& GEZONDE LEEFSTIJL

VOEDING
in relatie tot kanker

Lize Baarspul
Vereniging voor Biologisch-Dynamische Landbouw en Voeding

Voeding kan onze gezondheid ondersteunen. Met name voeding

met veel levenskracht heeft een stimulerende werking op ons im-
muunsysteem. Levensmiddelen uit de biologisch-dynamische land-
bouw en veeteelt hebben deze kwaliteit.

De biologisch-dynamische boer gaat uit van de samenhang tussen

mens, dier, plant en kosmos. Hij heeft respect voor de eigenheid
van elk gewas en dier. Daarom levert deze vorm van landbouw ons
vitale, volwaardige en smaakvolle groenten, fruit, granen, zuivel en
vlees die ons geven wat we nodig hebben.

Kies daarom voor voeding van biologisch-dynamische kwaliteit,

herkenbaar aan het Demeter keurmerk. En wordt lid van de BD-Ver-
eniging om uw kennis over gezonde landbouw en voeding te ver-
groten. De BD-Vereniging organiseert inspirerende rondleidingen
en verdiepende lezingen op biologisch-dynamische boerderijen,
waar u aan kunt deelnemen.

Voor 35 euro bent u lid en ontvangt u 5 x per jaar het ledenblad

Dynamisch Perspectief met achtergrondartikelen en actuele onder-
werpen.
www.bdvereniging.nl info@bdvereniging.nl tel. 0343-531740
 K E R H O F
A AY B E E er toe doen!
KR dingen di
e

sc on s ule nt :
Cursussen
en oplei

u ur v oedi ng p !
t
Na een eigentijd s ber oe
m e e te maken
heeft?
?
wat d a a r e richting
u r vo e d in g en alles ? Z o e k je een nieuw
uis bij natu ied .
op dit geb sen aan gezondheid
Voel je je th verder ontwikkelen e t m e n
Wil je gra
ag t werk je m woontes.
u r vo e d in gsconsulen o n d e vo edingsge
Als natu vaak doo
r ongez
g alterna
tieven als
an in
en ontsta en de natuurvoed p van de
o n d h e id sprobem d e n b in n a ro m is het beroe
Gez n vin tijl. Da ekomst!
eer mense twoorde levenss u en de to
Steeds m n v e ra n jk v o o r n
om ee lent bela
ngri
eleiden o
p
het gaat en te beg
u rv o e d ingsconsu v is e re n e k k in g
natu ad betr
g le e r je mensen te Bijvoorbeeld met
leidin on . oo k
-jarige op ingspatro ng, maar
In deze 3 h u n le e f- en voed ic h ts v e rminderi d ie d a arvoor
d van ze of ge w vakken
het gebie le e fw ij
allerg ie . A ll e
siske is n n ,
ezondere ziekte of dische ba
tot een g g a a t o m z o a ls m e
ar o o k
het d, ieken. Ma
wanneer en aan bo che
n g rijk zijn kom e n ge sp rekstechn n o lo g ie , biologis
be la d ië te ti e k fe n o m e st is c h
eer,
voedingsl een bredere visie
, zoals en holi
, m e d is che vakk
et beeld
vakken m n wereld
n d b o u w , mens- e g .
la edin lten
kindervo de consu
bekeken, o n su le nt krijgt
dingsc
atuurvoe ekeraars.
a fg e st u deerde n k te kostenverz
Een e e ste z ie
oor de m
vergoed d elijkse
0 maand
in d e n p laats in 1 d a g tot
v id
De lessen jaar van vrijdagm ber 2007.
p e r pte m
blokken anaf 21 se
middag v
zaterdag
EEK ERHOF of kijk op
KR A AYB rlijk i
n s p i r erend!
Bel v o o r e e n brochure l, ook voor onze
rhof.n
natuu s la a n 25 w w .k r a aybeeke cursusse
n.
h w ingen en
Diederic rg e n o p le id
Driebe andere
3971 PA 5 3 38 65
5 / fa x
) 51 29 2 hof.nl
tel. (0343 @ k ra aybeeker
e-mail: in
fo hof.nl
aybeeker
www.kra
© Magnolia, praktijk voor persoonlijke & spirituele ontwikkeling
email: lizebaa@zonnet.nl

Tekst: Lize Baarspul, diëtiste/voedingstherapeute

Met medewerking van: dr. sc. Jan Diek van Mansvelt, bioloog voor landbouw,
landschap en voeding
Vormgeving: Gouda Media Groep B.V.
Drukwerk: Luma Stolwijk
Uitgave: juni 2007

De brochure is te bestellen bij de uitgever, de Gouda Media Groep B.V., door overma-
king van het verschuldigde bedrag op rekeningnummer 10.73.30.253 bij de Rabobank
te Gouda onder vermelding van het aantal brochures. Het telefoonnummer van de
Gouda Media Groep is 0182-322456.

Prijs: € 7,95 inclusief 19% btw en verzend- en administratiekosten.

Niets uit deze brochure mag worden overgenomen op welke wijze dan ook.
Het auteursrecht wordt uitdrukkelijk voorbehouden.

5
Inhoud:

Inleiding 7

Hoe kunnen we ons immuunsysteem versterken? 8

Aanvullende behandelmethoden 9

Ritme en gezondheid 10

Wat kunnen we nog meer zélf doen? 11

Onze levensmiddelen en de voedingskwaliteit 13

Onze levensmiddelen en hun werking in ons lichaam 14

Het zuur-base-evenwicht 18

De darmflora herstellen 19

Fyto-oestrogenen en kanker 20

Gezonde balans tussen warmte en koude 21

Een gezonde ademhaling van cel tot psyche 26

Nawoord 27

Samenvatting 28

6
Inleiding

Voor ons welzijn is een gezonde leefstijl onmisbaar. Dat wil zeggen: een gezonde
voeding, voldoende lichaamsbeweging, niet roken, ritmisch leven, aanhoudende stress
en vermoeidheid thuis en op het werk vermijden en liefst ook een gezond milieu en
een levend landschap om ons heen. Dit geeft al aan dat we zelf heel wat kunnen doen
om te zorgen dat we gezond blijven. Toch is het goed ons te realiseren dat een gezonde
leefstijl geen garantie biedt dat we nooit ziek zullen worden. Evenmin dat we altijd en
volledig zullen genezen. Gezond of ziek zijn hangt van veel factoren af en is niet los te
zien van ieders persoonlijkheid.

Kanker is een verzamelnaam voor veel verschillende soorten ziektebeelden. Bij het
ontstaan van kanker spelen meestal zowel erfelijkheidsfactoren (aanleg) als omge-
vingsinvloeden een rol. Lichaamscellen kunnen door familiaire aanleg gevoelig zijn
om zich kankerachtig te ontwikkelen. Ook uiterlijke factoren zoals chemische stoffen,
denk aan milieuvervuiling en roken, kunnen op termijn kankerverwekkend zijn, maar
ook overdadige voeding of te vet en ongezond eten en te veel zonlicht. Daarnaast is
onze psychische aanleg, onze predispositie, een belangrijke factor in onze gezondheid.
Dit verklaart waarom de ene mens onder nagenoeg dezelfde omstandigheden wel ziek
wordt en de ander niet. Wanneer we kanker hebben is het belangrijk dat te accepteren
en zelf werkzaam bij de behandeling betrokken te zijn en blijven.

In deze brochure vindt u algemene richtlijnen hoe u een gezonde voeding kunt samen-
stellen en welke accenten u kunt leggen als u (een aanleg voor) kanker heeft. Daar-
naast staat hierin in grote lijnen beschreven wat u zelf kunt doen om uw gezondheid te
bevorderen of, als u ziek bent, uw afweersysteem te activeren en te versterken. Ook is
globaal aangegeven wat u zonodig kunt doen om uw eetlust te stimuleren.

De informatie in deze brochure is nadrukkelijk niet bedoeld als een specifiek persoon-
lijk (voedings)advies voor wie dan ook. Tevens willen we uitdrukkelijk vermelden dat
deze brochure evenmin bedoeld is om bezoek aan arts of specialist te vervangen. En
tot slot, als u een persoonlijk voedingsadvies of bereidingsadviezen nodig heeft, is een
consult bij een diëtist of natuurvoedingsconsulent aan te raden.

7
Hoe kunnen we ons immuunsysteem
versterken?
Ons immuunsysteem, de natuurlijke afweer van ons lichaam, speelt een essentiële rol
bij het ontstaan van kanker. Een sterk en actief afweersysteem kan een belangrijke
bijdrage leveren bij het voorkomen van deze chronische ziekte. En naast de preventie
ook bij het behandelen en overwinnen van veel soorten kanker. Daarom is het van
groot belang dat u uw immuunsysteem probeert te activeren en te versterken. Dit kunt
u op verschillende manieren doen.
Dat is allereerst door een gezonde mineralenrijke voeding te gebruiken. Mineralen en
spoorelementen zijn essentieel voor onze stofwisseling. Daarnaast is voldoende vet
van goede kwaliteit belangrijk. Een goede voedingstoestand verhoogt uw weerstand.
Met een goede voeding kunt u zich beter gaan voelen. Bovendien zorgt een goede
voedingstoestand er voor dat u, wanneer u ziek bent, een kankerbehandeling beter
aankunt. We weten ook dat ondervoeding en overvoeding een rol kunnen spelen bij het
ontstaan van kanker als u aanleg heeft om die ziekte te krijgen. Daarom is het in dit
kader ook zeer aan te raden om voor een goed lichaamsgewicht te zorgen.

De darm en darmflora spelen een belangrijke rol bij ons immuunsysteem. Wanneer we
gezond zijn hebben we een vrij stabiel patroon van darmbacteriën die kenmerkend is
voor de betreffende persoon. Bij ziekte, na het gebruik van antibiotica of wanneer we
langdurig ongezonde voeding hebben gegeten, is onze darmflora meestal verstoord.
Met specifieke voedingsmaatregelen kunnen we bijdragen aan het herstel van de
balans in de darm.

Uit onderzoek en ervaring weten we dat we onze weerstand kunnen versterken door
innerlijk actief te blijven en niet bij de pakken te gaan neerzitten. En door ritmisch te
leven en de dingen die we doen met liefdevolle aandacht, met hart en ziel te doen. Ook
het wandelen in de natuur en daar inspiratie uit halen ervaren steeds meer mensen als
een activiteit die ons gezond maakt. Daarnaast is het belangrijk om u positief be-
trokken te voelen bij uw eigen welzijn, u daar zelf verantwoordelijk voor te voelen en
uzelf actief op te stellen. Een groeiend aantal mensen raakt er van overtuigd dat ook in
de gezondheidszorg de hele mens centraal dient te staan en niet alleen een gezond of
ziek lichaam. Daarom worden bij zowel kankerpatiënten als hun behandelaars holis-
tische behandelmethoden steeds populairder.

8
Aanvullende behandelmethoden
Er komt steeds meer belangstelling voor de positieve effecten van deze holistische,
ook wel complementair genoemde behandelmethoden. Dit zijn behandelwijzen die op
hun effectiviteit en veiligheid zijn getoetst en als aanvulling op de reguliere gezond-
heidszorg worden toegepast. Ze zijn er veelal op gericht de zelfwerkzaamheid en het
zelfherstellend vermogen van de patiënt aan te spreken en te stimuleren. Inmiddels
hebben ze hun toegevoegde waarde duidelijk bewezen.

Uitgangspunt hierbij is de visie dat de mens een lichaam, ziel en geest heeft die (min
of meer) een eenheid vormen. Lichaam, gevoelens en emoties, zintuigindrukken en
denken zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden en beïnvloeden elkaar wederzijds.
Met andere woorden: als mens die kan denken, voelen en handelen en die een bio-
grafie, een persoonlijke levensloop heeft, zijn we veel méér dan alleen een gezond
of ziek lichaam. Naast een holistisch of spiritueel mensbeeld staan de eigen verant-
woordelijkheid en de eigen ontwikkeling van de patiënt centraal. Een positieve en ac-
tieve levensinstelling heeft een goede invloed op onze weerstand en onze gezondheid.

Een positieve en actieve levensinstelling heeft een goede invloed

op onze weerstand en onze gezondheid.

Naast homeopathische of antroposofische medicamenteuze therapie en/of acupunc-

tuur, hebben veel mensen profijt van gesprekstherapie, uitwendige therapieën zoals
(ritmische) massage en badtherapie, kunstzinnige therapieën en voedings- en dieet-
therapie. Verder kunnen ontspannings- en visualisatieoefeningen en meditatie, rustge-
vende natuurgeluiden of muziek, het gebruik van kleuren of van stimulerende of juist
rustgevende geuren behulpzaam zijn.
Sinds enkele jaren geeft ook de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) als aanbeveling
om de complementaire zorg te bevorderen.

9
Ritme en gezondheid
Alle biologische processen in ons lichaam hebben een ritmisch verloop. Denk aan de
manier waarop we omgaan met ons dag- en nachtritme, ons waak- en slaapritme en het
ritme van onze afbraak- en opbouwprocessen respectievelijk overdag en ’s nachts. Ook
onze spijsvertering en stofwisselingsprocessen hebben een eigen ritme. De verschil-
lende ritmen samen noemen wij onze biologische klok.
Een goed functionerende biologische klok is heel belangrijk voor onze gezondheid.
Aan de andere kant weten we dat het innerlijk ritme bij mensen met kanker vaak is
verstoord. Daarom is aan te raden zoveel mogelijk een ritmische dagindeling aan te
houden. Dat werkt zowel preventief (het voorkomen van ziekte) als curatief (bijdragen
aan de genezing).

Niet alleen wij mensen maar ook planten en dieren hebben biologische processen die
gekoppeld zijn aan het 24-uurs-ritme van de aarde. De manier waarop planten worden
geteeld en dieren worden gevoed, gehuisvest en gefokt, hebben direct invloed op hun
gezondheid en hun weerstand. We weten dat landbouwhuisdieren uit de bio-industrie
veel zwakker zijn dan hun soortgenoten op biologische (EKO) en met name op
biologisch-dynamische (BD-Demeter) bedrijven. De laatstgenoemde bedrijven kennen
de strengste regels wat betreft het dierenwelzijn, de bodemgezondheid en het milieu.

Ook biologisch geteelde voedingsgewassen (EKO en BD), die volgens hun eigen
innerlijk ritme, hun eigen ‘aard’ hebben kunnen kiemen, groeien en afrijpen, zijn
meestal gezonder en sterker dan gewassen uit de chemisch-industriële landbouw. Dit
komt onder meer tot uiting in een betere houdbaarheid van de producten en een sterker
aroma, dus een betere geur en smaak.
We kunnen stellen dat een natuurvriendelijke landbouw, die rekening houdt met biolo-
gische processen, zowel de uiterlijke kwaliteit (vorm, kleur, gaafheid) als de inner-
lijke kwaliteit (aroma, houdbaarheid, vitaliteit) van onze levensmiddelen garandeert.
Belangrijk pluspunt is ook dat plant en dier niet door technisch ingrijpen genetisch
veranderd zijn. We weten immers nog niet wat de effecten hiervan op lange(re) termijn
zijn op de gezondheid van mens, plant en dier en op het ecosysteem. De biologische
landbouw is bovendien milieuvriendelijk en kostenbesparend voor de samenleving als
geheel.

De biologisch-dynamische landbouw is een spirituele landbouw die gebaseerd is op

geesteswetenschappelijke inzichten die de natuurwetenschappelijke inzichten wezen-
lijk aanvullen en verrijken. In deze landbouwmethode speelt het begrip kwaliteit een
centrale rol. Met het woord ‘dynamisch’ wordt aangeduid dat de onzichtbare krachten

10
in de natuur als realiteit worden ervaren en dat daar zoveel mogelijk mee wordt
gewerkt.
Het is eigenlijk vanzelfsprekend dat alleen gezonde bodems, planten en dieren ge-
zonde levensmiddelen kunnen produceren die ons werkelijk voeden!

Wat kunnen we nog meer zélf doen?

Kies voor levend en ‘levenskrachtig’ voedsel
Voor onze voeding hebben wij plantaardige en dierlijke levensmiddelen nodig die in
de levende natuur zijn ontstaan. Producten van ‘levenskrachtige’ planten die onder zo
optimaal mogelijke omstandigheden met hun levensprocessen stoffen uit de bodem en
de lucht hebben samengevoegd tot voedingssubstanties die voor ons onmisbaar zijn.
Daarnaast dierlijke levensmiddelen die afkomstig zijn van gezonde, ‘vitale’ dieren.
Levensmiddelen van biologische kwaliteit hebben dan ook zondermeer de voorkeur.
Deze zijn te herkennen aan het keurmerk EKO. Producten uit de biologisch-dyna-
mische landbouw dragen bovendien het kwaliteitskeurmerk Demeter.
Van nature eten we geen levenloze stoffen, geen minerale voeding. Zout (natriumchlo-
ride) is het enige mineraal dat wij in pure vorm opnemen. Het komt onze gezondheid
ten goede als we maar heel weinig zout eten.

Kies voor levend en ‘levenskrachtig’ voedsel

Neem de tijd om te eten en drinken

Het is belangrijk dat u niet gehaast eet en drinkt. Dan kunt u zich ontspannen wat een
goede invloed heeft op de spijsverteringsorganen. U kunt dan ook met meer aandacht
eten en ervan genieten. Voedsel dat u met plezier en smaak eet of drinkt wordt beter
verteerd dan voedsel dat u tegenstaat. Eten is tevens een sociaal culturele activiteit.
Tijdens de maaltijd kunnen we anderen ontmoeten en met hen communiceren wat de
gezelligheid kan verhogen en de eetlust stimuleren. Als u snel vermoeid bent, is het
beter dat het niet te druk voor u is, want dat kan averechts werken.
Het eten wordt aantrekkelijker als het in een prettige sfeer en omgeving smaakvol
wordt opgediend. Hierbij spelen kleuren een belangrijke rol. Een vrij ‘kleurloze’
maaltijd met bijvoorbeeld bloemkoolsoep, witte rijst, venkel, witlofsalade en yoghurt
toe zal ons niet erg aanspreken en zal onze vertering dan ook niet bevorderen. Hoe
gezond elk van die producten op zich ook is. Naast een kleurrijke maaltijd en een pas-
sende garnering kunnen gekleurde servetten en een vaasje met bloemen op tafel het
eten veraangenamen.

11
Verdeel de maaltijden ritmisch over de dag
Door ritmisch verdeeld over het verloop van de dag iets te eten en drinken kunnen
we het ritmisch leven ondersteunen. Zonodig om de 1 of 2 uur iets drinken of eten, al
is het maar een biscuitje, kan ook een goed ritme zijn. Bovendien is het vaak minder
vermoeiend als u geregeld iets eet dan als u een paar grote(re) maaltijden per dag
neemt. Als u weinig zin in eten heeft, kan regelmatig een kleinigheid eten uw eetlust
stimuleren.
Voldoende drinken, goed verdeeld over de dag, is heel belangrijk, niet alleen om het
vochtverlies aan te vullen maar ook om afvalstoffen uit te scheiden. In de eerste plaats
water. Verder zijn naast of in plaats van het dagelijkse kopje koffie, vooral theesoorten
zoals kruiden- en bloesemtheeën en groene thee aan te raden. Ook bron- of mineraal-
water is een goede keuze en naar wens groente- of vruchtensap. Alcohol kunt u beter
vermijden.

Wat te doen bij misselijkheid

Ook bij misselijkheid kan het heel plezierig zijn kleine hoeveelheden goed verdeeld
over de dag te eten of drinken. Indien u snel misselijk bent, kan uw maag veel voed-
sel tegelijk niet goed verdragen. Ook producten die makkelijk gasvorming geven of
volumineus zijn, zijn dan geen goede keuze. Het is dan extra belangrijk dat u er op
let voldoende te drinken, goed verdeeld over de dag, omdat het vochtverlies ook over
de dag verdeeld plaatsvindt. Als u door ziekte een aversie heeft tegen etensluchtjes en
geurige warme gerechten en daar misselijk van wordt, dan kunt u toch een gezonde
maaltijd samenstellen. Een broodmaaltijd met kaas, een kleine portie rauwkostsalade
of een slaatje van koude groente en een glas vruchtensap of karnemelk of melk is een
goed alternatief voor de warme maaltijd.

Leer luisteren naar uw lichaam

Het kan een grote hulp zijn als u leert luisteren naar uw lichaam: waar heb ik behoefte
aan, wat vind ik lekker, wat ‘valt’ goed en wat verkeerd?

Wel of geen vlees en vis?

Veel mensen vragen zich af of vlees en vis aan of af te raden zijn. Hier is in zijn alge-
meenheid geen antwoord op te geven. We kunnen een vegetarische voeding heel goed
op een verantwoorde manier samenstellen en veel mensen voelen zich daar prettig bij.
Maar voor sommigen zijn vlees en vis in hun menu welkom omdat die licht verteer-
baar zijn. Vlees en vis zijn als het ware ‘voorverteerd’ plantaardig voedsel. Het dier
heeft aan het levensmiddel een kwaliteit toegevoegd.
Toch kunnen we stellen dat vleesvoeding weliswaar lichter verteerbaar is dan plantaar-
dige voeding maar dat dit niet altijd gunstig hoeft te zijn. Dit spoort met de ervaring
dat als we ergens moeite voor moeten doen we er kracht voor terugkrijgen.
12
Denk er maar aan hoe lichaamsbeweging je spieren sterker kan maken. Ons lichaam
wordt door het verteren van een plantaardige voeding meer gestimuleerd en versterkt
dan door een voeding met vlees. Aan de andere kant is het niet verstandig om vlees en
vis uit uw dagmenu weg te laten als u er toch plezier aan beleeft of behoefte aan heeft.
Eet u dan een kleine portie en steeds goed doorbakken vlees, bij voorkeur rundvlees,
kip of kalkoen. Of neem een kleine portie milieuvriendelijke vis.

Dogmatisch en fanatiek met voeding omgaan is eerder ziekmakend dan dat het u goed
doet. Zo kunt u beter ook geen producten eten die u eigenlijk niet lust maar waarvan u
denkt of gehoord heeft dat ze ‘gezond’ zijn. Ook dit werkt meestal averechts. Als u uw
voedselkeuze en voedingsgewoonte wilt veranderen is het overigens heel plezierig als
anderen, familie, huisgenoten en/of vrienden u daarbij steunen.

Onze levensmiddelen en de voedingskwaliteit

De meeste mensen eten een variatie aan plantaardige levensmiddelen zoals groenten,
vruchten, granen en graanproducten en noten en zaden. Afhankelijk van de leeftijd, de
voedingsgewoonte, de behoefte, de smaakvoorkeur, de verteringsmogelijkheden en de
verkrijgbaarheid kunnen we dat aanvullen met dierlijke levensmiddelen zoals melk en
melkproducten, ei, vlees of vis.
We staan er meestal niet zo bij stil hoe bijzonder het is dat plantaardige en dierlijke
levensmiddelen juist die voedingsstoffen bevatten die voor ons onmisbaar zijn, zoals
eiwitten, vetten, koolhydraten, vitamines, mineralen en biologisch actieve stoffen
zoals antioxidanten. En dat ons maagdarmkanaal precies is afgestemd op het verteren
van die producten.

We ontdekken de laatste jaren steeds meer facetten van de voedingskwaliteit. Afhan-

kelijk van de levensvisie en het innerlijk beeld van de onderzoeker worden ook begrip-
pen als levenskracht, vitaliteit en heelheid van producten bij het onderzoek betrokken.
We vermoeden steeds meer dat voedsel ons niet alleen belangrijke ‘informatie’ geeft
over zaken die weegbaar, meetbaar, telbaar en te analyseren zijn maar ook over im-
materiële aspecten zoals de ‘eigenheid’ en de gezondheid, de vitaliteit van plant en
dier. En in welke landstreek, in welk seizoen en onder welke leefomstandigheden het
organisme is gegroeid en zich heeft ontwikkeld. Het zal veel uitmaken of dat harmo-
nisch is gebeurd of met stress, in zonlicht of met kunstlicht, in een plant- of dier-eigen
omgeving of massaal en anoniem achter gesloten deuren. Het maakt ook veel uit of we
te maken hebben met levensmiddelen die op een harmonische manier in de natuur zijn
ontstaan. Of met producten die door de voedingsmiddelenindustrie vanuit bioche-
mische modellen bedacht en met kunstmatige methoden gemaakt zijn.

13
Onze levensmiddelen en hun werking
in ons lichaam
Alles wat leeft volgt ritmische processen die volgens de specifieke ordening van het
betreffende organisme verlopen. Ritmisch leven, volgens het eigen innerlijk ritme, is
helend en geeft kracht. A-ritmisch, ongeregeld leven maakt zowel mens, dier als plant
zwak en ziek. Levensprocessen zijn ritmische processen die zich in de tijd afspelen en
ritmische processen zijn in wezen gezond makend. Vanuit dit oogpunt is het logisch
dat we voor het behoud en het herwinnen van onze gezondheid ‘levenskrachtige’ le-
vensmiddelen nodig hebben die op een harmonische manier in de natuur zijn ontstaan.

Plantaardige levensmiddelen
In de eerste plaats zijn dat plantaardige levensmiddelen. Vergeleken met een ‘gewone’
plant is bij de veredeling van onze voedingsgewassen per soort gewas steeds naar een
speciale ontwikkeling gestreefd, waarbij telkens de nadruk op één deel van de plant is
gelegd. Dat plantendeel werd daardoor eetbaar en (beter) verteerbaar. Niet in het minst
omdat die voedingsgewassen in dat proces ook meer zoete en aromatische stoffen zijn
gaan vormen, waardoor ze nu extra aantrekkelijk en smakelijk zijn om te eten. Die
speciale plantendelen zijn bij wortelgewassen zoals peen, pastinaak en schorseneer
de wortel, bij blad- en stengelgewassen zoals sla, spinazie, kool en prei het blad of de
stengel en bij vrucht- of zaaddragende planten zoals appel, peer of granen de vruchten
of het zaad.

Daarbij heeft een wortelgewas met zijn sterk ontwikkeld worteldeel, een andere
kwaliteit dan een bladgewas met zijn weelderige, malse bladeren of krop en ook een
andere kwaliteit dan een sappige zoete vrucht of een zaad. Het gaat hierbij immers om
verschillende plantendelen die zich sterk ontwikkeld hebben, waarbij het voedingsge-
was steeds op een andere manier is omgegaan met de invloeden vanuit de aarde en de
omgeving. Door die heel specifieke ontwikkeling zullen onze uiteenlopende voed-
ingsgewassen ons bij de spijsvertering elk op een verschillende manier ‘aanspreken’
en stimuleren.Ook alle blad- en stengelgewassen op zich zullen ons iets heel eigens
‘te vertellen’ hebben al naar gelang de plantenfamilie waaruit ze afkomstig zijn en
de manier waarop ze blad en stengel veranderd hebben ten opzichte van de wilde
voorouder. Dit zal net zo gelden voor de verschillende vruchten en zaden die wij eten
en de diverse wortelgewassen.

14
Daarbij is het opmerkelijk dat bij de wortelgewassen zomerpeen, winterpeen en rode
biet het verdikte wortelgedeelte van de plant, die doorgaans donker van kleur is, een
oranje of karmijnrode kleur heeft gekregen die je normaal gesproken bij bloemen of
vruchten ziet. Bovendien smaken ze zoetig. Hierdoor zullen deze wortelgewassen in
vergelijking tot bijvoorbeeld de wittige pastinaak en donkergekleurde schorseneer
er nog weer een extra kwaliteit bij hebben gekregen. In die zin dat ze meer licht- en
warmtekwaliteiten in zich zullen hebben opgenomen dan de ‘kleurloze’ wortelgewas-
sen. Knolselderij neemt hierbij een speciale plaats in: daar is het eetbare gedeelte geen
verdikte wortel maar een verdikt deel van de stengel dat vlak boven de grond zit. Toch
wordt deze stengelknol in de voedingskunde tot de wortelgewassen gerekend.

Aardappel en tomaat
Aardappelen en tomaat kunt u beter niet te veel eten. Dit zijn, evenals aubergine en
paprika, cultuurplanten uit het geslacht Nachtschadegewassen (familie van de Solana-
ceae). Daarnaast behoren tabak en de veel giftiger planten als belladonna en doornap-
pel tot de Nachtschadefamilie. De extracten van deze drie gewassen worden sterk
verdund als geneesmiddelen gebruikt.

Typisch voor aardappelen is dat het feitelijk verdikte stengeldelen, knollen zijn die
zich als wortels ‘gedragen’. Ze hebben geen zelfdragende stengel en vertonen ook
geen bladmetamorfose voorafgaande aan de vruchtvorming. Daaraan kun je zien dat
ze niet die sterke vormkrachten en licht- en warmtekwaliteiten hebben zoals peen, rode
biet en granen. Rijst, gierst, spelt, tarwe, gerst, haver, rogge, maïs etc., die we ook in
pizza’s, macaroni, spaghetti, hartige taarten kunnen verwerken, zijn goede alterna-
tieven. Dit wil niet zeggen dat u aardappelen helemaal moet vermijden. Als ze goed
geteeld zijn en tot een smakelijk gerecht zijn verwerkt brengen ze afwisseling in het
menu. Maar elke dag aardappelen eten is af te raden als u (een aanleg voor) kanker
heeft. In groene plekken van een aardappel en in en rondom de ‘ogen’ kan het lichte
gif solanine zitten. Deze plekken moeten royaal worden weggesneden.
Tomaten hebben een sterk verkoelende werking. Voor veel mensen zijn tomaten daar-
door heerlijke frisse producten in de warme zomermaanden. Voor kankerpatiënten, die
vaak kouwelijk zijn, is tomaat ook om die reden af te raden.

15
Paddestoelen
Tot slot nog een opmerking over paddestoelen. Paddestoelen missen de stapsgewijze
ontwikkeling van de bloeiende planten die zaad vormen. Deze bereiken hun hogere
ontwikkeling door vele stengelknopen en de daaruit te voorschijn komende bladeren.
Dankzij bladgroenkorrels, het chlorofyl, kunnen bladeren assimileren en voedsel vor-
men. Tenslotte komen deze hogere planten tot bloem-, vrucht- en zaadvorming.
De bloeiwijze van de paddestoel, dat wat we eten, bijvoorbeeld de champignon,
ontspringt direct uit het witte schimmeldradenstelsel in de bodem: het mycelium. Pad-
destoelen zijn gezwel- en sponsachtige schimmels die uit woekerende levensprocessen
zijn ontstaan. Doordat paddestoelen bladgroenkorrels missen en daardoor niet kunnen
assimileren, moeten ze organisch materiaal van andere levende organismen opnemen.
In de natuur zijn ze onmisbaar voor de afbraakprocessen van afgestorven planten en
dieren. Maar in een voeding bij (een aanleg voor) kanker, een ziekte die ook geken-
merkt wordt door woekerende processen, horen paddestoelen vanuit bovengenoemde
gezichtspunten niet thuis. Dan zijn juist voedingsmiddelen met licht- en warmte-
kwaliteiten en sterke vormkrachten nodig zoals zomerpeen, winterpeen, rode biet en
granen.

Zo zijn er bij al onze voedingsgewassen en ook bij de kruiden en medicinale gewassen

steeds meer bijzonderheden te ontdekken.
We kunnen leren waarnemen en ervaren dat er een onzichtbare werkelijkheid is achter
de zichtbare werkelijkheid en dat die evenzeer een werking op ons heeft. Er gaat dan
letterlijk en figuurlijk een wereld voor ons open. In de antroposofische geneeskunde
zijn deze gezichtspunten nauwkeurig uitgewerkt en vertaald in specifieke en praktische
voedings- en dieetadviezen.

Dierlijke levensmiddelen
Naast plantaardige levensmiddelen vullen we onze voeding naar wens en mogelijk-
heden aan met dierlijke levensmiddelen zoals melk en melkproducten, ei, vlees of vis.
We hebben al gezien dat plantaardige voeding ons innerlijk meer activeert dan dierlijke
levensmiddelen. Dierlijke levensmiddelen spelen echter wel degelijk een belangrijke
rol in ons dagmenu. Ook de verschillende dierlijke levensmiddelen, die op zo’n geheel
eigen manier in de natuur zijn ontstaan, hebben in ons lichaam elk een andersoortige
werking. Die specifieke eigenheid van deze levensmiddelen komt onder meer tot
uiting in het soort eiwit. Bijvoorbeeld melk-, ei-, vlees- en viseiwit verschillen sterk
van elkaar.

Vlees en vis zijn uitgesproken dierlijke producten: hierbij gaat het om de lichaamssub-
stantie, het vlees van dieren. Ze zijn over het algemeen licht verteerbaar maar er zijn
meer aspecten die de voedingskwaliteit van deze producten mede bepalen. Bijvoor-
beeld spelen de aard van het dier, de wijze waarop het dier is gehouden, de kwaliteit
van zijn voeding, de manier waarop het dier is geslacht en de verwerking van het vlees
een rol. Als u graag vlees(waren) eet, kies dan bij voorkeur vlees van biologisch-
16
dynamische of biologische herkomst. Wild, rood vlees, orgaanvlees, varkensvlees en
gerookte producten worden voor kankerpatiënten afgeraden.

Vissen zijn gewervelde dieren die in zoet of zout water leven. Ze hebben veel minder
vast vlees dan warmbloedige landdieren. Vis is lichter verteerbaar dan vlees. Eet bij
voorkeur kleine porties en milieuvriendelijke, dus duurzame vis.
Weekdieren zoals mossel en oester die zich in een schelp ontwikkelen en schaaldieren
zoals kreeft, behoren tot de ongewervelde dieren. Ze staan op een lager ontwikkelings-
niveau dan vissen en kunnen niet veel bijdragen aan een gezonde voeding. Net als de
chlorofylloze paddestoelen hebben ze kwalitatief gezien geen hoge voedingswaarde.

Ei heeft een nog minder compacte substantie dan vlees. Het is makkelijk te verteren,
mits het bereid is en niet te hard is gekookt. Met het oog op besmetting
(salmonella-bacteriën) is het verstandig eieren te verhitten voor ze gegeten worden.

Melk tenslotte is een vloeibare substantie die in het levensproces van het dier is
gevormd en oorspronkelijk is bedoeld als voeding voor het jonge dier. Melk staat wat
het soort eiwit betreft tussen dierlijke en plantaardige levensmiddelen in.

Als we van melk zure melkproducten maken zoals karnemelk, yoghurt, kwark en
dergelijke, blijken die over het algemeen lichter verteerbaar te zijn geworden dan
de oorspronkelijke melk. Ze hebben een gunstige invloed op de zuurgraad van het
maagmilieu. Door het zuur wordt het melkeiwit al voor een deel in fijne vlokken
verdeeld, waardoor deze producten makkelijker verteerbaar zijn dan ‘zoete’ melk.
Daarnaast wordt het koolhydraat melksuiker voor een (groot) deel omgezet in melk-
zuur. Melkzure melkproducten hebben een gunstige invloed op de darmflora. We kun-
nen ook zoete melkproducten eten zoals vla en pap. Ook deze hebben hun waarde.
Kaas is een geconcentreerd zuivelproduct waarvan we niet te veel moeten eten.
Naast koemelk is er ook geitenmelk, paardenmelk en ezelinnenmelk te krijgen.
Al naar gelang de smaak en een eventueel bijkomende aandoening zoals koemelkaller-
gie, kunnen deze producten een goed alternatief zijn.

Al onze levensmiddelen zijn op een heel eigen manier ontstaan en in hun soort uniek.
Het zijn geen kant en klaar bouwpakketten waar we naar believen aan kunnen sleu-
telen zonder de voedingskwaliteit geweld aan te doen. Vanuit dit gezichtspunt kunnen
vitaminen uit een potje in kwalitatief opzicht niet gelijkwaardig zijn aan de vitaminen
die in hun natuurlijke samenhang in onze voedingsmiddelen zitten. We zijn dus het
meest gebaat bij een gevarieerde voeding met levensmiddelen van hoogwaardige
biologisch (dynamisch)e kwaliteit.

17
Het zuur-base-evenwicht
In de chemie van ons lichaam en in de natuur, vinden we onder andere zuren en basen,
die wat hun karakter betreft polair zijn. In ons bloed en andere lichaamsvloeistoffen
moeten die zuren en basen telkens weer in een bepaald evenwicht worden gebracht.
Het zijn onze nieren, longen en huid die een belangrijke rol spelen bij het in stand
houden van dat zuur-base-evenwicht.
Bij onze stofwisselingsprocessen worden voortdurend zuren gevormd terwijl er aan
de andere kant een bepaalde zuurgraad gehandhaafd dient te worden. Het teveel aan
zuren komt in ons bloed terecht. Voor onze gezondheid moet ons bloed echter licht
basisch zijn. Ons lichaam moet het teveel aan zuren dus kunnen uitscheiden. Nu blijkt
het zo te zijn dat we zuren veel moeilijker uitscheiden dan basen. Om ons lichaam te
ontlasten en te ondersteunen zijn we gebaat met een voeding die niet sterk zuurvor-
mend is. Dit wil niet zeggen dat zuurvormende voedingsmiddelen slecht zouden zijn
en basevormende voedingsmiddelen goed. We hebben beide soorten nodig. Het gaat
om de juiste verhouding.
Er wordt wel gesteld dat we er goed aan doen dagelijks viermaal zoveel basevormende
levensmiddelen te eten als zuurvormende producten.

Zuurvormend
Onze moderne voeding bevat echter vaak naar verhouding veel zuurvormende pro-
ducten. Dit zijn vooral de compacte vochtarme eiwitrijke levensmiddelen zoals vlees,
vis, ei, noten, soja en andere peulvruchten, pinda’s, kaas en kwark en ook geraf-
fineerde graanproducten zoals witbrood. Verder gehard en verhit vet, geraffineerde
suiker, chocolade en (vooral sterke zwarte) koffie, zwarte thee en alcohol.
Behalve een zuurvormende voeding werken ook aanhoudende stress, te weinig
lichaamsbeweging en de milieuvervuiling zuurvormend op ons lichaam. Mensen met
een verzuurd lichaam kunnen last krijgen van verteringsstoornissen, migraine, jicht,
vermoeidheid en slaapproblemen.

Vrijwel neutraal werken volkoren graanproducten en ook amandelen, hazelnoten en

roomboter.

Basevormend
Basevormend zijn producten die vochtrijk zijn en veel mineralen en spoorelementen
bevatten, zoals de meeste groenten en vruchten, uitgezonderd asperges, spruitjes, artis-
jok en vossenbessen. Verder melk en (dik)vloeibare zure melkproducten en melkzuur-
producten op basis van groente of graan.
Om de basevormende werking te behouden moeten we ons voedsel zorgvuldig

18
bereiden. Als we groente fijnsnijden en vervolgens én in veel water wassen en ook
nog te lang koken, dan gaan er via het was- en kookwater veel mineralen en spoorele-
menten verloren. Daardoor gaat de basevormende werking van die groenten voor een
aanmerkelijk deel verloren. Dus: kórt koken in weinig water, stomen of roerbakken.
En rauwkost eten.

Verschillende onderzoeken hebben aangetoond dat ons lichaam veel makkelijker stof-
fen opneemt uit bereide groente; aan de andere kant levert goed bereide rauwkost ons
mineralen en hittegevoelige vitamines die bij het bereiden gedeeltelijk verdwijnen.
Door de groente met vet te omhullen, dus rauwkost te vermengen met een dressing
en bij het bereiden groente te roerbakken, kunnen we zoveel mogelijk voorkomen dat
vitaminen en mineralen verloren gaan.
Volkoren graanproducten gecombineerd met rauwkost of bereide groente of
vruchten(sap) werken basevormend.
Zure vruchten zoals citrusfruit bevatten veel vruchtenzuren. Deze organische zuren
werken net als melkzuur in een gezond lichaam basevormend. Toch moeten we met
citroen(sap) terughoudend zijn. Citroenzuur is een sterk werkend vruchtenzuur. Wan-
neer we daar te veel van gebruiken, kan het ons belasten en jicht- of reumatische
klachten geven.

Kies de voeding waarbij u zich het prettigst voelt,

die het best bij u past

Vegetarische voeding
Uit onderzoek is gebleken dat de zuurgraad van het bloed van mensen die een vegeta-
rische voeding gebruiken met royaal groente en fruit over het algemeen licht basisch
is. Dat kan verklaren waarom vegetariërs gezonder zijn dan mensen die veel vlees eten
en weinig plantaardige producten. Dit wil niet zeggen dat vlees en vis zondermeer af te
raden zijn. Wel is het verstandig de hoeveelheid te beperken.
Kies dus de voeding waarbij u zich het prettigst voelt, die het best bij u past.

De darmflora herstellen
De darm en darmflora spelen een belangrijke rol bij ons immuunsysteem. Met speci-
fieke voedingsmaatregelen kunnen we bijdragen aan het herstel van de balans in de
darm als deze is verstoord.
• Dagelijks melkzuurgefermenteerde producten eten of drinken is een goed begin.
Dat kunnen zure melkproducten zijn zoals karnemelk, yoghurt, biogarde en
andere melkproducten die met specifieke melkzuurbacteriën zijn gefermenteerd.
Daarnaast zijn er melkzuurgefermenteerde groente(sappen) en een melkzuurdrank
gemaakt op basis van zuurdesembrood, brooddrank. Als u brooddrank te zuur

19
 vindt kunt u die aanlengen met (mineraal)water, wat appel(dik)sap of ander
vruchtensap, of zoeten met honing.
• Een royale portie bereide groente en bij voorkeur ook een kleine portie rauw-
kost helpen ook voor het op peil houden en herstellen van de darmflora.
• Het is aan te raden naast groente royaal fruit te nemen, bij voorkeur dagelijks
tenminste twee vruchten, verdeeld over de dag.
• Ook volkoren graanproducten zijn een goede keuze in de vorm van brood,
volkoren deegwaren, rijst of dergelijke. Denkt u daarbij ook aan spelt en spelt-
producten. Spelt is een tarwesoort die niet zo ver doorgekweekt is als tarwe.
Als volkoren graanproducten u spijsverteringsklachten geven zoals gasvorming
neemt u dan broodsoorten of andere graanproducten die lichter verteerbaar zijn
zoals (licht geroosterd) bruinbrood, beschuit, toost en knäckebröd.
• Tot slot is het belangrijk het accent te leggen op mineralenrijke basevormende
producten en zuurvormende voedingsmiddelen te beperken.

Fyto-oestrogenen en kanker
Er wordt regelmatig aangeraden soja(producten) te eten in verband met de mogelijk
beschermende werking van fyto-oestrogenen bij hormoongevoelige soorten kanker
zoals borstkanker. Wat zijn fyto-oestrogenen?

Mensen en dieren hebben hormonen. Sommige planten hebben stoffen die qua che-
mische structuur en werking op hormonen lijken. Het vrouwelijk geslachtshormoon
oestrogeen wordt steeds meer in verband gebracht met onder andere borstkanker.
Oestrogenen zouden bij deze aandoening een beschermende werking hebben.
Nu zijn er bij verschillende planten stoffen gevonden met een vergelijkbare chemische
structuur als die van oestrogenen, de zogenaamde fyto-oestrogenen. Deze stoffen
lijken eenzelfde soort werking in ons lichaam te hebben als oestrogenen. Maar veel
moet nog worden onderzocht. Wel is bekend dat borstkanker minder vaak voorkomt
in Aziatische landen als China en Japan waar relatief veel soja wordt gegeten. Ook het
feit dat in Azië veel minder prostaat- en darmkanker voorkomt wordt voor een belang-
rijk deel in verband gebracht met de sojaconsumptie. Maar meer factoren zullen een
rol spelen, want niet alleen de voeding, ook de leefstijl in Azië verschilt in meerdere
opzichten van die in het westen.
Soja bevat naar verhouding veel fyto-oestrogenen. Maar ook andere peulvruchten,
granen zoals rogge, haver, spelt, tarwe en gerst, oliehoudende zaden en noten en
enkele vruchten en groenten, zijn goede bronnen voor deze stoffen. Hoewel nog
veel onderzoek nodig is, lijkt het zinvol regelmatig voedingsmiddelen te eten die
veel fyto-oestrogenen bevatten, vooral ook omdat deze producten tevens veel andere
waardevolle stoffen bevatten.

20
Naast een royaal gebruik van groenten en fruit gaat de voorkeur uit naar granen en
oliehoudende zaden en noten. Deze hebben door hun groeiwijze meer licht- en
warmte-kwaliteiten kunnen opnemen dan peulvruchten.

Peulvruchten behoren tot de familie van de vlinderbloemigen. Deze planten zijn vaak
klim- of slingerplanten: ze tonen weinig stevigheid in de stengel en zoeken bij het
klimmen steun aan andere planten of slingeren over de grond. Tussen de bladeren
groeien peulen met dikke eiwitrijke zaden die over het algemeen vrij zwaar verteerbaar
zijn. Denk aan kapucijners, bruine en witte bonen en sojabonen. Zij hebben niet die
stralende, naar de zon gerichte groeiwijze zoals granen. Dit wil niet zeggen dat ze in
onze voeding helemaal vermeden dienen te worden, maar enige terughoudendheid is
op zijn plaats. Als u peulvruchten wilt eten, hebben de lichter verteerbare soorten zoals
linzen, groene erwten en spliterwten de voorkeur. Mocht u toch sojabonen willen eten,
kiest u dan zeker voor biologische kwaliteit. Biologische sojabonen zijn niet genetisch
gemodificeerd.
Peulvruchten kunnen we overigens lichter verteerbaar maken door tijdens of na het
bereiden gedroogde of verse kruiden en specerijen toe te voegen. Aan tafel kunt u er
wat zuurs bij eten zoals appelmoes, een salade met een zure dressing, zilveruitjes of
augurken. Ook kunt u gare peulvruchten zeven en tot een smakelijke gebonden soep
verwerken.

Gezonde balans tussen warmte en koude

De verhouding tussen warmte en koude speelt een centrale rol bij gezondheid en
ziekte. We voelen ons het prettigst bij een lichaamstemperatuur van ongeveer 37
graden. Deze kan wat oplopen als we lichamelijk actief zijn of ergens enthousiast voor
worden, ergens warm voor lopen. En als we ziek zijn kan ons lichaam koorts gebrui-
ken om ons afweersysteem te activeren. We kunnen ook van buitenaf door (medische)
warmtebehandelingen ons immuunsysteem aanspreken en stimuleren. Eten en drinken
zijn onmisbaar voor het in stand houden van onze warmtehuishouding.
Daarbij gaat het allereerst om de warmtekwaliteit van onze levensmiddelen: hoe zijn
ze geproduceerd of ontstaan? De warmtekwaliteit bepaalt mede de innerlijke kwaliteit
van onze voeding, naast de eerdergenoemde aspecten aroma, houdbaarheid en
vitaliteit.

21
Daarnaast gaat het om de warmtetoestand van ons voedsel: eten we verwarmd voedsel
of rauwkost? Dit is, naast de eerdergenoemde vorm, kleur en gaafheid, ook een aspect
van de uiterlijke voedingskwaliteit.
Zowel de landbouwmethode als bereidingswijze van levensmiddelen kunnen de in-
nerlijke én uiterlijke kwaliteit van onze voeding verhogen.

Warmte en koude in de voeding

1. Licht en warmte
Levensmiddelen zoals graan, groente, fruit, noten en ook kruiden die op een harmo-
nische manier in het zonlicht hebben kunnen groeien en afrijpen, hebben licht en
warmte in zich opgenomen. Ook melk en eieren van gezonde dieren bevatten relatief
veel licht. Verschillende wetenschappelijke onderzoeken wijzen in die richting. De
licht- en warmtekwaliteiten van onze levensmiddelen zullen vervolgens onze licht- en
warmteprocessen stimuleren en zo bijdragen aan onze gezondheid en weerstand.

2. Bereiding en samenstelling
Naast de warmtekwaliteit speelt ook de warmtetoestand van onze gerechten een grote
rol. Het is niet om het even of we warm of koud voedsel nuttigen. Warme dranken en
gerechten verwarmen ons innerlijk, geven ons een behaaglijk gevoel. Deze ‘vallen’
beter, zijn beter verteerbaar, ook als ze alleen op lichaamstemperatuur zijn gebracht,
dan uitgesproken koude gerechten. Deze doen onze maag samentrekken.
Bij rauwkost moeten we als het ware eigen innerlijke warmte toevoegen om deze te
kunnen verteren. Om die reden kunnen we, zeker wanneer we ziek zijn, ons lichaam
met het eten van (te veel) rauwkost overvragen.
Verder weten we uit ervaring dat een slecht samengestelde voeding het ons moeilijk
kan maken een aangename lichaamstemperatuur te behouden. Een onnodig streng
vetarme voeding bijvoorbeeld kan ons op den duur ‘koud’ maken. We hebben vet van
goede kwaliteit nodig, niet te veel, maar ook niet te weinig.
Allereerst de plantaardige vetten zoals onverhitte koudgeperste plantaardige oliën
zoals zonnebloem-, olijf-, maïskiem-, sesam- en saffloerolie. De eerstgenoemde oliën
gebruiken we niet alleen onverhit door dressings maar ook graag bij roerbakken, frui-
ten of bakken. Behalve saffloerolie bevat vooral lijnzaadolie in hoge mate meervoudig
onverzadigde vetzuren. Daardoor heeft deze olie een kwaliteit die in de richting van
dieetolie gaat. Hij wordt daarom in kleine flesjes verkocht. U kunt van deze olie dan
ook beter niet meer dan 1 of 2 eetlepels per dag gebruiken en altijd onverhit. Bijvoor-
beeld vermengd door kwark of rauwkostsalade. Lijnzaadolie heeft wel een uitgespro-
ken smaak.

22
Naast de plantaardige oliën vormen noten en zaden, vers, geroosterd of als pasta een
goede vetbron en ook roomboter is een goed soort vet. Roomboter is te verkiezen
boven margarine. Gebruik geen margarine met gehard vet of sterk verhit vet.
Deze bevatten zogeheten transvetzuren die ongezond voor ons zijn.

3. Toevoegen van warmte

Een goede voedselbereiding is onlosmakelijk verbonden met een gezonde voeding.
Met onze kookkunst kunnen we een brug slaan tussen de voedingsmiddelen en ons
lichaam. Met het toevoegen van warmte zetten we als het ware het natuurlijke rijpings-
proces van de plant op een kunstmatige manier voort. Het rijpingsproces gaat verder
maar dan op een ander niveau. Dit moet zorgvuldig gebeuren. Het voedsel mag niet
worden ‘dood ge-kookt’.

We leven niet van wat we éten, maar van wat we vertéren kunnen
en in ons lichaam kunnen verwérken.

a. Warmtebronnen in de voedselbereiding
Voor onze voedselbereiding gebruikten we vroeger houtvuur en daarna ko-
len. In onze tijd hebben we de keuze uit apparaten die een verschillende soort
warmte leveren: gas, elektriciteit, infrarode straling (halogeen), wrijvings-
warmte (inductie) en stralingswarmte (magnetron). Bij de voedselbereiding
willen we graag van buitenaf warmte toevoegen aan datgene wat we willen be-
reiden. Hoe behoedzaam we dit ook doen het is onvermijdelijk dat we daarmee
iets verstoren. Aan de andere kant maken we de producten zo beter verteerbaar.
Dit is heel belangrijk. We leven immers niet van wat we éten, maar van wat we
vertéren kunnen en in ons lichaam kunnen verwérken.

Na houtvuur en kolen zou gaswarmte de voedingkwaliteit het minst geweld

aandoen. Er zijn nog onvoldoende of geen onderzoeksresultaten bekend om iets
te kunnen zeggen over de halogenen en de inductie als warmtebronnen maar
over de magnetron is al wél veel bekend.
De magnetron wordt veelvuldig gebruikt, ook in ziekenhuizen. Met de magne-
tron wordt in de producten en gerechten zelf door interne wrijving warmte met
geweld opgewekt. Wetenschappelijk onderzoek heeft voorlopig aangetoond dat
hierdoor het voedingsmiddel chaotisch wordt en de innerlijke structuur wordt
aangetast. Het sterke vermoeden neemt toe dat voedsel bereid in de magnetron
niet alleen direct na het eten, maar ook op langere termijn een ongunstige uit-
werking op ons heeft. Vooral mensen met (aanleg voor) kanker wordt afgeraden
voedsel in de magnetron te bereiden. Af en toe een gerecht hierin even opwar-
men zou minder schadelijk zijn.

23
 b. Warmte en aromastoffen
Door ons voedsel te verwarmen wordt het toegankelijk(er) voor onze
spijsvertering: het wordt gaar en aromatische stoffen komen vrij. Er ontstaat
smaak, de smaak verandert of wordt intenser. Zonder een goede geur, smaak en
verteerbaarheid van de producten kan er nooit sprake zijn van een goede
voeding.
Nu kunnen we ons voedsel op verschillende manieren verwarmen, elk met
hun specifieke effecten. We kunnen bijvoorbeeld warmte toevoegen door
levens-middelen in water te verhitten. Denk aan bouillon trekken, koken,
stomen, stoven, smoren (in eigen sap gaar laten worden), braden in vet met
wat vocht en bakken. Binnenin het brood bijvoorbeeld, vindt als het ware een
soort kookproces plaats. Aan de buitenkant vormt zich een korst, geroosterd,
met een bruine kleur en aromatische stoffen. We kunnen ons voedsel ook met
oliën of andere vetten verhitten door ze te roerbakken, te fruiten of te bakken,
zoals graankoekjes, ei, vlees of vis. Met de verschillende bereidingstechnieken
veranderen we de voedingsmiddelen.

c. Warmte en de waterhuishouding
We kunnen ook warmte toevoegen om vocht aan voedsel te onttrekken waar-
door het langer houdbaar wordt. Graanproducten, noten en zaden kun je roos-
teren, waarbij kleur- en smaakveranderingen optreden. Zuidvruchten kunnen
we bijvoorbeeld drogen. Van gedroogde vruchten zijn vervolgens weer heer-
lijke compotes te maken door water toe te voegen.
Tot slot gebruiken we warmte om voedsel te conserveren. Dankzij deze tech-
niek kunnen we de houdbaarheid van producten verlengen.

d. Het gebruik van kruiden

Bij de bereiding van zowel verwarmd voedsel als rauwkost gebruiken we graag
kruiden. Deze verrijken, mits goed toegepast, onze voeding en maken deze
beter verteerbaar en aromatischer. Met een goede kwaliteit kruiden kunnen we
ook licht- en warmtekwaliteiten aan onze voeding toevoegen. Aromatische
kruiden maken het gebruik van (kruiden)zout vaak overbodig. Toch is het
motto: overdaad schaadt.

4. Toevoegen van kou

Bij het conserveren van onze producten wordt steeds vaker een koudebehandeling
toegepast. Door diepvriezen worden levensmiddelen langer houdbaar. Hoewel de
techniek van diepvriezen steeds beter is geworden, lijkt deze manier van conserveren
de innerlijke kwaliteit negatief te beïnvloeden, met name van groente en fruit. Na het
ontdooien bederft het voedsel relatief snel. Mocht diepvriezen voor u om praktische
redenen toch een uitkomst zijn dan kunt u nog altijd om wille van de voedingskwaliteit
het beste producten van biologisch-(dynamisch)e kwaliteit invriezen.

24
5. Het bereiden van rauwkost
Bij de vertering van verwarmde voeding wordt ons lichaam iets ontnomen, wat we bij
het verteren van rauwkost zelf moeten doen. Dit volledig zelf verteren kost ons meer
kracht dan voor de vertering van verwarmd of voorverwarmd voedsel nodig is. In die
zin kan het eten van rauwkost als extra uitdaging versterkend op ons lichaam werken.
De keerzijde van de medaille is dat we ons lichaam met rauwkost eten ook kunnen
overvragen. We kunnen last krijgen van oprispingen, maagklachten, winderigheid,
diarree, vermoeidheid en soms maakt het ons koud.

a. Productkeuze
Dit neemt niet weg dat het eten van de geschikte rauwkostproducten juist ook
bij kanker zinvol kan zijn. U doet er goed aan dan eerst goed na te gaan hoe
het een en andere product bij u aanslaat. Op grond daarvan kunt u dan een
juiste keuze maken: worteltjes, een bladgroente of fruit. Wortelgewassen zijn
meestal zwaarder verteerbaar dan bladgewassen, vruchtgroenten zoals kom-
kommer en fruit.

b. Dressing
Aan rauwkost voegen we een (verwarmende) dressing toe van bijvoorbeeld
koudgeperste olie, kruiden, eventueel mosterd en kruiden- of appelazijn. Er
zijn veel manieren om een verwarmende dressing te maken die de rauwkost
tegelijkertijd beter verteerbaar maakt. Kruiden zijn daarbij onmisbaar. Bij
rauwkost van meer ‘compacte’ groentesoorten zoals peen, rode biet, venkel of
kool laten we de dressing graag eerst wat in het gerecht trekken voordat we
dat opdienen, omdat daardoor de smakelijkheid en verteerbaarheid worden
verhoogd. Zachte kwetsbare bladgroente daarentegen vermengen we pas vlak
voor het opdienen met een dressing zodat de groente door het zuur uit de
dressing niet verflenst. Het is aan te raden rauwkost eerst op kamertemperatuur
te brengen, niet te grote porties tegelijk te eten en goed te kauwen.

c. Melkzuurgroenten
U kunt ook een salade maken van melkzuurgefermenteerde groenten. Dit zijn
groenten die houdbaar zijn gemaakt met behulp van melkzuurgisting door
melkzuurbacteriën die van nature op groenten van goede kwaliteit zitten.
Zuurkool is hier het meest bekende voorbeeld van. Ook rode biet, peen en an-
dere groentesoorten kunnen door melkzuurgisting zijn geconserveerd. Ze zijn
hierdoor voorbewerkt en daardoor beter verteerbaar.
Daarnaast hebben ze een gunstige werking op onze darmflora en stimuleren ze
onze spijsvertering en stofwisselingsprocessen.

25
 d. Bij spijsverteringsproblemen voorzichtig zijn met rauwkost
Bij ziekte, aanhoudende misselijkheid, vermoeidheid en stress kunnen we
meestal minder goed verteren en spijsverteringsklachten hebben. Ook veel
jonge kinderen en ouderen kunnen nog niet of niet meer goed verteren. Voor
hen is geregeld rauwkost eten meestal geen goede keuze. We kunnen ons
lichaam overigens wel ‘leren’ rauwkost te verteren. We kunnen dan met vers
groentesap of melkzuurgefermenteerde groentesap beginnen. Dit met kleine
slokjes drinken en als dat goed gaat overgaan op kleine porties zachte rauw-
kost van bijvoorbeeld eerst malse bladgroente. Ook wat het eten van rauwkost
betreft zullen we onze eigen grenzen moeten leren kennen.

Een gezonde ademhaling van cel tot psyche

Een goede ademhaling is belangrijk voor onze gezondheid. Daarbij is vooral een
goede uitademing essentieel om de afbrekende stressgevoelens los te laten. Ook onze
‘psychische ademhaling’ dient gezond te zijn. Dat wil zeggen dat we onszelf de ruimte
moeten geven onze gevoelens en emoties te uiten. We moeten durven huilen en durven
lachen.
Als we onze emoties opkroppen, verstikken we onszelf op den duur.
Daarnaast is een gezonde celademhaling van ons lichaamsweefsel onontbeerlijk voor
ons welzijn. In een gezonde cel met een normale stofwisseling vindt oxidatie plaats.
Dat wil zeggen dat stoffen zich met zuurstof verbinden en volledig verbranden volgens
het menselijk verbrandingsproces. In kankerweefsel is de celademhaling geremd. Daar
overheerst door een verstoorde stofwisseling een onvolledige verbranding waardoor
het weefsel verstikt.

Wanneer onze stofwisselingsprocessen geactiveerd worden, zal dat een positieve

uitwerking hebben op de celademhaling van ons lichaamsweefsel. Een gevarieerd
samengestelde voeding met plantaardige levensmiddelen van hoogwaardige biologisch
(dynamisch)e kwaliteit kan ons daarbij helpen.
Meer specifiek de eerder genoemde melkzuurproducten zoals zure melkproducten,
melkzuurgefermenteerde groente(sappen) en een melkzuurdrank gemaakt op basis van
graan, in de vorm van zuurdesembrood.
Verder, mits deze u geen spijsverteringsklachten geven, zwavelhoudende producten
zoals koolsoorten, radijs, rammenas, mosterd, mierikswortel, prei en ui.

26
Nawoord
Heel in het algemeen gesteld wordt ons immuunsysteem steeds zwakker en gevoeliger
naarmate we ouder worden en naarmate de samenleving zich van de natuur ver-
vreemdt. Het wordt steeds minder vanzelfsprekend dat we gezond blijven en na ziekte
weer ‘beter’ worden. Daarnaast wordt de roep om vraaggestuurde zorg, die beant-
woordt aan de wensen van de patiënt of cliënt, steeds luider. Veel mensen willen af
van de zogeheten aanbodgestuurde zorg die lang de boventoon heeft gevoerd. Comple-
mentaire zorg is hierop het antwoord.
Een goede voeding is onontbeerlijk voor het behoud van onze gezondheid en voor
herstelprocessen bij ziekte. Daarom hebben we een gevarieerde voeding nodig met
levensmiddelen van hoogwaardige biologisch (dynamisch)e kwaliteit en geen indus-
triële, chemische producten die onze spijsvertering en stofwisseling eerder belasten en
verzwakken dan stimuleren en versterken. Bedenk echter wel dat u uw lichaam niet tot
gezondheid kunt dwingen, ook niet met een goede voeding.
Een gezonde voeding is niet los te zien van een gezonde leefstijl. Ook door gezonde
leefgewoonten kunnen we ons zelfherstellend vermogen ondersteunen en stimuleren.
Er wordt door het land verspreid steeds meer aan lifestyle-coaching en lifestyle-cur-
sussen gedaan.
Deze brochure heeft als doel bij deze inzichten aan te sluiten en bij te dragen aan de
bewustwording.

Bedenk echter wel dat u uw lichaam niet tot gezondheid kunt

dwingen, ook niet met een goede voeding.

27
Samenvatting
Algemeen:
Om uw gezondheid te bevorderen, of in het geval u kanker heeft om uw afweersys-
teem te activeren en te versterken, is het goed om bij voorkeur biologisch (dynamisch)
e producten te kiezen.

• Biologisch-dynamische producten zijn te herkennen aan zowel het EKO-keurmerk

als het kwaliteitskeurmerk Demeter.

• Biologische producten hebben alléén het EKO-keurmerk.

• Door seizoensproducten uit de streek waar u woont te eten, helpt u uzelf om u in het
hier en nu thuis te voelen, te aarden. Door daarnaast producten uit andere streken te
eten voedt u uw wereldburgerschap.

• Natuurvoedingswinkels hebben een ruim assortiment van verse en bewerkte / gecon-

serveerde producten. Verder zijn steeds meer producten verkrijgbaar in de supermarkt,
groentespeciaalzaken en op boerenmarkten en tuinderijen (bijvoorbeeld via abonne-
menten zoals Pergola).

Meer specifiek:
• Gebruik bij voorkeur verse producten, met name als het groente en fruit betreft. Be-
steed veel aandacht aan de verse seizoensproducten uit ons land c.q. uw woonstreek.

• Kies een gevarieerde, veelzijdig samengestelde voeding die rijk is aan mineralen en
spoorelementen en die bij u past.

• Eet royaal groente zowel bereid als in de vorm van rauwkost en drink naar wens
groentesap.

• Eet royaal fruit, bij voorkeur vers, naar wens ook in de vorm van vruchtensap en
eventueel als compote (appelmoes en tutti frutti).

• Gebruik volkoren graanproducten of naar wens lichter verteerbare varianten zoals

gebuild of bruin- of witbrood. Denkt u daarbij aan speltbrood. Spelt is niet zo ver
doorgekweekt als tarwe. Naast gistbrood is er zuurdesembrood. Verder zijn knäcke-
bröd, beschuit, toost en muesli of pap uitstekende keuzes.

28
• Eet bij de warme maaltijd tenminste een paar keer in de week rijst, gierst of ander
graan, goed gaar gekookt en niet te zwaar verteerbaar. Daarnaast zijn er veel producten
in de handel waarin granen zijn verwerkt zoals pizza, volkoren deegwaren als maca-
roni, spaghetti. Eet bij voorkeur niet iedere dag aardappels.

• Gebruik kruiden om uw voeding te verrijken, beter verteerbaar en/of aromatischer te

maken. Het gebruik van zout wordt dan vaak overbodig.

• Drink bij voorkeur, naast (bron)water, kruiden- en bloesemtheeën, groene thee of

looizuurarme zwarte thee.

• Eet af en toe noten en zaden zoals zonnebloempitten, sesamzaad en pijnboompitten

mits u die goed kunt verteren: vers of geroosterd, of in de vorm van pasta.

• Kies koudgeperste plantaardige oliën zoals bijvoorbeeld olijf- of zonnebloemolie.

Varieert u zo veel mogelijk en gebruik deze vooral ook onverhit bijvoorbeeld in dres-
sings. Denkt u ook aan lijnzaadolie, maximaal 2 eetlepels per dag, onverhit en bijvoor-
beeld door kwark of rauwkostsalade vermengd.

• Zuivelproducten vullen zowel groenten als granen belangrijk aan. Er is een geva-
rieerd assortiment te koop. Denkt u naast ‘zoete’ melk vooral ook aan de zure melk-
producten die met specifieke melkzuurbacteriën zijn gefermenteerd.
Daarnaast is kaas een goede keuze, maar eet er niet te grote porties van.
Naast zuivel op basis van koemelk zijn er producten op basis van geitenmelk en scha-
penmelk te koop. Op speciale adressen ook paarden- en ezelinnenmelk.

• Roomboter is een uitstekende vetbron. Deze is te verkiezen boven margarine. Beperk

echter de hoeveelheid.

• Gebruik geen margarine met gehard vet en geen sterk verhit vet. Deze bevatten zoge-
heten transvetzuren die ongezond voor ons zijn.

• Eet naar wens en behoefte een ei. Zeker als u geen vlees of vis eet kan ei een goede
aanvulling zijn op uw dagmenu.

• Als u graag peulvruchten eet, kies dan bij voorkeur de soorten die niet te zwaar
verteerbaar zijn zoals linzen, groene erwten en spliterwten. Door een juiste bereiding
kunt u ze lichter verteerbaar maken. Wees aan de andere kant toch terughoudend met
peulvruchten en zeker de zwaar verteerbare soorten zoals kapucijners, bruine en witte
bonen en sojabonen. Biologische sojabonen zijn niet genetisch gemodificeerd.

29
• Als u voor vlees kiest beperk u dan zoveel mogelijk tot rundvlees, kip en kalkoen.
Eet bij voorkeur geen grote porties en ook niet iedere dag vlees.

• Als u een liefhebber van vis bent kies dan milieuvriendelijke vis. Eet geen grote
porties en liever ook niet iedere dag vis.

• Gebruik geen sterk geraffineerde producten zoals kristalsuiker. Er zijn veel goede
alternatieven te vinden zoals rietsuiker, honing, stropen, siropen en ook heerlijke gelei
en jams.

• Vermijd paddestoelen en alcohol en eet liever ook geen tomaat.

• Eet geen rood vlees, wild en orgaanvlees en geen gerookte producten en schaal- en
schelpdieren.

• Eet bij voorkeur geen diepvriesproducten. Dit geldt vooral voor groente en fruit.

• Vermijd voedsel uit de magnetron.

30
Literatuur
Gezond lekker eten
Basiskookboek voor volwaardige voeding
De Jong, V. en Kelling, I., Uitgeverij Christofoor, Zeist, 2002

Vier de seizoenen, de mooiste recepten van Odin

Odin Estafette Associatie C.V., 2006
www.odin.nl

De natuurlijke keuken
De nieuwe manier van gezond koken
Könemann, ISBN 3-89508-544-8

Het grote vegetarische kookboek

Könemann, ISBN 3-89508-552-9

Dynamisch Perspectief
Ledenblad van de Vereniging voor Biologisch-Dynamische Landbouw en Voeding
(zie voor BD / EKO verkooppunten de adressenlijst op de website)
www.bdvereniging.nl

Vruchtbare Aarde
Tweemaandelijks cultuurtijdschrift over voedingskwaliteit, gezondheid,
relatie mens – natuur, kunst etc.
www.vruchtbareaarde.nl

Gezichtspunten
Brochures op het gebied van de gezondheidszorg, geschreven vanuit een
antroposofische visie
www.gezichtspunten.nl

31
Adressen en websites met diverse links
Federatie Antroposofische Gezondheidszorg
Utrechtseweg 62, 3704 HE Zeist, tel. 030 – 6945544
www.antropozorg.nl

Antroposana, patiëntenvereniging voor antroposofische gezondheidszorg

Stationsplein 6, 3818 LE Amersfoort, tel. 033 - 4226542
www.antroposana.nl

Nederlandse Vereniging van Diëtisten werkzaam vanuit de Antroposofie (NVDA)

Voor een persoonlijk voedings- of dieetadvies
Tel. 0575 – 512379, e-mail: dssnijder@hetnet.nl

Vereniging voor Biologisch-Dynamische Landbouw en Voeding

Postbus 236, 3970 AE Driebergen, tel. 0343 - 531740
www.bdvereniging.nl

Louis Bolk Instituut, natuurwetenschappelijk onderzoek

Hoofdstraat 24, 3972 LA Driebergen, tel. 0343 - 517814
www.louisbolk.nl

Kraaybeekerhof, opleidingen, cursussen en trainingen

Postbus 17, 3970 AA Driebergen, tel. 0343 - 512925
www.kraaybeekerhof.nl

Vereniging voor Natuurvoedingsconsulenten, voor voedings- en bereidings-

adviezen
Tel. 0522 - 242671
www.natuurvoedingsconsulent.nl

Biologica, ketenorganisatie voor biologische landbouw en voeding

Postbus 12048, 3501 AA Utrecht, tel. 030 – 2339970
www.biologica.nl

32
DE TERREINGENEESKUNDE VAN H.C. MOOLENBURGH
 Wordt u ook lid?
Keuzevrijheid is een groot goed. Wij willen zelf onze huisarts of tandarts kiezen en zelf bepalen

gezondheidszorg. Antroposana komt op voor de belangen van iedereen die gebruik wil maken
van deze vorm van gezondheidszorg. Zij is gesprekspartner voor o.m. overheid, verzekeringsmaat-
schappijen en organisaties in de gezondheidszorg. Antroposana zet zich ervoor in dat wij ook in

Wat is het doel van Antroposana?

De doelstellingen van de vereniging zijn:

het behartigen van de belangen van wie gebruik wenst te maken van

behandeling. Hierbij hebben de toegankelijkheid, beschikbaarheid en het

behoud van deze zorg prioriteit.

het bevorderen van kennis over ziekte en gezondheid ook vanuit antroposo-

levenswijze. Daarnaast ook het geven van inzicht in de gezondheidszorg in

het algemeen.

het ondersteunen van nieuwe vormen van lotgenotencontact.

Ook beschikbaar:
Antroposana-polis
Verzekeren doe je met en voor elkaar

Lid worden, of meer informatie?

Aanmelden kan via de website www.antroposana.nl.
Of bel: 033 422 65 42 (ma t/m vr van 9.00 tot 13.00 uur)
Stationsplein 6, 3818 LE Amersfoort.
 Demeter, gezondheid!

∗ Planten groeien naar hun aard en

natuur

∗ Dieren krijgen respect en liefde

∗ Landschap en cultuur voeden de

schoonheid

∗ Door boeren met groene vingers

en een gouden hart

Demeter, het keurmerk voor de biologisch-dynamische landbouw

en voeding heeft het beste met u voor.
www.demeter-bd.nl