brahim Kafesolu

KUTADGU BLG ve KLTR

TARHMZDEK YER
Kltr Bakanl
Yaynlan : 368
Trk Kltr Kaynak
Eserleri Serisi : 13
STANBUL 1980
Kapak : Olcay Okan
Kltr Bakanlnm 7.8.1980 trih ve 831.0-1364 sayl mucibiyle,,
birinci defa olarak, 20.000 adet baslmtr.
KU T A DGU BI L G
ve
KLTR TAR H M ZDEK YER
Trk - slm kltrnn ilk devresini tekil eden XI , yz
yl, Trk tarihinde asker - siyas ynden dikkate deer bir
gelime devri olduu gibi, kltr tarihimiz bakmndan da
byk ehemmiyet tar. Orta Asyada Kara-Hanllar, Horasan
ve kuzey Hindistanda Gazneliler, daha batda ran, I rak, Su
riye ve Anadoluda Seluklular gibi Trk devlet ve impara
torluklarnn ortaya k Dou slm dnyasnda hkimiye
tin Trklere getiini gsteren byk apta tarih olulardr.
Bu slm - Trk ann balca karakteri bozkr Trk kl
trnn slm medeniyeti deerleri ile zenginlemi olmas
dr. Gaznelilerde ve Byk Seluklu mparatorluunda sa
lanan huzr ve skn sayesinde Fars dili ve edebiyatnn bel
ki en nl ahsiyetleri yetimitir. Kara-Hanllar devletinde
Arapa yazl vesikalar yava yava kendini gstermi1, Arap
dilinde tarih eserler yazlm, hatt bu Trk devletleri te
kiltnda ok kuvvetli bir slm- ran tesiri grlmtr2. F a
kat bu belirtileri Trk kltrnn itibardan dt tarznda
mnalandrmak doru deildir. Bilindii gibi, slm medeni
yeti evresine giren Trklerin kendi kltrlerini tama
men ihml ettikleri ileri srlmekte ve bu dnce cidd bir
Bk. TM. 1, 1925, s. 223 vdd.; M, Khadr, Deus actes de Waqf
dun Qarahanide dAse centrale, J A, 1967, s. 305-334
2 Bk. 1A, mad. Gazneliler, Seluklular
4 BRAHM KAFESOLU
aratrmaya bile ihtiya duyulmakszm kabl olunmaktadr.
Orta Asya tarihi hakkndaki aratrmalar ile mehur W. Bart-
holdun u szleri bu grn en kesin delilini vermektedir :
Trkler zerinde slmiyetin ve F ars edebiyatnn tesiri o
derece kuvvetli olmutur ki, Trkler slmiyetten nceki ma
zilerini tamamyla unutmulardr3. Bu hkmde isbet bu
lunmad, Trk milletinin a. yk. 3 bin yldan beri kendi dili
ve -herhangi bir byk deiiklie uramayan- z kltr ile
hl yaamakta devam etmesinden anlalr ve ayr ca iddia
nn bilhassa atf yapld XI . yzylda Trk yazarlarnn or
taya koyduu iki byk eserden de bellidir. Bu eserlerden
biri K garl Mahmudun Dvn- Lgat-it Trk.; dieri de
Trkistann Balasagun ehrinde Y usufun yazd Kutadgu
Bi l i gdir. D vn 1074de, Kutadgu Bilig h. 462 (1069-1070)de
tamamlanmtr. Merhum R. Rahmeti Aratri dedii gibi,
Mahmudun eseri Trk dnyasnn d cephesini tesbit eder
ken.. Kutadgu Bi l i g, Trklerin manev tarafn, siyas ve dar
grn ortaya koymakta, byl ece bu iki kitap slm mede
niyeti evresindeki Trk topluluklarnn dil ve edebiyat ile
Trk devletinin siyas-itima bnyesini tanmamz iin gerekli
hemen btn malzemeyi ihtiva etmektedir. Ayrca D vnm
Mahmud tarafndan deta mhedeci bir sosyolog ve a
mz metodlann bilen bir dilci vukfu ile hazrlanmas, Ku
tadgu Bi l i gm de, haylinde canlandrd bir siyas organi-
asyonu tasvire alan bir fi l ozof tarafndan deil, fakat
Trk devlet tekiltnda Has Hciblik gibi yksek bir va
zi fe alan bir devlet adam tarafndan yazlm olmas, bu
eserlerin ilim asndan deerlerini bir kat daha arttrmak
tadr. Kutadgu Bilig, Trk kltrnn eksik taraflarndan ol
duu deta bir fikir birlii hlinde ileri srlegelen adalet ve
kanun konularm aydnlatmak bakmndan elimizde mevcut
3 W. Barthold - M. F. Kprl, slm Medeniyeti Tarihi, 1940,
tstanbul, s. 119
KUTADGU BLIG- VE KLTR, TARHMZDEK YER' 5
belki en kymetli kaynak durumundadr4. Herhalde bundan
dolaydr ki, K. B. ilim dnyasnca tannd 1825 ylndan be
ri3 zerinde en fazla fikir yrtlen Trk eserlerinden biri
"olmutur. Y erli, yabanc birok dilci, tarihi, hukuku, ede
biyat bu kitaptan bahsetmi ve onu kendi ihtisas sahas ve
bilgi ls iinde deerlendirmee almtr. Ancak, belir
telim ki, imdiye kadar bu hususta yaplan izah ve tefsirlerin
byk ounluu tam gerei ifadeden uzak kalarak eserin
hakik maksadm kesinlikle tyine muvaffak olamam gibi
grnmektedir. Grler arasnda bazen uzlatrlmas g
elimelerin sebebi de bu olmak gerekir.
Biz bu denememizde nce K. B. hakknda sylenenleri s
ralayacak, sonra eserin mahiyetini ve Trk kltr tarihinde
ki yerini tesbite gayret edeceiz.
I - Kutacgu Bil ig hakkndaki grler :
Daha 1870 ylnda H. Vmbery l k defa olarak bi ze Trk-
leri n tima ve dar durumlarna gz atmak imknm ve
ren eser diye takdim ettii K. B. iin E sere hkim olan
ruh, byk l deki sl m tel kki l eri , yahut umumi yetl e do
uda yayg n dncel er yannda temi z ve saf Al tayl , yani
i Kutadgu Biligin neri ve bugnk Trkeye tere.: R. Rah-
met Arat, Kutadgu Bilig I (metin), TDK, stanbul, 1947; R. Rah
meti Arat, Kutadgu Bilig I I (tercme), TTK, Ankara, 1959. I. cil
din Giriinde eser ve yazma nshalar tantlm, Kara-Hanli-
larda kltr hayat ve yazar Yusuf hakknda geni bilgi verilmi
tir (Kutadgu Bilig, II I, stanbul, 1979, indeks). Kutadgu Bilig da
ha nce de W. Radloff tarafndan ner ve Almancaya tercme edil
miti : Das Kudatku Bilik I (metin), St. Petersburg, 1891 ; II
(ayn yer), 1910. Eserin ayrca italyancaya (L. Bonelli, Napoli, 1933)
ve Ruscaya (S. E. Malov, Moskova, 1951) ksm tercmeleri yapl
mtr. Biz burada R. R. Arat neir ve tercmesinden faydalandk,
5 A. J aubert, Notice u i mamscrit turc en caracteres ouigo-
urs, envoye par M. de Hamncr M. A. Remusat, J A, 1825, s. 39-55
6 BRAHM KAFESOLU
Trk anlaynn yer ald bir ahlk tli mdir. Vaktiyle ese
rin i nce veya F arsa bir kitaptan tercme veya adapte edi l
diini dnmtm, fakat yakndan i ncel edi i m zaman onun
Trk mahsul olduu neti cesi ne vard m demektedir6. 1901de
Alman O. Alberts K. B.i fel sef bir kitap olarak grm ve
onda bn Sina tesirleri mevcut olduu dncesi ile eseri Aris-
totelesci fikirlere balamak istemi ve hatt Yusuf Has H-
ci bi bn Sinann talebesi sayacak kadar ileri gitmitir7-
Trk edebiyat tarihi zerinde almalar ile tannm Macar
bilgini J . Thuryye gre ise K. B. i nce bir eseri n Trk ba
k ve grne uydurulmu bir tercmesi nden i baretti r8.
W. Barthold 1918de nerettii " sl m Medeni yeti Tarihinde
Eski ve Ortaal arda ok kere babadan oullarna nasihat
ekl i nde hazrlanm eserlerin her millette mevcut bulundu
unu, XI . yzylda yazlan Kaabusnmenin bunlardan bi ri
olduunu, Hayattan rnekl eri n ve tarih vakalarm zikredil-
dii bu nevi kitaplarn bugn dahi ehemmi yetl eri ni kaybet
medi kl erini hatrlattktan sonra F akat K. B.de bu gi bi ey
l er gremi yoruz. Onda yaln z tats z mecazl ar (mesel , i ri
miz adal et i emi r, devl et i vezi r olarak gsteri yor) ve
hayattan ok uzak birtakm kuru nasi hatl er bul uyoruz de
mekte9, Orta Asya Trk Tarihi hakknda dersl er adl kita
bnda da " Balasagunlu Y usuf un eseri nde hi bir tarih ahs
ad zikredi l mi yor. Bu bakmdan K. B. F arsa yazl an rnek
l ere ni sbetl e k ymeti ok dk bir eserdi r hkmn vermek
ti H. Vmbery, Uigurischc Sprachmonumente und das Kudat-
ku Bilik, innsbruck, 1870, s. 5
7 O. Alberts (Archiv fr Gesclichte der Philosophie, VI I ),
1901, bk. M. F. Kprl, Trk Edebiyat tarihi I , 1926, stanbul,
s. 198
s J . Tury, XI V. asr sonlarna kadar Trk dili yadigrlar,
MTM II . 1916, s. 91
8 W. Barthold - M. F. Kprl, ayn eser, s. 119
KUTADGU BILtG VE KLTR TARHMZDEK YER 7
tedir10. Yine Barthold Turlcestan adl mehur eserinde de
in medeniyetinin tesiri zerine dikkati ekmektedir11.
Dier bir Rus bilgini olan A. Samoilovi de K. B. ile Fir-
devs nin ehnamesi arasnda edeb bakmdan mnasebetler
aramtr12.
Bizde M. F . Kprl u fikirde idi : "O as rdaki Kgar
cemi yeti tima bnye i ti bar yl a di er muas r sl m heyet
l eri nden bariz bir surette ayr l m yor. Smnlerin saray te
kilt pek hafi f bir tdilt il e ark Trkistan saraylarnda da
mevcuttu , bu itibarla F azl a bi r Trk tesirini n dnlemi-
yecei K. B. de Y usuf Has Hci bin de tpk K garl Mah-
mud gibi " Halk hi kmetl eri i l e in olduu sezilmekle ve ese
rin urasnda, burasnda'Eski gebe tel kki l eri nden baz
mnidr ananel ere tesdf edi l mekl e beraber mesel " Or
hun ki tabel eri il e mukayese edi l i nce K. B. de hkim olan i de
olojini n asl eski Trk i deol oji si olmad a ka grl r .
Kprlye gre, eserde in tesiri deil, fakat " ihtiva etti i ef-
cr itibar yl a ok kuvvetl i bir bn Sn tesi ri mevcuttur '*3. R.
Rahmet Arata gre ise K. B. ne vakal an nakl eden bi r ta
rih, ne mntka ve ehi rl eri tasvi r eden bir corafya, ne din
adamlarnn itihadlarn topl ayan bir tel i f, ne haki ml eri n fi
ki rl eri ne istinad eden bir fel sefe, ne de eyhl eri n vec zel eri ne
dayanan bir nasihat kitab dei ldir , Yusuf bir oklarnn
iddia etti kl eri gi bi mansp sahi plerine, i yi olmalar iin, tat
s z mecazl arl a ahlk dersi veren kuru bir nasi hat olmaktan
zi yade, insan hayatnn mnsm tahlil ve onun cemi yet Ve
W. Barthold, Orta Asya Trk tarihi hakknda dersler,
1927, stanbul, s. 121 vd.
W. Barthold, Turkestan down to the Mongol tnvasion,
GMS, V, 19683, s. 311
12 Bk. A. Caferolu, Trk dili tarihi II , 1964, stanbul, s. 55
3 M. F. Kprl, Trk Edebiyat tarihi, s. 197 vd.; Ayn. mel.,
Trk dili ve edebiyat hakknda aratrmalar, 1934, stanbul, s.
27 vd.
8 BRAHM KAFESOLU
dol ay s yl a devl et i i ndeki vazi fesi ni tyi n eden bi r hayat fel
sefesi kurmu olan en geni mnada bi r lim mtefekki rdi r ,
E ser herhangi bir i nce eserden tercme edi lmi dei l , mev
zu bakmndan olmamakla beraber di er hususlarda tama-
mi yl e orijinal bir eserdi r 1*. A, Caferolu XI . yzyln en
byk edeb mahsul ol an K. B. in hem mevzu, hem dil ba
kmndan Arap ve ran tesiri altnda kald, bu eserle ilk de
fa Arapa ve F arsa bir ok dil unsurlarnn Trk diline gir
dii, ou dine ve bazlar devlet tekiltna it olan bu keli
meler saysnn yz yirmiye ulat dncesindedir15.
Adlar zikredilenler dnda dier aratrcya husus
bir ehemmiyet vermek lzm gelmektedir. Zira bunlar K. B.i
kaynaklar bakmndan daha derin bir incelemeye tbi tutmu
lardr. Bunlardan biri olan H. nalck eserimizde Hind - ran
tesirlerini aratrmaktadr. Ona gre Yusuf mhaklcak ki,
F i rdevs nin ehnmesi'ni grmtr. Trklerin efsanev kah
raman Tunga Alp Ere ranl I l ar n Afrasyb dedi kl eri ni, ay
r ca. Dalhk il e Feri dun'un k beti ne dir olan szl eri nak
l etmekte, ni hyet eser ehnme vezni nde yaz l m bulunmak
tadr,.. dare sanat hakknda Yusufun grl eri kol ayca
XI . as r sl m - ran dnyasnda yay l m ve kkl emi te
l kki l ere i rca olunabilir ki, bunlarn ok daha eski Hind - ran
gel enekl eri ne gtrl mesi mmkndr 16. randa teden beri
pratik ahlk kitaplarnn revata olduuna iaret eden nalck
buna en iyi rnek olarak K el l e ve Di mne 17 yi gstermek
te ve tipi k bir pendnme dedii Kaabusnmeyi de ekledik
le R. R. Arat, Kutadgu Biig I , s. XXI V vdd.
s A. Caferolu, ayn eser, s. 51, 57, 60 vd. Daha bk. Ayn.
mell., La literatre turgue de !epoque des Karakhanidcs, Ph.
Tur. Fundamenta II , 1964, s, 267 vdd.
te H. nalck, Kutadgu Bilgde Trk ve Iran siyaset nazari-
yelcri vb gelenekleri, R. R. Arat iin (TKAE), 1966, s. 261
n Bu eser hakknda toplu bilgi iin bk. A, mad. Kelle ve
Dimne
KUTADGTJ BtLG VE KLTR TARHMZDEK YER 9
ten sonra K. B. de hkim si yas grn ve adal etin ananevi
ran - sl m devl etl eri ndeki ekl i i l e ve ayn ehemmi yetl e
tekrarl anmakta olduu mtleasnda bulunmaktadr18. Bu
nunla beraber nalck K. B.in eski Trk hkimiyet geleneini
de yanstt hususunu rnekleriyle belirtmitir.
Dier aratrc A. Bombaci K. B. ile douda yazlan ve
ayn tipte olduklar ileri srlen eserler arasnda gerek bir
mnasebet bulunduu yolundaki fikirlere katlmayan bir bi l
gin olarak dikkati eker: Kronol oji i ti bar yl a K .B.e tekaddm
eden Arap ve F ars eserl eri nde si yas unsurla ahlk ve fel sef
unsurun birbirine kartrl m olduunu grmedi i mi z gibi,
al l egori k ve kar lkl konuma eki l l eri ne de tesadf etmi yo
ruz. u hlde bu eseri n kendi bnyesi i tibaryla ori ji nal bir
eser olduu hkmne var yoruz... ranlI larn esere " Trk eh
namesi adn verdi kl eri ne dir olan i aret K. B. il e ehn-
me arasnda herhangi ci dd mnasebet bulunduuna del l et
etmez 19. Fakat Bombaci eserin umm heyeti itibaryla s
lm kltrnn olgun bir mahsul olduu ve bilhassa slm
zhd ideolojisinin burada geni yer tuttuu ve lm unsurun o
unlukla slm bir damga tad, siyas dncenin ise s
lm dnyasnn mlm esaslarna dayand fikrindedir. Ayr
ca o, adalet ve kut mevzularnda K. B, ile eski Yunan dn
cesi arasnda balantlar kurabilmektedir. Mesel eserimiz
de hkmdar huzuruna kan Ay - toldnm, zerine oturdu
u top ile eski Yunan kut tanras Tykheye atfolunan
kre arasnda, hkmdarn elindeki bak ile eski Yunanda
adalet kavram olan Dikenin almeti "k l arasnda ve yine
eski Yunan tanras Themisin ayakl iskemlesi ile K. B.
deki hkmdarn ayakl taht arasnda sk bir mnasebet
grmektedir. Aratrcya gre, bu bakmlardan K. B. i l e es
i H. nalck, ayn. eser, s. 263
19 A. Bombaci, Kutadgu Bilig hakknda baz mlhazalar,
M. F. Kprl Armaan, 1953, stanbul, s. 66 vd.
10 BRAHM KAFESOLU
ki Yunan dnyas arasndaki mutabakat tam gi bi di r. Mhim
olan nokta, bu uygunluun tesadfi olmayan bir si stem teki l
etmesi di r20. Burada ilve edelim ki, zhid ile mnakaa
bahsinde Y usufun insann cemiyet iindeki faaliyetinin m-
dafaas nda huss, bir gayret gsterdii ve koyu ve bo
zhd davranlara kar koyduu, byl ece Y usufun faal
bir hayat tel kki si i i nde bulunduu hususu Bombaci tara
fndan iyi belirtilmitir.
nc olarak zikredeceimiz aratrc, K. B. i hukuk
ynden deerlendirmee alan Sadr Maksd Arsaldr. K.
B. i XI . as r Trk kltrnn bir bi desi olarak vasflan
dran Arsala gre "Bu eser meden bir Trk muhitinde as r
lardan beri toplanm ahlk, si yaset ve hukuka dir fi ki rl eri n
bi r hulsasdr ve dikkate deer ki, F i rdevs efsanev ran
tarihini tasvi r ederken, Trk mtefekki ri Yusuf, devl et i dare
sinden, hukuktan, tima ahlktan bahsetmektedi r21. Bun
dan sonra K. B. in geni bir tahlilini ve Orhun kitabelerinde
ki devlet fikri ile karlatrmasn yapan Arsal eserimizde
in (K onfuyanizm) tesiri ile, devlet idaresinde akl ve ilim
in rol ve hann vasflar ynnden F rb nin tesirini gr
mektedir22.
Buraya kadar sylediklerimizi yle zetleyebiliriz :
Kutadgu Bilig,
1 - Hind - ran telkkilerini ihtiva eden ahlk ve nasihat
kitaplarn takliden yazlmtr. rnek olarak Kelile ve Dimne
ile Kaabusnme gsterilebilir;
20 Ayn eser, s. 71 vd.
21 S. M. Arsal, Trk tarihi ve hukuk, 1947, stanbul, s. 93 - 97
22 Ayn. eser, s. 118. Z. F. Fmdkolu Trklerde ahlk felse
fesi ( mecmuas, say 1, 1934, s /l - 10) adl makalesinde Ku
tadgu Biligi ahlk bakmndan incelemitir. Fmdkolunun, daha
45 yl nce, eserimizde d tesirlerin varln phe ile karla
dn bu mnasebetle belirtelim (bk. t, say, 3 - 4, 1934, s. 166,
n. 12).
KUTADGU BLG VE KLTR TARHMZDEK YER 11
2 - bn Sn yoluyla Aristotelesin ve F rb yoluyla Efl-
tunun fikirlerini aktarmaktadr. Ayrca verdii tasvirlerle
eski Yunan tanralarnn sembolleri arasnda kesin uygunluk
grnmektedir;
3 - K onfuyanizm ekliyle in tesiri tar;
4 - slm telkkilere brnm olarak baz Trk unsur
lara da yer vermektedir.
Kutadgu Bilig adnn mnas zerinde de tam bir fikir
birliine varlamamtr. Bizzat yazar Y usuf bu hususta " K i
taba Kutadgu Bilig adn koydum, okuyan kutlu klsn ve ona
yol gstersi n23 demekle iktifa etmi, aklk vermemitir.
Bilig, bilgi demekti r. Kutadgu tbirinin etimolojik olarak
K ut+ad+gu = kutlu olma,, demek olduu kesin ise de, kk
unsur durumundaki kut un mnas ak deildir. Vmbery,
Radl off, V. Thomsen24 kut szn hep saadet (Glck)
diye almlardr. Bartholda gre K. B. Mesut edi ci ilim ,
padiahlara lyk ilim mnasnda olup, saadet,, ve baht,,
i fde eden kut tbiri bu eserde Majeste,, (Hametmeb)
kavramn karlamaktadr25. M.F . Kprl de, K. B. i saadet
veren, padiahlara l yk tarznda aklamtr. R. R. Arat
n fikrince adn mnas kutlu ve mesut olma bilgisi olup,
eser insana her iki dnyada saadete ermek iin takip edile
cek yolu gstermek zere kaleme alnmtr'2.
Buraya kadar K. B. in mevzuu, mahiyet ve ad hakkmdaki
bal ca grleri hulsa ettik. imdi, incelememize geebi
liriz.
I I - A - K u t a d g u B i l i g i n k o n u s u : Bilin
dii zere K. B. 6645 beyitlik manzum bi r eserdir. Elimizde
bulunan basksnda biri nesir, dieri nazm hlinde (77 beyit)
23 Beyit, 350
s* TM, I I I , 1935, s. 88
ss w. Barthold, Dersler, ayn. yer
26 Kutadgu Bilig I, s. XXV
12 BRAHM KAFESOLU
iki nsz bulunmaktadr ki, her ikisi de sonradan ilve edil
mitir. 88 bba ayrlm olan asl metin esas itibaryla Kiin-
tod, Ay-toldt, gdlmi ve Odgurmu adlarnda drt kiinin
karlkl konumalarndan meydana gelmitir. Balangta ilk
on bb (hepsi 350 beyit) Tanr, yalava (peygamber), drt
Sahbe ve eserin takdim edildii K gar K ara - Hanl h
kmdar Tamga Bura Hkan Eb Ali Haan (lm. h. 496
11023) iin ve yldzlara, bilgi ile akln vasflarna, iyili
in faydalarna, dilin meziyetlerine ayrlmtr. 11. bbda
yazar, konuturduu ahslarn kimliklerini tantmaktadr :
Kntod ilig (hkmdar) dir ve tr (kanun)nn yerini tu
tar, szleri kanunun szleridir27. Ay-told J cutdur, mbarek
kut gnei onunla parl ar (beyit, 354). gdlmi kutun olu
dur ve uku (ak l )u temsil eder. Bir zhid olan Odgurm ise
akbet olarak alnmtr (b. 355 - 357). Kut, adalet, dil, beg
(hkmdar) ve beylik bahisleri ile vezirin, s-ba (kuman
danl ar n, Ulug Hcibin, kapug-ba (kapc ba) m, yal ava
(el i )n, bi ti gci (ktip)nin, ag c (hazinedar)m, a-ba (a
ba )m, i ki ci ba'mn nasl olmalar gerektii; tabug
(memur) larn hkmdar zerindeki haklar, kara bo-
dun (halk) ile, Ali evld ile, biliglig (bi l gi n)lerle, otac (ta-
bi p)larla, efsuncularla, t yorug (rya tbi rci l eri )iarla,
yulduz (mV.neccim)larla, irlerle, tang (i fti )larla, sa-
t g (taci r )larla, idi i (hayvan yeti ti ri ci )lerle, uz (ze-
naatkr)larla ve gay (faki r)larla mnasebetler ve asrak
(iiler, hizmetiler)lara nasl muamele edilecei mevzularn
da bu drt unsur arasndaki konumalar eserin zn tekil
eder. AkT'm akbet e kar ve kaderci gr altedecek
vaziyetteki mdafaalar ile birlikte bu konumalar 6170 beyit
tutmaktadr. Son ksmdaki 125 beyitde genlik , zamann
ktl ve mellif Y usufun kendine nasihati adlar ile
blm meydana getirmitir. Grlyor ki, K. B.in yazl-
27 Kn-tod dediim dorudan doruya kanundur" (b. 355)
KUTADGU BLG VE KLTR TARHMZDEK YER 13
nda gdlen asl gaye devlet ve tekilt ile ilgili husslar
anlatmaktr: Yusuf da bu noktay Szm bu drt ey :
Kanun, kut, akl ve ki bet zeri ne syl edi m' diyerek belirt
mitir28. Bu itibarla, baz aratrclarm mevzuu kavramakta
glk ekmelerine karlk, eserde birinci nszn yazar K.
B.i en iyi tehis edenlerden biri olmaktadr ki, ona gre in
lilerin Edeb l mlk, Mainlilerin Ensl-memlik, dou il
lerinde Ziynet l-mer, ranllarm ehname ve TuranlIlarn
Kutadgu Bilig adn verdikleri29bu kitap herkese yarar, fakat
memleket ve ehirleri idare iin hkmdarlara daha ok fay
daldr. Devletin yklmas veya devamnn neden ileri geldii,
hkimiyetin nasl elden kt, ordunun nasl toplanaca, ko
nak ve sefer yollarnn nasl seilecei, hkmdarla halkn
karlkl hak ve vazifeleri bu kitapta ayr ayr aklanm ve
btn bunlar : Adalet, devlet, akl ve kanat olan drt temel
zerine kurulmutur30.
B - K u t a d g u B i l i g n e d i r ? Grld zere
K. B bir idare-siyaset kitab olmakla birlikte, eski devirlerde
douda benzerlerine ok rastlanan cinsten bir siysetnme
deildir. W. Barthold tarafndan, K. Be kar da olsa, iaret
edildii gibi, daima ahlk telkinler, vaaz ve nasihatlarla do
lu, gemi tarihin tannm ahsiyetlerinin yaptklarndan r
nekler veren ders ve t kitaplar durumundaki sysetn-
me ve nashatl-mlklerle, devlet idaresini, tekiltn, top
luluktaki sosyal gruplamalar teker teker gz nne seren K.
B. arasndaki byk fark meydandadr. K. B. in bu hussi-
yetlerini gzden geirelim :
1 - S o s y a l D u r u m : K. B. de ortaya konan top
luluk, grdmz gibi, idare edenlerle, trl i ve meslek
28 B, 358 : "Bu trt neng ze szledim men szg
29 (Yani, btn Trk dnyasnda ve Yakm-douda tann
m olan)
30 K. B. II, nsz B, b. 26 vdd.
14 BRAHM KAFESOLU
sahibi zmrelerden kuruludur. Ziraatla uraanlar, tccarlar,
hayvan besleyenler ve zenaat erbab yannda tabibler, irler
ve edibler vardr. Ayrca, yldzclar, tbircilerin de olduka
mhim yer tuttuklar anlalmaktadr. Peygamber nesli olma
lar sebebiyle Hz. Ali evldna huss bir yer verilmitir. E ser
de bu i ve meslek zmreleri arasnda yukarda nakledilen
sra herhangi bir hukuk ve tima farktan ileri gelmemek
tedir, nk btn bu zmrelerin banda avam halk,, zik
redilmitir. " Tabiatnn, bilgi sinin, akil ve tavrn n ayr , ii
've gcnn karn doyurmak dan ibaret olduu zerine dik
kat ekilen kara bodun dan yalnz fakirlerle asraJ alarm
kasdedilip edilmedii ak deilse de, XI . yzyl Kara-Hanl
topluluunda baz imtiyazl snflarn mevcut olduuna dir
bir iarete tesadf edilmiyor. Esasen K. B.de aklanan ka
nun ve adalet anlaylar byle bir snflanmaya engel tekil
etmektedir. O hlde, K. B.de topluluk: a - dare edilenler, b -
dare edenler olmak zere ikiye ayrlm demektir. Byle bir
tasnif ilk bakta normal grlrse de, durum sanld kadar
basit deildir. Zira, eski ve ortaalarda topluluklarn asl
karakteri sosyal tabakalama idi. O zamanlar hemen btn
devletlerde birtakm s n fl ar mevcuttu. Umumiyetle ruha
n l er, asi l l er (askerler, byk arazi sahipleri) ve fcelerin
meydana getirdii bu tabakalamada yksek snflarn husus
haklar, imtiyazlar vard. Bunlardan her birinin cemiyetteki
mevki,, leri, devletteki fonksiyonlar ve birbirleriyle mnase
betleri tesbit edilmiti. K. B. deki tima durum ise byle bir
smf tablosundan uzak grnyor. Mesel orada batdaki gibi
serflie dayanan bir feodaliteye veya inde mevcut olan
gentry tabakas 31na rastlanmamaktadr. Hemen belirtelim
ki, toplulukta imtiyazl snflarn bulunmamas eski Trk dev
letinin ana izgilerinden biri idi. nk Bozkr sosyal haya
tnda askerliin sekin bir meslek hlinde gelimesi, yaama
3i Bk. W. Eberhard, in tarih, 1947 TTK, s. 85 vd.
KUTADGU BLG VE KLTR TARHMZDEK YER 15
artlar dolaysyla mmkn olamam, feodalitenin temel
unsurunu tekil eden toprak iilii de, bilindii zere, birin
ci plnda gelen ktisad faktr durumuna ykselememiti.
K eza eski Trk Devletinde husus haklarla donatlm ruhan
zmrelere de tesadf edilmiyordu. Tarih Tiirk topluluklar,
din mahiyette cemiyetler deildiler. Eski Trk Gk Tanr
dini hkimiyet ve siyas iktidar telkkileri dnda, gnlk
hayatn normal mnasebetleri sahasnda ehemmiyetli bir fonk
siyon icra etmediinden, eski Trk tarihinde din adamlarnn
tima ve siyas mhim rolleri grlmemektedir32. Bu ba
kmlardan Hind, in, Msr, Yunanistan gibi yerleik ve
ya din cemaat lerden ayrlan eski Trk topluluunun,
snflardan deil, fakat millet btnln meydana getirmek
zere birbirini tamamlayan ve hayatn ahengini salayan zm
relerden kurulu olduu K. B.de ifadesini bulmu olmaktadr.
Bu itibarla K. B. in yazld K gar cemiyeti evre
sinin tamamyla slm bir hviyet ald iddiasnda ok
ileri gidildii anlalmaktadr. Nitekim eserde slm tesirin
koyuluu bahsinde hemen umum kanat hlindeki grte de
mbala vardr. Yusuf, phesiz, slmn mnev deerlerini
mdafaa eden inanm bir Mslman olmakla beraber,
eserinde slm akde ve telkkilerin tesirinden uzak kalm
tr. k-bet ile dile getirdii zhd de ihtiml Budizm
tesiri mevcut olabilir. K adnlar hakkmdaki tavsiyelerinde
(b. 4513 vd.) slm tesirlerin snrn pek geni tutmamak
icabeder. Burada sylenenler daha ok zevce lerle ilgili,
ile inzibatn salayc uyarmalardan ibarettir. Eserde bir
tevhd , bir naat yazlm ve Sahabeler iin bir bb ay
rlmtr, fakat mesel er at ve hi l fet gibi slmn temel
prensiplerinden ve slmiyetin hukuk, din messeselerinden
sz edilmemitir. K eza halfeden, fakhlerden, mderrisler
iz Bu hususlarda tafsilt iin Trk Mill Kltr,, adl kita
bmza bk.
16
BRAHM KAFESOLU
den, kadlardan bahis yoktur. Hatt Allah ve peygamber keli
meleri bile kullanlmam, bunlarn daima Trke karlk
lar (Tanr , di, Bayat; Yal ava) tercih olunmutur. Arapa-
dan gelen matematik terimleri ile birlikte Arap ve Fars keli
meleri saysnn 100 - 120 civarnda bulunmas bile slm tesi
rin zayfln gstermee yeter. 13 bin kiisr msralk bir
eserde bu sayda yabanc sz, herhlde bizi byk bir kl
tr nfuzunu dndrmee sevkedecek kadar ehemmiyet
tamasa gerektir. Kald ki, ok yerde Arapa ve F arsa te
rimlerin Trke karlklar kullanlm ve bilhassa akla
malarda K urana, hadslere deil, Trk ataszleri ile, t-
ken beyi , l beyi , la bi teki si , Uc-Ordu Ham, Trk buyruk
vb. gibi eski Trk byklerinin fikir ve nasihatlarma mra
caat olunmutur315.
2 - A k l v e b i l g i : Eserde mistik telkkilerin
temsilcisi durumunda olan kbetin insan dnyadan cay
d r c telkinlerinin akl ile karlatrlmas ok mnaldr.
Msbet ve geree dayanan cevaplar ile akl, hayata bal
eski Trk topluluunun bir cephesini ortaya koyacak vasfta
sunulmutur. Din dnce esasna dayanmayan bir cemiyet
ten de baka trl beklenemezdi. Yukarda adlarn zikretti
imiz sosyal zmrelerin ve onlara yaplacak muamelenin hep
akl,, tarafndan izah edilmesi de bu noktay kuvvetlendiren
dier bir husus olmak gerekir.
Akl, her eyden nce, bilgiyi ve msbet dnceyi em
reder. Duygular dnyas yerine rasyonalizmi, vehimler yeri
ne hakikate balanmay n plna alan K. B. devlet idaresin
de olduu kadar, meslekleri deerlendirmede ve onlar icra
tarznda da daima bilgiyi gz nnde tutmaktadr ki, bu da,
mcizeden ziyade gereki dnceye inanan bir topluluun
fildr yapsn gsterir. K. B. de yle beyitler dikkati eke
33 Bugn dilimizde yaayan bir ok terim-kelimelerin Trk-
eleri Kutadgu Bilig'de mevcut bulunmaktadr.
KUTADGU B1LG VE KLTR TARHMZDEK YER 17
cek kadar oktur : Her trl iyilik akldan gel i r (b. 1830).
Akll insan byktr. Ak l insan iin bin ei t fazi l eti n ba
d r (b. 1830). Gece gibi karanlk olan insan akl meal e
gi bi aydnl atr (b. 1840). Ak l daima sadan hareket eder,
hi solu yoktur. O, doru-drst r, hil esi yoktur (b. 1863).
Akll olmak Tanr Dergisidir (b. 1828). Devl et hastalanr
sa il c akl ve bilgidir (b. 1970). Bey meml eket ve kanun
l ar bilgi il e el e alr, akl il e yrtr (b. 2713). Bilgi hakknda
unlar sylenir ; Bil ginlerin bilgisi halkn yolunu aydnl a
t r... Faydal eyl eri ay rarak doru yol u tutanlar bil gi nl er
di r... Sen de onlarn 'bilgilerini ren, bil, onlara sayg gs
ter... Bi l ginleri koyun srsnn kou say, onlar baa gei p
sry doru ynel tsi nl er... Bilgili kimsenin yeri gkten de
yksekti r (bb. L I ). nsan akil ve bilgi ile yksel i r... Bir
insan bilgisiz doar ve yaad ka reni r... Bilgi sahibi olan
her ii baar r, ocukl ara fazi l et ve bilgi retmel i ki, i yi
ve gzel yeti si nl er (b. 1486, 1497, 1842 vb.). u beyitler ilme
verilen ehemmiyeti belirtir ; Hayat ii tabipsi z sal anamaz.
Bi r insan hastalanr, tabi be ba vurursa i l il e tedavi edi l i r ,
Tabi bl eri kendine yakn tut, lzumlu ki msel erdi r , " Cin ve
peri l eri n sebep olduu huzursuzluklardan efsuncu an7zr. Byl e
hastalklar okutmak (ruh tedavi) lz mdr , Efsuncuya g
re muska ci nl eri uzaklat rr, tabi be gre i se, hastalk illa
gi deri l i r3. Ry tbi re bakar. Ryay hayra yormal d r...
Yorucu i yi ye yorarsa rya daima i yi kar (bb L I I I ). un
lar heyet ve matematik ile ilgili szlerdir : Yulduzlar yl,
ay ve gnlerin hesab n tutar. Ey insan, bu hesap ok lzm-
ludur. Sen de renmek i stersen hendese oku. Bundan sonra
sana hesap kaps a l r... Kare-kk ve bl me ren, btn
kesi rl eri bil. Taz f,, ve tasni f,,i i yi ce oku, sonra toplama,
karma ve l meye ge. Yedi kat fel eki p paras gibi avu
34 Bb, LII. Ay-told hastaland zaman Yusuf, onu teda
vi iin, yalnz tabiplere bavurur (b. 1054 - 1064).
18 BRAHM KAFESOLU
cunda tut! Daha da i stersen cebi r ve mukabel e tahsil et...
Bir de Okl idesin kapsn al ... Gerek dnya ii, gerek hi ret
ii olsun, inan ki, bilgin bunlar hesap yol u i l e birbirinden ay
rarak zapteder... Bilgili ve tecrbel i ihtiyar ne gzel syl e
mi ; ini her vaki t bilgi sahibi insana sor ve ona gre
hareket et... Bir insan i e bilgi il e balarsa, onun baaraca n
kabl etmel i si n35.
Btn bu cmleler determinist kaderci bir dncenin de
il, rasyonel bir anlayn belirtileridir. Bilhassa tefekkrn
koyu din bask altnda bunald o devirlerde bir Trk yaza
rnn akl ve msbet bilgiye stnlk tanyan; nazariyatlk
ve peygamberler tefekkr,, ile alkasz bu szleri Trkle-
rin pratik zek ve zihniyetini ortaya koymas itibaryla dik
kate deer bir mahiyet tar. Nitekim bu tarz dnce kanun
anlaynda da kendini gstermektedir.
3 - Tre ( K a n u n ) : K . B. de kanunun hkmdar ta
rafndan temsil edildiini grmtk. Yusuf t're36nin vas f
larm yle aklamaktadr : O, bi l ge, bilgili, akll bir ba
idi. Si yaset i cra ederken ahs temayl l eri ni dikkate almazd.
nsanl bir btn sayard. Bu sebeple Gne ve ay gibi
btn dnyay aydnl att . Tre gne gibidir, sabi tti r; bir
eyi eksi lmeksizi n daima btnln muhafaza eder. Her
yerde parlakl ayn kuvvettedi r. Aydnl n btn insanlara
ulatrr. Hareketi ve sz herkes iin birdir ve herkes ondan
nasibini alr. Cihana hayatiyet verir (Doduu zaman bi nl erce
renk i ek aar), bundan dolay ona Kn-tod denmi ti rr
(bb, XI I ). K. B.e gre kanun hkmdarlktan stndr :
Beyl i k, ululuk ok iyidir, fakat daha i yi olan tredi r". F a
kat bundan da mhim olan Trenin tz (eit) tatbi k edi l
mesi dir (b. 453-455). Halkn iini kii lik (insanlk) l-
35 Bb, LIV-LVI. Yusufun "beg ve bilgi kelimelerini ayn
kke balamaa almas da dikkate deer (b. 1953).
sc Asl trdr. Moollar zamannda "tre ekline gir
mitir.
KUTADGU BLG VE KLTR TARHMZDEK YER 19
snde dzenl eyen bey o lde i yi di r (b. 457). Byle bir
iktidar dnyay sarar, kurt i l e kuzu bir arada yaar (b.
460-461). K. B. de kanun u ekilde tasvir olunmutur : Bir
gm taht. Bu taht birbirine balanmam ayak zerinde
durur. Elinde byk bir bak tutan hkmdarn (trenin) so
lunda ac ot (uragun - bir cins Hind otu), sanda eker bulu
nur (b. 770 - 773). Tre durumu yle izah etmektedir :
ayak zeri nde olan ey bir tarafa meyl etmez, sarsl mamas
ii n her nn de dz durmas lzmdr. Ayaklardan biri ya
na yatarsa di er ikisi de kayar, zeri nde duran yuvarl an r.
ayakl her ey doru (kni - dil) ve dz (tz - eit) durur.
Dz olan bir eyi n her taraf uzdur (iyidir) (b. 805) ve yinin
davran da dzgn olur. Her eri l i kde i se ktlk tohumu
vard r (b. 806 vd.). Tre yle devam eder : Beni m tabi a
tm da dil (kni) dir. Ben i l eri adal et (knilik) zere hal l e
deri m, Bey veya kul di ye ay rmam31. El i mdeki b ak keski n
dir, i l eri keser atar m, haklnn iini uzatmam. ekere gel i n
ce o, zul me urayarak bana gel enl er iindir. Uragunu i se
adal etten kaanl ar ve zorbal ar i er... Zaliml er kar snda a
t k kal ve as k suratl olurum... ster olum, akrabam, i ster
yol cu, gei ci , mi safi r olsun beni m iin hepsi birdir, hkm ve
ri rken hi birinde fark gzetmem38. Devl eti n temel i adal et
tir. Bey dil olursa dnyada huzur olur... Kanunu dilne tat
bik eden bey btn di l ekl eri ne kavuur (b. 819-822). Halk
dil kanunlarla idare et. Birinin di eri ne kar zorbal a kal
kmasna meydan verme 39.
37 B. 809 : Knilig zele keser men iig
adrmaz men begsig ya kulsg kiig
38B. 817 - 818 : "Kerek olum erse yakm ya yaguk
kerek barkn erse keili konuk,
trde ikig mana bir san
keserde adm bulmaay ol mini
39 B. 5576 : "Taki bir bodunka trti bir kni
ktr bir ikidin kin kr an
20 BRAHM KAFESOLU
K. B. de aklanan trenin u prensiplere baland an
lalyor :
a - Knili k (adalet) : Kanunun dil olmas gerekir, n
k adalet esaslarnda tertip edilmeyen bir kanun, ayakl
masann ayaklarndan birinin eksiklii gibi, hatalara ve hak
szlklara yol aar. O takdirde devlet taht yklr. Devletini
korumak isteyen hkmdar dil kanun yapmak zorundadr.
b - Uzluk (iyilik, faydallk) : Kanun iyi yni toplu
luk yararna ve cemiyeti meydana getiren fertlerin faydas
na olmaldr40. F ert hukukunu korumayan, topluluk iin el ve
rili olmayan bir kanun da devleti sarsmak iin kfidir. Tre
nin faydallk prensibi zerinde durulmaa deer. Zira bu
rada, nizam korumak iin yeter otorite ile yrtlen herhan
gi bir kanun bahis mevzuu olmamaktadr. Unutmamak gere
kir ki, fert hukukunu ve cemiyet menfaatlerini gzetmedii
hlde, bir dehet rejimi altnda, insanlar hareketsiz hle so
karak yine devleti devam ettiren bir takm mevzat da
vardr ki, yine kanun diye anlr. Bylesinin rneklerini za
manmzda bile grmek mmkndr.
c - Tzlk (eitlik) : Trenin ortaa zihniyeti ile ba
datrlmas g zelliklerinden biridir. Tre olu il e yaban
c y ayrmadn ve nazarnda bey i l e kulun fark olmad
n sylemektedir. nsanlar arasndaki bu eitlik prensibinin
ifade ettii mna ve deeri kavramak iin, bir an kendimizi
20. yzylda artk allagelmi ve umumilemi hukuk telk
kilerinden syrmamz ve idrakimizi, eitli imtiyazl snflarn
bencil ve kibirli ortamda mr srerken, hibir hakka sa
hip olmayan ktlelerin kle olarak srndkleri ve btn bu
hayat m szde kanunlar glgesinde cereyan ettii dokuz
yz yl nceki dnya ahvaline evirmemiz lzmdr.
d - Kii lik (insanlk) : Trede insanlk, yni niversel-
lik fikri de yer almaktadr. Kanun gnei btn insanlara
4" iyiden maksat, halka faydal olmaktr (b. 856).
KUTADGU BLG VE KLTR TARHMZDEK YER 21
ulamal, btn cihan aydnlanmaldr . Zira nsan oull ar
nn asl birdir, onlar ay ran yaln z bilgi derecel eri di r. Kanun
ne l de insanl kuat rsa, o ni sbette halk mesut ve devl et
pyi dar olur... Devleti mahveden iki ey vardr : Biri vazi feyi
ihmal, dieri insanlara zulm! (b. 2024). nsan oullarnn
arasnda seki nl er ancak bilgi leri il e temayz etmi l erdi r (b.
1958) 41. K. B. de devletin en yksek makamlarnn kalem
tutan vezirlik ile, kl tutan s-balrk olduu belirtildik
ten sonra, bu makamlara getirilecek kimseler Halk arasn
dan ve sayg kazanm olanlardan sei l mel i di r denilmekte
dir42.
Dilimizin eski kltr kelimelerinden biri olan Trke tre
tbirinin mazisi 1600 yl kadar geri gider. Bugn eldeki vesi
kalara gre ilk defa Tabga Trk dilinde grlmektedir43.
Tabgalarm, Asya Hunlarmm ocuklar olduu ve atalarnn
geleneklerini devam ettirdii dnlrse, Asya Hun mpara-
torluunda tre geleneinin varl phe gtrmez. Asya
Hunlarmm byk ve muntazam tekilt da buna dellet eder.
Trenin olduu yerde kut da vardr ve kut tbiri Hun
imparatoru Mo-tun (m. . 209-174)un nvanlar arasnda zik
redilmitir44. Gktrklerde ve Uygurlarda da mevcut olan
41 Kutadgu Bilig'de yle pasajlara da tesadf edilir: "Ser
best insan kul ile bir tutmak olmaz. Serbest hr gibi, kula da
kulca muamele et (b. 2991) Buradan trenin, hr insanlar kar
snda klelerin varln kabul ettii mnasn karmak doru
deildir. nk eserde kul kelimesi ok geni mnada kullanl
mtr. Her hizmet eden kul saylmtr. Beg Tanrnn, memur
bein vb. kulu gsterilmitir. Btn bu kullar trenin himaye
sinde hukuk ile donatlm olduklarndan kle saylmazlar (as.
bk.).
42 B. 2422 : "Begi bolsa edg kii drmi
bu iki tapug bodun kdrmi"
43 p, a . Boodberg, The Language of the To-pa Wei (Harvard
J ournal of Asiatic Studies I ), 1936 s. 171
44 Tanr kutu Tan-hu
22 BRAHM KAFESOLU
tre gelenei 11. yzyl Trklnde de ok kuvvetli ekilde
yaamakta idi. Dvr- Lgat-it Trkde u ataszleri ok
tekrarlanmtr : Zor kapdan gi rse, tre bacadan kar ,
l kalr, tre kal maz45.
Tre eski Trk hukuk hkmlerinin btn idi. Hukuk
tarihimiz S. M. Arsala gre, bu tbir Trklerde tima
hayat dzenleyen mecbr kaideleri ifade eder46. Umumiyet
le kanun, nizam diye mnalandrlan tre rfe dayanan
hukuk messeseler olarak da aklanmaktadr47. Buna gre
ve hlen kullandmz tren (asl trn) kelimesinden anla
laca zere, tre Trk rf ve geleneklerin kesin hkmleri
birlii idi. Orhun kitabelerined tresiz bir devlet veya top
luluk olamayaca belirtilmitir. Bundan kan sonu udur ki,
eski Trklerde kanunsuz veya hkmdarn ahs irdesine ba
l bir idare ekli bahis mevzuu olmamtr. Hkanlar yarl g
(emir, ferman) larm, yarganl ar (yarg , hkim) kararlarn
treye gre veriyorlard. Trk hakanlarnn tahta klar da
tre hkmlerine gre vuku buluyordu48.
Trenin drt prensibi eski Trk devletlerinde tatbikat h
linde idi. Bir in kayna Tabga hkmdar Tai-wu (424-
452) nun u szlerini nakletmektedir : Kkl eri n haydutluk
etmel eri ne, halkn bask altna alnmasna gz yummam 49.
Y ine bozkrlardan inen Ouzlarn Horasanda ilk devlet kur
malar srasnda, 1038de, vukua gelen karklklar sebebiyle
Seluklu babuu brahim Ynal, Npr halkna : E traf
ta grl en syi si zl i k kk adamlarn iidir. imdi i se Tu
rul Beyin idaresi nde devl et kurulmutur. Ki mse nizam boz
45 DLT (B. Atalay), II , s. 17 vd., 25; I I I , s. 22. 120.
46 S. M. Arsal, ayn eser, s. 287
47 R. Giraud, LEmpire des Turcs clestes, 1960, Paris, ^
71, 131
s Orhun kitabeleri : II . dou* 14 (H. N. Orkun, Eski Trk
Yazlar I, 1936, s. 36)
49 B. gel, Belleten, say 48, s. 827
KUTADGU BLG VE KLTR TARHMZDEK YER 23
maya, hakszl a cesaret edemi yecekti r diye hitabetmiti50.
Biri 5., dieri 11. yzyla it bu iki vesika da ortaya koyuyor
ki, devlet ile birlikte tre de yrrle gemekte ve toplulukta
her trl tecvz sona ererek insanlar hak ve hrriyetleri ile
huzura kavumaktadr. Tre ahs hrriyetinin de teminat
idi. Trk topluluunda yaayanlarn dil ve eitliki trenin
himayesi altnda bulunduuna dair bir rnei Bizans kaynak
lar vermektedir. 448 ylnda Attila nezdine giden Bizans el
ilik heyetine dahil ktip Priskos, Hun bakentinde tesadf
ettii bir Yunanlnn u szlerini tesbit etmitir : Balkan
sava nda (441 - 442) Viminacium (Bel gradm dousunda bir
kal e)da Hunlara esi r dtm. imdi bir Hun kadn il e ev
l i yim. ocukl arm var. Hayatmdan memnunum. Burada sava
zamanlar dnda herkes hrdr. Ki mse ki mseyi rahatsz et
mez . Niin memleketine dnmedii sorusuna Yunanl u
cevab vermitir : Bi zansta harp srasnda kumandanlarn
korkakl yznden tehl i kede olan halk, bar zamanlarnda
vergi l eri n a rl , tahsildarlarn zulm sebebi yl e sefi l ne ya
amaktadr. Orada faki r ezi lir, zengi n ceza grmez, her ey
yarg l ar ve yard mcl arna veri l en rvete baldr. Bi zans
ta hrri yet, kanun ei tl i i yoktur51.
nce de belirttiimiz gibi, Trk devlet ve topluluunda
din adamlar veya askerler gibi imtiyazl snflarn teekkl
ne elverili bir sosyal ortamn bulunmay, hrriyet ve adalet
prensiplerini yrrlkte tutan bir kanun hkimiyetini mm
kn klyordu. Baka milletlerde durum byle deildi. Mese
l klelik btn ilk ve ortaalar boyunca, hatt Rusyada
19. yzyl ortalarna kadar, tabi karlanan bir tima m
essese hlindeydi. Hindistandaki K ast,, sistemi mlmdur.
50 Ab'1-Fazl Bayhak, Tarih-i Bayhakl, ner. Gani-Feyyz,
1824 . Tahran, s. 552
s B. Sesz, A Hunok trt&nete, 1943, Budapest, s. 235; F.
Altheim, Attila et les Hms, 1952, Paris, s. 158 vd.
24 BRAHM KAFESOLU
Eski ran ehinahlar klelerinin okluu ile nrlerdi. Ta
rih vesikalar inde kleliin mevcut olduunu gstermekte
dir52. Eski Yunanda kleler resm ve mer bir snf tekil
ediyorlard. Aristotelese gre Ati nada faki rl er, kad nl an ve
ocukl ar il e bi rl i kte, zengi nlerin esi rl eri i di l er53. Esir ana
babadan domak, babas tarafndan satlm veya terkedilmi
bulunmak veya borcunu deyemez hle gelmek suretiyle esa
ret ve klelik kaderleri izilmi olan bu ktlelerin dar, siyas,
hukuk hi bir haklar yoktu. Harp esirleri de kle saylrd.
spartada topraa bal yar esir durumunda olan Hi lotla-a.
hakaret etmek, kt muamele yapmak vatandan normal
davranlarndand. Her sene seilen, geni salhiyeti!, E for
lar heyeti bunlara resmen sava iln eder, byl ece vatanda
lar bu msum insanlar rahata ldrebilirlerdi. Halbuki bun
lar yar mstakil hayatlar itibryla asl esirlerden stn
bulunuyorlard. Atinada da durum pek farkl deildi. Btn
Yunan sitelerinde olduu gibi orada da En basit ameleden
gzel sanatlar erbabna, tabiblere, fi l ozoflara kadar her eit
esir alm-satm yaplan pazarlar kurulurdu. Hatt Devlet
esirleri ktlesi bile mevcuttu54. nsann hayvandan aa tu
tulmas as l Yunanlnn beer duygularn incitmiyordu!
O kadar ki, stn zeklaryla insanla k tuttuu herkese
teslim olunan nl Yunan fi lozoflar bile adaleti ahs kar
lara vsta yapmak ve klelik sistemini perinlemek iin
mantk gerekeler hazrlyorlard: Gorgiasa gre Em
retmek hr insana mahsustur. Klenin fazi l eti itaat etmek
ti r , zira Hak kuvvetli olanndr . Antiphona gre Baka
lar grmeden kanunlar inemek ve ahs menfaata uygun
olarak deerlendirmek tabi adalet i cab idi. Adalet g-
lnn iine gelendir diyen Thrasymakhosu mehur Efltun
52 W. Eberhard, Belleten, say 38, s. 235
53 s. M. Arsal, Umum hukuk tarihi, 1944, stanbul, s. 98
54 S. M. Arsal, ayn. eser, s. 134, 165, 1968
KUTADGU BLG VE KLTR TARHMZDEK YER 25
yle tamamlyordu : Adaletsizlik hr adama daha ok ya
rar. Bu suretle o, daha gl, daha efendi olur. Adaletsiz-
lii sonuna kadar gtrebilenler topluluklar ellerine alabi
len en akll insanlardr55. Bir diyalogunda, klesini de-
rek ldren babasn ikyet eden ocuu atalara saygszlk
la sulayan Efltun Devl et adl eserinde kleliin zarr ve
sosyal dzene uygun olduunu, zira aristokratlarn tefek
kre,, dalarak medeniyete hizmet etmeleri iin vakit ka
zanmalarnn byle mmkn bulunduunu ileri sryor, K a
nunlar adl kitabnda Efendinin sznn kle iin kanun
saylmas gerektiini belirtiyordu50. Aristotelese gre de
Tabi olan, insanlar arasnda eitsizlik idi. Hatt iki trl
klelik vard. Biri kanundan, dieri tabiattan. Yaratltan
kendinin olmayan, bakasna it olan kii tabiattan kledir.
Baz insanlar hkmetmek, bazlar emir kulu olmak zere ya
ratlmtr . Yine bu byk fi l ozofa gre: K leler ehl hay
vanlar gibidir, her ikisinin de beden kuvvetinden faydalan
l r57. K lelik, mlkiyetin bir paras olarak, efendinin ml
kiyetine dahildir58.
Klelik messesesi Romada da vard. Esir ana-babadan
doanlar, borlarn demeyenler, devlete kar vazifelerini
yapmayanlar ve harp esirleri kle idiler. Bunlar hi bir hakka
Sahip olmakszn, eya gibi alnp satlrlard. Ayrca Pl eb
ad verilen bir snf halk da, kle olmamakla beraber, halk
toplantlarna katlamazlar, din vazife gremezler, memur
olamazlar, vatandalarla evlenemezlerdi. Patricialarla uzun
mcadele sonunda bunlarn vaziyetleri olduka iyilemi
55 Tafsilt iin bk. A. enel, Eski Yunanda siyasal dn,
1968, Ankara, s. 63 vdd., 121 vdd.; ayrca bk. Efltun, Devlet (Trk,
tere.) I, 1942, s. 31 vd 45
56 A. enel, ayn. eser, s. 163, 226
57 a . enel, ayn. eser, s. 237 vd.
58 z. F. Fndkolu, itimaiyat II . Metodoloji nazariyelerL
1961, stanbul, s. 42
26 BRAHM KAFESOLU
ise de, esir ve klelerin durumlar deimemi, Hristiyanl-
m bile kaldramad klelik messesesi imparatorlar tara
fndan daha da salamlatrlmaa allmtr59. Bu hl
monark imparator Diocletianus (284 - 305)'dan itibaren daha
da koyulat gibi, stelik, zaaf belirtileri gittike artan im
paratorluun korunmas maksadyla boyuna ar yk altna
sokulan kyllerin, vergilerden bunalarak yerlerini terk et
melerini nlemek iin, yeni ve sert tedbirlerle topraa ba
lanmalar bat ortaanda karakteristik serflik - derebeylik
^devrine hazrlk safhasn tekil etmitir.
Hun bakentindeki Yunanlnn szleriyle ortaya kan Bi
zanstaki durum ve 430lardan sonra Roma mparatorluunu
kasp kavuran kyl i syanl ar 60nn yaratt karklk, kom
u byk Hun mparatorluundaki sknet -ve huzur ile kar
latrlrsa 61 K. B.de aklanan eski Trk adalet ve kanun
anlaynn ehemmiyeti kendiliinden belirecektir. Trkede
kul tbirinin bulunuu, sosyal snflar bakmndan, bizi
yanltmamaldr. Yukarda sylemi olduumuz gibi, bu keli
me hak ve hrriyetten yoksunluu gstermez. Nitekim K. B.
de kanun karsnda bey ile kulun ayrlmadna iaret edil
mitir. Orhun kitabelerinde ise ayn tbir daha ziyade siyas
esarete dellet etmektedir ki, tarihin her devrinde istikll ile
birlikte baz haklarn da kaybedildii vkas karsnda bunu
tabi saymak lzmdr. Eski Trkede kle kelimesi bile
mevcut deildir. Bu kelime sonralar, ihtimal bir ksm Trk-
lerin yerleik hayata gemeleri sonucunda, ortaya km
.grnmektedir.
4 - K u t (siyas iktidar) : K. B. de kut, Ay - told tara
fndan temsil edilmitir. Ay - told hkmdarn (trenin)
huzuruna karak hizmet arzeder, kendisinin kul ve memur,
59 S. M. Arsal, Umum hukuk tarihi, s. 233, 261 vd., 470
6 B. Szsz. ayn eser, s. 184, vdd.
0i B. Szsz, aym eser, s. 235, 502 (Romal yazar Salvianusun
fikirleri)
KUTADGU BLG VE KLTR TARHMZDEK YER 27
tabi atnn hi zmet, iarnn adal et olduunu syler62. H
kmdar da ona kendisine yakn bulunmasn tler. Demek
ki, tre tatbik sahas bulmak iin iktidara muhtatr. k
tidarn da kanun emrinde olmas icabeder, zira gerek kudret
kanundadr63. Ay-told huzurda iken bir top zerine otur
mutu. Sebebi udur : Kut dz yerde dahi yuvarlanan bir
top gibidi r. Tabiat kararszdr, ona inanmamak lz mdr
(b. 662, 666 - 668). Yni, iktidar,, her zaman deiebilen kay
pak bir mahiyete sahip olduu iin daima kanunun kontrol
altnda tutulmak icap etmektedir. Dneklik ile sulanan
kut aslnda daima yeni ve taze olann peinde komakta,
eski , y pranm olanla megul olmamaktadr: Yeni varken
eski ye, gzel varken ktye ne lzum var ? (b. 688). Kut ken
disine sahip olabilecek hkmdar iin gerekli ahlk vasflar
yle aklar : Al ak gnll, tatl dilli olmak, kt 've i r
kin i l ere yakl amamak, bye sayg gstermek, doru ve
ihtiyatl ol mak (b. 703-707, 727). K. B.e gre F azi l et ve k s
met kuttan doar... Bykl e ve beyl i e yol ondan geer...
Her ey ve her imkn, yz gzel , huyu mlyi m olan kutun
el i altndadr. Btn i stekl er onun vas tas yl a gerekl eti ri l i r
(b. 674-676). Daima gen ve din olan kuta kar durmak,
onu vurmak, ezmek imknszdr, ona kafa tutulmaz (b. 667-
681). Buna lzum da yoktur, zira Onun vazi fesi insan kud
retl i klarak i stekl eri ne kavuturmakt r 64. Kut, gne ile
sembolize edilen treye bal olarak, temsil ettii idarenin
gzel yzl, mlyim huylu iktidar sayesinde ulalan ol
gun ve verimli devresinde, tpk dolun zamanlarnda her yeri
klandran ay gibi, dnya halkn ayd nl at r . Bunun iin
de " Ay-tol d adn almtr.
s B. 590 : Kilmcm knilik me klkm tapu "
0* B. 639: " Bar erse yazukum kna, erk sanga
4 B. 682 : Bu kut kelse yalanuk kutadur kni
tmen arzu birle talulap yir a
28 BRAHM KAFESOLU
Devlette kanunu yrtenler her yerde ve her zaman ayn
kudreti gsteremediklerinden, bazen, adalete hor baklr
ve hukukun gerekletirilmesi zaafa urarsa, kutun nuru s
ner " dnya karanl a brnr (b. 732-733). Tatbikatta m
ahede edilen bu dalgalanmalar, hareket hlinde olan ve
azalp oalan aya benzer: Yz kh aa ya, kh yukar
ya dorudur (b. 746).
K. B. de kutun lh meneli olduu, kaynan Tanr5
dan ald belirtilmitir : Bil ki, sana ancak Tanr yard m
edebi l i r... Tanr ki me beyl i k veri rse ona akil ve gnl de
veri r... Tanr bey olarak yaratmak i stedi i ki mseye akil ve
kol-kanat veri r... Beyl i k kutsal (duk) dr (b. 1430, 1933,
1934, 1960). Bu beyl i k makamna sen kendi gcn ve i stei n
l e gel medi n, onu sana Tanr verdi 65. Beyl er hki mi yetl e
rini Tanrdan al rl ar60.
Eski Trk telkkisine gre de iktidar, siyas hkimiyet
hakk, insana Tanr tarafndan veriliyordu : Gk Tanrnn
tahta kard Tanr kutu Tan-hu67. Tanrya benzer,
Tanr da olmu Trk Bi l ge Kaan iktidar mevki i ne kt m68.
Trk milletinin ad-san yok olmasn di ye babam kaan i l e
anam hatunu yksel tmi olan Tanr beni tahta oturttu69.
Tanr i rde etti i iin, kutum olduu iin hakan oldum 70.
<55 B. 5469 : Bu beglik kn almadmg sen tilep
Bayat birdi fazl birle belglep
66 B. 5947 : " Bu bagler Bayattn musallat turur"
C7 Asya. Hun imparatoru Mo-tun'un nvan. Bk. De Groot,
Die Hunnen der vorchristlichen Zeit I , 1921, Berlin, s. 81; S. M.
Arsal, Trk tarihi ve hukuk s. 214
G8 Orhun kitabeleri : I, gney, 1; II, dou, 1 (H. N. Orkun,
ayn. eser. I, s. 22, 28)
69 Orhun kitabeleri : I, dou, 25; II , dou, 21 (H. N. Orkun,
ayn. eser I, s. 40)
70 Orhun kitabeleri : I. gney, 9-10; II , kuzey, 7-8 (H. N. Or
kun, ayn. eser, s. 26) : Tengri yarlkadukm n, zm kutm
bar n kaan olurtm
KUTADGU BLG VE KLTR TARHMZDEK YER 29
Ayrca Uygur hkanlarnn nvanlar da bunu gsterir. Gk
trk kitabelerinde hkan Tanr tarafndan kut,, ve ksmet,,
(lg) ile donatld iin tahta kabilmekte71ve kendine veri
len vazifeleri yapmakla ykml bulunmaktadr. Bu vazi fel e
rin banda milleti doyurmak, giydirmek ve dank halk top
lamak, oaltmak geliyordu72. Memlekette fakir insan brak
mamann hkmdar asndan ehemmiyetine K. B. de de te
mas edilmitir : Y i yecek, i ecek, gi yecek, ver... Eli darda
i se i htiyacn kar l a... A mdrlar, tok mudurlar sor... Hr
insan gerekten kul etmek i stersen el ini a k tut, mal dat...
Kara bodunun yi yecek ve i ecekl eri ni eksi k etme, faki rl ere
iyi lik et (b. 2564, 3031, 3034, 4330 v.b.) Bir hkmdar kul
dan faki r adn kaldrmazsa nasl hkmdar ol ur? 73. K. B.
de tebann hkmdar zerindeki haklar yle sralanmtr:
1 - Para ayarnn korunmas ( ktisad istikrar), 2 - Kni t
re (dil kanun), 3 - syi. (b. 5574 - 5577). Ey hkmdar,
sen halkn bu haklarn de, sonra kendi hakkn i steyebi l i r
si n! 7.
Hkan bu vazifelerini yapabildii mddete tahtta kala
bilir, muvaffak olamad zaman derdi. nk Tanr, ba
lad hkmranlk hakkm ona lyk olmayanlardan geri
alabilirdi de. I I . Gktrk mparatorluunda, 716 ylnda, Kap-
gan Hkann yerine geen olu nal Hkan, 'bata Ouz is
yanlar olmak zere, memleketteki i karklklar giderip
huzur salayamad iin, kut unun Tanr tarafndan kal
drld inanc ile tahttan uzaklatrlmt75. Hkann kanun
71 I, dou, 29
72 I. gney, 10; II, kuzey, 8; I, dou, 17, 28; II, dou, 23 vb.
73 B. 2983 : " Neg beg bolur ol ay ilig kut
kitermese kuldan gaylk at
74 B. 5578 : " temi bolur sen raiyyet haki
sen tr hakng kol ay ili ak
75 Kaan kut taplamad Kitabeler, II, dou, 35
30 BRAHM KAFESOLU
koyma veya mevcut kanunlar yeni artlara uygun olarak
dzenleme yetkisi ile o kanuna riyet mecburiyeti, eski Trk
devletlerinin kanun hkimiyetine dayanan, ahslar-st bir
idare karakteri tadm ortaya koyar. Burada artk ferd
irde ve keyflik deil, fakat dil, faydal , ei tl i ki ve ni
versel kanundan kuvvet alan bir idare tarz bahis konusudur.
K. B. de E y kanun yapan, iyi kanun koy. Kt kanun koyan
ki mse daha hayatta iken lm say l r , Meml eket kl il e
tutulur, fakat kal em il e hkmedil ir (b. 1458, 2711) szleriyle
belirtilen b hususa Kltegin ve Bilge kitabelerinin eitli yer
lerinde iaret edilmitir. Tarih Trk siyas teekkllerinin ad
larnda da kendini gsteren, Trk devletinde ahslara balan
mamak durumu76, baka milletlerde pek rastlanmayan son de
recede ehemmiyetli bir hukuk-siyas anlayn ifadesidir. Bu
suretle, Trk siyas teekkllerinde ok mhim bir problem :
Devlet messesesinde, devlet bakan dahil, fertlerin stnde
mevcut olmas gereken ve gnmz modern hukuk devletin
de milletin mnev ahsiyeti ile temsil edilen yksek otori
te (Sovereignty, Souverainete) meselesi hlledilmitir. Si
yas hkimiyetin Tanr tarafndan verilmi olmas Trk h
kmdarn, btn icraatn Tanrnn bir nevi memuru olarak
yapt hissi altnda tutuyor ve o, kanun koyma ve kanuna
uymada77 lh irdenin emrini yerine getirdii uurunu bes
liyordu. Hki mi yet ile, onun tatbikisi durumunda olan devl et
kavramlarn birbirinden ayramayan bir ok milletlerin, do
rudan doruya imparator veya krallarn keyf adalet ve ah
s insaflarna snmak zorunda kaldklar devirlerde, Trk-
ler, bu ok yksek siyas idrakleri sayesinde hak ve hrriyet
lerini muhafaza etme yollarn deta kefetmilerdi. Trk
halknn hakkm korumak iin, zalim ve liyakatsiz hkm
darlara kar koymas ayn kut telkkisinden ileri geiyor-
76 Bk. Trk Mill Kltr, "Sosyal yap bahsi
77 Bey kanuna riayet ederse,.halk da itaat eder (K. B. 2111)
KUTADGU BLG VE KLTR TARHMZDEK YER 3
du. nk, bir yandan, vazifesini yapmama hlinde hkan,
kutunun geri alnmas yznden, idare etme hak ve salhi
yetini kaybederken, dier yandan, bekleneni veremeyen veya
yetkisini ktye kullanan hkmdara kar halkn direnme-
hakk da merluk kazanyordu. Gktrk tarihinde 716 y
lndaki ihtill hareketinin bu sebebe dayand kitabede ak
lanmtr78.
Trklerdeki bu kut telkkisi, hukuk tbiri ile, mperi um*
dan baka bir ey deildir. mperium dar, asker ve kaza
(yarg ) sahalarda hkimiyet hakk mnasnda olup, topraa:
da ancak idare edilen insanlar vstasyla rci olur. Buna:
gre, idareci ile tebann lkede ve onun zerindeki kurulu
larda hak ve sorumluluk ortakln ifade eden imperium an
laynn, Trklerde m. nceki yzyllara kadar giden bir k
deme sahip olduu grlyor. Mo-tun m. . 209da komulary
la olan bir snr anlamazl mnasebetiyle, devlet toprakla
rnn kendi mlk deil, halkn mal olduunu ve kendisi
nin onu korumakla vazifeli bulunduunu sylemiti79. Bu;
gelenek tabiatiyle sonraki Trk devletlerinde de devam et
mi, Trk lkeleri tebann ortak mlk olarak btn mil
let fertleri tarafndan korunmu ve I I . Gktrk devleti mi
slinde olduu gibi, siyas teekkller de Trklerin mte
rek gayretleriyle kurulmutur80.
Tarihte bir ok topluluklarn hkimiyet telkkisi ise Do-
minium esasna dayanmtr. Byle devletlerde, ok kere,
kendine taplan ve hibir sorumluluk tamayan hkmdar,
lkeyi ahs mlk kabl eder. Arazinin bir ksmn baka bir
devlete devir veya terk ettii zaman mesul duruma dmez.
Zaten hesap verecei bir otorite veya bir messese yoktur.
Bu gibi devletler arasnda cereyan eden muharebeler de,
78 Bk. yukarda n. 75
79 De Groot, ayn. eser, s. 49; L. Ligeti, Attila es Ilunjai, 1940,.
Budpest, s. 39
80 Bk. Kitabeler, I, dou, 12-13; Tonyukuk kitabesi, bat, 5.
32 BRAHM KAFESOLU
millet muharebeleri deil, hanedan savalar durumunda
dr. Dominium veya imperium anlay iinde bulunmak, p
hesiz, topluluklarn kltr, siyas zihniyet ve kavraylar
ile ilgilidir. Fertleri kendi ahsiyetlerinin farknda olan hr
insanlardan kurulu topluluklarda imperium grnn yrr
lkte olaca, byle bir kltr ve siyas uurdan mahrum kt
lelerin ise dominium ortamnda yer alacaklar aikrdr, i m
perium iin en iyi misl olarak Roma mparatorluu gste
rilir81. Dominium iin de Moollar mstesna bir rnek tekil
der. Mool mparatorluuna dahil arazi, iinde yaayanlarla
birlikte, dorudan doruya hnedann mlk telkki olunu
yordu (Ulus,, sistemi) : Btn topraklar Altan-urug (Cen
giz ai l esi )a ait idi. Khubiler (mukataalar) sllenin erkek
'evltlarna ve onlarn sadk bendelerine (noyonlar, nkr
l er) ba idareci olan Han tarafndan bltrlrd82.
Romada imperium bata senato olmak zere eitli m
me (kamu) messeselerinin (meclisler) kontrol altnda idi.
Eski Trklerde de benzer kurulular vard. Asya Hun mpa
ratorluunda yln belirli gnlerinde yaplan halk toplant
lar ile, ihtimal daim mahiyette olan dier bir kurul bu va
zifeyi gryordu ki, Tan-hunun bakanlnda btn memle
keti ilgilendiren umum mzakerelerin ald byk toplan
ty De Groot, L. Wieger, P. W. Schmidt, B. Szasz gibi ara
trclar Rei chsi ag (imparatorluk meclisi) veya Nemzetgy-
l es, Assemble Nationale (== Millet meclisi) addetmektedir
l er83. Avrupa Hunlarnda bu meclis, Bizansl tarihi Priskos
s S. M. Arsal, Umum hukuk tarihi, s. 200 vd., 376 vd.
82 B. Y. Vladimirtsov. Moollarn itimai tekilt (TTK),
1944, S. 169
83 W. Schmidt, Der Ursprung der Gottesidee X, 3 : Die asiat-
ische Hirtenvlker, Freiburg, 1949, s. 15, Trk. tere. S. Blu, Trk
Dili ve Edebiyat Dergisi XI I I , 1964, s. 86; B. Szsz, ayn. eser, s.
65, 489. Bir ile toplants mahiyetinde olan Mool Khuriltayn
bu meclislerden ayrmak lzmdr.
KUTADGU BLG VE KLTR TARHMZDEK YER 33
tarafndan Seki nl er ad altnda zikredilmitir84. mperium
un kullanln, yani trenin tatbikatn kontrol eden bir mec
lis Gktrklerde de vard. Ta-po Hakann 581 de lm ze
rine, yeni durumu mzakere eden bu kurul hkan aday Ta-
lo-pieni - anasnn htn olmad gerekesiyle - reddederek,
hanedandan baray tahta karmt85. Uygurlarda, Bulgar-
larda, Hazarlarda, Peeneklerde, Kuman-Kpaklarda da g
rlen bu gelenein Dokuz Ouzlarda, Trgilerde ve dier
Trkler arasnda yaygn olduu DUTden anlalyor. K-
garl Mahmud Trke feengre tbirini Hkann tekliflerini
milletin tasvibine sunmas eklinde mnalandrmaktadr86.
C Kutadgu Bilig ad :
Buraya kadar verilen izahatla K. B. adnn dorudan do
ruya kut da dmlendii anlalmtr sanrz. Yukarda
bu ada eitli mnalar verildiini grmtk. Aratrclar
eserimizi dou lkelerinde ok rastlanan cinsten bir nasihat
ve ahlk kitab saydklarndan, kut kelimesini kolaylkla
saadet, talih, baht mnalarna balamlardr. Halbuki vak
tiyle S. M. Arsal tarafndan iaret edildii87 ve imdiye ka
dar da grld gibi, kut aslnda siyas hkimiyet kav
ramn ifade etmektedir. Talih, saadet, bahtiyarl k ikinci pln
da kalan ve ancak sonralar ortaya kan tli mnalar du
rumundadr ki, daha ok bat Trk lehelerinde gelien bu
mna deiiklii veya mna genilemesinde slm evrenin
tesiri rol oynam grnmektedir88. K utun mbarek mnas
84 B. Szsz, ayn. eser, s. 494; F. Altleim, ayn. eser, s. 138
85 Liu M. Tsai, Die chinesischen Nachricthten zur Geschiehte
der Ost-Trken I, Wiesbaden, 1958, s. 43 vd.
86 DLT, I, s. 345.
87 Trk tarihi ve hukuk, s. 120 vd.
88 Bk. G. Derfer Trkische und mongolische Elemente im
Neupersischen I I I , 1967, Wiesbaden, mad. kut (Burada kutun
trl mnalar gsterilmitir).
34 BRAHM KAFESOLU
da Tanr ile olan ilgisinden domaktadr. Bilindii zere,
kut Trkenin en eski kelimelerinden biridir ve m. . 176
ylnda Mo-tun tarafndan in imparatoruna yazlan mektupta
bu Trk hkmdarnn ad srasnda gemektedir : Tanr
kutu Tan-hu (Tanrnm hkmranlk hukuku ile donatt h
kmdar). G. Doerfer kut tbirini insann bir nevi otonom
ruh kudretidir ki, bilhassa hkmdar iin Gk ve Y er tara
fndan desteklenmee muhtatr eklinde aklamaktadr89.
K. B. yazarnn hemehrisi ve ada K garl Mahmud ta
rafndan da esasen kut kelimesine nce devlet mnas
verilmitir30. Dier taraftan, Moollar zamannda Cengiz Han
m szlerini ihtiva eden Cengiz Han Kutadgu Biligi yarg
organlarnca bilinmesi gereken hukuk kaideleri mecmuas
d r91 ki, bu da, hkimiyetin kaza cephesini ifade eder. 11.
yzylda saadetin Trkede daha ziyade k v veya kuv g
kelimesi ile karlandn da ilve edelim92. u hlde Kutadgu
Bil ig doruca Hkmranlk bilgisi, Siyas hkimiyet bil
gisi veya Devlet olma, veya Devletli olma bilgisi mna
larna gelmektedir.
Burada, K. B. in nda, eski Trk kanun ve hkimi
yet anlayn ksaca izaha alrken, eitli zamanlarda ve
baka baka blgelerdeki Trk siyas teekkllerine ait ka
ytlara dayandmz grenler, bizim, her cemiyette olduu
gibi Trklerde de zaman ve evre artlarnn tesiri altnda
deiikliklere uramas gereken dnce ve telkkileri hep
ayn karaktere balamamz belki yadrgayacaklardr. Ancak,
bir konu aklanrken mmkn mertebe ilgili btn vesikalar
deerlendirmek gerektiini, ayrca, hukuk anlay, din ve
fel sef dnceler gibi umm hayat gr ve sosyal davra
nlarn her topluluun psikolojisi ve sosyal karakteri ile olan
89 Ayn. eser, s. 551
o DLT, I, s. 320; DLT, tpk basm, 1941, Ankara, s. 161
s G. Doerfer, ayn. eser, s. 558; A. Caferolu, ayn. eser, s. 60
- a . Caferolu, Eski Uygur szl, 1968 s. 177; DLT I, s. 320
KUTADGU BLG VE KLTR TARHMZDEK YER 35
alkas sebebi ile, zaman iinde de daima ana izgi vasfn
koruduunu-, deimelerin ise daha ok tatbikat sahasnda ka
lan tli hususlar olduunu, hukuk tarihileri ve sosyologlara
istinaden, belirtelim. Trk tarihinde de yukarda rnekleriy
le arzettiimiz adalet ve hkmranlk telkkileri hemen her
yer ve devirde deimez esaslar olarak yaam grnmekte
dir ki, bunun dier topluluklardaki belirtileri ile olan farklar
aada bahis konusu edilecektir.
I I I - Kutadgu Bi l i gde yabanc tesirler meselesi :
a - H i n d - r a n t e s i r i m e s e l e s i zerinde
ehemmiyetle duran H. nalckn K. B. de aklanan husus
lar ile Hind - ran gelenekleri arasnda bir ok benzerlikler,
hatt bazen aynilikler bulduunu ba tarafta belirtmitik.
Bununla beraber, nalck aratrmasnda u mhim noktay
da kaydetmitir : ran devlet geleneinde her eyin stn
de hkmdarn mutlak otoritesi vardr. Hatt bu otorite ka
nun zerindedir. Adaletin yerine getirilmesi tamamyla h
kmdarn bir balama hakkdr. Pendnmeleri yazanlar
adaletin garantisi olarak hkmdarn dil olmas, insaf ve
hilm sahibi bulunmas gibi ahlk prensiplere dayanmaktan
baka yol bulamamlardr. K. B. de ise, kuvvetle belirti
len nokta, hkimiyetin trden ayrlmamas, hatt hkimi
yetin bizzat tr ve kuttan ibaret olduu grdr. Yani
adalet hkmdarn bir balama fiili deil, trnn doru ve
tarafsz ekilde uygulanmasdr93. Trk ve Hind - ran kanun
ve siyas hkimiyet hakk anlaylarndaki fark bu kadar ak
ekilde ortaya konduktan sonra artk sylenecek sz kalmyor
demektir. Gerekten eski Hind - ran devlet ve hkmranlk
telkkisiyle eski Trk kanun ve kut anlay arasnda cidd
bir mnasebet mevcut olmam, birinde ahslarn insaf ve
adalet duygular bahis konusu iken, dierinde tamamyla ba
ka esaslar : Tanrdan alman hkmranlk salhiyeti ve h-
93 H. inalclk, ayn. esr. s. 268 vd.
36 BRAHM KAFESOLU
kmdarm stnde dil, ei t, faydal ve ni versel bir kanun
dncesi arlk merkezini tekil etmitir. O hlde, bu iki
aylar gr n ayn eserde birlemesi veya nalckm i fa
desiyle, birinin deitirilerek teki ile uzlatrlm, olmas
mmkn mdr? Byle bir ameliye bizi, en azndan, Y usuf
gibi bir mtefekkirin ya mevzuunu kavrayamad, veya d
ndn doru-drst yazamad, veyahut yine Yusuf gibi
Ulug Hciblik makamna kadar ykselmi bir devlet adam
nn siyas iktidar veya hkmranlksn ne demek olduunu an
layamad hkmne gtrr. Bunlarn hibiri sz konusu
edilmeyeceine gre de, K. B. de herhangi bir Hind - ran te
siri aramann boluu meydana kar. Y usufun Dahhk ve
Ferudundan ve Afrasybdan bahsetmesi onun ehnme yi
bildiini gsterirse de, bir siyaset kitab olmayan ehnme
nin ne slp, ne muhteviyat itibaryla K. B. trne sokulama
yaca hatrlanmaldr. Bartholdun K. B. ile mnasebete ge
tirmek istedii Kaabusnme ye gelince, bu ikisi arasnda
da bir balant kurulmas hayli mkldr. phesiz ran
tarznn bir tipik nasihatname kitab olan ve esasen K. B.
den sonra (1082de) yazlan Kaabusnmedeki siyaset gr
nn eserimizdekinden ayrld noktalar oktur.
Kanundan hi bahsedilmeyen Kaabusnmede yle pasaj
lar vardr : Yzme renmel eri ne lzum olmayan kaz ve
rdek yavrul ar gibi padi ahzadel er de si yaset ilmini dou
tan bilirler. Akll padiah olduu gibi, cahil padiah da
olur. Sen bilmez misin ki, ulular hkm cihan halkna kl
i l e yrrl er, yol ile dei l !, Her dem padiahtan korkadur-
g l !, Amma fark padiah ve sipahi ve rai yyet arasnda ol
dur ki, padiah hkimdir ve anlar mahkm!95. Yine Kaabus-
nmeye gre hkmdarln artlar u alt maddeden iba
rettir : Adi, kerem, heybet, ihtiyat, nmer eylerden ka-
4 Kaabusnme, Mercimek Ahmed tere. (Klsikler serisi), 1944
stanbul, s. 320
95 Ayn. eser, s. 338, 343, 451
KUTADGU BtLG VE KLTR TARHMZDEK YER 37
mmak, doru sylemek96. nalck tarafndan iyi bir tahlili
verilen Kel l e ve Di mne ise, hikmet 1er bildiren ahlk
bir masallar dergisi olup, esas itibaryla, vaaz ve nasihat ki
tab olarak dier pendnmelerden farkl deildir. Btn bu
eserlerle K. B. arasnda hemen hemen biricik ortak grnen
husus, hkmdarn dil, insafl ve efkatli olmas gibi idare
ilmini retmei gaye edinen bir eserde bulunmas normal
tavsiyelerden ileri gemez. Elbette Y usufun, K. B. de, insa
n duygulara aykr den iddialara yer vermesi beklenemez
di. Gerek K el l e ve Dirrmeeki , gerek Kaabusr medeki, K. B.
ile ortaklk gsteren bu dnceler o kadar umumdir d, si
yaset nazariyesini, dorudan doruya kaba kuvvete daya
nan eski Yunanm fikir mahsllerinden ilham alarak yaz
m olan Machiavellinin kitabnda dahi benzerlerine tesa
df edilir97.
b - E s k i Y u n a n t e s i r i m e s e l e s i : Eski
Yunandaki kanun, hak, adalet telkkilerini doru anlayabil
mek iin bunlarn daha yakndan incelenmesi lzmdr. Umu
miyetle Yunan adalet ve demokrasisinin modern alarda,
baz siyas - i deolojik sebeplerle bilinen ekilde propaganda
edilmesi zihinlerde yanl intihalarn domasna yol amak
tadr. Yukarda belirttiimiz gibi, eski Yunan sitesinde - me
sel K. B. de tavsif edilen ekilde - niversel bir kanun mev
cut bulunmadktan baka, gerek mnada bir hak ve adalet
de yoktu. Kanun yalnz vatanda menfaatlerini koruyan ve
dier ktlelere hi hak tanmayan birtakm hkmler den
ibaretti. Eski Yunanda kanun kuvvetli olann irdesini, hak
96 Ayn. eser, s. 357
97 uras muhakkaktr ki, bir devlet kanunlarnn ve m-
esseselerinin az veya ok iyi olduuna gre uzun veya ksa mr
l olur, Bir cumhuriyette yarglarn says ok olmaldr, aksi
hlde her ey azn irdesine girer, Bir hkmdarn en iyi kalesi
halkndan grd sevgidir. Hkmdar tebas tarafndan nefret
ediliyorsa, onu dnyann btn kaleleri dahi kurtaramaz vb. F.
Franzoni, La pensee de N. Machiavel, 1921, Paris, s. 119, 126, 192
38 BRAHM KAFESOLU
'kuvvetli olann fazilet ini, adalet yine kuvvetli olanm men
faatini ifade ederdi. Bu dnceleri yalnz bir ka sofist fi
lozofa ml etmek de doru deildir. Bu, eski Yunanda her
vatandan zihniyetine hkim olan bir grt. Nitekim me
hur Pel oponnesos Savalar adli eserinde ayn fikirleri m
dafaa eden tarihi Thukydides de kuvvete inanmak lzm gel
dii kanaatindedir98. K saca, kuvvetlinin hakl olduu, ka
nun, adalet ve hakm kuvvete dayand hususu, Atina de
mokrasisi ni n parlak a ola Perikles devri dahil, eski
Yunann deimez bir dsturu olarak kalmtr90.
Grdmz zere K. B. in hayr, ahlk haz ve er te
lkkilerinde bn Sn yolu ile Aristotelesci dncelerin tesi
rinde; kanun ve devlet bakan konularnda da F rb ara
cl ile Efltunun fikirleri tesirinde hazrland ileri srl
m, hatt eski Yunanm baz mitolojik almetleriyle Y usufun
tasvirleri arasnda balantlar kurulmutu. Y usufu bn Sn
ile ilgilendirenler K. B. i bir fel sef eser olarak kabl eden
lerdir. Halbuki K. B. de metafizik mahiyette gr ve tas
niflere rastlanmaz. Y usufun bu hususla ilgilendirilen szleri
ni umum dnceler saymak daha dorudur. Aristoteles -
Y usuf balantsna dir olan iddialar 80 sene evvel eserin iyi.
bir nerinin yaplmad, doru okunup anlalmad bir ta
rihte, srf mantk istidlal yolu ile verilen hkmler gibi g
rnmektedir. Uygurcamn lm, din ve kltrel terimlerine
hakkyla vkf olunmadan bu meselede tam bir kesinlie var
mak herhalde pek kolay deildir. Dier taraftan, K. B. bir
fel sefe veya ahlk kitab olmaktan ziyade, kanun ve hkm
ranln art ve vasflarn aklayan, devlet olma yollarn
gsteren ve bu sebeple idare, tekilt ve tima zmreler
zerinde duran bir siyaset kitabdr. bn Snnm ise doru
dan doruya bu meselelere ayrlm, devlet ve hkmranlk
8 Thukydides, I. Kitap (Trk. tere. H. Demirciolu), 1950,
Ankara, s. xxx vd.
A. enel, ayn. eser, s. 143
KUTADGU BLG VE KLTR TARHMZDEK YER 3S'
teorilerinin tahlilini gaye edinen bir eseri mevcut deildir100.
F rb nin ise bu mevzuda Ara u Ehl i l -Med netil-fzl a ve
Ki tab s-Si yseti l-Med ne adlarnda iki eseri bulunmaktadr..
Bu ikisi arasnda byk bir ayrlk olmad ve baz noktalar
da birbirini tamamladklar alkallarca kabl olunuyor. F
rb nin asl cemiyet ve siyaset hakkndaki fikirleri El-Me-
d net bfz l a gmdadr. Ancak, aragtrclarca sylendii ve
eserin Trke tercmesinden de anlalaca zere101 bu ba
histe F rb, Efltun ile Aristotelesi takip etmekte, bilhas
sa Efltunun Devl et adl eserini esas almaktadr. Biz onun.
Efltun diyaloglar ile slm siyaset grn uzlatrma gay
retlerini102 bir yana brakarak, K. B. de F rb yolu ile eski
Yunan tesiri meselesi zerinde duralm :
Efltun deien, bozulan ve saadetten uzak dnya le
mi ni dzene sokabilmek iin, onu, mmkn mertebe, sabit
ve mkemmel olan dealar lemi ne uydurmak ve yeryzn
de de deimez sosyal messeseler, inan ve deerler ortaya
koymak lzm geldiini ileri srer; bu sebeple de beer duy
gulara, arzulara deil, akl a uyulmasn ister. Bunun yann
da, topluluu bir insana benzeten Efltuna gre, insanda mev
cut akl, cesaret ve i gdl ere karlk topluluklarda bilge
l er, askerler ve bedenen alarak cemiyetin zarur ihtiya
larn temin eden, reticiler vardr ve topluluk akl tem
sil eden bilgeler tarafndan idare edilmeli, dier ktleler on
lara tbi olmaldr. Ancak, nasl insan vcudunda bir organ
dier bir organn iini yapamazsa, topluluktaki snf 1ar da
kendilerine ayrlm vazifeler dnda i gremezler. Demek
100 Bk. S. M. Arsal, Trk tarihi ve hukuk, s. 119
101 Nafiz Danman, Fzl Medine halknn reyleri, Frb
Tetkikleri, I. 1950, s. 17 - 79. Kr. Haroon - Khan Sherwan. Trk,
tere. I, Frbnin siyas nazariyeleri, DTCF, Dergisi, VIII, 4
1950, S. 441-458
102 H. Z. lgen, slm felsefesi tarihi, 1957, stanbul, s. 170*
A, mad. Frb.
40 BRAHM KAFESOLU
ki, Efltuna gre, baz insanlar doutan idareci, bazlar as
ker, dierleri de hizmetidirler ve cemiyet iinde fonksiyon
larn muhafaza etmek zorundadrlar: Herkes yerini ve had
dini bilmelidir. Devletimizin adaleti kadn, kle, hr, ii ve
idare eden, idare edilen herkesin kendi iini yapmasdr. Efl
tun, kendisinin gerek adalet dedii bu kast kokulu dzenin
yrrlkte tutulabilmesi iin halkn yalanlarla kandrl
masn tavsiye eder ve bu yalanlarn formllerini de eserin
de verir. dareci ve asker snflarn bask yapmalarm n
leme aresi olarak, husus mlkiyeti ve ile nizamn kald
ran Efltun bu komnist,, sistemin bana fi lozoflar gei r
mek ister, zira onun kanaatince, filozoflardan daha akll
krallar bulunmaz. Artk filozof-kral, stn kabiliyetleri dola
ysyla, hi bir kanun ve kaideye tbi olmakszn devleti
idare edebilir103. Efltun Pol i ti kos adl kitabnda, Efendi
karsnda kle = kral karsnda halk zdeliini ileri srer
ve devlet idaresinin dierinden farkn kiraln en yksek ikti
dar (kendiliinden emir verme) temsil etmesinde bulur. Bu
rada kanun dan bahseden Efltuna gre yine de En iyi
idare kanuna dayanan idare deildir, ancak bilge olmayanlar
kanuna balanmaldr. Efltunun, ileride anayasalar hazr
layacak olanlara rehber olmas dncesiyle yazd son ki
tab Kanunlar ndaki dnceleri de dikkat eki ci di r: Me
sel hrri yet, hakl aznln haksz ounluk zerindeki hki
miyetinin ifadesidir. dare eden ounluk ise o topluluk k
lelie dm demektir. Yani ounluk kendi kendini idare
ederse kle, aznln hkimiyetine girerse hrdr. dare et
ime hakkn asillere, kuvvetli olanlara ve bilgelere tanyan;
avam, kleleri, zay olanlar emir altnda yaamaa mah
km kabl eden Efltun u forml ortaya koymutur : Eit
olmayanlara eit muamele etmek eitsizliktir104.
F rb de, bir aratrcnn yerinde olarak belirttii gibi,
103 Tafsilen bk. A. enel, ayn. eser, s. 173-179, 190-194, 196.
A. enel, ayn. eser, s. 201, 211, 219
KUTADGU BLG VE KLTR TARHMZDEK YER 41
kendi yasad lkelerdeki sosyal evreyi incelemei dn
meksizin105Efltunun bu fikirlerini hemen hemen aynen tek
rarlamtr ve pek czi ilvelerde bulunmutur ki, bunlar
dan biri Fzl Medine reisinin doutan sahip olmas gerekli
artlarla ilgilidir. F rb ye gre bu artlar : a - Tabiat ve
douu itibaryla reislie elverili olmak, b - Kendisinde rei s
lik irde ve melekesi bulunmaktr. F rb ayrca, devlet reisi
nin vasflarn 12 maddede hulsa etmitir106,
Aristotelesde de temel sosyal ve siyas inan, insanlarn
eitsizliidir. Ona gre, faziletlerin en by olan adalet
eitlik i fade eder, fakat nsanlar eit olduklar takdirde
onlara eit pay vermek adalettir, aksi hlde adaletsizlik
olur. Siyasette adalet ise kleler ve yabanclar iin deil,
hr ve birbirine eit vatandalar iin bahis konusudur107.
Aristoteles siyas fikirlerinin topland Pol i ti ka adl kita
bnda vatandalar yararna alan vastalar olarak tantt
'kleleri canl mlk, iileri canl let diye vasflandrm
ve Yunanllarn doutan hr kimseler olduunu, barbar (ya
banc l ar n ise kle olarak dnyaya geldiklerini iddia etmitir.
Kanunun ihtiraslardan kurtulmu akl olduunu syleyen
Aristoteles, kanun hkimiyetinin tek kii hkimiyetinden daha
iyi olduu, fakat umum olan ve tarafsz kanunlarn adaleti
salayamayaca, bunlarn husus durumlara uydurulmas l
zm geldii fikrindedir. Sosyal snflar servet durumlarna
gre ayran Aristoteles aalk snf sayd fakirlerin an
cak despota hkmedilmekten anladklarn ileri srer.. Ona
gre, iyi bir devlet servete orta snfn kalabalk olduu top
luluk idaresidir. Byle bir idarede siyas haklara sahip olan
lar iin kanunlarda titizlik gsterilmelidir108.
Burada hulsa etmeye altmz Efltun ve Aristote-
5 A. A. Advar, Frb, A, IV, 467a.
oe N. Danman, ayn. eser, s. 59 vd.
107 A. enel, ayn. eser, s. 228, 235
8 A. enel, Ayn. eser, s. 243-248
42 BRAHM KAFESOLU
l esin adalet, hak, kanun zerindeki grleri ile K. B.deki
dnceler arasnda herhangi bir mnasebet bulmak ne de
receye kadar mmkn olacaktr? Eski Trk telkkisindeki
dil, faydal , ei t ve ni versel kanun hkimiyeti ve kii hr
l ile, eski Yunann kuvvete dayanan, servete tapan,
maddeci ve ayrc hak, adalet anlay arasnda ne gibi bir
yaknlk kurulabilir? Eer Efltun veya Aristotelesin veya
her ikisinin Y usuf zerinde tesirleri olsayd, mesel El-Me-
d netl -fz l a da grlen husslarm K . B. de de belirli izler
brakmas icap ederdi. Demek ki, bu gibi iddialarda acel e
ci l i k meseleleri kartrmaktan baka bir ie yaramamakta
ve yanl hkmlere sebep olmaktadr. Eski Yunan adalet
kavram Dikenin belgesi olan kl ile trenin elindeki b
ak, Yunan kut tanras Tykheye it kre sembol ve
Titan kadn Themisin ayakl iskemlesi ile K. B. deki
kutun topu ve ayakl taht arasnda benzerlikler olduu
nu iddia eden A. Bombacinin ileri srd tesadfi ol ma
yan uygunl ukl ar a da cidd bir mna atfetmek doru deil
dir. Eski Yunan ve eski Trk devletlerinde nazariyede ve
uygulamada grlen temel ayrlklar bunu engellemektedir.
Arada bir balant veya aktarma sz konusu olsayd, her-
M l de, ilgi, yalnz da, iskemle ve masaya inhisar etmez,
fakat fikir ve telkkilerin hi olmazsa ksmen birbirine yak
lamasn salard. Bu benzetmeler K. B. deki hukuk anla
y, rf ve geleneklerin Grek dncesi ve gelenekleri ile
olan ak farklarn rtmeye kifayet etmemektedir. Kald
ki, adalet in kl ile alkas hemen hemen btn dn
yada umumdir ve ayakl iskemle ve taht tasvirlerini es
ki randa da bulmak mmkndr. Fakat bunlarn hepsinin
bir meneden ktn dnmek herhalde isabetli deildir,
insan zeks yekdierinden uzak lkelerde birbirine benzer
tasavvurlara ulamak iktidarmdadr. Eer her tasavvur u
tek kaynaa balamak bir zarurete dayansayd, yeryznde,
mesel ayn gayeye hizmet eden btn inan ve dncele
KUTADGU BLG VE KLTR TARHMZDEK YER 43
rin birbirinin ayn olmas ve ayn maksada ynelik bi rok
letlerin aym biimde yaplmas ve herbiri dnyann bir
kesinde yaayan fen adamlarnn birbirine benzer icatlar
da bulunmamas i cap ederdi10<J. Bunlara ilveten, Bomba-
ci nin yanlma sebeplerinden bi ri olarak K. B. deki kut
tbiri zikredilebilir. yle grnyor ki, o, kut kelimesini
Trkedeki sonraki ve 2. 3. mnasiyle alarak, bunu kolay
ca Yunan talih tasavvuruna raptetmitir. Halbuki eski
Yunanda Tykhe her insanda, her ailede, hatt evlerde ve
tarlalarda bile mevcut olduu dnlen kader i temsil et
tii hlde110, Trklerde Tanr ba kut, bilhassa bahis
konusu alarda, daha ziyade siyas mna tayor ve hkm
ranlk i fade ediyordu.
Bu mnasebetle belirtelim ki, eski Yunan siyas dn
cesinde tanr nn hemen hemen hi yeri olmamtr. Geri
Efltun, bir zamanlar kinat Tanrnm idare ettiinden, Aris
toteles de Tanrnn kinata form verdiinden bahsetmi
lerdir111, fakat Efltunun Tanrnn kinat sonra kendi h
line braktn sylemesinden ve Aristotelesin de Tanry
sadece fel sef olarak ele almasndan anlalyor ki, onlar-
daki bu tanr, K. B. deki hkmranln kayna yce kud
ret vasfndaki Tanrdan ayrdr. Esasen t Asya Hunlar a
ndan beri Trklerde mevcut yaratc, koruyucu, insanla
rn hayat ve varlklarna hkmeden, lmsz Tanr telk
kisi ile, Yunanllarn doup byyen, evlenen, kskanan, bir-
birleriyle kavga eden tanrlar arasnda bir mnasebet de
dnlemez. Herhalde bu yar insan-tanrlarm yeryznde
yine insanlar tarafndan kurulan ve yrtlen devlet ze
rinde tesirleri olamayaca 'kanaatiyledir ki, eski Yunan d-
io Bk. A. Toynbee, A Study of History, London, 1962, s. 40 vd.
o e . Peterlch, Kk Yunan mitologyas (Trk. tere. 1959,
Ankara, s. 31
111 A. enel, ayn. eser, s. 201, 231
44 BRAHM KAFESOLU
gncesi, devlet batanlar olarak seilen ahslara snrsz
idare hakk tanmak zorunda kalmtr.
K. B. deki niversel adalete dayanan kanun fikri ve
Tanr kudretinden doan hkmranlk anlayna karlk
eski Yunan devlet grndeki muazzam boluk burada
kendini gsterir. Eski Yunanda ya kanun yoktur, veya -
Aristotelesde grld gibi - kanun varsa da hak yok
tur : Zira ne kanunun mecbur klc, ne de kanunun tatbiki
iin zorlayc g durumunda olan kut u gerektirici bir
dnce mevcut olmamtr. Dolaysiyle her ey, bataki
ahsta vehmedilen fazilet lere bal kalmakta ve devlet
idaresi deta siyas mahiyetini kaybedip bir ahlk mese
lesi hline gelmektedir112. Eski Yunanistandaki mlm ah
lk davranlara ilveten, toplulukta hkmranlk prensi
binin akta braklmas gibi bir hukuk messese eksiklii,
eski Yunanllarn neden gerek hrriyete sahip olmadn ve
200 bin civarnda nfuslu, kk bir vi l yet snrlarn aa
mayan sitelerde kapal kalarak byk devlet kuramadn
izah eder ve ayr ca K. B. de tasvir edilen ekilde yksek
bir mnev kuvvetin himayesinde geni imparatorluklar mey
dana getirmeyi ve ok kalabalk ktleleri idare etmeyi baar
m olan Trk ile, duygu ve eilimlerini hesaba katmad
insann btn meselelerini yalnz akl yolu ile cevaplandra
can zanneden Yunanl arasndaki fark da ortaya koyar.
Romada da, Cumhuriyet devrinde konsllere halk
meclisleri tarafndan tevcih olunan imperium hakknn tat
bikatnda grlen aksaklklar, nihayet, imparatorlarn tan
r iln edilmeleri ile bir dereceye kadar giderilebilmitir113.
c - i n t e s i r i m e s e l e s i : Grdmz gibi,
byle bir tesir J . Thury, W. Barthold ve bilhassa S. M. Ar-
Bu noktalar u eserde iyi ilenmitir : Michael B. Foster,
Rfasters of Political Tlought I, 1966, London, s. 36, 56, 125-162
us Tafsilen bk. S. M. Arsal, Umum hukuk tarihi, s. 319-345,
364-374
KUTADGU BLG VE KLTR TARHMZDEK YER 45
sal tarafndan ileri srlmt. Rasyonel bir dnceye sa
hip olan K onfuciusun : nsanlarn hayat ve hareketl eri de
i en ahval e gre dei l, ebed ahlk kanununa, ni versel ni
zama gre dzenl enmel idir... Ahlk ve ruh gel i meni n yol u
il imdir... Tanri nm en yksek emri, di er insanlara kar
sevgi ve merhametti r... Vazi fe kanunu ne kadar yksek, ne
kadar kudst bir kanundur! Bu kanun ge kadar yksel i r...
Vazi fe kanunu herkes iin birdir ; En yksek makam sahi
bi gi bi , en mtevazi ve mehul insan dahi vazi fe il e mkel
l efti r... Akil, insanlarn beer vazi fel eri ni yapabi l mel eri iin
Tanr nn insan ruhunda yerl eti rdi i kanundur gibi szle
riyle ve devlet idaresi hakkndaki Hkimiyetin gayesi hal
kn refah ve saadeti di r... Devl et idare etmek, halk iin a
l makt r gibi fikirleri, Arsala gre, Trk rf ve ahlk ze
rinde hayrl tesirler yapmtr. Zaten Konfuci usun i l eri
srd ahlk fel sefe Trklerin mill ahlkndan uzak bir
fel sefe dei l di r diyen Arsal114 bu ak tesire rnek olmak
zere, bir Uygurca metinden unlar nakleder : Hakim
Konfuci us demi ti r ki, il tutacak beyl ere ey lzmdr :
asker, a ve halkn gveni . Bunlar arasnda en ehemmi yetl i
si halkn gvenini muhafaza etmekti r 116.
Biz, Arsal desteklemek zere, K onfuciusun hkimiyet,
ile ve sosyal hayata it gu dncelerini ilve edebiliriz :
Devl et ilenin geni l emesi nden i baretti r. i l e de tpk gk
l emi gi bi tanzim edi l mi ti r... Devl et ile i l e, hkmdarla
hal k; baba il e evl t gibidir. Baba i l e oul arasndaki ba ve
mnasebet, Tanr i l e hkmdar arasndaki ba ve mnase
betin aynd r... Hkmdar, devl eti n ba olmakla, Gkn o
ludur ve ona itaatl e vazi fel i di r. Gk keyf hareket eden bir
despot dei l, fakat kanuniliin esasd r. Nasl gkyznde
gne, ay ve yldzlar kanunlara gre hareket edi yorsa, yer-
yzndeki insan da bu kinat dzeni erevesi nde hareket et
i n Trk tarihi ve hukuk, s. 64 vd.
us Ayn eser, s. 66
46 BRAHM KAFESOLU
mel idir... Hkmdar Gk gibi rnek olmal, hayatn, trenl e
rin nizam zere cereyan n salamaldr. O zaman dnya
dan huzursuzluk kal kacak, her ey dzel ecekti r116.
K onfuyanizmin esaslarm tekil eden bu fikir veya t
limlerle K. B. deki dnceler arasnda gerek bir mnase
bet vardr. Kanun fikrindeki aklk, Tanrnm en byk kud
ret olarak tasavvuru, hkmdar - Tanr ilgisi ve Tanrnn
hkmdara rnek olmas Trk tre, kut anlaylar ile bir
paralellik arzetmektedir.
Acaba bu mnasebet nereden i leri geliyor? Meselenin
z eski Trk dini ile, in kltrnn gelimesi tarihinde
gizlidir. Eski Trklerin asl inan sistemi, Totemcilik ve
ya amanizm deil, Gk - Tanr dini idi. M. . binlerde As
ya yaylalarnda yaayan Trkler semay Tanr telkki et
miler, herhalde eitli tabiat hdiselerinin tesiri ile, gn
sonsuz kudretine inanmlar, bylece beliren Gk-Tanr es
ki Trk kamu hukukunda byk rol oynamtr. te bu eski
Trk inanc ile in din telkkileri arasnda balantlar bu
lunmaktadr. M. . 2. bin balarnda in ktasnda birbi
rinden farkl kltrler yaamakta idi. Bunlardan en mhim
leri gneydeki ziraat kltr, kuzeydeki avc kltr ve ku-
zey-batdaki, obanla dayanan, Bozkr kltr idi. Bu son
kltrn sahipleri, eski in silh ekillerinin, bronz dkme
sanatnn ve dier arkeolojik materyalin gsterdii gibi,
Asyann yksek dzlkleri nden gelen Trklerin atalar
idi. inde Shang devrinde (m. . 1450-1050) bir kltr de
imesi balam ve nceki in toprak - bereket tanrlar
yannda Gk dini kendini hissettirmiti. Gerek in tarihi
nin balad Choular devrinde (m. . 1050-247) yerli kltr
zerinde kuzey-bat tesirleri bsbtn artt. Trk meneli
olduklar bile ileri srlen Choular, iinde gne, ay ve yl-
i6 w. Eberhard, Eski in felsefesinin esaslar, DTCF Der
gisi II, 2 (1944), s. 265-274; ayn. mell., in tarihi, s. 45 vd.
KUTADGU BLG VE KLTR TARHMZDEK YER 47
diz kltlerinin bulunduu Gk dinine inanyorlard117. Ba
kent L o-yang ehri, bu dinin tesiri ile, dnyann merkezi
saylyordu. Nihayet yksek iktidara sahip hkmdar, inde
Gkn olu mertebesine ykseltildi118. Choular zamannda,
devlet gelitike yerli unsurlarla karan Bozkr Trk kltr
inde yaylm ve bu iki kltrn kaynamasndan gerek
in medeniyeti ve in topluluunun esaslar kurulmutur.
te K onfucius (m. . 5. asr) bu am dnrdr..
K endisi tarafndan yeni bir ey ortaya konmayp mevcut te
lkkileri ve daha eski hakm 1erin fikirlerini toplad bi
linen K onfucius119un tlimleri iin esaslar zaten Gk dini
akidelerinde bulunuyordu. Bu tlimlerin asl in Tanr d
ncesiyle alkas yoktu. Zira ok tanrl olan inde tanr
larn en by saylan Ti bir tarm - toprak tanrs idi120.
Toprak kendisi Ana - tanra olarak tasavvur olunuyordu.
Sonralar Ti, Gk dininin tesiriyle, insanlarn atas olan bir
tanr-kral hline gelmiti.
K onfuciusun eski Trk telkkilerini nakil ve izah ettii
ne dir dier bir delil de, Tanrdan bahsederken, ince ol
mayan, Tien szn kullanmasdr. O, yukarda cmlele
rini naklettiimiz Lun-y (F el sefe konumalar) adl kita
bnda Gk ve Tanr tbirlerini daima bu kelime ile kar-
H7 Tafsilen bk. M. zerdim, Choularda Trklerden gelen
Gk dini, Belleten, say 105 (1963), s. 1 - 23. Ayrca bk. W. Eber
hard, Eski in kltr ve Trkler, DTCF Dergisi I, (1943), s. 21-29;
ayn. mell., lk, say 92, s. 166 vd.
us Gkn olu (Tien-tzu) kavramnn douundan Trk
tesiri hakknda : W. Eberhard, Eski in felsefesinin esaslar, s. 268;
M. zerdim, ayn. eser, s. 19. Daha bk. Aada n. 121
i9 w. Eberhard, Eski in felsefesinin esaslar', s. 270; S. M.
Arsal, Trk tarihi ve hukuk, s. 64
120 W. Eberhard, in tarihi, s. 61. inde "devletin Gk-Tan-
r ile ilgililendirilmesi fikrinin asli in siyas dncesinde mev
cut olmad O. Franke (Geschichte des chiinesischem Reiches I f.
1930, s. 124, 126) tarafndan da belirtilmitir.
BRAHM KAFESGLU
lamtr121 ki, bu da Trke Tanr (Tenri) kelimesinden
baka bir ey deildir122. Trkenin, hi olmazsa M. . 5.
yzyldan beri mevcut, bilinen en eski kelimesi olan Tanr
sznn in dilindeki karl T ien, Orta Asyadaki Tan
r dalar adnn incesinde (T ien - an) hl yaamak
tadr.
K . B. yazar eski Trk telkkilerini, Uygur metni rne
inde grld zere, Konfucius aracl ile nakledebi
l ecei gibi, iinde yaad Kara - Hanl Trk topluluunu
ve devletini mahede yolu ile de tesbit edebilir. Zira K ara -
Hanl halknn byk ounluunu meydana getiren Kar-
luklar uzun mddet Gktrk mparatorluunun bir blm
n tekil etmilerdi. Gktrkler de atalar tarafndan ku
rulmu Asya Hun devletinin dnce ve davranlarn de
vam ettirmilerdi. XI . yzylda K. B. in yazlmasn mm
kn klan husus ise, slm - Trk devletlerinin en dousun
da, eski Trk kltr sahasnda yer alan K ara - Hanllarn
mill geleneklerini daha kuvvetli ekilde muhafaza etmeleri
idi.

Kutadgu Bi l i gi yaynlayan ve gnmz Trkesine e

viren R. R. Arat bu eserin henz El srlmemi bir hazi
ne olduunu sylemiti ki, dorudur. K . B. birok cephe
leriyle hl incelenmeyi bekleyen bir eserdir. Bilhassa keli
me - terimlerinin hakik mnalarnn tesbiti ile, yeniden ev
rilmesi byk faydalar salayacaktr.
121 Bk. Lun-yiinn ince basks, Tai-pei, 1963, s. 232, vb.
122 incedekl Tien sznn Trke Tanr olduu daha 1934
de G. A. Barton tarafndan beyan edilmiti (Belleten, say 20,
s. 445)