m

o
O (D Q<s>
Medya, Meta ve Sermaye Birikimi
r
GER D O N D U
Derl eyen: Vi ncet t Mosco - Chri st i an Fuchs
Tr k e Yaynn Der l eyeni : Funda Baaran
um
%
; i an i
m v na i "
nn m ; i-
:m\\
r ritim
tjnsn Mi-^m
rk

; i ( 6
M
ns
E f
Dil C
Medya, Meta ve Sermaye Birikimi
Marx G eri D nd
Trke Yaynn Derleyeni: Funda Baaran
Derleyen: Vincent Mosco - Christian Fuchs
Bu derleme kitap, triple-Cnin, 2012 tarihli Marc Geri Dnd:
Gnmz Eletirel letiim almalar Asndan Marksist Kuram ve
Aratrmann nemi balkl zel says temel alnarak hazrland.
almann amac, sosyal bilimlerin tm alanlarnda yeniden kendisini
gsteren Marx'n geri dnnn iletiim aratrmalar alanndaki
izlerini srmektir.
Bu kitapta yer alan makaleleri anlaml ve deerli klan iki ortaklk
vardr. Bunlardan ilki, tmnn gemi ile bugiinii ayran snr
kaldrmay hedefleyen cesur bilim insanlar tarafndan kaleme alnm
olmalardr. kincisi ise, tam da bir snr eletirel bir biimde kaldrma
abasnn karmza karabilecei kavramsal ve analitik snrllklar ve
sorunlar gsteriyor olsalar da, tmnn son derece zihin ac olmala-
rdr. Burada zihin ac denmesinin nedeni, btn makalelerin
eletirel bir kavramsal temeli olutururken, ayn zamanda da bu
temelin gerektirdii pratik/politik nermeleri ieriyor olmalardr.
Kitap, eletirel iletiim aratrmalar, kltr rnlerinin retiminde
frcelancc alma, Marksist birikim kuram, sosyal paylam siteleri,
bilisel kapitalizm, iletiim aralar ve retim aralar ilikisi, izleyicinin
metalamas, srtnmesi/, kapitalizm gibi konulara odaklanmalar
balamnda sadece iletiim alanyla deil sosyal bilimlerin farkl
alanlaryla ilgilenen aratrmaclar iin klavuz olma niteliindedir.
f n
1 [
f t w
M. J
Janus' un ohr osl
Bi r y z s e r ma ye n i n ve i k t i d a r n g d m n d e d a h a ok k r ,
met a l a t r ma , yen i p a n op t i k on l a r d e me k ; t ek i y z i se k en d i s i n e
m c a d el el er d e k a r l k b u l u yo r : ep er l er h a c k l er l e k r l r k en ,
s e r ma ye o d a k l a r zg r ya z l ml a r l a sa r s l yor , s o s ya l me d ya
t o p l u ms a l h a r ek et l er i n bi r a r a c h l i ne gel i yor ; i l et i i mi , on a
k a t m o l d u u m u a zza m h zl a b a mb a k a bi r e ye d n t r r k e n
za ma n yen i d en - r et i yo r . Ja n u s ' u n s a d ec e i k i y z yo k a r t k ;
eh r es i el e g e i r i l emez ve k ol a y k ol a y t a n n a ma z b i i md e k a ot i k .
No t a b en e- b i l i i m / j a n u s' u n eh r es i d i zi s i evi r i , zg n d e r l e me -
l er ve t el i f k i t a p l a r l a b u a l a n n k a vr a ms a l h a zn es i n i ve k u r a ms a l
a r t a l a n n o l u t u r ma ya a l r k en ya y n k u r u l u n u za ma n l a
gen i l et er ek s a d ec e a k t a r ma n n d ei l b i l g i - r et i m s r ec i n i n d e
omm nlcturma amsnda...
NotaBene Yaynlar
M A R X GE R DND
Medya, Meta ve Sermaye Birikimi
Derleme
Yincent Mosco - Chri sti an Fuchs
Trke Yaynn Derleyeni
Funda Baaran
Kapak Tasannu: Canis Demeci Basll
Dizgi: Ula Akyol
Bask ve Cilt: Hcrmes Tantm Ofset Bask Hiz. Ka. Ltd. ti. Sertifika No: 14847
Byk Sanayi I. Cad. No: 105 ski tl er/ANKARA Tel: 0.312 384 34 32
1. Bask
Mart 2014
Ankara
ISBN : 978-605-5513-90-0
wAVAv.notabcncyayinlari.com facebook.com/NotaBeneYayinIari tvvitter.com/NotaBeneY
C Renas Yaynclk Matbaaclk Filmcilik Reklam Yazlm Donanm Biliim San. ve Tic. Ltd. ti.
Bankac Sok. 18/1 ankaya /Ankara Tel: 312 417 05 44 Sertifika No: 18074
MAR X G E R D N D
Medya, Meta ve Sermaye Birikimi
Derleme
Vincent Mosco - Christian Fuchs
Trke Yaynn Derleyeni
Funda Baaran
Biliim, internet, sosyal medya, bilgi toplumu, bilisel kapitalizm, dijital emek...
Son zamanlarda ska karlatmz ve hatta iinde (var) olduumuz eyler.
Bir yz sermayenin ve iktidarn gdmnde daha ok kr, metalatrma
alanlar, zgrlklerin kstlanmas, yeni panoptikonlar demek; teki yz
ise kendisine mcadelelerde karlk buluyor: eperler hacklerle krlrken,
sermaye odaklar zgr yazlmlarla sarslyor, sosyal medya toplumsal
hareketlerin bir arac hline geliyor... Sadece bunlar da deil; iletiimi, ona
katm olduu muazzam hzla bambaka bir eye dntrrken zaman
yeniden-retiyor.
Janus'un sadece iki yz yok artk; ehresi ele
geirilemez ve kolay kolay tannamaz biimde
kaotik. Bu ehrenin kaotik yapsn Marksizmin
perspektifinden incelemek, alann ekonomi politiine
ncelik vererek belirlenim kazandrmaya buradan
balamak ve "yeni dnya"nn nasl dndn
aklamak temel hedefimiz.
Notabene-Biliim /Janus un ehresi dizisi bir yandan eviri, dier yandan
zgn derlemeler ve alanla ilgili bror kitaplarla bu alann kavramsal
haznesini ve kuramsal art alann oluturmaya alrken yayn kurulunu her
gn daha da genileterek sadece aktarmann deil bilgi-retim srecinin de
uzamn oluturma arzusunda...
Notabene-Bi l i i m / J anus'un ehresi Dizisi Kdi trl eri
Funda Baaran. Diyar Saraolu
Notabene-Bi l i i m / J anus'un ehresi Dizisi Y ayn K urul u
mit Aknc, Aylin Aydoan, Cansu Baak. Necati Duran. Banu Durda.
Ersin Vedat Elgr, Seda Gnl. Izlem Gzkele. Serhan Gl, lker Kalayc,
Tahir Emre Kalayc, Elem Gzel Kalayc. Zafer Kyan. zgr Narin,
Murat Narolu. Senem Ouz, Hakan Yksel
indekiler
G iri: Marx, Medya, Meta ve Sermaye Birikimi ]
Funda Baaran
/ '
Marx G eri D nd: G nm/ de E letirel letiim
almalarnda Marksist Kuram ve Aratrmann nemi 21
Christian Fuchs ve Vincent Mosco
Bir Mcadele Alan O larak Kltrel : Freelance
alanlar ve Smr 45
Nicole S. Cohen
1. Giri: Kayp Marx 46
2. Marx'a Dn: Kltrel in Ekonomi Politii 50
3. Emek Sre Kuram ve Kltrel 55
4. Vaka almas: Freelance Yazarlar 60
5. Emei Geiciletirmek ve denmeyen Emek Zamannn
Smrs 62
6. Smr Olarak Telif Hakk 65
7. Sonu: Bir Mcadele Alan Olarak Kltrel 69
Birikimi Anlamak: Marx'n lkel Birikim Kuram'nn
Medya ve letiim almalar Asndan nemi 83
Kfattias Ekman
1. Giri 84
2. Sermaye Birikim Sreci 85
2.1. lk(el) Birikim 88
2.1.1. zelletirme 91
2.1.2. Finansallama 93
2.1.3. Krizlerin Ynetimi ve Maniplasyonu 94
2.1.4. Devlet Eliyle Yeniden Datm 94
2.2. Birikim Srecinde iddetin Rol 96
3. Medya ve letiimin Sermaye Birikimindeki Genel Rol 98
3.1. Haber Medyas ve Mlkszletirerek Birikimin
Doallatrlmas 99
3.1.1. zelletirmeyi Desteklemek ve
Finansallamay Kolaylatrmak 99
3.1.2. Kresel Adalet Hareketi: iddet ve Siyaset 104
3.2. Gndelik evrimii Faaliyetin Mlkszletirilmesi 108
4. Sonu 113
D aha Az Yabanclama N asl D aha Fazla Smr Yaratr?
Sosyal Paylam Sitelerinde zleyici E mei 119
Erat Fisher
1. Kitle Medyasnda zleyici almas 120
2. Kitle Medyasnda Yabanclama 124
3. SPS'de zleyicinin almas: Facebook rnei 127
3.1. Bir letiim Arac Olarak Facebook 127
3.2. Bir retim Arac Olarak Faccbook 130
4. SPS'ndeki Smr ve Yabanclama Diyalektii 135
5. letiim ve retimin Kapal Devresi 140
6.Sonu 144
Metalatrmaya Kar: niversite, Bilisel Kapitalizm ve
Yeni G elien Teknolojiler 151
Richard Hail ve Bernd Stahl
1. Giri 152
2. Teknolojiye Dair Bir Not 154
3. Teknolojilerin Metalatrlmas, Gayr Maddilik ve
niversite zerine 157
4. Yeni Gelien Teknolojiler ve Bilisel Kapitalizm 162
4.1. Yeni Gelien Teknolojiler 164
4.2. Duyusal Biliim 166
4.3. Sanal ve Ykseltilmi Gereklik 169
4.4 Bulut Biliim 171
4.5. nsan-Makine Simbiyozu 174
* /
4.6. zet: Yksek Eitimde Yeni Gelien Teknolojiler 178
5. Akademik Aktivizmin Exodus ve Cesareti in 179
"retim Aralar O larak letiim Aralar" 193
William Henning James Hebblewhite
1. Giri 194
2. Kari Marx ve retim Aralar 195
2.1. Marx ve Bir retim Arac Olarak letiim Aralar 197
3. Alt ve styap Konusunda Williams 200
4. Althusser ve retim Aralar Olarak letiim Aralar 204
5. E.P. Thompson'n Althusserci Marksizme Eletirisi 207
6. Bir retim Arac ve letiim Arac Olarak nternet 209
7. Smythe: Kr Noktalar, zleyici Topluluu ve retimin
Aralar 212
8. Sonu 213
Sermayenin letiimi Saysal Medya ve Hzlanmann
Mant 217
Vincent R. Manzerolle ve Atle Mikkola Kjosen
1. Sermayenin evrimi 225
2. Engeller zerine: Uzam ve Zaman 229
3. Evrensel Edeerlerin Yaknsamas zerine: Para ve
Saysal Kod 233
4. Tketim Kapasitesi ve Sermayenin letiimi 237
5. Sonu: Kapitalizmin Sibernetik Tahayyl 246
An Kr N oktas: D lama, Smr ve \ l arx' n Sre-
Ilikisei O ntolojisi 255
Robert Prey
1. Giri 256
1.1. A Metaforu 257
1.2. A Metaforu ve 'Dlama": Bir Trdelik 259
1.2.1. 'Dlamaya' likin Sorun 262
2. A Ontolojisi 266
2.1. Sre 266
2.2. likiler 268
3. Marx'n Sre-likisel Ontolojisi 269
3.1. Sreci Maddiletirmek 269
3.2. sel likiler 274
3.3. eliki 279
4. Kresel Enformasyonel Kapitalizm ve Smr 283
4.1. Younlama 284
4.2. Yaygnlama 288
5. Sonu: Alar ve Smr 292
Srp G iden Metalatrma Sreleri zerine Bir N ot:
zleyici Metasndan Toplumsal Fabrikaya 301
Jernej Prodnik
1. Giri 302
2. Marx'n Yazlarnda Meta-Biimin Rol 304
3. Metalatrma ve Bireyselleme: Tarihsel Dnmler ve
Meta Fetiizmi zerine 309
3.1. Tarihsel Deiimler ve Kapitalist Toplumsal likiler 310
3.2. Metalarn Mbadelesi ve Toplumsal Btnlk 315
3.3. Edeeri i k ve Gerek Soyutlama 319
3.4. Metann Feti Karakteri 322
3.5. Bireysellemenin Ba Faili Olarak Mbadele 326
4. Her eyin Kresel lekte Metalatrlmas: Bitmeyen
yk 328
5. letiimin Ekonomi Politii ve zleyici Metas Tezi 333
5.1. zleyicinin letiimin Ekonomi Politii(nin Eletirisi)
indeki Yeri 335
5.2. Smythe'nin zleyici Metas Tezi ve Teknolojik
Deiimler 337
5.3. Caravvay'in Smythe Eletirisi ve Ekonomi Politiin
Konusu 342
6. letiimsel Kapitalizm ve Toplumsal Fabrika 351
7. Sonu 356
nternet ve "Srtnmesiz Kapitalizm" 367
Jens Schrier
1. Giri 368
2. Srtnmesiz Kapitalizm 370
3. nternetin retici Gc ve retim Koullar 377
4. Ksa Sonu 383
Saysal Marx: D atk Medyann E konomi Politiine D oru 389
Andeas IVitlel
1. Giri 390
2. Kitle Medyasnn Ekonomi Politii 391
3. Marx ve Kitle letiim Aralarnn Ekonomi Politii 394
4. Saysal Teknolojiler 397
5. Emek 402
6. Deer 415
7. Mlkiyet 420
8. Mcadele 427
E ditr, Yazar ve evirmenler 434
Srp G iden Metalatrma Sreleri
zerine Bir N ot:
zleyici Metasndan
Toplumsal Fabrikaya
Jernej Prodnik
Sosval Bilimler Fakltesi. Toplumsal letiim Aratrma Merkezi.
Ljubljana niversitesi, Slavenvu
jernej.pmdnikffdv.uni-lj.si
eviri: Zafer Kyan
zet: Meta-biimi. ou zaman gz ard edilse de. kapitalizm ze-
rine almalarda nemli bir rol oynad. Hemen her eyin eksiksiz
bir biimde dolam srecinde mbadele edilen zellemi (haya-
li) bir meta biimine dntrme sreleri, kapitalizmin douu ve
devam asndan temel nemdedir. "Kapitalizmin hcre-biimi"
olarak meta, ayn zamanda Marx'n tm almalarnda, bandan
sonuna kadar can alc bir rol oynamtr. Bu almann asl ama-
c. meta-biimin Marx'n almalarnda (gerek genel argmannn
bir paras olarak, gerekse de tarihsel deiimler balamnda) nasl
gelitirildiini ve eletirel kuramn baz temel almalarnda nasl
rol oynadn gstermektir. Bundan baka, almann dier bir
amac, metaya eletirel iletiim almalarnda nasl yaklaldn
ve bunun iletiimin ekonomi politii iinde nasl zmlendiini
ortaya koymaktr. Bu, zellikle. Dallas W. Smythe tarafndan bala-
tlan "kr nokta tartmas'Yn ve bu tartma iinde gndeme gelen
izleyici-netas tezinin yeniden ele alnmas yoluyla yaplmaktadr.
Dolayl da olsa bugne kadar devam eden bu uzun-soluklu tartma,
gerek Marksizm'i temel alan eletirel iletiim almalar asndan.
gerekse de toplumun farkl alanlarnda devam etmekte olan meta-
latrma srecinin ve bunun ada topluma srekli nfuz ediinin
ciddi bir zmlemesiyle balantl dnce ve pratikler asndan
son derece deerli bir kaynaktr. Son blmde, elde edilen bulgular
baz son dnem neo-Marksist yaklamlarla, zellikle de otonomisi
(post-operaist) hareketten gelen yazarlarn bulgularyla ilikilendi-
rilmektedir. Bu dnsel akm iindeki kavraylar. Snythe'nin yak-
lamyla olan yaknsamann olanaklarn sunmakla birlikte, devam
etmekte olan metalatrma srelerinin anlalmasn da salayabilir.
Anahtar kavraml ar: meta-biimi, metalatrma. soyutlama, ile-
tiimin ekonomi politii, ekonomi politiin eletirisi, toplumsal
fabrika, izleyici metas, internet, iletiimsel kapitalizm, kapitalizm,
eletirel iletiim almalar
1. G iri
Meta-biimi ve metalatrma, ou zaman gz ard edilse de,
kapitalist toplumlarla ilikili eletirel almalarda nemli bir rol
oynamtr. Adorno (2001/1991), Debord (1970, Blm 2), Lukcs
(1971), Sohn-Rethel (1972; 1978), Cleaver (2000/1979), VVallerstein
(1983, Blm 1), Huws (2003), ve Postone (2003/1993) gibi yazarlar,
dikkatlerini Marx'n yazlarnda meta olarak karakterize edilen "ka-
pitalizminin hcre-biimi" [cell-form of capitalism] denilen bu eye
yneltmilerdir. Meta-biimi
1
Marx*n almalarnn kilit kategori-
siydi ve ekonomi politik zerine erken dnem yazlarndan, kapitalist
toplumlarn oluumunda ve yeniden retiminde metann tad tam
gelimi role yer veren sonraki dnem kavramsallatrmalarna kadar
tm eserleri boyunca can alc bir rol oynad (Marx ve Engels, 1976;
1987; Marx, 1993/1858; 1990/1867; ayrca bkz. Murdock, 2006;
Barbalet, 1983, 90f.). Metalatrma srelerinin, post-modemite
iinde dahi kapitalist toplumsal ilikilerin genel muhafazas ve ser-
maye genilemesinin devam asndan olduka nemli nkoullar
arasnda olduu grlebilir. Tarihsel olarak, hemen her eyin eksiksiz
1
Sohn-Rethel (1978: 17), yakndan ele ald "biim" terimini /amarm-baml olarak
tanmlar. "Biim doar, lr ve /amanla deiir." Bu, belirtildiine gre, Marx' vc onun
diyalektik dncesini dier tm dnce okullarndan ayrr. J ameson (2011: 35) asndan
"biim" terimi, her eyden nce birer toplumsal iliki olan parann, mhadel e-deeri ni n ve
benzerlerinin "cisimlelirilmesini" veya eylctirilmesini nler.
bir ekilde piyasada mbadele edilebilir zellemi (hayali) bir meta
biimine dntrme sreleri, gerek kapitalizmin douu, gerekse
de devam asndan kritik nemdedir. Zira kapitalistler, yalnzca
mbadele amal meta retimi yoluyla i gcnden art-deeri ekip
alabilmektedirler (lluws, 2003: 61).
Bu almann temel amac, heterodoks eletirel kuramn temel a-
lmalarnda (gerek Marx'n almalarnda, gerekse de haleflerinin
yazlarnda) meta-biiminin ve metalatrmann rolnn nasl zm-
lendiini ve bu yazarlara gre toplum ve toplumsal ilikiler asndan
meta-biiminin genel evrensclletirilmesinin temel sonularnn ne
olduunu gstermektir. Bu, meta-biimin Marx tarafndan tm eser-
leri boyunca nasl analiz edildiine (2. Blm) ve bunun daha geni
tarihsel dnmlere ve kapitalist toplumun oluumuna nasl karlk
geldiine daha yakndan bakacam ilk blm iinde yaplacaktr.
3. Blm'de Marx' takip eden farkl eletirel yazarlarn bu sreleri
nasl zmlediklerinin yakndan incelenmesi, metalatrmann meta
fetiizminin ortaya knda oynad rol ve buna tekabl eden m-
badelenin insanlarn bireysellemesine (3. Blm) nasl katkda bu-
lunduunu akla kavuturmakta yardmc olacaktr. 4. Blmde bu
argman, kltr, enformasyonu ve farkl trlere ayrlan iletiimi de
(ki bu kategoriler, kapitalist enformasyonel olarak da tanmlanan top-
lumlarda asli eyler haline gelmektedirler) ieren kalc geni apl bir
metalatrmann olduu gsterilerek daha da geniletilecektir. Bundan
baka, metalatrmaya eletirel iletiim almalarnda, zellikle de
iletiimin ekonomi politiinin (eletirisi) iinde nasl yaklaldyla
ilgilenileceim (bkz. Mosco, 2009: Blm 7). Bu, her eyden nce,
yine iletiimin ekonomi politiinin gelimesinde bal bana belirle-
yici bir rol oynayan "kr nokta tartmasnn"
2
(ve ayn anda "izleyici
metas" tezinin) yeniden ele alnmas yoluyla yaplacaktr. 5. Blm,
s
aysallamann da yardmyla metalatrmann iletiim srelerine na-
sl nfuz ettiini ve nasl yeni metalar yaratmaya muktedir olduunu
* Bu tartmay Dallas W. Smythe 1977 tarihli Communications Blimls/x>t of Western
Mancam (letiim: Bat Marxi/m'inin Kr Noktas) balkl makalcsiylc halatt. Makaleyi
S0|
Wad;u farkl yantlar takip eni. Bunlardan en dikkat ekici olanlar, bir yl sonra Murdock
11978) tarafndan \ enlen yant ve ayn vl iinde Smylhe'nin bu yanta verdii karlktr.
akla kavuturacaktr. almann son ksm olan 6. Blm "de, elde
edilen bulgular son zamanlarn baz neo-Marksist yaklamlaryla,
zellikle de otonomist/post-operaist hareketten gelen yazarlarn bulgu-
laryla ilikilendirilecektir. Bu entelektel kanat iindeki kavraylarn,
iletiimsel [communicative], biyo-linguistik [bio-linguistic] kapitalizm
ve toplumsal fabrika [social factory] gibi kavramlar zerinden srmek-
te olan metalatrma srelerinin anlalmasna nasl katk salayabile-
ceini ve bu nedenle de iletiimin ekonomi politiiyle farkl akma
noktalar sunduunu gstermeye alacam.
almann temel varsaym. post-Fordist kapitalizmde iletiimin
giderek artan bir neminin olduudur. letiim, toplumsal fabrikann
her kesine yaylmakta ve buradan her yere genilemektedir. Bunun-
la birlikte bu eilim, iletiimin, insan hayatnn ve toplumsal yaamn
her dzeyinin btnyle iine ilemi grnd (ya da toplumun
medyatikletii) gnmzdeki tarihsel aamada zellikle nemli g-
rnmektedir. Ayn zamanda, iletiimin kendisi de neredeyse btnyle
metalamaktadr. Post-operaist dnce, iletiimin ya da bal bana
dilsel yetenein [language-capacityj bir yandan kapitalist birikimin
yeni bir kaynan oluturduunu, bir yandan da ada toplumlar-
da hegemonik stnlk yakaladn iddia etmektedir. Bu yzden
Marx*n, onun erken dnem haleflerinin ve "kr nokta tartmasfna
katkda bulunan yazarlarn ortaya att baz savlarn, toplumsal ba-
lam ve teknolojideki nemli (ancak temel olmayan) deiimler nede-
niyle yeniden gndeme getirilmeleri gerekmektedir.
2. Marx'n Yazlarnda Meta-Biimin R ol
Lukcs'a (1971) gre Marx'n, kapitalist toplumun btnln
aa karmaya karar verdii zaman, temel almalarna metann -
zmlemesiyle balamas tesadf deildi. Meta sorunu, Lukcs'a (1971:
83) gre, gerekte "tm ynleriyle kapitalist toplumun merkezi, yap-
sal problemi olarak" kabul edilmelidir. Bu nedenle de, ne yaltlm,
ne de yalnzca iktisadn temel bir sorunu eklinde grlmelidir. Ona
gre, gerek anlamda varolan toplumsal ilikilerin eletirisini sunan
bu sorunu grmezden gelmek kolay deildir. Marx (1990/1976: 90)
asndan soyut insan emeinin bir rn olan meta-biimi (ki bunla-
rn ikisi de, yani hem soyut emek, hem de meta-biimi. kapitalist top-
lumlara zg tarihsel kategorilerdir), gncel tarihsel dnemin iktisadi
hcre-biimlerinden birisidir. Bu kategoriler, Marx'a, kapitalizmi en
soyut biimiyle, ama ayrca en temel dzeyiyle de zmleme olana
tandlar. Burada, Marx*n. aratrmacya eylerin saf grnmlerinin
tesine gemesine imkn tanyan soyutlamay, diyalektikle birlikte,
toplumun bilimsel bir zmlemesinin balca (ve belki de tek mm-
kn olan) arac olarak grdn belirtmekte yarar vardr.
3
Metann olduka nemli olan bu rol. Mar.vn ekonomi politik
zerine olan erken dnem yazlarnda ve ge dnem kavramsalla-
trmalannda grlebilir. Birok yazar (rnein Lukacs. 1971; Sohn-
Rethel, 1978; Postone, 2003/1993). metann, kapitalizm egemenli-
indeki toplumlarn zmlemesi iin son derece isabetli bir kalk
noktas olduunda hemfikirdir. Marx, erken dnem almalarnda,
rnein Franszca basks 1847'de yaynlanan Felsefenin Sefaleti' nde,
metalarn kullanm ve zellikle de mbadele-deeri zerinde durur.
Bu ikincisi, yani mbadele-deeri, metalarn mbadele eden reti-
ci toplumlarda meta retiminin ayrlmaz bir paras durumundadr
(Marx ve Engels, 1976: 105-212). Marx'n, deer yasasn metalara
9 . . . . . .
Mars'n ynteminde doa bilimlerindeki deneylerin verini sosyal bilimlerdeki soyutlama
gc alr. Dolaysyla kuran. kanlma/ olarak ayn grgl gereklik /erine ina edilmek
zorunda olsa da. hep sz konusu gereklie dair bir soyutlamadr. Bunun yan sra Mar\
(1991/1981:956),"eylerin grnmnn biimi ile ierii aksayd her trl bilim gereksiz
olurdu." der. Marx ayn yerde tam da bu noktada "baya [vw/gorl iktisatn byk rahatlk
hissettiini bu ilikiler kendisine ne kadar aikr grnse de i bantlannn o kadar gizli
kaldn" belirtir. Eagleton'a (1996:6) gre, eylerin gerekte ne olduu ve nasl grndkleri
arasnda her zaman bir boluk \ ardr; baka bir ifadey le, z ve grnm arasnda bir farkllk
vardr, zira gereklii anlamak iin ikincisini delip gemek ya da amak gerekmektedir
(bkz. Barbalet. 1983: 23f.: Postone. 2003 1 993). Bu adan, gerek diyalektiin, gerekse de
soyutlamann ana amalarndan birisinin zmlemeyi eylerin salt grnmlerinin tesine
tamak olduu ne srlebilir, k bu da (bir dizi mekanizmann ayn anda iledii) somut
gerekliin salt bir zm tmesiyle mmkn deildir. ou durumda, eyler grnr
deildir veya yzeyde grnd gibi deildir. Barbalet (1983: 24). bunun tam olarak meta
fetiizminin toplumda oynad rol olduunu belirterek, bu noktay kendi btnsellii iinde
ortaya koyar. Grnm ve gereklik arasndaki elikilerin daha detayl bir zmlemesi (ve
transfenomenalite [transphenonenality] ve kar-fenonenaliteye (counter-phenomenality]
dair somlar) iin CoIIier'n (1994:6f.) eletirel gerekiliin meta-kuramsal | meta-theoreticalj
konumuna dair getirdii yoruma baklabilir.
ikin emek zamana gre tanmlamas yaklak bu sralardadr. (Bu ya-
zlarda Marx, hl emek-gc yerine emek diye yazar; emek-gc,
ge dnem yazlarnda kendisini gsteren daha keskin bir kavramsal-
latrmadr). Emek zaman, bu nedenle, deerin lsdr ve emein
kendisi, Marx'm gsterdii ekliyle, metadr: daha ak olarak, piya-
sada alnp satlan metalam emektir (Marx ve Engels, 1976: 130).
Marx"a gre eer iki rn (yani iki meta) mbadele ediliyorsa, eit
emek miktarlar ya da daha ak olarak, eit emek zaman miktarlar
mbadele ediliyor demektir (Marx ve Engels, 1976: 126). Marx'n
belirttii gibi: "Zaman her ey, insan hibir eydir; insan, olsa olsa
zamann artdr. Nitelik artk nemini kaybetmitir. Nicelik, tek ba-
na her eyi belirler; saat saat, gn gn" (Marx ve Engels, 1976: 127).
Bu, elbette, Proudhon'un o zamanlar dnd gibi bir eit sonsuz
adaletin sonucu deildir, kapitalist toplumlarn tarihsel bir zelliidir.
Murdock'a (2006: 3) gre Marx, Felsefenin Sefaleti'ni yazd s-
ralarda "metalatrmay kapitalizmin genilemesini ileri tayacak iti-
ci g olarak" tanmlamt bile. Netice itibariyle, insanlk tarihinde
daha nce asla satlmam ya da edinilmemi, maddi olandan manevi
olana kadar ne varsa, her eyin piyasaya getirilerek mbadele edil-
mesi yalnzca bir an meselesiydi (ayrca bkz. Marx ve Engels, 1976:
113). Bu adan ekonomi politiin Marksist eletirisi iinde meta-bi-
imin rolnn, Marx'n en erken dnem yazlarnda bile abartld-
n syleyemeyiz. Meta-biimi, kapitalizmin vazgeilmez bir paras
ve onun birikim dngsnn srekli ilemesi iin gerekli kan olarak
dnlebilir.
4
Bu durum ayrca, meta-biimin esasl bir kapitalizm
eletirisinin ayrlmaz paras olduunu gstermektedir ki bu dnce
hatt eletirel iletiim almalarnca, zellikle de Smythe'yi izleyen
yazarlarca nemli lde geniletilmitir, rnein Mosco (2009:
129, Blm 7) asndan, "kullanm-deerlerinin mbadele deerle-
rine dntrlmesi ilemi" olarak tanmlanan metalatrma sreci
4
Molalar kapitalist birikim dngs iindeki kan hcreleri olarak grmek yalnzca bir
analoji ya da metafor deildir. lk(el) birikim analizinde Marx: "Bugn Amerika Birleik
Devletleri'ndc bir doum belgesi olmakszn ortaya kan baz sermayeler, ngiltere'de daha
dn sennayeye dntrlm olan ocuk kandr" der (Marx 1990,1976: 920). Bu, rtk
de olsa. Marx'n meta-biimi zmlemesinin dier nemli bir ksm olan meta fetiizmi
konusunu gndeme gcirir. Bu konuyu almann zellikle 3. ve 4. blmlerinde ele alacam.
iletiimin ekonomi politii iin balang noktas oluturan merkezi
srelerden birisidir.
Marx, her ne kadar erken dnem yazlarnda meta-biimini zm-
lemise de, bu biimin yalnzca kapitalizmin yeniden retiminde deil,
ayn zamanda toplumsal yaamn da yeniden retiminde sahip olduu
roln ayrntl bir zmlemesini sunduu yer asl olarak ge dnem
almalardr. Yapt en ayrntl analiz, muhtemel ki, 1858 ve 1859
arasnda yazlan ve Kapital"in ilk cildindeki (Marx, 1990/1867) meta
zmlemesinin hazrl iin de temel tekil eden Ekonomi Politi-
in Eletirisine Katk almasnda yer alandr (bkz. Marx ve Engels.
1987: 257-417). Her iki almada, mbadele-deerinin kayna olan
soyut emek ve gerek maddi zenginliin kayna ve sonsuz eitli-
likteki farkl kullanm deerlerini retebilen somut emek arasndaki
farkllk da dhil olmak zere, kapitalist ekonominin hcre-biimle-
ri denilen eylerin tm ortaya konur. Gerek mbadele-deeri, ya da
basite deer, gerekse de soyut emek tarihsel hcre-biimler olarak
ele alnr ve her ikisi de meta-biimin ayrlmaz paralardr.
5
Bu ka-
tegorilerin tamam en soyut anlamda kapitalist ekonominin temelini
olutururlar. Marx'a gre, soyut ve somut emek arasndaki temel fark-
llk, "mbadele-deeri yaratan emein gene! soyut ve eit" olmasna
karn, "kullanm-dceri yaratan emein, biimin ve maddenin gerek-
tirdii birok emek trlerine blnen somut ve zel emek" olmasdr
(Marx ve Engels, 1987: 277). Soyut emek, deyim yerindeyse, kii iin
belli bir kullanm-deeri olmayan ama toplumsal bakmdan yararl
emektir. Marx'a gre, "genel emek, neticede nceden hazr olan bir
koul deildir, tersine ortaya kan bir sonutur"; bu emek. en son
aamada metalarda ortaya kar ve yalnzca mbadele srecinin so-
nucu olarak genele dnr (Marx ve Engels, 1987: 286). Ekonomi
politiin konusu yalnzca soyut emek ve mbadele-deeridir, buna
karn mbadele-deerleri olarak tm metalar da "sadece donmu
emek zamann miktarlardr" (Marx ve Engels, 1987: 272). Bu ikinci-
si, Marx*t, "zaman zerreleri krn unsurlardrlar ** eklindeki olduka
8
Soyul emek kapitalizme zgdr ve ayn zamanda kapitalizmin ileyii asndan temel te-
kil eder ki, Marcuse (1955:287-295) ve Postone' (2003/1993) emein (kapitalist toplumlarda
bilindii haliyle) ortadan kaldrlmas arsna ynelten budur.
* IN) "MomenLs are the elements of proft"
nl ifadeyi alntlamaya itmitir (Marx, 1990/1867: 352) ki, Taylorist
ynetim doktrini retim sreci iinde bunu sonuna kadar gelitirir.
Doru. "mbadele-deeri kiiler arasnda bir ilikidir, bununla
birlikte bu ilikinin maddi rt altnda gizlenmi bir iliki olduunu
eklemek gerekmektedir" (Marx ve Engels, 1987: 276). Bu kalc gi-
zemliletirme MaVn ortaya att ve daha sonra fetiizm kavram
yoluyla tam olarak gelitirdii en nemli nermelerden birisi olarak
grlebilir. Bununla birlikte, bu nemli varsayma ilikin temel fikir-
ler ok daha nceden gelitirilmiti:
Kiiler arasndaki toplumsal ilikinin nesneler arasnda bir toplumsal
iliki olarak arpk biimde grnmesine neden olan ey. mbadc-
le-deerini yaratan emein karakteristik bir /elliidir. [...] alan
kiiler arasndaki ilikiye, nesneler arasnda ve bu nesnelerle kiiler
arasnda kurulan bir iliki grnts vererek, bir retim ilikisinin
bir nesne biimine brnmesini, bize olaan ve kendiliinden olma
bir ey saymamz salayan sadece gndelik yaamn alkanlklar-
dr. Bu gizemliletirme, metalarda daha da basit bir durum alr. Her-
kes, mbadele-deerleri olarak metalar arasndaki ilikilerin, daha
ok kiiler arasnda ve onlarn karlkl retici faaliyetleri arasnda
bir iliki olduunu az ok sezer. Bu basit grn, daha ileri retim
ilikilerinde ortadan kalkar. Parasal sisteme dair tm yanlsamalar,
belli zellikleri olan fiziksel bir nesne olmasna ramen, parann
retime dair toplumsal bir ilikiyi temsil ettiini gzden karmak-
tan kaynaklanr. (Marx ve Engels, 1987: 275f.).
Bu bulgularn ortaya kard nemli baz sonular vardr, ancak
iki tanesi belki de en dikkat ekici olanlardr: lk olarak, (daha nce
belirtildii gibi) Marx'n yaklam kapitalizmin nasl ilediini anla-
mak zere soyutlamay nkoul olarak gerektirmesine karlk, meta
mbadelesinin egemen olduu mevcut tarihsel dnemde srekli de-
vam eden gerek bir soyutlama da vardr. MaVn vurgulad gibi,
"toplumsal retim sreci ierisinde her gn gerekleen bir soyutla-
ma" sz konusudur (Marx ve Engels, 1987: 272). Gerek anlamda
eit olmayan eyler arasnda eitlik kurmak iin bu bir nkouldur.
rnein, farkl trlerdeki yararl emei homojen soyut emee indir-
gemek kanlmazdr, zira bu, metalara ikin farkl kullanm-deer-
leri arasndaki parasal mbadeleyi olanakl hale getirir. kinci olarak.
bu bulgular, mevcut toplumlarda toplumsal yaamn nasl kuruldu-
u asndan muazzam sonulara sahiptir. Bunlarn bata gelenleri,
meta fetiizmi kavram balamnda meta-biimin daha geni hangi
toplumsal rol oynad, meta mbadelesinin insanlarn bireyselle-
mesinde nasl bir rol gerekletirdii ve ne eit arasal aklclatr-
malarn gelitirildii zerinedir. Bu konular daha ayrntl olarak bir
sonraki blmde zmlenecektir.
3. Metalatrma ve Bireyselleme: Tarihsel
D nmler ve Meta Fetiizmi zerine
Soyut emein ve dnya apndaki yaygn iblmnn rnleri ola-
rak metalar, piyasa yoluyla belirli mutlak bir toplumsal nitelik yakalar
ve bireylerle onlarn kiisel emekleri arasnda araclk ederler. Daha
nce de belirtildii zere, mbadeleye konu olduu zaman nemli olan
metann ftziksel doas deil, toplumsal karakteridir, yani asl nemli
olan ey, metann mbadele iin mevcut (farkl trlerdeki yararl eme-
in rnleri olarak) dier netalarla olan ilikisidir. Metalar arasndaki
bu iliki ve farkl emek trleri arastndaki uygun edecrlilik ilikisi pi-
yasa yoluyla kurulur. Bu ekilde, her metada sadece kullanm-deeri ve
mbadele-deerinin birlii sz konusu olmakla kalmaz, ayn zamanda
bir meta ancak bir dizi eitlikler [a series ofequations\ vastasyla dier
metalarla ilikisi balamnda var olabilir. "Metalarn mbadele sreci
bunlar arasnda ortaya kan gerek bir ilikidir. Bu, bireylerin birbir-
lerinden bamsz olarak srdrd toplumsal sretir" (Marx ve I n-
gels, 1987:282). Marx'n Kapital'dc ok iyi bir ekilde aklad gibi,
bu, eyler araclyla kurulan son derece zgn bir toplumsal iliki
yaratr ve meta fetiizmi iin zemin oluturur:
Burada, insanlar iin eyler arasndaki hayal rn bir iliki biimini
alan. insanlarn kendilerinin belirli toplumsal ilikisinden baka bir
ey deildir. [...] Baka bir ifadeyle, kiisel emekler gerekte kendi-
lerini yalnzca toplam toplumsal emein yeleri olarak, emek rn-
leri ve bunlar araclyla da reticiler arasnda kurulan mbadele
ilikileriyle ortaya koyar. Bundan dolay, kendi emek rnlerinin
toplumsal ilikileri, reticilere, olduklar gibi, yani emek harcayan
kiilerin kendi aralarndaki dolaysz toplumsal ilikiler olarak deil.
aksine, kiiler arasndaki maddi [dinglich] ilikiler ve eyler arasn-
daki toplumsal ilikiler olarak grnOr.(Marx, 1990/1867: I65f.).
Demek ki, insanlar arasnda araclk eden, dolaysyla da ada
toplumsal yaamn temel gizemliletirmesini [mystification] yaratan,
eyler arasndaki toplumsal ilikilerdir. Daha ak olarak sylersek,
insanlar arasndaki toplumsal ilikiler baka bir ey tarafndan ye-
rinden edilir ve bu rnekte olduu gibi, ayn anda maddi bir rt
yaratacak biimde, metalar arasndaki ilikiler biimine dnr (bu
daha sonra bizi dorudan bireyselleme sorununa gtrecektir). Bu
yer deitirme ve meta fetiizminin gerisindeki genel fikir, bir btn
olarak grece basittir, ancak ayn zamanda zor olmakla da nam sal-
mtr (Balibar, 2007: 56). Bu, zellikle, kavramn kendisinin (post)
modern toplumda nasl yaadmz zerine son derece kapsaml so-
nular retmesinden kaynaklanmaktadr.
3.1. Tarihsel Deiimler ve Kapitalist Toplumsal likiler
Topluma dair bu sonularn zmlenmesinde can alc nemde
olan Manc'n yapt kilit soyut tarihsel tartmalar, Hobsbavvm (2011:
130-132) tarafndan derli toplu bir biimde ortaya konmaktadr. Hobs-
bawm, Marx'n toplumsal ve iktisadi geliim kuramnn toplumsal bir
hayvan olarak insan analizi zerine kurulu olduunu ileri srer
6
. Bu,
Manc'n insan doasna ilikin temel ontolojik konumu olarak gr-
lebilir. NitekimGrundrisse"de olduu gibi Marx'n toplumsal-iktisadi
oluumlarn belirli aamalarna ilikin olduka soyut zmlemeleri,
doada emek harcayan, onu deitiren ve ona egemen olan insanla
balar. Bu, insann kendi varln yaratmasnn ve onu yeniden ret-
mesinin temeli ve doal kouludur. Bunun yan sra. doay denetim
altna alma ve onu deitirme, temellk etmenin belki de ilk biimidir.
Bu temellk etme biimi yalnzca insan emeinin bir zelliidir, ha-
yatta kalmak iin insann doayla kurduu zorunlu maddi bir ilikidir.
Temellk etme, ayrca mlkiyet kavramnda da ifadesini bulur ama
bu, kapitalist toplumlara zg olan, tarihsel adan zgn zel ml-
kiyetten olduka farkldr (bkz. Hobsbawm, 2011: 130; May, 2010).
G
Ayrca bkz. Barbalel (1983).
Toplumsal hayvanlar olarak insanlar, elbirliini ve gerekte ilevle-
rin uzmanlamasndan baka bir ey olmayan toplumsal iblmn
gelitirir ki, bunlar, topluluun ve bireyin idamesi ve yeniden re-
timi iin gerekli olandan fazlasn [surplusJ retmeye olanak tanr-
lar. Dahas, "toplumsal iblmnn ve fazlann varl mbadeleyi
mmkn hale getirir. Ancak, balangta hem retim, hem de mba-
dele, ama olarak yalnzca kullanm ihtiyacn gidermeye dnktr"
(Hobsbavvm, 2011: 131). Ne var ki, insanlar doann esaretinden kur-
tulup, onu "kontrol" etmeye baladka, retim ilikilerinde ve iinde
bulunduklar toplumsal ilikilerde nemli deiiklikler ortaya kar.
Bu deiiklerin neler olduu imdiye kadar ksmen ortaya konuldu,
daha detayl zmlemeyse ileride yaplacak. Ancak yine de burada
belirtmek gerekir ki, tarihsel anlamda bu deiiklikler, daha nce sz
edilen toplumsal iblmnn ve dahas paa-biiminin kelinin ve
onunla birlikte meta retiminin ve piyasa iin mbadelenin bir so-
nucudur. Bu, sermaye birikimi de dhil olmak zere "daha nce akla
hayale gelmeyen yntemler iin zemin oluturur" (Hobsbawm, 2011:
131). Sonuta, kapitalizm koullarnda gelinen en son aamada ii,
emek-gcnden baka bir ey olmayan dzeye indirgenmitir. Bunun
yan sra, retim srecinde, kullanm-deeri, mbadele-deeri ve ka-
pitalist dnemin ok belirgin bir zellii olarak grlebilecek olan
birikim arasnda toplam bir ayrm yaratlmtr. [Bireylere ilikin] ye-
niden retim, gerekte (metalarn) retiminden ayrtrlmtr -hatta
onun tam karsna yerletirilmitir; hlbuki pre-kapitalist toplumsal
formasyonlarda bu ikisi arasnda birliktelik sz konusuydu (Fortunati,
1989: 8). Bu adan ele alndnda, grlebilecei zere, kapitalizmin
iktisadi hedefleri, insanlarn yaamnn yeniden retimiyle ilikili kul-
lanm-decrlerinin retimine odaklanm nceki retim biimlerinden
temelden farkldr. Fortunati asndan bunun anlam, meta retiminin
"kapitalist retime dair temel ilke ve bunu yneten yasalarn kapi-
talizmin kendisini niteleyen yasalar" olarak yerlemesidir (Fortuna-
ti, 1989: 8). Temel ama, bylece, birikim iin birikime, yani sonsuz
sermaye birikimine dnr ki, birikimin enoklatrmas eklinde-
ki bu rasyonel niyet, kapitalizmde tm iktisadi faaliyeti yneten bir
"yasa"dr (Wallerstein, 1983).
Kapitalist toplumun mevcut halini alabilmesi iin (niteliksel bir
toplumsal dnm yaratacak ekilde) gelimesi gereken farkl kate-
gorilerden mteekkil karmak bir btnn olduu ileri srlebilir ki,
bunlar sadecc mbadele niyetiyle retimi (ve dolaysyla mbadele-
deerinin hkimiyetini) ngren soyut emek. meta-biimi ve metala-
lrmadan (bkz. Marx, 1990/1867: 733), retim srecinde art-deere
el koymaya, toplumsal (ve nihayetinde kresel lekte) iblmne,
birikim iin birikime ve en sonu bir birikimin tarihsel adan yeni bir
olaslna kadar uzanr. Snrsz bir kapitalist birikim ise, deerin ger-
eklemesini. satlan metalann retim sreci yoluyla eklenmi deer-
lerinin srekli artmasn gerektirir (Marx, 1990/1867: 711). Bu kar-
mak yap, ayn zamanda bir tarafta kapitalistin, dier tarafta cretli
iinin olduu zgn bir sermaye ilikisine ve onun yeniden retimine
gereksinim duyar (Marx. 1990/1867: 724).
Bu deiikliklere sonraki (alt) blmlerde daha ayrntl ekilde
odaklanacam. Tarihsel adan zgl kapitalist aamann daha ay-
rntl bir zmlemesi iin, MaVn taslan oluturduu ekliyle,
ncelikle Kapital'in ilk cildine (1990/1867) bal kalacaz. Kapi-
talizme yzeysel bir bakla, kapitalist snf ve proleter snf arasn-
da ak bir atmann olduu hemen grlebilir ki, bu ikincisi, yani
proleter snf retim aralarna sahip olmayan veya bunlara dorudan
eriimi engellenmi (dolaysyla da bunlarla ilikisi kesilmi) snf
olarak tanmlanr. ki snf arasndaki bu son derece nemli blnme
asl olarak, ilkel (ya da ilk) birikim denilen bir srele gerekleir-
ken, bu sre, kendiliinden ekonomi d bir sre olarak grlr ve
bu yzden de bu srecin kendini "olaan yollar"dan yeniden rettii
dnlen ekonomiyle pek az bir ilikisi olduu varsaylr
7
. Hlbuki
' Dahas, ilk(cl) birikim (ou durumda) fazlasyla iddet ieren bir sre olmutur. Son
zamanlarda ilkel (ya da ilk) birikim sorunu zerine anmakta olan bir ilgi vardr Bu, konunun
ekonomi politiin eletirisi iinde vilen olduka tanmal bir halk olduunu, ayrca, mevcut
tarihsel dnemde nem kazandn da gsterir. lk birikim sreci zerine yaplan yeniden
yorumlamalarda ortaya atlan savlardan birisi, bu srecin sadece kapitalist birikim iin
bir balang noktas olarak nem tamasnn tesinde, tarihsel olarak balay p bitmi bir
sre olmaddr, hsasmda sre, kapitalist toplumsal ilikilerin hem kurulmasna, hem de
genilemesine yardmc olarak ekilde, srekli yeniden retilmekte ve byleoe kapitalizmin
daimi ksmlarndan birini oluturmaktadr. Bu konu zerine u yazarlarn almalanna
baklabilir: Pcrelman (2000). Bonefeld (2001). De Angelis(2007: Blm 10), Prodnik (2011).
ortak topraklarn itlenmesinc, ortak mallara cl koymaya, kylleri
topraklarndan uzaklatrmaya, farkl faaliyetleri ve alanlar mbadele
ilikileri iine sokmaya \e nihayet bunlarn tmn kapitalist toplum-
sal ilikilere (Sohn-Rethel'in ifadesiyle gemi retici toplumlarnn
aksine zel temellk toplumuna) dhil etmeye tarihsel olarak ve u
anda olanak tanyan tam olarak ilkel birikimdir. Baka eylerinin
yannda ve kapitalist retimin mevcudiyeti iin vazgeilmez nem-
de olan bu sre, meta olarak emck-gcnn retimine can alc bir
katkda bulunur. Etkin biimde insanlarn retim aralarna, dolay-
syla da kendi geim aralarna erimesini engeller, sonuta da onlar
crctli-emek iine iter (ayn zamanda so derece farkl bir toplum da
yaratr). Murdock (2011: 18-20), iletiimin ekonomi politii alannda,
metalatrmann uygun adm ilerlemesi iin itlemelerin ve mlksz-
lctirerek birikim srelerinin -ayn zamanda insanlar cret iin emek
glerini satmaya balamaya zorlayan- tarihsel roln srekli vurgu-
layan yazarlardan biridir.
retim aralarna eriimdeki bu fiili imknszlk proletaryann te-
mel zelliidir ve zaman ierisinde bu yndeki gelime, tarihsel bir
sistem olarak kapitalizmde i gcnn daha de geni ekilde prole-
terlemesine neden olur (bkz. Wallerstein, 1983: Blm 1). nsanlar
(ou zaman zora dayal ekilde) retim aralarna eriimden alko-
nulduu iin yaamlarn srdrebilmek amacyla emek piyasasnda
emek-glerini satmak zorunda kalrlar. Bu. kapitalist toplumlara zg
bir durumdur (ve balangta ok sayda insan ar yoksulluk iine it-
meyi ieren fiili geliimi olduka uzun zaman almtr) (bkz. Polanyi,
2001/1944). nsanlar piyasada zgr olarak emek-glerini satarlar ve
grnte alclar (kapitalistler) ve satclar (emekiler) arasnda bu
metann adil bir mbadelesi gerekleir. ou durumda bu, gerek-
le proleterlerin sahip olduu yegne metadr: yani piyasada o anda
mbadele edilen (ya da edilmesi gereken) kendi bedenleri ve buna
ikin kapasiteleridir. Emek-gc metasnn alcs olarak kapitalist,
Mczzadra (2011). Harvey (2003: 144-152) kapitalist toplumlarda h srecin kalc olduunu
aka gstermek zere miHkszletirerek birikim [accumulalion by dispossession] terimini
ortaya atar. Kamu mallarnn zelletirilmesini bu srele ilikilendiren almalar iin bkz.
Bollier (2002) vc Byle (2008).
emekiyi, ya da daha ak olarak, onun alma yetisini belirli bir
zaman iin "kiralama" olanana sahiptir yalnzca
8
. Bu, gerek libe-
ral ekonomi politiin, gerekse de liberal zgrlk insan anlaynn
temel iarlarndan birisi olarak grlebilir. Bu, mutabk taraflar arasn-
da piyasada gerekleen ve emek piyasasnn kendisini oluturan g-
rnte zgr bir mbadeleye olanak tanr. Ancak Marcuse'un iaret
ettii zere, gerekte emek-gcnn dahi metalamas bireyin kendi
emek-gcn satmakta zgr olmasn gerektirir. akdi, bu nedenle
liberal kapitalizm balamnda "bu zgrl, eitlii ve hakkaniyet-
lii" (ve elbette smrlme gerekliliini) simgeler (Marcuse, 1955:
308). Marx'n (1990/1867: 271) kendisinin vurgulad gibi, "emek-
gc ancak, kendi sahibi tarafndan, yani kendisinin emek-gc oldu-
u kii tarafndan, meta olarak sata sunulduu ya da satld takdir-
de ve srece, meta olarak piyasaya kabilir. Emek-gcn sahibinin
meta olarak satabilmesi iin, bu kimsenin kendi emek-gc zerinde
tasarrufta bulunabilmesi, yani kendi emek kapasitesinin, kendi kiili-
inin, kaytsz artsz sahibi olmas zorunludur" (Marx, 1990/1867:
271). Kapitalist, iinin emek-gcn geici bir sreliine satn ald-
nda, onu retim srecinde altrabilme imknna kavuur ve bura-
da iinin, alnd ii yaptndan emin olabilecek ekilde onu doru-
dan denetim altnda tutabilir. Son olaraksa. retim srecinde, iiler
deeri (veya mbadele-deerini) ve art-deeri retirler ki, bu ikincisi,
kapitalist smrnn kaynadr.
9
o
Genellikle /erinde yeterince durulmaz, ama belirtmek gerekir ki, kapitalist toplumlarda
bireylerin kendisi deere (mbadele-deerine) sahip deildir ve olamaz da. Potansiyel olarak
deer ieren, bireyin iinde tutulan bir metadr, onun retim yetisi, yani emck-gcdr.
Kapitalist, bu nedenle, iinin kendisini alkoymaz, fakat onun emeini temellk eder ve
somut dunmda, bu mbadele retim iin gerekli kapasite olarak birey ve sermaye arasnda
gerekleenden baka bir yolla gerekleemez (bkz. Fortunati, 1989).
9
Bu. Marx'n Kapital'n ilk cildinde soyut bir dzlemde ustalkla kantlad temel bulgulardan
biri olarak grlebilir (Marx 1990 1867: 293-306): Emek-gc melasnn alclar ve satclar
arasndaki mbadele, gerekte, eit deildir. Ancak bu eitsizlik, kapitalist toplumsal dzenin
grnm olan piyasada deil, kural olarak iinin, emek-gc yoluyla, ald cretten daha
fazla deer renii retim srecinde yaratlr: "Emek-gcnn deeri ile emek-gcnn emek
sreci srasnda yaratt (vemertet) deer birbirlerinden tamamen farkl byklklerdir.
Kapitalist emek-gcn satn alrken, ite bu fark gz nnde tutmutu" (Marx 1990/1867:
300). Bu. art-dcer olarak adlandnlr ve en bata (ska yorumland ve kullanld gibi)
ahlaki deil, teknik bir terim olarak grlmelidir. Emek-gc, aynca, piyasada kendisi iin
denenden daha fazla deer elde edilebilecek tek metadr. Negri'ye (1991/1984. 79) gre.
3.2. Metalarn Mbadelesi ve Toplumsal Btnlk
Bu ksa anlatm Marx' bilenler asndan gereksiz grnebilir,
fakat bu, mbadelenin, edeerliliin ve metann Marx'n btn ar-
gman iinde oynadklar rolleri anlamak asndan gereklidir. Kapi-
talist retim sreci iinde retilen rnler zorunlu olarak nidadrlar.
Ve bunlar, zorunlu olarak dier metalarla mbadele ilikisi iine so-
kulurlar ki, bu da sadece piyasa araclyla olur. Onlar meta yapan,
her eyden nce budur: yani, toplumsal nitelikleri, toplumsal olarak
arzu edilirlikleri nedeniyle mbadele edilebilme yetileri ve piyasann
bu metalar kyaslamann tek yolu olmas. ayet durum bu olmasayd,
retimin amac basite kullanm-deerlerini retmek olurdu; retilen-
ler de bunlarn asl reticileri iin yalnzca yararl rnler olurlard.
10
mbadele grnmnn arkasnda bu yolla bir lrs/.lk yaanr. Dahas, ii. henz retim
srerine girmeden kapitaliste emek-gcn geici sreliine satt iin. retmi olduu rnler
i gn sonunda kapitalist tarafndan kendisine yabanclatnlr (yabanclama, Marksizm
iinde geni yank uyandrm bir dier kavramdr ama kavramsallatnlmas zihinsel geliim
sreci boyunca Mant'n kendi yazlannda bile radikal deiikliklere uramtr). Emek
srecinin nihai rnleri, bu nedenle, onlarn dolaysz reticisi olan iinin deil, kapitalistin
mlkiyetindedir. i. emek-gcn kapitaliste geici srelie satt anda. rn zerindeki
hakkndan da v azgemi olur. i, bu rnleri alkoymak yerine, emeine karlk bir cret alr
ki, bu, gerekte rettii deerden daha dktr (ite size smr). i ve kapitalist arasndaki
mbadele bu yzden yalnzca ekilsel olarak eitler arasndaki edeerlerin mbadelesidir.
Fortunati'nin (1989: 9) belirttii gibi. bu, gerekte, eit olmayanlar arasndaki edeer
olmayan eylerin mbadelesidir. Marx'n getirdii sav da iinin ald cretin geinmeye
yetecek cretten [living \vage] fazla olmayacan varsayar. "Kendisi bir meta olan emek, bu
biimi ile emek-metasn retmek iin gerekli emek zaman ile llr. Peki, bu emek-metasn
retmek iin gerekli olan nedir? Emein srekli bakm ve geimi iin, yani iinin yaamas ve
neslini oaltmas iin v azgeilmez olan nesnelerin retimine yetecek emek zaman" diyerek
Mani bu sonuca 1847 gibi erken bir zamanda ulamt (Marx ve Engels, 1976: 125). Bununla
birlikte, farkl birok yazar bunun Marx*n tarihsel adan tamamen yanldna iyi bir rnek
olduunu iddia eder. Ancak bu yazarlar, bunun kapitalistin nasl i greceine dair rasyonel bir
eilim zerine kumlu soyut bir sav olduunu (belki de kasten) unutmaktadrlar. Elbette, somut
ve karmak bir toplumsal gereklik iinde ileyen farkl baka eilimler ve mekanizmalar
da bulunmaktadr ki, dier pek ok ey yannda, genelde zgn bir toplum iindeki iktidar
ilikilerinin ve snf kartlklannn bir sonucu olarak devletin yapn politik mdahaleler
(alma saatlerinin dzenlenmesi, asgari cret gibi) bunlar arasndadr.
10
Ayn ekilde, metay niteleyen balca ey tam olarak bu toplumsal niteliktir. Meta, piy asada
mbadele edilmelidir. Metann, sahibi iin yalnzca kullanm-deeri olmas durumunda meta
olamay paradokstur. Marx, Ekonomi Politiin Eletirisine Katk da, "meta, tam tersine,
sahibi iin kullanm-deerininyokluudur" diye yazar (Marx ve Engels, 1987: 283). Meta,
"mbadele-deerinin emanetisi ya da basite mbadele aracd\r. [...] Meta, sahibinin
elinde ancak mbadele-deeri olduu srece kullanm-deeridir. Meta. bu nedenle, sabit
bir kullanm-deeri olarak kalmak, her eyden nce bakalar iin kullanm-deeri olmak
zorundadr" (Marx ve Engels, 1987:283).
Oy saki bu rnleri satan kapitalist iin her eyden daha nemli olan.
genellikle piyasadaki fiyat biiminde (baka bir deyile, evrensel e-
deer ve mbadele-deerinin ls olan para-biimi araclyla)
ifade edilen mbadele-deerinin retimidir. Kapitalistin meta reticisi
iileri istihdam etmesinin tek nedeni, retilmi metalar bu evrensel
edeer iin mbadele etmektir ki, bu ayrca art-deerin elde edilme-
sini de son derece kolaylatrr. Dolaysyla, bir ey toplum iin ok
yararl, fakat ayn zamanda (dorudan ya da dolayl olarak) mbade-
le-decrinden yoksunsa, kural olarak, kapitalistler iin herhangi bir
neme sahip deildir
11
. En iyi ihtimalle, kapitalist toplum iinde bunu
dikkate alacak farkl destek sistemleri (refah devleti gibi) olacaktr ya
da olmayacaktr.
Dier taraftan, rnleri (yani metalar) piyasada satan kapitalist s-
nf olduu iin, geim aralar olarak bu rnleri satn almaya ihtiya
duyanlar yine mecburen iilerdir. iler metalar satn alarak, bilme-
den kapitalist sermaye dngsnn ve btn olarak kapitalist siste-
min yeniden retimine yardm ederler; sonuta da, istemeden de olsa
kendi smrlerini kalc hale getirirler (bkz. Marcusc, 1955: 309;
Hobsbavvm, 2011). iler, bylece, bilinsizce mevcut snf ilikile-
rinin korunmasna yardm ederler, zira her seferinde emein retim
aralarndan kopuk olduunu yeniden dorularlar. alan snf (yani
proletarya), tam da bu nedenle retim aralarnn zel mlkiyeti ze-
rine kurulu kapitalizmin tamamlaycs, ayrlmaz parasdr (Postone.
2003/1993. kr. Marx, 1990/1867: 716, 724). Burada can alc nemde
olan ey, modern toplumun ve sermayenin tarihinin toplumsal olarak
ina edilmi olmasna ramen yine de "yan-zerk bir geliim mant-
na sahip" olmasdr (Postone. 2003/1993: 31). Kapitalist sistemin
esasen nasl iledii, bu nedenle, az ya da ok bamsz ve otomatik
hale gelmitir, zira onu oluturan herhangi bir bireysel aktrn de-
netimi dnda bir devingenlik yaratmaktadr (ancak bu. kapitalizmin
11
Bu. kapitalistin ahlaktan yoksun olmasndan (yle olsa bile) kaynaklanma/, fakat asl
olarak kapitalistin rekabeti piyasa sisteminde zorlayc rekabet yasalartm basks altndan
olmasndan kaynaklanr. ayet her bir kapitalist kendi kan peinde koma/sa, abucak itlas
bayran ekmek durumunda kalr. Bu yil/den kapitalistler, rekabeti bir sistemde kendi
faaliyetlerini snrlandramazlar. n bu yn. rnein evrey le ilgili meseleler tartldnda
olduka nem ka/anr.
hkimiyetine ortak biimde direnebilecek znellikler, okluklar ya da
tm bir toplumsal snfn koalisyonu iin zorunlu olarak byle olma-
makla birlikte buna ilikin sorunlara bu metinde deinilmeyecektir).
Marx, metaya eklenmi "maddi olmayan" deerden (veya mbadele-
deerinden) bahsettiinde bu durum zellikle ak hale gelir. Buna
gre. deer gayri maddi olsa bile, bu. onu znel yapmaz; tersine, de-
er (toplumsal olarak) hem nesneldir, hem de ayn zamanda uzam ve
zaman iinde srekli deitirilebilirdir, zira bir meta. toplumun belirli
trleri arasnda (rnein teknolojik gelimeler, doal koullar ve ben-
zeri faktrlere bal olan retkenliin artmasndan ve dmesinden
dolay) farkllk gsteren toplumsal olarak yararl (ve ayrca toplumsal
olarak gerekli) emein bir sonucudur.
12
Marx'n belirttii zere, "m-
badele-deeri tesadfi ve tmyle greli bir ey gibi. metann znde
yer alan. onda ikin bir mbadele-deeri gibi, yani, terimlerdcki bir
eliki gibi grnr" (Marx, 1990/1867: 126). Fakat Marx tartmay
daha ileri bir noktaya tadka, bunun baya iktisadn ayrt edici bir
sav olduu ortaya kar. Meta fiyatlar, gerekten de dalgalanr, fakat
ne deer, ne de onun piyasada (fiyat ya da para yoluyla) temsili keyfi
olarak grlebilir. Bunlardaki ortak payda, kapitalist ekonominin ta-
mam iinde bunlara aktarlan nesnellemi (soyut) emek miktardr.
"Metalarn kullanm deerlerinde nesnellemi" emek zaman, "hem
onlar ubadele-deerine, dolaysyla da metaya dntren zdr,
hem de onlarn deerlerini tam olarak lmeye yarayan ldr"
(Marx ve Engels, 1987: 272). Buna ramen, iilerin kendileri be-
lirli bir metann retilmesi iin toplumsal olarak gerekli emein ne
kadar olaca konusunda olduka az bir etkiye sahiptirler -metalar
12
Burada Man.'tan uzun bir alnt yapmak yerinde olur. zira bu nemli ve ou zaman yanl
anlalan bir varsaymdn "Mhadele-deerinde temsil edilen emek zaman, bireyin emek
zamandr, ancak birey, eit bir emei yerine getirdii srece teki bireylerden farkllamaz
belirli bir netay retmek iin birinden islenen emek zaman, bu nedenle, ayn metay
retmek iin btn teki bireylerin kullanacak lan gerekli emek zaman olduu lde, btn
bireylerin emek zamandr. Bu. bireyin emek zaman, onun emek zamandr, takal yalnzca
herkes iin ortak olan emek zaman olarak; sonu olarak, bunun kimin emei olduu, son
derece nemsizdir. Bu genel emek zaman, ifadesini genel bir rnde, genel edeer iinde
bulur [...]. Bu. genel bir byklk olduu lde, toplumsal bir byklktr. (...] Bireyin
emek zaman, bu yzden, gerekle toplumun belirli bir kullanm-deerini retmek iin. yani
belirli bir ihtiyacn gidermek iin gereksindii emek zamandr"(Mar\ vt: Engels l
l
'X7:272).
dnyasnda bu ilikileri yneten piyasa gleridir- ve elbette iiler,
piyasadaki dier iilerle de dorudan kiisel ilikiler kurmazlar. B-
tn bu ilikiler, (genellikle para-biimi yoluyla temsil edilen) metalar
arasndaki nesnel nicel ilikiler olarak grnr ve yalnzca bu maddi
rtnn gerisine bakldnda btn bu taraflarn her an bir atmann
yaanabilecei antagonistik bir iliki iinde olduklar grlr.
Marx*n buradaki sav bir hayli karmaktr ve denebilir ki, konu-
yu kendi btnl iinde yeterince kavramak iin tutarl bir diya-
lektik yaklam devreye sokmaya ihtiya vardr. Bu, btn olarak
kapitalist dzeninin her ynn detayl olarak ele almay olanakl
hale getirir. Ancak burada benim hatrda tuttuum ey, meta, deer
ya da soyut emek gibi en soyut kategorileri dahi tam olarak kavra-
mak iin toplumsal btnle bakmak gerekliliidir. Bunlarn tm
kendilerine etki eden ve ayn zamanda kendilerini koullayan siste-
min asli hcre paralardr ki, bunun anlam birinin dierinden ya da
daha geni iktisadi ve toplumsal balamdan ayr olarak zmleme-
sinin yaplamayacadr. Btnlk asndan bu gereklilik, diyalek-
tiin de taleplerinden birisidir. Bu balamda Marx'nki kapsayc ve
her eyi ieren bir yaklam olarak grlebilir (bkz. Lefebvre, 1968;
Harvey, 1996:48-57, J ameson, 2009: Blm I; Harvey, 2010: 195f.).
Bu noktada belirtilmesi nem arz eden husus, meta-biiminin kendi-
sine bakmann gerekten onun ne anlama geldiini karmak olaca-
dr, zira meta-biimi gerekte nesnel bir toplumsal ilikidir. Mcta-
biimin dier metalarla mbadele ilikisi iine girmesi ve metalar
dnyasnn bir paras olmas, bylece emein tam olarak gelimi
bir toplumsal iblmn gerektirmesi tek bana anlaml deildir
13
;
ayn zamanda birikim srecinin dier ksmlarnn da, yani cretli
emein metalar rettii retim alann ve metalarn hem mbadele-
deerinin gerekletii, hem de "lld" (ancak bu deer "do-
rudan'' llemez, zira meta-biimin yine dier metalarla mbadele
ilikisine sokulmas gerekmektedir; metalar bu ilikiye girmeden,
belli bir metann retimi iin toplumsal olarak gerekli emek zamann
' "Bununla birlikte, kiisel mbadele iblmn gerektirir demek ne kadar doruysa,
iblm kiisel mbadeleyi gerektirir demek de o kadar yanltr" (Marx ve F.ngcls 1987:299).
ne olduunu bilmenin baka bir yolu yoktur) dolam alann dikkate
almak gerekir. Anlalaca zere, metalarn mbadelesinin olaan
hale geldii tam olarak metalam bir toplum iin yerli yerinde ve
ilemesi gerekli belli bir yap vardr. Balibar'n dedii gibi: "Emek
rnlerine [yani mctalaraj mbadele-deerini veren retim ve dola-
mn yaps bir btn oluturur ve metalarn genel edeerliliinin
'gelimi' biimi olan parann varl bu yapnn gerekli ilevlerin-
den birisidir" (Balibar, 2007: 61). Sonu olarak, btn bu kategoriler
ve ilikiler gelimi ve ilevsel olarak bulunmaldrlar.
3.3. Edeer/ik ve Gerek Soyutlama
Pre-kapitalist toplumlarda meta-biimin grnm esasen kesinti-
lidir. Lukcs'n (1971: 84) belirttii gibi, mbadele-deeri henz ken-
di bana bir biim almamtr ve dorudan kullanm-deerine bal-
dr. Bu durumdaki retimin amac kullantm-deerleri yaratmaktr ve
bunlar ancak ihtiya duyulandan fazla olduklarnda mbadele ara-
larna dnrler. Meta. ancak hkim konuma gelecek ekilde toplu-
ma baaryla nfuz ettikten sonra nitel bir deiim yaanr ve snrsz
(kapitalist) birikim olanakl hale gelir. Lukcs (1971: 86) asnda,
tam da bu nedenle "meta ancak btn olarak toplumun ev rensel kate-
gorisine dnt zaman gerek z iinde anlalabilir." Bu ynl
bir gelime kapitalizmin ortaya kndan nce, yani insann kendi
faaliyeti ve emei onun karsna nesnel bir eymi gibi kmadka,
ondan, onun gereksinimlerinden tmyle bamsz duruma gelmedik-
e ve "insan, kendisine yabanc bir ey tarafndan kontrol" (Lukcs,
1971: 87) edilmedike gereklemez. Bunlar olduunda, gerekli soyut
insan emei metalara dhil edilir ve ekonomideki soyutlama sreci ta-
mamlanr. Gemi retim biimlerinde ama belirli komnal ilikiler
iindeki bireyin yeniden retimine hizmet eden kullanm-deerlerini
retimiyken, kapitalizmde tek ama, artk "mbadele-deerlerinin,
yani deer iin deerin yaratlmasna" (Fortunati, 1989: 7) dnr.
Fortunati'ye (1989: 7) gre, bu, dorudan doruya, "deer yaratm-
nn tek kayna hl birey olmasna ramen, bireysel kullanm-dee-
rinin yerini alan metay\, mbadele-deerini dourur."
Bu ynl bir gelime, Lukcs'n (1971: 88) dedii zere, neyin
hesaplandna ve hesaplanabileceim dayanan, baka bir deyile
esasen eitsiz eyler (kullanm-deerleri) arasnda edeerlilii (n-
badele-deeri) mmkn klmann tek yolu olan arasal aklc lme
dayanan, zgn bir rasyonalletirmeyi gerektirir.
Sohn-Rethel (1972: 54) bunu. kkeni ayrca mbadele soyutla-
masna varan bir tr matematiksel akl yrtme olarak grmekteydi
(Sohn-Rethel, bunu ayrca nesnel bilgi ve "mspet" bilimlerle de ili-
ki lendiriyordu). Bu tespitin bir sonucudur ki, ayet mbadele sreci
toplumda etkili bir biimde iler ve kendini tekrarlarsa, aktr ki tam
gelimi evrensel bir edeerin ortaya kmas gerekir. Esasen tam
gelimi bir edeerlik, piyasada mbadele edileceklerse eer, eit
olmayan eyler arasnda kurulmak zorundadr, ki bu yolla bunlar,
baz temel nitelikler (Marx'n emek-deer kuramnda bunlar "soyut
emek" ve "emek zaman"dr) yoluyla llebilir ve bylece de kar-
latrlabilir klsn. Bu bizi kapitalizmin hcre-biimlerine, Mar\"n
zmlemesindeki temel ve en soyut kategorilere, yani hepsi de ser-
mayenin ikin ksmlar olan metaya, soyut emee ve deere gtrr.
Bu kategorinin hepsi, en soyut manada kapitalist toplumlarn de-
imez paralardr.
uras olduka aktr ki, soyutlama, toplumu zmlemek a-
sndan bir akl yrtme sreci deildir yalnzca, fakat ayn zamanda
gerek, fiili bir soyutlamadr, yani "dnceden deil ama eylemden
kaynaklanan ve zaman ve uzamda ileyen bir soyutlamadr" (Sohn-
Rethel. 1972: 51). Bu, mbadele soyutlamas, meta soyutlamas,
emek soyutlamas, zaman soyutlamas ve benzeri baz temel katego-
riler yoluyla gelitirilen bir soyutlamadr (bkz. Sohn-Rethel, 1972;
1978). Marx'n ileri srd gibi, "farkl emekler arasnda tam an-
lamyla bir eitlik, ancak, bunlarn gerekteki eitsizliklerinden so-
yutlanmasyla. insan emek-gc harcamas, soyut insan emei olarak
sahip bulunduklar ortak niteliklere indirgenmeleriyle mmkn ola-
bilir" (Marx, 1990/1867: 166). Marx'n bu argman, ok rahat bir
biimde salt soyut emein tesindeki dier kategorilere doru geni-
letilebilir. Marcuse'a gre:
"[Soyutlama] diyalektik ynteme inceleme konusu tarafndan, yani
kapitalist toplum tarafndan dayatlr. Hatta diyebiliriz ki. soyutla-
ma kapitalizmin kendi eseridir ve Marksist yntem sadece bu sreci
izlemektedir. Marx*n zmlemesi, kapitalist ekonominin srekli
somut emein soyuta indirgenmesi zerine kurulu olduunu ve bu
yolla varln srdrdn gstermitir. Bu ekonomi, adm adn
insan etkinlik ve gereksinimlerinin somutundan geri ekilir ve bi-
reysel etkinlik ve gereksinimlerin btnlemesini ancak soyut iliki-
lerin karmakl yoluyla baarr, ki burada bireysel alma ancak
toplumsal olarak zorunlu emek zamann temsil ettii lde ge-
erlik tar ve insanlar arasndaki ilikiler eylerin (yani metalarn)
ilikileri olarak grnr. Meta dnyas 'arptlm' ve 'gizemlile-
tirilmi' bir dnyadr, dolaysyla buna ilikin eletirel zmleme
ilkin bu dnyay oluturan soyutlamalar izlemeli ve sonra gerek
ieriklerine varabilmek iin bu soyut ilikilerden yola kmaldr.
kinci adm, bu nedenle, soyutlamann soyutlanmas veya gerek
somutluun yeniden kurulabilmesi iin yanl somutluun terk edil-
mesidir" (Marcuse, 1955: 313).
Bu kavray, bakalarnn yan sra, soyutlamann farkl toplumsal
kurumlar iinde, ncelikle de para formu iinde cisimletiini ne
sren Sohn-Rethel gibi daha nce sz edilen baz yazarlarca daha
da gelitirildi. Sohn-Rethel (1972: 51-52) ayrca, "soyutlamann ger-
ekletii zaman ve yerde farkna varlmadn" vurgular ki, bu du-
rum en bata meta-mbadelesi baka hibir eyden daha az gerek
olmasa da ou durumda ilemlerin/alm-satmlarn fiziksel nesneleri
iermesinden kaynakland gibi, dnceden deil de gerek pratik
faaliyetlerden kaynaklansa bile soyutlamann hl bir dnce bii-
mine sahip olmasndandr (mesela mbadele srecinde gelien soyut-
lamay ele alalm: metada gerek bir maddi deiim gereklemez,
fiziksel etkinlikler mutlak minimumdadr, mbadele edilen metada
nicel farkllamaya izin verilmez, vs... Deien metann mlkiyetine
ilikin toplumsal statdr). Soyutlamann fark edilmeden gerekle-
mesi, muhtemel ki, gndelik yaam faaliyetleri iinde gelitirilen en
nemli pratik sonutur.
3.4. Metann Feti Karakteri
Marx'n fetiizm kavray,
14
nceki alt balklarda [meta ve paraya
ilikin] ele alnan srelerin vard nihai noktadr. Marx'n kavram-
sallatrmas Kapital'in birinci cildindeki "Metann Feti Karakteri"
blmnde olabildiince geniletilir. Harvey (2010: 38), fetiizm kav-
ramnn "kapitalist ekonomi politiin srlarnn aa karlmasnda
asli bir ara" olduunu dnr. Bu kavramsallatrma iin son derece
nemli olan baz temel savlar st kapal olarak metnin ilk blmle-
rinde zaten dile getirildi; ki, konunun ne kadar karmak olduu bu
anlatlanlardan bile grlebilir. Bundan dolaydr ki, Marx'n, metann
ortaya kt anda duyularla kavranamayan "metafizik safsatalarla ve
teolojik sslerle" dolu; hem duyusal, hem de duyu tesi ya da toplum-
sal bir ey olmasna karn fetiizmin meta retiminden ayrlamayaca-
n sylemesi artc deildir (Marx, 1990/1867: 163, 165).
J hally'nin (1983: 29) vurgulad gibi, fetiizmin neden ve nasl
doduuna ilikin iki temel neden vardr: birincisi metalarn mbade-
lesidir, ikincisi ise emek ve sermaye (ya da daha ak olarak, toplum-
sal bir snf olarak kapitalistler ve proletarya) arasndaki, cretli emei
merkez alan ve daha geni kapitalist toplumsal ilikiler asndan ku-
rucu olan ilikidir. Bu iki neden zaten ayrntlaryla analiz edildi.
Farkl eletirel iletiim aratrmaclar (rnein J hally, 1987; Max-
vvell, 1991; Murdock, 2006; 2011; Fuchs, 2011: 152-154) almala-
rnda meta fetiizmi konusunu ele almlardr. J hally, meta fetiizmi
hakknda unlar yazmaktadr:
11
Balibar (2007:63), Manc'n (dier herhangi bir metayla mhadele edilebilen genel edeer
ya da evrensel meta olarak) para fetiinin gerekte meta fetiinden baka bir ey olmad
sonucuna nasl vardn gsterir. Bu, yalnzca meta biimin ve bundaki mbadele-deerinin
rolnn ayrntl bir zmlemesiylc mmkn olabilirdi ki, hu tr bir zmleme, Mars'n
erken dnem almalarnda yoktu. Bu almalarda, dala sonrasnda metaya atfedilecek s/
konusu zgn toplumsal rol genelde dorudan paraya atledilir: "Yabanclam eyin insan
stndeki tam hkimiyeti parada aikar hle gelir ki. para hem maddenin doasna, yani zel
mlkiyetin zgn doasna, hem de mlkiyet sahibinin kiiliine tamamen kay ilsizdir. Eskiden
kiinin kii zerinde kurduu hkimiyet, nesnenin kii zerindeki, rnn retici zeri ndeki
genel hkimiyetiyle bir deildir. Tpk edeer kavram gibi. deer kavram da zaten zel
mlkiy etin yabanclamasn kastetmitir, bu yzden para bu yabanclamann duyulara hitap
eden, hatta nesnel v aroluudur." (Man v e Engels, 1975:221).
Ksaca fetiizm, eylerin sahip olduu anlam, onlarn fiziksel va-
rolularnn doal bir parasym gibi grmekten meydana gelir,
hlbuki anlam, dhil olduu bir anlam sistemi iinde retilir. [...]
Marx asndan da meta fetiizmi, deeri yaratan gerekte emek olsa
da, eylerin kendilerine ikin bir deere sahip olarak grlmeleridir:
bu, toplumsal bir srecin doallatrlmasdr. Tam da bu nedenle
eyler, deere bandan beri sahipmi gibi grnrler. Bununla bir-
likte deer, insanlar tarafndan yaratlr. [...] Marx asndan meta
fetiizmi ve netadaki sr, deeri emein sonucu olarak deil de, ken-
dinden menkulm gibi dnmeye neden olan metann aldatc g-
rnmyle ilikili olduu son derece aktr. Bu yzden fetii/m ku-
ram, gerekte bir gizemliletirme kuramdr. (J hally, 1987: 29, 39)
Meta-biimin toplumda genellemesiyle birlikte, metalarn reti-
mi, toplumsal bir iblm nedeniyle birbirlerinden bamsz olarak
emek harcayan bireyler ya da gruplar tarafndan gerekletirilir. Bu-
nun anlam, doas gerei toplumsal olan retim ilikilerinin, kendi-
sini yalnzca mbadelede gstereceidir (J hally, 1987: 29, 39); ancak
nceden de vurguland gibi, gerekte bu ilikiler maddi bir rt al-
tnda, yani metann ardnda gizlenir. stelik bu maddi rt yalnzca
toplumsal ilikileri gizlemez, ayrca (mlkiyet sahipleriyle smrlen
iiler arasndaki atan ilikilerin alann oluturan) retim srecin-
de, metalar reten soyut emei de gizler. Murdock (2011: 19), fetiiz-
min nemli bir zelliinin, (metalarn tketicileri olduklar dn-
len) insanlarn metalarn nereden geldiini unutmas, bunu dnmek
yerine, metalarn salad varsaylan rahatlk ve kolayln sefasn
srmesi olduu grndedir. Fetiizmin neden olduu nihai etki ise,
smrc alma koullar, emek sreleri ve evresel ykm hak-
knda konumann ortadan kalkmasdr. Metalar satn alndnda ve
tketildiinde dnlen tek ey bunlarn haz nesneleri olduklardr.
Meta fetiizmi, bu nedenle, sklkla ideoloji olarak tanmlanan e-
yin balca rneidir; ancak bu, bir yanlsama deildir, tersine, basite
gz ard edilemeyecek ya da geri plana itilemeyecek gerekten var
olan bir ideolojidir (bkz. Medya ve deoloji balkl altblm, Fuchs,
2011: 152-154). Meta fetiizmi, kapitalist toplumlarda kanlmaz
nesnel bir gereklie sahiptir, nk retildii anda metaya yapr
(Marx, 1990/1867: 165). Bu, iblmnn ve piyasann kreselletii
gnmz balamnda zellikle geerli bir durumdur. Bu maddi fctiis-
tik yap piyasann gerisinde olup biteni, daha ak olarak, emein s-
mrlmesine neden olan zgn toplumsal ilikileri gizler. Daha nce
sz edilen grnm (yani metalar dnyas) ve z (yani toplumsal re-
tim ilikiler) arasndaki farkllk btn ynleriyle burada geliir. te
tam da zellikle metann feti karakteri yoluyla Marx'n soyutlama
ve diyalektiin gcne dair sav, etkinliini ortaya koyabilmektedir.
Marx'n iddias, bunlarn en belirleyici zelliinin eylerin grnm-
lerinin tesine gemeye imkn tand eklindeydi.
Demek ki meta fetiizminin nemli bir sonucu, metalarn insan-
lardan, yani gerekte onlar retenlerden bamsz bir varla sahip
olduklar ve kendi balarna bir hayatlar olduunu dndrtmesi-
dir. Bu yolla metalar, yalnzca insandan bamszln kazanmakla
kalmaz, ayn zamanda insanlara uygulanan basknn aktif ve nesnel
faillerine dnrler (Marx, 1990/1867: 175; Barbalet, 1983; Posto-
ne, 2003/1993). Harvey'in vurgulad gibi, kapitalist toplumda "bizi
yneten, bireysel olarak hibirimizin kontrol edemedii piyasa gle-
ridir" (Harvey, 2010: 42).
Meta fetiizmi konusu, gerekte, kalclam ideoloji sorunu-
na "alternatir bir yaklamdr. Yirminci yzyl Marksizm'i iinde
ideolojinin en az iki kola ayrlan (genileyen, hatta atan) eletirel
analizi gelitirilmitir. lki, balang noktas olarak meta fetiizmin-
den hareket eder ve meta-biimini (altyap-styap eklindeki toplum
emas modeli iinde) maddi dzeyde gelitirilen gerekten mevcut
maddi bir pee olarak ele alr. Bu kol, dierlerinin yan sra Lukcs,
Adorno, Sohn-Rethel ya da Postone gibi kuramclar ierir (bu yazar-
lardan bazlar sz konusu balang noktasndan hareketle eyleme
ya da yabanclama gibi kavramlar gelitirirler). Eletirel iletiim
almalar iinde altyap-styap eklindeki formlasyona ynelik
bir yaklam zellikle Smythe (1977; ayrca bkz. Meehan, 1993) ve
izleyici metas tartmasna katlan yazarlar tarafndan benimsenmi-
tir. Mesela Althusser ve Ziiek'in de iinde olduu ikinci yaklamda,
odak noktas, hemen hemen yalnzca ideolojik dzey ve ideoloji re-
ten aygtlardadr. deoloji, styap araclyla ynlendirir ve gelii
1
"'
her ne kadar altyap taralndan belirlendii ne srlse ve kast edilen
retim aralarnn mlkiyetinden daha farkl manaya gelse de (yani,
iktidardaki snf ideolojiyi styap dzeyinde tanmlar). Marx'n st-
yap iine yaamn "yasal, siyasal, dinsel, sanatsal ya da felsefi -k-
t
j 1
saca ideolojik biimleri" yerletirdiini hatrlayalm (bkz. Marx ve
Engels, 1987: 263). kinci yaklam iinde her ne kadar altyap ve
styap arasnda ilikisel bir yaklam olsa da, bu, ilk yaklamda ele
alnandan olduka farkldr ve meta fetiizmiyle ilikili sorulan dik-
kate almaz. kinci yaklam asndan ideoloji, yalnzca bir styap
sorunuyken; ilk yaklam ideolojiyi metalarn mbadelesi sonucunda
retilen maddi bir rt olarak grr; tam da bu nedenle, ortaya kt
maddi temelin kurucu bir parasdr (ilk yaklam, bu nedenle ikin
bir yaklam olarak grlebilir).
Bu iki yaklamn ayrntl bir deerlendirmesi bu almann ama-
c deildir ama ilk yaklam, rnein Williams
,
n (1973) altyap-st-
yap modellerine dair yorumuna ya da ideoloji kavramna daha makul
bir alternatif sunan Gramiyan (1971) hegemonya kavramna daha
yakn grnmektedir (ki, bunlar Fuchs'un (2011: 48-53) altyap ve
styapya dair yapt yeniden yoruma yakndr). Gramiyan anlamda
meta fetiizminin, istensin ya da istenmesin, insann gndelik pratik-
leri araclyla yeniden retildii ne srlebilir. Bu yaklam, ayrca,
altyapnn duraanlktan uzak olduunu vc atmac bir karaktere sa-
hip olduunu gsterir
15
. Bu yaklam byk lde, maddi altyapy,
daha ak sylersek, toplumun bu dzeyinde kendisini gsteren reti-
ci gleri, retim ilikilerini, mcadeleleri ve atmalar kapsar. Zira
bu yaklam asndan altyap-styapn nkouludur, ayn zamanda
styapdan daha temel bir konumdadr (altyap ayn zamanda stya-
pya byk oranda snrlar koyar, ancak onu belirleyemez). Dolay-
syla bu maddi dzey gl bir biimde styap dzeyindeki bilinci
biimlendirir ve etkiler; styap bu "gerek temel" zerinde, maddi
altyap zerinde ykselir ki, bu, toplumda gerekten cereyan edene
dair Marx'n kendisinin ne srdne ok yakn grnmektedir, en
azndan Althusser'in dikkatini verdii yere kyasla, Ekonomi Politiin
18
Bu, William.s'n (1973)altyap vc styap arasndaki (ou /aman elikili) ilikinin mekanik
yorumlarna dair eletirisinde en gl hiimde ortaya konulmutur.
Eletirisine A'<///r/'daki o nl tanmda, Marx, "maddi yaamn retim
tarz, toplumsal, siyasal ve dnsel yaamn genel srelerini koul-
landrr," der ve ekler: "nsanlarn varln belirleyen onlarn bilinci
deil, aksine insanlarn bilincini belirleyen onlarn toplumsal varl-
dr" (Marx ve Engels, 1987: 263).
Dikkate deer bir ekilde, Sohn-Rethel'in amac da tam olarak alt-
yap ve styap arasndaki bu ilikiyi aratrmak ve "birlikte styap
olarak bilincin maddi temelini oluturan retici gler ve retim ili-
kileri" arasnda merdiven kurmaktr. "[...] Merdivene temelde salam
bir dayanak verilmeli ve bu da ancak meta-retici toplumlar iin meta-
nn bizatihi kendisinin uygun bir analizi ile yaplabilir" (Sohn-Rethel,
1978: xi). lk yaklam asndan maddi rt toplumdaki gizemliletir-
meyi anlamak iin belirleyici nemdedir ve bu maddi rt bilfiil var-
ln srdrmektedir (yle ki, kapitalist toplumlarda bunun olmamas
imknszdr nk toplumsal ilikiler asla dorudan, aracsz olamazlar
(bkz. Postone, 2003/1993. 167). uras aktr ki, ideolojik dzeyde in-
sanlar snf kartlklarnn bilincine varabilirler ve styapdaki aralar
ele geirerek atmada galip gelebilirler ama maddi dzeydeki baz
temel kategoriler (rnein meta-biimin hkimiyeti ve retim aralar-
nn zel mlkiyeti) ayn kaldka bu fazla bir deiiklik yaratmayabilir.
Bu, mevcut sosyalizm deneyimleri iin de nem arz eder.
3.5. Bireysellemenin Ba Faili Olarak Mbadele
Marx'n temel ontolojik konumu her ne kadar insanlarn toplumsal
hayvanlar olduu ynndeyse de,
16
onun naif olduu sylenemez.
Yaad dnemde kapsaml bir bireyleme zaten vard ve Marx, bi-
reylerin doal balarndan ayrlm grnd ve doadan zgrle-
tii (kendi ifadesiyle "emekiyi topraa ve topran efendisine ba-
layan bamllk ilikilerinin zld" (Marx, 1993/1858: 502))
16
V1arx (1973/1993: 84), gerekte bir politik hayamhn ( akhi politikon, io/jtikv jov) sz
eder. Hannah Arendt (199&M958), Mann, Aristotles'in zoon politikon nosyonunu basite
toplumsal hayvana indirgeyerek toplumsal politik alanla birletirdiini ne srericen haklyd
(Arendt asndan toplumun, modem ada politik alan ve kamusal eylem zerinde tam bir
zaferi sz konusuydu.) Bu iki kavramsallatrma arasndaki farkllklar nemli olsa da. bu
almann konusu deillerdir.
serbest rekabet toplumunun sz konusu olduunu kabul etmekteydi.
Bu dnemde toplumsal ilikiler zaten nemli lde deimiti ve
-en azndan belirli ve snrl bir insan topluluunun paras olduklar
gemi tarihsel dnemlerle karlatrldnda- bireyler birbirlerin-
den byk lde bamszdlar (Marx, 1993/1858: 83-85; ayrca
bkz. Barbalet, 1983: Blm 3).
Bununla birlikte Marx'a gre bireyselleme, 17. Yzyldan itiba-
ren baskn felsefi konum olarak grlenin aksine insann doasndan
kaynaklanan insana dair doal bir durum deildi. Belirli bir tarihsel
srecin sonucuydu. Ona gre, insan, paradoksal ekilde, "kendini
yalnzca toplum iinde bireyselletirebilen bir hayvandr. Toplumun
dnda, yaltlm bireyin retim yapmas [...] birlikte yaayp birbir-
leriyle konuan bireyler olmakszn dilin gelimesini dnmek ka-
dar samadr" (Marx, 1993/1858: 84). Hobsbavvm'a (2010: 132) gre
"insann, retimin balangtaki bu doal koullarndan zgrlemesi
sreci" bu nedenle "insann bireysellemesf olarak grlebilir, ki m-
badele buradaki nemli faillerden birisidir. Demek ki, insanlar kendi-
lerini ancak tarih sreci ierisinde bireyselletirebibilektedirler ve bu
da insann kendisini gelitirme srecidir.
Barbalet tarafndan da gsterildii gibi (1983: 69f.; 89f.), Marx'n
erken dnem yazlarndaki iddias kapitalist toplumlardaki insan ili-
kilerinin gerekte sosyal olmad ynndedir; kapitalist aamada
bunlarn bamsz ve toplumsal olmayan varlklarn dsal ilikilerine
dntn ne srmektedir (bu, liberal bireyciliinkinden pek de
uzak olmayan bir varsaymdr)
17
. Bununla birlikte Marx, dncesini
gelitirdike bu ilikilerin "feodal toplum ilikilerinden ierii bt-
nyle farkl belirli bir toplumsal iliki biimi" olduunu vurgulayarak
bundan vazgeti (Barbalet, 1983: 89). Kapitalist tarihsel dnem, ger-
ekten de zellikle mbadelenin doas ve metann toplumda oynad
Mesela, Marx (1975: 220), James Mili zerine Yorumlar da unu ne srer: "zel
mlkiyet ilikisi iinde toplumsal g daha byk ve daha gelimi grndke, insan da
o kadar egoist, asosyal vc kendi doasndan u/aklam hle dnr, insan faaliyetinin
rnlerinin karlkl mbadelesi nasl takas, ticaret olarak grnyorsa, faaliyetin kendisinin
karlkl tamamlanmas ve mbadelesi de iblm olarak grnr ki, bu da, insan
olabildiine soyut bir varla, bir makineye vc benzerine dntrr vc onu ruhani vc fiziki
bir canavar hline sokar."
rol nedeniyle (daha nce de vurguland gibi) toplumsal ilikilerin en
fazla gelimi olduu aama olarak grlebilir. Ancak yine de, aktr-
lerin iradelerinin ya da denetimlerinin tamamen dnda ilerken, do-
rudan ilikiler yerine uzamsal ilikiler retir (Barbalet, 1983: 90f.).
Meta ilemleri, elbette ki, ekonomi politiin ykseliinden nce
egemen olan ahlki ekonomilerin [moral economies] farkl trlerin-
de olduu gibi belirli toplumsal ya da karlklla dayal zorlama-
lar iermez (bkz. Thompson, 1991: Blm 4 ve 5; Murdock, 2011).
O halde nem arz eden nokta, meta-biimi "yalnzca bireysellemi
toplumun temeli deildir, ayrca bireyi toplumsal ilikilerin dnda
grmenin kaynadr" (Barbalet, 1983: 92) ki, bu da zellikle libe-
ral, zgrlk ve dier bireyci bak alar iindeki baskn ontolojik
varsaymdr.
4. Her eyin Kresel lekte Metalatrlmas:

Bitmeyen O yk
Kapitalist sistem ayakta kald srece yalnzca tek bir hedefi ola-
bilin sermaye (ve daha fazla sermaye) biriktirmek. Bu da sermaye
sahiplerince gerekletirilir. Bunun olabilmesi iin insanlar arasnda
belirli trden ilikileri kapsayan zgn bir toplum trnn kurulmas
gerekiyordu. Her ne kadar kapitalizm, doallam durumda olsa ve
alternatiflerini dnmek -zellikle sistem ok uzunca bir sredir top-
luma tamamen gmlyken- zor olsa da, sistemin geliimi bir hayli zor
ve sancl oldu
18
. Wallerstein (1983: 40), kapitalizmin neden toplumsal
bir sistem olarak ortaya ktn aklama abasnda bu soruya yant
vermenin grnd gibi kolay olmadn yazar. Kapitalizm, savunu-
cularnn iddia ettiinin aksine doal olmaktan uzak ve aka sama
bir sistemdir: "Daha fazla sermaye biriktirmek iin sermaye biriktirilir.
Kapitalistler kou bandnda daha hzl komak iin koan beyaz fareler
gibidirler" (Wallerstein, 1983:40). NVallerstein'nin (1983: 15) vurgula-
d gibi, modern zamanlardan nce, baz halkalarn eksiklii nedeniyle
18
\Vallcrstcin (1983:18), sonsuz bir sermaye birikiminin nasl ekonomik faaliyetlerde baskn
kan tek ama hline geldiini aktarrken, bu srelerin toplumsal fabrikaya nfiz etmesiyle
birlikte bunlara ynelik muhalefetin de daha byk ve yksek sesli hle geldiini belirtir.
sermaye devresi ender olarak tamamlanrd; bu, henz baz srelerin
piyasa yoluyla ilem grmedii, yani henz metalatrlmadklar anla-
mna geliyordu. Wallerstein (1983: Blm I) asndan tarihsel kapita-
lizm, bu nedenle, kendisini, her eyden nce farkl toplumsal srelerin
yaygn ekilde metalatrimas sreci olarak gsterirken, (zamanla k-
resel hle gelen) karmak meta zincirlcri oluturur. stelik bu yalnzca
mbadele srelerini deil, ayn zamanda retim, datm ve yatrm
srelerinin metalatrlmasn da kapsayan bir sretir
19
.
J ameson'n (2011) sonradan ileri srd gibi, meta sadece kapita-
list birikim sreleri iin bir nkoul deildir, meta gerekte sermaye-
nin "tarih-ncesi" dnemini oluturur ve akas bu nedenle "serma-
yeden sz edilemez henz." J ameson'nn bu katks nemli olmasna
ramen, ksmen de olsa problemlidir. Meta-biimi kapitalist birikimin
daimi bir nkoulu deildir yalnzca, ayrca en temel dzeyde art-de-
eri ekip almaya olanak tanyan hla mevcut ve kurucu bir parasdr
(tpk ilk(el) birikim gibi). J ameson'n kendisinin de gl bir biimde
savunduu ekilde, diyalektik bir bak asyla kapitalist retim s-
recine bakldnda, metann mbadeleden ve art-deerden (ki tarih-
sel adan ele alndnda, bunlar ezamanl gelimek zorundadrlar)
ayrlmasnn imknsz olduu grlr. Meta-biimi, sermaye birikim
dngsnn her alan iin ok nemli bir hcre-biimdir (sermaye-
nin geniletilmi yeniden retimi ve kapitalist birikim dngsne dair
kapsaml deerlendirme iin bkz Fuchs, 2011: 137-141) ve mesela,
retim sreci her ne kadar birincil olarak grlebilirse de, kapitalizm,
Mosco'nu (2009: 132 f.) iaret ettii zere, genellikle birbiriyle ilikili sre olan
ticariletinne, metalatrma ve nesnelletirme arasnda ayrm yapmak uygn olabilir.
Ticari (etirme, ki ayn zamanda piyasalatrma olarak da bilinir, dier ikisine gre kapsam
en dar olandr. Kapitalist ekonominin yzeyinde, haka bir ifadey le, grnen effaf piyasada
gerekleenlere -mhadek* srecinde vc dolam alannda olanlara- iaret eder. rnein,
iletiim almalar iinde ticariletirmc'piyasalatrma, reklam-v erenler v e izleyiciler arasnda
kurulan ilikiye iaret eder. Kapitalist piyasa, zorunlu olarak bu trden mbadele iliklennden
ok daha fazlasn ierin rnein, daha nce dc vurguland zere, metalan reten emein
netalatnlmasn gerektirir ki, bu yzden retim srecini de iemelidir. letiimin ekonomi
politiinin temel oda olan metalatrma, bu anlamda, ok daha geni bir kavramdr. Son
olarak, nesnelletinne. zellikle belirli bir insanszlatrma srecine iaret eder. rnein
Lukcs (1971). insanlann vc kiisel ilikilerin nasl fey-benzeri [thing-likej hle geldiklerini
gstermek iin ey (etirme kelimesini kullanr. Ancak nesnel letri m i her ey. zorunlu olarak
meta deildir elbette.
kendisinin daha fazla genilemesine olanak tanyan metalatrma ara-
clyla kendini yeniden retmeden ve kendisinin isel bir paras
olan meta-biimi olmadan var olamaz.
J ameson'n ne srd ey kabul edilebilir ya da edilmeyebilir,
ancak J ameson da metalatrmann hkim olduu bir toplumsal d-
nemde, bu srecin mevcut toplumun kalc bir eletirisi asndan ok
nemli bir siyasi rol oynadn kabul etmektedir. Nitekim Murdock
(2006), hemen her eyin metalatrlmas derken, hem Wallerstein
hem de J ameson aslnda her ey metalatrlabilir diyerek daha da ileri
gitmektedirler. J ameson'a (2011: 16, 26) gre, kapitalist bir toplum-
da metalatrma evrensel eilime dnr ve meta biiminin egemen
eiliminden sz edilir. Benzer ekilde Wallerstein (2001/1991. 24f.)
da "kresel birikim sreci her eyin metalatrlmas yoluyla gerek-
lemektedir" diye belirtir.
Murdock (2011: 18), nasl "yalnzca tam gelimi bir kapitalist sis-
temde metalarn retimi ve mbadelesinin bymenin ve krn ana
itici gc" olduunu aklar. Dnya piyasas bu nedenle kapitalizm
asndan son derece nemli bir gelimedir (Hobsba\vm, 2011: 145) ve
her eyin sermayenin ynetimi altnda toplanabilecei evrensel bir b-
tnlk ina ederek bunun da nihayet son birka on yl iinde tm yn-
leriyle gelitiini ileri srebiliriz (Hardt ve Negri, 2001). Metalatrma
sreleri, ilkel birikimle (ya da miilkszletirerek birikimle) birlikte ka-
pitalizmin bu genilemesinde can alc nemdedir. Bu daimi genileme
kapitalizm iin kanlmaz gereklerden birisidir, zira daimi genileme
olmadan kapitalizm krize girer. Metalatrma dnyay kendisine gre
ekillendiriyor demek, bu adan son derece yerindedir. Bu durum,
Huws'u, SZ konusu sreci toplumsal deiimi anlamann anahtar ola-
rak grmeye iter. Huws (2003: 17), metalatrmayla birlikte, "kapitalist
ekonomilerin, piyasada satmak zere, satlar retim leiyle orantl
biimde artan kr getirecek yeni ve giderek artan ekilde standartla-
trlm rnler retme ynndeki eilimini" gz nnde tutmaktadr.
Bununla birlikte, Polanyi'nin (2001/1994: Blm 6) vurgulad-
gibi, piyasada farkl trden metalarn mbadelesini mazur gster-
mek zere piyasa ekonomisinin ar yapayln hatrlatmaya yarayan
kalc bir meta havaline [commolity fiction] gereksinim vardr. Bu,
zellikle baz alanlarda piyasa ilikileri hl kurulma srecinde olduu
ve ncesinde meta mbadelesine tabi klnmad zaman daha da ak-
tr. Polanyi'nin tanmlad ekliyle feodaliteden kapitalist topluma
doru byk dnm, yeni iktisadi ilikilerin baarl ekilde ileyii
iin yeni hayali metalar gerektirdi; ki, bunu en ak biimde igc,
para ve toprakta grrz. Dier taraftan, post-modemiteye doru de-
vam eden bir dnmde, metalamadan nasibini almam rnlerin,
srelerin ya da faaliyetlerin kalmad, hepsinin zorla iktisadi rasyo-
nelleme karsndan diz kt ve bunun basks altna girdii tarih-
sel bir aamayla kar karya olduumuz da ileri srlebilir.
20
Adorno
ve Horkheimer (2002/1947: Blm 4), Kltr Endstrisi balkl ya-
zlarnda, ortaya kan metalatrma srelerini iaret ederek kapitalist
toplumlarn bu tr bir geliim iinde olduunu ngrmlerdir. Fakat
onlarn bu zmlemesine bile, sermayenin toplumun neredeyse tm
alanlarn smrgeletirebileceini, insan yaamnn neredeyse tm
ynlerinin olas bir yatrm veya piyasa frsat olarak kavranacan
ngrd yaktrmas yaplamaz. Nitekim, kapitalizm yalnzca kl-
trel retimi, kamusal alanlar ve yaratcl ya da daha geni anlamda
sylersek toplumsal sembolleri kendi birikim srecine dhil etmekle
yetinmedi, ncelikle, gerekten de kltr ve insann sanatsal yarat-
cl bir endstri haline getirildi (Adorno, 2001/1991; Horkheimer
ve Adorno, 2002/1947: Blm 4). Ancak zamanla, sadece semboller,
kamuya ak ifadeler ve fikirler (gnmzde olduu gibi) daimi ekil-
de metalatnlmad, ayn zamanda -post-modern toplumlarda kapita-
lizmin ayrlmaz bir parasna dnmekte olan- bilgi ve enformasyon
da bundan nasibini ald (bkz. Schiller, 1989; Parker, 1994; Fleissner,
2009; May, 2010). Marazzi'nin (2008) belirttii gibi, enformasyon
ve iletiim yalnzca hammadde deil, ayn zamanda emek aralardr
(kr. Williams, 2005/1980: Blm 2). Kltr ve enformasyon alannda
20
Polanyi'nin laik edemedii nokta, sadece toprak, emek ve parann hayali metalar olmaddr.
Tiim metalar, hayalidir. "Doal" meta diye bir ey yoktur. Metalar arasndaki lenel l'ark udur
ki, bazlarnn mcta-durumlan, zellikle de belirli bir toplumda meta olarak ziitc baarl bir
ekilde merulatrdklarnda, ok nadir sorgulanrken, bazlar da olduka ak bir biimde,
kendilerini alnp satlan metalar eklinde toplumsal olarak merulatrmak iin bir eit
ideolojik destee (veya altta yatan hayale) gereksinim duyarlar.
kaynaklarn bir araya ylmasn yaratacak ekilde, enformasyon ve
bilgi, tpk dierleri gibi alnp satlan metaya dntler. Herbert Sebil-
ler (1989:91) bunu bilin endstrisi olarak adlandrrken, "tarihsel ola-
rak kr amacnn bu alanlara girii, imdilerdeki bu nftz edici gten
eitli nedenlerle kaabilmiti" der. Bsbtn yeni zel endstriler ge-
litirilmitir ve bunlar ou zaman gndelik yaamda nasl dnece-
imiz ve davranacamz konusunda geni bir etkiye sahiptirler (bkz.
J hally, 1987; Hardt. 2004). Bu zelletirme ve metalatnlma sreleri,
dier yandan, tarihsel olarak tm insan toplumlar iin geerli olmu
bilgi tekellerinin yenilerini yaratmaktadr (bkz. lnnis, 2008/1951).
Debord'un (1978: Blm 2) tmyle gsteriye gmlm post-
modem toplumlarda meta-biimin oynad role ilikin aklamas,
iinde yaadmz dnyaya dair yazlm en etkili aklamalardan
birisi olmaya devam etmektedir. Debord, metann insan yaamnn
btn zerinde kurduu hkimiyete deinir ve gsteriyi, metalar
dnyasyla kendini besleyen ve var eden srekli bir "afyon sava"
olarak sunar. Her ey dnya piyasasna sokulmu ve kapitalist tipteki
ekonomi ve onun arasal rasyonalizasyonu tarafndan konulmu ku-
rallara gre ileyecek biimde deiiklie uramtr. Meta her eyden
bamsz olduu iin tm ekonomiyi ve toplumu zerk bir biimde
ynetebilir; toplumsal yaam, bylece bsbtn smrgeletirilir. As-
lnda Debord'a (1978: Blm 2, 42. paragraf) gre gsteri, "metann
toplumsal yaam tmyle istila ettii andr. Meta ilikisi yalnzca g-
rnr olmakla kalmaz, ayn zamanda grlebilen tek ey olur: dn-
ya, metalar dnyasdr artk." iler ey gsteriye gmlr ve metalar
dnyasnn tam hkimiyeti kendisini gsteri yoluyla gerekletirir.
Debord, dolayl yoldan da olsa, azna kadar imgelerle dolmu bir
topluma ve kitle medyasna iaret ederken ancak onyllar sonra ok
sayda kuramc tam anlamyla medyatiklemi bir toplumda yaad-
mz kabul etti. Bir kez daha Debord'un (1978: Blm 2, 35. paragraf)
kelimeleriyle ifade edecek olursak, bu belirtiler iindeki "eski dma-
nmz: metay" fark etmek zorundayz.
Debord'un ada yaam eletirisinin aa yukar yarm yzyl
nce yazld srada abart olarak grlm olmas epey muhtemeldir
(belki de byle olmu olmas daha dorudur). Ancak insann top-
lumsallnn, duygulanmnn ve iletiiminin metaya dnt ve
mbadele edildii lam gelimi postmoder toplumlarda Debord'un
gzlemlerinin ou giderek daha fazla aikr hle gelmektedir. Meta-
latrmann iletiime doru olan bu genilemesi, bu nedenle, sz ko-
nusu meselelerin iletiimin ekonomi politiinin balca konular hali-
ne getirilmesi zorunluluuna ve ezamanl olarak iletiimin ekonomi
politiinin aratrma alann olabildiince geniletmesi ve bu istilac
srelerin eletirisini yapmas gerekliliine iaret etmektedir.
5. letiimin E konomi Politii ve zleyici Metas Tezi
Sermayenin metalamadan henz nasibini almam alanlara do-
ru genel genilemesi, iletiimin ekonomi politiinin eletirel toplum
kuram iinde yer alan dier dallarca yaplm aratrmalarla birok
ynden akmaya baladna iaret eder. Ekonomi politie eletirel
(rnein neo-Marxist) yaklam (ve daha genel olarak eletirel toplum
kuram) elbette bandan itibaren medya ve iletiim aratrmas iin
zorunluluk olarak deerlendirildi. Her ne kadar Smythe (1960) sklk-
la iletiimin ekonomi politiinin kurucusu olarak grlse de, medya
ve iletiime ynelik eletirel yaklamn kkleri ok daha ncesinde;
en azndan bir yanda Adorno ve Horkheimer'da (2002/1947; Adorno
2001/1991), dier yanda I nnis'de (2008/1951) bulunabilir. Gerek kl-
trel almalar, gerekse de ekonomi politik, aslnda, bu yazarlardan
treyen benzer kkleri paylatklar gibi, kapitalizmin ve iinde yer
alan kltrel srelerin eletirel zmlemesine ilikin olarak ortak
bir temeli de paylarlar (bkz. Babe 2009: Blm 1; Wasko, 2005:
42f.). Denebilir ki. postmodern toplumlarda iletiimin artmakta olan
rolnn nemi, eletirel kuram ve iletiimin ekonomi politii arasnda
baz yeni akma noktalar yaratmtr (Fuchs, 2010).
Metalatrma srecinin iletiimin ekonomi politii iinde nasl ele
alndna odaklandmzda, bu iliki asndan nem arz eden en az
iki genel yn olduunu grebiliriz (Mosco, 2009: |2f., 130). Bir yanda,
iletiim ve teknoloji, ekonomideki ve toplumun genelindeki metala-
trma srelerine dayanak olutururlar. Metalatrma asndan zorunlu
olan arasal aklclatrmada teknolojinin rol zellikle saysallamayla
birlikte aikr hale gelir. Dier yarda ise, metalatrma, iletiimle ili-
kili kurumlara nfuz eder ve iletiim temelli gndelik toplumsal pra-
tiklere szmaya balar. Her iki yn, Marx'n iletiim ve medya zerine
dncelerine dair yakn bir okuma sunan Fuchs (2011: Blm 4) tara-
fndan da vurgulanr. Fuchs'a gre Marx, iletiim aralarnn, en temel
dzeyde, mesajlarn aktarmn hzlandrd ve farkl yaplar arasn-
da metalarn tanmasn koordine ettii iin retimin uzak mesafeler
boyunca dzenlenmesinde nemli olduunu saptar. Bundan baka, bu
aralar, daha temel bir anlamda, birikimin ve tketimin (henz olma-
d) ama gelitirilebilecei metalamam alanlarda sermayenin daha
geni lekte yaylmasnda can alc neme sahiptirler. Dolaysyla bu
sre, sermayenin tm dolam srecine destek olur. Mosco (2009: B-
lm 8), bu sreci uzama ilikin snrlln stesinden gelme anlamnda
"uzamsal lama" [spatialization] olarak tanmlamaktadr. Grdmz
gibi, uzamsallana sreci metalatrmayla dorudan ilikilidir. Medya
altyaps ve ieriklerine dair daha dar bir anlamda bakldnda, Fuchs
ayrca belirtmektedir ki, Marx'a gre aktarm teknolojileri irketlerce
idare edilmektedir. Bunun anlam, sadece medyann kendisinin (ve alt-
yapsnn) meta olmakla kalmad, ayn zamanda metalarn aktarmn
da saladklardr. Bu adan medya, "metalarn satn artrmay sa-
layan reklam mesajlarnn taycs" (Mosco, 2009: 149). dolaysyla
da metalarn dolamnn hzlandrcs olarak grlebilir.
letiimin ekonomi politii ve eletirel iletiim almalar asn-
dan nemli dier iki kategori, emek ve izleyici olagelmitir. Daha
nce de belirtildii zere, emek-gcnn emek piyasasnda sat ka-
pitalist ekonominin ok nemli nkoullarndan birisidir. Enformas-
yon toplumunda nemli bir yenilik, bilgi ve enformasyonun tmden
metalaarak bu "toplumsal" ihtiyaca cevap verebilecek yeni emek tr-
leri iin gereksinim yaratmasdr. Emek, bu nedenle iletiimin ekono-
mi politii iinde zellikle deien iletiimsel-biimleri balamnda
(bilgi emei, enformasyon emei, gazetecilerin emei, vesaire eklin-
de) zmlenmektedir ki. bu yndeki almalarn birou Mosco ve
McKercher (2008) tarafndan yaplmtr. Bununla birlikte, bu metin-
de benim odaklanacam konu, ikinci kategori, yani izleyici olacaktr.
Kapitalist ekonomi iinde izleyicilerin metalatrlmas greli olarak
yeni bir durum olmakla beraber, metalatrmann toplumdaki nfiz
ediciliine ilikin olarak izleyicilerin meta olarak kavramsallatrmas
baz nemli sorular beraberinde getirmektedir.
5. /. zleyicinin letiimin Ekonomi Politiinin Eletirisi)
indeki Yeri
zleyicilere ynelik eletirel ekonomi politik yaklam, heterodoks
ve alternatif bir yaklamdr; bu, konuya odaklanan ana akm iletiim
almalar iinde ou zaman gz ard edilir.
21
"Kr nokta tartma-
s", iletiimin ekonomi politiinin tarihsel geliimi iinde en hararetli
tartmalardan birisi olmasna ve izleyicilerin sermaye tarafndan nasl
21
Belki de en dikkat ekici olan nokta, "temsil almalar" yaznnn izleyici s z konusu
olduunda ekonomi politiin eletirisini gnnezden gelmesidir, rnein, i/leyici zerine Sage
yaynevi tarafndan 2009 ylndan kartlan Media Audiences balkl drt ciltlik alma,
1320 sayfay bulan ieriinde izleyiciye dair ok sayda metin barndrmasna ramen,
ekonomi politiin bak asndan deer tayan herhangi bir kavray sunmaz (bkz. www,
uk.sagepub.com/books/Book233064). Ayns eski ad Parlicipations: International Journal of
Audience Research, yeni ad Partkipations Journal of Audience & Reception Stutiies olan ve
"sosyoloji, psikoloji, antropoloji, dilbilim, halk bilim, kltrel almalar ve medya almalar"
gibi "farili alanlardan katklar kabul eden" dergi iin de geerlidir (bkz. \vww.participations.
org). Grlebilecei zere, dergi, ekonomi politik hari, dier her lrl olas yaklam,
perspektifi ve disiplini sralamaktadr. Ay ey, neredeyse btnyle ekonomi politikten uzak
duran (Napoli'nin almas belki de tek istisnadr) ve yalnzca rastlantyla (ki buna da kr)
iktidar ilikileri, zel mlkiyet, smr ya da snf ilikileri sorularna deinen, editrln
Vrginia Nightingale'in yapt 2011 tarihli Handbook of Media Audiences balkl yaynla
ilgili olarak da ileri srlebilir. zetle, konu izleyiciye geldiinde ekonomi politik ve zellikle
onun eletirisi, gencide gz ard edilir ve lasr altna itilir; izleyiciler ise genellikle aktif ve
gl "tketici-yurttalar" olarak grlr. Bununla birlikte "tketiciler" ve retim aralar
sahipleri arasndaki derin elikiler hi yanstlmaz ya da ok az. orand yanstlr. Bu, daha
geni yapsal konular ve toplumsal btnle ilikin sorularn neredeyse tamamen gz ard
edildii ve serili kabul edildii anlamna gelir. Daha farkl bir ekilde ifade edilecek olursa,
bu yaklamlarda kapitalizm, konuyla ilikisiz veya nceden varsaylan bir faktr olarak ikinci
planda kalan bir eydir, dolaysyla etkilerinin ne olduuna dair derin bir zmlemeye gerek
yoktur. Marx ya da ekonomi politiin eletirisi ele alndnda ise, bunlar genelde modas
gemi ve indirgemeci olarak grlrler, dahas bilinli olarak arptlrlar (Bu noktada
makalenin hakemine yorumlan iin teekkr ediyorum. Ayrca Biltereyst ve Meers (2011)
tarafndan yaplan eletiriye baklabilir). Bu, rnein Fiske'nin Marx'm kuramn "ekonomi
arlkl" olarak tanmlayan lntroduction lo Communication Studies (letiim almalarna
Giri) (1990) balkl almasnda olduka aikrdr. Sz konusu alma, ayrca, Mani'm
kuramn ideolojiyle ilikili sorunlara indirger ve karmak Marksist argmanlarn son derece
basite indirgenmi aklamasn sunar.
arasallatrldklarn anlamak asndan olduka nemli grnen baz
yararl kavraylar salam olmasna ramen, konu yine de grmez-
den gelinir. Dolayl yoldan da olsa gnmzdeki toplumlarn olduka
farkl teknolojik ve toplumsal balamlar iinde devan etmekte olan
bu uzun soluklu tartna (bkz. Bermejo, 2009; Napoli, 2010; Fuchs,
2010; Caravvay, 2011; Biltereyst ve Meers, 2011; Kang ve McAllister,
2011), Marksizm'den esinlenen eletirel iletiim almalaryla ilikili
dnce ve pratikler asndan olduka deerli bir kaynaktr. Belki de
daha nemlisi, bu tartma, metalatrmann toplumsal fabrika boyun-
ca nasl yayldn anlamak ve iletiimin bsbtn nfuz ettii post-
modern toplumda bu sreleri nasl zmleyebileceimiz konusunda
baz kavraylar salamasdr. letiim almalar iindeki ekonomi
politiin (eletirisinin) salad kavray, bu adan, dar olumlayc
yaklamlarn tesine geerek mevcut tarihsel dnemin daha geni bir
yansmasn sunabilir.
"Kr nokta tartmas'yla birlikte, medya ve iletiim alanndaki
meta konusu, medya ierii ve medya emeinden izleyicilere doru
genilemitir. zleyiciler, bylece, akademide dikkatlerin ynelmesi
gereken asli medya "mallan"na dnmlerdir. Medya ierii, bu
tartma ncesine kadar, genel olarak medya tarafndan izleyicilere/
okuyuculara satlan en nemli meta olarak grlmekteydi. te yan-
dan, "kitle medyas, her eyden nce, metalar reten ve datan en-
dstriyel ve ticari rgtlerdir" (Murdoch ve Golding, 1973: 205f.)
eklindeki tanm teden beri eletirel kuramclar arasnda geni lde
kabul grmekteydi. Eletirel iletiim almalarnn rolne dair nem
arz eden bu yeniden deerlendirmeyi balatan Smythe (1977) oldu.
Gerek Mosco (2009: 12), gerekse de Meehan (1993), Smythe'nin iz-
leyici metas tezini ilk iledii makalesinin eletirel iletiim aratr-
malarnda temel bir deiimi ortaya kardna iaret ederler. letiim
aratrmalar artk kapsamna yalnzca medyann kendisini deil, rek-
lam-veren tm iletiim irketlerini alabilirdi. Gerekten de bu durum,
iletiimin ekonomi politiince zmleme yaplabilecek olas alan-
larn erken ve radikal bir genilemesi olarak yorumlabilecei gibi,
Smythe'nin en geni anlamyla ekonomi politiin "toplumsal hayatta
denetimin ve yaam srdrmenin incelenmesi" (Mosco, 2009: 3)
olarak tanmlanabileceine inanmas, kapsam daha da geniletir. Bu
yoruma gre, ekonomi politik en btncl ve en kapsayc yaklam
olarak grlebilir ki, kendi toplumsal zmlemesinde pek ok a-
dan bu ekilde eletirellik payesini hak eder.
Smythe'nin bulgular, neredeyse kehanet saylabilecek ekilde,
sonraki yllarda maddi olmayan alma ve Post-Fordist retimle ili-
kili deiimler erevesinde nem kazanan -Gorz (2010) tarafndan
gayet iyi aktarlan (ve burada Blm 5'te ele alnan)- baz konular
pek ok ynden ngrmtr. Smythe'nin baz temel kkrtc ak-
lamalarn ve bunlarn gncel koullarndaki geer(siz)liklerii yeni
medya teknolojileri, zellikle de internet balamnda incelemek bu
nedenle son derece nemlidir.
5.2. Smythe'nin zleyici Metas Tezi ve Teknolojik
Deiimler
Smythe'nin (1977) izleyici metas tartmasn balatan ilk maka-
lesinden baz temel savlar karmak mmkndr. Onun getirdii bu
savlar halen geerli olmakla kalmamakta, dahas, ortaya konulduklar
gnden bu yana yaanan teknolojik ve toplumsal deiikliklerle daha
da glenmektedir.
lk olarak, izleyiciler, retilen ve piyasada satlan olduka nem-
li metalardr. Ve yalnzca izleyiciler deil, harcadklar emekleri de!
Bunlar, "meta olarak izleyici" zerine olan tartmann temel ba-
lang noktalaryd. Smythe, medya endstrisi tarafndan retilen en
nemli metann, imal edilen ve sonra da reklam-verenlere satlan iz-
leyicinin kendisi olduunu ne srd. Bu tez, yalnzca zamana kar
direnmekle kalmad, ayn zamanda, benzer konularla (ki bunlardan
"" Smythe'nin (1977) (ine srd ilk iddialardan birisi eletirel kuramn, rnein Bat
Marksizmi'nin iletiimi a/ ya da ok grmezden geldii (dolaysyla da onun "kr noktasf'n
oluturduu) zerineydi. Bu. o /aman iin don olabilirdi, ama imdi durum hi de byle
deil. Hatta bu, (hem Avusturya Marksizminin durumuna ve hem de Yugoslavya Sosyalist
Federal Cumhuriyeti'ndc almalarn srdren ba/ yazarlara bakldnda) o zaman dahi
sorunlu bir iddiayd; ki, Murdoek, Smythe'ye verdii yantta bunu tatmin edici bir ekilde
ortaya koydu. Gnm/de. iletiimin ekonomi politiine ilikin gelikin bir alma alanna
sahibiz, yan sra. otonomi/m rneinde olduu gibi baz radikal neo-Maksist yaklamlar.
post-Fordist kapitalizm iinde esasen iletiimin temel bir kategori olduunu varsayarlar.
birisi 5. Blm'de ele alnmaktadr) ilgilenen baz dier eletirel yak-
lamlarn da gsterdii gibi, ortaya atld gnden bu yana nemini
artrd. Bu, olduka manidardr, zira Smytle makalesini yazd srada
izleyicileri meta olarak kavramas vulgar Marksizm'e dn gereke-
siyle genellikle reddedildi ve Smytle, kendisini eletirenlerce indirge-
meci olmakla suland (Meehan 1993). Kltrel almalarn saltanat
ele geirdii dnemde, medyann kr mantna dayal ticari bir faali-
yet olduu fikrinin dirilii modas gemi gibi grnyordu. Meehan
(1993) 1990'larn banda, Smythe'nin, yapt zmleme ve son-
radan ortaya att iddialarda gerekte daha radikal bile olabilecei-
ni ne srd. Ona gre, Smythe'nin ne srd tezlerin geerlilii,
tarih ve mevcut pratiklerce tam olarak doruland.
23
Gerekten de,
son zamanlarda tartmaya yeni bir bak as kazandran Biltereyst
ve Meers'e gre (2011), medya ierii ikincil bir konuma dmekte,
en iyi ihtimalle bedava len yemei'ne' [free lunehj dnmekledir.
Gerek u ki, medya, her eyden nce izleyicileri retmektedir, prog-
ramlar ya da ierii deil! Bu, bo zamann, genilemeye ve daha
nce ayak baslmam alanlar metalatrmaya muktedir kapitalizmin
nemi giderek artan bir bileenine dnt, medyann da yalnzca
izleyici avclarna-toplaytalarm\ [hunter-gatherers ofthe audience]
dnme eilimi kazand anlamna gelir. Bo zaman, yani iin ol-
mad zaman olarak anlalan ey, sermayenin boyunduruu altna
alnr, paraya tabi klnr ve deerlendirilir.
Adorno (2001/1991: Blm 8). dikkat ekici bir ekilde, 1969 gibi
erken bir tarihte yaynlanan Bo Zaman [Freizeit] balkl deneme-
sinde bu srelerin yaanmakta olduuna iaret etmekteydi. Adorno,
bu almasnda bo zamann kr odakl yaamn eklentisinden baka
bir ey olmad iin kendi zttna, kendisinin bir parodisine dnt-
ne; retim srecine zg normlara ve boyundurua tabi olduuna
vurgu yapar. Adorno bunu hobi ideolojisi [hobby ideology] yoluyla
aklar. Buna gre herkes, artk bir hobiye sahip olmal, mmknse
"
3
Burada can alc nemde olan (yine netalara indirgenmi yaayan canllar olarak) izleyi-
ciler. medya ierii ve (sermayeyi temsil eden) reklam-verenler arasndaki elikili (ve halta
almal) katmanl ilikidir hl.
* [NJ ktisat alannda, var olmayan bir yaran belirtmek iin kullanlan deyim.
bu da "gsteri sektr" veya "elence endstrisi" (tm ironilerini kay-
betmi iki terim) tarafndan sunulmaldr. Bo zaman bu nedenle ok
daha fazla toplumsal denetime manz kalr. Dolaysyla, batan sona
tm yaam zamannn metalamasna ramak kalmtr. Bir on yl sonra
Williams (2005/1980), tpk Adorno gibi, iletiim aralarnn retim
) * '
aralar olarak grlmesi gerektiine deindi ve bunun zellikle ile-
tiimin dikkat ekici bir ekilde gelitii ve (dorudan ya da dolayl)
nemli bir retim gcne dnt modern toplumlarda geerli ol-
duunu ileri srd.
kinci olarak, ok daha nemli ve radikal bir tez, Smythe tarafndan
bu balang bulgularna dayanlarak tretildi. Smythe, basite Adorno
ve VVilliams'n dnce izgisini izliyormuasna, gnmzde "insan-
larn ou asndan alma zaman gnn yirmi drt saatidir" iddia-
snda bulundu (Smythe 1981 a: 121). Bu bulgularn sonulan radikal ve
geni kapsamldr, hatta ok daha nemlisi, Smythe'nin gzlemleri gn
be gn doruluk kazanmaktadr. Smythe'nin emein nasl tanmlana-
cana ilikin gzlemleri reddedilse bile, ki bu gerekten de karmak
bir konudur, tezi temelde metalatrmann toplumun yeni alanlarna
doru radikal biimde genilemesini ak bir biimde gsterir.
Smythe'nin her iki tezi de emek zaman olarak dnlen eyin,
radikal bir biimde emek-gcnn genellikle retildii i d zamana
doru genilediini gstermektedir. J lally ve Li\ant. Mar.\'n ekono-
mi politik eletirisine skca bal kalarak bu kavray daha da ileri
tadlar (bkz. J hally 1987: 83-90). Yazarlar, (bir tr emek biimi ola-
rak) izleme ediminin gerekte endstriyel emein uzants olduunu
ve bunun metafor olarak grlmemesi gerektiini ne srdler. Bu,
onlara gre tm medya ekonomisi sreci ierisinde vazgeilmez olan
emein zel bir biimidir; nasl ki iiler emek glerini kapitalistlere
satmaktadrlar, benzer ekilde izleyiciler de izleme glerim medya
sahiplerine satmaktadrlar. Bo zaman, bu nedenle, ada kapitaliz-
min ileyiinde nemi giderek artan bir bileene dnmektedir; daha
ak olarak, izleyiciler arasal bir biimde tek ama olan (art) dee-
rin ekilip alnaca biricik hedef olarak grlrken, izleme edimi de
sermaye iine dhil edilerek deerlenmeye braklmakta ve kazanca
dntrlmektedir. zleyici aktiviteleri (dinleme, izleme, [internette]
gezinme, "tklama") kapitalist tarafndan el konulan deeri retir, ka-
pitalist ise buna karlk olarak izleyicilere (ierii deien trlerde)
grnte bedava len yemei sunar.
Smythe'nin savlan, ortaya konduu zere, istensin ya da istenme-
sin, bilinsin ya da bilinmesin, tercih edilsin ya da edilmesin toplumun
ve bireysel yaamn tm ynlerinin tamamen metalatrlabileceine
ve kapitalist birikim dngs iine sokulabileceine iaret etmektedir.
Nitekim temelde, hibir insan aktivitesi kalmad ki, belli bir byklk-
te mbadele-deeri elde edilmemi ve buna el konulmam olsun. Bu,
hesaplama, lme ve denetlemenin imdiye kadar emsali grlmemi
incelik ve gelimilikte rasyonalizasyonunu salayarak metalatrma
srelerinde olduka belirleyici bir rol oynamaya balayan saysal tek-
nolojilerin ortaya k nedeniyle de bu kadar olanakl hle gelmitir
(bkz. Napoli 2010; 2011). Napoli (2011: 10), gnmzde medya ir-
ketlerinin veri toplamak iin kullanmakta olduu geni bir seenekler
dizisinin interneti dhi neredeyse llebilir kldn iddia edecek ka-
dar ileri gider. Bu teknikler, internet kullanclarna (ya da piyasacla-
rn jargonuyla: bireysel tketicilerine) ait detaylar gemile benzeri
grlmemi ekilde ayrntl bir dzeyde kaydetmeyi olanakl hale ge-
tirmektedir. Bu adan ele alndnda, internet, insanlarn mahremi-
yetini ihlal ettiinde, Castells'in "internet hayatlarmzn dokusudur"
[thefabric ofour lives] eklindeki nosyonu ciddiye alnabilir hale gelir.
zleyicileri denetlemenin ve lmenin yeni yollarn sunan saysal
leknolojilerin ortaya kard temel deiiklikler unlardr: a) para-
lama [fragmentation]; b) izleyicilerin biimsel olarak artan zerkli-
i, katlm ve ykmll, c) tketim zerinde benzeri daha nce
grlmemi denetim ve d) izleyicilerin ve kullanclarn daha nce
mmkn olmayan ayrntda lm (Napoli 2011). Medya ortam-
nn, dolaysyla da izleyicilerin paralanmas, beraberinde izleyicile-
ri kk paralara ayran "uzun kuyruk" [long tail]* senaryolarnn
(N| Chris Anderson'n ortaya att "long mir, tican-ttc daha fazla rnden dala a/ salma-
nn daha akllca olacana iaret eder. ddia o ki, sat az olan rnlerin sat rakam, birtakm
yntemlerle, ok salan rnlerin sal rakamlarn geride brakabilir. Daha ayrntl bilgi iv''
n
bkz. httpy/cticaretdergisi.convlongtail-nedir.html.
artan nemini getirir. Erken dnem kitle medyasnn ayrc zellii
olan "genele yaynclktan [broadcasting], uydu televizyonu, altya-
pnn zelletirilmesi ve serbestletirmenin olanak tand "dar alana
yaynclk"a [narrowcasting] ve son olarak saysallama ve internetin
mmkn kld "hedefeyaynclk'a [pointcasting] doru tarihsel bir
gelime vardr. Bu sonuncusu, kkl bir "lme rasyonalizasyonu"na
ve farkl teknik ve yntemlerle (rnein, veri madencilii yoluyla,
bkz. Gandy, 2012; Andrejevic, 2012; Fuchs, vd., 2012; Prodik, 2012)
potansiyel olarak kazanca dnen her faaliyetin tam olarak nicelle-
tirilmesine olanak tanr. Internet kullanclar ("sibernotlar" olarak da
isimlendirilirler) nceye gre, yeni medyay nasl kullandklar ko-
nusunda daha fazla aktiflemi ve daha fazla etkiye sahip olabilirler,
ancak internetin ekonomi politii perspektifinden ele alndnda, bu,
kullandklar platformun sahibine onlarn faaliyetlerini, tercihlerini ve
hatta sosyal durumlarn ve dier kiisel bilgilerini ok daha detay-
l lme olana tanr. nternetin szm ona devrimci olanaklara yol
at eklindeki kr krne yorum, idealist bir dncenin rndr.
Daha materyalist bir yaklam, geni toplumsal balam hesaba kat-
mal ve son birka on ylda gelimekte olan eitsizlikleri ve internetin
bunlar azaltmak iin ne yazk ki ok az ey yaptn kabul etmelidir.
Denebilir ki, saysallama bir lde bu gediklerin genilemesine ve
iktidar elinde bulunduranlarla bundan yoksun ounluk arasndaki
eitsizliklerin younlamasna katkda bulundu (bkz. Hindman, 2009;
Bellamy Foster ve McChesney, 2011).
Sz edilen zelliklere uyan bir rnek varsa, bu, hi kukusuz
Google'dr (bkz. Kang ve McAllister, 2011). Kullanclarn geni l-
de metalatran, onlar ni' izleyiciler biiminde paraladktan sonra
kendileriyle ilikili belli trde metalar sunan olas reklam-verenlere
satan bu irket, krnn ounu reklamlardan (zellikle de ana reklam
rn olan Google Ad\vords'ten) salamaktadr. Marazzi (2008) ta-
rafndan ileri srlen post-fordist ekonomiyle ilikili tezlerden birisi,
tam da irketlerin bylesi kilit sorumluluklarna iaret eder: rnlerin
farkllamas tketicilerin dikkatini ekmenin yollarndan biri hline
gelmektedir. Bylece, nceden daha az ilgi gsterilen dikkat ekonomisi
* [.N.] Ni: kendi ierisinde belli bir btnle sahip en kk para
[attention economy] nemini artrrken, retim de, bu balamda, en
azndan belli bir lde geri plana kayar. Gerekten de Google'n yllk
kr, (resmi olarak!) 30 bin insan istihdam etmesine karn, baz k-
k ulus-devletlein (rnein iki milyon nfuslu Slovenya'nn) yllk
bteleriyle ayn seviyededir. Bu yalnzca, ou durumda ekonomik
denetim anlamna gelen bir srele, yani kullanclarn mahremiyeti-
nin ok ciddi bir ekilde ihlal edilmesi durumunda mmkndr (bkz.
Fuchs, vd., 2012; Prodnik, 2012). Aralarnda Pasquinelli (2009) ve
Fuchs'un da (2012) bulunduu baz yazarlar, Google'n sermaye biri-
kim srecinde en nemli kaynaklarndan birisinin, bu platformu kulla-
nan insanlarn karl denmeyen emei olduunu, dieriise World
Wide Web'teki ierik-iireticileri olduunu ne srmektedirler. Sonuta
her iki kesim de smrlebilir, zira Google, art-deeri kullanclarn
faaliyetlerinden ekip alabilmektedir. Bu bizi dorudan toplumsal fab-
rikann ve genel zeknn [general intellect], otonomisi hareket (post-
operaistler) tarafndan sunulan ve burada Blm 6'da tartlan tanm-
lamalarna gtrmektedir.
5.3. Caraway'in Smythe Eletirisi ve Ekonomi Politiin
Konusu
Smythe'nin bulgularna dnk son dnemdeki en gl eletiriler-
den birisi, onun r ac almasnda ortaya att baz temel var-
saymlara kar olduka gl bir biimde itiraz eden Cara\vay'den
(2011) gelmitir. Her ne kadar Cara\vay*in eletirisi farkl rtme
abalarnn olduka uzun bir listesini temsil etmese de -ki bu tr r-
nekler zellikle Kltrel almalar alanndan gelir ve genelde de
ekonomi politie kar yneltilmi olurlar (genel bir deerlendirme
iin bkz. Biltereyst ve Meers 2011: zellikle de s. 417-424)- bu metin
balamnda faydal bir zemin sunar. Zira Cara\vay, konuyu Marksist
bir adan yeniden ele aldn ne srer. Bu nedenle almas imdi-
ye kadar ortaya atlan sorunlar ve konularla paralellik gsterdii iin.
ksaca da olsa ele alnmay hak etmektedir.
Bir kere, izleyici metasn ele alan aratrmaclara kar gnde-
me getirdii baz noktalar asndan Caraway'le hemfikir o l m a m a k
mmkn deildir. Caraway, ilk olarak bu yaklamn, izleyicileri dee-
rin kayna ve bo zamandaki emek olarak grmeyi, mevcut durumda
gerekleene gre abarttn ne srer, zira izleyicilerin faaliyetleri
(izleyici metas mbadelesine dair husus) dorudan kapitalistin dene-
timi altnda deildir. Caravvay'in ikinci iddias, ilkiyle balantldr;
yle ki, izleyici metas yaklam ve zellikle de Smythe'nin kendisi,
znelliklere ve faillere dair bir odaktan (rnein izleyici gc ve beda-
va le yemei olarak medya ierii tezlerinden) tamamen yoksundur.
nc olarak, kullamm-deerine odaklanlmaz. Bu noktada, ekono-
mi politiin epistemolojik yaklamnn ne olduunu ve bu yaklam-
daki yazarlarn hangi konuyu ele aldklarn sormak nem arz etmekte-
dir, zira yantlar baz ikilemleri aydnla kavuturabilir. imdi, sondan
balayarak Caravvay'in savlarna daha yakndan bakalm.
Caraway (2011: 700), "izleyicilerin medya rnlerinden elde et-
tii kullanm-deerlerinin incelenmesi, retim alanndaki kapitalist
hkimiyetin snrlarn gstermeliydi" demektedir. almada daha
nce vurguland gibi. Kapital"in ilk cildinde kullamm-deerine ili-
kin yorumlar bulmak zordur. Marx. bunun yerine, neredeyse tamamen
yalnzca mbadele-deeri zerine odaklanr. Deer olarak yalnzca
mbadele-deerinden sz eder, kullanm-deerini ise neredeyse tama-
men ilgisiz bir eklenti olarak grr. Bunun nedeni kapitalist ekono-
minin ileyi biimidir, yoksa Marx'n kiisel olarak kullanm-dee-
rini nemsiz grmesi deildir. Marx, Ekonomi Politiin Eletirisine
Katk'da daha da ileri giderek, "metann zorunlu bir n koulu" olmas
hasebiyle, "kendi bana kullanm-deeri, ekonomi politiin inceleme
alan dnda kalr" der aka (Marx ve Engels, 1987: 270). Ardndan
da, "metann kullanm-deeri varsayldndan, ona harcanan eme-
in zgn yarar ve belirlenen faydas da varsaylmaktadr, ancak bu.
emein faydal emek olarak yegne yndr ki, bu da metann ince-
lenmesine ilikindir" ifadelerini kullanr (Marx ve Engels, 1987: 277).
Meta. daima u ya da bu toplumsal kullamm-deerine sahip olmaldr,
ancak ierii mutlak anlamda nemsizdir (J ameson, 2011: 35-37).
24
24
Ya da Sohn-Rethel'in (1972: 51) ifadesiyle sylersek: "Mela mbadelesi, mevcudiyetinin
bir koulu olarak, bir mbadele ilemine konu olduklarnda metalarn kullanmnn askya
alnmasn gerektirir."
Belirli bir metay, mbadele edilebilir bir meta yapan tam olarak
kullanm-deerinin bu toplumsal (ya da toplumsal olarak gerekli) ni-
teliidir. Ayn zamanda bu nitelik, mterisi olduu srece metann
gerek ieriini son derece nemsizletirir; temel olarak, herhangi bir
ey, kullanm-deerine sahip olduu srece ve dier insanlar tarafn-
dan istenilen bir ey olduu mddete metalatrlabilir. "Mbadele-
deerinin maddi tayclarn" [material bearers] oluturan kullanm-
deerlcri tecimsel ierikleriyle birlikte metalara hayat verirler. Ancak,
"metalarn mbadele ilikisini ak ekilde karakterize eden ey, tam
da onlarn kullanm-decrlerinden soyutlanmlklardr. Bir mbade-
le ilikisi iinde, bir kullanm-deeri, yeterli miktarda bulunmak kou-
luyla, tm dier metalarla ayn deerdedir" (Marx, 1990/1867: 126f.).
Mbadele-deeri. oranlara ve lye dayal nicel bir ilikidir ve bu,
bizi hi ilgilendirmeyen Lady Gaga'nn en son msriflii zerine bir
dedikodu bile olabilir... Yeter ki, toplum, bu kullanm-deerlerinin on-
lar tketecek kadar nemli olduklarn dnsn.
Baka baz yazarlar ki en dikkat ekeni J hally'dir (1987), sk bir
materyalist epistemolojik paradigmay muhafaza etmelerine ramen,
meta fetiizmi ve sembolik kodlarn toplumsal inasyla ilikisi (do-
laysyla da metalar iin anlamn nasl retildii) asndan kullanm-
deerinin rolne odaklanrlar. Smythe konunun bu ynn ele almad
diye (ki Marx da almamt) bu onun yaklamnn doru olmad
anlamna gelmez (sadece bir bak asn aktarmaktadr) ve tpk
J hally'ninki gibi dier bak alarna deer vermedii halde de bu
durum deimez. Marx, kullanm-deerini doallatrd ve bir m-
badele fetiizmine yol at iddiasyla ok sayda saldrya maruz kal-
mtr. Bu tr eletiriler yeni deildir (konuya dair bir deerlendirme
ve Marx'n savunusu iin bkz. J hally, 1987: 35) ancak olduklarndan
daha fazla haksz olamazlar. Ekonomi politik, srf kullanm-deeriyle
ilgilenmedi diye, bu, kullanm-deerinin toplumsal adan nemsiz
olduu anlamna gelmez (hatta tam tersi geerlidir).
imdi Cara\vay'in dier iki eletirisine, yani izleyicinin serma-
yece boyunduruk altna alnmasnn hangi oranda olanakl olduu-
na ve failin rolnn ne olduuna bakalm. Caravvay (2011: 697), ne
Smythe'nin, ne de J hally ve Livant'n zmlemelerinde "[izleyici-
enei] eklinde tanmlanan emek srelerinin kapitalistin denetimi
altnda olduuna ilikin ne bir kantlama, ne de kullanm-deerinin
izleyiciye yabanclatn gstermek iin herhangi bir giriim" bu-
lunduunu ne srer. Ardndan, yeni gzetim teknolojilerinden bah-
seder, ancak "sermayenin bu [kullanc] faaliyetlerinin ne kadarn
birikim mant iine sokabilmeye muktedir olduunu yeniden \ e ye-
niden deerlendirmek" ve "[...] bu trden abalarn etkililiini ciddi
bir pheyle karlamak" (Caravvay, 2011: 698) gerektiini vurgular.
Ayrca, "izleyicilerin tam ve nesnel lm bir kurgudur" (Caravvay,
2011: 699) diye de devam eder.
Kanmca, Caravvay sylediklerinin ounda yanlmaktadr. Ca-
ravvay, medya ilikileri asndan kapitalistin iiyi [yani izleyiciyi]
dorudan kontrol etmediini sylerken bir lde hakldr. Hu elbette
dorudur, ancak geleneksel retim srecindeki kapitalist de iileri
tam olarak kontrol edemez ve medya sahibi ierikle birlikte izleyici-
lerin ilgisini "satn alr"; yani, her iki durumda da ii, ayet tketmek
istiyorsa, ok fazla bir seme ansna sahip deildir (elbette televiz-
yonu kapatmak her zaman iin bir seenektir, ancak bu, izleyicilerin
gcn u ya da bu ekilde sihirli bir biimde artran idealist bir var-
saymdr). Emek sreleriyle karlatrldnda, buradaki durum ke-
sinlikle ok farkl deildir. iler de, tpk izleyiciler gibi, grnte
kimin iin alacaklarn seebilirler; ancak gerekte her iki durumda
da, son derece snrl bir seenek sz konusudur. Medya sahipleri de.
tpk geleneksel kapitalistler gibi, neyi satabileceklerini ve kazanl
kalmak iin ne kadar harcayabileceklerini ok iyi bilirler. ayet du-
rum byle olmasayd, kepengi imdiye kadar indirmi olurlard. He-
sap son derece basittir ve eer tutmazsa irketler hayatta kalamaz. As-
lnda burada gizemli hibir yn yoktur: kapitalist, iinde bulunduu
koullara ayak uydurmak zorundadr. Smythe'nin formlasyonunda
"izleyici, bir metann satcs olarak grnmyor" (Caravvay, 2011:
697) demek de okuyucuyu yanl yola sevk etmektedir. zleyicilerin
metas, elde ettikleri ierik karlnda medya sahiplerine "sattkla-
r" soyut zamandr, yani "bo zaman'Mar, elence zamanlardr. Bu
mbadelede kullanm-deeri gerekte nemsizdir, ancak ayrntya
girecek olursak, saysal ada kullanm-deerleri, medya sahihinin
reklam-verene satt (toplumsal statler, ilgi alanlar vb. eklindeki)
izleyicilere ilikin kiisel zellikler (ya da daha basite, medya sahibi
ayet izleyiciler daha az oranda farkllamlarsa onlarn dikkatini sa-
tar) ve daha arpc biimde izleyicilerin saysal ortamlarda rettikleri
ieriktir. Burada Marksist zmlemeyle rtmeyen herhangi bir ey
olmad gibi, Caravvay'in emein meta olarak grnmesinin nemli
bir boyutu olarak grd, "izleyici ve reklam-veren arasnda resmi
szleme, mzakere veya koullara ilikin grmenin olmad" da
(Cara\vay, 2011: 697) kesinlikle doru deildir (kald ki, mesele de bu
deildir; mevcut tek nkoul, emek-gcn emek piyasasna srd
zaman emekinin kendisini smrecek olan zgrce seebilme yeti-
idir). Aslnda CarawayMn dile getirdii herey ounlukla gayr res-
mi yoldan gereklemektedir ama internet zerinde bu resmi biim-
de de olmaktadr; rnein kullanm koullan ve gizlilik bildirimleri
yoluyla (bkz. Sandoval, 2012) ve mzakerelerin fare tklamalar ya
da uzaktan kumandayla gerekletirilmesiyle. Medya ieriinin tke-
ticisi "iverenini" deitirebilir ve internet zerinde herhangi bir kii
kendi sitesini kurarak kolaylkla kendi kendisini istihdam edebilir.
Elbette bu tr bir giriimin gerek yaam koullarnda Google ya da
Facebook gibi baskn aktrlere kar ayakta kalmasnn zorluklar bir
hayli fazla olacaktr (tpk gerek dnyadaki ekonomide olduu gibi).
almasnn bandan sonuna kadar Caraway'deki temel sorun,
son derece farkl iki tartna dzeyi arasnda -soyut ve somut d-
zey arasnda- ayrm yapmay baaramamasdr. Kuku yok ki, her
iki dzey de son derece nemlidir ve eilimleri odana alan soyut
tartma, sadece somut gerekliin hareketini aklama gayesiyle ya-
plr. Bununla birlikte, zel durumlar ve gerekten varolan gndelik
hayatta ileyen baz mekanizmalar darda brakan soyut tartma,
somut gereklii ve zel durumlar asla tam olarak aklayamaz, zira
kavray snrldr (stelik bu bilinli olarak byledir). Marx'n so-
yutlamay kullanmasndaki nedenler daha nce ortaya konuldu ama
belki de bunun en bariz nedeni, somut gereklik dzeyinde ortaya
kan hereyi zmlemenin herhangi bir yolunun olmamasdr, zira
bu, zmlemeyi yapan, yalnzca belirli durumlara odaklanmaya iter
(bylesi bir zmleme yeni birok bilgiyi gn yzne karabilir,
fakat ok azyla da kalabilir). Collier'in (1994: 255-259) belirttii
gibi, somutun tmyle kavranmas mmkn deildir vc bunun fark
edilmemesi sklkla can alc nemdeki mekanizmalar ve belirleyen-
leri gzden karmamza neden olur (ya da en iyi ihtimalle son derece
snrl aklama gcne sahip genellemeler ina ederiz)
26
.
"Reklam-verenler izleyici gcn deil fakat tretilmi [uydurul-
mu/icat edilmi] bir izleyici imgesini satn alrlar -eletirel bilimin
kar kmas gereken tam da bu tretmenin kendisidir" eklindeki ifa-
desine bakldnda, Caraway'in ekonomi politiin soyutlamay (ve
beraberinde eilimlere odaklanmay) gerektirdiini anlamad gr-
lr. Caravvay, gerekten de reklam-verenlerin bunu bilmediini mi d-
nmektedir? Reklam-verenler elbette "gerek" izleyicileri deil, bir
tahmini, bir soyutlamay, izleyicinin istatistiksel bir inasn satn alr.
Burada (reklam-verenlerin sahip olduklar tm veriler nedeniyle) ama-
ca uygun bir eilim vardr, yle ki, satn aldklar tretilmi izleyici
yaps, byk lde reklam-verenlerin planlar dorultusunda hareket
edecektir. Buradaki soyut sava gre, izleyiciler bu ekilde davranmak
zorundadr, aksi takdirde reklam-verenler iflasa srklenirler; soyut
akl yrtmeye greyse, bunu makul bir satn alma klacak ekilde sz
konusu kestirim uzun vadede geree olabildiince yakn olmaldr
(bu tretmeleri satn alarak parasn fiilen kaybetme riski tayanlar
eletirel dnrler deildir; ayet bu kapitalist krll destekleyen
iktisadi bir faaliyet olmasayd, en basitinden bunu terk ederlerdi). Bu,
kapitalistin satn alm olduu emek-gcnden yeterli oranda art-
deeri elde edip edemeyeceini, dolaysyla da retmeyi planlad
metalarla piyasada tutunup tutunamayacan nceden bilememesiyle
son derece benzer bir durumdur (kapitalist, iileri denetim altnda
tutmak ve yeterli oranda art-deeri ekip almak iin yeterince kurnaz
olacana dair speklasyonda bulunmak zorundadr). Ayn ekilde,
somut rneklere bakldnda, kapitalist, retim srecinde istihdam
26
Kuramn ne kadar somuttan soyuta doru uzaklara! o kadar hataya meyilli olaca
doru olsa da, "somut durumu aklamak iin onu olduu ey yapan eitli mekanizmalar ve
eilimleri zmleyerek (dncede) ortaya karmak zorunda olduumuz" (Collicr, 1994:
255) hesaha katlmaldr.
ettii iiler zerinde asla tam denetime sahip deildir; kapitalist iin
en kt senaryo, iilerin greve gitmesi olacaktr. Medya sahibi iin
en kt senaryo ise, rettii ierii izleyicilerin izlemeye son vermesi
olacaktr (ki, bu durumda, medya sahibi ya baka bir eyi yayma so-
kacak, maliyetleri azaltarak harcamalar reklam-verenden elde ettii
paraya denk getirecek ya da iflas bayran ekecektir). Soyut yakla-
m, elbette znelliklerden arndrr, ne var ki, kapitalizmin gerekte
yapt ey de tam olarak budur: aklclatrma, nesnelletirme, soyut-
latrma (bkz. Blm 3.3).
imdilerde ou lm Stalinist diyalektik maddeciler dnda,
Marx'n son dnem eserlerinin bazlarndaki znelliklere ve ii snf-
nn gcne dair bariz ilgi eksikliinin, dnyada bu znelerce gerekle-
tirilen aamal deiimlere dair kaytszla iaret etliine bakalarnn
da samimiyetle inanp inanmadn kendimize sormalyz. Bu, Marx*n
tm hayat boyunca taknd esas tavra byiik lde ters derdi. Ak-
sine, Marx. tam da znelliklere kar olan ilgi yokluu nedeniyle kapi-
talist sistemin gerekte nasl ilediini soyut olarak zmleyebilmitir
(tekrarlarsak, bunu ancak soyut dzeyde yapmtr, en nemlisi boyun
emeye direnebilecek fail insan olmak zere baz dier eilimlerin
devreye girdii somut dzeyde deil). Marx, somut gerekliin dier
ynlerinden kapitalizme kar savamakta ve klasik ekonomi politiki-
lerce ina edilen kapitalist piyasaya dair ideal tipoloji kabul edildiinde
kapitalistin retim srecinde iiye nasl smrdn gstermekte b-
yk nem tayan ynlerini soyutlamak zorundayd.
26
Soyutlama hem
Marx, hem de Smythe'ye kapitalizmin soyut biimde nasl ilediine
dair belli bir perspektif sunar ve aktr ki, bu perspektif btn kapsa-
yc deildir; toplumsal yaamn pek ok parasn darda brakr. Bu
bir soyutlamadr ve ok da nemlidir ama kapsam itibariyle snrl-
dr ki, bu da her trl soyutlamaya dair bir zelliktir. Mesela Fuchs'un
" Bari/ bir rnei. Adam Smith'i vc onun Uluslarn Zenginlii kitabndaki toplumsal
gerekliin inas konusunu ele alalm. Smith'in savlarnn byiik lde soyutlamalar
olduuna dair yaln gerek, bize bunlarn pratikteki rneklerle (mesela somut gereklie
uygulandklarnda kuramnn ad kan baarszlklaryla) rtlemeyeceklerini
sylemektedir, her ne kadar kuramnn temelinde yatan bu kadar mkemmel bir rekabeti
piyasay henz gremesek de (ki, muhtemelen bylesi bir rnein hi olmad, zellikle de
son yzylda ve ncesinde rastlanmad iddia edilir), (bkz. I larvey, 2010).
iaret ettii zere, herhangi bir otomatik direni gremese bile Smythe
aslnda faili ihmal etmez.
21
Smythe'nin Dependency Road(Bamllk
Yolu) balkl almasnda belirttii zere:
Doru, insanlar Bilin Endstrisi kaynakl iddetli basklara maruz
kal maktad rl ar: tketiei mal ve hi zmetl eri ne dair bir sarmaln iinde-
dirler; kendileri de (izleyici) metalar olarak retilmektedirler; kendi
yaamlarn ve enerjilerini hasar grm ve metal am bi i mde ye-
niden retmektedirler. Ancak insanlar hibir ekilde edilgen ve aciz
deildirler. Sermayeni n gl ve eitli basklarna ellerinden gelen
en iyi bi i mde diren gsterirler. nsanlarn doutan gelen yetile-
rinden ve sevgi , sayg, cemaat ilikileri ve yaratclk ihtiyalarndan
kaynakl an p, her gn yeniden retilen baml miktarda I dependabl e
quantum] bir birey ve grup direnii sz konusudur. Yani. merkezdeki
(tpk tm dnyadaki gibi) balca at ma, insanlar ve sermaye ara-
sndadr. Ve hali hazrda insanlar bu at man n asl ynn olutu-
rurlar*
8
(Smythe. 1981b: 2700.
Bu adan Caravvay'in Smythe'nin faile ilikin szde ihmalkrlna
dair dncesi geerli grnmemektedir. Ama byle bile olsa, ara-
trmasnda ekonomik politik bir perspektiften yola kan (dolaysyla
da belli bir epistemolojik konum benimseyen) bir yazar znellikle-
re odaklanmyor diye eletirmek, bir fizikiyi kimyac olmad (ya
da bir marangozu tesisat olmad) iin eletirmeye benzer. Birisi
kp ilave bak alar getirebilir ama bunu yapmyorsa onu sula-
mak neden? Her ne kadar, sosyal bilimler, hele ki eletirellerse, zo-
runlu olarak birok farkl bak asn ierse ve farkl disiplinlerden
2
' Bu tez, 3 Mays 2 12'de Uppsala'da (sve) dzenlenen "Critique, Deoeracy and
Philosophy in 21 h Cenlury Information Society" (21'inci Yzyl Enformasyon Toplumunda
Eletiri. Demokrasi ve Felsefe) konferansnda yapt "Critique of the Poltical Economy of
Social Media" (Sosyal Medyann Ekonomi Politiinin Eletinsi) balkl konumada Fuchs
tarafndan ortaya atlmtr. Fuchs, /el bir tanma ortamnda da Smythe'nin odanda baka
eylerin yannda emein bulunduunu ve emein bir faaliyet olduunu, etkin insan znenin
miidalil olduu bir yere tekabl ettiini belirtmitir.
9u
" Fail zerine Smythe'dcn yaplan bu alnt Fuchs'un Uppsala'daki bahsi geen konferansta
yapt konumada dile getirilmitir. Konuma metnine u adresten ulalabilir http://www.
seribd.com/doc/92818866/C'hristian-Fuchs-C'ritique-of-the-Political-Economy-of-Social-
Mcdia-and-lnfomutional-(.'apitalsm. Aynca Fuchs'un triple-Cde yaylanacak daha ayrntl
bir katksna da baklabilir (almann bal: Reloading Dallas Smythe: The Audience
C'ommodity, the Digital Labour I)ehate. Marxist Political Fconomy. and Critical Theory
Today (Yeniden Dallas Smythe: zleyici Metas. Saysal Emek Tanmas. Marksist Ekonomi
Politik ve Gnmzde Eletirel Kuram)).
zmlemeleri ayrtrmann bilincinde olsa da, farkl yaklamlar ve
onlarn konular arasndaki ayrm hl nemlidir. Kanmca, toplumun
zmlemesine katklar byk lde farkllasa bile bir yaklam
bakasyla birlikte basite ayn torbaya koymak yanl olacaktr.
Pek ok yazar -zellikle de J ameson'n (2011: 37f) Kapital*in as-
lnda siyasi eylem almas olmadna dair baat gzlemini kabul
edersek ki, Marx muhtemelen bunlardan biri olurdu- faile odaklanma-
nn (mesela farkllaan znclliklerce sergilenen direnie ve toplumsal
hareketlerce retilen (kar) iktidar olaslklarna) ekonomi politiin
(ya da onun eletirisinin) konusu olmad noktasnda muhtemelen
hemfikir olacaklardr. Her halkarda, zenginliin yeniden blm
gerekliliine deinen ve zenginliin aslnda nereden (insan emein-
den) kaynaklandnn aka grlecei zemini sunan ekonomi po-
litik yine de baarl bir siyasi eylem iin balca nkoullardan biri
olarak grlebilir, hatta grlmek zorundadr.-
9
Bylesi bir ekonomi
politik bak asn, arzu edildii takdirde (ii bo argmanlara ya
da soyutlamann bir sonucu olan basit kusurlara taklmadan) radikal
siyaset kuramyla tamamlamamak iin hibir neden yoktur. Bu, Negri
ve Hardt'n (2001; 2005; 2009) ve de tm otonom dnce izgisinin
yaklamdr (bkz. 6. Blm). Fakat fail ve znellikler, ekonomi po-
litiin en bala gelen konusu deildir, esasnda hi de olmamlardr.
Bunlar, (radikal) siyaset kuramnn konulardr. ahsen, sanki ya o ya
da bu tr bir tercih yaparcasna, insanlarn mesela oklua odaklana-
narak Negri ve Hardt'n proletaryay grmezden gelen kolay bir yola
saptklarn iddia etmelerini artc buluyorum. Durum hi de byle
deildir. Marx'n ekonomi politik almalarna benzer bir ekilde,
Negri ve Hardt'n almalarnda da, proletarya teknik bir kavram ola-
rak grlebilir (tpk, Marx'n eserlerindeki baz dier kavramlar gibi;
mesela meta fetiizmi ya da smr rneklerindeki gibi. Bkz. Harvey,
2010). Bu, onlar siyasi kavramlara dntren bir okuma trdr.
Mesela otonomculuk teknik olan ve ekonomi politik dzeyde ina
edilen kavramlarn politik bir okumasn sunmutur (Harvey, 2010;
Harhalct (1983: 29-30), Marx iin (meta fetiizmi gibi) toplumsal formlarn ortadan
kalkmasnn, bilimsel aratrma deil, toplumsal ve siyasi eylem gerektirdiini vurgular.
Ancak eletirel bilim daha geni devrimci bir erevenin ayrlmaz bir parasn oluturur.
Negri, 1991/1984; Cleaver, 2000/1979). okluk (bkz.Virno, 2004;
Hardt ve Negri, 2005), dier yandan hibir koulda proletaryayla a-
tmayan ya da ona kar kmayan, fakat (belli bir alma sahasndan
treyen) bir kavrama bir bakasyla kompliman yapan radikal siyaset
kuramndan kaynaklanm bir kavram olarak da ele alnabilir. Ve bun-
larn hibiri tekini dlamaz. Elbette buradaki amacm ekonomi poli-
tik yaklam tek doru olarak kr krne savunmak deil. Tam ter-
sine, eilimler ve mekanizmalara odaklanarak yalnzca "nesnelci" bir
aklama sunmann aslnda bir hayli zararl olduunu dnyorum.
Ancak ekonomi politiin temel nclleri deerli kabul edilmeli ve hak
ettii itibar verilmelidir ki bu itibarn kaynanda, eer Marx bizlere
ilk olarak kat biimde teknik, soyut, znel ve siyasi olmayan okumay
sunmasa ekonomi politikteki balca kavramlarn politik okumasnn
imknsz olmas yatar.
6. letiinsel Kapitalizm ve Toplumsal Fabrika
letiimin ekonomi politiinin bahsi geen dallaryla post-operaist/
otonomist neo-Marksizm arasndaki temel farkllk, ikincisinin (baz
durumlarda, vaka incelemeleri olarak internetten rnekler sese de)
kapsamn medya ve iletiimin tesine geniletmesidir. Otonomist
yaklam, ayrca znel faillere ok daha geni biimde odaklanr: de-
eri reten znelerin bizatihi kendileridir ve deer retimi toplumun
geneline (yani "toplumsal fabrika"ya) yayld iin, bu, siyasi olas-
lklarn ve metalatrma srelerine kar insanlarn gsterdii direni-
in radikal biimde genilemesini salar.
zleyici metas zerine baz bulgular ve dnceler bu dnce
izgisiyle dorudan balantlandrlabilir, dolaysyla da, bu ele-
tirel kuramsal yaklamla iletiimin ekonomi politii arasnda baz
kesime noktalar olduunu grebiliriz. Sz konusu neo-Marksist
"ekof'l e balantl yazarlar, ada toplumda iletiimin ve hatta ba-
l bana dil-kapasitesinin [language-capacity] hegomonik stnlk
yakaladn iddia ederler; bylece, iletiimin ekonomi politiiyle
olas birka balantdan birisini yakalam olurlar. Bunun yannda,
iin nasl genellikle retim srelerine ev sahiplii yapt dnlen
(rnein fabrika, imalathane, vesaire gibi) mekanlarn tesinde top-
lumun geneline yaytldtm ortaya koyan "toplumsal fabrika" kavra-
m da (bkz. Negri, 1984/1991; Negri, 1992; Terranova, 2004, vs...)
dolayl yoldan toplumun tam anlamyla metalatrlmasna iaret
eder; ki bu, Smythe ve izleyici metas tartmasna dhil olan dier
yazarlarnkine ok benzeyen bir savdr.
Agamben (2000: 109-120), Virno (2004), Terranova (2004), Ma-
razzi (2008), Negri (1991/1984; 1992; 1999), Negri ve llardt (2001;
2004; 2009), Dean (2008), Pasquinelli (2009), Gor/ (2010), Fuma-
galli ve Mezzadra (2010), Moulier Boutang (2011) ve dier pek ok
yazar, iletiimin ve dil kapasitesinin nem kazand, iletiimsel, bi-
lisel [cognitive] ve hatta semiyotik [semiotic] ve biyolinguistik ka-
pitalizm zerine son dnemde yazlar yazmaktadrlar. Bunlar, insann
trsel varl zerine daha derin, ontolojik bir nerme olarak da g-
rlebilir (bkz. Dyer-Witheford, 2004). Benzer konular, bundan nce,
gayri maddi emek zerine yazan Lazzarato (1996) tarafndan ilendi.
Bu trden bir emek, sonrasnda Gorz (2010) tarafndan olabildiince
dikkatli bir biimde zmlendi. Gorz, gayri maddi emein, ada
toplumlarda nasl emein hegemonik biimine dntn ve dee-
rin kayna olduunu gstermitir. Bu dnm nedeniyle, insanlar,
tmden sermaye kapsamna dhil edilirler; ki, burada da kendi kendi-
lerinin giriimcisi olduklar iletmelere dnmek ve mmkn oldu-
unca ok insan sermayesi edinmek zorundadrlar. "Kendi kendinin
giriimcisi [self-entrepreneurship] olmakla birlikte, tm insanlar ve
btn yaamlar, en sonunda, almaya koulabilir ve smrlebilir.
Yaam, 'en deerli sermaye* olur. alma ve alma d arasndaki
snr, alma faaliyetleri ile alma d faaliyetlerin ayn vasflar
harekete geirmesi nedeniyle deil, fakat yaam zaman tmyle de-
erin kskacna girdii iin ortadan kalkar'" (Gorz, 2010: 22; genel bir
deerlendirme iin bkz. Brophy ve de Peuter 2007).
Bu olduka sra d bir durumdur. Emek ve emek d arasnda-
ki zamann bu ekilde i ie gemiliinin kapitalist toplumlarda
yaygn olmaktan epey uzak olduunu belirtmek nemlidir. Tam ter-
sine, kapitalizmin douuyla birlikte (sermaye tarafndan) retken
addedilen [zamanla], insan yaamnn yeniden retimi iin ancak
yeterli olan retken olmayan [zaman] arasnda radikal bir ayrm
ortaya kar. Thompson'n (1967: 59f.; 1991: Blm 6) gsterdii
gibi, grev-ynelimli alma ile "i" ve "yaam" arasndaki zar zor
fark edilebilir bir snr, pre-kapitalist toplumlarn ayrc bir zelli-
idir; ki, bu toplumlar iin u ifadeleri kullanr: "sosyal ilikiler ve
alma birbirine karr -alma-gn ie gre uzar ya da ksalr-
ve almayla 'gnlk zamann geitirilmesi' arasnda byk bir
kartlk grlmez" (Thompson, 1967: 60). alma, dier taraftan,
kapitalist toplumlarda tarihsel olarak hep zorlayc bir biimde (kap-
saml sonularyla birlikte) zamana gre ayarlanm ve llmtr.
Thompson, bir yandan zaman tahayylnn toplumsal olarak ina
edildiini, dier yandan da zamann izgisel lmnn kapitalizm
ii elzem olduunu gstermitir. Marksist emek-deer kuramnn
n koullarndan birisi -ki, bu, kapitalist ve emek smrs iin de
temeldir- tam da bu yzden iilerin alma zamann lebilmektir.
Soyut zaman tam da buna ilikindir, her ne kadar kapitalistler baz
yazarlar neo-Taylorizm ya da saysal Taylorizm (rnein, Bro\vn,
vd., 2011: Blm 5) hakknda yazmaya ynelten baz yeni lm
teknikleri gelitirmi olsa da. Yine de, bunun nemli sonular var-
dr, zellikle de emein kolayca llemeyecei saylar giderek
artan iler olduunu kabul edersek (bkz. Gorz, 1989). Bu durum,
neo-Taylorist pratiklerin srf grnten ibaret olduu nk belli
bir nem atfeden herhangi bir eyi lmekte baarsz olduklar ma-
nasna gelmektedir. te yandan bu pratikler, gemite olduu gibi,
igc zerinde etkili denetim ve gzetim aralardrlar. Bu zorluk,
alma zaman ve serbest-zaman arasndaki mulakln artmasy-
la birlikte elbette daha da vurgulanr oldu. Postone'nn (2003/1993:
26f.) belirttii gibi, "kapitalist endstriyel retimin geliim srecin-
de, deer, retilmi 'gerek zenginliin' bir ls olarak gittike
daha az yeterli olur. [...] Deer, msebbibi olduu retim sisteminin
potansiyeli asndan anakronizme dnr; bu potansiyelin gerek-
lemesi, deerin ortadan kalkmasn getirecektir." Deerin ortadan
kalkmas, "emek zamann artk zenginliin ls olarak i gre-
meyeceine ve zenginliin retiminin artk ncelikle retim sreci
iindeki dorudan insan emeinden kaynaklanmayacana iaret et-
tii" anlamna gelir. Postone iin aktr ki, "kapitalizmin almas,
Marx'n bak asndan, retimin maddi biiminin, insanlarn al-
ma ynteminin kkten bir dnmn gerektirir."
Emein byk bir ksmnn retim sreci ya da retim yerleri ola-
rak bilinen geleneksel meknlarn (rnein fabrika, imalathane) dn-
da harcanyor olmas tarihsel adan yeni bir ey deildir. Bununla bir-
likte bylesi bir emek sermaye tarafndan retken olmayan eklinde
deerlendirildi ve beyaz erkeklerden oluan "gerek proleterya" dn-
da herkesi darda brakan "ilerici" sosyalist harekellerce de sklkla
bu ekilde adlandrld (bkz. I luws, 2003). Yine de, retken olmayan
bu emein harcand yerler, iilerin yaamlarn yeniden retmeleri
asndan son derece nemliydi. Bu zellikle, cinsiyete dayal ibl-
mnn olduu ev iinde kadnlar tarafndan yerine getirilen retken
olmayan emek iin sz konusu olan bir durumdu (bu emein daha ge-
ni birikim sreleri ierisindeki rol iin bkz. Wallerstein 1983: 22-
28; Fortunati, 1989; Huws, 2003). Fortinati'ye gre (1989: 9), kapi-
talist retim biimi, retim ve yeniden retim eklinde blnm ikili
bir karaktere sahiptir. kincisi, deer retmeyen (ayn zamanda cret-
lendirilmemi ve ev iinde gerekletirilen) retim olarak grlr; ilki
ise, retim srecinde deer retimi olarak grlr. Bununla birlikte
Fortunati bu mant tersine evirir ve yeniden retimin retim sre-
cinin ayrlmaz paras olduunu gsterir; aslnda "kapitalist evrimin
can alc, ayrlmaz bir paras olarak deerin yaratlmasna katk sa-
lamaktadr" (Fortunati, 1989: 8). Bu, emek-gcnn yeniden retimi
iinde ie koulan, dolayl yoldan cretlendirilmi bir emektir; bu ha-
liyle retim iin yaamsal nemdedir ve ayn zamanda iki iinin tek
bir cretle smrlmesine olanak tanmaktadr. Bu, gnmzde daha
ileri bir noktaya tanr. rnein Huws (2003: 27, 45f., 68f.), tketi-
cinin srtna yklenen pek ok krsz ii adlandrmak iin "karl
denmemi tketim emei" [unpaid consumption labourj ve "tketim
iileri" [consumption vvorkers] terimlerini kullanr ve bunlar kendi
emek glerini (ve sonu olarak kendi yaamlarn) yeniden retmek
iin sradan insanlarn yapmas gereken karl denmemi emee
ekler. Bu tr bir i, toplumsal cinsiyet ilikilerini yeniden retecek
ekilde, genellikle bu taleplerden orantsz ekilde etkilenen kadnlar
tarafndan yerine getirilmitir. Temel yenilik, sermayenin, bu trden
"ekonomik dsallklar" kendi birikim evriminin iine katabilmeyi
baarm olmasdr.
Burada beni zellikle ilgilendiren ey, emek kavTamsallatrmas-
nn hangi deiikliklerden getii ve hatta gnmzde emek katego-
risinin ne anlama geldii deildir. Esasnda, bunlar, gnmzde eko-
nomi politiin yzlemesi gereken olduka nemli zorluklar olarak
grlebilir. te yandan, kapitalizmin yapsal dnmleri zerine, ya
da belki de kapitalizmin tmyle yeni olan bir aamas zerine odak-
lanma niyetinde de deilim. Burada, ele almak istediim ey, nem-
li bir soruyla, yani metalatrmann insan yaamnda "nereye kadar"
yayld, nereyi ve neyi smrgeletirdii ve bunlarn tmn hangi
koullar altnda gerekletirdii sorusuyla e deer grnmektedir.
Yalnzca gnmz tarihsel momentinde metalatrmann roln deil,
ayn zamanda sermayenin art-deeri nereden elde ettiini zmle-
diimizde, Smythe'nin erken dnem bulgularyla ekonomi politiin
neo-Marksist eletirisinin farkl kollar tarafndan ortaya konan gz-
lemler arasnda dikkat ekici kesime noktalar olduunu grebil-
mekteyiz. Bu iki dnce akmna gre metalatrma srecinde snr
yoktur ve ok sayda eletirel iletiim almacsnn kuramsal ara
setlerine Otonomcu perspektifi dhil etmesi de rastlant deildir. Her
iki kanat da, George Gerbner'n I 983'te syledii "ayet Marx bu-
gn hayatta olsayd, temel almasnn bal Kapital deil, letiim
olurdu" (alnt iin bkz. Nordenstreng, 2004: 13) eklindeki ifadesinin
gerek deerini tam olarak gstermektedir.
Gnmz toplumlarnda hlihazrda yeni olan, Otonomcu yazarla-
rn iddiasna gre, sermayinin kapitalist birikim devresi iine insanlarn
bilgi retme, iletiime geme, deien koullara hzla uyum salama
(esneklik), katlm ya da ibirlii sergileme ynndeki biricik yetenek-
leri de sokmaya almasdr. Bunlar, [gelimeye] ak hayvanlar [open
animals] olarak siyasal ve toplumsal kurumlar yaratma yetisine sahip
insana zg yeteneklerdir. Bu nitelikler, canl emekten art-deeri e-
kip karmaya hizmet eden farkl teknik ve aralar yoluyla sermaye
tarafndan dorudan "ie koulmaktadr." Bu iddia, deerin elde edi-
lebilecei farkl alanlar smrgeletirmede kendisine snr koymayan
kapitalizmin doal eilimsel bir gelimesi olarak da grlebilir.
Bu, dorudan Virno'nun (1996; 2004) Marx'n Grnndrisse"indeki
"makineler zerine" olan blmden treyen genel zek [general in-
tellect] kavramn yeniden yorumlayna uygun dmektedir. Virno,
toplumsal ontolojisinden kaynaklanan bir sav olarak, post-Fordist ka-
pitalizmin, trmz karakterize eden tm yetileri (rnein, dili, soyut
dnceyi, esneklii) harekete geirdiini ne srer. Virno'ya gre,
bu yetenekler insan trne zg eylerdir: "post-Fordizm, trmz
karakterize eden tm yetileri harekete geirmektedir: dili, soyut d-
n, renmeye ynelik eilimi, esneklii, kat alkanlklar olmama
alkanln" (Virno, 2005: 29f.). Tm meslek ve ilerde kullanlan
zellikler muhtemel ki bunlardr (verili tanm asndan iletiim, in-
sana dair dil yetisinin zorunlu bir toplumsal tezahrdr). Pasquinelli
(2009), bunun yerine, sermayenin gerekte tm insanlar iin ortak olan
yetileri nasl smrdn ve ayn zamanda ortak toplumsal retimi-
mize karln demeden nasl el koyduunu gsteren "ortak akl"
[common intellect] terimini kullanr (ayrca bkz. Hardt ve Negri, 2009).
Chicchi (2010), Marazzi (2010) ya da Vercelone (2010) tarafndan
da ileri srld gibi, finansal kapitalizm iktisadi birikim dngsnn
tamam zerine yaylmay baarmtr. Bnun en temeldeki anlam,
finansn artk retimden balayarak nihai aamadaki tketime kadar
iktisadi dngnn tm evrelerine yerletiidir. Bu, fnans kapitalizmin
deeri nasl olup da geleneksel deer retim alanlarnn (yani fabrika
snrlarnn gerisindeki mbadele-deeri retiminin) tesine tamay
baardnn ana nedenidir. Bu ayn zamanda metalatrmann hayatn
her alanna yaylmay baarm olduu anlamna gelmektedir.
7. Sonu
alma boyunca zme kavuturulmam birok ikilem ortaya
atld ve yantlanandan daha fazla soru gndeme getirildi. Bunlardan
birisi, phesiz, emek kategorisine ilikin onlandr: bugnk tarihsel
balam iinde bu neyi kapsamaktadr? Genelde "bo zaman" olarak
dnlen eyin gnmzde zel trden bir emek olarak tanmlanabi-
liyor olmasn tahayyl etmek pek oklar iin zor olabilir. Benim bu-
radaki amacm, zorunlu olarak tarihsel bir grngnn -yani, kapitalist
bir toplum balam iindeki emein- tarih-tesi [transhistorical], ant-
ropolojik ya da zc tanmlamalarn bulmaya almak deildi. Belli
bir emek tr ya da onun rnleri, kiisel olarak bize ne kadar gerek
d grnrse grnsn (ya da dahas bu retilmi kullanm-deer-
leri ne kadar gereksiz grlrse grlsn, hem bunu ispatlamak iin
gerek bir ihtiya bile yoktur, en popular televizyon ovlarna bakmak
yeterlidir) bizi burada ilgilendirmesi gereken asl ey, sermayenin emek
olarak neyi grd dr. Gerek ekonomi politik, gerek onun eletirisi,
her eyden nce ahlaki tanmlardan ok, kapitalist boyundurua kar
radikal politik bir direnii mmkn klabilen teknik tanmlara gereksi-
nim duyar. Meta sahibi iin fazladan mbadele-deeri reten (bu ekle-
nen deer ne kadar byk olursa olsun) herhangi bir etkinlii emein
herhangi bir tr olarak iddia edecek kadar ileriye gidilebilir mi? Bu,
Marcuse'un Marx'n yazlarndan kard tanma uzak deildir. Mar-
cuse, emei "son tahlilde kapitalizmin gerekte ondan anlad ey,
meta retiminde art-deer yaratan ya da 'sermaye reten' faaliyet"
olarak tanmlamaktadr (Marcuse, 1955: 293). Bu anlamda retkenlik,
her zaman, sadece sermaye tarafndan tanmlanan bir eydir.
Daha ayrntl yantlar imdilik beklemek zorunda kalacak, ancak
burada nemli olan, son onyllar iinde toplumsal ve ekonomik d-
zeyde byk kaymalar yaandn ve bunlarn ou iin derinleme-
sine zmlemelere ve kabul edilebilir yantlara sahip olmadmz
kabul etmektir. Bu dnmlerin baz gstergeleri bu almada orta-
ya konan sorunlar ve ikilemler yoluyla ele alnd. Bu adan, her yeri
kuatc bir metalatrmayla ilikili olarak geerli bir tez sunabiliriz.
Bu tez, ok daha ileri dzeyde dorulanmaya muhtatr, fakat yine de
bu konuyla ilikili ortaya atlm eitli dncelerin bir devam iin
salam bir zemin sunabilir:
Dnya apnda btnlemi bir ekonomik sistem hline gelen ka-
pitalizmin yapsal eilimi, yaamn tm maddi vc toplumsal yn-
lerini metalatrmak vc deere evirmek deildir sadece, fakat ayn
zamanda, (trsel varlk olarak) insann yaamn bylece birikim
358 | Jernej Prodnik
dngs iine dhil etmektir: yalnzca szlerimizi deil, konuma
yeteneimizi [logos] de; yalnzca hislerimizi ve duygularmz deil,
bunlar iin gerekli tm yetilerimizi de... Bu eilim, insan yaamnn
bir annn bile rasyonalizasyona ve ayrntl hesaplamaya dayal bu
iktisadi devrenin dna karak israf edilmemesi gerektiini dikte
eder; insann her eylemi ierilmeli ve toplumsal yaamn her yn
dikkatlice llmelidir.
Marx, meta-biimin ve mbadelenin toplumsal yaammz ve bi-
reysellememiz asndan olan nemini ortaya koymutur. Ancak
gnmzde metalatrma Marx'm gsterdiinden ok daha ileri bir
noktadadr; neredeyse btn insan ilikilerini andrmaya ve dei-
tirmeye balamtr. Metalatrma, yalnzca medyaya zg iletiimi
arasallatrmakla yetinmemekte, ayn zamanda insanlar otomatlara
dntrerek, kiileraras iletiimi de bozmaktadr. Metann toplum
zerinde hkimiyet kurmaya balad bir yerde, kullanm-deerinin
bamsz olma ihtimali ortadan kalkar; mbadele-deeriden yoksun
ama toplumsal bakmdan yararl olan eyler deersizleir, gerekli ol-
maktan kar ve anlamszlar (Avrupa Birlii genelindeki acmasz
kemer skmalarn gerek anlam baka ne olabilir ki?). Bizi asl endi-
elendirmesi gereken ey, yalnzca bir tr soyut kavram olan toplum-
sal iletiim deil, fakat ayrca demokratik yaamn temel kategorileri
de olmaldr. Enformasyon ve iletiim, kabaca, birok meta eidinden
biri olarak grlemez. Bunlar, baskdan muafiyete ve ifade zgrl-
ne dayal zgr ve demokratik olarak grlen toplumlarn olduka
yaamsal bileenleridir.
Hanno Hardt'n (2004: 74) vurgulad gibi, iletiim, demokrasinin
birok tanmnda bariz bir nedenle merkezi konumdadr. Ancak tm
iletiim sreci, "zorlayc rekabet yasalar" (Marx 1990/1867: 433)
altnda ilemek zorunda olan byk, birbiriyle balantl ve dnya a-
pndaki -retimden (bilgi emeinden), ierie, altyapya ve en sonun-
da da izleyiciye, yani insana uzanan- bir meta zincirine dntnde,
yine bir ifade zgrlnn olduundan gerekten bahsedebilir mi-
yiz? Kilit iletiim kanallar ve ifade zgrlnn aslnda tekelletii
(ya da en iyi ihtimalle oligopolletii) ve olabilecek en az saydaki
sekinlerce sahiplenildii (McChesney, 2008) bir zamanda "yaratc
ve entelektel alma kitlesel retime dnrken, ngrlebilirlik
ve tekrarlamann ticari baarnn anahtar olduu piyasadaki taleplere
yant vermek iin bireysel fikirler ideolojik incelemeden geerken"
(I lardt, 2004: 34) herhangi bir zgrlk sz konusu olabilir mi?
30
Eletirel kuramn balangcndan beri arasal aklcla ve insan-
larn ve aralarndaki ilikilerin bu ekilde arasallatrlmasn incele-
meyen ve eletirmeyen dnyaya dair pozitivist baka kar mcadele
ettiini ne srmek mmkndr (bkz. Fuchs 2011: 11-26). Eletirel
kuramclar olarak grevimiz, bkmadan bu srelerin gl bir eleti-
risini sunmaktr. Bu, kapitalizm tarihindeki topyekn ve emsali grl-
memi bir metalatrmann sonucu olan hlihazrdaki arasallatrma
ve ekonomik rasyonalizasyon nedeniyle zellikle gereklidir. Ancak,
Wallerstein'a (2001/1991: 25) inanacak olursak, bu srelerin en azn-
dan olumlu bir sonucu vardr: "Topyekn metalatrma, er ya da ge.
piyasann rtsn kaldrr."
Kaynaka
Adorno, Theodor W. 2001/1991. The Cuhure ndustry: Selected Essays on
Mass Cultre. London, Ne\v York: Koutledge.
Agamben, Giorgio. 2000. Means IViihoui Ends: Notes on Politics.
Minneapolis, London: University of Minnesota Press.
Andrejevic, Mark. 2012. Exploitation in the Data Mine. Internet and
Suneillance: The Challenges ofWeb 2.0 and Social Media iinde, derleyen
Christian Fuchs, Kees Boersma, Anders Albrcchtslund, ve Marisol Sandoval,
71-88. Ne\v York: Routledge.
Arendt,Hannah. 1998/1958. The Human Condition 2nd cd. Chicago, London:
The University of Chicago Press.
Babe, Robert E. 2009. Cultural Studies and Political Economy: Toward a
Ne*. Integration. Lanham. Bouldcr. Nevv York: Lexington Books.
30
McChesney (2008,426) "medya ABD'de nde gelen antidemokratik bir gce dnmtr.
Ticari medya devleri daha varlkl ve gl hle geldike, katlmc demokrasi ihtimali o kadar
/ayfiamaktadr" eklinde bir vurgu yaparak daha ileri gitmektedir. Benzer ekilde Hardt'a
(2004, 48) gre. "medya, iktisadi hkimiyeti politik gce dntren Amerikan toplumunun
rketletnlmi alann parasna dnmtr. Bu yzden de medya, bilinci ekillendirmekte
ve hkim politik ideoloji haline gelen egemen irket ideolojisinin pekimesine yardm
etmektedir."
Balibar, Etienne. 2007. The Philosphy of Marx. London, Nevv York: Verso.
Barbalet, J ack M. 1983. Marx's Construction of Social Theory. London,
Boston [...]: Routledge and Keegan Paul.
Bellamy Foster, J ohn ve Robert McChesney. 2011. The I nternet's Unholy
Marriage to Capitalism. MRZine 62 (10). (Eriim 17 Mart 2012) http://
monthlyreview.org/2011/03/01/tho-intemcts-unholy-marriagc-to-capitalism.
Bermejo, Fernando. 2009. Audience Manufacture in Historical Perspective:
from Broadcasting to Google. Nen- Media and Sociery II (1-2): 133-154.
Biltcreyst, Daniel ve Philippe Mcers. 2011. The Political Economy of
Audiences. The Handbook of Political Economy of Communications iinde,
derleyen J anet Wasko, Grahan Murdock ve Helena Sousa, 415-435. Malden,
Oxford. Wiley-Blackwell.
Bollier, David. 2002. Sileni Theft: The Private Plunder of Ouv Common
Wealth. Nevv York, London: Pluto Press.
Bonefeld. VVcrner. 2001. The Permanence of Primitive Accumulation:
Commodity Fetishism and Social Constitution. The Commoner 2: 1-15.
Byle, J ames. 2008. The Public Domain: Enclosing the Commons of the
Mind. Nevv Havcn, London: Yalc University Press.
Brophy, Enda ve Greig de Peuter. 2007. I mmaterial Labour, Precarity, and
Recomposition. Knowledge \Vorkers in the Information Society iinde,
derleyen Catherine McKercher ve Vincent Masco, 177-192. Lanham:
Lexington Books.
Brovvn, Phillip, Hugh Lauder, ve David Ashton. 2011. The Global Auction:
The Broken Promises of Education, Johs and Incomes. Oxford. New York:
Oxford University Press,
Caravvay, Brctt. 2011. Audience Labor in the Nevv Media Environment: A
Maman Revisiting of the Audience Commodity. Media. Culture & Societv
33 (5): 693-708.
Chicchi, Fedcrico. 2010. On the Threshold of Capital, At the Thresholds of the
Common. Crisis in the Global Economy iinde, derleyen Andrea Fumagalli
ve Sandro Mezzadra, 139-152. Nevv York: Autonomedia.
Cleaver, Harry. 2000/1979. Reading Capital Politically. Leeds: Anti/Theses.
C'ollier, Andrevv. 1994. Critical Realism. London, Nevv York: Verso.
De Angelis, Massimo. 2007. The Beginning of History: Value Struggles and
Global Capital. London: Pluto Press.
Dean, J odi. 2008. Communicative Capitalism: Circulation and the Forcclosure
of Politics. Digital Media and Democracy: Tactics in Hani Times iinde,
derleyen Megan Bler, 101-121. Cambridge, London: M T Press.
Debord, Guy. 1970. SocietyofSpectacle. Dctroit: Black and Red Press.
Dycr-Wilheford, Nick. 2004. 1844/2004/2044: The Return of Species-Being.
Historical Materialism 12 (4): 3-26.
Eagleton, Terry. 1996. The Illusions of Post modernisin. Maldcn, Oxford:
Blaekvvell.
i l *
Fiske, J ohn. 1990. Introduction to Communication Studies. 2nd edition.
London, New York: Routledge.
Fleissner, Peter. 2009. The "Commodification" of K.nowledge in the Global
Information Society. rriple-C - Cognition, Communication. Co-operation:
pen Access Journal for a Global Sustainable Information Society 7 (2):
228-238.
Fortunati, Leopoldina. 1989. The Arcane of Reproduction: Housework.
Pvstitution, Labour and Capital. Nevv York: Autonomedia.
Fuchs, Ch istian. 2010. Labor in Informational Capitalisrn and on the nternet.
The Information Society 26 (3): 179-196.
Fehs, Christian. 2011. Foundations of Critical Media and Information
Studies. London, New York: Routledge.
Fuchs, Christian. 2012. Google Capitalisrn. triple-C - Cognition.
Communication. Co-operation: Open Access Journal for a Global Sustainable
Information Society 10(1): 42-48.
Fuchs, Christian, Kees Boersma. Anders Albrechtslund, ve Marisol Sandoval,
(der) 2012. nternet and Surveillance: The Clallenges of IVeb 2.0 and Social
Media. Nevv York: Routledge.
Fumagalli. Andrea ve Sandro Mezzadra, (der) 2010. Crisis in the Global
Economy. New York: Autonomedia.
Gandy, Oscar H. J r. 2012. Matri.\ Multiplication and the Digital Divide. Race
After the nternet iinde, derleyen Lisa Nakamura ve Peter A. Cho\v-White.
128-145. Nevv York, London: Routledge.
Gorz. Andre. 1989. CritiqueofEconomicReason. London, Nevv York: Verso.
Gorz. Andre. 2010. The Immaterial. London: Seagull Books.
Gramsci. Antonio. 1971. Selections from the Prison Notebooks. London:
Lavvrence and Wishart.
Hardt. Hanno. 2004. Mythsfor the Masses: An Essayon Mass Communication.
Malden, Oxford, Victoria: Blaekvvell Publishing.
Hardt, Mchael ve Antonio Negri. 2001. Empie. Cambridge: Harvard Univ.
Press.
Hardt, Michael ve Antonio Negri. 2004. Multitude: Har and Democracy in
the Age of Em pire. Nevv York: The Penguin Press.
Hardt, Michael ve Antonio Negri. 2009. Commonwealth. Cambridge,
Massachusctts: The Belknap Press of Harvard University Press.
Harvey, David. 1996. Justice, Nature and the Geography of Dijference.
Cambridge: Blackvvell.
Harvey, David. 2003. The Nen Imperialism. Oxford, Nevv York: Oxford
University Press.
Harvey, David. 2010. A Companion to Marx's Capital. London, Nevv York:
Verso.
Hindman, Matthevv. 2009. The Myth of Digital Democracy. Princeton in
Oxford: Princeton Press.
Hobsbavvm, Eric. 2011. How to Change the tVorld: Reflections of Marx and
Marxism. Nevv Haven, London: Yale University Press.
Horkhcimer, Max ve Theodor Wiesengrund Adorno. 2002/1947. Dialectic
of Enlightenment: Philosophical Fragments. Stanford, California: Stanford
University Press.
Huvvs, Ursula. 2003. The Making of a Cybertariat: Virtual Work in a Real
Hor/d. Nevv York: MR Press.
Innis, Harold Adums. 2008/1951. The Mas of Comnunication. 2nd ed.
Toronto: Univ. of Toronto Press.
J ameson. Fredric. 2009. Valences of the Dialectic. London, Nevv York: Verso.
J ameson, Fredric. 2011. Representing Capital: A Reading of Vohmc One.
London, Nevv York: Verso.
J hally, Sut. 1987. The Codes of Advertising: Fetishism and the Political
Economy of Meaning in the Consumer Society. Nevv York: Routledgc.
Kang, Hyunjin ve Matthevv P. McAllister. 2011. Selling You and Your Clicks:
Examining the Audience Commodifcation of Google. triple-C - Cognition.
Cornmmication. Co-operation: Open Access Journalfor a Global Sustainable
Information Society 9(2): 141 -153.
Lazzarato. Maurizio. 1996. mmaterial Labour. Radical Thought in talv: A
Potential Politics iinde, derleyen Paolo Virno ve Michael Hardt, 133-147.
Minneapolis ve London: Minnesota University Press.
Lefebvre, Henri. 1968. The Sociology of Marx. Nevv York: Pantheon Books.
Lukcs, Gcorg. 1971. History and Class Consciousness: Studies in Marxist
Dialectics. Cambridge. Massachusets: The M T Press.
Maraz/i, Christian. 2008. Capital and Language: From the New Economy to
the War Economy. Los Angeles: Semiotext(e).
Marazzi, Christian. 2010. The Violence of Financial Capitalisrn. Los Angeles:
Semiotext(e).
Marcusc, Herbert. 1955. Reason and Revolution: Hegel and the Rise ofSocial
Theory. 2nd ed. London: Routledge & Keegan Paul Ltd.
Marx, Kari. 1993/1858. Grundrisse: Foundations of the Critique ofPolitical
Economy London: Penguin Books.
Marx, Kari. 1990/1867. Capital: A Critique of Political Economy, Voltme
One. London: Penguin Books.
Marx, Kari. 1991/1894. Capital: A Critique of Political Economy, Voltme
Three. London: Penguin Books.
Marx, Kari ve Frederiek Engels. 1975. Collected IVorks. Volume 3 (1843-
1844). London: Lawrence & Wishart.
Marx, Kari ve Frederiek Engels. 1976. Collected IVorks. Voltme 6 (1845-
1848). Nevv York: International Publishers.
Marx, Kari ve Frederiek Engels. 1987. Collected H'orks. Volume 29 (1857-
1861). Nevv York: International Publishers.
Maxwell, Rick. 1991. The Image is Gold: Value, The Audience Commodity,
and Fetishism. Journal of Film and Video 43 (1-2): 29-45.
May, Christopher. 2010. The Global Political Economy of Intellectual
Property Rights: The New Enclosutvs. 2nd ed. Nevv York: Routledge.
McChesney, Robert W. 2008. The Political Economy of Media. Nevv York:
Monthly Revicvv Press.
Meehan. Eileen. 1993. Commodity Audience, Actual Audience: The Blindspot
Debate. Illuminating the Blindspot s: Essays Honoring Dallas W. Smythe
iinde, derleyen J anet Wasko, Vincent Mosco, ve Manjunath Pendakur, 378-
400. Ne\v J ersey: Ablex.
Mezzadra, Sandro. 2011. The Topicality of Prehistory: A Nevv Reading of
Marx's Analysis of "So-Called Prim iti ve Accumulation". Rethinking Marxism
22 (3): 302-321.
Mosco, Vincent. 2009. The Political Economy of Communication. 2nd edition.
Los Angeles, London: Sage.
Mosco, Vincent ve Catherine McKercher. 2008. The Laboring of
Communication: WHl Knowledge Workers of the World nite? Lanham,
Boulder, Nevv York: Lexington Books.
Moulier Boutang, Yann. 2011. Cognitive Capitalism. Cambridge, Malden:
Polity Press.
Murdock. Grahan. 1978. Blindspots about VVestem Mancism: A Reply lo Dallas
Smythe. Canadian Journal of Political and Social Theory 2 (2): 109-119.
Murdock, Gralam. 2006. Marx on Commodities, Contradictions and Globalisations
Resources for a Critique of Marketised Culture. E-Comps 7: 1-23.
Murdock, Graham. 2011. Political Economies as Moral Economies:
Commodities, Gifts, and Public Goods. The Handbook of Political Economy
of Communications iinde, derleyen J anet Wasko, Graham Murdock, ve
Helena Sousa, 13-40. Malden, Oxford: Wiley-Blackwell.
Murdock, Graham ve Peter Golding. 1973. For a Political Economy of Mass
Communications. The Socialist Register 10: 205-234.
Napoli. Philip M. 2010. Revisiting 'Mass Communication' and the 'Work'
of Audience in the Ne\v Media EnvironmenL Media. Culture and Society, 32
(3): 505-516.
Napoli, Philip M. 2011. Audience Evolution: New Technologies and the
Transformation of Media Audiences. Nevv York: Columbia University Press.
Negri, Antonio. 1991/1984. Marx Beyond Marx: Lessons on the Grmdrisse.
London: Pluto Press.
Negri, Antonio. 1992. Interpretation of the Class Situation Today:
Methodological Aspects. Open Mancism, Volume 2: Theory and Practice
iinde, derleyen VVerer Bonefeld. Richard Gunn, ve Kosmas Psychopcdis,
69-105. London: Pluto Press.
Negri, Antonio. 1999. Value and AlTect. Boundary 2 26 (2): 77-88.
Nightingale, Virginia, (der) 2011. The Handbook of Media Audiences. Malden,
Oxford: Wiley-BIackwell.
Nordenstreng, Kaarle. 2004. Ferment in the Field: Notes on the Evolution of
Communication Studics and its Disciplinary Nature. The Public - Javnost 11
(3): 5-18.
Parker, lan. 1994. Commodities as Sign-Systems. Information and
Communication in Economics iinde, derleyen Robert E. Babe, 69-91. Boston
Dordrecth, London: Klu\vcr Acadcmic Publishers.
Pasquinelli, Matteo. 2009. Google's PageRank Algorithm: A Diagram of
Cognitiv e Capitalism and the Rentier of the Common Intellect. Deep Search:
The Politics of Search Beyond Google iinde, derleyen Konrad Becker ve
Felix Stalder. London: Transaction Publishers. (Eriim 1 Nisan 2012) http://
matteopasquinelli.com/docs/Pasquinelli_PageRank.pdf.
Perclman, Michael. 2000. The Invention of Capitalism: Classical Political
Economy and the Secret History ofPrimitiveAccumulation. IDurham, London:
Duke University Press.
Polanyi, Kari. 2001/1944. The Great Transformation: The Political and
Economic Origins ofOur Times. Boston: Beacon Press.
Postone, Moishe. 2003/1993, Time. Lahor, and Social Domination: A
Reinterpretation of Marx's Social Theory. Cambridge: Cambridge Univesity
Press.
Prodnik, J ernej. 2011. Permanentnost primitivne akumulacije, ali: o privati
lastnini, komodifikaciji in povratku rente [ing.: The Permanence of Primitivc
Accumulation, or: On the Private Property, Commodification and Rctum of
the Kent]. Casopis za kritiko znanosti 244: 89-109.
Prodnik, J ernej. 2012. Toward a Critique of Survcillance in the Age of the
nternet: A Reflection on the "nternet and Survcillance" Derleyen Fuchs,
Bocrsma, Albrechtslund, ve Sandoval. triple-C - Cognilion. Communication.
Cooperation: pen Access Journal for a Global Sustainable Information
Society 10(1): 92-99.
Sandoval, Marisol. 2012. A Critical Empirical Case Stdy of Consumcr
Survcillance on Web 2.0. Internet and Suneillance: The Challenges oflYeh
2.0 and Social Media iinde, derleyen Christian Fuchs, Kees Bocrsma, Anders
Albrechtslund, ve Marisol Sandoval. 147-169. New York: Routledge.
Schiller, Herbert I. 1989. Culture. Inc.: The Corporate Takeover of Public
Evpression. Ncw York, Oxford: Oxford University Press.
Smythe, Dallas W. 1960. On the Political Economy of Communications.
Journalism Quarterlv(Fail): 563-572.
Smythe, Dallas W. 1977. Communications: Blindspot of Western Mancism.
Counterclockwise: Perspectives on Communication iinde, derleyen Thomas
Guback, 266-291. Boulder, San Francisco, Oxford: Wcstview Press.
Smythe. Dallas W. 1978. Rejoindcr to Graham Murdock. Counterclockwise:
Perspectives on Communication iinde, derleyen Thomas Guback, 292-301.
Boulder, San Francisco, Oxford: Wcstview Press.
Smythe. Dallas W. 1981a. Communications: Blindspot of Economics.
Culture. Communication. and Dependency: The Tradition of H.A. Innis
iinde, derleyen VVilliam II. Melody, Liora alter ve Paul lleyer, 111-126.
Ne\v J ersey: Ablex.
Smythe. Dallas W. 1981b. Dependency Road: Communications. Capitalism.
Consciousness. and Canada. Ncw J ersey: Ablex Publishing.
Sohn-Rethel. Alf'red. 1972. Mcntal and Manual Labour in Mancism. Situating
Marx iinde, derleyen Paul Walton ve Stuart Hail, 44-71. London: Human
Context Books.
Sohn-Rethel. Alfred. 1978. Intellectual and Manual Labour: A Critique of
Epistenology. London, Basingstoke: The MaeMillan Press Ltd.
Terranova, Tiziana. 2004. Network cullure: Politicsfor the information age.
London: Pluto Press.
Thompson. Edvvard Palmer. 1967. Time, Work-Discipline. and Industrial
Capitalisrn. Pas and Presem 38: 56-97.
Thompson, Edward Palmer. 1991. Customs in Common. London: Merlin
Press.
Huws, L rsula. 2003. The Making of a Cybertariat: Virtual H'ork in Real
World. Ne\v York: Monthly Revic\v Press.
Vereellone. Carlo. 2010. The Crisis of the Lavv of Value and the Becoing-
Rent of Proft. Crisis in the Global Economy iinde, derleyen Andrea
Fumagalli ve Sandro Mezzadra, 85-118. Nevv York: Autonomedia.
Virno, Paolo. 1996. Notes on the "General I ntellect". Mancism beyond
Mancism iinde, derleyen Saree Makdisi, C'esare Casarino ve Rebecca E.
Kari, 265- 272. Nevv York, London: Routledge.
Virno, Paolo. 2004. A Grammar of the Multitude: For an Analvsis of
Contemporary Forms of Life. Los Angeles ve Nevv York: Semiotext(e).
Virno, Paolo. 2005. Intervievv vvith Paolo Virno (Branden W. J oseph). Grev
Room 21: 26-37.
Wallerstcin, Immanuel. 1983. Historical Capitalisrn. London: Verso.
VVallerstcin, Immanuel. 2001/1991. Unt/inking Social Science: The Limits
of Nineteenth-Century Paradigms. 2nd ed. Philadelphia: Temple University
Press.
Wasko, J anet. 2005. Study ing the Political Economy of Media and nformation.
Communicaao e Sociedade 7: 25-48.
Wasko, J anet, Graham Murdock, vc Helena Sousa, (der) 2011. The Handbook
of Political Economy of Communications. Malden, Oxford: Wilcy-Blackvvell.
Williams, Raymond. 1973. Basc and Superstructure in Marxist Cultural
Theory. New Lef Review 82: 3-16.
Williams, Raymond. 2005/1980. Culture andMaterialism. London: Verso.