0

T.C GAZ NVERSTES ETM BLMLER ENSTTS YABANCI DLLER ETM ANABLM DALI ARAPA RETMENL BLM DALI

ARAPA VE TRKEDE CMLE YAPISI, YABANCILARA ARAPA CMLE RETM -KARITSAL ZMLEME-

DOKTORA TEZ

Hazrlayan Tahirhan AYDIN

Tez Danman Prof. Dr. Emrullah LER

ANKARA-2007

ZET Bu almada, Arapa ve Trkede cmle dil zellikleri ve eitleri asndan ele alnd, benzer ve farkl ynleri kartsal zmleme bak asyla ortaya konuldu, ortak ve farkl ynlerin cmle retimindeki yeri ve nemi tespit edilmeye alld. Kartsal dilbilim/zmleme, anadili ile hedef dil arasndaki benzerlikleri ve ayrlklar incelemektedir. Bu incelemeler daha ok farkllklar zerinde younlamaktadr. Kukusuz her dil kendine zg bir yapya sahiptir. Ana dilleri fakl olan renciler Arapay renirken fakl glklerle karlamaktadrlar. Arapa Trkler iin yabanc bir dildir. Bunun iin, ama dil anadiliyle karlatrlmal, aradaki farklar ortaya karlmal ve bylece rencinin karlaaca glkler nceden saptanmaldr. Arapa ile Trke arasnda cmle bakmndan birbirine benzerlikler olduu gibi farkllklar da vardr. Bu benzerlik ve farkllklar u ekilde zetlemek mmkndr: a) Arapada bulunan ancak Trkede bulunmayan cmleler. b) Trkede bulunan ama Arapada bulunmayan cmleler. c) Hem Arapada hem de Trkede bulunan cmle eitleri. d) sim benzerliine ramen Arapa ve Trkede farkl yapya sahip cmleler. ki dil cmle asndan karlatrldnda ortaya kan bu gruplarn kendi ierisinde retim bakmndan olumlu ve olumsuz taraflar vardr. Benzerliklerin olmas kartsal zmleme teorisinin gl grne gre retimde kolaylk salamaktadr. Dolaysyla benzerlik ve farkllklar ortaya konduktan sonra bu iki zellie gre retimi gerekletirmek yararl olacaktr.

II

ABSTRACT This paper deals with the various types and characteristics of Arabic and Turkish sentences, analyzes their resemblance and divergence using a contrastive analysis approach, and attempts to identify the role and importance of similarities and differences in the teaching of sentences. Contrastive linguistics/analysis examines the convergence and divergence between the native language and target language. However, this analysis is concentrated more upon divergence. Both Arabic and Turkish undoubtedly possess a structure all their own. Students with different native tongues encounter different problems when learning Arabic. Arabic is a foreign language for Turks, therefore the goal is to compare Arabic with Turkish, identify the differences between the two languages, and thus determine ahead of time the difficulties the student will encounter. From a sentence standpoint, just as there are similarities between Arabic and Turkish, there are also differences. These similarities and differences can be summarized as follows: a) sentence types that exist in Arabic but not in Turkish b) sentence types that exist in Turkish but not in Arabic c) sentence types that exist in both languages d) sentences in Arabic and Turkish that have different structures despite word similarity. From a teaching standpoint, there are advantages and disadvantages to these groups, which emerge when the two languages are contrasted on the basis of sentence structure. According to the the strong version of the contrastive analysis theory, the existence of similarities makes instruction easier. Therefore it is beneficial to begin instruction after similarities and difference have been identified, on the basis of these two characteristics.

III

N SZ zellikle son yzylda byk bir hzla gelimekte olan teknoloji, insanlarn yakn ilikiler kurmalarna olanak salamtr. Bu gelimelere paralel olarak uluslararas ilikilerin gnden gne gelitii dnyamzda yabanc dil

renimine/retimine duyulan ihtiya gnden gne artm, yeni yntemler, deiik retim yollar zerindeki almalarla bu konu, ayn zamanda dilbilimin nemli alanlarndan biri durumuna gelmitir. Bu nem ve gereksinme eskiye oranla allm llerin ok stnde bir art gstermitir. Bildiimiz zere yzyllardr Arapa retimi pek deiiklie uramadan her artta ayn yntemler kullanlarak yapla gelmitir. Dilbiliminde ve retim metotlarnda ortaya kan gelimeler Arapa retimine de yeni bir ekil vermeyi gerektirmitir. Bugn zellikle Arap dilinde retime ilikin aratrmalarn,

IV

maalesef ok az olduunu grmekteyiz. Belki de bu alanda korkun bir boluun olduunu sylemek daha doru olur. Mezkr aratrmalar konusundaki bu azln sebepleri pek oktur. Belki bunlarn en nemlilerinden biri uygulamal dilbilimin yeni oluu, dieri ise bu alann uzmanlarnn veya konuyla ilgilenenlerin az oluudur. Arapa retimini olumsuz etkileyen temel problemlerden bir tanesi de Arapa-Trke dilbilgisi alannda kartsal almalarn olmaydr. lkemizde kartsal zmlemeli Arapa-Trke dilbilgisi almalar birka tez ve birka makaleyi maalesef gememektedir. Karlatrmal dilbilgisi almalar ise ihtiyaca cevap vermenin ok uzandadr. Kartsal zmlemeli Arapa -Trke dilbilgisi almalarndaki yetersizlik doal olarak kartsal dil retim metodunun da uygulanmasn engellemektedir. Bu almada, Arapa ve Trkede cmle dil zellikleri ve eitleri asndan ele alnd, benzer ve farkl ynleri kartsal zmleme bak asyla ortaya konuldu. Bu ortak ve farkl ynlerin cmle retimindeki yeri ve nemi tespit edilmeye alld. Bu karlatrma, uygulamal dilbilimin bir dal olan kartsal zmleme esas alarak gerekletirildi. Aratrmann bandan sonuna kadar gerek maddi gerekse manevi desteklerini her an yanmda grdm tez danmanm sayn Prof. Dr. Emrullah LERe, ayrca bu sre boyunca gsterdii ilgi ve katklarndan dolay Prof. Dr. Musa YILDIZ beye teekkr bir bor bilirim

Tahirhan AYDIN ANKARA-2007

NDEKLER
ZET ABSTRACT. N SZ.... NDEKLER TABLOLAR LSTES KISALTMALAR.. GR....... 1. YABANCI DL RETM/RENM VE TARH.. 2. YABANCI DL RENMNDE ANADLNN YER VE NEM 3. RENM/EDNM BAKIMINDAN YABANCI DL VE ANADL... 4. DLBLM VE YABANCI DL RETM.... 5. EVRENSEL DLBLGS VE YABANCI DL RETM.. 6. YABANCI DL RETM VE DLBLGS... 7. KARITSAL ZMLEME . 8. KARITSAL DLBLM TARH... 9. KARITSAL ZMLEMENN DL RETMNDEK YER VE NEM.. 10. KARITSAL ZMLEME VE HATA ZMLEMES... 11. KARITSAL ZMLEME VE AKTARIM .. 12. KARITSAL ZMLEMEYE GETRLEN ELETRLER 13. GLK SIRA DZENLEMES.. 32 34 38 42 44 13 16 19 21 23 30 11 I II III V XV XVII 1 9

VI

14. LGL ALIMALAR....... 14.1. TEZLER..... 14.2. MAKALELER....... BRNC BLM: ARAPA VE TRKEDE CMLE VE ETLER .. 1.1. ARAPADA CMLE..... 1.1.1. Arapada Cmle ve Cmleyi Oluturan Kavramlar ve Tanmlar 1.1.2. Cmle ile Kelam Arasndaki liki..... 1.1.3. Arapada Cmle Kuruluu. 1.1.4. ARAPADA CMLE ETLER... 1.1.4.1. Yap Bakmndan Cmle eitleri....... 1.1.4.1.1. Basit Cmle.......... 1.1.4.1.1.1. Fiil Cmlesi....... 1.1.4.1.1.2. sim Cmlesi...... 1.1.4.1.1.3. tiraziyye Cmlesi........ 1.1.4.1.1.4. Tefsiriyye Cmlesi.... 1.1.4.1.2. Mrekkeb (Birleik) Cmle...... 1.1.4.1.2.1. ie Girmi Birleik Cmle..... 1.1.4.1.2.2. art Cmlesi.......... 1.1.4.1.2.3. Atf Harfleriyle Kurulan (Bal) Cmle 1.1.4.2.4. stinafiyyye (Sra) Cmlesi..... 1.1.4.2. Anlam Bakmndan Cmleler............. 1.1.4.2.1. Haberi Cmleler................... 1.1.4.2.1.1. Msbet ve Menfi Fiil Cmlesi.......

46 46 48

51 52 52 52 55 56 57 58 59 60 62 63 64 64 69 70 71 72 73 73

VII

1.1.4.2.1.2. Msbet ve Menfi sim Cmlesi..... 1.1.4.2.2. na Cmleleri........... 1.1.4.2.2.1. stek Bildiren na Cmlesi....... 1.1.4.2.2.1. Emir Cmlesi........ 1.1.4.2.2.2. Nehiy Cmlesi...... 1.1.4.2.2.3. Soru Cmlesi..... 1.1.4.2.2.3.1. Fiil Cmlesi........................... 1.1.4.2.2.3.2. sim Cmlesi... 1.1.4.2.2.4. Temenni Cmlesi....... 1.1.4.2.2.5. Nida Cmlesi ........ 1.1.4.2.2.6. Dua Cmlesi.. 1.1.4.2.2.2. stek Bildirmeyen na Cmleleri..................... 1.1.4.2.2.2.1. Medih ve Zemm (vme ve Yerme/Knama) Cmleleri 1.1.4.2.2.2.2. Taaccub Cmlesi... 1.1.4.2.2.2.3. Terecci Cmlesi..... 1.1.4.2.2.2.4. Yemin Cmlesi... 1.1.4.2.2.2.5. Akit (Szleme) Cmlesi .. 1.1.4.2.2.2.6. art Cmlesi... 1.1.4.2.2.3. Haberi Cmlenin ve nann Asl Anlamnn Dnda Kullanlmas. 1.1.4.2.2.3.1. Haberi Cmlenin na Yerine Kullanlmas... 1.1.4.2.2.3.2. nann Haber Anlamnda Kullanlmas. 1.1.4.2.2.4. Tekid (Pekitirme) Cmlesi..... 1.1.4.2.2.5. Kasr (Daraltma) Cmlesi..

74 74 75 75 76 76 78 78 80 80 81 82 82 83 84 84 85 85

86 86 87 87 88

VIII

1.1.4.2.2.6. Hazif Cmlesi (Eksiltili Cmle).... 1.1.4.2.2.6.1. Fiilin Hazfedilmesi..... 1.1.4.2.2.6.2. Failin Hazfedilmesi..... 1.1.4.2.2.6.7. Takdim ve Tehirli Cmle...... 1.1.4.3. rab Bakmndan Cmle eitleri..... 1.1.4.3.1. rabda Mahalli Olan Cmleler..... 1.1.4.3.1.1. Ref Mahallindeki Cmleler ..... 1.1.4.3.1.2. Nasb Mahallindeki Cmleler..... 1.1.4.3.1.3. Cer Mahallindeki Cmleler................... 1.1.4.3.1.4. Cezm Mahallindeki Cmleler....... 1.1.4.3.1.5. rabda Mahalli Olana Bal Cmleler..... 1.1.4.3.2. rabda Mahalli Olmayan Cmleler.. 1.1.4.3.2.1. btidaiyye (Balang) Cmlesi ........ 1.1.4.3.2.2. stinafiyye (Sra) Cmlesi 1.1.4.3.2.3. tiraziyye (Ara) Cmle..... 1.1.4.3.2.4.Tefsiriyye Cmlesi..... 1.1.4.3.2.5. Sla Cmlesi... 1.1.4.3.2.6. rabda Mahalli Olmayana Bal Cmleler.. 1.2.3. TRKEDE CMLE . 1.2.3.1. Trkede Cmle eitleri........ 1.2.3.1.1. Yklemin Trne Gre Cmleler..... 1.2.3.1.1.1. sim Cmlesi.. 1.2.3.1.1.2. Fiil /Eylem Cmlesi .. 1.2.3.1.2. Anlamlar Bakmndan Cmle eitleri..

88 89 89 90 94 95 95 96 97 98 98 99 100 100 102 102 103 103 106 109 110 111 112 113

IX

1.2.3.1.2.1. Olumlu ve Olumsuz Cmleler....... 1.2.3.1.2.1. Olumlu Cmle....... 1.2.3.1.2.2. Olumsuz Cmle .... 1.2.3.1.2.2. Soru Cmlesi ........ 1.2.3.1.2.3. nlem Cmlesi ..... 1.2.3.1.2.4. Koul/art Cmlesi........ 1.2.3.1.2.5. Buyruk/Emir Cmlesi ... 1.2.3.1.2.6. Gereklilik Cmlesi..... 1.2.3.1.2.7. stek Cmlesi. 1.2.3.1.2.8. Dilek Cmlesi.... 1.2.3.1.3. Yklemin Yerine Gre Cmleler..... 1.2.3.1.3.1. Kurall/Dz Cmle.... 1.2.3.1.3.2. Devrik/Kuralsz Cmle.. 1.2.3.1.3.3. Kesik (Eksiltili) Cmle...... 1.2.3.1.3.4. Ayral (Parantezli) Cmle.... 1.2.3.1.3.4.1. Arasz ........ 1.2.3.1.3.4.2. Aracmle........................... 1.2.3.1.4. Yaplarna Gre Cmle eitleri............... 1.2.3.1.4.1. Basit (Yaln) Cmle .. 1.2.3.1.4.2. Birleik Cmle....... 1.2.3.1.4.2.1. Yan Cmleli Birleik Cmleler... 1.2.3.1.4.2.1.1. Giriik Birleik Cmle (Eylemsilerle Kurulan Giriik Bileik Cmleler) . 1.2.3.1.4.2.1.1.1. Ortal Giriik Cmle...

113 113 115 117 119 119 120 121 121 122 122 123 123 124 126 126 126 126 127 127 129

129 129

1.2.3.1.4.2.1.1.2. Ulal Giriik Cmle .... 1.2.3.1.4.2.1.1.3. Adeylemli Giriik Cmle...... 1.2.3.1.4.2.1.2. Koullu/artl Birleik Cmle. 1.2.3.1.4.2.1.3. Kaynak ( e Birleik) Cmle ...... 1.2.3.1.4.2.1.4. Ki li Birleik Cmle (lgi Cmlesi) . ... 1.2.3.1.4.2.1.5. Edatl Birleik Cmle . 1.2.3.1.4.2.1.6. Deil Olumsuzluk Koacyla Kurulan Birleik Cmle .. 1.2.3.1.4.2.2. Sral ve Balal Cmleler .... 1.2.3.1.4.2.2.1. Sral Cmle .... 1.2.3.1.4.2.2.1.1. Bamsz sral Cmle ..................................... 1.2.3.1.4.2.2.1.2. Baml Sral Cmle ... 1.2.3.1.4.2.2.2. Balal Sral Cmle .. 1.2.3.1.4.2.2.2.1. Bamsz Balal Cmle .... 1.2.3.1.4.2.2.2.2. Baml Balal Cmle .................................. 1.2.3.1.4.2.2.2.3. Sral - Balal Cmleler .... 1.2.3.1.4.2.2.3. Katmerli Birleik Cmle.. KNC BLM: ARAPA VE TRKE CMLENN

130 130 130 131 132 133 133 133 133 134 134 135 135 135 137 138

KARITSAL ZMLEMES VE ARAPA CMLE RETM 2.1. Arapa ve Trkede Cmlenin Anlam. 2.1.1. Szdizimi ve Nahiv.... 2.2. eitleri Bakmndan Cmlelerin Kartsal zmlemesi ve retimi... 2.2.1.Yaps Bakmndan Cmle eitleri 2.2.1.1. Basit Cmle Kartsal zmlemesi ve retimi..

139 140 141

142 142 142

XI

2.2.1.1.1. sim Cmlesi Kartsal zmlemesi ve retimi.................. 2.2.1.1.2. Fiil Cmlesi Kartsal zmlemesi ve retimi 2.2.1.1.3. titaziyye (Ara/Parantez) Cmlesi Kartsal zmlemesi ve retimi 2.2.1.1.4. Tefsiriyye (Aklama) Cmlesi Kartsal zmlemesi ve retimi 2.2.1.2. Mrekkeb (Birleik) Cmlenin Kartsal zmlemesi ve retimi... 2.2.1.2.1. ie Girmi Birleik Cmle Kartsal zmlemesi ve retimi 2.2.1.2.2. art Cmlesi Kartsal zmlemesi ve retimi... 2.2.1.2.3. Atf Harfleriyle Kurulan (Bal) Cmlelerin Kartsal zmlemesi ve retimi ... 2.2.1.2.4. stinafiyye (Sra) Cmlesi Kartsal zmlemesi ve retimi. 2.2.2. Anlam Bakmndan Cmlelerin Kartsal zmlemesi ve retimi .. 2.2.2.1. Haber Cmleleri Kartsal zmlemesi ve retimi ... 2.2.2.1.1. Msbet ve Menfi Fiil Cmlesi Kartsal zmlemesi ve retimi 2.2.2.1.1.1. Msbet/olumlu Fiil Cmlesi Kartsal zmlemesi ve retimi ... 2.2.2.1.1.2. Menfi/olumsuz Fiil cmlesi Kartsal zmlemesi ve

145 147

150

143

155

157 161

164 166

168 169

171

171

XII

retimi ... 2.2.2.1.2. Msbet ve Menfi sim Cmlesi Kartsal zmlemesi ve retimi 2.2.2.1.2.1. Msbet/Olumlu sim Cmlesi Kartsal zmlemesi ve retimi 2.2.2.1.2.2. Menfi/Olumsuz sim Cmlesi Kartsal zmlemesi ve retimi 2.2.2.2. na Cmleleri Kartsal zmlemesi ve retimi .. 2.2.2.2.1. stek Bildiren na Cmlesi Kartsal zmlemesi ve retimi 2.2.2.2.1.1. Emir Cmlesi Kartsal zmlemesi ve retimi.. 2.2.2.2.1.2. Nehiy Cmlesi Kartsal zmlemesi ve retimi 2.2.2.2.1.3. Soru Cmlesi Kartsal zmlemesi ve retimi .. 2.2.2.2.1.3.1. Fiil Cmlesi Kartsal zmlemesi ve retimi.. 2.2.2.2.1.3.2. sim Cmlesi Kartsal zmlemesi ve retimi 2.2.2.2.1.4. Temenni Cmlesi Kartsal zmlemesi ve retimi 2.2.2.2.1.5. Nida Cmlesi Kartsal zmlemesi ve retimi... 2.2.2.2.1.6. Dua Cmlesi Kartsal zmlemesi ve retimi ... 2.2.2.2.2. stek Bildirmeyen na Cmleleri Kartsal zmlemesi ve retimi 2.2.2.2.2.1. Medih ve Zemm (vme ve Yerme) Cmleleri Kartsal

173

174

174

177 179 180 180 180 185 187 188 189 190 192

193

zmlemesi ve retimi

193

XIII

2.2.2.2.2.2. Taaccub (ama) Cmlesi Kartsal zmlemesi ve retimi 2.2.2.2.2.3. Terecci Cmlesi Kartsal zmlemesi ve retimi . 2.2.2.2.2.4. Yemin Cmlesi Kartsal zmlemesi ve retimi .. 2.2.2.2.2.5. Akit (szleme) Cmlesi Kartsal zmlemesi ve retimi. 2.2.2.2.2.6. art Cmlesi Kartsal zmlemesi ve retimi ... 2.2.2.2.3. Tekid (Pekitirme) Cmlesi Kartsal zmlemesi ve retimi 2.2.2.2.4. Kasr Cmlesi (Daraltmal Cmle) Kartsal zmlemesi ve retimi 2.2.2.2.5. Hazif Cmlesi (Eksiltili Cmle) Kartsal zmlemesi ve retimi ... 2.2.2.2.6. Takdim ve Tehirli Cmle Kartsal zmlemesi ve retimi.. 2.2.3. rab Bakmndan Cmle eitleri Kartsal zmlemesi ve retimi .. 2.2.4. Glk Sra Dzenlemesine Gre Arapa ve Trkede Cmle Karlatrmas ... 2.2.4.1. Arapa ve Trk Cmle Gruplandrmas.. 2.2.4.2. Arapa ve Trkede Yaps Bakmndan Cmle Gruplandrmas 2.2.4.3. Arapa ve Trkede Basit Cmle eitleri. 2.2.4.4. Arapa ve Trkede Birleik Cmle eitleri. 221 222 222 222 223 212 205 208 204 203 195 197 198 200 201

XIV

2.2.4.5. Arapa ve Trkede Anlam Bakmndan Cmle eitleri. 2.2.4.6. Arapa ve Trkede Yklemin Trne Gre Cmleler.. 2.2.4.7. Arapa ve Trkede lk Kelimesinin eidine Gre Cmle eitleri. 2.2.4.8. Arapa ve Trkede Yklemin Yerine Gre Cmle eitleri. 2.2.4.9. Arapa ve Trkede rab Bakmndan Cmle eitleri SONU VE NERLER... 1.SONU. 2.NERLER.. KAYNAKA...

224 225

226 226 226 228 229 233 234

XV

TABLOLAR LSTES Tablo 1:Glk sra dzenlemesi. Tablo 2: Yaps bakmndan cmlelerin kartsal zmlemesi.. Tablo 3: Basit cmle kartsal zmlemesi . Tablo 4: sim cmlesi kartsal zmlemesi ... Tablo 5: Fiil cmlesi kartsal zmlemesi. Tablo 6: titaziyye (ara/parantez) cmlesi kartsal zmlemesi Tablo 7: Tefsiriyye (aklama) cmlesi kartsal zmlemesi.. Tablo 8: Mrekkeb (birleik) cmlenin kartsal zmlemesi.. Tablo 9: ie girmi birleik cmle kartsal zmlemesi.. Tablo 10: art cmlesi kartsal zmlemesi... Tablo 11: Atf harfleriyle kurulan cmlelerin (bal cmlelerin) kartsal zmlemesi.. Tablo 12: stinafiyyye (sra) cmlesi kartsal zmlemesi. Tablo 13: Haber cmleleri kartsal zmlemesi Tablo 14: Msbet/olumlu fiil cmlesi kartsal zmlemesi. Tablo 15: Menfi/olumsuz fiil cmlesi kartsal zmlemesi. Tablo 16: Msbet/olumlu isim cmlesi kartsal zmlemesi... Tablo 17: Menfi/olumsuz isim cmlesi kartsal zmlemesi Tablo 18: Emir cmlesi kartsal zmlemesi. Tablo 19: Nehiy cmlesi kartsal zmlemesi Tablo 20: Soru cmlesi kartsal zmlemesi.. Tablo 21: Hazif cmlesi (eksiltili cmle) kartsal zmlemesi 164 166 169 171 173 174 177 180 183 185 205 44 142 142 145 147 150 153 155 157 161

XVI

Tablo 22: Takdim ve tehirli cmle kartsal zmlemesi. Tablo 23: Arapa ve Trkede cmle gruplandrmas Tablo 24: Arapa ve Trkede yaps bakmndan cmle gruplandrmas.. Tablo 25: Arapa ve Trkede basit cmle eitleri. Tablo 26: Arapa ve Trkede birleik cmle eitleri Tablo 27: Arapa ve Trkede anlam bakmndan cmle eitleri Tablo 28: Arapa ve Trkede yklemin trne gre cmleler. Tablo 29: Arapa ve Trkede ilk kelimesinin eidine gre cmle eitleri............... Tablo 30: Arapa ve Trkede yklemin yerine gre cmle eitleri... Tablo 31: Arapa ve Trkede irab bakmndan cmle eitleri.

208 222 222 222 223 224 225

226 226 227

XVII

KISALTMALAR b. bkz. Bk. c. ev. h. Haz. M. Nr. s. ss. Thk. Ty. Vb. Vd. Yy. :Bin, bn. :Baknz. :Bakalar :Cilt. :eviren. :Hicri. :Hazrlayan. :Miladi. :Nereden. :Sayfa :Sayfa aral :Tahkik eden. :Tarih yok. :Ve benzeri :Ve devam :Basm yeri yok.

XVIII

AH AHT AH CM FN FRA HB HEA MAE ME S RNG SFA TB YKB

: Ahmet Haim : Ahmet Hamdi Tanpnar : Abdulhak inasi Hisar : Cemil Meri : Faruk Nafiz amlbel :Falih Rfk Atay :Halikarnas Balks :Halide Edip Advar :Mehmet Akif Ersoy :Mehmet evket Esendal :mer Seyfettin :Reat Nuri Gntekin :Sait Faik Abasyank : Tark Bura :Yakup Kadri Karaosmanolu

GR Bilindii zere son yzylda teknoloji alannda meydana gelen gelimeler insanlar arasndaki iletiim ve ilikilerin younlamasna imkn salamtr. (Sebktekin, 1978:10). Bu srete uluslararas ilikiler gelimi, dil

renimine/retimine duyulan ihtiya gnden gne artmtr. htiyac gidermek iin harekete geen dilbilimciler, dil retimi alannda yeni yntemler, farkl retim/renim yollar zerinde almalar yapmlardr (Aksan, 1979:34). Bugn bu nem ve ihtiya eskiye oranla allm llerin ok stnde bir art gstermitir. Yabanc dil konusunun, kltr ve medeniyette ykselmenin belirtisi, ulusal kalknmann n koulu ve ada gelimede nemli bir adm olarak grld gnmz dnyasnda (Sini, 1989:449; Kara, 1979:19), dil retiminin yadsnmadn grmek zor deil (Aksan, 1979:34). Bu nedenle yabanc dil retimi hemen hemen tm lkelerin eitim programlarnda yer almaktadr. lkemizde yabanc dil retimi yllardr tartlan ama bir trl gereki bir zme kavuturulamayan bir sorun olarak ortada durmaktadr. Sorunun nemi devlete ve ulusa benimsenmi, saysz maddi ve manevi fedakrlklara katlanlm olmasna ramen yine de doyurucu sonular elde edilmitir denemez. Bugn yeryznde kullanlan 4000 civarnda dil olmasna karn, gittike artan uluslararas ilikiler, uluslarn kendi anadiliyle iletiim salamalarn yetersiz klmakta ve bu nedenle dier lkelerin dillerini renme ihtiyac ortaya kmaktadr. Bata Birlemi Milletler olmak zere NATO ve Avrupa Konseyi gibi birok uluslararas rgtte ortak iletiim arac olarak birka ulusun dili kullanlmaktadr. Birlemi Milletler rgtnde kullanlan resmi alma dilleri,

ince, ngilizce, Franszca, Rusa, spanyolca ve Arapadr. Bu diller sadece Avrupa'da deil dier dnya lkelerinde de en ok renilmek istenen dillerdir. Bu erevede Avrupa konseyi, ye lkelerin dil ve kltr mirasna sahip karak bunu dier Avrupa lkeleriyle birlikte paylamalarn amalamtr. te yandan ok kltrl, ok dilli Avrupal olma bilincini yayarak birden ok dil renmeyi tevik etmek iin 2001 yln Avrupa Diller Yl olarak ilan etmitir (Demirel, 2001:81-82). Arapa gemiten gnmze kadar en ok ilgi gren diller arasnda yer almtr (bkz. El-Hl, 2000:4-5). Bunun pek ok nedeni vardr. Her eyden nce Arapa dnyann en kalabalk milletlerinden biri olan Araplarn anadilidir. Birok din, medeniyet ve kltr Arapann hkim olduu corafyada hayat bulmutur. Arapann anadili olarak konuulduu ve dnyann en zengin yeralt zenginliklerini ieren corafya, gnmzde ayr bir nem arz etmektedir. Btn bunlar Arapa retimine/renimine zel bir nem atfedilmesine sebep olmutur. Fakat bu denli nemi haiz olan, hakknda bunca sz sylenen ve zm nerileri sunulan dil konusunun ierdii sorunlarn tamamen zme

kavuturulduunu sylemek mmkn deildir. Bu zm genellikle dilbilim, ruhbilim ve eitbilimden beklenmektedir (Senemolu, 1980:61). Dilin pek ok yn vardr ve bu farkllklarla ilgilenen birok dil alan mevcuttur. Dil reniminin/retiminin kolaylatrlmas iin, eitli bilimlerin, dzenli bir ibirlii ve dayanma iinde ortak bir aba sergilemesi gerekmektedir. Her bir dilbilim alan bu gne kadar dil retim sorununa kendi asndan eil erek katkda bulunmusa da ilerinden herhangi birinin tek bana bu denli ok ynl bir konuya tmyle sahip kmas ve zm getirmesi dnlemez.

Dilbilim, dilin ne olduunu ve nasl bir dzen iinde ilediini aratr. Dierleri (ruhbilim ve eitbilim) renimin hangi koullar altnda gerekletiini ve nasl dzenlenmesi gerektiini, destek olarak ne gibi teknik aralardan yararlanlabileceini saptamaya alr (Sebktekin, 1978:10). Dilin retimi zerine younlam olan bu iki bilim alan sayesinde, zellikle ikinci dnya savan takip eden yllarda yabanc dil retim teknikleri sahasnda nemli gelimeler ortaya kmtr. Kukusuz 20. yzyl, dilbilim alannda nemli gelimelere sahne olmutur (ler, 1996a). Yzyln balarnda, de Sausserun lmnden sonra 1916 ylnda yaymlanan Course in General Linguistics adl kitab bir yandan betimlemeli dilbilimin temellerini atarken, dier yandan karlatrmal dilbilim almalarna k tutmutur. Bylece dilbilim alanndaki almalar betimlemeli alana kaym, Amerikal dilbilimcilerden Boas, Sapir ve Bloomfield yazl olmayan dilleri inceleme yntemlerini gelitirmiler; Avrupal dilbilimcilerden Jespersen

betimlemeli dilbilime kuramsal ve felsefi adan katk salamtr. te yandan Prag dil okulu yapsalcl gelitirirken, Kopenhag dil okulu dili matematiksel denklemlerle aklama yoluna gitmitir (Pei, 1987:235-236, Akt. ler, 2002a:124). Deiik bilim alanlar, yabanc dil reniminde insan zihninin dil renim zellikleri, renim sreci ve bunun geirmi olduu aamalar hakknda saysz alma ve aratrmalar gerekletirmilerdir. Bu tr almalar sonucu ortaya kan eitli retim yntemlerini, renim glklerini giderici saysz neri ve zmler getirmi olmalarna karn bugn hala yabanc dil reniminde karlalan glklerin ortadan kalkt sylenemez.

Uygulamal dilbilim aratrmalar, dilbilim alanndaki gelimelere eklenen yeniliklerden biridir. Bu aratrmalar erevesinde kartsal dilbilim (contrastive linguistics) ortaya kmtr. Kartsal dilbilim/zmleme, anadili ile hedef dil arasndaki benzerlikleri ve ayrlklar incelemektedir. Bu incelemeler daha ok farkllklar zerinde younlamaktadr. Diller arasnda karlatrma yaplabilecei kuramndan yola kan kartsal dilbilim, dil aileleriyle ve dil tarihiyle ilgilenmez. Kukusuz her dil kendine zg bir yapya sahiptir. Dolaysyla Arapa da zgn bir yapya sahiptir. Anadili farkl olan renciler Arapay renirken fakl glklerle karlamaktadrlar. Anadili Trke olan renci Arapay renirken bilinli ya da bilinsiz olarak kendi dilinden aktarmlarda bulunmaktadr. Yani ama dili (Arapay) kendi anadilinin (Trkenin) erevesine sokmaa almaktadr. Trk rencilerinin Arapay renirken karlatklar glkler dilbilimsel adan kendilerine zg zellikler tadndan, Trk reticileri ve dilbilimcileri, Trk rencilerinin rendikleri yabanc dilin renim glklerini gz nnde tutarak, onlara zg retim yntemleri ve kullanlacak gereler hazrlamaldrlar. Bunun iin, ama dil anadiliyle karlatrlmal, aradaki farklar ortaya karlmal ve bylece rencinin karlaaca glkler nceden saptanmaldr. Yeni bir dilbilim dal olarak gelien kartsal dilbilimin konusu budur. Glklerin neler olduu, hangi nedenlerden doduu ve nasl giderilecei, ders srasnda aklanp rencilerle tartlacak konular deildir. Bunlardan ancak retim malzemesinin hazrlannda yararlanmal, ilenen konulara nceden saptanm olan glk dereceleri orannda arlk verilmeli, konularn sunu sras da bu bak asyla kararlatrlmaldr (Bayraktarolu, 1979:12). Bu nedenle, bu

almada, Trk rencilerinin karlatklar glkleri bilimsel olarak saptayp bunlar retim srasnda nleyebilmek amacyla, bugne dek uygulamal dilbilimde son derece etkili olmu olan kartsal dilbilim, aratrma ynteminden faydalanld. Kartsal zmleme, altml ve yetmili yllarda youn ilgi grm ve pek ok almaya konu olmutur. Ancak sonraki yllarda bu ilgi yerini yanl zmlemesine brakmtr. Buna ramen kartsal zmlemenin ders kitaplar, snavlar ve retmene olan yararlar sregelmitir. Arapa, gemite pek ok dnya diliyle eitli dzeylerde kartsal zmlemeye tabi tutulmutur. Ancak Trke ile Arapa arasnda yaplm kartsal zmleme almalar ihtiyaca cevap vermenin ok uzandadr. Bu alanda ortaya konulan gl, zayf ve orta grten hareketle Trke (anadili) ve Arapa (ama dil) arasnda ses bilgisi, szdizimi, biimbilim, szck ve kltrel alanda eitli akademik almalar yaplabilir (ler, 2002a:123). Arapann yabanc dil olarak retimi yzyllardr srmesine ramen, kullanlan yntemler farkl artlara ramen neredeyse hep ayn olmutur. Ancak dilbilimde ve retim yntemlerinde ortaya kan gelimeler Arapa retiminde de yeni araylara sebep olmutur. Bununla birlikte Arap dilinde retime ilikin aratrmalarn, maalesef ok az olduu grlmektedir. Arapa retimini olumsuz etkileyen temel problemlerden bir tanesi Arapa-Trke dilbilgisi alannda kartsal almalarn olmaydr. lkemizde kartsal zmlemeli Arapa-Trke dilbilgisi almalar bir ka tez ve birka makaleyi maalesef gememektedir. Karlatrmal dilbilgisi almalar ise ihtiyaca cevap vermenin ok uzandadr. Kartsal zmlemeli Arapa -Trke

dilbilgisi almalarndaki yetersizlik doal olarak kartsal dil retim metodunun da uygulanmasn engellemektedir. Kartsal dil retim yntemi uygulanmaynca, Arapa, Trklere anadili gibi retilmeye allmaktadr. Bu noktada sorunun esas kayna, Arapann Trkler iin yabanc bir dil olduu gereinin gz ard ediliidir. Dolaysyla retim, yabanc dil yntem ve tekniklerine uygun olarak deil, anadili gibi yaplmaktadr. ncelikle bu sorunun giderilmesi lazmdr. Arapa Trklere gre bir yabanc dil olarak ele alnmal retim bu esasa gre gerekletirilmelidir. Arapa ile Trke dilbilimsel ve dilbilgisel adan ele alnarak karlatrlmal, benzeen ve farkl ynleri ortaya karlmal ve bu verilerden retim yntemleri de kullanlarak- dil retiminde istifade edilmelidir. Bu almann amac buradan yola karak Arapa ve Trkede cmleyi yap ve eitleri asnda ele alarak karlatrmak, benzer ve farkl ynlerini ortaya koymak ve ortaya kan verilerin Arapa cmle retimindeki yerini ve nemini tespit etmektir. Ksacas bu almada Arapann Trkiyede daha doru ve kolay nasl retileceine dair bir ama gdlmektedir. ncelikle bu almann konusunun genel itibariyle dil olduunu belirtmek gerekir. Dil, bugne kadar pek ok bilim adamn, toplum bilimcilerini ve zellikle dilbilimcilerini dndren ve megul eden bir mefhum olmutur. Hzla gelien iletiim aralaryla dnya kk bir ky haline gelmi ve insanlar aras ilikiler her geen gn daha da younlamtr. Kukusuz bu srete iletiimi salayan en byk ara dil olmutur. Dolaysyla dillerin renilmesi/retilmesi kanlmaz olarak nem kazanmtr.

Dile atfedilen nem, kendini dille ilgili her sahada hissettirmektedir. Dilbilim srekli yeniliklerle gncelliini korumaktadr. Dilbilimdeki bu yeniliklere paralel olarak yabanc dil retimiyle ilgili metot ve teknikler de hzla gelimektedir. Gnmz dilbilimcileri, dilin zelliklerine dair yeni bilgiler ortaya koymakta ve dil retiminde bu yeni zelliklerin kullanlmasnn verimi artracan ileri srmektedirler. Dil hakkndaki bu gelimeler dil reticisinin de dilbilimle ilgilenmesini gerekli klmaktadr. Yabanc dil retimi hakknda yaplan aratrma sonularna gre anadili ile ama dil karlkl olarak birbirlerini etkilemektedir. Bu etkileimde anadilinin ama dil zerinde daha fazla etkili olduu grlmektedir. Yabanc dil renimi esnasnda hem anadilinden ama dile, hem de ama dilden anadiline aktarm yaplmaktadr. Bu aktarm olumlu olabildii gibi olumsuz da olabilmektedir. Aktarmn temel nedeni iki dilin yapsndaki eitli farkllklar olarak bilinmektedir. Diller arasndaki farkllklar deiebilmektedir. Trke, Ural-Altay dil ailesinin Altay kolundandr. Arapa ise Sami dil ailesinin bat kolunun kuzey dalna mensuptur. Kken asndan birbirinden farkl olan iki dil arasnda doal olarak yapsal farkllklar da bulunmaktadr. Gnmz yabanc dil retimi almalar, anadili ile hedef dil arasndaki benzeen ve benzemeyen zelliklerin kartsal olarak retiminin renimi daha kolay ve verimli hale getirdiini kabul eder. Arapa Trklere gre yabanc bir dildir. Trkeden farkl, kendisine mahsus kltrel bir ortamda olumu olan bu dil farkl ses sistemine de sahiptir. Bu suretle, Arapa retiminde bu gerek, gz nnde bulundurulmal, retim bu esasa uygun olarak yabanc dil retim metot ve teknikleriyle yaplmaldr.

Bu almada Arapa cmle retimi, kartsal zmleme bak asyla ilendiinden, doal olarak Trkede cmle eitleri de ele alnmtr. Dolaysyla Trke cmle eitleri ve yaps almann bir paras olmaktadr. Kukusuz lkemizdeki Arapa retiminin nemli problemlerinden ve baarszlk sebeplerinden biri, Arapa renenlerin ounun Trke gramer bilgilerinin yetersiz olmasdr. Arapa bir kuraln Trke benzeriyle eletirilerek

aklanabilmesi iin nce kuraln Trkesinin bilinmesi gerekir. Anadilindeki yetersizlik bir yandan kartsal zmlemeler yapmay engellerken dier yandan da konunun akn deitirerek Arapa renimini zorlatrmaktadr. Arapa retiminde amaca ulaabilmek iin Trke dilbilgisinin iyi kavranm olmas gerekir. Anadilleri farkl olan rencilerin yabanc dili renirken karlatklar glkler farkllk arz etmektedir. Trk rencilerin de Arapay renirken karlatklar sorunlar dilbilimsel olarak kendine zg farkllklar tamaktadr. En azndan anadili Arapa olan biriyle anadili Trke olan bir rencinin Arapay renirken karlaaca sorunlar birbiriyle rtmemektedir. yleyse, Trk rencileri iin yabanc dilin renim glkleri gz nnde tutularak, onlara gre bir yntem kullanlmal ve dil retim malzemeleri hazrlanrken bu esaslar gz nnde bulundurulmaldr. Bu nedenle, bu almada Trk rencilerin Arapay renirken karlatklar glkler zerinde durulmaktadr. Yaplacak muhtemel hatalarn nlenebilmesine yardmc olacak ve bugne dek uygulamal dilbilimde son derece etkili olmu kartsal dilbilim (contrastive linguistics) aratrma ynteminin kuramsal temellerine deinilmektedir.

Kartsal dilbilim/zmleme detayl bir ekilde ele alndktan sonra, Arapa ve Trke -genel olarak- dil zellikleri bakmndan ele alnd. Akabinde iki dildeki cmle, zellikleri, yaplar ve eitleri asndan ilendi. Konuya ilikin veriler karlatrld, aralarndaki farklar ve benzerlikler ortaya konuldu. Bu yolla Arapa cmle retiminde karlalacak muhtemel zorluklar ve hatalar tespit edilerek, retimden daha fazla verim elde etmenin yollar arand. almann konusu, -genel anlamda- Arapann Trkiyede retimi ise de zerinde allacak mevzu snrlandrlmtr. almada bir dilbilgisi konusu olan cmle ele alnmtr. Arapa ve Trkede cmle, yaps ve eitleri bakmndan karlatrlarak, aralarndaki benzerlikler ve farkllklar ortaya konuldu ve elde edilen verilerin Arapa cmle retimindeki yeri tespit edilmeye alld. Bu karlatrma uygulamal dilbilimin bir dal olan kartsal zmleme esas alnarak gerekletirildi.

1.YABANCI DL RETM/RENM VE TARH Dil renme yalnz insana zg bir yetenektir. Baka bir varln dil rendii ve bu dili iletiim iin kulland grlmemitir. Btn dillerin amac, insanlar arasndaki iletiimi salamaktr. Bir bildiriim gereksinimini karlamak amacyla (Sebktekin, 1980:242) yaplan yabanc dil retimi, bir kimsenin anadilinden farkl bir dilde iletiimde bulunmasna ynelik bir ura diye tanmlanabilir (Sezer, 1995:33). Bu alanla ilgili ilk almalara 18'inci yzylda, renilen yabanc dilin kurallarn saptayp biimlendirmekle balanmtr (Ekmeki, 1983:106). Ancak Yabanc dil retiminin bu tarihin daha da ncesine uzanan bir gemii vardr (Kelly, 1969).

10

Bununla birlikte gelien teknoloji ile iletiim anda ulalan seviye sayesinde evrenin klmesi, gnmzde yabanc dilin nemini daha da belirginletirmi, bu alandaki retim/renim younluunu daha da artrm durumdadr. 1940 ylndan 1960 ylna kadar olan zaman zarfnda duyumcu dil yntemi neredeyse tek yntem olarak hkimiyetini srdrmtr. Ancak bir sre sonra bu yntemin amalanan iletiim yetisini salamada yetersiz kald grlmtr. Bu yntem, yapsal/betimsel dilbilime ve davran dil retim kuramna dayanyordu ve dil retimini byk lde alkanlk kazanma olarak kabul ediyordu. zellikle kk yataki ocuklar iin retimin ilk basamaklarnda dilbilgisi yetisinin kazanlmasnda yararl olmusa da dil kullanm yetisini kazandrmakta baarsz kald grlmtr (Kocaman, 1983a:117-118). Dil retiminin bilinli bir kazanm olduu anlayna, 1960lardan sonra Chomsky'nin nclnde gelien yeni dilbilim almalar sonucunda varlmtr. Bu yeni anlaya gre dil retimi bir alkanlk kazanma edimi deildir. nsann bir makine olmad, dil ediniminde, anadilinden getirilenlerin, varsaymlarn ve doutan getirilen kabiliyetlerin dil kazanmnda nemli bir yerinin olduu dnlmtr (Kocaman, 1983a:118). Kukusuz ortaya konulan bu dnceler, daha aklc bir dil retim ynteminin gelimesine yol amtr. Btn bu abalarn sonucunda gelinen noktaya bakldnda, bugn artk bir tek yabanc dil retim ynteminden deil, yabanc dil retim yntemlerinden sz edilebildii grlr. Ancak yine de dil retim yntem ve tekniklerinde son noktaya ulaldndan bahsetmek zordur. Gnmzde dil retiminde iki yol izlenmektedir. Birinci yntemde, nce bir dilbilgisi taban hazrlanmakta, buna daha sonra ilevsel kavramsal boyutlu konular

11

eklenmektedir. kincisinde ise, dilbilgisi ve ilev en batan birlikte ele alnmakta, bylece yap-ilev rgs salanmaya allmaktadr. Kimi zaman da, eitli yntemlerin iyi ynlerinden faydalanlarak yeni bir yntem kullanlr ki bu, semeli yntem olarak bilinir (Kocaman, 1983a: 118).

Ad geen birinci yntemde (ki genelde dilbilgisi-eviri yntemi olarak bilinir), dil kurallarna arlk verilmektedir. Bu yntemle szcklerin hedef dildeki karlnn retilmesi ve dilbilgisi kurallarnn anlalmas

amalanmaktadr. Dolaysyla eviriye arlk verilmektedir. Netice itibariyle bu yntem daha ok dilbilgisi renimine ve kurallarn eviride kullanlmasna nemli lde katkda bulunmutur (Ekmeki, 1983:106). lkemizde yabanc dil retimi okullarda ilk defa on dokuzuncu yzyl sonlarnda ortaretim dzeyinde balar. Cumhuriyet dnemine kadar, genellikle yabanc zel okullarda srer. Cumhuriyet dneminde ise, nce ulusal ortaretim kurumlarnda, sonra da yksekretimde yerini alr (Gktrk, 1983:102).

2.YABANCI DL RENMNDE ANADLNN YER VE NEM Anadili,1 balangta anneden ve yakn aile evresinden, daha sonra da ilikili bulunulan evrelerden renilen, insann bilinaltna inen ve bireyin bir
1

Dilbilimciler, anadili teriminin anlamn aklamak iin nce terimin yaps iinde yer alan ana szcnden yola kmlardr. Kimi szlkler ve dilbilimciler de anadilini salt anaya deil, evreye dayandrrlar; evrenin dili olarak tanmlarlar. Bkz. zdemir, 1983:19-20. Anadili ve anadil terimleri ou kez birbiriyle kartrlmakta, deiik biimde yorumlanmaktadr. Bu dil trn adlandrrken "ana" kavramndan yararlanlm olmas bouna deildir. Sra d olaylar hari, ocuun btn incelikleriyle annesinin dilini kapt grlr. Genellikle annenin dilinin ses dizgesi, vurgu, ton gibi zellikleri bymekte olan ocuun diline derin izgilerle yerleir. Bu zelliklerin deitirilmesi zor, hatta kimileri iin olanakszdr. Anadili, balangta anneden ve yakn aile evresinden, daha sonra da ilikili bulunulan evrelerden renilen, insann bilinaltna inen ve bireyin bir toplumla en gl balarn oluturan dildir. Bkz. Aksan, 1979:19, 22, 23, 25.

12

toplumla en gl balarn oluturan dildir (zdemir, 1983:20). Anadili eitimi ise ocuun, aile ve evresinde rendii dili, eitim ortamnda ve sosyal yaamnda iletiim ynnden ihtiyalarn giderecek ekilde gelitirmektir (G, 1983:40). Anadili konusu insan yaam asndan byk nem tar (Aksan, 1979:19). Bireylerin evrene bak asn belirleyen anadili, onlarn dncesinin ufkunu oluturmada nemli bir rol oynar. Bireyin bir eyi anadilinde dnp anlatabildii de kabul edilen dier bir noktadr (zdemir, 1983:19-21). nsan benliini bu denli saran anadili, bir toplumu ulus yapan gelerin de en bata geleni olarak kabul edilir. Yine dil ulusun bireylerini birbirine balamas zelliinden dolay, toplumbilimcilerin, insanbilimcilerin ve ruhbilimcilerin inceleme konusu olmutur (Aksan, 1979:20). Gnmzde eitim anlay, salkl dnmenin temelinde dilin ileyi dzeninin kavranmasnn etkin olduunu kabul etmektedir. Bu nedenle bireyin anadilini gvenle kullanr duruma getirilmesini gerekli grr. Bundan yola karak kiinin eitimi ile anadili arasnda dorudan bir balant olduunu kabul etmektedir (imek, 1983:36). Anadiliyle eitim veren eitim kurumlarnda dersler anadili zerinden verilmektedir. Bu derslerin anlalmasnn temelinde anadilini iyi bilmek yatmaktadr. Ayrca btn teki dersler de anadili dersinin malzemesini

olutururlar. Bylece anadili dersi dier derslerle tamamlayc bir nitelik tamaktadr. renci anadilini bildii lde teki dersleri anlar, dnce yaps geliir; dnce yaps gelitike de anadiline egemen olur. Dile egemenliin

13

yetersizlii; rencinin bilgilerini geniletme ve derinletirme etkinliinde de olumsuz etkisini gstermektedir (Tezcan, 1983:75). Anadili retimi erevesinde verilen dilbilgisi derslerinin amalarndan biri, bireyin anadilinin yaplarn, olanaklarn renerek ak, salam ve etkili bir iletiim gerekletirmesini salamaktr. Dier bir amac ise ikinci bir dil - yabanc dil - reniminde o dilin kurallarn kavrayp anadiliyle karlatrmasn olanakl klmaktr (Adal, 1983:35). Dilbilgisi kavramlarn ve kendi dilinin kurallarn yeterince iyi bilmeyen biri, yabanc bir dili gerektii gibi renemez. Dolaysyla ciddi bir anadili retimi yabanc dil retiminde baar salamaya da yardmc olur. Netice itibariyle denilebilir ki, kavramlar dil iinde oluur. Duygular, dnceler, yarglar dil ortamnda gerekleir. Kiinin eitime yatknl, ncelikle anadilindeki yeterliine baldr. Anadilinin ileyi dzenini iyi kavrayan, okuduunu kolay anlad gibi, duyup dndn eksiksiz anlatmay baarr. Bu nedenle her dzeydeki eitim retimde anadiline arlk verilmelidir.

3.RENM/EDNM ANADL

BAKIMINDAN

YABANCI

DL

VE

almann konusu yabanc dil retimidir. Kukusuz bir yabanc dil reniminde/retiminde anadili ve yabanc dil dzenleri kar karya gelirler (Ergen, 1983:196). Uzun yllar bu iki dilin (anadili ile yabanc dilin) eitimi birbirinden tamamen ayr birer konu olarak grle gelmitir. Bu gn de asl nda bu eilim daha gl gibi grlyor. Bu balk altnda anadili renimi ile yabanc dil reniminin gerekleme srecinde birbirleriyle olan ilikileri ele alnacaktr.

14

Baz dilciler yabanc dil retimi ilkeleri ile anadili retimi ilkelerinin ayn olduunu dnmektedir. Kimi dil becerilerinin bir dilden dierine kolayca aktarlabilecei kanaati hkimdir bunlarda. Mesela anadilinde okumann temel ilkelerini renebilen birisi bunu yabanc dil renimine kolayca aktarabilecektir. Yine bu dncede olanlara gre bunun tersi de dorudur. Bunun iin dil retimi ve renimi ilkelerini bilmek gerekir. Dolaysyla iki dil arasnda alverii salayacak yaklam nemlidir. Buna ramen yabanc dil retimi ile anadili retimi arasnda belirli farkllklar vardr (Sezer, 1995:33-34). Anadili dersini okulda gren renci, en aznda konuma dilini bilmektedir. nk bunu nceden zaten renmitir. Ayrca anadili ile srekli konuulan bir ortamda yaamakta ve szl iletiimde zorluk ekmemektedir. Bu ynleriyle yabanc dil retiminden farkllk arz eder. Dier bir dnceye gre, yabanc dil retimiyle anadili retimi tmyle ayn yntem ve tekniklerle yrtlemez. Anadili rencisinden beklenen, daha eksiksiz, daha ince bir dil edimidir; bu bakmdan daha ayrntl ve gelitirilmi yntemler kullanmak, metin seiminde daha zenli davranmak gerekir. Yine de yabanc dil retiminin de temelde dil retimi olduunu dnrsek, buradan elde edilen sezinlemelerin ve duyarlklarn anadili retiminde kullanlmasnn, yabanc dilde dnme kalplarn anadiline aktarma ve yabanc dilin dil deerlerini anadilinden beklemek gibi bir yanlgya dlmedii srece, bir zarar olmayaca kabul edilebilir (Kocaman, 1983a:120). Anadilinin renilmesi ocuklukta uzun srede, tmevarml bir yol izlenerek gerekleir. Anadili renilirken, ilk nce dilde kullanlan eitli dil paralar ve sesleri gzlenmekte ve bunlarn kullanl ardndaki gizli

15

dzenlilikler yava yava kurallara balanmaktadr. Baka bir deyile anadilini renen ocuk, bir bilim adam gibi, elindeki paralardan dilin btnne varmaya alr. Bylece, zmleme denebilecek bir ilemle kendi dil davrann iine sindirerek kavram olmaktadr (Ergen, 1983:195). Yabanc dili renmede yan da etkisi vardr. Yetikin iin yabanc bir dili renmek ok aba gerektiren bir itir ve nadiren kusursuz olarak renilir (alar, 1979:129). Anadilini renmeye balayan bir ocuk 4 yana kadar seslendirme dzenini, 8 yana kadar da cmle yazm ve szck yapm dzenini ve 12 yana kadar da tmce yapm dzenini artk yaam boyunca bir daha yeni birimler ya da kurallar renmeye gereksinim duymakszn tm yetkinlikleriyle kavram olmaktadr (Bakan, 1977:638). Oysa yabanc dil renen biri ile anadilini renen ocuun elindeki olanaklar ayn deildir. Byle bir durumda anadili renimi srecindeki koullarn yapay bir biimde salanabilmesi ie yarayabilir. Bu yolun izlenmesi bir dizi glkleri ve yanl yapma olasln da birlikte getirir (Ergen, 1983:195). Dil taklit yoluyla renilip uygulandndan, onu ilk renmeye balayan ocuun tm dikkati, szck ve szck dizilerini elden geldiince doru syleme ve giderek uygun durumlarla karlalnca onlar doru olarak kullanabilmeye yneliktir. Dolaysyla belirli szckler ve onlarla yaplan diziler ezberlenmekte ve eitli durumlarda doruluklar denenmektedir. Bir bakma deneme yanlma yntemi uygulanmaktadr (Tosun, 1983:220). Yabanc bir dili renmeye alan bir kimse, bir dili (anadilini) zaten bilmektedir. Yabanc dili renirken anadilini bir yana brakamaz. Yabanc dilin edinimi, btnyle yeni ve baka biimli bir iletiim trnn renimi deildir.

16

renen, yabanc dil kullanmnda gereken eitli koullar yerine getirebilmek iin yabanc dilde, anadilindeki iletiim ilevlerinin aynen uygulanmasn ister. Bu kimse iletiim farkllklarndan tr her iki dilin anlam ve anlatm yaplarnda da benzerlik arar. Bu beklentinin gereklemesi, renim olgusunu kolaylatrr. Yapsal farkllklarn olduu yerde ilk dilin zelliklerinin ikinci dile aktarlmas eilimi doar (Ergen, 1983:196). XX. yzylda yaplan aratrmalar, anadili edinimi ile yabanc dil renimi arasnda dorudan, kresel benzemeler olmamasna karn, yabanc dil reniminin anadili ediniminden tmyle fakl bir renme sreci olmadn gstermitir. Yabanc dil renimi, insan renmelerinin sadece bir tanesidir. Bilisel ve duyusal deikenlikler ierir. Kiinin renme stratejilerine ve biemlerine yakndan baldr. kinci bir kltr renimiyle i iedir. Dilsel giriim gsterir. Yabanc dil renimi, hem anlamlar ve seslerden oluan yeni bir dilsel dizgenin edinimi, hem de bu dizgeye ilikin konuma kurallarn uygun ve geerli olarak kullanlmas demektir (Tura, 1983:15).

4.DLBLM VE YABANCI DL RETM almann konusu, Arapa ve Trke cmle karlatrmas ve Trk rencilere Arapa cmle retimidir. almada iki dilin cmle eitleri zerine kartsal zmleme yntemi uygulanacaktr. Kartsal zmleme (contrastive analysis) dilbilimin bir alandr. Dolaysyla bu balk altnda dilbilim ile yabanc dil retimi arasndaki iliki ele alnacaktr. Eski alardan beri dil konusunda yaplan bilimsel almalarn yabanc dil retimindeki sorunlar zebileceine inanlmtr. Gnmzden iki bin yl kadar

17

gerilere bakldnda Yunancann Latinlere eviri yoluyla retildii grlecektir (Sebktekin, 1980:241-242). Hzla gelimekte olan betimlemeli dilbilimin amac dili retmek deil betimlemektir. Yabanc dil retiminde, ama dilin betimlenmesine duyulan ihtiyac yine betimlemeli dilbilim karlamaktadr. te yandan, renim konusu, ruhbilimin inceleme alan iindedir. Ruhbilim tarafndan gelitirilecek tutarl bir renim kuramyla buna dayal bir dil renim kuram, yabanc dilin nasl retilecei sorusuna yant getirecektir (Sebktekin, 1980:244). Turaya gre (Bkz. 1983:8-9) dilbilimci, dil denilen ok ynl olgunun doasn anlamaya, onun fiziksel, ruhsal ve toplumsal niteliklerini aklamaya alr; kuramlar ve modeller gelitirir. Bunu yaparken de felsefe, insanbilim, dahas matematik gibi bilim dallarndan yararlanr. Aslnda ona gre bu iliki karlkldr. Dil olgusuyla yalnzca dilbilimciler ilgilenmezler. Felsefeciler, ruhbilimciler, toplumbilimciler ve dil retimiyle uraanlar da dille

ilgilenmilerdir, ilgilenmektedirler. Bu balar, deien ilgilere ve bir bilim dalnn dieri zerindeki etkisine paralel olarak, bazen artm, bazen azalmtr; ancak hi kesilmemitir. rnein, son yllarda bir yandan dilbilim ve toplumbilim, bir yandan da dilbilim ve ruhbilim arasndaki iliki gittike younluk kazanmakta; bu iliki de dil retimine yansmaktadr. Dilbilimciler insan dilinin ne olduunu, doasn, nasl renildiini, insann yaamnda ve evresinde nasl bir rol oynadn, retimini/renimini aratrrlar. Yabanc dil retimi dilbilimsel bilginin retime uyguland bir etkinliktir. Dolaysyla dil retimiyle uraanlar dilin ne olduunu aklamaya alan ada dilbilgisi kuramlarn ayrntlaryla bilmekle kalmayp, dilbilim

18

aratrmalarn ynlendiren, deiik retim yntemlerinin, dil programlarnn, ders ara gerelerinin ortaya kmasna yol aan temel felsefeyi de anlamak zorundadrlar. Bu temel felsefeyi kuramsal dilbilim, ruhbilim ve toplumbilimdeki aratrma, yntem ve bulgular ile eitimdeki akmlar oluturur. rnein, kuram ve yntem asndan ruhbilim ile dilbilim arasnda yllardr sregelen ve yabanc dil retimine de yansyan sk bir iliki sz konusudur (Tura, 1983:9). Ruhbilim ve dilbilim birbirinden tamamen ayr disiplinler deillerdir. ada dilbilim ve ruhbilim aratrmalar bu iki disiplinin felsefeleri ve yaklamlar arasnda ilgi ekici benzerlikler tespit etmitir. Bunlar yabanc dil retiminin eitimsel temellerini oluturmaktadr (Tura, 1983:9-10). Bundan dolay, yabanc dil retimine bilimsel yaklam, ruhbilim ve dilbilimde yaplan aratrmalar ve gelimeleri izlemeyi zorunlu klmaktadr. Bu aklamalar gsteriyor ki, her dil retimi yaklamnn temelinde belli ruhbilimsel ve dilbilimsel kuramlar vardr. Dil retimine ada yaklamlar ruhbilim, dilbilim ve de eitim alanndaki akmlara paralel olarak gelimitir. renci merkezli retim, rencinin nitelik ve gereksinimlerine, renci retmen ilikilerine ncelik tanr. Bu yaklama gre dzenlenen ders programlarnda snf etkinlikleri ve ders ara gereleri araclyla dilin anlaml balamlarda insan iletiimini salayacak biimde renilmesi ve retilmesine arlk verilmektedir. Dilbilim, ruhbilim ve eitim gibi birbiriyle ilikili disiplinlerden yabanc dil retimi kuram ortaya kmaktadr. Dilbilimde ortaya kan yeni akmlar yabanc dil retiminde izlenen yntem ve etkinlikleri etkilemektedir. Dilbilim,

19

ruhbilimdeki gelimelerden etkilendiinden bu etkiler doal olarak dil retimi uygulamalarna da yansmaktadr. Ksacas dilbilimin dil retimine uygulanmas ok ynl bir konudur. (Kocaman, 1978:16). Yine de denilebilir ki, dilbilimin kullanlabilir

zelliklerinden en nde geleni dillerin retimidir.

5. EVRENSEL DLBLGS VE YABANCI DL RETM Diller arasnda grlen benzerlikler, farkllklar ve ilikiler daima dil aratrmaclarnn dikkatlerini ekmitir. Bu alma iki dile (Arapa ve Trkeye) ait bir dilbilgisi konusunu (cmle eitlerini) kartsal zmleme yntemi ile karlatrmay hedeflemektedir. Sz konusu karlatrma yaplrken bir takm ortaklk ve farkllklarn olduu varsaylmtr. Ortaklklarn/benzerliklerin olabilmesi ihtimali, btn diller arasnda ortak noktalarn varlna iaret etmektedir. Btn dillerde ortak noktalarn bulunmas dil evrenselliklerini akla getirmektedir. Kukusuz almann esas konusu evrensel dilbilim deildir. Dolaysyla evrensel dilbilimi detayl bir ekilde burada sunmak amacn dnda kalacandan sadece konuyla olan ilikisinden bahsedilecektir. nsan doutan dil yetisine sahip bir varlktr. Sahip olduu bu yeti herhangi bir dil ile snrl deildir. Birey doduu andan itibaren iinde bulunduu toplumun dilini yaayarak renir (alar, 1979:131-132). Anadili ediniminde iinde doup bydkleri evre ve koullar ne denli ayr olursa olsun ocuklarn, dilleri ayn srelerden geerek rendikleri grlr (Tura, 1983:9). Dolaysyla insanolunda ortak dil yetisinin ve dil renme srecinin olmas evrensel dil verilerinin olumasna sebep olmaktadr.

20

Evrensellik, dilin en nemli niteliklerinden birisidir. Bu nemli zelliin kantlar azmsanmayacak kadar oktur. rnein tm diller cmleleri i ie ekleyerek uzun cmleler yapabilmektedir. Hemen her dilde cmleler, szckler vardr. zne - yklem ilikisi tm dillerde bir gramer ilikisi gibi grnmektedir. stelik ocuklarda dil geliimi - dil renme yeteneklerindeki farklla karndeiik kltr, dil ve evrede benzerlikler gstermektedir. (Kocaman, 1978:1213). Dil evrensellikleri kavram, bir dilbilimsel disiplin olarak btn dillere ait genel zellikleri iermektedir. ada dil biliminde dil evrensellikleri, geni bir biimde 60-70li yllarda eski Sovyetler Birlii ve Amerika'da aratrlm, bugn bu aratrmalar hala devam etmektedir. Dil evrenselliklerinin incelenmesi, dnya dillerinin yap bakmndan sistemli olarak aratrlmasna byk olanak salamtr (Musaolu, 2000:53-54). Dil evrensellikleri teorisi, bir takm dilbilimsel esaslara

dayandrlmaktadr. Bu esaslara gre btn insan dilleri bir takm genel zelliklere sahiptir. zne ve yklem arasndaki ilikiler, iyelik, belirlilik-belirsizlik, oulluk-tekillik kategorileri bunlardan sadece birkadr. Btn dillerde dil yapsnn genel zellikleri bulunmaktadr (Musaolu, 2000:53-54). Aydna gre (1997:28-29) evrensel dilbilgisi anadili ile yabanc dildeki ilkeleri ortaya koyarak yabanc dil renimini kolaylatrr. Evrensel dilbilgisinin iki temel zellii dil retiminde dorudan ie yaramaktadr. Bunlardan biri diller arasndaki benzerlikler, dieri ise farkllklardr. renci ortak olan ilkeleri yeniden renmek zorunda kalmaz. Evrensel dilbilgisi ilkelerine uygun iyi bir

21

anadili eitimi yaplrsa, yabanc dil retiminde geriye kalan ey sadece farkllklar retmektir. Dil, her eyden nce bildiriim salayan bir yapdr. Her dil evrensel dilbilgisinin zelliklerini tadndan, yabanc dil retiminin de dilbilimin genel ilkelerinden etkin biimde yararlanlmas, programlarn bu zellikler gz nnde bulundurularak tasarlanmas en gereki yaklam saylmtr (Vardar, 1983:4).

6. YABANCI DL RETM VE DLBLGS almamzn alan bir dilbilgisi konusu olan cmle olduu iin dilbilgisinin yabanc dil retimindeki yerini tespit etmekte fayda vardr. Zira yabanc dil retiminde dilbilgisinin gereklilii tartlan bir konudur. Aslnda dilbilgisinin gerekli olup olmad tartmas sadece yabanc dil retimi iin deil, anadili retimi iin de tartlan bir konudur. Dilbilgisi kelimesi iin gramer kavram da yaygn olarak kullanlmaktadr. Dolaysyla bu iki kavram kimi zaman birbirlerinin yerine kullanlabilmektedir. Bunun yan sra Trkede 'gramer' szc bilim dal ad olarak sk sk dilbilgisi ya da betimlemeli dilbilim szckleriyle ayn anlamda da kullanlmaktadr (Sebktekin, 1980:241). Dilbilgisi teriminin birok anlam mevcuttur (bkz. Sezer, 1995:35-36). Bir dilin eitli birimleri arasnda var olduu gzlenen ya da sezilen rgy aklamak zere oluturulmu karmak kurallar dizgesine o dilin grameri denir (Sebktekin,

22

1980:241). Bir dil dzeneindeki2 balantlar saptayan ve belirleyen kurallar topluluu o dilin "gramer"ini (dilbilgisini) oluturmaktadr (Bakan, 1983:141). levsel yntemde dilbilgisinin yeri olmad dnlmektedir. Aslnda sadece ikinci plana itilmitir. Buna ramen dilbilgisinin dil retimindeki vazgeilmezlii her zaman kabul edilmektedir. Dilbilgisi salt biimsel bir dzenek deil, belirli ilevleri yerine getiren bir dzen olarak alglanmaktadr. Ama iletiim olduuna gre, dilbilgisi almas da ancak iletiime katkda bulunduu lde yararldr (Holden, 1977). Yabanc dil retiminde kullanlmak zere betimlemeli dilbilimden yalnzca ama dilin grameri istenmemektedir. Gnmzdeki yaklamlara gre, yabanc dil retiminin amac ne olursa olsun, en azndan ama dili ile anadilinin gramerlerine ihtiya duyulmaktadr. Yabanc dil retiminde anadili grameri ok nemsenmektedir. Bunun nedeni, ama dille anadilinin karlatrlarak aralarndaki ortaklk ve

aykrlk(farkllk)larn saptanmasdr. Bununla, yabanc dil retiminde ortaya kacak birok gln nceden kestirilmesi hedeflenmektedir. Bu glkler belirlendikten sonra bunlara zmler sunulabilir. te bu grevi ifa edecek olan, kartsal dilbilimdir (Sebktekin, 1980:243). Aslna baklrsa dilbilgisinin retilip retilmemesi tartmalar ok gereki grlmemektedir. nk dil retildii zaman dilbilgisi zaten retilmi oluyor. Bunun aksi mmkn grlmemektedir. Bu durumda dilbilgisi

retilmelidir (Sezer, 1995:35-36).

Dil dzenei, bir dildeki birimlerin birbirleri ile olan karlkl balantlarnn eitlilik gstermeleri sonunda biimlenmi olan bir ilikiler rgsdr. Bkz. Bakan, 1983:141

23

7. KARITSAL ZMLEME Kartsal zmleme, karlatrma yntemini kullanarak diller arasndaki ayran ya da benzeen noktalar ortaya koymaya alan, (Ycel ve Eriek, 2003:30) temeli yapsalc dilbilime dayanan (Bayraktarolu, 1979: 4) bir dilbilim daldr. ngilizce "contrastive linguistics" kavram dilimize kartsal/ayrmsal dilbilim olarak aktarlmtr. Kartsal dilbilimin esas amac iki ya da daha fazla dili birbirleriyle karlatrarak bunlar arasndaki

ayrlklar/kartlklar/farkllklar ve benzerlikleri belirlemek, bunlar eitli ynlerden irdelemektir (Ycel ve Eriek, 2003:30). Sebktekin de kartsal dilbilim "iki ya da daha ok dilin dizgesel bir karlatrlmas araclyla bu dillerin her alanndaki (...) benzerlik ve farkllklar" saptamaya alan bilim dal olarak tanmlamaktadr (1990:15. Akt. Ycel ve Eriek, 2003:30). Deiik lkelerdeki rencilerin, ayn yabanc dili renirlerken, deiik glklerle karlatklar artk hibir dilbilimcisinin yadsyamayaca bir gerektir. rnein, ngilizce renen bir Japon, Arap ve Yugoslav rencinin karlaacaklar sorunlar dilbilimsel alardan birbirinden farkl zellikler gsterir. Bu nedenle, birok lke, kartsal inceleme alannda yaplan hem kuramsal hem de deneysel aratrmalar sonucu retim yntemlerini ve kullandklar gereleri kendi gereksinimlerine gre kendileri hazrlamaktadr. Glklerin neler olduu, nerelerden ve nasl kaynaklandklar nce eitli dilbilimsel alardan aratrlmaktadr. Bunlarn renim srasnda nlenebilmesi amacyla, elde edilen sonular eitli deneylerden geirilip daha sonra retim gerelerinin

hazrlanmasnda kullanlmaktadr. lenecek konulara nceden saptanm olan glk dereceleri orannda arlk verilerek konularn sunu sras ayn biimde

24

kararlatrlmaktadr. Yabanc dil retmenlerinin yetitirilmesi ve bunlarn meslek eitimleri de ayn temel ilkeler nda yaplmaktadr. Ksaca, birok lke yabanc dil retim politikalarn kartsal dilbilim yoluyla gelitirmektedir (Bayraktarolu, 1979:9-10). Dilbilimin bir dal olan kartsal zmleme (contrastive analysis) diller arasndaki benzerliklerden ok farkllklarla ilgilidir. Kartsal zmleme ne dil aileleriyle ne de dilin tarihiyle ilgilenir. Dolaysyla e zamanldr. Kartsal zmleme, kartsal (karlatrmal deil) iki deer snflandrmas yapmay amalayan ve dillerin karlatrlabilecei teorisi zerine kurulan bir dilbilim giriimidir. Her zaman iki dille ilgilidir (James, 1980:1-3). Lado (1957:1) dillerin ve kltrlerin dzenli olarak karlatrlmasnn gerekliliini aklarken teorinin esasn, Friesn anadili ve hedef dil arasnda yaplacak dzenli karlatrma hakkndaki fikirlerine dayandrr. O, yabanc dil renmenin kolaylk ve zorluunu anadili ile yabanc dil arasnda yaplacak dzenli karlatrmann ortaya koyaca teorisinin kendisi tarafndan dil baar snavlarnn hazrlanmasna uygulandn belirtir (Bkz. Lado, 1951). Daha sonra Lado (1957:2), kendi kitabnn teorisini ise yle aklar: Kiiler anadilleri ve kltrlerindeki kalplar ile anlamlar ve bu kalplar ile
anlamlarn dalmlarn yabanc dil ve kltrlerine aktarmaktadrlar. Bu aktarm, gerek aktif olarak yabanc dili konuur ve kltrne gre davranrken, gerekse, pasif olarak, o dili ve kltr sahiplerinin konuma ve

davranlarndan anlamaya alrken yaparlar.

Anadili ile ama dil arasndaki farkllklar inceleyen kartsal dilbilim, kartsal zmleme tezleri (contrastive analysis hypothesis) bal altnda; gl

25

(the strong), zayf (the weak) ve orta gr (the moderate version) olmak zere tez ileri srlmtr (Keshavarz, 1994:8-12 Akt. ler, 1996c:22). Bu tezlerden gl gr, anadili ile ama dil arasndaki farkllk arttka anadili giriiminin artacan ileri srmektedir (Lado, 1957). Zayf gr, anadili giriimine diller arasndaki farklln deil, ama dilin kurallarnn tam renilmemesinin yol atn sylemektedir (Newmark, 1970:219-227). Orta gr ise, anadili giriiminin iki dil arasndaki farklln okluundan deil, bilakis azlndan kaynaklandn ortaya koymaktadr (Oller, 1970:183-189). Bu grn her biri dil retiminde karlalan zorluklar farkl bak alaryla ele alsalar da, ortak olduklar bir nokta var ki o da, yabanc dil reniminde anadilden ama dile yaplan aktarmdr. Bu giriimin sebebi hususunda farkl dnceler ileri srlmtr. Bu grlerin her birinin kendi bak asndan hakllk pay vardr. Zayf gre gre anadili giriiminin nedeni diller arasndaki farklk deil, ama dil hakkndaki bilgi eksikliidir. Gl gr ile orta gr ise bu konuda birbirine zt dnceler ileri srmlerdir. Gl gre gre diller arasndaki farkllk arttka anadili giriimi artar. Buna karn orta gre gre, diller arasndaki farkllk azaldka yani benzerlik arttka anadili giriimi artar (ler, 1996c:22-23). Kukusuz her gr destekleyen kantlat mevcuttur. Dolaysyla birini dierine tercih etmek ya da birini dierinden stn tutmak doru bir yaklam deildir. Teorinin ortaya atld ilk zamanlarda yabanc dil derslerinde yaanan renim sorunlarnn anadili ile yabanc dil arasnda farklln en ok olduu alanlarda grld gibi bir dnce egemen olmutur (Sternemann, 1983:36).

26

Bundan dolay kartsal dilbilim sadece diller arasndaki farkllklar inceleme iine koyulmutur. Farkl grler buna sonradan eklenmitir. Helbig (1981:73) de yabanc dil derslerinde yaanan sorunlarn yalnzca her iki dilin byk farkllk gsterdii alanlarda yaand grne katlmamakta, benzer ya da ok az farklln grld alanlarda da ok byk renim sorunlarnn yaandn ileri srmektedir. Klein (1992:37) ikinci dil edinimiyle ilgili aklamalarda bulunurken kartsal zmlemeyi de incelemitir. Ona gre anadili ile hedef dil arasndaki benzemenin dil renimine olumlu katkda bulunduu, farkllklarn ise olumsuz etki ettii varsaym doru deildir. O, anadili ile yabanc dilin elitii alanda renim zorluklarnn yaanabileceini benimsemekle birlikte, bu gibi farkl yaplarn ok zor renildii grne katlmamakta ve benzer, rten yaplardan oluan alanlarda da benzeri sorunlarn yaanabileceine iaret etmektedir. Lado (1957:2),
Yabanc dil renmeye balayan renci bu dilin baz zelliklerinin kendisine kolay, kimi zelliklerinin ise zor geldiini grecektir. renciye anadiline benzeyen olgular kolay, farkl olan olgular ise g gelecektir.

diyerek teorisinin retim asndan nemini vurgulamaktadr. Ladonun bu gr kartsal zmleme hakknda ortaya konan grlerden ilki olup strong version/gl gr olarak bilinir. Buna gre iki dil arasndaki farkllk anadili giriimine (interference) neden olacaktr. Stockwell ve arkadalar (1965, akt. ler, 2002a:126) bu grn savunucularndandr. Bu gre gre, anadili ile ama dil arasnda yaplacak

27

kartsal zmleme ile yabanc dil reniminde karlalan glkler nceden belirlenebilir. Fries (1945) de Yabanc dil retiminde en etkili ara, anadili ile hedef dilin karlatrlmas sonucu elde edilen malzemeler nda hedef dilin bilimsel zmlemesine ilikin hazrlanan verilerdir. diyerek anadili ile hedef dilin yabanc dil retimdeki yerini tespit etmitir. Newmark'la (1956:219-227) yaygnlaan zayf gr (weak version) gl grten farkldr. Bu gre gre iki dil arasndaki farklar, rencinin yanllarna sebep olan temel etken deildir. renci hedef dilde iyi bilmedii bir konuyu kullandnda anadilinden destek alarak hata yapar. Bu, anadili giriimi olarak deil, hedef dilin henz renilmemi yn olarak grlr. Dolaysyla zayf gr, hedef dilde yaplan yanllarn anadilindeki kurallar yansttn varsayar ve anadili giriiminin varln yadsr. Bu gre gre anadili bilgisi ama dilin renilmesini zorlatrmaz aksine kolaylatrr. Gl gre gre yabanc dil renimindeki glkler nceden belirlenebilir. Oysa zayf gr byle bir eyi kabul etmez. Zayf gr anadili giriiminden elde edilen verileri iki dil arasndaki benzerlik ve farkllklar izah etmede kullanr. Dolaysyla anlalyor ki zayf gr de gl gr gi bi anadili giriimini kabul etmekte ve yabanc dil reniminde karlalacak glklerin nedenini aklayabileceine ihtimal vermektedir. Zayf gre gre dil reniminde karlalacak kimi glkleri nceden belirlemek mmkn grnse de glklerin tamamn ngrmek imknszdr. Dolaysyla zayf gr

28

glklerin sonradan (a posteriori) daha yararl bir ekilde aklanabileceini ileri srer. Zayf grn -glklerin nceden belirlenebileceini dile getiren- gl grten bu ynyle de ayrld grlr (Wardaugh, 1970:123-130; Brown, 1980:157. Akt. ler, 2002a:126-127). Orta gr (modereta version) olarak bilinen nc gr nceki iki gr uzlatrmaya alr. Oller ve Ziahosseiny (1970:183-189) tarafndan ortaya konmu olan bu gre gre, anadili ile ama dil arasndaki farkllk az olunca snflandrma gl ekilir. Byle olunca renci ok az farkllk gsteren durumlar snflandrmakta glk eker ve yanl genellemelere ynelir. Birbirine tam bir ekilde uyan konularda renci doru genelleme yapar. Dolaysyla bu gre gre yabanc dilin renilmesi en g olan ynleri anadili ile ok az farkllk gsteren ynleridir (Dede, 1983:124-125; ler, 2002a:126-127; Ayrca bkz.ler, 1996b). Oller ve Ziahosseiny 1969'da eitli lkelerden LosAngeles'teki

Kaliforniya niversitesine gelmi olan yabanc rencilerin girdikleri ngilizce yerletirme snavndaki yazm yanllarn deerlendirerek bu sonuca varmlardr. Snava giren 356 renciden 158'i anadilinde Latin yaz dizgesini kullanmakta, 198'i ise baka yaz dizgeleri kullanmakta idiler. Birinci kme Almanca, Slavca ve spanyolca gibi Latinceden gelme dilleri konuan rencilerden; ikinci kme ise ince, Japonca, branice ve Arapa konuan rencilerden olumakta idi. Birinci kmedeki rencilerin anadili yaz dizgesi ile ngilizce yaz dizgesi ok az farkllk gsterdiinden, doru genelleme yapma olana azalacak, buna karn anadilinden aktarma artacaktr. Bu nedenle de bu renciler anadili Arapa, ince gibi Latin yaz dizgesi kullanmayan rencilerden daha ok yanl yapacaklardr.

29

Demek ki anadili ile ama dil arasndaki farklln ok olmas anadili giriimine neden olmamakta, tersine farkllk azaldka doru genelleme yapabilme olasl azaldndan renci anadilinden aktarma yoluna bavurmaktadr (Brown, 1980:158-160. Akt. Dede, 1983:124-125). Yukarda ad geen grn hangisi tercih edilirse edilsin anadili ile ama dilin kartsal zmlemesi sonucu elde edilen farkllk ve benzerliklerin deerlendirilmesi; ama dilin hangi ynlerinin renciye g, hangi ynlerinin kolay geleceinin saptanmas gerekir. Ancak yalnzca iki dil arasndaki benzer ve farkl kurallarn dizelgesini yapmak retime katk bakmndan ok fazla deer tamaz. Bu benzerlik ve farkllklarn derecelerine gre glk sra

dzenlemesinin yaplmas ve retim gerelerinin ona gre hazrlanmas gerekir (Dede, 1983:125). nceleri yaplan dil karlatrmalarnda renim sorunlarna yol atklar gerekesiyle yalnzca farkllklar saptanmaya allmken, benzer alanlarda da retim sorunlarnn yaandnn saptanmasyla birlikte farkllklar ve

benzerlikler ayn lde incelenmitir (Ycel ve Eriek, 2003:32). Btn bu abalarn temeldeki varsaym -yukarda da belirtildii gibiyabanc dil renen bir kiinin kendi anadilinin 'mdahalesi' (anadili aktarm) ya da hedef dilden yaplacak aktarm ile karlaaca dncesidir. Bunun, anadili ile yabanc dil arasndaki farkllklardan kaynakland; bu nedenle, iki dili sesbilimi, anlambilimi ve szdizimi gibi alardan nceden karlatrp, bundan elde edilen sonularn retim yntemlerinde kullanlmasyla, renim

glklerinin ortadan kalkaca ileri srlmtr (Bayraktarolu, 1979:2).

30

8. KARITSAL DLBLM TARH Dilbilim alanndaki almalar ikinci dnya savandan sonra artarak devam etmitir. Bu srete yabanc dil renimine/retimine ynelik artan ilgi dilbilim almalarna yeni boyutlar kazandrmtr. Uygulamal dilbilim bu almalar arasnda en fazla ilgiyi gren alan olmutur. Uygulamal dilbilim almalar balamnda ortaya kan kartsal dilbilim anadili ile hedef dilin benzer ve farkl ynlerini incelemitir (ler, 2002a:124). Kartsal dilbilimin, Amerika'da yapsal dilbilimin 1950'lerde yabanc dil retimine etkisi sonucu gelime gstermeye balad sylenebilir.

(Bayraktarolu, 1979:3). C.C. Fries, Teaching and Learning English as a Foreign Language (1945:9) adl kitabnda Ama dilin bilimsel betimlemesi, bu betimlemenin anadili ile dikkatlice karlatrlmas neticesinde elde edilen veriler nda hazrlanan gereler dil retiminde en etkili gerelerdir. diyerek yabanc dil retiminde kartsal dilbilime duyulan ihtiyac ilk kez aklamtr. Languages in Contact: Findings and Problems (1953) adl kitabnda Uriel Weinreich, Friesin ileri srdklerini gelitirdi. Bunun akabinde, Robert Lado Linguistics Across Cultures: Applied Linguistics for Language Teachers (1957) kitabn yaymlad. Bu kitap, uygulamal dilbilimde ok etkili oldu. Lado (1957:3), Friesin tespitlerini eserinde nakletti. Ayrca Ders kitab; dilbilgisel yap, telaffuz, sz varl ve kltrel ierik bakmndan aamal olmaldr. diyerek yabanc dil retim kitabnn nasl olmas gerektiini belirtti. Ladonun Linguistics Across Cultures: Applied Linguistics for Language Teachers (1957) adl kitab kartsal dilbilimin, dier bir deyile modern uygulamal kartsal dilbilim almalarnn balangc olarak bilinir. Bu kitap ayn

31

zamanda kartsal zmleme (contrastive analysis)n da balangc kabul edilir (ler, 2002a:124). Onun bu eserinin ardndan ksa bir sre sonra Charles A. Fergusonun editrl ve Washingtonda bulunan Center for Applied Linguistics of the Modern Language Association of America adl merkezin himayesinde kartsal yap serisi (contrastive structure series) almalar balar (James, 1980:8). Bu seri ngilizce ile Amerikada retimi yaygn olan be dil Franszca, Almanca, talyanca, Rusa ve spanyolca arasndaki benzerlik ve farkllklarn betimlemesini yapmay amalam ve bu alanda art arda eserler yaymlamtr.3 Kartsal dilbilim alannda altml ve yetmili yllarda sempozyumlar dzenlenmitir.4 Sonraki yllarda bu alandaki almalar nispeten azalma gstermise de gnmzde hala devam etmektedir. Kartsal zmleme, pek ok lkede dil retimi alannda en yaygn aratrma yntemi olarak kullanlmaktadr. Bunlara kar duyulan ilgi bugn bile srmekte ve aratrma konular genel dilbilimin getirdii yenilikler nda gnden gne daha da artmaktadr (Bayraktarolu, 1979:9-10).
3

ler (2002a:124, dipnot 5) u kaynaklardan bahsetmektedir: W. G. Moultan. (1962). The Saunds of English and Germans, Chicago; H. L. Kufner (1962). The Grammatical Structures of English and German, Chicago; R. P. Stockwell J. D. Bowen J. W. Martin. (1965). The Grammatical Structures of English and Spanish, Chicago; F. B. Agard R. J. Di Pietro.( 1966). The Sounds of English and Italian, Chicago; F. B. Agard R. J. Di Pietro. (1966). The Grammatical Structurs of English and Italian, Chicago. 4 Bu alandaki almalara Foreign Language Learning, Modern Language Journal, ALATIS, IRAL, English Languege Teaching, TESOL, Lenguage Sciencis gibi dil d ergilerinde rastland gibi, bu konudaki yaz veya bildirileri bir arada sunan kitaplar da bulunmaktadr. Sz gelimi Gerhard Nickelin editrlnde yaymlanan (Papers in Contrastive Linguistics. Cambridge. 1971.) adl eser, Uluslararas kinci Uygulamal Dilbilim Konferansnn kartsal dilbilim blmnde sunulan bildirileri iermektedir. Ayrca James E. Alatisin editrln yapt (Monograph Series on Languages and Linguistics, Contrastive Linguistics and its Pedagogical Implications, Georgetown University. 1968.) eserde ad geen niversitede 1968 ylnda 15 ve 16. s yaplan yuvarlak masa toplantlarnda kartsal dilbilim ve kartsal zmleme alannda sunulan 14 bildiri toplu halde yaymlanmtr. Bundan baka Betty Wallace Robinett ile Jacquelyn Schachtern editrlnde yaymlanan (Second Language Learning Contrastive Analysis, Error Analysis and Related Aspects, Ann Arbor, Michigan. 1990.) balkl kitapta kartsal zmleme alannda yaymlanan eitli yazlar bulunmaktadr. Bkz. ler, 2002a: 124 (dipnot 6)

32

9. KARITSAL ZMLEMENN DL RETMNDEK YER VE NEM Dilbilimin bir dal olan kartsal zmlemenin/dilbilimin dil

retimindeki nemi yadsnamaz. Bu balk altnda bu daln dil retimine olan katklar ele alnacak, dil retiminde nereye kadar mdahale olanann olduu ortaya konulacaktr. Michigan niversitesinin baz hocalar, 1950li yllarda eitli dillerin kartsal zmlemesinin gereklilii dncesini balatt. Bu dnceyle hareket eden almalar ksa sre iinde hz kazand. Ama, renciye neyin retilmesi gerektiinin cevabn bulmakt. Lado (1961) bu akmn nclerindendir. Kartsal almalarn boyutunu yabanc dil snavlarna da tam olan Lado, sz konusu snavlarn kartsal zmlemenin verilerini esas alarak hazrlanmasnn gerekliliini vurgulamtr. Lado kartsal zmlemenin daha ok dil snavlarna katkda

bulunduunu vurgulamaktadr. Bunun yan sra yabanc dil reniminde karlalan zorluklar belirlemeye de katksnn olaca dncesindedir. Ona gre bu katk ancak anadili ile hedef dil arasnda yaplacak kartsal zmlemelerle olabilir. Dilbilgisine, dilbilgisel yaplar olarak bak, rencilerin yabanc dili renirken karlatklar sorunlar belirlemede ama dilin dilbilgisel yaplarnn anadilin yaplaryla karlatrlmasna yol amtr. Sz konusu karlatrmadan elde edilen sonular doal olarak llmesi gerekli hususlar haber verecektir. Lado, ou kimsenin yabanc kltr anlaynn snavla llemeyecei dncesinde olduunu ifade eder. Ancak bu gr reddeder ve alann yeniliine ramen, anadili ile yabanc dil kltr arasnda yapt

33

karlatrma sonucunda zaman zaman kltrel anlayta hatalar olduunu belirler. O, mevcut aralar kullanlarak bu alanda daha kapsaml snavlar hazrlanaca dncesindedir (ler, 2002a:128-129). Kartsal zmlemenin ortaya kmasnda yabanc dil retiminde karlalan sorunlarn pay byktr. Kartsal dilbilim, anadilini ve hedef dili incelemeye alarak sorunlara zmler retmeye alr. Her iki dilden (anadili ve yabanc dilden) kaynaklanan renim zorluklarn, renim srasnda yaplan yanllklarn daha ok hangi alanda, ne oranda niin yaandnn n saptamasn yapar, bu tr sorunlarn stesinden gelebilmek iin nceden nlemler alnmasna olanak salar. Diller aras benzerlik ve farkllklar ortaya koyarak ikinci dil ediniminin hem ders kitab hem de ders ii durumu baznda yeniden yaplanmasna yardmc olur (Ycel ve Eriek, 2003:30-31). Kartsal zmleme elde ettii bu verileri retmen ve rencinin hizmetine sunar (Sebktekin, 1978:13; Ycel ve Eriek, 2003:30-31). Kartsal zmlemeyle ilgili kimi zaman yanl anlalmalar da olmutur. rnein, kartsal zmlemeye, yabanc dil retiminde/reniminde karlalan sorunlarn tmnn stesinden gelecek, her trl sorunu zebilecek bir bilim dal gzyle bakmak yanl tutumlardan biridir. Yine ayn ekilde, ona yntemsel ve ruhbilimsel sorunlarn tamamn tevdi etmek de bunlardandr. Bu dilbilim alan, anadille yabanc dil arasndaki bantlar konu edinmektedir. Anacak u da bir gerektir ki yabanc dil derslerinde rastlanlan sorunlarn oluumunda yalnzca anadili etken olmamaktadr. Fiziksel koullar, yntemsel aksaklklar, ruhbilimsel sorunlar etkenler arasnda saylabilir. Zaten anadilinin yabanc dil renimind e her zaman olumsuz etki yapt, renimi zorlatrd iddias doru deildir.

34

Aksine anadili, yabanc dilin renimine olumlu etki de yapabilmekte, yabanc dil renimini bir lde kolaylatrabilmektedir (Helbig, 1981:100. Akt. Ycel ve Eriek, 2003:31). Kartsal dilbilimin ortaya koyduu aratrma sonularnn nasl

deerlendirilebilecei, yabanc dil derslerine uyarlanaca dilbilimin alanna girmemektedir. Bu verilerin yabanc dil derslerine yanstlmas iin zellikle kartsal dilbilim, ruhbilim ve yntem bilimi ortaklaa almaldr (Sternemann, 1983:37. Akt. Ycel ve Eriek, 2003:32-33). Lado (1957:1-11), diller arasnda yaplacak karlatrmann retim asndan nemi zerinde durmaktadr. Ona gre bu karlatrmann yabanc dil retmenine, ders kitabnn dilsel ve kltrel ieriinin deerlendirilmesine, yeni gerelerin hazrlanmasna ve karlalan glklerin stesinden gelinmesine katk salayacaktr. Kartsal dil almalarnn faydas bunlarla snrlandrlamaz elbette. Bunlarn yan sra, insann kendi dilinin zenginliini, zgnln fark etmesini de salar. Baka bir deyile kii baka bir dilin zelliklerini kavradnda kendi diline daha bilinli bir ekilde yaklama imkn elde eder. Anlalan u ki, kartsal dilbilim diller arasndaki karlatrmalar salt bilgiye ulamak temelinde gerekletirmemekte, pratik nedenlerden dolay, yani belirli alanlarda yaanan sorunlara k tutmak amacyla byle betimlemeli bir grev stlenmektedir. 10. KARITSAL ZMLEME VE HATA ZMLEMES Kartsal zmleme, dilbilimin bir alt daldr. Daha ncede belirtildii gibi dilbilimin bu dal, iki ya da daha fazla dil arasndaki, benzerlik ve farkllklar

35

ortaya karmaya ynelik almalar ierir. Karlatrmalar sonucu elde ettii bilgiler yabanc dil retimine katk salar. rencinin anadili ile ama dil arasndaki benzerlik ve farkllklar, reticilerin ne gibi glk ve sorunlarla karlaacaklar ve dilin hangi ynlerinin kolaylkla renilebilecei hakknda bilgi verir. Bir ksm dilciler ve eitimciler, dil reniminde karlalan tm glkleri anadili giriimine ve anadili aktarmna balamaktayd. Ancak bir sre sonra dil reniminde anadili giriimi ile aklanamayan yanllar ve sorunlar da olduunu grmlerdir. Bu gerek, kartsal dilbilime olan inanc sarsm, dil retimine katks hakknda kukular uyandrmaya balamtr. stelik kartsal dilbilimden beklediklerini bulamayan kimi eitimciler, hata zmlemesinin kartsal dilbilimin yerini alaca kansna varmlar (Bayraktarolu, 1979:6; Dede, 1983:123; ler, 2002a:130)5 rencilerin yaptklar yanllarn tmnn nedeninin anadili giriimi olmad bir gerektir. Sz konusu yanllarn eitli nedenleri vardr. Anadili giriimi bu etkenlerden sadece biridir (Dede, 1983:123). Bu yanllardan anadili giriiminin rencilerin yanllar zerindeki etkisi bir aratrmaya gre ocuklarda %8-%12, yetikinlerde %8-%23 arasndadr (el-Huli, 1988:97. Akt. ler, 2002a:131). Esasen dil retiminde ortaya kan yanllarn tmnn olmasa bile byk bir blmnn anadili etkisinden kaynaklandn syleyenler de yok deil (Bayraktarolu, 1979:6). Konuya bu adan bakldnda, kartsal dilbilimin yabanc dil retimine katksna ilikin kukularn yersiz olduu aka grlr
5

Hata zmlemesi iin ayrca bkz. Cihaner Akay, (2001). Arapa yazl anlatm retiminde hata zmlemesi ve deerlendirmesi. EKEV Akademi Dergisi. Cilt, 3. Say 1. ss. 279 -291

36

(Dede, 1983:123). Dolaysyla aktarm yanllarn nceden varsaymak ve sonradan hata zmlemesiyle doruluunu test etmek iin kartsal zmleme yapmak gerekmektedir. Sz konusu varsaymlarn doruluu veya geerlilii ise hata zmlemesiyle belirlenecektir (ler, 2002a:130-131). Hatta denilebilir ki kartsal zmleme yapmadan hata zmlemesi yapmak eitli yanllara yol amakta, bylece yaplan hata zmlemesi eksik olmaktadr (ler, 1998:1-17). Bu nedenle hata zmlemesi kartsal dilbilimin yerini alan bir yntem deil, onun varsaymlarnn doruluunu yoklayan, kstlamalarna ve sorunlarna zm getiren ksacas onu tamamlayan bir yntem olarak grlmelidir (Dede, 1983:123; ler, 2002a:131). Kukusuz hata zmlemesinin de yetersiz yanlar yok deildir (Bkz. Bayraktarolu, 1978:67-69). Bu yntemin malzemesi rencilerden elde edilen verilerdir. Sz konusu verilerin her zaman ok hassas olduu sylenemez (ler, 2002a:130). Nitekim Schachter (1974:205-213. Akt. ler, 2002a:130) belirli yaplarda hata yapmayan rencilerin durumunu, onlarn o yaplar

kullanmamalarna balamaktadr. Zira bu tr renciler hata yapacan anlad yaplar kullanmaktan kanmakta, onlarn yerine daha iyi bildii yaplar kullanma eilimine girmektedir. Dolaysyla bu tr veriler yabanc dil reniminde karlalan glklerin zm bakmndan her zaman yeterli olmayaca gibi yanltc da olabilir. Kartsal zmleme ile hata zmlemesi arasndaki dier nemli bir fark, kartsal zmlemenin retimden nceden gerekletiriliyor olmasdr. Buna karn hata zmlemesi yabanc dil rencilerinden elde edilen veriler veya onlara uygulanan snavlar zerinde yaplr. Yani retimden sonra gerekletirilen bir abadr.

37

Sonu olarak kartsal dilbilimin yabanc dil retimine u ya da bu biimde katks olduu yadsnamayacana gre, izlenecek en etkili yntem anadili ile ama dilin dikkatli bir kartsal zmlemesini yapmak ve glk sra dzenlemesine gre rencinin karlaaca sorunlara ilikin varsaymlarda bulunmaktr. Ancak bu varsaymlarn doruluunu, rencilerin yaptklar hatalarn zmlenmesi gsterecektir. Bu nedenledir ki kartsal dilbilim ve hata zmlemesi, yabanc dil retimine katklar bakmndan birbirini tamamlayan iki yntemdir. Hata zmlemesi, yaplan tm yanllarn anadili giriimi olarak aklanamayacan gsterecektir. Bununla birlikte kartsal zmleme, yabanc dilin hangi alanlarnda yanl yaplaca, anadili ile ama dilin hangi tip karlklarnn anadili giriimine neden olaca hakknda bilgi verecektir. Bu nedenle etkili yabanc dil gerelerinin hazrlanmasnda hata zmlemesinin ve kartsal zmlemenin deeri ayndr. Kartsal zmleme bize renci tarafndan yaplma olasl olan yanllar hakknda bilgi verir, hata zmlemesi ise gerekten bu yanllarn nceden sanld biimde yaplp yaplmadn gsterir. Yani kartsal zmleme sonucu elde edilen nbilginin doruluunu yoklamak iin yaplan hata zmlemesinde dayanan glk sra dzenlemesi, rencilerin karlat gerek glk derecesini yanstr (Dede, 1983:128-129). Kartsal zmlemeye ihtiya duyulmad ve hata zmlemesinin yeterli olduu yaklam pek doru grlmemektedir. Bunun tam tersini sylemek de doru deildir. ki yntemi birbirinin yerine ikame etmek yerine, hem nceden zorluk ekilecek konular tespit eden kartsal zmlemeyi, hem de bu varsaymlar dorulama imkn veren hata zmlemesini kullanmak daha doru olacaktr (ler, 2002a:131).

38

11. KARITSAL ZMLEME VE AKTARIM Kartsal dilbilime gre, yabanc dil reniminde karlalan en byk glkler, anadili ile hedef dil arasndaki yapsal farkllamalarn atmasndan kaynaklanr. Bunun sebebi, anadili yapsnn yabanc dilin yapsna kararak onun renimini gletirmesi, dolaysyla onu olumsuz ynde etkilemesidir

(Bayraktarolu, 1979:2). Sorunu bu ekilde tanmlayan kartsal dilbilim, anadili ile hedef dil arasndaki ilikiyi, ortaya kan sorunlar ve zm yollarn belirlemek iin alr. Yabanc dil renme srecinde anadili ve yabanc dil dzenleri kar karya gelirler. Bu dzenler baz ynleriyle benzeirken, baz ynleriyle de farkllk arz ederler. Genel kanaat, uyuan ynlerin dilin renimini

kolaylatrd ve atan ynlerin zorlua sebep olduu ynndedir. ki dilin karlamas olaynda renci tarafndan iki ayr dzene aktarmlar yaplmas sz konusudur. Yabanc dilin kimi zelliklerinin anadiline tanmas/aktarlmas mmkn grnse de ounlukla gzlenen, anadilinin renilen dili etkilediidir. Kartsal zmleme hakknda ortaya konan grler6 dikkatle

incelendiinde sz konusu zmlemenin temelinin aktarma (transfer) dayand anlalmaktadr. nk her gre gre de anadili ile hedef dil arasnda bir aktarm sz konusudur. Aktarm olumlu (facilitation, edeerlilik) ve olumsuz (interference, olumsuz aktarm) olmak zere iki ynden ele alnmaktadr Beerbom (1992:87). Olumlu aktarm, renme olgusunu kolaylatrr, olumsuz aktarm ise bu faaliyeti zorlatrr. Olumsuz aktarm, anadilinden yabanc dil ynne ise buna renilen

Bkz. tezimizin Kartsal zmleme balna s.24-31

39

dile ket vurma (proactive inhibitation), yabanc dilden anadili ynne ise anadiline ket vurma (retroactive inhibitation) denir (Hellinger, 1977:11). Ekkehard Knig (1974:255)e gre anadilinin dizgesinden yabanc dilin dizgesine yap aktarm bilinsizce olduunda giriimden sz edilebilir. Beerbom (1992:87.), anadilinin yabanc dile olumlu etkisini "aktarm" (transfer)7, olumsuz etkisini ise "giriim" olarak tanmlamaktadr. Aktarm, baz psikolojik temellere dayandrlr. Mesela C. James (1980:11) kartsal zmlemenin psikolojik temellerini aktarma dayandrmtr. SchultePelkum (1976:61) da nce ruhbilim alanndaki tanmlar gzden geirdikten sonra aktarm ve olumsuz aktarm kavramlarn aklamaya giriir. "nce renilenlere bal olarak sonraki davranlarda grlen deiiklik" diye tanmlanan renme, ruhbilimsel bir ilemdir (Demircan, 1980:22). Bu adan Schulte-Pelkum'un yaklam doru grnmektedir. Hess-Gabriel (1979:56) olumsuz aktarmdan, daha nce renilmi ya da anadilinde bilinen kurallarn yeni renilen, konuulan dile aktarlmas srasnda yaplan yanllklar diye sz eder. Radden, (1975:236) olumsuz aktarm denince genellikle anadilindeki grnmlerin yabanc dile aktarlmasnn anlalaca savndadr. Yabanc dil reniminde yaplan yanllar tamamen olumsuz aktarm olarak grmek doru deildir. Kimi aratrclara gre bu konuda en salkl lt, olumsuz aktarm yanllarnn bir yabanc dili konuan iin zgnlk tamayp onun anadiliyle konuanlarn tm iin olabilirlii sz konusu olan yanllardr.

Transfer kavram psikoloji kkenli bir terimdir. nceden edinilmi davran biimlerinin yeni durumlara tanmas, aktarlmas anlamn tar. Trkeye 'aktarm' biiminde evrilebilmektedir.

40

Bunun tesindeki yanllar, baka nedenlerle oluuyor demektir. Bunlar, yabanc dili renenlerin kendilerine zg niteliklerindendir. Diller arasnda temelde drt kartlktan sz edilebilir (Ergen, 1983:199200). 1) Bazen anadilindeki bir geye karlk hedef dilde birden fazla ge bulunabilir. Bu durumda renci anadilindeki bu geye karlk hedef dilde bulunan alternatifler arasnda seim yapar. Mesela Trkede gelmek fiilinin karl olarak Arapada , ve fiilleri bulunmaktadr. 2) Bazen de hedef dildeki tek geye karlk anadilinde birden ok alternatif bulunur. Mesela ngilizcedeki uncle kelimesine karlk Trkede "amca - day" kelimeleri vardr. 3) Her iki dilde de kavramlar denk olabilir. rnein Trkede bulunan "gelmek", "gitmek" szcklerine karlk ngilizcede "come", "go" szckleri bulunur. 4) Dier bir kategori de her iki dildeki gelerin birbirlerinden tamamen ayr biimde kullanlyor olmalardr. Mesela Arapada irabda mahalli olmayan cmle diye bir cmle eidi varken Trkede bunun karln bulmak mmkn deildir. Bu durumlar, iki dilin yaplar arasndaki kartlklardan

kaynaklanmaktadr. Bu tip kartlklarn sonucu olan olumsuz aktarm ses, kelime, szdizimi ve anlamlandrma dzeylerinde kendini gsterebilir. Kartsal dilbilim, yabanc dil derslerinde oluabilecek olumsuz

etkileimleri, giriimleri ya da bu tr yanllara yol aabilecek dil yaplarn

41

karlatrma yoluyla nceden bildirir. Kartsal dilbilim bu hizmeti dilcilere, yabanc dil dersleri iin ders kitab hazrlayanlara, retmenlere ve hatta rencilere sunar. Amac bu tr yanllardan kanmay ve nlemler almay salamak; giriim tehlikesi olan yaplara dikkat ekmektir (Ycel ve Eriek, 2003:32). Kartsal dilbilimin temeli u varsaymlara dayanr (Ergen, 1983:200201): * Yabanc dil renen herkes, zaten bir dili (kendi anadilini) konumaktadr. Her yeni dil, anadili temeline dayanlarak renilmektedir. Dolaysyla, bu tr bir dil renim sreci, anadilini edinme srecinden farkl olacaktr. * Her dilin kendine zg bir yaps vardr. Dolaysyla renilecek dil, anadilinden farkllk arz edecektir. * renci, anadilinin zelliklerini yabanc dile aktarma

eilimindedir. Dilsel zellikleri her iki dilde de ortaksa, renme sreci bundan ok yararlanacaktr. Ama eer yabanc dilin zellikleri biim asndan ayrm gsteriyorsa, anadilinden yaplacak aktarm, yanllara yol aacaktr. * Anadilinin zelliklerinden ayrlan yabanc dil zellikleri, benzeyenlere oranla daha g renilir. Ayrlklar ne denli bykse, renme glkleri de o denli byktr. * Anadili ve yabanc dil arasnda yaplacak kartsal zmleme yoluyla muhtemel glkler ve olumsuz aktarm kaynaklar nceden belirlenerek dilbilim asndan aklanabilir.

42

Bu varsaymlar zerine temellendirilen kartsal dilbilim, yabanc dil retimi iin gere oluturur ve yntem gelitirir. Bu grevi yerine getirebilmek iin anadili ile renilecek dil arasnda kartsal zmleme yapar. Kartsal zmleme u aamalardan olumaldr: a) Karlatrlacak olan diller betimlenir b) Karlatrlacak olan konu seilir c) Karlatrma iin seilmi olan konunun karlatrlabilirlii belirlenir d) Kartsal zmleme/inceleme yaplr (Ergen, 1983:201).

12.KARITSAL ZMLEMEYE GETRLEN ELETRLER Kartsal zmleme yntemi yabanc dil retimi alannda etkin olarak kullanlm ve savunucu bulmutur. Buna karn yntemin yabanc dil renim ve retimine olan katks hem kuramsal adan hem de benimsemi olduu varsaymlar asndan 1960lardan bu yana birok dilbilimci tarafndan eletirilmitir. Eletiriler ana izgileriyle yle sralanabilir: (James, 1971:53-68; Bayraktarolu, 2002a:129-130). Kartsal dilbilim, yabanc dil renim glklerinin tamamn 1979:4-5; Ergen, 1983:201-203; Sini, 1989:475; ler,

nceden saptayamaz. Yabanc dil renimi srasnda ortaya kan btn hatalar anadilinin yabanc dili olumsuz olarak etkilemesinden kaynaklanan yanllklara dhil edilemez. Yabanc dilin yaps iindeki karmaklktan ve retim ynteminden kaynaklanan yanllar da vardr. Bunlar kartsal inceleme yoluyla nceden belirlenemez.

43

nceden saptanmaya allan yanllarn z tam olarak kesin ve

belirli olamaz. Hatta bunlar anadili ile yabanc dil arasnda yaplan kartsal incelemenin hangi dilbilimsel yntem ile yapldna gre nitelik ve nicelik bakmndan da deiebilir. Kartsal dilbilim, yabanc dil reniminde, anadilinin yapsal

unsurlarnn renci tarafndan kullanldn iler srer. Oysa renci renim srecinde, bilinli ya da bilinsiz olarak kendine has bir takm benzetme ve genellemeler yaparak, kendi anadilinde veya rendii yabanc dilde olmayan dil kurulular gelitirebilir. Bunlar kiiye zg kullanmlar belirlenemez. Anadili ile hedef dil arasndaki farkllklar her zaman ayn derecede olduklarndan kartsal inceleme yoluyla nceden

gle sebep olmaz. Anadili ve yabanc dilin benzerlik gsterdii alanlardan da glklerle karlalabilir. Dolaysyla sadece fakllklarn gle yol at konusu tartmaldr. Ayrca farkl dil becerilerine ilikin glkler de farkllk arz etmektedir. Kartsal incelemeler bu glklerin tmn nceden belirleyemez. Kartsal dilbilim, renim srasnda hangi tr yanllarn somut olarak ortaya ktn gstermek yerine, yaplan kartsal inceleme sonucu ancak anadilinden kaynaklanabilecek olanlarn ortaya kabileceini soyut bir biimde nceden belirlemeye alr. Oysa yukarda da belirtildii gibi anadilinin yabanc dil renimini olumsuz ynde etkilemesinden kaynaklanan yanllar, ortaya kan tm yanllar kapsamamaktadr. Ayrca birok yabanc dil retmeninin gzlemleri ve bu alanda yaplan aratrmalar, kartsal inceleme sonucu nceden

44

saptanan kimi yanllarn renim srasnda ortaya kmadn bile gstermitir; buna karlk nceden belirlenmeyen bir takm yanllarla karlalmtr.

13. GLK SIRA DZENLEMES Glk sra dzenlemesi, hedef dilin retiminde karlalacak

glklerin kategorize edilmesidir. Bunun iin iki dilin grameri karlatrlr. Karlatrma sonucunda iki dil arasnda tespit edilen farkllklar ve benzerlikler ortaya konulur. Farklklardan kast, bir unsurun iki dilden sadece birinde bulunmasdr. Benzerlikler ise bir unsurun her iki dilde de bulunmasdr. Bu almada kartsal zmlemenin esas alnan gl grne gre yabanc dil renmeye balayan renciye anadiline benzeyen olgular kolay, farkl olanlar ise zor gelir. Buna gre yabanc dil renen renciye en zor gelen konular anadilinde karl olmayan konulardr. Bu durum anadili aktarmna sebep olmaktadr. Yani farkllk arttka anadilinden hedef dile aktarm artar. Stockwell ve arkadalarnn (1965, akt. ler, 2002b:105-106) gramer kategorileri iin nerdikleri glk sra dzenlemesi aadaki gibidir:

Kategori

Glk sras 1

Anadili seenei Op Ob Op

Ama dil seenei Ob Op Op Ob Ob

2 3 4

II

45

6 7 III 8 9 10 IV 11 12 13 14 V 15 16 Tablo 1:Glk sra dzenlemesi

Ob Op Ob Op Ob Op Ob Op Ob Op Ob

Op Op Ob Ob Op Ob Op Op Ob

Yukardaki glk sra dzenlemesinde ama dil seenekleri en zordan en kolaya gre sralanmtr. Buna gre ilk iki basamaktaki anadilde karl olmayan seeneklerin reniminde en fazla glkle karlalmaktadr. Anadilinde karl olmayan () bo seenek, ama dilde zorunlu (Ob) veya zorunlu olmamasna (Op) gre ilk iki sray almaktadr. Ama dilin bo seeneklerini ise nc grupta anadilin zorunlu ve zorunlu olmayan seenekleri karlamaktadr (ler, 2002b:106) Yukardaki tabloda grld zere glk sra dzenlemesi 5 grup ve 16 basamakta ele alnmtr. Dil retiminde en ok karlalan konular I.ve II. grularda ifade edilmitir. III. ve IV. gruplar renimin balang dnemlerinde byk nem arzederler. V. grup ise herhangi bir zorlua sebep olmaz.

46

14. LGL ALIMALAR 14.1. TEZLER Arapa retimini olumsuz ynde etkileyen temel problemlerden bir tanesi Arapa-Trke dilbilgisi alannda kartsal almalarn olmaydr. lkemizde kartsal zmlemeli Arapa-Trke dilbilgisi almalar bir ka tez ve birka makaleyi maalesef gememektedir. Karlatrmal dilbilgisi almalar ise ihtiyaca cevap vermenin ok uzandadr. Kartsal zmlemeli Arapa-Trke dilbilgisi almalarndaki yetersizlik doal olarak kartsal dil retim metodunun da uygulanmasn imknsz klmaktadr. Arapann Trke ile kartsal zmlemesinin yapld baz almalar aada ksaca tantlmtr. Can (2005) tarafndan Arapa retiminde harf-i cerrler, kullanm alanlar ve Trkede ismin halleri -kartsal zmleme- adyla yksek lisans tezi olarak hazrlanan almada kartsal zmleme ynteminin gl grnden hareketle Arapada harf-i cerrler ile Trkede ismin halleri aklanarak bunlarn karlatrlmas yaplmtr. Yaplan kartsal zmleme sonucunda iki dilin bu konudaki benzerlik ve farkllklar tespit edilerek glk sra dzenlemesine gre Arapann harfi cerrlerinin reniminde karlalmas muhtemel glkler zerinde durulmu ve bu glklere zm nerileri sunulmutur. Bylelikle anadili Trke olan rencilerin Arap dilindeki harfi cerrlerin reniminin kolaylatrlmas hedeflenmitir. almann giri blmnde kartsal zmlemenin nemi ele alnmtr. Birinci blmde Arapada harfi cerrler tespit edilmi; ikinci blmde, Trkede ismin halleri ilenmitir. nc blmde Arapada harfi cerrler ile Trkede ismin halleri arasndaki zellikler ve farkllklar ele alnmtr. Drdnc blm de

47

Arapann harfi cerrlerinin reniminde karlalmas muhtemel glkler ve zm nerileri zerinde durulmutur. alma sonu blmyle bitirilmitir. Netice itibariyle rencinin, anadiliyle ama dil arasnda benzerlik gsteren hususlar daha abuk renecei, farkllklar renmede ise glk ekecei grnden yola klarak Trkede ismin hal eklerini karlayan harfi cerrler tespit edilmi, daha sonra karlamayan durumlara dikkat ekilmitir. Farkl kullanmlarn neden olaca glkler ortaya konarak rencinin kurallar tam olarak kavramas ve bol altrma yaparak rendiklerini pekitirmesi nerilmitir. Koun (2006), Arapa ve Trkede zamirler kartsal zmleme- adyla yapt yksek lisans tezinde, kartsal zmlemenin gl grnden hareket ederek, anadili Trke olanlarn Arapa renirken karlatklar glklerden bir blmnn, Arapa ile Trke arasndaki yap, ilev ve anlam bakmndan gsterdii farkllklarndan kaynakland varsaymyla Arapa ve Trkedeki zamirleri incelenmitir. almann giri blmnde Arapa ve Trke genel zellikleriyle ele alnm ve kartsal zmleme incelenmitir. Birinci blmde Arapada zamirler incelenmitir. kinci blmde Trke zamirler ele alndktan sonra nc blmde Arapa ve Trkede zamirlerin kartsal zmlemesi yaplmtr. Bu blmde Arapa ve Trkede zamirlerin birbiriyle benzetii ve farkllat ynleri ele alnmtr. Blmn sonunda glk sra dzenlemesine gre Arapa ve Trkede zamirler incelendikten sonra almaya sonu ve neriler ile son verilmitir. Yaplan kartsal zmleme sonucunda, iki dilin szdizimi, cinsiyet ve okluk bata olmak zere birok konuda nemli farkllklar gsterdii tespit

48

edilmitir. Tespit edilen bu farkllklarn rencilerin Arapa renirken yapmalar muhtemel hatalar ngrmede yardmc olaca; dolaysyla dil renimi srasnda bu konulara zel bir nem verilmesi gerektii sonucuna varlarak, zm nerilerinde bulunulmutur.

14.2. MAKALELER ler (1996c)in Arapa reniminde Trkeden anlam bilgisi dzeyinde yaplan olumsuz aktarm isimli almasna gre Trkeye Arapadan geen ok sayda kelime, pek ok bakmdan Arapann renilmesini kolaylatrmaktadr. te yandan Arapa kkenli yzlerce kelimenin anlam bakmndan eitli zorluklar kardn tespit etmitir. Bu kelimelerin Trkede farkl anlam(lar)da kullanlmas, sz konusu zorluklarn ardnda yatan gerektir. Yaayan Arapada ok sk kullanlan, ancak Trkede anlam kaymasna urayan kelimeler ses bilgisi ve biim bilgisi bakmndan gsterdikleri benzerliklerinden dolay, doru genelleme yapmay engellemektedir. Bylelikle anadili giriimi sonucu anlam bakmndan olumsuz aktarmlar yaplmaktadr. Bu almada Trkeden Arapaya olumsuz aktarma neden olan sz konusu kelimeler ele alnm, bunlardan en yaygn olanlarna eitli rnekler verilmitir. Ayrca bu sorunun zm iin baz nerilerde bulunulmutur. ler (2001a), Trklerin Arapann nllerinde karlatklar sorunlar ve zm nerileri isimli almasnda, sz konusu sorunlarn nedenlerini belirlemek iin ncelikle Arapa ve Trkenin nllerinin karlatrmasn yapmtr. Buna gre Trkedeki kimi nllerin Arapada bulunmadn tespit etmitir. Yazara gre Arapann nllerinde yaplan

49

yanllarda; rencilerin gemite aldklar Kuran eitimiyle, anadilinden yaplan olumsuz aktarm etkili olmaktadr. Akay (2001)n Arapa yazl anlatm retiminde hata zmlemesi ve deerlendirmesi isimli almasnda, Gazi niversitesi Gazi Eitim Fakltesi Arap Dili Eitimi 1. Snf rencilerinin Arapa yazl anlatm dersi uygulamasnda yapm olduklar sistematik hatalar ortaya karmtr. Akabinde bu verileri hata zmlemesi yntemiyle snflandrm ve hatalarn sebeplerini belirlemeye almtr. Son olarak bu yanllar dilsel ve psikolojik olarak analiz etmitir. ler (2001b), Trklerin Arapann nszlerinde Karlatklar Sorunlar ve zm nerilerini ela ald makalesinde sz konusu sorunlar tespit etmek iin ncelikle iki dilin nszlerini karlatrmaktadr. Yazar, sorunlar ve zm nerilerini balk altnda incelemektedir. Sz konusu sorunlarda, Trkede bulunmayan Arapann nszlerinin etkisin yan sra, nceden Arapaya geen kelimelerin dilimizdeki yerleik telaffuzlarnn da ana dilden ama dile yaplan olumsuz aktarm nedeniyle etkili olduunu sylemektedir. ler (2002a), Kartsal zmleme ve Arapa retimi isimli almasnda, kartsal dilbilimin uygulama sahas olan kartsal zmlemenin douunu, gemiini ve gnmzdeki faaliyetlerini ele aldktan sonra bu alanda ortaya konan gl, zayf ve orta grten hareketle Trke (anadili) ve Arapa (ama dil) arasnda ses bilgisi, szdizimi, biimbilim, szck ve kltrel alanda yaplabilecek akademik almalar zerinde durmutur. Arapa ve Trkede zamanlar kartsal zmleme isimli almasnda ler (2003), kartsal zmlemenin gl grnden hareketle

50

Arapa

ve

Trkenin

zamanlarnn

karlatrmasn

yapmtr.

Yapt

zmleme sonucu iki dilin zamanlar arasndaki benzerlikler ve ayrlklar maddeler halinde sralam, ayrca Arapann zamanlarnn reniminde anadili Trke olanlarn karlamas muhtemel glklere yer vermi ve sz konusu glkler iin zm nerilerinde bulunmutur. ler (2002b) Arapa ve Trkede ortalar kartsal zmleme- isimli almasnda kartsal zmlemenin gl grnden hareketle Arapa ve Trkenin ortalarnn karlatrmasn yapmtr. Bunun sonucunda iki dilin ortalar arasndaki benzerlik ve farkllklar belirlemi, ayrca glk sra dzenlemesine gre Arapann ortalarnn reniminde karlalmas muhtemel sorunlar zerinde durmu ve sz konusu sorunlar iin zm nerilerinde bulunmutur.

51

BRNC BLM ARAPA VE TRKEDE CMLE VE ETLER

52

1.1.ARAPADA CMLE 1.1.1.Arapada Cmle ve Cmleyi Oluturan Kavramlar ve Tanmlar Dili oluturan pek ok unsur vardr. Ses bu unsurlarn en basit ve en kklerinden addedilir. Bu sesler bir araya getirilerek kelimeler oluturulur. Kelimelerin belli kurallara gre diziliiyle cmleler meydana gelir.

1.1.2.Cmle ile Kelm Arasndaki liki Cmle ( ) oulu dur. "

" harflerinden olumu olan cmle nahvin

konusudur (er-Rcih, 2004:13) Cmle ( )iki kelimeden oluan szdr. Fakat bu iki kelime arsnda isnad olmaldr (bn Him, II:374; el-Curcan, 1988:53). Szlkte bir araya getirmek, toplamak, akc olmak, yan erimesi, gzel/ho olmak gibi anlamlara gelmektedir (bn Manzr, 1994, XI:127-128).

Dilbilimciler, cmle iin tam anlam, mfd mrekkep anlam, mfd anlam, zerinde skt edilmesi uygun olan anlam tabirlerini kullanmlardr (eyhzde, 1995:12-13; Hasan, I:14). Bir nahiv terimi olarak cmle -szlk anlam da dikkate alnarak- szcklerin bir araya gelmesiyle oluan ve tam bir yarg bildiren btn olarak tanmlanr (imek, 2006:50). Cmle iin ifade edilen tanmlara bakldnda iki zellik gze arpar. Bunardan biri cmlenin kendi bana tam bir anlam ifade ettiidir ( renci okudu.). Dieri ise eksik anlaml olmasna ramen cmle tanm

53

kapsamna girmesidir: ... (renci okursa..) cmlesinde olduu gibi (bn Him, II:374). Kimi zaman cmle iin / et-terkibul-

isnad tabiri de kullanlr (el-Galyin, 1966, I:10-11).

Arapada isnad, bir konuda bir yargda bulunmaktr. Mrekkeb-i isndi olarak da ifade edilen terkib-i isndi, ( )bir lafzn8 baka bir lafzla birlikte yeni bir hkm/anlam kazanmasdr. Terkib-i isndi iki ksmdan meydana gelir. Biri msned dieri ise msnedileyhtir. Hkm ifade edene msned ( ), msnedle hkm kazanana ise msnedileyh ( )denir. rnein

( ocuk zekidir.) cmlesinde hkm ifade eden ( zekidir) kelimesi

msned, ( ocuk) kelimesi ise msnedileyhtir (el-Galyin, 1966, I:13). Yukarda verilen bilgiler nda cmleyi, zikredilenlerle yetinilebilen ve bir hkm bildiren anlaml en kk sz grubu eklinde de zetlemek mmkndr. Buna gre, bir cmle, en az bir kelimeden oluur ancak bu bir kelime en az iki unsuru barndrmak zorundadr (imek, 2006:53). Kelam () Mstakil, bamsz cmleye kelam denir. rnein . mstakil bir cmle olduu iin kelamdr. cmlesi ise kelimesinin haberi
8

Szlkte atmak anlamna gelen lafz, gramer terimi olarak 'bir anlam olsun veya olmasn, hakikaten yahut hkmen insann azndan kard her trl ses' anlamnda kullanlmtr. elEsterabd, 1892, I:3. nsann azndan kan ses anlam oluturacak ses birliklerinin malzemesi olan trden ise harf olur. Buna gre harf sradan bir seda deil, ilenmi bir sestir. Eer bu harfin bir anlam yoksa (alfabe harfi gibi), buna lafz denilir. el -Kefev, 1889:562

54

olduundan, yani mstakil/bamsz bir cmle olmadndan kelam deildir. Kelama cmle-i mfide ( )de denir (rt, 1995:20). Konumak, sz sylemek anlamnda olan kelam, lgat olarak; yaz, sembol, mimik, mecazi ifade, hitap, kelime, bir tek harf, anlaml veya anlamsz ses birleimi, zihnimizde tasarladmz anlam, anlaml ya da anlamsz birka kelimeden meydana gelen sz manalarnda kullanlmtr (Ebul-Bek, 1993:756). Kelamn eitli tarifleri yaplmtr (bkz. bn Fris, 1993:81). Bir gramer terimi olarak kelam, 'aralarnda isnd bulunmak kaydyla iki veya daha fazla kelimeden meydana gelen, hem syleyence hem de dinleyence yeterli grlen anlaml sz' dr (Hasan, 1966,I:15). Kelam denilebilecek bir szde drt zellik bulunmaldr. Bunlardan biri, kelamn lafz cinsinden olmas gerektiidir. Dolaysyla yaz ve iaret (sembol ve mimik) cinsinden olanlar kelam saylmaz. Ancak bunlar lafzn yerine getikleri takdirde kelam saylrlar. Bir dier zellik kelamn kelimelerden meydana gelmi olmas gerektiidir. Bu zellie gre de tek kelime kelam saylamaz. Baka bir zellik de kelamn, dinleyen kimsede soruya yer brakmayacak ekilde yeterli bilgi verebilir olmasdr. Sonuncu zellik ise kelamn bir amala sylenmi olmas, kasta dayal olmasdr. Bu arta gre bir szn kelam saylabilmesi iin konuan kimsenin o szle bir ey ifade etmi olmay kastetmesi ger ekir (Eelevbin, 1994, I:197-199). ez-Zemaher, (1990, s:15) kelam ve cmle terimlerini ayn anlamda kullanmtr. Ancak bn Mlik (I:13-15) esiz eserinin ( nin) bir msrasnda kelam izah ederken . : Dosdoru ol, cmlesinde olduu gibi

55

kelam, anlaml szdr. diyerek sla, haber, hl ve nat cmleleri gibi bakas iin var olan (maksd li-ayrihi) cmleleri, kelm tanmnn dnda tutmu ve cmle ile kelam birbirinden ayrmtr. Cmle ve -bazen- cmle anlamnda kullanlan kelm (bn Cinn, 1986, I:18,33) terimleri iin yaplan tanmlara bakldnda temel olarak, msnet ve msnetileyhten olumas ve tam bir yarg bildirmesinin (mfid olmasnn) art koulduu grlr. Burada mfd kelimesinden kast, dinleyenin, szn devam edecei beklentisi iinde olmamas, cmlede bir anlam btnlnn olmas demektir (el-Ezher, I:20-21). Cmle kelamdan daha geneldir. Dolaysyla her kelam cmledir ama her cmle kelam deildir. Zira art cmlesi, sla cmlesi, haber cmlesi, sfat cmlesi gibi cmleler kendi balarna bir anlam ifade etmediklerinden kelm deildir (etTaftazan, 1872:223). Oysa kelamn kendi bana bir anlam vardr. Ancak cmle her ne kadar kelamdan genel ise de kelam yerine cmle terimi de kullanlmaktadr (Ali Rz, I:10). htilf, sla, haber, sfat vb. cmlelerde kendisini gstermektedir. Bunlar cmle olarak grenler, isnat ilikisini (fiil ve failin varln) dikkate almakta; bu tr ifadeleri kelm olarak grmeyenler ise, szn henz bitmemi olmasn ve muhatabn, szn devam beklentisi iinde olmalarn ileri srmektedirler.

1.1.3.Arapada Cmle Kuruluu Yukarda da bahsi getii zere Arapada bir yapnn cmle ve kelm olarak tanmlanabilmesi iin en az iki genin zorunlu olarak bulunmas gerekir. Bunlardan biri, kendisinden sz edileni yani msnedileyh (mbted ya da

56

fil/zne), teki de sz geenin ne olduunu ya da ne yaptn bildirir ki buna da msned (haber/yklem) denir. Cmle yahut kelam bu iki ge zerinde temellendirilir. Cmle kurmak, yargda bulunmak, duygu ve dnceyi bakasna aktarmak iin bu iki unsur gereklidir (bn Ya, I:83; Abbade, 2002:132; erRcih, 2004:93). Arapada bir cmle iin iki unsura ihtiya vardr. Bu unsurlar; iki isim ya da bir fiil ve bir isimdir. Dolaysyla sadece harflerden ya da sadece harf ve fiillerden oluamaz (el-Fris, 1986:72-73). Bu hem cmle iin hem de kelam iin geerlidir. Msned, isim cmlesindeki haber, fiil cmlesindeki fiil, msnedileyh ise isim cmlesindeki mbted, fiil cmlesindeki fildir (el-Him, 8). Msnedileyh isim ya da isim soylu bir kelime, msned ise isim, isim soylu bir kelime ya da fiil olur. Msnedileyhin isim ya da isim soylu bir kelime olduu, yan yana gelen iki ismin, hkm bildiren bir cmle oluturabilmesi iin birini dierine isnd edecek (dier bir ifadeyle iki unsuru birbirine balayacak) bir fiile ihtiya duyulur (imek, 2006).

1.1.4. ARAPADA CMLE ETLER () Arapada mana ifade edecek kadar kelimeden meydana gelen, bir emir, duygu, olay veya bir hkm bildiren terkip olan cmle, (rt, 1995:19) irab da gz nne alnarak yap, anlam ve zamanna gre drt grupta ele alnr (Sevin, 2007:137). Bu taksimden baka cmle bir de anlam, fonksiyon ve yap bakmndan ele alnarak temel grupta incelenmektedir. Yaplarna gre cmleler, isim cmlesi, fiil cmlesi (zarf ve art cmleleri), basit (yaln) cmle,

57

mrekkep (bileik) cmle, byk cmle (el-cumletul-kubr) ve kk cmle (elcumletus-sur) olarak taksim edilir. Anlamlarna gre cmleler, in (art cmlesi, kasem cmlesi, nid cmlesi, emir cmlesi, nehiy cmlesi) ve haber cmleler, olumlu ve olumsuz cmleler olarak sralanr. Fonksiyonlarna gre cmleler, irbta mahalli olan cmleler (vazf cmleler) ve irbta mahalli olmayan (gayr- vazf) cmleler eklinde sralanr. Bunlardan, irbta mahalli olanlar baml (ayru mustakil, fer, maksd li-ayrihi) ve irbta mahalli olmayanlar da bamsz (mustakil, maksd li-nefsihi) cmlelerdir. Bir dier taksim de zaman bakmndan ele alnan cmle eitleridir ki bu ksm, bu almada ele alnmayacaktr. Baz alimler Arapada cmleyi, haber, talep ve ina eklinde ksmda incelerken bazs bu sayy ona karmaktadr (es-Suyut, 1327:I,12). bn Hiam (s.32) haber ve in olarak ikiye ayrmakla birlikte dier eitlerin bu iki cmle eidi etrafnda kmelendiini ifade etmektedir.

1.1.4.1. Yap Bakmndan Cmle eitleri () Yukarda da bahsi getii zere bir dnceyi veya duyguyu anlatan cmle denilen dizi en az iki kavram kapsar. Birincisi eylem olu ve vasftr. Bu olua veya vasfa msned yahut mahkm denilmektedir. kincisi ise eylemi yapan veya eylemle vasflanan kiiyi yahut eyi kapsar. Buna da musnedileyh ya da mahkumaleyh denir (Sevin, 2007:137). eidi her ne olursa olsun cmlelerin tamamnda msned ve msnedileyh esastr (Abbade, 2002:132)

58

ounlukla hkm ifade eden bir cmlede bu iki unsur, dnceleri tam olarak ifade etmek iin kafi deildir. Bu durumda cmleyi tekid, meful, hal, sfat, atf gibi yardmc unsurlarla geniletmek gerekebilir. Bu yardmc unsurlar dnda, cmlede kendi bana bir hkm ifade etmeye yetmeyen ancak esas cmleyi tamamlamak iin msned ve msnedileyhten oluan yan cmleler de yer alabilir. Yan cmle karmak cmle eidinde yer alr (el-Him, 1984:48 vd). Bu bakmdan cmle yapsna gre basit, mrekkeb (birleik), atf (bal) ve istinafiyye (sra) olmak zere drde ayrlr.

1.1.4.1.1. Basit Cmle () ster fiil, ister isim isterse bir sfatla balasn bir tek yarg ieren cmle eidine basit cmle ( ) denir (el-Him, 1933:364; Abbade, 2002:136). rnein, . ( Muhammed geldi.), ( Kardein ayakta m?) cmleleri basit cmlelerdir. Basit cmle znesi ve yklemiyle tam bir anlam ifade edebilen ve bir tek yarg ieren cmledir. Basit cmle iki temel unsurun yan sra dier yardmc unsurlar da bnyesinde barndrabilir. Abbadeye (2002:136) gre bir cmle temel unsurlarn (mbted-haber veye fiil-fail vs.) dndaki gelerden birini aldnda (meful gibi) farkl bir isim altnda incelenir. Uzun cmle ( )diye isimlendirilen bu cmle eidi aslnda ierdii yarg bakmndan basit cmleden farkl deildir. rnein

59

. (Muhammed misafire ikramda bulundu.) cmlesi meflunbih ( ) almtr ve bu kategoriye dahil edilmektedir. Ancak gramercilerin geneline gre bu cmle eidi bir tek yarg ierdiinden dolay basit cmle ( ) olarak deerlendirilir. Basit cmle iki ksmda incelenir. Bunlardan biri fiil cmlesi dieri ise isim cmlesidir (el-Him, 1984:71). Bu tasnif ilk dnem dil almalarnda yer ald gibi (rnein el-Hall b. Ahmed ve es-Sbeveyh) bu gn de mevcuttur (esSbeveyh, 1983, I:23). Aslnda nahivcilere gre bir cmle hangi kelime eidiyle balarsa o kelime grubunun adn alr. Szgelimi fiille balayan cmle fiil cmlesi, zarf ile balayan cmle zarf cmlesi, art edat ile balayan cmle art c mlesi, isim ile balayan cmle isim cmlesidir (Abbade, 2002:132) Basit isim ve fiil cmlesinde asl ve tamamlayc unsurlar vardr. Basit fiil cmlesinin tamamlayc unsurlar fiil ve fil dndaki unsurlardr. Basit isim cmlesinin tamamlayc unsurlar da mbted ve haber dndaki unsurlardr. Her iki cmleye de ihtiyaca gre meful, hal, temyiz, mstesn ve tabi gibi tamamlayc unsurlar katlabilir.

1.1.4.1.1.1. Fiil Cmlesi () Arapada banda tam veya naks bir fiil9 bulunan cmleye fiil cmlesi denir (el-Galyin, 1966, III:286). Basit fiil cmlesi isnd tarzna gre fiil ve

Er-Racihye gre (2004:93-94, 199.) ile balayan cmle, isim cmlesidir. rnein cmlesi Er-Racihye gre bir fiil cmlesi deildir. nk failin yapt bir ie delalet etmemektedir. Bu cmle bana naks fiil alnm bir isim cmlesidir. Ona gre fiil tam olmaldr.

60

filden oluur. .

( Bu sene hacca gideceini bana

haber verdi.) cmlesi (ler ve Yldz, 2002:131) fiille balad iin bir fiil cmlesidir.

1.1.4.1.1.2. sim Cmlesi () simle balayan cmleye Arapada isim cmlesi denir ( Feyad, 1995:92; elUkber, 1995,I:124; er-Rcih, 2004:93). rnein . ( Cennet annelerin ayaklar altndadr.), (Gelecein senin elindedir.) cmleleri isimle baladklar iin isim cmleleridir. Cmlenin banda bulunan isimden nce gelen harfler cmlenin temel niteliine halele getirmez (bn Him, II:376). rnein cmlesi bir isim cmlesidir. bn Him (II:376)a gre isim-fiille balayan cmleler de isim cmleleridir. rnek: . ( Akik ne kadar uzak!). Buna gre kelimesi isim grubundan olduu iin mbted olmak zere mahallen merf, ondan sonraki ksm ise haber konumunda olan fildir. Ancak baz gramercilere gre isim fiil, lafz olarak isim olsa da fiil anlam tad iin banda bulunduu cmle, fiil cmlesi saylmaktadr (Birgivi, zharul-Esrar, 116-118). bn Him (II:386)a gre ( Yanndaki Zeyd midir?) ve

( Evdeki Zeyd mi?)

Fiil bir olaya delalet eder. Dolaysyla bu olay yapan biri olmal. Ancak genel kanaat fiille balayan cmlenin fiil cmlesi olduu eklindedir. Kabve, 1989:19

61

rneklerindeki kelimesi fil kabul edildii taktirde bunlar zarf cmlesidir. Buna gre ve kelimeleri vb. gibi genel olu bildiren fiilin yerine getii iin fiilin grevini stlenmitir. Bu sebeple bn Him cmleyi isim, fiil ve zarf cmlesi olmak zere e ayrmtr. ada dilbilimcilerden Temmam Hassan (1985:103) ise gemite isim veya fiil cmlesi olmas konusunda tartmal olan, gibi sfatla balayan cmleleri sfat cmlesi olarak adlandrmaktadrlar. Bu tasnifler basit dzeyde drt cmle eidini karmza karmaktadr. Bunlardan birincisi mbted ve haberden olumu isim cmlesi ( ); ikincisi fiil ve failden yahut isim-fiil ve failden meydana gelen fiil cmlesi (

/ . ;)ncs sfat ve fiilden

meydana gelen sfat cmlesi ( )ve drdncs zarf ve mbteddan meydana gelen zarf cmlesi ( )dir. Gnmz baz gramercileri (rnein brahim es-Samerr, 1986:204) isim cmlesinin tanmna farkl bir yorum getirmileridir. Bu yeni tanm gelensel anlaytan farkllk arz etmektedir. Bunlara gre bir cmlenin isim cmlesi olabilmesi iin hem znesinin hem de ykleminin isim olmas gerekir. Bu anlaya gre bir cmle isim ile balasa ve yklemi fiil ise bu cmle yine fiil cmlesidir. rnein . cmlesi yklemden ve zneden olumu bir fiil cmlesidir. Bu yeni tanma gre

cmlesi de zne ve yklemden

62

olumu bir fiil cmlesidir. Fakat genel kanaat isimle balayan cmlenin isim cmlesi ve fiille balayan cmlenin ise fiil cmlesi olduu eklindedir. Bazen bir cmlede birden fazla hkm bulunabilir. ayet bu hkmler cmlenin asl yapsna girmeden sze katlrlarsa cmleyi basitlikten karmaz. Yani birleik cmle kalbna sokmaz. Bir yap iinde yer alan bu cmleler birbirinin tamamlayc unsurlar deillerdir. Bunlar basit cmlenin eklenti hali olarak da ifade edilebilir. Bu tr cmleler iki balk altnda incelenir. Bunlardan biri itiraziyye/mutarz (ara) dieri ise tefsiriyye (aklama) cmleleridir.

1.1.4.1.1.3. tiraziyye Cmlesi () Bu cmle eidi Trkede ara cmle ve parantez cmlesi olarak isimlendirilir. Sze gzellik katmak, onu glendirmek ve bir dnceyi ifade etmek iin cmle arasna giren bamsz cmleye itiraziyye cmlesi denir (bn Him, II:386). Bu cmle fiil-fil, mbted-haber, sfat-mevsuf, muzafmuzafunileyh gibi asl cmle iinde herhangi iki unsurun arasna girebilir (bn Him, II:387-393).

. phesiz o eer bilesiniz- byk bir yemindir

(Vaka sresi, 56/76). cmlesi ara cmledir. Arapada zann fiilleri ( )isimle haber arasna girdiinde ara cmle saylrlar (bn Him, II:387). rnein

Zeydi ayakta cmlesi

sandm cmlesi . eklinde oluturulduunda yani

63

mbted ile haber arasna girdiinde ara cmle olur. Ayrca ihtisas cmlesi de ara cmledir (Ali Rz, III:164). Mesela .

Biz -

peygamberler topluluu- miras brakmayz. cmlesinde peygamberler topluluu- cmlesi bir ara cmledir.

1.1.4.1.1.4. Tefsiriyye Cmlesi () Arapada baz cmleler takip ettikleri cmleyi aklar mahiyettedir. Trkede aklama cmlesi diye isimlendirilen bu cmlelere Arapada tefsiriyye cmlesi ( ) denir (bn Him, II:399). Bu cmle eidi iki ekilde oluturulabilir. Birincisi, banda cmlenin aklama olduunu anlatan ve gibi harflerin getirilmesiyle yaplr (bn Him, II:400). rnein . Ona yap diye yazdm. Dier bir rnek: . Ondan szn gizlemesini yani saklamasn istedim. kinci eidi ise banda herhangi bir tefsir harfi olmadan yaplr (bn Him, II:400). rnein

Allaha gre

sann durumu Ademin durumu gibidir. Onu, topraktan yaratt. (Al-i mran sresi, 3/59) cmlesinde . Onu, topraktan yaratt ksm bana herhangi bir tefsir harfi getirilmeden aklama cmlesi grevini ifa etmektedir.

64

1.1.4.1.2. Mrekkeb (Birleik) Cmle () Bundan nce ele alnan basit cmlenin aksine birleik cmle, 10 bnyesinde iki veya daha fazla cmle barndrr. Basit cmlede geleri birbirine balayan isnd veya hkm tek olmasna karn birleik cmlede birden ok isnd bulunmaktadr. Bunlardan biri ana cmlenin isnd, ikincisi ise yan cmleyi ana cmleye balayan isnddr. Ana cmle tek bana bir hkm ifade etmesine ramen yan cmleler anlamlar bakmndan ana cmleye bal olmaktadrlar. ki cmle arasndaki iliki baz edatlarn kullanlmasyla gereklemektedir (Abbade, 2002: 139 vd.) Arapada temel cmle fiil cmlesiyse birleik fiil cmlesi, isim cmlesiyse birleik isim cmlesi diye isimlendirilir (ler ve Yldz, 2002:124) Baz birleik cmlelerde ikinci cmle birinci cmlenin gesi

olmayabiliyor. rnein art cmlelerinde olduu gibi ikinci cmle birinci cmlenin gesi olmamasna ramen aralarnda bir anlam ilikisi vardr. Bu tr cmleler drt balk altnda ele alnr. Bunlar i ie girmi (karmak), art, sra ve atf (bal) cmleleridir:

1.1.4.1.2.1. ie Girmi Birleik Cmle ie girmi birleik cmle bnyesinde birden fazla yarg ierir. Bu cmle eidi, ana cmlenin yan sra bunu anlam bakmndan tamamlayan bir yahut daha fazla cmle veya cmlecikten meydana gelir (bn Him, II, 380; Kabve, 1989:26). Ana cmlenin dnda kalan cmle ya da cmlecikler yan cmle olarak
10

Kabve, 1989:25. Arapa dilbilgisi kitaplarnda birleik cmle, el-cumletul-kubra terimiyle karlanmaktadr. Birleik cmle ierisinde yer alan cmleye ise elcumletul-sura denilmekte, basit cmle ise la sura vela kubra eklinde tanmlanmaktadr. Bkz. Munil-Lebib, II, 380; e-artun, IV, 386; el-Him, 1933:364; Trkede bu terimler basit ve birleik cmle eklinde ifade edilmektedir.

65

deerlendirilir. Grevi ana cmleyi tamamlamak ve onu bir yargya balamaktr. Bu tr cmlelerin yerine mfred bir kelime, masdar yahut ismufail gibi tremi sfatlar kullanlabilir. Dolaysyla bu cmleler bir tek kelimenin grevini ifa etmi olurlar. a.Masdar: Yan cmlenin banda masdar harflerinden biri varsa cmle masdarla tevil edilir. Bu masdar, ana cmlenin yapsna muzafunileyh, fail, naibifail, haber, mbted gibi grevlerden birini stlenir (Hasan, 1966, I:582). rnein . >= . cmlesi byledir. b. Tremi sfat: Birleik cmle iinde yar alan yan cmle fail, meful ismi gibi sfatlarn yerine geer ve bu sfatlarla tevil edilir (Kabve, 1989:136).

. => . Akam alayarak babalarna

geldiler (Yusuf sresi 12/16) cmlesi buna rnek olarak gsterilebilir. Kimi zaman yan cmle sfat yahut masdarla tevil edilmeden birleik cmlede yer alr (Hasan, 1966, I:582). rnein sylenti yahut dolayl anlatm olarak ifade edilebilen mahki cmlesi masdar ve sfat ile tevil edilmemesine ramen yan cmle grevini ifa edebilmektedir. Arapada birleik cmle ierisinde bulunan yan cmleler fil/naib-i fil (zne/szde zne), mbted, haber, meful (tmle), hal, mstesn, sfat, bedel aklaycs, sla cmlesi, (kili birleik cmle) gibi deiik grevler stlenirler: a.Mbted Yan cmle, mbted konumunda olduunda, ya banda masdar harfi bulunan cmlecik olarak gelir (el-Galyin, 1966, III:263) ya da masdarla tevil edilen isim veya fiil cmlesi olarak gelir (Kabve, 1989:144). rnek:

66

. >= . ()
Mutaydiyi iitmen onu grmenden daha iyidir (Kabve, 1989:155 vd.). b.Haber Arapada yan cmle birleik cmle ierisinde haber konumunda geldiinde asl cmlenin temel unsuru olan mbtedya zamirle balanr, ya mbted haberde tekrarlanr yahut da mbtedya iaret eden bir ism-i iaret olur (Hasan, 1966, I:424). rnein . Ahmedin evi byktr. cmlesinde haber konumunda olan balanmaktadr.

cmlesi bir zamirle () mbtedya ( )

c.Fil/naib-i fil (zne/szde zne) Birleik cmle iinde fail olarak bulunan yan cmle ya dorudan cmle olarak yer alr (Kabve, 1989:156 vd.) ya da bana ald masdar harfi ile cmleye katlr (Hasan, 1966, I:373).

Onlara nasl yaptmz, size belli olmutu

(brahim sresi, 14/45) cmlesinde yancmle ( ) dorudan fail konumunda gelmitir. te yandan . => . Keremin gittii ortaya kt. cmlesinde ise yan cmle olan cmlesi esas cmleye bana bir masdar harfi ( )alarak katlmtr.

67

Yan cmlenin birleik cmle ierisinde naibi fail olarak yer almas, esas cmlenin fiilinin mehul olmasyla ilgilidir (el-Hudar, I:130; Ali Rz, I:310; Kabve, 1989:158). rnein . Hamd lemlerin rabbi olan Allahadr denildi (ez-Zumer sresi, 39/75) cmlesinde esas cmlenin fiili olan

mehul olduundan yan cmle olarak gelen cmlesi naibi

fail konumundadr. d.Mstesn Arapada birleik cmle ierisinde istisna edatndan sonra gelen yan cmle ya dorudan yerini alr yahut mevvel mastar olarak mstesna konumunda bulunur (bn Him. II:427). rnein

inizden einden baka hi kimse geri dnp bakmasn! nk tekilerine erien (azap) ona da eriecektir (Hud sresi, 11/81) cmlesindeki

cmle, mbted ( )+ haber ( )mstesn cmlesidir.

e.Sfat Arapada birleik bir cmle ierisinde yer alan bir yan cmle nekra bir ismi aklyorsa bu cmle sfat konumundadr. Yan cmle hem isim cmlesi hem de fiil cmlesi olabilir. Sfat olarak gelen cmlede mevsufa ait bir zamir bulunur (bn Akl, II:197). rnein Bir fakir grdm ki, kim ona iyilik yaparsa rabbinin katnda sevaba eriir. Buradaki

68

art cmlesi nekra bir isim olan kelimesini akladndan sfat

cmlesidir. f. Meful (Tmle) Birleik cmlede yer alan yan cmle tmle (meful) konumunda bulunabilir. Bu meful bazen mefulnbih, bazen mefulnleh ve bazen de mefulnmaah olarak gelir. Kimi zaman dorudan gelebilir, kimi zaman ise mevvel masdar eklinde gelir. . En iyi sonucu almak iin iimi iyi yaptm (Hasan, 1966, I:371). Buradaki cmlesi

cmlesindeki yargnn nedenini bildirdiinden mefulnlehtir.

g. Hl Birleik cmle iinde yer alan yan cmle kimi zaman hal konumunda gelir. Yan cmle hem isim hem de fiil cmlesi olarak gelebilir. rnek: (e-artun, IV, 301). Sarhoken namaza yaklamayn (en-Nisa sresi, 4/43). Buradaki cmlesi isim cmlesi olarak gelmi hal cmlesidir. Ayn zamanda temel cmle ierisindeki bir yan cmledir. h.Sla Cmlesi (Kili birleik cmle) Sla cmlesinin kendi bana anlam yoktur. Mevsl ismi aklar. Mevsl ismi aklayan sla cmlesi yan cmledir. Bu cmle her zaman iki cmleden oluan birleik cmle iinde yer alr (Sevin, 2007:206). Sla cmlesinde cmleyi mevsl isme balayan bir zamir bulunur (bnul-Hacib:45). Mevsl isim cmlenin bir gesi konumundadr. Bu ge duruma gre mbted, haber, fail, naib-i fail vb.

69

olabilir (Dayf, 261). rnein . Derslerine alan renci baarldr cmlesinde mbted, haberdir. ismi mevsl (bala)tr. . cmlesi ise sla cmlesidir. fiil+fil =fiil cmlesidir. .Bedel Aklaycs Birleik cmle ierisinde gelen yan cmle kimi zaman da bedel aklaycs konumundadr. Bu yan cmle bazen mfred kelimeyi bazen de cmleyi bedel olarak aklar (bn Him. II:425). rnein . Ona, git, yanmzda kalma, diyorum. (Yakub, 1996, VII:92) cmlesinde

fiil cmlesi yine bir fiil cmlesi olan cmlesinin bedelidir.

1.1.4.1.2.2. art Cmlesi () art edatyla balayan art cmlesi, art ve bu artn cevabndan oluan iki cmleden meydana gelir (bn Akl, II:370). Nahivciler art cmlesinin basitlii ve birleiklii konusunda ihtilaf etmilerdir. Kimisine gre bir isnd ierirken kimisine gre iki isnd iermektedir (Abbade, 2002:140) Aslnda bu tartma cmleye yklenen anlamdan kaynaklanmaktadr. nk baz nahivcilere gre cmle anlam bakmndan bamsz olan, baka bir yapya ihtiya duymayan yapdr. Oysa art cmlesinde tam bir anlamn gereklemesi iin artn ve art cevabnn birbirine ihtiyac vardr. Ama kimine gre ise bir yarg iermesi dahi

70

cmle iin yeterlidir. Dolaysyla art cmlesinin her iki blm de cmle addedilmektedir (es-Suyt, II.61). rnein . Nasl oynarsan yle oynarm. cmlesi art edatyla ( )balamtr. cmlesi ise art cmlesinin ( ) cevabdr.

1.1.4.1.2.3. Atf Harfleriyle Kurulan (Bal) Cmle Bal cmle olarak isimlendirilebilen bu cmle eidi, atf harfleri araclyla birbirine balanan ve birden fazla yargy barndran cmleler grubudur. Bu cmlelerin her biri dier(ler)inden bamsz bir anlam ihtiva eder. Aralarndaki iliki onlar birbirine balayan atf harfleridir (Abbade, 2002:137138). Anlam bakmndan birbirinden bamsz olmalarna ramen atf harferiyle balanan bu cmle Arapada ( el-cumletul-mutaaddide) veya

( el-cumletul-muzdevice) diye adlandrlr (Abbade, 2002:137) Bu

cmleleri birbirine balayan atf harfleri cmlelerin anlamlarna gre deiik ilevlere sahiptirler. Aada bu harflerden bazlaryla oluturulmu cmle rnekleri sunulmutur:

1., ve bu harflerdendir. Bu atf harfinin grevi birbirine

balad iki cmle arasnda bir tercih ifade etmeyi salamaktr (Ali Rz, III:360,362).

71

... Bir baka grup Allahn

emrine braklmtr. Ya onlara azap eder, ya da onlar affeder (et-Tevbe sresi, 9/106). Burada harfi ile balanan cmleler arasnda belirsizlik vardr. Hangisinin tercih edildii aka belirtilmemektedir.

2. , , harfleri anlam bakmndan birbirine paralel olan iki cmleyi

birbirine balar.

Dediler ki; Ne varsa dnya

hayatmzdr, baka bir ey yoktur. lrz ve yaarz. (el-Casiye sresi, 45/24). Ancak harfiyle balanan cmleler arasnda bazen sebep sonu ilikisi olur (Radiyyuddin, 1892. II:364-366). . Avc kua att ve onu ldrd (Hasan, 1966, III:574). 3. ile balanan cmleler arasnda paralelliin aksine ztlk vardr (Radiyyuddin, 1892. I:380). . durmaktadr.

Zeyd gitti, ancak Halit

1.1.4.1.2.4. stinafiyye (Sra) Cmlesi () Birleik cmle eitlerinden bir dieri de sra (istinafiyye) cmlesidir. Bu cmle eidinde bulunan cmleler gramer bakmndan birbirlerinden

bamszdrlar. Birbirleriyle ilikili deildirler. Ancak anlam bakmndan

72

aralarnda bir iliki vardr ve bir anlam btnl iinde sralanrlar. Bu cmlelerden her birinin kendi bana bamsz bir anlam vardr. Yani bamsz birer cmledirler. Ancak yine de kendinden nceki cmleyi anlam bakmndan tamamlar ve onunla bir anlam btnl oluturur. Sra cmlelerinde ikinci cmle iki ekilde balar. Bu cmle ya dorudan balar yahut da , , , , , , , , ve anlamnda kullanlan gibi harflerden biri bu cmlenin bana gelir (Kabve, 1989:38 vd.). Dorudan balayan sra cmlesi, nida, yemin ve soru cmlesinin cevab, amil olan fiilin cmle sonunda yer almas eklinde veya muhatabn zihninde oluan soruya cevap tekil edecek tarzda meydana gelmektedir (Ali Rz, III:173).

lkeler nutuk ve hayallerle deil, ordu ve

almayla korunur (Hasan, 1966, III:619). Buradaki sra cmlesi olan

cmlesi fiil cmlesidir ve banda vardr.

1.1.4.2. Anlam Bakmndan Cmleler Arapada cmle anlam bakmndan en kapsaml taksimiyle iki ksmda ele alnr. Bunlar haber ve ina cmleleridir.11 Bu iki cmle eidi, msbet (olumlu), menfi (olumsuz), tekid/pekitirmeli, kasr (daraltmal) gibi deiik ksmlara ayrlrlar (Kabve, 1989:38).

11

Haber ve ina eklindeki taksimden baka ten ona kadar deiik blmlemeler yaplmtr. Genel olarak bu taksimlerden biri haber, dieri ise ina kavram altnda toplanmaktadr. Bkz. Temmam Hasan, 124; Abbas Hasan, III, 619 Kabve, 38.

73

1.1.4.2.1.Haberi Cmleler Bir hkm bildiren, bir iin meydana geldiini yahut gelmediini bildiren cmlelere haber cmlesi denir. Bir eyin doru ya da yanl olduuna dair bir karar sz konusudur. Konuan, konutuu konu hakknda bir bilgiye sahiptir. Olumlu veya olumsuz bir yarg tar. Olumluya msbet, olumsuza ise menfi cmle denir (Hasan, 1966, III:619). Cmle isim ve fiil cmlesi eklinde iki ksmda incelenir. Bu iki cmle eidi ayrca olumlu/olumsuz isim cmlesi ve olumlu/olumsuz fiil cmlesi diye ayrlr (Kabve, 1989:38).

1.1.4.2.1.1. Msbet ve Menfi Fiil Cmlesi Olumlu (msbet) fiil cmlesi olumlu bir anlam ieren cmledir. Bu cmle ya banda olumsuzluk edat bulundurmaz yahut bulundursa da olumlu bir anlam ifade eder. rnein, . Gne dodu. cmlesi hem bir olumsuzluk edat almad iin, hem de olumlu bir anlam ierdii iin olumlu cmle olarak nitelendirilir. te yandan . Ayrla dp duruyorlar (Taha sresi, 11/118) cmlesi ise bir olumsuzluk edat ( )almasna ramen olumlu bir anlam ierdiinden olumlu (msbet) fiil cmlesi kabul edilir. Her iki cmle de fiil ile baladklar iin fiil cmlesidirler. Arapada olumsuz (menfi) fiil cmlesi, banda

, , , , ,

harflerinden biri bulunan veya msbet grnl olan cmledir (bn Him, I:22).

. Bizim iyilikten baka bir kastmz yok. (et-Tevbe sresi, 9/107)

74

cmlesi olumsuz bir cmledir. Yine . Ne dorulad ne de namaz kld. (el-Kyame sresi, 75/31) cmlesi de olumsuz (menfi) bir anlam ierdiinden olumsuz cmle addedilir. 1.1.4.2.1.2. Msbet ve Menfi sim Cmlesi Arapada isim cmlesi menfi (olumsuz) ve msbet (olumlu) olmak zere iki ksmda incelenir. Msbet/olumlu isim cmlesi ocuk zekidir. rneinde olduu gibi msbet/olumlu anlam olan cmledir. Menfi isim cmlesi olumsuzluk anlamn tayan cmledir. Harf veya isim cinsinden olumsuz bir kelimenin cmlede yer almasyla msbet isim cmlesi olumsuzlar/menfileir (elHim, 1983:166). Onlar iman etmi deillerdir. (Bakara sresi, 2/8) cmlesi bandaki olumsuzluk edatnn cmleye katt olumsuz anlamdan dolay olumsuz/menfi isim olarak kabul edilir.

1.1.4.2.2. na Cmleleri Haber cmlelerinin aksine, bir ey hakknda doru ya da yanl olduuna dair bir hkm vermeyen cmlelerdir. Bu tr cmlelerde sylenen ey, konumadan sonra gerekleir. Yani olmu bitmi bir eyden bahsedilmemektedir. D dnyada bir karl bulunmayan bu cmlelere ina cmlesi denir. Emir, nehiy, soru, temenni veya nida cmleler bu trden cmlelerdir. nk ierii sylendikten sonra gerekleir (el-Him, 1983:75). na cmleleri taleb (istek bildiren) ve gayr-i taleb (istek bildirmeyen) olmak zere ikiye ayrlr (Atk, 66).

75

1.1.4.2.2.1. stek Bildiren na Cmlesi Emir, nehiy, soru, nida ve temenni diye isimlendirilen ina cmleleri, istek annda ortada olmayan ancak yaplmas istenen ileri bildiren cmlelerdir (elHim, 1983:77).

1.1.4.2.2.1. Emir Cmlesi () Bir kimseden bir iin yaplmasn istemeye emir denir. Emir fiili sigasyla yaplr. Dolaysyla fiil cmlesi addedilir. Emir cmlesi hem muhataba ( : Dersini yaz.) hem de gaibe ( : Dersini yazsn.) hitaben kurulabilir. Emir cmleleri ad altnda incelenmesine ramen, emir anlam iermeyen cmleler de vardr. Kimi zaman bu cmleler buyruk deil, dua, rica (iltimas), tahdit, aciz brakma, izin verme ve temenni gibi anlamlar dillendirirler. Mesela,

Rabbim nimetine kretmeye beni muvaffak kl! (en-Neml sresi,

27/19) cmlesi dua anlam tar. . Bana kalemi ver. cmlesinde rica vardr. . Dilediinizi yapn. (Fussilet sresi, 41/40 ) cmlesinde tehdit anlam vardr. Yine . Onun bir benzerini getirin! (elBakara sresi, 2/23) ayetinde bir meydan okuma vardr ve kardakini aciz brakma sz konusudur. rnein . Gir! cmlesinde emir deil izin verme anlam vardr.

76

1.1.4.2.2.2. Nehiy Cmlesi Yaplmamas istenen eyi ifade etmek iin nehiy cmlesi kullanlr. Emrin olumsuzu olan nehiy iin snrl ve zel bir kalp yoktur. Genellikle nehiy anlam iin muzari fiilin bana cezm eden bir harfi getirilmektedir (er-Rcih, 2004:343). Nehiy cmlesi de emir gibi kimi zaman dua, rica (iltimas), yol gsterme (irad) ve devamllk gibi asl anlamnn dnda, farkl anlamlarda kullanlmaktadr.

Rabbimiz unutur ya da yanlrsak

bizi sorgulama! (el-Bakara sresi, 2/286) cmlesinde dua vardr.

. Size akland zaman hounuza gitmeyecek eyi sormayn.

(el-Maide sresi, 5/101) cmlesi ekil bakmndan emir olarak grnmesine ramen mana itibariyle bir irat, yol gsterme gayesi iermektedir.

. Allah zalimlerin yaptklarndan habersiz sanma (brahim

sresi, 14/42) cmlesi, emir sigasnadr ama bir iin devaml olageldiini ifade etmektedir. 1.1.4.2.2.3. Soru Cmlesi () Dilin en ok kullanlan kalplarndandr. nk insanlar aras iletiim genel olarak- merak edileni sormaya ve kardan cevap almaya dayanr (er-Rcih, 2004:346) Adndan da anlalaca zere soru/istifham cmlesi, bilinmeyen bir ey hakknda bilgi sahibi olmak iin kurulan cmledir. Bu cmlenin bana soru edatlar getirilerek oluturulur (Atk, 84).

77

Soru cmlesinin iki grevi vardr. Bunlardan biri tasavvur (filin kim olduunu renmek), dieri ise tasdik (fiilin gerekleip gereklemediini

renmek) iindir. Bunlardan tasdik cmlesi, soru edatndan sonra gelen cmle iinde yer alan bilginin doru olup olmad sorulur. Bu nedenle bu soru tarznn cevab genelde evet veya hayr (- )eklindedir. Bu tr cmlelerde soru edat olarak genelde hemze ( ) \ veya harfleri kullanlr. Bu iki harf hem isim ( )\ de fiil ( )\ cmlesinin banda kullanlabilir. Ancak sadece olumlu soru cmlesinde ( ) kullanlmasna ramen hem olumlu soru cmlesinde hem de olumsuz soru cmlesinde ( \

) kullanlabilmektedir (er-Rcih, 2004:346-347).

Soru cmlesinin ikinci grevi tasavvurdur. Bu soru tarzyla sorulan sorulara evet veya hayr (- )ile cevap verilmez. ile birlikte in dnda kalan dier soru edatlar kullanlr (er-Rcih, 2004:346-347). rnein Seni yetim bulup da barndrmad m? (elnirah sresi, 93/6) cmlesi olumsuz bir soru cmlesidir. Dolaysyla bana hemze ( )almtr. Bizden bir insana m uyacaz? (el-Kamer sresi, 54/24) isimle ( )balayan bir cmledir. imdi sen lrsen onlar ebedi mi kalacaklar? (el-Enbiya sresi, 21/34). Bu cmle de art cmlesi olduundan bana hemze almtr.

78

Soruyla balayan fiil cmlesinde soru edat her zaman bata olur. Ancak soru edat hemze deilse atf harfinden sonra gelir.

. Deki, kr ile gren yahut karanlklar ile aydnlk bir olur

mu? (er-Rad sresi, 13/16). rnekteki soru edat olan atf harfi olan den sonra gelmitir. Arapada tasdik sorusu genelde fiil cmlesi eklinde gelse de bazen isim cmlesi eklinde de gelir. Bu tr sorularn cevaplar evet veya hayr eklinde olur:

1.1.4.2.2.3.1. Fiil Cmlesi ()

Zeyd geldi mi? . Evet.

Hayr!

1.1.4.2.2.3.2. sim Cmlesi ()

Muhammed yolcu mudur? ile balayan soruya verilen cevap evet veya hayr eklinde olur.
yalnzca olumlu soru cmlesinde kullanlr. Tasavvur sorusunda genellikle hakknda bilgi istenilen ahs veya nesnenin dengi, cmlede ile yer alr. Bu tarz sorunun cevab ise belirlenerek verilir (bn Him, I:47).

79

Muhammed mi yoksa Zeyd mi yolcudur? sorusuna ) ( Muhammed (yolcudur) eklinde belirlenerek cevap verilir. Hemze ve dndaki soru edatlar, yalnzca tasavvur sorusu iin kullanldndan cevap evet veya hayr eklinde deil, belirlenerek verilir (elKazvn, 1978:72). a. akl sahibi varlklarn belirlenmesi iin kullanlr (el-Kazvn, 1978:72): Bu kimdir? b. akl sahibi olmayan varlklar iin kullanlr (el-Kazvn, 1978:72):

Bu nedir?
c. ve ile zamann belirlenmesi istenir (et-Taftazan, 1889:206). d. ve ile yerin belirlenmesi istenir: ddia etmi olduunuz ortaklarnz nerede? (el-Enam sresi, 6/22). Ancak mekan anlamnn yan sra u anlamlarda da kullanlmaktadr (el-Kazvn, 1978:73): anlamnda:

Allah buna ldkten sonra nasl can

verecek? (el-Bakara sresi, 2/259); anlamnda: Meryem, bu sana nereden geldi? (Al-i mran sresi, 3/37); anlamnda: . Ne zaman istersen beni ziyaret et.

80

e. sorusu ile durumun belirlenmesi istenir (el-Kazvn, 1978:73):

Naslsn?
f. ile mphem saynn belirlenmesi istenir (el-Kazvn, 1978:73):

. Yannda ka kitap var?

g. , kelimesi ile ortak bir hkme balanan kii veya nesnelerin belirlenmesi iin sorulur: Hangi kitab okudun.? (el-Him, 1983:93).

1.1.4.2.2.4. Temenni Cmlesi Temenni harfleri , ve dir. genelde gereklemesi mmkn olmayan veya olmas mmkn gibi grlmeyen eylerin arzu edildiini anlatmak iin kullanlmaktadr (bn Him, I:285; e-artun, IV, 377).

! Keke genlik bir gn geri gelse.

1.1.4.2.2.5. Nida Cmlesi () Nida/ar, insanlar aras ilikinin bir ifadesidir. Dolaysyla dilin toplumsallyla ilgilidir. Bu nedenle ok kullanlan bir yapdr. nsann hayat boyunca kulland bir yapdr. Bu nedenle zel bir sluba sahiptir. Ancak dilciler bu cmle hakkda farkl grlere sahiptirler. Kimisine gre sylendiinde tam bir

81

anlam ifade ettii iin cmle olarak deerlendirilmelidir. Bu cmle nida harfi (,

, , , , ve )ve mnaddan olumaktadr. Yani bir harf ve bir isimden

olumaktadr. Ancak kabul edilen bir gerek vardr ki o da Arapa cmle yapsnn bir harf ve isimden deil iki isim arasnda veya bir fiil ile bir isim arasnda isndn bulunmasyla gerekletiidir. te btn bunlardan dolay ada dilbilimciler bu yapy isnd olmayan cmle ( ) olarak kabul etmektedirler. Ancak buna ramen Arap dilbilimcileri, bu cmleyi isnd ak olmayan bir tam cmle olarak ele almaktadrlar. nk bunlara gre nida harfi ierisinde aryorum ( , )anlamn barndrdndan, mnad mefulnbih olmaktadr. Dolaysyla aralarnda bir isnd olumaktadr. Bu suretle de cmle olarak kabul edilmektedir (er-Rcih, 2004:319). Bir ok nida harfi vardr. Bunlardan bir ksm yakn, bir ksm uza bir ksm da orta uzakl ifade etmede kullanlr. Bu uzaklk ve yaknlk standart deil, grecedir. Bu harflerden ve genelde yakndakini armak iin kullanlr. Geriye kalanlar ise uzaktaki birini armada kullanlr. Ancak bu harfler duruma gre birbirlerinin yerine de kullanlabilmektedirler.

. Ali, babana git! cmlesinde oduu gibi.

1.1.4.2.2.6. Dua Cmlesi na cmlesinin bir eidi olan dua cmlesi, bir kimsenin lehinde veya aleyhinde yaplan dilektir. Dier cmle eitlerinde olduu gibi bazen fiil cmlesi

82

bazen de isim cmlesi eklinde olur: ! Allah onu balasn! cmlesi bir fiil cmlesi iken;

Gnderilenlere selam olsun! (es-Saffat

sresi, 37/181) cmlesi isimle balad iin dua ifade eden bir isim cmlesidir.

1.1.4.2.2.2. stek Bildirmeyen na Cmleleri nai gayr-i talebi ( )veya ifsahi ( )diye isimlendirilen bu cmlelerde istenen eyin gereklemesi beklentisi vardr. Cokulu duygular hkimdir. Bu tr cmlelerde vme-yerme, ama (taaccub), szleme (akit), temin ve beklenti (terecci) gibi anlamlar dile getirilmek istenir (el-Him, 1983:75).

1.1.4.2.2.2.1. Medih ve Zemm (vme ve Yerme/Knama) Cmleleri

()
Arapada bir ahs veya nesneyi vmek iin kurulan cmlelere medih, yermek iin kurulanlara ise zemm cmlesi denir. Arapada bu cmlelerin kullanm yaygndr. Bu anlamlar ifade edebilmek iin kullanlan filer vardr (elGalyin, 1966, I:72). vme ve yerme slubu iki ekilde ifade edilebilmektedir. Bunlardan biri medih ve zemm fiilleriyle yaplandr. Bu anlam iin genelde ,

, ve fiilleri kullanlr. Bunlardan ve mazi-camid fiilerdir. Bu Halid ne gzel cmleler hem fiil hem de isim olabilmektedir. .
komutandr! rneinde olduu gibi (er-Rcih, 2004:359).

83

Eer yz evirirlerse, bilin ki, Allah sizin dostunuzdur.

O ne gzel dost ne gzel yardmcdr! (el-Enfl, 8/40) ayetindeki / ne gzel kullanmlar da bunun bir dier rneidir. Taaccub kalbnn ikinci eklini oluturmak iin ise cmlenin fiili kalbna evrilir: ! Zeyd ne iyi rencidir. cmlesinde kullanlan buna rnek olarak gsterilebilir.

1.1.4.2.2.2.2. Taaccub (ama) Cmlesi () Hoa giden veya ilgin bir durum/ey karsnda hayranl veya aknl ifade etmek iin dile getirilen cmle eidi olarak tanmlanan taaccub/ama cmlesi, Arapada yaygn olarak kullanlan yaplardan biridir. Bu cmle eidinin pek ok kalb vardr. Bunlardan kyasi taaccub () un iki kalb vardr (el-Him, 1933:303; Hasan, 1966, III:240; er-Rcih, 2004:351). Bunlar ve kalplardr. Bunlardan kalb, haberi fiil cmlesi olan birleik isim cmlesinde; ikincisi ise ( ) fiil ve filden oluan basit fiil cmlesinde kullanlr. Ancak her ikisi de fiilden meydana gelmilerdir. Bu fiiller mazi-camid fiillerdir. Bunlara menneslik, ikillik ve oulluk harfleri bitimez. . Mmin ne sabrldr! cmlesi birincisine, . Mmin ne sabrldr! cmlesi ise ikincisine rnek olarak gsterilebilir (ez-Zemaher, 1990:330; erRcih, 2004:351-352) .

84

1.1.4.2.2.2.3. Terecci Cmlesi Dilek cmlesi olarak evrilebilecek olan terecci cmlesi gelecekle ilgili memnun edici bir eyin gereklemesini beklemeyi ifade etmek iin kurulan cmledir. Arapada bu bir sluptur. Belirli kelimelerle kurulur (el-Curcan, 1988:74). Bunlar , , ve kelimeleridir (Atk, 68). rnek:

. Belki Allah bundan sonra yeni bir durum ortaya karr. (etTahrim sresi, 65/1).

1.1.4.2.2.2.4. Yemin Cmlesi () Yemin cmlesi bir eyin gl bir ihtimalle ya da kesin bir ekilde gerekleeceini ifade eder. Yemin cmlesi hem isim hem de fiil cmlesi eklinde gelebilir. Fiil cmlesi eklinde gelen cmleler harf-i cerr ( )alr.

: Allaha yemin ederim. cmleleri fiil cmlesi tarznda oluturulmu ve

kendisine yemin edilene harf-i cerr ( )eklendii bir yemin cmlesidir. Bu cmlelerde yemin sznden (/ ) sonra gelen ge ( )kendisine yemin edilen isim ( ) dir ve car ( )ve mecrurdan ( )olumu bir ibh-i cmledir. Yaygn olarak kullanlan tane yemin harfi ( ) vardr: bunlar

, , ve harfleridir (er-Rcih, 2004:351-373) Bir de yemine delalet eden

85

lafzlarla isim cmlesi olarak kurulan yemin cmlesi vardr: Sra sra dizilenlere andolsun. (es-Safft, 37/1) ayeti buna rnek gsterilebilir.

1.1.4.2.2.2.5. Akit (Szleme) Cmlesi Arapa cmle eitlerinden biri de akit (szleme) cmlesidir. ki tarafn bir konuda anlatklarn ifade eden lafzlarla oluturulur (el-Curcan, 1988:102). Bu cmle eidi, istek bildirmeyen ina grubundandr. Hem isim hem de fiil cmlesi olarak kurulabilir (el-Him, 1933:76). Akit lafzlar genellikle mazi fiilleriyle kurulan fiil cmlesi eklindedir. . Sattm. ve . Aldm. cmleleri buna rnek olarak gsterilebilir.

1.1.4.2.2.2.6. art Cmlesi () Arapada yaygn olarak kullanlan art cmlesi bir durumun

gereklemesinin bir arta baland cmle kalbdr. Bu cmle eidi iki ksmdan oluur. Bunlardan biri art dieri ise cevap/cezadr. art ismi yahut art harfi bu iki yapy birbirine balar (er-Rcih, 2004:351-368). stek bildirmeyen ina grubundan olan art cmlesi, anlam bakmndan ikiye ayrlr. Birincisi, artn yerine gelmesiyle cevabn/cezann gerekleeceini ifade eden art cmlesidir. Buna imkn (olaan art) denir (Hasan, 1966, I:124). rnek: . alan baarr. Grld gibi bu cmlede bir eyin gereklemesi bir koula/arta balanmtr. Baarnn gereklemesi almaya balanmtr. kincisinde ise koul gereklemediinde cevabn gereklemedii

86

cmledir. Buna da art- imtina denir. Bu cmle eidi edatyla yaplr (elGalyin, 1966, II:258). rnein . Gelseydin sana ikram edecektim. Grld gibi gemi zaman kipiyle yaplm ve bir koul yerine gelmedii iin cevap da olumsuz olmutur.

1.1.4.2.2.3. Haberin ve nann Asl Anlamnn Dnda Kullanlmas Arapada haber ve ina cmle eitleri grnte ve anlamda farkllk arz edebilir. Mesela cmle grnte haber olmasna ramen ina anlam ifade edebilir. Yahut ina grnmnde olup haber anlam ierebilir. Burada yapdan ok ortam ve konuann durumu belirleyici olmaktadr.

1.1.4.2.2.3.1. Haberin na Yerine Kullanlmas Dizili bakmndan haber olmasna ramen manaca ina olan cmlelerdir (el-Him, 1983:108 vd.). Pek ok ekilde gelebilir. Mesela . Anneler ocuklarn emzirirler. (el-Bakara sresi, 2/233) rneinde olduu gibi dizili bakmndan haber kipinde olmakla birlikte anlamca emir veya nehiy olan cmleler bu trdendir (el-Him, 1983:108). Yine Biz bu azab ksa bir sre kaldracaz, siz yine eski halinize dneceksiniz. (edDuhan sresi, 44/15) cmlesindeki gibi haber kipinde gelmi olan cmle art anlam ihtiva etmektedir. Dier bir eidinde de cmle haber kipinde gelir ancak, dua ve taaccub anlam ifade eder. Mesela . >= Allahm beni bala. cmlesi bu trdendir.

87

1.1.4.2.2.3.2. nann Haber Anlamnda Kullanlmas Cmle, ina gibi grnmesine ramen haber anlam ierebilir. Mesela

! cmlesi Az glsnler ok alasnlar. (et-Tevbe sresi,

9/82) eklinde emir cmlesi olarak gelmesine ramen. Az glecekler ok alayacaklar. anlamndadr. Emir/nehiy cmlesi olmasna ramen haber anlam ifade edebilir. te yandan soru kipindeki bir cmle de haber anlam ifade edebilir (Atk, 92,95). Mesela Sen mi yaptn? => cmlesinde soru sorulmak isteniyor ifadesi olsa da esas sylenmek istenen . Sen yaptn.dr. Bu tarz cmleye nidnn haber anlam ifade etmesi de gsterilebilir (el-Him, 1983:108). rnek:

. nkrc, keke toprak olsaydm,

diyecek. (en-Nebe sresi, 78/40).

1.1.4.2.2.4. Tekid (Pekitirme) Cmlesi Arapada kardakini ikna etmek, teredddn gidermek ve sylenen sz daha fazla glendirmek iin haber ve ina cmleleri tekid ifadeleriyle pekitirilir (el-Kazvn, 1978:16). . kimsesin. ve

Elbette sen tandm en hayrl

. phesiz rabbim duay ok iyi iitendir.

(brahim sresi, 14/39) cmleleri buna rnek olarak gsterilebilir.

88

1.1.4.2.2.5. Kasr (Daraltma) Cmlesi Daraltma ve tahsis, , , , , , , , vb. edatlarn yan sra, . kalb, , ve harfleri ve takdim ile yaplabilir. Bunlarn her biri kendisine gre deiik ekillerde kullanlr. Mesela . kalb ile yaplan daraltmada harfinden nce gelen kelime,

Snfta sadece Ahmet var. rneinde olduu gibi ondan sonra gelen
kelimeye tahsis edilmektedir. te yandan ve harflerinden nce olumsuzluk veya soru cmlesi bulunmaldr. rnek: . Yazmay deil ama okumay severim. Bir cmlede sonra gelmesi gereken bir unsurun nceye alnmas yoluyla da tahsis yaplabilir. Buna takdim denir. Doal sralamann ihlal edildii bu takdimde mecburiyet yoktur. Bu durumda hkm takdim edilen unsura tahsis edilmi olur. Bu uygulama sonunda daraltma meydana gelir. Filin veya mefuln fiilden; haberin mbteddan nce geldii tahsisler buna rnek olarak gsterilebilir (etTaftazan, 1889:183). ler yalnzca Allaha dner. (el-Hacc sresi, 22/76) cmlesinde tahsis yaplmtr. Oysa cmlenin normal ekli
ler Allaha dner eklindedir.

1.1.4.2.2.6. Hazif (Eksiltmeli) Cmle Arapada cmleye farkl bir duygu katmak, iirde vezne bal kalmak iin kimi zaman cmlenin bir unsuru hazfedilebilmektedir. Bu unsur kimi zaman bir

89

harf, kimi zaman bir kelime ve bazen de bir cmle olabilmektedir. Kukusuz bu yaplrken belli kurallar gz nnde bulundurulur. Hazfedilenin ne olduunun muhatap tarafndan biliniyor olmas gerekir. Cmle iinde hazfedileni ima eden bir delil olmaldr.

1.1.4.2.2.6.1. Fiilin hazfedilmesi Arapada en fazla hazfedilen kelime fiildir.

. >= .
yapmayn.

aln, tembellik

. >= . Ho geldin safa buldun.

1.1.4.2.2.6.2. Filin Hazfedilmesi Fiil mehul/edilgen olduunda fil/zne hazfedilir (el-Galyin, 1966, II:252). . Misafir ikram grr. Arapada cmlenin pek ok unsuru hazfedilmektedir. Bunarn tamamn buraya almak, almann snrn aacandan burada sadece birka rnekle yetinildi. Ama Trkedeki cmle yaps ve durumlaryla karlatrmak olduundan birka rnek fikir verecektir. Kukusuz Arapadaki hazif olaynn her eidinin karl Trkede yoktur. Az bir ksmnda benzeme vardr. Mesela:

Mdr brosunda m? . Evet.

cevabndaki eksiltme

Trkedekiyle birebir rtmektedir. Her ikisinde de fiil eksiltilmitir.

90

1.1.4.2.2.6.7. Takdim ve Tehirli Cmle Her dilin kendine zg bir yaps vardr. Arapada bu yap fiil ve isim cmlesi eklinde incelenmiti. sim cmlesi, zne+eylem+nesne eklinde sralanrken fiil cmlesi, eylem+zne+nesne eklinde sralanmaktadr. Bu sralamann, kimi zaman gramer gerei deitii, kimi zaman deitirilemedii ve bazen de zorunlu olmamasna ramen deiik amalarla deitirildii grlr. Arapa dilbilgisinde buna takdim-tehir denmektedir. Takdim ve tehirin yaplamad pek ok yer vardr. Tamamn burada zikretmek ve detaylarna girmek aratrmann snrlarn aacandan sadece birka rnek vermekle yetinilecektir. rnein, fiil cmlesinde fil ve mefuln irab gizli ve hangisinin fil, hangisinin meful olduunu belirleyecek bir karine yoksa fil ve mefuln yerleri deitirilemez (el-Galyin, 1966, III:7; Hasan, 1966, II:84). Bu durumda her ikisi de fil veya meful olabileceinden karklk olmamas iin fil nce gelmektedir.

. Babam kardeime ikramda bulundu. rneinde olduu gibi.

sim cmlesinin iki unsuru olan mbted ve haber marifelik ve nekrelik bakmndan eit ise geler arasnda yer deiiklii yaplamaz (el-Galyin, 1966, II:270; Hasan, 1966, I:488). rnek: . Kardeim ortamdr. Arapada takdim ve tehirin yaplmas gerekli olan yerler vardr. Bunlar fiil cmlesinde fiil-fil ve fil-meful arasnda, isim cmlesinde mbted ve haber arasnda takdim-tehirin yapld, srann deitii yerlerdir. rnein fiil cmlesinde meful zamir ise ve fil ak isim ise takdim tehir yapmak gerekir.

91

Yani meful filden nce gelmelidir (bnul-Hacib:10). . Ali bana ikramda bulundu.cmlesi bu kurala rnek olarak gsterilebilir. Yine isim cmlesinde normal sra mbted+haber iken takdim tehir yaplarak haber+mbted eklinde deitirmek gereken yerler vardr. Mesela mbted konumunda olan kelime nekre, haber ibhul-cmle ise dizili haber+mbted eklinde olur (el-Galyin, 1966, II:271; e-artun, IV:194).

Gzlerinin zerinde perde vardr. (el-Bakara sresi, 2/7)

cmlesinde kelimesi cmlenin mbteds olmasna ramen nekre olduundan; cmlenin haberi olan ksm da ibhul-cmle olduundan mbted ile haberin yerleri deitirilmitir. Kimi yerde de takdim ve tehir zaruri deildir ancak yaplmas tercihe braklmtr. Takdim tehir sonucunda cmlenin gelerinin grevleri hususunda iki durum ortaya kmaktadr. Biri, takdim edilen kelimenin grevinin

deimemesidir. rnein kimi durumlarda haber mbteddan nce gelmesine ramen haber olarak kalr; meful failden nce gelmesine ramen meful olarak grevini srdrr (el-Curcan, 1988:85). kinci duruma gre ise takdim-tehir yaplan kelimelerin stlendikleri grevleri deiir. rnein . ( Zeyd gidiyor.) cmlesinde ge sralamas mbted+haber eklindedir ve gidenin Zeyd olduu vurgulanyor. . cmlesi de mbted+haberden olumutur. Ancak birinci cmledeki mbted ( )bu cmlede haber olmu. Fiil cmlesinde de ayn

92

ey sz konusudur. rnein . cmlesi fiil+fil+mefulden olumu bir fiil cmlesidir. Ancak cmle . eklinde sralandnda ilk cmledeki mefl burada mbted olmutur. Mbteddan sonra gelen ksm ise haber konumundadr. Oysa ilk cmlede bu ge fiil grevini stlenmiti. Arapada cmle gelerinin yerleri deitirildiinde meydana gelen yeni yap ile ilgili baz durumlar hasl olur. Birincisi cmlenin slubu ve anlamnda deiiklik meydana gelir. kincisi, cmlede takdim ve tehir yapldnda cmle yeni bir anlam kazanr. rnein gnlk hayatta oka kullanlan . (Selam zerinize olsun.) cmlesi kardakine selam vermek zere

mbted+haberden oluan bir cmle iken, gelerin yerleri deitirildiinde ( . Size de selam olsun.= haber+mbted) verilen selamn cevab gibi bir anlam domaktadr. rnein cmlesinde habere vurgu yaplmak istendiinde gelerin yerleri deitirilerek (Sigara iilmez.) cmlesi oluturulur. Baz Arapa cmlelerde gelerin yerleri deitirildiinde de anlamda bir farkllk grlmez. rnein . ( Fiil+fil+hal) => .

(Fiil+hal+fil) cmlelerinde gelerin yerleri deitirilmesine ramen anlamda bir deiiklik meydana gelmemitir.

93

Kimi zaman da cmlenin geleri arasnda takdim ve tehir yaplmas anlatm bozukluna sebep olur. rnein . ( Arkada Selime ikramda bulundu.) cmlesinde file ( ) bitien zamir () iaret ettii kelimeden () nce gelmitir. Oysa cmle . ( Selime arkada ikramda bulundu.) eklinde olmaldr. Kimi zaman takdim-tehir, tahsis amacyla yaplr. Bu anlam elde etmek iin meful, filden veya fiilden, haber mbteddan nce getirilir. Arapada vurgulanmak istenen ge cmlenin bana doru kaydrlr. Mesela .

(Zeyd evdedir ) cmlesinde evde olann Zeydden bakas olmad vurgulanmak

istenmektedir. Cmle . ( Evdedir Zeyd.) eklinde sralandnda ise Zeydin evde olduu, baka yerde olmad vurgulanmtr. Grld gibi cmlede vurgulanmak istenen ge baa doru getirilmitir. Arapada soru cmlesinde vurgulanmak istenen ge soru edatndan sonra getirilir. rnein ( Zeyd mektubu yazd m?) cmlesinde

fiilinin gerekleip gereklemedii renilmek istenmektedir. Dolaysyla fiil vurgulanmaktr. ( Zeyd mi mektubu yazd?) cmlesinde fiili yapann Zeyd olup olmad sorulmaktadr. Dolaysyla fail vurgulanmaktadr.

( Zeydin yazd mektup muydu?) cmlesinde ise Zeydin

94

yazdnn ne olduu sorulmaktadr. Dolaysyla bu cmlede de nesne ( ) vurgulanmaktadr. Bu birka rnek takdim ve tehir olaynn deiik cmle eitlerinde farkl sonular dourduunu gstermitir. Ancak genel olarak incelendiinde

grlecektir ki takdim-tehir uygulamas, cmlede anlam karmaasnn nne gemek, sylenmek istenen yargy takdim edilene tahsis etmek iin yaplmaktadr. Bunun yan sra snrlama/daraltma (kasr) yapmak, olumsuzluk yargsn pekitirme amal da yaplr.

1.1.4.3. rab Bakmndan Cmle eitleri () rab olgusu Arapaya has bir zelliktir. Cmlenin gelerinin stlendikleri grev ve bundan doan hareke durumuyla ilgilidir. Baz durumlarda hareke yerine harf grev yapar. Cmle iindeki kelimeler/geler nasb, ref, cerr ve cezm hallerinde bulunur. Cmlenin geleri ounlukla mfred kelimelerden oluur. Ancak kimi zaman bu mfred kelimelerin grevlerini cmleler ifa eder. Bu tr durumlarda cmleler yerine getikleri mfred isimlerin irabn alrlar. nk mfred kelimeler irab edilebilirken bu ayn grevi yapan cmle(cik)lerin irab yaplamamaktadr. Bu nedenle irab mahallen olur. Yani mfred bir kelimenin ayn durumda alaca irab ile muamele grr (Abbade, 2002:135; er-Rcih, 2004:351-368). rnein bir cmle haber, fail, mbted gibi merf olan gelerin birinin grevini ifa ediyorsa bu cmle mahallen merf addedilir. Yine cmle, mstesna, hal, mefulnbih vb. mansub gelerden birinin konumunda geldii zaman

95

mahallen mansub olur. zafetle (tamlamayla) mecrur olan cmle mahallen mecrur olur. ayet cmle art edatnn cevab konumundaysa mahallen meczum olur. Bu ve benzeri durumlardan birinde deilse cmlenin irabda mahalli yoktur. Mesela

Ahmet futbol oynuyor. rneinde

kelimesinin yerine kelimesi konulabilmektedir. Dolaysyla cmlesi

kelimesinin irabn alr. Ancak cmlesinde cmlesinin

yerine kelimesi konulamayaca iin cmlesinin irab yoktur. nk onun yerine . denilemez (el-Galyin, 1966, III:287). Dolaysyla Arapada cmleler irab olan ve olmayan (irabda mahalli olan ve olmayan) eklinde ikiye ayrlr:

1.1.4.3.1. rabda Mahalli Olan Cmleler () Arapada bu cmle eidi be grupta incelenir. 1.1.4.3.1.1. Ref Mahallindeki Cmleler rabda mahalli olan cmlelerin ilki mahallen ref olandr. Bu cmle eidi, fil, naib-i fil, mbted ve ( ve nefy-i cins snn) haberidir (bn Him, II:410, 427). rnein . Zeyd gzel ahlakldr cmlesinde kelimesi mbteddr ve merfdur. isim cmlesi ise kelimesinin (mbtedsnn) haberidir. Bu cmle haber konumunda olduundan mahallen

96

merfdur. nk haber merf olur. te yandan . Zeyd tp okuyor. cmlesinde kelimesi yine mbted ve merfdur ve cmlesi bir fiil cmlesi olarak haber konumundadr ve merfdur. nk haber merf olur (erRcih, 2004:351-368).

1.1.4.3.1.2. Nasb Mahallindeki Cmleler Arapada temel cmle iinde yer alan yan cmle bazen de nasb halinde olan mfred bir ismin yerine geer. Bu durumdaki cmleler hal, mstesn mefulnbih vb. nasb halindeki bir ismin grevini ifa ederler (bn Him, II:374). . Zeyd, Alinin baarl olduunu syledi. cmlesinin

ksm

fiilin meflnbihi olduundan nasb konumundadr (er-Rcih,

2004:351-368). rnein Bu, apak bir sihirden baka bir ey deil dediler. (es-Safft, 37/15) cmlesinde cmlesi fiilinin meflnbihi konumundadr. Dolaysyla nasb mahallindedir. . Zeydi elinde kitabyla grdm cmlesinde

yaps bir isim

cmlesidir. Ancak birleik bir cmle iinde yer almtr ve cmle olarak

kelimesinin hlidir. Dolaysyla nasb mahallindedir (er-Rcih, 2004:351-387). .

Sesi gzel olan bir arkc dinledim. cmlesinde

yaps mbted ve haberden oluan bir isim cmlesidir. Ama ayn

97

zamanda kelimesinin sfatdr. Bu durumda mevsuf olan kelimesi mefl ve mansub olduundan isim cmlesi de nasb mahallinde mansbdur (erRcih, 2004:351-389).

1.1.4.3.1.3. Cerr Mahallindeki Cmleler Bir cmle kendisinden nce gelen bir kelimeye izafe edildiinde muzafunileyh konumunda mecrur olur. Kendisine izafe edilen ge bazen zamana delalet eden (ama zarf olup olmamas nemli olmayan) bir kelime, bazen ve bazen de ve kelimeleridir (er-Rcih, 2004:392-395). Bilindii zere muzafunileyh mecrr olur. Muzaftan sonra gelen cmle muzafunileyh konumundadr. Dolaysyla mecrr konumunda cerrdir.

Muzafunileyh olan cmle hem isim hem de fiil cmlesi olabilir. ster zarf olsun isterse olmasn zamana delalet eden kelime cmleye izafe edildiinde cmle muzafunileyh konumunda/mahallen mecrr olur: . Zeydle

geldii gn karlatm. rneinde fiil cmlesi zaman zarfnn muzafunileyhidir. Dolaysyla cerr mahallindedir (er-Rcih, 2004: 392). . Zeydin oturduu yere oturdum.cmlesinde kelimesi mekan zarfdr.

fiil cmlesi ise cerr mahallinde

kelimesinin/zarfnn muzafunileyhidir.

98

1.1.4.3.1.4. Cezm Mahallindeki Cmleler Arapada birleik bir cmle iinde yer alan yan cmle cezm eden art edatnn cevab durumunda ve banda veya harflerinden biri varsa mahallen meczm olur (er-Rcih, 2004: 395). Mahaldeki irab atf durumunda ortaya kmaktadr (bn Him, II:422). Muzari fiil hem art hem de cevap durumunda lafzen meczum olur. Fiilin kendisi cezmedilir. Dolaysyla art edatnn irab bakmndan cmleye etkisi yoktur. rnein . cmlesindeki

yaps, mbted ve haberden oluan bir isim cmlesidir. Bu cmle ayn

zamanda cezm mahallinde artn cevabdr. Bandaki harfi art cevab olan cmlenin banda bulunur (er-Rcih, 2004: 395).

1.1.4.3.1.5. rabda Mahalli Olana Bal Cmleler (

)
Arapada irab olan cmleye bal iki eit cmle vardr. Bunardan bir mfred kelimeye tabi olan cmledir. rnein, . ( Allaha dndrleceiniz bir gnden korkun: el-Bakara sresi, 2/281) cmlesinde kelimesi sonundaki tenvinden de anlalaca zere mansbdur. cmlesi ise bu kelimenin sfat mahiyetindedir. Dolaysyla buna tabi olduundan

99

mahallen mansbdur. Evvelce de belirtildii zere bu tr cmleler tabi olduklar kelimenin irabn alrlar. kincisi, irabda mahalli olan cmleye tabi olan cmledir. Bu tr cmleler atf cmleleri ve bedel aklayclardr (bn Him, II:426; er-Rcih, 2004: 396). rnein. Zeydin babas ayakta, kardei ise oturmutur(bn Him, II:426) cmlesinde cmlesi kelimesinin haberidir ve mahallen merfdur. Bununla birlikte matufunaleyhtir. Dolaysyla kendisine atfedilmi olan cmlesi de mahallen merfdur. . Zeyd baard ve dl kazand. Bu birleik cmlede yer alan cmlesi ref mahallinde kendisinden nce bulunan ve haber olan cmlesine matuftur. Dolays yla onun irabn almaktadr ve reftir (er-Rcih, 2004: 396).

1.1.4.3.2. rabda Mahalli Olmayan Cmleler )

Arapada birleik cmle iinde bulunan kimi yan cmleler, irab bakmndan herhangi mfred bir kelimenin yerine ikame edilmi deillerdir. Dolaysyla mfredle tevil de edilmezler. Bu tr cmlelerin irabda mahalleri yoktur. Yani bunlar bir ge addedilmezler (bn Him, II:382; er-Rcih, 2004: 396). Bu cmleler, ibtidiyye (balang) cmlesi, istinafiyye (sra) cmlesi,

100

itiraziyye cmlesi (ara cmle), tefsiriyye (aklama) cmlesi, sla cmlesi diye sralanr.

1.1.4.3.2.1. btidaiyye (Balang) Cmlesi () ster isim cmlesi isterse fiil cmlesi olsun kendisiyle sze balanan cmle kastedilmektedir. rnein Zeyd ayaktadr. cmlesi irabda mahalli olmayan bir cmledir. nk mstakil anlam olan bir balama cmlesidir ve yerine baka bir szn ikame edilmesi de sz konusu deildir (er-Rcih, 2004: 396). btid cmlesinin isimler dndaki kelimeler zerinde bir etkisi yoktur. Arap gramerinde ibtid manevi amil olarak ele alnr ve bu amil zayftr. Kendisiyle sze balanan cmlenin bir etkisi olmadndan irab da olmaz (Kabve, 1989:36). 1.1.4.3.2.2. stinafiyye (Sra) Cmlesi () Bu cmlenin, bulunduu sz bei ile dilbilgisi asndan bir balants yoktur. Kendisinden nceki cmleden bamszdr. Balama/ibtidiyye cmlesiyle ayn durumdadr. Ancak anlam bakmndan tamamlayc bir grev stlenmektedir. Bu nedenle irabda mahalli yoktur (bn Him, II:382; er-Rcih, 2004: 398). rnein . ( Zeyd ld. Allah rahmet eylesin!) cmlesi yapsnda iki yarg tamaktadr. Bunlardan biri dieri ise cmlesidir. ksm, fiil cmlesi ( ) cmlesinden bamszdr, nk dua niteliindedir. Dolaysyla irabda mahalli yoktur.

101

. ( Artk onlarn sz seni zmesin.

nk biz onlarn gizlediklerini de aa vurduklarn da biliriz: Yasin sresi, 36/76) cmlesinin

ksm istinafiyye cmlesidir ve ilk

ksm olan cmlesinden bamszdr. Dolaysyla herhangi bir irab yoktur. Yemin, soru ve nida cmlelerinin cevab ve sebep cmlesi bu grup ierisinde incelenir. Arapada yemin cmlesinin cevab anlamca yemin cmlesini tamamlamaktadr. rnein . ( Vallahi, kiinin deeri szlerle deil fiillerledir: Hasan, 1966, II:461) cmlesinde yemin cmlesidir.

cmlesi ise yemin cmlesinin

cevabdr ve irabda mahalli yoktur. Nida cmlesinin cevab, nida cmlesinden dilbilgisi bakmndan bamsz olmasna ramen anlam bakmndan onu tamamlar. Bu cmle eidinin de irabda mahalli yoktur (Kabve, 1989:40). rnein

( Ey insanlar! Sizi ve sizden ncekileri yaratan Rabbinize kulluk

ediniz ki, Ona kar gelmekten korunmu olabilesiniz: el-Bakara sresi, 2/21) cmlesi bu tr bir cmledir. Yine ayn ekilde soru cmlesinin cevab, soru cmlesinin ardndan gelir, onu anlamca tamamlar ve gramer bakmndan bamszdr. Dolaysyla irabda mahalli yoktur. Sebep cmlesi, gramer bakmndan sebebini aklad cmleye bal deildir, ancak bir anlam btnl salamaktadr ve irabda mahalli yoktur.

102

. ( Fazilete sarl. phesiz o, akll kimselerin ssdr.)

cmlesi buna rnek olarak gsterilebilir. 1.1.4.3.2.3. tiraziyye Cmlesi () Arapada baz ara cmleler kimi zaman iki ge arasnda yer alr, kimi zaman da bamsz iki cmle arasna girerler. Trkede ara cmle olarak da adlandrlan bu cmlelerin irabda mahalleri yoktur (el-Galyin, 1966, III:289). Nahivcilere gre bu cmle anlam kuvvetlendirir. tiraziyye cmlesi u aralara gelir: fiil-fail, mbted-haber, fiil-mefl, art-cevap, kasem/yemin-cevap, mevsl-sla, muzaf-muzafunileyh, tenfis harfi ( )-fiil, -fiil. rnein

. ( Bu vallahi- Zeydin kitabdr.) cmlesinde cmlesi ara

cmledir ve irabda mahalli yoktur (er-Rcih, 2004: 400-404). 1.1.4.3.2.4. Tefsiriyye Cmlesi () Trkede aklama cmlesi olarak adlandrlan tefsiriyye cmlesi Arapada kendisinden nceki cmlenin ieriini izah etmek, aklamak iin kurulur. Bu cmlenin banda tefsir harfi kimi zaman bulunur, kimi zaman da bulunmaz. Bu cmleler bazen haber bazen de ina cmlesi eklinde olurlar. Bu tr cmlelerin irabda mahalleri yoktur (bn Him, II:144; er-Rcih, 2004: 404). . Ona, bana kitab gndermesi iin yazdm. cmlesinde

tefsiriyye harfidir. Fiil ve failden olumu olan cmlesi ise tefsiriyye

103

cmlesidir ve irabda mahalli yoktur. Grld gibi bu cmlede tefsiriyye cmlesinin banda tefsir/aklama harfi olan kullanlmtr.

1.1.4.3.2.5. Sla Cmlesi () Arapada ism-i mevsllerin ardndan gelen cmleler sla cmlesi olarak isimlendirilirler. Bu cmleler hem isim hem de fiil cmlesi olabilmektedirler. Bu tr cmleler mevsln aklaycs durumundadrlar ve irabda mahalleri yoktur (bn Him, II:409). rnein ( Baaran kii geldi.) cmlesindeki

ism-i mevsl, ise sla cmlesidir ve bu cmlenin irabda mahalli yoktur

(er-Rcih, 2004: 406). 1.1.4.3.2.6. rabta Mahalli Olmayana Bal Cmleler (

)
Arapada daha nce de bahsi getii zere- baz cmlelerin irabda mahalleri yoktur. Atf, bedel aklaycs ve tekid cmlesi diye isimlendirilen bu tr cmlelerin irabda mahalleri yoktur (Kabve, 1989:126). rabda mahalli olmayan bir cmleye atf harfiyle balanan cmlenin de irabda mahalli yoktur (el-Galyin, 1966, III:291). rnein

. ( Toplum kalkndnda erefin zirvesine ular ve

itibarnn sonuna eriir.) cmlesinde ( fiil+fil) cmlesi matufunaleyh

104

cmlesidir ve irabda mahalli yoktur. Dolaysyla matuf cmlesi olan cmlesinin de irabda mahalli yoktur. Yine . Zeyd geldi ama Ali gelmedi. yapsndaki cmlesi kendisinden nceki cmleye ( ) atfedilmitir. Kendisine atfedilen cmle ( ) ibtidiyye cmlesidir ve irabda mahalli yoktur. Dolaysyla atfedilen cmlenin ( ) de irabda mahalli yoktur. Bedel aklaycs olan bir cmle irab olmayan bir cmleye tabi olduunda, tabi olduu cmlenin irab olmadndan kendisinin de irabda mahalli olmaz (bn Him, II:410; el-Galyin, 1966, III:291). rnein, ( Kim bunlar yaparsa cezasn eker. Kyamet gn, onun azab kat kat ve zillet iinde hep orada kalrlar: el-Furkan sresi 25/68-69) cmlesinde

(fiil+fil+meflnbih) cmlesi mbdelnminh cmlesidir ve irabda mahalli

yoktur. mehul fiil+naibifil cmlesi ise bedel cmlesi olarak irabda mahalli olmayan bir cmledir. Tekid cmlesi Tekid cmlesi kendisinden nceki cmlenin anlamn pekitirmek iin kurulan ve ona tabi olan bir cmledir. Bu tr cmleler -zaid harf olarak grldklerinden- irabda mahalleri yoktur. nk zaid harf kaldrldnda cmlenin anlam bozulmamaktadr. Dolaysyla bir etkisi yoktur (Kabve,

105

1989:263). (Kafirlere mhlet ver, onlara biraz sre tan: et-Tark sresi, 86/17) cmlesindeki cmlesi kendisinden nce gelen

cmlesini tekid mahiyetindedir ve onun anlamn pekitirmektedir.

Dolaysyla irabda mahalli yoktur.

106

1.2.3. TRKEDE CMLE Dizimbilim/szdizimi (syntax) almalarnda XX. yzylda yeni bir aamaya gelinmitir. XX. yzyln balarnda Saussure'le balayan "dizge" anlay dilbilim almalarna hkim olmutur. Dizimle ilgili incelemeler dilbilimin ana uralarndan biri durumuna gelerek byk bir arlk kazanmtr (Aksan, 1995, I:121). XX. yzyla gelinceye kadar eitli dillerin dizim zellikleri hakknda pek ok alma yaplmtr. Gerek tannm gerekse tannmam pek ok yazar/dilci bu almalarda tmce teriminin tanm zerinde denemeler yapmtr. Her biri kendi asndan tmceyi ele alm farkl tanmlamalara gitmitir. Ancak buna ramen geleneksel dilbilgisi ve dilbilimde cmlenin tanmna dair genel bir tanm sregelmitir. O da "bir dncenin, bir duygunun ya da bir yargnn bal bana anlatmna yarayan ve iindeki szcklerin says snrl olmayan, dile ait bir birim olduudur (Aksan, 1995, I:121). Trkede cmlenin eitlerine gemeden nce cmlenin ne anlama geldiini ve ilgili olduu kavramlar ak bir ekilde ortaya koymakta fayda vardr. Cmle dendiinde, tmsz, tmce, szdizimi, kelime gruplar akla gelen kavramlardan bazlardr. Szdizimi/sentaks/tmce bilgisi (Yunanca Syntaktikos: dzenleme, bir araya getirme), szcklerin ve eklerin tmce iindeki grevlerini, hangi dizililerde yer alabileceini ve tmcelerin trlerini inceleyen dil bilgisi daldr (Korkmaz, 1992:33; Eker, 2003:343). Szdizimi terimi, bir tmce ierisindeki szcklerin belli bir sraya gre art arda dizilmeleri olgusu ve bu dizilme olgusu zerine yaplan dilsel almalarn tmn ifade etmektedir. Dolaysyla bu terim

107

iki ayr olguyu ifade etmektedir (Bakan, 1980:124). Tmce, anlatmn en nemli birimi olarak grlmektedir. Bu suretle sz dizimi ile ilgili sorunlarn zm bir bakma, dilin zm anlamna gelmektedir (Eker, 2003:343). Szdizimi kavram tam olarak cmlenin yerine kullanlan bir kavram deildir. Arapada nahiv ve ngilizcede syntax diye adlandrlan szdizimi, bir kelimenin veya bir kelime beinin bir dier kelime veya kelime beiyle birleme durumlarn inceleyen dilbilim daldr (Delice, 2003:15). Yan yana dizilen bu kelimeler, ya yarg bildirerek cmleyi, ya da varlk, kavram ve hareketleri karlayarak kelime gruplarn meydana getirir (Karahan, 2005:9). "Szdiziminin konusu, yargsz bir anlatm birimi olan kelime gruplar ile yargl bir anlatm birimi olan cmlenin yaps, ileyii, grevleri ve anlam zellikleridir. Cmlelerin balanma ekilleri ile balanan cmleler arasndaki ekil ve anlam ilikileri de sz diziminin konusudur (Karahan, 2005:9). Dolaysyla cmle szdiziminin sadece bir parasdr, bizzat kendisi deildir. Szdiziminin bir paras olan cmleyi kelime gruplarndan ayran onun, bir yarg bildiren kelime gruplarndan oluuyor olmasndandr. Trkede Bazen tmsz ya da tmce diye de adlandrlan cmle (Delice, 2003:133), dilin en kk anlatm birimidir. Duygular, dnceler, olaylar ve durumlar, cmle veya cmlelerden meydana gelen dil birlikleri ile karlanr (Karahan, 2005:9). Dil hakknda yaplan almalarda genelde baarl olunan alanlar sesler ve szckler dzeyinde olmutur. Tmce konusundaki saptamalar ise, bir noktadan sonra nesnellik lsn yitirmi ve ou kez de kiilerin sezgisi ve dil duygusu gibi znel kriterlere terk edilmitir (Bakan 1980: 125). Bu nedenle Trkede

108

cmlenin pek ok tanm yaplmtr. Bu tanmlar bazen birbirini tamamlar mahiyette olmu, bazen de birbirinden ksmen farkllk gstermitir. Aslnda her biri cmledeki bir zellie vurgu yapmtr. Bu tanmlarn bir ksm u ekildedir: * Bir fikri, bir duygu ve dnceyi, bir olu ve kl tam olarak bir hkm halinde anlatan kelime grubudur (Korkmaz 1992:32). * Herhangi bir dilin belirlenmi sralanma, belirtme ve tonlama kalplarna uygun olarak bir btn oluturan seilmi sz dizimsel birlikler dizisidir (Sezer, 1979:53-63). * Bir dncenin, bir duygunun ya da bir yargnn bal bana anlatmna yarayan ve iindeki szcklerin says snrl olmayan, dile ait bir birimdir (Aksan 1995, II:122). * Anlaml dil birlikleri olan kelimelerin, kelime gruplarnn, eitli yardmc gelerin ve ekim eklerinin bir dzen iinde belli kurallara gre bir araya gelerek meydana getirdikleri karmak dizi cmleyi oluturur (Zlfikar ve bk., 2001:153). * Bir yargy dinleyende soruya yer brakmayacak ekilde haber, dilek, olu veya bildirme yoluyla ifade eden; ekimli bir fiille veya sonuna cevher bir fiili getirilen bir isimle kullanlan kelimeler dizisine cmle denir (Delice, 2003:133). * Tmce, herhangi bir dnce, duygu, olu ve kl anlatan; bir yarg bildiren ve ekimli bir eylemle veya ek eylemle biimlenen szck ya da szck grubu/gruplardr (Eker, 2003:343). * Bir dnceyi, bir duyguyu, bir durumu, bir olay yarg bildirerek anlatan kelime veya kelime dizisine cmle denir (Karahan, 2005:9).

109

Tmcenin tanmlarnn ortak yarglar yle sralanabilir: Yap ve anlamca bamsz bir dilsel biim oluu, Daha geni bir dilbilgisel yapya gereksinme gstermemesi, Ses, biim, anlam vb. alanlarla bir btn oluu, Dnce, i, eylem, yarg vb. anlamca tamamlanm oluu, Tmceyi oluturan biim birim saysnda bir snrlandrmann

yaplamay. Kimi dnrlere gre tmceyi oluturan szckler arasndaki ilikiler rgs son derece karmak olduundan tmcenin yaps, szlerin diziliiyle ilgili kurallar henz btnyle ortaya konulamamtr (bkz. Eker, 2003:343).

1.2.3.1. Trkede Cmle eitleri Dil reniminde nemli bir yer tutan cmle bahsi ne yazk ki Trkede az ilenmitir. Bu yzden de eitli dil bilgisi kitaplarnda cmle ile ilgili farkl deerlendirmeler ve snflandrmalar yar almaktadr (Zlfikar ve bk., 2001:154; Eker, 2003: 379). Trkenin dilbilgisini ileme amacyla kaleme alnm pek ok kitapta/kaynakta bu konuda (Trkede cmle eitleri) yeterli dzeyde bilgiye rastlamak mmkn grnmemektedir. Bu nedenle bu aratrma konuyu mmkn olduunca geni lde ele alacaktr. Trkede cmle, deiik alardan ele alnarak birtakm balklar altnda incelenmitir. Bunlar yklemi, anlam, gelerin dizilii ve yapsna gre olmak zere drt gruba ayrlmtr.

110

1.2.3.1.1. Yklemin Trne Gre Cmleler Trke kelimeler ok genel olarak adlar/isimler ve eylemler/fiiller olmak zere ikiye ayrlabilir (Zlfikar ve bk., 2001:198; Eker, 2003: 386). Bu kelimelerin, ekim ekleri ve edatlar gibi yardmc gelerin bir araya gelerek meydana getirdikleri anlaml yap, cmleyi oluturur (Zlfikar ve bk., 2001:190). Oluturulan bu cmlelerin yklemleri, ekle veya eksiz olarak yarg yklenmi fiil veya isimlerdir (Karahan, 2005: 96). Kelimeler arasnda kurulan anlam ilikisini btnleyen bir yklem olmadan cmle tamamlanm saylmaz. Cmleden karlacak hkm ancak yklemle salanabildiinden cmlenin en belli bal gesi yklem olarak belirlenmitir. Yklem, cmlelerin snflandrlmasnda da birinci derecede rol oynar (Zlfikar ve bk., 2001:190). Trkede yklemin cmle iindeki nemi olduka byktr. Yukarda saylanlarn yan sra yklem zaman, kii ve tarz kavramlarn da ifade eden bulunduran bir gedir. Ayrca olumlu, olumsuz, soru, olumsuz soru kavramlarn tayan ekleri bulundurur. Cmlenin yapsna bal olarak at ekleri alr. Daha baka grevleri de zerine alan yklem, bu karmak yapsyla cmlede en nemli gedir. te byle bir yapya sahip olan yklem ya isim soyundan bir kelime veya bir fiildir (Zlfikar ve bk., 2001:197). Yklemin isim veya fiil oluu, sadece anlam deil cmle gelerinin trn ve cmle iindeki yerlerini de etkiler (Karahan, 2005: 96). Dolaysyla cmleyi ykleminin trne gre ayrmak istediimizde karmza iki alternatif kar. Bunlardan biri eylem (fiil) dieri ise ad/isimdir (Ergin, 2002: 376; Ula, 2003:33). Sz diziminde, fiil/eylem olan yklemler fiil/eylem tmcelerini; fiil/eylem dnda kalan sz dizimsel geler isim/ad tmcelerini oluturur (Eker, 2003: 386). Ksacas yklemi isim soyundan

111

olan cmleler isim cmlesi, yklemi fiil olan cmleler ise fiil cmlesi adn alr (Zlfikar ve bk., 2001:197).

1.2.3.1.1.1. sim Cmlesi sim/ad cmlesi/tmcesi (nominal sentence), yklemi ad veya ad soylu olan ve ek eylemle hkme balanan (Delice, 2003:142; Ula, 2003:33; Eker, 2003: 386) yani yarg bildiren (Akbayr, 2003: 40) tmcelerdir. Dier bir deyile yklemi bir isim veya isim grubu olan cmlelerdir. sim ve isim gruplar, "i-" ekfiili ile grlen gemi zaman ve renilen gemi zaman kipinde ekime girerek yklem grevi yaparlar. sim cmlelerinde, kip eki tamayan yklemler, geni zaman kipindedir. Bu ve dier baz kiplerde, anlam pekitirmek veya ykleme ihtimal anlam katmak zere -DIr eki de kullanlr (Zlfikar ve bk., 2001:198); Eker, 2003:386; Karahan, 2005:96). rnek: Trk milletinin tabiat ve iarna en mutabk idare, Cumhuriyet idaresidir. sim cmlesinin zellikleri: a. sim cmleleri, genellikle iki geden, zne ve yklemden meydana gelir. rnek: Yalancla da doruculua da tahamml etmeyen bir dnyadayz. b. sim cmleleri genelde nesne almazlar. Bu durum, yklemin yapma ve yaptrma bildirmemesinden kaynaklanmaktadr. Ancak yine de yklemi borlu kelimesi olan cmleler nesne . rnek: En gzel almalarn rencilerine borludur. c. sim cmlelerinde var, yok isimleri yklem olarak yaygn bir ekilde kullanlr.

112

rnek: Krfezde bizim Hali suyunun koyu durgunluu var (FRA). d.sim cmlesi olarak kabul edilen cmlelerden biri de filimsilerin yklem olduu cmlelerdir. rnek: rencinin grevi okumaktr.

1.2.3.1.1.2. Fiil/Eylem Cmlesi Fiil/eylem cmlesi (verbal sentence) yklemi ekimli (Eker, 2003:386; Delice, 2003:142) veya birleik fiil olan, (Karahan, 2005:96) i-kl, durum ve olu bildiren (Akbayr, 2003:41) cmlelerdir. ekimli fiil haber veya dilek kiplerinden birini alan fiildir (Ula, 2003:34). Kip ve ahs bildiren btn fiiller yarg tar. Bu yarg, emir kipinin 2. ahs dnda daima ekle yaplr. Her trl kl ve olu, fiil cmleleri ile karlanr (Karahan, 2005:96). Bu tr cmlelerde yklem, eylem, kip ve kii kavramlarndan oluur (Akbayr, 2003:41). rnek: retmenler snflarda bir milletin geleceinin tohumlarn atarlar. Fiil cmlesinin birtakm zellikleri vardr. Bunlar u ekilde sralamak mmkn (Karahan, 2005:96): a. Geili fiil cmlelerinde, cmle gelerinin hepsi bulunabilir. rnek: Sadrazam () / o zaman (z) / kethdasn (n) / Muhsin elebinin skdar'daki evine (yt) / gnderdi (y)( S). Bu cmlenin yklemi (gnder) geili bir fiildir. Cmlede zne (sadrazam), zarf (o zaman), nesne (kethdasn), dolayl tmle (Muhsin elebinin skdar'daki evine) ve yklem (gnderdi) gibi geler bulunmaktadr.

113

b) Geisiz fiil cmlelerinde nesne bulunmaz. rnek: Doktorun iine birdenbire bir hzn kt ( TB). Cmlenin yklemi (kt) geisiz bir fiildir. c) Geisiz-edilgen fiilli cmlelerde zne yoktur. rnek: Gece byk bir lezzetle saz faslna balanrd (AH). Cmlenin yklemi edilgen bir fiil (balanrd) olduundan cmle zne almamtr.

1.2.3.1.2. Anlamlar Bakmndan Cmle eitleri Her cmle, yapsnda bulunan kelime ve eklerin ynlendirdii soru, bildirme, emir, istek, nlem vb. anlam zelliklerinden birine sahiptir. Bir cmle hangi anlam zelliine sahip olursa olsun, mutlaka ya olumlu ya da olumsuz bir anlam tar. O halde cmlelerin temel anlam zellii olumluluk veya olumsuzluktur. Olumlu ve olumsuz cmleler, ayrca soru, bildirme, emir, istek, nlem vb. anlamlar tayabilir (Zlfikar ve bk., 2001:196-197; Delice, 2003:142; Karahan, 2005:103).

1.2.3.1.2.1. Olumlu ve Olumsuz Cmleler 1.2.3.1.2.1. Olumlu Cmle Olumlu cmle (affirmative sentence), yargnn gerekletiini (Karahan, 2005:103) yani yklemin anlatt iin yapldn bildiren isim ve fiil cmleleridir (Zlfikar ve bk., 2001:196; Eker, 2003:389). Byle cmlelerin yklemi yapma, yaplma veya olma bildirir (Karahan, 2005:103). Bir cmlenin ykleminde olumsuzluk bildiren bir ek ya da kelime yoksa cmle biimce olumludur: Sana bir gn dneceim elimde karanfillerle. (Ula, 2003:36).

114

rnek: Gece, kyn gen ve ihtiyar kadnlar hep toplandk. Alevlerin etrafnda halka olduk ve konutuk. Sava hikyeleri onlar ok ilgi lendiriyor (HEA). * Olumlu cmle biim bakmndan iki grupta toplanabilir. Birincisi biimce ve anlamca olumlu cmle, ikincisi ise biimce olumsuz olmasna ramen anlamca olumlu olan cmle eididir (Akbayr, 2003:41). Baz cmleler, yaplarnda olumsuzluk bildiren dilbilgisel unsurlar tamalarna ramen anlamca olumludurlar (Karahan, 2005:103). Dolaysyla biimce olumsuz grnen bir cmle anlamca olumlu olabilir. Bir cmlede olumsuzluk bildiren ek tek ise cmle biimce ve anlamca olumsuz, olumsuzluk bildiren ek ya da szck iki tane ise; cmle biimce olumsuz, anlamca olumludur. Seni tanmyor deilim. cmlesinde olduu gibi (Ula, 2003:36; Karahan, 2005:104). * Yapsnda herhangi bir olumsuzluk unsuru tayan cmleler, "deil" edat veya "yok" ismi ile birleince olumlu bir anlam kazanrlar. ki olumsuz unsur, bir cmlenin anlamn olumlu yapar (Karahan, 2005:104). rnek: Falakadan korkmayan, titremeyen yoktur (S). * "-DAn baka" kalb, "deil" edat ile birlikte cmleyi olumlu yapar (Karahan, 2005:104). rnek: Bir gllesiyle kaleyi ykacak olan bu korkun top, siyaha boyanm kocaman bir ktkten baka bir ey deildi (S). * "-DAn baka" kalb, bir soru kelimesi ile birlikte cmleyi olumlu yapar (Karahan, 2005:104). rnek: Manasz ocukluk, tatsz genlik, olgunluk ana hazrlanmaktan baka nedir? (AH)

115

* Yapsnda herhangi bir olumsuzluk unsuru bulunan baz cmleler, soru yoluyla olumlu bir anlam kazanrlar (Karahan, 2005:104). rnek: Zt fikirlere kulaklarmz tkamak, kendimizi hataya mahkm etmek deil midir? (CM)

1.2.3.1.2.2. Olumsuz Cmle Olumsuz cmle (negative sentence), yklemin anlatt iin yaplmadn, olayn gereklemediini bildiren isim ve fiil cmleleridir (Zlfikar ve bk., 2001:196; Akbayr, 2003:42; Eker, 2003:389). Byle cmleler, yapmama, yaplmama, olmama bildirir (Karahan, 2005:104).12 Biimce olumsuzluk, temel yargsnda yok, deil szckleriyle -sz ve -ma eklerinden birinin bulunmas demektir: niversite snavn hibir zaman sevmedim. (Ula, 2003:36). Olumsuz cmle de biim bakmndan iki grupta incelenebilir. Bunlardan biri biimce ve anlamca olumsuz (Bu kentte dost olunacak insan pek bulunmaz.), dieri ise biimce olumlu ama anlamca olumsuz cmledir (rnek: Snavda ne kacan nereden bileceksin? Bilemezsin) (Akbayr, 2003:42). "-mA-" olumsuzluk eki,' "deil", "ne ... ne ..." edat ve "yok" ismi cmlenin anlamn olumsuz yapan unsurlardr (Karahan, 2005:104). "-mA-" eki ile kurulan olumsuz cmleler (Karahan, 2005:105): -mA- olumsuzluk eki, fiil cmlelerini olumsuz yapar.

12

Ulaa gre olumsuz cmle iki gruba ayrlr: a. Olumsuz isim cmlesi: sim cmleleri yok, deil szckleri ve -sz ekiyle olumsuz hale getirilir. rnek: Bu renci ok baarl. => Bu renci ok baarl deil. b.Olumsuz fiil cmlesi: Fiil cmleleri ykleme -me, -ma eki getirilerek olumsuz yaplr. rnek: Dersler balad. => Dersler balamad. Bkz., Ula, 2003:3536

116

rnek: Beklemem fecrini leylaklar aan nisann, zlemem vaktini da da kzaran erguvann.( YKB) "Deil" edat ile kurulan olumsuz cmleler: "Deil" edat, hem isim, hem de fiil cmlelerini olumsuz yapar (Karahan, 2005:105). rnek: Sylediin trkler, bizim trkmz deil. ( YBB) "Ne ne" edat ile kurulan olumsuz cmleler: "Ne, ne" edat, kelimeleri, kelime gruplarn veya cmleleri birbirine balayarak isim ve fiil cmlelerini olumsuz yapar. Byle cmlelerde yklemler genellikle olumlu anlam tarlar (Karahan, 2005:105). rnek: Ne air ya dker, ne k alar.( FN) "Yok" ismi ile kurulan olumsuz cmleler: "Yok" isminin yklem olarak grev yapt cmlelerde anlam olumsuzdur (Karahan, 2005:105) rnek: Salih 'i artk arda gren yoktu. (TB) "Yok" kelimesinin "deil" anlam ile kullanld (rnein Gen adam yerinde yoktu." gibi) bir cmlede, zne yklemin yannda yer almaz. Byle cmlelerde "yok" kelimesi ile yanndaki kelime veya kelime grubu cmlenin yklemidir (Karahan, 2005:105). Yap bakmndan olumlu olan baz cmleler anlamca olumsuzdur. Soru eki veya soru kelimesi, olumlu bir cmleye olumsuz bir anlam kazandrabilir. Byle cmlelerin soru mu, olumsuzluk mu ifade ettii balamdan anlalabilir ( Karahan, 2005:105). rnek: Mazisi ykk milletin atisi olur mu? (MAE)

117

1.2.3.1.2.2. Soru Cmlesi Soru cmlesi (interrogative sentence), iin yaplp yaplmadn sormak, cmlenin gelerinden herhangi biriyle ilgili bir durumu renmek iin kurulur (Zlfikar ve bk., 2001:197; Ula, 2003:37; Eker, 2003: 391). Dier bir deyile soru yoluyla bilgi almay amalayan cmleler, soru cmleleridir ( Karahan, 2005:107). Soru, cmlenin btnyle deil, bir gesiyle ilgilidir (Akbayr, 2003:42). Soru eki -ml ile soru sfatlar, soru zamirleri, soru zarflar ve soru edatlar bir cmleye soru anlam kazandran unsurlardr (Zlfikar ve bk., 2001:197; Karahan, 2005:107). Konuma dilinde soru cmlesi vurgu yoluyla da yaplabilmektedir (Karahan, 2005:107). a. Soru eki -ml ile kurulan soru cmleleri Soru eki -mI, yklemden veya dier cmle gelerinden sonra gelerek soru cmleleri yapar. Bu cmleler genellikle onay veya ret cmleleridir. Soru ekinin yeri, ayn zamanda sorulan geyi de gsterir (Karahan, 2005:107; Ula, 2003:37). Soru ekinin yklemden sonra kullanld cmlelerde kl, olu veya durumun gerekleip gereklemedii sorulmaktadr (Karahan, 2005:107). Alayan kadnlarla, ihtiyarlarla yaadn m bir yamur duasn? (YBB) cmlesi buna rnek olarak gsterilebilir. Soru eki, sadece yklemin deil dier cmle gelerinin sonunda da yer alabilir. Byle cmlelerde soru yoluyla zne, nesne, zarf ve yer tamlaycsnn bildirdii ahs, nesne, yer, zaman, tarz vb. anlamlarn onaylanmas istenmektedir. Balama gre bu yaplarn bir ksm olumsuzluk bildirir (Karahan, 2005:107). rnek: Dalar m yasslat, ovalar m delindi? (FN)

118

Soru eki, bazen gelerin sonunda deil, iinde de yer alabilmekte ve o genin paralarndan birinin sorusunu hazrlamaktadr (Karahan, 2005:108). rnek: Hi topa tutmadan hcum mu edeceiz? (S) -ml eki ile yaplan soru cmlelerinde cevap, genellikle "evet" veya "hayr"dr. Cevap, sorulan geye bal olarak da verilebilir. Mesela "Kitab okudun mu?" cmlesinin cevab "evet / hayr" olabilecei gibi okudum / okumadm" da olabilir. -imdi siz eve mi gidiyorsunuz? -Evet. ME -Ben uyurken bamda oturur, bekler misin? -Beklerim. HEA "Okudun mu, okumadn m?" gibi iki seenekli, "Elbise mi, ayakkab m, anta m alacaksn?" gibi ikiden fazla seenekli cmlelerde "evet" veya "hayr" cevab kullanlmaz. nk bu cmleler, onay veya ret cmleleri deildir. b. Soru kelimeleri ile kurulan soru cmleleri Soru sfatlar, soru zarflar, soru zamirleri ve soru edatlar ile yaplan soru cmlelerinde, yklemi tamamlayan geler veya bu gelerle ilgili bir ayrnt hakknda bilgi alma amalanmaktadr (Karahan, 2005:108; Ula, 2003:37). HANG: Hangi ihtiya, hangi zaruret, hangi zapt edilmez arzu, hangi his ve kader birlii seni bu son basamaa itti? NASIL: Bu sonbahar sabahnn donuk inci rengini nasl anlatabilirim? (AHT) NEDR: u Boaz Harbi nedir? Var m ki dnyada ei? (MAE) NEDEN: Neden cokun sularn sesi gittike dindi?( FN) NN: Niin Bursa'y bu kadar seviyoruz?( AHT)

119

KM: Siz hayat sren leler, sizi kim diriltecek? (NFK) NEREDE, NEDEN:Firuze nehri nerede? Bugn sakldr, neden? (YKB) HAN: Hani ardnda il il kubbeler serpen ordu? (NFK) Yapsnda soru eki veya soru kelimesi bulunan baz cmlelerde soru unsuru, cmleye beklenmezlik, kmseme, aresizlik, sitem, ikayet, rica vb. anlamlar katar. Bu anlamlar, balam iinde ortaya kar (Karahan, 2005:109). Destan da yazmayalm m? ANA Tam bu esnada austos bcei crlamaya balamaz m? (RNG) Ne biim dnyaya domutum ben? (HB) Acaba bir defa gzleri nnde duran topraa baktlar m? (YKB) Bin bir bal kartal nasl tar kanarya? (NFK) Sen beni hizmeti kz diye mi aldn? (S) Tarlalar kim srecek, ifti kim toplayacak? (S) c. Vurgu ile kurulan soru cmleleri Konuma dilinde vurgu yoluyla da soru cmlesi yaplabilmektedir. Byle cmleler, yazl metinlerde balamdan anlalr (Karahan, 2005:110). -Yirmi lira var bende. Sende? -te o kadar. TB

1.2.3.1.2.3. nlem Cmlesi Korku, heyecan, acma, hayret, fke, sevgi gibi duygular ifade eden cmlelerdir (Paac, 1987:119). nlem cmlesinde bir duygunun aklanmas esastr (Akbayr, 2003:43).

120

nlem deeri kazanan veya asl nlem olan bir szck tek bana nlem cmlesi kurabilir. rnek: Ya! (Akbayr, 2003:43). nlemler, yarg bildirme asndan ikiye ayrlr. Biri yargsz nlem cmlesi (Eyvah!), dieri ise yargl nlem cmlesi (ok korkuyorum!)dir. nlem cmleleri mutluluk, yadsma, zlme, zlem, beenme, hzn gibi farkl anlamlar ierebilir (Akbayr, 2003:43; Ula, 2003:38).

1.2.3.1.2.4. Koul/art Cmlesi Bileik ya da sral ve bal cmlelerde bir eylemin ya da yargnn oluabilmesi, baka bir eylemin ya da yargnn olumasna balysa buna koul (art) cmlesi denir (Akbayr, 2003:43 ; Ula, 2003:38). Koul cmleleri, -sE dilek - koul kipiyle, "mi" soru ekiyle, "de" ve "ki" balalaryla ve tonlamayla yaplr (Akbayr, 2003:43; Eker, 2003:393; Ula, 2003:38). rnekler: alrsa mutlaka baarr. Hava karard m yola karz. Gel de gidelim. al ki kazanasn.

1.2.3.1.2.5. Buyruk/Emir Cmlesi Emir tmcesi (imperative sentence), yaplmas istenen ya da istenmeyen eylemleri ifade eden ve genellikle yklemi emir kipiyle oluturulan tmce trdr.

121

Emir tmceleri emir, komut, dilek, tavsiye, t, gven ifade ed ebilir (Eker, 2003:393). rnekler: Sola dn! (Emir) Ltfen dar knz! (Emir) Korkma! Snmez bu afaklarda yzen al sancak. (Gven) Salkl yaam iin hayvansal gdalar azaltn. (Tavsiye)

1.2.3.1.2.6. Gereklilik Cmlesi Yklemi gereklilik kipiyle (-meli, -mal) ekimlenmi cmlelerdir. Bu cmleler eylemin yaplmasnn gerekli olduunu ifade eder (Ula, 2003:38-39). rnek: Bu kitab okumalsn. Baz cmleler gereklilik kipiyle ekimlenmedii halde gereklilik anlam bulunabilir (Ula, 2003:39). rnek: ok iyi dnmen gerek. Evden tanmak zorundayz.

1.2.3.1.2.7. stek Cmlesi Yklemi istek kipiyle (-e, -a) ekimlenmi cmlelerdir (Ula, 2003:39). rnek: Yarn piknie gidelim. Ona bir kitap alaym.

122

1.2.3.1.2.8.Dilek Cmlesi Yklemi dilek-art kipi ile (-se, -sa) ekimlenmi cmlelerdir (Ula, 2003:39). rnek: Hayat bayram olsa. Yllar sonra yine bir araya gelsek.

1.2.3.1.3. Yklemin Yerine Gre Cmleler Trke bir cmlede normal sralama dzeni zne, tmle, ve yklem eklindedir (Zlfikar ve bk. 2001:198; Delice, 2003:133; Eker, 2003:386). Dolaysyla yklem, cmlenin sonunda yer alr. Bu, Trke sz diziminin karakteristik zelliidir. Ancak dier cmle geleri gibi yklemin de sz dizimi iindeki yeri eitli sebeplerle deiebilmektedir. Cmlelerin kurall (dz) veya devrik olularnda l, dier gelerin deil yklemin yeridir (Karahan, 2005:100). gelerinin diziliine gre cmleler iki ksma ayrlr. Kurall cmleler ve kuralsz cmleler (Zlfikar ve bk. 2001:198; Ula, 2003:45). Trkede cmlenin bu ekilde gruplandrlmasnn temelinde yklemin sonda bulunmas zellii vardr. Bu kurala uyan cmleler kurall, uymayan yani yklemi sonda bulunmayan- cmleler de kuralsz adn alr (Delice, 2003:141). Bazen kuralsz yerine devrik, kurall yerinde de dz kavramlar kullanlr. Kimi zaman bu gruplandrma ve isimlendirmelere eletiriler yneltilmitir.13

13

Dilbilgisi kitaplarnda tmce trleri ile ilgili ok ilgin snflandrmalarla vardr. Bunlardan biri "gelerinin sralanna gre cmle trleri"dir. Buna gre tmceler "kurall cmle" ve "devrik cmle" olarak ikiye ayrlr. Tanm "yklemi sonda bulunan cmlelere kurall cmle", "yklemi sonda deil de cmlenin baka bir yerinde bulunan cmlelere devrik cmle" biimindedir. Snflandrmada devrik tmcelerin karsnda yer alan tmceler kurall tmcelerdir. Dilbilgisini

123

1.2.3.1.3.1. Kurall/Dz Cmle Kurall (dz) cmle, yklemi sonda bulunan cmlelerdir (Akbayr, 2003:44; Ula, 2003:45). Cmlenin ana gesi olan yklem, genellikle cmlenin sonunda yer alr. Yardmc geden ana geye doru dizili, Trk cmle yapsnn temel zelliidir. Yklemi tamamlayan geler, yklemden nce gelir. Ykleme en yakn ge, genellikle belirtilmek/vurgulanmak 2005:100). rnek: Cins cins hurma aalar / yerden sekiz on metre havaya ykselerek gergin, yeil peneleri andran veyahut bir kirpi dikeni hissini veren sert yapraklarn / cam kubbeye / dediriyorlard. (AH) istenen gedir (Karahan,

1.2.3.1.3.2. Devrik/Kuralsz Cmle Devrik cmle (anacoluthon), yklemi sonda bulunmayan cmlelerdir (Akbayr, 2003:44; Ula, 2003:45; Eker, 2003:387). Bir anlam ne karma, belirtme, vurgulama ihtiyac, zellikle iirde ahenk endiesi, dier gelerin olduu gibi yklemin de yerini deitirebilmektedir. Devrik cmleler, szl dilde yazl dile oranla daha fazla kullanlmtr. iir dilinde de devrik cmle ok grlr (Karahan, 2005:100). Devrik cmlelerde cmlenin dier gelerinden biri, birka veya hepsi yklemden sonra gelebilir (Karahan, 2005:102). Trkenin sz diziminde yklem genel olarak sondadr. Ancak deyim ve ataszlerinde, duygularn, heyecanlarn younlat, anlatmn farkl kalplara
renmeye alan renci hemen u saptamay yapabilir: Snflandrmada olumlu ve olumsuz tmceler kartl varsa, ayn biimde kurall tmceler ve kuralsz yani devrik tmceler kartl da olmaldr. Ksacas devrik tmceler kuralszdr, yani dilbilgisi kuralsz tmceler de retebiliyor. Bu kuralc dilbilgisinin her zaman iine dt bir yanlgdr. Bunun tesinde, Trkede devrik tmce terimine de pek gereksinim yoktur. Zira Trke szdizimi yer deitirebilme olanana sahiptir (Aydn, 1997:25 -26; Eker, 2003:386)

124

dklerek iirselliin amaland tmce yaplarnda, gnlk konumalarda, atasz ve deyimlerde yklem sz iinde ya da banda bulunabilir. Devrik tmce, edebi metinlerin dnda, genellikle szl dilde grlr (Zlfikar ve bk. 2001:199; Eker, 2003:387). rnek: ok insan anlayamaz eski musikimizden Ve ondan anlamayan bir ey anlamaz bizden. (YKB) gelerinin dizilii bakmndan cmleler gruplandrlrken bu balk altnda baka bir cmle eidi daha zikredilmektedir. Bu da kesik cmledir.

1.2.3.1.3.3. Kesik (Eksiltili) Cmle Kesik cmle (elliptic clause), genellikle yklem olmak zere, herhangi bir gesi bulunmayan tmce trdr. Kesik tmcenin amac, anlatma zellik vermek, nemi vurgulamak, dikkatleri ekmektir (Akbayr, 2003:44; Hatibolu, 1982:162; Eker, 2003:388). Bu tr cmlelerde eksik olan ge zihinde tamamlanr (Ula, 2003:45). rnek: Dikkat! (Dikkat ediniz, yerine) u durumlarda kullanlr: a.Baz birleik olmas gereken tmcelerde 'ki' balacndan sonra temel tmce kullanlmaz, bylece anlatmn bir tmcesi kesilmi olur. Bu kesili, tmceye iddet, kuvvet anlam katar. rnek: zerimize bir geli geldi ki b.Kesik tmceye bazen de nce gelen tmce yardm eder.

125

rnek: yle yrek dolusu yaamak varken, lmek, hcre hcre lmek, gz gre gre lmek ... c.Kesik tmce bazen devrik, ok defa da sorulu-devrik olarak kullanlr (Eker, 2003:388). rnek: nsan, bu mehul? Ne bu ektiimiz ocuklardan? d.Karlkl konumalarda kullanlr (Akbayr, 2003:44; Delice, 2003:149): rnek: - Aradm syler misiniz? Elbette.. (Yklem sylenmemitir.) -Kiminle gryorum? Sekreteriyle.. (Yklem sylenmemitir.) -Mdr Bey yok mu? Yok (zne sylenmemitir.) e.Bir olayn bir durumun aklanmadan, anlalabilecei yerlerde kullanlr. rnek: Ne ene, ne ene! (ok konuuyor.) f.Amacn ksa yoldan anlatlabilecei durumlarda kullanlr. rnek: Hayr ... Asla ... Haa .. (Olmaz, sylediklerini kabul edemem.) g.Ataszlerinde kullanlr. rnek: Duvar nem, insan gam (ykar) Misafir misafiri istemez, ev sahibi hi birini (istemez.). h.Deyimlerde kullanlr.

126

rnek: ki gz iki eme (alyor.) .Sze duygusallk kazandrmak iin yaznsal yaptlarda (Akbayr, 2003:44-45) rnek: Kar taneleri dyor yzme, arada bir de annemin gzyalar...

1.2.3.1.3.4. Ayral (Parantezli) Cmle 1.2.3.1.3.4.1. Arasz Bu cmle trnde bir yarg ifade edilmez. Cmlenin herhangi bir gesinin aklamasdr. Cmlenin bir gesidir. kartldnda cmlenin anlam bozulmaz (Akbayr, 2003:45). rnek: Alper, snavda birinci olan renci, herkesle anlar.

1.2.3.1.3.4.2. Aracmle Bu cmle ise yarg bildirir. inde bulunduu cmlenin herhangi bir gesi deildir. kartldnda cmlenin anlam bozulmaz. Arasz ya da aracmle iki virgl (, ..... ,) ya da iki ksa izgi (- -) arasnda bulunur. Aracmle, cmlenin bir gesi olmayan arasz biiminde de adlandrlr (Akbayr, 2003:45). rnek: Bu okulun, eminim (sanrm yanlmyorsam zannedersem) en alkan sensin. 1.2.3.1.4. Yaplarna Gre Cmle eitleri Duygular, dnceler, olaylar ve durumlar, cmle veya cmlelerden meydana gelen dil birlikleri ile karlanr. Cmle, dilin en kk anlatm birimidir

127

(Karahan, 2005:9). Cmle bnyesinde barndrd unsurlarn tad yarg durumuna, yap ve kurulularna gre basit ve birleik olmak zere ikiye ayrlarak incelenmektedir (Delice, 2003:142).

1.2.3.1.4.1. Basit (Yaln) Cmle Basit cmle (simple sentence), iinde bir tek ekimli yklem bulunan, (Zlfikar, ve bk. 2001:191) yalnzca bir eylem ya da yarg bildiren cmledir. Bu tr cmlelerde ya bir tek ekimlenmi eylem ya da ekeylemle yarg anlam kazanm bir tek szck vardr (Akbayr, 2003:45). Bnyesinde yan cmle barndrmaz (Delice, 2003:142). Trke cmlenin byk bir blm yaln cmlelerdir (Zlfikar ve bk., 2001:191). Yklem ad ya da eylem olabilir (Eker, 2003:381). Basit bir cmlede yklem dnda fiilimsi bulunmaz, yan cmle ve i cmle yoktur, tek bir yklemi vardr, kendinden nceki veya sonraki bir cmleye virglle, noktal virglle veya bir balala bal deildir (Ula, 2003:39). rnek: Bu ehirde, Seluklular dneminden armaan birok eser vardr.

1.2.3.1.4.2. Birleik Cmle Bir temel cmle ile buna bal bir ya da daha ok yan cmleden oluur (Delice, 2003:142; Ula, 2003:40). Trkede cmleler gruplandrlrken zerinde en ok tartlan konu birleik cmle meselesidir. Trkede umumiyetle basit cmleler, yani tek yklemli mstakil cmleler kullanlr (Ergin, 2002:379). Anlam btn boyutlaryla yanstmada tek bir cmlenin yeterli olmad durumlarda, cmlelerden meydana gelen dil birliklerine

128

bavurulur. Bu birlikler, ok boyutlu bir anlatm iin yan yana gelen cmlelerin balama edatlaryla, ortak cmle geleriyle, ortak kip/ahs ekleriyle ya da eitli anlam ilikileriyle birbirlerine balanmalarndan oluurlar (Karahan, 2005:9). Bu tr cmlelerde birden ok yarg vardr. Yarglardan biri esas cmlenin yargsdr (Zlfikar ve bk. 2001:192). Buna "temel cmle" denir (Akbayr, 2003:45). tekiler ise, bu esas cmleyi eitli ynlerden tamamlar ve akla kavutururlar. Yan yarglar esas yargnn anlam ynnden tamlayclardr (Zlfikar ve bk. 2001:192). Yan cmle, fiili ekimli olan ve esas cmleyi anlamca ve grevce tamamlayan cmledir (Ula, 2003:40). Yan cmleler esas cmlenin anlamn tamamlayan, kurulu bakmndan bal bana bir cmle deerinde bulunan, zaman bildiren, bir ahsa balanan, yargs olan ekillerdir (Zlfikar ve bk. 2001:193). Yan cmlelerin ortak zellikleri yklemlerinin ekimli oluudur. Esas cmlenin anlamn eitli ynlerden tamamladklar iin yan cmle adn almlardr (Zlfikar ve bk. 2001:193). Birleik cmlelerde esas cmle yap bakmndan nemli bir deiiklik gstermezken yan cmlenin trleri ve zellikleri eitlidir. Bu bakmdan yan cmleler eitlere ayrlr (Zlfikar ve bk. 2001:193). Trkede artl birleik cmle, ki'li birleik cmle olmak zere balca iki eit birleik cmle vardr. Bunlara nc bir birleik cmle eidi olarak i ie birleik cmleyi de ilave edebiliriz (Ergin, 2002:380; Delice, 2003:142).

129

1.2.3.1.4.2.1. Yan Cmleli Birleik Cmleler 1.2.3.1.4.2.1.1. Giriik Birleik Cmle (Eylemsilerle Kurulan Giriik Bileik Cmleler) Bnyesine ald fiilimsi ve art ekleriyle cmlenin herhangi bir unsurunu yahut cmle iinde bir kelime trne dntrlm cmleleri yan cmle ve i cmle yapsnda yarglar- barndran birleik cmle trdr (Delice, 2003:143; Ula, 2003:40). Fiilimsilerin oluturduu sz gruplar yan cmlecik olur. Yan cmlecik de temel cmleciin herhangi bir gesidir. Giriik-birleik cmlelerde ne kadar fiilimsi varsa o kadar yan cmlecik vardr (Ula, 2003:41). rnek: lim ve teknie dayanan ada medeniyet (ada medeniyet ilim ve teknie dayanyor.), mahiyeti icab, yksek seviyede bir ihtisas gerektirir. Gl seven dikenine katlanr.

1.2.3.1.4.2.1.1.1. Ortal Giriik Cmle nsann byle yklmn / grmemitim. Yan Cmle Temel Cmle

Yan cmle temel cmlenin nesnesidir. Grnen ky / klavuz istemez. y.c. t.c.

Yan cmle temel cmlenin znesidir. -Karncalar yiyeceklerini yazdan hazrlar (Basit cmledir. "yiyecek" szc bir eylemsi deil, bir maddenin addr.)

130

1.2.3.1.4.2.1.1.2. Ulal Giriik Cmle Alarm / hatra geldike / gltklerimiz. Temel cmle Yan cmle

Yan cmle temel cmlenin zarf tmlecidir. Hava bulutlanp gk grleyince (Yan cmle) Bak, / o zaman topraktaki sevince (Temel cmle) Yan cmleler, temel cmlenin zarf tmlecidir. Yamur yad m (yanca, yadnda, yad zaman) sokaklardaym. "mi" szc bu tr cmlelerde ula grevindedir.

1.2.3.1.4.2.1.1.3. Adeylemli Giriik Cmle leriye gitmek beklemekten iyidir. 1. y.c. 2. y.c. t.c.

Birinci yan cmle zne, kinci yan cmle dolayl tmletir. Yamurun yasn seyret. y.c. t.c.

Yan cmle temel cmlenin belirtili nesnesidir.

1.2.3.1.4.2.1.2. Koullu/artl Birleik Cmle Yan cmlesi dilek art kipi ve ek fiilin artyla ekimleni birleik cmledir (Ula, 2003:42; Delice, 2003:144; Topalolu, 1989:136). Bu birleik cmle

131

Trkenin asli birleik cmlesidir. Temeli art kipinin art ifadesine dayanr. art kipi, btn fiil ekimlerinin aksine, hkm ifade etmez, bitimli bir hareket gstermez. Bu yzden mstakil cmle yapamaz (Ergin, 2002:380). artl birleik cmlede yardmc cmle nce, asl cmle sonra gelir ki tabi bu, Trkenin asl unsurun tali unsurdan sonra gelmesi prensibine de uygundur. Asl cmlenin sonra gelmesi esas itibariyle ykleminin sonra gelmesidir (Zlfikar ve bk. 2001:193; Ergin, 2002:380). Artk demir almak gn gelmise zamandan, Mehule giden bir gemi kalkar bu limandan yan tmce temel tmce

Yetmi, yetmi bee kadar salm yitirmezsem yalln romann yazacam.

1.2.3.1.4.2.1.3. Kaynak ( e Birleik) Cmle Bir bakasna ait bir sz veya znenin kendisine ait bir baka sz, trnak iaretiyle ya da trnak iareti kullanlmadan aktarlr (Akbayr, 2003:47). Bu, bir cmlenin baka bir cmlenin iine girmesi ile meydana gelen birleik cmledir. Bu birleik cmlede bir cmle baka bir cmlenin bir unsuru durumunda bulunur (Ergin, 2002:382; Delice, 2003:145). Bir temel cmle ile ona bal bir i cmlecikten oluur. cmle tek bana bir cmle nitelii tayabilmelidir (Ula, 2003:41). rnek: Bana, henz Yolunun sonu budur. denmedi. Gkten ta yayor, sandm.

132

1.2.3.1.4.2.1.4. Ki li Birleik Cmle (lgi Cmlesi) ki cmlenin ki balaycyla birbirine balanmasyla oluan cmlelere denir (Ula, 2003:43; Eker, 2003:383).14 Trkede cmleler arasnda balanty salayan ok sayda balama edat vardr. Bu edatlar yardmyla aralarnda anlam ilikisi olan iki veya daha fazla cmleyi birbirine balamak mmkndr. Edatlarn grevi, sralama, karlatrma, benzetme, aklama, sebep, sonu, ama, kartlk, eitlik, beraberlik vb. anlamlarla cmleleri birbirine balamak, aralarndaki ilikiyi vurgulamak ve ilikinin ynn belirlemektir (Karahan, 2005:85). Ki balama edat, cmleler arasnda balanty salayan edatlarn en ilek olanlarndan biridir. Ki, bir cmleyi bir cmleye/cmle topluluuna, bir cmle topluluunu da bir baka cmleye/cmle topluluuna balayarak bunlar arasn da aklama, sralama, karlatrma, sebep, sonu, ama gibi anlamlar erevesinde ilikiler kurar (Karahan, 2005:85). Bu cmle yaps Trkeye Farsadan gemitir (Eker, 2003:145). Buna ramen Trkede yaygn bir kullanmdr (Zlfikar ve bk. 2001:193). Kili birleik cmlede asl cmle, ki'den nce, yardmc cmle ise ki'den sonra gelir. Ancak bu sra Trkeye yabanc ve aykrdr. Ki, kendisinden sonra gelen yardmc cmleyi kendisinden nce gelen unsura balar. Kendisinden nce gelen unsur asl unsur olup, sonraki yardmc cmle onun izahn tekil eder (Ergin, 2002:381). rnek: Tanyanlar bilir ki Yahya Kemal ile beraber olmak, onu dinlemek bir lezzettir. (AHT)
14

lgi cmlesi, bir ynyle de sral bileik cmledir; nk bu cmle iki yklemden olumutur. Bkz. Akbayr, 2003:47.

133

Eminim ki snfn geecek.

1.2.3.1.4.2.1.5. Edatl Birleik Cmle lge (edat), bir eylem veya eylemsiyle kullanldnda bileik cmle oluturur (Akbayr, 2003:47). Her sevi biliyormu gibi / bakyor. y.c (zarf tmleci) t.c.

Sana gzel bir armaan almak iin /maazalar dolatm. Yan cmle (edat tmleci) temel cmle

1.2.3.1.4.2.1.6. Deil Olumsuzluk Koacyla Kurulan Birleik Cmle nsan szleriyle deil / hareketleriyle l. t.c (zerf tmleci) y.c.

(nsanlar szleriyle lme, hareketleriyle l.) Tiyatro sinemaya benzedii lde deil / benzemedii lde geliir. Y.c. t.c.

1.2.3.1.4.2.2. Sral ve Balal Cmleler 1.2.3.1.4.2.2.1. Sral Cmle Sral cmle (coordinate sentence), tek bana yarg bildiren birden fazla cmlenin virglle, noktal virglle veya bir balala birbirine balanmasyla oluturulan birleik cmle trdr (Eker, 2003:385; Ula, 2003:43). Dier bir

134

deyile birbirlerine anlam ilgisiyle balanan biimce bamsz cmlelerden olumu sz dizisidir (Zlfikar ve bk. 2001:195; Akbayr, 2003:47). rnek: Arkasna dmdz bir siyah tayyr giymi, bana da bir ufak apka uydurmu, stne bir tl paras koymutu (Zlfikar ve bk. 2001:195). Sral cmleler gelerinin ortak kullanlp kullanlmamasna gre, bamsz ve baml sral cmle diye ikiye ayrlr:

1.2.3.1.4.2.2.1.1. Bamsz sral Cmle Bamsz sral cmlede zne, tmle ve yklemler ortak olmayabilir (Zlfikar ve bk. 2001:195; Ula, 2003:43). Bu tr cmlelerde neden-sonu ilikisi yoktur. Bamsz sral cmleler, yan cmleli bileik cmlelerde olduu gibi birbirlerinin gesi olamazlar (Akbayr, 2003:48). Tm unsurlar birbirinden bamsz olduu bu tr cmleler noktal virgl (;), virgl (,), veya (ve), (ya... ya...), (ne... ne...) vb. sralama ilevli edatlarla yan yana dizilir. En az birbirinden anlamca bamsz ve aralarnda unsur ortakl bulunmayan iki cmleyi ierir (Delice, 2003:147). rnek: Kapnn nnde sohbet ediyorduk; kar kaldrmdan Hafz Osman geiyordu.

1.2.3.1.4.2.2.1.2. Baml Sral Cmle Baml sral cmlelerde zneler, tmleler veya yklemler ortak olabilir (Zlfikar ve bk. 2001:195). Bu tr cmleler gelerinden herhangi birinin ortaklyla birbirlerine balanmtr (Akbayr, 2003:48; Delice, 2003:147; Ula, 2003:44; Eker, 2003:385).

135

rnek: Kadir'e sonuna dek inandm, gvendim (zne, dolayl tmle ve zarf tmleci ortaktr).

1.2.3.1.4.2.2.2. Balal Sral Cmle ki cmle arasnda bala bulunmasdr (Zlfikar ve bk. 2001:196; Akbayr, 2003:48). rnek: Byk anne yava yava eyalarn satyor ve en sonunda sra kk sakaya geliyor.

1.2.3.1.4.2.2.2.1. Bamsz Balal Cmle rnek: Aklllar gerekte yaar, ancak deliler d grr. Eve erken gitmeliyim; nk yarn kardeimin snav var. (Akbayr, 2003:48)

1.2.3.1.4.2.2.2.2. Baml Balal Cmle rnek: Olanlar biliyordu; fakat kimseye sylemiyordu. (Nesne ve zne ortaktr.) O filmi ok sevmitim; hala unutmu deilim. (Nesne ve zne ortaktr.) Deli seni dinler, ama bildiini yapar. (zne ortaktr.) Baz balama edatlaryla balanan cmleler: Cmleler arasnda birbirinden farkl anlam balantlar kuran farkl yaplarda pek ok balama edat vardr. Aada bunlarn bir ksm ile ilgili rnekler verilmitir (Karahan, 2005:89-91).

136

Ama: Ne konutuklarn duyamyordum, ama yzlerinde hznl bir eyler vard. (SFA) nk: Aman arkadalar, durup dinlenmeyelim, nk alk da banda tenha yolcuyu kovalayan bir kurt gibi peimize dm bulunuyor. (HB) Da/de: Gnlmle oturdum da hznlendim o yerde. (YKB) stanbul'un drt kesinden yedi kat yabanclar kotu geldi de onlar bir uak gndermek lzumunu bile hissetmediler. (YKK) Fakat: Gln bir resme bakmamak, fena bir iiri veya ahenksiz bir musikiyi dinlememek suretiyle, bunlarn zararl tesirlerinden ruhumuzu

koruyabiliriz; fakat fena mimarn eserinden saknmak kolay bir i deildir. (AH) Hlbuki: Yolumun zerinde denize girinceye kadar hibir ey grmediimi sanyordum. Hlbuki serinlik vcudumu kaplar kaplamaz, bir yeil ot, bir harabe, bir ocuk, bir duman, bir tren yolu, bir kpek grdm hatrladm. (SFA) Hatta: Bakmszlk yznden nice sanat eseri harabe haine gelmi hatta kaybolmutur. Hem...hem: alkuu, benim hem houma gider, hem iime yarard. (RNG) Kh kh: Kh onun etekleriyle, dmeleriyle oynuyor, kh bam dizlerine koyuyor ve daima denize, uzaklara bakyordum. (RNG) Lakin: Bir sabah svarilerimizin ehre girdikleri iitildi ve Hac Arif Efendinin mahpus bulunduu karakolun kaplar kendiliinden alverdi. Lakin Arif Efendi sokaa kt zaman etrafnda kendisiyle hapsedilenlerden baka kimseyi gremedi. (YKK)

137

Nene: IV. Mehmet, ne bir ocuk gibi terbiye edilir, ne de bir hkmdar muamelesi grr. (AHT) Yahut: Elleri ceplerinde kendi kendine deniz kenarnda dolar yahut aalarn altnda kitap okurdu. (RNG) Yaya: Uursuz kona da dnmeden ya satar, ya kiraya verirsin! (YKK) Yoksa: Galip Bey, padiaha dil uzatma, yoksa hepimizin derisini diri diri yzerler. (HEA) Zira: Sizin yapamadnz ben kendi kendime yaptm; zira bu arzu iimde kalm olsayd beni mutlaka zehirleyecekti. (YKB)

1.2.3.1.4.2.2.2.3. Sral-Balal Cmleler En az yklem ve bir balatan oluan bileik cmlelere sral-balal cmle denir (Akbayr, 2003:48-49). rnek: Telefon ettim, onu sordum; fakat evde yokmu. Telefon ettim, onu sordum. (Sral cmle) Telefon ettim, onu sordum; fakat evde yokmu. (sral bal cmle) "Baml" kavram ge ortaklyla ilgilidir. "Bal" kavram balala ilgilidir (Akbayr, 2003:48).

138

1.2.3.1.4.2.2.3. Katmerli Birleik Cmle Ayr trden en az iki yan cmleye dayal bileik cmlelere katmerli bileik cmle denir. Ayr trden yan cmleler karma cmle oluturmaz (Akbayr, 2003:49). Katmerli bileik cmleden sz edebilmek iin unlar bulunmaldr: a.Bir yan cmle + bir kaynak cmle veya, b.Bir koullu yan cmle + bir giriik cmle ya da c. Bir koullu yan cmle + bir kaynak cmle.

rnek: Eve erken gelseydi Mmtaz ona, "Sana anlatacaklarm var." diyecekti. Koullu yan cmle kaynak cmle

sahibi, delikanl odadan karken "iyi pohpohladm" diyordu. Ulal yan cmle Kaynak cmle

Anlatacak olursam, (1) onlarn kimsede merak uyandrmadn grnce (2) kymetlerinden - yani kendi kymetlerinden - phe etmek tehlikesini gze almak (3) istemiyorum. 1. Koullu yan cmle 2. Ulal yan cmle 3. Adeylemli yan cmle.

139

KNC BLM

ARAPA VE TRKE CMLENN KARITSAL ZMLEMES VE ARAPA CMLE RETM

140

2.1. Arapa ve Trkede Cmlenin Anlam Bir duyguyu, bir varl, bir meram ifade etmek iin kelimeler yan yana dizilir. Kelime gruplar ya da cmle meydana gelir. Ancak bu dizili rastgele deil, kurallara gre yaplr. Kukusuz her dilin kendine zg bir kurallar silsilesi vardr. Cmle dediimiz dizge her ne kadar belli kurallara gre yaplsa da her dilin kendine has kurallar olduundan bu dizge dilden dile farkllk arz edebilmektedir. Bunun yan sra evrensel dilbilgisi balamnda diller arasndaki ortaklk nedeniyle bu yaplar tamamen birbirinden bamsz ve farkl deildir. Aralarnda benzerlikler de mevcuttur. Bu benzerlikler standart deildir. Kimi diller arasnda bu benzerlik artarken kimileri arasnda azalr. Bu oran daha ok, iki dil arasnda bulunan kken ilikilerindeki yaknla baldr. Buna ramen aralarnda hi iliki olmad kabul edilen diller arasnda dahi evrensel ortaklklardan dolay benzerlikler grlebilmektedir. Ama netice itibariyle her dilin kendine zg bir sz dizimi yaps vardr. Trkede olduu gibi Arapada da cmlenin tanm ve kapsam konusunda farkl dnce ve kanaatler vardr. Ancak her iki dilde de cmlenin tanm konusunda ortak noktalar mevcuttur. Evvela Trkede kullanlan cmle () kelimesi Arapa bir kelimedir. Farkl anlamlaryla birlikte iki dilin dilbiliminde de hemen hemen ayn anlam ifade etmek iin kullanlmaktadrlar. Bu aynilik kelimenin terim anlamnda younlamaktadr. Trkede geleneksel dilbilgisi ve dilbilime gre cmlenin tanm konusunda genel bir kanaat vardr. Bu kanaate gre cmle, bir dncenin, bir duygunun ya da bir yargnn bal bana ifadesine yarayan, dile ait bir birimdir (Aksan, 1995, I:121).

141

Trkede cmle bir yargy dinleyende soruya yer brakmayacak ekilde ifade eden kelimeler dizisidir (Delice, 2003:133). Arapada bu tanmn tam karl ( Hakknda baka sz syleme ihtiyac duyulmayacak kadar ak olan ifadedir). Burada, dinleyende soru brakmayacak kadar ak olan ifadedir cmle. Trkedeki tanmyla rtmektedir. Dier taraftan Arapada bir cmle (gittim) rneinde olduu gibi bir tek kelimeden oluabilir. Trkede de ayn kelime (gittim) zne ve yklemden olumu tek kelimelik bir cmledir. Bu ekilde cmlenin Arapa ve Trkede hemen hemen ayn eyleri ifade ettiini grmek mmkn olsa da Arapann cmle kuruluu Trkeninkinden farkldr (er-Yldz, 2002:113) Bu benzer ve farkllklarn ortaya konulmas dilin retimine/renimine katk salayacaktr.

2.1.1. Szdizimi ve Nahiv Trkede szdizimi, kelime gruplar ile cmlenin yapsn, ileyiini, grevlerini ve anlam zelliklerini inceler. Cmlelerin balanma ekilleri ile balanan cmleler arasndaki ekil ve anlam ilikileri de sz diziminin konusudur (Karahan, 2005:9). Dolaysyla cmle szdiziminin sadece bir parasdr, bizzat kendisi deildir. Szdiziminin bir paras olan cmleyi kelime gruplarndan ayran ey, onun bir yarg bildiren kelime gruplarndan oluuyor olmasndandr. Arapada ise cmle nahivin konusudur. Nahiv, Trkedeki

szdiziminin karldr. Nahiv Arap dilbiliminde, bir kelimenin veya bir kelime beinin bir dier kelime veya kelime beiyle birleme durumlarn

142

inceleyen dilbilim daldr. Dolaysyla Trkede cmleyi inceleyen bilim dal szdizimi/dizimbilim iken Arapada bu ii grevi ifa eden bilimin ad nahivdir.

2.2. eitleri Bakmndan Cmlelerin Kartsal zmlemesi ve retimi 2.2.1. Yaps Bakmndan Cmle eitleri Cmle eitleri: Arapada ve Trkede tamamen birbiriyle rtmese de eitleri bakmndan cmlelerin birbirine benzeyen taraflar da vardr. ARAPA 1 Arapada cmle, yaps TRKE Trkede cmle yaps

bakmndan basit, mrekkeb (birleik), bakmndan basit ve birleik olmak atf (bal) ve istinafiyye (sra) olmak zere iki ksmda incelenir. zere drde ayrlr. Tablo 2: Yaps bakmndan cmlelerin kartsal zmlemesi

Bu cmle eitleri aada, birer birer ele alnacak, benzer ve farkl ynleri ortaya konulacak ve retimde dikkat edilmesi gereken noktalara vurgu yaplacaktr.

2.2.1.1. Basit Cmle Kartsal zmlemesi ve retimi ARAPA 1 Arapada basit cmle, TRKE Trkede basit cmle, iinde bir tek

yapsnda fiil ya da isim ekimli yklem bulunan, (Zlfikar, ve bk. cinsinden tek bir 2001:191) yalnzca bir eylem ya da yarg

143

yklem/yarg cmledir.

bulunan bildiren cmledir. Bu tr cmlelerde ya bir tek ekimlenmi eylem ya da ekeylemle yarg anlam kazanm bir tek szck vardr.

Arapada

basit

Trkede basit cmle, bnyesinde yan cmle barndrmaz, bir tek yarg barndrr.

cmlede bir tek yarg vardr.

Arapada basit cmle zere ikiye ayrlr.

Trkede cmlenin yklemi ad/isim isim ve fiil cmlesi olmak zere iki ksma ayrlr.

fiil ve isim cmlesi olmak ya da eylem/fiil olabilir. Buna gre cmle

Tablo 3: Basit cmle kartsal zmlemesi

1.Hem Arapada hem de Trkede basit cmle bir tek yarg ierir. rnein . cmlesi Arapada bir tek yarg ( )ierdiinden dolay basit cmle ( ) diye isimlendirilir. Bunun Trke karl olan nsanlar kn pamuklu kyafetler giyerler. cmlesi de tek yarg (giyerler) ierdiinden dolay basit cmle olarak deerlendirilir. Basit cmle eidi asndan Arapa ve Trke benzerlik gsterirler. 2.Arapa ve Trkede basit cmle kendi iinde isim ve fiil cmlesi (

) eklinde ikiye ayrlr. rnein Arapada . cmlesi fiille balad iin Arapada fiil cmlesidir.
. cmlesi ise isimle balad iin isim cmlesi diye adlandrlr. Trkede

144

Hat sanat slamn ilk dnemlerinde ortaya kmtr. cmlesi fiil cmlesi; Ahmet kursun en baarl rencisidir. cmlesi ise isim cmlesidir. Hem Arapada ve hem de Trkede isim ve fiil cmlesinin bulunmas iki dil arasnda bu adan bir benzerliin olduu anlamna gelir. Ancak bu cmle eidi isim olarak benzer grnse de tanm olarak farkllk arz etmektedir. Bu benzerlikler ve farkllklar unlardr: ncelikle isimler ortak olsa da tanmlar farkldr. Arapada cmlenin ilk kelimesi cmlenin isim ya da fiil olduunu belirler. Trkede ise yklemin isim ya da fiil olmas belirleyicidir. Arapada bir cmle isim ile balyorsa isim cmlesi, fiil ile balyorsa fiil cmlesi diye isimlendirilir. Trkede ise bir cmlenin yklemi fiil ise o cmle fiil cmlesidir, isim ise cmle isim cmlesidir. Arapada bir isim cmlesi Trkede de isim cmlesi olabilir. Arapada bir fiil cmlesi Trkede de fiil cmlesi olabilir. Ancak Arapada bir isim cmlesi Trkede fiil cmlesi olabilir. Anadili Trke olan rencilerin hedef dil olan Arapada basit cmle kurarken karlaaca sorunlarn zmnde aadaki yollara bavurulabilir: Arapa ve Trkede basit cmle tanmlar yaplr. Bu tanmlarn yaplmasnda esas alnan unsurlara dikkat ekilir. Arapada basit cmle eidinin Trkede de olduuna vurgu yaplr. Arapa basit cmleler kurulur. Basit cmle kalplar birleik cmle kalplaryla karlatrlarak aradaki farka dikkat ekilir. Basit ve birleik cmle eitlerinden olumu bir kompozisyonda basit cmleler bulunur.

145

Trke basit cmle kurulur. Anlam ve yap asndan iki dilin basit cmle eidi arasnda karlatrma yaplr. ki dilde kurulmu basit cmleler karlkl olarak tercme edilir.

2.2.1.1.1. sim Cmlesi Kartsal zmlemesi ve retimi ARAPA 1 Arapada isim cmlesi, isimle balayan cmledir. TRKE Trkede isim cmlesi,

yklemi ad veya ad soylu olan ve ek eylemle hkme balanan cmledir.

Tablo 4: sim cmlesi kartsal zmlemesi Arapada isim cmlesinde, cmlenin banda bulunan isimle kast edilen, cmlenin temel unsuru olan msnedunileyh (zne) ve msned (yklem)dir. Bunlarn banda bulunan harfler cmlenin temel niteliini deitirmez. Arapada cmlenin isim cmlesi olarak belirlenmesi, bandaki kelimenin isim ya da fiil olmasna baldr. nemli olan cmlenin bandaki kelimenin eididir. Bu kelime isim ise, cmle isim cmlesi olur. Trkede ise cmlenin isim ve fiil olarak belirlenmesinde l tamamen yklemin cinsidir. Yklem isim ise isim cmlesi olur, fiil ise fiil cmlesi olur. Hem Arapada hem Trkede isim cmlesinin varl retim asndan bir kolayla sebep olur gibi grnrse de aslnda ortada karkla sebep olan bir durum mevcuttur. simleri ayn olmasna ramen yukarda grld gibitanmlar birbirinden farkldr. Kurulular ve szdizimleri de doal olarak birbirinden farkl olur.

146

Cmle retiminde bu nokta mutlaka vurgulanmaldr. renci Arapada isim cmlesini Trke dilbilgisi kurallarn esas alp kurarsa, iki dil arasndaki farklar gz nnde bulundurmazsa, anadili giriiminde bulunur. Arapada . cmlesi fiille ( ) baladndan fiil cmlesidir. Bu cmlenin tercmesi olan Muhammed okula gitti. Trkede de fiil cmlesidir. Ancak cmlenin faili (znesi) olan (Muhammed) cmlenin bana alnd zaman (. : Okula Muhammed gitti) meydana gelen yeni tmce Arapada isim cmlesine dnr. Ancak cmle, bu haliyle Trkede yine de isim cmlesidir. Daha ak bir ifadeyle, Arapada isim cmlesinin ikinci gesi olan haber (isim cmlesinin birinci gesini nitelik ve nicelik bakmndan ifade eden ve cmlenin sonunda yer alan ge)nin fiil olmas durumunda Trkedeki fiil kkenli yklemle gelen cmlelerle benzerlik tar. Bununla birlikte Arapada isim cmlesi olmasna ramen Trkede de isim cmlesi olan cmleler vardr. rnein . ( Bahe gzeldir.) cmlesi hem Arapada hem de Trkede isim cmlesidir. Trke cmle eitleri arasnda yer alan ve Arapa isim cmlesi ile benzerlik arz eden bu cmle yklemi isim kkenli olan cmledir. Bu cmle hem Trkede hem de Arapada isim cmlesi olarak adlandrlr. Trkede isim kkenli yklemle gelen kurall cmle yaps ile Arapa basit isim cmlesinin yaps benzerlikler arz ederler. Her iki yapda da yklem konumundaki ge (Arapada haber), cmlenin sonunda yer alr (Eren, 2000:5). Araba yenidir.

147

zne yklem. Haber Mbted 1 2 2 1 Araba yenidir. cmlesinde araba zne, yeni ise yklemdir. Bu cmleyi Arapaya dntrrken nce zne olan arabann karl olan kelimesi (mbted) alnr. Akabinde yklem olan yenidir kelimesinin karl

(haber) getirilir.
Arapay yabanc dil olarak renen Trk rencilere Arapa isim cmlesi retilirken dikkat edilecek hususlar unlardr: Hem Arapada hem de Trkede isim cmlesinin var olduuna dikkat ekilir. Arapa ve Trkede isim cmlesinin tanmlar yaplr. Arapada isim cmlesinin tanmnda esas alnan unsurlara vurgu yaplr. Trkede isim cmlesinin tanmnda esas alnan unsurlara vurgu yaplr. ki dilde de isim cmlesi olmasna ramen aralarnda farklln olduuna dikkat ekilir. Arapa ve Trkede isim cmleleri kurulur. Arapa isim ve fiil cmlelerinden olumu bir metinden isim cmlelerinin tespiti yaplr. Anlam ve yap olarak iki dilin isim cmlesi arasnda karlatrma yaplr. ki dilde kurulmu isim cmleleri karlkl olarak tercme edilir.

2.2.1.1.2. Fiil Cmlesi Kartsal zmlemesi ve retimi ARAPA TRKE

148

1 1

Arapada banda yani

fiil

Trkede fiil cmlesi yklemi ekimli

cmlesi, bulunan

fiil veya birleik fiil olan, i-kl, durum ve olu fiille bildiren cmlelerdir.

balayan cmledir. Tablo 5: Fiil cmlesi kartsal zmlemesi

Yukarda grld zere hem Arapada hem Trkede fiil cmlesi vardr. Ancak tanmlarna dikkat edildiinde aralarnda fark bulunduu anlalr. Arapada fiil cmlesinin belirlenmesinde isim cmlesinde olduu gibi- cmlenin ilk kelimesinin cinsi esas alnmtr. lk kelimesi fiil ise cmle fiil cmlesi olur. Ancak fiil bata olmad srece cmle fiil cmlesi addedilmez. Trkede ise fiil cmlesinin belirlenmesinde cmlede yargy belirten yklemin isim deil de fiil olmas esas alnmtr. Arapadan farkl olarak cmlenin ykleminin bata olmas durumu deitirmiyor. Yani yklem olan fiil cmlenin banda, sonunda ya da ortasnda da gelse cmle yine fiil cmlesidir. Anadili aktarmn nlemek iin Arapa fiil cmlesinin kuruluunun retiminde iki dil (Arapa ve Trke)deki fiil cmlesinin isim bakmndan ayn olmasna ramen tanm, kurulu ve szdizimi asndan farkl olduu vurgulanmaldr. Aksi takdirde renci Arapada Trke dilbilgisi kuraln esas alarak - iinde fiil olan her cmleyi fiil cmlesi olarak deerlendirecektir. Arapada fiil cmlesi umumiyetle fiil+fil+meful eklinde dizilirken Trkede zne (fil)+tmle (meful)+yklem (fiil) eklinde dizilmektedir. rnein,

149

. renci dersi okudu. cmlesi Arapada banda fiil

bulunduu iin- fiil cmlesidir. Fakat . ya da . cmleleri ilk cmledekilerle (. ) ayn kelimelerden olumu olmasna ramen fiil cmleleri deildir. Fakat Trkede ayn cmle farkl ekillerde dizildiinde sonu ayn olmamaktadr: renci dersi okudu. Dersi renci okudu. Okudu dersi renci. cmlelerinde, fiil cmlenin deiik yerlerinde gelmi olmasna ramen cmlenin eidi (ki fiil cmlesidir) deimemitir. Oysaki bu durum Arapada farkl olmasna ramen renci anadilinden aktarm yaparak Arapa cmle kuruluunda hataya debilmektedir. Arapay yabanc dil olarak renen Trk rencilere Arapa fiil cmlesi retilirken dikkat edilecek hususlar unlardr: Hem Arapada hem de Trkede fiil cmlesinin bulunduuna dikkat ekilir. simleri ayn olmasna ramen -yukarda anlatld gibi-

tanmlarnn farkl olduu anlatlr. Bu suretle iki dildeki fiil cmlesinin tanm, kurulu ve szdizimi asndan farkl olduu vurgulanr. Arapa ve Trkede fiil cmlesinin tanmlanmasnda esas alnan hususlara vurgu yaplr.

150

rencinin isim ortaklndan dolay bir genellemeye gitmesini engellemek iin bu benzerlikle birlikte tanm ve dizimdeki farkllklar anlatlr. Yukarda belirtildii gibi iki dilin fiil cmlesinde gelerin dizilii karlatrmal olarak verilip benzerlik ve farkllklar anlatlr. Arapa ve Trkede fiil cmleleri kurulur. Arapa isim ve fiil cmlelerinden olumu bir metinden fiil cmlelerinin tespiti yaplr. Anlam bakmndan iki dilin fiil cmlesi arasnda karlatrma yaplr. ki dilde kurulmu fiil cmleleri karlkl olarak tercme edilir. sim cmlesini fiil cmlesine, fiil cmlesini de isim cmlesine dntrme altrmalar yaplr. Arapada -Trkede olduu gibi- bir tek yargy anlatan cmleler basit cmle olarak deerlendirilir. Dolaysyla cmlenin asl yapsna dhil olmadan cmle iinde birden fazla hkm anlatan yani birden fazla isnad ieren cmle eitleri olan itiraziyye cmlesi (aracmle) ve tefsiriyye (aklama) cmlesi de Arapada basit cmle eitleri arasnda saylmaktadr.

2.2.1.1.3. tiraziyye (Ara/Parantez) Cmlesi Kartsal zmlemesi ve retimi ARAPA 1 Arapada itiraziyye deerlendirilir. 2 tiraziyye cmlesi, TRKE Trkede parantezli/ayral cmle arasz hem de aracmleyi kapsar. *Arasz herhangi bir yarg

cmlesi basit cmle grubunda olarak isimlendirilir. Ancak Trkede hem

151

sz gzelletirmek sylenmesi dnceyi araya cmledir.

glendirmek, bildirmez. gereken anlatmak giren bir

Cmlenin

bir

gesinin

veya aklamasdr. Cmlenin bir gesidir. *Aracmle ise yarg bildirir. iin Cmlenin herhangi bir gesi deildir. bamsz kartldnda cmlenin anlam bozulmaz. Arasz ya da aracmle iki virgl (, ..... ,) ya da iki ksa izgi (-) arasnda bulunur. Aracmle, cmlenin bir gesi olmayan arasz biiminde de adlandrlr.

Cmle geleri veya bamsz cmleler

Arasz cmlenin bir gesi olmasna

arasna ramen aracmle cmlenin herhangi bir

girmi olan ara cmlelerin gesi deildir. irabda mahalli yoktur. 4 karldnda cmlenin anlam bozulmaz. Arasz ya da aracmle karldnda cmlenin anlam bozulmaz.

Tablo 6: titaziyye (ara/parantez) cmlesi kartsal zmlemesi

Arapada itiraziyye cmlesi asl cmle iinde herhangi iki unsurun (mesela, fiil-fil, mbted-haber, sfat-mevsuf, muzaf-muzafunileyh vb.) arasna girebilir. Aadaki iki rnek incelendiinde Arapadaki itiraziyye cmlesinin (aracmlenin) Trkede hem arasze hem de aracmleye karlk geldii grlecektir.

. phesiz o bilirseniz- byk bir yemindir (Vaka

sresi, 56/76). cmlesi ara cmledir.

152

. Biz peygamberler topluluu- miras

brakmayz. Bu cmledeki sz ise Arapada ihtisas cmlesi olarak bilinir ancak Trkede araszdr.

. Bu vallahi- Zeydin klesidir. sz Arapa

dilbilgisine gre bamsz bir cmledir ve irabda mahalli yoktur. Alper, snavda birinci olan renci, herkesle anlar. cmlesinden iki virgl arsnda bulunan snavda birinci olan renci sz bir araszdr ve cmleden karldnda anlamda bir bozulmaya sebep olmaz. Kukusuz rencinin itiraziyye cmlesini (ara cmleyi) renirken Trkedeki karln bilmesi, renmesini kolaylatracaktr. Trkede karl olan bir cmle eidi olmas bir avantajdr. renci, bu suretle konuya yabanclk ekmeyecektir. ki dil arasndaki bu ortak ve farkl ynlerin vurgulanarak retilmesiyle rencinin aktarm yapmas engellenebilir. Ayrca bu konunun retiminde aadaki hususlarn uygulanmasnda fayda vardr: tiraziyye cmlesi, Arapada yer ald cmle grubu ve gramer zellikleriyle birlikte anlatlr. Bu cmlenin ilevi anlatlarak Trkedeki karl anlatlr. Arapadaki itiraziyye cmlesinin Trkedeki hem arasz hem de aracmleye denk geldii vurgulanr. tiraziyye cmlesi ve Trkedeki karlnn cmle geleri arasndaki yeri anlatlr.

153

inde itiraziyye cmlesinin olmad cmlelere bu cmleyi ekleme almalar yaplr. inde itiraziyye cmlesinin bulunduu Arapa cmleler Trkeye evrilir. inde arasz/aracmlenin bulunduu Trke cmleler Arapaya evrilir. inde itiraziyye cmlelerinin bulunduu metinlerden bu cmleleri bulma altrmas yaplr. Hatal cmleler yazlarak rencilerin dzeltmeleri istenir. oktan semeli sorular hazrlanarak seeneklerdeki itiraziyye cmlesinin bulunmas istenir.

2.2.1.1.4. Tefsiriyye (Aklama) Cmlesi Kartsal zmlemesi ve retimi ARAPA 1 Tefsiriyye cmlesi, takip ettii aklayan cmledir. (aklama) TRKE Trkede mevcut deildir. cmle eitleri

cmleyi arasnda bu isim altnda bir cmle

Tablo 7: Tefsiriyye (aklama) cmlesi kartsal zmlemesi

Tefsiriyye cmlesi, kapal bir manay aklamak veya manaya daha fazla aklk getirmek iin kurulan yan cmledir. Hem ina hem de haber cmlesi olarak kurulabilen aklama cmlelerinin irabda mahalli yoktur.

154

Bu cmleler bazen aklama olduunu ifade eden ve gibi harfler kullanlarak yaplr. Mesela

( Ondan szn

gizlemesini istedim) cmlesi grld zere tefsiriyye harfi ile yaplmtr. Bazen de bu harfler olmadan tefsiriyye cmlesi oluturulur. rnein

. Allaha gre sann durumu demin durumu gibidir.

Onu, topraktan yaratt (Al-i mran sresi, 3/59) cmlesi bu trdendir. Bu cmlenin retiminde u neriler uygulanabilir: Tefsiriyye cmlesinin tanm yaplr. Trkede bu isimde bir cmle eidi olmadna dikkat ekilir. nk Trkede tefsiriyye yahut aklama cmlesi eklinde bir taksim yoktur. renciye bu cmle eidi anlatlrken anadilinden farkl bir yap olduu vurgulanr, yeni bir yap oluturmaya dnk allr. Tefsiriyye cmlesinin kuruluu hakknda bilgi verilir. Tefsiriyye cmlesinin irab bakmndan cmle iindeki konumu aklanr. Cmle eidi olarak Trkede yer almamasna ramen tercme ederken Trkede nasl ifade edilecei hakknda bilgi verilmelidir.

155

2.2.1.2. Mrekkeb (Birleik) Cmle Kartsal zmlemesi ve retimi ARAPA 1 Birleik cmle, yapsnda iki TRKE Bir temel cmle ile buna

veya daha fazla cmle bulunan cmledir. bal bir ya da daha ok yan Basit cmlede bir tek isnad bulunmasna cmleden oluan cmle birleik karn birleik cmlede birden ok isnad cmledir. vardr. 2 ki isnaddan biri ana cmle, bakmndan tamamlayan cmledir. fazla Trkede de birleik

dieri ise bu ana cmleyi anlam cmle bir ana ve bir ya da daha yancmleden meydana gelir. Bunlardan biri temel cmle dieri ise yan cmledir. 3 (byk Arapada birleik cmle, gramer kitaplarnda cmle) karlanmaktadr. 4 Birleik cmle iinde yer alan cmleye el-cumletul-sura (kk iinde cmle) denilmektedir. Birleik olmayan ve tek isnaddan (ne kk ne de byk cmle) eklinde tanmlanmaktadr. Tablo 8: Mrekkeb (birleik) cmlenin kartsal zmlemesi Trkede birleik cmle yer alan bu cmle eidinin ad yan cmledir. Bu cmlenin Trkedeki terimiyle Arapadaki bu cmlenin karl birleik

el-cumletul-kubra Trkedeki de cmledir.

oluan cmle ise la sura vela kubra karl ise basit cmledir.

156

Grld gibi hem Arapada hem de Trkede birleik cmle mevcuttur. Her iki dilde de birleik cmle birden fazla yargy bnyesinde barndrr. Bu, iki dilin cmleleri arasndaki benzerliklerden biridir. Arapa ve Trkedeki bu benzerlik sadece st balkta deildir. Mrekkep/birleik cmlenin eitlerinde de benzerlikler vardr. Bunun yan sra farkllklar da grlmektedir. Trke gramerinde birleik cmle, yapsnda birden ok yklemin bulunmasyla aklanmaktadr. Aldm, getirdim. gibi. Arapada tek yklemli bir cmle -yapsnda iki isnad bulunduu iin- birleik saylmaktadr. Mesela . Arapadaki bu birleik cmle, Trkeye gre yapsnda tek yklem bulunduu iin basit cmledir. Arapada birleik cmle i ie girmi (karmak), art, sra ve atf (bal) olmak zere drt balk altnda ele alnr. Trkede cmle eitleri konusunda zerinde en ok tartlan konulardan biri olmakla birlikte artl birleik cmle, ki'li birleik cmle olmak zere balca iki eit birleik cmle vardr. Bunlara nc bir birleik cmle eidi olarak i ie birleik cmle de ilave edilmektedir. Bu aklamalara binaen birleik cmle eidinin retilmesinde unlara dikkat edilir: Arapa ve Trkede bu cmle eidinin var olmasndan kaynaklanan benzerlik avantajndan faydalanlr. Arapada ve Trkede birleik cmlenin tanmlar verilir. Trke ile Arapa arasndaki tanm benzerliine dikkat ekilir.

157

ki dildeki birleik cmle ierisinde yer alan cmleciklerin tanm ve fonksiyonlarna dikkat ekilir. Mesela Trkede cmlecikler, yan cmle olarak adlandrlrken Arapada el-cumletus-sura diye isimlendirilir. Her iki dildeki bu benzerliin cmle eitlerinde de bulunduuna dikkat ekilir. Ayrca Arapa ve Trkedeki birleik cmle eidinde farkllk arz eden durumlara vurgu yaplr. ki cmlenin benzer isim tamasna ramen ierik, yap ve dizim olarak farkllk gsterdiine dikkat edilmelidir. Mesela Arapada

cmlesi birleik cmle iken bunun tercmesi ve ierdii

anlam Trkede basit cmle olarak addedilmektedir. Birleik cmle eidini renciye retmek iin bu benzerlik ve farkllklar vurgulayarak eitli cmleler kurulur. ki dilden birleik cmleler karlkl olarak tercme edilir ve benzerlikler/farkllklar vurgulanr.

2.2.1.2.1. ie Girmi Birleik Cmle Kartsal zmlemesi ve retimi ARAPA 1 ie girmi birleik cmle, anlamn birden tamamlayan ok yan bir TRKE Bakasna ait bir szn trnak ya da trnak iareti aktarlmasyla cmledir. Bu, bir

bir ana cmle ile bu cmlenin iaretiyle cmle veya oluturulan

veya kullanlmadan

158

cmlecikten oluur. Bir szn ya da cmlenin baka bir cmlenin iine bir cmlenin baka bir cmle iinde girmesi ile meydana gelen birleik yer almasdr. 2 Burada yan cmle, tek kelime yerine geer. Dolaysyla bu yerine cmlenin yerine tek cmledir. Trkede yan cmle tek kelime gemez. nk sadece

kelime sylenti cmlesi olarak i ie birleik

konulabilir. Yan cmlenin, yerini cmleyi tamamlamaktadr. ald mfred kelime, masdar veya ism-i fil vb. tremi sfat olabilir. Ancak sylenti cmlesi tek kelime yerine gememesine ramen i ie birleik cmle olarak telakki

edilmektedir. 3 Arapada bu cmle, temel cmlenin bir gesi durumundadr. Trkede de bu birleik cmle trnde bir cmle baka bir cmlenin bir unsuru/gesi durumunda bulunur. 4 Arapada i ie birleik Trkede de bu cmle eidi

cmle bir temel cmle ile ona bal bir temel cmle ile ona bal bir i bir i cmlecikten oluur. cmle cmlecikten oluur. cmle tek tek bana bir cmle nitelii tar. bana bir cmle nitelii tayabilmelidir. Tablo 9: ie girmi birleik cmle kartsal zmlemesi

1.Yukarda grld gibi hem Arapada hem de Trkede i ie girmi cmle eidi mevcuttur. Trkede i ie birleik cmlede baka birine ait szn bulunmas sz konusu iken Arapada sadece bakasna ait bir szn bulunmas eklinde bir snrlama yoktur. Arapada . ( Geldiin bana ulat.) cmlesi i ie birleik bir cmle olmasna ramen bakasna ait bir sz deildir.

159

Oysa .

( Msr lideri, Arap

lkeleri ekonomik karlarda birleir dedi.) cmlesi hem Arapada hem de Trkede i ie birleik cmle olarak telakki edilmektedir. Burada bir ortaklk ve benzerlik sz konusu ise de baln ierdii cmle yaplar konusunda tam bir mutabakat sz konusu deildir. 2. Arapada i ie birleik cmlede yan cmle, tek kelime yerine geer, yani yerine tek kelime konulabilir. Yan cmlenin yerini ald mfred kelime masdar veya fil ismi vb. tremi sfat olabilir. Ancak Arapada sylenti cmlesi de Trkede olduu gibi kendisinin yerine bir tek kelimenin geirilmesine msait deildir. Mahki/sylenti cmlesini kapsyor olmasndan dolay Trke ile benzerlik gsteren Arapa i ie birleik cmle yerine tek bir kelimenin geirilebildii dier eitleri itibariyle de farkllk gstermektedir. . cmlesindeki yan cmlesi yerine kelimesi getirilerek cmle eklinde sylenebilir. Ancak (Hamd lemlerin rabbi olan Allahadr denildi.) cmlesi Arapada da Trkede de yan cmlesinin ( : Hamd lemlerin rabbi olan Allahadr) yerine bir kelimenin konulmasna msait olmayan bir i ie birleik cmledir. Bu ynyle de Trke ile benzerlik gsterirler. ie birleik cmlenin yan cmlesi hem Arapada hem de Trkede cmlenin bir gesidir. Bu ynyle iki cmle eidi birbirine benzemektedir. Mesela Gkten ta yayor, sandm. cmlesindeki Gkten ta yayor yan cmlesi cmlenin nesnesidir. Yine Arapada . ( Onlara nasl

160

yaptmz, size belli olmutu: brahim sresi, 14/45) cmlesindeki yan cmlesi temel cmlenin faili/znesidir. 4.Yukarda grld gibi hem Arapada hem de Trkede i cmle (yan cmle) tek bana bir cmle niteliindedir. Mesela Trkede Bana, henz yolunun sonu budur denmedi cmlesindeki yolunun sonu budur i cmlesi mstakil bir cmledir. Yine Arapada . (brahimin yolculuk yapt ortaya kt.) cmlesindeki yan cmlesi tek bana anlam tam olan bir cmle niteliindedir. Yukardaki bilgilerden faydalanarak i ie birleik cmlesinin

retiminde aadaki hususlar gz nnde bulundurulur: Bu cmle eidinin her iki dilde de bulunmasndan kaynaklanan avantajdan faydalanlr ve retimde bu hususa vurgu yaplr. Aralarndaki farklla vurgu yaplr. Mesela yukarda da bahsedildii zere Trkede i ie birleik cmlede baka birine ait szn bulunmas sz konusu iken Arapada sadece bakasna ait bir szn bulunmas eklinde bir snrlama yoktur. ki dildeki i ie birleik cmle eidinde yer alan yan cmlenin grevi yani ge olarak bulunduu konum asndan arz ettii benzerlie vurgu yaplr. Arapa ve Trkede yan cmlenin bir tek kelime olarak ifade edilmesi yani yan cmle yerine bir kelimenin gelip gelemeyecei

161

yerler hususunda gsterdikleri benzerlik ve farklla dikkat ekilir. Arapa ve Trkede i ie girmi birleik cmle eitleriyle ilgili cmleler kurulur. ki dilde kurulmu cmleler karlkl olarak tercme edilir. ki dildeki cmle eitleri arasndaki fark ortaya koyan cmleler zerinde durulur ve bu farkllklara vurgu yaplr. ki dildeki cmle eitleri arasndaki benzerliklerle ilgili cmleler kurulur ve bu benzerliklere dikkat ekilir. Arapa i ie birleik cmlelerden olumu metinler yazlr. Arapada cmlenin bu eidi rencilere retilirken bu farkllk ve benzerliklere mutlaka dikkat ekilmelidir. Aksi takdirde renci Trkedeki tanmdan yola karak -farkllklar gz nnde bulundurmadan- yanl aktarmda bulunur ve hataya der.

2.2.1.2.2. art Cmlesi Kartsal zmlemesi ve retimi ARAPA 1 art cmlesi, art edatyla balayan cmledir. TRKE Bir eylemin ya da yargnn oluabilmesi, baka bir eylemin ya da yargnn olumasna balysa buna koul (art) cmlesi denir. 2 Arapada art cmlesi, art Trkede de art cmlesi iki

ve bu artn cevabndan oluan iki yargdan meydana gelir. Dolaysyla

162

cmleden meydana gelmektedir. 3 Arapada art cmlesi art edatlaryla oluturulur. Bunlar

cmle birleik cmledir. Koul cmleleri, -se (- sa) dilek ve "ki" balalaryla ve tonlamayla yaplr.

, - koul kipiyle, "mi" soru ekiyle, "de"

, , ve dir.

Tablo 10: art cmlesi kartsal zmlemesi

1.Grld gibi hem Arapa hem de Trkede art cmlesi vardr. rnein . cmlesi Arapada art cmlesidir. evirisi olan Nasl yaparsan yle yaparm. cmlesi de Trkede art cmlesidir. 2. Arapada art cmlesinin bana art edat gelir. Trkede byle bir koul yoktur. rnein . cmlesi bandaki art harfinin verdii anlamdan dolay art cmlesi olmutur. evirisi olan Siz olmasaydnz biz mmin olacaktk (es-Sebe sresi 34/31) cmlesi de Trkede art cmlesidir. Ancak Arapada olduu gibi bana getirilen herhangi bir harf/kelime/ekten dolay deil cmle iindeki sa ekinden dolay art cmlesi olmutur. 3. Arapada art cmlesi iki cmleden meydana gelen bir birleik cmledir. Trkede de bu byledir. rnein, . cmlesinde iki yarg vardr. Birincisi ( abalamak), ikincisi ise ( elde etmek/ulamak) yargsdr. Bu cmlenin Trkedeki karl olan abalasaydn dilediini elde ederdin. cmlesinde de iki yarg vardr. Birincisi abalamak, ikincisi ise elde etmek/ulamak yarglardr. Her iki dildeki art cmlesi karlatrldnda birleik cmle olma zellikleri asndan birbirine benzedikleri grlr.

163

4. Arapada art cmlesi iin baz kelimeler (, , , ve )gerekir. Trkede art anlamn ifade etmek iin cmlede baz ekler (-se/sa, -mi/m), balalar (de, ki) ve tonlama kullanlr. 5. Arapada istek bildirmeyen ina grubundan olan art cmlesi, anlam bakmndan ikiye ayrlr. Birincisi, artn yerine gelmesiyle cevabn/cezann gerekleeceini gsteren art cmlesi. Arapada bu arta imkn (olaan art) denir. rnein . ( alrsan baarrsn.) cmlesi bu trden bir cmledir. almak gerekletiinde baar da gerekleir. kincisi ise, art gereklemedii iin cevabn da gereklemediini ifade eden art cmlesidir. Arapada buna da art- imtina denir. Bu tr artn edat gemi zaman kipiyle kullanlan harfidir. rnein . ( Gelseydin sana ikram edecektim. Gelmediin iin sana ikram edemedim-) cmlesi de bu eide bir rnektir. Trkede anlam olarak bu mevcut ise de gruplandrma ve isimlendirme olarak bu trden bir taksim yoktur. Bu bilgiler kullanlarak Arapa art cmlesinin retiminde aadaki uygulamalar yaplr: Arapa ve Trkede art cmlesinin tanmlar karlkl olarak verilir. Arapa ve Trkede art cmlesini oluturan unsurlar

karlatrmal olarak verilir ve bu unsurlar arasndaki benzerlik ve farkllklar vurgulanr. Bu iki dilde art cmlesinin kurulmasnda kullanlan edatlar karlatrlarak verilir.

164

Arapa art cmlesi kurulur ve Trkeye tercme edilir. Trke art cmlesi kurulur ve Arapaya tercme edilir. evirilerde zellikle anlamca ortaya kan benzerlik ve farkllklara vurgu yaplr. Arapada art cmlesinin kuruluunda kullanlan art edat ile bu cmlenin Trkedeki karlnda kullanlan art edatnn bulunduu yer hususunda gsterdikleri farka dikkat ekilir. Arapa ve Trkede art cmlesinin yap bakmndan benzerlie birleik cmle olularna- dikkat edilir. Trke ile Arapa art cmlesinin eitlerinde grlen benzerlik ve farkllklara dikkat ekilir.

2.2.1.2.3. Atf Harfleriyle Kurulan (Bal) Cmlelerin Kartsal zmlemesi ve retimi ARAPA 1 Atf harflerinin yardmyla birbirine balanan topluluudur. 2 Cmleler arasnda Balala balanm cmleler bakmndan bazen ilikili TRKE Trkede iki cmle arasnda

cmleler bala bulunmasdr.

anlamna gre kl ve olu birlii anlam ilikisi bulunmaktadr. Bu anlam tayan atf harfleriyle cmleler birbirlerine balanmaktadr.

yahut farkll ve sebep-sonu bazen birbirinden bamsz olabilir.

165

Tablo 11: Atf harfleriyle kurulan cmlelerin (bal cmlelerin) kartsal zmlemesi

1.Arapada atf harfleri Trkede bala olarak ifade edilir. Her iki dilde de iki cmleyi bir araya getirmek ve birbirine balamak iin bu unsurlar (atf harfleri/balalar) kullanlmaktadr. Bu ynyle benzerlik ifade etmektedir. rnein . cmlesi balacyla birbirine balanm iki cmleden meydana gelmektedir. Bu cmlelerden biri dieri ise

cmlesidir. Bu cmlenin Trkesi olan Muhammed geldi fakat Zeyd

gelmedi. cmlesi de yine ayn ekilde bir bala (fakat) araclyla birbirine balanm iki cmleden olumu birleik bir cmledir. Bu cmlelerden biri Muhammed geldi. cmlesidir, dieri ise Zeyd gelmedi cmlesidir. 2. Arapada yaygn olarak kullanlan atf harfleri , , , , , ,

, , ve dir. Trkede ise yaygn olarak kullanlanlar ve, veya, ya da, ama,
nk, de/da, fakat, halbuki, hatta, hemhem, kahkah, lakin, nene, yahut, yaya, yoksa, zira gibi balalardr. Bu aklamalar nda atf harfleriyle kurulan cmlelerin retiminde aadaki hususlar dikkate alnr: Hem Arapada hem de Trkede bu cmle eidinin

bulunmasndan kaynaklanan retim avantajndan faydalanlr. Bu cmle eidinin Arapa ve Trkedeki tanm anlatlr ve tanmdaki farkllklara/benzerliklere dikkat ekilir.

166

Arapadaki atf harfleri ile Trkedeki balalar tanmlanr ve cmle iindeki ilevlerinden bahsedilir. Ayrca hangi harfin hangi balaca denk dt zerinde durulur. Atf harfleriyle birleik cmleler kurulur. Atf harfleriyle kurulmu cmleler Trkeye tercme edilir. Trkede balalarla kurulmu birleik cmleler Arapaya tercme edilir. Cmlede bo braklan alana uygun atf harfini getirme almalar yaplr. Atf harfleriyle kurulan cmlelerin Trkeye evrilirken hangi balacn kullanlacana ilikin alternatifli eviriler yaplr.

2.2.1.2.4. stinafiyye (Sra) Cmlesi Kartsal zmlemesi ve retimi ARAPA 1 stinafiyye (sra) cmlesi, TRKE Sral cmle tek bana yarg birden birbirine fazla cmlenin

anlam bakmndan aralarnda iliki bildiren iinde sralanmasyla meydana balala

bulunan ve bir anlam btnl virglle, noktal virglle veya bir balanmasyla gelen cmleler dizisidir. 2 Gramer birbirinden bamsz, bakmndan oluturulan birleik cmle trdr. Birbirlerine anlam ilgisiyle biimce bamsz

anlamca balanan

birbirini tamamlayan cmlelerden cmlelerden olumu sz dizisidir. olumu sz dizisidir. Tablo 12: stinafiyyye (sra) cmlesi kartsal zmlemesi

167

Arapa ve Trkede sra cmlesinden, gramer bakmndan birbirinden bamsz, anlam bakmndan genellikle birbirini tamamlar mahiyette olan, aralarnda bir noktalama iareti bulunan, bamsz olarak ele alndnda her biri mstakil bir anlam haiz olan cmlelerden meydana gelen cmle anlalr. rnein:

. ( el-Kehf sresi 18/8384) cmlesi cmleden olumu bir istinafiyye (sra) cmlesidir. Bataki cmle ( )ibtidiyye (balang) cmlesidir. kinci cmle (

) ve nc cmle ( )sra cmleleridir. Bu cmlenin

Trkesi olan Sana Zulkarneyni soruyorlar, size ondan an okuyacam de, gerekten biz onu yeryznde kudret sahibi kldk. cmlesi de artarda gelen, aralarnda anlam ba bulunan, virglle ayrlm ve gramer bakmndan birbirinden bamsz cmlelerden olumu sral bir cmledir. Trkedeki u cmle bu eit iin gzel bir rnektir: Arkasna dmdz bir siyah tayyr giymi, bana da bir ufak apka uydurmu, stne bir tl paras koymutu. Bu aklamalar nda Arapa istinafiyye cmlesinin retiminde aadaki hususlar dikkate alnr: Arapa ve Trkede bulunan bu cmle eidi hakknda bilgi verilir. ki dildeki cmlenin oluturulmasnda ve tanmlanmasnda grlen benzerliklere dikkat ekilir.

168

Her iki dilde de eitli cmleler kurulur. Her iki dilde kurulan cmleler karlkl olarak tercme edilir ve bu cmlelerin nasl kurulduuna dikkat ekilir. Sra cmlelerinden olumu metinler oluturulur. Grld gibi Arapada olduu gibi Trkede de sral cmle mevcuttur. Trke dilbilgisini iyi kavram bir renci Arapadaki sral cmle eidini kavramakta zorluk ekmeyecektir.

2.2.2. Anlam Bakmndan Cmlelerin Kartsal zmlemesi ve retimi Arapada olduu gibi Trkede de cmleler anlamlar bakmndan gruplandrlmaktadr. Bu adan karlatrldnda hem ortak hem de farkl noktalarn olduu grlr. Arapada cmle haber ve ina eklinde iki ksma ayrlr. Ancak Trkede bu ekilde bir gruplandrma sz konusu deildir. Haber ve ina cmleleri, cmlede bir yargnn bulunup bulunmamasyla ilgili bir taksimdir. Mesela

cmlesi Arapada, bir yarg

bildirdiinden dolay haber cmlesi diye adlandrlr. Bunun tercmesi olan renci kitab okudu cmlesi Trkede yarg bildiren bir cmle olmasna ramen Arapada olduu gibi haber cmlesi olarak isimlendirilmemektedir. Dolaysyla bu Arapadaki bu cmle eidi Trkede olmasna ramen sadece isim yahut gruplandrma olarak yer almamaktadr. Arapada bu iki cmle grubu (haber ve ina cmlesi), syleyenin maksadna veya muhatabn durumuna gre

169

mspet (olumlu), menfi (olumsuz), tekid/pekitirmeli, kasr (daraltmal) gibi eitli amalarla kurulmaktadr. Trkede cmle anlamna gre ncelikle olumlu ve olumsuz diye ikiye blnr. O halde cmlelerin temel anlam zellii olumluluk veya olumsuzluktur. Olumlu ve olumsuz cmleler, ayrca tadklar soru, bildirme, emir, istek, nlem vb. anlamlara gre taksim edilir. Bu cmle eidinin anlatmnda u hususlar gz nnde bulundurulur: Hem Arapada hem de Trkede cmlenin anlam bakmndan gruplandrldna dikkat ekilir. Anlam bakmndan birbiriyle rten ve rtmeyen cmle eitleri ele alnr. Bir dilde bulunup da dier dilde bulunmayan cmle eitlerine dikkat ekilir. Hangi eitlerin benzer hangilerinin farkl olduu incelenir. Trkede bulunmasna ramen Arapa ile rtmeyen cmlelerin de olduuna dikkat ekilir.

2.2.2.1. Haber Cmleleri Kartsal zmlemesi ve retimi ARAPA 1 Haber cmlesi, hakknda verilmek veya kaydyla, TRKE Trkede haber cmlesi

dorudur veya yanltr hkm adnda bir gruplandrma olmasa da msnedin Arapada ifade edilen haber cmlesi anlatan Yani yarg bildiren dizgedir. msnedileyh iin gerekletiini Trkedeki cmleyi tanmlamaktadr. gereklemediini

170

yahut sz syleyen kiinin bu konuda bilgi sahibi olduunu ortaya koyan cmle trdr. 2 Haber cmlesi gerek isim Trkede de anlamna gre ksmlandrlr. Trkede de cmle isim ve olmak zere ikiye ayrlr.

gerekse fiil cmlesi olsun mutlaka cmle olumlu ve olumsuz eklinde ya olumlu yahut olumsuzdur. 3 Mspetlik ve menfilik

(olumluluk ve olumsuzluk) fiil ve fiil msbet ve menfi (olumlu

isim cmleleri iin dnldnde Dolaysyla Arapada olduu gibi ve gerek olumlu gerekse olumsuz olsun olumsuz) fiil cmlesi, msbet ve cmle mutlaka ya fiil cmlesidir ya menfi (olumlu ve olumsuz) isim da isim cmlesidir. Bu suretle drt cmlesi olmak zere drde ayrlr. grup cmleden sz etmek mmkndr. Tablo 13: Haber cmleleri kartsal zmlemesi

Yukarda grld zere Arapada haber cmlesi olarak isimlendirilen cmle eidi Trkede karln isim olarak bulamasa da tanm olarak bulmaktadr. Trkede yarg bildiren yapnn karldr. Dikkat edilirse Arapada bu cmle eidinin zerine bina edildii durum, cmlenin yarg bildirip bildirmemesi durumudur. Trkede de bir yapya cmle diyebilmenin koullar arasnda yarg bildirmesi koulu vardr. Dolaysyla bu adan bakldnda Trkede yarg bildiren her cmle Arapadaki haber cmlesi ile rtmektedir. rnein cmlesi Arapada bir yarg bildirdiinden dolay haber cmlesi diye isimlendirilmitir. Bunun karl olan Ktphane her gn aktr cmlesi de Trkede bir yarg bildirdiinden bir cmle olarak ele alnr. Ancak ad haber cmlesi deildir.

171

Arapa haber cmlesinin karlnn Trkede de bulunduuna dikkat ekilir. Haber cmlesinin kapsamnda bulunan baka durumlarn da Trkede bulunduuna vurgu yaplr. Her iki dilde de olumluluk ve olumsuzluun var olmas buna rnek olarak gsterilebilir. Arapa ile Trke cmle tarifleri karlatrlr. Arapa ve Trke rnek cmleler kurulur, bu cmleler birbirleriyle karlatrlr ve karlkl olarak evrilir.

2.2.2.1.1. Msbet ve Menfi Fiil Cmlesi Kartsal zmlemesi ve retimi 2.2.2.1.1.1. Msbet/olumlu Fiil Cmlesi Kartsal zmlemesi ve retimi ARAPA 1 banda bulunmayan Msbet fiil veya cmlesi TRKE Msbet fiil cmlesi Trkede gerekletiini yani

olumsuzluk

edat olumlu fiil cmlesi olarak adlandrlr. banda Yargnn

olumsuzluk edat olduu halde yklemin anlatt iin yapldn anlam olumlu olan fiil cmlesidir. bildiren fiil cmleleridir.

Tablo 14: Msbet/olumlu fiil cmlesi kartsal zmlemesi

172

Arapa ve Trkede isim ve fiil cmlenin kartsal zmlemesine daha nce deinilmiti. Dolaysyla burada cmlenin anlamca olumlu ve olumsuzluu zerinde durulacaktr. Arapada olumlu fiil cmlesi banda olumsuzluk edat bulunmayan yahut olumsuzluk edat bulunduu halde anlamca olumlu olan cmledir. Mesela

cmlesi banda bir olumsuzluk edat bulunmadndan ve mspet

bir anlam ifade ettiinden olumlu bir cmledir. Bu cmle Muhammed yeni bir saat ald tercmesiyle Trkede de hem biimce hem de anlamca olumlu bir fiil cmlesidir.

. renci faklteye geldi. cmlesi hem Arapada hem

de Trkede olumlu bir fiil cmlesidir. Hem olumlu hem de fiil cmlesi olmas ynyle Arapa ve Trkede benzerlik arz eder. Bu cmle eidinin retiminde aadaki noktalara dikkat edilir: Olumlu fiil cmlesinin hem Arapada hem de Trkede bulunduuna dikkat ekilir. Olumlu fiil cmlesinin hem Arapada hem de Trkede tanm yaplr. Bu cmle eidinin Arapa ve Trkedeki tanmlarnda rten ve farkllk arz eden ynlere vurgu yaplr. ki dilde olumlu fiil cmleleri kurulur. ki dilde kurulmu olumlu fiil cmleleri karlkl olarak evrilir. eviri yaplrken hangi noktalarn rttne dikkat ekilir.

173

Olumlu fiil cmlelerini Trkeye evirirken gelerin Trke cmlede tekabl ettii geye dikkat edilir. Olumlu fiil cmleleri olumsuz fiil cmlelerine, olumsuz fiil cmleleri de olumlu fiil cmlelerine dntrlr. Olumlu fiil cmlelerinden oluan metinler yazlr.

2.2.2.1.1.2.Menfi/olumsuz Fiil Cmlesi Kartsal zmlemesi ve retimi ARAPA 1 banda harflerinden biri Arapa menfi fiil cmlesi, TRKE Olumsuz fiil cmlesi

, , , , , yklemin anlatt iin yaplmadn,

bulunan veya olayn gereklemediini bildiren fiil cmleleridir.

anlamca olumsuz olan cmledir.

Tablo 15: Menfi/olumsuz fiil cmlesi kartsal zmlemesi

Grld gibi hem Arapada hem de Trkede anlamca olumsuz fiil cmlesi vardr. rnein . O, kendi hevasndan konumuyor. (en-Necm sresi, 53/3) cmlesi hem Arapada hem de Trkede olumsuz bir fiil cmlesidir. Olumsuzluk bakmndan Trke ve Arapada bir farkllk grnmemektedir. Ancak Arapada fiil cmlesinin zellikleri ile Trkede fiil cmlesinin zellikleri evvelce karlatrlmt ve aralarnda birtakm farkllklarn olduu tespit edilmiti.

174

Bu cmle eidinin retiminde aadaki hususlara dikkat edilir: Arapa ve Trkede olumsuz/menfi fiil cmlesinin tanm verilir. Her iki dilde de bu cmle eidinin var olduuna dikkat ekilir. Arapa ve Trkede cmleyi olumsuz yapan ek, kelime veya edatlar anlatlr. Arapa olumsuz fiil cmlesi olutururken kullanlan olumsuzluk harfleri ile Trkede kullanlan olumsuzluk ekleri karlatrlr. Arapa ve Trke olumsuz fiil cmleleri kurulur. Her iki dilde kurulan olumsuz fiil cmleleri karlkl olarak evrilir. Olumsuz fiil cmleleri olumlu fiil cmlelerine, olumlu fiil cmleleri de olumsuz fiil cmlelerine dntrlr. Olumsuz fiil cmlelerinden oluan metinler yazlr.

2.2.2.1.2. Msbet ve Menfi sim Cmlesi Kartsal zmlemesi ve retimi 2.2.2.1.2.1. Msbet/Olumlu sim Cmlesi Kartsal zmlemesi ve retimi ARAPA 1 Msbet cmlesidir. isim cmlesi, TRKE Olumlu isim cmlesi yargnn yani yklemin anlatt iin yapldn bildiren isim cmlesidir. Tablo 16: Msbet/olumlu isim cmlesi kartsal zmlemesi

msbet/olumlu anlam olan isim gerekletiini

175

Tabloda yer alan bilgilerden de anlalaca zere hem Arapada ve hem de Trkede olumlu isim cmlesi vardr. Arapa ve Trkede cmlenin olumluluu hususunda bir ortaklk sz konusudur. Ancak daha evvel de getii zere (isim ortaklna ramen) isim cmlesinin tanm ve mahiyeti konusunda Arapa ve Trkede bir farkllk vardr. Bu konu daha nce detaylca incelendiinden dolay burada buna yer verilmeyecektir. Olumlu isim cmlesi her iki dilde de isim cmlesi tanmna uyan yapnn bahsettii yargnn gerekletiini ifade eden cmle eididir. ki dilin olumlu isim cmlesi tanmlamasna bakldnda bu ortaklk grlecektir. rnein

lim faydaldr. cmlesi hem Arapa bir isim cmlesidir. lmin

faydal olduunu ifade eden bu cmle olumlu bir yarg tamaktadr ve herhangi bir olumsuzluk edat iermemektedir. Dolaysyla bu cmleye Arapada olumlu isim cmlesi denilmektedir. Bunun tercmesi olan lim faydaldr. cmlesi de hem olumlu bir yargy ifade ettiinden hem de herhangi bir olumsuzluk eki almadndan dolay olumlu bir cmledir. Ayrca Arapa isim cmlesinin Trkedeki karl olan lim faydaldr. cmlesi de bir isim cmlesidir. Bu adan aralarnda bir benzerlik vardr. Neyse ki Arapadaki her isim cmlesinin karl Trkede isim cmlesi addedilmemektedir. nk her ne kadar cmle eidi olarak Arapa ve Trkede isim cmlesi yahut olumlu isim cmlesi eit olarak bulunsa da yap olarak birebir rtmezler.

176

rnein

" "

(er ve Yldz, 2002:213) cmlesi bir fiille ( )balam olduundan dolay Arapada bir fiil cmlesidir. Ayrca olumlu bir yargda bulunduu iin olumlu bir fiil cmlesidir. Bunun karl olan st dzey bir Lbnan heyeti Uluslararas Para Fonu idaresiyle grmelerde bulunmak zere gidiyor cmlesinin yklemi (gidiyor) bir fiil olduu iin bir fiil cmlesidir. Ancak yukardaki Arapa cmlenin bana bir isim getirildii zaman (

) cmle isim cmlesine dnr. Ancak ayn cmlenin

evirisi (st dzey bir Lbnan heyeti Uluslararas Para Fonu idaresiyle grmelerde bulunmak zere gidiyor) yklemi fiil olduu iin Trkede fiil cmlesi addedilmektedir. Bu nedenle, Arapadaki her isim cmlesinin karl Trkede fiil cmlesi olmayabilir. Arapa isim cmlelerinin bir ksm Trkede de isim cmlesidir. Ancak bir ksm deildir. Buna ramen Arapadaki olumlu cmle Trkede olumlu, olumsuz cmle de Trkede olumsuz cmledir. Bu adan aralarnda bir fark yoktur. nk hem Arapadaki cmlede yer alan fiil ( )hem de bunun Trkedeki karl (gidiyor) olumlu bir yargy ifade etmektedir. Arapa olumlu isim cmlesinin retiminde aadaki hususlarla dikkat edilir: Arapa ve Trke olumlu isim cmlesinin tanm yaplr ve zellikleri sralanr.

177

ki dildeki olumlu isim cmlesi hakknda yukarda bahsedilen farkllk ve benzerliklere vurgu yaplr. Farkllk ve benzerlikler rnekler zerinde gsterilir. Her iki dilde olumlu isim cmleleri kurulur. Kurulan olumlu isim cmleleri karlkl olarak evrilir. Arapa olumlu isim cmlelerinden olumu bir metin yazdrlr ve bu metinler tek tek incelenir.

2.2.2.1.2.2. Menfi/Olumsuz sim Cmlesi Kartsal zmlemesi ve retimi ARAPA 1 Menfi cmlesidir. isim cmlesi isim olayn TRKE Olumsuz isim cmlesi bildiren deil

olumsuzluk anlamn tayan isim yklemin anlatt iin yaplmadn, Harf veya gereklemediini yargsnda yok, cinsinden olumsuz bir kelimenin isim cmleleridir. sim cmlesinin cmlede yer almasyla msbet isim temel cmlesi olumsuzlar. szckleriyle -sz ekinin bulunmas gerekir. Tablo 17: Menfi/olumsuz isim cmlesi kartsal zmlemesi

Yukardaki tablodan da anlalaca zere Arapada olumsuz isim cmlesi, isim cmlesi zelliinin yan sra anlam olarak olumsuz bir yarg ifade eden cmledir. Trkede de olumsuz isim cmlesi, yap olarak isim cmlesi zelliini tayan bir cmlenin anlam olarak olumsuz bir yarg iermesidir. rnein, " "cmlesi isimle ( )balayan

178

ve olumsuz bir yarg ( ) ifade eden Arapa bir isim cmlesidir. Bunun Trkedeki karl alan anneler evlerine gerei gibi vakit ayramyorlar cmlesidir. Bu cmle olumsuz olmasna ramen yklemi fiil olduu iin fiil cmlesidir. Oysa Arapas bir isim ile balad iin isim cmlesidir. Grld gibi Arapada isim cmlesi olan bir cmle Trkede fiil cmlesi olabilmektedir. Dolaysyla iki dildeki olumsuz isim cmlesi anlam olarak rtse de yap olarak ksmen rtr. nk Arapadaki isim cmlelerinin bir ksm Trkede de isim cmlesi olarak deerlendirilir. Mesela " "Mahmut tembel deildir. cmlesi hem Arapada hem de Trkede olumsuz bir isim cmlesidir. sim, anlam ve yap asndan hem benzerlikler hem de farkllklar arz eden bu cmle eidi renciye retilirken mutlaka iki dildeki benzerlik ve

farkllklaryla retilmelidir. rnein . Adam bunu sylemez. cmlesi Arapada isim cmlesi olmasna ramen Trkede yklemi (sylemez) bir fiil olduu iin fiil cmlesidir. Arapa olumsuz isim cmlesi retiminde aadaki hususlara dikkat edilmesinde fayda mlahaza edilmektedir: Arapa ve Trke olumsuz isim cmlesinin tanm yaplr ve zellikleri sralanr. ki dildeki olumsuz isim cmlesi hakknda yukarda bahsedilen farkllk ve benzerliklere vurgu yaplr. Arapadaki her olumsuz isim cmlesinin Trkede de olumsuz isim cmlesi olmadna dikkat ekilir.

179

Bununla birlikte Arapadaki kimi olumsuz isim cmlesinin Trkedeki olumsuz isim cmlesiyle yap ve anlam asndan rtt vurgulanr. Yukarda bahsedilen farkllk ve benzerlikler rnekler zerinde gsterilir. Her iki dilde de olumsuz isim cmleleri kurulur. Kurulan olumsuz isim cmleleri karlkl olarak evrilir. Arapa olumsuz isim cmlelerinden olumu bir metin yazdrlr ve bu cmleler teker teker incelenir.

2.2.2.2. na Cmleleri Kartsal zmlemesi ve retimi Doru ya da yanl olduuna dair bir hkm iermeyen ve ierii sylendikten sonra gerekleen cmle ina cmlesidir. Mesela

(Firavuna git, Taha suresi, 20/24) cmlesi bir emir cmlesidir. Herhangi bir yarg belirtmediinden dolay ina cmlesi grubunda yer alr. Trkede bu isimde bir cmle eidine rastlanmamaktadr. Ancak bu baln kapsad cmle eitleri arasnda benzerlikler bir hayli fazladr. na cmleleri arasnda yer alan emir, nehiy, soru, temenni veya nida cmlelerinin ierii ancak sylendikten sonra gerekleir. Bu cmle eitleri taleb (istek bildiren) ve gayr-i taleb (istek bildirmeyen) olmak zere ikiye ayrlr.

180

2.2.2.2.1. stek Bildiren na Cmlesi Kartsal zmlemesi ve retimi stek bildiren ina cmleleri, istek annda ortada olmayan ancak yaplmas istenen ileri bildiren cmlelerdir. Bunlar emir, nehiy, soru, temenni ve nida cmleleridir.

2.2.2.2.1.1. Emir Cmlesi Kartsal zmlemesi ve retimi ARAPA 1 Emir, yukardan aaya iin yaplmasn istemek demektir. TRKE Emir tmcesi, yaplmas

doru (istila yoluyla) muhataptan istenen ya da istenmeyen eylemleri ifade eden ve genellikle yklemi emir kipiyle oluturulan tmce trdr. 2 Emir cmleleri her zaman buyruk anlamndan karak szn edebilir. geliinden anlalacak ekilde farkl anlamlarda kullanlmaktadr. Emir tmceleri emir, komut,

emir anlam iermezler. Bazen dilek, tavsiye, t, gven ifade

Mesela, dua, rica, tehdit, temenni, msaade ve benzeri anlamlar ifade eder. Tablo 18: Emir cmlesi kartsal zmlemesi 1.Emir cmleleri hem Arapa hem de Trke cmle eitleri arasnda yer alr. ki dil arasnda bu konuda bir benzerliin olduu anlamna gelir. Mesela, ! Evine git! cmlesi hem Arapada hem de Trkede anlam bakmndan emir cmlesidir.

181

2.Arapada emir cmlesi denince sadece olumlu anlamdaki emirler anlalr. Olumsuzu (ileride grlecei gibi) nehiy cmlesi diye adlandrlr. Oysa Trkede emir cmlesinin olumsuzu (Arapadaki anlamyla nehiy cmlesi) de emir cmlesi saylmaktadr. Yani Trkede ! Evine git!cmlesi emirdir. Ancak Arapada nehiy cmlesi olarak adlandrlan ! cmlesinin tercmesi olan Evine gitme! cmlesi de emir cmlesidir. Ancak bu cmle Trkede olumsuz emir cmlesi olarak nitelendirilir. Trkede emir cmlesi, bir eyin yaplmasnn yahut yaplmamasnn istenilmesi durumunun emir kipiyle ifade edilmesidir. Ksacas Trkede emir cmlesi daha geni bir anlam ifade etmektedir. renciye Trke ile Arapa arasndaki bu adlandrma fark nceden retilmese renci kendi anadilinin dilbilgisini temel alarak bir kyaslamaya gider ve Arapadaki nehiy cmlesini olumsuz emir cmlesi olarak deerlendirir. Dolaysyla anadili aktarmna sebep olur. 3.Arapada emir cmlesi sadece emir anlamnda kullanlmaz. rnein dua, rica, tehdit, temenni, izin ve benzeri anlamlarda da kullanlr. Trkede de emir cmlesi emrin dnda farkl anlamlar da ifade edebilmektedir. Mesela, komut, dilek, tavsiye, t, gven sadece bunlardan bir kadr. Mesela,

( en-Neml sresi, 27/19) cmlesi dua

anlam tar. Bunun karl olan Rabbim nimetine kretmeye beni muvaffak kl! cmlesi Trkede de emir kipinde olmasna ramen anlamca dua cmlesidir.

. Bana kalemi ver. cmlesi Arapada rica anlam ifade eder. Oysa

182

Trkede bu cmlenin rica ifade etmesi iin genellikle Bana kalemi verir misin? eklinde oluturulur.

. Dilediinizi yapn. (Fussilet sresi, 41/40 ) cmlesinde

tehdit anlam vardr. Yine . Onun bir benzerini getirin! (elBakara sresi, 2/23) ayetinde bir meydan okuma vardr ve kardakini aciz brakma sz konusudur. rnein . Gir! cmlesinde (hem Arapada hem de Trkede) emir deil, izin verme anlam vardr. Grld gibi hem Arapada hem de Trkede emir cmleleri emrin dnda farkl anlamlar ifade edebilmektedir. fade ettikleri anlamlar tam olarak rtmese de arada bir benzerliin olmas renmeyi kolaylatracaktr. Bu bilgiler nda Arapa emir cmlesinin retiminde aadaki hususlara dikkat edilir: Hem Arapa hem de Trkede emir cmlesinin bulunduuna dikkat ekilir. Her iki dildeki emir cmlesinin tanmlar detaylaryla verilir. Emir cmlesinin iki dildeki tanmlar arasndaki benzerliklere vurgu yaplr. Trkedeki olumsuz emir cmlesinin Arapada nehiy cmlesine denk geldiine vurgu yaplr. Her iki dilde emir cmlesinin kuruluu anlatlr.

183

Arapa ve Trke emir cmlesinin emir dnda ifade ettikleri manalar zerinde durulur ve bu konudaki benzerlikler ve farkllklar anlatlr. Her iki dilde emir cmleleriyle ilgili eitli rnekler yazlr ve bu cmleler karlkl olarak evrilir.

2.2.2.2.1.2. Nehiy Cmlesi Kartsal zmlemesi ve retimi ARAPA 1 bir Nehiy cmlesi kendisiyle iin yaplmamas Nehiy, cmledir. olumsuzudur. 2 Bunun iin zel bir kalp Olumsuz emri oluturmak iin emrin TRKE Nehiy, Trkedeki olumsuz

istenilen emir cmlesidir.

yoktur. Bu anlam iin muzari fiilin Trkede fiile me/-ma eki eklenir bana cezm eden bir harfi (gel-gelme gibi). getirilmektedir. 3 Nehiy cmlesi de emir gibi kullanlmaktadr. Dua, rica, irad ve benzeri gibi. Tablo 19: Nehiy cmlesi kartsal zmlemesi Olumsuz emir cmlesinde de

kimi zaman asl anlamnn dnda farkl anlamlar sz konusudur.

1.Arapada nehiy cmlesi bir eyin yaplmamasn emretmedir. Trkede bu isim (nehiy ismi) altnda bir cmle eidi mevcut deildir. Ancak bu tarzda bir kullanm vardr. O da emir cmlesinin olumsuzudur. " "

184

cmlesi Arapada bir nehiy cmlesidir. Bunun karl olan Korkmayn, ben sizin yannzdaym, sizi iitip grrm cmlesi ise Trkede olumsuz bir emir cmlesidir. 2. Arapada nehiy cmlesini oluturmak iin muzari fiilin bana cezmeden bir harfi getirilmektedir. Trkede ise bu anlam salamak iin olumlu emir cmlesinin fiiline olumsuzluk eki olan me/ma eki getirilmektedir. rnein,

. Size akland zaman hounuza

gitmeyecek eyi sormayn. (el-Maide sresi, 5/101) cmlesi Arapada nehiy, Trkede ise olumsuz emir cmlesidir. Arapa cmledeki olumsuzluun nedeni muzari fiilin ( ) bandaki , Trke cmledeki olumsuzluun nedeni ise fiile (sormayn) eklenmi olan ma ekidir. Arapada nehiy cmlesi (dua, rica, irad gibi) deiik anlamlarda kullanlabilmektedir. Trkede de buna benzer bir kullanm sz konusudur. Olumsuz emir cmlesi komut, dilek, tavsiye, t, gven gibi anlamlarda kullanlabilmektedir. Bu bilgiler nda Arapa nehiy cmlesinin retiminde aadaki hususlara dikkat edilir: Arapa nehiy cmlesinin tanm verilir. Trke olumsuz emir cmlesinin tanm verilir. Arapa nehiy cmlesinin karlnn Trkede olumsuz emir cmlesi olduuna vurgu yaplr.

185

Her iki dilde ayn cmle eidinin farkl isimler altnda da olsa bulunduuna iaret edilir. Her iki dilde bu cmle eidinin nasl kurulduu retilir. Nehiy cmlesi ve olumsuz emir cmlesinin ifade ettikleri farkl anlamlar karlatrmal olarak verilir. Bu cmle eidi ile ilgili deiik rnekler verilir ve bu rnekler her iki dile karlkl olarak evirileri yaplr.

2.2.2.2.1.3. Soru Cmlesi Kartsal zmlemesi ve retimi ARAPA 1 stifham/soru nceden bilinmeyen cmlesi, bir TRKE Soru cmlesi, iin yaplp sormak, cmlenin ey yaplmadn

hakknda bilgi sahibi olmak iin gelerinden herhangi biriyle ilgili bir kurulur. durumu renmek iin kurulur. Dier bir deyile soru yoluyla bilgi almay amalayan cmleleridir. 2 Bu cmle, bana bu ama birini getirmekle oluturulur. Tablo 20: Soru cmlesi kartsal zmlemesi Soru kelimeleri yahut cmleler, soru

iin kullanlan soru edatlarndan ekleriyle oluturulur.

Grld gibi soru cmlesi hem Arapada hem de Trkede olan bir cmle eididir. Kukusuz her iki dildeki cmle kurulular, vurgular ve soru edatlarna ilikin kurallar birbirinden farkllk arz eder. Benzerliklerin yan sra bu farkllklarn da vurgulanarak retilmesi renmeyi verimli klacaktr.

186

Yolculua kacak msn? cmlesi hem Trkede hem de

Arapada soru cmlesidir. Burada grld gibi Arapadaki i Trkede -m karlamaktadr. Dier taraftan her iki dildeki soru cmlesi iinde verilecek cevap evet ( ) veya hayr ) (olabiliyor. Bu tarz soru tasdik sorusu diye adlandrlr. Arapada tasdik sorusu genelde fiil cmlesi eklinde olur. Ancak isim cmlesi eklinde de tasdik sorusu kullanlmaktadr. Bunda da cevap evet veya hayr eklinde olmaktadr. Bu bilgiler nda Arapa soru cmlesinin retiminde aadaki hususlara dikkat edilir: Soru cmlesi hakknda genel bir tanmlama yaplr. Arapa ve Trkede soru cmlesinden kastedilen eyin ne olduundan bahsedilir. Her iki dilde soru cmlesinin nasl oluturulduu hakknda bilgi verilir. Arapa ve Trkede soru cmlesinin benzer ve farkl taraflarna vurgu yaplr. Arapa soru cmleleri kurulur ve bunlar Trkeye tercme edilir. Trke soru cmleleri kurulur ve bunlar Arapaya tercme edilir. Arapa ve Trkede soru cmlelerinin hangi edat, isim veya eklerle oluturulduu hakknda karlatrmal olarak bilgi verilir. Bilindii zere Arapada soru cmlesi iki ksma ayrlr bunlar fiil cmlesi ve isim cmlesi olan soru cmleleridir:

187

2.2.2.2.1.3.1. Fiil Cmlesi Kartsal zmlemesi ve retimi Kukusuz Arapadaki cmle gruplandrmalar Trkedekiyle birebir rtmeyebilir. Ancak dil evrensellikleri erevesinde her bir cmlenin karln -szdizimi asndan olmasa da- anlam asndan bulmak mmkndr. Bu imkn olmasayd eviri kuram sz konusu olamazd. Trkede de soru cmleleri hem fiil cmlesi hem de isim cmlesi olabilmektedir. Arapadaki tasdik sorusunun fiil cmleli rneinin karln Trkede bulmak mmkndr. rnein, Emir geldi mi? Evet. Hayr! Grld gibi cmlenin Arapas ile Trkesi birbiriyle soru ve cevap bakmndan salamaktadr. Bu bilgiler nda Arapa fiil cmlesi gurubuna giren soru cmlesinin retiminde aadaki hususlara dikkat edilir: Bu cmle eidinin tanm yaplr. Bu cmle eidinin Trkedeki karl anlatlr. Arapa fiil cmlesi grubuna giren soru cmlesi eidi, Trkedeki fiil soru cmlesi ile karlatrlr, aralarndaki farklar ve benzerlikler ortaya konulur. ki dilde bu cmle eidinin dizilii karlatrmal olarak gsterilir. Bu cmle eidinin hangi edat, isim yahut harflerin yardmyla kurulduuna karlatrmal olarak deinilir. rtebilmektedir. Bu durum renimin kolaylamasn .

188

Her iki dilde cmleler kurulur ve karlkl olarak evrilir.

2.2.2.2.1.3.2. sim Cmlesi Kartsal zmlemesi ve retimi Arapada soru cmlesinin bir dier eidi de isim cmlesi eklinde oluturulandr. Bu cmle eidi Trkede de vardr. rnein, Ali yolcu mudur? cmlesi hem Arapada hem de Trkede yap olarak isim cmlesi ve anlam bakmndan da soru cmlesidir. Arapada tasavvur sorusunda genellikle hakknda bilgi istenilen ahs veya nesnenin dengi, cmlede ile yer alr. Bu tarz sorunun cevab ise belirlenerek verilir. Mesela sorusuna ) ( Muhammed (yolcudur) eklinde cevap verilir. Trkede de ayn soru eidi mevcuttur. Bu cmlenin ( )Trkedeki karl olan Muhammed mi yoksa Zeyd mi yolcudur?cmlesinde mi, yoksa .mi soru kalb Arapadaki kalbna denktir. Yine , Arapada akl sahibi olmayan varlklar iin kullanlr. Trkedeki karl ise nedir. Bu nedir? cmlesi hem Arapada hem de Trkede isim cmlesidir. Arapadaki dier soru harf ve edatlarnn karln da Trkede bulmak mmkndr. Mesela ve = ne zaman, ve = nere, nerede vs, = nasl, = ka, ne kadar vs., = hangigibi.

189

Bu bilgiler nda Arapa isim cmlesi gurubuna giren soru cmlesinin retiminde aadaki hususlara dikkat edilir: Bu cmle eidinin tanm yaplr. Bu cmle eidinin Trkedeki karl anlatlr. Arapa isim cmlesi grubuna giren soru cmlesi eidi Trkedeki isim soru cmlesi ile karlatrlr, aralarndaki farklar ve benzerlikler ortaya konulur. ki dilde bu cmle eidinin dizilii karlatrmal olarak gsterilir. Bu cmle eidinin hangi edat, isim yahut harflerin yardmyla kurulduuna karlatrmal olarak deinilir. Her iki dilde soru cmleleri kurulur ve karlkl olarak evrilir.

2.2.2.2.1.4. Temenn Cmlesi Kartsal zmlemesi ve retimi Arapada temenni cmlesi olarak isimlendirilen cmle eidi Trkede dilek cmlesi olarak karln bulmaktadr. Arapada temenni cmlesi, temenni harfleri , ve dir. genelde gereklemesi mmkn olmayan veya olmas mmkn gibi grlmeyen eylerin arzu edildiini anlatmak iin kullanlmaktadr. Trkede ise yklemi dilek-art kipi ile (-se, -sa) ekimlenmi cmlelerdir. Genellikle bu cmlelerde keke kelimesi kullanlr. rnein, . Keke ilkbahar srse. ! Keke genlik bir gn geri gelse.

190

Arapada temenni harfleriyle kurulan temenni cmleleri Trkeye aktarldnda temenni harflerinin yerine dorudan se/sa eki kullanlabilmektedir. Mesela; Hayat bayram olsa. veya Keke hayat bayram olsa. cmleleri Arapada temenni, Trkede ise dilek cmlesi olarak adlandrlr. Bu bilgiler nda Arapa temenni cmlesinin retiminde aadaki hususlara dikkat edilir: Arapa temenni cmlesinin tanm yaplr. Temenni cmlesinin kuruluunda kullanlan kelimeler anlamlaryla birlikte tantlr. Arapa temenni cmlesinin Trkedeki karl olan dilek cmlesi anlatlr. Temenni cmlesinin kuruluunda kullanlan kelimelerin Trke istek cmlesinde kullanlan eklerle karlatrlr. Arapa temenni cmleleri yazlr ve bu cmleler Trke istek cmlesine evrilir. Trke temenni cmleleri yazlr ve bu cmleler Arapa temenni cmlelerine evrilir. Temenni cmlelerinden oluan metinler yazlr.

2.2.2.2.1.5. Nida Cmlesi Kartsal zmlemesi ve retimi Arapada cmle eitleri arasnda yer alan nida cmlesinin karln cmle eidi olarak Trkede bulmak mmkn deil. Ancak daha nce de belirtildii gibi birini arrken kullanlan bu ifade Trkede karln genelde

191

vurguda bulmaktadr. Her ne kadar Arapadaki nida harflerinin ( , , , , , ve )karl olarak Trkede ey kelimesi kullanlsa da bu, Trkede ok yaygn bir kullanm deildir. Hitap ederken sevgili, muhterem, aziz, kymetli vs. gibi kelimelerle sze balansa da bu cmle eidi Trkede karln isim olarak bulamamaktadr. rnein, . ! Muhammed, yanndaki pencereyi a! rneinde grld gibi Arapada ! e karlk Trkede sadece Muhammed kullanlm. zellikle dini metinlerde kullanlan nida harfleri ise Trkede genellikle ey kelimesiyle karlanmaktadr.

Ey insanlar! Sizi ve sizden ncekileri

yaratan Rabbinize kulluk ediniz ki, Ona kar gelmekten korunmu olabilesiniz. cmlesi buna rnek gsterilebilir. Bu bilgiler nda Arapa nida cmlesinin retiminde aadaki hususlara dikkat edilir: Nida cmlesinin ne olduu anlatlr. Bu cmle yapsnn Trkede karlnn olmadna vurgu yaplr. Anadilinde karl bulunmayan cmle eidi olarak anlatlr. Cmle kurululunda kullanlan kelimeler ve bunlarn Trkeye evriliinde hangi kelimelerle ifade edildikleri anlatlr. zellikle dini metinlerde oka kullanlan bu cmle iin dini metinlere ve evirilerine mracaat edilir. Nida cmleleri kurulur ve Trkeye tercme edilir.

192

2.2.2.2.1.6. Dua Cmlesi Kartsal zmlemesi ve retimi Arapada dua cmlesi, bir kimsenin yahut bir eyin lehinde veya aleyhinde yaplan istek cmlesidir. Trkede bu isimde bir cmle eidi yoktur. Ancak Trkede dua, kullanm olarak vardr. Genelde emir cmlesine benzeyen dua cmlesi Trkede emir kipinde olsa da ama dua olduu iin yalvar anlamndadr. Bu cmle eidi emir cmlesinin dua anlamndaki kullanmdr. Dolaysyla Trkede emir cmlesinin bir alt bal olarak deerlendirilir. rnein Allahm, bana yardm et. cmlesi yap olarak bir emir cmlesi olsa da yalvar ve dua anlamndadr. Arapada dua cmlesi ekline gre fiil veya isim cmlesi olabilir. Fiil cmlesi : ! Allah onu balasn! sim cmlesi: Gnderilenlere selam olsun! (es-Saffat sresi, 37/181) Bu bilgiler nda Arapa dua cmlesinin retiminde aadaki hususlara dikkat edilir: Dua ve dua cmlesinin tanm yaplr. Dua cmlesinin bir cmle eidi olarak Trkede bulunmadna dikkat ekilir. Trkede isim olarak deil ama emir cmlesinin bir eidi olarak bulunduuna vurgu yaplr. Arapa dua cmleleri yazlr ve Trkeye evrilir. Trke dua anlamndaki emir cmleleri yazlr ve bunlar Arapaya evrilir.

193

Cmle kurululunda kullanlan kalplar ve bunlarn Trke karlklar anlatlr. zellikle dini metinlerde oka kullanlan bu cmle iin dini metinlere ve evirilerine mracaat edilir. ki dilde bu anlama gelen cmleler kurulur ve karlkl olarak tercme edilir.

2.2.2.2.2. stek Bildirmeyen na Cmleleri Kartsal zmlemesi ve retimi Arapada ina-i gayr-i talebi denilen cmlelerde, istek zamannda arzulanan eyin gereklemesi beklenmemektedir. Bu tr cmlelerle cokulu duygular da vurulmakta ve konuann dncesi dile getirilmektedir. stek bildirmeyen cmleler, vme-yerme, taaccub (ama), akit (szleme), yemin ve terecci (beklenti) anlamn tar. Bu cmle eitleri Trkede yer almamaktadr. Bu taksim tamamen Arapaya zg bir taksimdir. ki dilin cmle eitleri alannda ayrldklar noktalardan biridir. Ancak bu cmle eitleri arasnda Trke ile benzeen noktalar da vardr: 2.2.2.2.2.1. Medih ve Zemm (vme ve Yerme) Cmleleri Kartsal zmlemesi ve retimi Medih ve zemm cmleleri bir ahs veya nesneyi vmek yahut yermek maksadyla bu anlamlar ifade eden fiillerle kurulan cmlelerdir. Bu cmleler slub cmlesi (style / ) ad altnda incelenir. Bu cmlelerin ounun,

194

isim veya fiil cmlesi kapsamnda yer almalar zorunlu deildir. Aksine hem isim hem de fiil cmlesi olarak incelenebilirler (er-Racih, 2004:303) vme ve yerme slubu iki ekilde ifade edilebilmektedir. Bunlardan biri medih ve zemm fiilleriyle kurulandr. Bu anlam iin genelde , , ve fiilleri kullanlr: . Resim sanat ne gzeldir! kinci tarz cmle, fiilin

kalbna evrilmesiyle oluturulur. rnein, ! Onlar ne gzel

arkadalardr. Arapadaki bu cmle eidi Trkedeki nlem cmlesi ile benzerlik gstermektedir. nlem cmlesi, korku, heyecan, acma, hayret, fke, sevgi gibi duygular ifade eden cmlelerdir. nlem cmlesinin medih ve zemm cmleleriyle anlam bakmndan ortakl, bir duruma duyulan hayranlk, acma, sevgi ve fke duygularn ifade eder. Hayret ve aknlk da bu duygulardan biridir. Dikkat edilirse bu cmlelerde vlen ve hoa giden eyleri tabir etmek iin kullanlan , kelimelerine karlk Trkede ne gzel tabiri kullanlmaktadr. te yandan sevilmeyen ve hoa gitmeyen eyler iin kullanlan , kelimelerine karlk ise ne kt, ne irkin vs. ifadeleri kullanlmaktadr. Evrensel dilbilim erevesinde her dilde, ifade edilen duygu ve dnceler dier dillerde de ifade edilebilir. Ancak bu ifade tarz cmle eidi ve kalp asndan ayn olmaya bilir. Kartsal zmlemenin gl grne gre ayn kalplarn olmas retim asndan kolaylk salarken karl bulunmayan kalplarn retimi zor olmaktadr. Medih ve zemm cmleleri isim olarak

195

Trkede bulunmasa da anlam olara ama bildiren nlem cmlelerine benzemektedir. Bu bilgiler nda Arapa medih ve zemm cmlelerinin retiminde aadaki hususlara dikkat edilir: Medih ve zemm (vme ve yerme) cmlelerinin tanm yaplr. Arapa medih ve zemm cmlelerini kurmak iin yaygn olarak kullanlan kalplar retilir ve bunlarla ilgili rnek cmleler kurulur. Arapa medih ve zemm cmlelerini kurmak iin yaygn olarak kullanlan kalplarn Trkedeki karlklar zerinde durulur. Medih ve zemm cmlelerinin bir cmle eidi olarak Trkede nlem cmlesi ile benzerlik gsterdiklerine dikkat ekilir. Arapa zemm ve medih cmleleri yazlr ve Trkeye evirlir. Trke medih ve zemm anlamndaki nlem cmleleri yazlr ve bunlar Arapaya evrilir.

2.2.2.2.2.2. Taaccub (ama) Cmlesi Kartsal zmlemesi ve retimi Arapada taaccub/ama cmlesi, hoa giden bir durumu veya garip bir ey karsnda hayranl/aknl da vurmak amacyla kurulan deiik yap ve biimdeki cmlelerdir. ve kalplaryla kurulur. Bu kalplardan birincisi ile kurulan cmle, haberi, fiil cmlesi olan birleik isim cmlesidir. kincisi ise fiil ve filden oluan basit fiil cmlesi eklindedir. .

196

Komuya hrmet etmek ne gzel eydir! cmlesi hayranl ifade etmek iin Arapada zel bir kalpla kurulmu olan bir cmledir. Bu cmle Trkede nlem cmleleri arasnda zikredilir. . Cadde ne kalabalk! cmlesi de aknl ifade ettii iin Trkenin yine nlem cmleleri arasnda yer almaktadr. Grld gibi aknlk ve beeni ifade eden bu cmlelerin kuruluunda kullanlan iki ifade ( ve ) Trkede ne + sfat (Ne kalabalk! Ne gzel! Ne irkin! vs.) eklinde karln bulmaktadr. Bu cmle eidini renciye anlatrken nlem cmleleriyle olan ortak noktalar zerinde durulabilir. Ayrca kurulu ve szdizimi ile ilgili farkllklar da aktarm engellemek iin anlatlmaldr. Bu bilgiler nda Arapa taaccub cmlesinin retiminde aadaki hususlara dikkat edilir: Taaccub cmlesinin tanm yaplr. Arapa taaccub cmlesini kurmak iin yaygn olarak kullanlan iki kalp retilir ve bunlarla ilgili rnek cmleler kurulur. Arapa taaccub cmlesini kurmak iin yaygn olarak kullanlan kalplarn Trkedeki karlklar zerinde durulur. Taaccub cmlesinin bir cmle eidi olarak Trkede

bulunmadna dikkat ekilir. Trkede taaccub cmlesi, cmle eidi olarak bulunmasa da anlam olarak nlem cmlesi ile olan benzerliinden sz edilir. Arapa taaccub cmleleri yazlr ve Trkeye evrilir.

197

Trke medih ve zemm anlamndaki nlem cmleleri yazlr ve bunlar Arapaya evrilir.

2.2.2.2.2.3. Terecci Cmlesi Kartsal zmlemesi ve retimi Gelecekle ilgili olarak memnun edici bir eyin olmasn beklemek anlamna gelen terecci slubu , , ve kelimeleriyle ifade edilmektedir. Bunlardan ve yaygn olarak kullanlmaktadr. rnein . Belki Allah bundan sonra ortaya bir i karr. (et-Tahrim sresi, 65/1) cmlesi kelimesiyle kurulmu bir terecci cmlesidir. Bu cmlede gelecee dnk bir beklenti sz konusudur. sim olarak bu cmlenin karln Trkede bulmak mmkn grnmese de, anlam bakmndan beklentileri ve istekleri dile getirdii iin bu cmle Trkede dilek cmlesine benzemektedir. Beklenti cmlesi diye de evrilebilir.

Tevbe eden, inanp,

dorular yapan kimseye gelince, onun kurtulua erenlerden olmas umulur. (elKasas sresi, 28/67) cmlesi de kelimesiyle kurulmu ve beklenti, temenni ifade eden bir cmledir. Arapada bu cmle eidi zel bir kalpla kurulmakta ve cmle eitleri arasndaki zel yerini almaktadr. rencilerin Trkede tam olarak dengini bulamadklar ve dolaysyla zorlanacaklar konulardan biri olabilir.

198

Bu bilgiler nda Arapa terecci cmlesinin retiminde aadaki hususlara dikkat edilir: Terecci cmlesinin tanm yaplr. Arapa terecci cmlesini kurmak iin yaygn olarak kullanlan kalplar ( , , ve )retilir ve bunlarla ilgili rnek cmleler kurulur. Arapa terecci cmlesini kurmak iin yaygn olarak kullanlan kalplarn Trkedeki karlklar (belki, umulur k, dilerim ki gibi kalplar) zerinde durulur. Terecci cmlesinin bir cmle eidi olarak Trkede

bulunmadna dikkat ekilir. Trkede terecci cmlesinin, cmle eidi olarak bulunmamasna karn anlam olarak dilek cmlesi ile benzerlik gsterdiine dikkat ekilir. Arapa terecci cmleleri yazlr ve Trkeye evirlir. Trke terecci anlamndaki dilek cmleleri yazlr ve bunlar Arapaya evrilir. 2.2.2.2.2.4. Yemin Cmlesi Kartsal zmlemesi ve retimi Arapada yemin cmlesi muhataba, bir eyin kesinlikle gerekleeceini bildirmek iin kullanlmaktadr. Yemin cmlesi bu anlamda kullanlan cerr harflerinin yardmyla fiil cmlesi eklinde yahut yemine delalet eden lafzlarla isim cmlesi eklinde ifade edilmektedir.

199

: Allaha yemin ederim. cmleleri fiil cmlesi tarznda

oluturulmu ve kendisine yemin edilene harf-i cerrin ( )eklendii bir yemin cmlesidir. Bu cmlelerde yemin sznden (/ ) sonra gelen ge () kendisine yemin edilen isim ( ) dir ve carr ( )ve mecrurdan () olumu bir ibh-i cmledir. Yaygn olarak kullanlan tane yemin harfi (

)vardr: bunlar , , ve

harfleridir. Bir de yemine delalet eden

lafzlarla/harflerle isim cmlesi olarak kurulan yemin cmlesi vardr: Sra sra dizilenlere andolsun. (es-Safft, 37/1) ayeti buna rnek gsterilebilir.

. Asra yemin olsun ki insanlar zarardadrlar.

(el-Asr sresi, 103/1). Trkede yemin kullanm mevcut olsa da bu isimde mstakil bir cmle eidi yoktur. Bu bilgiler nda Arapa yemin cmlesinin retiminde aadaki hususlara dikkat edilir: Yemin cmlesinin tanm yaplr. Arapa yemin cmlesini kurmak iin yaygn olarak kullanlan kalplar ( ) ve harfler ( , , )retilir ve bunlarla ilgili rnek cmleler kurulur.

200

Arapa yemin cmlesini kurmak iin yaygn olarak kullanlan kalplarn Trkedeki karlklar (Allaha yemin olsun ki, yemin olsun ki, yemin ederim ki vs.) zerinde durulur. Yemin cmlesinin bir cmle eidi olarak Trkede bulunmadna dikkat ekilir. Trkede yemin cmlesinin, cmle eidi olarak bulunmamasna karn kullanm olarak bulunduuna dikkat ekilir. Arapa yemin cmleleri yazlr ve Trkeye evirlir. Trke yemin ieren cmleler yazlr ve bunlar Arapaya evrilir.

2.2.2.2.2.5. Akit (Szleme) Cmlesi Kartsal zmlemesi ve retimi Akit cmlesi bir iin yerine getirilmesinde iki tarafn rzasn ifade eden lafzlar ieren cmle eididir. stek bildirmeyen ina grubundandr. Akit lafzlar genellikle mazi fiilleriyle kurulan fiil cmlesi eklindedir. . Sattm. . Aldm. cmlelerinde grld gibi Trkede sradan fiil cmleleridir. Kullanm olarak Trkede mevcut ise de bu isimde bir cmle eidi mevcut deildir. Bu bilgiler nda Arapa akit (szleme) cmlesinin retiminde aadaki hususlara dikkat edilir: Akit cmlesinin tanm yaplr.

201

Arapa akit cmlesini kurmak iin yaygn olarak kullanlan kalplar/ifadeler ( , )retilir ve bunlarla ilgili rnek cmleler kurulur. Arapa akit cmlesini kurmak iin yaygn olarak kullanlan kalplarn Trkedeki karlklar (aldm, sattm, kabul ettim vs.) zerinde durulur. Akit cmlesinin bir cmle eidi olarak Trkede bulunmadna dikkat ekilir. Arapa akit cmleleri yazlr ve Trkeye evrilir. Trke akit anlam ieren cmleler yazlr ve bunlar Arapaya evrilir.

2.2.2.2.2.6. art Cmlesi Kartsal zmlemesi ve retimi Arapada anlam bakmndan cmle eitlerinden biri de istek bildirmeyen ina grubundan olan art cmlesidir. Bu cmle Trkede de yer almaktadr. Arapada yaygn olarak kullanlan art cmlesi, bir durumun

gereklemesinin bir arta baland cmle kalbdr. Trkede de bu cmle eidi ayn anlam ifade etmektedir. Arapada art cmlesi, iki ksma ayrlmaktadr. Birincisi, artn yerine gelmesiyle cevabn/cezann gerekleeceini ifade eden art cmlesidir. Buna imkn (olaan art) denir. rnek: . alan baarr. Grld gibi bu cmlede

202

bir eyin gereklemesi bir koula/arta balanmtr. Baarnn gereklemesi almaya balanmtr. Ayn durum Trke iin de geerlidir. kincisi ise koul gereklemediinde cevabn gereklemedii cmledir. Buna da art- imtina denir. Bu cmle eidi edatyla yaplr. rnein . Gelseydin sana ikram edecektim. Grld gibi gemi zaman kipiyle yaplm ve bir koul yerine gelmedii iin cevap da olumsuz olmutur. Bu cmle eidi de Trkede anlam olarak yer almaktadr. Dikkat edilirse Arapa art cmlelerinin Trkeye aktarlmasnda art edat ve harflerine karlk Trkede se ve sa (ise) ekleri kullanlmaktadr. Bu bilgiler nda Arapa art cmlesinin retiminde aadaki hususlara dikkat edilir: art cmlesinin tanm yaplr. Arapa art cmlesini kurmak iin kullanlan kalplar retilir ve bunlarla ilgili rnek cmleler kurulur. Arapa art cmlesini kurmak iin kullanlan harf ve edatlarn Trkedeki karlklar (se ve sa) zerinde durulur. art cmlesinin bir cmle eidi olarak Trkede bulunduuna dikkat ekilir. Arapa ve Trke art cmleleri yazlr ve karlkl olarak tercme edilir.

203

2.2.2.2.3. Tekid (Pekitirme) cmlesi Kartsal zmlemesi ve retimi Arapada haber ve ina cmlesi, hitap edilen ahsn durumuna gre baz inceliklerle dzenlenir. ayet muhatap verilecek bilgiden habersiz ise cmle dorudan pekitirme unsurlar kullanlmadan sylenir. Muhatap haberi pheyle karlyorsa veya tereddt ierisinde ise, teredddn bertaraf etmek zere cmleye baz tekid unsurlar katlr. rnek: . Elbette sen tandm en hayrl kimsesin. rnek cmlede ve yukardaki aklamalarda grld gibi Arapada pekitirme cmlesi ad altnda bir cmle eidi vardr ve kullanlmaktadr. Kullanm olarak Trkede olsa dahi ayr bir cmle eidi olarak

bulunmamaktadr. rencilerin bir cmle eidi olarak ilk defa karlaacaklar bu yap hususundaki farklar fark dile getirilmelidir. nk rencinin anadilinden farkl olan kalplar renci iin zorluk ifade etmektedir. Grld gibi Arapa pekitirme cmlesinin kuruluunda kullanlan unsurlar Trkeye aktarlrken deiik karlklar bulmaktadr. Bunlar arasnda phesiz, kukusuz, elbette, muhakkak, muhakkak ki ifadelerin saymak mmkndr. Mesela . phesiz/kukusuz/elbette rabbim duay ok iyi iitendir. (brahim sresi, 14/39) cmlesi buna rnek olarak gsterilebilir. Bu bilgiler nda Arapa tekid cmlesinin retiminde aadaki hususlara dikkat edilir: Tekid ve tekid cmlesinin tanm yaplr.

204

Arapa tekid cmlesini kurmak iin yaygn olarak kullanlan kalplar/ifadeler ( , vs.) retilir ve bunlarla ilgili rnek cmleler kurulur. Arapa tekid cmlesini kurmak iin yaygn olarak kullanlan kalplarn Trkedeki karlklar (phesiz, kukusuz, elbette, muhakkak, muhakkak ki) zerinde durulur. Tekid cmlesinin bir cmle eidi olarak Trkede bulunmadna dikkat ekilir. Arapa tekid cmleleri yazlr ve Trkeye evrilir. Trke tekid ieren cmleler yazlr ve bunlar Arapaya evrilir.

2.2.2.2.4. Kasr Cmlesi (Daraltmal Cmle) Kartsal zmlemesi ve retimi Trkede olmayp da Arapada bulunan dier bir cmle eidi de kasr cmlesidir. Arapada baz kalplarla yaplan bu cmle eidinde ama, bir eyin sadece bir yerde mevcut olduunu ifade etmek, bir alan dier bir alandan ayrmak. rnein, air, yalnzca evkidir. cmlesinde . eklinde yaplan daraltmada harfinden nce gelen kelime, ondan sonra gelen kelimeye tahsis edilmektedir. Yine . Ben Msrlym, Suriyeli deil. rneinde grld gibi bir kasr/daraltma/snrlama sz konusudur. Bu tr cmleler Trkeye aktarlrken -dan bakas deil, yalnzca ..-dr, ...-dr-deil, sadece..-dr gibi kalplar kullanlmaktadr.

205

Bu tarz cmle de Trk rencinin Arapay renirken karlaaca farkllklardan biridir. Bu bilgiler nda Arapa kasr cmlesinin retiminde aadaki hususlara dikkat edilir: Kasr ve kasr cmlesinin tanm yaplr. Arapa kasr cmlesini kurmak iin yaygn olarak kullanlan kalplar/ifadeler retilir ve bunlarla ilgili rnek cmleler kurulur. Arapa kasr cmlesini kurmak iin yaygn olarak kullanlan kalplarn Trkedeki karlklar (-dan bakas deil, yalnzca ..dr, ...-dr-deil, sadece..-dr) zerinde durulur. Kasr cmlesinin bir cmle eidi olarak Trkede bulunmadna dikkat ekilir. Arapa kasr cmleleri yazlr ve Trkeye evrilir. Trke kasr ieren cmleler yazlr ve bunlar Arapaya evrilir.

2.2.2.2.5. Hazif Cmlesi (Eksiltili Cmle) Kartsal zmlemesi ve retimi ARAPA 1 Arapada yahut sylenmez. hazif/eksiltmeli TRKE Trkede kesik cmle olarak hazif cmlesi bir de cmlede herhangi unsurun olarak

cmlede, unsurlardan biri karlr isimlendirilen bulunmamas, sylenmesidir. 2 Hazif cmlesinde ama Kesik

eksik

cmlede

ama,

206

zellikle iirde vezne bal kalma anlatmda etkililik salamak, nemi dncesiyle maksad daha ksa vurgulamak, farkl bir duygu tonu vermektir. kolaylkla dikkatleri yoldan anlatmak, syleyie daha ekmektir. Bu tr cmlelerde eksik olan ge zihinde tamamlanr.

Tablo 21: Hazif cmlesi (eksiltili cmle) kartsal zmlemesi

Grld gibi hem Arapada hem de Trkede hazif/eksiltili/kesik cmle bulunmaktadr. rnein, . cmlesinde fiil drlmtr. Oysaki fiili eklendiinde cmle u ekle dnr: . Bu cmle, fiili drlm haliyle Trkeye Ho, safa. eklinde evrilir. Aslnda doru evirisi Ho geldin safa buldun. eklindedir. Trkedeki u rnek konunun hem daha iyi anlalmasn salayacak, hem de cmle eidi bakmndan iki dil arasndaki benzerlii ortaya koymu olacaktr: Gle gle. Bu cmlenin fiili drlm. Aslnda cmle Gle gle gittir. Yine Mdr Bey yok mu? sorusuna Yok diye cevap verildiinde cmlenin znesi drlm olur. Cmlenin tam hali Mdr Bey yok. eklindedir. Kesik cmle konusu, cmlede bir genin eksiklii ile ilgilidir. Bu konu, Trkede cmlenin gelerinin diziliini ve srasn esas alan gelerinin diziliine gre cmle eitleri bal altnda ilenmektedir. Arapada ise anlam bakmndan cmle eitleri bal altnda ilenmektedir. Ksacas, farkl balklar altnda ilense de iki dilin bu cmle eidi arasndaki benzerlikler vurgulanarak anlatldnda, renci -fazla yabanclk ekmeyeceinden- konuyu rahat anlayacaktr.

207

Arapada cmlenin pek ok unsuru hazfedilebilmektedir. Bunarn tamamn buraya almak, almann snrn aacandan burada sadece birka rnekle yetinildi. Ama Arapa cmle eitlerinin Trkedeki cmle yaps ve durumlaryla karlatrmak olduundan fikir vermesi babndan birka rnekle yetinilmitir. Kukusuz Arapadaki hazif olaynn her eidinin karl Trkede yoktur. Yukarda bahsettiimiz rnekte olduu gibi az bir ksmnda benzeme vardr. Bu bilgiler nda Arapa hazif cmlesinin retiminde aadaki hususlara dikkat edilir: Arapa hazif ve hazif cmlesinin tanm yaplr. Arapa hazif cmlesini kurmak iin genel olarak takip edilen yntemlerden sz edilir. Arapadaki hazif cmlesi eidinin bir benzerinin de eksiltili cmle adyla Trkede olduuna dikkat ekilir. Arapada kurulan hazif cmlelerinin Trke evirileriyle ne lde rttne baklr. Arapa hazif cmlelerinden hangilerinin Trkede de yer ald anlatlr. Arapa ve Trke hazif cmleleri karlkl olarak tercme edilir. Hazif cmleleri ieren diyaloglar yazlr.

208

2.2.2.2.6. Takdim ve Tehirli Cmle Kartsal zmlemesi ve retimi Bu konu cmlede gelerin yerlerinin deitirilmesi ile ilgilidir. Bu noktada Arapa ile Trke arasnda benzerlikten ok farkllklar ar basmaktadr. ARAPA 1 Bu konu Arapada zorunlu gelerinin deitirilmesidir. 2 konu Arapa anlmaktadr. dilbilgisinde bu TRKE Trkede bu konu bilhassa yerlerinin deitirilmesi

ya da keyfi olarak cmlenin kimi vurguyu esas alp baz cmlenin yerlerinin gelerin hakkndadr. Trkede cmlenin gelerinin devrik cmle hem de cmlede vurgu ile ilgilidir. Tablo 22: Takdim ve tehirli cmle kartsal zmlemesi

takdim-tehir

adyla yer deitirmesi olay hem kurall ve

1. Arapada cmle dizisinin yapsna bakldnda srann genelde deimedii grlecektir. Bununla birlikte Arapada cmlenin gelerinin yerlerinin deitirilmesinde esas sz konusudur. Bunlardan biri deiikliin yaplmasnn yasak olduu, dieri deiiklik yaplmasnn zorunlu olduu ve bir dieri ise deiiklik yaplp yaplmamas konusunda tercihin olduudur. Trkede bu tarzda bir zorunluluk ya da tercih sz konusu deildir. Ama bununla birlikte Trkede cmle gelerinin yerlerinin deitirilmesi rastgele deildir. Mesela Ahmet ve Sddk Bahelievlerde bulutular. cmlesinin gelerini Baheli evlerde bulutular ve Sddk Ahmet. eklinde deitirmek mmkn deildir. nk anlam tamamen ortada kalkar.

209

2. Arapada fiil cmlesi eylem+zne+nesne (e++n) ( ), ve isim cmlesi zne+eylem+nesne (+e+n) ( ) eklinde sralanr. Trke bir cmlede normal sralama dzeni zne, tmle ve yklem (+t+y) eklindedir. Dolaysyla yklem, cmlenin sonunda yer alr. Bu, Trke sz diziminin zelliidir. Ancak dier cmle geleri gibi yklemin de sz dizimi iindeki yeri eitli sebeplerle deiebilmektedir. Cmlenin kurall (dz) veya devrik oluunda l -dier gelerin deil- yklemin yeridir. 3.Arapada takdim ve tehirin yaplamad pek ok yer vardr. rnein, fiil cmlesinde fil ve mefulun irab gizli ve hangisinin fil, hangisinin meful olduunu belirleyecek bir karine yoksa fil ve mefuln yerleri deitirilemez. Bu durumda her ikisi de fil veya meful olabileceinden karklk olmamas iin fil nce gelmektedir. Mesela,

Babam kardeime ikramda

ile

bulundu.cmlesinin

Arapasnda

kelimelerinin

yerleri

deitirildiinde anlam karmaasna sebep olabilir. Arapada bu durum irab olgusu ile ilgilidir. Dolaysyla bu konu deerlendirilirken Arapann bu zellii dikkate alnmal ve bu farklla vurgu yaplmal. 4. Trkede gelerinin diziliine gre cmleler iki ksma ayrlr. Kurall cmleler ve kuralsz cmleler. Trkede cmlenin bu ekilde gruplandrlmasnn temelinde yklemin sonda bulunmas zellii vardr. Bu kurala uyan cmleler kurall, uymayan yani yklemi sonda bulunmayan- cmleler de kuralsz adn alr. Oysa Arapada da cmle gelerinin yer deitirmeleri sz konusu olmasna ramen durum kurall veya devrik olarak ele alnmamaktadr.

210

5.Arapada

cmlenin

gelerinin

yerleri

deitirildiinde

genin

stlendii grev kimi yerde deiir kimisinde ise deimez. Deime durumunda kelime baka bir ge grevini stlenmi olur. rnein . Fiil+fil+meful iken kelimelerin yerleri deitirildiinde; . cmlede meful, mbted olmaktadr. Fiil+fil+meful ise haber olur. Trkede byle bir deiiklik sz konusu deildir. Cmlede kelimeler yer deitirseler de tadklar grev deimez. rnein Sonbaharda yapraklar yava yava dklmeye balar. cmlesi Yapraklar dklmeye balar yava yava sonbaharda. eklinde dizilse de cmlenin geleri sadece yer deitirmi olur, kelimelerin cmle iinde stlendikleri grev deimez. 5.Trke cmlede yklem genelde sonda bulunur. Yklemi sonda bulunan cmle kurall cmledir. Yklem cmlenin sonuna deil de baa veya ortalara alndnda devrik cmle meydana gelir. Cmlenin gelerinin yerlerinin deitirilmesinden dolay ortaya kan bu cmle eidi Arapada yoktur. 6.Hem Trkede hem de Arapada cmlede gelerin yerleri

deitirildiinde anlamda deimeler olur. Trkede deyim ve ataszlerinde, duygularn, heyecanlarn younlat, anlatmn farkl kalplara dklerek iirselliin amaland tmce yaplarnda, gnlk konumalarda, atasz ve deyimlerde yklem sz iinde ya da banda bulunabilir. Arapada vurgu yaplmak istenen ge cmlenin bana doru yaklatrlr. rnein,

. Zeyd evdedir. Evde olan Zeyddir, bakas deil. . Evdedir Zeyd. Zeyd evdedir, baka yerde deil.

211

Trkede de buna benzer bir durum mevcuttur. Yklem cmlenin bana doru kaydrlarak vurgulanmaktadr. rnein, Terzidir kars. Cmlesinde vurgulanmak istenen karsnn terzi olduu, baka bir ey olmaddr. Ancak Karsdr terzi. cmlesinde terzi olann kars olduu, bakasnn olmad vurgulanmak istenmektedir. Kukusuz detaylara inildiinde iki dilin cmleleri arasnda daha pek ok benzerlik ve farklln grlecei aikrdr. Yine grlmektedir ki iki dilin benzer ve farkl ynleri ortaya karldnda cmle eidinin ve zelliklerinin anlalmas daha kolay olmaktadr. Bununla birlikte bu hususlar gz nnde bulundurularak renciye anlatldnda rencinin anadilindeki kurallar yabanc dile aktarmas (olumsuz aktarm) engellenmi olur. Bu bilgiler nda Arapada takdim ve tehirli cmlenin retiminde aadaki hususlara dikkat edilir: Arapa ve Trkede cmle gelerinin yerlerinin deitirilmesinin ne anlama geldii aklanr. Arapada bu konunun takdim-tehir, Trkede ise kurall ve devrik cmle ad altnda ele alnd anlatlr. Hem Arapada hem de Trkede cmlenin gelerinin yer deitirilebildii hususundaki benzerlie vurgu yaplr. Arapada cmle gelerinin yer deitirilmesinde esas alnan hususlar rneklerle ifade edilir. Arapa ve Trkede cmle gelerinin diziliinden bahsedilir, aralarndaki farklar ifade edilir.

212

Arapada cmle gelerinin deitirilmesinde meydana gelen yap ve anlam deiiklikleri rneklerle anlatlr. Trke bir cmlenin gelerinin yerlerinin deitirilmesinde doan yap ve anlam farkllklarndan bahsedilir ve bu, Arapa cmle ile karlatrlr. Arapa ve Trkede cmle gelerinin yer deitirme sonucunda aldklar yeni anlam ve grevler rneklerle izah edilir. Hem Arapada hem de Trkede, vurgu iin genin yerinin deitirildii anlatlr. Mesela Arapada vurgu yaplmak istenen ge cmlenin bana doru yaklatrlrken Trkede

vurgulanmak istenen ge fiile yaklatrlr. Arapa cmleler yazlr, gelerinin yerleri deitirilir ve kazand yeni yap ve anlam zerinde durulur. Trke cmleler yazlr, gelerinin yerleri deitirilir ve kazand yeni yap ve anlamlar zerinde durulur. Arapa ve Trke cmleler yazlr ve gelerinin yerleri deitirilerek karlkl eviriler yaplr. Ortaya kan benzerlik ve farkllklara vurgu yaplr.

2.2.3. rab Bakmndan Cmle eitleri Kartsal zmlemesi ve retimi 1.rab olgusu Arapaya zg olan ve Trkede karl olmayan bir konudur. Cmlenin gelerinin ifa ettikleri grev ve bundan doan hareke durumuyla ilgilidir. Cmle iindeki kelimeler/geler nasb, ref, cerr ve cezm

213

hallerinde bulunur. Cmlenin geleri ounlukla mfred kelimelerden oluur. Ancak kimi zaman bu mfred kelimelerin grevlerini cmleler ifa eder. Bu tr durumlarda cmleler yerine getikleri mfred isimlerin irabn alrlar. nk mfred kelimeler irab edilebilirken, ayn grevi yapan cmle(cik)lerin irab yaplamamaktadr. Bu nedenle irab mahallen olur. Yani mfred bir kelimenin ayn durumda alaca irab ile muamele grr. 2.Bu konu, Trkede cmlenin geleriyle benzerlik gsterse de, tam olarak rtmemektedir. rab bakmndan cmle eitleri Trkede karl olmayan bir gruplandrmadr. Dolaysyla zellikle farkl bir yap olduu gz nnde bulundurularak retim gerekletirilmelidir. Ancak her ne kadar Trkede byle bir gruplandrma olmasa da evrensel dilbilim erevesinde, zellikle eviri yaparken yapnn karln bulmada ortaya kan bilgilerden yola karak ortak hususlar ortaya konulabilir. rnein haber, bir cmlede fail ve mbted gibi merf olan gelerden birinin grevini ifa ediyorsa bu cmle mahallen merf addedilir. Bu durumu Trkede, cmle iinde zne grevi yapan cmlecie benzetebiliriz. Yine cmle, mstesna, hal, mefulnbih vb. mansub gelerden birinin konumunda geldii zaman mahallen mansub olur. zafetle (tamlamayla) mecrur olan cmle mahallen mecrur olur. ayet cmle art edatnn cevab konumundaysa mahallen meczum olur. Bu ve benzeri durumlardan birinde deilse cmlenin irabda mahalli yoktur. Mesela

Ahmet futbol oynuyor. rneinde

kelimesinin yerine kelimesi konulabilmektedir. Dolaysyla cmlesi

214

kelimesinin irabn alr. Ancak cmlesinde cmlesinin

yerine kelimesi konulamayaca iin cmlesinin irab yoktur. nk onun yerine . denilemez. Dolaysyla Arapada cmleler, irab olan ve olmayan (irabda mahalli olan ve olmayan) eklinde ikiye ayrlr. Bu durum Trkede cmle ierisinde yer alan baka bir cmlenin ge olup olmamas ile ifade edilebilir. 3.Arapada irabda mahalli olan cmle eidi be grupta incelenir. Bunlardan biri cmlenin ref mahallinde olmasdr. Bu cmle eidi, fil, naib-i fil, mbted ve ( ve cinsini nefyeden nn) haberidir. rnein . Zeyd gzel ahlakldr cmlesinde kelimesi mbteddr ve merfdur. isim cmlesi ise kelimesinin (mbtedsnn) haberidir. Bu cmle haber konumunda olduundan mahallen merfdur. nk haber merf olur. te yandan . Zeyd tp okuyor. cmlesinde kelimesi yine mbted ve merfdur ve cmlesi bir fiil cmlesi olarak haber konumundadr ve merfdur. nk haber merf olur. Ancak Zeyd tp okuyor cmlesi Arapada olduu gibi Trkede de haberi fiil cmlesi olan bir isim cmlesi deildir. Bu cmle Trkede basit bir fiil cmlesidir. Fakat bununla birlikte Trkede herhangi bir gesi cmle olan cmleler de vardr. Mesela Trkede; Bugn okula gideceim cmlesi Trkede basit bir cmledir.

215

yapsnda yer alan Bugn okula gideceim ksm basit bir cmledir ykleminin znesidir. Bu cmlede zne bir cmledir. Arapada bir genin tam bir cmle olmas durumu Trkedeki bu rnekle benzerlik gstermektedir. Trkede bir cmleyi bir isim olarak ksaltmak her zaman mmkn olmayabilir. 4.Arapada temel cmle iinde yer alan yan cmle bazen de nasb halinde olan mfred bir ismin yerine geer. Bu durumdaki cmleler hal, mstesn mefulnbih vb. nasb halindeki bir ismin grevini ifa ederler. . Zeyd, Alinin baarl olduunu syledi. cmlesinin ksm

fiilin

meflnbihi olduundan nasb konumundadr. Trkede de bu cmle (Zeyd, Alinin baarl olduunu syledi)nin yklemi syledidir. Zeyd, Alinin baarl olduunu ksm ise bir cmle olarak nesnedir. Yine Hergn kitap okuyorum, dedi cmlesinde Her gn kitap okuyorum cmlesi dedi fiilinin nesnesidir. Bu iki rnek -tam olarak rtmese- de Arapa ile Trke arasnda bir benzerliin olduunu gstermektedir. Arapada temel cmle iinde yer alan yan cmle bazen de cerr halinde olan mfred bir ismin yerine geer. Bir cmle kendisinden nce gelen bir kelimeye izafe edildiinde muzafunileyh konumunda mecrur olur. Kendisine izafe edilen ge bazen zamana delalet eden (ama zarf olup olmamas nemli olmayan) bir kelime, bazen ve bazen de ve kelimeleridir. Bilindii zere muzafunileyh mecrr olur. Muzaftan sonra gelen cmle muzafunileyh konumundadr. Dolaysyla mecrr konumunda cerrdir.

Muzafunileyh olan cmle hem isim hem de fiil cmlesi olabilir. ster zarf olsun isterse olmasn zamana delalet eden kelime cmleye izafe edildiinde cmle

216

muzafunileyh konumunda/mahallen mecrr olur:

. Zeydle

geldii gn karlatm. rneinde fiil cmlesi zaman zarfnn muzafunileyhidir. Dolaysyla cerr mahallindedir. . Zeydin oturduu yere oturdum. cmlesinde kelimesi mekn zarfdr.

fiil cmlesi ise cerr mahallinde

kelimesinin/zarfnn muzafunileyhitir. Zeydin oturduu yere oturdum. cmlesinde Zeydin oturduu yere ksmnda tam bir yarg bildirmese de Zeydin bir yere oturduu anlam kmaktadr. Zeydin oturduu yere yaps bir btn olarak cmlenin (dolayl) tmleci grevini ifa etmektedir. 5.Arapada birleik bir cmle iinde yer alan yan cmle cezm eden art edatnn cevab durumunda ve banda veya harflerinden biri varsa mahallen meczm olur. Mahaldeki irab atf durumunda ortaya kmaktadr. Muzari fiil hem art hem de cevap durumunda lfzen meczum olur. Fiilin kendisi cezmedilir. Dolaysyla art edatnn irab bakmndan cmleye etkisi yoktur. rnein

. cmlesindeki yaps, mbted ve haberden oluan bir isim

cmlesidir. Bu cmle ayn zamanda cezm mahallinde artn cevabdr.

Bana yazarsan sana yazarm cmlesi bir art

cmlesidir ve iki yarg barndrmaktadr. Bu yarglardan biri bana yazarsan, dieri ise sana yazarm yarglardr. Bu yarglardan ikincisi ( ) sana yazarm, artn cevabdr ve cezm mahallindedir. Grld gibi Trkeye

217

evrildii zaman cmle olarak karl bulunmaktadr. Zaten Trkede de art cmlesi bulunduundan dolay retici bu bu cmleyi anlatmakta zorlanmaz. Ancak artn mahallen meczum olmas olay Trkede yoktur. 6. Arapada irab esas alnarak yaplan gruplandrmaya dhil olan bir dier cmle eidi de irabda mahalli olana bal cmlelerdir. Bunlar iki eittir. lki mfred kelimeye tabi olan cmledir. rnein, . ( Allaha dndrleceiniz bir gnden korkun: el-Bakara sresi, 2/281) cmlesinde kelimesi sonundaki tenvinden de anlalaca zere mansbdur. cmlesi ise bu kelimenin sfat mahiyetindedir. Dolaysyla buna tabi olduundan mahallen mansbdur. Evvelce de belirtildii zere bu tr cmleler tabi olduklar kelimenin irabn alrlar. Bu cmlenin Trkedeki karl, Allaha

dndrleceiniz bir gnden korkundur. Allaha dndrleceiniz ksm, bir gnden ifadesini nitelemektedir. Ancak buna ramen cmlenin geleri asndan ele alndnda Arapadaki durumla rtmemektedir. kincisi, irabda mahalli olan cmleye tabi olan cmledir. Bu tr cmleler atf cmleleri ve bedel aklayclardr. . Zeyd baard ve dl kazand. Bu birleik cmlede yer alan cmlesi ref mahallinde kendisinden nce bulunan ve haber olan cmlesine matuftur. Dolaysyla onun irabn almaktadr ve reftir. Zeyd baard ve dl kazand. cmlesinde baard ve kazand kelimelerinin ikisi de cmlenin yklemidirler.

218

7.Bir dier cmle eidi de irabda mahalli olmayan cmlelerdir. Arapada birleik cmle iinde bulunan kimi yan cmleler, irab bakmndan herhangi mfred bir kelimenin yerine ikame edilmi deillerdir. Dolaysyla mfredle tevil de edilmezler. Bu tr cmlelerin irabda mahalleri yoktur. Yani bunlar bir ge addedilmezler. Bu cmleler, ibtidiyye (balang) cmlesi, istinafiyye (sra) cmlesi, itiraziyye cmlesi (ara cmle), tefsiriyye (aklama) cmlesi, sla cmlesi diye sralanr. 8.Bunlardan ibtidaiyye (balang) cmlesinden -ister isim cmlesi isterse fiil cmlesi olsun- kendisiyle sze balanan cmle kastedilmektedir. rnein

Zeyd ayaktadr. cmlesi irabda mahalli olmayan bir cmledir. nk

mstakil anlam olan bir balama cmlesidir ve yerine baka bir szn ikame edilmesi de sz konusu deildir. Trkede bu ekilde bir gruplandrma yoktur. 9.Arapada irabda mahalli olmayan cmlelerden biri de istinafiyye (sra) cmlesidir. Bu cmlenin, bulunduu sz bei ile dilbilgisi asndan bir balants yoktur. Kendisinden nceki cmleden bamszdr. Balama/ibtidiyye cmlesiyle ayn durumdadr. Ancak anlam bakmndan tamamlayc bir grev stlenmektedir. Bu nedenle irabda mahalli yoktur. rnein . ( Zeyd ld. Allah rahmet eylesin!) cmlesi yapsnda iki yarg tamaktadr. Bunlardan biri

dieri ise cmlesidir. ksm, fiil cmlesi ( )

cmlesinden bamszdr, nk dua niteliindedir. Dolaysyla irabda mahalli yoktur. Cmlenin geleri meselesi almann bir parasn tekil etmediinden, bu konunun esasn tekil eden irab meselesine fazla girilmeyecek ve bu konu

219

Trkedeki cmle geleriyle detaylca karlatrlmayacaktr. Ayrca itiraziyye, tefsiriyye ve sla cmleleri de bu eit cmledendir. 10.Bu balk altnda ele alnan bir dier cmle eidi de irabta mahalli olmayana bal cmlelerdir. Arapada daha nce de bahsi getii zere- baz cmlelerin irabda mahalleri yoktur. Atf, bedel aklaycs ve tekid cmlesi diye isimlendirilen bu tr cmleler bu eittendir. 11.Bunlardan irabda mahalli olmayana atf harfiyle balanan cmleye u rnek verilebilir: . ( Toplum kalkndnda erefin zirvesine ular ve itibarnn sonuna eriir.) cmlesinde

(fiil+fil) cmlesi matufunaleyh cmlesidir ve irabda mahalli yoktur. Dolaysyla

matuf cmlesi olan cmlesinin de irabda mahalli yoktur. 12.Bu balk altnda ele alnan tekid cmlesi, kendisinden nceki cmlenin anlamn pekitirmek iin kurulan ve ona tabi olan bir cmledir. Bu tr cmleler -zaid harf olarak grldklerinden- irabda mahalleri yoktur. nk zaid harf kaldrldnda cmlenin anlam bozulmamaktadr. Dolaysyla bir etkisi yoktur (Kabve, 1989:263). (Kfirlere mhlet ver, onlara biraz sre tan: et-Tark sresi, 86/17) cmlesindeki cmlesi kendisinden nce gelen cmlesini tekid mahiyetindedir ve onun anlamn pekitirmektedir. Dolaysyla irabda mahalli yoktur. Bu bilgiler nda Arapada, irab bakmndan cmle eiterinin retiminde aadaki hususlara dikkat edilir:

220

rabn ne olduu anlatlr. rabn Arapaya has bir durum olduuna ve Trkede byle bir yapnn bulunmadna vurgu yaplr. Trke ile Arapa arasnda benzerlik gsteren unsurlara deinilir. Arapada, irabda mahalli olan cmle eitleri ve zellikler birer birer retilerek rnekler verilir. Arapada, irabda mahalli olana bal cmlenin tanm yaplr. rabda mahalli olana bal cmle ile ilgili rnekler verilir. Arapada irabda mahalli olmayan cmlenin tanm yaplr ve bununla ilgili rnekler verilir. rabta mahalli olmayana bal cmleler, eitleri ve tanmlaryla birlikte anlatldktan sonra her biri ile ilgili rnekler verilir. rab bakmndan gruplandrlan cmle eitleri ile ilgili cmleler kurulur ve karlatrmal olarak evrilir. Arapa ve Trkenin cmle eitleri hakknda yaplan kartsal zmlemeye gre eit cmle bulunmamaktadr. Bunlar Arapada bulunup Trkede bulunmayan, hem Arapada hem de Trkede bulunan, Trkede olup da Arapada bulunmayan cmlelerdir. Bu karlatrma glk sra dzenlemesine gre yle sunulabilir:

221

2.2.4. Glk Sra Dzenlemesine Gre Arapa ve Trkede Cmle Karlatrmas Bilindii zere kartsal zmlemenin gl grne gre hedef dilde bulunup da anadilde bulunmayan unsurlarn retimi zor, anadilinde karl bulunan konularn retilmesi ise daha kolaydr. Anadilinde bulunup da hedef dilde bulunmayan konular, hedef dil retiminde zerinde fazla durulan bir konu deildir. Kartsal zmleme, anadili aktarmn engellemek iin hedef dile ait retilecek unsurlarn karlnn bulunup bulunmamas zerinde daha fazla durmaktadr. Aada, Arapa ve Trke cmle eitleri, tablolarla

karlatrlmtr. sim olarak farkl olmasna ramen, ounlukla ayn cmle eidini ifade ettiklerinden dolay, Arapa ve Trke cmle eitleri kimi zaman orijinal isimleriyle verilmitir. Bu nedenle iki dilde bulunan ya da bulunmayan cmle eitlerini ifade etmek iin sadece bulunmama (yok/bo/) iareti kullanlmtr. Tablolar u kategorilere ayrlmtr: I numaral kategoride, hedef dilde bulunup anadilinde bulunmayan ve retimi zor olan cmle eitleri, II numaral kategoride, hem hedef dilde hem de anadilinde bulunan ve retimi daha kolay olan cmle eitleri, III numaral kategoride ise anadilinde bulunup, hedef dilde karl bulunmayan cmle eitleri yer almaktadr.

222

2.2.4.1. Arapa ve Trkede Cmle Gruplandrmas Arapa ve Trkede Cmleler u alardan gruplandrlmtr: KATEGOR ARAPA Balad kelimenin trne gre I rab bakmndan Yaps bakmndan II Anlam bakmndan III Yaps bakmndan Anlam bakmndan Yklemin trne gre Yklemin yerine gre TRKE

Tablo 23: Arapa ve Trkede cmle gruplandrmas

2.2.4.2. Gruplandrmas KATEGOR

Arapa

ve

Trkede

Yaps

Bakmndan

Cmle

ARAPA Basit cmle

TRKE Basit cmle Birleik cmle

II

Birleik cmle

Tablo 24: Arapa ve Trkede yaps bakmndan cmle gruplandrmas

2.2.4.3. Arapa ve Trkede Basit Cmle eitleri KATEGOR I ARAPA Tefsiriyye (Aklama) Cmlesi Basit isim cmlesi Basit isim cmlesi TRKE

223

Basit fiil cmlesi II tiraziyye cmlesi

Basit fiil cmlesi Arasz/aracmle

Tablo 25: Arapa ve Trkede basit cmle eitleri

2.2.4.4. Arapa ve Trkede Birleik Cmle eitleri KATEGOR ARAPA Mrekkeb/birleik isim cmlesi Mrekkeb/birleik fiil cmlesi ie girmi birleik cmle art cmlesi II Atf harfleriyle kurulan cmleler stinafiyye cmlesi Sla cmlesi Sla cmlesi TRKE Birleik isim cmlesi Birleik fiil cmlesi ie girmi birleik cmle artl birleik cmle Bal cmle Sra cmlesi Ortal giriik cmle Ki li birleik cmle (ilgi cmlesi) Yan cmleler Giriik birleik cmle cmleli birleik

(eylemsilerle kurulan giriik bileik cmleler) Ulal giriik cmle Adeylemli giriik cmle

224

III

Edatl birleik cmle Deil cmle olumsuzluk

koacyla kurulan birleik

Sral - balal cmleler Katmerli birleik cmle

Tablo 26: Arapa ve Trkede birleik cmle eitleri

2.2.4.5. Arapa ve Trkede Anlam Bakmndan Cmle eitleri KATEGOR ARAPA na cmleleri stek bildiren ina cmlesi Nida cmlesi stek bildirmeyen ina cmleleri Yemin cmlesi Akit (szleme) cmlesi Tekid (pekitirme) cmlesi Kasr cmlesi (daraltmal cmle) Takdim-tehirli cmle Haber cmleleri Olumlu haber cmlesi (fiil) Cmle Olumlu fiil cmlesi TRKE

225

Olumlu haber cmlesi (isim) Olumsuz haber cmlesi (fiil) Olumsuz haber cmlesi (isim) Emir cmlesi Nehiy cmlesi Soru cmlesi Fiil cmlesi olan soru cmlesi II sim cmlesi olan soru cmlesi

Olumlu isim cmlesi Olumsuz fiil cmlesi Olumsuz isim cmlesi Emir cmlesi Olumsuz emir cmlesi Soru cmlesi Fiil cmlesi olan soru cmlesi sim cmlesi olan soru cmlesi

Temenni cmlesi Dua cmlesi Taaccub (ama) cmlesi Terecci cmlesi art cmlesi Hazif cmlesi (eksiltmeli cmle)

Dilek cmlesi Dua cmlesi nlem cmlesi Dilek cmlesi art cmlesi Eksiltmeli cmle

Medih ve zemm (vme ve yerme) nlem cmleleri cmleleri III Gereklilik cmlesi

Tablo 27: Arapa ve Trkede anlam bakmndan cmle eitleri

2.2.4.6. Arapa ve Trkede Yklemin Trne Gre Cmleler KATEGOR III ARAPA TRKE sim cmlesi

226

III

Fiil cmlesi

Tablo 28: Arapa ve Trkede yklemin trne gre cmleler 2.2.4.7. Arapa ve Trkede lk Kelimesinin eidine Gre Cmle eitleri KATEGOR ARAPA sim cmlesi I Fiil cmlesi TRKE

Tablo 29: Arapa ve Trkede ilk kelimesinin eidine gre cmle eitleri

2.2.4.8. Arapa ve Trkede Yklemin Yerine Gre Cmle eitleri KATEGOR ARAPA Hazif cmlesi tiraziyye II tiraziyye tiraziyye III TRKE Kesik (Eksiltili) cmle Ayral (Parantezli) cmle Arasz Aracmle Kurall/dz cmle Devrik/kuralsz cmle

Tablo 30: Arapa ve Trkede yklemin yerine gre cmle eitleri 2.2.4.9. Arapa ve Trkede rab Bakmndan Cmle eitleri KATEGOR ARAPA rabda mahalli olan cmleler Ref mahallindeki cmleler TRKE

227

Nasb mahallindeki cmleler Cerr mahallindeki cmleler Cezm mahallindeki cmleler rabda mahalli olana bal cmleler rabda mahalli olmayan cmleler I

rabda mahalli olmayan cmlelerden ibtidai yye (balang) cmlesi rabda mahalli olmayan cmlelerden istinafiyye (sra) cmlesi rabda mahalli olmayan cmlelerden itiraziyye (ara) cmle rabda mahalli olmayan cmlelerden tefsiriyye cmlesi rabda mahalli olmayan cmlelerden sla cmlesi rabda mahalli olmayana bal cmleler

Tablo 31: Arapa ve Trkede irab bakmndan cmle eitleri

228

SONU VE NERLER

229

1.SONU Arapa Trkler iin yabanc bir dildir. Trkeden farkl, kendisine has kltrel bir ortamda olumu bir dildir Arapa. Dolaysyla, bu gerek gz nnde bulundurularak retim yaplmaldr. Arapa-Trke dilbilgisi alannda kartsal almalarn olmay,

Trkiyede Arapa retimini/renimini olumsuz ynde etkilemeye devam etmektedir. Bu sahada lkemizde yaplan almalar ihtiyaca cevap vermenin ok uzandadr. Kartsal zmlemeli Arapa-Trke dilbilgisi almalarndaki yetersizlik doal olarak kartsal dil retim metodunun da uygulanmasn imknsz klmaktadr. Bu almada, Arapa ve Trkede cmle dil zellikleri ve eitleri asndan ele alnd, benzer ve farkl ynler kartsal zmleme bak asyla ortaya konuldu, bu ortak ve farkl ynlerin cmle retimindeki yeri ve nemi tespit edilmeye alld. Bu karlatrma uygulamal dilbilimin bir dal olan kartsal zmleme esas alnarak gerekletirildi. Kartsal dilbilim/zmleme detayl bir ekilde ele alndktan sonra, Arapa ve Trke genel olarak dil zellikleri bakmndan incelendi. Akabinde iki dildeki cmle, zellikleri, yaplar ve eitleri asndan ele alnd. Elde edilen veriler karlatrld, aralarndaki farklar ve benzerlikler ortaya konuldu. Bu yolla Arapa cmle retiminde karlalacak muhtemel zorluklar ve hatalar tespit edilerek, retimden daha fazla verim elde etmenin yollar arand. Kartsal zmleme sonucu elde edilen bilgi dorudan doruya snfa gtrlecek bilgi deildir. Kartsal dilbilimin amac yabanc dil eitimine ynelik kartsal zmlemeli dilbilgisi yazmaktr. Bu tarzda yazlm dilbilgisi almas

230

retmen, renci, yabanc dil gereleri hazrlayanlar ve evirmenler iin ok yararl bir kaynaktr. Kartsal dilbilgisi almas yabanc dil retmeni iin bir szlk ya da ama dilin betimsel dilbilgisi kadar nemli bir bavuru kaynadr. Kartsal zmlemeli dilbilgisi kitab retmene, iki dil arasndaki yapsal farkllklar ve benzerlikleri rencilerine aktarma imkn salar. Kartsal zmlemeli dilbilgisi almas zellikle gramer/dilbilgisi-eviri yntemini kullanarak yabanc dil renmek isteyen renci nemli bir bavuru kaynadr. Kartsal zmlemeli dilbilgisi kayna hazrlayanlar dil

retimine/renimine dair teklifler sunar. Hedef dilin reniminde karlalan sorunlar, renciye zor ve kolay gelecek konular, iki dil arasndaki benzerlik ve farkllklar, hedef dilin reniminde ve retiminde hangi konular zerinde daha fazla durulmas ve hangi konulara ncelik verilmesi gerektii, rencinin anadilinden veya hedef dilden yapmas muhtemel aktarmlar ve retilecek konularn sralamasn saptamak, bunlardan sadece birkadr. Sonucu ksaca u maddelerle snrlamak mmkndr: 1. Kartsal zmleme dilbilimin bir alandr. Dolaysyla yabanc dil retiminde dilbilimden faydalanlmaldr. 2. Kartsal zmlemeye eletiriler gelmise de yabanc dil retiminde faydas test edilmi olduundan bu yntemden faydalanlmaldr. 3. Her dilin kendine gre bir szdizimi vardr. Ancak dilin evrensel ilkeleri erevesinde birbirine benzeyen ynleri de mevcuttur.

231

4. ki dil arasndaki benzerlik ve fakllklar gz nnde bulundurularak daha salkl bir retim gerekletirilebilir. 5. Arapa Trkiyede yabanc dilden ok anadili gibi retilmektedir. 6. Trkiyede Arapa retimi iin gerek yerli gerek yabanclar tarafndan hazrlanm kitaplar Trk rencilerin durumu gz nnde bulundurularak hazrlanmamtr. 7. Arapa retiminde kartsal alma olarak yaplm birka

makaleden baka alma maalesef grlmemektedir. 8. Arapada cmle eitleri ders kitaplarnda pek yer almamtr. Tespit ettiimiz eitler kitaplardakinden ok fazladr. 9. Bir Trk rencin Arapa cmleyi iyi renebilmesi iin ncelikle Trkedeki cmle eitlerini iyi bilmesi lazm. 10. Trke ders kitaplar da cmle eitlerini sunma konusunda olduka yetersizdir. 11. Trk rencilere Arapa retimi esnasnda anadilinden ya da yabanc dilden aktarm engelleyebilmek iin iki dil arasnda kartsal dilbilgisi almalar yaplmaldr. 12. Arapa ile Trke arasnda cmle bakmndan birbirine benzerlikler olduu gibi farkllklar da vardr. Bu benzerlik ve farkllklar u ekilde zetlemek mmkndr. a. Arapada bulunan ancak Trkede bulunmayan cmleler. b. Trkede bulunan ama Arapada bulunmayan cmleler. c. Hem Arapada hem de Trkede bulunan cmle eitleri.

232

d. sim benzerliine ramen Arapa ve Trkede farkl yapya sahip cmleler. Kukusuz iki dil cmle asndan karlatrldnda ortaya kan bu gruplarn kendi ierisinde retim bakmndan olumlu ve olumsuz taraflar vardr. Benzerliklerin olmas kartsal zmleme teorisinin orta grne gre retimde kolaylk salamaktadr. Dolaysyla benzerlik ve farkllklar ortaya konulduktan sonra bu iki zellie gre retimi gerekletirmek yararl olacaktr. Dilbilgisi kuralnn anadilinde ve hedef dilde mevcut olup olmamas, farkllk ve benzerliklerin dzeyi retici tarafndan esas alnmal ve buna gre yntem gelitirilmelidir. Btn kurallar tamamen ortakm yahut farklym gibi davranp retimi gerekletirmeye almak birtakm sorunlara yol aacaktr. Bylesi bir durum rencinin zellikle anadilinden aktarmn krkleyecektir. nk renci hedef dili renirken anadilini esas alr. Dolaysyla karln bulamad kurallar iin anadilini devreye sokar. Bunu engellemek iin iki dil arasndaki benzerlik ve farkllklar mutlak suretle snfta gz nnde bulundurulmaldr.

233

2.NERLER Kartsal zmleme ile Arapa ve Trkede cmle eitlerinin aratrlp karlatrld bu almadan daha fazla faydalanlmas ve istenen sonucun elde edilmesi iin bu tr almalarn yaygnlamasnda ve aada yaplan nerilerin dikkate alnmasnda fayda mlahaza edilmektedir. 1. Arapa retecek retmen kartsal zmleme ynteminden haberdar olmaldr. Dolaysyla kartsal zmleme projesine yabanc dil retmeni de dhil edilmelidir. 2. Anadilinden ya da hedef dilden aktarmn engellenebilmesi iin rencinin bu tr bir riskten haberdar edilmesi gerekir. Bu nedenle yabanc dil renicisi de kartsal zmleme almalarnn bir paras olarak tasarlanmaldr. 3. Anadili Trke olan rencilere Arapa retilirken kullanlacak materyal kartsal zmleme yntemine gre hazrlanmal, olas hatalar ve aktarmlar gz nnde bulundurularak hizmete

sunulmaldr. 4. retmen snfa girmeden nce aktarm riski olabilecek konular zerinde almaldr. 5. Kartsal zmlemeye ilikin almalar ilgili kurum ve kiiler tarafndan yaygnlatrlmaldr. Bu erevede Arapa ile Trke gramer asndan kartsal zmlemeye tabi tutulmal, anadili Trke olan rencilerin hangi konularda hata ve aktarm yapabilecekleri, hangi konular kolay renecekleri ve hangi konularda zorlanacaklar nceden saptanmaldr.

234

KAYNAKA ABASIYANIK, Sait Faik. (1990). Seme Hikyeler. stanbul. ABBADE, Muhammed brahim. (2002). el-Cumletul-Arabiyye. Kahire. ADALI, Oya. (1983). Anadili Olarak Trke retimi stne. Trk Dili -Aylk Dil ve Yazn Dergisi- Dil retimi zel Says. Cilt.47. Say:379-384. ss.31-35 ADIVAR, Halide Edip. (1962). Kalp Ars. stanbul. ----------(1963). Daa kan Kurt. stanbul. ----------(1963). Sinekli Bakkal. stanbul. AGRAD, F. B. R. J. Di Pietro. (1966). The Grammatical Structurs of English and Italian, Chicago. AGRAD, F. B. R. J. Di Pietro.( 1966). The Sounds of English and Italian, Chicago. AKBAYIR, Sdk. (2003). Cmle ve Metin Bilgisi Okuma Anlama Yorumlama zmleme-. Samsun. AKAY, Cihaner. (2001). Arapa yazl anlatm retiminde hata zmlemesi ve deerlendirmesi. EKEV Akademi Dergisi. Cilt, 3. Say 1. ss.279-285 AKSAN, Doan. (1979). Anadili zlem- Yabanc Dil retimi Dergisi- .T.. Akademisi Yabanc Diller Enstits. Eskiehir. Say:3. ss.19-36 AKSAN, Doan. (1995). Her Ynyle Dil. Ankara. ALATS, James E. (1968). Monograph Series on Languages and Linguistics, Contrastive Linguistics and its Pedagogical Implications, Georgetown University.

235

AL RIZA. (ty.). el-Merci fil-Luatil-Arabiyye; Sarfuha ve Nahvuha. Yy. ATAY, Falih Rfk. (1970). Zeytin Da. stanbul. ATK, Abdulaziz. (ty). lmul-Maani. Beyrut. AYDIN, zgr. (1997). Anadili Eitimi, Yabanc Dil retimi ve Evrensel Dilbilgisi. TMER Dil Dergisi. Ankara. Say:54. ss.23-30 BANGUOLU, Tahsin. (1974). Trke Grameri, Baha Matbaas, stanbul BARBARA, Hess-Gabriel. (1979). Zur Didaktik des Deutschunterrichts fr Kinder Trkischer Muttersprache. Tbingen. Gunter Narr Verlag BAKAN, zcan. (1980). Szdizimi. Dilbilim ve Dilbilgisi Konumalar. Ankara. BAKAN, zcan. (1983). Dil Kullanmndan Verimlilik Asndan Tikel Szlke. Trk Dili -Aylk Dil ve Yazn Dergisi- Dil retimi zel Says. Cilt.47. Say:379-384. ss.136-145 BAYRAKTAROLU, Sinan. (1978). Trends in Applied Linguistics and Language Learning: Contrastive Analysis, Error Analysis, and

Interlanguage. Boazii niversitesi Dergisi. stanbul. C.6. ss.55-73 BAYRAKTAROLU, Sinan. (1979). Yabanc Dil renim Glkleriyle lgili Aratrma Yntemleri. zlem, Yabanc Dil retimi Dergisi, .T.. Akademisi Yabanc Diller Enstits. Eskiehir. Nisan. Say 2. BEERBOM, Christiane. (1992) Modalpartikeln als bersetzungsproblem. Frankfurt a. M.: Peter Lang Ver. BRGV, Muhammed b. Pir Ali. (ty.). zharul-Esrr (Nahiv Cmlesi ierisinde). stanbul.

236

BROWN, H. Douglas, (1980). Principles of Language Learning and Teaching, USA. BURA, Tark. (1963). Kk Aa. stanbul. CAN, Betl. (2005) Arapa retiminde harf-i cerrler, kullanm alanlar ve Trkede ismin halleri -kartsal zmleme- Gazi niversitesi Eitim Bilimleri Enstits. (Baslmam Yksek Lisans Tezi.) Ankara el-CURCN, Abdulkahir b. Abdirrahman b. Muhammed. (1988). Delilul-caz fi lmil-Maan. (nr. Muhammed Reid Rza). Beyrut. .(1972). el-Muktasad fi erhil-dah. (thk. Kazm Bahrul-Mercan). Yy. ALAR, Gray. (1979). Dilin Kazanlmas ve nsan Diline likin Kimi Yanlglar zerine Genel Dilbilim Dergisi Ankara Dilbilim evresi Dernei-. Ankara. Say:3 C. 1-2. ss. 127-132 AMLIBEL, Faruk Nafiz. (1969). Han Duvarlar. stanbul. RT, Meral, (1997). Arapada Cmle Kuruluu ve Tercme Teknikleri, stanbul. DAYF, evk. (ty). Tecdidun-Nahv. Kahire. DEDE, Merref. (1983). Yabanc Dil retiminde Karlatrmal Dilbilim ve Yanl zmlemesinin Yeri. Trk Dili -Aylk Dil ve Yazn Dergisi- Dil retimi zel Says. Cilt.47. Say:379-384. ss. 123-135 DELCE, H. brahim. (2003). Trke Szdizimi. Kitabevi. stanbul. DEMRCAN, mer. (1980). Yabanc Dil retimi Asndan ngilizcenin Vurgulama Dzeni. stanbul. DEMRCAN, mer. Dnden Bu Gne Trkiyede Yabanc Dil, stanbul,

237

DEMREL, zcan. (1990). Yabanc Dil retimi lkeler Yntemler Teknikler-. Ankara. DEMREL, zcan. (2001). Trkiyede Yabanc Dil retimi Yeniden Gzden Geirilmeli. TMER Dil Dergisi. Ankara. Say: 99. ss.81-87 EBUL-BEK, Eyyub b. Musa el-Huseyni el-Kefev. (1993). el-Klliyat. (nr. Adnan Dervi- Muhammed el-Msri). Beyrut. EDSKUN, Haydar. (1988). Trk Dilbilgisi, Remzi Kitabevi, stanbul EKER, Ser. (2003). ada Trk Dili. Ankara. EKMEK, F. zden. (1983). Yabanc Dil Eitimi Kavram ve Kapsam. Trk Dili -Aylk Dil ve Yazn Dergisi- Dil retimi zel Says. Cilt.47. Say:379-384. ss.106-115 EREN, Cneyt. (2000). Modern Tercme Metodlarna Giri. (ArapaTrke/Trke-Arapa). Erzurum. ERGEN, clal. (1983). Yabanc Dil retimi ve Olumsuz Aktarm. Trk Dili -Aylk Dil ve Yazn Dergisi- Dil retimi zel Says. Cilt.47. Say:379384. ss.195-206 ERGN, Muharrem. (2002). niversiteler in Trk Dili. ERSOY, M. Akif. (1966). Safahat. stanbul. ESENDAL, Memduh evket. (1997). Otlak. Ankara. -----------(1984). htiyar ilingir. Ankara. el-ESTERABAD, Radiyuddin Muhammed b. Hasan. (1892). erhul-Kafiye. stanbul.

238

el-EZHER, Hlid b. Abdillah. (ty.). erhut-Tasrh. Yy. el-FARS, Ebu Ali el-Hasan b. Ahmed b. Abdulgaffar. (1996). Kitabul-dh. Beyrut. FEYAD, Sleyman. (1995). en-Nahvul-Asr. Merkezul-Ehram. Yy. FRES, C.C., (1945), Teaching and Learning Englisn as a Foreign Language, Ann Arbor, Michigan University Press. G, Beir. (1983). Anadili Eitim Programlarnn Nitelii. Trk Dili Aylk Dil ve Yazn Dergisi- Dil retimi zel Says. Cilt.47. Say:379 384. ss.40-48 GKTRK, Akit. (1983). ada Bilginin Edinilmesinde Yabanc Dil. Trk Dili -Aylk Dil ve Yazn Dergisi- Dil retimi zel Says. Cilt.47. Say:379-384. ss.102-105 GNTEKN, Reat Nuri. (1941). Acmak. stanbul. ---------(ty). Kavak Yelleri. stanbul. ---------(ty). alkuu. stanbul. HALKARNAS BALIKISI. (1999). Aganta Burina Burinata. Ankara. HASAN, Abbs. (1966). en-Nahvu'l-Vf, Khire. HASSAN, Temman. (1985). el-Luatul-Arabiyye; Manaha ve Mebnaha. Msr. HAM, Ahmet. (1969). Bize Gre. stanbul. el-HM, Ahmed b. brahim b. Mustafa. (1984). el-Kavaidul-Esasiyye lilLuatil-Arabiyye. Beyrut. HELBIG, Gerhard. (1981). Sprachwissenschaft, Konfrontation,

Fremdsprachenunrerricht. Leipzig: Enzyklopadie Ver. HELLNGER, Marliss. (ty). Kontrastive Linguistik Deutsch/English. ss.12-16

239

HSAR, Abdulhak inasi. (1978). amlcadaki Enitemiz. stanbul. ---------Boazii Yallar Gemi Zaman Kkleri-. stanbul. HOLDEN, S.(ed.) (1977). English for Specific Purppses. Linneys of Mansfield. el-HUDAR, Muhammed b. Mustafa b. Hasan. (ty.) Haiyetul-Hudar ala bn Akl. Kahire. el-HL, Muhammed Ali. (1988). el-Haytu maa Lugateyn (es-SuniyyetulLugaviyye). Riyad. 1988. ----------, (2000). Arapa retim Metotlar. ev. Cihaner Akay. Ankara BN AKL, Bahauddin Abdullah el-Hemedan. (ty.). erhu bn Akl. Beyrut. BN CNN, Ebu'l-Feth Osman. (1986). el-Hasis (thk. Muhammed Al enNeccr), Khire. BN FRS, Ebu'l-Huseyn Ahmed b. Zekeriyy er-Rz. (1993). es-Shib f Fikhi'l-Luati'l-Arabiyye ve Mesilih ve Suneni'l-Arab f Kelmih (thk. mer Frk e-Tabb), Beyrut. BN HAM, Eb Muhammed Abdullah Cemluddn b. Ysuf b. Ahmed elEnsr. (ty.) Munl-Lebb an Kutubil-Erb (nr. Muhammed

Muhyiddn Abdulhamd), Khire. (ty.) erhu uzuriz-Zeheb. (thk. Muhammed Muhyiddin Abdulhamid) Darul-Fikr. BN MLK, Cemaluddin Muhammed b. Abdullah. (ty). el-Elfiyye fin-Nahv ves-Sarf. (nr. Esad Mahmud Said). Cidde. BN MANZR, bn Mukerrem. (1996). Lisnu'l-Arab, Beyrt. BN YA, Muveffikuddn Ya b. Al. (ty.). erhu'l-Mufassal, Beyrt/hire.

240

BNUL-HCB, Cemaluddin ebu Amr Osman b. mer. (ty). el-Kafiye, Nahiv Cmlesi iinde) stanbul. LER, Emrullah. (1996a). Klasik Arapa Gramer Kitaplarnn Modern retimdeki Yeri. TMER Dil Dergisi. Ankara. Say:45. ss.73-86 LER, Emrullah. (1996b). Arapa reniminde Trkeden Ses Bilgisi Dzeyinde Yaplan Olumsuz Aktarm, Ank. n. TMER Dil Dergisi, Say: 49 LER, Emrullah. (1996c). Arapa reniminde Trkeden Anlam Bilgisi Dzeyinde Yaplan Olumsuz Aktarm, Ank. n. TMER Dil Dergisi, Say: 50. LER, Emrullah. (2001a). Trklerin Arapann nllerinde Karlatklar Sorunlar ve zm nerileri, EKEV Akademi Dergisi, Cilt: 3, Say: 1 LER, Emrullah. (2001b). Trklerin Arapann nszlerinde Karlatklar Sorunlar ve zm nerileri, EKEV Akademi Dergisi, Cilt: 3, Say: 2 LER, Emrullah. (2002a). Kartsal zmleme ve Arapa retimi, Nsha, Yl: 2, Say: 6. LER, Emrullah. (2002b). Arapa ve Trkede Ortalar Kartsal zmleme -, Nsha, Yl: 2, Say:7 LER, Emrullah. (2003). Arapa ve Trkede Zamanlar Kartsal zmleme -, Nsha, Yl: 3, Say:8. LER, E. ve M. Yldz. (2002). Arapa eviri Klavuzu. Ankara. JAMES, Carl. (1980). Contrastive Analysis, Longman, Essex. KABVE, Fahruddin. (1989). rabul-Cumel ve Ebahul-Cumel. Halep.

241

KARAHAN, Leyla. (2005). Trke Szdizimi, Ankara. KARAOSMANOLU, Yakub Kadri. (2004). Yaban. stanbul. KARA, Muhsin. (1979). Yabanc Dil retiminde Uygulayc Dilbilim zlemYabanc Dil retimi Dergisi- .T.. Akademisi Yabanc Diller Enstits. Eskiehir. Say:2. ss.19-23 el-KAZVN, Celaluddin Muhammed b. Abdirrahman. (1978). Telhisul-Miftah. stanbul. KEFEV, Muhammed b. Hamid. (1889). erhul-Bin li Muhammed el-Kefevi. Dersaadet. KELLY, G. (1969). 25 Centuries of Language Teaching. Rowley,

Mass.,Newbury House. KESHAVARZ, Mohammad Hossein. (1994). Contrastive Analysis and Error Analysis. Tehran. KLEN, Wolfgang. (1992). Zweitspracherwerb. Frankfurt a. M.: Athenaum Ver. KOCAMAN, Ahmet. (1978). Uygulamal Dilbilim zerine: Kuramsal Bir Yaklam Denemesi. Genel Dilbilim Dergisi Ankara Dilbilim evresi Dernei-. Ankara. C.2. Say:1. ss.6-16 KOCAMAN, Ahmet. (1983a) Yabanc Dil retiminde Yeni Ynelimler. Trk Dili -Aylk Dil ve Yazn Dergisi- Dil retimi zel Says. Cilt.47. Say:379-384. ss.116-122 KOCAMAN, Ahmet. (1983b). niversitelerde Yabanc Dil retimi zerine. Trk Dili -Aylk Dil ve Yazn Dergisi- Dil retimi zel Says. Cilt.47. Say:379-384. ss.191-194

242

KO, Ayegl S. (2006.) Arapa ve Trkede Zamirler Kartsal zmleme. Gazi niversitesi Eitim Bilimleri Enstits. (Baslmam Yksek Lisans Tezi). Ankara KORKMAZ, Zeynep. (1992). Gramer Terimleri Szl. Ankara. KNG, Ekkehard. (1974). Sind Sprachen vergleichbar? G. Marlis (Derl) iinde Linguistik und SprachphiIosophie. Mnchen: Paul List Ver. KUFNER, H. L. (1962). The Grammatical Structures of English and German, Chicago. KURAN-I KERM. LADO, R. (1951). Measurment in English as a Foreign Language, With Special Reference to Spanish-Speaking Adults, (Unpublished Doctoral

Dissertation, University of Michigan.) LADO, R. (1957). Linguistics Across Cultures: Applied Linguistics for Language Teachers, Ann Arbor, Michigan University Press. LADO, R. (1961). Language Testing,. New York. MER, Cemil. (1999). Bu lke. stanbul. MOULTAN, W. G. (1962). The Saunds of English and Germans. Chicago. el-MUGALSE, Mahmud Husni. (1991). en-Nahvu-af, rdn. MUSAOLU, Mehman, (2000). Dil Evrensellikleri ve Trk Yaz Dillerinin Dil Bilgisi zerine. TMER Dil Dergisi. Ankara. Say:94. ss.53-54 NEWMARK, L. (1970). How not to Interfere with Language Learning. Lester. ss.219-227 NCKEL, Gerhard (ed.). (1971). Papers in Contrastive Linguistics. Cambridge.

243

OLLER, J. W. Jr. And S. M. Ziahosseiny. (1970). The Contrastive Analysis Hypothesis and Spelling Errors. ss.183-189 ZDEMR, Emin. (1983). Anadili retimi. Trk Dili -Aylk Dil ve Yazn Dergisi- Dil retimi zel Says. Cilt.47. Say:379-384. ss.18-30 PAACI, Burhan. (1987). Trk Dili Dersleri. Ankara. PE, Mario. (1987). Uslu lmil-Luga (ev. Ahmed Muhtar Omar), Kahire. ER-RACH, Abduh. (2004). Et-Tatbikun-Nahv. Beyrut. RADDEN, G. (1975). Fehlersanalyse Deutsch als Fremdsprache und neuere Linguistik. Hrsg. Otmar Werner u. Gert Fritz. Mnchen, Max Hueber Verlag. RADYYUDDN, Muhammed b. Hasan el-Esterabad. (1992). erhul-Kafiye. stanbul. ROBNNET, B.W.- J. Schachter (ed.). (1990). Second Language Learning Contrastive Analysis, Error Analysis and Related Aspects, Ann Arbor, Michigan. es-SAMERR, brahim. (1986). el-Filu; Zemenuh ve Ebniyetuh. Beyrut. SAUSSURE, Ferdinand. (1976). Genel Dilbilim Dersleri, (ev. Berke Vardar) Ankara. SEBKTEKN, Hasan. (1990). Grundlagen der modernen Linguistik I. Ankara: Gazi Bro Basm. SEBKTEKN, Hikmet. (1980). Yabanc Dil retimi ve Dilbilim Boazii niversitesi Dergisi. stanbul. C.3, ss.241-249

244

-------------------, Hikmet.(1978) Yabanc Dil retiminde Yntem zlemYabanc Dil retimi Dergisi- .T.. Akademisi Yabanc Diller Enstits. Eskiehir. Say:1. ss.10-16 SENEMOLU, Osman. (1980). Yabanc Dil retiminde ncelik Sorunlar. Dilbilim-stanbul niversitesi Yabanc Diller Yksek Okulu Franszca Blm Dergisi. stanbul. C.5. ss.61-66 SEVN, Resul. (2007). Arapada Cmle Yaps. stanbul. SEYFETTN, mer. (1970). Seme Hikayeler. stanbul. SEZER, Ayhan. (1979). Trke Cmlelerde Szdiziminin levi Genel Dilbilim Dergisi Ankara Dilbilim evresi Dernei-. Ankara. C.1-2, Say:4. ss.53-63 SEZER, Ayhan. (1995). Trkiyede Yabanc Dil retimi TMER Dil Dergisi. Ankara. Say:35. ss.33-40 es-SBEVEYH, (1983) Eb Bir Amr b. Osman b. Kanber, el-Kitb. (thk. Abdusselm Muhammed Hrn), Khire. SN, Mahmud smail. (1989) Yabanc Dil retim Metotlar Hakknda Bir Aratrma. ev. Hseyin Elmal, Dokuz Eyll niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi. zmir Say:5. ss. 449-476 SNMEZ, Sevim. (1991). Yabanc Dil retimi zerine. TMER Dil Dergisi. Ankara. Say: 2. ss. 7-9 STERNEMANN, Reinhard. (1983). Einfhrung in die konfontative Linguistik. Leipzig: VEB Ver. Enzyllopadie.

245

STOCKWELL, Robert P. J. Donald Bowen, John W. Martin. (1965). The Grammatical Structures of English and Spanish. Chicago. The University of Chicago Press. es-SUYUT, Abdurrahman b. Muhammed b. Sabk el-Hudayr Celaleddin. (1327). Hemeul-Hevami. Beyrut. (ty.). el-Ebah ven-Nezair en-Nahviyye. (thk. Taha Abdurrauf Sad.). Kahire. e-ARTUN, Reid. (1960). Mebadiul-Arabiyye. Beyrut. e-ELEVBN, Eb Al mer b. Muhammed b. mer el-Ezd, (1994). erhu'lMukaddimeti'l-Cezliyyeti'l-Kebr. (thk. Turk b. Sehv b. Nezzl). Beyrut. EYHZDE, Muhammed b. Mustaf el-Kocev. (1995). erhu Kavidi'l-rb li'bn-i Him (thk. sml sml Merve), Dimek/Beyrt. MEK, M.Ali (2006). Arap Dilinde Kelime Gruplar ve Cmle geleri. Sivas. MEK, Rasim. (1983). ada Eitimde Anadilinin Yeri. Trk Dili -Aylk Dil ve Yazn Dergisi- Dil retimi zel Says. Cilt.47. Say:379-384. ss.36-39 et-TAFTAZN, Saduddin Mesud b. mer. (1889). Muhtasarul-Maani. Yy. TANPINAR, Ahmet Hamdi. (1972). Huzur. stanbul. TEZCAN, Nuran. (1983). Yksek retimde Anadili retimi. Trk Dili Aylk Dil ve Yazn Dergisi- Dil retimi zel Says. Cilt.47. Say:379 384. ss.73-76 TOPALOLU, Ahmet. (1989). Dilbilgisi Terimleri Szl. stanbul.

246

TOSUN, Cengiz. (1983). Anadiliyle Ama Dilin likileri ve Etkileim Alanlar zerine. Trk Dili -Aylk Dil ve Yazn Dergisi- Dil retimi zel Says. Cilt.47. Say:379-384. ss.220-226 TURA, Sabahat Sansa. (1983). Dilbilimin Dil retimindeki Yeri. Trk Dili Aylk Dil ve Yazn Dergisi- Dil retimi zel Says. Cilt.47. Say:379 384. ss.8-17 el-UKBER, Ebul-Bek Abdullah b. el-Huseyn. (1995). el-Lubb fi lelil-Bin vel-rab. Beyrut. ULA, A.Halim. (2003). Cmle ve Metin Bilgisi. Ankara VARDAR, Berke. (1983). Bildiriim levi, Alan Kavram ve Terim retimi. Trk Dili -Aylk Dil ve Yazn Dergisi- Dil retimi zel Says. Cilt.47. Say:379-384. ss.3-7 WARDAUGH, Ronald. (1970). The Contrastive Analysis Hypothesis. TESOL. Say:2. ss. 123-130 WENRECH, U. (1953). Languages in Contrast: Findings and Problems, Mounton. YCEL, Fatma ve zcan EREK (2003). Karlatrmal Dilbilim ve Yabanc Dil Dersi. A..TMER Dil Dergisi, Say: 118 Ocak-ubat. ez-ZEMAHER, Ebu'l-Ksim Crullah Mahmd b. mer, (1990). el-Mufassal f lmi'l-Lua (nr. Muhammed Bedruddn Eb Firs). Beyrt.
ZLFKAR, Hamza. vd. (2001). Yksek retim rencileri in Trk Dili ve Kompozisyon Bilgileri. Ankara.