Niantepedeki yaplarn, Hitit
krallarnn lmnden sonra dzenlenen trenler srasnda byk rol
oynayan ve metinlerde NA
4
hegur kutsal ta yap olarak bahsedilen yap
tr olduu kabul edilmektedir
10
. Niantepede bulunan hiyeroglii yazta
7 Silindirik bir ekilde kayaya oyulmu sarncn kenarlarnda Hitit talnn tipik izleri
grldnden, bu, byk bir ihtimalle Hitit Dnemine ait olup daha sonraki dnemlerde
doldurulmutur.
8 Lumsden 2002, Fig. 12.
9 Neve 1993, 58-63 Abb. 174.
10 Bkz.: Imparati 1977, 19-64; van den Huot 2002, 74-80 (daha nceki literatryle).
478
dayanarak burann byk bir ihtimalle II. Suppiluiluma iin ve Yazlkayadaki
B odasnn da IV. Tud
4
haliya iin birer NA
4
heguru olduu dnlrse
11
,
Yenicekalenin tahminen daha eski krallar iin bu tr amala yaplm olduu
sylenebilir.
Ele geirilen seramik ve dier bulutunlarn deerlendirilmesi, yapnn
tarihlenmesi hakknda hibir kir vermemektedir. Dnem bakmndan kark
olan seramiklerin hibiri in situ bulunmamtr. Byk bir blm Hitit
mparatorluk Dnemine ait olan seramikler ierisinde Bizans Dnemine ait
paralar da ele geirilmitir. M.S. 11. yy.a ait olan bir Bizans sikkesi
12
ksmen
ayakta olan harabenin o dnemde baz talarn dzeltilmesiyle yeniden
kullanldn gstermektedir.
1.2 Sarkale Dzl
13
2001den beri bu blgede devam eden almalar 2 ayr alanda
yrtlmtr. 2007 sezonunda arlkl olarak yine 292-298/305-307 plan
karelerinin gneyinde ve dousunda allmtr. Hem en eski tabaka olarak
kabul edilen kare binalarn evresinde (4. tabaka) hem de 2006da youn
olarak allan 2. mimar tabakann kazlarna devam edilmitir (Resim: 2)
14
.
2006 ylndaki kazlarda 2. tabakada iki byk bina tespit edilmitir (Bina 5
ve 6). 2007 ylnda ise zellikle gneybatda ve kuzeyde bulunan yaplarda
almalar srdrlmtr.
291-293/304-305 plan karelerini kapsayan 4 No.lu yapnn ve mimar
safhalarnn, zellikle en eski plannn daha iyi anlalmas iin eitli yerlerde
sondajlar yaplmtr. Bu almalarda birbirini takip eden iki mimar tabaka
tespit edilmitir. lki, daha sonraki yaplamadan ksmen daha iyi korunan
4 No.lu byk yapdr. kincisi ise onun zerinde sonradan ina edilmi ve
daha nce yama evleri olarak adlandrlan yapdr
15
.
11 van den Huot 2002.
12 Anonim Follis (Bo 07-607; bkz. Grierson 1993, 678 Taf. 55). Verdii bilgilerden dolay B.
Bhelndorf-Arslana teekkr ederim.
13 Schachner 2007, 72-76.
14 eitli atlyeleri bulunan 3. tabaka, daha nceki kazlarda sadece alann merkez ksmnda
snrl ve dank olarak tespit edilmitir, bkz. Seeher 2006a, 175-176.
15 Seeher 2003, 10-12 Abb. 14. 16; Seeher 2004, 67-69 Abb. 15-19.
479
Amann dousunda (295-296/304-306) eitli safhalar grlen ve kuzeye
doru uzanan 6 No.lu yapnn zellikle kuzeydeki ksmnn sel tarafndan
tahrip edildii grlmtr (Resim: 2). Korunan ksmndan yapnn dzgn
planland ve drtgen odalara sahip olduu anlalmtr. Ancak ok az sayda
in situ buluntulara rastlanmasndan dolay yapnn fonksiyonu hakknda
yeterli ip ucu elde edilememitir. Ayn yapnn gneyindeki bir odada 2006
sezonunda bulunan ayak eklindeki bir damga mhr, binann mparatorluk
Dneminde kullanldna iaret etmektedir
16
.
Bu yapnn batya dou devrilmi dou duvarnn ta molozu stnde,
bu sezonun buluntularnn en nemlilerinden bir aa karlmtr (Resim:
3). Eserin stratigrak konumu yapnn yklndan sonra bulunduu
yere geldiini gstermekte ve eserin tarihlendirilmesi iin yeterli bilgi
vermemektedir. Ancak pimi topraktan yaplm olan bu insan grininin
(torso) Hitit sanatnda benzerine henz rastlanmamtr. 2007de bulunan
grinin en yakn benzerleri, Hitit sanatnda birok mhr ve baz kaya
kabartmalarnda
17
grlen ve S. Herbordt tarafndan mantolu adam
olarak adlandrlan tasvir rneklerinde karmza kmaktadr
18
. 2006daki
buluntularla
19
beraber, bylece daha nce sadece kaya kabartmalarndan
bilinen gr betimlemelerinin boyutlu tasvirleri bulunmutur.
Bu ylki almalarla blgede M.. 1400 civarnda byk yapnn
kurulduu anlalmtr. nn de kullanld sre ierisinde birka kere
onarlm olmasna ramen, yer yer daha nce de tespit edilen sellerden
tahribata urad grlmtr (Resim: 2). 2007 almalar srasnda yaplarn
kapsadklar alann dousunda, 2006 ylnda tespit edilen teraslama duvaryla
ayn zamanda ina edildii de anlalmtr.
Kuzeye doru (295/306-307 plan karelerinde) devam edilen kazlarda 2 m.
derinlie kadar sadece sel kumu kazlmtr. Bu alanda herhangi bir mimarye
rastlanmamtr. Bu derinlie kadar kumlu toprak kazlmas yerleimin bu
blmnn tamamen yok olduunu gstermektedir.
16 Herbordt 2007.
17 rn. Yazlkayada 64 numaral IV. Tudhaliyay yada 34 numaral gne tanrsn gsteren
kabartmalar Bittel v.d. 1975, Taf. 57. 60; Abb. 17. 18.
18 Herbordt 2005, 58-60.
19 Schachner 2007, 69-72 Abb.4-6.
480
Bu alanda 2. tabakaya ait yaplarn hemen altnda 4. evreye ait ve daha
nceki yllarda kazlan kare planl binalar ile ada olan bir yap daha aa
karlmtr (Resim: 2)
20
. Bu yap 2. kare binadan ta ve seramik deli bir
sokak ile ayrlmtr. Yapnn kuzeybat ksmnda sel tahribat nedeniyle sadece
ta temeller kalm olmasna ramen, tamamen aa karlm olan orta ve
gney yarsnda kerpi duvarlar ve zellikle tabanlar ksmen korunmutur.
Yapnn 2. safhasnn olduu, bulunan 2 ayr taban ile anlalmaktadr.
Daha eski taban zerinde gney odasnda bir ocak yeri de tespit edilmitir.
Tabanlarda bulunan seramik malzeme ilk verilere gre kare yaplarla ada
zellikler sergilemektedir.
2007deki almalarla, daha nce elde edilen radyokarbon tarihlerine gre
yaklak M.. 16. yy.n ikinci yarsnda kurulan bu tabakann yaplarnn, ayn
oda dzeninde kurulmu hazr modllerden olutuu ve birbiriyle dzgn
alarla kesien sokaklar boyunca ina edildii anlalmaktadr. Byle dzgn
bir yerleim ve yap planlama sistemi Hattuada henz tespit edilmemitir.
7 No.lu yapnn hemen dousunda (295/305 plan karesinde) ana topraa
ulamak iin 3.5 x 2m. byklnde bir sondaj kazlmtr. Bu sondajda
4. tabakann seviyesinden yaklak 3 m. aada taban suyuna ulalmtr.
Sondajda herhangi bir mimar kalntya rastlanmamtr. Ancak baz bronz
paralar, amorf seramik paralar ve bir adet hayvan biimli kap bulunmutur.
Stratigrak durum ve buluntular M.. 16. yy.n ikinci yarsna tarihlenen
ilk iskndan nce bu alana daha st tarafta erozyona maruz kalan yaplarn
molozunun aktn gstermektedir. Dolaysyla, Hattuann Yukar ehrinde
M.. 16.yy. ortalarndan daha eskiye tarihlendirilebilen bir kullanm sz
konusudur.
2006 ylnda Sarkaleye doru ykselen yamataki yaplama ok detayl
anlalmamtr
21
. 2007de bu alanda, gneye doru geniletilmi amada,
doal kayalara yasl, dzgn ilenmi ta bloklardan oluan ve iki sras
korunmu bir duvar ile ona L-eklinde balanan ikinci bir duvar aa
karlmtr. Amann her yerinde muhtemelen bu duvarlardan devrilmi
dank hlde ta bloklar bulunduu iin, burada Hitit zamannda antsal bir
mimarnin olduu anlalmaktadr. Yapnn ta molozu ierisinde ta bloklarla
20 3. tabaka, dha nceki kazlarda alann merkez ksmnda snrl ve dank olarak tespit
edilmitir, bkz. Seeher 2006a, 174-175.
21 Schachner 2007, 76.
481
beraber olduka fazla miktarda tula paras ve istisnasz Hitit Dnemine
ait seramiklere de rastlanmtr. Mimar kalntlarn ekli ve sz edilen
ok miktardaki tula paralar bu alann geni bir teras olarak kullanlm
olduunu dndrmektedir. Yapnn ancak kk bir ksm korunmu
olmasna ramen, yap teknii ve kullanlan byk ta bloklar Hititlerin bu
blgeye verdikleri nemin gstergesidir.
Molozun kaldrlmasyla tek sra korunmu dou-bat duvarnn gri
yeilimsi bir toprak zerinde ina edildii grlmtr. Yerel ad orak olan
bu tr toprak
22
, Hattua ren yeri ierisinde bulunmamaktadr. Ancak ren
yerinin evresindeki da yamalarnda youn bir ekilde grlmektedir.
Daha nceki kazlarda birok yerde de tespit edilen bu toprak, Hitit ehrinin
dndan getirilmitir. 2006 ylnda 296 / 304-306 plan karelerinde iki teraslama
duvarndan sttekinin dousunda da tespit edildii iin, bu yamacn Hitit
Dneminde orak topra kullanlarak geniletildii anlalmtr.
294-297/287-290 Plan Kareler (Orta Plato)
23
2006 ylnda bu alanda balatlan almalar kuzeydeki dzlkte yrtlen
kazlar ile 1980li yllarda aa karlan tapnak mahallesi arasndaki ilikiyi
incelemektedir
24
. 2007de daha ncede ksmen kazlan ve yaklak M..
14 yy.a ait olan bir yapnn zellikle kuzey, dou ve byk bir ihtimalle
gney ksm tamamen aa karllmtr (Resim: 4). yi ekilde korunan
bina, gneyden kuzeye alalan yamaca teraslamalar yaplarak en az 3 farkl
seviyede kurulmutur.
2006 ylnda bulunan bodrum katna ait kuzey kesimde 2, gney kesimde
en az 6 oda tespit edilmitir. Ancak odalarn kk olmas, hibirinde
kaplarn bulunmamas ve ikisi hari dierlerinde herhangi bir tabana
rastlanmamas bu odalarn sadece zerinde kurulan yapnn alt yaps
olduunu gstermektedir.
Gney odalarda duvarlarn en az bir kere tamir geirdii ve yapnn
bu blmnn iki safhal olduu anlalmtr. Sezonun son haftasnda
gneydeki odalarn ikisinde Boazkyde az rastlanan in situ buluntulara
22 Seeher 2007, 95-99.
23 Schachner 2007, 76-79.
24 Schachner 2007, 77 Abb. 11.
482
rastlanmtr. Odalardan birinin duvar kenarnda st ste konmu ok
sayda tabak, yanlara doru devrilmi ekilde bulunmutur (Resim: 5). Bu
oda envanteri Hitit seramiklerinin tipolojik zelliklerini yanstmaktadr ve
yapnn ikinci kullanm safhasna aittir. Bir ihtimalle gneydeki d duvar
temsil eden bir duvar ile ama kenar arasnda ba boa eklinde sslenmi
bir kabn paralar ve tme yakn, az kenar ehir surlarnn mazgallar
eklinde sslenmi bir vazo bulunmutur (Resim: 6-8). Bu buluntular imdiye
kadar Hitit kltrnde ei olmayan (nik) eserlerdir. Sz konusu buluntulara
hemen ama kenarnda rastland iin binann iinde ya da dnda olduklar
ancak ilerideki kazlarda tespit edilecektir.
Sz konusu binann orta blmnde de bu sene 4 bulla ile Orta Hitit
Dnemine ait 3 ivi yazl tablet paras bulunmutur. Btn bu buluntular
geen senenin eserleriyle birlikte yapnn Orta Hitit Dneminde kurulduu
ve mparatorluk Dneminde de tekrar tamir edilip kullanldna iaret
etmektedir.
Bu dnem dnda yapnn Bizans Dneminde de kullanld
anlalmaktadr. Yapda grlen eklentilerin dnda M.. 8. yy.a tarihlenen,
muhtemelen kemer zerinde toka olarak kullanlm ve altnla ssl bitkisel
bezemeli bronz bir aplik ve bir sikke bulunmutur
25
.
2. Jeozik Aratrmalar
ehir indeki Jeo-zik almalar
2006da balatlan ve uzun vadede tm ehri kapsamas planlanan jeo-zik
yntemlerle yaplan yzey aratrmalarna 2007 ylnda da devam edilmitir
26
.
Aratrmalar ehrin hem yukar hem aa ksmlarnda, hem jeo-magnetik
hem de jeo-elektrik yntemleriyle kazlara paralel olarak yrtlerek, ehrin
henz bilinmeyen blgeleri hakknda bilgi edinmeye allmtr.
Yenicekalede yrtlen kazlara paralel olarak, evresinde 274-276/274-
277 plan karelerinde, Yenicekalenin gneyindeki alanlarda yerleimin var olup
olmad sorusuna cevap aramak amacyla jeo-elektrik almalar yaplmtr.
25 B. Bhlendorf-Aslann verdii bilgilere gre en yakn benzerleri Balkanlarda bulunan
(Werner 1989, 48-53; Popovi 1997, 23-34) bu eser, Bizans Dnemindeki blgeleraras ilikilere
iaret etmektedir.
26 Schachner 2007, 79-84.
483
Sonular net olmasa da yzeyde dzgn kesilmi ta bloklarn grld
blgede de, byk bir ihtimalle bir yapnn var olduu anlalmaktadr.
Bylece Yenicekale, gneydeki 30 No.lu mabet ve bu muhtemel yap ile ehrin
bu alann tamamlamaktadr.
Yukar ehirde, daha nce kazlar tamamlanm Nianta ve Gney
Kale ile gneyindeki mabet mahallesi arasnda da 310-328/288-298 plan
karelerinde jeo-magnetik aratrmalar yaplmtr. Bu alanda daha nceki
yllarda olduu gibi, yer yer jeolojiden kaynaklanan sebeplerden dolay,
aratrmalarda uygulanan metotlarla anlalr bir neticeye ulalamamtr.
Ancak resimlerde grlen dzgn alarla kesien izgiler duvar olarak
tanmland iin, bu alanda da bir yaplama olduu dnlmektedir.
Yaplar ok youn olmamakla beraber, zellikle alann dousunda drtgen
planl uzun bir yapnn var olduu grlmektedir. Ancak hemen gneydeki
kaz alanlarndan da anlald gibi bu blgede Hitit Dneminden sonra
Bizans Dnemine ait bir yerleim de olmutur. Dolaysyla tespit edilen
yaplarn tarihlendirilmesi henz mmkn deildir.
Aa ehirde jeo-zik almalar geleneksel yntemlerle yrtlen
yzey aratrmalarna paralel olarak srdrlmtr. Bugnk gezi yolunun
ve ehir giriinin hemen kuzeyinde yer alan 293-295 / 402-408 plan karelerinde
surun hemen dousunda ve gneyinde jeo-magnetik ve jeo-elektrik almalar
yrtlmtr. Bu almalarn ilk neticesinde alann kuzeyinde Hitit Dnemi
iin tipik olan sandk eklindeki surun gidiat tespit edilmitir. Kuzeydeki
surun batsndaki kayalk ile oluturduu kede dzgn bir yapnn izleri
grlmektedir. Alann daha gneyindeki ksmlarnda da hem dousunda
hem de batdaki sura bitiik olarak dzgn yaplarn var olduu grlmtr.
Bugnk yolun evresinde, 1960l yllarda yaplan kazlarda burada uzun
sre devam eden bir kullanmn olduu anlalmtr. Buna ramen jeo-
zik yntemlerle elde edilen sonulardan bu alanda Hitit Dneminin
son safhasnda birok dzgn ve byk yapnn olduu anlalmaktadr.
Sonular bu alandaki yaplamann modern gezi yolunun gneyindeki kaz
alanlarnda aa karlan sk mahalle grnmnden farkl bir izlenim
vermektedir. Yerleimin bu farkl grnm muhtemelen alanlar arasnda
deiik fonksiyonlarn da olduunu akla getirmektedir.
Kesikkaya, poternli sur ve 1960-1970li yllar kazlaryla aa karlan
287-290/372-375 ile 281-284/375-380 No.lu alanlarla snrlanan blge, jeo-
zik aratrmalarn yapld ikinci alandr. Burada Kesikkayann hemen
484
batsndaki dzlkte geni bir yap tespit edilmitir. Bu yapnn plan net bir
ekilde anlalmasa da, daha kuzeydeki alanlarda olduu gibi resm bir yapnn
olduu tahmin edilmektedir. Aratrlan alann batsnda ise almalarmzla
surun imdiye kadar bilinmeyen gidiat ve poternli surla nasl baland
anlalmtr.
ehrin Kuzey ve Kuzeydousunda Jeo-magnetik Aratrmalar
2006 ylnda Hattua ehrinin kuzeyinde, surun hemen dnda ilk kez
jeozik yntemlerle aratrmalar yaplmtr. Neticelere dayanarak ehrin
evresinde dank bir yerleim sisteminin olduu nerilmitir
27
. 2007de bu
almalara jeo-magnetik lmleri kullanarak ehrin kuzeyinde, zellikle
ehir ve ak hava tapna olan Yazlkaya arasndaki alanlarda devam
edilmitir.
Surun hemen kuzeyindeki Osmankayas mevkiinin hemen dousunda
dzgn planlanm yap tespit edilmitir. Osmankayasnda 1960l
yllardan bugne kadar Hattuann kazlarla aratrlan tek nekropol aa
karlmtr
28
. Nekropol ile yeni bulunan ve byklkleri ve dzgn planlar
nedeniyle Hitit Dnemine ait olduklar dnlen yaplar arasndaki yaknlk
nedeniyle, aralarnda fonksiyonal bir ilikinin olmas ihtimali yksektir.
Bykkalenin kuzeydousundaki dzlkteki yaplar ehir iindeki sk
dokuya benzemese de, yaplar arasnda iki safha fark edilebilmektedir. Yer
yer kalnl 1 m.ye ulaan duvarlar ve dzgn planlamayla Hitit Dnemine
ait olan binalar seilebilmektedir. Onun dnda daha dank ve daha kk
odalardan oluan ayr bir mimar fark edilmektedir. Bu yaplarn, 1996-1998
yllarnda bu blgede yaplan yzey aratrmalarnda bulunan seramikler gz
nnde tutulduunda, Bizans Dnemine ait olduu dnlmektedir.
Boazkale-Yozgat asfaltndan douya, Yazlkayaya doru giden asfalt
yolun hemen kenarnda topografyada belirgin bir basamak grlmektedir.
Sz konusu alanda jeo-magnetik aratrmalar, daha nce Kuaklda ayn
yntemle tespit edilen bir strktr gstermektedir (Resim: 9)
29
. Kuaklda
27 Schachner 2007, 84.
28 Stmpel Erkul 2001, 245f. Abb. 11. 12; Hser 2007, 38-59. 60-85 Taf. 10-12. 15-22. 47-48. 49-
60.
29 Dou Hazuzlar: Neve 1993, 63-69 Abb. 189. 194; Seeher 2006b, 3-23. bes. 4-6 Abb. 2. 3
(literatryle).
485
jeo-magnetik resimlerde siyah olarak belirlenmi alanlarn kazlardan sonra,
kilden oluan bir ekirdek ve beyaz ksmlarn da kire ta bir deme
olduunun ortaya kmasyla, bu yapnn bir su toplama baraj olduu
anlalmtr. Jeo-magnetik sonularn yakn benzerlii ve topograk durumu
nedeniyle Yazlkaya yolunun kenarndaki yapnn da dadan gelen kk
vadiyi kapatan bir su toplama baraj olduu sonucuna varlmaktadr.
Tespit edilen baraj ile daha batdaki alanlar arasndaki boluu kapatmak
amacyla aratrmalar barajdan gneybatya doru geniletilmitir. Sz
konusu blge bir dzlkte yer almaktadr. Jeo-magnetiin resimlerinde birok
yap ve insandan kaynaklanan strktrlerle birlikte yaklak 60 m. genilikte
bir iz grlmektedir. Yuvarlatlm keler bu yapnn zellikleridir. Bu
yapya yakn benzer iki yap Boazky Yukar ehirin dou ksmnda Gney
Kalenin dosunda ilk olarak P. Neve ve daha sonra ikincisi J. Seeher tarafndan
yaplan kazlarla aa karlmtr
30
. Bu neticelere dayanarak Yazlkayann
gneybatsndaki dzlkte Yukar ehirdeki havuzlara benzer bir havuz
olduunu sylemek mmkndr.
Hitit bakentinin kuzey ve kuzeydousundaki aratrmalar imdiden
Hitit metropolnn surlarla snrl kalmadn gstermektedir. ehir ok sk
olmayan eitli planlar ve dolaysyla deiik fonksiyonlar gsteren yaplardan
oluan nispeten youn bir yaplamayla evrilmitir. Buna balantl olarak
metinlerde bahsi geen kk apl sulama
31
yapabilmek iin su ihtiyalarn
karlayan su depolama yaplar da bulunmaktadr. Sz konusu neticeler
gz nnde tutulursa 1967deki eski sayma gre S / 30 olarak adlandrlan
plan karede, ksmen aa karlan ta demenin de bir havuzun kalntlar
olabileceini dnmek gerekir
32
.
Bu almalarn ilk neticeleri bile Hattuann ehir olarak grnmn
deitirmitir. Hattuann evresinin boyutu ok daha byk olsa da, daha
nce zellikle Kuaklnn evresinde grld gibi youn ve aktif bir
ekilde Hititlerle ekilendirildii anlalmaktadr.
30 nal 1977, 450 Anm.18; Klengel 2006, 3-5; Hser 2007, 131-133.
31 Schirmer 1969, 66 Abb. 19 ve Taf. 32b.
32 Bu alma R. Dittmann (Mnster niversitesi) ve ekibi tarafndan yrtlmektedir.
486
3. ehir Yzey Aratrmas
33
2007 ylnda zellikle Aa Kentte sur ierisinde jeo-zik almalarna
paralel olarak yzey aratrmalarna devam edilmitir. Yzey aratrmalar
zellikle 287-290/372-375 + 281-284/375-380 plan karelerinde Kesikkayann
etrafnda yrtlmtr. allan blgede 20 x 20m. genilikte plan kare
sistemi ierisinde seramikler toplanm ve ayn zamanda yer stnde grlen
tm yap kalntlar planlara ilenmitir.
zellikle Kesikkayada youn olarak grlen ilenmi kaya yataklar ve
insandan kaynaklanan benzeri mdahaleler tespit edilmitir. Amorf seramik
paralarnn yan sra en grkemlisi Bykkalede bulunan bir boa grne
ait gvde paras yzey aratrmasnn en nemli buluntusudur.
Daha nceki yllarda yaplan jeo-zik aratrmalarn bir ek neticesi
olarak Hattuann bulunduu blgenin karmak bir jeolojiye sahip olduu
anlalmtr. Bu jeolojik durumu ve onun insanlarla olan ilikisini daha
iyi anlayabilmek amacyla O.D.T.. Jeoloji Blm ile ortak bir alma
balatlmtr. ok ynl yrtlen almalarn ilk etabnda ren yeri ve
yakn evresinin jeolojik haritasnn hazrlanmasna balanmtr. kinci
etapta ta yataklar ile baz yaplarda kullanlan talar arasndaki ilikinin
aratrlmasna ynelik almalara balanmtr.
1.3 amlbel Tarlas Kazs
U. D. SCHOOP
E. SCHOOP
34
Hitit Devletinin bakenti olan Boazky-Hattuann etrafndaki
blgenin, bir baka deyile Kuzey Orta Anadolu Blgesinin, Hititlerden
nceki dnemi hakkndaki bilgilerimiz olduka kstldr. Bu durum zellikle
lk Tun andan nceki dnemler iin geerlidir. Boazkyn ok yakn
evresinde Tun andan nceki dnemlere ait yerleim izleri, 1960l yllarda
kazlm olan Yarkkaya ile 1950 ve 1990l yllarda iki ayr dnemde kazlan
33 Dr. Ulf-Dietrich Schoop ve Esra Schoop M.A., School of History, Classics, and Archaeology,
University of Edinburgh, Old High School, 12 Inrmary Street, Edinburgh EH1 1LT, Ingliterre,
e-mail: Ulf.Schoop@ed.ac.uk
34 Bykkaya: Hachmann 1957, Parzinger 1993; Schoop 2005a; Yarkkaya: Hauptmann 1969;
genel olarak bkz. Schoop 2005b.
487
Bykkayadan bilinmektedir
35
. Az sayda da olsa erken yerleimler orum
ve Yozgat evresinden de tannmaktadr. Bu buluntu yerlerinin tamam
ksa bir sre ncesine kadar lk Tun ana tarihlenmekteydi
36
. Uzun yllar
kabul gren bu tarihlemenin doruluu, son yllarda yeniden tartlmaya
balanmtr.
Alman Arkeoloji Enstits tarafndan yrtlen Boazky kazs
kapsamnda, blgenin prehistorik dnemlerini aydnlatmak ve bu dnemle
ilgili problemleri zmek amacyla Edinburgh niversitesi ile ortak bir
proje olarak amlbel Tarlas kazsnn yaplmasna karar verilmitir@. Kaz
yapmak iin bu yerleim yerinin seilmesinin ncelikli nedenleri; yzeyden
bakldnda iyi korunmu gzkmesi ve prehistorik yerleimden daha sonra
kullanldna dair izler bulunmamasdr.
amlbel Tarlas yerleimi, Boazkyn 2 km. batsnda, orum li
Boazkale lesi ile Karakeili Ky snrnda yer almaktadr (Resim: 10).
Arkeolojik kalntlar Karakeili Deresinin zerindeki alak bir plato zerinde
bulunmaktadr (Resim: 11-12). Uzun ve dar bir kaya srt zerinde bulunan bu
plato, bat ucunda iki aamal olarak Karakeili Deresine doru alalmaktadr.
Tarla olarak kullanlan bu araziye uzun yllar nohut ekilmi, ancak 20 yl nce,
yeterince retim elde edilemedii iin kullanm d braklmtr.
Ana topran zerinde en eski yerleim kalntlar ince kerpi duvarlar ve
bu duvarlarn arasndaki kerpi tabanlardan olumaktadr. Deiik boyutlarda
odalar aa karlm; ancak kazdmz alann darl sebebiyle bu odalarn
byk ve ok odal bir yapya ait kalntlar m, yoksa birbirine bitiik kk
yaplar m olduu tam olarak anlalamamtr. Bu evrenin tabanlar altnda
3 adet ocuk mezar tespit edilmitir. Sz konusu mezarlardan ikisi mlek
mezar ncs ise basit toprak mezar tipindedir.
Elimizdeki verilere gre bu evreden sonra yerleimde uzun sreli bir
boluk dnemi yaand anlalmaktadr. Bu boluk dneminden sonra
yerleimde akl talarndan yaplm eimli bir teras duvarnn ina edildii
tespit edilmitir. Teras duvarnn hemen batsnda, duvarla paralel olan bir
yapya ait ta temeller aa karlmtr. Birbirine bitiik iki uzun dar odadan
oluan bu yap, kuzey-gney ynnde 6.8 m. uzunluundadr (Resim: 13). Bu
35 Orthmann 1963.
36 amlbel Tarlas 1990l yllarda Dr. Rainer Czichonun, Boazky evresinde gerekletirdii
yzey aratrmas srasnda bulunan prehistorik yerleim merkezlerinden birisidir.
488
evin kuzeyinde ayn evreye ait olan baka bir ev daha tespit edilmitir. Sadece
dou ve kuzey duvarlar aa karlan bu yapnn i ksmnn tamamnda
yanm kerpilere rastlanmtr.
Bu eski evrenin kalntlar zerine sra hlinde dikdrtgen biimli
oda ina edildii anlalmtr. Platonun en yksek blgesinde ayn evreye
ait dikdrtgen biimli byk bir odann temel kalntlar da gn na
karlmtr. Kuzey blm tatan; gney blm ise tamamen kerpiten
yaplan, 6.5 x 3.5 m. llerindeki bu yapnn kuzey i ksmnda, byk
boyutlu yass talardan yaplm olan bir taban demesi aa karlmtr.
Yapnn hem kuzey hem gney d alanlarnda da kil tabanlar bulunmutur.
Kuzey ve gney yamata yzeyden bile rahatlkla grlebilen, uzun bir
bant halinde ylm olan akl talar incelenmi ve bu ynn yerlemeyi
evreleyen bir ta duvara ait olduu anlalmtr. Bu evre duvar epeyce
tahribata uram durumda aa karlmtr.
2007 ylnda yaplan bu ilk dnem kaz almalarnn sonucunda, amlbel
Tarlasnn esas olarak iki ana evreden oluan bir yerleim yeri olduu tespit
edilmitir. Kaz alann batsndaki kerpi duvarlar daha eski olan yerleim
evresine aittir. Bu yerleimin terk edilmesinden sonra yeni yerleime kadar
uzun bir sre gemi olmaldr. Mimar kalntlar ok belirgin erozyon izlerini
gstermektedir. Daha yeni, ta temelli olan mimar tabaka eski kalntlar ile
hibir iliki gstermemektedir. Bu yeni tabaka en az iki evrelidir. Yerleimde
ilk olarak teras duvar yaplm ve sonra onun batsndaki iki odal ev ile yangn
geirmi olan ev ina edilmi; daha sonraki bir zamanda ise onlar terkedilmi
ve onun yerine birbirine bitiik odalar ina edilmi gibi gzkmektedir.
Byk ihtimalle platonun yksek kesiminde bulunan mimar bu son evreye
aittir. Bu mimarnin tabanlar evre duvar ile ilikili olduu iin ok byk bir
olaslkla evre duvar da bu ge dneme tarihlenmelidir. Ge Dneme ait bu
iki evre hemen arka arkaya birbirini takip etmi olmaldr.
amlbel Tarlasnda bulunan anak mlekler, Kuzey ve Orta Anadoluda
Kalkolitik Dnem iin tipik olan, i ve d yzeyi deiik renkli mal grubuna
aittir. Yarkkayadan tannan anak mlekle (Resim: 14)
38
ok yakn bir
iliki gsterdii iin bu malzeme muhtemelen M. 6. binyla aittir. Eldeki
bu veriler nda amlbel Tarlasnn, Kuzey Orta Anadolunun en eski
yerlemelerinden birisi olduu dnlmektedir.
38 Bkz. Schoop 2005b, Tf. 24-30.
489
amlbel Tarlasnda bu yl yaplan almalarda ok sayda kk
buluntu ele geirilmemitir. Yarkkaya ve Bykkayada da az sayda kk
buluntunun olmas; bu durumun blgenin erken dnem yerlemeleri iin
tipik bir zellik olduunu gstermektedir. Az saydaki bakr nesneler (ine
ve ular) olduka ilgintir. Ayrca ok sayda cruf paralar bulunmutur.
ok az miktarda ve kk boyutlardaki obsidyen buluntular ise, Kapadokya
blgesi ile ilikileri ve obsidyen ticaretinin ynnn kuzeye deil gneye
doru gittiini gstermektedir.
Bu yl yaplan almalar srasnda bulunan ok saydaki hayvan kemii
ve bitki tohumlar, amlbel Tarlasnda yaam olan insanlarn ekonomisi
hakknda ok nemli bilgiler verecektir. Onun dnda, elde ettiimiz bitki
tohumlarnn ok gvenilir radyokarbon tarihi lmleri almamz salam
olmas olduka sevindiricidir. Bu sayede ilk kez, bu blgedeki bir prehistorik
yerleme iin iyi bir tarihleme sonucu elimize geebilecektir.
KULLANILAN LTERATR
ALAURA 2006, S. Alaura, Nach Boghaski! Zur Vorgeschichte der
Ausgrabungen in Boazky-Hattua und zu den archologischen
Forschungen bis zum Ersten Weltkrieg, 13. Sendschrift der DOG,
(Mnsterschwarzbach Abtei 2006).
BITTEL v.d. 1958, K. Bittel W. Herre H. Otten M. Rhrs J. Schaeuble,
Die hethitischen Grabfunde von Osmankayas, Boazky-Hattua 2,
WVDOG 71 (Berlin 1958).
BITTEL v.d. 1975, K. Bittel J. Boessneck B. Dahm H. G. Gterbock H.
Hauptmann R. Naumann W. Schirmer, Das hethitische Felsheiligtum
Yazlkaya, Boazky-Hattua 9 (Berlin 1975).
GRIERSON 1993, Ph. Grierson, Catalogue of the Byzantine Coins in the
Dumbarton Oaks Collection and Whittemore Collection, Volume Three:
Leo III to Nicephorus III, 717-1081. Part 2: Basil I to Nicephorus III (867-
1081)
2
(Washington 1993).
HACHMANN, Rolf 1957, Vorhethitische Funde von Bykkaya, in: Kurt
Bittel, Rudolf Naumann, Thomas Beran, Rolf Hachmann und Gottfried
Kurth, Boazky III. Funde aus den Grabungen 1952-1955 (Berlin) 58-61.
490
HAUPTMANN, Harald 1969, Die Grabungen in der prhistorischen Siedlung
auf Yarkkaya, in: Kurt Bittel, Hans G. Gterbock, Harald Hauptmann,
Hartmut Khne, Peter Neve und Wulf Schirmer, Boazky IV. Funde aus
den Grabungen 1967 und 1968 (Berlin) 66-69.
HERBORDT2005, S. Herbordt, Die Prinzen- und Beamtensiegel der
hethitischen Groreichszeit auf Tonbullen aus dem Niantepe-Archiv in
Hattusa, Boazky-Hattua 19 (Berlin 2005).
HERBORDT 2007, S. Herbordt, Fufrmiges Hieroglyphensiegel aus den
Grabungen in der Oberstadt 2006, in: A. Schachner, Die Ausgrabungen in
Boazky-attua 2006, AA 2007/1, 85-86
HUSER 2007, A. Hser, Hethitische Anlagen zur Wasserversorgung und
Entsorgung (Rahden 2007)
IMPARATI 1977, F. Imparati, Le istituzioni del
na4
hekur e il potere centrale
ittita. Studi Micenei ed Egeo-Anatolici 18, 1977, 19-64.
JEAN 2001, E. Jean (editr), From Boazky to Karatepe. Hittitology and the
Discovery of the Hittite World, (Istanbul 2001).
KLENGEL 2006, H. Klengel, Studien zur hethitischen Wirtschaft, 2: Feld- und
Gartenbau, AoF 33, 2006, 3-21.
LUMSDEN 2002, S. Lumsden, Gavurkalesi: Investigations at a Hittite Sacred
Place. In: K.A. Yener A. Hoffner (Hrsg.), Hittite Archaeology and History,
Papers in Memory of Hans G. Gterbock (Winona Lake 2002) 111-126.
NEVE 1993, P. Neve, Hattua, Stadt der Gtter und Tempel (Mainz 1993).
ORTHMANN, Winfried 1963, Die Keramik der frhen Bronzezeit aus
Inneranatolien. stanbuler Forschungen 14 (Berlin).
PARZINGER, Hermann 1993, Zur Zeitstellung der Bykkaya-Ware:
Bemerkungen zur vorbronzezeitlichen Kulturfolge Zentralanatoliens,
Anatolica 19, 211229.
POPOVIC 1997, I. Popovi, Golden Avarian Belt from the vicinity of Sirmium.
National Museum Belgrade 10 (Belgrad 1997).
SCHACHNER 2007, A. Schachner, Die Ausgrabungen in Boazky-Hattua
2006, AA 2007/1, 67-93.
491
SCHIRMER 1969c, W. Schirmer, Hethitische Steinpaster im Stadtplanquadrat
S/30. , in: K. Bittel H. G. Gterbock H. Hauptmann H. Khne P.
Neve W. Schirmer, Funde aus den Grabungen 1967 und 1968, Boazky
IV (Berlin 1969) 66.
SCHOOP, Ulf-DIETRICH 2005a, Early Chalcolithic in North-Central Anatolia:
The evidence from Boazky-Bykkaya, TBA-AR 8, 1537.
SCHOOP, Ulf-DIETRICH 2005b, Das anatolische Chalkolithikum. Eine
chronologische Untersuchung zur vorbronzezeitlichen Kultursequenz
im nrdlichen Zentralanatolien und den angrenzenden Gebieten
(Remshalden 2005).
SEEHER 2003, J. Seeher, Die Ausgrabungen in Boazky-Hattua 2002, AA
2003/1, 1-24.
SEEHER 2004, J. Seeher, Die Ausgrabungen in Boazky-Hattua 2003, AA
2004/1, 59-76.
SEEHER 2006a, J. Seeher, Die Ausgrabungen in Boazky-attua 2005, AA
2006/1, 171-187.
SEEHER 2006b, J. Seeher, Die Hethitischen Ostteiche, in: J. Seeher (Hrsg.),
Ergebnisse der Grabungen an den Ostteichen und am mittleren
Bykkale-Nordwesthang in den Jahren 1996-2000, Boazky-Berichte 8
(Mainz 2006) 3-23.
SEEHER 2007, J. Seeher, Hattua Kerpi Kent Suru (stanbul 2007).
STUMPEL ERKUL 2001, H. Stmpel E. Erkul, Geophysikalische Prospektion
2000, in: A. Mller-Karpe, Untersuchungen in Kuakl 2000, MDOG 2001,
243-249.
NAL 1977, A. nal, Naturkatastrophen in Anatolien im 2. Jahrtausend v.
Chr., Belleten XLI.163, 1977, 447-472.
T. VAN DEN HOUT, Tombs and Memorials: The (Divine) Stone-House and
hegur Reconsidered. In: K.A. YENER H.A. HOFFNER JR. (Hrsg.), Recent
Developments in Hittite Archaeology and History, Papers in Memory of
Hans G. Gterbock (Winona Lake 2002) 73-91.
WERNER 1989, J. Werner, Der Schatzfund von Vrap in Albanien, Studien zur
Archologie der Awaren 2 (Wien 1989).
492
Resim 1: Ye ni c e k a l e ,
genel plan
Resim 2: S a r k a l e
dzlndeki
kaz alannn
genel plan
(09/2007)
493
Resim 3: Insan grini paras (torso)
Resim 4: 294-297/287-290 plan karelerdeki mimarnin
genel grnm (09/2007)
494
Resim 5: Hitit Dnemine ait seramiklerin in situ buluntu durumu
Resim 6: Az kenar yuvarlak mazgallarla
sslenmi vazo ile boa bal kabn in situ
grnm
495
Resim 7: Az kenar yuvarlak mazgallarla
sslenmi vazo (ykseklii 1,08 m.)
Resim 8: Boaba eklinde aktacak
496
Resim 9: Boazky ile Yazlkaya arasndaki alanda yaplan jeomagnetik lm neticelerinin bir
ksm (09/2007)
Resim 10: Budakz Ovasnn erken yerleimlerini
gsteren genel harita
497
Resim 11: amlbel Tarlas topograk plan (Hazrlayan:
Kerem Halcolu ve Ulf-Dietrich Schoop)
Resim 12: amlbel Tarlas (batdan grn)
498
Resim 13: amlbel Tarlas, 2. evre mimarsi
Resim 14: amlbel Tarlas, bezemeli anak paralarndan rnekler
499
2007 YILI
NYSA KAZI VE RESTORASYON ALIMALARI
Vedat DL*
Musa KADIOLU
* Prof. Dr. Vedat DL, Ankara niversitesi, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi, Arkeoloji Blm
06100 Shhiye-Ankara/TRKYE, e-mail: vedatidil@yahoo.com
Do. Dr. Musa KADIOLU, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi, Arkeoloji Blm 06100 Shhiye-
Ankara/TRKYE, e-mail: kadioglu@humanity.ankara.edu.tr
1 Nysadaki bu almalar, T.C. Kltr ve Turizm Bakanl, Bakanlk Dner Sermaye letmeleri
Merkez Mdrl, Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrl ile Nysa ren Yeri
Tantm ve Gelitirme Derneinin, TRSAB, Ankara niversitesi, Dil ve Tarih-Corafya
Fakltesi ve ayrca Yaar Eitim ve Kltr Vakfnn nansal katklaryla gerekletirilmitir.
Ad geen bu kurumlara Nysa kazs adna teekkr bir bor biliriz.
2 Prof. Dr. V. dil bakanlnda yrtlen bu almalara, Arkeolog S. dil, Do. Dr. M.
Kadolu, Ara. Gr. Arkeolog S. Sezer (M.A.), Ara. Gr. Arkeolog R. Tams Polat (M.A.),
Ara. Gr. Arkeolog C. zbil Serin, Arkeologlar N. Yavrular, G. Dzda ve A. Yaln Turan,
Ta Ustas-Restoratr . elimli, Anadolu niversitesi r. Gr. Restoratr-Arkeolog Y.
Polat, Heykeltra . Akit, Y. Akit, Ankara niversitesi, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi,
Arkeoloji Blm rencileri, S. Gndin ile F. Tmer, Gaziantep niversitesi Arkeoloji
Blm rencileri Y. Hotam ve M. Altunbay, Kocaeli niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi,
Arkeoloji Blm rencisi A. lger, zmir Yksek Teknoloji Enstits, Mimarlk Blm
rencileri T. Gnay ile S. Bayrak katlmlardr. Ad geen heyet yelerine kazdaki zverili
almalar ve katklarndan dolay teekkr bir bor biliriz.
2007 yl Nysa kaz ve restorasyon almalar 25 Haziran 06 Eyll
tarihlerinde srdrlmtr. 2007 yl almalarnn arlk noktasn, antik
kentin agoras, meclis binas (Bouleuterion) ve in antis planl-podyumlu tapnakta
srdrlen kazlar ile tiyatrodaki restorasyon faaliyetleri oluturmutur
(Plan: 1)
1
.
70 gn sren kaz ve restorasyon almalarna geen yl olduu gibi
yerli ve yabanc olmak zere iki ekip katlmtr
2
. Yabanc ekip yelerini
Kanada Wilfrid Laurier niversitesi Arkeoloji Blm retim yesi Dr. M.
Beckmann ile Almanya Kln niversitesinden Epigraf Prof. Dr. W. Blmel
oluturmutur. Bakanlk temsilcisi olarak Nysa kazsn Kayseri Mzesinden
Arkeolog Ferit Cokun temsil etmitir.
500
AGORA KAZI ALIMALARI
2007 yl agora kaz almalar kuzey ve bat portikoda olmak zere iki
alanda gerekletirilmitir (Plan: 1). ncelikle 2006 ylnda kuzey portiko
S2 amasnda balatlan kaz almalar, bu alandaki zeytin aalarnn
kaldrlmas ile ancak bu yl tamamlanabilmitir. Ayrca bu alandaki
almalara yeni bir ama (S4) daha eklenmitir (Plan: 2). Bunun dnda dou
portiko apsisli meknn batsndaki odada da taban seviyesine ulamak iin
kaz almalar srdrlmtr.
Bat portikoda ise, agorann bat giriini bulmak amacyla kaz almalarna
balanmtr. Ayrca dou portikodaki mozaikli alan bat taraftan snrlayan
krepis zerindeki bir paye ile paye kaidesi restore edilmitir.
Kuzey Portiko 2 ve 4 No.lu Sondajlar
2006 yl agora kaz almalar kuzey portikoda dou-bat ynde 10 m.
kuzey-gney ynde 21 m. llerindeki bir ama ile srdrlm (S1 ve S2)
ancak bu alann kuzeyindeki iki byk zeytin aacnn 2006 ylnda iyi zeytin
vermesinden dolay, aalarn kesimi 2007 yl kaz almalarna braklmt
(Resim: 1). Bu alandaki almalar, zellikle kuzey portikonun kuzeyiyle
birleen tonozlu dkkn srasnn aratrlmasna ynelik gerekletirilmitir
(Plan: 2). Bu alanda 9 Temmuzda balatlan kaz almalarna 31 Austos
2007 tarihine kadar devam edilmitir.
Geen yllarda apsisli mekn ve yan odalarndan oluan mimar yap,
doudan batya doru 1, 2 ve 3 No.lu meknlar olarak kaytlara gemitir.
Bu yapnn hemen batsyla birleen ve doudan batya doru devam
ettikleri anlalan dkknlara ise 01 No.dan balamak zere ardk saylar
verilmitir.
almalarmz ilk olarak 2006 yl kaz sezonunda AKP S2 alannda
ortaya karlan opus sectile tabann batya doru devam edip etmediini
aratrmak amacyla bu alanda balatlmtr. Ancak bu blmde yaplan
almalar sonucunda opus sectilenin batda tahribata urad gzlenmitir.
Opus sectilelerin gstermi olduu genel karakteristik zelliklerden dolay
M.S. 5.-6. yzyllara tarihlendirilebilecek olmalar
3
, bu alandaki ge dnem
yaplamasna iaret etmektedir.
3 Bkz. M. Kadolu, Ankyra Ulus Opus Sectileleri, TrkAD 31 ,1998, 351 vd.
501
2006 ylnda AKP S2 alannda ortaya karlan at aralnn S4 alannda
batya doru devam edip etmediinin anlalmas amacyla almalar bu alana
kaydrlmtr. almalar sonucunda at aral olduu dnlen blmn
aslnda bir su kanal olduu anlalmtr (Resim: 2, Plan: 2). Sz konusu su
kanalnn zerini kapatan mimar epeyce tahribat grmesine ramen, yer
yer korunmu olan kalntlar, rt hakknda bir kir vermektedir. Kanaln
stnn tula kemer ve yer yer de kayrak talarn beik at oluturacak
ekilde kapatld ve bu ksmn zerinin dikdrtgen biimli tulalarla
denmi olduu tespit edilmitir. 75 cm. geniliindeki su kanalnn, batya
doru 4 No.lu dkknn dou duvarna kadar devam etmekte olduu ve
buradan 90 a yaparak gneye yneldii belgelenmitir. 4 No.lu dkknn
dou duvaryla bitiik ve sz konusu dkknn zemin demesi altndan
gneye doru devam eden bu kanaln yapsal ilevi anlalamamtr. Ancak
2008 yl kaz almalarnda 4 No.lu dkknda yaplacak olan kaz almalar
bu konunun akla kavumasn salayabilecektir.
Su kanal ierisinde gerekleen seviye inme almalar srasnda ok sayda
pimi toprak at kiremit paras ile dknt talarn yan sra, ge dnem
seramik ve cam paralar bulunmutur. Ayrca taban seviyesinde Bizans
Dnemine tarihlendirilen 5 adet sikke ele geirilmitir. Ancak bu sikkelerin
drt tanesi ar korozyona uram ve birbirine kaynamtr, konservasyon
sonras bu sikkelerin I. ustinianus (M.S. 527-565) ya da Mauricius Tiberius
(582-602) Dnemine ait olduu anlalmtr.
S2 amas ierisinde kalan, 1 ve 2 No.lu dkknlar ierisinde seviye inme
almalarna 14.07.2007 tarihinde balanmtr. 4,20 x 3,15 m. i llerine
sahip 1 No.lu dkknn 2006 ylnda +1,15 m. kotta (P1= 0,00) belirlenmi olan
sktrlm toprak taban aa karlm, ancak tabann gney blmnn,
burada bulunan zeytin aacnn kkleri yznden tahribata urad
anlalmtr (Resim: 3). 1 No.lu dkknn bat duvarnn sktrlm toprak
tabann hemen altnda sona ermesi, taban ve duvarn ayn tarihte yaplm
olabileceine iaret etmektedir. Ayrca 50 cm. kalnlndaki bu duvarn har
kullanlmadan amur kullanlarak temelsiz ina edilmi olmas, hem dkkn
srasnn arka duvar ile hem de su kanalnn kuzeyindeki duvarla organik
ba yapmadan dorudan doruya birlemesi, bu durumu desteklemektedir.
1 No.lu dkkna ait tabann tahribat gren gney blmnde seviye inme
almalar devam etmi ve +50 cm. seviyede ta deme tabana rastlanmtr
(Resim: 3). Orta byklkte kayrak talardan oluturulan tabann batda
502
tahribata urad gzlenmitir. Deme taban giri bloklarnn 70 cm.
kuzeyinde sona ermektedir. Arada kalan dar alanda seviye inilmeye devam
edilmi ve -5 cm. kotta yeni bir taban ve bu tabann hemen zerinde ok
sayda cam crufu toplu halde ele geirilmitir. 1 No.lu dkknn ilevinin
kesinlik kazanmas iin st seviyedeki iki tabann kaldrlarak erken evreye
ulamak gerekmektedir. 1 No.lu dkknn giri bloklarnn gneyinde
yarm stun-plaster paralar krk olarak ele geirilmitir. Krem renkli kire
ta malzemeden yaplan yarm stun-plaster, byk olaslkla meknn
batsndaki ge dnem duvarnda devirme olarak kullanlm olmaldr.
1 No.lu dkkna gneyden girii salayan kapya ait svelerin sadece alt
ksmlar korunagelmitir. ki faskial ve ta prolli sveler arasndaki aklk
ge dnemde devirme talarla kapatlm olsa da, bu akln 1,70 m. olduu
belgelenmitir.
1 No.lu dkknn batsyla bileen 2 No.lu dkkn, 3,70 m. geniliinde ve
3,15 m. derinliindedir. Bu alan ierisinde yrtlen seviye inme almalar
srasnda 1 No.lu dkkn ierisinde +1,15 m. kotta aa karlan sktrlm
toprak tabana rastlanmamtr. Ancak 1 No.lu dkkn ierisinde +50 cm. kotta
tespit edilen kayrak talarla dzensiz bir ekilde denen demenin 2 No.lu
dkknda da devam ettii gzlenmitir. Her iki dkknn n duvar sadece
temel zerindeki ilk blok srasna kadar korunabilmitir. kinci dkknn giri
kapsn oluturan sveler korunmamtr. Byk olaslkla 1 No.lu dkkn
gibi ayn giri aklna sahip olmaldr.
S2 amasnn hemen batsyla birleen ve 3 ve 4 No.lu dkknlarn
bulunduu alan S4 amas olarak adlandrlm ve bu alanda kaz almalarna
balanmtr. Dou-bat ynde 9 m. ve kuzey-gney ynde 12 m. olan S4
amas, sadece dkkn srasn deil ayrca kuzey portikonun dkkn sras
ile orta stun sras arasnda kalan 2. nen bir ksmn da kapsamaktadr. 2
No.lu dkkn ile hemen hemen ayn i llere sahip olan, 3,75 x 3,15 m.
llerindeki 3 No.lu dkkn, 80 cm. kalnlndaki harl ta rg duvar
ile 2 No.lu dkkndan ayrlmaktadr. Bu dkknn ierisinde yaplan kaz
almalarnda, meknn ortasnda, mekndan bamsz bir adet Korinth bal
bulunmutur. Ayrca youn miktarda pencere cam paralar ile birlikte cam
kselere ait paralar, cam ekirdei, e paralar, cruf ve birok salam pota
ele geirilmitir (Resim: 4). Bu buluntularn yan sra dkknn kuzeydou
kesinde +20 cm. kotta, 136 x 77 cm. llerinde cam ocann ve ham cam
parasnn bulunmas bu dkknn bir cam retim atlyesi olabileceini
gstermektedir. Deme zerinde youn miktarda kl bulunmas ve ocak
503
tabannda hlen pencere camlarna ait kalntlarn bulunmas burada cam
retimini kantlamaktadr. Bu alanda yaplan almalarn sonunda -13 cm.
kotta balksrt motii kk boyutlu akl talarndan oluturulmu taban
demesi ortaya karlmtr (Resim: 5). Dkknn 1,70 m. aklndaki girii
gney yndedir. Giri kapsnn bat svesi in situ olarak +1,75 m. kotuna
kadar korunmutur.
3 Nolu dkknn batsna 4,70 x 2,70 m. llerindeki 4 No.lu mekn
birlemekte ve her iki mekn 75 cm. kalnlndaki harl ta rg duvar
ayrmaktadr. Meknn dou duvarn ise 3 No.lu dkknn bat duvar
oluturmaktadr. ncelikle bu alan ierisine st kottan akan ve alan ierisinde
biriken ta ve dolgu toprak temizlenmitir. +3,22 m. kotta balanan seviye inme
almalarnda nce dkknn dou, bat ve arka duvar ortaya kmtr. lk
dkknda tespit edilen arka duvar, 4 No.lu meknda bulunmamaktadr.
Daha dorusu 3 No.lu dkknn arka duvar bat duvar ile birleerek ke
yapmakta, batya devam etmemektedir. Bylece 4 No.lu meknn arka
duvarn, su kanalnn kuzeyindeki duvar oluturmaktadr. Dolaysyla 4 No.lu
meknn dier dkknlar gibi bir dkkn olmad dnlebilir. Meknn
ierisinde gneyden kuzeye doru ykselen basamakl bir yaplamann
oluu ve 90 cm. geniliindeki kuzey girie yneliyor olmas bu durumu
desteklemektedir. +1,65 m. kota inildiinde gney duvar tespit edilmitir.
Dkknn bat duvarnda yer yer sva kalntlar grlmektedir. almalar
sonucu 4 No.lu dkkna ait giriin dier dkknlarn aksine, kuzeyde olduu
ve gney giriinin daha sonraki dnemlerde kapatld duvardaki devirme
stun tamburlarndan anlalmaktadr. Meknn ierisinde seviye inme
almalar srasnda +1,60 ile +1,50 m. kotu arasnda, ok sayda torpido tipi
amphora paralarna rastlanmtr (Resim: 6).
Meknn gneybat kesinde +65 cm. kotunda dairesel planl bir
seramik frn gn na karlmtr. Tula rg ile ina edilmi olan ve
havalandrma delii douya bakan frnn d ap 1,46 m. ve i ap ise 1
m.dir. 4 No.lu meknn ierisinde tespit edilen frn ve bu meknda ancak st
kotlarda bulunan ok saydaki amphora, unguentarium vb. eserlerin bulunmas,
meknn seramik atlyesi olabilecei krini kuvvetlendirmektedir (Plan:
2). Ancak sz konusu frnn dier meknlarla balantsnn olmamas, ge
dnemde ina edilmi olduunu gstermektedir. 2008 yl kaz sezonunda bu
alanda gerekletirilecek olan kazlar, meknn ilevinin daha iyi anlalmasn
salayacaktr. Bu mekn ierisinde dz dipli, biri envanterlik, ikisi ettlk
504
pimi toprak unguentarium
4
ile unguentariumlar iin retilmi pimi toprak
yuvarlak tpalar
@
, biri tmlenebilen ve ettlk olmak zere toplam drt
adet Afrika tipi amphora ele geirilmitir (Resim: 7-8). Ayrca eitli boyutlarda
tmlenemeyen amphora paralar da belgelenmitir. Ele geirilen amphoralarn
M.S. 4.-5. yzyla tarihlendirilmeleri buradaki yaplamann bu yzyllarda
da devam ettiini gstermektedir.
Agora Dou Portiko Restorasyon almalar
2005 yl kaz ve restorasyon almalar kapsamnda agora, dou portiko
mozaikli alann kuzeybat kesinde yer almas gereken ve devrilmi olarak
bulunan paye, kaidesi ile birlikte orijinal yerine geici olarak yerletirilmiti
6
.
Ancak 2007 yl bahar aylarnda kimlii belirsiz kiilerce sz konusu paye
kastl olarak tahrip amal devrilmitir. Sz konusu payenin mozaikli alan
bat taraftan snrlayan krepisin zerine devrilmesi sonucu, byk ve
birok kk paraya ayrlarak tahrip edildii Nysa ren yeri gie grevlileri
tarafndan rapor edilmitir. 2007 yl restorasyon almalar kapsamnda
ncelikli olarak sz konusu bu payenin restorasyonu tamamlanmtr. Ayrca
2005 yl agora kaz almalarnda A2 amas ierisinde, mozaikli alan bat
taraftan snrlayan krepis zerinde ve kuzey portiko orta stun sras aksnda
yer alan bir paye kaidesi ortaya karlmt
7
. Byk olaslkla, st kottaki
bloklarn devrilmesi sonucu birok paraya ayrlm olan sz konusu kaide,
kaz sezonunun sonuna yaklalyor olmas nedeniyle restore edilememiti.
Ancak 2007 ylnda bu alanda srdrlen restorasyon erevesinde bu kaide
de ele alnm ve restorasyonu byk lde tamamlanmtr.
Agora Bat Portiko S2 Amas
W. von Diestin
8
agorann bat portikosu hakknda vermi olduu bilgilerin
kontrol ve bat snrnn tespiti iin 2004 yl kaz almalarnda bat portikoda
4 Benzerleri iin bkz. C. imek B. Duman, Laodikeiada Bulunan Ge Antik a
Unguentariumlar, Adayla 10, 2007, s. 304 305, res. 3-9.
5 imek Duman 2007, s. 305, res. 10.
6 Bkz. V. dil M. Kadolu, 2005 Yl Nysa Kaz ve Restorasyon almalar, KST 28.1, 2006
(2007) 651, res. 1-2.
7 dil Kadolu 2007, 649.
8 W. von Diest, Nysa ad Maeandrum. Nach Forschungen und Aufnahmen in den Jahren 1907 und
1909, JdI, Ergh.10, 30 vd.
505
bir sondaj gerekletirilmiti
9
. 2004 ylndan itibaren antik kentteki cadde-
sokak sisteminin aratrlmasna ynelik srdrlen kaz ve aratrmalarn
sonucunda, agorann bat portikosunun ortasnda agoraya girii salayan bir
kapnn var olabilecei dnlmtr. Gerontikon (bouleuterion) ile agoray
ayran ve kuzey-gney aksta ana arteri oluturan caddenin (cardo maximus)
bulunmu olmas
10
ve 2007 yl kaz almalarnda sz konusu caddeden
bouleuteriona giriin bir propylon ile salandnn tespiti, bat portikonun
merkezinde benzer bir yaplamann olaca dncesini glendirmitir.
Agora bat giriin tespiti iin 2007 yl almalar kapsamnda, 2004 ylnda
alan amann (S1) 10 m. kuzeyinde 3 x 3 m. llerinde ikinci bir sondaj
(S2) gerekletirilmitir. Agora dou portiko P20 kotuna gre (0.00) - 95 cm.
kotta, eik ta olabilecek mimari bir yaplama ile karlalmtr. Sz konusu
yaplamann batsnda -132 cm. kota inildiinde ise kuzey-gney aksl
caddenin (cardo maximus) konglomera demesine ait bloklar ortaya kmtr.
Bylece S2 amas 5,5 m. daha kuzeye doru geniletilerek eik tann kuzey
snr tespit edilmeye allmtr. zerinde yaklak 10 cm. geniliinde ve
yaklak 5 cm. derinliinde bir kanal bulunan (kap yuvas) adet kire ta
blok, agoraya batdan girii salayan kapnn eik ta olmaldr (Resim: 9).
Amann kuzeyindeki derinleme almalarnda bu eik ta bloklarnn 80
cm. batsna bir di yaparcasna birleen 1 m. kalnlndaki duvarn ortaya
kmas, burada bir giri kapsnn var olduunu ortaya koymutur. Kire
harcnn balayc olarak kullanld byk dikdrtgen kire ta bloklardan
oluturulan duvarn yaklak 5,20 m.lik ksm aa karlmtr. Amann
kuzey ksmnda aa karlan bu masif duvar, S1 amasnda 2004 ylnda
belgelenen bat portikonun arka yani bat duvar ile ayn aks zerindedir.
Dolaysyla, sz konusu duvar, bat portikonun arka duvar olmaldr. Bylece
sz konusu masif duvarn kesintiye urayarak yaklak 4,5 m. geniliinde
bir akln olumas, burada antsal bir giri kapsnn varlna iaret
etmektedir. Ancak, duvarn batsnda ama ierisinde kalan alanda caddenin
konglomera demesini aa karmak mmkn olmamtr.
Giri aklnn gney balangcn tespit etmek iin sz konusu ama 6
m. gneye doru geniletilmitir. Bylece S2 amasnn genel lleri, kuzey-
gney ynde 14 m. ve dou-bat ynde 3 m.ye ulamtr. Eik tann gney
9 V. dil M. Kadolu, 2004 Yl Nysa Kaz ve Restorasyon almalar, KST 27.2, 2005 (2006)
133 vd.
10 dil Kadolu 2006, 134.
506
bitiminden itibaren yaklak 1 m. gneyde ve kuzeydeki masif duvarla ayn
aks zerinde olan dou-bat ynl dikdrtgen bir blok ortaya kmtr. Bu
blok, olaslkla kapnn gney balangcn oluturuyor olabilir. Ancak bu
bloktan sonra masif duvarn gneye doru devam etmeyii, sz konusu
kap aklnn daha geni olabileceini gstermektedir. Amann gneybat
ksmnda bir adet anta bal ile bir adet kemer blounun ortaya karlmas,
burada tek kemerli bir kapnn varln kuvvetlendirmektedir. Bu duruma
gre cardo maximus olarak adlandrlan caddeden kemerli bir kap ile agoraya ve
bir propylon ile gerontikona geildii anlalmaktadr. 2008 yl kaz sezonunda
bu alandaki almalar geniletilerek, kapnn restitsyonuna gidilecektir.
GERONTIKON (MECLS BNASI) KAZI ALIMALARI
2006 ylnda antik kentin gerontikonunda (Meclis Binas) balatlan
kapsaml kaz almalarna 2007 ylnda toplam 8 ama ile devam edilmitir.
1 Temmuzda temizlik ve evre dzenlemesi ile balayan kaz almalar 16
Austos tarihine kadar aralksz srdrlmtr.
2006 ylnda yapnn gney dousunda gerekletirilen kazlar hem n
avluya ait dou stoay hem de agora ile gerontikon arasndaki dkkn srasn
ortaya karmtr
11
. Ayrca sz konusu bu almalar, n avlunun dou stoasna
birleen mozaik tabanl bir koridor (gei hol) ve bu koridorun nnde de
bir n odann var olduunu ortaya koymutur. Ancak yaplan almalarda
gerontikonun agora ile olan balantsnn nasl olduu tespit edilememiti.
2007 almalar ncelikle, yapnn gneyine birleen n avlunun
snrlarnn belirlenmesi ile yine agora balantsnn aratrlmasna ynelik
gerekletirilmitir (Plan: 1, 3).
S3 ve S4 Amalar
2006 ylnda gerekletirilen S1 amas, koridorun (gei holnn)
gney duvar hizasna kadar alabilmiti. 2007 ylnda dou stoaya ait arka
(dou) duvarn ne kadar daha gneye uzand ve dolaysyla n avlunun
kuzey-gney ynde tm derinliinin tespiti iin, arka duvar boyunca kaz
almalar srdrlmtr. 2 m. geniliinde ve 11 m. uzunluundaki
11 Bkz. V. dil M. Kadolu, 2006 Yl Nysa Kaz ve Restorasyon almalar, KST 29.2, 2007
(2008) 197-226.
507
bir ama (S3) ile takip edilen stoann arka duvarnn, scaenae fronsun gney
cephesinden lldnde iten 29,50 m. ve dtan ise 30,30 m. sonra batya
dnd tespit edilmitir. Bylece drt taraf revaklarla evrili n avlunun,
28,35 m. geniliinde ve 30,30 m. derinliinde kareye yakn dikdrtgen planl
olduu belgelenmitir. n avlunun, 27,90 m. geniliindeki gerontikondan 45
cm. daha geni olmas, dou stoa duvarnn gerontikonun dou duvarndan
yaklak aradaki fark kadar darya tam olmasndan kaynaklanmaktadr.
S5 ve S7 Amalar
2006 ylnda n avlu dou (dou duvar dhil) ile kuzey stoalarnn (scaenae
frons duvarna kadar) derinliklerinin 5 m. olduu tespit edilmiti. Dou stoa
derinlii stylobat n kenarndan arka duvara kadar 4,25 m. kuzeyde ise bu
mesafe 5 m.dir. Bu llere gre kuzey stoa, dou stoaya oranla 75 cm. daha
genitir. Sz konusu llerin gney ve bat stoada belirlenebilmesi iin 2007
yl almalarna hem gney (S5 ve S6) hem de bat stoada birer ama ile devam
edilmitir. 10 x 2 m. llerindeki S5 amas, gney stoann stylobatn bulmak
amacyla stoann kuzeydou i kesinde gerekletirilmitir. Gnmz
toprak seviyesinden 45 50 cm. eksi kotta ortaya karlan stoaya ait stylobatn
zerine oturmu olduu kuzeydou ke duvar, yaklak 9 m. batya doru
takip edilmitir.
70 cm. kalnlndaki temel duvar, dier duvarlar gibi kire harl yapsal
zelliklere sahiptir. S5 amas ierinde n avlunun gneydou i kesi ile
S4 amasnda n avlunun gneydou d kesinin ortaya karlmas hem
gney stoa derinliini hem de n avlunun kuzey-gney akstaki derinliini
ortaya koymutur. Buna gre gney stoa, arka duvar dhil toplam 5,25 m.
derinliindedir (duvar kalnl hari 4,45 m.). Bylece gney stoa, dou
stoadan 20 cm. daha derin, kuzey stoaya gre ise 65 cm. daha dardr. Dou
stoann gney yarsnda ve gney stoann tamamndaki gnmz toprak
seviyesi, dou stoa stylobat seviyesine gre (P1 0.00) 10 ile 15 cm. arasnda
deien eksi kottadr. Ayrca S1 ve S5 amalarndaki kire ta stylobat
bloklarn tamamnn eksik oluu ancak bunlara ait temel duvarnn korunmu
olmas, bu alanda halen traktrl tarmn yaplmas sonucudur. Bu yzden
dou stoann orta ksmnda tahribat grmeye balayan mozaik deme
gney kesiminde ve gney stoada tamamen yok olmutur. Her yl bahar
aylarnda arazi sahiplerinin zeytin aralarn sryor olmas yzeye yakn
kalntlar tahrip etmektedir. Dolaysyla antik kentteki arazilerin bir an nce
kamulatrlmas gerekmektedir.
508
n avluyu batdan snrlayan stoann arka duvar halen grlebilir
olmasna ramen stunlarn oturduu stylobat veya stylobatn temel duvar
grlmemekte idi. Dolaysyla buna bal olarak bat stoann derinlii ile n
avlunun i lleri bilinmemekteydi. 2007 almalarnda, bat ile kuzey stoann
birletii i kede 3 x 1 m. llerinde bir ama (S7) gerekletirilerek, stylobat
veya stylobatn temel duvar tespit edilmeye allmtr. Ama ierisinde 40
cm. eksi kotta, 80 cm. kalnlnda ve yaklak 2 m. gneye devam eden harl
bir duvar kalnts ortaya karlmtr. Sz konusu duvarn n kenarndan
arka duvarn d yzne kadar olan mesafenin 5 m. oluu, dier stoalarda da
sz konusu derinliin 5 ile 5,25 m. arasnda deimesi bu duvarn stylobatn
temel duvar olduunu gstermektedir (Plan: 3). Buna gre avlunun i lleri
18,40 x 20,10 m. olarak tespit edilmitir.
S6 Amas
Milet bouleuterionunda caveann ald n avlu ve n avlunun girii gibi
12
,
Nysa gerontikonunda da n avlunun gney stoasnda antsal bir giriin var
olup olmad 1,5 x 3 m. llerindeki bir ama ile (S6) aratrlmtr. Ama
ierisinde 58 cm. eksi kotta gney portikonun dou-bat aksl harl temel
duvar ortaya karlmtr (Plan: 3). 80 cm. kalnlndaki duvar kalntsnn
kesintisiz olarak devam etmesi burada bir akln olmadn, dolaysyla
bir kap ya da propylonun olamayacan gstermitir.
S9 Amas (n Oda)
2006 yl kaz almalarnda gei holnn (koridorun) byk bir ksm
almt. Ancak gei hol olarak adlandrlan bu meknn hem gney hem
de dou duvarlar tespit edilememiti. 2007 yl kaz almalarnda ncelikli
olarak meknn ilevinin ve sz konusu her iki duvarn tespitine allmtr.
Meknn gneybat kesindeki duvar gneye doru takip edilmi ve
yaklak 2 m. sonra duvarn 90 ayla douya dnd belgelenmitir.
Bylece meknn gney duvarna ulalmtr. 7 m. geniliiyle gei holnn
yaklak 2,5 kat geniliindeki bu n oda, koridorun ortasna birleerek
koridorun nnde geni bir mekn yaratmaktadr.
12 W. Mler-Wiener, Griechisches Bauwesen in der Antike (1988) 161 vd. res. 96.
509
Amann dousunda gerekletirilen kazlar, meknn ok dzgn bir
stylobat blok sras ile snrlandn ortaya koymutur. +16 cm. kotundaki
mermer stylobat bloklar zerinde kaideye ait izler ile bu kaidelerin stylobat
ile balantsn salayan aktma kanall dbel deliklerinin var oluu burada
cephesinde drt stun bulunan bir propylonun varln ortaya koymutur
(Resim: 10, Plan: 3). Cephesinde drt stunun var olduu anlalan propylonun
ne kaideleri, ne stunlar ne de balklar ele geirilmitir. Ayrca gneydeki
kaidenin oturduu stylobat blou da eksiktir. Ancak stylobat zerindeki izlerden
stun akslar hesaplanabilmektedir. Yan girileri ortadakine gre daha dar
olan propylonun kuzeydeki ilk stun aks (inter aksial) 192 cm. ortadaki giri
aks ise 240 cm.dir. Gneydeki son aks, stylobat blounun olmay nedeniyle
llememitir. Ancak kuzeydeki aks ile simetrik olacandan en azndan
192 cm. olmaldr. Kaideler korunmam olsa da stylobat bloklar zerindeki
kanrtma yuvalar ile aktma kanallarnn var oluu, kaidelerin en azndan 80
cm. plinthos uzunluuna sahip olduunu gstermektedir.
S9 amasnda 7 x 6,40 m. llerindeki n oda ve propylon, koridor
kullanlarak gerontikonun n avlusuna ve gerontikona geii salayan ana girii
oluturuyordu. Bylece gerontikona giri 2004 yl kaz almalarnda tespit
edilen ve agora ile gerontikonu birbirinden ayran kuzey-gney aksl (cardo
maximus) caddeden
13
salanmaktayd.
S8 Amas
S9 amasnn devam olarak S8 amas, gerontikon proypylonunun hemen
dousundaki cadde zerinde gerekletirilmitir (Plan: 3, Resim: 10).
ncelikle nceki yllarda bir ksm aa karlan cardo maximusun propylonun
nnde korunup korunmad ile ayn ekilde propylonun karsnda agoraya
ait bir giriin olup olmadnn aratrlmas ve propylona ait olabilecek
mimar elemanlarn tespiti iin kaz almalar bu alanda gerekletirilmitir.
2 m. geniliinde ve 7,5 m. uzunluunda bir ama ile (S8) 24 Temmuzda
kaz almalarna balanmtr. Sz konusu ama ierisindeki derinleme
almalarnda, - 40 cm. (P1 0.00) kotunda cadde demesine ait konglomera
bloklar ile bu bloklarn zerinde propylonun gen alnlna ait tympanon
bloklar aa karlmtr. Hem caddeyi biraz daha grnr klmak hem de
13 dil Kadolu 2006, s. 133 vd. Res. 1.
510
propylonun cephesine ait dier bloklar ortaya karabilmek iin S8 amas
kuzey-gney ynde toplam 5,5 m.ye geniletilmitir. Bu almalarda cadde
zerinde dme pozisyonunda yan yana duran ve propylona ait gen
alnln sol yarsn oluturan adet tympanon blou ortaya karlmtr.
Ayrca yine cadde zerinde adet konsollugeison blou ile caddeyi doudan
snrlayan duvar blou zerinde ise mahya korniinin bulunmu olmas (Plan:
3, Resim: 10), en azndan propylonun gen alnlnn restitsyonunun kesin
olarak yaplmasn mmkn klmaktadr. Bu alanda cadde genilii 5,10 m.
olarak llmtr. Ama ierisinde cadde kaldrm bloklarna bitiik ve 125
cm. daha dousunda olmak zere birer sra pimi toprak su boru hatt aa
karlmtr. Kuzey-gney ynl bu iki hattn agora bat portiko S2 amasnda
da devam ettikleri grlmtr.
Yine ama ierisinde stylobat bloklarna bitiik ve paralel 13 cm. (P1
0.00) kotunda bir basamak blok sras ortaya karlmtr. Bylece cadde
seviyesinden bir basamak ile klarak cephesinde drt stunlu ve gen
alnlkl bir propylon ile 7 m. geniliinde ve 6,40 m. deriliindeki bir salona
(n odaya) geiliyordu. Sonra buradan 3,10 m. geniliindeki bir koridorla
gerontikonun n avlusuna ulalyordu. Ayn ekilde propylon nndeki
caddeden agoraya bir geiin olup olmad belirlenememitir. Ancak agora
bat portiko S2 amasnda bat giriin bulunmu olmas, propylonun bulunduu
alandan agoraya bir giriin olmayacan gstermektedir.
Agora bat portiko 1 No.lu sondajdaki cadde kotu ile gerontikon 8 No.lu
sondajdaki cadde kotu, caddenin kuzey-gney ynde 2 eimli yapldn
gstermektedir. Ama ierisinde cadde kotu zerinde ele geirilen bir adet I.
Basileus sikkesi
14
(M.S. 976-1025), caddenin 11. yzyl bana kadar kullanlm
olduunu gstermektedir.
Gerontikon Restorasyon almalar
2007 yl gerontikon restorasyon almalar iki farkl alanda srdrlmtr.
ncelikli olarak gerontikonun n avlusuna ve dolaysyla gerontikona geii
salayan ana giri zerindeki gei holnn (koridorun) taban mozaii
restore edilmitir (Resim: 11). Gerontikonda mozaik restorasyonu dnda,
gerontikonun iki katl scaenae fronsuna ait mermer bloklara ait paralarn
14 D.R. Sear, Byzantine Coins and Their Values (1987) No. 1813.
511
birletirilmesine balanmtr. n avluda snandrlan mimar bloklardan
bir adet Korinth bal, bir adet aritrav, bir adet ranke frizi-kaset blou ile
bir adet heykel kaidesinin restorasyonu tamamlanmtr.
IN ANTIS TAPINAK
Cadde-sokak sisteminin aratrlmasna ynelik 2006 ylnda srdrlen
kaz almalarnda ilk kez kent ierisinde in antis planl, Dor dzenli ve
podyumlu bir tapnan varl ortaya konmutur (Plan: 4)
15
. 2006 ylnda
yapnn ve plannn anlalmasna ynelik kaz almalarnda, podyumu,
d duvarlar ksmen aa karlan tapnan 2007 ylnda naosunda kazlar
srdrlmtr. Ancak tapnan bulunduu zeytinliin 2006 ve 2007 yl
ierisinde kamulatrlamam olmas, buradaki almalar ok kstlamtr.
TYATRO RESTORASYON ALIMALARI
Tiyatroda 2005 ylnda balanan restorasyon almalarna 2007 ylnda iki
farkl alanda devam edilmitir: Bu almalar, proskenion cephesine ait mimar
bloklarn restorasyonu ve anastylosisin oluturulmas ile sahne binasna ait
duvarlarn restorasyonu oluturmutur
16
. Ayrca podyum frizlerinin al
kalplarnn alnmasna devam edilmitir.
2005 ylnda podyum frizlerine ait grlerin tahrip edilmesi ve nceki
yllarda da birok kez tiyatroda hrszln olmas nedeniyle 2006 yl
almalarnda ncelikli olarak 1. ve 2. podyum frizlerinin silikon kalplar
alnm ve birer adet al ve polyester kopyalar retilmiti. 2007 yl kaz
sezonunda ise 2005 ylnda tahrip edilen grlerin balar nceki yllarda
ekilen fotoraar yardmyla tamamlanmtr. Bu tamamlama ileminden
sonra 3. podyum frizlerine ait toplam 5 m
2
silikon kalp alnarak birer adet
al kopyalar retilmitir. nmzdeki yllarda da 4 6. podyumlara ait
friz plkalarnn silikon kalplarnn alnmas ve kopyalarnn retilmesi
planlanmaktadr.
15 Bkz. V. dil M. Kadolu, 2006 Yl Nysa Kaz Ve Restorasyon almalar, (baskda).
Benzer tapnaklar iin bkz. Blaundos, Bau 1: A. Filges (ed.), Blaundos. Berichte zur Forschung
einer Kleinstadt im lydisch-phrygischen Grenzgebiet, IstForsch 48 (2006) s. 39 vd., dn. 281,
Res. 18-23.
16 T.C. Kltr ve Turizm Bakanl, Aydn Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Blge Kurulu
Mdrlnn 26.09.2006 tarih ve 383 sayl karar ile sz konusu restorasyon almalar
srdrlmektedir.
512
2006 yl almalarnda proskenion cephesinin dou balangcn
oluturan ve drt stundan oluacak olan blmnn anastylosis almas
tamamlanmt ancak bloklarn sabitlenmesi 2007 kaz sezonuna braklmt.
6 Temmuzda balanlan ve 25 Austos 2007 tarihine kadar devam eden
restorasyon almalar ile proskenion cephesinin dou balangcnda yer
alan tm bloklarn sabitleme ilemleri tamamlanmtr. Proskenion cephesine
ait anastylosisin son aamasn ise mermer sahne demesi oluturmutur.
Sahnenin dou ve batsnda in situ olarak korunan kaplamalarn varlndan
yola klarak, anastylosisi yaplan blmn hemen arkasna gelecek ksmdaki
sahne zemini, korni bloklar ile ayn seviyede olmak kayd ile 4-5 cm.
kalnlnda dikdrtgen mermer plkalarla kaplanmtr. Bylece proskenion
cephesinin ksm anastylosisi tamamlanmtr (Resim: 12).
Yapnn dou yarsndaki duvarlarn salamlatrlmasnda ve
ykseltilmesinde younlaan 2006 yl sahne binas restorasyon almalarn
2007 ylnda yapnn bat yarsndaki almalar izlemitir. 2007 yl
almalarnda ncelikle Aydn Kltr Mdrlnn yaptrm olduu
imentolu ta duvar kaldrlarak kire harl orijinal duvara ulalarak batdaki
kemer tamamlanm ve duvarn bat yars dou yarsnda olduu gibi korni
seviyesine kadar ykseltilmitir (Resim: 13).
Ayrca sahne binasnn 2, 3, 4 ve 5 No.lu odalar arasnda geii salayan
aklklarn tamamen yklm olan ift sra tula kemeleri aslna uygun olarak
restore edilmitir. Bylece sahne binasnn n ve arka duvarlar arasndaki
balant yeniden kurulmutur. Ancak 3 ve 4 No.lu kemerlerin zerleri
kapatlmken 5 No.lu kemerin zeri ta duvar rg ile kapatlamamtr.
2008 yl almalarnda hem sz konusu kemerin zeri kapatlacak hem
de sahne binasnn genelinde salamlatrma ve restorasyon almalarna
devam edilecektir.
Yukarda belirtilen restorasyon almalar dnda, sahne binasnn
gney (d) duvarnda yer almas gereken, ancak eksik olan korni bloklar,
dou dar cephede korunan bir korni bloundan alnan silikon kalp ile
betondan retilmeye balanmtr. 2008 sezonunda retimi tamamlanacak
olan korniler yerlerine yerletirilecek ve sahne binas duvarlar korunan en
yksek seviyesine kadar ykseltilecektir.
513
Plan 1: Nysa kent plan (2007)
Plan 2: Agora kuzey portiko plan
514
Plan 3: Gerontikon plan (2007)
515
Plan 4: In antis planl tapnak
Resim: 1
516
Resim: 2
Resim: 3
517
Resim: 5
Resim: 4
518
Resim: 6
Resim: 7
519
Resim: 9
Resim: 8
520
Resim: 10
Resim: 11
521
DEERL BLM ADAMI
Genel Mdrlmzce her yl dzenlenen Uluslararas Kaz, Aratrma ve
Arkeometri Sempozyumunda sunduunuz raporlar, bu yl da kitap olarak baslacaktr.
Gndereceiniz rapor metinlerinin aada belirtilen kurallara uygun olmas, kitaplarn
zamannda basm ve kaliteli bir yayn hazrlanmas asndan nem tamaktadr.
Yayn Kurallar
Yazlarn A4 kada, 13x19 cm. lik bir alan iinde 10 punto ile, baln 14 punto ile
tirelemeye dikkat edilerek, Arial veya Times fontu ile 10 sayfa yazlmas,
Dipnot numaralarnn metin iinde belirtilerek sayfalarn alt ksmna 8 punto ile
yazlmas,
Dipnot ve kaynakada kitap ve dergi isimlerinin italik yazlmas,
izim ve fotoraarn toplam adedinin 15 olmas, CDye JPG veya TIFF olarak 300
pixel/inch, renk modlarnn CMYK veya Grayscale olarak kaydedilmesi, kesinlikle
word sayfas olarak dzenlenmemesi,
Haritalar (Harita: .....), izimler (izim: .....), Resimler (Resim: .....) olarak
belirtildikten sonra altlarna yaz yazlmas ve kesinlikle levha sisteminin
kullanlmamas,
Yazlara mutlaka isim, unvan ve yazma adresinin yazlmas,
CDye kaydedilmi metnin ktsnn da gnderilmesi ve kt ile CD kaydnn
uyumlu olmas (aksi hlde CD kayd esas alnacaktr),
Raporlarn sempozyum esnasnda teslim edilmesi veya en ge 1 Austos
gnne kadar
Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrl
Aratrmalar ve Yaynlar ubesi Mdrl
II. Meclis Binas
Ulus/Ankara
adresine gnderilmesi gerekmektedir.
Yayn kurallarna uymayan veya ge gelen yazlar kesinlikle yaynlanmayacak ve iade
edilmeyecektir.
Not: Kaz, Aratrma ve Arkeometri Sonular Toplants kitaplarna Bakanlmz
www.kultur.gov.tr adresinden ulalmas mmkndr.
Bilgilerinizi rica eder, almalarnzda baarlar dileriz.
522
DEAR COLLEAGUES
The reports which you will submit during the International Symposium of Excavations,
Surveys and Archaeometry will be published as usual.
In order to receive a qualitative print and to complete the publication on time, we
kindly request you to send the texts of your reports within the context of form mentioned
below:
The writings to be on A4 paper, not exceeding the writing space of 13.5x19 cm, with
Arial or Times font in 10pts. Kindly pay attention to using dashes (-) when necessary in
the text, and the text to be maximum 10 pages
* The title to be written in 14 pts, bold,
* Footnotes to be written below the text, with their numbers indicated within the
text, in 8 pts at the page where it is mentioned,
* At the footnotes and the bibliography, the names of the books and the periodicals
to be written in Italic character.
The total number of the drawings and the pictures to be at most 15. If it is possible, you
are requested to scan the photographs and to save on CD as JPG on a separate le out
of the text with 300 pixel/inch; colour of mods of these photographs must be CMYK or
Grayscale; photographs to be taken by digital camera,
Please write (Drawing) for the drawings (Fig.) for the gures, pictures, and (Map) for
the maps as subtitle and please do not use table system.
Kindly write your name, title and communication address on the papers.
Please send the print out of the text that together with loading the text on a (new)
diskette or CD.
The print out of the text you will send and the text in the diskette or CD, should be
compatible, (or else the text in the diskette/CD will be accepted) with each other.
Kindly give your texts during the symposium or send until August 1, to the below
address:
Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrl, Aratrmalar ve Yaynlar ubesi
Mdrl, II. Meclis Binas Ulus-Ankara/TURKEY.
The reports which does not follow the rules or are sent late, will not be published and
will not be given back.
Note the books of the Symposium are available on www.kultur.gov.tr