Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi

Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph Joseph von Hammer von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

NDEKLER

BRNC BLM .............................................................................................................. 5 1774 Antlamasnn Sonular. Kaybedilen Eyaletler Ve Karklklar. Krm Meselesi ............................................................................ 5 KNC BLM ........................................................................................................... 31 Rusya ve Avusturya ile yeni harbin evveliyat, ordunun durumu .. 31 NC BLM ......................................................................................................... 57 DRDNC BLM ................................................................................................ 80 Fransz Devrimi Zamannda Osmanl mparatorluu. Lehistan Meselesi. Vilyetlerde Bamsz Hayat. Fazvantolu Ve Ali Paa. Bonaparte'in Msr'a Hcumu Ve Fransa le Zahir Sava. ................ 80 BENC BLM ......................................................................................................105 Saltan Sehmln, Memlekette Gittike Artan Anariye Kar Neticesiz Mcadelesi. Rusya le Anlamazlk. Selim'in Dmesi; Ardas IV. Mustafa Re II. Mahmut'un Tahta kmalar. Paylama Plnlan Ve 1812 Bkre Bar Antlamasna Kadar Ruslara Kar Sava.....................................................................................................................105 KNC KTAP .............................................................................................................164 Devlette Islhat ve Birlik Urunda Uramalar ...................................165 BRNC BLM .....................................................................................................165 Sultan Mahmud'un Bamsz Valilere Kar Mcadelesi, Yunan Ayaklanmasna Kadar (1812 - 1821) ......................................................165 KNC BLM .........................................................................................................181 Sultan Mahmud'un Rum'lara Kar Mcadelesi Ve Bat rneine Gre slhatn Uygulanmas. Rumi Ar'in "Hellen Vatan" M hya Etmek in Savamalar. Bat Devletlerinin Mdahaleleri: Rusya le Harp. Edirne Bar Antlamas (1829) ....................................................181 NC BLM .......................................................................................................244 Yunan Ayaklanmasnn Sonulan: Yenierilerin Ortadan Kaldrlmasndan Rusya ile Bar Antlamas Yaplmasna Kadar ................................................................................................................................244 DRDNC BLM.................................................................................................272 Msr Meselesi. Suriye'nin ele geirilmesi ve Osmanl Hanedannn bekas urunda Mehmet AH Paa ile ilk sava. ....................................272 NC KTAP ..........................................................................................................312 Hristiyan Milliyetlerin Osmanl Devletinden Ayrlmalar ..............312

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

BRNC BLM.......................................................................................................312 Boazlar Antlamasnn yaplmasndan Krm Harbine kadar Rus entrikalar (1841 - 1853) .............................................................................312 KNC BLM .........................................................................................................322 "Tanzimat" n Yaratt Yeni Trkiye'nin Krm Harbinden nceki Durumu ..........................................................................................................322 NC BLM .......................................................................................................336 Knn Harbi ve Sonulan (1853 1856)...............................................336 DRDNC BLM.................................................................................................375 Kumanya Birlii urunda mcadele ve Memleketeyn Prensliklerinin Osmanl Devletinden koparlmas (1856 1862) ................................................................................................................................375 BENC BLM ........................................................................................................396 Fransz rneine Gre Avrupai Bir Trk Devletinin Kurulmas in Giriilen Teebbsler. Engeller: Mslmanlarla Hristiyanlar Arasndaki Dini Tezatlar: Hristiyan Kavimlerin Uyanmas: Mal Sknt Ve Batllarn Ekonomi Bakmndan Tedrici Olarak Memlekete Sokulmalar. ...............................................................................396 ALTINCI BLM .......................................................................................................439 1877 - 1878 Osmanl Rus Tarbi ve Sonular .................................439 YEDNC BLM .......................................................................................................450 Berlin Antlamasndan Sonra Abdlhamid'in Trkiyesi .................451 SEKZNC BLM ....................................................................................................474 Devrim. Yeni Zamanlar ve Eski Grenekler ..........................................474

Sayfa

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Sayfa

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

BRNC BLM 1774 Antlamasnn Sonular. Kaybedilen Eyaletler Ve Karklklar. Krm Meselesi Kk Kaynarca Bar Antlamas ile Babli, haddizatnda yalnz Tataristan yaknlarnda baz kalelerle Tataris-tan zerindeki metbu'luk hakkn kaybetmiti. Fakat asl nemli olan nokta, savatan sonra Osmanllarn, bar iinde ve en iyi dostluk mnasebetleri ortasnda olsa bile, hi bir hukuk! ba gzetilmeden zerine saldnlmas caiz grlen milletlerden saylmas oluyordu. Bu zaman, dayanma kabiliyetini kaybetmi olan devletler hesabna olmak zere, paylama ve tazminat antlamalarnn yapld bir devirdir. Baz kimseler Osmanl mparatorluunu Lehistan Ki rai l ile bir tutuyorlard. Gerekten de bu devletin komular, Polonya'da asayii yeniden kurmak ve siyas partileri bir i savan kanl olaylarndan korumak bahanesiyle, geni Leh eyaletlerini kendilerine ilhak etmi bulunuyorlard. stanbul'daki Fransz elisi yle yazyordu: "Von Kaunitz, Osmanl Devletinin yaamakta devam etmesini Avusturya siyaseti ve menfaatleri iin esasl bir unsur olarak saymaktadr. Fakat Trk idaresinin manaszl karsnda Osmanllarn bundan byle yayabilecekleri hakknda hi bir mit kalmamaktadr" 1. Padiah, Focani 2 kongresi arifesinde grm olduu hizmetlerin mkfat olarak Viyana sarayna vadetmig olduu paralarn bir ksmn demiti. Fakat Trkler, gerek Kayser ordularnn Osmanl snrlar boyunda hareketlerde bulunmalarna, gerekse Bistriz ve Kronstadt oselerinin tamir edilmesine 3 endie ile bakyorlard. Ayni ekilde Budan ve Eflk Karpatlar boyunca "yeniden ihya etmek" dsturu ortaya atlarak yaplan toprak ilhaklarna 4, Bu-dan'llar tarafndan meru' olmyarak zaptolunmu olan dalk toprak eridi zerindeki hak iddiasnn yenilenmesine, daha nce vezirin muvafakati alnmakszn Eflk'de yeniden hudut tashihi iin giriilen
St. Prest'in 17 ubat 1775 tarihli raporu: "Monsieur de Kau-nita etablit pour base politique que rien ne conviendrott micut l'in-tert de la monarchie autrichienne que la duree de I'Empire Ottoman, mais que Tabsurdit da son administration ne laisse aucune esperance qu'il puiase se soutenir"; Hurmuza ki, Suppl 11, S. 922 Kars. Zir.kesen VI. S. 86. 2 Hurmuzaki VII, S. 95 - 96. 3 Ayn yazar, Suppl. I 1, S. 851, Nr. MCCX. 4 Ayn yazar IX 2, S. 77 - 78 No. LXXXI.
1

Sayfa

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

teebbslere seyirci kalyorlard 5. 1772 yl balarnda Petersburg'daki siyas mahfillerde Avusturya'nn Eflk ve Budan' almak niyetinde olduundan aktan aa bahsolunmakta idi. Rus Bavekili Panin ise, Srbistan' ilhak etmek suretile Avusturya'nn bana bir dert sarmasndan memnun kalacan temin ediyordu. Mays aynda Avusturya tmparatoriesi Maria Theresia'nn s.an-sliyesi Kaunitz, Avusturya kuvvetlerinin yeni ilhak edilmi olan Galiya'ya gitmek zere bir mddet nce alm bulunan en ksa ve en elverili bir yol olan Eflk yolundan mmkn olduu kadar yakn bir zamanda geeceklerini bildirmi, Rumyanzof un bundan haberdar edilmesini istemiti. Petersburg'daki Prusya elisi yle yazyor: "Kont Panin, Prens Kaunitz'in bu kadar acele davranmamasn isterdi. Fakat bu i olduktan sonra nne geebilmek iin bir are bulamamaktadr 6. Bir yl sonra, yani 1773 senesi kasm aynda Ol-tenia'nm Avusturyallar 7 tarafndan igal edilmi olduu sylentisi stanbul'da dolamya balad. Eyllde de Babli, Avusturya tahidat hakknda izahat istemek zaruretini duydu 8. Ayn yl iinde mparator Joseph, dou snrlarn kendi gzleriyle grmek ve Marmoros Sancak beyliine Budan topraklarndan ufak bir ksmn 9 ilhak etmenin zarur olduu dn vermek amaciyle Erdel seyahatini yapt 10. Eski Orsova'ya da ihtirasl gzlerle baklmaa baland 11. Avusturya'nn stanbul elisi, 1773 banda gerek Eski Orsova ve gerekse "mahut Budan blgesi" iin Babli nezdinde teebbste bulunmak emrini ald 12. En son olarak 1774 tarihinde, Trk - Rus muahedesinin imzasndan bir an nce, Avusturya ktalar, Budan'da km olan vebaya kar tedbirler almak zorunda olduklar bahanesiyle, Galiya'ya giden "Budan yolu" zerinde bulunan Cimpu-lung, Suceava ve Cernauti blgelerine girdiler 13. Ayn zamanda Viyana hkmeti, bu birka kyn - hakikatte geni bir blgedir - arivlerde bulunan baz vesikalarla kfi derecede isbat edilebilecei gibi imdi Avusturya'ya ilhak edilmi olan Pokutia'ya ait
Ayn yazar, Fragmente V, 385 vd. Le comte Panin auroit bien aouhafte que le prince Kannit z se fut un peu moina presse, mais, la choae ant faite, il ne voit plus rao-yen de l'empecher. Solms'n 19 Mayu 1772 tarihli raporu: "Acte si fragznente" n, S. 68. 7 Ayni eser, S. 72, Nr. 3-4. 8 Hurmpzaki VII, S. 101 - 102. 9 Bu ifadeye bak: ayni eser Suppl. I 1, S. 910, Nr. MCCXd. 10 Bak: Geschichte tles rumaenischcn Volltes "Rumen milletinin tarihi" I 1, S. 183 vd. kar. Katerina'nn Lobkovitz'e muhtras ve Kayser, Jozef'in cevab: Hurmuzaki, Suppl. I 1, S. 856. vd.. 11 Ayni eser S. 884, Nr. CCLVH. 12 Ayn yazar VH, S. 98 vd. 13 Kar.: Fransz sefaretinin 29 Ocak tarihli raporundaki Avusturyallarn Eski - Orsova ve "Erdel ile Pakutia arasnda kalan Moldavya'ya ait keyi" istediklerine dair ifade; ayn eser, Suppl, I I, S. 889, Nr. MCCLXTV.
5 6

Sayfa

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

olduunu iln etti 14. Krm' ganimet olarak yaknda kendine mal etmek midini besliyen Rusya, Avusturya'nn bu tahrik edici ve hilebazlkla yapt hareketlere kar itiraz etmek iin bir ey bulamad 15 Gerekten de Rusya, bir Avusturya Aridknn idaresi altnda bir Daya devletinin kurulmasna daha nceden muvafakat etmiti 16. Avusturya elisi Thugut, mparator kuvvetlerinin "Bu-kovina adn tayan kk bir araziyi" - hakikatte bu topraklar hi bir zaman Bukovina adn tamamlardr; "Bu-kovina, yalnz Pnt rma kylarndaki grgen ormanlarnn addr. - igal etmi olduklarn ancak aralk aynda itiraf etti 17. "Bylece iki devlet arasndaki snra mmkn olan en tabi eklin verildiini" ileri srd 18. Budan Prensi Gregor Ghica'nn Trklere kar yapt ihanetine ramen Rus ve Prusya elileri Ghica'ya prenslik temin etmilerdi ve Boyarlarnn btn itirazlarna aldr e-dilznedi. Ruslar, Rumyanzof ve kasm aynda stanbul'a gnderilmi olan Nikola Repnin, bu etin ile uramya yanamyorlard. Hatt bazan Ruslar, bidayette tamamiyle pasif kalmalar iin para ile satn alnmlard. Thugut, sadece nemsiz bir a razi terkinler*, elden karmasn Babli'nin iyi niyetinden bekledii bir "yol"dan bahsediyordu 19. Bir maverede eyhlislm, byle bir toprak U rk aleyhinde bulundu. Fakat teki devlet adamlar, her ne bahasna olursa olsun bara kavumak istiyorlard. 20. Bazlar yalnz, Avusturya'nn bu kadar fazla genilemesi ile tehdit altna girmi olan Hotin'in emniyetinden endie ediyorlard. 17V 5 ylnda Babli tercman "ii bitmi" olarak sayyordu. Gerekten de maysn daha yedisinde bar antlamas imzaland 21. Tahir Aa Babli'nin murahhaslna tyin edildi: Avusturya akmlar Tahir Aay kolayca yumuatt ve Vi yana hkmetinin artk fiiliyat sahasna konulmu olan ilhak iddiasnn hakl olduuna ikna etti. Gnl ferahl ile Palnmutka Anlamasn imzalad. Bu aklama ile Avusturya, byk, gzel, bereketli, alkan ve itaatli insanlarn oturduu bir vilyeti bir damla bile kan dkmeksizin kazanyordu 22 .Anlamann tatbikinde General Barko - "Trk
"Acte i fragmente" II, S. 75 vd. Ayn eser S. 77, Nr. I. "Geschichte des rumaenischen Volkes" 11 ayn zamanda kar. Hurmuzaki, Suppl. I 1, S. 853; IX, S. 84, Nr. XCI; S. 88, Nr. XCVHL 17 Ayn eser Suppl. 11 S. 913. Nr. MCCXCV. 18 "On a par ce moyen donne" ta frntiere toute retendue dont elle eat auaceptible"; ayn yer. 19 Ayn eser 3. 921; VII. S. 112 vd. 20 Ayn eser Suppl. I-1. S. 925, Nr. MCCCVII; VTJ, S. 147. 21 Ayn eser Suppl. 119. 932, Nr. CCCXX; VH, S. 156. vd., 110 Yd., 189/90. 22 Ayn yazar "Documente" VH, S. 485 vd.; "Fragmente" V, a 391 vd.
14 15 16

Sayfa

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

nazrlarnn en basit coraf malmattan mahrum olduklarna" daha nce Thugut iaret etmiti-, kendi bildii gibi ve Avusturya'nn menfaatine en uygun olan ekilde snrlar tesbir etti. Halbuki muahedede sarahatle "tamamiyle belli olan mparator subaylarnn daha nce saptam olduklar hudutlar" kayd vard 23. Trk vkel meclisinin birok toplantlarndan sonra ve ayn zamanda Fransz sefiri de St Priest'in dosta aracl ^aysinde ok srmeden ortalama bir yol bulundu. Daha 17 mays 1776 da ad geen topraklarn Avusturya'ya braklmas anlamas stanbul'da tasdik olundu 24. Osmanl Devletinin dorudan doruya bakasn tehdit eder grnen Osmanl Kus muahedesinin tdil ederek zararsz bir hale getirilmemi salamak amaciyle, Reis Etendi itiraz etti ve 1774 yl sonlarna doru stanbul'daki Prusya ve ngiltere elilerine bavurdu ok safa bir dnce e Babli, bu suretle Ker ve Yeniftleyi, hatt Taman't. ey311 -manda Tatarlar zerinde metbu'luk haklarn tekrar kazanabileceini mit ediyordu. 25. Bugn bize anlatlmaz gibi gelen bu gibi dnceler, Trklerin siyas meseleler zerinde dm bir grle hkm vermelerine alm olmaUr ve dnce tarzlar ile izah editeMlir. Bukovina anlamazlndan, kan mcadele srasnda Prusya elisi yle yazyor: Bu saf dil insanlar, bu teklifleri yaparken Ruslara kar c^lr ma geleni ifade ederek: Babli, Rusya'ya kar sava haksz o-larfak iln etmise bunun cezasn ekmitir diyorlar, bundan Avusturya'nn da ayni ahibete uryacai neticesini karyorlar 26. Byle mnsz tekliflerin yaplmasna, Trabzon valisi Yankl Ali Paa'nm birdenbire ve iki ay nce im7-alan-nu olan bar muahedesine ramen Krm'a saldrarak burada kazand zaferler ve Krm Hannn eski metbuu ve dinda olan Padiah tarafna gemesi gibi olaylar mil olmutur 27 . Kendiliinden anlalaca gibi Prusya Kiral, btn srarlara ve ricalara ramen bu ie karmay reddetmitir. Bylece yalnz Osmanllar tarafndan Klburun, buna karlk Ruslar tarafndan Hotiu 28 boaltld 29 ve aralk aynn ikisinde bar antlamas Istanbulda tasdik olundu. Abdlkerim, buna ait evrak arie'ye vermek zere Pe-tersburg'a gitti.' Fakat olaanst
Des frontieres bien distinetes et semblabtea a cel'.ea qu, ont tablies actuellement les officiers de la Cour tmpe'rtale"; Hurmraak, Suppl. I 1, S. 946, Nr. MCOGHJL 24 Kars. Ayn eser 3. 952, Nr. MCCCXLIX 25 Zinkeisen VI, S. 86 vd., Prusya elisinin raporlarna gre. 26 Acte al fragmente" n, S. 104. 27 Ayn yer. 28 Ghlca, kalenin yklmasndan memnun kalrd. nk bu takdirde kaleye ait evredeki arazi, tekrar Budan'a verilmi olacakt; Hurmuzaki VII, S. 118, Nr. LXXTV, S. 123. 29 Kars. ayn eser S. 115, 144.
23

Sayfa

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Osmanl elisi, yeni mnasebetler kurmak ve menfaatler sahyabilmek midiyle ancak 1776 yl ubatnda Katherina'nm huzuruna kt 30. Bunun zerine Prens Repnin, alayl bir elilik heyeti ile stanbul'a gelerek efendisinin mektubunu padiaha takdim etmek devini ald. Austosta, tam Bukovina meselesinin en buhranl zamannda Prens Repnin, Budan'da bulunuyordu 31. Bir ka gn de Bkre'te kalarak Prens Alexander Hypsilajtes (psilanti), ile kabilesini bantrmya alt 32. Fakat az sonra, Budan beylerinin komutas altnda olmak zere Hotin ve Budan kalelerinin kuvvetlendirilmesi iin Rumeli sipahileri topland 33 Bu ise, daha ziyade yeni ilhak ettii topraklarla Hotin blgesine fazla sokulmak istiyen Avusturya'ya kar bir tehdit idi. Ayni surette Prens Repnin'in Bab l iyi memnun etmek iin elinden gelen her eyi yapmas da Avusturya'nn itirazna kar bir nraa-yiden baka bir ey deildi. Ruslarn bundan maksad, kendi ereflerini koruyabileceklerini ve anlamalara hrmet et tirebileceklerini Bbliye daha ak bir surette gstermekti. Ayni zamanda bu, Osmanl topraklarna hayat menfaatlerine ve haysiyetine yeniden mdahale edeceklerine dair bir almetti 34. Bizzat Repnin, Krm ile henz boaltlmam olan Ta-man ve Kuban blgesine komu yerleri 35, ve bir de ticaret muahedesi yaplmas hakknda mzakerelere balamt. stanbul'dan ayrlan Prens Repnin'in yerine gelen Stakyef bu mzakerelere devam edecek ve neticelendirecekti 36. Babli'nin, henz mrekkebi kurumam olan muahedeye bal kalmak istememesine aadaki olaylar sebebiyet vermitir: Babli, yeni Han Sahip Giray'n hanln her zamanki gibi merasim ve formalitelerle tasdik etti ve en yksek kuvvet almetlerini verdi. Sahip Giray bunlar kabul etmek istemedii zaman yerine Devlet Giray geirildi. Sahip Giray en emin olan Sinop zerinden stanbul'a kamaya karar verdi. Fakat birok eski Krm hanlar gibi o da buradan srgne gnderildi. Devlet Giray, 1775 hazirannda stanbul'a bir heyet gnderdi. Kalga, Nurettin, Kadasker ve 200
Ayn yer. stanbul'da imzal muahedenameler daha 24 ocak tarihinde, Rus temsilcisi Albay Peterson'un Sadrazam tarafndan kabul srasnda teati edilmitir. Ayni eser S. 100. Elci Abdlkerim'in Moskova'da 1776 ubatna kadar sren ikameti hakknda bak: Zinkeiscn VI, S. 136; Komnenos Hypsilantes, S. 550 - 551. 31 Hurmuzaki VII, S. 200. 32 "Denkwrdig:keiten der rumaenischen Akademie" XXXII. S. 605. 33 Hurmuzaki VH, S. 206. Belgrad'da yaplan askeri hazrlklar baklanda bak: ayn eser, S. 287. 34 Kars. ayn eser, S. 263, 267, 272. 35 Ayn suretle o zaman Eorzevski ile Binba Fleury da, Rep -nia'in yardm ile Karlof a Muahedesinin yenilenmesini kabul ettirmek amaciyle, stanbul'a geldiler; ayn eser, S. 276; kar. ayn eser S. 288. 36 Ayn eser S. 263.
30

Sayfa

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Mirza bu heyetin iinde bulunuyorlard. Heyetin vazifesi Devlet Girayn Babli tarafndan tannmasn ve mmkn olursa Padiahn asker yardmn salamakt 37. Karde Tatar milletinin istanbul'a gelen temsilcileri geri, bilhassa efendiler tarafndan, sempati ile karlandlar; fakat fazla bir ey elde edemediler 38. Ancak bu olay, Ruslara Bbliyi Krm iin yalnz din ve adalet adamlarn deil, ayn zamanda gmrk memurlarn da tyin etmekle itham etmek ve ikyetlerde bulunmak iin vesile verdi 39. I. Abdlhamit, arie Ka-therina'ya yazd mektupta Tatar meselesine hafife temas etmiye hemen hemen cesaret bile edemiyordu 40. Fakat Trk devlet adamlarnn sesi, daima daha yksekten kyordu: 1774 bar andlasmasm imdi o ann bir icab olarak saymak istiyor ve bu muahedenin hi olmazsa megul olmalarm istemiyen Tatarlarla ilgili olan hkmlerini, tpk bir zamanlar byk Petro'nun Prut Muahedesini yapt gibi, yerine getirmemek hususunda kesin kararlarn herkese iln ediyorlar ve Bat devletlerine, bilhassa aktan aa Osmanllarn tarafn tutmakta olan Fransa'ya bavurmak isteinde bulunduklarn bildiriyorlard 41. anakkale Boazndan geip Karadenize gitmek istiyen Rus ticaret gemilerine, hakikatte bunlarn ticaret deil, harp gemileri olduu ba hanesiyle msaade olunmad 42. Aralk aynda Rus elisi, hkmetinden alm olduu emre uygun olarak, kesin bir dille bar antlamasnn btn hkmleriyle derhal tatbik edilmesini istedi. Byle yaplmazsa bilhassa Rumyanzof'un veya Prosorofski'nin yeniden Krm'a gireceini, nk Osmanl kuvvetlerinin hakikatte yalnz pek az sr.y da karakol ktalar idi - hl Taman'da bulunmakta ofckTarn bildirdi 43. Fakat bu defa da Babli, daha dorusu szn duyurmaa ve iktidar muhafaza etmee muvaffak olan bar taraftarlar, Ruslar'n anladklar ekilde ifade etmek gerekirse bizzat nazrlar ve padiah nezakete gtrebilecek olan son karar sonraya brakmak aresini buldu. Babli, Tatarlarn istikll istediklerine hakikaten inanarak Krm'n istikllini tandn, fakat zamanla bunda yanlm olduunun

Komnenos Hypsilantes, S. 547 - 548; Resmi - Ahmed, S. 250 vd., Prusya elcisinin raporlarna gre Zinkeiaen VI, S. 128 vd. Diez'e ffOre ayn eser S. 265, not 1 - Padiahn Tatarlar zerinde dini haklarna ait bir anlama daha o zaman, 8 Ocak tarihinde, akdedilmitir. 38 Hurmuzaki VH, 3. 274 - 275 39 Ayn eser, S. 290. 40 Ayn eser, S. 276. 41 Zinkeisen VTI, S. 133 - 134. 42 Ayn eser S. 134). 43 Hurmuzaki VII, S. 290, Zinkeisen VX S. 140 vd.t 908. vd.
37

Sayfa

10

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

meydana ktn ileri srd 44. Ayn zamanda Ka-radenizde bir Osmanl filosunun silhlanmas iin tedbirler ald. Fakat btn bunlar, Ruslar Perekop sahasnda niha olarak yerlemekten alkoyamad 45. imdi Rusya, bu kadarla yetinerek geriye kalan eyletlerini Osmanl Devletine garanti etmek iin Avusturya'ya teklifte bulunmak dncesinde idi. Bundan maksad, Kk Eflk zerinde gizli emeller beslediinden phe edilen Viyana hkmetini g bir duruma drmekten ibaretti 46. stanbul'a kam olan Devlet Giray'n yerine Rus taraftar ve hatt bir mddet Petersburg'da ya^am... bulunan ahin Giray'n geirilmesinden sonra ve Mirzalar-lan mteekkil bir elilik heyetinin temmuzda Petersburg'a gitmesini mteakip Rusya, Osmanllar Taman' boaltnya zorlam olmakla ve Krm'da baz mntakalarn .galyle tatmin edilmi gibi grnyordu 47. O zaman ar i /harp istemiyordu. Muhakkak ki sava yapacak Mr durumda deildi. Bylece Trkler, Kk Kaynarca Muahedesi) in bakk hkmlerini de hi bir eyden ekinmeden iaeir ye in&-: buluyorlard. Bukovina meselesinde Boyarlarla oei b r Avusturya'ya kar protestoda bulunan ve Avustury;. ilo beraber Boyarlara ve Osmanl Devletinin menfaatlerim tpkn hareketlerde bulunmu olan Gregor Ghica'y Trkler, oktanberi hain sayyorlar, yerinde kalmasna tahamml et:ne!r 'stemioifc.rd. Bir Rumanyahnm, belki de daha o z;m;n .engin bir insan olan EmmanueVin kendilerine prons yaplmasn istiyen partinin ikyetleri tam zamannda t tanbul'a ulat. Mlayim ve dil Prens Ghi -ca, Trk - Rus p.uhedesine gre iki sene iin tehir edilmi olan vergileri, bt muahedeyi saymyarak toplam bulunduundan istisiran olarak sulandrld ve lme mahkm edildi 48. Kapcuba, Hularla ok dosta mnasebetler idame eden bu k- rnaz Romun, byk hmisi arieye kaabileceinden endi ;e ediy- rdu. Bylece o, prensi Ya'a getirterek hizmetilerine ldrtt 49. Hemen Ksteki Munisi prenslik almetleriyim Ya1 a gnderildi. Babli tercman o-lan bu zat, daha nce hamileri tarafndan Eflk prensliine getirilmek istenmiti. Ayn zamanda Eflk prensliine, sava srasnda

Ayn eser; S. 913 vd. Ayn eser S. 141 46 "Acte i fragmeme" II, S. 131. 47 Zinkeisen VI, S. 156 vd. Komnenos Hygsilanles, S. 551. 48 Bunun teetrftl hakknda bak: "Acte gl fragmente" II, S. 127 -129. 49 Kars. Ayn eser S. 139 vd.; Hurmuzaki, Fragmente V. S. 100; ve Boyar Konstantin Karaca'nn Hurmuzaki Xm, S. 83 de yaynlanm olan yazlarna gre benim etdm; bu etdm "Denkwrdigkeiten der rumaenisehen Akademie", XXXII, S. 65 de kmtr.
44 45

Sayfa

11

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Emmanuel Giani gemek istemiti 50. 1776 yl hazirannda Kbrs'a srgn edilen Reislkt-tab ismail Bey, ayn senenin nisannda demiti ki: "Rusya ile yapm olduumuz son muahedenin hkmlerini yerine getirmekten kanmak iin biz daima yollar bulacaz" 51. Gerekten o, bunda muvaffak oldu. Bunun halefi Atfzade Osman Efendi de o kadar byk bir maharetle Gregor Ghi-ca'nn idamna hainlik ve rvet almak, fena idare ve itaatsizlik gibi sularla sebep olduuna Padiah ikna etti ki, en sonunda bu idama itiraz etmi olan Stakiyef bile susmak zorunda kald: Hami devlet, br haini ve soyguncuyu yerinde tutmay Trk hkmetinden istiyemezdi. Muhakkak ki idam la da olsa bo kalan bir prenslik tacn gvendii bir ahsa vermek elbette onun hakk idi. Fakat ayni zamanda Tatarlar meselesinde de daha enerjik ve pervaszlkla hareket olunuyordu. Her bakmdan mavirlerine bal kalan Padiah, ricanamesini usulne uygun olarak Halifeye yazmadn ileri srerek yeni han tanmak istememiti 52 Gayet ak olarak bir defa daha Kas elisine demiti ki eer baka bir siyaset takip olunacak olursa bu, Mslmanlarn kutsal haklarn Hristiyanlara feda eden bir hkmete kar stanbul halknn ayaklanmas sonucunu douracaktr; ahin Giray Rus askerlerinin basks altnda seilmitir; binaenaleyh Rus ktalarnn Krm' boaltmalar ile yeniden ve tamamile serbest bir seimin yaplmas kanlmas mmkn olmyan bir zarurettir. En sonunda da, eer Ruslar Perekop'da yerlemek dncesinde iseler ayni sayda Osmanl kuvvetlerinin ayn rtbede bir komutann idaresi altnda Taman' igal edecekleri tehdidinde bulunuldu 53. Buna verdii cevapta arie ancak ahin Gi-ray'm ve ayn zamanda btn Krm'n Babli tarafndan serbest bir devlet olarak resmen tannmasndan sonra askerlerini geri ekeceini bildirdi. Bundan baka ayni mektupta ahin Giray'm usulne uygun olarak yeni bir ricaname yazaca baz ihtiraz kaytlarla vait olunuyordu. Bu beyannameyi Babli, bir ltimatom olarak saymalyd 54. 1777 yl sonlarnda ve 1778 balarnda Rus elisi ile yaplan mzakereler, yeni Prusya elisi de Goffron'un btn araclna ramen

12
Sayfa

Kars. "Acte i fragmente" II, S. 123 124; "Denkvvrriig-keiten der rumaenisehen Akademie" S. 605. Zlnketeen VI, S. 131. 52 Ayn eser S. 919. Padiahtan yalnz takdis etmesi rica olunuyor, fakat ayn zamanda culsu tanmas sz gemiyordu; ayn e-ser. 8. 160. 53 Ayn eser, S. 919. vd. 54 Ayn yer.
50 51

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

msbet bir sonuca varamad. ubatta Hristiyan devletlere de br beyanname yaynland ve stanbul'daki elilere bildirildi. Fakat hi bir yerde, hatt Fransa saraynda bile, kk bir istekle karlanmad. Bu arada Krm'daki Trk taraftarlar 1777 sonbaharnda Fransz tarzna gre silhlanm daim bir orduyu iddetle protesto ettiler. Kozluca'da Rus niformalar ve nianlan tayan "Tatar mparatoru" nun Rus elbiseleri giymi yeni askerleri ayaklandlar 55. Bunun zerine orada bulunan ve iktidar eline alan Porosofski, asileri ldrerek Rus ktalarn Taman'a soktu. Devlet Giray'n kardei Selim Giray, yeni han olarak, ikamette bulunduu Rumeli'den Krm'a gnderildi. Fakat Ruslar, yeni han'm maiyetinde gya Osmanl subaylar ve askerleri bulunuyormu bahanesiyle, buna silhla kar koydular ve karaya km olduu Kefe'den srerek Balaklava'ya kadar kovaladlar. Birok arpmalardan sonra Selim Giray o kadar sktrld ki bir gemiye snmak zorunda kald 56. Fakat Babli tarafndan ocak aynda gasp ve asi, ekiya ve "Osmanl kanna susam kpek" olarak iln olunan ve 1778 nisannda stanbul'a eliler gnd ermi olan ahin Giray da hakikatte artk iktidar mevkiinde bulunmuyordu: imdi btn memleket ve komu eyaletler arieye aitti ve. iktidar tam mnasiyle Rus generaller'nin eline gemiti. Daha 1777 yl sonlarna doru en son hzla sava, hazrlklar yaplmt. Dinyester boyundaki kalelerin ve ra-kof'un kuvvetlendirilmesine allm, vilyetlerde sipahilerle yenieriler toplatlm, Asya'da asileri baar ile bastrm olan Cezayirli Hasan Paa'nn komutay zerine almas uygun grlmt. Daha o zaman Rumlar bayra altna toplyarak kadir bilmez ve srf kendi menfaatine dkn Rusyaya kar savaa sokmak dncesini besliyen bu enerjik kaptan Hasan Paa, bir donanma vcuda getirmek iin btn gayretini sarfediyordu. 1778 Maysnda 22 gemi ile Karadenize alarak Sinop da gzetleme mevkiinde kald. Fakat Babli, harp iln etmekten kand. Vebann deniz askerlerini ok krm olmas ve belki de Anadoludaki komutanlarn gn getike Rusya ile anlam hainler olarak meydana kmalar bunun sebebi olsa gerektir 57. Bavyera veraseti yznden kan anlamazlk Rusya'nn umduu Prusya itti faknn vcude gelmesine engel olmutu 58. Darendeli Mehmet Paann
Ayn eser, S. 164 vd. Ayn eser, S. 926 - 927 57 Ayn eser, S. 210; bilhassa hekim Hasan'u raporu, Atha -nasius Komenos Hypsilantes, S. 568 vd. 58 Etrafl olarak bak: Zinkeisen. Burada tarihi, haddizatnda Prusya'nn stanbul ve Petersburg'dak elilerinin raporlarn aynen vermekte veya tercme etmektedir. Kars. Kommenos Hypsilantes, S. 563 vd.
55 56

Sayfa

13

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

iktidardan dmesinden sonra - ki 1777 banda yerine bar taraftar Dervi Mehmet Paa gemitir 59. 14 ocakta toplanan byk divan, Abdurrazzak'n tesiri ile, eer Ruslar Krm' boaltacak olurlarsa Babli'nin baka bir itirazda bulunmyacan ve "ekiya" ahin Giray'a bamsz Tatar Hanln tercih edeceini iln etti. Batdaki ilgilerini gz nnde tutan Prusya, Petersburg'da ve Fransa stanbul'da; umulmayan bu ilerin, bar bir safhaya girmesi iin yardmda bulunmulardr 60. Rusya'nn kesin bir dille istei zerine 4/15 kasm 1774 tarihinde prensliklere imtiyaz salyan bir hatt erif karld 61. Hi vakit kaybolunmadan Rusya, Aripel adalarn dan birinde oturmak zere bir konsolos tyin etti. Bunun -devi, Trk idaresine kar daima mcadele ederek Trk milletlerini sindirmek ve Avrupal dier konsoloslar her fsat tan faydalanarak danltmaktan baka bir ey deildi 62. Daha sonra Selanik, zmir, Kbrs, Rodos ve Girid'e tyin olunan konsolosluklarn da asl devleri, istihbarat yapmak ve halk itaatsizlie tahrik etmekten ibaretti. Buna karlk Eflk ve Budan'a, bu memleketlerin, muahede gereince yeni ve biricik hmisi durumunda olan arie, ancak 1782 de temsilciler gnderdi. Geri Ruslar daha 1780 de Sergius La-karef adnda vaktiyle stanbul'da yaam ve Astrahan'da o-turan bir Grcnn olu olan bir adam Eflk, Budan ve Besaraoya'ya konsolos olarak gndermek iin Babli'ye teklifte bulunmulard. Fakat Babli bu teklifi kabul etmekten kesin olarak kanmt. nk bu adamn. Boyarlar Rus plnlar iin kazanmak ve mukavemet edenleri bertaraf etmek iin var kuvvetle alacan gayet iyi biliyordu. Babli, ancak eskidenberi teki Hristiyan devletlerin konsoloslar bulundurduklar yerlerde ve gerekten gelimi bir ticaretin korunmas gerektii noktalarda arienin konsoloslar bulundurabileceini ileri sryordu. Halbuki Ruslar dorudan doruya Budan'a mal ihra etmiyorlard. Buraya gnderilen Rus arabna da eski zamanlarda Dinyeper taraflarnda ticaretle megul olan ve kazakllar denilen kimseler vasta oluyorlard. Eer Rusya, Lakaref'in tannmasnda bundan byle ayak direyecek olursa Bbli, bunu daha ziyade dmanca bir hareket telkki edeceini ve dolambal yollardan Tuna eyaletlerine yerlemek teebbs olarak kabul edeceini bildirdi. Bu ihtilfta hep araclk roln zerine

14
Sayfa

59 60

Zinkeisen VT, S. 159. Ayn eser, S. 215 vd. 61 D.A. Sturdza'da son basm, Acte si documente I, S. 139 vd. 62 Lecnevalier, voyage de la Propontide et du Pont - Euxin II, S. 327 - 328. kars. Kommenos Hypsilantes, S. 636.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

almaktan sevin duyan Fransz elisi St. Priest, yeni konsolosun oturaca ehir olarak Akkerman' teklif etti. Bunun zerine Reis efendi, bu yerin Silistre ehri olmasnn Babli iin daha uygun olduunu anlatt. Fakat btn bu mnakaalar, Ya ve Bkre'de Rus konsolosluklarnn almasn ancak bir ka ay geri atabildi. arie'nin yeni elisi Bulgakof, bar andlamasnn bu hkm de tamam tamamna tatbik edilmedii takdirde muhasamata balamakla tehdit ediyordu. Bylece daha 1732 de Moskoflann ifte Bizans Kartal tayan bayraklar prensliklerin bakentlerine ekildi. Bu andan itibaren prensler ve Boyarlar bilmeli idiler ki kendilerinin hepsinden daha kudretli bir kimse ortalarnda bulunuyor, btn hareketlerini byk bir dikkatle takip ediyordu. Fakat bu kudretli ma kam, hatt erif ile memlekete salanan imtiyazlar drst ve iyi niyetle mdafaa etmek devini zerine alm deildi; tersine olarak kurnaz, krla ziyam inceden inceye lp hesaplyordu; devlet veya idare ilerine husus bir ahs veya devletin takip ettii siyasetin temsilcisi sfatiyle mtemadiyen mdahale ediyor, bu mdahaleleri hi hoa gitmiyor, ba -zan da umum bir gceniklie sebebiyet veriyordu. Btn bunlar, yakn bir zamanda bu memleketlerin Rusyaya ilhak edileceine dair birer almet saylabilirdi 63. arie'nin Mora'da halk bir ayaklanmya tahrik edecek bir ajan bulunuyordu. stanbul'daki Rus elisi ise Mora'nm ileri gelenlerini Babli ile bartrmya alyordu. Bundan baka Osmanl hkimiyetine kar su iliyen bu zavalllar Kk Kaynarca bar andlamasi ile tam bir umum affa kavumulard. Fakat stelik kendilerine imtiyazlar verilmesini mit edemezlerdi; Arnavutlarn tahamml olunamaz derecede hain muameleleri altnda sayca az Rum ahali eziliyordu 64. Yalnz Manyotlara mahsus olmak zere bir hatt- erif karlmt. Buna gre Manyotlar 1000 Venedik dukas tutarnda bir vergi vermek ve Aripel adalarndaki "Neosit" lar da Kaptan Paann buyruu altna girmek zorun da idiler 65. Bunun zerine enerjili, dosta dmana kar pervasz davranan Cezayirli Hasan Faa, Mora'dan kmak isteniiyen Arnavutlar asi olarak silh kuvvetiyle kannya koyuldu. Tripolice (Tripolitza) yaknlarnda yaplan hararetli bir arpmann sonunda Kaptan- Derya Hasan Paa, meru hkimiyeti ebedletirmek amaciyle, merhametsizce, kesik balardan
Hurmuzak kolleksiyonunun X. cu cildine yazmg olduum nszdeki kaynaklara bak. S. XXVIII vd. Ayaklanmann elebagun olan Andruzos hakknda Zinkeisen tarafndan halk trklerinde aranm olan malmata bak; VI, S. 66 -67, 65 istanbul'dan gnderilmi bir Prusya raporuna gre, ayn esef S. 69.
63 64

Sayfa

15

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

pjramitler yaptrd 66. Krm'a ve daha ok sayda (12000 insan) Avusturya'ya tbi tslSrya (Istria) ya yaplan gler neticesi olarak Mora yarmadasnn ahalisi ok azald 67. 1786 da Babli, buradaki ahaliden ancak 705000 kuru har toplyabiliyordu ki bu miktar ayaklanmadan nce alnan har tutarnn yarsndan daha azdr 68. Fakat bundan sonra da koulan Arnavutlarn yerine, yksek rtbeli Osmanl memurlar, Rum ahaliye zulm yapmya ba ladlar: Atika'da Voyvoda sfatiyle hkm sren Hac Ali Haseki eski devirlerden kalma antlarn paralar ile Atina yi tahkim ediyor ve Babli bu adam kaydhayat artiyle orann beyi olarak tanyordu 69. Bylece, Avusturya'nn, meydana gelmemesi iin ok almasna ramen, 10 mart 1779 da, stanbul yaknlarnda bir elence yeri olan Aynalkavak'da bir anlama yapld. 5 Temmuzda da bu Aynahkavak anlamas takviye olundu. Krm'n bamsz bir hale getirilmesi kararlatrld. Padiah, yalnz din reis sfatiyle, her defasnda han seilince bu han tanyacakt; yani kesin olarak tyin olunmyan bir mddet iinde Padiah, her yeni han'a "Ruhan takdisini" gndereekti. Padiahn bu mahiyetteki yazlan, Rus devleti vasta-siyle Han'a gnderilecekti. Fakat Ruslar; iki devlet arasnda mevcut dostluun hatr iin ve Bbliye bir cemile olmak zere bunun kendileri tarafndan yaplan bir msamaha olduunu sarahatle kaydediyorlard. Rus ticaret gemileri Akdeniz'de serbeste dolabileceklerdi. Fakat bunlarn, bilhassa Fransz ve ngiliz gemileri tarznda ve byklnde (Prcisement de la Forme et la grandeur) ina edilmi olmalar artt. Babli tab'asnn, yani Rumlarn, bu gemilerde hizmete alnmalarna cevaz yoktu. Fransa ve ngiltere ile mevcut ticaret andlamalar rnek alnarak, fakat mmkn olduu kadar Rusyadaki husus artlara uydurularak, Rusya ile bir ticaret muahedesi yaplacakt. Trklere snm o-lan Zaporog kazaklar, eski efendileri olan arie'nin hkimiyetine yeniden dnmeyi tercih etmedikleri takdirde, Rus snr boyundan, yani yerlemi bulunduklar Silistre civarndaki Tuna adalarndan, Kili, Sulina ve Karaharman*dan 70 uzaklatrlacaklard. Petersburg hkmeti tazminat olarak, "serbest" Tatarlar adna Dinyester
Hopf II, S. 81 ve Zinkeisen VI, S. 71 vd., Rusya elisinin raporlarna gre. Ayn eser. 1775 de 3-400O Yunanlnn Rus harp gemilerine binerek Krm'a g etmeleri hakknda bak: Hurmuzak VII, S. 196, Nr. CXIV. Bunlara okadar fena muamele edildi ki gerek anlamda ayaklanmalar patlad; ayn eser S. 287. 68 Pouquevllle, voyge de la Grtce XV, S. 338. 69 Hopf II, S. 182. 70 Komnenos Hypsilantes, S. 559. Sonradan Osmanllarn dvasna ihanet etmi olan Oakof Kazaklar hakknda bak: ayn eser, S. 572.
66 67

Sayfa

16

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

ile Bug arasndaki Tatar topraklarn feda edecek ve memleketini korumak hakkn, yalnz 1774 bar antlamasnn sarih hkmlerine dayanmak suretiyle kullanacakt. Fakat, andlamann buna dair maddesinde "yalnz mazi ile ilgili olduundan" imdi bununla baz deiiklikler yaplacakt. Bununla beraber mevcut kiliselerin tamiri ve artk msaade edilmi bulunan yeni kiliselerin inas 71, ayni surette ruhbana erefli muamele yaplmas, 1739 danberi Trkler tarafndan manastr veya iftlik sahiplerinden alman btn topraklarn eski sahiplerine iadesi 72, bu eit yerler hakknda Rus idaresi zamannda verilmi olan hkmlere riayet edilmesi 73 gibi maddelere dokunumyacakt. Ancak Tatar vilyetinin Trkiye'ye verilmesinden sonra, yani drt ay iinde, Krm Han ahin Giray Babli tarafndan husus bir merasimle tannacakt 74. Hakikatte yeni bir muahede mahiyetinde olan bu Ayna-hkavak anlamas, Babli'den koparlan menfaatler ve Rusya'nn gsterdii dostluk ve cemilelerle doludur; Trkler yeni mkellefiyetler ykleniyorlar, Ruslar ise baz vaitlerde bulunmakla iktifa ediyorlard. Aynalk av ak anlamasnda Bbliye kasd olarak zayf, ihtiyarlam ve kendini savunmaktan ciz bir devlet muamelesi yapld; bundan byle yaamasnn kuvvetli komusu tarafndan gsterilecek iyi niyet ve merhamete bal bulunduu telkini aka grnmektedir. Trkiyenin i banda bulunan yetkili mahfillerinde devletin bsbtn kuvvetten dm olduu duygusunun hkim bulunduu anlalmaktadr. Halk ise yaramaz Padiah hakknda ikyetlerde bulunuyor, saral veliaht hakknda memnunsuzluunu aklyor, kadnlarn giydikleri ve zerleri Kur'an sreleriyle ilenmi kumalardan yaplan lks elbiseleri protesto ediyordu 75. Bir yandan bunlar olurken ten yandan Aynalkavak anlamasnn imzalanmas zerine Reislkttapla atanan Abdrezak Efendi, hoa gitmek ve yaltaklanmak yoliyle Rusya'nn ftuhat hrsm ve
Bizzat stanbul'da yeni ina edilen kilise, 1776 da Sadrzamn emri ile ykld; Komnenos Hypsilantes, S. 553. Bylece Giurgiu'lu Trkler, 1775 de Vacareti manastrna ait byk bir iftlii kendilerin maletmilerdi; Komnenos Hypsilantes, S. 548. Fakat ayn ylda Budan prensliine, Grecen yaknlarnda "32 saat uzunlukta ve 2 saat genilikte" bir arazi. Raya Kilis'in bir ksm le birlikte verildi; ayn eser, S, 54; J77 da Oa Trklere ait bulunan brail blgesi, bir tazminat karl olarak Eflk prensliine btrakd -d; ayn eser, S. 554. 73 Daha 1774 te Rumen ajanlar, Kapu kahyalar, at stnde olarak istanbul sokaklarnda dolamak hakkn almlard. Ayn eser, S. 547. ' 74 Anlamann en son basunt (Martens'e gre, 2 ci basm, n, S. 653 vd. Sturdza'da, Acte i documente I, Bkre 1888, S. 150 vd. 1780 tarihli Moravya Prensi Konstantin Murusi'ye verilen ferman, kar. ayn eser, S. 156 vd.; Mzakereler hakknda bak: Komnenos Hypsilantes, S. 565 vd., 617; Fransz raporu: Hurmuzaki, Suppl. 11, S, 75 vd. 75 Ayn zamanda bak: Komnenos Hypsilantes, S. 563.
71 72

Sayfa

17

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Avustur-yann paylama plnn akim brakmakla devini tam olarak yaptna kani bulunuyordu. Abdrrezak Efendinin, 1779 Tegen Ban'ndan sonra birbirleriyle skdan skya bal olan Prusya ve Rusya ile bir ittifak yapmak teklifi, aslnda Osmanl imparatorluunun toprak btnln garanti elraek amacn gdyordu. Hakikatte Prusya siyaset adamlar ta rafndan tasarlanan "Babli ile Rusya arasnda"tedaf veya taarruz "bir ittifak" 76 bahis mevzuu olmutu. Prusyallar bu teklifi, ebed bir "l ittifak" iin ilk ad:m olarak kabul ediyorlar, bu ittifakn akit devletlere tedafi olduu kular taarruz ve ticareti gelitirecek anlamalara yol aacan dnyorlard. Fakat Rus kabinesinin banda bulunan kuvvetli Panin, bu teklif karsnda "karlkl gvenlik" (Assu-rence reciproque) den daha ilerisine gitmiye yanamyordu 77. Kombinezonlar yaratmak emeline kaplan diplomatlarn bu plnlar, snrda Trk eyaletlerini fethetmeyi, hatt Ayasofya'nn kubbesi zerinde Yunan han dikmeyi bu dinsiz barbarlarla ittifaka girmekten ancak nefret (repugnance) duyan arie Katherina'nn mukavemeti karsnda suya dmtr 78. Henz 1779 yl sona ermeden Abdrrezak Efendi de, Padiahn yaknlarndan olan yeni Sadrazam Soy-yit Mehmet Paa 79 tarafndan devrildi ve Aydn Paal kendisine verilerek Anadoluya srld 80. Avusturya - Macaristan kiralie ve imparatoriesi Maria Theresa'nm lmnden hemen birka ay sonra olu imparator Joseph ile arie Katherina Mehilof'da bulutular. mparator Jozef daha sonra Moskova ve Petersburg'a siya-ret seyahatleri yapt. Bu grmeler esnasnda Osmanl Devletinin kmesinde menfaatleri olan iki devletin hkmdarlar arasnda istikbalde yapacaklar mterek bir savan ilk plnlarn hazrlam olduklar anlalyor. Hemen arkasndan Prusya kiralnn temsilcisi Prens Heinrich Petersburg'a varm ve burada ok iyi karlanmt. Yaplan konumalarda arie, imdilik Prusya - Rusya ittifakndan vazgeiyor ve bylece uzak istikbal iin kendine bir emniyet salamak istiyordu. Daha 1780 yl
Znkeisen VI, S. 232. Zinkeisen, Prusya elcisinin raporlcnna dayanarak bu mzakerelerin gelime safhalarn etrafl olarak vermektedir. Daha baka bibliyografya bak: ayn eser, S. 233, not 1. Biraz daha sonra, arie'nin bu siyaat fikirlere mtemayil olmad anlalnca. Reis Efendi yalnz Prusya ile ekli bir ittifak vticude getirmek dncesine kapld; ayn eser, S. 249. 77 Ayn eser, S. 238. 78 Ayn eser, S. 238 - 39. 79 26 Austosta Mehmet Paa'nn yerine geti; Komnenos Hyp -silantes, S. 619. Bunun 19 ubat 1781 de lmnden sonra Erzurum'dan dnen zzet Mehmet Pasa, yeniden Sadrazam oldu; ayn eser, S. 25. karf.: Zlnkeiaen VI, 284; Hurmuzakl, Fragmente V. S. 437 - 438. 80 Zinkeisftn, VI, S. 24 V* not 1, 8, 25L
76

Sayfa

18

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

sonlarna doru Prusya'nn Peters-burg elisine Katherina'nn mull dou tasarlar h^ber verilmiti 81: 1779 ocak aynda domu olan Katherina'nn varisine Konstantin ad takld. Bu ad, yeni Roma'nm kurucusunun ad idi. imdi ise bu yeni Roma, Ruslarn elinde gelierek Dou - Hristiyanlnn baehri haline gelecekti. Eflk ve Budan'da Rus konsolosluklarnn kurulmas ve Rus gemilerinin Boazlardan gemesi yznden kmas mukadder olan ihtilflar, byk bir yangna sebep olacak ilk kvlcm karmya pek elverili idi 82. Konsoloslar, Prensliklerde makamlarna oturdular. 1780 Hazirannda top sesleri arasnda bir Rum kaptann idaresi altnda ve mal ykl olarak bir Rus sava gemisi Bykdere limanna, kaba ve pervasz bir adam olan eski Rus elisi Stakiyef in 83 penceresi nnde demirledi. Ancak Trk devlet adamlarnn tekrar tekrar yaptklar teebbsler sonucu olarak bu geminin hareketine emir verildi. Eski Krm Han Selim Giray, daha 1779 da, Krm'da ansn tekrar denemek amaciyle oturmakta olduu Trkiye-yi terketmiti. Bu esnada asi Canikli Paa Ruslardan yardm istiyor ve Osmanl Padiahna erkeslerin, Abazalann ve Lezgilerin memleketinde glkler karmak teebbslerine giriiyordu 84. Bir yandan da ahin Giray, Avrupay rnek alarak memleketinde baz slhat yapmakla meguld: memlekette gzel oseler yaptryor, maceraperest bir insan olan Robinson ile Walpergen'i, 6000 kiilik daimi ordusunun tanzimi ve slhna memur ediyor ve btn hareketlerinde, Kalga ile Nurettin'i bir tarafa brakarak, "murahhas" denen 12 nazrnn tavsiyelerine uyuyordu. ahin Giray'n giritii bu slhat, fakir Tatar memleketini pek ksa bir zamouda 20 000 000 hk bir borca sokmutu 85 . Bu hal, Rus himayesini kabul etmi ve Rus ordusuna yazlm olan, eski ve iyi geleneklerin ykcs ve Padiah tahkir etmi bir Han sfa -tiyle zaten pek sevilmiyen ahin Giray'a kar umum bir memnunsuzluk dourdu . Daha 1781 de bir ayaklanma koptu. Rusya'nn sava hazrlklar, Trklere kar bir tehdit olarak grlyordu. Bu Trkler, paralar zerinde "din mcahidi" diye kendini vasflandran arienin fikrine gre ok uzak olmyan bir gelecekte Rus silhlan tarafndan Asyaya srleceklerdi 86. mparator Jozef ile arie arasnda yaplan mzakerelere de byle bir mna veriliyordu. Gerekten de
Ayn eser, S. 268 vd. Bak: yukarda S. 15 vd. 83 Zinkelsen, VI, S. 274 vd.; Trk donanmasnn hazrlklar hakknda bak: Komnenoa HypaUantea. S. 565. W5. 84 Zinkeisen VZ, 8. 293 vd. 85 Kars. ayn eser, S. 295 vd. ile Komnenos Hypslantes, S. 579. 86 Zinkeisen VI, S. 309 vd.
81 82

Sayfa

19

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

mparator Jozf, yedi yldanberi Katherina ile Avusturya'nn dman Prusya arasnda mevcut olan ittifak balarn krabileceini ve buna karlk dounun imparatoriesi ile bir dostluk anlamas meydana getirebileceini mit ediyordu. Hatt, Avusturya'nn Kk Kaynarca bar andlamasm "garanti" etmesi, yani bu bar andlamasmm herhangi bir noktasna riayet etmediini bahane ederek Osmanl Padiahna kar savaa girimek artn bile kabule hazrd 87. Fakat ok gemeden renildi ki arie, yeni dostundan msavi tutulmak tvizini alamam ve Bizans mparatorluunun ihyas projeleri imdilik bir tarafa braklmt 88. Buna karlk stanbul'da, bir mddettenberi sava taraftarlar iktidar mevkiine gemi bulunuyorlard. Byle bir iktidar deimesinin meydana gelmesine birok miller yardm etmiti: ok muktesit olan son sadrzamn biriktirdii paralar; yine bunun tarafndan yenieri ocanda yeniden kurulan disiplin; yeni sadrzam zzet Mehmet Paa'nn saraydaki dmanlarna galebe almas; ve nihayet son zamanlarda Avusturya dostluu isnat olunan katolik Ermenilere kar biraz msamahal davranmya balam olan istanbul halknn sava isteini baka bir istikamete yneltmek, bu millerin belli ballar idi 89. 1782 yl banda, uzun zamandanberi erkesler arasnda yaamakta olan ve "bamsz" Han'n yerine gemek emelini tayan ahin Giray'-n kardei Bahadr Giray, teki kardei Arslan (Sultan Mehmet Giray), Ankara Paas ve daha baka Trk komutanlar yardmc olarak yannda olduu halde ahin Giray'a kar gnderildi 90. ahin Giray snm olduu Kaffa'dan kaarak Ruslar tarafndan ina ve igal olunmu olan Petrovsk kalesine gitti 91. Yeni Rus elisi Bulgakof'un ikyeti zerine son olaylarn, hakaretlerin, kayblarn etkisi ile akln bana tophya-rak Babli, bu meseleden hi bir haberi olmad cevabn verdi. Bununla beraber Tatarlarn bamsz bir millet olduunu, bylece iine geliniyen bir hkmdar koarak yerine baka birini getirmek hakkna malik bulunduunu bildirdi. Bb-linin grne gre imdi bahis mevzuu olan ey din karklklard. nk ahin Giray imansz bir Mslman diye tannmt. Buna gre Rusyann, son anlama gereince din ilere karmya hakk yoktu 92 Fakat cretli gzdesi

20
Sayfa

Bu siyasi mnsebetlerin mufassal tarihi bak: Zinkeisen, ayn yer. Ayn yer, 89 Zinkeisen VI, S. 282 vd.; Komnenos Hypsilantes, 1779 - 1781 yllan. 90 Komnenos Hypsilantea, S. 577, 625 vd. 91 Suworow I, S. 186. kar. ayn eser S. 125 vd. 92 Gsterilen kaynaklar. Bir mddet nce Kapudan Paa ile beraber tercman sfatiyle Krm'a gitmi olan
87 88

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Patyomkin tarafndan sevkedilen ve "Yunan pln" nn gerekletirilmesi iin cesaret telkin edilen arie Katherina, istanbul mahfillerinin, Bulgakof'un ve kendi nazrlarnn dndklerinden baka fikirde idi. Bir Mslman vasali o-lan ahin Giray'm tahtndan indirilmesini ahs bir tahkir telkki ediyor ve kurnaz Babli'ye kar yeni bir sava pahasna olsa dahi, ahin Giray' tekrar tahtna oturtmaya karar vermi bulunuyordu .Katherina bir menfaate sahip olmak iin yeniden EL Jozef e bavurdu. Artk ona Osmanl imparatorluunun paylalmas iin en cidd tekliflerde bulunmaya bile hazrd 93. Ancak Trkler zerine kuvvetle etki yapabilmek amaeiy-le Mohilef de, Keraon'da, Kuban snrnda ve Kafkasya'da -nemli sayda asker toplamak iin gerekli tedbirler alndktan sonra sonbaharda General Samoilof, Perekop zerine gnderildi. Avusturya mparatoru ise, Babli ile yapm olduu eski br anlamya uygun olarak kendine ekiyalara kar Trk snrlarna baz ktalar gndermekte olduu ssn verdi 94. Ayn sonbahar iinde ahin Giray, bizzat Pat-yomkin ile bir grme yaptktan sonra, "hemen hemen hi kan dkmeksizin - Ruslar byle iddia etmektedirler tekrar tahtna oturtuldu. Ruslarn eline getii zaman Bahadr istifa ettikten sonra ahin Giray'n kardeleri, yanlarna muhafzlar katlarak, evvelce gelmi bulunduklar Kuban'a gnderildiler 95. Bununla beraber arie ile gzdeleri, Tatar meselesinin niha olarak hallini gelecek yla tehir etmeyi dnyorlard". nk ilknce gneye gnderilmekte olan taburlarn says artrlmak gerekiyordu. stanbul'da halkn memnunsuzluu artmt. Halk, henz Padiah tarafndan tannmam olan Bahadr'n dvasn kendi dvas olarak benimsiyor ve sava istiyorlard. Sadrzam mevkiini brakmak zorunda kald. Yerine, son savata en baarl komutanlardan biri olan Yien Mehmet Paa sadaret mhrn ald. Yeni sadrzam gerekli asker tedbirlere bavurdu ve bakentte asayii gven altna ald. Yl sonunda yerine geen Halil Hamit'de

Komnenos Hypsilantes, Babali'nin Bahadr Giray'a yardmda bulunduunu aka sylemektedir: "Muhakkaktr ki Bahadr Giray, Sadrazam tzzet Mehmet Paann mektuplar ve Babali'nin tavsiye ve izni ile kardeine kar yttrtimek. teebbsnde bulunmutur"; aym eser, S. 627. 93 Zinkeisen VI, S. 320 vd.; kar. istanbul'daki Fransz elisi de St - Prieston 16 ubat 1782 tarihli ifadesi: Kaiser Memleketeyni Srbistan', Bosna ve Herkes'i alm olurdu, Hurmmuzaki, Suppl. 11, S. 11, Nr. XX., fakat bak: ayn eser S. 28, Nr. XLTX; S. 29 vd. 94 Ayn eser, VII, S. 373. Muhtemel bir sava halinde Macaristan'da toplanan yiyecek maddeleri hakknda bak: ayn eser, S. 375, Nr. 95 Suworow, S. 137; Komnenos HypsUantes, S. 620 - 027; Prusya elisinin raporlarna gre Zinkeisen, V% S. 335.

Sayfa

21

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

ayni dnceleri besiiyordu 96. Rus elisine, yeni seilmi ilan olarak "ne srlen ahin Giray' Babli'nin taumyaca, nk ahin Giray'in, tannmak almetleri olan barts, khn, ok ve yayn kendisine gnderilmesi ricasn yapmak zamann geirdii bildirildi. Avrupa ve Asya'daki asker ktalarna, ilkbaharda Bender'e gitmek emri verildi. Memleketeyn prensleri, s-aka ve kuvvetle tahkim edilmi olan smail kalelerinde l-zmgelen iae maddelerini Balyacaklard. Tersane ve tophane de son gayretle alyordu. Yeni Osmanl ordusu iin tekrar Hristiyan askeri o zamanlar istanbul'da grKiiye baland. Eski Prusya subaylarndan von Ostende, bunlardan biriydi. Kaptan- Derya Hasan Paa, nefret ettii Ruslara kar bir sava almas iin durmadan uram, tahrikatta bulunmutu. Deniz askerleriyle (kalyoncu) Ruslar yenebilecek bir durumda olduunu sanyordu. imui ise bu saatin geldiine kanaat getirmiti 97. Prusya elisi yle yazyor: "Kaptan Paa yorulmak bilmiyor, denebilir ki harikalar yaratyor: Bundan dolay Trkler, onun bu kuvvet ve ilham Tanrdan aldna inanyorlar" 98. Aralk aynda Reis Efendi'ye, Rusya ile Avusturyanm bir notasn ald. Fakat arienin btn kalbiyle arzu ettii bir Rus - Avusturya ittifak henz yaplm deildi 99. Bu notada Babli'den, Rus gemilerinin mhimat ve cephane ta-salar bile Boazlardan gemelerine artk engel olmamas; Eflk ve Budan hakknda giritii taahhtleri tam zamannda yerine getirmesi ve bilhassa vergi miktarn saptamas, bylece Prens Gregor Chica'nn 1777 de ldremedii ve Ef-laf Prensi Alexandre psilanti'nn, oullarnn gya Avrupa-y tanmak bahanesiyle Erdel'e katklarndan istifaya zorland bu prenslikleri muahede gereince korumas; en son olarak da Rus ar'nn askerleri tarafndan igal edilmi olmakla beraber "Serbest" Krm'n meru Han' olarak ahin Giray' tanmas isteniyordu. arie, yalnz Krm' ve buna mlhak baz topraklar, Dinyeper boyunda Oakof ile baz gerekli snr mevkilerini almaktan baka bir gayesi olmadna dair mparator Jozef e eklen teminat verdi. Buna mukabil Bosna ile Srbistan' Avusturya'ya brakmya seve seve hazr olduunu temin etti. Kendisine bir kral tac salamak isteini aktan aa sylemekten ekinmiyen Patyom-kin, yeni kurulacak olan Daya devletini, Grandk Konstan-tin'de imdi ihya edilecek

22
Sayfa

Komnenos Hypsilantes, S. 629: deime 30 aralkta vaki olmutur; bunun zerine Yeen, Vidin'e gitti. Kar. onun ifadeleri: Komnenos Hypsilantes, yl 1778. 98 Zinkeisen VI, S. 341. 99 Hurmuzaki, Supp!. I 1. S. 22; benim "Acte i fragmente" II, S. 169 ve not 3.
96 97

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

olan Dou devletini alacaklar ve bylece Rumelindeki dier Osmanl eyaletlerini aralarnda paylaacaklard 100. Reis Efendi kaamakl bir cevap verdi. Buna gre Krm'da vki olan son olaylardan Babli memnundu ve bundan sonra da muahedelere riayet etmeyi vadediyordu; yalnz Rus gemilerinin boazlardan gemesi hakkndaki nokta zerinde birtakm ihtiyat kaytlar ileri sryordu 101. Fakat Babli'nin asl niyeti, yukarda ad geen notadaki nokta zerinde mzakereleri uzatmak ve elverili zaman geldiinde silhlara bavurmakt. Tam bu srada, ngiltere ile Ameri-kada'ki eski tebaas arasnda bar tamamlam olan Fransa, enerjik bir surette araya girdi ve Fransz kiralnn, hangi artlar altnda olursa olsun, Osmanl mparatorluunun paylalmasna msaade edemiyeceini bildirdi 102. Bunun zerine hemen II. Jozef, kzkardei olan Fransz kraliesine en iyi niyetlerini temin etmekte gecikmedi 103. Buna mukabil, Rusya ile olan ittifakn hereyin stnde tutan Prusya kiral II. Friedrich, bu etin anda Bbliye kar kaytsz, hatt nerede ise muhalif s:r tavr taknd 104. Babli, gerekirse devleti savunabilmek iin btn tedbirleri alm, Hasan Paa yirmibe kalyonu Karadenize gndermi ve Karadeniz Boazndak i kaleler yeni toplarla takviye edilmi olmasna ramen Osmanl hkmeti, harbi asla istemiyordu. Trklerin bar ve her trl tecavz nleyici hareketleri zerine Ruslar mitsizlie uradlar. Bul-gakof, Rusya ile Osmanl devleti arasnda derhal bir ticaret andlamas imzalanmasn teklif etti. Gerekten de 14 Eyll 1782 de spanya ile Trkiye arasnda byle bir andlama imzalanm ve eskiden dman devlet olan spanya'nn ilk elisi Bouligny artk stanbul'a yerlemiti. Bu Rus teklifi zerine Reis Efendi, mzakerelere giriniye1 hasr olduunu bildirdi ve son anlamann bir maddesine dayanlmas gerektiini ileri srd. Daha 1783 Martnda Reis Efendi, ancak 21 Haziranda son eklini alacak olan ticaret muahedesinin ana noktalarn kabul etti 105. Hereyi inceden inceye dzenlemek istiyen ve eine nadir raslanacak kadar uzun olan bu 71 maddelik muahedeamede, yalnz gmrklerin yzde e indi
Zunkeisen, VI, S. 348 vd. Prusya elisi von Gaffron'un raporlarna gre; sonra Venedik'in stanbul elisinin 4 Ocak 1782 tarihli ra-poru: Hurmuzaki IX, S. 120. 101 Zinkeisen VI, S. 358. 102 Ayn eser, S. 362. 103 Ayn eser, S. 363 not. 104 Ayn yer 105 En son basm: Sturdza S. 163 vd.
100

Sayfa

23

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

rilmesine msaade olunmuyor, fakat ayn mamanda "Fransz, ngiliz ve dier milletlerin" faydalandklar btn imtiyazlar Ruslara da tannyordu. Daha nce Ruslar, birok defalar Kuzey Afrika Berberleri'ne kar korunmak hakkn Babli'den istemiler, fakat bir trl elde edememilerdi. imdi buna nail oluyorlard; phesiz bu ancak Babli'nin bu blgelerde kudretini duyurabildii nisbette olacakt. Krm meneli tereya, bal vesaire gibi maddelerden 106 ibaret olan byle bir ticaret iin, ayni surette Krm'da yerlemi olan birok Ruslarn giriecekleri teebbsler iin bu, muhakkak ki fazla derecede bir itina ve himaye idi. Fakat Rusya, batnn tccar milletleri ile ayni haklar elde etmei kendine a-ma edinmiti ve geen yl yaplan isteklerinin her noktas zerinde mzakerelerde bulunularak bunlarn resm bir senetle tannmasndan ibaret olan grnden asla fedakrlklarda bulunmuyordu. kinci nokta zerinde, yani Romanya'nn imtiyazlar zerinde de Babli ok mlayim davrand. 15 Seferde yaynlad bir senetle Prensliklerin her yl verecekleri vergiyi Eflk iin 309500 kuru (619 kise) ve Budan iin de 167944,20 kuru olarak tesbit etti. Bu senede gre mecbur ba olarak da Eflk'ten 130 000 ve Budan'dan 115 000 kurutan fazla istenmiyecek, bu paralar prenslerin ahs kasalarndan kacakt. stanbul'da memurlarn deimesi hali de dahil olduu halde prenslerin tyini ve tasdiki iin verilecek btn balar bundan byle alnmayacakt. Ayn olarak 107 tediyeler lav ediliyor ve her Trk tccar ald mal karl paray demee mecbur tutuluyordu. Bundan byle yalnz ok nemli meseleler iin Trk komiserleri prensliklere gnderilecekler, fakat bu takdirde de kendi masraflarn kendileri ekeceklerdi 108. imdi yalnz Krm Hanlnn istikbali meselesi hpJJe-dilmemi olarak kalyordu. Fakat bu mesele, hepsinden daha nemli idi. arie kuvvete bavurarak ve hi vakit geirmeden bu meselenin halline karar vermi bulunuyordu. Mart aynda Rusya, Sudak Paasnn yardm ile Khya Beyin 109, imdilik Trklerin igali altnda bulunan Ta-man adas zerinde ahin Giray'a kar tertip etmi olduklar bir suikasti kefettiini bildirdi. Gerekten de Kaptan Paa'nm memuru olup Taman adasndaki Yenierilere

24
Sayfa

Komnenos Hypsilantes, paasn. Hububat, koyun, odun. 108 En son basm: Sturdza, S. 192 vd.; Prense verilen bununla ilgili Hatterif: Raicevich, Osservazion stroriche, naturali e politiche interno la Valachie e Moldavia, Napoli 1788, ve Martens, ayn eser S. 195 vd. na gre. 109 Dahiliye Nazn.
106 107

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

komuta eden bir subay, ahalinin i kavgalarna rahadale etmiti 110. Muhakakki bu zat, byle bir harekete yetkili deildi. Tabi Hular, bir zamanlar top namlularnn tehdidi altnda Rumlar ve Ermenileri memleketlerinden getmiye zorladklar gibi 111 imdi de Taman'daki Tatarlar baka blgelere kaldrlmya kalktklar zaman, tekiltl bir ayaklanma patlad. Fakat ayaklanma iddetle bastrld ve yerlilerin mallan Kalmuk gmenlerine datld. Ayn zamanda arie 19 nisanda bir beyanname kard, fakat bunu yaynlamad. Bu beyannamede Katherina, kendisi tarafndan yaratlan "serbest ve bamsz" Tatar devletinin sona erdiini bildiriyordu. Buna sebep olarak "fena dnceli Tatarlarn" eski "boyunduruu" tekrar boyunlarna takmak iin yaptklar teebbsler gsteriliyor, bunun sonucu olarak Rus ordularnn "en sert k mevsiminde" ve Trklerle yaplacak bir muharebenin, hakik msebbibi Ruslarca malm olan yeni ayaklanmann "tehlikeli frtnalar" srasnda Krm'a girmek zorunda kald anlatlyor ve bu durum iinde "Tatarlarn byle bir hrriyetin nimetlerinden faydalanacak kabiliyette olmadklar" isbat olunuyordu. Katherina, Taman adas zerinde Trklerin aldklar tedbirler yznden eski savata kazand haklan ger i almya kendiin mecbur sayyor, hatt onun dncesine gre, "Krm yarmadas, Taman adasn ve Kuban taraflarn" Rusya'ya ilhak etmek, Babli ile mevcut iyi mnasebetlere uygun olacakt 112. arie'nin ald bu tedbirler, 17 Maysta dost devletlere de bildirildi. Ve ahin Giray'n, Trk-ler tarafndan kendi memleketinde sebebiyet verilen kargaalklar dolaysiyle "arie'nin himayesine snmak" istedii ve bylece bamsz bir devletin reisi olmaktan, kendisine her yl seksen bin ruble maa balanmak karl olarak, istinkf ettii haberiyle ayn notalar tamamland 113. Daha az miktarda bir para ile ahin Giray'n kardeleri de memnun edilmek istendi; fakat Bahadr buna katiyen yanamad ve Haziranda tekrar Krm'da ortaya kt ise de ksa bir zaman sonra erkesler tarafndan baskna uratlarak esir edildi. Katherma'mn clusu yldnm olan 28 haziranda, birok enlikler ve ziyafetler verildikten sonra Krm'n, ama'-nn, Kuban'n Mirzalar, bu nemli meseleyi bizzat halletmek amaciyle nihayet buralara gelmi olan
Bu, Komnenos Hypsilantes'in fadesini isbat etmektedir, S. 634 - 635. Zlnkeisen VI, 314 - 315. 112 En yeni basm; Sturdza, S. 189 vd.; Zinkeisen VI. 3. 927 vd.; Yunanca: Komnenoa Hypsantea, S. 631 vd. 113 Zinkeiaen, VI, S. 390 vd.
110 111

Sayfa

25

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Patyomkin ve bunun komutasndaki generaller tarafndan bir araya toplanarak ahin Giray'n istifa belgesi kendilerine okundu. Bunun zerine Mirzalar, yeni hkmdar ve haklarnn mdafii olan Katheriya'ya sadakat yemini yapmak zorunda kaldlar. Haddizatnda istifa eden Han ahin Giray' bu belgede kendi istei ile tahtn braktndan ve brakmak istemedii tabasnn yeni bir hkmdar semekte serbest bulunduundan baka bir ey sylenmiyordu 114. Patyomkinin yeni hkmdar olarak II. Katherina'y tanmalar hakkndaki buyruuna orada hazr bulunan Tatar bykleri, top ve ark sesleri a-rasnda itaat ettiler. Suvorof'un ordughnda arie'nin e refine verilen byk bir lende 100 kz, 800 koyun, 32000 lek arpa suyu, ve bir miktar da bira yenip iildi. Bizzat General Suvorof yle diyor: "hepsi mesut ve sevin iinde idiler. Bazlar ldler, nk pek fazla imilerdi". te bir zamanlar nlerinde bu kadar korkulan Krm Tatarlarnn hrriyetleri byle sona eriyordu 115. Tatarlara bu iyilikte bulunanlarn daha ileriye giden bir plnlar vard. Bu plna gre Tatarlar, daha kolay olarak ellerinden silhlar alnabilmek iin Ural bozkrlarna srleceklerdi 116. Fakat bu i o kadar kolay bitmi deildi. Ar bir hastalktan henz kurtulmu olan ve eski Ya konsolosu ve imdiki arie'nin gzdesi Lakarof'un pervaszca hareketlerini hazmedemiyen ahin Giray, kaybettii hkmdarl zlyor ve Yenikale ahalisi arasnda birok taraftarlar buluyordu. Kuban topraklarnda P.us idaresinden memnun olmyan birok kimseler kurtulu saatlerini bekliyorlard. Hatt ahin Giray'n bir yeeni, eski Han'n haklarn savunmak iin bir parti bile kurdu. Bu ceryann sonucu olarak Ruslara kar birok silhl arpmalar oldu; Yayk rmandaki mdafaa hatlarna hcum edildi. ahin Giray' yakalamak iin Eyll de giriilen bir teebbs, baarszlkla sona erdi ve eski Han'n erkeser tarafndan iyi kabul grmesi sonucunu verdi. Sonunda bu "asiler", Kuban rmanda verilen kanl bir msy-dan muharebesinde yenildiler (13 Ekim). Bunlar hakknda Suvorof yle yazyor: "Mamay zamanmdanberi Nogaylara kar bu kadar sert muamele yaplm deildir". Ertesi yln baharnda ahin Giray, nihayet itaat etmek istei ile kendiliinden Ruslara snd. "Rusya'da kendini pek mesut hissediyordu" 117. Fakat sonradan bu saadeti brakarak Ho-tin'e ve stanbul'a, dindalarnn yanna gitti. Sonunda o, Rodos'ta bir

26
Sayfa

114 115

Bizzat Suvorofun ifadesi, L S. 140. Ayn eser, S. 140 vd. 116 Ayn yer. 117 Ayn eser, S. 163.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

srgn olarak celltlarn elinde cann verdi (1T87). ahin Giray Rus siyasetinin bir kurban olmutu 118. Daha 1783 hazirannda Rusya'nn Berlin elisi, kuriye olarak Paris'e giden Hertzberg'in geliinden sonra, Prusya dileri bakanna, arie'nin "mparatorla eski antlamalar yenilediini" haber verdi 119. Bununla gdlen amacn, "Babli'yi meru snrlar iine atmak ve komularnn rahatn karmak imknn elinden almak" olduunu syledi 120. Son zamanlarda "Komularnn rahatl" ve "meru snrlarnn" korunmas iin ok gayret sarfetmi olan 121 bir devletin elisi tarafndan yaplan bu tebligat zerine fev-kalde kalbi krlan Prusya Kral II. Frederich'in cevab yle oldu: "imdi artk Petresburg sarayndan veda ettik" 122. Daha mays aynda Avusturya'nn stanbul'daki elisi, hkmdarnn Babli'ye besledii "dostluk" hakkndaki teminatlara ramen Osmanl Devletini sava iln ile tehdit etti: Eer Babli, Avusturyallara olduu kadar Osmanllara da iyi niyet besliyen inciltilmi Rusya'nn btn istekleri yerine getirilemez ve Rusya bu isteklerini baka yollardan gerekletirmek zorunda braklrsa, mparator Osmanllara kar silha sarlacakt 123. mparator, kendisi tarafndan da ayni derecede hasretle zlenen barn korunmas iin aracln teklif ediyor ve kendisi iin yalnz Avusturya ticaretinin Berberlere kar garanti edilmesini, yani Berberlerin Avusturya ticaretine verdikleri zararlarn tazminini, bir de te-denberi yeniden ele geirmek iin urat Kk Eflk'de Vidin'in karsnda bir liman istiyordu 124. phesiz ki btn bu teklifler, Babli'nin hakkiyle hkim olamad Kuzey Afrika korsanlarnn verdirdikleri zararlar demesinden baka msbet bir netice vermedi. Fakat ticaret anlamas ancak 21 Eyllde tasdik olundu. Krm'n Ruslar tarafndan igal edildii haberi stanbul*a gelince Bulgakof, Trk nazrlarnn fena muamelelerine maruz kald. Trk devlet adamlar, halkn, fanatik ulemann ve devletin Tatarlar zerindeki haklarn mdafaa etmek iin savaa gitmek istiyen Yenierilerin gazaplerine uramaktan ekinmek zorunda idiler.
Ayn yer; kar. Znkeiaen VI, S. 456 - 457; "Acte i frag-mente" n, S. 218 vd. "Etoient convenues de renouveller les ansiens traites qui avaient autrefois aubsist entre les deux empirea"; Zinkeisen VI, S. 931. 120 Que aon but principal etoit de mettre la Porte Ottomans dana les justes bornes et hora cTetat <le troubler le repos de ses voiains"; Aym yer. 121 Ayn yer. 122 "Congdiea". 123 Ayn eser, S. 402. 124 Ayn yer; kar. "Acte i fragmente" H, S. 170, No. 3.; kar. ayn eser, S. 171, Nr. 3.
118 119

Sayfa

27

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Sayfa

28

Osmanl devletinin erefini kurtarmak iin yaplabilecek fedakrlklar ancak bunlardan ibaretti. Ne ihtiyarlam Sultan Abdlhamit, ne de sadrzam sava istemiyorlard. Bat mntakalarndan hakik bir yardm beklenemezdi: Prusya hibir zaman Babli ile cidd bir ittifak yapmay dnmemiti. Fransaya gelince, bu devlet geri evvel Babli'ye kar yaplan haksz muameleleri protesto etmi, hatt daha ileri giderek Petersburg ile Viyana'da tehdit edici bir tavr taknmt. Fakat Fransz diplomasisi zamanla daha soukkanl dnnce ve bir defa kazanlm olan eyleri geri verdirmenin imkn olmad kanaatma varnca, sadece "Allah esirgesin, eer bu muazzam Osmanl imparatorluu sistemi kuvvetlenecek olursa Avrupa'nn hali ne olur" szleriyle iktifa ederek olaylar kendi akna brakt 125 Fransa yalnz u kadarn yapt ki her ne ekilde olursa olsun daima a-racilk etmiye hazr bulundu. Fakat her defa arie Fransa'nn bu kabil tekliflerini reddetti ve araclk roln zerine almasna engel oldu. Trklere kar bir savaa giritii takdirde Avusturya'ya bencillii ve kuruntuculuunun cezasn ektirmek ve Belika veya talya'daki eyaletlerinden bir ksmini elinden almak suretiyle Avrupa muvazenesini yeniden kurmak amaciyle Berlin ve Torino hkmetleriyle giritii mzakereler pek gevek yapld ve hi bir cidd netice vermedi. Fakat bir sava kt, hatt Osmanl mparatorluu paylald takdirde Fransa, kendisine tazminat olarak Kan-diye'yi salamak iin gerekli tedbirleri ald 126 . O zamanlar ok zayf dm olan ngiltere ise, yakn arktaki byk ticaret menfaatlerine ramen, "arie'nin muvafakati olmakszn bu ark ilerinde hi birey yapmamak" kararnda idi 127. Bu artlar iinde, yakn arkta byk plnlara kendini bsbtn kaptrm olan haris Jozef, Memleketeyn'i Srbistan ve Bosna'y, hatt Dalmaya'y kazanacan mit ediyordu. Dalmaya hakknda kuvvetsiz bir Cumhuriyet olan Venedik-le mzakerelere bile girimiti. Byk hazrlklarna ramen sava ile bar hakknda verilecek karar Kbrs'n deil, asl Yunan Tasarn ortaya karm-olan arie'nin elinde idi. Fakat imdi, paradan ziyade askere sahip bulunan II. Kathe-rina, siyas lksn gerekletirmek iin "dinsizleri hemen komak" niyetindev.deildi. imdilik Krm'da ve Kuban rmana kadar komu topraklarda yeni ihdas edilen durumu tantmakla yetinilenecekti. Franszlarla ngilizler, bu defa da
125 126 127

Ayn eser, S. 425. Ayn eser, 3. 438 - 439, General Mathieu Dumas'n hatralarna gre: Parts 1839, I, S. 162 vd. De ne pas vouloir se meler des affaires fOrient ans le con -sentement de Vmperatrice"; ayn er, S. 434.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

uysallk gstermesinin zarur olduuna Babli'yi ikna etmek iin ellerinden geleni yapyorlard. Daha kasm aynda mfrit derecede Rus dman olan Hasan Paa'nn muvafakati ile Aynahkavak kknde mzakerelere baland. Bulgakof ile Avusturyal arkada Herbert Rathkeal, bu mzakerelerde, Trklerin Krm'da Rus hkimiyetine kar bir diyecekleri olup olmadklarn ve bu yzden kmas zarur olan savaa hazr bulunup bulunmadklar sorusuna hemen cevap verilmesini istediler. Rumeli'de nemli sayda asker hareketleri yaplm olmasna ve yeni Moldavya prensi Alexander Konstantin Maurokordatos'un, Istanbul'lu dostlarnn hou na gitmek amaciyle, kendi prensliinin ve Eflk'in emniyetini istemi olmasna ramen 128 19 Ocak 1784 de andlama akdolundu 129. "Devaml ve mesut bir barn, iyi komuluk ve mevcut ticaret menfaatlerinin korunmas ve bunlarn aleyhinde o-lan eski andlamalarn hkmlerini skat etmek iin k noktas olarak "Krm, Taman adas ve Kuban blgesi zerinde hasl olan yeni durum*' alnmt. 1783 de arie'nin hak iddia ettii Oakof ile Sudak kalesi ve Kuban rmann tesindeki topraklar bundan sonra da Trklerin elinde kalyordu. Hakikatte memleketinin bamszln feda ettii zaman 130 24 Temmuz 1783 de arie'nin ba olarak bir ta alan Grci Kiral Heraklius'un itaate alnmas hakknda hi birey sylenmemiti. Hasan Paa tarafndan idare olunmakta devam eden Babli, bar kurtarabilmek iin her trl fedakrl yapmt. Eer mparator Jozef, istikbalde yapaca bir savan sonunda aa vurmya karar verdii isteklerini imdi ortaya atsayd, herhalde kendisine bir takm menfaatler sal-yabilecekti. Fakat Eflk ve Budan eyaletlerinin bamszl, muhakkak ki tamnmyacakt. Bu zengin memleketleri ele geirmek iin almakta olan 131 Rusya, Prensliklerin bugne kadarki durumlarnn korunmasnda kendine fayda buluyordu. Mart ayna kadar yeni bir "esrarengiz vesika" dan bahsolunuyordu. Bu vesika, prenslere, veya imdi rusa tabiriyle Hospodar'lara hayatlarnn sonuna kadar hkmdarl salyordu. Fakat Bulgakof, Padiahtan 1783 anlamasnn Budan prensi Maurokorlatos ile Eflk prensi Niko-las Caragea ile ilgili hkmlerini renmekten baka bhey elde edememiti 132. Buna mukabil mparator II. Jozef 24 ubat 1784 de
"Acte i fragmente" n, S. 172 vd. En son basm: Sturdza, S. 209 vd. Marten'e gre; yine bak: Zinkeisen VI, S. 933 - 934. 130 Ayn eser, S. 309 vd; Michel Taraarati. l'Eglise georgienne, Rom 1910 S. 87 vd. 131 Bak: "Acte i fragmente" n, S. 179, Nr. I. 132 Bak: ayn eter. S. 176 vd.; kara. Hurmuzaki, SuppL I 2, S. 32,
128 129

Sayfa

29

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Babli ile bir ticaret antlamas imzalamt. Bu antlama ile mparatorun tabaasma Tuna zerinde Kara-denize kadar gemiler iletmek hakk veriliyordu. Gerek imparatorun tebaas, gerekse Ruslar, Prensliklere ait memleketlerden geerken her trl zel vergilerden muaf tutulacaklard 133. Fakat Kayser bununla iktifa etmiyordu. Muvazeneyi kendi lehine olarak yeniden kurmak iin, etrafndaki topraklarla Orsova'y, Bosya'y kendisine daha elverili bir hududu, hatt Kk Eflk' istiyordu. Btn bu isteklerinde ileri srd mucip sebep, "snrlarnn kesin olarak saptanmas iin'* bu yerlerin lzumlu olduu iddias oluyordu 134. Daha mays sonlarnda Herbert, askda kalan bu meselenin halli iin Trk devlet adamlarna bavurmutu. Fakat Trk nazrlar "bu kabil fedakrlklara muvafakat etmektense gk kubbenin zerlerine kerek ezilmeyi tercih edeceklerini" aktan aa sylemekten kanmamlard 135. Oitenia'in bu ksm zerinde Avusturya'nn haziranda yapm olduu sarih istekler de katiyetle reddedildi. lgili araclar yine araya girerek bu nemsiz toprak eridinin feda edilmesini ve bu "sefaletin" rtlmesini srarla tavsiye ettiler. Bar kurtarmak istiye bu araclar arasnda bil-hasa Fransz elisi Choiseul - Gouifier temayz ediyordu. Bir Yunan dostu olarak tannan bu diplomat, Aripel adalarnda yapt bir seyahatini tasvir eden maruf seyahatnamesinde Trk hkimiyetinin yaknda yokedileceini, bir keramet gibi nceden haber vermiti 136. Choseul Gauffier; hkmeti tarafndan byle bir yetki verilmemi olmana ramen bu aracl yapyordu. Fransz hkmeti, sdece Avusturya'nn istedii topraklarn iyice kefedilmesini ve bylece Bukovina Avusturya'ya geerken yapld gibi, bir dolandrcln nne geilmesini Babli'ye tavsiye etmekle elisini devlendirmiti 137. Bunlardan baka Avusturya mparatoru, Memleketeyn'de oturan ve says 100.000 kadar tahmin olunan kaak teb'asmn iadesini istiyordu 138. Avusturya elisi 1785 yl balangcnda hi olmazsa Bosna'da iki kale ile on tahkimli mevki Avusturya'ya braknlya Babli'yi raz edebileceini umuyordu. Fakat Babli, sava hazrlklar yapyor, silhlanyor ve muhtemel bir Rus hcu 133

Martens ve de Cussy I, S. 319 vd.; ve Neumann I, sonra Hurmuzaki VII, S. 417 - 419 ve Raicevich, Osservazioni, S. 312 vd. 134 "Arrangement definitif des limites"; "Acte 9i fragmente" U, S. 178 Nr. 2. 135 "Le ciel s'crouleroit plutot que d" y voir consentif la ana rer l'epe~e"; ayn eser, S. 180, Nr. I. 136 "Voyaje pittoreajue de la Cfrece" I, Parla 1778. 137 "Acte i fragmente" II, S. 188 - 189 138 Hurmuzaki VU, S. 430.

Sayfa

30

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

muna kar Karadeniz limanlarn tahkim etmiye balyordu 139 Osmanl askerleri yazn Avusturya snrlarna ya-namya koyuldular 140 Babli'nin yapmya raz edildii yegne fedakrlk, bir para tazminat ile bir de "Eflk ve Budan'da bir miktar arazi" den ibaretti. Bu uysalla da Babli, srf Fransa'nn mdahalesi sonucu raz edilmiti. Ruslar ise bu nazik ie herhangi bir surette mdahale etmesini kesin olarak reddediyordu. Fakat imdi, dorudan doruya Avusturya diplomasisi tarafndan mzakereler kesildi. Ancak 1786 yaznda Ksy-zer'in Eflk ve Budan snrlarnda kendi memleketi lehine bir dzeltme yapmak amac gt sylentisi dolamiya balad 141. Babli'yi sindirmek siyasetinde Rusya gayet gzel muvaffak olmutu. Fakat Avusturya, byle bir siyasetin kendisine hi bir fayda salamyacan anlad. stanbul le yaplan mzakerelerin yannda Hollanda meselesi, Viyana hkmetinin dikkatim kendine ekiyordu. Batda bu anlamazlk uzayp gitii mddete de, son bartan beri bu kadar sktrlm Babli nihayet rahat braklyordu. Di-van'da ve stanbul halk arasnda daima daha ziyade kuvvetlenen sava taraftarlar, uzun zmandanberi ganimet almya susam olan Bosnallarla, Avusturya'nn snr eyaletlerini yama ettirmek iin muhasamatn balamasn bekliyorlard. 142 KNC BLM Rusya ve Avusturya ile yeni harbin evveliyat, ordunun durumu Bu arada Rusya, Kran ve Kafkasya'daki yeni mevkiini kuvvetlendirmek iin alyordu. 1785 de Lezgiler, o zaman mevcut bulunan her iki Grci devletine de saldrmlard. Bu Grci devletlerinden biri Heraklius adnda ve Rus himayesinde bir kiraln, tekisi ise arie tarafndan teklif olunan tac kabul etmi ve hl bamszln muhafaza eden Salomo adnda baka bir kiraln idaresi altnda bulunuyordu. stanbul halk, esir pazarnda satla karlan gzel Grci kzlarn seyretmek frsatn bir kere daha ele geirmiti. Grci krallar, bu yama aknndan Ahska Paasn sorumlu tu tuyor ve Rusya'nn araya girmesini istiyorlard. Gerekten de bu davet zerine Hular, hemen araya girmilerdi 143. Bundan biraz nce Rusya'nn
139 140

Zlnkeisen VI, S. 517 - 518. "Acte i fragmente" n, S. 192 vd. Hurmuzaki VH, S. 448, Nr. CCLXXXV 141 "Acte s* fragmente" n, S. 211, N*. 2. 142 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 9/8-40 143 Komnenos Hypsilantes, S. 640.

Sayfa

31

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

stanbul elisi Bulgakof, Sinop'ta mutaassp halk tarafndan Rus konsolosuna yaplan fena muamele yznden Babli'ye ikyette 144 bulunmutu . Salomo'nun lmnden sonra onun damad olan Herak-lius'a Ruslar gereken yardm yaparak olu Vahu'yu Aa Grcistan Hanl'na getirdiler. Erivan Ham da arie'nin bu eit vasallan arama katld. Artk Rusya; Nadir Han mirasnn bir paras olan Mazenderan'n Ham Mehmet Ka-tali'yi, Isfehan'da hkmdarlk sren Ali Murat'a kar des-teklemiye balyordu. Rus subaylar, bu Mehmet Fatali'nin askerlerini sevk ve idare ederek Azerbaycan'n t ierilerine kadar girdiler 145 1777 de Musul valisi Hseyin Pasa Rus snrlarn at ve Badat valisinin kuvvetleri Kennanah 146 yaknlarna kadar akn ettikleri zaman Ruslar, i karklklar dolaysiyle zayf dm ve paralanm Pers devletinde, yllarca nce Osmanllarn oynam olduklar rol zerlerine alyorlard. Babli ise, 1780 de len Krt Kerim Han'dan sonra Pers tahtna gemek iin Kerim Han'n olu Abdlfatih ile Sadk Han arasndaki kavgada hi birini tutmamakla 147, hakikatte iran'daki nfuzunu kuvvetlendirmek niyetinden vazgemi oluyordu. Babli'nin hibir itiraz karsnda kalmakszn Kerim Han'n zevcelerinden birinin kardei olan Krt Ali Murat Han, szde yieni iin, fakat hakikatte kendici iin Pers tacn eline geiriyordu. Hatt Ali Murat Han, Badat'a ve Basra'ya hcum etmiye hazrlanyor, yanma gelen Osmanl elisini tevkif ettiriyordu 148. Bylece arie Katherina, bu ynde ilk nce I. Petro tarafndan tasarlanan plnlar yeniden ele alabiliyordu. ts-fehan'daki konsolosu - ki bu bir Rum idi - daha Ali Murat Han'a kar buyurcuhk taslyor; Han' ahin Giray veya bedbaht bir Eflk ve Budan Prensi yerine tutuyordu. Fakat ok gemeden Ali Murat Han kendini topluyor ve 1785 de Mazenderan zerinde hkmranlk haklarm istiyordu. Yukarda ad geen Mehmet Fatali Han, elinde bulundurduu Mazenderan blgesi iinde ve Hazar Denizi kysnda yeni bir Uman 149 arie'ye vermiti 150. Biraz sonra
144 145 146

Hurmuzaki VII, S. 433 vd. ZinkeiBen VI, S. 516; Hurmuzaki VH., S, 431. Hurmuzaki VH, S. 309. Kars. Komnenos Hypsilantes, S. 556 vd. Ayn ylda Selim Efendi ran hkmdarna gnderildi. ehrsor*-da yeni bir paalk tekil olundu; 1776. 147 Zinkeisen VI, s. 283; Hurmuzaki VII, S. 141; Ferrieres Sau-veboeuf (Memoires historiquea, politiques et geographiques des voya-ges du comte de Ferrieres Sauveboeuf faits en Turquie, en Perse et en Arabe depuia 1782 jusqu'en 1789), I, Paris 1790, S. 288 vd. 148 Sauveboeuf, S. 248 - 249; Sestin!, voyage Bassora, S .206, 311. 149 Rest, den 8 mil uzakta bulunan Rus Uman bak. Sauveboeuf II, S. 5 - 6. 150 Bu tcak 1784 de yapld.

Sayfa

32

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

da Grcistan zerinde hkmranlk haklar istiyen Ali Murat Han'n or dusunda 2000 Grci hizmet grmekteydi. Murat Han, Der -bent'deki temsilcisine, bundan byle Ruslara kolaylk gs termemesini menetti ve Lezgilerin reisini Raketlere kar tevik ederek buray yakp yktrd gibi Koi Han'n da bizzat Herakleus zerine yrtt 151 ah'in 1785 ubatnn 11 inde lm zerine onun kardei Cafer, zaman zaman tsfehan'da hkmdarlk sren F&-tali'yi yendi ve Rus temsilcisini ivedi olarak memleketine dnmee zorlad. Bundan sonra da arie'nin gndermek istedii hileci bir adam olarak tannan Grci aslndan yeni eli Lakarof'u asla kabul etmiye yanamad 152. Bu olay ah tacndan etmitir. Gerekten de ok gemeden Cafer ah, Ruslarn destekledikleri Rus dostu bir parti tarafndan kovuldu 153. Pers ticareti, gn getike daha geni bir lde, kuzeye doru yneldi 154. O zamanlarda Babli, Kafkasya'da Rus dman olan btn unsurlarla genel yollardan ok faal bir ekilde mnasebetlerde bulunuyordu 155. Bunlar arasnda birinci derecede Lezgiler vard. Lezgiler Ermenistana da saldrmlar, kutsal Emiadzin manastrn yama etmiler, Ruslara tam bir itaatle bal bulunan Patrik'i kamaya zorlamlard . stanbul'da 31 mart 1785 tarihinde Sadrzam Halil Paa azl olunmu, biraz sonra da Bozcaada'da (Tenedos) idam edilmiti. Yerine geen ahin Ali Paa, eskiden Oakof valilii yapm olup, ok enerjik bir zatt. Hibir rakibe tahamml edemiyen bu seksenlik ihtiyar, yenierilerin ve ulemann yar-dmiyle saraydaki dmanlarn, bunlar arasnda bizzat Khya Bey ile Kapudan Paay yenmiti 156. 1785 yl sonlarna doru Kafkasya'da Abhas'lar arasnda Nogay soyundan mam Mansur adnda heyecanl bir adam ortaya kt. Batda kendisini bir hristiyan olarak satan mam Mansur'un dou ve bat memleketlerinde yaam, olduu sylenen bir takm sergzetleri halk aznda dolayordu. mam Mansur, halk arasnda yasamakta olan bir takm kehanetleri istismar ederek slmln erefli mazisinin yeniden canlandrlmas iin srkleyici vaatlerle halk ayaklanmya ve kutsal bir savaa girimee aryordu. Ruslarn, hiyle ile zaptetmi olduklar islm
151 152

Sauvaboeuf I, S. 250 - 251, 267 vd. Zinkeisen VI, S. 535 - 536; Sauveboeuf I, S. 292 - 293. 153 Segur, Me"moires H, S. 362; Zinkeisen VI, S. 560 - 561. 154 "L* commerce de la Perae a pris une autre route, surtout du cote de la Moscovie"; Sertini, a. 273 274. 155 Zinkeisen VI, S. 534 535. 156 Kar|. ayn eer, S. 526. Komneno Hypsllantea, 8. 640.

Sayfa

33

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

memleketlerden kovulmalarn Trklerden istemiyordu. Sadece, Osmanllarn banda bulunan Padiah, milletini her bakmdan memnun etmiye ve Kur'anm lmsz kanununa gre halk idare etmi-ye davet ediyordu. Ruslar mam Mansur'u yenmiye muvaffak olamadlar. Birok basanlardan sonra o, k Taman adasnda geirdi. Burada birok Tatarlar, Abhaz ve erkesler, kendilerine zorla kabul ettirilmi olan Hristiyanl brakarak mam Mansur'un etrafna toplandlar 157. slm'n bu bahtl mcahidi ile Vorone'de ac olaylarla dolu esaret hayat yayan ahin Giray arasnda bir anlamann yaplmasna engel olmak iin, bu gibi ilerde ok usta olan Lakarof, Krm'n eski hkmdarm nce Hotin'e ve buradan da stanbul'a gnderdi. ahin Giray ok gemeden Bozcaada'da idam olundu. Eski Han'n bu suretle ldrlmesi, onu bizzat ortadan kaldrmaktan ekinen Ruslarn teviki ve tavsiyeleri -zerine olmas ihtimali pek kuvvetlidir. 1786 da Krm'da giritii teebbslerde muvaffak olamyan mam Mansur 158 Lezgilerin yanma snmt. Bunun zerine stanbul'daki Rus elisi Bulgakof, Babli'den Lezgileri cezalandrmak iin msaade ve her iki Grci memleketi zerinde de Rus himayesinin tannmasn istedi 159. Fakat Trklerin ekl bir mzakereden sonra bu gibi isteklere boyun edikleri zaman gemiti. Bat memleketlerinde kan siyas gazeteler stanbul'da gn getike daha ziyade geni bir tenkit ile okunuyordu 160. Bylece Trk mahfillerinde pek iyi biliniyordu ki Avusturya, "Yunan Pro jesi" nx gerekletirmekte etki yapacak durumda deildi. mam Mansur'un baarlan ve Ruslarn bu ile urarken verdikleri ar ve haysiyet kinci kayplar hakknda da stanbul'da tam malmat alnyor ve stanbul camilerinin minberlerinden, aktan aa Mslman akslmelinin sahte bir temsilcisi ve yine lanetlenen mam Mansur'un zaptraptsz Moskof srlerine verdirmee muvaffak olduu ar zayiat ven sevin sesleri ykseliyordu. ubatta yeni Sadrzam Yusuf Paa 161, Mora'dan stanbul'a geldi. Henz gen, enerjik ve Grci soyundan olan Yusuf Paa, eskiden himayesinde yetitirdii Kapudan- Derya Hasan Paa ile, Osmanl eref ve itibarnn ykseltilmesi hususunda ne yaplabileceini ve ne yaplmas lzmgeldii hakknda tamam iyle ayni dncede idi. Bu dncelerle btn d siyasetin ykmlln, imdiye kadar kendinden nce gelen

34
Sayfa

157 158

Zinkeisen VI, S. 532 vd. Ayn eaer, 3. S. 579 - MO. 159 Komnenos Hypsilantes, S. 647 vd. 160 Zbkeisen, ayn sabitede.. 161 29 ocak 1786 tarihinde ihtiyar Ali, erefli bir ekilde grevinden affedildi; Zinkeisen, VI, S. 574.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

sadrzamlarn yapm olduklarnn aksine olarak, tamamiyle Reis Efendiye brakmamak gerektiine inanyor ve btn d siyaseti dorudan doruya idare edecek kadar kendini kuvvetli buluyordu. Bulgakof'un ortaya att btn meselelere kesin bir dille menfi cevaplar verdi 162. Buna ramen arice'nin elcisi, stanbul'da Rus kilisesinin inas iin faaliyetlerine devam ve stanbul yaknlarnda bulunan Stene adasnn Rus emtia deposu olarak tahsis edilmesini istiyorsa, bunlan mutad vz-szlnden yapmaktadr 163. Rus diplomasisinin Babli'den Varna'da bir konsoloshane amak msaadesini almak ve stanbul pazarlarnda Grci esirlerinin satlmasn yasak ettirmek iin giritii teebbsler de hibir sonu vermemitir 164. Sonradan Reislkttap olacak olan Khya Sleyman Bey, asi Murat ve brahim Beylere Padiahn hkimiyetini silh kuvvetiyle kabul ettirmek iin Kapudan Paa'y Msr'a gndermi olan Babli'nin "Btn tab'as iin genel bir "reform" yapmak niyetinde olduunu beyan etti 165. Bylece bu gibi teebbsler menfi bir netice vermiye mahkmdu 166. Reis Efendi Fransz elisine, Lezgilere ve bunlarn yeni reisleri olan mam Mansur'a, hrriyetlerini gasbetmek istiyenlere kar yaptklar mcadelede her bakmdan yardm etmek iin btn tedbirlerin alnmakta olduunu aka sylemekten kanmad 167. Babli'nin iktidarda bulunan a-damlar, Tatar Devletinin yeniden kurulmasndan bahsetmekte bir mahzur grmyorlar ve Ruslar tarafndan pervaszca alp sallantda kalan Kafkasya meselesinin halli iin bunu biricik are olarak gryorlard 168. arie'nin tehdidine kar cevap vermekte pek acele davranmyorlar ve bu arada, eyhlislm'n bir fetvasnda ekilmez diye vasflandrlm olan kuzey komunun cretkrane hareketlerine kar ar szler sarfetmekten kanmyorlard. Ruslarn houna gidecek bir harekette bulunmak iin Ahsha paasn bile azletmiye yanamyorlar ve 1788 temmuzunda savaa hazr bir durumda bulunuyorlard. Marurne cevaplar yle idi; Babli herhalde kendini savunmasn bilecektir" 169. Fransz aracl, fazla zerinde durulmadan, hatt fke ile reddolundu. nk baka zamanlarda faaliyetleri grlmi-yen bu dostlar, sadece yeni fedakrlklar yaparak erefsizlie dmesini
162 163

Komnenos Hypsilantes, S. 646. Ayn yer. 164 Zinkeisen VI, S. 575 - 576, 6X2 vd. 165 "Rforme generale". 166 Kars. Zinkeisen VI. S. 570 vd. 167 Ayn eser, S. 581 - 582. 168 Ayn yer. 169 Ayn eser, S. 583 - 584; Kars. S6gur m, S. 75 vd.

Sayfa

35

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Babli'ye tavsiye etmesini gayet iyi becerebi-liyorlard 170. Bulgakof'un 1787 yl balarnda verdii yeni bir nota, savaa yatkn Trkleri daha ziyade kzdrmaktan baka bir ey yapmad 171. istanbul halk artk Ruslara tahamml edemiyor, hakaretler, kfrler savuruyordu. imdi savaa atlmak iin her ey hazr bulunuyordu. Kapudan Paa'nn tercman olan Nikolaus Maurogenis (Mavroieni, Mavrogheni) in Eflk Prensliine atanmas, gelecekte ceryan edecek olaylara dellet eden bir almetti. Bu zat Mykone'de domutu; fakat Rus konsolosu Voynovi tarafndan himaye gren hemerilerinin aksine olarak Rus dostluu ile ilgisi yoktu; bilkis Osmanl Devletinin yaamas lzumuna, bu devleti tekrar ykseltmenin mmkn olduuna kanidi; hususiyle Padiahn byk siyas ve asker kabiliyet sahibi bulunduuna inanyordu. Monembasia, Lakedaimotia ve Aniyklai aripiskoposlarmn idaresi altnda birok Morahlar Krm'a gederlerken 172, fakat ok gemeden burada Hristiyan arie'nin idaresi altnda yaamaktan bezerlerken (Rusya'da yetimi Rum genleri arasndan sonradan Yunan kltr iin ok nemli olan Eugenios Bulga-ris ve Nikephoros Theotokis gibi ahsiyetler kmlardr) Maurogenis, Babli'nin sadk bir hadimi olarak kalmtr: Kendisi de Gratiani gibi baarlar elde etmeyi lk edinmiti. Bu sayede onun gibi ve licenap Padiahn himayesiyle Eflk veya Budan tacn kazanabileceini ummaktayd 173. Efendisi olan Osmanl Padiah adna ada ahalisinden, antlamalara aykr olarak, yksek vergi almaktyd 174. Kapudan Hasan Paa'nn adna Rum dilinde yazlm afnameler veya imtiyaznameler de datyordu. Bu belgeler ya Prensliklerde mtad olduu ekil ve slpta yazlyor veya piskoposlara mahsus vesikalar gibi gzel yazlm harflerle balyordu. Mesel: "Gazi Hasan Paa, nayeti Rabbaniye ile Vezir ve Kapudan Paa" 175 gibi. Maurogenis, silh kuvvetiyle itaata alnmak zorunda kalnan 176 Maynotlann ve Kiklad adalar ahalisinin Mora Paa'snn idaresinden alnarak Kaptan Paa'nn daha mutedil idaresine verilmelerini salamya muvaffak olmutur. Bunlar Paaya 30 000 Talir -lik
170 171

Zinketoen VT, 590 vd. Ayn eser S. 613 vd. 172 Komnenos Hypsilantes, S. 546 - 547, 558. 173 Karg. Theodore Blanccard, Les Mavroyni, Paris, (basld tarih zerinde yok) ikinci basm, "Les Mavroyenie, histoire d'Orient" I, Paris 1909, S. 58 vd. 174 Ayn eser, S. 549, sene 1775: Rus elisinin araya girmesi yznden btn bir yl iin vergi istememek zorunda kald. 175 Blancard I, S. 71 de bir faksimile. 176 Sathas, S. 531 - 532 ve PouquevUle'in Mora seyahati.

Sayfa

36

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

bir vergi vermekle ykml idiler. Kaptan Paa bundan byle Maynotarn byk - bey veya ba - beyini tyin etmek, gerekirse idam etmek yetkisine mlikti 177. Gerek Mauro-genis'in, gerekse bunun hamisi olan Kaptan Paa'nn amalan, Mora yarmadasnda oturan Rum Hayduklarn, yani Kleft'leri, 1779 ayaklanmasnda Rumlarn doutan dman olan Arnavutlara kar savaa yollamakt 178. Bu ayaklanma kanl bir surette bastrld ve, yukarda da sylendii gibi, Kaptan Paa'nn emriyle Tripolie'de dmanlarn kafasndan bir piramit yapld. Bu kafalarn says, mbalaac arkllar tarafndan 3000 olarak hesaplanmtr 179. En cesur ve en fazla itibar sahibi Rum olarak saylan Maurogenis'in, Eflk Prensi Mikhael Sutzo'nun yerine gemesini Rumlar iyi karladlar. ok zamandanberi Fenerli Rum beylerine kar bir kaynama mevcuttu ve bunlardan honutsuzluk, bilhassa son zamanlarda ok artmt. Bu Fe nerlilerin arasnda yaam olan ve Maurogenis'i de pek sev-miyen doktor ve bazan da tercman Athanasios Komnenos Hypsilantes 180 yle yazyor: Onlar "sadece zel kazanlarn dnen insanlar" di. Fenerlilerden bsbtn baka zihniyette olan gen tercman, Fenerlileri, Padiaha kar ihanet eden hayvanlar olarak 181 sayyordu. Onun enerjik bir ekilde ve asker kuvvetle ortaya kmas da Fenerlilerin aristokrat kurnazlklariyle bir tezat tekil ediyordu. Baz Ruslar bu gen tercmann ahsnda, kendi durumlarnn dzeltilmesi iin alan bir mcahit gryorlard. Fakat Rumlarn durumlar, Maurogenis'in fikrine gre Osmanl Devletine kar mcadele etmekle dzelmiyecek, bkis Osmanl Devletinin iinde bu devletin iyilii, ieriye ve darya kar kuvvetlenmesi, bu uurda gayret sarfedilmek suretiyle dzelecekti. Maurgenis'in toplad Hristiyan deniz askerlerinin, yani kalyoncularn yaptklar geit resmi, bu srada "babas" yerinde olan Kaptan Paa'nn kendisine gsterdii itibar, Rum evrelerinde ok iyi bir etki brakmt. ok gemeden de bu enerjik prensin Tuna boylarnda Avusturya'ya kar hazrlklar yapaca sylentisi dolamya balad. 1782 yndanberi Avusturya'nn Memleketeyn'deki konsolosu, eskiden Alexander Hypsilantes'in oullarna dil retmeulii etmi olan
177 178

Blancard, I, S. 79 - 80. Ayn eser, S. 92 vd. 179 Ayn eser, etrafl bibliyografya, voyage dans la Grece; Cas -telan, Lettres sur la Morie; Salaberry, Histoire de l'Bmpire Ottoman; Theodor Kolokotrons, Atina 1846; Sathas S. 528 Not. 1. 180 Ayn eser, S. 560. 181 Ayn eser, 8. 649; kar?. S. 654.

Sayfa

37

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Raguza'l Ignaz Stephan Raicavich idi 182. Avusturyallarn houna gitmek iin, "Deli Prens" 183 diye anlan ve Murusi'in Ya'da ardas olmu olan Alezan-der Konstantin Maurokordatos, 1786 da azledilerek yerine baka bir Alexander Maurokordatos tyin olundu. Bunun babas Yohan, Nikolaus Maurokordatos'un olu idi. Saraynda yayan bir Rum, onu "vicdan azab duymak kabiliyetinde olmyan bir kimse" diye vasflandrm ve aleyhine ok iddetli bir hicviye yazmt. Her ne olursa olsun bu gen Fenerli, Rusya'da yetimi olup ayn zamanda "insanlarn baht" hakknda ikyetler savuran bir airdi. Sonradan iirlerini "Boristhenes'de Boazii" bal ile Moskova'da yaynlamtr 184, Bu adam Osmanllara sadk kalacak kabiliyette deildi. Budan'da hkmet idaresinin ykleri kendisine ar gelmiye balad. Kendisi tarafndan terennm, olunan "baht" icab olarak, nerde ise mnasebetlerin kesilmi olduu Rusya'ya hi ekinmeden taraftarlk ettii iin, Babli 1787 de onu azletti. nce kendisine stanbul'a dnmek zere yola kacakm ssn verdi. Fakat Rusya'ya snmay daha uygun grerek buradan tecrbeleri ve imdiye kadarki efendilerine kar besledii kini ile, yaknlam olan savan bir an nce patlamasna yardm etmitir 185. Bu srada ahin Giray henz Hotin'de idi. Gerek yannda bulunan Lakarof, gerekse Ruslarn ba konsolosu Binba tvan* Salonski bu ihanetkrane kararn srrn biliyorlard 186. Konsolos gney emniyetini korumak iin bin kadar Rus'u Ya'a getirmiti 187. istanbul'a yapt seyahat srasnda Lakarof Bkre'e de uram ve, antlamalara aykr olarak yaplan tyinini Rusyanm iddetle fakat bo yere protesto ettii ye ni Prens Maurogenis'e kar mutad kabalkla muamelede bulunmutu 188. Lakarof un bu sert muamelesini Prens, hamisi Kaptan Paaya ikyet etmiti. Nisan aynda Reis Efendi, firari Maurokordatos'un kabuln, kstah Grci'nin cretlerini, btn faaliyetlerini Trk hkimiyetine kar halk kkrtmaktan ibaret olan Rus konsoloslarnn Memleketeyn'de yaptklar tahrikleri, nihayet son muahede gereince yaplmas lzmgeldii ekilde karlkl olarak gmrklerin yzde 25 den yzde 20 ye indirilmesine Ruslarn yanam amalarm Rusya nezdinde iddetle protesto etti. 189. Ayn zamanda
182 183

Hurmuzaki X, S. XXXII. vd. Deli - Beg. 184 Yazarnn ad olmyan Rumca bir eser, Moskova 1810. 185 Hurmuzaki X, S. 26 vd.; "Acte st fragmente" n, 215 vd. 186 Hurmuzaki X. S. 27 - 28. kars. Segur II, S. 838 - 839. 187 Ayn yer 188 "Acte i frap-mente", II, S. 216, Nr. I. 189 Ayn eser, S. 217 - 218.

Sayfa

38

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

yiyecek toplanmas, takviye edilmi donanmann tetikte tutulmas ve Tuna zerinde kprler kurulmas iin emirnameler gnderildi 190. Rusya'ya kar kayp olunan bir meydan muharebesinde mam Mansur'un ortadan kalkmas ile Kafkaaya'daki ayaklanmann sona ermi olmas 191, istanbul'da heyecan^ gelmi halk yattrmya kfi gelmedi. Sava, artk katiyetle yaplmasna karar verilmi bir iti ve bunun iin bahaneler bulmakta da asla bir glk yoktu 192. arienin oktanberi beklenen Krm seyahati, yani zafer' alay, nihayet 1789 yh knda yapld. Rus topraklarna yeni katlm o.'an bu Tatar memleketinin Prensi olarak "muzaffer" Patyomkin ortaya kyordu. Bu frsattan faydalanlarak Katherina ile II. Josef arasnda bir buluma yaplacak; istikbalde Osmanl mparatorluundan alnacak memleketlerin snrlarn saptamak, Venediklilerin Osmanl mirasndaki paylarn tyin etmek (mparator Jozef btn Mora ile Aripel adalarn Venedikli lere vermek istiyordu), iki hkmdar arasnda 1781 ve 1783 de teati olunan ok gizli mek-tuplrdaki esaslara gre yeni kurulacak olan Daya ve Bizans devletleri hakknda grmelere devam olunacakt 193. 18 ocak 1787 de Katherina ve maiyeti Zarskoye - Sebo'dan hareket ettiler. arie'nin yannda, imdiye kadar stanbul'da mtemadiyen dostluktan bahsetmi olan Fransa'nn temsilcisi bulunmakta idi. Fransa kendi lehinde olmak zere Rusya ile aralarnda yapt bir ticaret antlamas 194 ile, Katherina'mn Yakn arktaki plnlarn kabul etmemekle beraber 195, artk gmekte olan Osmanl mparatorluunun paylalmas fikri ile barm oluyordu. Petersburg'da Fransz kiral XVI. Louis'yi temsil eden Segur, ok nazik bir diplomat, ayn zamanda bir air idi. Hatt arie'nin derin itimadn kazanmt. arie ,Bizans projelerini Segur'a amt 196. Fransz elisi ile hi de aras iyi olrm-yan ngiliz elisi Fitz - Herbert, imdiye kadar Petersburg'da hibir zaman Trk taraftarl gstermemiti. Halbuki kendi vatandalar Trkiyedeki ticaretten ok kr salamakta ider. Son zamanlarda ngilizler, tpk Franszlar gibi, Hindistan'la dorudan doruya ticaret mnasebetleri
Ayn eser, S. 219. Sgur II, S. 387. 192 Babli'nin Kafkasya'da tedenberi atei krtlkliyen Ahsha Paasna kar ald vaziyet hakknda bak.: ayn ser S. 406 - 407. 193 Sz geen mektuplar, mparator Joseph'e ait mektuplar htiva eden Arneht'in eserinde kmtr: Joseph II. und Katherina, Wien 1869 (grene Sturdza. I, S. 372 vd. da). 194 Zinkeiaen VI, S. 561. 195 ngiltere ve Prusya'da bu antlama, Trklere kar bir ittifak sayld; Se*gur, Memoires III, S. 79. 196 Sggur II, sonunda ve m, birinci blm.
190 191

Sayfa

39

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

kurmak iin Svey yolundan gemek msaadesini istemiler, fakat Babli'den bunu alamamlard 197. Krm'a giden bu zafer alaynda ngiliz elisi de bulunmaktayd. Gayet tabiidir ki herkesten nce Avusturya elisi Kont Cobenzl de oradayd. Yaplan enlikler hakknda mparatoruna malmat vermek zere zeki Prens de Ligne de buraya geldi. Osmanl mparatorluunun paylamak plnlarn tasvip etmiyen Prusya Kiral Byk Friedrich'in 17 austos 1786 da lm, Avusturya mparatoru iin geni nefes aldracak bir olay tekil ediyordu. Yeni Prusya Kiral, Herzberg adndaki nazrnn plnna mtemayildi. Bu plna gre Oakof, Bosna ve Kk - Eflk, Trklerden alnarak Avusturya ile Rusya'ya verilecek, buna karlk Galiya Avusturya'dan ayrlarak Lehistan'a braklacak ve bylece Lehistan, Danzig, Thorn ve Posnan,' Prusya'ya vermiye raz edilecekti 198. Bu pln. arie'nin iine geliyordu, Fransa'nn frsat knca bar tavsiye etmesine 199, dostu Avusturya mparatorunun teennili bir ekingenlik gstermesine ramen, asrn byk projesini ortaya atm olan arie, "sarayda ulemann tahakkm ve yenierilerin-muhafazas altnda yayan mecnun Despot" 200 Asya'ya kovmak iin btn Avrupa'nn kendisine msaade edecei midini tayabiliyordu. Fakat imdilik gelecek ihtilf hakknda hi bir ey sezdirmiyor, daha ziyade emellerini uzak bir gelecekte gerekletirmek niyetinde olduu hakknda teminat veriyordu; sadece Osmanl hkmdarna ve istanbul'daki devlet adamlarna kar dokunakl szler sylemekle yetiniyordu . Ancak mays aynda Katherina, korkun Zaporoge Kazaklarnn eski memleketleri iinde Dinyeper zerinden gneye doru yol alarak Kerson'a geldi. Katherina'nm eski gzdesi olan Lehistan Kiral Stanislaus Augustus, Kont "Po-niyatofski" sfatiyle Kaniyef de kafileye katld. Kaydak yaknlarnda da Avusturya imparatoru relerek arie ile birleti. mparatorun ok sade giyinii ve hareketleri, "Yeni Se-miramis'in" arka mahsus tantanas ile tam bir tezat tekil ediyordu. Kayser Ekaterinoslav'da yeni bir Rus kilisesinin patronluunu yapyor ve bunda byk bir istek gsterivordu. Bundan baka Kayser, Tauris'li Potemkin 201'in sahte parlakln
197 198

Zinkeisen VI, S. 564 vd. Ayn eer, S. 598 vd. 199 Buna mukabil Patyomkin, Fransz elisine, resmi bir ittifak kargl olarak. Aripel adalarnn bir ksmn teklif etti. Segur m. S. 90 vd. 200 "Ces despotea lmbe"ces, ext6nus par les voluptes du Srai, domines par les ulmas et captifs de leurs janissaires"; ayn eser S. 12 - 13. 201 Bulgakorun aracl ile stanbul'da eski Trk isi gmten ss eyasn satn almt ve Tatarlar in icra edilen dini trende onlar bekliyordu.

Sayfa

40

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

glmsiyerek seyretmek amacivle, sadece Fal-kenstein Kontu sfatiyle buraya gelmiti. Se"gur ile konuurken, Osmanl Devletinin paylalmasn gerekletirmek iin stanbul'un ebed bir anlamazlk noktas ol arak kalacana iaret etti 202. stanbul'da bulunan Rus elisi Bulgakof ile Avusturya elisi Herbert - Rathkeal, rapor vermek zere Kerson'a arlmlard. Bunlar ise, heyecana gelmi halkn Kanea'da, Rodos'ta Rus konsoloslarna hcum ettikleri, bir Osmanl filosunun Dinyester aznda bulunduu haberlerini getirdiler. Daha nceden biliniyordu ki Fransz mhendisleri, Ruslar tarafndan birinci plnda tehdit edilen Oakof u n tahkiminde almlard 203. Buradan Ruslar, Babli'den yeni isteklerde bulundular. Bu isteklere gre Osmanl hkmeti, Cezayirlilerin Ruslara verdikleri zararlar tekrar tazmin edecek, Kuban Tatarlarm Ahsha Paas vastasiyle cezalandracak, antlamya gre Zaporoge Kazaklarn Rus snrlarndan uzaklatracak, K rm'dan daha az tuz istiyecek, Moldavya Prensinin firar etmesi meselesini takip etmekten vazgeecek ve hakarete uram olan konsolosa tarziye verecekti 204. Daha gen birisini tercih eden arie'nin gzdeliini oktandr kaybetmi, kurtarlm Ortodoks Dayallann Kiral sfatiyle Ya veya Bkre'te lmeyi kendine lk edinmi olan Potemkin'in komutasndaki ktalarn asker hareketleri, bu Rus ltimatomuna gereken kuvveti vermiye kfi geliyordu 205. Olviopo-lis (= Bahtiyarlarn ehri); Sevastopolis (= Ycelerin ehri), Sympheropolis (= Ahmetcik), ''beyaz" Leukopolis (eski Krm), Pariopolis, Theodosia (Kefe), Eupatoria (Kos-lof) gibi Yunanca gzel adlar tayan yeni kurulmu veya yeniden canlanm ehirlerin bulunduu blgede mttefik iki hkmdar, Trkleri tahrik eden siyasetlerini yapmya balyorlar, onlar Bahe Saray'daki eski Krm Hanlarnn saraynda oturuyorlar, memleketlerinden kovulmu olan Giray hanedanna ait harikulade parklarda geziniyorlar, hor grdkleri camileri seyrediyorlar, dar sokaklardan at stnde geiyorlard. Bu manzaralar karsnda Mslman halk, sesini karmyor, kudretli Tanrnn bu marur gasplan gnn birinde imaldeki Hristiyan memleketlerine sreceine emin olarak bakp duruyordu 206. Avusturya ile Rusya'nn mterek olarak Babli'ye verdikleri
D segur m. s. 127. Ayn eser, S. 192, vd. 204 Ayn eser, S. 130. 205 Ayn eser, S. 131. 206 Sejpr, ayn yer; karg. Prens de Ligne'in mektuplar ve Zn -keftaen VI, S. 613. hafiye 3.
202 203

Sayfa

41

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

ltimatom zerine ortaya kan dunun karsnda Avusturya mparatoru Jozef in szleri unlar olmutu: "Ben bar istiyorum... Ruslarn stanbul'da yerlemelerine tahamml edemiyeceim... Bu kadn ldrmtr..." 207. Bu srada mparatorun btn dikkati, yeniden Belika'daki son olay zerine teksif edilmiti. Babli, yeni yeni olaylarla mtemadiyen tahrik ediliyordu. Mesel Kerson'daki eref kaps zerine "buradan Bizans'a!" 208 gibi kstaha bir yazt konulmutu. Bylece son haddine kadar tahrik edilen Babli, tam arkta bir mddet iin harp tehlikesi ortadan kalkm gibi grld bir srada, her eyi gze alarak btn bunlara bir son verecek olan bir harbe karar verdiini kendiliinden bildirdi. Bulgakof, stanbul'a dnnce, pek fazla sert bir dille olmamakla beraber, daha baka meseleler zerinde konu-mya balad: Bu meyanda Varna'ya bir Rus konsolosunun tyinine msaade verilmesini istedi. Buna karlk Reis Efendi Grci Kiral Heraklius'un Ruslar tarafndan himaye edilmesinden, Rus konsoloslarnn Memleketeyn Prensliklerinde yapmakta olduklar tahrik faaliyetlerinden, Krm ve civarnda mslmanlarn tasfiyeye uramalarndan ve bilhassa Moldavyanm kam olan prensinin iadesine Rusyann yanamamasndan ikyet etti. Bunlardan baka Babli, Klbu-run yaknlarnda bulunan 39 tuz glnn, buna komu vilyetlerin tuz ihtiyacn salamak amaciyle, kendisine braklmasn; btn Rusya'da, bilhassa Krm'da konsolosluklar amak hakknn tannmasn, Rus gemilerine Trk tebaasnn gemici olarak kullanlmalarnn ve bu gemilerle kahve, sabun ve ilh., gibi baz emtiann tanmasnn yasak edilmesini istedi 209. Avusturya elisi Herbert'in tehditlerinden birey kmad gibi Fransz eiisi Cholseul'n araclndan da bir netice elde edilemedi 210. Bulgakof'a Babli'nin bu isteklerini kabul etmemekte srar edince, kendisine teklif olunan drt nokta hakknda efendisi are'nin kesin cevabn getirtmek iin son bir mhlet verildi. Fakat Katherina cevap vermekte tereddt gsterdii zaman eli, 13 austosta toplanp sallantda kalan btn meseleler zerinde kesin kararlar verecek olan Dvanda hazr bulmmya davet olundu. Bulgakof meselesinin ne olduunu anlamak istedi. Fakat gerek kendisinin, gerekse Avusturyal arkadann her trl aklamada bulunulmak istekleri rcddo'undu. Hakikaten de Rus elisi bu toplantya gitti. Kendisinden, bu gibi

42
Sayfa

"Je desire sincerement la pait... Je ne souffrirai point que les Russes s'tablissent Coustantinople.... Cette femme est exaltee..."; Segur , S .178 vd. 208 Se-gur, S. 229. 209 stekler, Katherina'mn ikinoi sava beyannamesinde vardr. 210 Zinkeisen VI, S. 625 vd. "Acte si fragmente" O, S. 228 rd.
207

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

ihtilflara kesin olarak bir son vermek iin biricik are olan Krm'n braklmas istendi. Efendisi adna bu ii zerine almay red-edince, kalabalk maiyeti, ktibi ve tercmanlar ile birlikte Yedikuie'ye gtrld. Burada esir o:.arak deil, fakat misafir olarak oturmak zere gze! bir oturacak yer hazrlanmt 211. "13 Rus ticaret gemisi msadere edilerek tersaneye alnd, kaptanlar ve tayfalar gemilerin zindanlarna atldlar" 212. Alt ay zarfnda btn Rai&i" memleketten kacaklard. arie'nin yeni tebaas olan Rumlardan patenta istendi 213. Bundan baka Rumlar, ellerindeki silhlar hkmete teslim etmek zorunda idiler. Bunu yapmyanlar lm cezasna arptrlacaklar, itiraz edsnsri ise Patrik afaroz e-decekti 214. Bulgakof *u Yedikule'den karmak ve bylece sava nlemek iin yaplan btn araclklar boa kt. O anda arie savaa balamak iin gerekli hazrlklar tamamlam deildi. Bu bakmdan da eski gzdesi Potyemkin'e fazla inanmt. Bundan dolay Katherina, muvakkaten Trklerin Avrupa'da kalmalarna tahamml etmek pahasna da olsa, Babli'yi gevetmek iin her areye bavurarak baz teebbslerde bulundu ise de hi bir netice elde edemedi. 24 austosta Babli, Rusya ile ngiltere bata gelmek 215 zere dost devletlere tebligatta bulunarak durumu aklad. Bunda deniliyordu ki: "Rusya, muahedeleri ya "bozmu ve tanmam", veya mahsustan ve srf kendi menfaati iin yanl yorumlamtr; Rusya Grcistan' kendisine ilhak etmek istemektedir; Osmanl mparatorluunun btn eyaletlerinde, Padiaha kar ayaklanmak iin tahriklerde bulunmu ve kendine yardmclar aramtr; kendi memleketlerinde ya-yan Islmlara zararlar vermi, ayn zamanda bunlara fena muamelede bulunmutur; pdiahna ihanet etmi olan Mau-rokordatos'u himayet etmekle Rusya, haince niyetlerini aa vurmutur. Btn bunlar karsnda arie'nin oktandr tehdit etmekte olduu sava, kanlmaz olmutur. Ancak bir savala Padiahn haklar mdafaa olunabilir 216. arie buna iki beyanname ile cevap verdi. Bu beyannamelerde 1774 denberi Trklerin gstermi olduklar bar bozarlikla-n sayyor ve hakl dvas urunda kendisine mzaherette bulunmya btn Hristiyan lemini davet ediyordu 217.
211 212

Zinkeisen VI, S. 626 vd.; Segur III, S. 229 vd.; Komnenoa Hypsilantes, S. 658, vd., 660 vd. Ayn eser, S. 659; Sauveboeuf I, S. 85. 213 Komnenos Hypsilantes, S. 659. 214 Ayn eser, S. 659 - 660. 215 Komnenos Hypsilantes, Babli'nin ngiliz elisinin t lerine uyarak Oakof ve smail'i tahkim ettiini temin ediyor; S. 691, 216 "Acte i fragmente" L S. 220 - 221; Hurmuzaki, SuppL 12, s. 4e. 217 Ayn zamanda Komnenos Hypsilantea; Yunanca S. 651. 77) Ayn eser S. 656 - 658.

Sayfa

43

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Bylece Sadrzam Yusuf Paa ile Reislkttap Feyzi Sleyman Efendi, bar korumak dncesinde direnen arkadalarm yenmilerdi. Kaptan Paa ise henz Msr'da bulunuyordu. Fakat istanbul'daki Nazrlarn hepsine bol bol para gndermeyi ihmal etmiyen Tuna boyundaki vekili Mau* rogenis, en sonunda isteine kavumu, asker komutanlk kabiliyetini gstermek iin zledii frsat elde etmiti istanbul halknn ayaklanmasndan korkan Padiah, bar partisine, sava taraftarlar aleyhinde aktan aa almay yasak etti 218. Avusturya elisinin bunu protesto edii ve nihayet 16 ubat 1788 de bir gemiye binerek stanbul'dan gidisi, yeni ceryann banda bulunanlar zerinde hi b ir tesir husule getiremedi 219. Babli, son zamanlarda bu kadar msamahal muamele grm, antlama hkmlerine aykr olarak Budan' igal edip "snrlarn istedii gibi tesbit etmi" 220 olmasna ramen bu blge kendisine balan" m, gene eski anlamalar hilfna olarak Memleketeyn Prensliklerine gnderdii temsilcisi nihayet ebed dostluk nianesi olarak tannm 221 olan Viyana hkmetinin hareketlerine kar ok fkeleniyordu. Lkin daha 9 ubatta A-vusturya mparatoru Jozef'in sava beyannamesi yaynlanmt: Bu beyannamede o, Avrupa'y, Barbarlardan temizlemek istediini sylyordu. Osmanllar, Avusturyallardan bu meydan okuyularn "her gn lmektense bir defa lmek evldr" szleriyle karladlar 222. Hi bir zaman Babli bu seferki sava kadar modern, Avrupai mnda bir dikkat ve ihtimamla bir harb ha yrlam deildi. Geri Bat Devletleri rnek alnarak muntazam ve daim bir ordu meydana getirilmesi tasars tamamyla braklmt 223. Bununla beraber stanbul'da S. Remy ve Aubert tarafndan idare edilen bir topu okulu bulunmakta idi. Humbaracarn banda bir ngiliz mhendisi vard. Padiahn yeni sava gemileri, Fransz le Roy tarafndan ina edilmilerdi 224. Kaleler, uzun za-mandanberi savunulabilir durumlara getirilmi bulunuyorlard. En fazla tehdit altnda bulunan Oakof un da tahkim edilmesi iin Fransz mhendisi la Flitt gereken tedbirleri al-

Ayn eser S. 658. Kars, Ayn eaer S. tt; Sanveboeuf I, S. 106 - 108, 220 "Che dissegnasse a *uo beneplacito i limiti de'medeaimi": "Acte i fragmente" n, S. 229 - 230. 221 Ayn yer. 222 Sauveboeuf I, S. 84. 223 Zinkeisen VI, & 291; 1775 de Baron de Tott henz TUrk hizmetinde bulunmuyordu; "Acte gi fragmente" II, S. 105. kara. Sauveboeuf L S. 14 - 15; aon savata Trk topusunun perianl hakknda, Suppl. 11, S. 854, No. MCCKVL 224 Sauveboeuf, I, S. 57.
218 219

Sayfa

44

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

mt 225. Hatt Maurogenis, kendi parasiyle, bir Tuna filotillas vcude getirmiti. Ambarlar dolu olup, geen savata birok baarszlklarn sebebi olan yiyecek ktlndan artk korkutmuyordu 226: Tuna Prenslikleri Isaka ve Ismail'e byk lde yiyecek maddeleri gndermilerdi. imdi Sadrzam yollarn onarlmasn ve Tuna zerinde kprler kurulmasn emretti. O zamanki Osmanl tarih yazcs Ef-lk'li lenachi Vacarescu, harp iin ancak 17000 kise para mevcut olduunu sylyorsa da 227, u muhakkaktr ki Devletin kasas dolu ve padiah icabederse kendi hazine sinden para vermiye hazrd 228. Bununla beraber Osmanl ordular, ertesi yln ilkbaharna kadar hi bir harekette bulunmadlar. Bundan sonra da Babli, dmanlarnn taarruzlarna kar savunma durumunda kalmakla yetindi. Btn bu sava aralar, faydalanlmadan kald veya rd gitti. stanbul'daki heyecanl ve mfrit sava taraftarlar, ancak Rusya ile mnasebetler kesildikten sonra hi beklemedikleri halde rendiler ki bu Devlet, egemenlii altnda bulunan topraklarn geniliine ve iinde yayan milletlerin okluuna ramen, artk i grebilecek kudrette bir orduyu sefere karabilecek kabiliyette deildi. nk herey valilerin zihniyetlerine, bunlarn memleket iindeki otoritelerine, Babli'ye kar sadakatlerine ve bu valilerin mterek olarak harekete gemelerine bal bulunuyordu. Ne Asya'dan asker ktalar, ne de Anadolu'dan svariler 229 beklemek akla bile gelmezdi. Artk yalnz Anadolu yarmadas gerekten devlete ait olan biricik yerdi. Fakat burada da, Baltimore'm tasdik ettii ekilde Frenglere "sanki paralamak istiyormu gibi" bakan 230 mutaassp insanlar bulunuyordu. Aziz Nikolaus'un ticaret bayran tayan Rus gemileri, ana limanlarnda demirli duruyor ve bunlara kar dmanca b ir harekette bulunulmuyordu 231. Daha geen yzylda Frengler tarafndan ark ticaretinde kazanlan ve gittike kuvvetlenen mevki, Osmanl mparatorluu ahalisini bu kazan getiren yabanclara ahtrmt. Hatt son zamanlarda, 1787 de Kzl Denizde seyrsefer edecek gemiler iin yeni bir deniz ticareti
BurmusaM, SuppL II, S. 43 hafiye, 47, 59 kara. Sauveboeuf I, 8. 7: "noua vbnea les Turca nstruits par noa offlaiers, leurs placea de guerre forttffeca par noa ingenieurs et lanrs vmMeaux construita par noa ouvriera"; gene bak: ayn eser S- 55, 263; U, 8. 190. 226 Resmi Ahmed, 8. 8? vd. 227 Papiu'da, Tesaur II, S. 295. 228 Komnenos Hypsilantes, S. 665 vd. 229 Resmi Ahmed, S. 232, haiye 2. 230 Resmi Ahmed, S. 57. 231 Sauveboeuf H, S. 266; Sestin!, S, 284.
225

Sayfa

45

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

irketi kurmak istiyen Fransa 232 da, ran meneli mallar yeni Rus denizleri olan A-zak ve Karadeniz zerinden, ayn zamanda 100000 nfuslu Trabzon 233 , 60 000 nfuslu ve 40 camili 234 Sinop gibi eski Trk limanlarndan geirerek Avrupa'ya sevketmek niyetinde idi. Hem de Suriye'deki imtiyazlarn muhafaza etmesini bilen Fransa, bu niyetini, Svey Berzahm kendi ticareti iin faydal bir hale getirmiye alt bir anda aa vuruyordu 235. Kars'h, Erzurum'lu ve Beyazt'h vahi yenieriler, Bayezit kalesinin Paas tarafndan toplanan ve ran'n Koi ve Erivan komutan Ahmet Han'a kar snrlan savunan savakan dal Ermeniler 236, tpk Krtler gibi, Tuna ve Dinyeper boylarna gidip Padiah iin korkun Ruslara kar dmeyi asla istemiyorlard. Paalar ve muhassiar tarafndan soyulurcasna muamele edilen Suriye'de 237 ve hususiyle Mezopotamya'da yabanc konsoloslar, bunlarn da en banda ngiliz ve Fransz konsoloslar, (Venedik, yalnz Alman fabrika mamultn tayordu, Hollanda ticareti ise abuk gerilemiti), Gittike memleketin en ok saylan, en itibarl ahsiyetleri haline geliyorlard. Bunun sebebi, konsoloslarn en zengin kimseler olmalarndan baka birey deildi. "Vakit vakit bu konsoloslar, nerede ise eski Romallara mahsus bir otorite kazanyorlard" 238; Dou Hindistan ve yeni kurulmu olan Levant Kumpanyalar temsilcilerinin, maiyetlerinde yenierilerden mteekkil ere f ktalar olduu halde, gsterdikleri debdebe ve parlaklk yannda Basra Paasnn eski tarz ve fukara gsterii pek snk kalyordu. Basra Paas, bu Frenglere muhta olup frsat dtke onlardan bahi kopararak ih tiyalarn salamak zorundayd. Kudretli "Faktr" un Ben-der Abbas'da, Bender Buir'de ve Hrmz'de ajanlar vard 239. Fransa'nn Basra konsolosu da Badat'da otururdu; fakat ad gecen bu ehirlerde birer veki li, birer temsilcisi vard 240. Daha imdiden Andre Micheut gibi Fransz bilginleri, hatratndan bu eserde ok faydalandmz Kont Ferrieres Sauveboeuf gibi Fransz ajanlar imdiye kadar Fransz milletinin tanmad ve pek az ilgi
232 233

Sauveboeuf II, S. 127. Peyssonel II, S. 53 - 54, 72 vd. 10 000 i Reaya idi; Yahudilerin girmelerine msaade yoktu. 234 Ayn eser, S. 200. Oradaki byk tersane hakknda bak: S. 114 - 115. 235 Sauveboeuf II, S. 60. Erzurum'a kervanlar, Badat, tran ve Grcistan'dan; Trabzon'a se ran, Grcistan ve Mengrelistan'dan gelirlerdi. Ayn eser I, S. 255. 236 Ayn eser S. 253 vd. 237 Volney, Voyage en Syrle et en Egypte pendant les annees 1783, 1784 et 1785, Paris 1789, TL, S. 135. 238 "Ces cousuls s'arrogent parfais une autorit presue ro-maine"; Sertini, S. 276. 239 Bak: gene ayn eer S. 200: Iran ile yaplan bartan aonra Bender - Busir bu blgenin biricik nemli liman idi. Bak: bilhassa Biatini, Voyage * Bassora, S. 206 vd. 240 Sauvebaeuf n, S. 48, 89.

Sayfa

46

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

gsterdii ran' batan baa dolayorlard 241. Bu Frenglerin yannda alan Ermenilerle Yahudiler byk kazanlar salyarak kendilerine imrenilecek bir mevki ediniyorlard, tik ngiliz turistleri daha o zaman orta kyorlar ve "Her tarafa can skclklann, glnlklerini ve paralarm srklyen bu garip gezginci ngilizler" 242 diye tasvir olunuyorlard. Bat memleketlerinden gelen papazlara, bunlar arasnda buralarda manastrlar, hatt kz okullar am olan Jezvit ve Lazarist Papazlarna 243 da sk sk rastlanmakta idi. Florans'hlar Tiflis'in Grcilerini hristiyanlatrmak iinde alrlarken, Katolik propagandas tekiltnn Bbil Piskoposu ve Mezopotamya Genel Vikar' nvanlariyle gnderdii Beu-illet, Mirandot, Abbe de Beauchamp gibi papazlar da Badat'da faaliyette bulunuyorlard 244. Badat'taki Frenglerin doktoru da bir Fransizd. 14 000 binasiyle Halep, ok zengin bir ehirdi. Burada Avrupallara ait birok ticaret evleri vard. Bunlardan dokuzu Franszlarn, ingilizlerin, talyanlarn ve biri Hollandallarnd. Son zamanlarda burann Avusturya konsoloslar Yahudiler, Rus konsoloslar ise sivrilmig Kumlard 245. Her derecedeki katolik rahipleri burada ticaretle megul oluyorlard 246. Rakiplerini bertaraf etmi olan Karmeiit'ler, dnyev kyafetle hekimlik mesleini de icra ediyorlard 247. Memleketin i blgelerindeki paalar hemen hemen tamamiyle bamsz gibiydiler. Bunlar, maiyetlerindeki Krt veya Trkmen leventlerini 248, Marib veya Berberlerini (Suriye'de saylan ancak 6000 kadar 249; fakat yalnz Diyarbakr ve Badat paalarndan herbirinin elinde 10 000 kii vard) ve soyulmu ahalinin kin ve garezlerine kar kendilerini korumakta olan (asi Araplara kar Krtler kullanlrd 250 daim yenierilerini 251, Rumeli'ye gndermek ynsemesinde deillerdi. Paalar, vilyet askerleriyle, korktuklar ve nefret duyduklar Sadrzam Yusuf ve Kaptan- Derya Hasan Paalara, bunlarn tahrik ettikleri dmana kar derek yardmda bu -lunmya raz deillerdi. Deniz sahillerindeki komutanlar da ayni dncede idiler. Bunlar
Ayn eser, S. 66. "Un de ces Anglaia errants et Mzarre* qui portent partout leur ennui, leura rtdtcules et leur argent"; Sestini, S. 289. 243 Volney H, S. 163, 175. 244 Bauveboeuf II, S .371, 2S0 - W3; Sertini, S. 160, m v* 245 Volney H, 3. 339. 246 Sestini. S. 272; Volney n, 138 vd. 247 Sestini, S. 170. 248 Volney n, 3. 132. 249 Ayn eaer, S. 334. 250 Sestini, S. 225, 248 251 Sauveboeuf U, S. 209; Sestini, S, 173.
241 242

Sayfa

47

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

da, Cezayirin ayaklanmasndan beri Padiahn, kendileri tarafndan tirancasma yneltilmekte olan blgeler zerindeki haklarn tanmak istemiyorlard. 1770 -1771 de Msr Emirlerinden Ali Beyin Suriye'yi eline geirmek iin giritii teebbs, hepsinin hatrasnda hl canl olarak yayordu. Ali Bey, Arap soyundan eyh Tahir-in ahsnda kendine iyi bir mttefik bulmutu. eyh Tahir Akk, Yafa, Remle ve Gazze'yi zaptetmi ve bylece btn Suriye sahillerine hkim olmutu. Birka ay sonra, sylendiine gre takriben 40 000 Memlk Suriye'ye girerek bizzat am'a hcum ettiler. am, Trabulus ve Sayda Paas tarafndan mdafaa ediliyordu. Memlkler, bir meydan muharebesini kaybettikten sonra, ehri muhasaraya balyarak iki aylk bir urama neticesinde am' ele geirdiler. Fakat hemen ehri boaltmak zorunda kalarak, hatt bir bozgunluk halinde, Msr'a katlar. Bylece Osman Paa, Drzlerin yardm ile Suriye vilyetinde asayiin salanmas iine balamak imknn elde etti. ok gemeden Ali Bey, Eblzeheb Muhammed tarafndan Kahire yaknlarnda yenildikten son ra, fermanl bir firari olarak oraya gitti. imdiye kadar Msr'n bamsz efendisi ve Ruslarn mttefiki olan Ali Bey, eyh Tahir ile birletikten sonra Sayda'da bulunan Trkleri, Aula meydan muharebesinde yenmiye muvaffak oldu (Temmuz 1772). Fakat bunun hemen arkasndan giritii Ya-fa'nn muhasaras, tam sekiz ay, yani ertesi yln ocak ay sonuna kadar devam etti. Sonra Msr'a yaplan bir taarruz neticesinde Ali Bey, hasm olan Murat Beyin komutasndaki Memlkler tarafndan lde yenilerek esir edildi. Kahire'de kendisine yaplan erefli bir kabul treninden sonra ok ge meden zehirlenerek cenazesi 12 mays 1773 de gmld 252. Drzi'lerle Sayda, Akk ve am'n mstakbel Paas Ce-zar'n 253 da itirak ettikleri karklklar srasnda Yafa ve Beyrut Rus donanmas tarafndan bombardman edildi 254. Ali'nin lmnden sonra onun ardas, harekete gemek imknn buldu: Msr'n geri kalm vergilerini dedikten sonra Padiah adna "Akk'nn eyhi Nazaretli Tibe-rias, Safad ve btn Galileia'nn komutan" 255 olan eyh Tahir'e hcum ederek Suriye sahillerini almak teebbsne giriti. ngiliz aslndan Robinson'un komuta ettii topularla Gazze nne geldi, hemen ehri ele geirdi. Fakat Yafa ahalisi

48
Sayfa

Volney'e gre; bak. aaya. Varlaam, S. 445. 254 Volney II, S. 51 - 52. 255 Ayn eser n, 9. M.
252 253

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

onu kabul etmekten kabnd. Nihayet 1774 maysnda askerleri savaarak ehre girdiler ve ahaliyi yldrmak iin kan dkmekten ekinmediler. Fakat bu zafer yrynn tam ortasnda kendisi ld (Temmuz 1774). Bunun zerine Murat Beyin komutasndaki Memlkler, alelacele Suriye'yi terkettiler. Bylece Suriye, bilhassa eyh Tahir ile e-nerjik olu Ali'nin lmnden sonra yeniden eski paalarn eline dm oluyordu. Fakat bu hal, Suriye'de Padiah otoritesinin tekrar kurulmas demek deildi; daha ziyade, bu paalarn bamsz olarak ve kendi dileklerine gre hareket ettiklerini ifade ediyordu. Babli, bu paalar ortadan kaldrmak iin iine yar-yacak karakterde adamlar bulmak yolunu tuttu. Amiral Hasan ve oullar, 1775-1776 da eyh Tahir'e kar hiyle ve ihanetle mcadele ettiler 256. Bununla beraber Abdi Paa, 1788 ylma kadar Suriye'nin hkimi olarak kald ve bu sfatla byk bir servet elde etti. skenderun krfezine kadar o-lan btn yerler, tamamiyle bamsz bir halde kald. Bu sa hillere hkim olan kk beylerin, yalnz arasra Padiaha ve Devlet hazinesine ufak tefek hediyeler gndermekten baka Osmanl devletiyle bir ilgileri yoktu 257. eyh Tahir'in ayaklanmas srasnda am, Sayda ve Trabulus vilyetleri tek bir eyalet halinde birletirilmiti. Fakat bu uurda alnan btn tedbirler; Osman Paa'nn lmiyle hkmsz kald 258. Akk'y dostu Selim'e brakan Cezzar, 1785 de am'n kaytsz artsz hkimi olar ak kendini kabul ettirdi 259. Msr, Kk Kaynarca bar antlamasndan sonra Babli ile olan btn balarndan syrlm ve ayn zamanda ticar neminden ok kaybetmiti. Sokaklanndaki karklklarda Frengler'e kar duyulan nefrotin kendini gsterdii skenderiye ehrinin ise, dnya ile eski ticaret mnasebetleri artk kalmamt. Konsoloslar K-hire'den kp gitmilerdi 260. Svey d% Babli'nin inatla mukavemeti karsnda, gelieni i yordu. Babli buna msaade etmek istemiyordu. nk Hindistan ticaretinin kayb ile Suriye ehirlerinin mahvolacandan korkuyordu. Gerekten de bu Suriye ehirleri, kendisine, hakikatte Memlk beylerine ait olan Msr'dan daha yakndlar 261. Truguet adnda bir Fransz temsilcisi 9 ocak 1785 de Murat
256 257

Komnenos Hypailantes, S. 549; Volney II, S. 119 vd. Sauvoboef II, S. 192. 258 Volney II, S. 47. 259 Ayn eser S. 168, 243. 260 "La popul&tion d'Atexandrifl est peu considerable et diminue avec le commerce. Lcs vexations cU;s beys l'onl de"j renclu prsqu nu6 dans ta Haute Egypte. Lt -s eousuls ont et forces d'abadonner le aire; n'en reste qu' Alexandric"; Sestim, S. 2BS. Rosette'de (Regit) bir Fransz Vice konsolosa oturmakta idi. :" 261 Bak: Sestini, S. 274: "Ve jour de leur aniv (dea caravanes) est un jour de fete, et ce sont elles qui font la

Sayfa

49

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Beyle bir ticaret antlamam yapmt. Murat Bey, 1776 da Eblzeheb'in yerine geen, fakat Ali'nin sllesini tamamiyle imha edemiyen 262 ilk Msr hkimidir. Bu antlamaya gre Fransz tebaas, aynen Osmanllarn tbi olduklar muameleyi grecekler, ekya. Bedevilere kar korunacaklard. Buna karlk Hind mallarndan yzde gmrk alnacak, yzde drt Trk Paasna ve yzde iki de eyhlbeled'e veya Emir-i Hac diye anlan Memlklerin reisine (o zaman ibrahim Bey) verilecekti. Fakat bu ticaret antlamas stanbul'da tannmad. Tersine olarak Karadeniz'de de serbeste gemi dolatrmak istiyen Franszlarn bu balantlarn suya drec ek btn tedbirler alnd 263. Bu sularda hkim bir rol oynamak teebbsnde bulunan ngilizler de Franszlarn akbetine uradlar 264. Btn gelirlerini yalnz kendisi ve Memlk beyleri iin israf eden bu Msr' tekrar kazanmak iin Kapudan Hasan Paa 1786 da donanmasiyle harekete geti. Hasan Paa kuvvetlerinin ve ayn zamanda Babli tarafndan para ile kandrlan l Araplannn nnde, Murat Beyin ve arkada brahim'in svarileri katlar. Daima yannda tad ehli bir arslan ile yerliler zerinde messir olmasn bilen bu ihtiyar sava Kaptan Paa, muzaffer bir komutan olarak padiahn vekili sfatiyie Kahire'ye girdi. Bir ka ay iinde anlad ki bu memleket geri cezalandrlm ve soyulmutu kendisi de ayn eyi yapt -. Fakat Msr' Memlklerin anladklar ve tatbik ettikleri ekilden baka trl idare etmenin de imkn yoktu. Para ile tutulmu olan Araplar, daha imdiden, Padiahn bayran brakarak kayorlard; halbuki Avrupa'da savan patlyaca saat yaklayordu: Bu durum karsnda Hasan Paa, kendisinin cezalandrd bey-. teri tekrar eski yerlerine iade etti ve stanbul'a dnmesi karl olarak onlardan birok para ald 265. Kahire'de oturan Pasa, tpk eskiden olduu gibi imdi de bir mirden ziyade bir esir durumunda kalmakta devam etti. Eer beyler, onun daha nce ekilmesini istemezlerse, yl yerinde kalabilirdi, 266. Vergiler ise eskisinden daha muntazam ve daha fazla olarak istanbul'a gnderilmiyordu. Yalnz Amiral Hasan daha zengin olarak stanbul'a dnmt. Msr, Osmanl ordusunda hizmet grmek zere bir asker ktas
prosprit du paya". 262 Komnenoa Hypsilantes, S. 486. kara. gene: faydalanmak imkan bulamadn "An account of history of the revolte of Ali - bek agalnst the otoman Porte", London 1783; ayn zamanda Volney I, S. 104 vd.; Savary, Lettres sur l'Egypte m, S. 208 vd., Paris 1786. 263 Zfnketaen VI, S. 564 vd. 264 Ayn yer. 265 Ayn eser, S. 570 - 571, 266 Votaey I, S. 148 vd.

Sayfa

50

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

artk karmyordu: imdi yenieriler, barsever ticaret adamlar veya, itibarlarn ykseltmek amaciyle bir muhafz ktas tekil eden husus ahslar tarafndan hizmete alnan sefil serseriler haline gelmilerdi 267. Beylerin "evleri", soyguncu Bedevilere ve mitsizlie drlm Fellh -lara kar Msr'n muhafazas iin zaruri bir unsur olarak grnyordu. En kuvvetli bir muhafz ktasna sahip bulunan brahim Bey'in 600 e yakn byle "evleri" vard 268. Cezzar, Bonak veya Arnavut idi. Hususiyle Asya'ya geirilen ve kendisinden mevki ve balar bekliyen hemehrilerinin cesaret ve sadakatine dayanyordu. Arnavutlar, memnunluk ve iftiharla Osmanl hkmdarlarnn hassa alaylarnda hizmet grrlerdi. ok gemeden Avusturyallar, fakat daha ok Ruslar, birok Arnavutlar asker olarak kullanmlardr 269. Lkin bu sava milletler bile artk Babli'ye hizmet edecek durumda deillerdi; Orduda dahi gerek yksek ve gerekse mtevazi mevkileri ok kere ele geirmi olan istanbul'un ileri gelenler zmresi, hem bakentte ve hem de Avrupa eyaletlerinde yeni ve ykselmek istiyen btn unsurlara kmldamak iin hi bir imkn brakmyordu. Yalnz Bonaklar, Avusturya'ya, imparatorun "havlayan kpeklerine" kar sava almasn memnunlukla bekliyorlard. nk bylece komular olan bayndr Hrvatistan ve Slovenya'da zengin ganimetler kazanabileceklerini umuyor lard. Fakat bu isteklileri de, hatt daha nce vecd e savaa itirak eden bu gayretli da halkn bile, henz balam olan Avusturya savana gitmekten alkoyan baka bir durum ortaya km bulunuyordu. Bosna ile Mora'da olmasa bile daha imdiden Arnavutlukla buna komu blgelerde, fena idare edilen, hi bir lky kabule kabiliyetli olmyan, hi bir ahsiyet iin cazip grnmiyen bu mparatorluun en sonunda paralanmasna mncer olacak olan ynsemeler aktan aa kendini gsteriyordu, Hayattan yalnz en kaba bir ekilde zevk karmak istiyen ve en gzel atlar, parlak silhlar, iveli kadnlar, kymetli talar ve glgeli bahelerde en byk zevklerini bulan ve bunlarda insann btn arzularnn zirvesini gren aa karakterli kimseler iin paa veya msellim olarak bir yere atanmak da yle gpta edilecek cazip bir ey deildi. nk bunlar, mesel Suriye'de olduu gibi, atanmalarn
Ayn eser S. 151: "Un rama d'arttsans, de goujats et de vagabonds qui gantent les portes de qui les paie et qul tremblent de-vant Ma Mamlouka corame la populace du Kaire"; kara. ayn eser H, S. 131 268 Ayn eser, 3. 152. 269 Suworow H, 8. 48 vd.; Memleketeyn'de savasn seyri hakknda bak. Benim makalem: "Denkwrdigkclten der rumaenischen Akademte", 1911, S. 219.
267

Sayfa

51

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Sayfa

52

800 kese altuna satn alrlar ve 2000 kese kazan elde edeceklerini umarlard 270. Fakat sonunda padiahn kapucu bass tarafndan, btn korunma tedbirlerine ramen, hanerlenirler veya boulurlard. hret kazanmak ve byk iler grmek istiyen enerjili insanlara ise sonu bir hi olan bu geici iktidar, bu gz kamatrc zenginlik, ok kk geliyor, aalk saylmya lyk grnyordu. Bunlar, Tanrnn yeryznde tecellisi ve btn islamlarn hkmdar olan Padiaha, en derin saygy gsteriyorlard. Buna mukabil sratle ve gze grnr ekilde gerilemiye yz tutmu olan Devletin yksek mevkilerinde olanlarla vezirlerini ise, ansl, fakat hi bir zaman kendilerinden daha faydal hizmetler grm olmyan. rakipler olarak grrler, stanbul'un entrikalarna kararak kurban gitmiye asla yanamazlard. Kendilerine emanet edilmi olan vilyetlerde ihtiyarln son haddine kadar bamsz hkim olarak tutunabilmek iin her eit vastalara bavurma, durmakszn alma, geni mnasebetler, yolsuzluklar ve zulm, yalan ile dolan, ihanet ve cinayet, mahzuru olmyan hakl eylerdi. eyh T/ahir hemen hemen 90 yam bulduu gibi Cezzar da ld zaman aa yukar ayn yatayd. phesizki bu adamlar si idiler; fakat o zamanki Osmanl Devletinin arzettii artlar iinde mmkn olan neviden asiler idiler. Gerekten de bunlar, Msr ve Suriye'de Ruslarla veya Arnavutlukta Avusturyallarla giritikleri btn gizli mnasebetlere ramen metbu.'lar olan Padiahtan bsbtn ayrlmay asla akllarndan geirmezlerdi. Fakat ilkidarlarn ellerinden alabilecek her emre kar dururlar, padiahn gnderdii adamlar ekinmeden zindana atarlar, zehirlerler ve ldrrlerdi; ertesi gn ise para gndererek Babli ile barrlard. Bylece istedikleri ekilde kuvvetlerini denemi olurlard. phesiz ki bu hal, kurnaz ve kskan bir komu veya bir aile dman ortaya kncya kadar devam eder, sonra bu rakip kendisini ortadan kaldrrd. Fakat iradesi daha kuvvetli olursa katil, bir kere iktidar ele ald m, maktul taklit ederdi. 1776 da len skdar Paas Mehmet Buat'n olu Mahmut ayn eyi yapt. Eski bir Arnavut ailesinden gelen bu gen, stanbul'daki Efendiler arasnda kendi soyu, zenginlii ve kabiliyeti ile mtenasip bir ekilde ykselmek imknna malik deildi. Bu sebeple mirane bir dille babasnn miras zerinde hak iddia ettii zaman, len babasnn sylendiine gre 6000 kese tutan servetini almak zere, erke Beyin kandi zerine
270

Volney H, S. 307,

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

yollandn duydu. Mahmut, gerek pa-diahn buyruunu yerine getirmye memur olan bunu ve gerekse bundan sonra ayn i iin gnderilen Aydos'lu Kurt Pa-a'y yenmiye muvaffak oldu. Bu arada Mahmut, bu servetin *ffakir Paaln geliri ile elde edilmediini, bilkis kendi ailesinin uzun zamandanberi Venedik ve komu memleketlerle yapm olduu ticaret sayesinde ylm bulunduunu Bab'ye resmen bildirdi. Ayn zamanda, oabasnn yaptrm olduu kprlerle hanlar, onun kuvvetini gsteren birer delil olduunu syledi. Esir ettii erke Beyi sayg ve erefiyle serbest brakt ve bu hakl dvasn istanbul'da mdafaa etmesini ondan istedi 271. Bylece Mahmut Buat, sonunda mecbur kalan Babli-nin tasvibiyle skdar Paas oldu. Mahmut Paa, hi vakit kaybetmed en, kendisi kadar cesur ve cretli bir gen olan Tepedelen'li Ali ile mnasebete geti. Tepedelen'li Ali, en akla gelmez vastalara ve en zalimce hareketlere bavurarak dmanlar olan Gardiki'leri cezalandrm, kaimbabasmn elinden Delvino paaln alm, kendi kzkardeinin kocas olan Argyrokastron'un yeni paasn ldrm, Yunan Klephtlerini, Pindus ekyalarn kendisine vergi vermek zorunda brakm ve nihayet Tesalya valiliini satn almt 272. Ayn zamanda Mahmut Paa, 12 kk gemiden teekkl eden bir filo meydana getirdi, Alman mhendislerini hizmetine ald; Ruslarn himayesinde olan Karadallara ve Venediklilere tbi olan Pastrovi'e pervaszca hcum etti. Kendisine kar tahrik olunan Albasan paas Kurt Paay da avn ekilde yendi. Hakik bir ordu ile on iki paa birleerek ona hcum ettilerse de hibir ey elde edemediler. Vendik, rahat durmvan bu komusunu iddetle protesto ederek Babli'nin mdahale etmesini istedi. Fakat Venedik Cumhuriyeti, Avusturya ve Rusya Ue 1783 nisannda 273 bir ticaret antlamas imzalamt. Ayn antlamann baz hkmleri Trkler iin tehlikeli olacak mahiyette grnyordu. Belki de Trkler, Osmanl Devletini ileride paylaacak olan bu iki devletin, Mora ile Aripel a-dalarn Venediklilere vdetmi olduklarn haber almlard. Artk aa grlen Venedik Balyozu, istanbul'da Dalmaya-h serserilerin hamisi roln mnferit bir surette oynamaktayd 274. Venediklilerin Kuzey Afrikallara kar yaptklan muamele, 1774 de Goletta'nn Angelo Emo tarafndan
271 272

Komneaos Hypsilantes, S. S55 - S56. MendeUaohn - Bartholdy, Geschichte Oriecbenlaads I; kaynaklara dayanlarak yazlmtr. 273 Zinkeisen VI. S. 546. 274 Sauveboeuf I. & 41 - 41.

Sayfa

53

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

bombardman gibi olaylarda Venediklilerle Trkler arasndaki dostla mnasebetler zerinde bozucu tesirler icra etmi olabilir 275. Bylece, Suriye'de Osmanl otoritesini yeniden kurmu bulunan Kapudan Hasan Paa, 1786 da Arnavutluk kylarna gitti. Fakat hibir suretle Mahmut Paay cezalandrmak amaciyle harekete gemi deildi. Bilkis, ok gemeden Trikkale Paas ve stanbul - Yanya yolunun koruyucusu olan 276 Ali Ue ve 1778 de yararl denizciler olarak nemli bir rol oynam olan korkun Dulciglular 277 ile birleerek, Mahmut'a, zilletle istedii aff bahetti. Manastr Paasna da eski yllardan kalma vergilerin bir ksmn verdirdi Bunun zerine Mahmut, Maltallarla birlemi bulunan Venediklilerin zerine iddetle hcum etti Venedikliler, 150 bin Tale r vererek Mahmut'la bar elde etmek zorunda kaldlar. Bununla beraber Mahmut, 1787 yl yaznda komu eyaletlerin paalarna kar sefere kt. Dier taraftan Yanya-h Ali, len Yanya, Arta, Akarnania ve Suli paalarnn topraklarna kar 1788 de giriecei "seferlerin hazrlklarna balad 278. Daha 1776 da Selanik'te bir ticaret evi amak iatiyen 279 Avusturya, bu eski asinin ahsiyetinde Osmanl mparatorluunu taksim amaciyle kurmu olduu plnlar iin kuvvetli bir destek bulduunu sanyordu. Son savata lecek derecede korkuya kaplan Avusturya elisinin olu gen Brognard, hkmetinden ald btn yetki almetle-riyle onun yanna geldi ve erefli bir surette kabul grd. Fakat ksa bir zaman sonra mparatorun gizli ajanlarnn kanl kafalar stanbul'a gnderildi. Bylece kuzey Arnavutluun hkimi olan Ali Paa, Babli'nin tevecchn yeniden oluyordu 280. Bununla beraber Tepedelenli'nin kendi menfaatlerini tehlikeye drecek bir savaa, itirak edeceine ancak safdiller inanbilirlerdi. Yeni sava aan devlet adamlar, erzak ve malzeme bakmndan iyi hazrlklar yapmlard. Fakat bunlar, kelimenin gerek anlamiyle ortadan kalkm olan sipahilerden 281, barsever tccar, esnaf veya kstah dilenci gruhlar haline gelmi olan yenierilerden, srf kendi menfaatleri iin yayan ve savaan vilyet askerlerinden bir araya tophyabdikler insanlardan yeni bir ordu meydana getirmek zorunda
275 276

Zinkeiaen VI, S. 544 - 545. Meneraaohn - Bartholdy. 277 Komnenos Hypsilantes, 8. 574. 278 Mendelssohn Bartholdy. 279 Hurrausakt VII, 8. 278 - 27* 280 Remi Ahmed Efendi S. T7, 281 Daha geen savata Resmi Ahmed, bu mlahazada bulunmutu; "Wesentliche Betrachtungen (Hlsa - tl tibar), S. 24.

Sayfa

54

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

idiler. En byk glk ite buradayd. Eer hemen tam bir bozguna ura nlmad ise, bunun biricik sebebi, Avusturya ile Rusyann Babli'nin byle bir hareketini beklemedikleri iin savaa hazr bulunmamalar 282 olmutur. Yalnz Eflk ve Budan beyliklerinde takriben 10 000 kadar kark Asya askeri bulunmakta idi. Babey ayrof-lu'nun komutasnda bulunan bu ordu, Budan' yakp ykm-ya balad 283. Osmanl askerlerinin bu hareketinden ok kzan Prens tpsilanti, hemen Avusturya ajan Baron Von Metzburg ile mzakerelere giriti. Bir yandan Babli'ye, halkn ve kendisinin tamamiyle Osmanllara sadk kalacaklarna dair kasm aynda teminat verirken ve kylerini brakp kaan ahaliyi geri arrken 284, dier yandan daha a-ustos aynda Avusturya'ya yapm olduu mracaatn yeniliyerek, kurtarc sfatiyle Avusturya ordusunu Memleke-teyne girmeye davet etti: "Btn memleket kurtuluunu, saadetini ve varln mparatordan bekliyordu. Bizzat ekndisi, memleketinde Avusturya ktalar tarafndan muhafaza ed-mekten baka bir ey dilemiyordu" 285 Focani'de ordugh kurmu olan Bekir Paa, gayri muntazam askerleri Dinyester boyundaki kalelere ve Oakof a gnderdi. Ayn zamanda yenieriler, disiplinli savalar sfatiyle, kendilerine tahsis olunan yerleri aldlar 286. Fakat Babey ayro-lu'nun teden beriden toplanarak meydana getirilmi derme atma ordusunda aktan aa ayaklanan 3000 kadar asi, firar ederek, stanbul yolunu tuttu. Bu yry srasnda "mparatorun zavall tebaas" phesiz korunmad. Asiler, kamalarna sebep olarak aylklarnn verilmemi olduunu ileri srdkleri zaman, hemen onlara 90 kese altun datd. Fakat bu tedbir, onlarn Silivri ve stanbul yaknlarndaki baka kasabalarda soygun ve sarkntlk yapmalarn nli-yeznedi. En sonunda asiler Gelibolu'da gemilere bindiler ve zafer kazandklarna emin olarak Asyadaki memleketlerine dndler 287. Yenieriler de onlardan daha iyi deillerdi: stanbul'da bazan Ortalar cidd ekilde sokak muharebeleri veriyorlard. Budan'da ise Boyarlarn at ve beygirlerini alyorlard. En sonunda bunlar da, k gelince stanbul'a dndler. psilan-ti'nin bilgin sekreteri olup sonradan "Voyage de la
Avusturya'l firariler hemen Belgrad ve Craiova'da grn -dler; "Acte fragmente" II, S. 230 - 231. Daha sonra Dinyeper ve Dinyeater boylarndaki Rus askerleri, ekmek dilenmek zorunda kaldlar; ayn eser S. 232 No. 1. 283 Ayn eser S. 226, No. 2; S. 227. 284 Bak: Memleketeyn'de sava hakknda benim makalem: "Denkwrdigheiten der rumaeniscben Akademie", XXXIII, S. 249-250. 285 Hurmuzaki X. 8. KUJ, haiye S., Avusturya konsoloshane* i raporlarn* fr, 286 "Acte i fragmente" II, S. 224 - 225. 287 Komnenos Hypstlantes, S. 667.
282

Sayfa

55

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Propon-tide et du Pont - Emrin" ve gene "Voyage de la Troade" adl iki eser yazan Abbe Le Chevalier, ayn yenierilerin errinden Avusturya'ya kamak zorunda kald 288. Msr'dan alelacele olarak dnm olan Hasan Paa'nn Kalyoncularna gelince, bunlar Fransz elisinin sayfiye evini zorla zaptet miler ve ancak evin muhafzlar olan yeniererle bir arpmadan sonra oradan ekilmilerdi 289. Bu durum iinde Babli'nin emrinde hangi ordu kalmt? Osmanl hkmeti, nemli bir ksm Rumeli'de oturmakta olan 290 Tatarlar harekete getirebileceini umuyordu. Yeni idam olunan 291 ahin Giray'in olu, 15 eyllde stanbul'da en yksek iktidar niann ve "Kean, Dubossary, (Dubazan), Bucak, Kuban ve btn Tatar milletinin seraskeri" unvanm ald. Sadrzam bu atama treninde onun sa tarafnda at stnde yrd ve bu suretle onu sava arkada olarak tanm oldu. O; miras hukukuna gre kendine ait bulunan Krm' sadece fethedecek ve ondan sonra meru Han olarak tannacakt. Hakikatte ancak 15000 kadar olduklar halde stanbul'da 40 000 kiilik bir ordu olarak tahmin olunan Padiahn hizmetindeki Zaporoge Kazaklar iin de ayrca bir "Be" atand ve bu beye eref nisam olaraK tu tevcih olundu 292. Bunlardan baka Sadrazam, Abazalara erkesleri de kazanmya muvaffak oldu. Fakat bunlar, "bir para fazla" aldklar takdirde Kulara hizmet et-nye hazrdlar. En son olarak Sadrazam iin bir tek kar yol vard: Sadakatten ayrlm olan Hristyanlara kar kutsal sava ilan etmek Gerekten de vezir bunu yapt, fakat ayn zamanda Hristiyan Osmanl tebaasn da cepheye gndermek zorundayd, bu ise savan asl mahiyetim pheye ve tehlikeye dryordu. Sktrlan Kum Patriinin de emri ile bir ok Kuimar, Kapudan Paa'nn donanmasnda dev alm-ya zorlandlar 293. Fakat daha o zaman Lampros Katzovis Triyeste'ye giderek 1788 yl ocak aynda bir Amerikan gemisini satn ald ve bunu "Kuzeyin Atina's", adiyle bir Yu nan gemisi haline getirdi. ok gemeden onun ihtill bayra, Arpel sularnda dalgalanyordu. Yeniden alacak olan kurtuu savanda kullanlmak zere meydana getirilen Katzovs'in filotillas iin gerekli paray zengin Kum tccarlar veriyorlard . Yalnz Eflak Beyi Arnavutlardan, yenieri

56
Sayfa

Hurmuzaki, Suppl. II, S. 47, No. LXXX, S. 49 - 50, No. l Sauveboeuf I, S. 96 - 97. 290 Resmi Ahmed, S, 4 291 Zfnkeitm VI 8 30 -31. 292 KomnenM Hypailantes, 8. 662 - 663; "Acte fi fragmanU" II, S. 224 No. 2. 293 Aym eser, & 688.
288 289

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

ve levendlerden, hatt Rumenlerden tekil etmi olduu, mtecanis niynamniria beraber olduka disiplinli ordu-syle, btn Karpat geitlerini baar ile koruyor ve bu eyalet Padiahn elinde kalyordu. Bazan Boyarlarn, bilhassa gen Kantakuzen'in, fakat daha ziyade Rusyada yetitirilmi olan Johann ve Nikolaus kardelerin bir Hristiyan idaresi kurmak yolundaki teebbsleri ve gayretleri, Eflk'da boa kt gibi Olt suyunun iki tarafndaki dalk blgeleri ele geirmek iin Avusturya'hlann giritikleri btn hareketler de bir netice vermemitir 294. Eflk Beyi, pek ateli ve heyecanl beyannamelerle, sadk Eflklileri bunlarn sadk Eflkleri, bunlarn sadakatlerini ve ayn zamanda dinlerini tehlikeye drebilecek olan bu'bat "Farmasonlarnn" hekr ve mel'unca propagandalarndan korunmya davet ediyordu 295. NC BLM Rusya ve Avusturya le sava (1787 -1792). m. Selim devrinin balangc Daha 25 mart 1788 de Budan Prensi ile bu memleketin Aripiskoposu ve Boyarlarn ou kurtarc Avusturyallarn gelmelerini sabrszlkla bekledikleri bir srada 296, Sadrazam Davut Paa'nn 17 martta karlan sanca Edirne'ye gtrld. Kutsal Sava Sanca, btn sadk Osmanllarn heyecan ve sevin naralar arasnda dalgalanyordu 297. Dzensiz Asya askerleri de artk gelmi bulunuyorlard 298. "Bizzat ihtiyarlar da Peygamber Sancann glgesi altnda mrlerini bona erdirmek iin kouuyorlard" 299. Davud Paa, Osmanllar iin anl hatralarla dolu bir yer olan Prut kenarndaki Han Tepesinde ordugh kuracakt. Fakat imdilik mttefik dmanlara kar hi bir harekete giriilnyecekti 300. Vidin ve Oakof Paalar tarafndan yardm gren Memleketeyn Prenslerine, kendilerine emanet olunan eyaletlerin mdafaas iin hazrlklarda
Bak: Yakard l geen mtolfft, 8. 313 vd Ayn yaz. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 9/41 -73 296 Metzburg ile muhabereler, Kogalniceanu, Archiva Rom-neasca II, S. 292 vd. 297 Koranenos Hypsilantes, S. 686. 298 Sauveboeuf I, S. IH. 299 "Les vieillards mime a'empressoient d'ailer terminer leur carriere en dfendant le drapeau du Prophte"; ayn eser S. 191. 101 Yenieri ortas hakknda bak; aym eser, 8 .317 - 218. 300 "Acto fi fragmente", U, S. 9H, N*. t.
294 295

Sayfa

57

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

bulunmak emri verildi. te yandan ihtiyar psilanti, Avusturyallarn emin himayesi altnda mparatorun topraklarna bir an evvel varmak iin elinden gelen her tedbire bavurdu ve Brnn'e gittii zaman Avusturyallar tarafndan ok iyi kabul olundu. Osman ve brahim Paalarn 1250 askerle mdafaa ettikleri Budan'a kk bir ordu girdi. Budan Prensliinin ba-kenti yaknlarndaki Larga'da 19 mart gn bu kuvvetler arasnda br sava oldu. Yenilen Osmanl kuvvetleri, Prut kenarndaki Stefaneti zerinden Hotin'e doru ekildiler 301. Artk Budan Prensi, mparatorun binbas Fabric-zany'nin eline esir dmt. Binbann husarlar, Botoan ve Ya'a girder. 302. Budan'n geni tuz blgesi olan Oc-na'ya da bir Alman Jctas girerek Sereth'e kadar bu yerleri igal etti 303. Budan Prenslii unvan, maysta Mauroge-nis'e verildi. Kazand baarlarla nen Maurogenis, daha byk muvaffakiyetler elde etmek iin 20 top istedi 304. Avusturyallarn sava iln etmeden btn hukuk kaidelerini iniyerek saldrm olduklar Belgrat kalesinin Abdi Paa tarafndan kuvvetle tahki medilmi olmasna ramen, kuzey Srbistan'da tam bir ayaklanma kt gibi 305 Karadallar da yeniden silha sarldlar 306. O sralarda Yusuf Paa Sofya'da bulunuyor 307 ve bahi iin ayaklanan yenierilerle urayordu 308. Burada 35 000 yenieri ve 45 000 baka askerle, 6 000 topu ve 280 - 300 top vard. 27 000 kii Bosna'y muhafaza ediyor ve baka bir ordu da smail'de bulunuyordu 309. Budan Prenslii bakentinin Avusturyallar tarafndan alnm olduu haberi, vezirin gzn asla yldrmamt. Glkle toplam olduu btn bu kuvvetleriyle Yusuf Paa, kendisiyle muharebeyi kabul edecek kadar kuvvetli olmyan Avustur yallara kar harekete gemek fikrinde idi 310. Vezir tarafndan atanan yeni Budan Bei Emmanuel Giani, bir Osmanl ktasnn banda bulunduu halde Ya'a girmiti. Bu adam, son savata Eflk Beyliini yapmt 311. Ayn
Kars. ayn eser, S. 237 - 238; Manolachi Draghici, storia Mol-davei, Yassy 1850, S. 51 - 52; Hurmuzaki X. S. XLJI; Botaam ahalisinden birinin ada yazs "Studi i documente, XXII, S. 53 - 54. 302 Ayn yer. 303 Acte i fragmente". 304 "Denkwrdigkeiten der rumaenisehen Akadcmie" XXXU, S. 631 de Holanda muharebeleri. 305 Sauveboeuf I, S. 94 - 95, 106, 112, 123. 306 Ayn eser S. 143. 307 Ayn eser 3. 111. 308 Ayn eser, S. 135 vd 309 Ayn eser, S. 137 vd 310 Drifhid, btfka Wr yerinde. 311 Ayn eser.
301

Sayfa

58

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

zamanda Kaptea Paa 19 maysta harekete geti. Eski klesi 312 olan Sadrazam e Kaptan Paa'mn aralar pek iyi deildi. 16 byk harp gemisi, 9 firkateyn, 4 korvet, 4 kalyon, 4 silhlandn mi ticaret gemisi ve daha baka gemilerden tekil olunan Osmanl donanmas 313, Karadenizde muhteem bir kuvvet olarak ortaya kmt. Daha ayn yl austosunun 19 unda Rus gemilerine Kburnun'da hcum edilmiti 314. Hasan Paa'mn beraberinde 10000 asker ile 20000 Kalyoncu bulunmaktayd. Amac, Sinop'ta Anadolu askerlerini gemilerine bindirmek ve sonra Krm zerine taarruza gemekti 315 . 4 byk sava gemisi ve 4 firkateynden ibaret olan baka bir filo da, Aripel adalarn igal etmek amaciyle 26 maysta harekete geti. Nihayet Negropon-te Paas, szde zerine saldrmak iin hazrlanp frsat kolyan, fakat kendini tam bir tarafszlk halinde gs-termiye alan 316 Venediklilere meydan vermemek ve Adriyatik Denizinde Avusturya ticaretini yok etmek emrini ald 317. Edirne'de Yusuf Paa, hl mttefik dmanlarn mterek taarruzlarn bekliyordu. Babli, kendi kuvveti ve kendi askeri vastalariyle onlarn zerine saldrmak niyetinde deildi. Fakat Avusturyallar o derecede zayftlar ki Mau-rogenis'in elindeki Trk kuvvetleriyle Erdel'e girmesine ve Hermannstadt dolaylarm yakp ykmasna engel olamyorlard. Eflk Prensi, imparatorun yaynlad ve Rumenlere Hristiyan hrriyetini vdeden beyannamelere cevap olmak zere her tarafa ilnnameler datarak dalarn tesindeki mparatorun tebaas ile Rumenlerin mterek menelerini belirtiyordu 318. Kuzey snrlarnn bu sadk bekisinin hafif kuvvetleri, Budan topraklarna da giriyor ve birtakm baarlar kazanyorlard 319. Avusturya ve Rus mparatorlarnn durumlar, daha imdiden gln bir hale girmiye balamt. smail ve Dinyester kalelerinden baka Memle* keteyn'in hi bir yerinde Trk askerleri yoktu. Buna ramen onlar Prenslikleri igal etmekten ciz idiler320. Ancak ASauveboeuf I, S. 21 22. Ayn eser S. 113 - 114. 1787 de Karadeniz'e kan Trk filosu, 11 byk harp gemisi, 17 firkateyin ve ilah... den teekkl ediyordu. Suvorof n, S. 5. 314 Ayn eser S. 7 - 8 vd. Kuburun bombardman edildi ve Oa -kof Paasnn hcumuna urad, ayn yer. Svastopol'dan hareket eden Amiral Voynovi., Varna'ya bir aknla buna cevap verdi. 315 Ayn yer 316 Zinkeisen VI, S. 647 317 Stuvtbofitf I, S, 124 vd. 318 Bak: benim yukarda ad geen makalem. 319 Ayn yer. Moldavya Prena Avusturya'lann nnde ka-mujtt. 320 Esasl kaynak: Veraresco'nun "Osmanl tarihi" ile Blancard; ve V.A. Urechia'mn "storia RomnUor" de Kumanya memleketlerinin ynetimi hakknda etrafl malzeme yayn.
312 313

Sayfa

59

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

vusturya kuvvetleri komutan Prinz von Koburg ile Rus Ge nerali Soltikow'un birlemelerinden ve tam iki ay sren etin bir muhasaradan sonra mttefikler, Trkler iin ok erefli teslim artlar ile, Hotin kalesini 19 eyllde ele geire-bildiler. Bunun zerine Ruslar, Ya'da yerletiler ve burann ynetimini, Lakaref in banda bulunduu boyarlardan mteekkil bir "divan" a braktlar. Avusturyallara ise, fethedilmi bir blge olarak deil, bilkis sadece k ordugh olarak, Dinyester boylarnn Bakomutan Rumyenzof tarafndan, Sereth'in tesindeki alan brakld 321. Oakof daki paann elinde 12 000 kiilik bir kuvvet vard. Bunlar arasnda birok yenieri ve birka da svari ktas bulunmaktayd. 1787 de bu paa Klbunn'a taarruz etmiti. Buray alamamakla beraber gsterdii gayret ve maharetle kendini tantmt. Kuvvetli bir filotilla ekim aynn bana kadar Dinyeper mansabnda kald 322. 1788 hazirannda Kaptan Paa yeniden Klburun nne geldi. Fakat bu defa ngiliz denizcisi Paul Jones'in ve Nassau Siegen Prensfnin komutalarnda olmak zere birok Rus gemileri, Osmanl donanmasna saldrmak iin orada bekliyorlard. Hasan Paa ise Dinyaper azndaki limanda dman kolaylkla yenebileceini sanarak gvenle Rus gemilerini takibe balad. Fakat ok gemeden dmannn krasemiyecek bir kuvvet olduunu rendi. 27 haziranda ok cretli, fakat acemice bir manevra neticesinde en iyi gemilerinden birka tanesi karaya oturdu. Bunun zerine giriten arpmada 2000 adam kaybetti. Bylece Kaptan Pasa, Jones ile Nassau Prensinin kuvvetleri birleerek asl kendi donanmas zerine saldrmadan nce, Kburun'u zaptetmekten vazgeerek ekilmek zorunda kald. Austos balarnda Hasan Paa'nn donanmas ksmen mahvolmutu 323. Potava Piskoposu olan bilgin Rum papaz Eugenios Bulgaris, kanaatnca bu zaferi, geen savan eme zaferinin stnde bir baar saymak gerektiini beyan etti 324 . imam Mansur'un Kubat tesinde giritii son bir tecrbe de Kaptan Paa'nn bu byk seferinden daha baarl bir sonu vermedi 325. Ali Paa tarafndan savunulan Oakof un kuatlmasna 29 austosta baland. Bizzat Patyomkin bakomutanla gemiti. Klburun'un mdafaasnda ald yarasn henz savm olan Souvorof da onun komutas

60
Sayfa

Zlnkelsen VI, S. 652 vd.; Draghc ve benim birka defa sz jecen makalem. Faydasz olarak Arnavutlua . gnderilen binba Wuhasaovi'ln kuvvetleri hakknda bak: Zlnfcglan Vt S, 653. 322 Summr U. S. 38. 323 Ayn eser S. 26 vd. 324 Alexandres Maurokordotos, S. 351. 325 Zinkeisen VI, S. 63P - 639.
321

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

altnda idi. Birka gn sonra ald ikinci bir yai'a, nerde ise onu mezara gtrecekti. Hasan Paa stanbul'a dnmt. Sorumlu bir ko mutandan mahrum braklm olan Osmanl donanmasnn geri kalan paralan, Oakof'ta kuatlm olan Trklerin iddetli mukavemetlerini destediye cek durumda deildi. Bununla beraber muha&ara uzuyor ve mparatorienin eski gzdesinin asker kaabiyetine hi de an kazandracak bir ekil almyordu. Ancak 17 aralk 1788 e rastlyan Aziz Niko -laus gnnde, 5000 kii tahmin olunan byk kayp ve meakkatlerden sonra - buna mukabil Osmanllarn zayiat 14000, ve dier esirler ise 5000 e yakn olarak gsteriliyor -nihayet kae dt 326. u noktaya iaret etmek lzmdr ki bu olay, 1788 yl savalarnda Ruslarn elde ettikleri biricik basan olmutur 327. Hasan Paa'nn Krm'a kar giritii hareket, Klburun muhasarasnn baarsz bir ekilde sona ermesi, Osmanl donanmasnn yok olmas ve bizzat Oakof'un dmesi ile neticelenmiti. Fakat te yandan Kaptan Paa'nn rakibi Yusuf Paa, ulufe ve bahi bahaneleriyle itaatten ayrlm, Avrupa rneine gre dzenlenmek iin yaplan her teebbse kar koymu olan asi yenierileriyle daha byk basarlar elde etmiti. mparatorun askerleri, Mathias Corvinus'un eskiden fethetmi olduu aba'm tesine gememilerdi. Daha 8 temmuzda Osmanl ordusu Ni'den kalkarak Vidin'e doru harekete gemiti. Srp kyllerinin ayaklanmas da artk sona ermiti 328. Ordu iinde isyan eden askerlere kar iddetle hareket olunuyordu: Subaylar gizlice idam olunuyor, heyeti umumiyesiyle taburlar srgne gnderiliyordu; Yenieri Aas da azlolunmutu. imparator Joseph, Futak ordughnda, herhalde kesin olarak bekledii Rus zaferin den sonra kendisi hibir kayba uramadan kazanlarn toplamak midiyle, hareketsiz beklerken, Serasker Slevman, Rumeli valisi ve bizzat Yusuf Paalar, dorudan doruya Avusturya topraklarnda, Banat'ta Tuna'y gemek cesaretini gsterdiler. Aym zamanda baka Osmanl ktalar, Bosnada Almanlara kar baz basarlar kazandlar.Iishtenstein* in komutas altnda bulunan bu Almanlar, daha sonra Lau-doh'un komutasna girerek 26 austosta Dubicza'y ve 3 e-kimde Novi'yi almlardr. Palanka, Weisskirchen ve Pancso-va dolaylan tamamiyle yaklp ykld. Trkler nerde ise Werschetz'e gireceklerdi. Vidin Paas, Mehad'y atee verdi.
Ayn eser, S. 40 - 47. Kars. Suworow"un ve Prine de Line'in hatralar 328 Kars. Vacarescu, S. 296: "Avuaturya'llar tarafndan kkrtlan Srp'lar, Trklere karg itaattan ayrlmlar ve Ni'den Belgrad'a kadar her yerde ayaklanmlard. Srp kaynaklan hakknda bak devam.
326 327

Sayfa

61

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Karansebes Osmanllarn zulmn tatt. Trkler, ancak Lugas'da arpmya hazr duran mparatorun kuvvetleriyle karlatlar. Burada bahyan sava iki gn devam etti. yle bir an geldi ki mparator Joseph ile kardei Franz, kurtulma aresini ancak kamakta gryorlard. Fakat sonunda Trkler, stn Avusturya svarilerinden ziyade ilerliyen mevsimin iddeti karsnda, Tetnevar zerine yrylerini durdurmak zorunda kaldlar. Birok esir ve ganimetlerle Tuna'nn gerisine ekildiler 329. Fakat Vezir, k Rusuk'ta geirdi Garip yaradll bir hkmdar olan sve Korali m. Gustav, ayn yln temmuzunda Ruslara kar savaa bahyarak finlandya'da harekete gemiti. Bu savan amac, yalnz Finlandya'nn tekrar fethi deil, ayn zamanda arie'yi Krm geri vermiye zorlamakt. Fakat bu sava bir nem kazanmadan sve Kiral iin pek de erefli olmyan mtareke ile bitti 330. Bu durum iinde mttefik hkmdarlar, sene sonunda o zamana kadarki tecrbelerle ve birbirlerine daha sk bir surette bal olarak, ertesi sava mevsimi iin daha nemli baarlar kazanmak midini besliye-bilirlerdi. Fakat henz ertesi sava mevsimine girmeden Sultan Abdlhamit, 12 recep = 7 nisan 1789 da vefat etti 331. Tpk kendinden nce gelen birka padiah gibi, o da Osmanl tahtnda sadece bir glgeden ibaretti. Kendisinden evvel len 332 kzkardei Esma'nn, Kaptan Hasan ve Vezir Yusuf Paalarn tamamiyle etkisi altnda olup yalnz servet biriktirmek ve debdebe iinde yaamaktan baka birey dnmezdi. Sava masraflar, onu teselli edilemiyecek kadar mteessir etmiti 333 Btn mitlerini onun ahsiyetine balamakta srar eden kendi tebaas 334 ile stanbul'un Frengleri, padiahlarn, mavirleri, bir araba iinde giden eyhlislm, zrha brnm orbaclar, beyaz ve siyah hadm aalar, iolanlar ve saray sceler ortasnda trenle camiye giderken seyrederlerdi. - Kendinden evvelki muzaffer padiahlarn yapm olduklar gibi o da bir cami yaptrmt -. Osmanllarn an ve hretlerini ihya etmek amaciyle Karadenze hareket eden Kaptan Paa'y ncili Saray'da Gm taht zerinde oturmu olduu halde kabul ettii zaman binlerce insandan teekkl eden byk bir
Ayn samanda Rumen kronia Dioniaie Eclesarhul, Papiu n, S. 174 vd. Sauveboeuf I, S. 157 vd. Salaberry, Hfstore de l'Emplre Ottoman depuis sa fondaon jusqu'a la pata d'Jassy en 1792, IV, Parla, Londres 1817, S. 11 vd. 330 Zinkeisen VI, S. 653 vd. 331 Komnenos Hypailantes, S. -710. 332 Ayn eaer S. 693. 333 Vacarescu, baka, bir yerinde. 334 "Lorsque le Sultan a paru, chacun s*est indine et s'est cou-vert la figre avec im mains"; Lechevaer, voyagea de la Propontide, Paris, 1800. S. 139.
329

Sayfa

62

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

kalabalk toplanmt. Kleler o baha biilmez deerdeki krkn giydiri yorlar, ellerindeki byk yelpazelerle efendilerinin ahane tavrn bozabilecek sinekleri kovuyorlard 335. Abdlhamit I.'in ardas Selim, 24 aralk 1761 de domutu. Tahta kt vakit henz gen yanda olup bilhassa yenieriler tarafndan ok sevilmekte idi. Baz hamiyetli ve yurtsever Osmanllar, yeni padiahn kuvvetli karakterini daha erefli bir istikbal iin en iyi bir garanti sayyorlard. Yeni hkmdar, hkimiyeti altnda yayan btn Msl manlarn itirak etmeleri gerektii kutsal sava hakknda byk bir evk ve heyecan tayor, imdiye kadar katlanlan zilletten mteessir ve ikyetle bahsediyordu. Sava ancak o kstah dinsizlerin yenilgileriyle sona ermeliydi. Zira Tanr, Devlet iinde yeniden iade olunan adaleti sonunda muzaffer klacakt 336. Edirne'ye kadar at stnde gitmiye hazr olduunu bildirdi. Tam biz bamszlkla hareket etmek istiyor, ner eit naho vesayeti kendinden uzak bulundurmak yolunu tutuyordu. Tahta ktnn ikinci gn bir yangn vesilesiyle Kaptan Paa Padiah davet ettii zaman, buna icabet etmedi ve hemen arkasndan huzuruna gelen o deniz kahramann, "siz kimsiniz, yznz hi tanmadm?" sorusu ile karlad. Hasan Pasa, hi bir hareket eseri gstermeksizin olduu yerde do na kalm ve artk yldznn sndn farketmiti. Babasnn zevkle yaad, hlyalara dald, devrinin ktlne, talihsizliine gizlice ve ac ac 337 alad yerde, bamsz olarak hkm srmek emelini besliyen yeni Padiah: "Bu adam neden burada duruyor? Ona syleyin, yangn yerine gitsin" diyordu. Saraya giderken trende annesini yanna ald ve herkesin nnde onun elini pt. Lalasn ve hocasn kendisine en mahrem mavir yapt 338. Fakat mesut zamanlarn yeniden dnmesi iin yalnz gen ve enerjik bir padiah kafi deildi Hereye ramen bu iyi niyetli, ateli ve fenalklarn sebeplerini aramak yolunda yorulmak bilmez gen, bir dehaya sahip deildi. Hatt bir dhi olsa bile hemen yeni bir ordu yaratabilmek imkn yoktu. Haddizatnda 1790 ylnda da devletin dmanlarm yenmi olmakla nebilecek biricik adam, Maurgenis idi. Sylendiine gre o, 12000 kiilik bir kuvvetle Erdele girmek uze re temmuz banda Buzau geidinde hazr
Ayn eser, S. 120, 321. Sauveboeuf I, S. 21; Hatterff: Zinkeisen VI, S. 665. 337 Krnnnenon Hypallante, 3. 710. 338 Ayni eser S. 711
335 336

Sayfa

63

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

bekliyordu 339. Tuna boylarndaki paalarn Budan Prensi Emmanuel'i tekrar Ya'da iktidara getirmek iin giritikleri teebbs, baarszlkla sona erdi. Galat yaknlarnda vukua gelen bir arpmada Emmanuel, daha kuvvetli grd Ruslarn tarafna geti 340. Kendisi ihtiyarlam olup Beylie atanmadan nce stanbul'da sadaka ile yayordu 341. Tpk 1788 de olduu gibi imdi de Vezir, Tuna'mn berisinde hareketsiz bekliyordu. Fakat bu defa ona, sakin ve hatt kaytsz bir ekilde dman taarruzunu beklemek kolay kolay nasip olmad. ok gemeden Tuna Prensliklerini dmana brakmak zorunda kald ve bu yzden gerek kendisinin ve gerekse Kaptan Paa'mn mevkiden dmesine sebep oldu. Rus generali Rumyenzof, son savanda kendi gzleri nnde Bukovina'y elde eden Avusturyallara dmand. Bu adam Ruslarn bat ordusu komutam kald mddete Avusturyallarla mterek olarak hi bir harekete giriilmedi. Fakat 1789 baharnda yaralar savan Suvorof Yafa geldi ve derhal savan gidiatm deitirdi. Daha haziran aynda Bir-land'a gelerek Galat zaferini kazanm olan General Derfel-den ile bulutu. Hemen o srada Sereth rman geerek suyun berisindeki blgeye sokulmu olan Koburg Prensi Ue Agiud'da birleti. Bundan sonra birleen Avusturya ve Rus ordular, Maraeti yaknlarnda byk Osmanl ordusunun ncsne rastladlar. Artk kesin sonulu meydan muharebesi yaknd. Sadrzam Abdi Paa'mn ordusu, esas itibariyle Anadolu svarilerinden teekkl ediyordu. Kuvvetinin says en az 50 000 idi. Yannda birok top ve Fransz retmenleri tarafndan yetitirilmi baz subaylar bulunmaktayd. Byk bir talihsizlik eseri olarak Lafitte, St. Remi, Toussaint, Kouffer, Lorey d'Aaucourt ve Dureste 342 gibi Fransz sava stad-lan, orada bulunmadklarndan, Prusya taktiine gre "kk kareler'* le giriilen geni lde bir taarruzun nasl def edilebileceini talebelerine retemediler. 1 austos gn Osmanl svarisi, Focani mvkiinde hayret edilecek bir hayat istihkar ile mttefiklere taarruz etmi-ye balad. Buna ramen Spleny mukavemet edebildi ve Rus generali Derfelden de teki cenahta zaferi kazand. Srekli ate altnda Suvorof ile Koburg Prensinin ktalar Trk tahkimatna kar ilerlediler ve sng hcumu ile ieri gir-diler, Trklerin

64
Sayfa

Bak: Benim az geen makalem: "Denkwrdingheiten der rumaenlschen Akademle" S. 217 - 218. Ayn yaz. 341 DenkwUrdtngheten der rumaenJKhen Akademi*" XXXII, a 632 de Sachalscber Bertc&t. 342 Lechevalier S. 31, 65 - 66; 72, 9; H, 3. 173, 323 not 3, 389 - 340, 350-vd. 383 not 1,
339 340

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

343

Suworow 90 - 100 000 olarak tahmin etmekte ve bizzat Trklerin 60 - 70 000 i sekin asker olmak zere

Sayfa

65

igali altnda bulunan manastrlar Hristiyanlarn eline geti. Husar ve Ulan'lar, Grekow'm Kazaklar ve o sralarda elde edilen Arnavutlar, sonunda kaan Trkleri, Tuna Prenslikleri arasnda snr tekil eden Rumnic rmana doru takip ettiler. Bununla beraber Ruslar, ilerlemek, Sadrzam ve esas ordusuna yetimek iin acele etmiyorlard. Budan tama-miyle Ruslarn elindeydi; Eflk'i Avusturyallar iin zaptetmei ise, Suvorof, kadar cil bir vazife olarak grmyordu, Rus komutan, Bender'de nemli sayda Trk askerinin bulunduunu ve Kaptan Paga'nn smail gibi kuvvetli bir ordu ghn Bakomutanln zerine aldn biliyordu. Bu sebeple o, Faliciiu ile Han Tepesini gerei gibi tahkim etmekle iktifa etti ve, ikinci Trk ordusunun niyetini anlamak amaciyle, Kazaklarn gneye doru gnderdi. Ancak Koburg Prensi, yardm iin kendisine bavurduu zaman, Rimnic zerine yrye gemiye karar verdi. Mttefikler, iki Prensliin snrn tekil eden kk rman kenarnda kuvvetli bir surette tahkim edilmi mevzilere yerlemi bulunan Trklere rastladlar. Maurogens de, Rumenlerle atl Arnavutlardan teekkl eden ordusiyle Vezirin kararghnda idi; ekim aynn 22. sinde giriilen meydan muharebesi btn gn devam etmi, geni lde ve tam bir vahdet iinde cereyan etmiti. Avusturya ktalar Marti-neti zerine harekette bulunurken, Ruslar Rimnic de savayorlard. Osmanllarn saldr pek mthi ve iddetli oldu. Yenieriler ve sipahiler, dman geri atacaklarna ve imdiye kadar uranlan zilletlerin intikamn alacaklarn emin grnyorlard. Osman Paa, bilhassa Ruslarn sol kanad-larna btn hcum ktalariyle saldrd. 15 000 askerle iki defa Ruslarn sol kanadn yarma teebbsnde bulundu. leden sonra Sadrazam, Hristiyanlarn ate ve snglerini hie sayarak taarruz halinde bulunan Osmanl kuvvetlerinin komutasn ahsen zerine ald. Ayni muharebeye itirak eden Suvorof bile, Trklerin alt defa tekrarladklar hcumun en cesur kahramanlara lvk birer hareket olduunu itiraf etmektedir. Byk zahmetler ve fedakrlklar karl olarak Hrtetivanlar, yenieri kuvvetlerinin dalkl ktalarn Cring baltah*ndan (?eri atmiva muvaffak oldular. Bir arabann i-cinHe hasta bulunan Sadrzam, kaan yenierilerin zerine topla atfs ettirdi. Buna ramen akama doru say bak -mmdn Htf*n olpn Osmanl ordusu feri ekilmek zorunda kald 343. Sylendiine e-

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

nre gva 20 000 Trk askeri mevdan muharebesinde s*h't oldifh eibi 3 000 kii de Rmnic ve Bu-zau salarnda bozuldu. ehitler arasnda Reislkttap Mehmet Havn da bulunmaktayd 344. Muzaffer Hristiyanlar 100 sancak ve 68 top ganimet olarak ele geirdiler 345 Sadrzam ancak bra'de durdu. Artk elinde ordu yokta. Baz latalarla beraber buradan umla'ya gitti. Gerek minen ve gerekse vcuta bitkin bir haldeydi. Mttefikler Trkleri takip etmek tasavvurunda idiler, fakat bunu baaramamlard. Ruslar Birland'a giderek burada henz mukavemet gstermekte olan Basarabya'nn son kalelerini de ele geirmek iin elverili frsat kollamya baladlar. Daha ayn yln 11 ekiminde Patyomkin, Akkerman' almt 346. Sonra 14 kasmda kuvvetli Bender kalesi hemen hemen hibir mukavemet gstermeksizin teslim oldu . Avusturyallar, yava yava ve byk bir muvaffakiyetle Bkre'e doru ilerliyerek savasz olarak ehire girdiler. Koburg Prensi ancak 9 kasmda Bkre'e girdi ve kararghm burada kurdu. Kray ile Brugglach, Trkleri Oltland'dan kardlar ve ayni zamanda Craiova'y zaptettiler Prinz von Hahenlohe, eski "Avusturya Eflkinde" komutanl zerine alacakt. Tannm ve yksek ailelere mensup Boyarlar, batnn ve dounun iki Hristiyan imparatorunun askerlerini Bkre ve Craiova'da cokun gsterilerle karladlar. Elenceye merakl olan Boyar erkek ve kadnlar, Avusturyallarn tertip ettikleri balolardan ve baka eit enliklerden byk bir zevk duyuyorlard, te yandan btn bunlarn masraflarn ekmek zorunda olan kyl ise, yabanc misafirlerin iaesini temin edebilmek iin sadece aa kabuundan yaplm ekmekle iktifa etmek zorunda kald 347. imdi Vidin Seraskeri olan Vezir Yusuf Paa, Banat'a saldrd zaman, 28 austosta Mehadia'da bir yenilgiye uradktan sonra 348, aralk ay banda Kladovo'da General Fabris'e teslim oldu. 8 ekimde General Laudon, hafta bile srmiyen bir muhasaradan sonra kolaylkla Belgrad' almt. phesiz ki bu ehrin komutan Osman Paa, Belgrad'n dmana teslimini kendi cam ile demiti. Sraendria da
115000 kiiden bahsettiklerini ilave etmektedir, S. 88 - 89. Kars. Criste, Krie#e unter Joseph II, Wlen 1911. 344 Suworow, S. 80 v& 345 Ayn eser S 88 - 89; kars. Vacarescu 3. 297. de 7000 Rus ve 30 000 Avusturya/b olarak vermekte ve Trklerin saysn bildlrme-mektedir. Kars: Urechia; storia Romlnllor IH (1786 - 1793), a 276 vd. mda. Hope ve daha baka kaynaklarda* faydalanarak bu olay ya-alms ve meydan muharebesinin Ur plan da verilmitir. 346 Castelnau, Easai sur l'histoire ancienne et moderne de la Nou-velle Russie, Paris 1827 m, S. 194; Benim "Chilia i Cetatea - Alba", S. 252; kara Znkeisen VI, S. 668. 347 Kars. Benim (Denkwurdigkeiten de rumaenisehen Akademe" XXXIII de (ikan ve yukarda ad geen yazun ve: ((Salaberry), vo-yage i Constantinople, en Italie et aux Ues de l'Archipel, par l'AUeraa-gne et la Ronsrie, Parti, Mandan, an 7. 348 maneard, .4.

Sayfa

66

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Avusturyallar tarafndan igal edildi 349. Bylece sava, Padiahn gelecek ilkbaharda ahsen komutay ele alacana dair verdii sze ramen 350, bu bl-gede sona ermi oluyordu. Maurogenis'in Eflki ele geirmek iin sonradan girimi olduu teebbslerin nemli bir mnas yoktur: Bizzat Vezirin komutasnda olarak, Maurogenis'in Eflk'e giren 18 000 kiilik Trk kuvveti, 26 haziranda Kalafat yaknlarnda Clerfayt ve Stedter tarafndan yenilmitir 351. smail'in zapt ile baka taraflarda da muhasamat tabi olarak sona erecekti. Tuna'nn beri tarafnda bir defa kesin sonulu bir meydan muharebesi vukua gelmedi. Koburg Prensinin kuvvetleri, 1790 hazirannda Giurgi-u'yu bile alamadlar 352 . Ayn surette Trkler, Prensi Bkre'ten karmya da muvaffak olamadlar 353. Tam bu sralarda Fransz Devriminin dourduu karklklar baladndan, bat devletleri, bar iin, savaan devletlerin aralarna girmek ihtiyacn duydular. "Btn ihanetilerin" amansz dman olan Kaptan Hasan Paann lm ile, Osmanl Devleti'ne yeniden an ve eref temin edecek olan bu savan esas ruhu ortadan kalkmt. Kaptan Paa smail'de yeni bir ordu yaratmt. Bizzat kendisi Patyomkin'e bar tekliflerinde bulunmu 354, hatt Strmer ve Rus bakomutannn gizli bir temsilcisi ile umla'da mzakerelere girimi olmasna ramen, -nemli bir zafer elde edebilecei midine kaplmt. Fakat 31 mart 1790 da l olarak yatanda bulunmutu. Baz kimselerin sylediklerine gre o, kendini zehirliyerek lmtr. akalar da Babli'nin adamlar tarafmdan onun ldrldne inanmlardr 355. unu sylemek gerektir ki Kaptan Paa, 90 yan bulmutu ve lmnden nce yedi gn yataktan kmamt 356. Veremli olan Sadrazam, umla'da icaplarna gre askerin ortasnda, yenilgilerden so kt Sorumlu tuttuu ahsiyetleri cezalandrm, fakat Sadaret mhrn Hasan Paa'ya devretmek zorunda kalmt 357. Kaptan Paa'nn lmnden
Salaberry, Hiatoire de l'Empire Ottoman jusqu' la paix d'Yassy m, S. 134 - 135. Voyage Constantinople. S. 280 vd.; Zinkei-sen VI, S. 670. 350 Kostantn Karatzas (Caragea)'n. yazlar: Hurmuzaki XIII, yaynlyan Fapadopulos - Kerameua, S. 115. 351 Blancard, S. 180 vd.; Dionisie Eclesiarhul, S. 179; Urechla 352 8uwerow, S. 97 vd. 353 Ayn yer 354 Karatzas, S, 450 vd.; SuweroW, S. 87. 355 Suwerow, S. 97. Blancard, S. 475. 356 Karatzaa, S. 594. 357 Ayn eser S. 539. Hasan Paa hemen Bender*in eski komuttun Kahya - Bey Reit Sleyman' ve Mektupuyu vatan haini sucuyla idam ettirdi; Blancard, S. 475; ngiliz elilii raporu; Karatzas, S. 540. Daha birok damlar S.
349

Sayfa

67

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

sonra btn vezirlerin muvafakatini alan Padiah, elebi veya Seyyit Rusuk'ta Hasan Pa-a'y Sadrazamla getirdi. Rusuk'tu Hasan Paa, inkr edilmez bir enerji gstermekle beraber savan mfrit bir taraftar olarak grnmyordu. Yusuf Paa artk gzden dmt. Ayn yln eyllnde Maurogenis, Zitovi yaknlarndaki Byela'da "hain" ve "asi" olarak idam olundu. Bu olay gsteriyordu ki khne Osmanl Devletini ksa bir zamanda genletirmek iin kurulan maceraperest plnlar, byk mitler ve inanlar devresi, artk sona ermiti 358. 20 ubat 1790 da Avusturya mparatoru Joseph lmt. Kardei Leopold, Toskana dukalnda mkul bir hkmdar olarak kendini gstermiti ve Osmanl Devletinin paylalmas ile douda eyaletler kazanmak dncelerine bsbtn yabanc idi. Yeni imparatoru en ziyade kayglandran mesele, enitesi olan Fransz Kiralnn mukadderat ve Fransz Devriminin ortaya kard fikirlerle tehlikeye den monari prensibinin istikbali idi. phesiz ki arie Katherina, Leopold'un ahsiyetinde romantik bir dost ve heyecanl bir mttefik bulamazd. Koburg Prensi, merkezden hi bir yardm grmyordu. Beklenen Trk taarruzuna kar Eflki mdafaa edebilmek iin Suvorof dan yardm istemek zorunda kalmt. Temmuzda Suvorof Bkre'e kadar geldi. Mttefikler Afumati'de karargh kurdular. Fakat Sadrzama kar bir harekete girierek Bulgaristan' istil etmiye vakit bulamadan Prusya, Hollanda ve ingiltere'nin araclklar ile 359 Reichenbach mtarekesinin imzalanm olduu haberi geldi 360. Aslnda bu mtareke, Prusya diplomasisinin eseri idi. Prusya siyasetini idare eden Hertzberg, Osmanl mparatorluundan Avusturya'ya toprak vermek ve buna karlk Avusturya'dan baz vilyetleri alarak Prusya'ya kazandrmay ama edinen garip bir pln ortaya atmt. stanbul'daki Prusya elisi von Diez'in daha sava balamadan nce Babli'nin buna muvafakat etmiyeceini bildirmi olmasna ramen, Prusya nazn, durmadan bu uurda alm ve yl boyunca bu mbadele projesini Prusya siyasetinin mihveri olarak takibetmiti 361. An bir kuruntu mahsul
643. Belgrad'n eski muhafz da, eer daha nce lmeseydi, ayn akibete ugnyacakt; ayn yer; Babali'deki btn yksek memurlar orduya katlmak emrini aldlar, ayn eser, S. 541. 358 Blancard. 8. 485, vd. Yeni Vezir, Memleketeyn' ynetimini, bu amagla ordugaha arlm bulunan Alexander Konstantin Mauro-kordatos'a vermitir; kara, Karatzaa, S. 551; "Aete si frabmente" n, a 306. No. 2; Docan, "T>enkwrdlngkeiten der nunanischen Akademi*/' 191 da, 359 spanya'm 1989 kasm ayndaki bir teebbs hakknda bak: Karatzas, S. 118. sve elisi ile yaplan mzakereler hakknda bak: ayn eser. 360 Suworow, S. 98 - 103. 361 Fourtant Je desespre presque de voir jaaftais les Turcs dip -poses ceder les provences en cpestton, avant de

Sayfa

68

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

olup gereklemesi imkn iinde griUzhiyen bu acayip plndan vazgemiyen Prusya diplomasisi, hi olmazsa muharipleri bar yapmya zorhyarak bir hret kazanmak amaciyle Reichenbach mtarekesini meydana getirdi 362. Kiraln reyi ile btn ileri ve sorumluluu zerine alm bulunan Prusya hkmeti, muhasamat balarken eski dostu olan Osmanllara hi bir -mit vermek istememi, ancak Trkler iin zararl olduu phe gtrmiyen mbadele tasarsnn Babli'ce kabul takdirinde Osmanl mparatorluuna "AvrupaMa, Tuna'mn berisinde Prusya ve ingiltere'nin garantileri altnda emin ve daim bir mevcudiyet" salanacaun bfldirmiti. 363 . 1788 yl banda Berlin hkmeti, Prusya ile Fransa'nn hemen araya girerek bar kurtarmak iin bir teklif yapmaya mtemayil grnyordu. Mart aynda zel bir grevle Goetze'nin bakanlnda bir heyet, mbadele tasarsna kar cephe alm olan Diez'i kazanmak amaciyle istanbul'a vasl oldu 364. Ertesi yl mttefikler asker hareketlerde gevek davrandklar zaman, Hertzberg, Babli'ye asker yardm ve bir tedafi ittifaktan bahsetmiye balad 365. Trklerin hi beklenmedik baarlan karsnda Prusya nazr, Avusturya ile Rusya'nn Osmanllarla bar yapmya mecbur kalmalar takdirinde Prusya'nn komusu Lehistan topraklarndan mbadele yoliyle alma tasarlad topraklar karacandan korkmya balad. Sene sonunda Diez, Trk devlet adamlarna "umum gayr muayyen ve u-zak mitler vermek" iin talimat ald 366. Esasen 13 austos anlamas ile ngiliz yardm da salanm bulunduundan, bu hareketin stanbul'da tesirini gsterecei kuvvetle umulmaktayd. Prusya elisinin bu yoldaki szlerine kar Osmanl ricali, Prusyanm artk Silezya'y, hatt Bohemya'y ilhak etmesinin zaman gelmi bulunduu kanaatinde olduklar cevabm verdiler 367 Babli'nin sarih olarak ifade ettii isteine uyarak Diez, 1788 yl henz bitmeden bar aracl yapmak teebbsne giriti 368. Fakat
les avoir perd par-dea dttaites"? "Acte al frafroento" II, S. 237, No. 3. 362 HArtabergtn eli Do* bu konu tterlnd lk yas* 34 kann 1787 tarihlidir. Bak; "AcU * fragmentt" O, S. S*. Ne. U 363 "Assurer l'empire ottoman son existence certatae et ter-nelle en Europe, audel du Danube, par la garantie de la Prussc et de l'Angleterre", ayn eser, S. 227 - 228. 364 "Acte S fragmente" n, S. 232. vd.; Zinkeisen VI, S. 681 vd. 365 Ayn eser, S. 691. 366 Ayn eser, S. 695 - 696. 367 Ayn eser, S. 699 368 Ayn eer, 8. 700.

Sayfa

69

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Trkler, aktan aa Krm'n kendilerine iadesini istemekle btn bu gayretleri boa kardlar 369. 1789 ubatnda Trkler, yalnz eklen yaplacak bir ittifak zerinde konumaya yanamak istedikleri halde, Diez, araclk ve ileride siyas muzaharet vadinin tesine gidemiyordu. Bunun zerine Reis Efendi, Padiahn ban programn etrafl olarak aklad. Buna gre Krm Babli'ye iade olunacak, Avusturya mparatoru tazminat verecek, Memleketeyn tekrar Osmanllara geecek, mttefikler iin Karadenizde seyrsefer yasak olacak ve bu bara sve-de dahil edilecekti, ingiliz donanmas da Akdenizde bulunan Rus filosunun, Krmn mdafaas hareketine itirak etmesine mni olacakt 370. Diez, son nokta mstesna olmak zere btn bu artlar kabul etmiye hazrd. Fakat Reis Efendi bunlardan baka Prusya'nn Avusturya ve Rusya'ya resmen harp iln etmesini de istedi: "Bizim sistemimiz, Tanrnn isteine mutavaattr. Biz fakir ve kk iken Tanr bizi karanlklardan kard. Dnyann her tarafnda fetihler yapmak iin khn ve kalkanla geldik ve Tanrnn isteiyle, herkesin kskand byk devletler elde ettik. Zamanla bizim ne olacamz Tanr bilir. Fakat bir dman bize hcum e-derse kendimizi mdafaa edeceiz. Eer ikinci bir dman daha ortaya karsa gene kendimizi mdafaa etmekten geri kalmiyacaz. Eer nc bir dman daha itirak ed erse, hatt daha birok dmanlar birleerek bize saldrrlarsa, kendimizi daima mdafaa edeceiz. Sonunda Tam ne isterse o olacak, yani yenileceiz, veya yeneceiz" 371. Bu mzakereler, Kaptan Hasan Paann gzel evinde cereyan ediyor ve btn nazrlar konumalarda hazr bulunuyorlard. Sultan Abdlhamit, mzakere salonunun yanndaki bir odada oturuyor ve aklanan dnceler dorudan doruya onun ahsna ait bulunuyordu 372. Btn bu mzakerelerin sonunda elde edilen tek netice, Babli'nin yalnz Prusya'nn aracl ile bar yapacana veya hi olmazsa Prusya Kralm buna davet edeceine dair bir vaat vermesinden ibaret kald. Geri Diez, bu sonudan pek memnun deildi; fakat imdilik baka birey el de etmenin de imkn yoktu 373. III. Selim'in tahta gemesi, muhak kak ki dost Prusya'ya yaranmak iin fedakarlk yaparak dmanlarla barmak temaylnn kuvvetlenmesi deil, tersine olarak byle bir teebbsn akla bile getirilmemesini ifade ediyordu.

70
Sayfa

AU fi <tffmente" H, 9. M, No. 2. Ayn eser, S. 264, No. 1. 371 Ayn eser, S. 264 - 265. 372 ZtakeNa VI, 8. 719. 373 Ayn ter, 8* 716 vd.; "AcU fi flrafmonte" U, 8. MT.
369 370

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Bundan sonra Trklerin uradklar byk yenilgiler ve Tuna'ya kadar btn eyaletlerin elden gitmesi, mbadele tasarsnn tatbik olunmas ihtimalini yeniden ortaya att. Fakat bu garip pln, ihanetle yeni Reislkttab Reit Efendinin eline geti 374. Ekim aynda Prusya, Tuna'nm berisinde hcuma urad takdirde Babli'ye yardm edeceim ve yalnz yapaca iyi hizmetlere karlk olarak bilhassa Lehistan topraklarnda mkfatlandrlmasna mukabil tedafi bir ittifaka gireceini vadetti 375. Netice itibariyle Babli her eyden nce "Sadk dost ve mttefik" Prusya'nn menfaatine olarak Avusturya'dan Galiya ve daha baz blgelerin Lehistan'a iadesini istiyecek, kendisi ise Avusturya'ya herhangi bir arazi vermiyecekti 376. Reis Efendinin mukavemeti karsnda btn bu mzakereler gene neticesiz kald ve ancak 1790 ylnda bir defa daha mbadele projesinden vazgeilmek suretiyle tedafi ve taarruz! bir ittifak esas -zerine yeniden konumalara baland. Cezayirli Hasan Paa, lnciye kadar, Krm' Ruslar'a brakmak suretiyle imdiye kadar Rusya'ya ve Avusturya'ya gemi olan btn yerlerin geri alnabileceini ummutu. Osmanl diplomasisinin surlarna vakf bulunan Rus aslndan Konstahtin Karatzas, Patyomkin'in 1790 ubatnda yapm olduu teklileri bize intikal ettirmitir; buna gre: Oakof dahil olmak zere btn Tatar topraklar ile Akkerman ve civar Rusya'ya, Kk Eflk'in tamam Avusturya'ya braklacakt. Moldavya ile Eflk'in Olt suyunun te tarafnda kalan ksm "bamsz prensler" tarafndan idare edilecekti. Bu prenslerden biri Rusya'nn, tekisi ise Avusturya'nn himayesinde bulunacak ve bu devletler tarafndan atanacaklard 377. Sylendiine gre Padiah, Krm' geri almak midini beslediinden 378 bu teklifleri reddetmi ve bunun zerine Hasan Paa istifanamesin vermitir 379. Avrupa'da ortaya kan yeni durum karsnda Babli, kendisi hakknda iyi niyetler besliyen araclarn teebbs ile ok daha elverili bir bar elde edebileceini umuyordu. Babli, imdiye kadarki topraklarn muhafaza edebilecek erefli bir bar elde etmek iin btn arelere bavurmutu. Fakat sve'in Rusya'ya
374 375 376

Zinkeiaen VI, S. 734. Ayn eser, 3. 737 vd. "Acte al fragniente" H, S. 282. No. 1. 377 Ayn eser, 8. 545 vd. Bundan baka 4a ubatta, Prusya ile yaplan antlamam lartlaniu vermektedir; Ayn eser, . $48. 378 Ayn yer. 379 Ayn eser, 8. 547.

Sayfa

71

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

kar at sava, son defa Kral m. Gstav ile Prusya arasnda yaplan ittifaka ramen, tesirsiz kalmt. Geri Sadrzam, ksa bir zaman nce Mora ve Selanik zerinden byk ve debdebeli bir nmayi ile stanbul'a gelen Polonya temsilcisi Kont Potocki'yi kabul etmti. Bununla beraber Katherina ile anlamay cidd bir surette dnmekte olan Lehistan Cumhuriyetinden herhangi bir fayda beklemek beyhude idi 380. Fransz aracl ise pek ciddiye alnacak bir teebbs deildi nk Kont Segur, ayn zamanda Rus bakentinde, neticesiz olmakla beraber, Babli'nin menfaatlarna aykr olarak bir drtler ittifak meydana getirmeye alyordu. Ne Patyomkio'in ve ne de Strmer'in teklifleri kabul edilebilecek mahiyette olmadna gre, bara kavuabilmek iin geride yalnz Diez'in teklifleri kalyordu. Son aylarda Osmanl Devletinin durumu o derecede glemiti ki 18 yandaki genlerin yenieri ocaklarna alnmasna lzum grlmt. Sarayn gm takmlar paraya tahvil olunarak g halle sava masraflarn karlamak zorunda kalnmt 381. Daha 1789 kakmnda Prusya elisinin mkerrer iltimasndan sonra Bulgakof, metresi ile birlikte gemiye bindirilerek memleketine gnderilmiti 382 . Uzun zamandanberi Yediku-le'de hapis bulunan Rus diplomatnn bu ekild* serbest braklmas, phesiz ki bir bar almeti idi. Ertai yln 9 martnda Ruznameci, ordughndan Istanbul'a gelerek teklifleri getirdi 383. 14 martta Reis Efendinin evinde nihai toplant yapld ve daha 31 ocakta krarlatnl-m bulunan artlar dahilinde Prusya ile tedafi ve ta-arruzt antlama kabul olundu. Buna gre Prusya Kran Osmanl Padiahna 24 000 kii ile yardm decekti. Trkler ve sadk Rumlar, Krm da dahil olduu halde kaybedilen btn yerler elde edilmedike bansn yaplmyaca kanaatnda idiler ve bu baar ile vnyorlard. Bu madde Berlin'de hi de hoa gitmedi. Fakat Trklerle bir anlamya varabilmek iin bunun kabul zaruri idi. Buna karlk btn Prusya tebaasna, Avusturyallar ve Ruslar gibi, Trk sularnda seyrsefer etmk serbst olacak, sve ile Lehistan bara dahil ailecekler, ngiltere ile Hollanda bar araclna itirak edeceklerdi. Osmanl Padiah, Lehistan'a Galiya'y ve Prusya'ya Danzig ile Thorn'u araclk mkfat olarak salamyan bir

72
Sayfa

Karatra% S. 547; kar* Oglnski'nin asaftda ad geen hatrat (Oginakrnia Urcman Oeot* Mum* ile konufman, 1796). 381 Karata a, S. 116 * 117, 382 Am mm, % ut. 383 Kars. "Acte i fragmente" II, 8. 290 - 293<
380

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

antlamay imzalamyacakt 384. Antlama ancak be ay sonra tasdik olunacakt 385. Her ne olursa olsun, artk iten elektirilmesine kesin olarak karar verilmi olan Diez, kendi eseri sayd bu antlama ile "her Trk bir Prusyal olmutur" szleriyle vnyordu 386. Babli, bu antlamaya byk bir kymet veriyor ve her tarafa bu baar haberini ulatrmak iin istical gsteriyordu 387. Ayn yln ocak aynda Rus hkmeti, Prusya ve ngiltere'ye bavurarak, Katherina'nn Trkiye ve sve ile bar ypmya mtemayil olduunu bildirdi. Bunun iin yegne art .olarak Ocakof da dahil olmak zere Dinyester'e kadar btn Basarabya'nn Rusya'ya ilhakn, Avusturya mparatorunun Kk Eflk zerinde makul olan hak iddialar gz nnd e bulundurularak bu memleket darda braklmak zere Memleketeyn'de bamsz bir devlet kurulmasn ve bana Ortodoks bir prens geirilmesini ileri sryordu. Prusya Kiral Friedrich Wilhelm, hakl olarak, bada kendisine kral ss vermi olan Patyomkin'in Memleketeyn hkmdaruna getirileceinden endie duyuyordu. Buna mukabil Rus nazrlar, Bizans'n vrisi saydklar Grandk Konstantin'den -bahsediyorlard 388 . Berlin'de bu istekler cretli ve ar -"arrogantes et exorbitantes"-, hatt "kstaha" grlyordu 389. Avusturya da bu teklifleri kabul etmiye yanamak istemiyordu. Yeni mparator Leopold'un, hiddetli bir <fille Patyomkin'i iktidara getirmekle mkellef olmadn ifade ettii sylenmektedir 390. Bu kuvvetli gzdenin trenle Ekaterinoslaw ve Karadeniz Kazaklarnn Hetmanl-na atanmas, kukulanan devletleri yattrmya ve onlarla yeniden banmya kfi geldi 391. tte Osmanl - Prusva antlamas, byle bir durum iinde dnyaya iln edilmiti. Prusva, antlamann hi bir surette taarruz! bir mahiyeti olmadn ileri srerek etraf yat-trmya alyordu. Fakat nisan banda Prusya Krah e mttefiki ngiltere'nin savatan nceki durumun iadesini is tedikleri, bu kabul olunmad takdirde mavs sonunda Rusya ile Avusturva'va sava aacaklar bildirildi 392. Hat-t: Macaristan'da
384 385

Karatzu, & 546. Kara, Kinketeen VI. 8. 78*. Ayn yer. 386 Ayn eser, 8. 754 - 755. 387 Ayn eaer, 8. 764. 388 "Acte i fraffmente" H, ,S. 292 - 293. 389 Ayn eser, S. 293. 390 Puisau' a. dit qu' n'vat point de Potemkin a pouvoir; ayn eser, S. 298, No. 3. 391 Ayn eaer, S. 299, Not. 1. 392 Zinkeise m, S. 764 vd.; "Acte i fragmerite? T, S. 299.

Sayfa

73

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Osmanllarla ibirlii edilerek asker hareketler yapmak dnlmiye baland 393. Mart sonunda henz mparator unvann almami bulunan Avusturya hkmdar II. Leopold, sadece Pasarofra snrlarn, yani Kk Sflk'i elde etmekle yetineceini bildirdi 394. phesiz ki o. Prusva'mn Danzig ile Thorn'u kazanabilmesi iin Ga-Kcvav Lehistana brakmav aklndan bile gecirmiyordu 395 Fakat Pnsva. tnsriltere'nin teklif ettii statko esasm ka bul etmekle Hertzbertr'in bvk mbadele plnndan hi bir srette vazgemi delildi 396. Tersine olarak Trkive ve Avusturya'nn zararlarna olmak zere gz diktii Lehistan eyaletlerini kendine mal etmek istiyor ve gelecekte Osmanl Devletinin varln garanti etmek iin Trk dostlarndan Krm ile "faydasz" Kk Eflk'i feda etmesini bekliyordu. Tatmin edici bir cevap gelmeyince byk bir Prusya ordusu Silezya'ya gitti ve haziranda kral Friedrich Wilhelm, ahsen Bohemya snn yaknlarndaki Reichenbach kynde karargh kurdu 397. Hakikatte Prusya Kiral, bu suretle, bar sahyan adam olmaktan ibaret bulunan amacn elde etli. Osmanl - Rus bar antlamas, geri istenen eyaletlerden biri olan Krm'n Ruslara terki ve antlamadaki baz maddelerin sonradan tatbik imkn bulunmamas ihtimalim ihtiva eden bir maddenin ilvesiyle, kabul olundu. Bu i biter bitmez Avusturya murahhaslar ile mzakerelere baland. Avusturya, Budan'n kendisinde kalmas veya hi olmazsa Pasarofa Bar Antlamasnn salad snrlan elde etmek iin a yak diredi. Prusya ise, Galiva'mn Lehistan'a braklmasn istediinden ve kendisinin Lehistan'da baz toprak kazanlar yapmak niyetinden bahsettiinden, Avusturya'nn bu isteklerini hemen olduu sribi reddedemedi. Fakat en so nunda Kral n. Friedrich Wilhelm, sergzeti ve her trl pratik almay imknsz brakan sivasetten o derece bkknlk getirmiti ki Hertzberg'in byk mbadele plnndan kesin olarak vazgeti. Nihayet Avusturya'nn genilemek sevdasivle veni bahaneler bulmasna eneel olmak iin. nei-liz teklifleri bara esas olarak kabul olundu. Viyana hkmeti, Prusyann tehdit edici ltimatomuna temmuz sonunda mtte-bet cevap verdi. ki diplomasi vesikasndan 27 temmuzda iln olunan ve arustos basnda tasdikten geen "Reichenbach szlemesi" (Reichenbacher Konvention)

74
Sayfa

393 394

Zlnkeisen VT, S. 796, Not 2. Ayn eser, S. 770 - 771. 395 Ayn ea*r, S. 773 - 774. 396 Ayn eaer, 3. 777. 397 Ayn eaer, S. 780 - 781.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

meydana reldi 398. Prusva Krah, Diez'in stanbul'daki ardas Knobels-dorfa u satrlar yazd: "Viyana hkmeti. Galiya'mn byk bir ksmn Lehistan'a brakarak bana Thorn ve Danzig ehirlerini kazandrmay teklif etti. Fakat bunun iin Bbli'nin Belgrat', Orsova'y, Pasarafa antlamas snrlarn, Unna'ya kadar Hrvatistan' Avusturya'ya brakmasn salamam art kouyordu. Ben ise bu gz kamatrc (eblouis-santes) teklifleri reddettim. Tersine olarak Avusturya'nn imdiye kadar igal ettii btn topraklar hi istisnasz Babli'ye geri vermesi zerinde ayak diredim. Bylece en mukaddes menfaatlarmi, tarihte bir eine daha rastlanmiyan tam bir menfaat gzetmezlik ve licenaplk ile feda ettim" 399. Prusya murahhas da Lusi'nin aracl ile 19 eyllde Giur* giu mtarekesi yapld 400. Fakat bar konferans, ancak aralk aynda topland ;hem de Avusturya ile Rusya hkmdar larnn istedikleri gibi Bkre veya Craiova'da deil, bilkis Trk topraklan iinde bulunan Zitovi (Swischtow) da epeyce ge kalan hazrlklardan sonra ald 401. Avusturya mparatorunun temsilcileri Herbert Rothkeal ve Kont Es-terhazy, Osmanl murahhaslar da yeni Reislkttb Birri Abdullah Efendi, Ordu Kads tsmet brahim Bey ve Ruzna-mei Drri Mehmet idiler. Prusya'y Hertzberg'in dman ve Kiraln gzdesi Lucchesini, ngiltere'yi Murry Keith, Hollanda'y nemsiz bir sahsivet olan von Haeften temsil ediyorlard. Avusturyallar ve Trklere Reichenbach szlemesini mzakerelere esas olarak kabul ettirmek iin ok zahmet ekildi. Herbert Rathkeal, bu belgeye skdan skva balanmak zarur olmadn ileri srd ve Trk diplomatlar ile dorudan doruya anlamak istedi. Bylece mzakereler u -zun bir durgunluk devresi geirdi. Bundan baka Avusturya, Eski Orsova ile Unna rma kysnda bir blgenin ilhakm arzu ediyordu. Prusya'nn amansz dman olup Avus-turva mparatorunun durumunu bir zillet savan ihtivar Kau-nitz'in teonlerivle Viyana hkmeti, hakik statko'vu val-nz hukuki olarak anladn bildirdi. Avusturya'nn istekleri reddolununca murahhaslar, 9 haziranda mzakereleri brakarak Bkre'e gittiler. Ancak 18 temmuzda, Avusturya ile Prusya'nn talihsiz Fransz Kiral XVL Louis'ye yardm etmek amaciyle PUnitz Szlemesini imzalamalarndan birka gn nce, murahhaslar geri geldiler. O srada talya'da bu lunan Avusturya
Ayn eaer, S. 788 - 792. "Acte si fragmente" O, S. 305 - 306. 400 Znkesen VI, S. 796. 401 "AcU fi fragmente" n. S. 306 vd.; ZnkeJsen Vt a 802 vd.
398 399

Sayfa

75

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

mparatoru, Fransa'da btn krallann menfaatlerini ve kzkardei ile enitesinin emniyetini korumak amaciyle, Avusturya silhlarnn serbest kalmalar iin derhal bar yaplmas hususunda nazrna kesin emirler gnderdi. Prusya, Avusturya'nn menfaatine olarak bir snr dzeltmesine ve bylece Eski Orsova'nn Avusturya'ya gemesine muvafakat ettikten sonra 4 austos 1791 de bar ant lamas imzaland. Buna ek olarak Babli, Avusturya ile Eski Orsova'nn ve snrn tekil eden rmaa kadarki blgenin Avusturyaya gemesini salyan snr dzeltmesi anlamasn imzalad. Dokuz gn zerine II. Leopold, bar antlamasn tasdik etti 402. Antlamann imzalanmasndan sonra, ok gemeden Babli, Prusya Kiralnn, yalnz esasen savata hemen hemen hi bir baar elde edemiyen zayf Avusturya'y deil, ayn zamanda inat bir ekilde ayak direyen Rusyay da savala tehdit etmesi, hatt dorudan doruya zerine yrmesi zerinde srarla durulmutu. Bununla beraber Prusya diplomasisi, hi de ho olmiyan bu ykmllkten syrlmak iin daima are bulabilmitir. Buna mukabil Ruslar, gerek Reichenbach szlemesin mncer olan faaliyet ve notalarn teatisi srasnda ve gerekse daha sonra, hemen hemen kendilerinin davet edilmedii kongrenin almasna kadar, yeni yeni glkler ve anlamazlklarn kmasna meydan vermemek amaciyle, akllca bir ekingenlik gstermilerdi. Babli ile bir mtareke imza etmedikleri halde imdilik her eit asker hareketleri durdurmulard. Ancak mzakerelerin balamasna karar verildii srada Saltikof tarafndan bir defa giriilen, fakat baarszlkla sona eren smail kalesi .zerine hcum hareketini yenilmek iin Suvarof'a emir gnderildi 403. Bu plnl ileri hareketin amac meydanda idi: Ypranm, lgnca bir zevk ve sefa hayat ile her gn biraz daha gmekte olan Budan'n diktatr Patyomkin, Avusturya - Trk bar mzakerelerinden kard sonulara gre Babli ile ayn bir bar elde etmek iin her eyden nce btn Basarabya -yi ele geirmek istiyordu 404. nk 1790 austosunda sve ile yapt Warela mtarekesinden sonra Ruslar, baka semtlerde hareketlerde bulunmak iin serbest kalmlard. Trkler, 18 maysta kendi kurtulular urunda Ruslarla omuz omuza den Lambros Katianis'in deniz askerlerine kar bir zafer kazandktan

76
Sayfa

Zinkeiaen VI, S. 807 -831. Rusya'nn Srplarla dame ettii ehemmiyetsiz mnasebetler hakknda bak: "Drag. M. Paviav. "Avusturya - Trk sava (178* - 1791) arasnda Srbistan (Srpa), Belgrad 1910, S. 252 ve not A, 403 Hurmuzaki, Suppl. 12, S. 70 - 71, No. CXXIV. 404 Bununla beraber o, daha austos aynda Lakaref vasta -siyle Sadrzama tekliflerde bulunmutur;, ayn eser, S. 75, No. cxxxv.
402

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

sonra 405, dmanlar Ruslara kar yeniden taarruza gemekten bahsediyorlard. Donanmas ile Padiahn takdirini kazanan Kaptan Paa, Krm'a kar harekete gemek niyetinde grnyordu 406. Tam bu srada Basarabya'nn son kalesine kar iddetli Rus hcumu balad. General MUer, Kili nne geldi ve -nemli, fakat uzun zamandanberi ihmal edilmi olan ehir, haftalk bir kuatlmadan sonra 23 ekimde General Gudovi'in eline dt. Acemice icra olunan hcum hareketinin kurbanlar arasnda Mller de bulunmaktayd. 3500 yenieri teslim oldu. Kaptan Paa, bu yenilgiyi uzaktan seyretmek zorunda kalmt 407. Ayn zamanda Ribas, Konter Amiral Uakof'un Osmanl donanmasn 8 temmuz ve 8 eyll hareketlerinde- yoketmesi zerine, Rus gemileriyle Tuna'ya girdi; uzun zamandan beri dman tarafna gemi olan Sa-poroge Kazaklarm yendikten sonra Tula'y ald. Amiralin kardei, bundan baka eskiden beri tannm olan geit zerindeki Isaka kalesini de ele geirdi. Gene ayn kasm aynda btn Rus ordusu, savakan Cezayirli Hasan Paa'nn mdafaa etmekte olduu ismail kalesinin nne geldi. Limanda 150 Trk gemisi vard. Hususiyle ilerlemi olan mevsim yznden byk glklerle karlald ve nerde ise Ruslar bu niyetlerinden vazgeeceklerdi. Fakat Patyomkin, hi birsey dinlemiyor, her ne pahasna olursa olsun aa Tuna daki bu Osmanl kalesini ele geirmek istiyordu. ou Kazak olmak zere 28 000 kiiden ibaret olan Rus ordusu Suvo-rof un komutas altnda olup bunda ince zeks ile tannm Prens de Ligne, Langeron, Bakomutan'n rakibi saylan Patyomkinin yieni Samoylof, Kutusof ve Zeltukin gibi nemli ahsiyetler hizmet gryorlard. Bender'de bulunan Patyomkin de bu byk muharebede hazr bulunmak istiyordu. Serasker Aydoslu Mehmet Paa, sylendiine gre iki defa sadaret mhrn reddetmiti. Maiyetinde yars yenieri olmak zere 43 000 kiilik bir kuvvet vard. Krm Hanlar soyundan Kaplan'n ve Maksud'un Tatarlar da bu meyanda idiler. Serasker, hi bir durum karsnda teslim olmamak emrini almt. "Tuna nehri tersine akar, gk yerin zerine der; fakat biz kaleyi teslim etmiye karar vermeyiz" diye Padiaha kahramanca cevaj) vermiti. Bununla beraber kalenin Bender yoluna alan kaps, iddetli bir Rus saldrna kar duramad. Bylece 10/21 aralk akam ok inat bir sokak muharebesi balad. Vecde gelmi
Kars. Sathas, S. 54 vd. ve Zinkeisen VI, S. 806. Hurmuzaki, S. 75 vd.; Karatzas S. 544. 407 Kars. Benim "Chtlia i Cetatec - Alba" S. 252 - 253; bilhas-Oeneral Langeron'n hatratna gre, Hurmuzaki, Supl. 13, S. 94. vd.
405 406

Sayfa

77

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Trk kadnlar da byk bir cesaret ve hayat istihkar ile bu boumaya katldlar. ldrmeler ve yamalar tam gn srd. Serasker, son dakikasna kadar devini yapmt. Kendisi de bu mthi kan deryasnn kurbanlar arasnda bulunuyordu. Trkler, Padiahn adna ve din erefine byk bir vecd ile kendilerini kurban verirken Ruslar da ayn derecede bir inat ve hn ile eserlerini tamamladlar 408. Rus Generali Langeron'a gre nehre atlan cesetlerden baka 22700 insan topraa gmlmt 409. Btn islm ahali, yenieri ve teki askerlerin arkasnda lme atlmt. Kban taraflarndaki Trkler ve Tatarlara kar da Ruslar basan kazanmlar, fakat Ana-pa' zaptedememilerdi 410. Bu yenilgiye ramen Trkler, ertesi yl yeniden hatr saylr bir ordu meydana getinniye muvaffak oldular. Bu ordu, Main'den hareket ederek 5 - 6000 kiilik bir kuvvetle Ku-tusof'un savunduu ismail kalesi zerine yryecekti. Fakat Prens Repnin'in kk ordusu, 4 nisanda bu Trk kuvvetlerini datmya muvaffak oldu. Ayn yerde Ribas'm kazand ikinci bir zafer, tehlikeyi bsbtn ortadan kaldrd. Bunun zerine Kutusof, 13 000 kiilik Rus ordusiyle, Sadrzamn ordugh kurmu bulunduu Babada zerine yrd. Osmanllar, Kazaklara kar dayanamadklarn bir defa daha gsterdiler. Ordugh ve ehir atee verildi. Daha sonra yenieriler, Avusturya sava blgesinde buiunan brail'i mdafaa etmek amaciyle Main'de ve Hirsova yolunda grndkleri zaman, 8 temmuzda Repnin ile Ribas ve Kutusof kuvvetlerinin nnde geri ekilmek zorunda kaldlar. Bu olaylardan birka gn sonra Trkler, yeniden Main'de bir ordugh kurdular. Sadrzam, kesin sonulu bir meydan muharebesine tutumadan btn orduyu daima elinde bulundurmak ve muzaffer dman her an iin tehdit etmek tabiyesini kullanyordu ki bu hareket o zamann durumuna tamamiyle uygun grnmektedir 411. Son arpmadan sonra araclk yapan devletler, ihtille kar Rus silhlarnn lzumuna kani olan Fransa, spanya ve Napoli'nin de desteklemeleri ile 412, Babli'ye nihayet fedakrlkta bulunmay kabul ettirdiler: Babli Oakof-u ve Dinyester'e kadar btn kaleleri ykarak
Kars. Suwerow, S. 104 - 109, 109 vd., 126 vd.; Hurmuzaki, Suppl. 12, S. 79, No. CXLX: yalnz 200 - 300 mdafiin canl olarak kurtulabildigi sylenmektedir; Kars. Langerons'un ok nemli olan tenkidi notlan, ayn eser, cilt IH, S. 95 vd. 409 Ayn eaer. S. 97. 410 Zinkeisen VI, S. 803. 411 Langeron, S. 100 vd.; kar. Hrmuzaki, Suppl. 12, S. 80, No. CXLV. 412 Zrakesen VI, S- 834 vd.
408

Sayfa

78

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

harap memleketi brakmya hazr olduunu bildirdi. En sonunda Trk hkmeti, bir adm daha geriliyerek Oakof'u ykmadan Ruslar'a brakmay kabul etti. Bu esaslar zerinde 31 temmuzda bir bang mukaddemat ve ayn zamanda sekiz aylk bir mtareke 413 yapud ve 11 austosta Galati'de imzaland. Bylece Rusya, Dinyester hattna kadar olan topraklar kazanmt. Bbli ise, eski antlamalardaki hkmlerin sonradan kendi lehinde deitirilecei yolunda Ruslar'n vdleri ile iktifa etmek zorunda kald 414. ok gemeden Ya'da bar mzakerelerine baland. Alelacele Petersburg'dan buraya gelen Patyomkin, mzakerelerde esas rol oynuyordu. Samoylof, Ribas ve gark ilerinde derin bilgisi olan Lagkaref, kendisine yardm ediyorlard. Osmanl Padiah, Zitovi Antlamasn yapan ayn murahhaslar Ya'a gndermiti. Fakat sonbaharda Patyomkin'in salk durumu o derecede fenalat ki Rusya'ya dnmek zorunda kald ve daha yolda, Basarabya isteplerinden geerken can verdi. Kendini Daya Kiral sayarak bu duygunun hya-siyle yayan bu adamn lm, deien artlar iinde pek az nemi olan bir olayd. arie onun yerine Kont Besborod ko'yu geirdi ve bu adam bar mzakerelerini ksa bir zamanda sona erdirdi. Bar mukaddemat esaslarna gre 9 ocak 1792 de, Katherina'nn tasvibini aldktan sonra, Ya Bar Antlamasn imzalad. Babli, fazla olarak Kuban blgesinde bar garanti ettii gibi Romanyallara da iki yl mddetle vergi muafiyeti verdi. Katherina'da buna karlk olmak zere on iki milyon kuruluk sava tazminatndan vaz geti 415. Urunda bu kadar kan dkt Memleketeyn ve Basarabya'y elde edemiyen Rusya, Kutusof un' parlak elilik seyahati ve onun erefine tertip olunan enliklerle kendini teselli etmek zorunda kalyordu 416. Fransa'da karklklara bir son vermek ii, Avusturya kadar Rusya'y da gilen-diremezdi. Bylece batda husule gelen deiiklikler; dounun eskimi Devletinin, cretli paylama plnlarndan ve byk ftuhat savalarndan, grne gre nne geilmez kntden ve her halde o andaki yakm tehlikeden, Tuna'nn tesindeki eyaletlerini tamamiyle ve daim olarak kaybetmekten bir defa daha syrlp kurtarlmasna sebep oluyordu. 417
Langeron. Baka bir yerinde. Hurmuzaki, SuppL I 2, S. 81, Zinkeisen VI, S. 840 vd. 416 Kam.: Von Reimers, Rus mparatorunun olaanst elisinin Babali'ye seyahati, Petersburg 1803, 3 cilt, (Struve), gen W Rus'un Viyana'dan Tas ve Krm'a seyahati, ve 179 3 te Peteraburg*-dan stanbul'a gnderilen Rus mparatorunun elisinin gnlk hatrat, Gotha 1801; bu eserin Franszcas da kmtr, Paris, Mandan 1802. 417 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 9/74 -102
413 414 415

Sayfa

79

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

DRDNC BLM Fransz Devrimi Zamannda Osmanl mparatorluu. Lehistan Meselesi. Vilyetlerde Bamsz Hayat. Fazvantolu Ve Ali Paa. Bonaparte'in Msr'a Hcumu Ve Fransa le Zahir Sava. Osmanl mparatorluu'nun Avrupa'daki eyaletleri iinde seyahat eden bir yabanc, daim surette savalara sahne olan Memleketeyn'de bu son harbin brakt ackl izleri canl olarak grebiliyordu. Yklm kalelere, yaklm Boyar evlerine, yerle bir edilmi kylere, mall Trk ve Rus askerlerine, fakir dm, yersiz yurtsuz kalarak tede beride dolaan Rumen kyllerine her adm banda raslanmaktayd. Boyar'lar, igal ordusu subaylar tarafndan kendilerine yklenen ar fedakrlklara katlanmlard. Paalarn ve Rus Generallerinin basklarndan az nce kurtulmu olan ky ahalisi, yeni atanan prensleri (Eflk'da Michael Sutzo, Budan'da Alexander Munisi) tarafndan Trk Efendileri iin ayn derecede merhametsizce smrlyorlard. Ayn ekilde, byle bir yabanc seyyah, Srbistan'da, Bulgaristan'da ve Trkle* rin idaresinde kalm baka blgelerde, zamann "filozaflar" tarafndan o kadar iddetle tenkit edilen Asya meneli bir re jimin nianelerini bulacan zannedebilirdi. Fakat savan uramad blgelerde bayndr yerleri ve ahalisinin baka dinden olan Trk efendilerine kar hibir ikyeti yokmu gibi grnd memleketleri bulunca hayrete dt. nk bu arada slm, Arnavut ve Rum kyls, bu kadar fena tannan ve hakknda kfrler yadrlan Trkiye'de, Avusturya mparatoru II. Joseph ile mutedil n. Leopold'un Alman ol-myan birok tebaalarndan daha rahat yayor, emeinin mkfatn buluyordu. 1793 te byk Rus elilii heyetine itirak eden Struve yle yazmaktadr: "teki vilyetler (Tu-nann tesindeki) halk gibi daim surette dehet ve hrabiye mruz kalmam olan buralarn kyls huzur iinde tarlasn ekiyor, fena olmasna ramen kulbesinde memnun bir hayat geiriyor, barn nimetlerinden faydalanyor, dost da olsa dman da olsa ayn derecede korkun olan bir ordu iin deil, fakat kendisi iin yetiecek ekinleri gler yzle seyrediyor" 418. Srbistan'da hemen hemen tamamiyle serbest ve Knezler tarafndan yneltilen blgeler de vard. Bunlar yaknlarndaki
418

Sayfa

80

Struve, S. 118 - 119.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

paalara belli bir vergi verirlerdi. Dorudan doruya padiah veya korkun bir tiran olmay aklna getir-miyen, aar ve baka hafif vergileri almakla yetinen bir sipahiye ait kyler de bulunmakta idi. Belgrat Paas, yalnz genel bir vergiden baka bir ey alamazd 419. Geri son sava srasnda birok Srplar Macaristan'a giderek burada yerlemi olan kyllere iltihak etmilerdi. Fakat bunun sebebi, imparatorun ykledii ar mkellefiyetler olup hi bir surette ezici ve katlanlmas imknsz bir sefalet deildi. Bununla beraber 1789 da Hayduk'lar, blk baslan ve "esaret zincirlerini krmak iin" mparatorun fermann havi daha baka unsurlarl a birlikte yzba Koca ile Albay Mihalye-vi'in ktalarn tekil etmilerdi. Ayn surette Brankovi" ve Marian adndaki silhorlar da maiyetlerine birok insan toplamlard. Hatt Marian, baz baarlar da gstermitir: 1790 balarnda Kruevatz'a girerek kilisede eski Hristiyan ibadetini ihya etmitir. Bar antlamas hkmleri arasna konan umum! af sayesinde phesiz din ve hrriyet urunda ayaklanm olan birok kimseler yeniden kylerindeki ileri bana dndler. Biroklar da Avusturya topraklarna sndlar 420. Trkler, hi bir surette Avrupa'nn mutlaka dar atmak zorunda olduu barbar insanlar deillerdi. Avrupa, insanla ve kltre kar olan devlerini, bir vakitler Hristiyanlk dmanlarna kar yaptndan daha baka su rette grmeli idi. Yukarda ad geen ve Alman aslndan olan Rum diplomat, hakl olarak hkim unsurun, yani Trklerin meziyetlerini vmekte ve szlerine yle devam etmektedir: "yi ve ho bir millet, arl ve hareketsizliinin en byk sebebini iklimde grmek lzmdr" 421. istanbul'da da cesareti krlm ve fakir- dm halka raslanmyordu. istanbul ahalisi, kaygsz bir mitsizlikle ve devlet ricaline itimatszlk besliyerek, sefil bir hayat srmekten uzak bulunuyordu. "Marur, hareketli ve kararlarnda sonuna kadar sebatl" gen Padiaha 422, Osmanl hanedanna mahsus bir derecede, Tanr gibi tapnyordu 423. Amcas btn enliklerde hareketsiz kalr, krkn klelerine giydir-tir ve yelpaze sallattrrd 424. Halbuki IH. Selim, istanbul sokaklarnda yaya olarak gez iyor,
Ranke, dle Serbische Revolation (Srp ihtilli), Berlin 1844, S. 38 vd. Ayn eser. Pawlowitach; bu yazar benim faydalanmak imknn bulamadm "Srplarn ve Hrvatlarn son drt Trk - Avusturya savama gnll olarak itirakleri", Viyana, 1854, adl eseri de kul-lanmiftir. 421 Ayn eser, S. 199. 422 "Turbulent, fier, entete; (Salaberry), Voyage, 3. 189. 423 Kars. Lechevalier, S. 129; Abdlhamlfn yaptrd geit resmi hakknda: "Loraque le Sultan a poru, chacun s'est neli'* et s,est couvert la figre avec les mains". 424 Ayn eser, S. 321; Abesci (Habesci), Etat actuel de t'emplre ottoman, traduit de 1'angIaJs par M. Fontanee (Almanca* Lflbeck 1787), Paris 1792, S. 11,
419 420

Sayfa

81

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

lks ve kt ahlka kar kard buyruklarn hakkiyle uygulanp uygulanmadn gzyle grerek kontrol ediyordu 425. Bu sebepledir ki yeni Padiah'n batl harp sanat retmenlerine, mhendisler ve uzmanlara kar besledii byk sevgi ho grlyordu. Gerekten de Lafitte, St. Remy, Monnier ve Toussaint, Kauffer, Leroy ve Le Brun gibi adamlar stanbul'u tekrar mdafaa edilebilir bir hale koyuyorlar 426 ve yeni bir Osmanl donanmas yaratyorlard 427. istanbul ahalisi, tfeki ktasnn yaratcs olan mer Aay bile eski kutsal asker! gelenei inemi bir insan olarak knamyordu. Yalnz yenieriler, Avrupa rneine gre bir slahat ile kendilerini tehdit edilmi grdkleri zaman, mrldanmiya baladlar 428. Hakikatte bunlar o kadar dmlerdi ki 1770 de bazlar, savunmamak iin uhadar olmulard 429. Eyaletlerden hazineye gelen paralar gayr muntazam olmakla beraber, Padiahn geliri 80 milyon olarak tahmin olunuyordu 430. Mden gelirleri hari olmak zere devlet hazinesine (mir) her yl 30 milyon kuru para gelirdi 431. Vezirler, birka sene iinde bile zengin olmak imknm buluyorlard 432. 1770 e doru birisi on dokuz ay gibi ksa bir zamanda 6 milyon kuru y-mya muvaffak olmu ve 1750 de bir defterdar, 28.000 kese ile firar etmiti 433. Damat brahim Paann Kubbe Vezirlii unvann kaldrmasndan sonra stanbul'da efendi snf, eskisi gibi imdi de btn nemini muhafaza ediyordu 434. Devlet ricali, Padiahn mavirleri, hep bu efendiler arasndan seiliyordu. Bunlarn karsnda vezirin eski nfuzu kalmamt. Bununla beraber eyaletleri idare eden enerjili veya cesur ahsiyetlerin en yksek devlet makamna karlmalar imkn kalkm dildi. Kabul srasnda Reis Efendi ve Khya Bey, vezirin yannda otururlard 435. Fakat Padiah, btn mektuplar Kzlar Aas ile yalnz bana okurdu 436. 1780 tarihlerinde
425

(Salaberry) ,S. 190. kars. Craven, Voyage en Crimee et i Constantinople en 1786, London - Paris 1789 ,S. 332: "Son entendement perce a travers les nuages de l'education effeminee qal le reu". 426 Lechevatter, S. 31, 82 - 66, 72, 74, 98, 227. 427 Ranke, S. 85, Juchereau de St. Denys'nin Revoluttons d* Onstantinople en 1807 et 1808 I, Parla 1819, adU eserin* ftfre. 428 Ranke, S. 6 - 87. 429 Abesci II, S. 4. istanbul'da kardklar yangnlar hakknda bak: ayn eser, S. 163. 430 Ayn eser, I, S. 231 vd. 431 Hara 6 milyon, tuz ve balklk 4 milyon, "ahs mal" 3 milyon, mmeye ait akar ve emlk 5 milyon, gmrkler 8 milyon; vergilerin miktar, Msr iin 600 000, Eflk iin 230 000 (aslnda 309 000), Budan iin 160 000 (aslnda 167944,20), Rogusa in 25 000 kuru. idi. 432 Ayn yer. 433 Ayn eser, S. 195 - 196. 434 Ayn eser S. 195. 435 Ayn eser, S. 197. 436 Ayn eser, S. 192.

Sayfa

82

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

stanbul'da 12 genel kitaplk vard 437. Bir mddet Fransa'da yaam olan Mehmet Efendi'nin olu Sait Efen-di'nin 1726 da kurduu basmevi, says 40.000 i bulan yazclarn dmanlklar neticesi olarak 1782 de kapatlm, fakat 1784. te yeniden almt 438. Toderini, o zamana kadar hi dikakti ekmiyen Trk Edebiyat zerinde ok tannm etrafl bir eser basmya muvaffak oluyordu 439. Kaba lks, saraydan uzaklatrlmt. III. Selim, sevilmiyen kadnlara yn yn kymetli ss eyas hediye etmektense, Prens olu Konstantin Hypsilantes ve daha baka tahsil grm Rumlara "Elektrik makinesi" ni izah ettirmekten holanyordu 440. Bar imzaland zaman Prusya'nn iltimas ile yeniden iktidar mevkiine getirilen Sadrzam Yusuf Paann elinde 10.000 kiilik bir ordu bulunmaktayd. Abesci'nin birka yl daha nceki zamana ait olmak zere verdii bilgiye gre: Osmanl mparatorluu 112.000 kiilik bir yenieri ordusuna malikti. phesiz ki bunlarn ou, kale muhafzlar olarak teye beriye datlmlard. Bunlardan baka yenieri ad verilen insanlarn says namtenahi denecek kadar oktu. Hatt stanbul'da bulunan 40.000 kiilik yenieri askerinin adlarn ihtiva eden listede Rum Patrii ile Fransz Konsolosunun da isimleri grlmekte idi 441. Bunlardan baka 2.000 Humbaraci, 12.000 bostanc, muhafz ktalar, 18.000 topu - 6.000 i stanbul'da -, 6.000 mekkreci, 6.000 sara, yk, 32.000 levent, 12.000 cretli sipahi olan, 100.000 den fazla zeamet ve tmarl - ki zeamet sahipleri topraklarndan ylda 6 - 20.000, timar sahipleri ise 20 -100.000 kuruluk gelir alrlard -, 18 30.000 atl cebeci, muhtelif paalara ait 4.000 Sekban, 6.000 Molac veya ordu hizmetileri ve ilve olarak 5.000 gnll asker vard 442. Bunlarn ou, Padiah'n ilk emri zerine hizmete gelmekten kanrlar, hatt bazlar hi gelmezlerdi. Her ne olursa olsun baka baka birliklerden tekil olunan bu ordu, ok nemli bir sava kudreti meydana getiriyordu ki bu hakikati Avusturyallar ve Ruslar, son zamanlarda kfi derecede renmilerdi. Nihayet stanbul'u mdafaa etmek iin Bizans rneine gre tekiltlandrlm olan esnaf cemiyetlerinden de 50.000 kii toplanabilirdi 443. Daima azalmakla beraber Grciler, erkesler ve her gn
Lechevaer, S. 241. Abesci I, S. 152 not. kar. S. 150. "Sulla letterature turehesca"; kars. Abesci II, S. 227 - 28. 440 Karatzas, Hurmuzaki XIII, S. 104, 542. 441 Abesci n, S. 5 vd. 442 Ayn eser, II, S. 5 - 24; kars. ayn eser S. 24 - 25, 41 - 43. 443 Aym eaer H, S. 45
437 438 439

Sayfa

83

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

says elliyi bulan mhtedler, saray halkn muntazam surette yeniliyorlard 444 . Uk byk tehlike karsnda Osmanllarn btn servetleri ile Bursa'ya gitmiye mtemayil olduklar ve Konstantin'in ehrini arie'ye terkedecekleri midi 445, bu durum iinde kuruntudan baka birey deildi; Islahat niyetlerini gerekletiremiyen . Selim'in doru olarak grd gibi devletin bana musallat kesilen en byk bel, paalarn bamsz bir surette eyaletleri idare etmeleri ; Anadolu'da apan Olu ve Kara Osman Olu gibi byk ailelerin kazandklar nfuz; nihayet vergilerin toplanmas iinin, tamamiyle keyiflerine gre hareket eden ve btn kuvveti ellerine alm bulunan kimselere braklmas idi. am Valisi Os man Paa ld zaman 12 milyon kuruluk bir servet brakmt. Sayda Paas olan byk olu, babasnn mirasn 10.000 keseye satn alarak am Valisi oldu. Asya tarafndaki Beyler kendi blgelerinde ylda 12.000, Avrupa taraf ndakiler ise 10.000 duka vergi toplarlard 446. Srbistan'da Aa Ahmet'in elinde yenieri ve baka askerlerden teekkl eden 10.000 kiilik bir kuvvet vard. O, Belgrat Paasna ve btn haklarn ellerinden ald sipahilere kar mcadele ediyor ve bu keyf hareketi ancak bartan sonra Babli tarafndan adam yollanarak ldrlncuye kadar devam ediyordu 447. Savatan sonra isiz kalan maceraperest askerlerin tekil ettikleri soyguncu eteler, btn Trakya ve Bulgaristan'da dehet sayorlard. Tekmil snr boyunun mdafaas kendisine braklan Tuna Ayan (mahall bakanlar), Nibolu, Rusuk ve Silistre'de bamsz hkmdarlar gibi hareket ediyorlard. Sonradan bunlar arasnda Ter-seoik Olu adnda birisi ortaya kt. Tpk Asya tarafndaki byk toprak sahipleri ve blgesinin gerek hkmdrlar gibi, burasn da uzun mddet ayn aile idare etti. smen yenieri olan sergerdeler arasndan kan bu gibi vilyet m-tegailibeleri, byle nfuzlu ve korkun aalar da, tpk baz paalar gibi, imtiyaz ve mevkilerini irsen elde etmilerdi ve miraslarn kendi ailelerine intikal ettirmiye alyorlard. Sonralar byk bir hret kazanacak olan Pazvantolu Osman, bu eitten geni bir mirasa konmutu. Bundan sonra sava srasnda Vidin kalesinin baarl bir ekilde savunulmasnda kendini gstermiti. Bylece daha sonra yenierilerin ve isiz kalan askerlerin yardmn grerek, Avusturya tarafndan desteklenerek ve Byk Devrim

84
Sayfa

Ayn er I, 8. 153 vd. Ayn eser, 9. 84. 446 Ayn eser, ayn sahifeler. 447 Rank*, S. 90 vd.
444 445

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

srasnda Franszlar tarafndan okanarak, Tuna kysndaki memleketinde, erefli bir gelenein mdafii sfatiyle padiaha kar isyan bayran kaldrmak cretini gsterdi 448. Bununla beraber ilk nce bu Vidinli mtegallibe, cil bir tehlike tekil etmiyordu. Enerjili ve merhametsizce hareket eden Ali Paa, Rus entrikas ile kkrtlan Suli ahalisine kar padiahn haklarn baar ile mdafaa etti. phesiz ki Ali Paga'mn Ohrida'y zaptetmesi devletin menfaatna, eki -ya gruhlarnn buraya ve Eflk'l tccarlarn oturmakta olduklar Makedonya'nn bayndr Moskopolis ehrine girmelerinden ok daha uygundu 449. Bu durum karsnda stanbul'daki rical, yeni Avrupa siyaseti ile megul olabiliyorlar ve Trkiye'nin bu siyasette bir rol oynyabecei midini besliyorlard. Gerekten de muzaffer Jacobin'Ierin kurmu olduklar yeni Fransa, ok gemeden kopacak olan Lehistan ihtillinde, en eski bir siyas gelenein bu temsilcilerinin yardmn kabule hazrd. Cumhuriyetin birinci ylnn aralk ay iinde, sanatkr yaradll olup hi bir bakmdan yeni doan "hrriyet" ruhunu stanbul'da temsil etmiye asla lyk olmyan Choiseul Gouffier, bir mddet Rus elilii binasnda yaadktan sonra, Rusya'ya gitti ve oradan da Fransa'ya dnd. Yerine ba kan eski tercman Fonton, 1793 yl balarna kadar Avusturya askerinin igali altnda bulunan Hotin'in hemen boaltlmas iin Reis Efendiyi Viyana hkmeti nezdinde srar etmiye tevik etti. Bundan baka bir Rus saldrna kar savunabilmek iin Basarabya'daki kaleler takviye edildi 450. Ruslar, batda kan buhrandan ve Prusya ile Avusturya'nn Rhein boylarnda dm olduklar g durumdan faydalanarak, Lehistan devletini ortadan kaldrmak istiyorlard. Fransz mhendisi Kauffer, yeniden Babli'nin hizmetinde alyor ve Osmanllar tekrar sava armya hevesli grn yorlard. Descorches adnda bir Fransz temsilcisi, Varova'dan kalkarak Bosna zerinden stanbul'a geldi. Eskiden Marquis de Ste. - Croix adn tam olan bu adam, Yakn Douda, Trk leminin esrarl havas iinde baarl bir politika takip edebilecek kabiliyette bir siyaset adam deildi 451. Bu elinin 1793 yaznda gerekletirmeye alt pln, daima Rus ihtiras ve Avusturya rekabeti ile tehdit edilen Trkiye ile resmen bir ittifak antlamas yapmaktan ibaretti. Fransa, yeni ald Polonya eyaletleri ile
Ayn eser, S. 92 vd. Kars. Jirecfc, Geachichte der Bolgaren (Bulgar'larn tarihi), S. 479 vd. Ranke, S. 93. Mendelssohn-Bartholdy, S. 60 vd. 450 Hurmuzaki, Suppl II, S. 86, No. CLVT. 451 Kars. Zinkeisen VI, S. 861 vd.
448 449

Sayfa

85

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

imdi Kamni-e'de de Dinyester'in Moldovya'dan akan kesiminde Osmanllarla snrda olan Rusya'nn emellerine btn yeni ihtillci enerjisini kullanarak bir set ekmek istiyordu. Elinin fikrine gre ittifak antlamas, Babli'ye, Kk Kaynarca ile telkin olunan snrlar, muzaffer Fransa Cumhuriyeti'nin garanti ettiini beyan eden bir hkm ihtiva etmeli idi 452. Ayn surette 1793 de istanbul'a kabul olunmyan Kont Se-monvil'e 453 ile Descorches'in dman ve radikal fikirli Henin 454 gibi Descorches'in selefleri de benzeri projeler yaparak III. Selim'in devletini, ananevi dmana kar korumak istiyorlard 455. Lehistan ihtillinin banda bulunanlar, stanbul'da Fransa'nn aracl ile Osmanllarla kurnaz Rus saldrganlar arasnda yeni bir savan kacan umuyorlard 456. Lehistan Cumhuriyeti'nin 1794 eyllnde stanbul'a gelen murahhaslar, paralanm devletin gney bat vilyetlerin den Eflk ve Budan'a benzer bir Gospodarlk'n tekil edilmesi ve bunun Trk himayesi altna alnmas teklifini getireceklerdi 457. Bu murahhaslar, stanbul'daki vefal dostlarna ok sayda silh, cesur ve tecrbeli subay, yardmc bir filo ve daha birok gerekli eylerin verileceini vaat etmekten geri durmadlar 458. Dediklerine gre ngiltere, sve ve Danimarka, Trkiye ile drtl bir ittifak yapmya hazrdlar 459. istanbul'daki Fransz basmevi, geri kalm olan Trkleri nihayet "Avrupa kltr" (lumieres europeennes) ile tantracakt 460. Henin, Trk bakentindeki kalelerde 12.000 topunun yerletirilmesine alld, zmir ile baka tersanelerde yeni gemilerin byk bir hzla ina edildikleri ve Osmanl Devleti'nin, hedefi kolayca anlalabilen kuvvetli bir taarruza hazrland haberlerini byk bir memnunlukla rendi 461. Hakikatte Babli, smail, Bender ve Hotin kalelerini sratle tahkim ediyor, Kili ve Akkerman'da da ayni eyleri yapmya hazrlanyordu 462. 1795 sonlarnda Memleketeyn'de byk harp mhimmat ylmt 463.
452 453 454

Hurmuzaki, Suppl. II, S. 86, No. CLVI. Kars. Zinkeisen VI, S. 861 vd. Ayn eser, S. 875. 455 Hurmuzaki. SuppL 12, S. 88 vd. 456 "Memoires de Michel Oginski sur la Pologne et les Polonaia depuis 1788 jusqu' la fin de 1815, Paris - Geneve 1826 I, S. 355 vd. 457 "Acte i fragmente" II, S. 351, Nr. 3. 458 Hurmuzaki, Suppl. II, S. 91. 459 Zinkeisen VI, S. 869 vd. 460 Hurmuzaki, Suppl, 12, S. 119. 461 Ayn eser, S. 91. Lusin, "ans - culotte de l'e'chelle" in asker pim hakknda da bilgi vardr. 462 Ayn eser, S. 89, Nr. CLXXVIII; "acte i fragmente" n, S. 350, Nr. 1, 3 463 Hurmuzaki, Suppl. 12, S. 131, Nr. CCI; "Acte i fragmente" H, S. 348, Nr. 2.

Sayfa

86

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Babli'nin, 1793 austosunda skk bir duruma den Fransa Cumhuriyeti ile gizli bir antlama imzaladna ve bu anlamann esasnda bir Fransz filosunun Karadenize gnderilmesi derpi edildiine inanlyordu 464 . Eer byle bir antlama hakikaten mevcut idi ise bu, Babli iin yeni bir garanti demekti. stanbul'daki duruma hkim olan bar taraftarlar ise, Fransz Jacobin rejiminin bu gibi teklifleri* ni reddettikleri gibi kralclarn tahriklerine de asla kulak vermek istemiyorlard465. Tercman Georg Murusi'nin ak olarak ifade ettiine gre, 1793 de tarafsz bir devlet olduunu iln eden Babli 466, Avrupa'nn mutlak hkmdarlar ile sava devam ettii mddete Fransa'nn daim! bir elisini kabul etmiyecekti 467. Bununla beraber Franszlar stanbul sokaklarnda serbeste ihtill marlar syliyebiyorlar ve renkli almetlerini tayabiliyorlard 468. Reis Efendi, Fransz elisine kar nezakette kusur etmiyor, Fransz zaferleri iin Descorches' tebrik etmek frsatn karmyordu 469. Fakat Descorches, eskiden olduu gibi imdi de "tccar Aubry" olarak kalyor ve "Mill Konvansiyon Hkmetinin sivil komiseri" sfatn muhafaza ediyordu 470. Bununla beraber 1793 de 14 temmuz bayramnn kutlanmasna msaade olunmad 471 Rusya, pervasz bir diplomat olan yeni elisi Koubey vastasiyle ehemmiyetsiz bir takm bar bozarhklardan ikyet ederek 472, Babli'nin yeni dostluk nianeleri gstermesi yolundaki eski isteini yeniledi 473 ve bu meyanda Fransa'ya kar aktan aa cephe alnmasn, hatt Memleketeyn hakknda baz beyanatta bulunulmasn 474 istedi. Bu durum karsnda bile padiah, glkle kazanlm, olan bar ve skneti tehlikeye atmamak kararnda sebat etti 475. Tam bu srada Lehistan'da vaki olan karklklar.
Zinkeisen VI, S. 871 - 872, bir Prusya raporun* gn. Ayn eser, S. 372 - 873. Ayn eser, S. 858 467 Hurmuzaki, Suppl, I 2, S .92. 468 Kar$. Ayn eser, S. 127 - 128 ve Zinkeisen VI, 858 vd. 469 Hurmuzaki, Suppl. 12, S. 85 - 96, Nr. CUCTV. 470 Zinkeisen VI, S. 863. 471 Ayn eser, S. 817. 472 Hurmuzaki 1X2, S. 275, Nr. CCCXXX. 473 Fransz ajannn sylediklerini, stanbul'daki Prusya elisinin bildirdii bir mektup ta teyit etmektedir. Bu mektupta, yeni bir sava yapld takdirde denecek "tazminatn Tuna'ya kadar uzatlmas gerektiine iaret edilmektedir; "Acte t fragmente" II, S. 349, Nr. 4 474 Daha 1793 yl baslarnda Rus temsilcisi Kwastof, Budan Prensinin aslini istemiti. Bunun sebebi. Prensin Ruslar tarafndan Yag'a gnderilen bapiskoposu uzaklastrm olmas idL Munisi, arieye bir nevi tarziye vermek iin Bkre'e gitmiti; "Acte si frag-mente" n, S. 348 - 349; Venedik raporu: Hurmuzaki IX 2. 271 - 373; Hotanda raporlar: "Denkv/rdigkeiten der rumaenisehen Akademie" \XXII, S. 634. 475 Hurmuzaki, Suppl. 12, S. 97 - 98, Nr. CLXVHL
464 465 466

Sayfa

87

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Madalins-ki ve Kosciuszko'nun ayaklanmalar, Rus diplomasisinin sesini biraz alaltmasma mil oldu. 1794 haziran ortalarnda Prusyallar Krakovi'ye girdiler. Varova muhasara edildi ve, ayn yln ekim aynda diktatr Kosciuszko, Maciejowice meydan muharebesinde esir alnd. Austosta atanan yeni Reis Efendi ve idam olunan Prens Georg'un kardei olup Ko-ubey'in yardmiyle dmanlarna galip gelerek tercmanl a ykselen Alexander Kalmachi, selefleri gibi tam bir ba r siyaseti taraftar idiler: Bu artlar altnda Leh radikallerinin gnderdikleri murahhaslar, yukarda sylendii gibi, eski Lehistan vilyetlerinden bir ksmn Osmanl himayesi altna alnmas yolundaki tekliflerine hi bir cevap alamadlar 476. Moldavya Prensi Michael Sutzo, glkle Leh mltecilerini kendi memleketine kabul etmek msaadesini alabildi 477. Ayn zamanda Cumhuriyet, bir Rum olan Konatantin Stamati'nn teklifleri boa ktktan sonra Fransz tebaasn-dan ve Descorches'in eski sekreteri Emil Gaudin'in konsolos, daha dorusu mutemet (Personne de confiance) olarak buraya atanmasn ve ksa bir zamanda tannmasn salamak istiyordu 478. Fakat ihtillci Leh mltecileri, silhlarn brakmak ve memleketin i taraflarna gitmek emrini aldlar. Bunun neticesi olarak 4.000 mlteciden yalnz birka yz kii kald 479. Babli, Rus hizmetinde bir Leh taburunun 1794 yh balarnda Moldavya'da klamasn kesin olarak reddetti 480. Daha sonra, 26 austosta Reis Efendi, Babli'nin gmrk tarifesini ykseltmesi zerine, Rusya ile kan bir anlamazl halletti 481. 1795 nisannda Kral Stanislaus Varova'y terketti. Ancak ayn yln aralk aynda resmen istifa etti. Ruslarn resm beyanatndan sonra Polonya Devleti artk ortadan kalkmt 482. Babli, hoa gitmiyen bu haberi byk bir teessrle karlad. Bu olay, dorudan doruya kendisi iin bir tehlike almeti olarak gryordu. Bununla beraber, hi yorulmadan alan ve bir Fransz filosunu Karadenize gndermeyi vdeden Descorches, Osmanl hkmetini sava amya raz edemedi. 483. Lehistan'n paylalmas
476 477

"Acte 9i fragmente" II. S. 351, Nr. 3. Hurmuzaki, Suppl. 12, S. 104. 478 Ayn eser S. 122 vd.; "Documente CaliimachT , S. 805 -506. 1792 de Stein adnda birinin Memleketeyn'de Prusya konsolosluuna atanmas iin verdii dileke hakknda, bak: "Acte si fragmente" II, S. 338 vd. 479 Aym ser, 8. 349, Nr. 3; kar. HurmusaM ixa, 8. T, Nr. occxxvm. 480 "Acte i fragmente" II, S. 350 - 351. Bundan baka Fransz Jacobin'leri; 1790 tarihinde, siyas bir deiiklik olduu takdirde Kbrs veya Girit'e snmak iin kabul olunap olurtmyacakhtrrm Babi li'den sonautamirSal: Zinkeree VI? 3. 50 481 Ayn eser, S. 875 vd. 482 Hurmuzaki 1X2, S. 277, Nr. CCCXXXIV; Oginski I - II. 483 Hurmuzaki 1X2.

Sayfa

88

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

antlamas 24 kasmda imzaland. Bundan byle Varova'nn bir Prusya vi lyetinin bakenti olacana phe yoktu. Her eye ramen stanbul'daki devlet adamlar, ekingenliklerini ve hareketsizliklerini muhafaza ediyorlard 484. Bununla beraber Leh mltecileri ve Fransz Jocobinleri, Babli'yi Rusya'ya kar bir sava amya ikna etmek iin her vastaya bavuruyorlard. lkbahar gelince Descorches, istanbul'u terketti.Krk elbiseler ve banda bir trban olduu halde kahvehanelere giderek Osmanl halkna ateli bir lisanla uzun uzun hitabelerde bulunan bu garip adamn hatras, Trk bakentinde daha uzun zaman yaamtr 485. Descorches'un ardas Verninae idi. Bu adam temkinli bir diplomat olup, pervaszca bir siyaset takip eden ve 1794 temmuzunda iktidardan den Robespierre'in zihniyetini deil, Konvansiyon rejiminde galip gelen daha muhafazakr dncelileri temsil ediyordu. Verninae, 14 mays J.795 de stanbul'a geldi ve 1 haziranda Babli tarafndan tannd. Fransa, nisan aynda Basel (Bale) antlamasn yaparak Prusya ile barmt. Verninae, Babli'yi baka ekilde bir drtl ittifak iin kazanmak istiyordu. Burada kuvvetli ve Trklerin saygsn kazanm olan Prusya, nemli bir rol oy nyacakt 486.Fakat Binba Knobelsdorf'un protestosu, btn bu projenin hi de cidd olmadn ok gemeden anlatm oluyordu 487. Verninae, Venedik'ten geerken rastlad Leh mlteci-leriyle grm ve bunlara, Rus mstevlilerine ve tiranlarna kar Trkleri tahrik ederek savaa sokmak gibi zerine ald g bir devde kendisine yardmc olmak zere, itimad ettikleri bir temsilciyi istanbul'a gndermelerini tavsiye etmiti. Bu fikri benimsiyen Lehliler, Kont Michael Oginski'ye bu grevi verdiler. Kont Oginski'nin gizli mahiyetini muhafaza edecek oan vazifesi, Osmanl Devleti ile Lehistan Devleti arasnda tam br tedafi ve tecavz antlama meydana getirmekten ibaretti. lk nce "Mill otorite" (Autorite na-tionale) iin Moldayva eyaletindeki Botoani'de, Hotin yaknlarnda snabilecek bir yer istendi. Fransa stanbul'da elli milyon kuruluk bir istikraz temin etmek iin* tavassutta bulunacakt. Leh mltecileri, Fransz silhlar ile tehiz edilmi, Fransz topu subaylar komutasnda bir ordu vcude getirebileceklerine inanyorlard. Kendini gstermiye, parlamaa
484 485

Oginski, M, S. 61. Ayn eser S. 197 - 198. 486 Trkler bu antlamadan memnun de-iUerdi ve Fransa'nn, himaye ettii Polonyallar iin hibir menfaat koparmadljfna. hayret ediyorlard: Ayn eser, S. 133, kar. S. 174. 487 Zinkeisen VI, S. 880 - 881

Sayfa

89

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

alan Bonaparte, Osmanl ordusunu islh etmek devini zerine almak hlyasn besliyordu 488. Sylendiine gre Fransa, Leh aslndan olan Turski'yi "Trk svarisi generali" (officier - general de la cavalerio turque) olarak grevlendirecekti 489.Lehlileri Kamenie zerine, Osmanl ordularn ve donanmasn da Oakof ve douda Grcistan yolu ile Krm zerine yrtmek zaman gelmi gibi grnyordu 490. Kont Oginski, sene sonlarna doru zmir ve Mha-li zerinden istanbul'a gelerek kendini Yohann Riedel ad ile tantt 491. Bununla beraber Verninac'n pln, daha ba-ndanberi mitsizdi. Geri o, padiah tarafndan 26 nisanda huzura kabul olundu 492 ve deniz zerindeki Fransz pavyonunun mtiyazl durumunu muhafaza edecei tannd. Fakat Trkler, bu Fransz elisini hi bir zaman ciddiye almadlar. ok gemeden yerine atanan Aubert Dubayet, ekim aynda stanbul'a gel di. Fakat bu da, selefinin plnn gerekletirmek yolunda baarszla urad. Bir yanda bunlar olurken, te yanda da 6 ocak 1796 da Fransz yardm ile Lehistan'n hrriyetini kurtarmak amaciyle Krakovi'de yeni bir "konfederasyon" vcude getirildi 493. En sonunda Kont Oginski, o zaman Babli'nin byk tercman rtbesini tayan Georg Murusi Ue grmee muvaffak odu. Bu grme esnasmda byk tercmann Lehistan'daki artlar ve o-rada i banda bulunan ahsiyetleri iyi tandna 494 ve bedbaht Leh milletine tam bir sempati beslediine ahit oldu. 495. Bu kabul urasnda Verninac da hasr bulunuyordu. Kont Oginski, Ruslarn ksa bir zaman sonra Memleketeyn'i ilhak edeceklerini, Rumlar ayt.klanmya kkrtacaklarn ve Trk hkimiyeti altnda bulunan Karadeniz zerinde de stanbul'a kadar ilerliyebileceklerini syledi. Byk tercman alayl bir tavrla "btn bunlar olmcuya kadar Tuna nehrinden daha ok sular akacaktr" diye cevap verdi. phesizki Murusi, bu Lehli'nin ne kadar isabetli konutuunu, kehanetini farkedemiyordu 496. Bu arada Lehlilerin o zamana kadar mUliyetcilikleriyle tannm mill
Ayn eser, S. 882: austos 1795; VII, S. 747 - 749. Hakikaten de Turski stanbul'a geldi; fakat birka ay sonra Oginiski (II, S. 142, not 1),, "hibir Trk svarisinin AVnipttusulne gre ata binmediine" iaret ediyor. 490 Ayn eser, S. 103 - 113. Petersburg'daki harp taraftarlar partisine mensup bulunan Vacrian Subof, daha o zaman tran'a kar harekete gemiti; ayn eser, S. 133 - 134. kar. Hurmuzaki, Suppl. 13, S. 396. 491 Oniski n, S. 125. 492 Ayn eser, S. 132. 493 Ayn eser, S. 180 - 181. 1796 da Franszlarn istanbul'da yaptklar milli bayram hakknda bak: gene ayna eser, S. 205 - 296. 494 Ayn eser, S. 162 vd. 495 Un timoln oculaire n'aurait pas pu tre mieuc informe'", ayn eser, S. 171. 496 Ayn eser, S. 177 - 178.
488 489

Sayfa

90

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

parti yelerinden bir ksm, Ya ve Bkre ehirlerinde toplanmlar ve, vatanlarn yeniden diriltmek a-maciyle, bir "intikam ordusu" tekili yolunda almlard. Avusturyallar, yeni kazandklar Galiya vilyetinde asayiin bozulacandan korkuyorlard. Geri Rus konsolosu, asilerin uzaklatrlmas iin srar ediyordu. Fakat bu yolda alnan btn tedbirlere ramen mlteci Leh vatanperverlerinin says gnden gne oalyordu. "Polonya ve Litvan-ya ordular bakomutan (geneal en chef)" olan Dombrows-ki ve Denisko bunlarn banda bulunuyorlard. Ancak bun lar, yeni Moldavya Prensi Alexander Kallimachi'den ziyade, gen ve kabiliyetli Eflk Pren3i Alexander Murusi'den himaye gryorlard, tki bine yakn insan, Lemberg'dcki renciler, gndelikle alan iiler ve esnaf raklar ile birleerek sava yeniden amak amaciyle Galicya'ya gireceklerdi 497. Geri Rus basks neticesi olarak Eflk Prensi azlolun-du; kardei olan Babli tercman Kbrs'a srld; Reis Efendi de yerini eski Petersburg elisi Rasih Ahmet Efendiye brakmak zorunda kald. Fakat btn bunlara ramen Memleketcyn'de Lehlilerin faaliyetleri ve tahrikleri devam ediyor ve istanbul'da, bir gzdenin nfuziyle hareket eden annesinin aksine olarak, padiahn Fransz plnlarnn hararetli bir taraftar olduuna kesin olarak inanlyordu. 498. Verninac'n yukarda sz geen ardas Aubert Duba-, yet, Lehistan'n kurtuluunu Memleketeyn'de tertiplemek1 fikrini selefinden daha hararetli bir surette takip etti. Fransa'nn yeni Bkre konsolosu General Carra de St. Cyr, Leh mltecilerinin tekil ettikleri Isk orduyu zafere kavuturacakt. Kendisi ise Avusturya'ya kar giriilecek bir taarruzu otuz bin kiilik bir ordu ile doudan, Galiya'dan detekiiyebileceini umuyordu 499. stanbul'da Fransa'nn itibar, hi bir zaman bu kadar yksek olmamt. nk Bonapart zaferler kazanarak yukar talya'nn hkimi olmu ve Avusturya mparatorunu ok ar artlarla bir bar yapmya zorlamt. Bu durum iinde Avusturya'nn Galiya'y, hatt Moldavya Bukovina-sn geri verecei bekleniyordu. Rusya, ihtiyar Heraklius'un son gnlerinde Grcistan ilerinin dzenlenmesi ile urayordu. Subof, 1796 da Derbent'i zaptetmiti. Ayn zamanda Rus ktalar ran'da ahn ordulariyle dyorlard. ahn imdadna koan Fransz subaylar, byk bir sevin ve
Ayn eser, S. 246 - 267; Hurmuzaki, Suppl. 12, S. 456. Oginski II, S .197, 206 - 207, 20S - 209, 217 vd.; Hurmuzaki, Suppl. 12, S. 154 - 155, Nr. 3i fragment*" 13, S. 499 Benim "Documente Callimachi" I, S. CLXXIX.
497 498

CCXXXIU; "Acte

Sayfa

91

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

minnettarlkla karlanmlard. stanbul'daki Fransz mahfillerinde baz kimseler, Edirne'ye gnderilen Serasker Hakk Paa'nn Ruslara hcum etmekle grevlendirildiine, Hakk Paa'nn veya Bursa'da bulunup yalnz Sayda Paas unvann tayan mzl Yusuf Paa'nn Sadrazamla geirileceine inanyorlard 500. Ekim aynn ikisinde yeni Fransz elisi, Edirne'deki Trk askerlerinden tekil edilen 2 000 - 3 000 kiilik bir maiyetle stanbul'a geldi ve hi tereddt etmeden vazifesinin "Krm' istirdat ve Lehistan' ihya etmek" olduunu syledi. Yeni elinin geliini kendisi iin bir hakaret sayan Verninac'n kard engeller yznden Aubert Dubayet, yl nce Rus elisinin yapt ekilde trenle stanbul'a girmek erefinden mahrum kalmt 501. midi boa kan Leh temsilcisi, Aubert Dubayet'in tavsiye ettii ekilde Galiya'ya taarruz hareketini hazrlamak zere, kasm aynda stanbul'dan ayrld 502. Ayn ayda ihtiyar arie Katherina ld ve kendi vcudu' ile birlikte, son yllarda yeniden canlanan "Yunan Projesi" ortadan kalkt. Yerine geen ar Paul, Fransz dostu idi ve baz Lehliler ona byk mitler balyorlard. Lehliler, yeni ar'-n Sibirya'ya srgn edilmi olan hrriyet mcahitlerini affeden beyannamesini byk bir sevin ve heyecanla karladlar 503. Artk Lehliler iin nefret edilen dman olarak yalnz Avusturyallar vard. Kont Oginski, be alt bin kiilik Leh taburlarnn talya'dan Dalmaya'ya gemeleri, buradan Macaristan'a saldrmalar ve Memleketeyn'de bulunan Leh vatanperverleri ile birlemeleri pln zerinde Direk-toire idaresi ile anlat 504. Bonapart'nin Avusturya mparatoru ile giritii bat mzakerelerinin uzamas ve sonunda bir mtarekeye mncer olmas 505 dolaysiyle Lehliler'in dtkleri hayal sktu zerine Danisko, ayaklanma dncesini yeniden canlandrmak teebbsnde bulundu. Avusturya'ya ait Bukovi-na snrnda ve Moldavya iinde bulunan Boian kynden hareket ederek Bukovina iine bir akn yapt. Fakat ksa bir zamanda yenilmesi, Leh mltecilerinin uzun zamandanberi tertipledikleri byk tasarlar bile, pek abuk sona erdirdi. karlan genel afdan sonra mlteciler teye beriye daldlar ve Moldavya Prensi temmuz 1797 de memleketinde hi bir Leh

92
Sayfa

Oginski II, S. 181, 200, 207, 210; kar. Zinkeisen VI, S. 874; Huimuzaki IX 2, S. 299, Nr. CCCXXXVn. Oginski II, S. 221 - 222. 502 Ayn eser, S. -242. 503 Ayn eser, S. 250 - 251. 504 Ayn eser, S. 278 - 280. 505 18 nisan 1797 de mzaland.
500 501

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

mltecisi saklamamak emrini ald. Denisko, Peters-burg'a gitti ve ayn ekilde Dombrowski de ar Paul'n yardmn kabul etti 506. Campoformio Bar Antlamas, italya ve Almanya'da savalara bir son verdi (17 kasm). Bu durum karsnda Galiya'da yaplacak bir ayaklanma, Franszlar iin faydaszd 507. Babli ise, eyaletlerdeki paalarn bamszlk urunda giritikleri teebbsler yznden yeniden tehlikeye den i dzeni korumakla megul olmak zorunda idi 508. V. Selim, Avrupa rneine gre yeni bir ordu vcude getirmek fikrinden asla ayrlmamt. Harp hazinesini doldurmak iin her areye bavurmu, ttn, kahve 509 yn ve ilh..., hatt marnken ayakkablar vergiye tbi tutmu. Anadolu tmarlarn yeniden gzden geirtmi 510 ve gerekten de 175 000 kese altun tutarnda bir para biriktirmiti 511. Geri Kont Oginski, 1795 de talim ve terbiye grmg nizam askerlerini deil, yalnz Prusya niformas giymi az sayda Trk askerini bulmutu; hatt bunlar, istenen ekilde geit resmi adm ile yrdklerinden Fransz olan subaylarndan bahi paras istiyorlard 512. Fakat ayn sralarda Osmanl donanmasnda 7 byk sava gemisi, 6 firkateyn ve daha kk iki gemi bulunuyordu. Bu donanma, "Rus tebaasndan ve St. George tarikat valyesi" Katzonis'e kar savam ve onu Venedik'e ait limanlara, oradan da Rusya'ya kamya zorlamt. Bundan baka Malta korsanlarn ceza landrmak iin her sene Aripel sularna giderdi 513. Padiah, Fransz uzmanlar tarafndan meydana getirilen bu donanmann nnde byk bi trenle ordusuna geit resmi yaptrmt 514. phesiz ki 1793 ferman ile balanan Nizam- Cedit 515, yani yava yava avrupahlamak siyaseti, yeni Fransz adetleri ve modasna tutkunluk, . Selim'in stanbul'da yayan Jacobinleri sarayna davet ederek yeni ihtill mar lan ve oyunlar oynatmas, o sralarda ykselmekte olan Bonaparte'in kahramanlklarna gsterilen sempati ve duyulan hayranlk gibi olaylar, eski gelenee gre yaayp giden ye Tanr kudretinden Osmanl halknn
506 507

Oginski II, S. 292 - 293. Kars. Ayn eser, S. 274 - 275. 508 Ayn eser, S. 291 vd. 509 Juchereau de St. - Deni I, S. 114 vd. Kari von Sax, S. 133. 510 Bak: Zlnketsen VI, S. 869. 511 Ayn eser, S. 874. 1797 - 98 tarihlerinde harp hazinesinin yllk geliri 60 000 kese di ki bu 48 milyon Frank tutarndadr; K. von Sax, S. 134 de Cevdet Efend'ye gre. 512 H, S. 141 - 142; kar?. Banke S. 86; Kari von Sax, S. 13i. 513 Sathas, S. 559 vd. 514 Ofinaki U. 8. 130. 515 Kari von 8tx. 8.. 138.

Sayfa

93

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

kurtuluunu bekliyen birtakm Trkleri gcendiriyordu. imdi Padiahn Paris ve Berlin'de Ali Efendi ve Neili Efendi gibi daim elileri oturmakta idi. Avrupallar, Paris'teki elence hayatnn btn srlarn. bilen, phesizki hepsi Fransz dilinin inceliklerine vakf olmayan sempatik Trklerle tanyorlard. Fransa'dan slm dinini kabul etmekte hi mahzur grmiyen bir takm sergzetiler, en mhim siyasi meselelerin i yzn reniyorlard 516. Eski Osmanllar, yabanc zihniyetinin bu kadar revata tutulmalna ve ayn ekilde Fatih Sultan Mehmet devrindeki gibi sk bir merkeziyeti idareye dnlmesine kar cephe alyorlard. Vilyetlerde uzun zamandanberi otonom paalarn patriyarkal idaresi altnda ilerin son durumunu kavram olan kimseler ise, padiahn yenilik fikirlerini sempati ile karlyorlard. IH. Selim vilyetlerde kendine olduka ok yardmc buluyor, hatt halk onu cokun trklerle vyordu 517. 1794 de padiahn tim arls olan kudretli Kara Osman olu, ayaklanan Acem Ahmet'i kolaylkla yenmi ve yakalamt 518. Fakat "cezay gerektiren hareketlerinden sonra daima af dileyen" 519 skdar Paa's Mahmut, 1793 yl balarnda komu eyaletlerdeki komutanlarn gizlice hazrlanarak kendisine hcum etmeleri zerine, birok defalar yapt gibi bu sefer de zahiren itaat altna girmek suretiyle, kurtulmaa muvaffak olmutu. Paal kendisinde brakld gibi daima Hristiyan olan Memleketeyn Prensleri gibi muhtemel olarak ona da istedii bir takm imtiyazlar verilmiti 520. ok gemeden aslnda dal olan ekya gruhlar 521, Krcal'lar, Rumelide soygunculua balamlar 522 ve 1796 da Yanbolu, Karnabad, Eski Zara ve Aydos'u yama etmilerdi Bununla beraber slhat teebbslerinin ve devletin birlii iin sarfolunan gayretlerin en byk dman, eskiden olduu gibi imdi de Pazvantoglu idi. 0, Srbistan'daki yenieriler ve 1792 de dalm bulunan ordudan ayrlan birok serseri gruhlar il e birleerek, daha 1796 gznde, padiahn otoritesini yeniden tanmak iin

Oginiski'de ad geen brahim, bunlardan biri idi. Bu adam Rus menfaatine olmak zere casusluk yaparak Leh planlarn almak iin bir mezarla girmiti. Kars.. PouquevUle'in (Voyage en Mordee) de tasvir ettii Trkler. 517 Ayn eser, talyanca'ya tercmesi III, Milano 1816, S. 49. 518 Dallaway, Constantinople anclenne et moderne O, Paris, an VII, S. 92. vd.; Kari von Sax, S. 135. 519 Macmud-Paas, uomo turbolento, alternava sempre una condotta riprensibile coUe suppUche di perdono"; 1793 tarihli Venedik raporu; HurmuzaM DC3, S. 272, Nr. CCCXXVT. 520 "Acte st fragment" , 8. 350, Nr. 2. 521 Kari von Sax. S. 135 - 136; Jreek, S. 282 vd. 522 HurmuraJd 1X2, S. 276, Nr. CCCXXXI. (1OT> Kart von Sx, 8. 186.
516

Sayfa

94

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

art olarak, Vidin Paalm istedi 523. Ayn yln yaznda ona kar gnderilen hkmet ktalar, hi bir baar kazanamadlar. Pazvantoglu, byk bir ba karl olarak Fransz elisini stanbul'da kendi lehinde almak iin kazanmiya muvaffak oldu. Elinin bu yolda bir teebbs zerine Reis Efendi, "Devletin ve islmln dmann yok etmek iin" her areye ba vurulacam bildirdi. Fakat Pazvantoglu'nun ktalar, daha imdiden Nibolu, Selvi ve Pazarck nlerine gelmilerdi. Silistre ve Ibrail Ayanlar, Pazvantolu'nu ba olarak tanmlard. Cesur Bosna'hlar, ona sadk kalacaklarna yemin ettiler. Rusuk, kendi emniyetinden korkmaa balad, ilk Krahlar, Eflk'de Craiov'ya kadar sokuldular. Paz-vantolu'nun adamlar, Orsova'y, Zitovi'yi ve Eflk'de Turnu'yu zaptettiler 524. Aktan aa ayaklanan bu a-dama kar ertesi yl, 1798 de Kaptan- Derya Kk Hseyin Paa'nn komutasnda olarak 40 000 kiilik bir ordu gnderildi. Hseyin Paa filosunu Tunaya soktu. stanbul'daki kahvehanelerde Pazvantoglu, Padiahn ayaklar altna alm bulunduu 525 eski gelenekleri yeniden kuracak kurtarc olarak vlrken kendisi, daha mart aynda Vidin iinde hemen hemen tamamiyle kuatlm bir durumda idi 526. Babli, bu i savatan herhangi bir ekilde bahsetmeyi halka yasak etmiti 527. Kaptan Paa muhasara eden orduya komuta ediyordu ve Babli'ye zafer haberleri gnderiyordu. Fakat Pazvantoglu, Belgrat, Bosna ve Arnavutluk - Ali de bunlarn iinde idi 528 - paalarndan baka 24 paa ile de birleerek hareket etmelerine ramen, Kaptan Paa'nn btn hcumlarna baar ile kar koyuyordu. Kaptan Paa sonbaharda geri dnmek zorunda kald. Geriye brakt iki komutan, k aylarnda Rumeli'yi ve en ok tehlike karsnda bulunan Bulgaristan', muzaffer siye kar koruyacaklard. 1796 da komutanlk yapm olan Rumeli Valisi Ktahyal Ali Paann, kln elinde olduu halde, Serasker'e kar gelmesi gibi hareketleri yznden phe li grlerek dam olunmas ile baarszlk milinin ortadan kaldrld

523 524

Ranke, S. 94. Hurmuzaki, Suppl. 12, S. 169 - 170; 13, S. 475 - 476, Nr. CVI; kar. ayn eser S. 476, Nr. CVII; S. 479, Nr. CIX, S. 486, Nr. CXV; S. 483; Papiu II, S. 185 vd. da Dionysius; Pouqueville; Photeinos II, Wien 1818, S. 378 379. 525 Bununla ^beraber Pazvantoglu, 1796 da slhat teebbslerini destekliyecegini Yadetmiti: "11 a offert d'y ( Vidin) oprer lui-m-me la reforme des vieilles instirutiona militaires pour le maintien des-quelles il avoit pousse" la revolte"; Hurmuzaki, Suppl. 12, S. 137. Nr. CCXII; gene bak. X.. Olivier, Voyage dans l'empire othoman I, Paris, an 9, S. 114 vd. 526 Hurmuzaki, Suppl. 12, S. 189, Nr. CGLVm, karg. Zinkeisen VH, 5223 vd. 527 Hurmuzaki, Suppl. I 2, S. 189, Nr. CCLXIV. 528 Ayn eser, Suppl. I 3, S .527, Nr. CXLI; S. 533, 535.

Sayfa

95

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

gsterilmek istendi 529. Kaptan Paa, ayn devlet adamlar tarafndan sevilmiyen bir ahsiyetti. Ksa bir mddet Bkre'te kalarak burada ar hareketleri ile Boyarlar isyana sevkettikten sonra istanbul'a dnd. si'nin kafasn getirecei yerde, onun Srbistan'da otonom bir bey olarak tannd takdirde efendisi olan padiah ile en drst ekilde mnasebetlerde bulunaca yolundaki teklifini getirdi. Eskiden Imbrahor unvan verilmi olan Pazvantoglu, Vidin'-de bundan byle padiahn tyin edecei bir paann bulunmasna raz olmuyordu 530. Nazrlardan kiinin kendisine teslim veya stanbul'da idam olunmalar, fakir ahaliden az vergi alnmas ve yenierilerin btn ehirlerde muhafzlk yapmak hakkna sahip bulunmalar 531 gibi szde eskiden ileri srd isteklerden vazgeiyordu. Yeni Eflk Prensi Georg Haneri'nin idam edilmesi, Pazvantolunu memnun etmiti. nk, srf korkun Seraskeri memnun etmek ve onun kalabalk askerine gereken yiyecei salamak iin yeni bir vergi karm olan bu Prens, Pazvantolu'nu bastrmak amaciyle padiahn giritii harekette ok sad kane hizmetler grmt 532. Eflk'n, yeni hkmdar (1799 danberi) Alexander Murusi, Vidin Paa'snm kuvvetini doru olarak gryor ve kendi durumunu ona gre ayarlamasn biliyordu Bylece Ali Paa'nn hkm altnda bulunan Arnavutluk ile daha baz Anadolu eyaletleri gibi, Bat Bulgaristan'n bu kesi de bir eit himaye blgesi haline gelmiti. Malp ettii m. Selim adna Vidin Paal yapan Pazvanto-lu'nun elindeki ordunun aylk cret masraf 1500 000 Ura tutuyordu. Bu ordu 30 000 kiiden teekkl etmekte ve iinde yenieriler, Bonaklar ve 12 000 svari bulunmakta idi. Pazvantolu, vcuta zayf, soluk benizli olup mptel olduu verem hastal ile mcadele etmekte idi. Her tarafa korku salan bu tiran, din ayrl gzetmeksizin fakirlere kar tam bir adaletle hareket ediyordu. Birok kimseler ona hayran kalyor ve onu seviyorlard. Saraynda ihtiam ve tantana yoktu. Sade bir elbise tar ve bu kyafetle etrafndakilerden ayrlrd. adalarnn Arnavutluk'ta muhteem saraylar yapmak ihtiras kendisinde yoktu. Bununla beraber Vidin kalesini, belki de Fransz ve Leh mhendislerinin yardm il e 533, birinci
Ayn eser, S. 383 not; Ranke, S. 94 vd. Ayn eser, Suppl. 12, S. 197 vd.; 13, S. 507, Nr. CXXIV; kar. ayn eser, S. 544, Nr. CLIX; S. 545; Dionysius der Ekklesiarch; Papiu n, S. 195 - 196 da; Photeinos H, S. 391 vd. 531 Hurmuzaki, Suppl. X 3, S. 484; kars. Phsteinos II, S. 382 not. Istanbuldaki yangnlar ve "Biz Padiahmz artk istemiyoruz" ibaresini havi pusulalar, bak. Hurmuzaki, Suppl. I 3, s. 509. 532 Ayn eser, Haneri, tabii olarak, Kaptan Paa aleyhinde Babali'ye de ikayetnameler yollanmt; Photeinos II, S. 393 vd. {(118) Hurmuzaki, Suppl. 12, S. 203. Nr. CCLXXXVIII. 533 Ayn eser, S. 191, Nr. CCUCVH; 13, S. 609.
529 530

Sayfa

96

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

derecede modern bir tahkimli mevki haline girmiti. Pazvantolu, yemeini bile kendi e-liyle hazrlad annesi ile, Mora Piskoposu Gregorius 534 ve bir de Fransz tebaasndan ibaret olan bir cemiyette gayet ihtiyatl bir hayat sryordu 535. Pazvantolu'nun ykselmesine ve mevkiinin salamlamasna mil olan olay, Babli ile Fransa'nn aralarnn almas olmutu. Bunun sebebi, yalnz masallarn vatan olan Msr'da kendi ahs etrafnda parlak bir efsanenin teekkln arayan Bonaparte'in macera aramak hevesi deildi; hereyden nce, yeni Fransz rejiminin kendi zaafn rtmek ve Campoformio bar antlamas ile yapt fetihler dola-ysiyle byyen menfaatlerini korumak amaciyle gtt genileme siyaseti idi. 1797 de Venedik Devleti ortadan kalkmt. Tarihi zaferlerle dolu olan bu eski Cumhuriyet, son bir sava yapmak teebbsnde bile bulunmakszn, imdi Fransz Cumhuriyeti ordularnn banda bulunan bir talyan'n, yani Napoleon' un tek bir iaretine uyarak haritadan silinmi gitmiti. Fakat Bonaparte, Adriyatik Denizi kylarnda Venedik'ten ald btn topraklar Avusturya'ya balamya hazr bulunuyordu. te bu durum istanbul'da byk bir memnun-suzluk uyandrmt 536. Napoleon, kazand yeni zaferlerden sonra ne Venedik'i ve ne de bu Cumhuriyetin smrgeleri olan stria, Dalmaya ve Bocche di Cattaro'yu almt. Fakat hi olmazsa Butrinto, Par-ga, Preveza ve lyonya adalarn Fransa iin alm ve Paris'teki Direktuvar idaresine vermiti. Bu olay, on yl kadar nce en cretli bir siyaset adamnn bile hayalinden gemiyecek kadar durumu deitirmiti. Rumlar, phesiz baka bir maksatla olmakla beraber, uzun zamandanberi Ruslar tarafndan bir ayaklanmya tahrik edilmi ve hazrlanmlard. Viyana'da oturan rkdalar, herkesten n ce Yunan Marsaillaise'inin mellifi Rhigas, po-poler si Pazvantolu adna ayaklanmak iin ateli beyannameler yolluyorlard 537. Yeni komutanlar, ite byle nazrlanm olan Rumlara, hrriyet iin ve btn tiranlara kar sava, devrinin aldn sylyorlard. Hibir zaman rahat durmyan, fakat bilhassa son zamanlarda Katzonis'e kar yaplan savalar yznden tahrik edilmi olan Mai-not'larla daima daha sk mnasebetlere giriiyorlard. Ya-nbalarnda
534 535

Photeinos D, S. 333 not Hurmuzak, Suppl, 13, S. 482 - 483. Nr. CX; kars. Dio-nysiu* der Bkklesiorch: Papiu II, S. 188 vd. Photeino II, 3. 380 vd. t* not 536 Zlnkeisen VII, S. 17. Avusturya, Catt&ro ve Castelnuovo'yu igal ettii zaman, Karadag'llar Budua ve Pastrovi blgesini kendi-larlne malettiler; ayn eser, S. 24. 537 Hurmusakl, Suppl. 18, 8. 484.

Sayfa

97

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

dikilen Fransz Cumhuriyetinin renkli bayran, bu enerjik dallar, kendi hrriyetleri iin kutsal bir sembol olarak gryorlard Tabi olarak Yakn - Dou'da Fransz siyaseti ve Cumhuriyetin banda bulunanlar, Pazvantolu ayaklanmasn byk bir ilgi ile takip ediyorlar ve bunu menfaatlerine uygun buluyorlard. Osmanl Devletinin mukadderat tyin edilmi gibi grnyordu. Kendi iinde tefessh etmi, korunma aralarndan mahrum, i tehlikeleri her gn biraz daha artan bir devlet, daha ksa bir mddet nce Avrupa ilerini istedikleri gibi ynelten mutlak devletleri kknden sarsacak derecede mthi frtnalara kar nasl dayanabilirdi? Ruslarn dou ve bilhassa Avusturyallarn bat eyaletlerde yerlemeleri cil bir tehlike olarak saylyordu. Bu durum karsnda otonom Pazvantolu Paal, Avusturya'nn Srp ve civar blgeleri, muhtemel olarak ilhak etmesine engel olabilir saylyordu. Hatt Avusturya subaylar, Padiah kuvvetlerinin Vidin'i almalarna yardm etmeleri iin Osmanl hizmetine arlmlard 538. Bundan baka Pazvantolu, asker kabiliyeti ile gze arpyor ve tatbik ettii olduka devrimci metotlar ile Fransa'nn sempatisini kazanm bulunuyordu. stanbul'daki "tirana" kar gelen bu cretli sergerdenin hakikatte eski geleneklerin mdafii olduu, buna mukabil padiahn Avrupa greneklerine meftun bulunduu keyfiyeti, Fransz Cumhuriyetinin elileri ve konsoloslarn pek' az rencide ediyordu. 1797 de Dubayet, "bu tecrbeli a-dam gnn birinde ya Osmanl Devletini idare edecek veya haince ldrlecektir" diyordu 539. Fransz ileri Bakan Talleyrand ise, "eer bir gn Pazvantolu'nun yok edil mesi mukadder ise, bunun mmkn olduu kadar ge yaplmasn" uygun buluyordu 540. Fransa Arnavutluk sahille-riyle lyoniyen adalarn almt; Manot'lar himaye ediyordu 541; Korfo'daki Fransz kuvvetlerinin Komutan General Gentili, imdi Ohrida'ya da sahip bulunan ve renkli Fransz bayrann Yunanllara datldn Babli'ye haber vermesine ramen Napoleon'un "ok muhterem dostu" olan 542 Ali Paa ile, sk mnasebetler idame ediyordu.
538 539

Hurmuzaki, Suppl. I 3, S. 529. 11 ajaufaif que cet homme si instruit g:ouvernerait un jour l'Empire ottoman ou erait assassine", ayni eser, Suppl. 12, Si 192 -193, Nr. CCLXIX. 540 Le Directoire ne verrait pas ans satisfaction les succes de Pasaavan Olu, bien loin de s'y opposer. H lui importe du moins que, si cet insurg doit suecomber sous les effort de la Porte, ce soit le plus tard possible"; Bkre'teki Fransz Konsolosu Flry'ye yazlan 17 ubat 1798 tarihli m ektup; Hurmuzaki. Suppl. 13, S. 492. 541 Voyage de Dmo et Nicolo Stephanopli en Grece, pendant les amtfes 1797 et 1798 , London 1800, 2 cilt; Zinkeisen VI, S. 883; kar. aynteser, VII, S. 34 - 35. 542 Lavalette ve -daha' Sonra oasus tirye tevkif ettirdii Rose, onu ziyafet etmek zorunda kaldlar; Mendelssohn Bartholdy, S. 94 95.

Sayfa

98

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Ve nihayet yanndaki Fransz mavirinin Fransz menfaatlerini koruduu 543 Pazvantolu'na, dorudan doruya yardm ediyordu. te btn bunlar sayesinde Fransa, Osmanl Devleti'nin Avrupa'daki topraklarnn bat ksm zerinde stn bir nfuz elde etmi ve bununla da bu kadar dalgal bir zamanda hi de imkn dnda grlmiyen Osmanl Devletinin paylalmas halinde, birtakm Osmanl topraklar zerinde hak iddia edebilecek bir duruma girmiti. Bonaparte'in Msr seferini de, srf macera peinde komak iin giriilmi bir hareket olarak kabul etmek doru deildir. Osmanl Devletinden hemen hemen tamamiyle zlm olan bu eyaleti daima geniliyen Fransz ticaretine salamak arzusu, daha on yl nce ifade edilmi ve bu yolda ngiliz rekabeti de ayni zamanda kendini gstermiti. Her byk devletin gr alannn geniledii bir zamanda Fransa Cumhuriyeti, ingilizleri Afrika'nn kuzey 'aysndan uzak tutmay zarur buluyordu. Buralarda kendi balarna kalm olan Memlkler, bir Avrupa ordusuna kar koyacak durumda deillerdi. Ayn ekilde stanbul da Ruslar'a ve Balkan yarm adasnn bat sahilleri Avusturyallara kar korunu-lamazd. Hakikatte mesele, douda Venedik hkimiyetini ok daha geni bir lde ihya etmekten baka bir ey deildi. Yunan aslndan Konstantin, ngiliz plnlarn pek ak olarak u szlerle tasvir etmektedir: "Ingilterenin amac" Baltfc Denizinden Akdenize kadar ticaret imtiyazn kencline salamaktr; ayn zamanda Avrupa'daki topraklar te Malabar sahillerindeki ticaret istasyonlar arasnda dorudan doruya bir ba kurmak iin, Girid'e, belki de Msr'a hkim olmak gayesini gtmektedir 544. 1798 yaznda Trk kuvvetleri ve Kaptan Paa komutasndaki btn donanma Vidin'e kar baarsz hareketlerde bulunurken, ingiltere'ye kar bir hcuma hazrlanr gibi grnm olan Bonaparte'in, Aripel sularna gitmek a-maciyle 19 maysta Toulon limanndan kt haberi istanbul'a gelince herkeste byk bir hayret uyand. Frans z donanmas, 13 byk sava gemisi, 14 firkateyn ve bunlardan baka bykl kkl 400 para gemiden teekkl ediyordu. Bu donanmann iinde en muktedir generallerle beraber 25000 kiilik bir kuvvet bulunmakta idi. 21 haziranda
General Carra de St, - Cyr garip bir projeden bahsetmektedir. Bu projeye gre Leh mltecileri ile Pazvantolu, 1797 de Avusturya'ya hcum ettirileceklerdi; "Acte i fragmente" II, S. 358 - 359 544 "Le but de l'Angleterre est de a'attribuer le monopole du conunerce depuis la Baltlque justy'a la M6diterrane*e; elle a en meme teps en vue de 'emparer da Cande, peut tre m6me de VEgypte, pour tabir une eapece de contiguit* de ses Etata de l'Europe avec se* ftabMemenU de la coU du Malabar"; Hurmuzakl, Suppl - Z 3. 8. 403.
543

Sayfa

99

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Bo-naparte, Malta adasn igal etti. Bu seferden gdlen amacn, Akdenizi korsanlardan temizlemekten baka bir ey olmad hakknda Babli'ye teminat verildiinden , Malta'mn igal haberi stanbul'da ancak memnunluk uyandrd . Fakat daha temmuz balarnda skenderiye, hi beklenmeden gelen Fransz fatihinin eline dmt. Kahi-re'ye girmek iin de Hayber ve Ehramlar muharebelerinde Memlk svarilerini kuvvetli Fransz atei ile datmak kfi gelmiti. Ancak birka bin kii zayiat veren Cumhuriyet ordusu, daha temmuz ay bitmeden, Msr'n bakentine girdi. Beylerin banda bulunan Murad, Nubya'ya; ibrahim ise Suriye'ye katlar. Bu arada ngilizlerle Ruslar, Fransz generalinin en ok ihtimal iinde grlen niyeti hakknda Babli'ye bilgi vermilerdi. Eflk Beyi, Franszlarn Msr'a bir karma yapmak ihtimalini ileri srerek, bu nemli Afrika smrgesini mdafaa etmek iin Kaptan Paa'nn yaknda geri arlacandan bahsediyordu 545. stanbul'da alelacele toplanan nazrlar heyeti, kesin bir karar vermekten ekiniyordu. Padiahtan hi memnun olmyan ve henz 22 yandaki yieni ehzade Abdlhamid'in hizmetlerini padiaha kar istismar eden stanbul halknn ayaklanmasndan korkulduundan, gerek Msr'n igali ve gerekse Pazvantolu'nun basanlar haberleri gizli tutuldu 546. Byk bir kiyasetle hareket eden Bonaparte, skenderiye limannda duran Osmanl gemilerini batrmam st; Trk hkmeti tarafndan cezaland-rlmakszm bu memleketleri gasbetmi olan ve ok kere Fransa'ya da byk zararlar dokunmu bulunan kstah asilerden Babli'nin intikamn almaktan baka bir ama gtmediini ehemmiyetle beyan ediyordu. Kurnaz Talleyrand'n idaresi altnda Fransz diplomasisi de "Fransa'nn eski ve sadk dostuna", eyll sonlarna doru, istenen izahat veriyordu 547. te yandan uzun zamandanberi snr boyuna ok sayda asker yan Rusya, kstahcasna bar bozan Fransa'ya kar hemen harp iln etmedii takdirde, Memleketeyn'i igal etmekle Babli'yi tehdit etti 548. Bizzat

545 546

Hurmuzaki, Suppl. 13, S. 533. Ayn eser S. 530, Nr. Cin; S. 546, Nr. CLXTI; S. 558. 547 "La Porte se meprendrait bien gravement si elle s'obstinait regarder ntre descente en Egypte comme un acte d'hostilite exerce contre elle. Ce n'a jamais et l'intention du Divan, qui verra toujours dans le gouvernement ottoman un ancien et fidele ami de la France. Mais il ne pouvait plus tolrer les vexations et les ou tragea dont depuis trea longtempa les beys accablaient noa concitoyens. Plualeura foU noua en avons demende* juatice: soit dfaut de mayens, soit manque de bon volont, la Porte ne nous l'a jamaia accordee. ti etait naturel que mou le fissions noua - meme"; ayn eser, S. 193. Nr. CCIJOC 548 Ayn eser 12-, ayn yer.

Sayfa

100

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Talleyrand, Fransz elisi olarak stanbul'a gelmeyi vadettii 549 halde, phelerin giderilmesi iin sabrszlkla beklenen bu eli bir trl gelmiyordu 550 . Bunun neticesi olarak daha austos ay bitmeden, gerek Dubayet'nn lmnden sonra Fransa'y istanbul'da temsil eden Ruffin, gerekse Bkre, Ya ve btn Osmanl lkesindeki konsoloslar, ayn surette btn Fransz tebaas tccarlar tevkif olundular 551. Babli, bu hareketinin sebebi olarak "btn Osmanl ve Yunan gemilerinin" skenderiye limannda msadere edilmi olmasn gsteriyordu 552. Halbuki hakikatte Babli'ye byle bir karar almak cesaretini vereh olay, ngiliz amirali Nelson'un 1 austos gn Franszlara kar skenderiye -nnde kazand byk zaferdi. O gn ngiliz filosu, Fransz amirali Bruey'in btn donanmasn yoketmi ve bu suretle Bonaparte ordusunun, ss ile ba kesilmiti. Bylece Babli, 4 eyllde, anl padiahlardan kalma mirasn bir paras olan nemli bir eyaletini elinden almiya kalkan ve "sureti hakdan grnen hilekra" harp iln etti. Yunan prenslerinden olup o zaman Babli tercmanlnda bulunan Hypsilantes tarafndan kaleme alnan 553 bir beyanname 11 eyllde yaynland. Bu beyannamede, Mekke ve Medine'nin gelirlerini azaltan kurnaz dman defetmenin btn slmlar iin kutsal bir dev olduu belirtilmekte idi. Sosyal ve devlet dzenlerini bozan Franszlarn, btn Avrupa'nn menfaatine olmak zere te'dip olunma hak ettiklerine iaret olunmakta idi 554. Rusya ile teda-f ve taarruz bir ittifak, dostluk ve sonra bir silh kardelii, zaferi garanti edecekti 555. Be Rus firkateyni, yedi byk sava gemisi ve alt korvet, General Martinof'un komutasnda olarak stanbul limanna girdi. Bu Rus filosu, dost Osmanl Devleti'nin bakentini Fransz taarruzuna kar koruyacakt 556. Sylemeye hacet yoktur ki bu filo, pek ackl bir durumda idi. Gemideki mrettebatn ounu Rumlar tekil ediyordu. Babli, stanbul'daki disiplinsiz Rumlar Rus mparatorunun gemilerinde hizmet grmek zere sevketmek iin btn tertibat alyordu 557.
Znkesen VI, 3. 885. Kars. Hurmuzaki, SuppL 13, S. 645. 551 Ayn ser, S. 539, Nr. C1.V; PouquevIle. 552 Hurmuzaki, SuppL 13, S. 541, Nr. CLVII. 553 "Acte i fragmente" II, S. 360, Nr. 2. 554 Zinkeisen'de bundan alnma uzun paralar, VI, S. 886 - 887. 555 Hurmuzaki, SuppL 13, S. 544, Nr. CLX. 556 Ayn eser S. 547, Nr. CLXH; S. 550. kar. S. 552 de Kzlar-agasnn yeniden kendini^zetrlemesi hakknda. 557 Ayn eser, S. 558.
549 550

Sayfa

101

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Osmanl komutan Kadir Bey ile Rus komutan Uakof-un kardelemi sancaklar, ok gemeden lyoniyen adalar nnde dalgalanmiya balad. Burada mttefik donanma i-in abucak bir araya toplanm kuvvetler bekliyordu. Gerekten de "Tanrya hakaret eden ve sadakatten ayrlan,, Cumhuriyetileri oradan kovmaa muvaffak olundu. Daha 1798 yl bitmeden Kefalonya, Zante, Santa-Maura ve Cerigo adalar, mttefiklerin eline geti. Buralarda bulunan ok az sayda Fransz askerleri, pek gevek bir mukavemet gstere-bildiler. Fakat Fransz Generali Chabot'un mdafaa ettii Korfu ehrine, Ruslarla Trkler ancak 2 mart 1799 da girebildiler. Ali Paa. Franszlarn Arnavutluk'ta igal etmi olduklar yerleri Arta piskoposu ile anlaarak zaptetti. Burada da Dou rahipleri, "Tanry inkr eden" Franszlara kar alyordu. Ali Paa, daha o zaman gzlerini Santa Maura'ya dikmi ve Korfu zerine yaplan taarruza itirak etmiti. Fakat Parga'y igal etmek istedii zaman Uakof araya girdi 558. Tpk L Mehmet zamannda olduu gibi imdi de Kadir'in komutasndaki Osmanl kuvvetleri, Brin-.-dii, Otranto, hatt Napoli nnde grndler. Burada Ruslar, tahtndan atlm olan kiraln haklarn mdafaa ediyorlard 559. stanbul Patrii, btn Hristiyanlar Cumhuriyete kar giriilen imha savama itirake ard . O zamana kadarki rejime taraftar olan btn Ruml ar, merhametsizce ldrldler ve mallar yama olundu. Korfu*da esir alnan Franszlar ise, yaya olarak stanbul'daki zindan yolunu tutmak zorunda brakldlar. Ruffin, Flry ve o zamana kadar bata bulunmu olan baka ahsiyetler, Sinop, Amasya ve benzeri yerlere srgn edilinceye kadar ayn zindanda yatmlardr. Yorgunluktan yryemiyen Fransz e-sirlerinin kelleleri uuruluyor, fakat bu kafalar iin vaad o-lunan mkfat bu ii yapana salamak iin, byk bir ihtimamla saklanyordu. Michael Sutzo gi bi Fransz dostlar da, tpk 1797 de Kbrs'ta bulundurulan 560 eski tercman Georg Munisi gibi, srgne gitmek zorunda kalyorlard. Ruslarla sk mnasebetlerde bulunan Alexander psi-lanti'nin olu Konstantin 561, imdi Babli'de tercman sfatiyle byk bir nfuz sahibi idi ve 1799 da Moldavya Prensliine getirilinciye kadar bu grevde kald 562. Alexander Munisi, Bkre'te ldrlen Haneri'nin mirasna konabilmek iin, imdi

102
Sayfa

558 559

Zinkeisen VII, S. 38 vd.; Mendelssohn-Barthoidy, S. 95 vd. Zinkeisen VII, S. 88. 560 "Acte gi fragmente" n, S. 357. Xr. 2. 561 Onun hakknda Knobelsdorf'un zikrettii bir hatraya gre kendisi, her iki mparatorluk hkmetinden saknmasn Babli'ye tavsiye etmiti, U. S. 356. 562 Bak: benim "Documente Calliir.achi" I, S. CLXXXH; "Acte si gragmente" ET, S. 360, Nr. 3.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

stanbul'da nemli bir ahsiyet olan Koibey ile barmak yollarm aramak zorunda kald. Arkada eyhlislm ile birlikte Rodos'a srgn edilen 563 Sadrzamn yerine gelen eski Sinop Paas Yusuf Paa, Ruslarn elinde adet bir oyuncak haline geldi 564. Hakl olarak Fransa hkmeti, Trkiye'nin bir Rus vilyeti haline geldiini ve "ancak bu sfatla ona muamele edilmek gerektiini" iddia ediyordu 565. 23 aralk 1798 de Babli ile Rusya arasnda bir ittifak antlamas imzaland. Bu antlama, esasnda karlkl yardmdan baka hibir balanty ihtiva etmiyordu 566. Padiahn Berlin'deki yeni temsilcisi Mehmet Esat Efendi 567 Prusya'nn da bu ittifaka girmesini salamak ama-ciyle teebbse gemek iin talimat ald . Bundan sonra 5 ocak 1799 da da Osmanllarla ingilizler arasnda bir antlama yapld. Bu antlamann esas amc, Frnsann yakn dou ticaretini mahvetmekten ibaretti. Ayn ylda Napoli ile yaplan bir antlamann tabi olarak ancak tli derecede bir nemi vard. Fakat Rus ar ile husule getirilen silh arkadal, Babli'ye hibir fayda salamyordu. Aralk ay sonlarnda Bonaparte Suriye'ye de hcum etmee ve Memlk Beylerinin on yl nce burada yarattklar kahramanlklar yenilemee muvaffak oldu. Bununla beraber Fransz komutan, Gazze ile Yafa'y zaptettikten sonra Akk'da gsterilen etin mukavemet sayesinde durdurulabildi. Zalim Cezzar, veba salgnna tutulan Fransz ordusunun btn gayretlerine kar marttan maysa kadar Akk'y mdafaada devam etti. Fransz komutannn dehas ise tamamiyle yabanc bulunduu bir muhitin artlar iinde hi bir i gr-miye muvaffak olamad. Suriye'de hkm sren bir Osmanl Paas, Kalyann fatihinden, Alman imparatorunu yenmi olan byk askerden, Avrupa'nn anl harp kahramanndan daha talihli idi. Bonaparte Msr'a dnd zaman Memlk svarileri yerine 20 000 kiilik bir Osmanl kuvvetine rastlad. ou yenierilerden ve Karaosman Olu ile apanolunun Anadolu'daki maliknelerinde toplanm svarilerden teekkl e-den bu kuvvet, daha nce Tuna boylarnda savamt 568. Bonaparte, Abukir'de verdii bir meydan muharebesinde bu
563 564 565

Hurmuzaki, Suppl. 13, S. 558 Ayn eser, S. 546, Nr. CLXI. "ha. turquie doit fitre aujourd'hui regarde comme une pro-vince ruase. Si la Porte ne revient paa - et il faut Ie crore - de son e"garoment, la Rpublique sera done force d'agir"; ayn e3sr Suppl. 12, S. 197. Nr. CCLXXV. a 566 Zinkelsen VII, S. 47 vd. 567 Selefi Aziz Efendi idi. Babli, Londra'da da bir temsilci bulunduruyordu; ayn eser, S. 18; kar. S. 27. 568 Kara, Photeinos, II, S. 385 - 386.

Sayfa

103

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

104
Sayfa

orduyu datt (temmuz). Bundan sonra austosta Fransa-ya dnd zaman, tecrbeli ve becerikli 20 000 kiilik bir ordu Kleber'in komutasnda olarak Msr'da kald. Daimi olarak Msr'da yerlemek iin beslenen btn mitlere, Memlk Beylerinin yerlerine gemi olan" subaylarn btn ahs menfaatlerine 569 ramen bu askerler, hastalktan mahvolmaa ve ngilizlere esir dmee mahkm idiler. Babali, ekim aynda birka bin yenieriyi ngiliz gemilerine lifleri hakknda gene ayn eser, S. 20 vd. bindirerek yeniden Msr'a gnderdi. Fakat bunlar da evvelki sefer gelen arkadalarnn akbetine uramaktan kurtulamadlar 570. En sonunda bizzat Sadrazam Suriyeye gitti ve burada Babli'nin hkimiyetini yeniden tantt. El-Aris'te bulunan az sayda Fransz askerleri, ahali tarafndan paralanarak yok edildiler 571. ngilizlerin yakn doudaki komutan Sidney Smith ile Fransa arasnda giriilen mzakerelerden bir netice kmad. 28 ocak 1800 de Sadrazam ile yaplan anlama, Msr'da bulunan1 Franszlara erefli bir surette memleketlerine dnmek ve hatt yol masraflarn Babli'den almak hakkn veriyordu. Fakat o aralk Paris'te duruma hkim olup Fransa'nn ynetimini eline alan Bonaparte, bu anlamay tasvip etmedi, ingilizler, gemileriyle serbest askerleri deil, ancak harp esirlerini geri tamya raz oluyorlard. Bunun zerine Sadrazam, hi de istemedii halde 20 martta bir defa da ha Heliopolis (Matarea) da silhlarnn ansn denemek zorunda kald. Yeni bir yenilginin kendisini beklediini nceden bilen Sadrazam, gayri mtecanis unsurlarn bir araya gelmesinden teekkl eden ordusunun perian edildii meydan muharebesinde kendi cann kurtardna memnundu. Bununla beraber muzaffer Franszlar, o aralk Memlk Beylerinin gelip yerlemi bulunduklar Kahire'yi kuatmak suretiyle yeniden kazanmak zorunda kaldlar. Msr'n bakenti, 10 milyon karl olarak kendini kurtard. Kleber, malp Trklere kar ibrahim Beyi mttefik olarak kazan -mya muvaffak olmu ve Svey'in mdafaasn buna brakmt. Fakat Kleber, haziranda Halep'i alamadan, mutaassp bir adamn suikastna kurban gitti 572. terreichische Gesehichte", 1911 (XXXII); S. 469 da yaynlanmtr. Memleketin geliri, 14 - 15 milyondan 24 milyona kmt. Franszlar da para basmlard. Fakat bunlar, Trk parasndan epeyce daha dk deerde
"Die Offiziere, die an die Stelle der Begha der Mamelucken getreten und grosse Gterbesiteer geworden sind"; Hammer'la mektuptan, Kari Haine tarafndan "MltteUungen de tnatttttt fUr fif> 570 Zinkeisen VI, S. S92 vd.., Ragusa Dukas Marmont'un hatrat. 571 Ayn eser, S. 894 - 895 vd. 572 Ayn yer
569

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

idiler, ayn eser. gene Karg. benim faydalanamadgm Franois Rousseau, Kleber et Menou en Egypte depuis le depart de Bonaparte aot 1799, semtembre 1801, Documets, Paris 1900. Kleber'in ardas olan Menou, haddizatnda kolonizasyon fikri taraftarlarnn sonuncusu idi. Bu komutan, slm dinini kabul etmek suretiyle mevkiini kuvvetlendirebileceine inanyordu. Fransz hkmetinden hi bir yardm bekliye-mezdi. nk Akdeniz'e ngilizler hkim idiler ve Fransz donanmasnn Msr'daki kuvvetlere yardmda bulunmak iin giritii her teebbse engel oluyorlard. Toulon'dan kalkp 1801 nisannda skenderiye'ye gelmee muvaffak olan birka Fransz gemisi, tekrar Fransa'ya dnmek zorunda brakld. Gazze'de ordugh kurmu olan Sadrzam'm kuvvetlerine, Abercromby'nin komutasndaki ngiliz ve Kaptan Pa-a'nm komutasndaki Trk donanmasna, ayn zamanda Msr'a karlan 14 000 ngiliz askerine 573 kar Menou, e-lindeki 28000 kiilik bir kuvvetle kamazd. Geri Aber-cromby, skenderiye savanda (21 mart 1801) lm, fakat ngiliz ordusu galip gelmiti. Bunun zerine Fransz komutan, mttefik Trk - ngiliz ordular Kahire zerine harekete' gemeden nce, selefinin reddetmi olduu teslim olma artn kabul etti. Ekim aynda Msr'dan ayrld. Fakat Babli ile bar, bu olaylarn bir sonucu olarak deil, ancak Bonaparte'in, kendi aleyhinde teekkl etmi olan ittifaka kar savamakta bulunduu Avrupa'nn genel durumunun gelimesi ile doan artlara gre yaplacakt. 574 BENC BLM Saltan Sehmln, Memlekette Gittike Artan Anariye Kar Neticesiz Mcadelesi. Rusya le Anlamazlk. Selim'in Dmesi; Ardas IV. Mustafa Re II. Mahmut'un Tahta kmalar. Paylama Plnlan Ve 1812 Bkre Bar Antlamasna Kadar Ruslara Kar Sava. Osmanl donanmas komutanlarndan biri, filosu ile Toulon nlerine gideceini syliyerek vnyordu. Baz yerlerde Fransz esirlerine ok sert, hatt tamamiyle gayr insan muamelelerde bulunuldu. Bylece "geberen" Fransz subay Rose'in nn tenha bir krda gmmek iin birka hakir
573 574

Hammer, S. 468. Trkler, 8 - 10 bin kadar disiplinsiz ekilde bir araya toplanm bir kafile halinde idiler. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 9/103 -135

Sayfa

105

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

ermen iden baka kimse bulunmamt 575. Fakat asl kin ve garaz Ruslar'a kar besleniyordu. Ruslar birok defalar buna ahit olmulard. Hatt geici bir zaman iin tesis olunan dostluk sralarnda bile Trk amiralleri, mttefik Rus donanmasnn yannda demir atmaktan kanmlard. stanbul halkn Rus elisi Tamara 576 ya kar ayaklandracak kadar iddetli olan bu kin ve nefret, eski dost Franszlara kar bu derece alevleneni emiti. Ruf fin'in tevkif edilmesi ii, ok itinal bir nezaketle ceryan etmiti: Evvel kendisine bir kahve ikram edildikten sonra 1 rebylevvel tarihli sava ilm okunmu ve 800 yenieri Fransz elisineYediku-le zindanlarna kadar refakat etmiti. Bu "gvura" kfretmek istiyen bir kadna msaade edilmemiti 577, Bu savan uzun srmiyecei daha banda belli idi. te yandan Osmanllar birok defalar temas edilen yeni fikirlere bir trl snamyorlardi. Halk nazarnda gittike daha ziyade nefret kazanan Padiah'n yksek dnceleri tatbik olunamyordu. Bir ordu meydana getirebilmek iin Avrupa'daki Osmanl eyaletlerinde, ihtiyarlarla ocuklar istisna edilmeksizin her alt erkekten bir kii alnd 578. Geri kalan asker ktalarnn mevcutlar ok azalmt. 1800 tarihine doru btn Mora'da ancak 6000 asker kalmt 579. Asya'l askerlerde disiplin namna birey kalmamt. Mesel Karadeniz'lilerden mteekkil bir kta, Yedikule'ye hcum etmi ve buraya hapsolunan arkadalarndan birini kurtarmt 580. Btn bunlara ramen Sadrazam, 80000 kiilik bir ordu meydana getirmiye muvaffak olmasn, Badat, Halep ve am Paalarna medyundu. Yalnz Cezzar, 20 000 kiilik bir kuvvet yollamt 581. Her tarafta ekiya gruhlar, hkmet kuvvetlerinin kendilerine hibir ey yapamyacaklarma dair tam bir gvenle, ortal kasp kavuruyorlard. Olympos Dandaki ekyalarn aalar, aktan aa hkmet tarafndan tannmlard 582. 1796 da Mahmut Buat lmt. Fakat onun -lm, yalnz her frsattan faydalanmasn ok iyi bilen Ali'ye yarad. Gerekten de Ali Paa, o zamandan itibaren Arnavutluk sahillerine tam mnasiyle hkim
575 576

Pouqueville UI. S. 145. Ayn eser, S. 218 - 219. Kars. Zinkeisen VII, S. 98, not 1, S. 109 vd. - Ulemann szleri ile kkrtlan Kalyoncular, karaya tan? olan Rus'larla stanbul sokaklarnda kavga ettiler (Pouqueville VII, S. 216 - 217). Kaptan Paa kkrtclarn ikisini astrd zaman halk, ayaklanmakla tehdit etti; ayn eser. Sinop'ta Rus konsolosu, halkn gazebtnden g halle kurtanlabildi; Hurmuzaki, Suppl. 12, S. 256. 577 PouquevUle IH, S. 70 vd. 578 Ayn eser, S. 106 579 Ayn eser, S. 29. 580 Ayn eser, Z, S. 146 - 147. 581 Ayn eser S. 204. 582 Salaberry) Voyage, S. 135 - 136 ve S. 136, not 1.

Sayfa

106

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

oldu. "Epiros ile Te-salya'y kendi idaresi altndaki memleketlere kattktan sonra Makedonya'y da ele geirmek niyetini besliyordu. Ali Paann olu Muhtar, birka defa Korunthosdan aa sarkm, Mora'ya gc dikmiti 583. Tuna boylarnda ise itaatindik alm yrm, hayaszca yamalar korkun bir hal almt. Doymak bilmiyen Pazvantolu'na kar, bunun eskidenberi dman olan Rusuk Ayan Tersenikolu kullanld. Eflk'a ait Oltland'da Avusturya askerleri, bu memleketin t ierilerine kadar sokulmu olan haydutlarla savayorlard. Muzaffer olan bu haydutlar,-Kraiova'y ele geirerek tamamiyle yama, ettikten sonra ehri atee verdiler, lbrail'deki ktalar, bilhassa Trk Kazaklar, yalnz yamaya ve soyguna itirak etmek iin orduda bulunuyorlarm gibi grnyorlard. Bu Kazaklar ve Prens AIexander Murusi'nin maiyetindeki Arnavutlar, Osmanl silh arkadalar tarafndan gizlice ldrlyorlard 584. Nihayet yine ayn zamanda Kara Fevzi, Sadrazamn bulunmayndan ve yenierilerin aman vermeyilerinden faydalanarak dallarla beraber Krklareli ve Silivri'ye kadar ilerledi. Ertesi yl iinde de bu ekiya gruhlar, stanbul'un t yaknlarna kadar sokuldular 585 .Bunlara kar gnderilen Hkmet ktalar, ya dmana iltihak ettiler 586 veya Battal Paa'nn maiyetindeki Grciler ve znik Paasnn komutasndaki Anadolulular, tamamiyle bozguna uratldlar 587. Bu sebepten znik Paa's idam olundu. Mora'da ise Paa ile Navarin, Koron, Modon, Misithra, Argos, Korinthos, Patras, Gastuni ve ilh Beyleri ile Kocabalar, vergi mltezimleri 588, yarmadada yayan 400 000 Rum, 15 000 Trk ve 4 000 Yahudi'ye istedikleri gibi hkmediyorlard 589. Franszlara kar tekil olunan ktalar ie yaramyorlard: Nauplion garnizonu Tripolitza'ya saldrmt 590. Asya tarafnda ise, Mehmet ibni Suud'un olu olup Ab -dlzehheb'n kz ile evlenen Abdlziz'in komutasndaki Vehhabiler, Badat Paasn yendiler ve birka ay sonra da kutsal Kerbel ehrini (imam Hseyin) atee verdiler. Arap asileri, Basra krfezine kadar btn memlekete hkim idiler
PottjevH* O, 8. 188; kar. IV, 8. 15 vxL Photeinos, S. 403 vd.; kar. Hurmuzaki, Suppl-, 12, S. 208 vd. Dionysios der EkkJesiarch; "Studii i dokumente" VIII. S. 113 vd. Gemilerde Pazvantoglu'nun kahramanlklar terennm olunuyordu; Pouqueville III, S. 48. 585 Kari von Sax, S. 138. 586 Pouqueville III, S. 149. 587 Ayn eser S. 149 - 150 vd. 588 Bundan Babli 2000000, Paa 1000000, Kocabalar da 1500000 aldlar. 589 Ayn eser, II, S. 16 - 17. 590 Ayn eser III, S .14. Kar. Richard Chandler, Voyage dans l'Aaie Mineure et en Grece, faits ... dans lea annees 1764, 1765 et 1766, H 2, Paris 1806, S. 17 vd.
583 584

Sayfa

107

Byk Osmanl Tarihi

591

Cilt 17

Joseph von Hammer

Sayfa

108

. Camisiz ve saraysz, hatt peygambere bile sayg beslemiyen yeni akideleri ile Vehhab mezhebi, uydurma sayd Snnlie kar btn kuvvetiyle faaliyete geti 592. Vehhablerin bakenti olan Deriye (Derieh), l ortasnda kk ve perian bir kyden ibaretti. Fakat saf mslman -lk iin zaferi kazanan ahsiyetler, yllarca mddetle buradan kmlard . 1803 kasmnda Abdlziz hanerlenerek ldrldkten sonra da, bu tehlikeli ceryan hi bir surette gevemiye balamad. ldrlen Abdlziz'in ardas Su-ud'u, daha parlak bir istikbal bekliyordu. 1803 maysnda bu slm reformatrleri Mekke'yi, sonra da 1804 de Medine-yi zaptedecek ve "temizliyeceklerdi" . Vahhabler'in teokratik patriyarkal Devleti, o zaman Emirler tarafndan idare olunan yedi vilyetten teekkl ediyordu ve dier slmlar iin moral bir rnek idi. Basra krfezi kysnda bulunan Re's - el Hayme liman ile Vahhab memleketi, 1809 da ingilizler bu liman tahrip edinciye kadar, Hindistan ticareti ile mnasebette bulunuyordu 593. Kzl Denizdeki limanlar Sayda ile Cembo idi. Fakat yukarda da sylediimiz gibi kesin sonucu elde edecek mil, ne Osmanllarn gayretleri ve ne de Padiahn ordusundaki mkemmellik idi. Yeni bir Avrupa bar yaplmak zere bulunuyordu. Babli ile Rusya, daha Bonaparte'-in yeni ve parlak talya seferinden nce, beraberce Franszlarn elinden alm olduklar yoniyen adalarna, Padiah'a vergi verir muhtar bir stat vermek iin anlamlard. Avrupa'nn her kesinde Cumhuriyetlerin doduu bir zamanda, otokrasi prensibini en ziyade benimsemi olan ve temsil eden bu iki devlet, kurtarm bulunduklar Yunanllara C umhuriyet esaslarna dayanan bir anayasa vermek zorunda olduklarna inanyorlard. Bu Rumlarn gnderdikleri temsilcilerden her ikisinin de ad talyanca idi. Biri, daha sonra Fransz kaynaklarna gre Zinkeisen VII, S. 202 vd. Rus anslyesi olacak olan Capodistria idi. Ayn temsilcilerle Babli ve Rus murahhaslar arasnda cereyan eden uzun mzakerelerden sonra, yine Babli'nin araya girmesi sayesinde varln muhafaza edebilen Ragusa rnek alnarak, "Heptanesos", vergi verir bir devlet haline get irildi. Bu vergi, her zaman iin 75000 kuru olarak tesbit olundu. Padiah ile beraber Rus ar da bu Yunan cumhuriyetinin korunmasn garanti ediyordu .Bundan baka yeni Cumhuriyet, Ali Paa'nn elindeki Arnavutluk ehirlerinde Ortodoks mezhebini korumak hakkn ald. Armasnda S. Marcos ars-lannn
591 592 593

Kari von Sax, S. 144, Dallaway I, S. 77 vd. ada Alman ve Ayn eser. Ayn eser, S. 212.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

yannda ncil de bulunmakta idi 594. Memleketeyn'-de olduu gibi burada da islm tapmaklar yaplmyacakt. Gene her bar antlamasnda Rumanya iin kabul olunduu gibi, tahrip edici bir savaa sahne tekil etmi olan buras da, iki yl iin, Venedik zamanndaki lde vergiden muaf tutuluyordu 595. Dier devletlerden ngiltere, daha 1801 tarihinde yeni Yedi Ada Cumhuriyetini tand. Bu tanmann asl sebebi, Franszlarn Adriyatik'e dnmelerine engel olmak dncesi idi Hatt ingiliz gemileri ve ngiliz asker! ktalar, Venedik rneine uyan aristokratlarla Fransz rneine uyan demokratlar arasndaki mcadele yznden tehlikeye den asayiin iadesine yardm bile ettiler Daha temmuz aynda Padiah, ok gemeden Rusya'nn mttefiki olacak olan Prusya Kiralndan, Fransa ile arzu e-dilen barsn yaplmas iin araya girmesini ahsen rica etmiti. Padiah, yalnz Msr'n boaltlmasn ve yonyen adalarnda vcude getirilen yeni statnn Fransa tarafn dan tannmasn istiyordu, m. Selim, Bonaparte Ue mUtare -kenamesi zerine Avusturya mparatoruna da bavurmu ve Fransa'ya kar, Babli'nin isteklerine boyun einciye kadar, savaa devam etmesini istemiti. 9 ubat 1801 de imzalanan Luneville antlamasndan sonra Avusturya, Dalmaya'y muhafaza ediyordu 596. Bundan birka gn sonra, yani 23 mart 1801 de romantik zihniyetti ar Paul ld. ar Paul, Osmanl Devletinin bekasn arzu ettiine dair birok defalar .teminat vermiti. Eer Babli'yi taciz etmekte devam ederse asker mdahalelerde bulunmakla Pazvantolu -nu tehdit ettiine baklacak olursa, arn bu teminatn samimi olarak kabul etmek lzmgelir 597. Hakl olarak Babli, nisan ve hediyeler vermek suretiyle kranlarn gsterdii muzaffer ingilizlerin, tedenberi ticaret kurumlar meydana getirmiye uratklar Msr'da yerleeceklerinden korkuyordu. Gerekten de ngilizlerin alt byk sava gemisi Msr sahillerini bekliyor ve szde Trkiye iin istirdat olunan bu eyalette 5 000 Hintli asker bulunuyordu. Mslman olan bu Hintli askerler, Msr yerlilerini kolaylkla yeni bir idare iin kazanmakta byk tesirler yapabiliyorlard 598. Nihayet 9 ekim 1801 de bar mukaddemat imzaland. Bonaparte Msr' feda etmiti. Burada yalnz ngilizlerle Franszlarn eit haklara sahip
Ayn em a 91. Kartena VII, S. 12 - 13. 596 Bu vilyeti, memleketi elinden alnm olan Toskana Byk dukas iin bir tazminat alarak salamak istiyor ve Tuna Prensliklerini kendine zararsz bir hale kovmak istiyordu; ayn eser S. 137. 597 Hurmuzaki, Suppl. I 2, S. 208 - 209. 598 Bkre'te bir ngiliz ajan hakknda bak: Ayn eser, S. 209.
594 595

Sayfa

109

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

olmalarn istiyordu. Fransa, yalnz yonyen Adalar Devletini tanmakla kalmyor, stelik Rusya ile birlikte bu memleket bamszlnn muhafaza edileceini garanti ediyordu. Kasm ay sonlarna doru Fransz temsilcisi General Sebas-tiani stanbul'a geldi. Pazvantolu, Nedelja Popovi adnda bir Srp', Paris'e gndererek cretli tekliflerde bulunmutu. Bu tekliflere gre o, Fransa-nn Trk hkmetinde yapmasn mnasip grecei btn deiiklikleri destekliyecekti 599. Fakat Paris'te Pazvant-olu'nun bu tekliflerine aldr eden olmad. Birinci Konsl de Osmanl Devletini imdiki ekli ile muhafaza etmee taraftar olduunu beyan etti 600. Sebastiani, mutad olan usule aykr olarak, bizzat Padiah'n huzuruna kabul olundu ve Bonaparte'in itimatnamesini ahsen takdim etti. Bar mukaddemat, ngilizler'in btn muhalefetlerine ramen, ayn yl henz bitmeden imzaland. Bylece Sebastiani, grevini basan ile yapm oluyordu. Fransa ile ngiltere arasnda Amiens'de balanan mzakereler srasnda Trkiyenin Paris'teki elisi, Msr'da Franszlara zararl olan Memlk hkimiyetinin sona ereceini ve mmkn olan btn ticar imtiyazlarn Franszlara da verileceini vaad ediyordu. Gerekten de Msr'da Kaptan Paa ile Sadrazam, Memlk Beylerinin ounu gizlice ldrtmler veya yaralamlard 601. 27 martta sona erdirilen Amiens Bar da Osmanl Devletinin toprak btnln garanti ediyordu. Ayn zamanda Bonaparte, bar mukaddemat esaslar dahilinde Babli'nin kendisiyle antlama imzalamasn istedi. Bu amala, E-fendiler arasnda sivrilmi bir ahsiyet olan Galip Efendi Paris'e giderek 25 haziranda antlamay imza etti. Bu bel gede Babli, Amiens Antlamasnda Fransa ile ngiltere a-rasnda kendisi hakknda verilmi olan kararlar tanyordu. Amiens Antlamasnn Babli'yi ilgilendiren btn hkmleri, bu yeni antlama ile teyit olunuyordu 602. Daha nce ngilizler, Arnavut ve Suriyeli ktalarn banda henz Msr'da bulunan Sadrazama, Memlk rejimini yeniden kurmak niyetinde olmadklarn bildirmilerdi. Fakat ngilizler, kendilerine snm olan Memlk Beylerini Yukar - Msr'a karyorlar ve stanbul'a gnderdikleri
"De concourir de tous ces moyens toust les changements que le Gouvernement francala croirait utiles pour ni de faire dans le Gauvemement 4e l'Empire ottoman", ayn eser 9. 217, No. OOCVX. 600 Ayn eser, S. 212, No. CCCII. 601 tekileri ngiliz himayesine girmilerdi. 602 La Sublime Port accepte ce qui son e"gard a 6te" deter -mine" dans le traite" conclu Amiens entre la France et l'Ang-leterre. Tous les articles de ce traite" qui ont rapport la Sublime Porte sont formellement renouvetes par le prsent traite"". Paris'teki Osmanl elisinin sekreteri Kodrikas, szde bir ihaneti kellesi ile dedi:" Denk-wrdiykeiten der nunaenischen Alcademie", XXXIII, S. 153.
599

Sayfa

110

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

603

Prusya eliliinin raporlarna gre Zinkeisen VH, , 94 vd.

Sayfa

111

General Stuart vastasiyle Babli'den bu beylerin o zamana kadar hkm srdkleri ve idare ettikleri memlekette husus ahslar olarak yaamalarna msaade olunmasn istiyorlard. Msr'n boaltlmas iin gerek Divann ve gerekse o aralk Fransa Cumhuriyetinin btn Yakn Douda olaanst temsilcisi sfatn alan Sebastiani'nin istekleri ngilizler tarafndan reddolundu. Yeni Msr valisi Mahmut Hs-rev Paann, ngiliz igali altnda bulunan skenderiye, Dimyat ve Reit (Rosette) limanlarnda tek bir temsilcisi yoktu. ngiliz ktalarnn Msr'dan kmas hususunda ileri srlen glk, Babli'nin Memlk Beylerini yukar Msr'da kin bir yerde hibir maiyet bulundurmakszm yaamalarna msaade etmesiyle bertaraf edildi. Nihayet martta son ngiliz askerleri, Msr topraklarndan ayrldlar 603. Fakat bununla da Msr'daki karklklar henz sona ermi deildi. Memlk Beyleri daima nemli sayda maiyet bulunduruyorlard. Bunlardan biri olan Osman Bardisi, kasm 1802 de Hsrev Paay yenmiti. Hsrev Paa, Arnavutlarn ba olan Kavalal Mehmet Ali'den hncn almak istedi. Fakat, kendisini bekliyen parlak istikbalden habersiz olduu halde bir mddet ttn ticareti yapm olan bu adamn ahsnda yeni, hem de en iddetli bir dman kazand. Arnavutlarn komutan olan Tahir de, paraya ihtiyac bulunan Hsrev Paaya kar ayakland. Fakat 1803 de yeni bir ayaklanmada telef oldu. Ahmet adnda Arap aslndan bir Paa, Msr'a hkim olmak iin urayordu. Fakat bu da, artk btn Arnavutlarn komutanlna ykselen Mehmet Ali'nin eline dt. Dimyat'a (Damiette) kam olan Hs rev Paa da Mehmet Ali'nin esiri oldu. Hakikatte hkmet Osman Bardisi'nin elinde idi, ve ngilizler de hi phesiz o-na yardm ediyorlard. Buna ramen Cezayirli Ali Paa, skenderiye'de tutun-mya muvaffak oldu. erke aslndan olup yorulmak nedir bilmiyen bu vezir, fazla sert hareketleriyle skenderiye'de bulunan konsoloslarla kavga karm ve onlar limanda bulunan gemilere ekilmek zorunda brakmt. Fakat Babli, Memlk Beylerini bsbtn ortadan kaldrmak fikrinde deildi. Daha ziyade onlarn imtiyazl ve erefli bir mevkide kalmalarna raz olmya hazrd. Ali Paa, Kahire zerine yrd. Fakat Osman Bardisi ile Mehmet Ali, 1804 ocak aynda onu teslim olmak zorunda braktlar. Birka gn sonra bu Osmanl valisi de ldrld. Evvelce ingiltere'ye kam bulunan Rakip Mehmet El-fi'nin dn zerine Msr'n szde efendilerinin durumu bsbtn tehlikeye dt.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Sayfa

112

Osman Bardisi ile Mehmet Ali ibirlii ederek Mehmet Elfi'yi yendiler. Osman Bardisi, vaziyetin artk salamlattn zannettii bir srada, Mehmet Ali, emredercesine, maiyetindeki Arnavutlar iin ondan para istedi. Bu ise bir sava iln demekti. Kahire halk, yeni vergileri protesto etti ve Mehmet Ali de Kahire'lilerin tarafn tuttu. Osman, cann kurtarabildiinden memnundu. Msr'daki partiler, Padiah adna meru bir hkmetin kurulmasn salamak amaciyle, hl mevkuf bulunan Hsrev Paann ahs hakknda birbirleriyle ihtilfa dtler. Sonra skenderiye komutan Hsrev Pasa, Arnavutlar tarafndan idare olunan rejimin bana gemesi iin i basna arld. 1804 nisannda Hsrev Paa, Babli'nin kendisini tandna dair belgeyi ald. Babli, o zamana kadar ayaklanm olanlara umum bir af iln ediyordu. Memlk Beyi Osman Bardisi, Franszlarn desteklemelerine ramen, Hurit Paa ve Mehmet Ali tarafndan Minye kalesini teslim etmiye zorland. Bylece Hurit Paa, hakikaten 1805 de btn memleketi idaresi altna almt. Fakat Hurit Paa, o srada Msr'a vasl olan Krtlere dayanarak, gsterdii enerji sayesinde byk takdirler kazanm ve ok sevilen Mehmet Ali'yi uzaklatrmya kalkmt. Bunun zerine Mehmet Ali, onu Kahire kalesinde muhasara etti. Hurit Paa'nn gvendii Krtler, Mehmet AH tarafna getiler. Memlekette din otoriteyi elde bulunduran bakentin eyhleri ile ulema ve kadlar, bu sefer, Mekke ve Medine iin tyin olunan vergiyi vermekte devam etmesi artiyle, akll Kavalal Mehmet Ali'yi Msr valiliine tyin etmesi iin Babli'ye mracaat ettiler. Hurit Paa'y uzaklatrmak iin bizzat Kaptan Paa Msr'a geldikten ve yeni vali Krtleri kovarak hl hkm srmek midini tayan Memlk Beylerini idam ettikten sonra, Babli 1 nisan 1806 da Mehmet Ali'yi Msr valiliine atad. Bylece Osmanl hkmeti, N kysnda yeni ve kuvvetli bir devlet kurmu oluyordu. imdilik bunun farkna yarlamyordu. Osmanl Padiah, Badat nlerine kadar gelmi olan am Valisi Abdullah Paa'nn ayaklanmas bastrldktan ve ihtiyar Cezzar Paa 1804 maysnda ldkten sonra, Suriye ve Msr' Osmanl Devletiyle yeniden birletirmiye muvaffak oldua i-in memnun grnyordu 604. Suriye Tiran'nn lmnden sonra kan karklklar ve bunun khyas smail ile Halep Valisi arasndaki Kaptan Paann da kart mcadelede, Babli'nin, Cezzar Paa'nn ardasn Akk

604

Zinkeisen, Olivier'e gre U, S. 255 vd. Kars. Kari von Sax, 8. 142 vd.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Valisi o-larak tanmasndan sonra, ok uzun srmedi 605. Daha 1802 ylnda Pazvantolu'na kar sava balamt 606. Pazvantolu, byk emeller peinde kouyor, yannda bulundurduu ahin Giray'n ardalarndan Cengizi, sras gelince ihtimalki stanbul'da hkmdar tahtna oturtmak fikriyle ciddi surette megul grnyordu. Vidin'e hkim olan si Pazvantolu'na kar gnderilen hkmet ktalarna, bu sefer de onun ahs dman olan Rusuk Ayan Tersenikolu komuta ediyordu. Bu askerler, Pazvantolu'-nun kuvvetlerinden stn bir kabiliyette deillerdi. Kldovo ve Kraina alnd. Fakat Manav brahim, yeni Eflk Prensi Michael Sutzo'yu gsterdii gayretten dolay cezalandrmak amaciyle, Oltland'a geldi; kalben Vidin Paasna taraftar olan ve stelik cretlerini almam bulunan Padiah'm askerlerinin yardm ile Pazvantolu kuvvetlerini yendi ve maysta bunlar Tirgu - Jiiului mevkiine kadar dalara srd. Btn pazar yerleri ya yama olundu veya korkuya den ahalisi tarafndan boaltld. Bunlara kar gnderilmi olan brail Paasnn Kazaklar, Prensin Arnavutlar ve Aydn eyaletinden gelen svariler, takip etmekte olduklar silerle geceleyin birbirlerine ziyafet verdiler. Eflk Prensi, siler en sonunda ricate mecbur edilinceye kadar, szde Pazvanto-lu'nun kuvvetleri tarafndan tehdit edilen Bkre'ten karak Kronstadt'a kamak mecburiyetinde olduunu zannetti. Prens'e bu musibetti d veren, Avusturya mparatoru'-nun temsilcisi ile aslnda Naxos'lu olan Rus Albay Barozzi idiler. Barozzi'nin esas devi, sadece Rus arnn menfaatine olmak zere, Eflk'de kargaalklar karmaktan ibaretti 607. Byle buhranl bir zamanda Eflk'in idaresini zerine almya Fenerli Rum Beylerinden hi biri yanamaynca, bu Prenslik de birka ay iinde Budan Prensi Aleksander Sutzo'ya emanet edildi 608. Bkre, birka gn mddetle babo halkn yamasna sahne olmutu. ok gemeden Nibolu Paas Hasan ile bizzat Tersenikolu Bkre'e geldiler. Ayn zamanda, eski Silistre Paas olup sonradan silerin bana geerek Edirne ve Filibe'ye hcum etmi olan 609 ve imdi bakomutanla atanan Grc Osman Paa da Bkre'e geldikten sonra, harp ras topland. Bu raya Tuna boylarnn btn ayan itirak etmiti. Ayn yaz iinde Pazvantolu taraftarlar Memleketeyn'i boaltmak
605 606

Zinkeioen VII, S. 199 vd. Kars. Burmuzaki, SuppL 13, S. 209 vd. 607 Photeinos, Dicnysias der Ekklesiarch ve daha baka baz diplomatik muhaberelere gre yazlm bir makale: "Denkvrtlrdigkei-ten der rutnaenischen Akademie", S. 155 vd.; Zinkeisen VII, S. 241 vd. 608 Ayn yer. 609 Zlnkeiaen VH, S. 226.

Sayfa

113

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

zorunda kaldlar 610. Erdel'e kam bulunan Boyarlar ve piskoposlar, Rus ajanlar tarafndan tevik edilerek, Padiahn bir hatt erifi ile Rum arkadalar ve Trk tccarlarnn her trl mdahalelerine kar korunacaklarna dair teminat almadka geri dnmek istemiyorlard. Memleketeyn'deki Rus konsolosu, antlamalara aykr olarak Rumenlerin zararlarna olmak zere icra olunan haksz ve cebr muameleleri Rus elisi General Tamara vastasiyle Bbliye bildirmek iin Peters-burg'dan emir almt 611. Bu andan itibaren Rumanya Prenslerinin hkmdarlk mddetleri yedi yl olarak tesbit edildi. Azledilmeleri iin de Rus elisinin muvafakatini almak ve mterek hareket etmek art kouldu. Memleketeyn Prensleri, ayn Rusya'nn istanbul elisinin tlerini dinlemiye mecbur olacaklard 612. Haddizatnda bu belge, lyonyen adalar ve Babli'nin elindeki Arnavut blgeleri hakknda kabul olunan hkmlerle beraber, Osmanl lkesi iinde oturan btn or-todokslarn durumunu dzenliyecekti. Fakat kaaklar Mera-leketeyn'e dnnce, 1803 ylnda Vidin ekiyalarnn yeni bir aknlarna ahit oldular. Bunlar, 1802 de bir defa daha Memleketeyn "e girmi olan Manav ibrahim'in bakanlnda olduklar halde, ocak aynda donmu olan Tuna nehirlerini getiler. Aleksander Sutzo'nun ardas olan Prens Konstantin Ipsanti, Moldavya'h Kazaklardan, Arnavutlardan, Oltland dallarndan ve tccarlardan mrekkep bir ordu meydana getirdi. Toplarla mcehhez olan bu kta, dmann karsna kacakt. Bylece Pazvantolu, ekiyalarn Vidin'e ekmek zorunda brakld 613. Fakat bu, Pazvantolu'nun yapabildii bar bozucu hareketlerin sonuncusu idi. Gerekten de o, henz pek gen olduu halde 614 birka yl sonra ld. Dul kalm karniyle evlenen adam, Pazvantolu'nun mirasn devam ettirecek durumda deildi 615. Manav ibrahim ise, Rusuk Paas tarafndan daha nce ldrlmt 616. Grci Osman Paa ile arkada mer Paa'ya gelince bunlar, balar ve tevcihlerle mkfatlandrlarak Anadolu taraflarna gnderildiler. Birincisi Kayseri'de apanolu, ikincisi de Trabzon ve Canik valisi Tayyar Paa tarafndan ldrldler. Bundan sonra Tayyar
610

Photeinos, S. 440 vd. Hurmuzaki, Suppl. 12, S. 243 vd .No. CCCXXXVTn. Kars. benim "Rumen milletinin tarihi'.', II, S. 203 vd. 612 Sturdza, I, S. 259 vd. 613 Photeinos, S. 447 vd., Kars. Dionysius der Ekklesiarch, S. 204 vd. "Studii gi dokumente" VIII, S. 117 vd.; Hurmuzaki, Suppl. 12, S. 282 vd. 614 1803 tarihinde o, "34 yanda di. Ayn eser S .255, Nq. CCCLTU. 615 Andreasoy; Hurmuzaki, SuppL 13, S. 500, 616 Zinkeisen VII, S. 251.
611

Sayfa

114

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Paa, bizzat apanolu'ya kar harekete geerek Tokat, Amasya ve Ankara'y igal ettii zaman, 1805 tarihinde Rusya'ya snmak zorunda brakld 617. Btn bu olaylardan sonra Tepedelenli Ali Paa, Osmanl imparatorluu iinde ayaklanarak asayii bozanlar arasnda biricik si olarak sa kalmt. Son zamanlarda ise o, ekiyalara kar giriilen savalarda Padiahn sadk ve gayretli bir yardmcs olarak kendini gstermiti. Al Paa, 1800 tarihinde cesur Rum ahali tarafndan mdafaa olunan Sul'ye neticesiz hcumlarda bulunduktan, ertesi yl da komular ve rakipleri olan Berat ve Delvino'-ya kar iinde topular da bulunan 618 ktalarn harekete geirerek Delvino'yu igal edip 1803 sonlarnda da Suli ahalisini kamiya 619 zorladktan sonra, Babli tarafndan Rumeli ilerini dzene koymya memur edildi. Daha 1802 de, Grci Osman Paann maiyetinde bulunan Arnavutlar kendi hizmetine girmiye davet etti. Gerekten de bu Arnavutlar, Ali Paann emrini yerine getirdiler. Bu srada o, Rumeli Beylerbei sfatiyle ortaya kt ve Filibe zerine yrd. Fakat ok gemeden, 1803 de kendisine kar tekrar bir phe uyandndan bu nemli mevkiyi kaybetti. Yerine ekyalar takip ve yok etmek greviyle Selanik Paas tyin olundu 620. Fakat daha 1806 ylnda, o zamana kadar ekiyalar, asler ve ayaklanan valileriyle uram bulunan Babli, 1804 de mparatorluk tacn giyen Napoleon Bonaparte'in, devletler paralad ve eyaletler taksim ettii bir srada, Rusya'nn yeni bir saldrna kar durmak vaziyetine d yordu. Bu yeni saldrn amac, II. Katherina'nm vaktiyle elde etmek istidiinin ayn idi: yani Osmanl mparatorluunu bsbtn kertmekten baka bir ey deildi: 1802 bar yapldktan sonra Fransa'nn istanbul'daki eski nfuzunu hemen yeniden kazanaca zannolunuyordu. Padiah Bostanclardan teekkl eden ordusunun kurulmasnda Fransa'ya ne kadar eyler borlu olduunu gayet iyi biliyordu. Bu asker, 1798 de 4000 top ile Pazvantolu'na kar yollanabilmiti. Ayn ordu, 1799 da Suriye'ye gnderilen 3 - 4 000 kudretli askerden ve 1803 de Rumeli'deki ayaklanmalara son verdii zaman
617 618

Kari von Sax. S. 145 - 146. Onlarn silahlandrlmas ve giydirilmesi hakknda bak: Pou -queville, I, S. 86. 619 Suli hakknda bak: Zlnkeisen VII, S. 271. vd.; brahim Mansur Efendi, Mmoires sur la Gece et l'Albanie pendant le gou-vernement d'Ali Pacha, Paris 1827, S. 40 vd. 620 OMkelpea VII, a 30 vd.; Meadelssohn - BarthoMy, 8. 06 vd.

Sayfa

115

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

10 000 nizamiye askerinden teekkl ediyordu 621. Stlce'deki mhendis okulu, Laf itte tarafndan kurulmutu. Yeni Budan Prensi Konstantin psilanti, mehur Fransz asker mhendisi Vauban'n tahkimat zerinde yazd eseri ayn okulun rencileri iin Trk-eye tercme etmiti . Birok Fransz retmenleri, Au-bert Dubayet tarafndan istanbul'a getirtilmiti. Yeni Osmanl donanmasn Franszlar yaratmlard. Kaptan Kk Hseyin Paann kurduu yeni deniz okulunda tamamiyle Fransz zihniyeti hkim bulunuyordu 622. Yine Franszlar, skdar'da yeni bir Kartografya Enstits ile bir matbaa vcude getirmilerdi 623. Batdaki yeni imparator Napoleon'un ahsiyeti hakknda III. Selim, derin bir sayg duygusu besliyordu ve Msr'a saldrn oktan affetmiti. ingilizlerin Msr zerinde besledikleri emellerini sezen Trkler, derin bir ibirar duyuyorlard. Gerekten Msr'n boaltlmasndan sonra da bu memleketteki Britanya konsolosu, Memlk Beylerini tevik ve himaye ediyor, hatt belki de para ile destekliyordu, istanbul'da bulunan ingiliz subay ve diplomatlarnn marur ve adet hakaret edici tavr ve hareketleri de Trkleri gcendiriyordu. Atina'da sanat eserlerini vahice aldndan fena bir hret kazanm olan Lord Elgin, geceleyin hareket ederken 17 pare top attrm-t (56). te btn bunlar ve ayn zamanda, dost olarak ortaya ktklar zaman bile, Ruslara kar beslenen eski kin ve nefret, eski iyi ve sadk Fransz dostlarla barilmya yardm etmilerdi. Geri Napoleon'un hi de uysal ve saygl olmyan yeni elisi General Brune, kendi efendisi ile bunun aktan a-f a hakir grd Osmanl Padiah arasnda dostane mnasebetlerin kuvvetlenmesi iin hi birey yapmad 624. 18 mays 1803 de patlyan ngiliz Fransz savanda Trkiye'nin tarafsz kalaca bekleniyordu. Hakikatte byle bir kararn byk bir deeri yoktu. Fakat ngilizler, Fransann Osmanl Devletinin toprak btnlne tecavz etmesi ihtimalinden bahsetmiye baladlar. Vaktiyle Napoli'de bulunmu olan Rusya'nn stanbul Elisi Kont talinski de ngiliz grn destekliyordu. Bunun zerine Babli, korku ve endiesinde o derecede ileri gitti ki, lyonyen adalarnda 15 000 asker ile bir filo

116
Sayfa

Ayn eser S. 227, 318 vd. Kars. elebi Efendi, Nizam Cedid' -n menei hakknda izahat, Wilkinson, ek: An account of the prindpa-litiea of WaUachie and Moldavia, Lcndon 1820; Mahmud Ralf Efendi, Tableau des nouveaux rlements de l'Empire ottoman, Parla 1802; Seid Mustafa, Diatribe sur l'etat actuel de Tart nlitaire, du gfcie et des sciences Constantinople, Skutari 1803; Son ki eserden ben faydalanmak imkanm bulamadm. 622 Zinkftfrn, S. 334 - 335. 623 Ayn eser, S. 337. (M) Ayn eser, 8. 148. 624 Ayn eser, S. 348 vd.
621

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

bulunduran Rus arndan bunlar geri ekmesini istiyecei yerde onunla gizli bir anlama imza etti. Bu anlamaya gre 150 000 kiilik bir Rus ordusu ve kuvvetli bir Rus donanmas, Franszlarn Moraya girmelerine engel olacakt . Bununla beraber nisanda Franszlarla dostluk ferman 625 iln olundu ve onlara kar a-ktan aa tenkitte bulunmak yasak edildi 626. Ayn nisan aynda General Brune yle yazyor: "fena hret sahibi olan Valide khyas Yusuf Aa, bana byk bir sempati beslediini ve kendisinin dostu olmam haber etti. Reis Efendi, bana kar ok mltefik davranyor ve mtemadiyen dostluk tezahrleri gsteriyor" 627. Babli'nin, Napoleon'u "mparator" o-larak tanmamasnn sebebi, ona kar beslenen bir dmanlk deildi. Ancak, dou imparatorlarnn varisi olan Osmanllar, kendi telkkilerine gre Padiahlarn dnya -zerindeki mevkiini klteceinden, yeni kurulan her imparatorlua tedenberi muarz olduklarndan bu hareketi yapyorlard. Napoleon'un arzusu ile I. Franz'in, imdiye ka-darki mukaddes Roma - Cermen mparatorluu yerine, yeni bir Avusturya mparatorluu kurmas olayna kar da L Mahmut, ayn tavr taknmt . Bununla beraber Babli'nin bu mlayim fakat srarla "imdilik red" eder bir durum almasnda Rusya'nn ve daha sonra ngilizlerin parma olduu inkr edilemez. Hatt talinski, yl sonunda byle bir tanmay bar bozucu bir hareket olarak sayacan ileri srmek suretiyle Babli'yi tehdit etti 628. General Brune, epey zamahdanberi hazrlandktan sonra, 18 aralkta stanbul'dan ayrld ve memleketine dnmek iin uzun kara yoluna koyuldu 629 . Hakikaten Padiah, Fransa'da vcude getirilen yeni durumu tanmamak iin Rusya ve ngiltere ile yapt ant-tamalara bal bulunduuna inanyordu. Fakat bu antlamalarn mddeti bittiinde Napoleon'un yeni mparatorluunu aktan aa tanyacan Paris'e bildirdi. Napoleon, Osmanllarn Fransa'daki temsilcisi Halet Efendi'nin artk bu sfat haiz olmadn sylemekle buna cevap verdi 630. Kendisini hemen tandn iln etmesi iin Napoleon'un el yazisiyle Padiah'a gnderdii mektuptan da birey kmad. Hatt Divan, Padiah'n bu mektubu getiren
625 626 627

"Ferman general d'amitie. Hurrauzaki, Suppl. 12, S. 299, No. CDX. "Le fanneux Tuuuf - Aga, Valid - Kiayassi, m'a fait dire (ju'il avalt beaucoup d'amiti* pour mol, qu'il dsirait que je fuase son mi. Le Reis - Etfendi me comble de prevenenances et de demonaration; ayn yer. 628 Ayn eser S. 371. 629 Ayn eser S. 379. 630 Ayn eser S. 380.

Sayfa

117

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

tercman Joubert'i trenle huzuruna kabul etmesine engel oldu. Tercman, sun olarak tertip olunan bir karlama srasnda saray ricalinden birine "Avrupa'nn birinci mparatoru" nun mektubunu verdi . Ancak uzun mzakerelerden sonra "dostumuz, asl ve deerli 631 dost Bonaparte" e cevap verildi 632. Byle umum kelimelerle yazlan cevap* kymetli bir tu ve klnla beraber Napoleon'a gnderildi 633. Rusya ve ngiltere'nin Avusturya ile birleerek Na-poleon'a kar dtkleri yeni savata Fransa imparatoru 1805 de kesin zaferi kazannca Babli, imdiye kadarki vasilerinin 1798 ve 1799 antlamalarn yenilemek tekliflerini reddetmek cesaretini buldu. Byk bir nfuz sahibi o-lup gzdesi Yusuf Aa'run tesiriyle Rus taraftarl iin kazanlm bulunan Valide Sultan, ayn ylda ld . Rus taraftarlarnn nemli ahsiyetlerinden dierleri, 1803 deki Sadrazam, Khya Bey, Rstem Aa ve Padiahn kahvecisi 634, artk mevkilerinde deillerdi veya gzden dmlerdi. Buna karlk smet Bey, brahim Efendi ve Kzlaraas, Padiahn tevecchn kazanmlard. Bunlar, 7 aralk 1803 de len ve I. Abdlhamit'in kz Esma Sultan'in kocas olan Kaptan Kk Hseyin Paa'ya dayanmlard 635. Press-burg barg antlamas, Avusturya'y tekrar sindirmiti. imdi Franszlar, Osmanl mparatorluunun snrlarndaki s-tria ve Dalmaya'da bulunuyorlard. ok gemeden Napo-leon, Prusya'nn tedenberi istedii Hanovra'y vererek bu devletle yapt bir antlama sayesinde, stanbul'da imtiyazl bir mevki ve itibar olan bir devletin, hi olmazsa geici bir zaman iin dostluunu kazanm bulunuyordu. Bununla beraber Padiah, Rusya ile bir savaa girimek istemiyordu. Geri m. Selim'in harp hazinesi, tmar, rsum ve gmrk gelirleri ile ok zenginlemiti. Yalnz 1798 de uygulanan vergiler 37 250 000 kuruluk bir gelir salamt 636. Bundan baka hububat nazrnn idaresindeki daim ambarlar da yiyecek ile dolu idi . 1805 hatt- erifine gre 20 ile 25 ya arasndaki btn Mslmanlardan toplanacak olan Osmanl ordusu, 1806 da yeniden yenierilerin hcumuna unyarak yenilmi olmasna ramen,

"Magnifique et considd". Ayn eser S. 385 - 386. 633 Ayn eter, Ayn* yer. 634 Hunnuzald, Suppl. 12, S. 256. 635 Zinkeisen VH, S. 177, 343; PouquevMe m, S. 205 - 206; Sturve, S. 197; Andreossy, Constantinople et le Bosphore, S. XXV ve not 2. Kaptann gzel bir saray vard ve burada yalnz padiah kabul etmek stiyordu. 636 Eskiden, yani 1798 de yalnz 32250000. 1786 hesaplarna gre devlet gelirlerinin yeknu (eski vergilerin toplam) 45330000 ku-ruftu. HunmucaJd, Suppl. 12, S. 264 - 26S, No. CCGLV
631 632

Sayfa

118

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

637 638 639

Ayn eser S. 342 vd. Ayn eser 8. 301 - 892, Ayn ur I. 3M vd.

Sayfa

119

savaa hazr bir halde bekliyordu 637. Fakat btn bunlar, Padiah Rusya'ya kar sava amya srkliyemiyordu. Byk bir gayretle alan Rus elisi talinski'nin basks altnda Osmanl - Rus balamas 30 aralk 1805 de yenilendi. Yeni Re-islkttab Nazm Efendi, Austerlitz zaferi haberinin istanbul'a ok ge geldiini bahane ederek Fransa'dan zr diledi 638. Buna karlk Napoleon, yalnz mparator deil, fakat ayn zamanda talya Kiral olarak tannyordu* Babli, gerek eski ve gerekse yeni dostlarnn ezici kuvvetleri karsnda uysal davranmak siyasetini gdyordu. Bunun icab olarak, ne Fransa'nn Ragusa'y ilhak etmesini, ne Napo-leon'un 1806 da Dalmaya ile birletirdii Bocche di Cattaro da yerlemesini, ne Karada'n biatini arn kabul etmesini ve ne de lyonyen Adalar Cumhuriyetinde Arnavutlarn Rus ordusunda hizmet grmek zere askere alnmalarn protesto ediyordu 639. Fakat Babli, daha 1806 ylnda Napoleon'un enerjik bir tavrla istei zerine, vesayet altnda bulunan bir devlete mahsus bu siyasetten ayrlmak zorunda kald. 15 austos 1806 da General Sebastiani, anlayl bir diplomat ve yakn dou memleketlerinin detlerini ok iyi bilen bir eli sfatiyle istanbul'a geldi. Esas grevi, Babli'yi Rus arnn soktuu tahdit edilmi durumundan ayracak esasl bir a-dm atmya tahrik etmekteen ibartti. Bunun iin en uygun are olarak Memleketeyn Prenslerinin mevkilerinden uzaklatrlmalar grnyordu. Gerekten Eflk Prensi psilan-ti, husus! menfaatler dolaysiyle Prusya'nn-stanbul elisi tarafndan desteklenen Rusya'nn dorudan doruya emri ile, Babli'yi kendisini Prens tyin etmiye zorlamt. Moldavya "Hospodar" Alexander ise, onun sadece bir aletinden baka birey deildi. stanbul'da devlet ileri hemen hemen Khya Yusuf Beyin elinde idi. Alexander'in kardelerinden biri olan Dimitraki de bu Yusuf Beyin zerinde byk bir nfuz sahibi idi. imdi Yusuf, zarur grlen siyaset deiikliine ister istemez boyun edi. Her iki Prens de, gya istifanamelerini vermi olduklar ileri srlerek, azlolundular. Bu uydurma sebep, son hatt- erifde, Memleketeyn Prenslerinin azledile-miyecekleri hakkndaki hkme aykr davranlmam olduunu gstermek iin icat olunmutu. Bu prenslerin yerlerine birbirlerinin akrabas olan Alexander Sutzo ile Skarlat Kaili mach i geirildi.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Sayfa

120

Ayn zamanda bir Haneri, Babli tercmanlna ykseldi 640. ok gemeden Yusuf hacca gitti. psilanti, Rusya'ya kamakta tereddt gstermedi. Vicdanen daha az muazzap olan Munisi ise istanbul'a dnmek zere hazrlklara balad. Yeni prensler, epey zaman sonra yerlerine gittiler. Kallimachi, 25 ekimde Prensliinin bakenti olan Ya'a vard. Prens daha bu ehre girmeden Rus arnn ajan Rodofinikin, oradan kmak suretiyle, antlamaya aykr olarak yaplm olan bu deiiklii protesto etmi oldu. Rodofinikin, Rusya'nnyakn dou siyasetinde daima nemli roller oynam olan Rum'lardan biri idi. Yeni Prensin etrafna, Rusya'nn kazanamad veya korkutama-d baz Boyarlar toplandlar. Rusya ile ingiltere, Babli'nin kendilerine yapt bu hakaret edici muamelenin cn almakta gecikmediler. Ita-linski, stanbul'dan ayrlacan ileri srerek tehditte butundu. Hatt istanbul Umannda duran bir Rus gemisine ekildi. ngiliz elisi Arbuthnot, toplant halinde iken Divana sekreterini gndererek hakaret edici szler syletti ve ingiliz donanmasnn stanbul nne geleceini haber verdirdi. 17 ekimde Babli, bu tehditlere boyun edi ve eski Prensleri tekrar yerlerine tyin etti. Bunlardan birinin vatan haini olarak baka bir devlete kam olmas, bir mahzur tekil etmiyordu 641. Fakat ayn yln kasm aynn 29 unda, General Michelson'un komutasndaki Rus ordusunun nc-leri Ya/a girdiler 642. Bylece ar Alexander, Osmanl Devleti'nin btnlnden baka bir ey istemedii hakknda Padiaha vermi olduu mkerrer teminatta asla samimi olmadn ve imdiye kadar kalbinin derinliklerinde gizli tutmu bulunduu II. Katherina'nn plnn, yardmsz kalm Trkiye'ye kar da* gerekletirmek amacnda olduunu, pervaszca bar bozan hareketiyle aa vurmu oluyordu, istanbul'dan gelen teskin edici haberlerin kendisine ok ge vardn, verilen tarziyenin ok hafif olduunu - "Avec tant de mauvaise grce!" - Memleketeyn'i igal etmekle, hi bir zaman ilhak etmek niyetinde bulunmadm, bunun ancak bir ihtiyat tedbiri ve Fransa'nn ald son durumla tehlikeye den istikbal iin bir garanti olduunu ileri sryor ve bylece kendisi tarafndan hazrlanm olan ganimetin bir parasna el koyuyordu. Asl niyeti, Tuna snrn amakt. Rus diplomasisinin himaye ettii Konstantin ipsilanti tarafndan desteklenen ve tevik olunan Srplar'la
640 641 642

Atanma 24 austosta yapld. Bak benim: "Documente Callimachi", I, S. CXCI vd. Lettrea de Madame Reinhard", Paris 1901, S. 232 - 233.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

643 644

Lechevalier, S. 327 - 328. Ipsilanti'nin Mora'da bir ajan hakknda bak: Hurmuzaki, SuppL 12, S. 388.

Sayfa

121

Rumlar, Ortodoks Rusya'y, dinsizlere kar ayaklanan dou Hristiyanlarnn bana geirmek iin kouuyorlard. lyonyen adalarnda yalnz Rus konsoloslar ile subaylar komuta ediyorlard. Ege adalarnda ise ar'n saysz a-janlar kaynayordu 643. Birok Rum gemileri, hibir engele rastlamakszn, Rus mparatorunun bayran tayordu. Bu gemiler, Rum vatandalarnn ticaretine hizmet ederlerken ayn zamanda istikbal iin zerlerine asker! devler almya hazrlanyorlard. Rus diplomasisi, dalarda kendilerine ganimet ve rkdalarma hrriyet salamak iin ay* m zamanda savaan silhl kyllerle, Annatollerle, Trk idaresine engel olmiya uraan Rum soyundan Rlephtlerle, Mainotlar ve Lambros, Katzonis'in eski arkadalariyle, Ortodoksluun zaferi iin heyecanla yayan ve alan Mora, Epir ve Makedonya ruhanileriyle mnasebette bulunuyordu 644. Ipsilanti'nin, birletirilmi olan Memleketeyn Prensliklerinde kendisi ve ardalar iin Rus yardmiyle bir hanedan kuracandan pheleniliyordu . Suplar, Pazvantolu'nun lehine ve aleyhine yaplan mcadele srasnda kurtulu savana atlmak iin ayaklanma iaretini vermilerdi. Vidin Paas'nn zaferi ile onun dayand yenieriler muzaffer olmulard. Srplar'm daima kranla andklar Belgrad Valisi Hac Mustafa Paa, bu karklklar srasnda lmt. Hi kimse, onun boalan yerine gemiye cesaret edemiyordu. Sonra bu yenieriler, Srbistan'da birlemiye ve kylerin efendisi olarak sipahilerin yerlerine gemiye alyorlard. Bunlarn en yksek elebalarndan tanesi, Kuzey Afrika'daki tekilt rnek tutarak Day unvann aldlar ve memleketi aralarnda paylatlar (84). Hasan Aa, yerlerinden koulan sipahilerin intikamn almak iin teebbslerde bulundu ise de bir netice elde edemedi. Fakat Hristiyan halkn balar olarak saylan Knezler, bu yenierilere kar ayaklandlar. Artk katlanlamaz bir hale gelmi, olan duruma kar tstanbula ikyetnameler gnderdiler. Bunu bir tehdit sayan gasiplar, tebaalarn kan ve atee bodular. Birok Knezler, blkbalar, manastr ba-rahipleri, Hristiyanlarn bu yeni efendilerinin hncna kurban gittiler. Fakat ok gemeden dal ahali (Heiduk'lar) harekete gelerek bu kaatillere kar mili! bir intikam sahnesi hazrladlar. Bunlarn balarnda Kate, Vaso Carapi ve bilhassa asl ad Georg Petrovi olup Kara Yorgi diye a -nlan

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Sayfa

122

anlayl ve enerjik liderler bulunuyordu, tik nce ub-nie kynde kurtulu ayaklanmas patlak verdi (1804). ok gemeden btn eyalet vahi bir isyana boyand. Kalelere hcum ve Mslman ahalinin toptan koulmalar gibi son Osmanl - Avusturya savanda grlen sahneler yeniden canland. Daylarn yardmna gelmi olan Bosnallar, ok gemeden ekilmek zorunda kaldlar. aba, Jacob Me-nadovi'in yienine teslim oldu. Pasarofa ve mederevo da ayn akbete urad. Artk bizzat Belgrat kuatld. Fakat bu, stanbul'daki "ar" (Padiah) a kar bir ayaklanma deildi. Padiah da Nizam- Cedit askerlerini tekil ettii ve Yenieri tehlikesinden kurtulmak iin Anadolu'dan Abdurrahman Paa'y yanna getirdii bir srada, bu cesur Hristiyan tebaann, Daylarn zalim idaresine kar ayaklanmalarndan memnundu. Bosna Valisi Bekir Paa, 1804 de yenieri gruhunu Srbistan eyaletinden defetmee memur edildi. Bekir Paa, nihayet zalimleri mahkm eden dil Padiahn temsilcisi olarak trenle kabul olundu. Belgrat teslim oldu. Drt Day Yeni Orsova'ya katlar; fakat bunlar, ehirin komutan tarafndan bir evde sarldlar ve ldrldler. imdi sra, Paa'mn hizmetinde bulunan ekiya eyh Halil'in maiyetini ve kylerde tutunmu olan Subalan da-tmya gelmiti. Fakat bunlarn hepsine kar gerek Bekir Paa ve gerekse bunun Badat Valiliine geirdii Sleyman Paa ciz durumda idiler. Srp milletinin isteklerini toplu olarak belirtmek amaciyle Ostrusohnitza'da bir toplanb yapld 645. Prusya elisinin ifadesine gre 1804 austosunda Srplar, "Srp Ayannn" tyini hakknda mzakereye giritiler. Kasm aynda 12 maddelik bir anayasa tasars meydana getirdiler. Babli, bu konstitusyonu, kabul halinde "Rus nfuzunun fazlalaacan" ileri srerek, reddetti, Yusuf Aa, Eflk Prensi psilanti'den Srbistan'daki durum hakknda kendisine rapor vermesini ve asilere tamamiyle teslim olmalarn tavsiye etmesini istedi. Fakat daha o zaman psilanti'nin ajanlar btn Srbistan'da dolap duruyorlard. Bunlardan bazlar, baka ajanlarn tesirine kaplarak, Srp milletinin birok defalar bayra altnda hrriyet iin dt Avusturya'ya dayanmak istiyorlard. Fakat te yandan bu kurnaz Rum, Prota Nenadov ile Jan Pro -ti ve Petro ardaklya gibi nemli ahsiyetleri; ikence altnda yardmsz ve niha kurtulular yolunda nerde ise -mitsizlie dm olan btn Srp milletinin temsilcileri o-larak, Eflk zerinden byk, gerek anlamda
645

Toplant tarihi, umumiyetle kabul olunduu gibi 1805 deil, hat aatofpidgna gre 1804 tr.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Hristiyan ve dindalar iin daima iyilik yapan Rus ar'un sarayna gitmiye ikna edebildi 646. ar Alexander, o vakit Babli ile bir savaa girimeyi henz dnmyordu. Kendisine ricanameler gnderen Srp asilerine, aralarndan bir heyet seerek dorudan doruya stanbul'a gndermelerini tavsiye etti. stanbul'daki Rus diplomasisi kendilerine her eit yardm yapma ktan kan-myacakt. Gerekten de 1805 hazirannda byle bir Srp heyeti Trklerin bakentine geldi ve burada Patrik'in misafiri olarak bir mddet kald. Fransz elisi, Srp isteklerinin "Padiahn haysiyet ve menfaatleri ile telif kabul etmez mahiyette" olduu dncesinde idi. Onlar, Tuna'da nc bir Prenslik kurulmasn istiyorlard 647. Tam o srada Rus-uk'da Tersenikolu'nun komu Ayana kar bamsz bir hkmdar gibi davranmasna; Anadolu cihetinde Tayyar Paa'nn hareketleri ok pheli grnmesine ve kstah e-kya baslarnn Rodosta ve Gelibolu nlerine kadar gelmelerine ramen, Srplarn istekleri stanbul'da redolundu. Bu Srp kyllerinden tekil olunan kuvvetlerin, memleketin gneyindeki Karanovazi ve Uice kalelerini de ele geirmeleri 648 bile. Divn tekil eden ricali fikirlerinden vazgeire-medi. Verilen cevapta, Srbistan Ayannn silhlar brakmalar gerektii ve ancak bundan sonra Belgrat Paasnn, tpk Hac Mustafa Paa zamannda olduu gibi, iyi muamelesini bekliyebilecekleri bildirildi. Eer Srplar baka trl hareket edecek olurlarsa, Ni Valisi Hafz Paa kendilerini si sfatiyle bastrmak iin harekete geecekti. Bunun zerine Srplar, asker baarlarnn kendilerine vaadetmi olduu haklarn bar voliyle elde edebilmek midini kaybettiler. Hafz Paa'nn kendi zerlerine gelmesine hibir suretle tahamml etmiyeceklerdi. Hrriyet savasllarnn kk ordusu, yz yl nce Avusturyallarn .Osmanllara kar baar ile dm bulunduklar Kprce ve Paracn kylerini, ayn suretle yine bu savata ad geen Yagodina'y zaptetti. Hafz Paa, Kara Yorgi ile arkadalarnn saldrlar karsnda tutunamyarak tekrar Ni'e dnmek zorunda kald. Parain ve Yagodina'nn bombardman ile hattizatnda Srbistan'n yeniden douu selmlanm
Ranke, ayn yer; Hurmuzaki, Suppl. 12, S. 313, No. CDJOCVni (son zamanlarda GawTilowitsch tarafndan yaynlanan siyasi belgelerden ben faydalanamadm; Zinkeisen VII, S. 290 vd. 647 "Us forment des pretentions inconciliables avec ta dignite" et l'interet de Sa Hautesse. Leur principale demande est que la Service soit rigee en Pricipaut l'instare de la Valachie"; Hurmuzaki, Suppl, 12, S. 313, No. CDXXVTn. 648 Ranke, S- 128 vd.; kars. Zinkeisen VII, S. 308 - 309.
646

Sayfa

123

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

124
Sayfa

oluyordu. (Austos) 649. zel bir mesele, silerin Semenderiye ve daha sonra da Kruzeva' almalarna sebep tekil etti. Belgrat'taki Kral-lar da komu kylere saldrdlar. Trklerin o zamana kadar hi bir taraftan taciz edilmeks izin oturmu bulunduklar aba ile Uie'de Hristiyanlara kar kanl sahneler cereyan etmiye balad. Bosna Valisi Bekir Paa ile skdar Valisi brahim Paa'nn komutalarnda*! byk Osmanl ordusu, 1806 yl ilkbaharnda asayii iade etmek amaciyle Srbistan'a girecekti. Bylece btn ayaklanma blgesinde mdafaasz kylere kar hcumlara baland. Bunun neticesi olarak bir takm siler, elebalarndan ayrldlar. Srplarn ou, ezici Trk kuvvetine boyun emek zorunda bulunduklar dncesinde idiler. Fakat Kara Yorgi, bu kadar g ve skntl bir zamanda dahi cesaretini kaybetmedi. Austosta Bosna ve Hersek'lileri aba'da bekledi ve iyi tertip olunan bir ate ve hcum ile bunlar yenmiye muvaffak oldu. Srp kanndan bir Mslman olan Serasker, kuvvetli ordusunun ancak dkntsn bsbtn yok olmaktan kurtarabildi. Bu srada Petro Dobrinyaz, gneyde kendisi tarafndan kurulan Delig-rad'da Arnavutlar hareketsiz bir halde kalmaa zorluyordu 650. Bu olaylar zerine ayaklanmann bastrlmas iin giriilen hareketler, silerin tam bir zaferi ile sona ermi o-luyordu. Fakat Belgrat'ta da Koanzali, hl komutay elinde bulunduruyor, aba Bosnallarn igali altnda duruyor ve Uie bunlardan farkl bulunmuyordu. Yeniden Babli ile mzakerelere baland. Alelade savakanlar arasndan secilip yakn dou diplomasisinde hemen hemen hi bilgileri bu-lunmiyan iki Knez stanbul'a gnderildi 651. Bunlara Petro ko adnda bir Bulgar da katlmt. Bu adam, yapt seyahatler dolaysiyle bat dnyasn tanyordu. Bundan baka Trk eliliklerinde eitli grevlerde bulunmutu. Bu mzakereler neticesinde gerekten bir antlama imzaland. Buna gre Trkler, yalnz Belgrat'ta 150 asker maiyetiyle bir muhassl bulundurmakla iktifa ediyorlard. 1800 keseden i-baret bir vergi vermekle Srplar, Padiahlarna ve geri dnmeleri artk daim olarak imksz braklan sipahilere kar btn ykmllklerinden kurtuluyorlard 652. Sava sona ermiti. Rusya da artk bo kalan Srplar, bir Trk Fransz sava kt takdirde, Dalmaya'da Franszlara kar kullanmak dncesiyle cidd olarak
649 650

Yukarda verilen kaynaklar. Ayn yer. 651 Kars. Jireek, S. 502, not 26. 652 Ranke, S. 148 - 149

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

meguld 653. Fakat bu ban, ekim aynda Divan tarafndan tasdik olunmad. Muhakak ki bunda Fransa'nn ileri srd dnce mil olmutu: Fransa, ayn ekilde bir netice elde etmek amaciyle Mora'da da bir isyann kmas ihtimali zerinde Babli'nin dikkatini ekmiti 654. Gerekten de Rusya, 1805 de ittifak antlamasnn yenilenmesi srasnda, ar tarafndan himaye olunan Patrik'in otoritesi altnda btn Rumlarn birlemelerini aktan aa istemiti 655. Babli'nin bar reddetmesine kar Kara Yorgi, yeniden muhasamata balamakla cevap verdi. Ekiyalarn elebas cilan Konda 656, bir harp hilesine bavurmak suretiyle, aralk aynda Belgrat ehrini ele geirdi. Belgrat kalesinde kapanm olan Koanzali Halil de ok gemeden teslim oldu ve sonra Kladovo'ya ekildi 657. 1807 martnda ise Srplar, hl gney topraklarnda yayan Mslmanlar katlim etmekle, Padiah ile Rus ar arasnda balyan sava. selmladlar. Bansever Sleyman Paa da bu katlim'dtt ehit oldu 658. Fakat Bosna Valisi Serezli ismail Bey, Koanzali Halil 659, Kara Feyzi ve Deli Kadri 660 nin kuvvetleriyle birlikte, Ruslarla Srplarn birlemelerine engel olmak amaciyle, asilere kar gnderilmesi, Srplar'n daha ileri gitmelerine mni oldu 661. Rusya, Babli'nin iinde bulunduu g durumu ve Osmanl devlet adamlarnn bir ok defalar sabit olduu gibi kuvvetli komularn kkrtmaktan duyduklar korkuyu gz nnde bulundurarak, Tuna Prensliklerini igal etmenin bir savaa mncer olmyacan mit edebilirdi. Rus elisi 1ta-linski, tarziye verecei yerde, Babli'yi ngiltere ile olan ittifak antlamasn derhal yenilemesi ve ngiliz sava gemilerinin Boazlardan ieri girmelerine msaade etmesi iin sktracakt 662. Anlaldna gre arn bu yoldaki mektuplarn eli alamamtr. Her ne olursa olsun talinski,
Hurmuzaki, Suppl. 12, S. 339, No. CCCCLXX. Dier taraftan Fransa'nn planlarna gre 1806 da Marmont bir Srbistan ordusu (Armee de Servle) komutanln zerine alacakt; hi olmazsa R uslar bu ekilde kabul ediyorlard; Rus "Sbornik" i LXXX, S. 436; Sturdza, I, S. 509. 654 Hunnuzaki, SuppL 12, S. 342. No. CCCXXV; Correspondance de Napoleon I." XII, S. 555. 655 Ayn eser S. 319 - 320, No. CCCCXXXV. 656 Kars. JireeJc, S. 109 vd. 657 Hurmuzaki, SuppL I 2, S. 405, Nr. DLVU. Vidln Beyi Molla Pasa ile olan mnasebetleri hakknda bak: ayn eser S. 408, No. DUX. Gene bak: S. 414 - 415, 417 - 418. 658 Ranke, S. 150 vd. 659 dris onu kendine khya yapt ve evlenmesi vesilesiyle parlak enlikler yaptrd; Hurmuzaki, Suppl. 12, S .462. Gene kara. S. 496, No. DCLIV. 660 Kapucuba unvan ile Burgaz'n idaresi kendisine verildi; ayn eser S. 509. 661 Ayn eser S. 424 vd., 462. 662 Ranke, Briefwechsel Hardenbergs (Hardenberg'ln muharebeleri) V, S. 411 vd. Bu anlamda olmak zere Rus nazr Budberg ve bakalar tarafndan martta yazlmtr; Hurmuzaki, SuppL 12, S. 400
653

Sayfa

125

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Prensliklerin igali hakknda izahat vermeyi daima reddetti ve 26 austostanberi hkmetinden talimat almad iddiasnda srar etti. Bu sralarda Dinyeper boyunda uzun zamandanberi bekliyen Rus ordusunun bakomutan Michelson, Tuna Ayannn zayf ktalarn dattktan sonra yalnz Bkre'e kadar gelmekle iktifa etmedi. ok gemeden bir hcuma mukavemet etmiye hazr bulunmyan Besarabya'nn Hotin (26 kasm), Bender, yeni yaplan Akkerman ve Kili (6 aralk) kalelerini de ald. Bir zamanlar byk can fedakrlktan karl olarak elde edilebilen ismail'i ise zaptedemedi 663. Fakat tbrail Komutan, marurane bir red cevab verdi. Trkiyenin Tuna tesindeki vilyetler iin tyin olunmu bulunan yeni Fransz komiseri Reinhard - ayn zamanda Arnavutlukta skdar iin baka bir Fransz komiseri de grevlendirilmiti-, Ya'da tevkif olundu. Resm bir beyanname ile Rusya, ahaliye, kendilerinden saymalar gerektii Rus askerlerinin yalnz kendi haklarn korumak iin gelmi bulunduklarn iln etti 664. Bylece Rus ar, Trkleri korkutarak "salam bir siyasetin prensiplerine dn-miye ve hareket serbestilerini tekrar kazanmya" zorlamak iin, maviri Adam artoriski tarafndan yaplan pln uygulam oluyordu 665. 23 ekimde Avrupa devletlerine gnderdii notalarda da Memleketeyn Prensliklerini igal etmek suretiyle ald kesin tedbirleri ayni ekilde ifade etmiti 666. Konstantin psilanti, henz geri dnmemiti. Fakat yaknda ge!ecek ve mstakbel Daya Kiral sfatiyle Rus arnn himayesinde Prensliklerin ynetimini ele alacakt. ngiltere'nin sava nlemek iin yapt btn teebbsler neticesiz kald. Padiahn mavirleri, nazrlar heyeti ve fevkalde meclis yeleri 667 arasnda ngiliz taraftar olan yalnz elebi Efendi idi 668. Rus ve Rum unsurlar tarafndan desteklenen 669 Rus dostluu taraftarlar, elebi Efendi'yi tutmak cesaretini artk gsteremediler. Dana 20 aralkta savan almasna karar verilmi bulunuyordu. Gerek ulem ve gerekse stanbul halk, bu karar sevin ve heyecanla karladlar. Verilen emir zerine Rus elisi, 26 aralkta stanbul'dan ayrld. Ertesi gn m. Selim, yeni devlet
Ayn eser S. 362; 13, S. 112 vd. Kars. "Sbornik" LXXXH, S. 315; Sturdza, S. 481. Sturdza, I, S. 292 - 293. 665 "Ramener la Porte aux pricipes de la saine politique... Aider la Porte recouvrer son indpendance"; Jlus "Sbornik" inde yaynlan-nuftir: LXXXII, S. 315 vd.; Studza, S. 482 - 483 vd. 666 Sbornik LXXXDC, S. 127; Sturdza, S. 513 vd 667 Sadrazam, Khya Bey, Reis Efendi, Defterdar, Kapudan s-fayle Tersane Emini, avuba, Eegliki, Nianc; Kars. Hurmuza-Jd, Suppl. I 2, S. 199 - 200, 321. 668 Ayn eser. S. 323. 669 Ayn eser. No. CCCCXL.
663 664

Sayfa

126

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

tekiltnda btn yetkileri elinden alnm, hemen hemen hkmdarn bir sekreteri derecesine dm ve Divann bakan olmaktan baka hibir fonksiyonu kalmam o-lan Sadrazama gnderdii bir mektupta, sadakatsiz ara sava iln ettiini bildiriyor ve btn Mslmanlar bu kutsal savaa itirake davet ediyordu. Bat devletlerine yollanan beyannamenin hazrlanmasnda byk bir ihtimalle Franszlarn yardm dokunmutur. Bu beyanname, Osmanl devlet adamlarnn, mevcut devlet dzenine btn Rus mdahaleleri, tecavzleri ve antlamalara aykr hareketleri hakknda ok iyi bilgi sahibi bulunduklarn isbat etmektedir 670. imdi Osmanllarla tedafi ve taarruz! bir antlama yapmak artiyle Tuna Prensliklerinin ve Srbistan'n olduklar ekilde braklmalar iin garantiyi zerine almya hazr bulunan Napoleon 671, mays aynda hl Memleke-teyn'i igale kalkacak bir Rusya'ya kar btn Avrupa'nn ayaklanacan zannediyordu 672. Fakat Ruslarn uyguladklar bu ciddi hareketi protesto etmiye hi kimse cesaret edememiti. Hatt Avusturya bile, Ruslarn Tuna memleketlerinde yerlemeleri yznden urad byk hakareti gizlemek iin elinden geleni yapyordu 673. Aksine olarak ngiltere diplomatlar, aktan aa mttefikleri Ruslarn lehinde hareket ediyorlar ve bunu, Divann toplantlarn nezaketsizce taciz etmek, eit eit tehditler savurmak, Akdeniz'den yedi harp gemisi getirerek stanbul limanna demirletmek suretiyle aklyorlard 674. Fakat o srada Napoleon'un Varova'da bulunuu ve oradan "dostuni. Selim'e mektup yazmas 675, bu tahrik edici sindirme siyasetinin bu defa muvaffak olmamasna sebeb oldu 676 . Bunun zerine ngiliz elisi Arbuthnot, Babli'yi, 1807 yl ocak aynn sonlarnda ngilizlerle ittifak antlamasn yenilemedii takdirde, dorudan doruya harple tehdit etti 677. Hatt ok cretli istekler ileri sryordu: Mesel Fransz elisinin derhal pasaportu verilerek memleketten karlmasn, anakkale Boaz ile cephane ykl 15 Osmanl gemisinin ngilizlere teslimini ve Rus askerlerinin Memleketeyn'in hkimi olarak kalmasn teklif edecek kadar kstahlklarda bulunuyordu . ngiliz elisi ngiliz gemilerinden
Znkeisen VII, S. 415 vd. "Correspondance" XIV, S. 5. 672 Eugen de Beauharnais'ye mektup, ayn eser XII, S. 486: "Ha ne pourraient y entrer ans s'attirer toute l'Europe sur lea bras". 673 Znkeisen VII, S. 422 vd. 674 Sbornik" LXXXU. S. 473 675 "Correspondance" XIV, S. 273. 676 Kars. Hurmuzaki, Suppl. 12, S. 378 - 379, No. DXXII. 677 Ztnkeisen, VII, S. 429 ve not 2; Hurmuzaki Suppl. 12, S. 393. No. DXL.
670 671

Sayfa

127

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

birine binerek aslnda ehemmiyetsiz baz mesafelerden ikyetlerde bulunuyor ve Bozcaadaya doru yelken ayordu. ngiliz Amirali Thomos Louis, drt byk sava gemisi ve firkateyn ile orada bekliyordu 678. Bu nemli sava kuvvetlerinin asl komutan sfatiyle Arbuthnot, 29 ocakta Babli'den teklif ettii noktalar hakknda "evet veya hayr" dan ibaret ksa ve kesin bir cevap istedi 679. Aksi takdirde "Majeste ngiliz Kiral ve mttefiki Rus mpa-ratoru'na yaplan hakaretlerin cn almak iin daha uygun tedbirlere ba vuracakt" 680 Bununla beraber mzakereler hl devam ediyordu. Fakat bu mzakereler artk alen deildi. nk Osmanl grne gre yerini brakan bir eli, artk elilik sfatm kayp ederdi. Bir yandan da stanbul'da, ksa bir zaman ncesine kadar ingiltere'nin hizmetinde bulunmu bir mlteci olan yeni "Osmanl istihkm mfettii" nin plnna gre, bir Ingiliz basknna kar bakenti korumak iin gerekli mdaf aa tedbirleri almak yolunda harl harl allyordu. abuka arlan Amiral Duckworth'un filosu Bozcaada sularna varr varmaz, hakikaten de stanbul'da tahkimat ileri ilerlemeden derhal Boazlardan geerek Trk bakentine gitmesi emrini ald. Kurban bayramna rastlyan 19 ubatta birdenbire anakkale nnde S byk sava gemisi, 2 firkateyn, 2 korvet ve kalyon grnd 681. Burada henz esasl denebilecek savunma tesisleri vcude getirilmi deildi. Buna ramen Trk topular, hi tereddt etmeden hemen ate etmiye baladlar. Fakat Kaptan Paa korkaklk gstererek kat ve bu yzden sahildeki kalelerin mdafaa gayretlerini boa kard. Drt Osmanl gemisi hemen batrld. Bu ani o-lay karsnda stanbul'da byk bir hayret uyand. Padiah o derece aadan ald ki Fransz elisi Sebostiani'ye ltfen stanbul'u terketmesini, nk ngiliz dostlarnn kendisinin stanbul'da bulunmasn istemediini bildirdi. Osmanl vatanseverlerinin, cesaret ve enerjisine bu kadar byk mitler baladklar ateli gen Padiah, Fatih Sultan Mehmet'in torunu, ite byle konuuyordu. Hi bir zaman bir Padiah, devlet ricalinin beceriksizlii ve kabiliyetsizlii yznden bu kadar dk bir mevkiye inmi deildi. Sebastiani'nin cevab,-Napoleon'un zafer dolu zamannda bir Fransz subaynn verebilecei cevaptan baka birey

128
Sayfa

Ayn eser S. 327, No. CCXL.V. Juchereau de Saint - Deny, ReVolutions de Constantnople en 1807 et 1808, II, S. 263 vd. 680 "Avant qu'on ait reours dea mesures plua efflcaces pour obteir rtparation dea injures commises envers Sa Majeste et contre on allte* l'Empereur 4e Rusle"; ayn yer. 681 Kars. Hurmuzaki, Suppl. 12, S. 303. No. DXU: "deux seaux trois ponta, trois vaisseanc de 80 canons, deux de 74 et quelques bombardea,
678 679

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

682

Sttrtfza, I, S. 528.

Sayfa

129

deildi. Fakat bu karar saatinde bir Fransz diplomatnn, Trk cemiyeti iinde ulema ile askerler yegne salam unsurlardr yolundaki szleri gerekleti 682 . Sadrazam grnmyordu. Kaptan Paa grevini unutmutu. eyhlislm maneviyat ykseltmek, ruhlar atelemek iin ortaya atlmyordu. Reis Efendi de mzakere zamannn artk gemi olduunu ok iyi biliyordu. Padiahn kendisi ise, ahsan hor grd ve nefret ettii yenieri ve topu ktalar ile ocuktan ihtiyara kadar btn istanbul halknn, Devletin erefi ile oynyan sahte bir dosta kar ayaklanmak gibi asl bir hareketle silhlanarak deniz kysna gitmeleri zerine, mukaddere boyun emekten baka are bulamad. Tahkimat ilerinde tasviri g bir gayretle alld. Hatta Hristiyanlar-la Museviler de bu ite yardm edebiliyorlard. Padiah tarafndan daha nce zel olarak kabul olunan Sebastiani bata olmak zere btn Fransz subaylar, her i hakkmda gereken t ve talimat veriyorlard. spanya elisi Marquis d'Almenara da bunlara yardm ediyor ve spanyol deniz askerlerinden teekkl eden ktasn emirlerine veriyordu. Bizzat Padiah, devletin ba mimar sfatiyle tahkimat iilerinin arasnda bulunuyor ve zengin balar datyordu. Sarayn bahesinde de, kadnlar uzaklatrldktan sonra, yeni bataryalar yerletirildi. Birka gn iinde tabya edilen 1200 top dman bekliyordu. Sahiller maynlanmt ve yedi byk sava gemisi liman koruyordu. Rzgrn yn deitiinden ngiliz gemileri Adalar -nnde demirlemek zorunda kaldlar. Buradan ngiliz murahhaslar, daha nezaketli bir ekilde 25 ocakta ileri srlen istekleri tekrarlamak amaciyle stanbul'a gnderildi. Fakat bu murahhaslar, Yeil Kkte kendilerini dinlemiye hazr olan Trk nazrlarnn nlerine kmak cesaretini gsteremediler. Bu ikinci teklif, tahkir edici bir ekilde reddolundu. ingilizlerin giritikleri asker mahiyetteki teebbsler de neticesiz kald: Proti adasnda 60 kadar Anadolu'lu, dmann btn taarruzlarn karlamya hazr bulunuyordu. Baz ngiliz tatlar, cesur Trk kayklar tarafndan zaptolundu. Eski Sadrazamlardan smail Paa'mn idaresi altnda anakkale'de gereken tamir ileri yapld. Artk murahhas olarak da Arbuthnot'un yerine geirilmi olan Amiral Duckworth, Marmara Denizinde kapanmak tehlikesi karsnda ricat etmek emrini verdi. Bunun zerine ngiliz gemileri, stanbul halknn yuha nidalar arasnda 2 martta baarsz bir teebbsten sonra stanbul

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

limanndan ayrld. anakkale'de yeniden tamir olunan tabyalarn iddetli atei altnda Boazdan geerken epeyce de zayiata urad 683 Ayn surette Amiral Craigh, Selanik nlerine geldi ve fidye koparmak teebbsnde bulundu ise de hi birey elde edemedi 684. Fakat bylece, ngilizlerle sava balam oldu. Babli de harp iln etmekte tereddt gstermedi 685. ngiliz hkmeti, Msr'a hcum etmekle baz baarlar kazanabilecei kanaatnda idi. Ksa bir mddet evvel Osman Bardisi ile Elfi Beylerin lm olmalarna 686 ramen, burada Memlk hkimiyetini yeniden kurabileceini umuyordu. General Fraser'in komutasnda drt be bin ngiliz askeri, kolaylkla skenderiye'yi igal etmiye muvaffak oldu. Ayn askerler, Reit'e de girdiler. Fakat Mehmet Ali'nin ktalar tarafndan alan iddetli ate karsnda geri ekilmek zorunda kaldlar. General Wanhope, dar sokaklarda ceryan eden savalarda ld. Bundan sonra giritikleri kuatma hareketinde ngilizler, 1200 asker kaybettiler. skenderiye'de de imha olunmak tehlikesi karsnda kaldlar. Ancak 22 austosta erefli artlarla teslim olmay kabul etmeleri sayesinde canlarn kurtarabildiler. ngiliz ktalar, 14 eyll'de kesin o -larak Msr'dan kp gittiler 687. "stanbul'u almak" hareketine itirak edebilmek zere yola kan Amiral Sieniavin'in komutasndaki Rus gemileri ok ge kalmlard. Bununla beraber amiral, anakkale -nnde grnmekle vazifesinin emrettii bir ii yapm olacana inanyordu. Fakat anakkale tahkimatna kars bir hcuma girimeyi uygun bulmad. Hakikatte dost Osmanl Devletini "asl dman" olan Franszlarn istil emelleri hakknda ikaz etmekten baka birey yapmadn ileri sren Rusya, karada olduu gibi denizde de Osmanllara kar hi bir harekette bulunmad. Bununla beraber, enerjik bir kuzey Afrika'h ve o zaman Kaptan Paa olan Seyit Ali'nin Sieniavin'e 10 maysta arzettii deniz savan Rus amirali kabul etmek zorunda kald. Bu savata Ruslar galip geldiler. Fakat ok kayplara uradlar. Buna mukabil Kaptan Paa yalnz bir tek gemi kaybetti. Bunun zerine hemen anakkale'nin
En inanlr bir ahit olan Juchereau de Saint - Deny'nin. anlattklar, biricik kaynak olarak burada kullanlmtr. ngilizler 1000 M*tye yakn kayp vermilerdi. "Fordng the Dardandls": "Colburn united service Magazine", ocak 1842, ve daha baka kaynaklar bak: Zinkeisen, VII, S. 436, not 1. 684 Zinkeisen VH, S. 454. 685 Gene kar. Napolon'n Fadigaha yazd tebrik mektubu: "Correapndance" XV, S. 17, 52. 686 Zinkeisen VII, S. 447 - 448. 687 Juchereau de Saint - Deny, S. 98 - 99; Mengin, Hirtore de l'Sgypte aoua 1 gouvernement de Mehmed - Ali; Zinkeiwn.
683

Sayfa

130

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

ablukasna nihayet verildi. Sieniavin de, Bozcaada'da bulunan Trkleri Anadolu'ya nakl etmekle intikamn alm oluyordu 688. Artk Babli, Ruslar'a kar taarruza girimek kararn vermiti. Sebastiani'nin; yeni askerlerden tekil olunan on taburun nihayet aralk ay iinde Tuna'ya doru yola kacaklar, Eflk'n Pazvantolu ile Seraskerlie getirilen Mustafa Bayraktar ve Aydnl nizam askeri tarafndan igal edilmi olduu, Bkre'in Osmanllar elinde bulunduu, buradaki Rus konsolosunun tevkif edildii gibi szleri, ancak bo kuruntulardan baka birey deildi 689. Gene Fran-szlar'n, Abaza beylerinden Kl ile Erzurum Paas'nn, 1801 de Ruslar'n eline geen ve Grci Kiral Georg'un daha bahtsz bir ardasna brakt Grcistan'a 690 hcum et-miye hazrlandklar yolundaki ifadelerinin de, ok mbalaal bir mitten ibaret olduu anlald. Eflk'n bakentinde Mustafa Bayraktar'n askerleri ancak pek ksa bir zaman iin grndler (1806 kasm sonu). Bunlar, Giurgiu Paas Aydn ile Rusuk Paas Kse Khya'nm komutalarnda bulunan 10 000 kiilik bir kuvvetti. Fakat bunlar, bir ay sonra yaklaan 6000 Rus'un ve Prens Ip-silanti'nin Radu - Vod'a manastrndan gelen 400 Hrvat'n nnde geri ekildiler. Ricatleri gitgide bozguna inklp etti. Rus Generali Miloradovi'in askerleri, Bkre'te kurtarc olarak karlandlar. Er-del'e kamak zere yola km bulunan Boyarlar da, Kiyef'-den gelen hkmdar, yani tpsilnti'yi selmlybilmek iin alelacele geri dndler. ok gemeden General Michelson BiUtre't^fcarargh kurdu. Ayn zamanda General tsayef de Crttfova'ya girdi. Bu general, balarndaki Kara YorgTnin Prens olarak tannmas kararlasan Srplar ve Hersek-lilerle birlemek emrini almt 691. Memleketeyn Prensliklerinin her ikisinde de asker topland ve bunlara Kazak niformas giydirildi. Sonradan, 1821 deki ihtill hareketlerinde bir kahraman olarak rol oynayacak olan Tudor Vladi-miresku, Trklere kar den ktalarn komutan sfatiy-le bunlar arasnda bulunuyordu. Pazvantolu 5 ubat 1807 de lmt. Olu henz on bir yanda idi. O zamana kadarki Khya ise, lenin yerini tutacak 692 meziyetlere sahip bulunuyordu . Yan-ya'da Ali Paa, yannda kuvvetli bir Fransz mavirinin bulunmasna ve hatta Napoleon
688 689

Juchereau de Saint - Deny H, S. 101 - 103; Zinkeisen VII, S. 477. Ruslarn yardm le o, kardeinin yerine gemiti; bak: Tamirat! ve Zinkeisen VJJ, S. 219 - 221. 690 BbornK" LXXXVm, S. 1. 691 Ayn yer. 692 Zinkeisen VII, S. 485; "Correspondance" XIV, S. 327; Bertrand, S. 321.

Sayfa

131

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

tarafndan kendisine top verilmesine 693 ramen, muammal bir hareketsizlik muhafaza ediyordu 694. Trkler Napoleon tarafndan vaad olunan General Marmont'un komutasndaki Dal-maya ktalarndan ve Eflk'a saldrmas kararlam olan 695 Messena'nin komutasndaki 30000 askerden tab olarak hi bir eser grmyorlard. Fakat ilkbaharda Aleksander Sutzo, yeni Eflk Prensi sfatiyle Tuna'ya gnderildi. Ayn zamanda Aleksander Haneri de Budan'n yeni Prensi olacakt. General Michelson'un Giurgiu zerine yapt taarruz tamamiyle akim kald. Tur-nu hl Trklerin elinde bulunuyordu. Buzau ise brail'deki Trk garnizonu tarafndan atee verilmiti. Ya'a gitmek -zere yolda olan tpsilanti, esir olmak tehlikesine dmt. Kaninski'nin komutasndaki Rus'lar, tbraU'e kar giritikleri hareketlerden hi bir sonu elde edemediler 696. brail etrafnda toplanan Trk ktalarna kar evvel Meyen dorf ve sonra Michelson bizzat harekete getiler 697. 29 maysta Sadrazam Mustafa elebi, Sumla civarnda yava yava ilerinde zmir Paas'nm olu Kara Osmanolu'nun Anadolu askerleri de bulunan ktalarn topladktan sonra, 25 - 30 000 kiilik bir kuvvetle Tuna'nn tesinde, Calarai civarnda tahkimli bir yerde bulunuyordu 698. Sadra-zam'n maviri, Fransz istihkm mhendisi Boutin idi. O-nun karsnda yalnz boyarlar deil, ayni surette Milorado-vi de kamt 699. Fakat 12 haziranda Trk ncleri, ayn Miloradovi tarafndan geri pskrtldler. Bundan sonra o, tekrar Bkre'e gitti. Taan sular yznden Tuna Seraskeri Alemdar Mustafa Paa da 700 harekete geemiyordu. Tam bu srada gelen Padiah'n bir yenieri ayaklanmas neticesinde tahttan indirildii haberi, baarszln en byk mili olmutur. Ayaklanan yenieriler, Tuna'dan dnerek eski Aalarnn tekrar mevkie getirilmesini saladktan sonra, artk Sadrazam'in, Defterdarn ekilmelerini ve Aa'nm kafasn istemilerdi 701. . Selim, Ayann maiyetindeki insan gruhlarndan, u-zak
Napoleon'n 7 nisan 1807 tarihli mektubu: "Correapondaace". Ayn eser XIV, S. 322. 695 Ayn eser S. 478; "Sbornik" LXXXDt S. 127; BturadH, 8. 513 vd; Hurmuzaki, Suppl. I 2, S. 381 - 382, No. No. DXXVI; kar. "Correspondance" XIV, S. 518. 696 Langeron, S. 138 vd. 697 Ayn yer; Naum Rimniccanu: Erbiceanu, Cronicarii greci, S. 273 - 274; Photeinos, S. 476 vd.; kar. ngiliz raporlar: Hurmuza-kl, Suppl. 12, S. 382 vd., No. DXXVH. 698 Langeron, S. 139; Hurmuzakf, Suppl. I 2, S. 43 vd. 699 Ayn yer. 700 "Oouverneur de SUistre et g6nral en chef den amees de S. M. le Grand - Seigneur", bu ekilde imza atard; Ayn eser S. 427, No. DLXXXL 701 Ayn eser, S. 428 vd., 442 vd.
693 694

Sayfa

132

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

vilyetlerdeki soysuzlam yenierilerden veya disiplinsiz Asyal svarilerden daha iyi organize edilmi bir askerle, muzaffer olaca midini beslemiti. Btn Osmanl savalarnn, Avrupai elbiselerle, Avrupa! disiplin ile, Sebas-tiani'nin plnlarna uygun olarak, Devletin erefi ve imdiye kadar kaybolunan eyaletlerin yeniden alnmas urunda decekleri zamann geldiine inanyordu, tik nce Yenieri Odalar, slahat taraftar olan yeni Aalar ile Sumla ordughna yollandlar. Sadrazam brahim Paa ve teki nazrlarn hepsi, hemen onlarn arkasndan Tuna'ya gittiler (30 mart). stanbul'da yalnz kalben yeni rejimin dostu olan Kaymakam ile yeni Vezir, bunlardan baka . Selim'in dostlar eski Khya Bey brahim Efendi, Hac brahim ve orduyu Avrupa rneine gre islh etmek hareketinin en basnda bulunan elebi Efendi kalmlard. Padiah ise, orduda byk slahat yapmak annn geldiini sanyordu. Arnavutlarla Karadenizliler, Nizam- Cedit usullerine riayet etmek ve tayin olunan niformay giymek emrini aldlar. Fakat bu ii gerekletirmekl grevlendirilen eski Londra elisi Mahmut ve Reis Efendi'ye kar bu vahi Arnavutlarla, Asyallar, Freng usulnn memlekete sokulmasn bir hakaret ve leke sayarak, ayaklandlar. Nizam askerinin mdafaa etmesine ramen, Binba le Padiahn gnderdii adam, kan arpmada ldrldler. Asya tarafndaki bataryalarn komutan da ayn akibete urad (26 mays). Srf haber almak amaciyle yola km olan Bostancba lm tehlikesi karsnda kald: bataryalar ele geiren Yamaklar, onun sandalna ate atlar. Bu kanl olaylarn ceryan ettiinin ikinci gn, memnun olmiyanlardan teekkl eden byk bir insan srs a-yaa kalkmt. Bunlar, slahat taraftarlarna, hatta bizzat Padiah'a her eit fenal yapmya hazrdnr. Byk Dere meydannda, her ne olursa olsun birbirlerini tutacaklarna ve padiah "mahkemeye" ekeceklerine, hatta onu mesul tutarak btn yenilikleri lvetmiye zorluyacaklarna yemin ettiler. Kendilerine ba olarak basit bir asker olan Ka-bakcolu'yu setiler. 28 - 29 mays gecesi, saylar henz pek fazla olmyan bu siler, stanbul zerine yrdler. Burada Kaymakam i-le eyhlislm, slahat hareketlerine bir son vermek ve bunu yapanlar halkn hncna kurban etmek arzusiyle, kendilerini bekliyorlard. Asiler, rnek saylabilecek bir disiplin i-le hareket ettiklerinden, stanbul'da halkn sempatisini ka-zanmya muvaffak oldular. Tophane'de topular, kalyoncular ve, tabi olarak yenierileri de elde ettiler. Kabakcoh At Meydannda karargh kurdu. Padiah'n yaknlar olan Defterdar, Boatacbag, Mirahur ve yukarda adlar

Sayfa

133

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Sayfa

134

geen moavirieri ldttrmek amaciyle, ehrin her tarafna adamlar gnderdiler. Kaymakam, cellatlar zahmetten kurtarmak iin, bu ricali kendi yanma davet etmiti. slahat taraftarlarndan yalnz iki kii cann kurtarabilmiti. Bunlardan biri Nizam askerlerinin mfettii Ahmet Bey, tekisi de hemen hemen doksan yan bulmu olan ye ahsen silerin balan yanna gelen vekarh ihtiyar elebi Efendi Kse Khya idi. Korkuya kaplan Padiah; Bostancbam kendi eliyle asilere teslim etmiti. . Selim, mnadiler kararak, artk Nizam- Cedit'in lgvedildiini ve yemden byle bir harekette bulunmyaca-na yemin ile sz verdiini her tarafa iln etti. Ayn ekilde ordu iin konan yeni vergiler de kalkacakt. Fakat o, btn bu tedbirlere, kendi mevkiini kurtarabilmek iin, i iten getikten sonra bavurmutu. Asiler eyhlislm'a giderek, Kuran'iri hkmlerine kar bu kadar ok gnh ilemi olan bir padiahn tahtta kalmasnn caiz olup olmadm sormulard. Bunlar istedikleri gibi cevap aldlar ve bunun yazl olarak kendilerine verilmesini dilediler. Sonra -lema ile yenieri subaylan, Aa Kapsnda toplanarak byk uray kurdular. Nizam- Cedit tekiltna kar fetvalar burada mzakere edilerek yazld. Muhakemesiz olarak cezalandrlacaklarn stesine, orduda bulunan ricalin de adlarnn konmamasna karar verildi. En sonunda, hl mevkiini muhafaza edebileceini ummakta olan Padiah'a, bizzat eyhlislm tarafndan "kendisinin artk istenmedii" bildirildi 702. . Selim, bu ar bkme kar koyacak bir durumda deildi ve sknetle mukadderata boyun ediini syledi. Bylece devletin iyiliinden ve batnn asker! usullerim kabul etmek suretiyle kurtuluundan baka bir emeli olmyan stn kabiliyetli ve asl dnceli bir hkmdar, bir daha kamyacak olduu zindana giriyordu. Abdlhamit'in olu. Mustafa, 31 maysta srf Trkiye'nin en fena askerlerinin isteklerine uygun mizal 703 olduu iin, Osmanl tahtna kyordu . Sknet ve asayi hemen yerine geldi. Kabakcolu, istihkmlar mfettiliine getirilmekle memnun edildi. Lavolunan vergiler ise, gene de eskisi gibi alnmakta devam olundu. Fakat bu paralar, memleketi mdafaa eden askerler iin deil, bilkis ldrlmek korkusu ile abucak dalm olan serseriler iin sarfolunuyordu. Ordudan, yalnz Yenieri Aas ile Vezir, en kabiliyetli komutan olduklarndan, istifa ettiler. Yenieri Aas, stanbul'da olup
Photelnos n, S. 509, en iyi kaynak budur; Juchereau de Satnt - Deny ile karlatrlmaldr. Kar}. Andrtossy. "Warschauer Blaetter" adl dergide yaynlanm olan Napolon'm kendi eliyle yazd bir teskereye gtfre, m.
702 703

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

bitenleri doru bulmadn syledii iin, bu drst hareketini kendi hayat ile dedi 704. Sonra stanbul'da, eyhlislm'in houna gitmek iin bizzat Kaymakam, Kabakcolu'nun yardmiyle azlolundu. Yeni ordu, bsbtn kabiliyetsiz ve muvazenesiz Padiah'a vast olarak Tayyar Paay tayin etti. Bu i karklklar, btn dikkat nazarlarn kendine ekiyordu, teyandan Napoleon'un istei ile balanm olan savaa, hi bir kesin sonulu meydan muharebesi verilmeksizin 705 yalnz temmuz aynda Srplar'la Ruslar Trklere kar savamlardr 706, ara verildi 707. Fransa ile Rusya arasnda yaplan Tilsit Antlamasndan (8 temmuz) sonra Fransz subaylar, Trkiye'deki grevlerinden hemen ayrldlar 708. ok gemeden General Guille-minot, iki imperator arasnda kararlatrlan esaslara gre bir mtareke yapmak amaciyle ve bunu kendisi imzahyabil-mek midiyle Eflk'a geldi. Bar, 9 austosta Sebastiani'-nn Divanda ok souk ve fena karlanm olmasna 709 ramen, Galip Efendi ile Lakaref arasnda 24 austosta Sultan Selim, nazrlarnn Srp'lara ve Ruslara kar kafi derecede iddetli davranmamalar yznden tahttan indirilmiti; "Correspon-dance" XV, S. 460. Aslnda bu, Fransz mparatorunun siyasi men faatlerine hizmet edecekti. Slobozia'da imzaland. Bar antlamas'mn hkmlerine gre her iki taraf da otuz be gun iinde Memlekeyn Prenslik-Ieri'ni boaltacaklard. Fakat hakikatte Ruslar, her iki Prensliin, Bucak'n ve Dinyester boyundaki kalelerin sahibi kalyorlard. Bkre'te Michelson, Rum aslndan yardmcs psilanti ile mutlak bir surette hkm sryordu. Eyllde lnce, mtareke tasdik edilmi olmasna ramen, Milo radovi vekil olarak Bkre'te kalmakta devam etti. En sonunda Porsorovski, ba komutan olarak Tuna memleketlerine geldi. ok fkelenmi olan ar iin barn Meyendorf vastasiyle imzalanmas "abdallk" 710, Kont Rumianzov iin de "gln" 711 idi. Rusya, Napoleon'un szl vaadine dayanarak, Fransz ktalar Prusyadan kmadan nce kendi askerini Memleketeyn'den kamayacan iln etti

704 705

Juchereau de Saint - Deny, II, S. 143 - 144. Bir Fransz, Yenierileri tasvir ediyor: "fumant la pipe as-sib sur les talons"; Hurmuzaki, Suppl. I 2, S. 445. 706 Ranke. S. 185. 707 arn, Albay Pozzo di Borgo vastasiyle bars elde etmek iin yapt teebbs hakknda bak: Zinkeisen VH, S. 481 vd. 708 Ayn eser S. 473 - 474. 709 Ayn eser S. 523 vd. 710 "Sbornik" LXXXm, S. 82. 711 Ayn eser S. 115.

Sayfa

135

Byk Osmanl Tarihi

712

Cilt 17

Joseph von Hammer

ngiltere, stanbul zerine yapt hcumdan hemen piman olmutu. 26 haziranda Kral, hkmetinin "Babli ile mevcut muhasamata bir son vermek iin gerekli olan tedbirleri alacan" Parlemanto'ya bildirdi 713. Hakikatte bar yeniden kuruldu ise de imdilik Trkler tarafndan ticaret yasak edildi. ngiltere'nin bu hareketi, ar Aiexan-der'in dmanln inta etti. Rus ar, kendisine zararl o-lan douda ngiliz plnlarn tasvip etmekten ok uzakt. Eli Arthur Paget Bozcaada'ya geldi, fakat derhal geri dnmek zorunda kald 714. Bununla beraber sene sonunda A-miral Collingwood ile Babli arasmda mzakereler yeniden anakkale'de balad 715 . Fakat Babli, bu mzakereleri, sadece Fransa ve daha sonra Rusya zerine bir bask olarak kullanmak istiyordu 716. Osmanl mperatorluu'nun mukadderat ise, Napoleon ile Avrupa'nn dier hkmdarlar arasndaki mzakerelerde taayyn edecekti. Napoleon Trklere kzgnd. nk Babli, yalnz Memleketyn Prensliklerinin kaybedilmemesini deil, fakat ayn zamanda Krm'n da yeniden kazanlmasn sahyacak olan ve Fransa tarafndan yaplan bir tedafi ve tecavz antlama teklifini reddetmiti 717. Bilhassa III. Selim'in tahttan indirilmesi 24 haziranda Tilsit te duyulunca Napoleon'un bsbtn can sklmt. Napoleon, Tilsit'ten yazd bir yazda yle diyordu: "Babli'ye kar takip edeceim hareket hatt (systeme) sallanyor (chancelle) ve deime noktas zerindedir'* Dileri Nazr Talleyrand'n: "ok fazla paralanm bir ayna artk tamir edilmemeli" yolundaki szlerinin doruluuna her gn biraz daha fazla akl yatyordu 718. Bat mperatoru, Osmanl Devletinin paylalmasnda ars-lan payn Dou tmperatoruna sarih olarak teklif etmekle, onu Almanya'da kendi plnlarn gerekletirmek i-in kazanabileceine inanyor ve muhakkak ki bunda aldan-imyordu. Tilsit Antlamas, yalnz Ruslarla Trkler arasmda bir
Galip Efendi ile Lakaref arasndaki muhabere: Hurmuza-ki, Suppl. I 2. "Menager des mesures propres faire cesser les hostilite's dans lesquelles nous nous trouvons eng&g s avec la Sublime Porte"; kara. Juchereau de Saint - Deny II, S. 153 vd. 714 Zkeisen VII, S. 528, 537. 715 Ayn eser S. 547 - 548 716 Juchereau de Saint - Deny, II- S. 153 vd. 717 Zinkeisen VII, S. 513 vd. 718 Austos banda ar Aleksander, Napoleon'un, stanbu l'da vaki olan saltanat deimesi dolaysiyle, Trkiye'ye kar zerine alm olduu btn ykmllkleri hie saymasn kendisine tavsiye ettiini temin etmektedir,; "Sbornik" LXXXHI, S. 5 - 7.
712 713

Sayfa

136

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Ayn eser, LXXXVIH, S. 292 vd. "Le nouveau Sultan a reu l'empire deja privg de la mol-davte et de la Valachie. 721 Zinkeisen VII, S. 540 vd. Gene kar. Lefebvre, Htetoire des c*binU de l'Burope pendant le Consulat et i'&mplre VI. S. 376.
719 720

Sayfa

137

mtarekeyi ve bar iin Fransann aracln derpi ediyordu. Gizli maddelerinde ise Bocche di Cattaro i-le, lyoniyen adalar Fransaya braklyordu. Eer Babli Rusya ile yaplmas gereken bara boyun emezse, Fransa ve Rusya, mterek olarak, artk zarur bir hal alacak olan paylamay gerekletirmek iin karar vereceklerdi Bunda yalnz stanbul ile Kmelinin Trklerde kalaca esas olacakt. Fakat Napoleon hi bir zaman bu tasary hemen tatbikat sahasna koymak fikrinde deildi. Bundan dolay o, Fransa'nn Prusya'dan tazminat almasna msaade edilmedii takdirde, Slobozia mtarekesi artlarnn yerine getirilmesi zerinde durmadan srar ediyordu 719. Hatta Sa-vary'y da bu amala Petersburg'a gndermiti. ar, askerlerini daha uzun mddet Tuna'da tutmaktansa tercihan Fin-landya'y ilhak etmeli idi. Bununla beraber btn gayretler boa knca Sebastiani, Babli'yi Memleketeyn Prenslikle-ri'nin elden karlmasna hazrlamak talimatn ald. Fransz elisi stanbul'da Trk devlet adamlarna, bu eyaletlerin coraf bakmdan tekilerinden ayrlm ve ahalisinin Rusya'ya meclp oluu yznden, bunun bir zaruret olduunu anlatacakt. Daha oktanberi Rusya, bu Prenslikler zerinde bir eit hkmranlk hakkm kazanm bulunuyordu. Osmanl Devleti, bu memleketlerden yalnz hafif bir tabiiyet vergisinden (faible subside) baka hi bir fayda grmemekteydi. Eflk ve Budan'da mevcut bamszlk uuru, Trkiye'de oturan btn Hristiyanlarn ayaklanmalarna sebebiyet verebilirdi . Nihayet yeni Padiah, Tuna memleketleri zerindeki hkmranlk haklarn imdiye kadar kullanmamt 720. Franszlarn Parga'y igal etmelerini affeden ve, Rusya ile elverili artlarla bir bar yapabilmek iin Napoleon'un yardmn kazanabilmek midiyle, son zamanlarda ingilizler tarafndan abluka edilmi olan Korfu'ya gelecek Fransz imdat kuvvetlerinin Arnavutluktan gemesine msaade eden Trkler, gya zarur bir hale gelmi olan bu toprak brakmak teklifine iddetle itiraz ettiler. O zaman eli, bunlar yattrmak iin yeni vait-lerde bulunuldu. Biraz daha sonra, yani nisan 1808 de Sebastiani, birinci derecede hoa gitmiyecek suallere ve ikyetlere muhatap olmaktan kanmak iin, istanbul'dan ayrld 721. Fakat eski ve ananevi dostluk mnasebetlerinin ve hatta Babli'ye

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

138
Sayfa

kar "sistem deitirmesinden" nce bizzat kendi vaitlerinin hatralar ile, taliinin mtemadiyen yaver gitmesi sayesinde maran Fransz mparatorunun gittike byyen isteklerine gem vurulmas gleiyordu. lkbahar* da Memleketeyn Prenslikleri'nin boaltlmas veya Napoleon'un Almanya'daki topraklarna Silezya'nm da katlmas zerinde yaplan tartmalara, "Grande affaire" i, yani Ob-manh Devletinin paylalmas iin "byk i" i ele almak a-maciyle, ara verildi. Mart aynda herkese decek olan paylar hakkmda o derecede ilerlendi ki Kont Rumyanzof niha projeyi kaleme alabildi. Buna gre Rusya, Memleketeyn. Prensliklerini, Bulgaristan ve Rumeli'yi, bizzat stanbul ve yaknlarndaki limanlar alacakt. Napoleon ise Mora, Kbrs, Rodos, Girit, ripel adalarn, Akdenizin kuzey kysn, Suriye ve Msr' igal edecekti. Avusturya'ya gelince, her ne kadar kendisinden sorulmam idi ise de, mttefik devletlerin licenapl ile kendisine Selanik dahil olmakszn Makedonya braklacakt. Ayn zamanda da bir Avusturya Aridukas Srbistan Kiral olacakt 722. ar Alexan-der, dostu Napoleon'a yazd bir mektupta sevin ile mest bir halde yle eliyor: "bunu, hayatmn en gzel an olarak sayyorum" . Fakat Fransz mperatoru, Rus projesinde, Moskoflar'n istanbul ve anakkale Boalannda yerleeceklerini dnerek 723 , baz "tiksindirici noktalar" 724 buluyor ve bu tekliflerin iinde kendisinin arzu ettii mzakereleri uzatmak amaciyle tertip edilmi bir hile seziyordu. Fransz mperatorunun ispanya'ya gitmesi de, iki imperator bulumasnn geri kalmasna mil oluyordu. Fransz diplomasisi, imdilik harbin yeniden patlamasn nlemiye alyordu. Bu mesele zerinde Sebastiani, dnerken Prosorofski ile grt. En sonunda ar Alexander, Napoleon'un isteklerini kaytsz ve artsz kabul etti. ar'ra ngiltere'yi sayarak geici bir zaman iin tehir olunan iki mparator arasndaki ikinci buluma, bylece hazrlanm oldu. Konumalar srasnda Alexandr, istanbul'un kendisinde kalmas meselesini tekrar ortaya att 725. Bu mnasebetle 12 ekim 1808 de Erfurt'da imzalanan antlama ile Napoleon, Memleketeyn Prenslikleri'nin her ikisini ve Finlandiya'y Rusyaya brakmya muvafakat ediyordu. Bu ilhakn, Fransa'nn Trkiye'deki menfaatlann tehlikeye sok-myacak bir ekilde yaplmasn
Sere Tatischtscheff, Alexandre I. et NapoMon. Paris 1891, S. 349, 351, 356, 357, 361. 365. Hindistan'n gelecei hakknda da zlemeler yapld. 723 Vandal m, S. 561. 724 "dea choses scabreuses"; Vandall NapoKon et AJejcandre I., , S. 556; kan. "Correapondance" XVII, S. 54. 725 Hnkei.cn VZZ, S. 551.
722

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Kar. Juchereau de Saint - Deny, X. S. 171 vd. "A rabble composed of the dreg of the populace, setting themselves up for judges of the times and assembling in the coifee-houses, barbers' shops and taverns, have, in vain speeches, unbeconing their station, indulged themselves in the liberty of a busing and ca-lumniating the Sublim Governement"; S. 219.
726 727

Sayfa

139

biricik art olarak kouyordu. Eer Avusturya silhla buna mdahale edecek olursa, Fransz mparatoru da mttefikine silhla yardm edecekti. Fransa'ya an'anev dostlukla bal bulunan Osmanl Devleti'ne kar bu ekilde muamele edilmesine sebep olarak, stanbul'da siyas durumun istikrarszl gsteriliyordu. Yeni bir ihtill, stanbul'da idare banda bulunanlara isnat olunan bu hali takviye ediyordu. Gerekten de imdiye kadar en hatrl saylan siyas unsurlar, i bandan atlmlard. Bir Padiaha tecavz edilebileceini 31 mays 1807 darbesi isbat etmiti. Gerekten de Eskiden kutsal tutulan Sultan Osman'n ardalarnn imdi ahslarn korumak iin bile, hi kimse ortaya kmamt. IH. Selim'in slahatna gre Sadrazamn Divan toplantya armak ve kararlarn uygulamak hakk yoktu 726. Efendiler'in de nfuzu krlmt: Geri devlet ricali bunlarn arasndan seiliyordu. Fakat bunlar imdi bat rneklerine gre tek olunan brokrasinin itaatkr yelerinden baka bir ey deillerdi. ahslarna hi deer verilmiyordu. ngiltere, Fransa, Prusya ve Avusturya'd a eli olarak edindikleri bilgi ve tecrbelere ramen hi birinin, ne Paris'ten yeni dnen Muhip Efendi, ne ayn ekilde Napoleon'un bakentinde yaam olan Galip Efendi ve ne de istikbli ok parlak grnen Halet Efendi'nin tannm ahs bir nemi yoktu. Halk hi kimse saymyordu. htiyar elebi Efendi halk hor gryor ve onu, "aa tabakann hurdasndan teekkl edip zamann hldmleri olarak ortaya kan; kahvelerde, berber dkknlarnda ve meyhanelerde mevkileri ile hi de mtenasip olmyan magrurane szlerle yksek hkmeti tenkit ve inkr eden serseriler" dye vasflandryordu 727. Bylece . Selim, ananevi btn kuvvetleri krm, fakat onlarn enkaz zerinde kendi otoritesini kuramamt. Bunun da sebebi, koymak istedii yeniliklerin, srf orduda ve halkta derin kkler salm bulunan inanlara aykr dmesi olmutu. Ordunun bir ksm, hem de en iyi ksm Rumeli'de bulunuyordu. Devletin idaresinde bu askerlerin hi bir pay yoktu. nk idare, tek balarna kuvvete sahip olan ve bizzat stanbul'da yayan unsurlarn elinde idi. Bunlar da, saylar yzbinleri bulan ve genel olarak hamur tatls satan (sellers of pastry), kayklk, balklk, kahvecilik, bakkallk ve daha baka esnaflk ileri yapan ve eitli megalelerle geinen, fakat her ayda bir 25

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

aka ulufe alan sahte yenierilerden baka kimseler deillerdi 728. Gnlk megaleleri icab olarak dost ve akrabalarndan ibaret olan stanbul halkna kendilerini ok sevdirmilerdi. Kalyoncularla topular bunlarn balar saylrd. nk bunlar, her zaman elerinde silh olduu halde daim ktalar tekil ediyorlar ve ihtilli yenilemiye hazr bir vaziyette bekliyorlard. Kabakcolu ile haris yaradll yeni Kaymakam 729 arasndaki dostluk ok uzun srmedi. Bu siler ele,bassnn maiyetinde olduka kalabalk bir gruh bulunmakta idi. Bunlar ondan terfi veya hi olmazsa elde etmi bulunduklar memuriyetlerde emniyet bekliyorlard. Halbuki Tayyar Paa, onlar korumak fikrinde deildi. Bylece 31 mays kahramannn himaye ettii adamlardan biri olan Aleksander Mihail Sutzo, ingiltere ile yaplan mzakereleri Sebas-tiani'ye ifa ettiinden ve Fransa elisinin iddetli protestosuna yol atndan, hi hatr edilmeksizin 22 eyllde idam olundu 730 . Sutzo'ya dman olan Kaliimachi partisi zaferi kazanmt. Daha austos balarnda Scarlat, Budan Prensliine atand, ldrlen Sutzo'nun yerine de Scarlat'-n kardei Yanku geirildi 731. Sutzo'nun idam edilmesi emrini, bizzat Padiah vermiti. Fakat Kabakcolu, bu olaya asl sebebiyet vereni, kendi dman olan Kaymakam Paada gryordu. Kabakcolu eyhlislm ile anlaarak Kaymakamn yerine, bir vakitler en yksek mevkii igal etmi ve son zamanlarda kendi lehlerinde alarak gze girmi olan smail Paa "yi geirmiye karar verdi. Fakat smail Paa, bu srada ld. Beklenmedik bir anda gelen bu lm -zerine onun zehirlenmesinden phe edildi. Biraz sonra Tayyar Paa, len Badat Paas'nm yerine Sebastiani'nin tavsiye ettii Sleyman Paay deil, fakat Heliopolis'te Franszlara kar savaan Osmanl ordusunun komutan Kr Mehmet Paa'y gnderince, istanbul'da hl mutlak bir nfuz sahibi bulunan Fransz elisinin de dmanln kazand. Bir ka Dalmayalya Bostancba tarafndan dayak attrlnca Sebastiani, Trkiye ile ticaret mnasebetlerini kesmekle hkmeti tehdit etti. Fransz tccarlar, elinin tlerine uyarak mallarn toplamya baladlar. Bunun neticesi olarak Sleyman Paa Badat Paal'na gnderildi; fakat Kaymakam, bu hareketiyle de "Trkiye'de Fransz dik-

140
Sayfa

elobi Efendi, S. 234. 1808 tarihilerinde aylklarnn yllk tu -tbeir station, indulged themselves in the liberty of a busing and atar, 10000 keseye varyordu; ayn eser S- 50. 729 Andreossy, Yenierilerin yerine disiplinli Seymenleri ikame etmek fikrini ona mal etmektedir; S. 6 - 7. 1788 de o, esir olarak bir mddet Rusya'da kalmt. 730 Juchere&u de Sant - Denys n, S. 152 vd., tarih tamamiyle yanltftr; "Acte si frangnente " II, S. 431 - 432; HurmuzaM, SuppL 1 t, S. 490 - 499; kart "Documente Caffimachi" I, S. CXCVT. 731 Ayn eer. Kars. "Acte si fragmente" II, S. 424. No. I.
728

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

tatr" nn tevecchn kazanamad. Karsn kaybetmesi zerine hastalanan bu Fransz elisinin memleketine dnmesinden sonra ardas Latour - Mau-bourg, selefi derecesinde itibar ve nfuz elde edemedi. Fakat Tayyar Paa, yeni Fransz elisinin istanbul'a gelmesinden ksa bir zaman sonra, ihtillcilerin elebas ile eyhl-islm'n ve Aalarn kendi aleyhine ibirlii yapmalar -zerine mevkiini kayp etti. Bununla beraber kendisine Rusuk'a gitmiye msaade edildi. Burada Alemdar Mustafa, intikam almak iin ona yardm etmiye tamamiyle hazr bekliyordu. Askerlerin ou, mahbus bulundurulan IH. Sultan Selim hakknda drst dnyorlard. Geri yenieriler 732. en yksek mevki sahiplerine kar duyduklar nefret ve kini aa vurarak bizzat kendi Aalarn ldrmlerdi. Fakat Sadrazam tekrar ynetimi eline ald ve Khya Bey ile Reis Efend'yi iten atarak yerlerine Osman ve Arif adlarnda sadk iki ahsiyeti geirdii zaman, askerlerin fikri yava yava iyiye inklp etti. Memnun grnmeyen yenierilere, evlerine gitmek iin izin verildi 733, fakat hi biri bu izni kullanmya yanamad. Dier yandan Tuna Seraskeri 734 ile umla'daki kararghta bulunan Vezir elebi Seyit Mustafa Paa. gasb kovarak yerine Osmanl tahtnn meru varisini geirmek iin deilse bile, hi olmazsa nefretle grlen yamaklarn zorbalk rejimine bir son vermek iin elverili zaman bekliyorlard. imdi kurnaz Tayyar Paa da bunlara iltihak ediyordu. Tayyar Paa, ayn zamanda stanbul'daki birok dostlarna gvenebilirdi, intikam hareketini hazrlamak amaciyle, umla'ya ve buradan da istanbul'a adam gitti. Ermeni Manuk Bey, Eflk Beylii kendihi ne vaad edilmek karl olarak, bunun iin gereken paray temine hazrd. Bu Manuk Bey, sonradan Rusya tarafndan generallik rtbesi le taltif olunmutur . Mtareke mzakerelerine balanlm bulunduu bir srada Alemdar Mustafa Paa, Edirne zerine yrd. Kendi ahsna itaatkr olan Ayanlardn vermi olduklar kuvvetlerle birlikte emri altnda yirmi bin kiiye yakn bir ordu vard. Edirne'den yaplacak hareketlerin pln izildi. imdilik
Bak yukarda S. TO. e Ayn yer Bayraktar'in 1806 da ldrlen halefi Tersenik Olu hakknda bak: Hurmuzaki, Suppl. I 2, S. 349, No. CDLXXXm. SOmsU-ani'ye gre o, istanbul'u almak, padiah tahttan indirmek ve nar -lannt ldrmek niyetinde idi; ayn yer. 17 aralk 1806 da Michelson'n ona yazd bir mektupta Rusya'ya kar "affectueuases dUpoaltiona et proc*de* d'amitie"' den bahs olunmaktadr; Hurmuzaki, SuppL I 2, S. 365 - 366, No. DVI. Bak: ayn eter 8. 369 - 370, No. DX - DXI; S. 505, No. DCLDC; gene kar. Testa n, S. 310 vd.
732 733 734

Sayfa

141

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Sayfa

142

yalnz "Osmanllarn yksek Efendisi ve Hkmdarnn biricik Divanna" iktidar iade etmek bahis konusu idi 735. Gerekten de bunu saghyacak bir hatt- erif, ok gemeden kartlmya muvaffak olundu. Hac Al Aa adnda biri, yannda birka yz atl olduu halde, bir lm fermanm, Kabakcolu'nun oturmakta bulunduu Fanaraki'ye gtrd. Kabakcolu geceleyin haremden kartlarak hanerlenmek suretiyle ldrld. Ertesi gn Pomaklar, Vezir'in emrini infaz eden Hac Ali'ye kar mukavemet etmiye baladlar ye zerine gn mddetle Fanaraki kalesinden top mer mileri yadrdlar. Buna ramen Hac Ali, kendisini gnderenlere giden yolu amya muvaffak oldu ve onlara stanbul yaknlarnda kavutu. Reislkttap Galip Efendi, Kk ekmece'den kalkarak stanbul'a gitti. Grevi, Padiah ordunun iyi niyetlerinden haberdar etmekti. Bu ordu, bizzat yeni hkmdar yamaklarn zilletli tahakkmnden "kurtarmak" amaciyle, yalnz bunlara kar harekete gemi bulunuyordu. Galip Efendi'nin istei zerine yamaklar uzaklatrld ve eyhlislm.mevkiini kaybetti. Hatta Mustafa o derecede bir uysallk gsterdi ki, Mbarek Sanca selmlamak bahanesiyle Vezir'in Davutpaa'da bulunan kararghna gitti ve btn tehlikeyi gze alarak Vezirle bir konuma yapmiya raz oldu . Hareketin balarndan birini Divana ye yapt ; Ramiz Efendi adnda bir dierine Paalk verdi Kaptan - Derya Sait Ali Paa ve istanbul'da. bulunan askerlerin hemen hepsi, hazrlanan ihtill iin kazanlmlard. Ancak bu anda Tuna'dan gelen hareketilerin hakiki niyetini anlayan Sadrazam tereddt gsterdi. Uzak bir vilyetten gelmi vahi bir asker gibi ktalariyle beraber Divana nfuz eden Alemdar Mustafa Paa 736, Sadrazam azl ve hapsetti. Bunun zerine stanbul'da, Ruslar'la elveri-li bir bar imzaland ve Sanca- erifin mtad olarak sakland camiye tekrar konaca ayias yayld. Artk eski Alemdar Paa, btn ordusunun basnda olarak trenle istanbul'a girdi. Bizzat Padiah grmek istediini ileri srd. Yalnz Bostancba, Muhafazasna memur bulunduu sarayn ikinci kapsn Sanca- erifi tayanlara kapamak cesaretim gsterdi. Ayn zamanda Sultan Mustafa, mtad gezintisinden alelacele arlm, tahtn mdafaa etmek i-in saraya gelmiti. Padiah, muzaffer ordusunun kendisini cokuncasna selmlad bir srada, Kzlar Aam'na, tahttan indirilmi kuzeni Sultan Selimi ldrmek emrini verdi. Sultan Selim, odasna
735 736

"At seul Divan de l'auguste seigneur et maitre des Otto-mans", ayn eaer S. 9. Ayn eser, S. 514 - 51&

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

cellatlar sokulduklar zaman dua etmiye koyulmutu. Bunlar, cinayet ilemekten asla e-kinraiyorlard. Fakat gen ve kuvvetli Sultan Selim, hayat iin uzun mddet siyahi harem aas ile mcadele etmeden teslim olmad. Nihayet caniler, byk hakaret ve hi de yakk almayacak muamelelerden sonra zavall Sultan Selim'i ldrdler 737., Ancak birka dakika sonra Alemdar Mustafa Paa gz yalar iinde Efendisi'nin cenazesi nnde diz kyordu . Sultan Selim, mahbus bulunduu sralarda ikinci kuzeni Mahmut ile grerek silerin manasz inatlklar ve yeni rejimin tekrar ihyas hakknda azm konumalar yapmti. ehzade Mahmut, bu karklk srasnda Sultan Mustafa'nn siyahilerinin takibinden kurtulmya muvaffak olmutu. Sonra korkudan saklanmak iin sokulduu bir hal ynnn altnda bulundu, iledii cinayeti affolunan Sultan Mustafa, hi bir vicdan abaz duymakszn marur bir hkmdar sfatiyle i odalara gtrlrken, byk bir kalabalk, gen Mahmut'u yeni padiah olarak selmlyordu 738. Rusuk'ta eski Alemdar Mustafa, Sadrazam sfatiyle, kaatiUerin ve yardmclarnn idam edilmelerini emretti. Bunlarn says 33 idi. Asl kaatilin kafas, gm bir tabak iinde nne getirildi. Cinayetler ilendii srada alklam o-lan Sultan Mustafa'nn kadnlar, uvallara konarak azlar dikildikten sonra, denize atldlar. ehit Sultan Sem'in gmlme treni, umum, esiz ve hakik bir matem gsterisi eklinde tecelli etti. Fakat bylelikle asayi temin edilmi deildi. Sultan Mahmut'un kun kuanma treninde, etraf Arnavutlarla alnm olduu halde, elinde bir tabanca ile grnen Sadrazam ekemiyenler vard. Alemdar Mustafa Paa, kendisine rakip olmak ihtimalini grd kimseleri ksa bir zamanda uzaklatrmak hatasn yapt: Seyit Ali srgne gnderildi ve bunun Kapta n Paalk makamn kendisinin gvendii Rainiz Paaya verdi. Yenieriler'in isteklerine uygun olarak Tayyar Paa merhametsizce idam olundu . Eski Sadrazam elebi Mustafa Paaya ancak smail Paal unvan verildi. Artk bir diktatr olan Alemdar, yksek grevini baarabilmek iin bu gibi cezri hareketler yapmak zorunda olduunu ileri sryor ve kendini hakl gsteriyordu. Nizam - Cedit tekilt, trenle lvolundu. eyhlislro'n bir
"Le Kislar Aga, qu'on coup vtofcnt avait fail tonfber en -tre les Jambs du Suttan, proflte de sa position, aalsit aa victbne par ua partie infiniment sensible, erre avec rage et tenacit* et parvtent * lui faire perdre connaissance, Le erime eat cosoram*"; Juchereau de Saint - Denys, S. 186. Andr$ossy'ye gSre Itorikdar Selira'n boazn kesti, S. 10 - 11. 738 28 temmuz 1808. Kar?. Andriassy'nin karakter tasviri: "prime sana genle camine sana caractere et, pour comble de mauc, MM contttl"; S. 6.
737

Sayfa

143

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Sayfa

144

fetvas, bunu telin ediyordu. Nizam- Cedit'in yeniden ihyas bahis mevzuu deildi. Hakikatte kendini Sultan Selim'in halad isi devam ettirmekle mkellef gren Sultan Mahmut, muntazam bir ordu tekil etmek iin yeni bir are buldu. Alemdar'n kendisi, yenieriler'in bir temsilcisi idi. imdi byk asker slhat, yenieriler'e kar deil, aksine o-larak yenieriler vastasiyle yaplacakt. Yenieriler, yeni ekilleri ile "muntazam Semen'ler (sekban) olarak ortaya kacaklard. Bu ad eski bir ad olup kudretli ve zalim IV. Murad' hatrlatyordu. Ayn zamanda yenieri birliklerinde tedenberi bu ad kullanlmakta idi. slahat hakknda grmek ve bunu gerekirse her eit dmanca harekete kar savunmak araaciyle, memleketin her tarafndan paalar, ayan ve bykler, ekim aynn balangcnda (Rabil-hir ortalar) byk bir ra akdetmek zere stanbul'a davet olundular. Fransz htilli zamanndan kalma hatralar, Padiah' byle bir zadegan meclisini davete imale etmiti. Bu davet zerine her iki Beylerbeyi; iki yl nce Nizam- Cedit askerlerinin komutam sfatiyle yenierilere yenilmi olan Abdurrahman veya Kad Paa, Anadolu'daki apanolu ve Kara Osman Olu ailelerinin beyleri ve Yanyah Ali Paa'mn temsilcileri stanbul'a gelmilerdi. Toplantda konuulan meseleler unlard; Rtbelerini satn timnmg olan subaylarn atanmas, hakik, evlenmemi yenierilerin klalara balanmas ve yalnz bunlara ulufe verilmesi, ayn zamanda isbat vcut etmiyen yenierilerin aylklarnn kesilerek devlet hazinesine mal edilmesi; askerin masraf ve giydirilmesi iin yeni bir tzn yaplmas; Osmanl ordusuna mensup btn ktalar'n Kanun Sultan Sleyman'n tuttuu usule gre muntazaman talim ve terbiye grmiye mecbur tutulmalar ve "kfirlerin bize kar stnln salamakta olan daha mkemmel baz silh ve askeri talimlerin" kabul 739. "Odalara alnm olan Mslman delikanllar" ile ayn zamanda gnll olarak toplanacak genlerden "Semenler iin ihtiyat blkleri" tekil olunacakt . Bunlar, topulara verilen miktarda bir para alacakter ve rnek blkler sfatiyle yenierilerin eski disiplini ile Avrupa rneine gre kabul olunacak yenilikler arasnda bir ba tekil edeceklerdi. Bu teklifler oy birlii ile kabul olunduktan sonra Kad Paa, maiyetindeki 3000 kii ile a-sayii korumak iin stanbul'da kald. eyhlislm, ihtiyar elebi'nin Nizam- Cedid'i mdafaa iin birok yerlerde
"D*ordonner l'adoption mm&Uate dans toutes les troupea ottomane* de certaines armea perfectionnees et de quelque ma-noeuvres qul donment Inftdeles de grandi avantages sur nous"; Jttche-. reau de Salnt - Denys, 3. 205
739

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

740

Ayn eaer, 8. 206.

Sayfa

145

bahsi geen bir yazsnda kulland tabir ile "Byk Sleyman'n tedbirleri" olarak bu yeni tekilt takdis etti 740. Fakat ok iyi dnlm olan bu teklifleri uygulamakta, artk haris ve tahrik edici bir hal alan Alemdar Mustafa Paa byk hatalara dt. Semenler'in klalar olarak Levend iftlii ve skdar klalarn seti. Halbuki bu - klalardan Nizam- Cedit askerleri henz km bulunuyorlard. Ayn zamanda Nizam- Cedid'in eski subaylarna, hi bir endie duyulmakszn tekrar bu yeni tekiltta grev verildi. Dier taraftan Sadrazam, istekli olan herkesi, halk e-lemanlan arasnda hi bir fark gzetmeksizin, orduya kabul etti. Daha kasm ay iinde askerlerin mtad yama aknlar balamt. Filibe Ayan Molla Aa, asayii bozmak suretiyle yeni tekilta kar cephe aldklarn gstermek istiyen ini etelerin banda bulunuyordu. Bu yolsuzluklarn nne gemek iin Alemdar Mustafa Paa, mevkiinin hakik mesnedini tekil eden kendi ordusunun byk bir ksmn yanndan uzaklatrmak zorunda kald. Alemdar Paa, eski bir gelenee uyarak, ramazann bitmesine gn kannca eyhlialm'n yanna gittii srada kendi avular, dmanca ayaklanm olan byk bir kalabal muhafz ktalarnn mdahalesi ile merhametsizce datmak zorunda kaldlar. Hemen yenieriler, Sadrazam'n askerlerinin bulunduklar evlere hcum ederek bunlar kamya zorladlar. Sadrazamdn oturduu konan yannda kan bir yangn sndrmek iin arlan askerler, i bana gitmekten kandlar ve Sadrazam'n adamlarndan ele geirdiklerini ldrdler. Alemdar Paa, kalenin dibindeki yeralt dehlizlerinden birinde sakland bir srada Kaptan Paa, Topcuba-91, yeni askerler ve Kad Paa'mn kk kuvvetleriyle birleerek Efendisi'ni kurtarmya alt. Fakat Alemdar, yannda bulunan btn adamlariyle bu dehlizde dumandan boulmutu. Msr'a gitmek zere harekete hazrlanan iki gemi, Yenieri Aas'nn evine ate etmek emrini ald. Sarayda, halkn ve yenierilerin hcumlarna kar korunmak iin lzm gelen btn tedbirler alnd (15 kasm). Sonra Kad Pa a, drt top ile harekete geerek vaktiyle yenierilerden grd hakaretin cn almya koyuldu. Ayaklananlar, her tarafta merhametsizce ldrlyordu. Fakat bylece o, ayaklanm olanlar ve imdiye kadar bar kalan istanbul halkn mitsizlie drd, lm tehlikesi karsnda her eyi gze alan siler. Anadolu'lu slahat askerlerinin, guruplar halinde

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

146
Sayfa

dalm olan Nizam ktalarnn zerine atldlar. Bir yandan byk bir yangn her taraf sararken, umumi tedip hareketine devam olunamyaca anlald. Kad Paa, hi olmazsa saray halkn hcumdan korumaa alt. Bununla beraber ok gemeden Yenieri Aas, Padiah'n emirlerine itaat etti ve mthi yangn durdurmak iin gereken btn tedbirlere bavurmak iin talimat ald. Sarayn kapusunda bekliyen silerin bir kumu, artk Sultan Mustafa'y alklamya balamlard. Fakat bu olay, eski Padiah'n lmne sebep oldu. Sultan Selim'n kaatili, kendisi hakkndaki idam emrini infaz edenlere hi bir mukavemet eseri gstermeksizin can verdi. Peinden annesi ldrld. Bunlardan baka, o zamana kadar ordusunun banda sanlan Alemdar'u 741 yar kmr haline gehni olan perian cesedinin yksek bir yere aslarak tehir dilmesi 742 sayesinde bu i savaa bir son verildi. Nefret edilen Sadrazam artk hayatta deildi ve Sulta n Mahmut'tan baka Osmanb tahtn igal edecek bir ehzade de' artk yaamyordu. Sonra Padiah, btn ordunun bararak karde pHnftiariTi emretti. Kendisini imdiye kadar mdafaa etmi olanlara, Rusuk'a kamak suretiyle canlarn kurtarabilmek imknn verdi. Ramiz Paa, hyanetle sulandrld-ndan Petersburg'a kadar kat. Fakat Padiah, sonra yeni Sadrazamn genel bir af iln ederek stanbul'a ekmi olduu btn ahsiyetleri yok etmesine engel olamad. Ancak 1809 nisannda mevkie getirilen Kr Yusuf Paa, son zamanlarda su iliyen herkese kar Kur'an'n hkmlerini tatbik etmekle grevlendirildi 743 Lakin Sultan Mahmut, XVII nci yzyldaki byk ve zalim selefi gibi, bu felket gnlerinin, katlanmak zorunda kald btn bu zilletlerin cn, yenieri gruhunun bsbtn ortadan kaldrlmakla almya kalben yemin etmiti. Fakat imdilik, Erfurt'de verilen kararlar Babli rendikten sonra, devletin d siyasetinde byk ilere girimek gerekiyordu. Srbistan'daki ayaklanma, silerin lehinde bir ihtill haline inklp etmiti. Daha 1807 hazirannda siler, Uize'-yi ele geirmilerdi imdi Srp eteleri komu Bosna topraklarna girmi bulunuyorlard. Babli'nin hara istei, Kara Yorgi tarafndan kesin olarak reddedilmiti. Eflk Prensi Ipailanti, kendisinin Srbistan Prenslii'ne arlacam u-muyordu 744.
Fhoteinfl II, S. 520 ye gre kulede mevcut bftroU atat vermek aucvUyte kendisini ve yanndakilerini MrmUgtUr. ffarttf 'da fcgA yttyor;'tarih hakkad* kar?. Ton 8ax, S. 170 not 21. 742 Naam tUnuoenu: Erbioetu, Cron, Grtd, 3. 383. 743 Zinkelaen VH, S. 636 - 637. 744 HurmuiaJd, SuppL I 2, S. 382 - 383.
741

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Fakat Srplar, ihtilli idare eden ahsiyetler arasnda Kara Yorgi'yi Gospodar nvaniyle hkmet bakanlna setiler. Gospodar unvan, Ruslar'n, dorudan doruya Prens diye hitap etmemek amaciyle Kumanya hkmdarlarna verdikleri unvan hatrlatmaktadr. Kara Yor -gi'nin yannda Soviyet adiyle 12 kiilik bir danma meclisi vard. Skupina adm tayan halk temsilcileri meclisi, -nemli meseleler zerinde karar verirdi 745. teki Gospo-darlar, dier vilyetleri aralarnda paylatlar. ok kere bunlar, Kara Yorgi'yi sadece salip ve hrriyet ordularndan birinin o zamana kadarki komutan olarak saymakta idiler. Ruslar, Srbistan'da harp ve bar hakknda karar verilmesi iini, entrikac General Rodofinikin'in eline brakmak teebbsnde bulundular 746. Fakat muvaffak olamadlar. Rodofinikin, Srbistan'da Ortodoks barahibi olan Leontios ile ok iyi mnasebetler idame ediyordu 747. Kara Yorgi, isayef ile birleerek ayn yl iinde bir takm baarlar daha kazand. Bilhassa haziranda Malanitzi'de galip geldi 748. Sonra Negotin'i kuatt. te yandan Rus ktalar, Niki ve Klobuk'u almak iin Karadahlar'a yardm ediyorlard . Ancak Eflk, hi olmazsa geici bir zaman iin bara kavutuundan, Srbistan'da da silhlar sustu. sayef Kk Eflk'e dnd. Fakat ok gemeden harp yeniden bahyacak ve Trkiye'nin btn i dmanlar, d dmanlariyle, yani Rus-lar'Ia birleeceklerdi. 1808 hazirannda Memleketyn Prensliklerinin her ikisinde de kiliselerde yinler yaplrken Rus ar'nn adm memleketin hkmdar olarak anmak ve Rumen ruhbannn bana Rus Synod'una mensup bir Eksark geirmek- emrini vermi olan Prosorof3ki , iki imperatorun grmelerinden sonra Babli'nin murahhaslar ile yeniden bar mzakelerine girimek iin talimat almt. Fakat imdi baka ve daha iyi bir bar yolu alm, Babli ngiltere ile temaslara balamt. Kasm ay banda yeni ngiliz elisi Robert Adair anakkale'ye gelmiti. Bu yolda Sultan Mahmut, kendisinden nceki Padiahn siyasetini takip ediyordu. Artk sahtekr Franszlar'n deil, fakat ngiltere'nin arad sayesinde Rusya'nn istedii Memleketyn'i kaybetmeksizin ar ile barabileceim umuyordu. ngiltere, Babli e yaplacak bar sayesinde hem ticaret ve hem de siyaset
745 746

Ranke, S. 176 vd. 1807 de o. bratl'i Michelson iin kazanmak grevini almt; Hurmuzaki, Suppl. I 2, S. 384 - 385. No. DXXDC; S. 388. No. DXXXIV. 747 Ranke, S. 172 - 173. 748 Langeron, S. 142 - 143. Eflk'ta bir Srp heyeti hakknda (nisan 1807) bak: Naum Rimniceam: Brbiceanu S. 272.

Sayfa

147

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

bakmndan byk menfaatler sahyacandan, buna muhtat. Bunu hemen pek yi g^.crt uiKier, ingilizlerden bir harp tazminat ve Napoleon ile bir sava halinde nemli miktarda para yardm salamakta srar ettiler 749. Bu yzden mzakereler kesilecek oldu. Adair memleketine dnmekle tehdit e-dince, eyhlislmn bir fetvas kt ve bylece mzakereler abuk sona erdirildi. anakkale'de yaplan 5 ocak 1809 antlamasnn ihtiva ettii yeni hkmlere gre ngiltere, Boazlarn Trk'ler tarafndan kapatlmasn tanyordu; Trkiye, ngiliz limanlarnda konsoloslar bulundurabilecekti; ngiliz hkmeti, tercman olarak yerli reayadan kimselerin tyininden feragat ediyordu. Trkiye, harp tazminat istemekten vazgemi, Napoleon'la bir harp takdirinde para yardm meselesi de gizli bir antlamaya braklmt. 14 mart 1809 da, yani stanbul'a geliinden ay sonra Adair, erefli bir ekilde Padiah tarafndan kabul olundu . ngiliz elisi, kendi Kiral ve artk Padiaha kar hi bir fena niyet beslemiyen Avusturya mparatoru ile hakik bir ittifak iin Babli'yi kazanabileceini umuyordu 750. Fakat bu amaca ulamak iin ilk art, Rusya ile Babli arasnda bir bar elde etmekti. Babli ile Rusya arasnda bar mzakerelerine balanlm, evvel eli Paa olarak Galip Efendi, sonra Murat Molla'nn olu Rza Molla ile zzet Bey, Beyliki Efendi bu mzakelere memur edilmilerdi 751 . Tercman olarak bunlarn panna Prens alexan-der'n kardei Dimitraki Munisi verilmiti 752. Ya kongresi tek bir oturum bile yapamamt . Adair, gerekten de her iki tarafa kencu aracln teklif etti. Fakat ngiliz elisi gln bir mevkiye dmt. nk Rus an, Prosorofski vastasiyle Babli'ye, imzalanan mtareke sayesinde mmkn grnen barn gereklemesini istiyorsa, Adair'i hemen stanbul'dan uzaklatrmas gereini bildirmiti. Padiah iki gn iinde bu husustaki kararn verecekti 753 . 23 martta verilen cevap, soukkanl ve menfi idi. Hemen Krm ve abuk gelien yeni Odesa liman ile ticaret iddetle menedildi . Hatta Eflk'de, gya 25 martta yaplm resm bir harp ilnndan bahsolunuyordu

148
Sayfa

749 750 751

Zlnkeiaen VII, S. 590 vd. Ayn eaer S. 622 vd. Murahhaslarn Craiova'ya varlar ve Ya'a seyahatlar hakknda bak: Naum Rimniceanu, S. 284 - 2S5; kars. Hurmuzaki, Suppl, I 2, . 331 vd., 542 vd. 752 Gene kar. Karaca. Rus murahhaslar, Miloradovi ile Senatr Kunikof ve Harting idiler. Joseph Fonton tercman olarak o-rada bulunuyordu; Langeron, S. 155. 753 Ayn yer. Kuriyenin seyahati hakknda bak: Naum Rim-nteeanu, S .285. Gene bak: Langeron, S. 157.

Byk Osmanl Tarihi

754

Cilt 17

Joseph von Hammer

754 755

Naum Rimniceanu, S. 2S5. Ayn yer. 756 Langeron, S. 161. 757 Langeron, S. 171 vd. 758 Ayn eser, 162 - 164.

Sayfa

149

. Galip Efendi, derhal Ya'dan ayrlarak stanbul'a dnmek emrini ald. Adair ayn zamanda Osmanl Padiah ile ran ah arasnda bir antlama vcude getirebileceini de umuyordu . Mart aynda ngiltere, ran hkmdar ile bir antlama imzalam ve bunun zerine Fransz elisi General Gardanne hemen Tahran' terketmiti. Hakikaten de bir Pers murahhas stanbul'a geldi 755. Miloradovi ile Prosorofski, kaak bir Ermeni olup Rusuk'ta Alemdarn adamlar ile mnasebeti bulunan Manuk'-un tevikiyle, nisan aynda Bkre'ten hareketle Giurgiu -zerine bir hcuma girimiler; fakat ok zayf tahkim edilmi olmasna ramen bu aday almya muvaffak olamamlard . Mtarekenin imzalanm olduu Slobozia'da Ruslar, Alemdar Mustafa Paa'nm orada sakh bulunan malna, 27 top ve 32 sancaa el koydular 756. Nisan ve mays aylarnda brail, bo yere ve byk kayplar pahasna olarak bombardman edildi . O zamana kadar smail Kalesini mdafaa eden Pehlivan, yerini eski Sadrazam Mstafa elebi ile a Paa'nn bir yeenine brakmt. Babada'nda bulunan Pehlivan'in adamlar, Vezirin adamlariy-le bouuyorlard. Fakat btn bunlara ramen Ruslar, bu kuvvetli kaleye giremediler 757. B: srada sayef, Srp elebalarndan Melentij Stoykovi le birleerek, Tuna adalarnda ve Kladovo'da Trklere kar savayordu. Fakat bu kale, uyank davranarak kendini mdafaa edebiliyordu 758 Ancak 23 austosta Sadrazam, 35000 kiilik bir ordunun banda olduu halde, istanbul'dan hareket etti. Askerin ou yenierilerdi ve samim i grmek azmini besledikleri anlalyordu. Asya'h ktalar ise daha az disiplin ve sadakat gsteriyorlard. Bunlarn olduka nemli bir ksm, ekiyalara iltihak etti. Genel olarak bu askerler, kuvvetli bir ordu tekil ediyorlard. 1807 de bir ngiliz diplomat, "imdi Trkler yirmi yl ncesinden ok daha iyi savayorlar" demiti. Bu sz, selefinin gevek askerinden ziyade, Kr Yusuf Paa'nn ordusu iin doru idi. Bu arada Ruslar, .btn Dobruca'y ele geirmilerdi. Seksen yandaki "Prosorofski, artk lm deinde bulunuyordu. Bunun zerine Grcistan'l Prens Bagration, Bakomutanl zerine ald. O zamana kadarki bakomutann lmnden nce tsaka, Tula ve Babada, austos ortalarnda hi bir kayba uramlmakszn ele geirildi. Bagration'-un

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Sayfa

150

bakomutanl zamannda Man, Hirova ve Kstence igal olundu. Komu Bulgarlar, oturduklar yerlerden kmamak iin tevik olundular ; ok gemeden bir Rus ktas, 1774 antlamasnn imzalanm olduu Kk Kaynarca'ya girdi 759. 18 austosta Mustafa elebi, ismail kalesini teslim et -miye hazrd. Fakat teslim artlan ancak ayn yirmi beinde tesbit olunabildi. Alman ganimetler arasnda 221 top buhunnakta idi. imdi sra, Ayan lik olu1 n un mdafaa etmekte olduu Silistre'yi almya gelmiti. Bu nemli kalenin bombardman haftalarca srd. Sadrazamn komutasndaki ktalar, ilk nce Giurgiu yaknlarnda grndler ve bu civarda, Eflk'in mdafaasna memur edilen General Langeron'un kuvvetleriyle muharebeye tututular. Sadrazam, bu byk kaleyi kurtarmak iin ne mmknse yapyordu. Bir taraftan da Vidin kalesi'nin yeni komutan Molla Paa, kendi atalarnda uyuamyan Srplar* dan Deligrad' ald ve askerlerini birka defa Tuna'nn sol kysna gnderdi. Genel kararghn bulunduu Rusuk'tan Pehlivan, 17 - 18 000 kiilik bir kuvvetin banda ve 18 top ile birlikte Silistre'yi kuatan Ruslara kar gnderildi. Pehlivan, Tataritz'de Tuna'ya yakn tahkimli bir mevki ele geirdi. Ali Paa'nn olu Muhtar da buraya yolland. Fakat 22 kasmda szde 11000 kiilik bir ordusu olan Bagration, Trk saflarna kar gvenle balad hcumlarn durdurmak zorunda brakld. Birka gn sonra Ruslar, gene Tuna'nn sol kysna gemi bulunuyorlard. ok gemeden (2 aralk) Trkler, brail kalesini erefli artlarla General Essen'e teslim etmek zorunda kaldlar. Ancak teslimin sebebi, srf yiyecek skn t sndan baka bir ey deil di. Bununla beraber Trkler, yalnz Silistre'de deil, fakat ayn zamanda Rusuk, Giurgiu, Turnu, Zitovi, Zmnice ve Tuna'nn nemli adalarnda da kuvvetle tutunuyorlard. Sadrfazam'n 30 000 kiilik ordusu ise hi bir kayba uramadan dimdik ayakta duruyordu 760. Ruslar'm Tuna ordusu Bakomutanl, 1810 tarihinde henz 32 yanda, az tecrbeli, ihmalci ve ok asabi bir yaradlta olan general Kamenski'ye emanet olundu. Nisan banda Kamenski, rahatsz ve yorgun den Bagration'dan Bkre'te komutay teslim ald. Rus ordusu mays sonunda Hirova yaknlarnda Tuna'y geti. Bu esnada, bu yl da pasif bir taktik takip etmek istiyen Sadrazam, tek bir adm bile atmamt. Haziran'da
759 760

Ayn eser, S. 179 - 180. Bak: Langeron'tn ayn yla ait hatrat.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

761 762

Karatzas; Hurmuzaki, Suppl. I 2, S. 569. Ayn eser, S. 250 - 251. 763 Langeron, ayn yer. 764 Gene onun hakknda bak: Hurmuzaki, Suppl. 12, S. 398.

Sayfa

151

Silistire'nin yeniden kuatlmasna baland. Ayn zamanda Bakomutann kardei Sergius Kamenski, Pazarck' igal etti ve Baba veya Pehlivan 761 diye anlan brahim Paay yaral olarak esir ald. Fakat Varna'ya girmiye muvaffak olamad. Nihayet 11 haziranda hemen hemen tamamiyle mstakil olan Silistre ordusu, komutan tlikolu'nun da Pehlivann akbetine uramas zerine, teslim oldu . Sadrazam umla'da bulunuyor ve burada bir ordu topluyordu. Yannda brail Nazr, Selvi Ayan, Tatar Prensi Bahadr Giray ve bir ok gz pek "dal kilnlar" vard. Civardaki mevkileri zaptettikten sonra bir Rus ordusu Varna nnde kald. Ald bu yerler arasnda Alemdar Mustafa Paann saraynn bulunduu Razgrad da vard.. Yeni atanm olan Budan Prensi Skai'lat Kallimacki burada esir e-dildi 762. Ayn zamanda General Zass, Rusuk'u almak i-in Bonak Aa ile ok sert vt* inat bir savaa tutumutu. Bir yandan bunlar olurken te yandan bakomutan, acele yrylerle Trk ordughna doru ilerliyordu. Fakat o, kuvvetli bir ekilde tahkim edilmi olan uma'mn durumunu bilmiyordu ve son baarlarnn uyandrd yanklara byk mitler balamt. Biraz ge giriilen ilk hcum, 23 ve 24 haziranda baarszlkla sona erdi . Orlof'un beraberinde getirmi, olduu Sakz'l (Chios'lu) General Fa-padopulos, muharebe meydannda kald. Hemen hemen bir ay burada kalan Ruslar, Sadrazamn emriyle hareket eden eteler tarafndan epeyce hrpalandktan sonra, Rusuk'a ricat etmek emrini aldlar. Hi olmazsa bu ehri ele geirmek ve bu suretle umla'da uranlan yenilginin cn al-mak. midi .besleniyordu. (eneral Langeron, Trk kuvvetlerinin hcumuna urad ve Dere Ky'de g halle kendine kaacak yol aarak kurtulabildi. Geri braklan Sergij Kamenski'ye de 14 austosta Sadrazamn savalar saldrdlar. Bu defa da Ruslar kurtuluu kamakta buldular. Dorudan doruya Rusuk zerine yaplan cretli bir hcum, byk kayblarla pskrtld. Artk Muhtar Paann ko mutasndaki Arnavutlar da Tirnova yaknlarna gelmi bulunuyorlard 763. Ancak eyllde harp talii Ruslara yaver olmya balad. Byela yaknlarndaki Batin mevkiinde Muhtar Paa'nn Arnavutlar ve Koanzal Halil'in komutasndaki Ayan kuvvetleri, 7 eyllde 764 tam bir bozguna uratldlar ve hemen hemen tamamiyle yok edildiler. 8000 Trk, 14 topla

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

mceh-mez 22 000 kiilik bir kuvvet tekil eden stn dman karsnda yenilmiti. Fakat bu zaferi kazanan General lovaitz-k, muharebede lenler arasnda bulunuyordu. Koanzal Ha-lil ve arkada psala'n Ahmet, esir dmlerdi. Bizzat Muhtar Paa, ksmen datlm ve ksmen imha edilmi o-lan ordusunun artklariyle g hal kendini kurtarabildi 765. Bu zaferden sonra Ruslar, yklm olan Zitov'yi sonra da Rusuk ve Giurgiu'yu ele geirdiler. Kahraman mdafii Bonak Aa, bu mevkileri, kendi ve Kars'l A-li Paa adna 27 eyllde Ruslara teslim etmiti. Ekim ay balarnda Turnu ve biraz daha .sonra Nibolu zerinde de Rus bayraklar dalgalanyordu. Vorozofun komuta ettii Rus kuvvetleri karsnda Ayan Sleyman Pehlivan da kat. Lofa ve Selvi'ye de Kazaklar girmilerdi 766. Ali Paann Sofya'ya kadar ilerlemi, olan dier olu Veli, Mora'nn gen valisi ve ayn zamanda babasnn vekili sfatiyle komuta ettii 10 000 Arnavuttan 767 2000 m Vidin'in imdadna gnderdi 768. Daha haziran aynda birka bin Srp, imdi General Tzukatos'un komutasnda bulunan Rus ktalariyle Oltland'da birleerek, Birsa Palanka'y almlard . Serbest Srbistan'a girmi olan Ni Paas, ricat etmek zorunda kalmt. General Orurk'un yardmiyle Srp'lar, Seres komutan smail Bey ile Ahmet Reat' eyll balarnda yendiler. Nihayet, Oltland'da Eflkli Pandurlar-dan tekil olunan Nikiti'in kuv\'etleri. Drin rmana kadar geldiler 769. Kladovo'ya bir Hristiyan garnizonu yerlemiti. Ekim aynda Kara Yorgi, tekrar Srbistan'a girmi o-lan Bosnahlar' geri att. Bil basanlar Ruslara, Tzukatos ile sayef'in hastalktan lmlerine mal oldu . Batda muharebenin sevk ve idaresi, General Zay'a brakld. 1811 maysnda bizzat Kamenski de, yerine ihtiyar Kutuzof getikten sonra, ld. Osmanl Deveti'nin ancak 18 ay, en ok iki yl daha yayabiieceini syliyen 770 Seba3tiani'nin hkmne gre Sultan Mahmut, "zayf, yumuak huylu, hastalkl, tedavisi imknsz sara illetine mptel bir hkmdar' idi 771 . ar da bu Osmanl Padiahn, hem vcuta ve hem de kafaca ayn derecede dk kalitede zayf bir hkmdar gl: gesi sanyordu 772. Bununla
Langeron'm hatrat ve Karatzas'n yazlan. Langeron,. S, 300 - 301 767 Karatzas; Kasm 1809. 768 Pazvantolu'nun lmnden sonra oradaki durum hakknda bak: Hurmuzaki, Suppl. 12, S. 397 vd. ' nda Fransz ajan Me>ia-ge'm raporlar. 769 Ayn eser, S. 309. 770 Hurmuzaki, Suppl. I 2, S. 446. 771 Un prlnce falble, doux et valtudlnaire, atteint d'une epi -lepsie incurable"; Testa n, . 310. 772 "Auasl faible de corps que d'eaprit.., un fantome de souve-; bomik, LXXXIX, & TW
765 766

Sayfa

152

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

beraber o "zayf" Sultan, Memleketyn Prenslikleri rni her ne pahasna olursa olsun Rusya'ya brakmamak; din dmanna ve II. Katerina'nn istil plnn tazeliyen ar'a kar btn enerji ile sava devam ettirebilmek iin, Hristiyan ve Yahudi tebaann ss eyalanna 773, hatta tapmaklara ait mallara vann-cya kadar, her eit vastalardan faydalanmak kararnda hi sarslmadan ayak diriyordu. Fakat Kr Yusuf Paa, umla'y baar ile mdafaa etmi olmakla beraber, komutasna emanet olunan orduyu tehlikeden korumak, amaciyle, ok uzun zaman tl kalmt. Padiah, Sadrazamn smail, Silirtre, Rusuk ve btn Dobruca'y kaybetmesini affedemiyordu. Sultan Mahmut baka bir ordu ve baka bir komutan istiyordu. Kamenski'ye kar dm olan Trk ordusu. Ayanlarn getirdikleri kuvvetler, yani baka baka menseli Rumeli ekiyalar ile stanbul ve Edirne de toplanm olan 25 000 yenieri, bir de apanolu ile Kara Osman Olu blgelerinden gelen 10 000 kadar sadk Anadolu askerlerinden teekkl ediyordu. 7 000 topqu askeri stanbul'da kalmt. Bunlar herhangi bir baskna kar bakenti ve muhtemel bir ihtille kar Padiah' koruyacaklard 774. Byk bir yenieri ordusu 775 Ruslar'a kar taarruza balamal idi. Sadrazamla da, biraz ge kalnm olmakla beraber, gvenilir bir adam getirdi. Sultan Mahmut, Devleti kurtarmak iin yalnz kendi kuvvetine dayanmak zorunda olduunu ok iyi biliyordu. Avusturya'dan yardm beklenemezdi. Daha 1809 da Viyana diplomasisi, Fransa ile harbe balamadan nce Ruslar'a tekliflerde bulunmu, Kk Eflk'in mperator Franz'a braklmas karl olarak Memleketeyn'in Rusya'ya ilhakn hemen tanyacan; veya, eer zaman gelmise, Fransa'nn toprak kazanmak emellerine meydan vermeksizin Osmanl Deveti'nin paylalmas iin Rusya ile anlamya hazr bulundgunu bildirmiti 776. Avusturyallar Srplarla iyi mnasebetler idame ediyorlard. Avusturya Generali Sera-lin, si Srplarn lehinde teebbslere girierek Srbistan'dan Day'larn karlmasn, Knez'lerin serbeste seilmelerini, grevi sadece Babli iin vergi
773 774 775

Karatzas; haziran 1810. Sebastiani'nin ifadeleri. Bu ordu aslnda 196 ortadan teekkl ediyordu; hakikatte ise yalnz 60000 cret li insan harbe gidecekti. Fakat bunlardan yalnz yukarda sylenen 25000 kiai hazr bulunuyordu; Znkesen VII, S. 330. Kar*, ayn eser, S. 638 vd., 641 - 642. Fakat 1801 de "etki ktalar'" 179000 ve yeniler 207000 hesap olunuyordu. Hurmuzaki, Suppl. I *, 8. 880 - 881, No. DXXV. 776 Martens, Recueil III, S. a9.

Sayfa

153

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

toplamaktan ibaret olacak bir memurun Belgrat'ta bulundurulmasn salamya almt. Srplar 1806 da Avusturya Imperatoru'na birok ricanameler yazmlard. Srp gnllleri mtemadiyen A-vusturya snrlarndaki blgelerden takviye alyorlard 777. Nihayet Viyana hkmeti, 1S10 eyllnde mpera-torun garantisi altnda serbest Srbistann vcude getirilmesi iin araclk yapmt . te btn bunlar, nefret e -dilen 778 Babli'nin iinde bulunduu glklerden faydalanarak yeni Orsova'y igal etmi olan batdaki komu devletin gerek niyetlerini btn akl ile gsteriyordu. Babli tarafndan ngilizlerden istenen yardm paras, hi bir zaman tasvib olunmad, tngiliz temsilcisinin byle bir mebla karl olarak ngiliz filosunun yiyecek ve mhimmat ihtiyacn temin etmek yolunda yapt pratik bir teklif ise cevapsz brakld 779. En nihayet dost Fransa'ya gelince: Fransz ordularnn Avusturya'ya kar yaptklar imha savanda arn taknd vaziyet, Napoleon'un yeni "sistemini" sarsmt. Daha 1809 hazirannda Paris hkmeti, Rusya ile olan ittifakn deerinden pheli olduunu bildirmiti. Fransz temsilcilerine, "hi bir surette Rusya ile sve ve Trkiye arasndaki ilere karmamalar ihtar" olunmutu 780. Fakat buna ramen Napoleon, 3 aralkta Fransz meclisini aarken syledii bir nutukta Babli'ye, eer kendi himayesini istiyorsa , ngiltere ile mnasebetlerini kesmesini tavsiye etmi, hem Memleke-teyn'in, hem de Finlandiya'nn, kskanmyacagna dair teminat vererek 781, kendi dostu Alexander'in devletine ilhakndan bahsetmiti. Rusya, Eflk ve Budan'a kar bu memleketin sahibi imi gibi yapt mukavelede Napoleon'un bu demecine dayanyor, Eflk - Budan'da bulunan Fransa ve Avusturya ajanlarn uzaklatryordu . Napoleon, Rusya'ya o kadar kzgnd ki bu devletle bir harp ihtimalini dnyordu 782. Fakat buna ramen Sultan Mahmut, defalarca samimi olmad sabit olan Fransz mpera-toru'nun yardmna bel balyamazd. Napoleon, 1810 da Rus ordularnn ilerlemesi ile ok gemeden barn salanacan, bylece ar'n Memleketeyn'i ve Tuna snrn elde edeceini mit etmi, bu durumdan byk bir memnunluk duymutu 783. Ayn zamanda yeni akrabas olan A-vusturya imparatoruna,
777

Hurmuzaki, Euppl. I 2, S. 448, No. DXCVII; S. 509. Avusturya elisine stanbul'da halk tarafndan yaplan hakaretler hakknda bak: Zinkeisen VU, S. 645. 779 Zinkelsen, VII, S. 641 - 642. 780 Ayn yer. 781 "Mon allW et ami, l'empereur de Russie, a reuni a son vaste empire la Finlande, la Moldavie, la Valachie et un district de la Galicie. Je ne suis jaloux de rien de ce qui peut arriver de bien cet empire" ayn yer. 782 Ayn yer. 783 Metternich'in hatrat; "Correspondance" XX, S. 587.
778

Sayfa

154

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

784 785

Martens IIT. S. 77. "Correspondance" XXI. S. 490. 786 Karatzas, 3. 139-140. Kare. Langeron, S. 369; Hurmuzaki, Supple. I 2, S. 506, No. DCCLXXIJX Bundan biraz sonra mazul Rodos'a UrtUdU; ayn eser, S, 148. Kara. Langvron, S. 325.

Sayfa

155

ileride Srbistan' vdediyor ve Be-grad' igal etmesine muvafakat ettiini resmen bildiriyordu . Fakat bir Rus - Fransz harbinin patlak verecei zaman, gittike daha yakn grnyordu. ar Alexander, bir takm teklifler ve vaitlerle Avusturya imparatoru Franz', Fransz tirannn doymak bilmiyen ihtiraslarna kar kendine Avusturya'ya vermek suretiyle Ur toprak deimesi yapmak dncesi, o laman Petersburg'da diplomatlar mahfilinde ortaya kmtr; ayn eser. 8. 401 mttefik olarak kazanmya alyordu. 1811 de o kadar ileri gitti ki, Avusturya Eflk Beylii'nin btnn, sonra da yirmi yl nce hakikaten Avusturyallarn elinde bulunmu o-lan bat Moldavya'y, yani Karpat Dalar ile Sereth rma arasnda kalan memleketi ve Srbistan mperatora teklif etti 784. Buna karlk ar Alexander, elverili bir zaman kollayarak Galiya'y kendine almak niyetindeydi . Dier taraftan Napoleon, Avusturya'nn kskanlm uyandrabileceine ve bylece, Memleketeyn iin yaplan 1811 savalarnda Babli'ye yardma srklyebileceine inanyordu 785. Ayn zamanda Fransa'nn stanbul elisi Latour - Maubourg, Fransa ile birleerek yalnz Tuna memleketlerini deil, fakat ayn zamanda Krm' da tekrar fethedebilmek iin, Padiah bizzat kendi idaresinde byk bir "din harbi" amya tevik etmek iin talimat ald . Daha o zaman, aylarca ve hatta bir yl geri braklan General An-dreossy'nin zel bir grevle stanbul' gnderilmesine karar verilmiti. Sultan Mahmut, hemen bu olaanst elinin gelmekte olduu haberini ald. Nihayet bir Trk temsilcisi de Paris'e arld . Nisan banda Sadrazam Kr Yusuf Paa azlolundu ve yerine o zamsna kadar Ibrail Nazrln yapan Trabzon'lu Ahmet Aa geirildi. Anadolu zadegan soyundan gelen Ahmet Paa, yeni sistemin tannm bir taraftar idi. Bu Karadeniz ocuunun vcudundaki bir ok yara izleri, onun kabna smaz ve ok atlgan bir insan olduunu isbat ediyordu 786. Ahmet Paa, o zaman bulunduu Edirne'den hemen hareketle hi vakit kaybetmeden umla'daki ordugha gitti. Napolecn, Ruslara kat'! szn syliyerek "stanbul'a gitmiyeceksiniz" dedii bir srada Tuna boyunda bulunan Rus ktalarnn ou, arn imdiye kadarki byk dostu Napoleon'n yattrc szlerine ramen, Dinyester'e ve Lehistan eyaletlerine, Franszlar

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

156
Sayfa

tarafndan vcude getirilen Varova Byk Dukalna doru harekete baladlar 787. Hi vakit geirilmeden Zitovi ile Nibolu, Kars.'h Ali Paa'nn kuvvetlen tarafndan igal olundu 788. Osman-h ktalar Silistre zerine de yrdler. Fakat burasn Ruslar tarafndan tamamiyle boaltlm buldular 789 . stanbul'dan mtemadiyen yenieri ve semen askerleri gnderiliyordu. Semenler istanbul'da Hristiyan tccarlara kar cebri muamelede bulunduklar zaman, bunlarn komutanlar azlolundu. Disipline riayet otmiyen btn askerlere kar pervaszca en sert cezalar veriliyordu . Ksa bir zaman sonra Sadrazamn ordusuna, apanolu Mehmet'in ve Aydn Paasnn Anadolu kuvvetleri, Tepedelen'H Ali Paa'nn oullar Veli ve Muhtar'n komutasndaki Makedonyallar, cesur Kalender Paann maiyeti, geen yl byk yararlklar gstermi olan Gvur Hasan'm ve Bonak Aann ktalar katldlar. Sadrazamn elinde 80 den fazla da top vard 790. Rusya, Napoleon'un yeni ftuhat ihtiras karsnda btn istikbalinin tehlikeye dt bu mkl karar saatinde, Babli ile yeniden savaa tutumay istiyemezdi. Sadrazam Tuna'ya doru yrmee hazrland bir srada, yeni bar konferanslar ald. Rusya'nn eski istanbul elisi bu nazik ile grevlendirildi ve tedavisi iin daha mutedil bir iklime ihtiyac olan bir hastalk bahanesiyle Eflk'n bakentine gitti. (Halbuki Bkre'te k, ok kere gney Rusya*daki kadar sert olur). Asla hasta olmyan tercman Peter Fonton da burada bumuyordu 791. Yeni Sadrazam i bana geer gemez, Rusya ile bar mnasebetlere giriti. Fonton umla'ya geldi ve bunun zerine ok gemeden gizli murahhas olarak Mustafa Aa Bkre'e gitti. Hamit Efendi adnda baka bir murahhas da daha haziran aynda mzakerelere balad . Fakat bar salamak hl mmkn deildi. nk Ruslar'n gr ile Padiah'n bir defa vermi olduu karar arasnda ok byk bir fark vard. Hakikatte Sultan Mahmut, eer hkmdarlna geni ve bereketli, stelik de asker! bakmdan ok nemli olan baz eyaletlerin kayb ile balamak istemiyordu ise, bu kararndan dnemezdi. 1807 de ar, sadece, kaieleriyle birlikte Basabrabya'y Ho-tin'i ve "Kuban nehri mansabnda bir toprak eridini", A-napa'da dahil olduu halde Phasis boyundaki topraklan, Sucuk ve Sohum Kale'yi, Anaklia ile Poti'yi ve sgaur Hisarn istiyordu. Bunlarn
Tatief, s. 569; Langeron, S. 318; Hurmuzaki, Suppl- I 2, S. 584, 605 vd. Tatief, s. 569; Langeron, S. 318; Hurmuzaki, Suppl- I 2, S. 584, 605 vd. 789 Gene ayn eser, 8. 330. 790 LfUfcron, 3. 330 791 Ayn eser, S. 33; Hurmuzaki, Suppl. I 2, o tarih.
787 788

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

hepsi, teslim olunurken tahrip e-dilecekti. Memleketeyn Prensliklerinde ise 1802 hatt- erifinin hkmleri yrrlkte kalacakt. Ayn zamanda Srbistan'n zerk bir prenslik haline getirilecei midi de daha o vakit ifade edilmiti 792. Birka ay sonra, 1808 balarnda Kont Tolstoy, Efendisi'nden ald talimat gereince, yukarda saydmz yerlere ilve olarak Tuna azlarm, hatta Razelm glne ve eski ordugh ehri olan Babada'a kadar Dobruca'y da istedi . Daha o zaman Garp'te Eflk ile Budan'dan Aridk Johann'n veya Rus an ite yakn akraba olan Oldenburg Dukasnn idaresi altnda yeni Daya Devleti tekil olunaca biliniyordu . 1810 hazirannda Kamenski'nin ileri srd istekler, Memleketeyn Prensliklerinin braklmasn ve 20 000 000 tutarnda bir tazminat ihtiva ediyordu. O arada Kara Yorgi, Srplarn lideri olarak Rusya tarafndan resmen tannmt. Rus Generali Tzukato'nun askerleri, son defa Negotin, Kladovo ve Birsa Planka'nn alnmasnda, bir de muzaffer olarak ilerlemekte olan Ni Paas Hurid'in geri atlmasnda Srplara yardm etmilerdi 793. te bu durumda olan Srplar iin bir anayasa yaplacak, fakat imdilik Osmanl hkimiyetinde kalacaklard 794. Rusuk'un alnmasndan sonra Kamenski, Trklere iki artla bar teklif etti. Bu artlar, Memleketeyn Prensliklerinin braklmas ve Srbistan bamszlnn tannmasndan ibaretti. phesiz ki Memleketeyn Prenslikleri kavram iinde Basarabya da dahil bulunuyordu. Tatar ve Trk ahali daha nce gnderilen gizli ajanlarn faaliyetleri neticesinde Basarabya'dan karlm bulunuyordu 795. Daha 1807 de Babli, imdiye kadar ezici kuvvetlerin basks altnda kabul etmek zorunda kalnm olduu anlamalar mahiyetindeki muahedeleri bundan byle de imzala-makdansa Devletin enkaz altnda gmlmeyi tercih ettiini enerjik bir surette beyan etmiti 796. 1810 da
Sbornik, LXXXDC, S. 97 vd.; eyll 7807. (277) ayn eser S. 362. Ranke, S. 197 vd. 794 "Acte i fragmente" II, S. 448, No. 2. Kar. Kurakin vasta-siyle Napoleon'a yaplan Memleketeyn Prenslikleri ile kurtarlan Srbistan" dan, Rusya Avusturya ve Trkiye'nin garantilerinde olmak zere eit durumda devlet tekil etmek teklifi; Sbornik XXI, S. 329. Gene ayn eser S. 1; Martens III, S. 34. Szde Ruslar'n, Dobruca'nn. Kstenceye kadar uzanan ksm zerindeki istekleri bak: Hurmuzaki, Su ppl. I 2, S. 567 - 568, No. DCCUV; Metternichin Hatrat, H, S. 377. ngiliz elisi Robert Adair'in Babali'yi Memleketeyn' brakmaa ikna etmek iin yapt teebbsler hakknda geni bilgi bak: Zinkeisen VII, S. 164 vd. Memleketeyn'e karlk olmak zere Adair, Rusya'ya Bat - Hindistan veya Gney - Amerika'da toprak brakmak teklifini yapmak zaruretinde olduu kanaatnda di. 795 Hurmuzaki, Suppl. I 2, S. 57S, No. DCCLXII; Langeron, S. 125. Kaynak vermemekle beraber her halde Adair'den ald anlaa-lan Zinkeisen VII, S. 683 e gre ayn Kamenski, haziranda Silistre'-nin alnmasndan sonra ok daha ar artlar teklif etmiti: Kuban nehri boyundaki toprak eridinin braklmas, Grcstan'n bamsz bir devlet olarak tannm, 40000 kese harp tazminat ve" Rusuk, Si-listre, Sumla le Varna'nn teminat olarak braklmas; ayn zamanda ngiltere'ye kars aephe alnmas. Kara. Ayn eaer S. 705 - 706. 796 "La Sublime Porte aimeratt mieuc a'enaevellr sous lea ru -ats de la partie qu da conclure encore des traitts
792 793

Sayfa

157

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Sultan Mahmut, stanbul'daki Danimarka elisi Hbsch'in gen olu vastasiyle ar'n yapt tekliflere, Memleketeyn Prensliklerinden vazgemektense son askerini feda edintiye kadar dsecei cevabn vermiti 797. Buna kar I. Alex-ander, Eflk ve Budan'n resmen Rusya'ya ilhakm iln etmekle mukabelede bulunmutu . Bununla beraber 1810 ekiminde Reis Efendi, Sultan Mahmut'un "Osmanl eyaletlerinin toprak btnl ve bamszl" esas zerinde mzakerelere giriebilecei hususundaki sarslmaz azminden bahsediyordu 798 . 1811 de Reis Efendi, "Memleketeyn Prensliklerini vermektense bizzat stanbul'u kaybetmee" raz olacan syledi . ttalinski'nin, sadece Budan' Rusya'ya brakmak yolundaki teklifini de Sultan Mahmut iddetle reddetti . imdilik ar, o vakte kadarki isteklerini bu hadde indirmiye karar veremezdi 799 . Sadrazam, muhakkak ki Padiahn kesin emri zerine, fakat ayn zamand Devletin toprak btnln kurtarabileceine kani bulunduu bir savaa gerekten kalben taraftar bir devlet adamna mahsus enerji ile, daha haziranda Rasgrad zerinden Rusuk'a doru yrd. Ar hasta olan Kamenski, o arada Rusya'ya dnmek zere yola kmt. ok gemeden de kendisi ld. Yeni Rus Bakomutan Kutuzof idi. Kafasndan kurun yaras alm bulunan bu eski asker, abuk yrylerle Sadrazam karlamak zere Giurgiu'ya doru harekte geti. Komutas altnda 18 000 kiiden ibaret kk olmakla beraber iyi bir ordu bulunuyordu. Hi bir zaman Trkler bu kadar cesaret gstermemiler, bu kadar iyi bir ekilde mterek ilerleme yapmamlard. Osmanl svari kuvvetleri fevkalde iyi idi. Toplar, Fransz ustalarnn imalthanelerinden yeni kmt. Topu asker leri de iyi yetitirilmi olup mkemmel surette i grecek bir durumda idiler. Zaferden emin olan Trklerin ilk savleti karsnda, o zamana kadar korkun saylan Kazaklar, "Trkler, Trkler" diye bararak katlar (3-4 temmuz). Langeron, Tuna'nn sol kysna ekilmek zorunda kald. Hemen Rusuk boaltld ve atee verildi. Ayn General Langeron, sonradan kaleme ald
semblable ceux qui lui ont 6te jusqu'ici extorqus par ta violence". stelik Babali, Ruslarn Memleketeyn ilerine karmamalarm ve GrcUatan snrlarnn dzeltilmesini istiyordu; Hurmuzaki, Suppl. I 2, S. 436, No. DLXXXZX. 797 Zinkeisen VII, S. 682 vd. 798 "nttgrite et indpendance des provincea ottomanes"; "Ac-te si fragmente" n, S. 454. Kars. Prusya elisi yon Werther tarafndan o zaman Memleketeyn'i ara brakmay mzakerelere esas olmak zere kabul etmek yolundaki teklifleri; Hurmuzaki, Suppl. 12, S. 578 - 579, No. DCCLXm; sonra gene S. 586, No. DCCLXX 799 Ayn yer. Langeron ile Duc de Richelieu de ttalinski gibi tlsnyorlard; Langeron, S. 335. 1811 yaznda Kutuzof, Fransz v Avusturya tebaasndan mutat vergileri vermelerini stemiti; Acte |t fragmente, L S. 468

Sayfa

158

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

bir yazsnda 800 yle diyor: "Bylece biz, ktalarmz Balkan Dalar'na kadar sokulduktan sonra, Tuna'nn sa kysn tamamiyle boaltmak zorunda kalmtk. Bar, her zamankinden daha uzakta grnyordu" . Daha imdiden Seres'li ismail Bey ile Kara Feyzi ve Kara Osman Olu'nun ktalar, Tuna*-nn sol sahilinde Kalafat yaknlarnda bulunuyorlard 801. Sadrazam, dorudan doruya Rus genel kararghnn bulunduu Giurgiu mevkiinde byk nehri gemek iin hazrlklar gryordu. Hamit Efendi Trk ordughna gitmiti. Buna ramen Fonton, Osmanl kararghnda iyi kabul olundu. Sadrazam bar mzakerelerini devam ettirmiye mtemayildi. Fakat Osmanl grnden fedakrlkta bulunmaa yanamyordu. Fransa'nn Krm' istirdat etmek iin yapm olduu teklifi koz olarak kullanmakta tereddt etmiyordu . Eski Paris elisi Galip Efendi, yeni Khyabey sfatiyle, orada hazr bulunuyordu ve gerekten mzakereleri idare etmekle o grevlendirilmiti 802. Eyll banda Osmanl ordusu, Tuna'nm br sahiline gemi bulunuyordu. Nehri gemek iini mkemmel surette baarmt 803. Bizzat Sadrazam, bu muzaffer ktalarn arasnda bulunuyordu ve ksa bir mddet nce Ku-tuzof'un sokaklarda davullar aldrarak istikraz yapmak te ebbsnde bulunduu Bkre ehri, imdi emniyeti iin korkuyordu. General Langeron'un Trkleri geri atmak teebbsleri baarszlkla sona eriyordu 804. Kutuzof ise kararsz ve hareketsiz bir halde bekliyordu. Grndne gre Trkler, Eflk'te klyacaklard. . Fakat smail Bey, Oltland'da Kalafat yaknlarnda yapt arpmalardan sonra kasm ay sonuna kadar Ciuper-ceni'de tutunabildi 805 . Tuna'nm sol kysnda bulunan Trkler ise, Ruslar'm yeni bir taarruzuna kar gvenle gs gerebilecek derecede kuvvetli deillerdi. Dier taraftan Rusuk'ta geri braklan obanolu ile Tepedelenli Ali Pa-a'nn oullar komutasndaki ktalar, muhtemel bir ricat koruyacak kuvvette grnmyorlard. Bir arpmada yara alarak kanlar iinde kalan ve btn barp tehlikelerini alelade askerlerle beraber paylamak istiyen kahraman
800 801

Kars. Hurmuzaki, Suppl. I 2, S. 590 - 591; Karatzas, S. 150. Kar?. Hurmuzaki, SuppL I 2, S. 592, 621 vd.; Langeron, . 358 vd. 802 Kars. Karatzas ve Langeron. 803 "C'est un des plus beaux faits d'armes que j'ai vu e%cuter la gterre", Langeron byle yazyor, S. 336. Kars. Hurmuzaki, Suppl. 12. S. 593 vd.: "une bravure inoui'e"; Karatzas, S. 154; (jene Deme -ter Murus'nin bunu takib eden mektubu. 804 Rus ordugah bir mddet Calugareni'de idi. Burada Prens Cesur Michael, 1595 de Sinan Paa komutasndaki Trkleri yenmiti; ayn eser, S. 618, No. DCCCIX. 805 Karatzas, S. 153; Hurmuzaki. Suppl. I 2, S- 641, No. DCCCXXXIL

Sayfa

159

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Sadra-zam'n hatas ite bunda idi . Padiah tarafndan Tu-n'ya gnderilen Edirne bostanclar ile alelacele sevkolu-nan Trakya Ayanlarnn kvetleri, ancak harp talii dndkten sonra hedeflerine varabilmilerdi 806. General Langeron ile Markofun, Rusuk'ta zayf kalan Trk genel ordughna bir baskn yapmak fikirleridir ki harp tahini, o zamana kadar ok elverili bir durumda bulunan Osmanl ordusunun byle birdenbire aleyhine evirmitir. General Markof, Turnu Magurele civarnda yapt bir gsteri manevrasndan sonra 14 ekimde nehri geti ve byk ordugh ele geirmiye muvaffak oldu. Galip Efendi, Gvur Hasan ve Tepedelenli Ali Paa'mn oullar, Rusuk'a kamak suretiyle canlarn kurtardlar. Sadrazam da geceleyin bir kaykla oraya gitti . Tuna'nm sa sahilinde kalan az saydaki askerler, Giurgiu yaknlarnda Slobozia adas zerindeki 16 000 kiilik kuvvetle hi bir zaman birleemi-yeceklerdi. apanolu, Kalender Paa ve Karsl Ali Paa'mn komutasnda bulunup hemen kuatlan bu askerlerin aln yazs taayyn etmie benziyordu 807. En sonunda bir mtareke ile 8 kasmda kurtulduklar zaman ancak 13 000 mevcut kalmt. Dierlerinden be alt bini dman tarafna gemiler, bir. kadar da alk ve hastalk yznden telef olmulard 808. Turtukaya ve Silistre tekrar Ruslar'm eline gemiti . Baz kimseler, uzun zamandanberi zlenen barn artk yaknda imzalanacana inanyorlard. Hatta Rs yardakl yapanlar, Bkre'te byk enlik ve aydnlatma hazrlklar gryorlard. Bu meyanda Sava Tanns'nm bir resmi tehir ediliyordu. Bu Tanr, bir Rus kartalna binmi ve yarim ay kaasna almt. Hakikaten de Kutuzof, General Langeron ile Essen'i Sadrazam'm yanma gndermiti. Fakat Sadrazam, hibir vehile kendini yenilmi saymyordu. Yksek sesle Hristiyan ordularnn stnlklerinin sebeplerini sylyor ve gnn birinde Osmanl harp usulnde de bir dzen yaratlaca temennisini ifade ediyordu: "Ben e-kiya srlerini topamak zorundaym. Birisi bana 500 adam getiriyor ve buna mukabil 2000 kiilik para ve erzak alyor. Bir bayraktar en az 100 kiiye komuta etmelid ir, fakat e-linde ancak yirmi kii vardr. Bir baarszlktan sonra ordumun yars sancaklarndan

160
Sayfa

Ayn eser, S- 597, No. DCCLXXXIII. Ldingeron, Hurmuzaki, Suppl. I 2 de Fransz raporlar, Ac -te i Fragmante, II de Prusya raporlar ve bunlarn yamhtta "MSm-res de l'amiral Paul Tschitschagof, publis par Charles Gr. Lahovary", Paris - Bukarest 1910, S. 374 vd. Bu kaynaklar buradan itibaren benim "Denkwrdigkeiten der rumaenisehen Akademi" XXXHX, S. 1 62 vd. da verilmitir. Kars. Zinkeisen, VII, S. 716 vd. 808 Hurmuzaki, Suppl. I 2, S. 604, No. DCCXCIV.
806 807

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

ayrlp gidiyor. Bu artlar i-inde biz uzun zaman savaabilir miyiz? Eer biz muntazam bir piyade askerine mlik bulunsaydk saysz svarimiz korkun bir hal alrd 809. Sadrazam, btn Avrupa'y ikiye ayrarak tahakkm altna almak istiyen Napole-on'a kar duyduu nefreti de ifade ediyordu: Babli, Rusya ve ngiltere ile birleerek kendini ve dolaysiyle milletlerin hrriyetini dnya fatihine kark mdafaa etmeli idi. Bu sebepledir ki kendisi bar istiyor ve Prut nehrine kadar Budan' btn Basarabya kateleriyle birlikte feda etmiye hazr bulunuyordu. Fakat Slobozia adasndaki Trklerin tes liminden sonra nemli lde bir toprak daha brakmya raz oldu. imdi. Sadrazam, Sereth nehrinin hudut olarak tes-bit edilmesine muvafakat etti. Aralk ortalarnda Rus Bakomutan, asl bar mzakerelerini amak zere Bkre'e geldi. Rus murahhaslar Lakarof, Fonton ve Sabaneyef, Osmanl murahhaslar ise Kadaskerzade brahim Selim, Galip ve Abdlhamit Efendilerdi. Sadrazam harbin bittiine o kadar emindi ki kendisi umla'ya gitti. Tuna'da Bonak Aa'nn komutasnda olmak zere yalnz Ayanlarn askerleri kaldlar. Fakat Sultan Mahmut, toprak brakmak szn iitmek istemiyor, her ne olursa olsun smail, Kili ve Tuna azlarn elden karmamakta srar ediyordu. Kara Yorgi'nin Rus ar'na dayanarak Hurit Paann tekliflerini reddetmi olmasna ramen Ruslar, SrbUtan'n Babli'de kalmasna muvafakat etmilerdi 810. Fakat Rus hkmdar, bu gibi artlar kabul etmiye taraftar deildi. Bu sebeple btn k boyunca mzakereler tatil olundu. Her iki taraf ta Fransz tmperatoru'nun Rusya hakknda verecei karar bekliyordu. Fakat o zamana kadar "misafir" muamelesi gren Slobozia harp esirlerinin Rus ordughlarna gnderilmeleri -zerine Galip Efendi, harpte Trklerin yegne midinin Tanr yardm olduunu aktan aa syledi . Her iki hkmdarn kesin cevaplar, 1812 ubatnda gelmi bulunacakt. Fakat Trk habercisi, donmu Tuna'-dan geememiti. Ruslar derhal yeniden muhasamata baladlar. Zitovi igal olundu ve Dobruca'daki mevkilere hcum edildi. Siliatre enkaz haline gelmiti. Rus Generali Harting, Rasgrad'a kadar ilerledi. Bu artlar iinde Padiah'n habercisi Bkre'e dahil oldu. Sultan Mahmut, Rus ltimatomunu reddetmiti
"Je suls oblig de rassembler des bandes de brigads; un chef m*en amene 500 et prend des proviaions et s paye pour 2000. Un baractar doit avoir au moins 100 hommes sous lul; il n'en a pas 20. Aprea un revers, la moiti de mon armee d^serte. Pouvona - nous litter a la longue contre vous? Si nous aviona de l'infanterie reguli-4re. aiora ntre immese cavalerie erait formid&ble"; Laneron, 8. 399. 810 Ranke, S. 221 vd.
809

Sayfa

161

Byk Osmanl Tarihi

811

Cilt 17

Joseph von Hammer

. Padiah, ordusunun bana bizzat gemiye hazrd. Rum ,Ermeni ve Yahudiler, o zamana kadar sava iin ellerinden geldii kadar yardm etmilerdi. Mhimmat ve para noksan olmasna ramen stanbul ahalisi. Padiah'in bu kararn sevin ve gururla selmlamt . 24 martta arn Napoleor.'a verdii ltimatom gnderildi. Geri Napoleun daha geen yln nisannda, Krm' istirdat etmek iin Padiaha bir ittifak teklifinde bulunmutu 812. Fakat imdi Rus diplomatlar nnde bu yolda cidd bir niyeti olduunu gizliyordu 813. Trkleri bara raz edebilmek iin Tuna azlan kendilerine brakld. Horn adnda bir sve ajan, Trk murahhaslarn kazanabilmek iin Bkre'te alyordu. Dier yandan isve'in stanbul elisi Palin, mzakerelerin yeniden balamas iin e-linden geleni yapyordu. Napoleon'un ifadeleri, Babli'yi birok defalar aldatmt. imdi de bir Rus - Fransz sava henz ufukta bile grnmediinden Sultan Mahmut, Dinyes-ter ile Prut nehirleii arasndaki topraklar resmen brakm-ya muvafakat etti. Fakat Kuban nehri boyundaki toprak eridinden vazgemiye yanamyordu . Bununla beraber Tuna'da sava devam ettirmek Ruslar iin imknsz bir eydi. Batdaki korkun dman harekete getii zaman Memleketeyn Prenslikleri'nde bulunan Rus ktalarnn byk bir ksm, yani te biri, geri alnmt. Yeni fetihler elden km ve Girgiu braklmt. Yeni bir ordu vcude getirmek iin yzlerce yeni top dklm ve bir ok hazrlklar yaplm olmasna ramen 814, Sultan Mahmut, muhasamata yeniden balamakta a-celelik gstermemiti. Napoleon kendisinden Paris'e bir eli gndermesini istemi ve olaanst Fransz elisi Andreos -sy'yi stanbul'a gndermek zere olduunu bildirmiti. Sultan Mahmut ise, hjr trl isteklerinden vazgemiye meyyal grnen Ruslar'la mzakereleri kesmek iin, Franszlardan bu defa re3m teminat, hatta bir antlama ile garanti edilecek mkellefiyetlere girmelerini istiyordu. Bu ittifak antlamas,
811 812

Abhandlungen der rumaentschen Akademle. Vandal, Napolton et Alexandre I., III, S. 137. 22 temmuz 1812 de o, donanma ile Krm'a hcum etmek iin yeniden ikazda bulundu; "Correspondance" XXIV, S. 101. Kars. stanbul'daki ajan La-tour - Maubourg'a 27 ocak 1812 tarihli talimatname; Hurmuzaki, Suppl. I 2, S. 719, No. DCCCGXXXII; 9 fubat 1812 tarihli antlaama tasarn, ayn eser S. 716. No. DCCCCXXXIV; Padiah ansan 100000 ki$Uik bir ordunun basna geecekti ve bir Trk patas, 40 - 45000 kii ile Frans imparatorunun komutasna girecekti. 813 Ayn zamanda o, Avusturya'nn aa Tuna'da hakimiyetini tanmaa hazrd; "Denkwrdigkeiten Metternichs", II, S. 442. Mttefik sfatiyle o, Ruslara Tuna manaaplarn da verecekti; Sbornik, XXI, S. 362; "Corrdspondance" XXIV, S. 1. 814 Hurmuzaki, Suppl. I 2, S. 713.

Sayfa

162

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

815

iagof. S. 398.

Sayfa

163

btn topraklar iin "karlkl garanti" hkmlerini de ihtiva edecekti. Androssy kararsz davranyor, Babli ise uzun zaman Fransz kurtarcsnn geliini bekliyordu. Fakat bu kararszlk ar iin ekilmez bir hal almt. ar. memleketine saldran Franszlara kar son gayretile btn kuvvetini toparlsyabilmek iin, her ne pahasna olursa olsun Tuna tarafnda serbest kalmak zorunda idi. Kutuzof'un kabiliyetsiz-Iii meydana knca Amiral iagof Bkre'e gnderildi. Amiralin ana grevi, idetli tehditler ve hatta "Trk boyunduruu altnda inleyip bizimle (Ruslarla) din ve daha bakabalarla bal bulunan Rum ve dier milletlere" genel bir ayaklanma yaptrmak tehdidi ile, Padiah'n murahhaslarn mmkn olduu kadar elverili bir bara ikna etmekti. Tuna ordusunun yeni Bakomutan Amiral iagof, mays banda Karadeniz donanmasndan, Eflk ve Budan Prens likleri'nin genel valisi de Rus bakentinden ayrldlar. Fakat bu deiikliklerden nfuzlu nazr Rumyanzof tarafndan haberdar edilen General Kutuzof, bu sava bitirmi ve Rusya'ya yeni bir eyalet kazandrm olmak erefini bakasna vermek istemiyordu. Andreossy'nin stanbul'a geldii hi bir eyle teeyyd etmedii, Napoleon'un hakik! niyetleri mehul kald, Osmanl Devleti artk ordu kara-myacak durumda bulunduu bir zamanda Osmanl Ba mu -rahas Galip Efendi, geni mnasiyle yalnz Basarabya'nn Ruslara braklmas artiyle kendine yaplan teklifi kabul e-derek bar yapmak zorunda bulunduu kanaatna vard. Hemen 4 maysta iki kuriye vastasiyle bar tasars Pe-tersburg'a gnderildi. arn cevab hi bir pheye mahal brakmyordu. Bunun zerine Sadrazam'in muvafakatiyle Bkre Antlamas 28 maysta imzaland. ay iinde Ruslar, Memleketeyn Prensliklerini boaltacaklard. Sultan Mahmut, kendisine bir takm fedakrlklar yk-lyen bar bu defa da redetmek istemiti. Rusya ile dost bir devleti temsil etmesine ramen ingiliz elisi de, bu yolda fikir beyan ediyordu 815. Bilhassa Kuban snn ile Srplarn durumu, mzakerelerin devamna sebep tekil ediyordu. Srplar iin ar, sadece Memleketeyn'deki reaya gibi insan bir muameleye tbi tutulmalarn art komutu. Trk askerleri, byk fedakrlklar pahasna olarak karlm bulunduklar: kalelere tekrar girecekler ve buralarda kalacaklard. Vergiler dorudan doruya Babli'ye denecekti. imdiye kadar si saylan Srplar, Aripel adalarndaki hemen hemen

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

yalnz vergi vermekle mkellef Rumlarla bir tutulmalar, tam bir i zerlik imtiyazn almalar ve bir Srp milletinin tannmas sayesinde, olduka nemli kazanlar elde etmilerdi. Bylece Srplar, dge de siyas bir hviyet kazanmya muvaffak olmulard 816. Fransamn aksi istikamette sarfettii btn gayretlerine ramen, glklerin hepsi birka hafta iinde hallolun-du ve 14 temmuzda bar antlamasnn tasdikli suretleri mbadele edildi 817. Bunun zerine Rus ktalar, ira-gof un hl Trkiye ierilerine saldrarak memnun olmyan Hristiyan Osmanl tebaasnn yardm ile byk iler yapmak ihtimalim gznnde bulundurmasna ramen , hi vakit kaybetmeden Tuna blgesinden ekildiler. Ekim aynda yeni Prens Johann Georg Caragea (Karatzas) Eflk'te, Skarlat Kallimachi de Budan'da yerlerine oturdular. An dreossy, nihayet temmuzda stanbul'a geldi. Fakat herhangi bir i grebilmesi ihtimali bulunduu zaman artk gemiti. Trkleri bu son bar yaptklarna piman eden Na-poleon'un ilk zafer haberlerinden sonra, sonbaharda Fran-szlar'n Rusya'da dtkleri g durum, daha sonra uradklar kayplar ve nihayet kn niha bozgunlar hakkmda haberler geldi. Napoton'un olaanst temsilcisinin grebildii biricik i, Rum rakipleri tarafndan itibardan drlen Munisi kardeleri vatan haini olarak idam ettirmek olmutur. Bunlardan Demetrius, Babli tercman, Pana -giotes ise, onun stanbul'daki vekili idi. Tamamiyle susuz olan nc kardeleri Alexander, krek cezasna arptrld. "imdiye kadar tek bana Osmanl siyasetini idare etmi" olan 818 Galip Efendi'ye gelince, bu nfuzlu adama kar sert bir muamele yapmya kimse, hatta abuk ykselen yeni gzde Halet Efendi bile cesaret edemedi Halet Efendi sadece Asya'ya srld 819. Bylece iki talihsiz Rum'un lmesi ile bara itirak etmi bulunan btn Trkler temize km oluyorlard. 820. KNC KTAP

Kara Yorgf tarafndan kendisine mracaat edilen Napoleon, 1810 da Srplara, kalelere sahip olmak ve para basmak hakkna malik irat bir prenslik vad etmiti; Zinkeiscn. VII, S. 708. Bernadotte, Kara Yorgi'nin Pasa yaplmasn dnyordu; Sbornik. XXXI, S. 435. 817 ar antlamay daha 23 haziranda imzalamt. 818 "Unique moderateur de la politique ottomane"; Hurmuza-ki Suppl. I 2, S. 713 819 "Abhandlungen der rumaenischen Akademie", S. 172 vd. 820 Ayn yer. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 9/136 -213
816

Sayfa

164

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Devlette Islhat ve Birlik Urunda Uramalar BRNC BLM Sultan Mahmud'un Bamsz Valilere Kar Mcadelesi, Yunan Ayaklanmasna Kadar (1812 - 1821) Andreossy, Besarabya ile Krm' geri almak iin Padiah kkrtmaa bo yere almtr. Ruslar, alak perdeden olmakla beraber, Babli'ye baz topraklar kazandracak olan tedafi ve tecavz! bir antlamann lzumundan bo yere bahsediyorlard 821. Dounun sade grl devlet adamlar, o vakitler, hl revata olan Batl siyasetilerin sergzeti plnlarna temayl gstermiyorlard. Fakat bir siyaset takibedebilmek iin her eyden nce bir eyin gerekletirilmesi gerekiyordu: Eskiden olduu gibi imdi de birleik, Istanbuldan idare edilen, Padiahn idaresine itaat eden ve btn Hristiyan teb'a zerinde mutlak surette hkim olan bir devlet salamak; bamszla abahyan btn hareketleri, ister Anadolu beyleri, ister keyiflerine gre'hareket e-den paalar veya Rus tahrik ve tevikleriyle ayaklandrlan Hristiyanlar tarafndan yaplsn, bastrmak lzmd. Sultan Mahmut, bunlarn bir zaruret olduunu btn derinlii ile kavramt. Enerjik, ne istediini ok iyi bilen bir hkmdar iin Srp meselesini halletmek en n plnda gelen bir vazife idi. Hem de bu mesele, Rhein'e doru ilerlemek ve dmann yuvasn bulup bozmak iin daha nce kendini Fransz kartalnn penesinden kurtarmak zorunda bulunan Rusya'nn, is temiyerek geici bir zaman iin brakt din ve rk karde lerinin yeniden yardmna gelmesine frsat bulamadan zlmeli idi Srplar, "kendi imperatorlan" saydklar AIexander', kendilerini aktan aa terk etmi olmasna ramen, ok seviyorlard 822. Srplar kendi memleketlerinde savaan Rus askerleri geri dnerlerken, gzya dkmlerdi. imdilik olaylarn gelimesini takip etmek ve bunlardan faydalanmak greviyle yalnz Nedoba adnda bir Rus subay casus olarak Belgrat'da kald .
Bununla beraber Babli, kaybettiklerini tekrar kazanabilmek midiyle, Prag kongresine itirak etmee mtemayildi; Hurmuzakl, Suppl. I 2, S. 748, No. CMLXXX. Trklere Erdel'i vermek fikri de 18X2 de domutur; Sboraik, XXXI, 3. 435. 822 Ayn eser VI, S. S.
821

Sayfa

165

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Srplar, bakentlerinde bir Trk paas bulundurulmasn ve Babli'ye vergi vermekle mkellef tutulmalarn istediler. Trk garnizonlarnn, yalnz sava devam ettii mddete, baka Srp ehirlerinde de kalmalarna raz idiler. Fakat Padiah bu gibi teklifleri istemiyor ve kabul e-demiyordu. Yeni Sadrazam Hurit Paa, eski Ni Paas, Srp silerinin tedenberi byk bir dman olup bu hususta Padiahtan daha mfrit idi. Ricallerin uras'nda a-kll bir adam olarak kendini gsteren ve eski bir asker olan elebi Efendi, 1813 te bar yapmak zere Ni'e gitti ise de btn Srp kalelerinin boaltlmasndan baka hi bir tviz getiremedi 823. Mstakil Belgrat Paas ve gelecekte Srbistan'n yeniden fethi iin alacak savata komutan olaca sylenen Raraiz Paa'nm, o zamana kadar kaak o-larak barnd Rusya'dan gelmesi bekleniyordu. Fakat Ra-miz Paa, Tuna'da Tersenikolu roln oynyacan Ruslara vaad ettiinden, Bkre'e gelince, dorudan doruya Padiahn emri ile ldrld 824. Ayn yln maysnda mzakerelere kesin olarak son verildi. Bunun zerine Kara Yorgi, btn Srp erkeklerini kutsal savaa ard. Fakat imdi kendisine dman kesilen Melentij, Milenko veya Petro Dobrinyaz gibi cesur ete balar, Avusturya snrlarnn tesinde bulunuyorlard. Bundan baka Srp liderleri arasnda aktan aa anlamazlk ve itimahszlk mevcuttu. Bu sefer Trk taarruzu, eskiden olduu gibi Bosna veya Ni sancandan gelmedi. nk Vidin, tekrar bir Trk kalesi olmutu. Pazvantolu'nun eski ktibi ve nihayet varisi olan Molla Paa, btn sava srasnda ok dikkate deer bir siyaset; takip etmiti. Ruslar, Onu kuvvetli Tuna filotillasn satmya ikna edilebileceinden emin idiler. Molla Paa devletin dmanlarna kar hasmne hareketlere girimemiti. Bunun mkfat olarak onlar, "tarafsz" paann idaresindeki blge ile serbest ticaret yaplmasna msaade etmilerdi 825. Padiah ordularnn komutanlarna, karln -detmeksizin hi bir yardmdn bulunmamt. Bylece Seres'-li smail Bey, Oltland'a girdii zaman, tam 40 000 Dukat pein dedikten sonra ancak Vidin'den baz birlikler alabilmiti . Molla
Benim "Dokumente Callimachi", I, S. 171, No. CXVII; S. 174, No. CCXIX. Kars. ayn eser, S. 196. Hilrmzaki, Suppl. I 2, S. 705, No. CMXX; S. E47, No. CMLXXVIII; Sbornik, VI, S. 8; Documente Callimachi, I, S. 163 vd.; Lagarde, Voyage de Moscou Vienne, par Kievv, Odessa, Bucharest et Hermannstadt, Paris, Treuttel und Wrtz, 1824; Andreossy, S. 187; Ju -chereau de Saint - Denys, I, S. 79, not I; Photeinos, S. 562 vd. O, hainlik suu ile mahkm edilmiti: "tratre a son Gouvernement, aditieux et conspirateur"; Hurmuzaki, Suppl. I 2, S. 745. Ya/taki Avusturya ajan, onu "mtevaz, hak ve disiplin sever ve maiyeti tarafndan sevilen bir adam" olarak tasvir etmektedir; Documente Callimachi, I, S. 174, No. CXDt 825 Langeron, S. 322 - 323; Photeinos, S. 535.
823 824

Sayfa

166

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Paa'nm ordusu, szde 180 yenieri odasndan teekkl ediyordu. Komutas altnda 12 000 asker vard. Rumlardan baka 15 000 Arnavut da maiyetinde bulunuyordu 826. Kendi asker arkadalarndan baka hi kimse Vidin'e girmiye mezun deildi . Btn bunlara ramen, yalnz kurnazlktan baka hi bir meziyet bulunmyan Molla Paa, 1813 nisannda kendisine kar gnderilen Hafz Ali'nin kuvvetlerine ancak ok ksa bir zaman mukavemet edebildi. Emrindeki yenieriler sanki kayboluvermiler-di. Bunlar, bir sinin yardmcs olarak da, devlet asker s-fatiyle asl meru hkmdarlarna gsterdiklerinden daha fazla bir gayret ibraz edemiyorlard 827. Komutanlar Bab ile bar imzaladlar. Vidin'in korkun hkimi, sknetle skdar'a gitti ve ok gemeden orada vebadan ld 828. Trkler, mel'un Haydut Weliko'nm bir glle ile paralanmasndan sonra Negotin ve Kladovo'ya girmiye muvaffak oldular. Bizzat Sadrazam, Morava boyunda byk Bosna ordusuna komuta ediyordu. Yardmndan faydalanan memleketi daha kolaylkla inkyat altna alabilmek amaciy-le Svornik Piskoposu'nu yanma almt. Kaptann gemileri, nehir zerinden yaklayorlard. Memlekete giren Trkler, yalnz Ravany istihkmlar nnde uzunca bir mukavemetle karlatlar. Ekim ay balarnda Morava'nn sa kysna geldikleri zaman Kara Yorg, tek bir arpmada bile tahini denemeksizin, kat. Geri braklan Voyvodalarn elinde hi bir kale kalmad. Asilerin balarndan en nemlileri, Kara Yorgi'nin arkasndan Avusturya'ya katlar ve kendilerine Besarabya'ya gemiye msaade olununcuya kadar muhtelif kalelerde yar a bir halde gn geirdiler. Padiah artk Srp reayasna tamamiyle sahip olmutu. Fakat Piskoposun mevcudiyeti, sileri yattrmak iin 829 kfi gelmiyordu. Bylece Sadrazam, Padiah ile asileri bartrmak iin hl Srp topraklarnda bulunan Teo'nm olu Voyvoda Milo'a bavurdu. Milo'un annesi, kendi doduktan sonra, zengin bir ifti olan Obren ile evlenmiti. Bu sebepledir ki gerek Milo ve gerekse ayaklanmada telef cilan vey kardei Miln, Obrenovi diye anlrlar. Mo, Rud-nik ile Poega ve Kraguyevaz'n tannm Baknez'i sfatiy-le, hemen almya balad.
Hurmuzaki, Suppl. I 2, S. 403. Kars. ayn eser, S. 418 No. DLXXI; S. 630, No. DCCCXXIII; S. 700, No. CMXII. 827 Ayn eser, S. 746, No. CMLXXVI. Bir Fransz mahidi, yani Sbastiani'nia kendisi, onu "zayf ve karaktersiz" olarak tasvir etmek tedir. ("ftble et ans caraktere"); Sturdza, kar. Andreossy, S. 61. 828 Ayn eser, S. XXV, not 2; Ranke, S. 233. 829 Yunan Piskoposuna daha nce bats elde etmek iin verilen vazife hakknda bak: Sbonk, LXXXVm, S. 386; LXXXDC, S. 392.
826

Sayfa

167

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

168
Sayfa

silerin elebalan gerek Hurit Paa ve gerekse yeni Belgrat Paas Bosna'l Sleyman Paa tarafndan Knez ve Serdarliklara geirildi. Fakat bunlarn yanna her yerde Trkler verilmiti. Bu Trkler, silh kuvvetiyle kazanlm bir vilyet gibi memleketi hi korumadan hareket ediyorlard. Bylece, kendisini kurtulmu sanan bir memlekette bir kan ve soygun rejimi uygulanmaa balad. Birok kabahatli ve kabahatsiz kyller, hatta o zamana kadarki Senato yeleri, voyvodalar ve yeni atanan serdarlar ldrld. Hatta Poega manastrnn bakan 1819 ylnn sonundan nce kaza vuruldu 830. Hakikatte bu ilerin sorumlusu, abuka stanbul'a dnen Hurit Paa deil onun atam olduu Belgrat Paas idi. Milo kaarak cann kurtard. Ksa bir zaman iinde mitli muharipler onun etrafna toplandlar. Takovo ky kilisesinin nnde yaplan bir toplantda, yeniden ayaklanma trenle iln olundu . Bunun zerine, Morava aynn yukar blgelerinde Hurit Paann khyasnn adamlarna kar vahi bir ete harbi balad. Alnacak ganimet, bunlar arasnda bulunan gnlllere resmen vaadolunmutu 831. Trkler mstahkem mevkilerini kaybettiler. Henz dnm bulunan birok sipahiler memleketi tekrar braktlar. Eskiden malp edilenleri hi bir ey sormadan hemen ldrmek adet edinilmiti. imdi ise akll Milo, bunun aksine olarak artk silh ta-myan herkesi tamamiyle affediyordu. Aslnda Milo, kurtulu iin yaplan bir ayaklanmann ba olarak deil, fa-kat sadece memleketinin antlamalarla salanm olan haklarnn koruyucusu sfatiyle ortaya kyordu. 1815 son baharnda tekrar bir Srp temsilcisi stanbul'a geldi. Bu adam, haracn tam vaktinde verileceini, silh ve tabiyelerin teslim edileceini vaad ediyor, fakat Belgrat Paas ile yannda bulunacak sekiz yksek memur ve arkadalarndan baka btn Trklerin Srbistan'dan kmalarn istiyordu . Hurit Paa 832, Rumeli ve Bosna Paalarnn da itirak edecekleri geni lde bir bastrma hareketine girimek zere idi. Fakat Milo, Sadrzam ziyaret etmek cesaretini gsterdi. Vezir, yanma bir Trk dostu vererek onu geri yollad. kinci ordu komutan ve Rumeli Paas Maral Ali Paa, Srplar genel bir affa tbi tutmya taraflard. Hem de bunun iin, Hurit Paann veya Bosna Paasnn aksine olarak, nce silhlarn teslimini art
830 831

Ranke, S. 260. "Sbomenik", XXXIX, 1903, S. 5 de ngiliz elilii raporlar. 832 Kars. Sadrazamla atanmas hakkndaki belge: Andreossy, S. 87 vd. 1815 de Srp'larla yaplan bir arpma srasnda Hurid Paa yaralanmt; "Spomenik", S. 4.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

833 834 835

Ayn eser, S. 7. Ayn eser, S. 9. Ayn eser, S. 290 - 292. Kars. "Acte |i fragmente" II, S. 508. No. 4.

Sayfa

169

komuyordu. Selnik'e gitmi olan Bosna Paasnn yerine Bekir Paa 833 ve eskiden ran'da Osmanl elilii yapm olan Celettin Efendi Srbis tan Paas olarak Ni'e yerlemiti . Maral Ali Paann bu mlayim hareketini Padiah da tasvip ettikten sonra, Trk ordusu mukavemetle karlamakszm Srbistan'a girdi. Semendria ile Belgrat teslim oldular. Belgrad'da Milo, milletinin arigrad (stanbul) daki hkmdarna tbi kalmak istediini terenle iln etti. Bunun zerine stanbul'da bir temsilci bulundurmalarna msaade olunan Srplar'a, 1816 yl baslarnda vergiyi dorudan doruya kendileri toplamak ve bunun iin Belgrat Paasnn yannda bir bro kurmak hakk verildi. Her yerde Mslmanlarn yannda Knez'-ler de bulunacaklard. Padiah mart aynda af fermann henz imzalamamt. Fakat Srplara baholunan imtiyazlar bizzat kendisi tasvip ve garanti etmiti 834. Milo, Baknez olarak kald. O, gerek Belgrat Paas tarafndan idam olunan mal bro bakann, gerekse yol zerinde l olarak bulunan Piskopos Nii'i yok etmenin yollarn buldu . Milo, Ruslarn emriyls yeni bir ihtill karmak zere Kara Yorg tekrar Srbistan'a geldii zaman, Bel-grad Paasnn emriyle onu geceleyin Smederevo'da tereddtsz olarak ldrtt 835 . 1817 de Srp bykleri, Milo'u Srp milletinin ba olarak tamdlar. Padiah da 1820 de onun bu mevkiini bir fermanla teyit etmek niyetinde idi ve Milo kalabalk maiyetiye bu zaman beklemek zere Belgrat yaknlarnda Topudere'ye gelmiti. Fakat Srplar, sipahilerden kurtulmak arzusunda idiler ve Bkre Antlamas hkmlerinin yerine getirilmesini istediler. Bu teklifi stanbul'a getiren temsilciyi Sadrzam tevkif ettirdi. Ancak bu, o kadar nemli bir olay deildi. Hakikatte Belgrat Paas Mara'h Ali Paann orada bulundurulmasna kar itiraz edilmiyordu. Maiyetindeki Mslmanlar, oturduklar kalenin dnda hibir otoriteye sahip deillerdi. Ka-za kuvvet Srplarn elinde idi. Mill kanlarya, her eit yetkiye sahip bir Senato'dan baka birey deildi. Voyvodalar artk hemen hemen hi kalmamt. Milo, Knezlerin ve Rum piskoposlarnn stnde bir kuvvet olarak ortaya kmt. Vergiyi tophyan, lm ve kalm hakknda hkm veren o idi. Emrinde Hayduklardan ve Momk (arkada) lardan teekkl eden hakik bir ordu vard. Memleketin her tarafna serpilmi bulunan bu askerler, onun buyruunu bekliyorlard. Belgrat Paasnn, bu

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

170
Sayfa

kadar geni lde ve mutlak hkimiyete kar sadece sakin bir seyirci olarak kalmasn salamak iin, ona bir ihtill koparacandan bahsetmesi kfi geliyordu. Hakikatte Babli, Srbistan'da Milo vastasiyle vergileri tam zamannda toplyabilmekten baka birey kazanmamt. Sipahilerle yenieriler Srbistan'dan kalberi, Osmanl Devletinin tututuu savalarda hibir Srp ordusu kulla-mlamiyordu. Milo, asl dnceli bir ihtiici, kurtarlm bir milletin valeresk bir lideri deildi. O, Pazvantou, Ter senikoiu ve benzerlerinde tecelli eden maceraperest insan tiplerinin Hristiyan bir temsilcisinden baka bir ey deildi. Btn bu tip insanlar, Padiahn otoritesine tam bir sayg gsteriyorlar, husus bir unvan tamyorlar ve olaanst imtiyazlara sahip bulunmuyorlard. Fakat tamamiyle ahs kabiliyetleri, geni muhitleri, ne olursa olsun mevcut artlara hemen intibak etmekte gsterdikleri byk maharetleri sayesinde, tam bir iktidar elde etmiye muvaffak olmular ve baka birisi tarafndan yenilip yok edilmedike mevkilerinde tutunabiliyorlardi. Tuna'nn Bulgaristan'dan geen ksm boyunca Ayan rejimi artk sona ermiti. Kasm aynda Bonak Aa, Silistre Paalna atanm olan 836 Pehlivanolu ile anlamak zere Bkre'e gitti. Fakat esir olarak bulunduu Rusya'dan dnen Pehlivanolu, ksa bir zaman sonra stanbul'a arld 837. Bundan sonra her ikisinin de ad Osmanl tarihinde bir daha gememektedir. Ayn suretle Ruslar tarafndan esir edilmi bulunan Koanzal ve etrafa korku salm olan Gvur Ali de sahneden kaybolmulardr. likolu ise, 1812 yl sonlarnda Budan'da tevkif olundu 838 . Daha bir yl nce kk Ayanlara kar iddetli tedbirler alnm ve itaat et-miyenler ezilmiti . 1816 da ayaklanan Rasgrad'h Hasan Aa, uzun zaman tutunamad 839 ve Sumla Paas tarafndan takip edilerek ldrld . Datlan Krcal ekiyasi-nn artklarndan tekil edip 840 balarnda siyah balk tayan ve kylere musallat olan Deliba'lar da ayn surette ortadan kaldrldlar. Bosna'ya gelince buras, hakikatte yerli beylerin, son savata olaanst hizmet grm olup mtad olarak si Srp -lar'a kar yardma arlan itibarl "kaptanlar" in elinde idi. Bunlarn iinde Dadi'ler
836 837

Documente Callimachi I, S. 15, No. CI. Hurmuzaki, Suppl. I 2, S. 735 - 736. 838 Documente Callimachi I, S. 156 - 157, No. CII. 839 Documente Callimachi, S. 367, No. XLI. 840 Jireek, S. 526 - 527.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

sivrilmilerdi. Memleketin yeni bakenti olan 15-20 bin nfuslu mtevaz Travnik ehrinin paas, uzun mddet bu k Bosna beylerinin iradelerine tbi kald . Paa, Ali Dadi Beyin elinden Mostar' alamad. Aliolu Hac Aa da Padiahn memurlarna kar baar ile savat. ok kere gaynmemnunler, 40 000 Katolik ahalinin (buna karlk ortodoks mezhebinde 600 000 insan vard) hkimi bulunan Fransiskenlere ve yeni Fransz konsolosuna 841 dayanyorlard. Ancak 1814 de Padiahn askerleri Mostar'a girmiye muvaffak oldular. Fakat bu ehirler, 1821 de tekrar ayakland. Dadi taraftarlar bir daha dnmemek zere Bosna'dan ktktan sonra, merhametsiz Cellettn Pasa, daima karklklar karmya hazr Bey ve Aa ailelerini tamamiyle itaati altna ald 842. Fakat 40 000 Karadal, kendi dalarna snarak tam bam slklarn muhafaza edebildiler 843. Her yl 4-5000 kese para tophyan Seres'li smail Bey, geni bir sahaya hkim bulunmasna ve kalabalk bir ordunun komutan olmasna ramen, yine de Padiahn sadk bir bendesi olarak kalyordu. Ayn zamanda o, tebaasn iyi idare e-decek bir kaabiliyet sahibi idi . Aslnda Seres ve buna tbi alan, bu Bey'in irsen mal idi. Kendisi, yannda baka bir paann bulunmasna tahamml etmek istemiyor, kendi hrriyetini Paa olarak Padiahn en parlak rtbeli bendeleri srasna girmekten ok daha fazla seviyordu . Selanik'te yenieriler, uzun zaman canlar istedii gibi hareket etmilerdi 844. Bunlar itaat altna almak iin smail Beyin olu Yusuf Paa oraya gnderildi. Fransz terbiyesi ile yetimi, matematik ile resme ok merakl bulunan ve daha nce Patras ve Halep Paal yapm olan bu gen adam, gerekten de rnek saylabilecek bir dzen kuralya muvaffak oldu 845 . Nihayet Franszlarn 1806 da bir komiser gndermi bulunduklar skdar ve byk bir ihtimalle daha kk olan Berat Paal vard 846. Bu blge, Arnavut ve Rumlardan mteekkil hakffi bir Epeiros ve Tftsalya devleti kurmu olan Tepedelenli Ali Paann memleketi ile snrdat. Ali Paann olu Veli Paann kz, skdar' idare eden Mustafa Paa ile
841 842 843

Kars. Testa II, S. 315; Hurmuzaki, Suppl. I 2, S. 456, No. DCVI. Gervinus, Geschichte dea neunzehnten Jahrhunderts, V, S. 134; von Sax S. 184 - 185. Andreossy, S. 61. Bu sava hakknda bak: "Die Christen in Bosnien" (Bosna'da Hristiyanlar) Allgemeine Zeitung dan, Wien, Gerold, 1853", S. 25. 844 Oraya yerletirilen Pasa hakknda bak: Se*bastianl'nln raporu. 845 Andreossy. S. 57 vd. 846 Sebastiani-nin raporu

"Augsburger

Sayfa

171

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

evlenecekti. Yerli beylerin himayesiyle b-rahim Paann ekilmi bulunduu Avlona'ya ve Berat'a, 1810 da, yeni hanedann hkimiyetini buralara da sokmak amaciyle, Ali Paann dier olu Muhtar Paann adamlar girdiler 847 . Hemen 1812 de Gardiki ile Argyrokostron birletirilerek tek bir blge haline getirildi ; ahali arasndaki eski aile dmanlar merhametsizce idam olundular. Ali Paa, bu zavalllar nce mraice affedip barmakta, fakat sonra ldrerek cenazelerini meydanda brakmakta zlmk-rane bir hz duyuyordu 848. Delvino'yu idare eden Mustafa Paay, onun tekrar yerine geirilmesi iin Babli'nin verdii sarih emre ramen, bizzat kendi eliyle bodu . Bu korkun ihtiyar ve oullan, hem Pazvantolu'na kar yaplan savalara, hem de Tuna boylarndaki son harbe itirak etmilerdi 849. Grne gre onlar. Yanya Elbasan, Berat, Trikola, Ineboht, Negroponte ve Mora Paalar sfatiy-le, Devletin bat ve gneybat taraflarnda Padiahn vekili idiler. Ali Paa, Santa Mavra ile Parga'yi ngilizlerden istiyor ve bunlardan para alabileceini umuyordu. Franszlara ise Korfu'da erzak vermiti. Onun gerek ngilizlerle ve gerekse Franszlarla idame ettii mnasebetler, sadece her eyden faydalanmasn bilen kurnaz bir arklnn kendiliinden bavurduu bir takm tedbirlerden ibaret olup hibir zaman ihanet fikri beslediine bir delil saylamazd 850. Bakenti Yanya'da oturan Rose, Pouqueville, Leake ve Giorgio Foresti gibi Avrupal konsoloslarn hepsi, Ali Paann btn srlarna vakf bulunduklarn zannederler ve onun zerinde kuvvetli bir nfuza mlik bulunmakla vnrlerdi. Fakat ok kere bunlar, Ali Paa tarafndan kendisi hakknda elverili'havadisler yaymak iin, birer let olarak kullanlrlard . Hrriyet ve Rus dostluuna zenen Rumlarla Babli'ye ve Fransz mparatoruna dorudan doruya harp iln eden (haziran 1807) Yedi Ada Cumhuriyetini baskda tutmak suretiyle Ali Paa, Babli'ye nemli bir hizmette bulunmutu. Osmanl hkmeti, Euthymios Vlachavas'n yakalanmasn ve ldrlmesini de ona borlu idi . Btn bunlara ramen daha 1813 de Padiahn bamsz Epeiros Paasna ve oullarna kar bir sefere hazrland sylentisi ortada dolamakta idi 851 . Fakat hakikatte stanbul'da hi kimse byle bir ey dnmyordu.

172
Sayfa

Androssy, S. 59; brahim Mans;r Efendi, S. 54 vd. AH Paa, 1500 kese altun hediye gndererek Padiah ile bart. 848 Ayn yer 849 Btn ahadetlere gre Ali Paann oullar nehrin tesine gemek istemiyorlard; nk babalarndan byle bir hareket iin yetki almamlard: bu takdirde ordughn imhasna sebebiyet vermi olurlard. 850 Kars. Zinkeisen, VII, S. 614 - 615 vd, Sathas, S. 570 vd. 851 Hurmuzaki, Suppl. I 2, S. 747, No. CMLXXVIII; Documente Callimachi, I. S. 193.
847

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Gene karlatr "Neos Ellen.", yl 1911, S. 253 vd. Deki yazlar. Photelnos, II, S. 385 - 386 Olivier, I. 854 Buna karglk Kara Osman Olu, 1818 de Tuna kolu Sulina'da almakla grevlendirildi; Doc umente Calllmachi, I, S. 290, 292, No. ccxxvm, s. 294. 855 Ayn eser, fi. 185.
852 853

Sayfa

173

Sultan Mahmut, "Arnavutluun kurtarcs" olarak ortaya kmak cesaretini gsterebilecek kuvvetli bir adama kar harekete gemek teebbsnde bulunmadan nce daha zayf sileri cezalandrmak zorunda idi 852. Yukarda birka defa iaret ettiimiz gibi Anadolu'da bamszlk fikrinin en kuvvetli temsilcileri, Kara Osman Olu ile apanolu idiler. Bunlar, Seres'li brahim Beyin topraklarndan da daha geni alanlarda hkm sryorlard. Kara Osman Olu ailesinin bakenti Bergama idi. Bu aile memleketi o kadar iyi idare ediyordu ki Mora Arkadyasndan birok aileler buraya g ediyorlard . Ayn ekilde Ankara'da Kara Osman Olu'ya aitti. Fakat bu aile itaatli grnyordu ve son savalarda daima yardm kuvvetleri gndermiti. Hatt Anadolu svarilerine bizzat komuta etmek onlar iin bir eref meselesi haline gelmiti. Bu yolda komular apanoullar ile rekabet ediyorlard. Pazvantolu'ya kar yaplan mcadeleye her iki ailenin de reisleri kendi kuvvetlerinin bizzat banda olarak itirak etmilerdi 853. Slobozia adasnda 1811 yl sonlarna doru apanolu ile rakibinin ofh esir edilmi ve Rusya'ya gnderilmiti . Padiah geni topraklarn gelirlerinden mahrum etmelerine ramen 854 devletin itibarn korumakta yardmlar dokunan bu ailelerden ok daha tehlikeli olarak Van, Erzurum ve Ermenistan dalarnda tremi birtakm mtegalli-beler vard. Van'da oturarak komular ve ranllarla uraan Dervi Paa, ancak 1819 da hkm giydi . Selim Paann olu Ahmet, 1816 da si olarak ldr blgesinde tutunuyordu 855. Karaman'da ortaya kan ekya balar, Satala, Rize ve ilh sahillerini ele geiren derebeyleri, btn bunlar devlet otoritesini tanmak istemiyen asilerden baka bir ey deillerdi. Sultan Mahmut, bunlarn zerine asker sevkettii gibi bilhassa hileli basknlar yapmak ve maharetli bir tarzda birini tekine kar kkrtmak suretiyle btn bunlar yok etmee, Anadolu'yu sadk ve kendisine tamamiy-le bal paalar vastasiyle idare etmiye muvaffak oldu. Sa-taa Aas, uzun bir muhasara ile boyun emee mecbur e-dild. Teslim olmak suretiyle hi olmazsa cann kurtard. Kara Osman Olu'nun akrabalarndan biri olan zmir Mselli-mi Ktip olu, ahalinin drtte birini tekil eden kalabalk yenierilerin yardm ile 1808 de isyan bayran kaldrmt. Ktibolu, Avrupa fikirlerini benimsemi bir adam olup Freag

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

arkadalariyle iskambil oynar ve arap ierdi . Ayaklanmas zerine Amiral Hsrev Paa onun zerine yrd. Sonunda Midilli'de yakalanarak idam olundu. Bundan sonra emniyetli bir ahsiyet olan Hasan Paa zmir'e yerle ti 856. 1814 de Sivas Valisi Rumkale beyine kar savat. Ayn vali, komusu Trabzon valisi ile ibirlii yaparak Karadeniz kysnda Rize ayannn aykr hareketlerine son verdi. ok gemeden Bursa Paas, Bilecik Beyine ve Osmanl Devletinin beii olan Hdavendigr vilyeti taraflarnda ortaya kan derebeylere kar yrmek emrini ald. Dalarda ayaklanm olan ayanlarn yerlerinden srdrlmeleri suretiyle Suriye yolu temizlendi ve bu yolun muhafzl Adana Valisine verildi 857. Kara Osmanolu ve Hadmolu aileleri de ayn zamanda sndler. Bylece, gebe Trkmen yrkleri iinden kan kuvvetli Anadolu zadegannn son temsilcisi olarak yalnz Yozgat'ta oturan apanolu kalyordu. Ylda dokuz milyon frank geliri olan bu ailenin malikneleri de sonradan hazineye mal edilerek Padiahn eline gemitir . apanolu'nun ardalar - bunun olu Mahmut, Halep Paas sfatiyle, Babli'ye yenierileri bastrmakta yardm etmiti - idam olundular 858 . Ayn zamanda ran ile iyi mnasebetler kuruldu. O zaman ran hkmdar Babli'nin iyi bir dostu olup 1797 de ldrlen Mehmet Baban'n yeeni Fethi Ali idi 859. Bu sralarda ran, Rusya e harp halinde bulunuyordu. Bkre Bar Antlamas ile Babli, Rusya ve ran arasnda araclk yapmay zerine almt. Suriye'de, "Btn insanlarn en vahisi" 860 Cezzar Paann hatras hl yayordu. Bonaparte'in Suriye seferi srasnda Franszlarn Marun'Ieri kazanabilmek mitleri boa kmt 861 Yalnz, Abdrrahman tarafndan eyhin zulmnden kurtarlan, fakat hemen arkasndan yenierilerin tahakkmne giren Halep'te, halk yenierilerle birleerek 1813 ve 1820 de ayakland. Birok defalar ad geen Vezir Hurit Paa, en iddetli tedbirlere bavurarak, bu ayaklanmay bastrmak zorunda kald 862 Bu taraflarda vahi
856 857 858

Andreossy, S. 50 vd. Cevdet Tarihi ve vakanttvis anizade'ye gre: von Saat, S. 178 vd. Gene Kinneir; Gervinus, I, S. 133. Macferlane, I, S. 278 vd. Kars. M. CL. Huarts, Konia, La ville dea dervichea tourneures, Paris 1897, bu gzel kitaptaki notlar. 859 Zinkeisen, VII, S. 213 vd. 219 vd.; kar. Taef, S. 290; Ro-bert Ker - Parter, Traveln, London 1822, n, S. 611 vd. 860 Olivier II; ayn yazar, evvelce bir kle olup ksa bir zamanda bu kadar ykselen Ali Beyin btn hayatn anlatmaktadr; II, S. 281 vd. 861 Pouqueville III, S. 9 - 10; kar. Zinkeisen, VU, S. 195 vd. 862 von Sax, S. 187 - 188.

Sayfa

174

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Andreossy, S. 16 vd.; Cadalvene et E. Barrault, Histoire de la guerre de Mh6med - Ali contre la Port ottomane, Paris, tarihsiz, S. H, not 1, S. 21 vd. Bak devam. 864 Ovier, II, S. 397 vd. 865 von Sox, S. 186; Ker Porter, n, S. 248 vd. 866 Ovier, II, S. 328 vd.
863

Sayfa

175

Krtlerle arpmalar gene devam etti. 1817 de Krtler, Halep ehrini ele geirmiye teebbs ettiler . Samda 1820 ye kadar Sultan Mahmut'un sadk bir bendesi olan Sleyman Paa hkm sryordu. Sahilde ise Trablus' am'da Seyid ve Akk'da Sleyman hemen hemen bamsz denecek ekil de hareket ediyorlard. Sleyman'n ardas Abdullah, 1822 -1823 de ayakland zaman resmen si iln olundu 863. 1810 sonbaharnda Badat Beylerbeyi Sleyman Paa lmt. Sleyman Paa, kudretli snr beylerinden biri idi. Kendisi, hemen hemen bamsz hareket etmi olan bir sra paalardan sonra bu mevkiye gemiti. Bu bamsz paalarn ilki Hasan Paa (1702 -1724) dr. Bundan sonra Ahmet, Sleyman, Ali, mer (1764) (mer Paa Kerim Han'a kar savam ve bunun generallerinden Sadk Han, 1776 da Basra'y brakmak zorunda kalmt), ve nihayet ikinci bir Hasan Paalar Badat' yzyla yakn bir zaman boyunca idare etmilerdir. Sleyman Paa, otuz yl mddetle Khya Ahmet-in nfuzu altnda hareket etmiti. Fakat sonra, bizzat paala gemek iin Sleyman' ldrmek plnn kurduundan, Paa onu idam etmiti. Badat Paasnn ylda sekiz milyon geliri vard ve bunun sekizde birini stanbul'a gnderirdi. Komutas altnda 4 000 svari ve 2 000 piyade, 1000 - 1200 sipah ve en az 15 000 yenieri bulunurdu 864. Padiah, Paann zengin mirasn ele geirmek istiyordu. Bu maksatla kurnaz bir eli olarak Halet Efendi seildi. Yeni Paa, paralan vermei reddetti. Komu beylerden ikisi ona kar yollanmak zorunda kalnd. si paa yenildi ve Krtler tarafndan ldrld. Yerine daha sakin birisi geti . Fakat Seyit Paa ranllarla mnasebette bulunan kendi maiyeti erknndan biri ile mcadeleye tutumak suretiyle 1817 de yeni karklklar kard. Sait Paa Halep'e gnderilecekti. Fakat o zamana kadar igal ettii Badat Paaln brakmak istemiyordu. Bu yzden yerine gnderilen Grc Davut Paaya kar savat. Davut Paa, Pers dostu Mahmut Baban' uzaklatrmak teebbsnde bulundu ise de buna muvaffak olamad 865. Fakat snr boyundaki dier paalarla gene "Paa" unvanna sahip bulunan Krt beyleri, si durumlarn muhafaza ettiler 866. Evvelce sylediimiz gibi Vahhablerin ba Abdl' ziz'in lm ile Arap reformcularnn ilerlemesi durmu deildi. 3-4 nisan 1803 de Suud,

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Mekke'yi, daha sonra Medine'yi, 1806 da da Cidde'yi zaptetti. imdi Araplar, Zubeyr ve Basra nlerinde glndler. 1808 de am ahalisi, "soysuzlamann, suiistimalin ve dnyev adaletsizliin" temsilcilerinden ayrlmya, "'Hakik m'minlere" iltihak etmiye ve gerek anlamda kardee cemiyete girmiye davet olundu 867. 1810 da Vahhabler, bizzat stanbul'da bir tahrik hareketine giritiler . Sultan Mahmut, kutsal ehirleri tekrar ele geirmek ve Suriye'yi tehdit eden tehlikeyi ortadan kaldrmak iin, Mem-lkleri yok eden Msr Valisi Mehmet Ali'ye bavurmak zorunda kald. Yeni Vali, iyi niyet sahibi grnyordu. 1810 da Padiah'a vergiyi ve daha baka yardm paralarn gndermiti 868. Mehmet Ali Paa, Memlk beylerinin kesilmi kafalarndan son partiyi stanbul'a gndermeden nce 869, olu Tosun Paann komutasnda olarak Franszlarn yetitirdii muntazam piyade ordusunu Svey zerinden Arabistan'a yollad. Ayn zamanda svari ktalar l voliyle harekete geti. Btn kuvvetler Cidde'de birleeceklerdi. Sava iki yl srd, 1810 ve 1811 870. lk nce Medine zaptolundu. 30 ocak 1813 te Msr Valisinin temsilcileri top sesleri arasnda stanbul'a gelerek valinin olu Tosun Paa'nn fethetmi olduu bu kutsal ehrin anahtarlarn getirdiler. Daha sonra Mehmet Ali Paa'nn ikinci olu ismail Bey, Mekke'nin anah tarlarn bizzat Padiaha takdim etti. 1517 de yaplm olan enlik trenleri imdi de yenilendi. Khya Bey anahtarlar gm bir tabak iinde tad. Fakat Vahhablerin bakentleri ancak 1818 de igal olunabildi 871. Bir yl sonra da Abdullah Ebu-Suut, tahriki ve si olarak stanbul'da idam edildi . Fakat Bat - Arabistan' kendine alkoyan ve sonra da Msr'n gneyindeki Nubya eyaletlerini tahakkm altna alan 872 bu Msr vahinin ok gemeden ne mahiyette bir kuvvet halini alacan, stanbul'da imdiden sezen kimse yoktu. Ayn zamanda Sultan Mahmut, m. Selim'in yapamad bir ii gerekletirmek istiyordu: Bu byk dva, tpk Bizans devrinde olduu gibi imdi de alelade bir bakent olmaktan ok daha byk bir nem kazanm bulunan stanbul'da dzeni yeniden kurmak, engel tekil eden muhalif unsurlar uzaklatrmak ve yoketmek, daima karg koymak temayln

176
Sayfa

"Ntre 6tat et le vfitre seront 6gaux"; Andreossy, S. 83 - 84. Ayn eser S. 125. 869 Ayn eser S. 140: Yk, 1811 nisannn sonlarnda istanbul'a vard; Beyler, martn birinde ldrlmlerdi. 870 Kara. Zinkeisen, Vn, S. 212 - 213; Andreossy, S. 81 vd. 871 von Sax, S. 187. 872 Gene bak: von Sax, S. 188.
867 868

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

873 874

Karatzas, S. 157 - 158. Kars. Zinkeisen, VB, 8. 398. Ayn eser, s. 151. 875 Ayn eser, S. 131, 150. 876 Ayn eser, S. 154.

Sayfa

177

besyea yenierilerin disiplinsizliini ortadan kaldrmak ve batdan gelen ihtillci fikirleri bomak gibi derin meselelerdi. ok sk tekrarlanan korkun misaller, bir ihtilal neticesinde tahta karlm olan Padiahn kendi haklarna yaplacak herhangi bir tecavze, bir otokrat sfatiyle, tahamml e-demiyeceini gsteriyordu. Korkun bir serdengeti aas o-lan Kerim, 1811 de ordughtan stanbul'a gelmiti. Gayesi, belki de bir suikast tertip etmekti. Daha byk bir ihtimal le, korkun bir halk lideri roln oynamak emelinde idi. Evvel kesesini doldurmak amac ilee kendi evi yaknlarnda keyf bir tahakkm kurmakla ie balad: Yeni bir ev yapmak iin her Hristiyan, ona mnasip bir para demiye mecbur tutuluyordu. Bunun zerine Topuba, hi vakit geiril meden onu te'dip etmek emrini ald ve Kerim, Boazii hisarlarndan birinde gerekten de idam olundu 873. Kerim bir kahvehane amt. Burada yangnlar, cinayetler ve buna benzer baka kahramanlklar yapmak iin kendisine mracaat edenleri kabul ederdi. Bu kahvehane kapatld. Mahallenin halk, artk Kerim'den yksek fiyatla et satn almak mecburiyetinde deildi . Bekr odalar denen bir takm yerler vard. Buralarda kaak veya itaatsiz askerler otururlar ve etrafndaki evlere dehet saarlard. Bunlar da tahrip olundu. Hakik askerler klalara gnderildi. Yenieri olarak grlt ile teye beriye koup duran hamallar ve serseriler, denizin dibine indirildi 874. Bpylece stanbul ve Gala-ta'da "demagoji" ye son verildi . Buna mukabil Padiah, istanbul civarnda yapt gezintilerde kendini Rum ve Ermeni kadnlarna seyrettiriyordu. Bir defa Terabya'da St. Johannes kilisesinin nnden geerken, mihrapta yanan bir ok klarn yanma kendi adna da bir mum dikilmesini emretti 875. Hurit Paadan sonra Sadaret Mhr liyakatli bir adamn eline gemedi. Sultan Mahmut'un byle bir kimseye ihtiyac yoktu ve nazrlarna itimat etmiyordu. Savan devam mddetince bir hasekiyi casus olarak Sadrazamn kararghnda bulundurmutu 876, En mmtaz vasf, iine nfuz e-dilemez bir ihtiyatkrlk olan bu ok kaabiliyetli Padiah, gn getike "Trkiye'de bir harika" olarak ortaya kyordu . Sultan Mahmut'un balca.amac, Sultan Selim'in lklerini gerekletirmekti. III. Selim'in, sevgili bir dost ve akraba sfatiyle ona

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

brakt bu miras, yenierilerin vesayetinden kurtulmak, onlarn yerine yeni ve muntazam bir ordu tekil etmekten ibaretti 877. Sultan Mahmut'un ocak 1809 da bir olu dnyaya gelmi ye adn Mustafa koymutu. Kasm 1811 de de ikinci bir olu domutu. Binaenaleyh o, Osmanl hanedannn artk biricik erkek evld deildi 878. Sultan Mahmut, stanbul'da istedii ekilde icraat yapabilmesini hereyden nce korkun yenierilerin bakentten u zak bulunmalarna borlu olduunu; yenierilerin dnmeleri ile kendisinin temin etmiye muvaffak olduu dzen, asayi ve iyi idarenin tehlikeye debileceini ok iyi biliyordu. Muhtemeldir ki Padiah, yenierilere bir megale bulabilmek iin Srbistan'daki karklklar mahsus uzatmt. Bununla beraber sava, 1810 ve 1811 yllarnda byk kayplara mal olmutu. Bu sebeple ordunun geri kalan ksm, eskisi kadar byk bir nemi haiz deildi. Bu artlar iinde Sultan Mahmut, yenierilere son darbeyi vurmak iin daha fazla cesaretleniyordu. Bu byk mesele, onu btn varl ile igal ediyordu. Batda vukua gelen byk deiikliklere karamazd ve karmakta istemiyordu. Hakikatte Besarabya'nn kaybna ve baz ac gailelere sebep olan Napoleon'un, artk devaml bir ekilde kalknamamas, onun iine geliyordu. Tahttan indirilmi "tyran" (Napoleon), Elbe adasndan kap Fransa'ya dnd zaman Trkler, ona kar yaplacak mcadelede yardm etmek iin, Bakent'te ve eyaletlerde mitingler yaptlar 879. Baz kimseler, Rus ar tarafndan yaratlan 'kutsal ittifak" in Osmanl mparatorluu iin bir tehlike tekil ettii kanaatinde idiler. Ayanlarn dman Halet Efendi'nin i siyasette yapm olduu ileri, imdi yeni Reislkttp sfatiyle Galip Efendi - 1814 nisannda bu greve atanm, fakat ayn yln hazirannda tekrar iinden karlmt 880 -, d siyasette yapyordu. Her ikisi de tehlike karsnda bulunan devletinin emniyetini ve kuvvetlenmesini gzonnde tutuyorlard. "Kutsal ittifak" in her yesinin de siyasetleri, Avrupa'nn her tarafnda statkonun muhafazasndan baka bir ey olmad grlnce, Babli, istanbul'daki eliler arasnda daim kavgalarn kendisi iin dourduu mkl durumlardan, hi olmazsa ksmen, kurtulmutu.

178
Sayfa

Kars. "Tableau des nouveaux reglements de l'Empire Otto-mane compos par Mahmoud - Rayf - Efenedi", istanbul 1798.1813 ocanda Avusturya'nn Yadaki ajan, Nizam ask erinden geri kalan ksmn da tekrar orduya girecei haberini ald; Documente Callimachi, I, S. 161 - 162, No. CVITI. 878 Karatzas; Hurmuzaki, Suppl. I 2, S. 647, No. DCCOOI. 879 Pouqueville, Histoire de la reg6ne"ration de la Grece, I, S. 487; ilk nce Ranke. S. 279 da. 880 Acte i fragmente, II, S. 496, No. 4; S. 497, No. I. Gene kar. S. 498, No. 1, 2. Gaib Efendi, Paa olarak Bolu'ya gitti.
877

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Avusturya'nn Srbistan'daki karklklara karaca 881; ngiltere'nin, bir konsolos bulundurduu Kandiye'ye gz koymu olduu; Kbrs ve Ee adalarn almak niyetini besledii ; Badat'taki karklklarda ngiliz parmann bulunduu gibi endie ve korkularn esassz olduu meydana kmt. Padiah ard aras gelmiyen istekler ve tehditler karsnda brakan biricik devlet, Rusya idi. stanbul'a dnm bulunan talinski, 1814 te Bkre Antlamas hkmlerinin ta-mamiyle yerine getirilmesini istedi. Halbuki Ruslarn kendileri, Kuban blgesi ile Mengrelistan' henz boaltmamlard 882 . Rus elisi, ayn antlamann nc maddesi gereince Boazlardan geecek Rus gemilerinin Osmanl memurlarnn ziyaretinden muaf tutulmalarn istedi 883. Besarabya'-nn snrlar zerinde de mzakerelere baland . Rusya'nn geni iddialar karsnda bu mzakereler uzun srd 884 . 1815 martnda ngiltere'nin, Avrupa bar yararna olarak, iki devlet arasnda araclk teklif etmesi bir netice vermedi. arn kabul edecek gibi grnd bir garantiyi Padiaha vermek yolunda yapt teebbs de boa kt . 1816 da stanbul'dan ayrlan Italinski'nin yerine gelen yeni Rus elisi Strogonof da ayn taktii kullanyordu. 1812 Bar Antlamasnn Babli tarafndan tasdik olunm-yan "ayr hkmler" inin (Articles separes) yerine getirilmesi zerinde srar ediyordu 885. Yeni snr, Tuna'nn Kil-ya kolu zerindeki adalar, bu meyanda eski Ceneviz kalesinin bulunduu yerleri iine alacakt. Bunun sebebi, nce tes-bit edilmi olan snr hattnn gzetlenmemi olmas ve buna da imkn bulunmamas idi 886. Bir mddet itiraz ettikten sonra Babli, eyll 1817 de Rus isteklerine muvafakat etti. Bylece Rusya, yalnz, szn ettiimiz adalar deil, ayn zamanda Tuna'nn Suline koluna kadar bo braklan araziyi de elde etti. Trkler, Sulina'y hemen temizliyerek tahkim ettiler 887. Ayn ekilde hi vakit kaybolunmadan Silistre ve fbraiTde de yeni tahkimata baland . Buna ramen Rusya, istanbul'da siyas mcadeleye devam etti. Bu arada kan baz hdiseler, bu mcadele iin birer vesile oluyordu: Bir
Ayn eser, S. 497, No. 2. ngiliz elilii raporlar; Ced. Mijatovi tarafndan "Spo-menik" XXXIX, 1903 de yaynlanmtr, S. 3 - 4. Mengrel murahhaslar, bu hususta ikayette bulunmak zere 1813 de istanbul'a geldiler; Ayn yer. tanski hakknda bak: Neale, Travels, London 1818, S. 234 -235. 883 Acte si fragmente, n, S. 498, No. 1. 884 Acte si fragmente, II, S. 499 vd. 885 Acte si fragmente, II, S. 507, No. 1. 886 Ayn eser, S. 507 vd. 887 Ayn eser/S. 509, No. 2; Documente Callimachi, I, S. 289 -290, 292 - 293, No. CCXXVm.
881 882

Sayfa

179

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

defasnda Srp ileri, bir defasnda Budan Prensi Skarlat Callimachi'nin antlamaya aykr baz vergiler ald ve buna itiraz eden Rusya'nn Ya konsolosunu tahkir ettii 888 ne srld. Budan meselesinde Babli, mdahale hakknn yalnz eliye mahsus olduu, konsoloslara temil edilmesi caiz olmad 889, eer daim! surette konsoloslar ie karacak olurlarsa Memleketeyn Prensliklerinde gerek bir idare kurmann imknsz olaca noktalan zerinde durdu. Bazan Asya cihetindeki snrlar meselesi, konferanslarda husus bir eli tarafndan yaplan mzakerelere mevzu tekil ediyordu. Bazan Rus tebaasnn bir takm ikyetleri stanbul'a geliyordu. Bir defasnda Eflk Prensi Karaca'mn ekim 1818 de firar ettii haberi geldi. Strogonof ise, kaann sularnn mterek bir incele -miye tbi tutulmadan azledildii her iki tarafa mtereken beyan edilmeden ve 1802 anlamas ile tesbit edildii gibi yedi yln sona ermesinden nce yeni bir prens atanmasna muhalefet ediyordu 890. Fakat bu itirazlarn cidd bir mahiyeti yoktu. Nitekim Strognof, Babli'nin mlayim ve nazik bir cevabndan sonra yeni Eflk Prensi Aleksander Sutzo'yu tanmak ve selmlatmakta tereddt gstermedi 891. Yalnz yeni prens, 1802 hatt- erifinin tyin ettii mddetten sekiz ay daha fazla iktidarda kalacakt. Bu ise, kaan prensin h kmdarlk mddetinden arta kalan zaman idi ve yeni prens bu mddeti de dolduracakt. Bununla beraber Rus elisi, mirane bir ekilde toplanmasn istedii yeni bir konferansta, Padiahm da bilgisi olduu halde, Babli'nin ve Padiahn hazinedarnn ar istekleri ve tehditleri karsnda, Prensin kamaa zorlandn isbat eden delilleri aa vurmaktan ekinmedi 892. Bu kadar hakaret edici mdahalelerden sonra Padiah, artk mzakere iin bir daha konferans toplanmasna msaade etmedii zaman, bizzat ar, 1819 nisannda ona bir mektup yazarak Bkre Antlamasnn henz yerine getirilmemi olan hkmlerinin uygulanmasn hatrlatt 893. Sultan Mahmut, bu gibi mzakerelere giriemiyecei yolunda nazikne bir cevap verdi. Ayn zamanda Babli, Petersburg hkmetine, "Srplarn mesut ve memnun olduklar" hakknda resm bir teminat verdi . Bundan sonra bir mddet iin notalar teatisine ara verildi. 1820 martnda Strogonof, eski ihtilafl meseleleri yeniden bahis konusu edince, Asya'da

180
Sayfa

Ayn eser, S. 512 vd. Ayn eser, S. 519. 890 Ayn eser, S. 525 vd. 891 Ayn eser, S. 536. 892 Ayn eser, S. 542 vd. 893 Ayn eser, S. 552 vd.
888 889

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

dil bir snr tyini istemiye Babli'nin ok daha fazla hakk bulunduu kendisine anlatld 894. Buna ramen Sultan Mahmut, Nianc Efendiyi, son bar mzakerelerinde Osmanl murahhasl yapm olan Hamit Efendiyi ve ksa bir zaman evvel byk.mkfatlarla serbest braklan Skarlat Callimachi'yi, Rus elisi ile mzakerelere memur etti . Strogonof, birok eylerle beraber, son Trk - Rus savama karm olan btn ahslar hakknda tam bir genel af iln edilmesini istedi 895. Memleketeyn Prenslerinin cebr hareketlerine de protestolarda bulundu Nihayet Srplar iin yeni imtiyazlar istedi 896 Fakat mzakereler, ihtiyar Aleksander Sutzo'nun lm zerine eski Rus subaylarndan Tudor Vladimiresco'nun Oltland'da ayaklanma bayran kaldrd hakknda hi beklenmedik bir haberin gelmesi ile, 1821 martnda kesildi. Vaktiyle Srplarn yardmna Makedonski ve bilhassa Hac Pro-dan gibi muharipleri gndermi bulunan, Vladimir'li Tudor, imdi Srp ayaklanmasn rnek olarak alm ve tpk Srplar gibi adalet ve "fakir halkn" korunmas parolas ie ahaliyi kendi etrafnda toplanmya armt. ok gemeden, "Daya Kiral" Konstantin 897 in olu Aleksander psilanti'nin, kardeleri Nikolaus ile Georg'un ve, Besarab-ya'da komutanlk eden General Benningsen'in eski yaveri Albay Prens Georg Cantacuzino'nun, Halet Efendi tarafndan himaye edilen yeni Eflk Prensi Michael Sutzo ile gizlice anlaarak, "Hellenlerin hrriyetini" iln etmek amaciyle Prut nehrini getikleri 898 renildi. 899 KNC BLM Sultan Mahmud'un Rum'lara Kar Mcadelesi Ve Bat rneine Gre slhatn Uygulanmas. Rumi Ar'in "Hellen Vatan" M hya Etmek in Savamalar. Bat Devletlerinin Mdahaleleri: Rusya le Harp. Edirne Bar Antlamas (1829) Osmanl mparatorluu iinde yayan Rumlar ayaklandrmak iin ilk
Ayn eser, S. 559 - 560. Ayn eser S. 561. 896 Ayn eser, S. 563. 897 Baz kimseler, Aleksander'in, arn kz ile evleneceine inanyorlard! Naum Rimniceanu: Erbiceanu, "Cronicarii Greci", S. 275. Kars. Acte i fragmente, II, S. 52, No. 1. 898 1813 de Babali, Prut hattn tahkim etmei dnmt; Documente CaUmachi, I, S. 201, No. CLH; S. 360, No. XXXIII. 899 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 9/217 -239
894 895

Sayfa

181

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

tevik ve tahrik, phesiz ki Rusya tarafndan gelmitir. Hakikatte kk cumhuriyetler tekil eden Aripel adalarnn ahalisi, hrriyetlerini elde edebilmek iin, kendi menfaatleriyle bir tuttuklar Rus emellerini destekle mek yolunda ellerinden geleni yapyorlard. Fakat bunlar, sonunda kendi bahtlarna terkedilerek o zamana kadark "ty-ran" larnin intikamlariyle kar karya braklnca, istanbul'da bir Rus mperatoru yerletirmek istiyen arie Kate-rina'ya tapanlarn oundaki ilhi derecede sevgi, kin ve nefrete inklp etti. Bununla beraber birok Rumlar, harp yllar iinde Rusya'ya, bilhassa kendilerine byk imtiyazlar verilecei va-adolunan Krm'a g etmilerdi. Bunlarn iinden birok din ve kilise adamlar ile subaylar yetimilerdir. Bunlar, kendi din ve rk kardeleri arasnda casus ve propagandac olarak hizmet grebiliyorlard. Mesel 1810 da Trklere kar savarken len 900 General Papadopolos, bunlardan biridir. Son harpte bunlar, muhasamatn balamas iin btn kuvvetleriyle almlard 901. Fakat Barozzi, Rodofinikin, Kiriko ve Bkre Bakonsolosu Pini gibi, asker rtbelerle ajan olarak kullanlan Rumlar, Avusturya'nn ve hatta ingiltere'nin hizmetinde bulunan kardelerinden hi bir bakmdan, farkl deillerdi. Yalnz, 1812 de Amiral iakof ile birlikte Bkre'e gelen Kapodistrias'n ihtillci bir gemigi vardr 902. Birok aydn Rumlar, Fransz htillinin kuvvetli etkisi altnda kalmlard. Yeni Yunancay slh eden Korai, Altona konsolosu ve Memleketeyn Prensliklerinde konsolos aday 903 Konstantin Stamatl, Eflk'te papas ve retmen olarak faaliyette bulunup birka eser yaynlyan Polizoi Kontu gibi kimseler, birok yabanclarla beraber Paris'teki kanl olaylara ahit olmulard ve lmeden hr bir "Hellas" grmek midini besliyorlard. Ayn ekilde bir mddet Bkre'te yaam olan Velestino'lu Rhigas adnda gen bir Makedonyal, Paris'ten ald ilham sayesinde kurtulu savann mugannisi, "Yunan Marseillaise" nin mellifi olmutu. Bu adam, fiiliyat sahasna gemek istiyordu. Fakat bu amala 1798 de Viyana'dan Belgrad'a gittii zaman Avusturyallar tarafndan Belgrat

182
Sayfa

Langeron, S. 261; Hurmuzaki, Suppl. I 2, S. 746, No. MLXXVI. "Quelques gene>aux grecs employes dans rarmee russe pous-sent avec force a la guerre contre la Turquie et appartiennent au parti anglai*"; Slbastiani'nin yukarda sz geen raporu. 902 Kars. Tschitschagoff, M6moires; ve Sathas. 903 Kars. "Lettres de C. Stamaty Panagiotis Kordikas", yayn layan Emile Legrand, Paris 1872. Kordikas, Fontenelle'i tercme etmitir.
900 901

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Paas'na teslim ve idam olundu 904. Fransz bayra altnda Rumlar da Msr'da savamlard. lyoniyen Adalar Cumhuriyetinin tekili ki burada i-leri gelenler her frsatta Rumlarn kurtulularndan bahsederler ve Olimpiyatlara gre tarih sayarlard 905, Epiros, Mora ve adalarda ngiliz ve Fransz ajanlklarnn almas, belki de memleketinden kouan Sardunya Kiral 906 iin Makedonya'da yeni bir devlet kurmak projeleri, hatta Ali Pagann entrikalar sayesinde Olympos dalar ile Arnavutluk vadilerindeki Palikarya ve Haraatol'lerin, mukavemet kuvvetleri ve sergzetcilik duygularnn uyandnlmas, Osmanl mparatorluu'nun her tarafna dalm bulunan Rum-lar'n baz tabakalarnda yeni ihtiyalarn uyanmasna yardm etmilerdir. 1800 tarihinden nceki Osmanh-Rus harplerinde ceryan eden olaylardan bir takm kahramanlk vakalar ve muharip adlar uydurularak efsaneler tekil olunmu ve bylece halk, onlarn rneklerine uyup ayn eyleri yapmaa tevik olunmutur. Fransz serbest dnrlerinin yaz dklar eserlerin Rumca'ya evrilmesi, Viyana'da Anthimos Gazis tarafndan kurulan "Gelehrter Hermes" adl derginin karlmas , Batdan gelen dncelerle "aydnlatlm" olan Ya ve Bkre'teki cemiyet, bu yolda byk iler grmlerdir. Macaristan'da, Pete, Viyana, Triyeste, Marsilya ve Londra'da yayan asl Rum veya "Eflk'li" Aromen soyundan tccarlarn da bu harekete ok yardmlar dokunmutur. Bugnk Yunanistan'n ve Yunanlln birok eyler borlu bulunduu adamlar, ilim, edebiyat ve eitimde i grm birok byk ahsiyetler, hep bunlar arasndan kmtr. Zenginlerin verdikleri bol balarla stanbul, Selanik, izmir ehirleri ile Sakz ve Patmos adalarnda okullar kurulmutur. Bkre ve Ya'taki mehur okullar ise ayn zamanda oradaki Rum soyundan Prensler tarafndan himaye grmtr 907. 1806 da Rusya, Osmanl devletine kar muhasamata balad zaman, Rumlar genel bir ayaklanmya srklemek iin her vastay kullanmaktan ekinmemiti. Baba psiantis, Rusya'dan gelen Rumlar'Ia birok Rumenler'den drt bin kiilik kk bir ordu tekil etmiti . Binba
Kars. ayn zamanda Hurmuzaki, SuppL I 2, S. 319, No. CCCCXXX1V. Rhigas'n Eflak bakentinde kal hakknda kara. benim "Literatura i arta romani" nn kasm 1900 saysndaki notum. Pouqueville II, S. 146. 905 Ofcrvtnua, S. 90; Sathas, S. 564 vd. Burada bibliyografya ve bilhassa Lanzi'nin "Storia delle iaole ionie sotto il regimento dei re-publicani francesi, Venedik, 1860, adl kitab verilmektedir. Sisam adasnda demokratlar hakknda Bak: aada deferans olarak verilen Trlkupis'in esti, 1, S. 193 906 Ranke, Hardenberg m, S. 458. 907 Gervnus, S. 89 - 90.
904

Sayfa

183

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Nikolaos Pangal'm komutas altnda bu ordu, sonradan Rum reayann toplanma merkezi haline getirilmesi dnlen "Makedonya Phalaks" ini tekil etmitir 908. Fakat Rum ve Makedonyallardan teekkl eden bu gnll ktas, 1807 eyllnde lavolunmu ve Pangal, Rusya'ya gitmek zorunda kalmtr 909. Buna ramen Franszlar, Pangal'm beyannameleriyle kkrtlan Rum ahalinin sonradan da Osmanl Padiahna kar ayaklanacandan ve birinci derecede byle bir ayaklanmann Mora ve Aripel adalar halk tarafndan yaplacandan korkuyorlard 910. Daha imdiden Rus gemileri Hydra , Spetzia ve Psara'ya gelmi bulunuyorlard. uralarda . Selim tarafndan kurulmu o-lan "Avrupa Tccarlar Birlii" ne dahil birok zengin Rum tacirleri yayorlard 911. Bu tacirler, ok kere Rus berat-llar, yani Rus tabyetinde bulunduklarn gsterir bir berat ile mcehhez kimseler idi. Rus gemileri, buralardaki Rumlar kurtulu savana girimiye davet ettiler. Fakat Psarahlar, "Rus hkimiyetinin bu blgelere tamamiyle yerlemesine" kadar beklemek zorunda bulunduklar cevabm verdiler . 1812 yaznda Demetrius Munisi, kendi irkdas -larnn artk savaa atlmya hazr bir durumda olduklarn Kapodistrias'a temin etti 912. Bkre Bar Antlamas, Srplara yaplan bayaca ihanet ve bansn korunmas iin kurulan ler ittifak, daha o zamanlar bu kadar katiyetle ifade olunan gayretleri geici bir zaman iin sekteye uratt. Rumlar, resmen Rusya'ya dayanacaklar yerde polis tarafndan yaplan btn denetmelere ramen, gizli olarak suikastlerle mill veya siyasi tiranlara kar mazlum miletlerin yaptktan mcadeleye itirak ettiler. Yunan kurtuluunu ama edinen cemiyetler, ilk defa o-larak o zaman kurulmulardr. Daha 1814 te, Elbe'den dnm bulunan Napoleon'un muvafakatiyle, Paris'te b'yle bir cemiyet mevcuttu. Bu cemiyetin hmisi, Fransa'nn eski istanbul elisi ve "Hellen" dostu Choiseul - Gouffier idi. Ayn cemiyete mensup kardelerden biri olan Athanasius aka-lof, Paris'ten Bkre'e ve Moskova'ya giderek buralarda cemiyetin yeni ubelerini at:
On esprait rallier cette phalange macdonienne les Grecs insurges de la Turquie"; Hurmuzaki, Suppl. 12, ayn yer. 909 Ayn eser, S. 271 - 272, 278; kar. Hurmuzaki, Suppl. I 2, S. 390, No. CCCXCVI. 910 Kar. bastiani'nin 1806 daki ifadesi: "De faire rfvotter la More et les lea de l 'Archipel; on promet de faire prendre les armea toute la population grecque pour chasser les Turcs de l'Europe": "Les mouvements et rvotes qu'ils se promettent de la population greque"; Hurmuzaki, Suppl. I 2, S. 342, No. CCCCLXXV; S. 368, No. DVHI; S. 369, No. DX; S. 397. Kar. ayn zamanda Testa n, S. 308, 23 mays 1808: "Les Grecs de la pninsule et ceux d'au - deli de l'Isthme s'ex-altent de plus en plus"; Correspondance de Napoleon I, XXI S. 601. 911 Bak aym zamanda Gervinus, IV, S. 84 vd. (20 Sathas, S. 576 - 577. 912 Sbornik, VX S. 18.
908

Sayfa

184

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Ruslarn kutsal ehirlerinde ve Odesa'da ok gemeden bu, bir "dostluk cemiyeti" 913 haline getirildi. Cemiyetin amac, arn yardm ile Osmanl mperatorluunun her tarafnda ayaklanmalar karmakt. Kendi faaliyetleri ile Kara Yorgi, yeniden Srbistan'n bana geecekti. Memleketeyn Prenslikleri'nde Prens Michael, hatta belki de Prens Aleksander Sutzo, cemiyetin yeleri a-rasnda idiler. Buralarda, dier Trk vilyetlerinde ve bilhassa prenslerin sk sk deitirildikleri, ok kere idam olunduklar Maina'da karklklar ve isyanlar karlacakt . Gizli cemiyetin yelerinden biri olan Skuphas o zamana kadar oturduu Odesa'dan kalkarak, yerli Rumlarla temasa gemek amaciyle stanbul'a geldi. Cemiyetin ileri gelenlerinden ou Memleketeyn Prenslikleri'nde konsolos Pini'nin hima yesini gryorlar ve bu sayede kolaylkla almalarna devam etmek imknm buluyorlard. Ksa bir zaman iinde Karaca maiyet askerinin komutanlan, Arnavut Yordaki, Trkler'e kar savarken len Srp haydudu Veliko'nun dul kars ile evlenmi bulunan Sava 914 ve Pharmaki gibi ahsiyetler, ayn ekilde Rum kilise adamlarnn bir ksm, bunlar arasnda Arge piskoposu hatip Hilarion, bu hareket iin kazanldlar. Yordaki ve Hilarion, Oltland'l Pan-dur'lariyle harekete balamas iin Rumanya'l Tudor'a ok srar ettiler. Fakat ok gemeden Pandurlar'n Rum olmyan, hatta dorudan doruya Rum dman olan karakt erleri a-a kmt 915. Nisan veya haziran 1820 de General Aleksander psilan -tis resmen en byk lider olarak iln olundu. Btn kurtuluu, bir ayaklanmadan deil, fakat kilise ve kltrden bek-liyen Kapolistrias 916, kendisine teklif olunan bu erefli vazifeyi reddetti. nk ar, Bat leminin bu ihtilller devrinde, henz kurulmu olan genel dzeni tehlikeye sokabilecek yeni ayaklanmalarn aleyhinde idi Fakat psilantis, niyetlerini gerekletirmek iin hereyi gze alan ihtillcilerin teklifini sevin ve iftiharla kabul etti.
913 914

"Etnikl Hetairia" London 1853. I, 23 vd. Trikups I, S. 30; Kars. Gervinus, S. 150. 915 Bak: Johann Philemon'n eserleri, I, Atina 1856. 1821 Rum ayaklanmasn g -z ile grm olan bir sanidin mektuptan Hail* 1824. Thomas Gordon, History of the greek Revolution, Edlnburg 1832, 2 cilt. Zinkeisen, Geschichte der griechiachen Revolution (Gordon'n eseri zerinde ilenmitir). Greens "Sketches on the war n greece". Gervinus, yukarda ad geen eseri. (Laurenon), Nouvelles ot*er-vatlons sur la Valachi ete, suivies d'un precis historlque ur m #*-nement qui se sont passes dans ces province en 1821. (Recordon), Lettres sur la Valachie, ecrites de 1815 1821. Raybaud, Memore sur la Grece: buna, Helias Photenos ve Drzeanu'nun Rumence yanlarna Chiriac Popescu, Cioranul ve lah. a gre Rabbea'in eseri, Artcescu, "Istoria Revoluthnii Romlne de la 1821", Bkre 1873. 916 Prokesch - Oaten, Geschichte dea Abfals der Griechen I, Wien 1867. S. 12 v d. Alekaander Maurokordatos, 1818 de Bat Avrupa'da 400 den fazla Rum rencisi bulunduunu syliyor.: Ayn eser, m S. 24.

Sayfa

185

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

186
Sayfa

Hrriyet urunda hakik ve samim olarak alm bir prensin olu, Napoleon'un uranlna kar yaplan savalarda bir kolunu kaybetmi bir muharip, birok yksek ahsiyetlerle ve bu meyan-da bizzat arie ile dostluk mnasebetleri 917 idame eden bir ahsiyet sfatiyle psilantis, bu i iin biilmi kaftan idi. Generalin Memleketeyn Prenslikleri'nde oturan Rumlarla geni lde mnasebetleri olduundan, ar ile bir anlamazla dmekten kanmak iin yapt btn itirazlarna ramen, bu Prenslikler sava sahnesi olarak seildi. 24 kasm 1820 de psilantis'in Ya'a var ayaklanmann balam olduuna iaret saylacakt. Bundan sonra, Tudor'un maiyetindeki Pandurlar'n yardm ile Vidin zerinden Kara Yorgi'nin Srplariyle birlemek istiyordu. Fakat byk ihtill tasarsnn bu ksm, Kara Yorgi'nin idam edilmesi ile suya dt 918. Milo ise bu gibi teklifleri reddetti . Buna mukabil Fenerli Rum ailelerinden olan Filibe piskoposu, byk mitler verdi. Fakat ihtilli Mora'ya, Maina'ya 919 intikal ettirmek iin ge kalnmt. Bylece psilantis, babas ve byk babasnn Beylik yapm bulunduklar Eflk ve Budan'da taliini tecrbeye karar verdi. Baka kimse bulunamasa bile hi olmazsa Ali Paa, Tuna boyunda ayaklananlarla psilantis'in kardei Demetrios'-un Mora'da ayaklancurmya alt Rumlar arasnda bir irtibat halkas olmalyd. Ali Paa, "15 yldanberi bu sahillerde Hristiyanlarn elinde kalm biricik nokta olan" Par-ga'y 1819 da igal etti . Buray, bir ihanet sayesinde Fransz garnizonunu srp karm olan ingilizler, Ali Paaya brakmak istememilerdi 920. Bununla beraber Ali Paa, Parga kalesinin ahalisine Korfu'ya g etmiye msaade etmiti. Bu olayla Ali Paa kuvvet ve satvelinin en yksek noktasna km bulunuyordu. Fakat Paann istanbul'a kam olan dmanlar, onu devirmek iin tam bu zaman setiler. Halet Efendi, zalim, istismarc ve Padiah'in en sadk bendelerinin kaatili Yanya Valisi aleyhine yaplacak ikyetleri dinleyebilmekten ok memnun grnyordu. Ali Paa, 1820 de kendi Arnavutlar'n etrafna toplad gibi, yazl senetlerle garanti edecei bir takm haklar vermek vaadinde bulunmak suretiyle, baz Rumlar'n da taraftarln kazand. Temmuzda bir fermanla istanbul'a arld zaman, Padiaha kar koymak iin kendini kfi derecede kuvvetli buluyordu 921. Marko Botsaris, Odysseus ve daha baka Epiros ileri gelenleri ona iltihak
917 918

Bak "Acte si gragmente" D, 562, No. L Karg. Gervinus, o tarihe ait. psilantis'in mektuplar: Phili -mon, S. 233 vd. 919 Trikupis I, S. 37. 920 Ayn eser. S. 85 vd. Bir mddet Ruslar Pargft'da kalmlard. 921 Mendelssohn - Bartholdy I, S. 121 - 122.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

eder gibi grnyorlard. Bundan baka Ali Paa, kesin sonulu bir savata Rus arna bavurabileceini umuyordu. Bununla beraber Ali Paann Tesalya'y yeniden igal etmek iin giritii teebbs, baarszlkla sona erdi. Herkes ona ihanet etmiti, tki olu da, hi bir mukavemet gstermeksizin esir dmler ve Anadoluya srlmlerdi. Fakat ekim aynda Ali Paann eski dman smail Pacho Bey'in komutasnda bir ordu, ehri hcum ile zaptetmek a -maciyle Yanya nne geldii zaman, bu askerlere de itimat etmek caiz olmad sabit oldu. Kendilerini zalimce idare e-den Ali Paa'ya kar toplanan Suliot'larla Botsaris, St Ni-kolaus gnnde Ali Paa ile antlama imzalyarak Padiah ordusundan ayrldlar. Geri bunlar, ocak aynda Ali Paann muhasara emberini yarmak iin giritii teebbste ona yardm etmediler. imdiye kadar bu kadar korktuklar tirann, uzun mddet kale iinde kapal kalmas ilerine geliyordu. Artk ehirlerine sahip yaplan Suliot'lar, Hurit Paann muhasara kvetleri komutanln zerine aldktan sonra da, Epiros da en kuvvetli bir ordu tekil ediyorlard. psilantis'in kardeleri, bunlarn yardmn bekliyebirlerdi 922. Ateli, fakat ift manal szlerle Aleksander psilantis, "Moldavia halkna" hitap etti. kard beyannamede byk bir teyekkuzla "Rumenler" szn kullanmaktan kand ve daha sonra Eflklileri "Dakl ar" diye adlandrd. "Moldavya denen bu yerin ahalisi" renmeli idi ki "Tanrnn yardm ve ltf u inayeti e btn Yunanistan, tyranlm boyunduruundan kurtulmak iin bayrak kaldrmtr ve hrriyetini istemektedir". Ve kendisi, "Vatannn haklarn yorulmadan mdafaa eden" Michael Sutzo'nun hkmetini taciz etmeksizin, "vatan ahalisinin trampetleri nereye arrsa oraya gidecektir". Trklerden, gelmeleri muhtemel olan "baz mitsizlie dm Trklerden", Moldavya' -Ilar korkmamaldr; nk onlar "bu cretleri iin cezaya arptracak korkun bir kuvvet hazr durmaktadr" 923.
Ayn eser. "Catra norodul tari Moldaviei. Lacuitori a acestui loc al Moldaviei, va Facem tire ca cu ajutoriul si mila dumnezeiasca toata Grechia au innaltat de astazi flanburile scaparit de supt jugul tiraniei, eerlnd slobozeniia sa, t eu impreuna cu toti simpatrioti miei ma duc acolo nde ma chiiama trimbitile morodului patriei meale... Iar, deaca din intimplare niscaiva deznadajduiti Turci vor navali iu paminturile voastre, sa nu va infricosati intru nimica, cad stranica puteare sa afla gatita, sa pedepseasca ndrazneala lor"; Benim "Studii fi doku -mente" deki faksimile, VIZ, S. 85 - 86, No. 42; Yunancas Philemon, n. de. Beyanname, 23 ubat tarihini tamaktadr. Prokeach - Osten m, S. M, No. 2. deld 21 ubat tarihini tayan beyaname,, daha ksa ve daha kank ifade ile. yazlmtr. Asl Hetairist'lere hitab eden beyanname, 24 ubat tarihlisidir, ayn eser m, S. 59. "Yunan milletine" diye yaynlanan uzun ve heyecanl bir dille yazlm beyannamede "Hellen" lere, Srplarn, Suli'Ulerin ve Arnavutlarn, ayn ekilde "htt-riyet dostlannu' yardmlar vd olunmaktadr. Ayn eser, S. 55. lpsi -lantis, Girit'te bile bir ayaklanma
922 923

Sayfa

187

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Bu "korkun kuvvet", phesiz ki Rusya idi. tpsilantis, bir dostu olan General Voronzof in Besarabya'daki kalelerinin, yakn bir zamanda Prut'u beri tarafa gemek zorunda kalacaklarn mit etmesine ramen, Rusya adn aza almak istemiyordu. Ancak bylece Rus yardmn ima etmesi sayesindedir ki ipsiJantis, Memleketeyn'deki boyarlar, bilhassa Rum soyundan olan fakat ou artk Rumenlemi bulunan boyarlar kazanmya muvaffak oldu. Btn mevki ve servetlerini ellerinden alabilecek olan "Hellen" hrriyetine taraftar olmaktansa, Ya ve Bkre'teki hkmet urunda, saraydaki yksek mevkilerini ve Eflk ile Budan'da vergi muhassllan sfatiyle kazanl memurluklarm muhafaza etmek urunda her tehlikeyi ve fedakrl gze alabilecek Fener Rumlar vard. Bunlarn rkdalar, Trkler sayesinde Bulgaristan ve Srbistan'da verimli Piskopos mevkilerini elde etmilerdi. Hatt son zamanlarda Srbistan'n nc bir Prenslik haline getirilerek buraya Fenerli Rum beyleri ailesinden birisinin geirileceini mit ediyorlard 924. Son zamanlarda Sultan Mahmud, Memleketeyn Prenslikleri hakknda kendiliinden baz tedbirlere ba vurmutu. Bunlara gre Memleketeyn Beylikleri, Kallimachi, Sutz o (iki kol) ve Munisi ailelerinin belli kollarna mensup ahsiyetlere verilecekti; gelecekte Memleketeyn Prensliklerini igal edeceklerin daha nce Babli tercman veya Bahriye tercman olarak hizmet grm olmalar artt; btn boyar aileleri, bu drt aileden herhangi birine dayanacaklard. Bu tedbirler baz aileleri, mesel Huneri ile Argyropulos'lar rencide etmi ve hayal sktuna uratmt. Fakat Fener Rumlarnn ou, bu tedbirlerde beylik tac iin yaplagelmi mthi mcadelelerin ve istanbul'da Rus entrikalarnn sonunu gryor, en yksek mevkie veya erefli bir boyar kaftanna mncer olacak emin, sakin ve tehlikesiz bir kariyer'den memnunluk duyuyordu . Gya Silistre Kalesinin enkaz altnda bulunan ve Rumlar iin "ok gemeden Trk boyunduruundan kurtulmak iaretlerini" ihtiva eden bir kehaneti, Budan'da halka yaymak teebbsne geilince, Skarlat Kallimachi btn bu kkrtc yazlar imha ettirdi 925 . Fakat Moldavya'da mevki sahibi bulunanlar, arn isteklerine kar

188
Sayfa

olacan ummaktadr, ayn eser, S. 61; ar1 a rica mektubu. Ipsilantia'ln Milos'a gndermekte olduu adamn Vldin Paas tarafndan yakalanmas hakknda, bak: Prokeach - rten. I, & 18. 924 Hurrauzaki, Suppl. I 2, 9. 753, No. DCCCLX; S. 733 925 Ayn eser, S. 235, No. CLXXXIV. Karacalarn kamalarndan ksa bir gaman sonra Boyarlar Bkre'te Rumlarn uzaklaybnl-malarn istemilerdi; "Acte si fragmente" H, S. 539. ihtilal liderinin MtyuK babas Prens Aleksander Iptant'nin Trklerle Rumlar birletirerek gerek bir millet haline getirmek tasars hakknda bak: Oervinus, S. 88.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Yedi yllk, hkmdarlndan hi bir ey kaybetmemek l-in kurtulu avamnn ilannn 1827 ye braklmasn istemifti. Trlku-pis I, S. 51 - 52
926

Sayfa

189

koymaa alk deillerdi. Bu sebeple psilan-tis, geri cokun bir ekilde deil, fakat herhalde mukavemetsiz olarak kabul olundu, nemli bir rahip olan Metropolit Veniamin Costachi, bizzat kendi eliyle Rumlar tarafndan idare olunan Hierari Kilisesinde psilantis'e kl kuatt. htillcilerin reislerine, hangi milletten olursa olsun bekr delikanllar, bir hrriyet ktas tekil etmek zere istedikleri ekilde toplamya msaade olundu. Bundan baka kendilerine yardm edecek baka eleman bulunamyordu. Hibir Rus askerinin geldiini grmiyen Sutzo, geri ekilmek zorunda kald. Eer Rus askerleri gelmi olsalard, teebbsn gelimesini sknetle beklemek imknn elde etmi o-lurdu 926. Sutzo'nun geri ekiliinden sonra btn kuvvet, Prens psilantis ile Prens anta czin o'nun ellerinde kald. Evvel Ya'ta, daha sonra da Kalas'ta, iin nereye varacan nceden kestirememi olan birka bahtsz Trk tccar, hunharcasma paraland. Yeni tekil olunan ordu, yani siyah balklar zerinde l kafas resmi bulunan Maurophor-lar, daha mart aynda Fokani zerinden Bkre'e doru yrd. Fakat ayn zamanda da Tudor, maiyetindeki kyllerle beraber bakente gitmek zere yola km bulunuyordu. O-nun zihniyeti ve hareketleri, gittike mill Rumen karakterini alyordu. Soukkanl ve saduyu sahibi bir insan sfatiy-le kendisini g duruma drebilecek her ihtimalden kanyordu. Yeni atanan ve daha imdiden kaymakamlarn gn dermi bulunan Prens Skarlat Kallimachi'yi tanmak niyetinde deildi. Tudor, kudretli bir ordunun bamda olduu halde, Metropolit Dionysius Lupu ve hl Bkre'te bulunan boyarlarla anlaarak yeni vaziyetin gelimesini beklemiye karar verdi. Tudor 30 martta Cotroceni'de ordugh kurdu ve bakente girdi. Burada o, "Domnul Tudor", yani "Prens Tudor" diye halk ynlar tarafndan selmland. Bunun zerine psilantis, Savas'm komutasndaki tarafsz Arnavutlarn henz dalmam ve bakentin tepesinde toplu bir halde bulunmalarna ramen, ii bir arpmaya mncer olacak kadar ileri gtrmemeyi uygun buldu. Dier yandan Yordaki ile Farmaki, Tudor'a kar gnderildiler. Fakat bunlarn maiyeti Pandurlarla birletiler. psilantis ile Tudor arasnda bir bulumada Tudor, "Yunanllarn memleketi" olmadndan, Ef-lk'te bir ibirlii halinde hareket etmeyi kesin olarak reddetti. Bunun zerine Rumlarn Bakomutan psilantis, evvel Tirgovite'ye, sonra da Piteti'ye gitti. Burada evirmiye balad

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

190
Sayfa

entirikalar, Rumen rakibinin Srp gospodarlar tarafndan yakalanmas ve geceleyin ldrlmesi sonucunu verdi. Mora'y ihtillin bir merkezi haline getirmek ii, evvelce dnldnden ok daha gt. Geri Tripolie'de oturan paann ve buna bal Navarino, Koron, Modon, Misisthra, Argos, Korithos, Patras ve Gastoni beylerinin ellerinde ksmen zayf bir asker kuvveti vard 927. Btn yarmadada hepsi 15000 e yakn Trk ve 4000 Yahudi'nin yannda 400 000 Rum yayordu. Bunlar arasnda birok da Arnavut vard. Fakat haracn toplanmas iini zerine alm o-lan ve, mtad olarak bu grev babadan evlda bir miras olarak intikal ettiinden, gerek anlamda bir kyl zadegan snf haline gelmi bulunan Rum soyundan kocabalar, Trk rejiminin devamn kendi menfaatlerine uygun gryorlard. nk topladklar haracn birbuuk milyonu bu kocabaa -ra kald halde Paann payna ancak bir milyon dyor, Babli'ye ise ancak iki milyona yakn bir ksm gnderiliyordu 928. Mora zerinde bulunan be metropolit, be af-ipiskopos ve sekiz piskopos, Osmanl Padiahnn idaresi altnda mtevaz hayatlarndan o kadar memnun ve mreffeh idiler ki, memleketlerinde durumun bsbtn altst olmasna hi de heves deillerdi . Olympos'ta hret kazanm Klephtlerden papas Vlachavas ve kei Nikostras 929 gibi adamlar. Mora rahipleri arasnda mevcut deildi. Tripolice ve Patras'daki Rus konsoloslar ile Patras ehrindeki Fransz ajannn tesirleri ok ehemmiyetsiz bir derecede kalyordu 930. Nihayet yeni temaylleriyle "Hellen" kltr pek az sayda yesi vard ve sylenmee deer bir faaliyet beri Atina'da mevcut bulunan "Philomuslar Cemiyeti" nin pek a zsayida yesi vard ve sylenmee deer bir faaliyet gsteremiyordu . Bu cemiyet, kuruluunu, hatralar ve antlar bakmndan zengin olan bu ehirdeki yabanclar kolonisine borlu idi. Bu yabanclar arasnda Lord Guilford, A-vusturya Devletinin temsilcisi olan konsolos Gropius, yeni Yunanllarn kahramanlk destanlarnn mtercimi Fauvel gibi ahsiyetler bilhassa sivriliyorlard 931. Bununla beraber Atina'da "Dostlar Cemiyeti" nin birok temsilcileri vard . Fakat bunlar sadece az sayda okumu insanlar ve zengin tccarlardan ibaret olup hemen hemen bamsz olarak yayan adalarla her gn faal bir ekilde mnasebette bulunuyorlard. Lkin ihtillin
927 928

Pouqueville II, S. 16 - 17. Pouquevffle, S. 24. 929 Bak Oervinus, S. 77. 930 Pouqueville, I, S. 62. 114. 931 Ayn erer, S. 99 vd.; Trikupia I, S. 20 - 21.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

patlamas geciktii zaman bazlar teebbsn ciddiliinden ve Rusyann hakikaten buna itirak edeceinden phelenmiye baladlar 932. "Hetair" ciler'in en byk mitlerini tekil eden Mainotlara gelince, bunlarn balar Petro Mauromichali Bey, para yardm istedi. Giriecei hareketin mul bu parann yksekliine bal olacakt 933. Son zamanlarda, Petersburg'a gnderdikleri adam byk mitlerle geri dndkten sonra "Dostlar", Mora'da bir icra komitesi vcude getirdiler. Patras'daki yksek papaslar-dan Monembasia ve Christianupolis de bu komiteye dahil bulunmakta idiler . Bununla beraber bu adamlar, cidd bir teebbse giriilecek kabiliyette insanlar deillerdi 934, ve Aleksander tpsilantis'in getirecei Rus taburlarnn geliini sknetle beklemekle iktifa ediyorlard. Gerekten de pei-lantis, Eflk'den bunlara haber gndererek ayaklanan Mora-hlarn yardm ile "Marathon ve Thermopylai" arasnda, hem de Bizans imparatorluu klnda olmak zere, Hellas Devletini ihya edeceini vaadetmiti. Daha o vakit akll psilan-tis, Tripolice de idare mekanizmas iin Epitroplar, vilyetlerden toplanacak askerle tekil olunacak yalnz 25 000 kiilik bir ordu iin de Khiliarkhlar tyin etmiti. imdi yalnz bir tek ey noksand ki o da dorudan doruya genel ayak lanma idi . tpsilantis'in temsilcisi olan Manastr Bakei-i Gregor Dikaios, szde Hydra'ya gelmi bulunduunu ileri srd Rus paras ve Rus silhlarnn utanmadan bahsediyor ve bunu her tarafa iln ediyordu 935. Bununla beraber Vostitza'da toplanan ileri gelenler, Mora'nn Yunanistan'n teki ksmndan nce ayaklanmamas gerektiine" karar verdiler . Daha o vakitler "Hetairia" nm grevlendirdii birka adam yakalanmt. Arnavutluk zerine sevkolunan Hurit Paa ile bunun ve ayn ekilde Tepedelenli Ah" Paaya kar giriecei hareketlerde kendisine yardmc olarak verilen Mahmud Paa'nn bulunmadklar bir srada Mora kaymakam, rehine olarak yannda bulundurmak zere, btn Rum Piskopostan ile Arkhontlarnn Tripolie'ye gelmelerini emretti. Bazlar, bu davetteki tehlikeyi sezerek St. Laura manastrna kapandlar. Fakat ok gemeden, kendilerine kar hi kimsenin muhasamata girimediini
Ayn eser, S. 25 - 27. Kars. Gervtaus, S. 127 vd. Tecesssn evki ile Kapudistrias'tan hakiki durumu sormak sere Petersburg'a adamlar gndermilerdi. Gervinus, .Kapudistrlas'n bars ikaz eden "Observations sur les moyens d'ame~liorer le ort des Orecs, Korfu, 6/18 nisan 1819 adl yazsn vermektedir. 933 Trikupis, J, S. 365. 934 Gerekten de byle bir Senato, "Peloponnesos vilyetleri halknn btn iin Senato", faaliyette idi; (Sonat repre"santant tout le peuple des provinces du Peloponnese); 26 maysta faaliyete geen bu senato, "Genral en chef" Petro Mavromikhali'nin bakanl altnda idi, Prokesch - Osten III, S. 80. 935 Ayn eser, S. 44.
932

Sayfa

191

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

grdkleri zaman, manastrdan ktlar. Lkin Tripolice yaknlarnda klephtle-rin baz sipahilere saldrmalar, genel heyecan havas iinde karklklar karmya kfi gelirdi. Kalavryta'da oturan Trkler, kendilerini mdafaa iin hazrlklar gryorlard. Gerekten de baz Rumlar, hisar kuattlar. Mora'daki Trklerin saylan pek azd ve kar koyacak durumda deillerdi. Hristiyanlarn genel bir ayaklanmas karsnda kendilerini tamamiyle ciz gren Trkler, onlarn gazeplerine kurban gitmemek iin, Votitza, Patras, Korinthos, Argos, Gastuni ve daha baka ehirleri hemen boaltarak kalelerin iine ekildiler. Asilerin harp nidalar yle idi: *'Geri aalar, geri! Hristiyanlarla Trkler artk bir arada yaamyorlar" 936. ngiliz binbas rtbesiyle uzak diyarlardan geri dnen Peter Kolokotronis, Maina dalarndan vatandalarnn kylerine inerken, heyecanl alk ve din arklarla karland . Patras piskoposu Germanos , 4 nisanda hemen kurtulu, savam iln etti. zerinde siyah bir ha 937 bulunan krmz bayrak ile Aziz Georg un han dikti. Hatt siler, lyonyen adalar idaresine ait gemilerden karlan alt top ile Patras kalesini bombardman etmiye baladlar. "Avrupa devletlerine" bavurarak anl atalarnn adna onlardan yardm istediler 938. Baka bir hrriyet mcahidi, artk "sparta ordusunun mill Bakomutan" sfatiyle ortaya karak senatosunu Messene'de (Kalamata) yerletiren (25 ve 28 mart) Maina Beyi de, birka gn sonra, 1 ubatta Avrupa devletlerine ayn ekilde mracaatta bulundu 939. Kendi hrriyetlerini iln etmek iin Klephtlerle Arkhontlar, Salona, Livadia, Thebai, Bodonitza, Patrack, Magnesia, Kas-sandra ve kutsal Athos blgesinde toplandlar 940. Mays banda 400 Trk aile reisi Atina'da ehri kaybettiler. Fakat Akropolis gene de onlarn elinde kald . Negroponte adas zerinde yayan Rumlara da ayn ekilde yeni cereyan sirayet etmiti. 176 den fazla deniz tat ellerinde bulunan Hydra, Spetza ve Psara'nn zerk halk 941, tamamiyle hr Hellenler sfatiyle, Kapiten unvann verdikleri bir adamn eline iktidar teslim ettiler. Bu Kapiten'in yanmda on iki mavir bulunmakta idi. Ayn ahali, Aripel adalarmdaki komularn, rkdalanmn daha imdiden sallanan tiranlarn tahtn devirmek amaciyle "Tunadan dev admlariyle stanbul'a varmaya kadar", savaa yardm etmiye

192
Sayfa

Ayn eser, S. 89. Birka gn sonra ha iin mavi renk seildi ve kabul olundu. 938 Ayn yer. 939 Trikupis, I, S. 368 - 369; Prokesch - Osten, m, S. 70 - 71. 940 Trikupis I, S. 200 vd. 941 Ayn eser, S. 172 vd.; Mendelssohn - Bartholdy, I, S. 200 vd.
936 937

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

davet ettiler. Trk tatlarn gzetlemek zere "Themistokles" adn tayan bir Rum gemisi denize ald . Hatt anakkale Boazn abloka edebileceklerini bile tasarladlar 942! Sakz adasnda Arkhont'larla Metropolit mahfuzan kaleye gtrld-lerse de, burada bir ayaklanma kmad. Fakat Sisam adasnda isyan patlad. ok gemeden Sisam'l korsanlar, zmir dolaylarna sarkntlk ederek halkn emniyetini tehdit ettiler . Ayn ekilde Girit Sphakiallar da, kurulacak Hel-las Devletine btn aday maledebileceklerinden emin grnyorlard 943. Fakat haziran sonunda bir Rum piskoposu Trkler tarafndan ldrld. Baz Mslman Rumlarn da itirak ettikleri ayaklanma nihayet patlak verince, bir fetva ile msaade olunarak Hristiyan ahali ldrlmiye baland . Bu ayaklanma, piskoposlarla beraber metropolidin de hayatna mal oldu 944. Her ne olursa olsun, korsanlk hareketleri her tarafta byk baarlarla neticelenmiti 945. Fakat bu arada Rusya, gerek entrikac konsolos Pini'-nin raporlarna ve gerekse mitsizce yalvaran psilantis'in mektuplarna menfi cevaplar vermekte istical gstermiti. Cevaplarda deniliyordu ki: Byle bir ihtilller devrinde meg-r hkmdar, talya'da ve spanya'da olduu gibi her yerde, gizli tahrikilere ve fesatlara kar mcadele etmelidir. (Esasen I. Aleksander, bu amala Leibach Kongresine itirak etmiti). ar, bu eit teebbsleri nefretle karlamak ve bunlara kar cephe almak vazifesiyle mkellefti. Bu sebepledir ki Aleksander psilantis ve kardeleri de dahil olmak zere btn bar bozarlar, bu andan itibaren Rus ordusun dan karlmlardr 946. Kapodistrias tarafndan kaleme alnan belgede yle denilmekte idi: "Memleketeyn Prenslikleri ahalisine byk bir devletin himayesini vaad etmek cret ve kstahlm nasl gsterdiniz" 947. 7 martta ar, Vidin'de bulunan Osmanh ktalarnn Eflk'e girmelerine muvafakini bildirdi. Hatt o, srarla ve sabrszlkla asker bir mdahaleye tevessl olunmasn istedi . 12 martta da Strogonof ile Babli arasmda bir protokol imzalanarak anlama yapld . Buna gre Osmanh ktalar, "Babli tarafndan atanmalar lzm gelen prensleri yerlerine oturtacaklar ve asayii Balyacaklard; fakat ayn zamanda her ite ve her yerde 948 barsever
Ayn eser, S. 190. Trikupis. I. S. 224 vd. 944 Ayn eser, S. 232 - 233. 945 Ayn eser, S. 178 vd. 946 Prokesch - Osten, III, S. 105 vd. 947 "Comment avez - voua ose promettre aux habitants des Prin-cipautes l'appui d'une grande Puissance", ayn eser, S. 66. 948 "En tout et partout".
942 943

Sayfa

193

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

ahaliyi koruyacaklard" 949. Ayn zamanda Tudor'un hareketleri aleyhinde olduunu bildirmi olan Rus elisi , 22 martta Babli'ye, "Yunan milletinin genel ayaklanmas" 950 dolaysiyle memnunluklarn gstermekten kendilerini ahkoyamyan 951 stanbul'daki Rus tccarlarna kar iddetli bir beyanname tevdi etti. Ayn ayn yirmi altsnda psilantis, Strogonof vastasiy-le hareketlerini durdurmak ve ikyetlerini bar yolu ile stanbul'daki Rus eliliinin araclna bavurarak bildirmek iin resmen emir ald . Strogonof, bu emrin verildiini Babli'ye bildirecekti. imdi gerekten hibir teebbse girimek imkn elinde kalmyan psilantis, Tirgovite ordu ghnda hareketsiz besiemek suretiyle, bu emre itaat eder gibi grnd . 7 nisanda Strognof, bir defa daha Babali'ye gayet dostane bir surette teminat verdi 952 Haddizatnda ayn 13 veya 14 nc akam 953 Budan'da isyan ktna dair stanbul'a haber gelmiti. Aleksander psilantis, kurmak istedii yeni Hellen Devletinin merkezini bu memlekette bulabilmek midinde idi: Gerekten de psilantis, bayrann zerine anka kuunun yannda Aziz Konstantin ile Azize Helena'y da koymutu! Ksa yol'* dan haber alan Babli Tercman Yanko Kallimachi, daha nce grevinden affolunmasn istemiti. imdi Budan Prensinin kardei ve temsilcileri kaarak bir Rus gemisine sndlar. Aleksander Maurokordatos ve eski Eflk Metro -polidi tgnatius ile Pisa'da bulunmakta olan Prens Karaca'nn olu ve Prens Haneri, ayn ekilde alelacele Rusya yolunu tuttular 954. Yenierilerin ve halkm stanbul sokaklarnda grlt ile dolaarak yalnz Rumlar, bunlarn yardmclar olan Ruslar ve btn "imansz" Frengleri deil, fakat ayn zamanda Padiahn gzdesi Halet Efendi'yi ve bizzat Sultan Mahmud'-un kendisini tehdit etmelerine ramen, Osmanl hkmdar, hi bir korku almeti gstermedi. Avrupa'n misafirlerin, em niyetini salamak iin gereken tedbirler alnd. Fener, askerle kordon iine alnd. Bostanclar Boazda nbeti olarak dikildiler. Kaptan Paa ile Topuba, bakentte asayiin muhafazas ile grevlendirildiler. Geceleri stanbul sokaklarnda Yenieriler, devriye olarak dolayorlard. Vidin, Silistre ve brail Paalarna hi vakit geirilmeden gerekli emirler ve takviye

194
Sayfa

949 950

"Reapecter". "Insurrection generale de la nation grecque". 951 "Acte si fragmente" n, S. 567, No. 2. 952 Prokesch - Osten m, S. 75 vd. 953 Trlkupia, I. 3. 96. 954 "Acte fi fragjnente" II, S. 568.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

955 956 957

Ayn yer. Kars. Yasak edilmi olan lks elbise tayan Aleko Vlakhut-zi'nin dam hakknda: Karatzaa S. 146. Prokesch - Oaten, I, S. 109. Sonradan Babli, Morada ilk defa ayaklanmaya balyan yerin, Patrik'in domu

Sayfa

195

ktalar tayan gemiler gnderildi. Patrik, kendi taraftarlarn sknet halinde tutmak ve psilantis e beraber btn sileri kilisece aforoz etmek iin emir ald. Ayn zamanda'pheli grlen ahsiyetler zindana atldlar. Bunlar arasnda si Kaiachi'nin kardei Efes Piskoposu, eski Bahriye Tercman Mikhael Mano, Ska-navi ailesine mensup birka kii, Logothetis, Rhizo, vard. Bunlardan biraz daha sonra Nikolaus ve eski Tercman Ge-org Munisi kardeler de ayni akibete uradlar 955. Henz ay sonundan nce stanbul'daki Rumlar arasnda baz kimselerin idamna baland. Gerekten de stanbul'da Hetairie uzun zamandanberi ajanlar bulundurmu, fakat fazla bir i grememiti. Bir Trk svarisi nnde atndan inmiye ve keyf olarak verilen lm cezasna boyun emee alk bulunan bu haris Fener Rumlar 956 ; srf ahs entrika ve zorla para koparmak ileriyle megul olup Ermenilerle Frengle-ri hakik dman sayan - mesel 1810 da Rum Ruhban, Ku-dus'daki kutsal mezar kilisesi iin Ermenilerle muzafferane mcadele etmiti - bu Ruhban snf; srf piskoposluk mevkileri urunda kan mcadelelerde enerji ve cesaret gsterebilen ve Trk ahali ile en iyi mnasebetler iinde yayan bu Rum halk ; btn bu unsurlarn hi bir i, Bizans mparatorluunu ihya etmek iin ortaya kan Aleksander Ip-silantis iin asla ayaklanmak niyetinde deillerdi! Babli, Strogonof dan yalnz Mikhael Sutzo'yu hemen azletmek hakkn deil - yerine Skarlat Kallimachi atand -, ayn zamanda stanbul'dan yollanmakta olan gemileri muayene etmek hakkn da istedi. stelik Rusya, Kendisine snm olan hainleri de teslim edecekti. Bu isteklerinin her - de kesin olarak reddolundu. Bunun zerine baz kimseler Rusya ile bir savan yaklatna inanyorlard. Ayn gnlerde Mora'daki ayaklanma haberi stanbul'a geldii zaman, nihayet Rumlara kar halkn gayz iddetle patlak verdi. Do rudan doruya Sadrazam, bu isyan kanl bir intikam yoluna tevcih etti. Mahpus bulunan on iki metropolit ve piskopos hayatlarn kaybettiler. psilantis'in gnderdii mektuplar yznden lekelenmi olan ihtiyar Patrik Gregorios, vatan haini olarak azlolundu ve, ardas Eugenios seilip tanndktan sonra, byk paskalya pazar gn kilisesinin nnde asld. Herkesin seyretmesi iin gn akta braklan cesedini, Yahudiler, sokaklarda srkledikten sonra, denize attlar 957. Ayn

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

ekilde Tercman Kostaki Murusi'nin de, psilan-tis tarafndan kendisine gnderilmi olan bir mektup yznden, ba kesildi. Georg Maurokordatos da daraacnda can verdi 958. Patriin cesedi zerine konan fermanda, onun bir Mora'I olduu, Kalavryta vilyetinde karlan karklklar dan haberi bulunduu halde sustuu yazl idi. Bu hdise -zerine hiddetlenen Strogonof'n itirazlarna Babli, nerde se istihzan bir eda ile cevap verdi. Bununla beraber hapse atlm bulunan Rumlardan bazlar serbest b/ckld ve korkulduu ekilde istanbul Hristiyanlar katliama uramadlar. Vilyetlerde ise paalar, ktleyi alkoymakta aciz gsterdiler. Ed irne'de eski patrik Kyrillos ve Selanik'te Kytrai Piskoposu ldrldler 959. Btn bunlara ramen, Sadrazam, gevek davranm olmakla sulandrlarak azlolundu ve yerine Benderli Ali Paa geirildi. Yeni vezir, byk atalarn brakm olduklar gelenee lyk olacak ekilde gerek bir kutsal savan bana gemekle grevlendirildi. Devleti ahsen idare etmekte olan Sultan Mahmud, buna dair beyannamelerde ve iln olunan daha baka belgelerde, kendi zamannn fenalklarndan, re -ziletlerinden ve tekrar sava hayatna, ordugha dnmek zaruretinden bahsediyordu. Sava Padiah sfatiyle yle iln ediyordu: "Bugnn artlar eskisi gibi deildir... imdi dorudan doruya din bahis konusudur" 960. Ertesi gn ise, Ruslara karg ok mlayim davrand ileri srlerek, yeni Sadrazam azlolundu ve yerine Salih Paa geirildi . Halbuki Benderli Ali Pasa, ktle halinde ldrmelere son vermek istemiti, imparatorluun dier byk ehirlerinde de kanl olaylar cereyan etmiti. Sonbaharda zmir yenierileri, Rum olduklarndan phelenilen kimseleri avlama kendilerine bir elence yapmlard 961. Daha balangta Arkhontlar, bir toplant srasnda topu birden ldrlmlerdi. Yalnz Avrupal gemilerin orada bulunuu idi ki Frengleri byle bir aki-betten koruyabilmiti. Gvur dostu olarak tannan Hasan Paa, halkn hcumuna urad. Paa, ancak kalede atee hazr duran toplarn himayesiyle geri ekilmiye muvaffak oldu . Rusya'nn, 25 nisanda kendisinden yazk olarak istenmi olan

bulunduu Kalavryta olduunu ve Patrik'in buna sebebiyet verdiini ileri srd (ayn eser III, S. 136). Bundan baka onun azledilmi Patrik olup sadece bir Rus tebaas vasfn haiz bulunduu ve bu vasf ile devlete hya net ettiinden idam olunduu sylendi (ayn yer). Babli, Osmanl Devletinde buna benzer eski olaylar hatrlatt (Ayn eser, S. 137). Bir kag kilise ykld. Ayn zamanda epeyice Rus deniz askerleri de hayatlarn kaybettiler. 958 Trikupis, S. 99 - 100. 959 Ayn eser, S. 370 - 371, 372 - 373. 960 Ayn eer, S. 370 - 371, 372 - 373. 961 Macferlaae, I,

Sayfa

196

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

962 963

Prokesch - Osten, m, S. 72 vd., 105 vcL Kars. ngiliz elUlne Trk raporu; "AeU fi frafmtnto" H, B. 685 - 86.

Sayfa

197

muvafakati vermemi olmasna 962 ramen, Tuna Paas'nn askerleri, stanbul'dan gelen Salim Mehmed'in takviye kuvvetleri ile birlikte, Memleketeyn Prensliklerine girdiler. Eflk'e giden ktalarn banda Silistre Paasnn Khyas, Budan'da harekt yapan askerlerin basnda ise Yusuf Paa bulunuyordu. Vidin'deki yenieriler, Oltland'a girdiler. Asayii yeniden iadeye memur olan bu yenieriler, gerek Tudor ve gerekse memlekette kalm olan boyarlarn kaytsz artsz Babli'ye tbi olduklarm beyan etmelerine ramen, ok kere merhametsizce hareket etmekte idiler. Aralarnda bulunan birok Asya'h askerler, ok gemeden silh arkada lariyle kavgaya tututular. Ellerindeki tfei dost ve dman semeksizin kullanan bu Asya'hlann, Trk Kazaklarnn ve Tatarlarn ac hatralar, uzun zaman bu memlekette yaamtr. Aralarnda birok Arnavut, Bulgar, Rumen ve daha baka milletler de bulunan derme atma Rum ordusu, Trklere kar bir meydan muharebesi vermek cesaretini gsteremedi, nclk hizmeti gzen baz ktalar, kolayca datld veya yokedildiler. stanbul'da yeni bir Hellen Devleti kurmaa uraanlarn elebalar, Rus ve Avusturya uurlarna doru katlar. Dragaani yaknlarndaki dada psilantis, 19 haziranda yaplan ve 200 Maurophor'un feda edilmesinden baka hi bir kahramanlk eseri grlmyen bir meydan muharebesinde yenildi ve Avusturya'ya kamya zorland. Burada siyas bir esir olarak Munka atosunda bir snak buldu 963 . Budan'daki siler de Prut kysnda kin Sadeni yaknlarnda bir snak aradlar. Seyirci kalan ar askerlerinin gzleri nnde hrriyet mcahitlerinin en iyileri ve bunlar arasnda bir ok Arnavutlar, 29 haziran gn akama kadar Larga tepesi ile bu mntakada geni bir ada tekil e -den nehir arasnda dtler. Bir oklar telef oldu .Birka hafta sonra, ekim ay balarnda Yordaki, maiyetindeki Arnavutlarla beraber, Karpat dalarnda kin Secu manastrnda baruta ate vermek suretiyle kendini havaya uurdu. Hi olmazsa bunlar, inceden inceye dnlmeden giriilen bir teebbs, kendi hayatlariyle demei bildiler. Fakat Sava, a-ustosta Khya Bey'in oturduu Bkre sarayna cezbolun-du ve subaylar ile birlikte ldrld. Eflk ve Budan'n mterek yeni Prensi Skarlat KaU-machi, ihtillin kurbanlar arasnda bulunuyordu. Kardei Yanko'nun ba kesildi. ok

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

gemeden Skarlat'in kendisi de esrarl bir ekilde ld . Ailesi ihtille itirak etmi olmasna ramen Konstantin Negri - Paris eliliine atanm olan Theodor Negri, Hydra'ya kamt 964, iki tulu paa rtbesi tevcih olunan Khya Bey'in himayesinde olmak zere, bundan sonra da Bkre'te kald. Oltland'n idaresi Konstantin Samurkass adnda baka bir Prens vekiline emanet olundu. Stephan Vogorides, kaymakam sfatiyle geici olarak Budan'n ynetimine memur edildi Aslan Bulgar olan bu ttflw*" akrabalarndan Georg Vogorides de idam olunmutu. Stephan Vogorides'in yannda pek az sayda boyarlar olup, bunlarn hi biri birinci snftan deildi. Memleketin hakik efendileri, muzaffer Trk ktalar idi. Bo yere Strogonof, maysta toplanan bir konferansta derhal yeni prenslerin atanmasn ve igal ordusunun geri ekilmesini istedi. Aksine olarak Babli, Eflk ve Budan'da yegne idareciler olarak resmen muhafzlar bulundurmay cidd surette dnyordu 965. Ayn zamanda Rus himayesine mazhar olanlardan" serseri" leri uzaklatrmak ve tekilerini Mslman tacirleriyle beraber ayn yerlere hapsetmek iin Babli'nin vermi olduu emirleri kendine bir hakaret sayan Rus elisi, 10 maysta Memleketeyn Prensliklerinin Trk askerleri tarafndan igaline kar itiraz etti: Eliye gre psilantis'in maiyetinde yalnz 400 kii vard ve kendisi "uzak bir kale" ye ekilmiti 966. silerin reisine, Avusturya elisinin yardm ile Eflk'ten kaabilmek iin hi vakit geirilmeden imkn verilmesini Babli'ye tavsiye etti 967. Eer Trkler bunu reddederlerse, iki ay gemeden bu hareketlerinden dolay p-rian olacak bir duruma deceklerini de ilve etti . Kendisini muhafaza etmek iin bir harp gemisi istemi ve hkmeti tarafndan bu istei yerine getirilmi olan Ru s elisi, kaymakamlarn atanmasn da ayn ekilde protesto etti. Hi olmazsa bunlar, hi bir muhafza veya asker komutaya tbi olmamal idiler. Eflklilerin ve Budanllarn imtiyazlarna harfi harfine riayet edilmesini de istedi. Btn bu istekleri Reis Efendi, Osmanl ktalarnn zaferinden sonra Tuna boyunda tam bir skn, asayi ve emniyetin hkim bulunduu hakknda teminat vermekle cevaplandrd 968.

198
Sayfa

"Act* fi frafuato" II, S. 585, No. 2* Prokesche - Osten, I, S. 112 vd., 133 vd. U6) Ayn eser, III, S. 79. "Un fort isole", : "Acte i fragmente" H, S. 579 - 580. 967 "Se dbarrasser d'Ypsilanti le plus tot poasible, en lui fournis sant elle - mme les moyens de sortir du peys"; ayn yer, 968 Prokesch - Osten, IH, S. 84 vd. Babli, bu geminin Strogonof a gre "un petit btiment d'EUt" Bykdere'ye gnderilmesini iddetle protesto etmisU (ayn yer.) Kapudan Pasa, bara aylan
964 965 966

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Nihayet 6/18 temmuzda Strogonof, Osmanl mparatorluu iinde Ortodoks mezhebinin icras hususunda tam br hrriyet garanti edilmesini, tahrip olunan kiliselerin yeniden yaplmasn, kabahatsiz Rumlarn emniyetinin resmen teminat altna alnmasn ve Memleketeyn Prensliklerinde antlamalarla tespit edilmi olan genel durumun hemen iadesini istedi. Bir hafta iinde bunlar nazar itibara alnmad takdirde, byk bir devletin temsilcisi sfatiyle stanbul'dan gitmek zorunda kalacan bildirdi. Gerekten de elinin 10 a-ustosta stanbul'dan kp gitmesine engel olunmad 969. 18 temmuzda Petersburg'a gnderilen mukabil beyannamede Babli, phesiz ki ayaklanmann tamamiyle bastrlmasndan sonra statkonun iade olunacam, fakat daha nce buna imkn olmadn anlatyordu 970. Muhakkak ki Rusya, dostluk mnasebetlerinin yeniden kurulmas yolunda hi bir teebbse yanamamtr: arn ahs emirleri gereince btn milliyetiler iyi muamele grdler. 29 haziran gn Odessa'da, en parlak bir asker tantana iinde stanbul'da a-slan patrik Gregorius iin din bir tren yapld. Patriin cesedi denizde bulunmu ve Ortodoks kilisesine gtrlmt. Devletin resm gazetesi, Padiah ile Sadrazamn, asl gvdesi nne gelerek seyrettikleri manzaradan haz duyduklar Patrii, bir martyr (din yolunda kurban) diye vasflandryordu . Fakat bu ekilde Trkiye ile Rusya arasnda diplomasi mnasebetleri kesildii halde, Rus elisinin hareketini takip ederek stanbul'dan kp giden baka bir yabanc devlet temden bu hareketi kuvvet kullanmak suretiyle nlemek iin emir al mt grlmemiti 971. Gerek Avusturya mparatoru ve gerekse Papa, patriin idam dolaysiyle derin teessr duy* duklann ve son derece rencide olduklarn ifade etmilerdi . Buna ramen stanbul'daki btn eliler, Rus istekle* rinin mmkn olduu kadar abuk ve dostane bir ekilde yerine getirilmesini temenni etmekle iktifa ettiler. Hatt Avusturya elisi, "inanlr kaynaklara gre, kanlmasna imkn olmyan arpmalarda ok kan ak't'l^ng olmasna ramen, Osmanl memurlarnn asayii
969 970

"Acte si fragmente" n, S. 581 - 583, 587; Prokesch - Oa-ten in, S. 81 vd. Kars, Ayn eser, S. 95 vd., 131 vd.; Rus elisinin, ge kalndm ileri srerek, kabul etmedii Babalinin cevab, ayn eser, S. 133 vd. Strogonof, 5 maystan beri ByUkdere'de kalyordu, ayn eser, 8. 172; kar. S. 178. Gemi ile Galati'ye gitmekte olan Trk askerleri, Bo-gaziinde Rus bayran atee tutmulard, ayn eser, S. 172. Eliliin muhafazasna memur yenieri ktasnn istenmedii halde takviye edilmesi, bir hakaret olarak sayld, ayn eser, 3 .174. 971 Fakat tngiliz elisi Strangford, 25 temmuzda Rus meslektann ald cevabn aynn almgt; "Acte si frgmente" H, S. 588, No. 2.

Sayfa

199

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

muhafaza etmek iin bu gibi hallerde mmkn olduu kadar gayret gstermekten geri kalmadklarm" aktan aa beyan etti 972. Austos banda teslim olmak istiyen btn Rumlar umum bir affa tbi tutan bir fermann karlmas, Kont Lutzow'u tamamiyle memnun etmiti 973. Bunun zerine Rusya adna konsoloslarnn Memleketeyn Prensliklerindeki karklklar hal-etmekte grev almalar istendii zaman , Reis Efendi, eski isteini tekrarlyarak kaan milliyetilerin teshini zerinde srar etti . Bu milliyetilerin, tpk btn harp esirleri gibi, vatan haini olarak balar kesilecekti . Eger ar, o samana kadarki isteklerinde ayak diremekten vazgeecek olursa, Babli'de MemLeketeyn'den askerini ek-miye ve prensleri hemen atamaa 974, hem de milliyetilerin teslimi zerinde durmakszn 975, mtemayil grnyordu. "Btn Avrupa'nn bar temennilerinin yerine getirilmesi" iin Strangford ile Lutzow'un gayretlerine sve elisi von Palin ve Prusya temsilcisi von Militz de tirak ettiler 976. Bununla beraber Babli, araclk yapan devletlerden, arn 1806 da yapt gibi bar ortasnda Memleketeyn'i igal etmiyeceine dair garanti istedi. phesiz ki bu devletler, byle bir teminat verecek durumda deillerdi . Petersburg'dan henz bir cevap gelmemiti. Sonradan alnan bir cevap, gayet sert ve menfi olacaktr 977. Padiah, eski Reislkttp Canip Efendinin etkisi altnda hareket ediyordu. Gerekten de 1 kasm tarihinde Canip Efen-di'nin yetitirmelerinden biri olan Mehmet Sadk Efendi Rei slkttpla atand . Bizzat Canip Efendi, araclk e -den Avusturya diplomatlar ile yaplan konferanslarda Trk heyetine bakanlk ediyordu 978 . Moskova'nn cevab gel* meden evvel Padiah, isyan atei henz snmemi olduundan Memleketeyn'de Osmanl askeri bulundurulmasnn
"Des rapporta digies de cr&Ut disent que, qooique beau -eoup de sang ait 6te repandu dan des combats inevitables, tes empto-yes ottomana se sont appliqu6s maintenir l'ordre, autant que cla tait possible dans dea circonstancea aussi desastreuses"; Acte si frag* mente" n, S. 588, No. 3. 973 Prokesch - rten m, 3. 141 vd. Mora'da Uvadia ahaUst genel aftan faydaland, ayn eser, S. 148. tngiliz elisinin stei ttnrin* tunir, Mo ahalisi ve Sak* adas Katolikleri tekrar af olundular; ayn eser S. 154 - 155. Elcinin Rumlara bir beyannamesi, ayn eser, 8. 166 vd. Strangford'un Rum deni kuvvetleri komutanlarm itaat ka etmek tasars, ayn eser, 8. 201. 974 Ayn eser, 8. 592 - 593. 975 Ayn eser, S. 594 - 595. 976 O, Babali'nin dmanlar tarafndan iggal edn olanlak*e geldi ve Rus'larla "garip mnasebetleri" vard. d manal tavr dolaysiyle nce kabul olunmayan Senfft von PUsach'n yerine geirildi; hoffft gitmiyen bu olayn etrafl olarak tarihi hakknda bak: Zmkesen VH, & 482 vd. 977 Prokesch - Osten m, S. 196 vd.; "Acte si frgmente" O, 8. 978 Prokesch - Osten m, S. 234. Babli'nin teki temsilcileri. Reis Efendi ve ulemadan Kadusker Stk Efendi, daima onun istein* ttU oluyorlar*; ayn eser, 8. 227.
972

Sayfa

200

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

zarur olduunu bildirdi Ayn zamanda milliyetilerin, hususiyle Mikhael Sutzo'nun teslim edilmesi istendi. Hatt bunlar, Rusyaya gnderilecek bir Trk komisyonuna teslim olunacakt , Nisanda tahrip olunan kiliseler meselesine gelince Padiah, bunlarn tamirine kalklacak olursa yenierilerin a-yaklanacaklarmdan korkuyordu 979. stanbul'daki sava taraftarlar, Rus isteklerini kabul etmektense herkese kar bir din harbine girimeyi tercih etmee mtemayil idiler 980. Babli, miliyetilerin teslimi gibi hakl bir isteini olsa olsa ancak biraz daha sonraya brakimya (ajouruer sa pre-tention) raz olabilirdi. Fakat Rum ayaklanmasn tamamiyle bastrmadan nce Eflk ve Budan prenslerini atamak, hem de bu prensleri Rumlardan semek, Babli iin kabul katiyen imknsz bir eydi . Lutzow ile yaplan mzakerelere, Rusya'ya kam bulunan muhacir Rumlar hususunda antlamalara kat olarak riyet edilmesini istiyen 981 Babli'nin dilei zerine, sene sonunda nihayet verildi 982. Fakat ayn zamanda, hakik bir harp tehlikesini nlemek amaciyle, Trk askerlerinin te ikisi, 1822 ocak aynn 1 inden nce Memleketeyn'den ekildi . Geri braklan sipahi, Kazak ve Tatarlarn tam bir disiplin iinde kalmalar iin gayet sert emirler verildi. Mikhael Sutzo'nn tam Besarabya'dan kmak emrini ald bir srada idi ki Trkler, bu si reisinin teslim edilmesi isteini ileri srmlerdi . ar ise, onu memleketinin snrlar dna atmya hazr grnyordu. Gerekten de Sutzo, talya'ya gitti 983. Bilhassa ayaklanmann Mora'ya sirayet ederek burada genilemesi, Rumlar'da o zamana kadarki efendilerine kar mthi bir kin ve garezin patlak vermesi ve isyan elebalarnn kkrtc beyannameleri, iin byle deiik bir hale girmesine geni lde mil olmutu . Daha mart aynda Negroponte adasnm yeni valisi Seres'li Yusuf Paa, ayaklanan Moralilara kar harekete geti 984. Yusuf Paa, Pat-ras' igal etti ve ahalisini iddetle muhakemeye ekti. Fransz konsolosu Pouquevillef Freng kolonisine mensup birka kii tarafndan bir ngiliz gemisine can atmya zorland. Kapldklar endieli havadan syrlan Trkler, bekledikleri gibi dman donanmasndan bir ngiliz veya bir Rus ordusunun karaya kmiyacan
"Acte i fragmente" II, S. 604, No. 2. Ayn eser, S. 606, No. 2: "Vne levee en masae, la site de Iaquelle les Musulmans envahiraient l'Europe, portant d'une main le glaive et de i'autre le Coran". 981 ngiltere, Avusturya'nn gayretlerini drst ve ciddi bir ekilde desteklemiti; ayn eser, S. 232 - 233. 982 "Acte si fragmente" II, S. 610. 983 Ayn eser, S. 621 - 622, 628. 984 Trikupis, S. 82 vd.; Gervims, S. 193 vd.
979 980

Sayfa

201

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Sayfa

202

anladlar . Tahkimli yerlerde ailelerini gvenlik altna almya alan Trkler'le siler arasnda gerek anlamda muharebeler balad 985. sabetli bir grle Hurit Paa, Yanya'nm muhasarasn kaldrmad. silere kar yalnz Dramal Mustafa Bey yrd; Volo'yu muhasaradan kurtardktan sonra evresini yakp ykt; Te-salya ehirleri, kasabalar ve kylerinin ou ona boyun ediler. Daha o zaman Karytain da kurtarlmt. Rum silerinin tekil ettikleri gruhlar, alelacele daldlar. Artk bu Trk ordusu, Tripolie'ye girmiye de teebbs etti . Mora Paasnn Khyas sfatiyle Mustafa Bey, 9500 askerle bunlara katld. Mustafa Bey Vostitza'y yakt, Karithos'u muhasara etmekte olan Rumlar defetti, Argos ve Nauplion yaknlarnda ordugh kurmu olan silere hcum etti (mays balan), sonra Tripolie'ye de girerek her tarafa afnameler datt 986. Fakat bununla ayaklanma, hi bir surette sona ermi deildi. Btn yarmadann ehir ve kylerindeki genlik, tccarlar, papas ve keilerin gzlerini mthi bir hrs brmt. Bunlar nihayet serbeste hareket etmek, tehlikelere atlmak, mcadelede sarho olmak ve zafer neesi tatmak arzulariyle yanyorlard. Korkun Rum dman Tepedelenli Ali Paa'nn, Padiahn gznden dm olmas ve btn Trk kuvvetlerinin batda bu yaman siye kar megul bulunmas, Rumlara byk mitler veriyordu 987. Mays sonunda Khya Bey, Valtetsi yaknlarnda muharebeyi kabul etmek zorunda kald ve bu muharebe kendi yenilgisi ile neticelendi. Maiyetindeki askerler, ancak ellerindeki kymetli si-lhlart, ganimet olarak dman saflarna atmak suretiyle canlarn kurtarabildiler. silerin ordughna yaplan yeni bir hcum, ikinci bir yenilgi ile sona erdi. Hurs.it Paa tarafndan Lavadia'nn drlmesine memur edilen Kse Mehmet Paa da, mart balarnda daha fazla bir baar elde edemedi Termopylai meydan muharebesinden sonra Gravia'da yenildi. Korinthos'dan anakkale Boazna kadar deniz, hafif Rum gemilerinin hkimiyeti altnda idi. Batda ve adalar zerindeki halk, artk muzaffer olarak ilerliyen hrriyet lks ile heyecana gelmiti. Bizzat istanbul'da, artk genel bir mahiyet alan ayaklan may bomak iin, cidd ve plnl bir ekilde tedbirler alnmyordu, izmir, Kydoniai (Kanca), Kbrs ve Istankoy'de cer-yan eden kanl olaylar, Bablinin tertibi ile olmu deildir. Fanatik bir ruh haleti idinde gzlerini kan brm olan
985 986 987

Ayn eser, S. 02 vd. Ayn eser, S. 253. Prokescfa - Osten, L S. 6.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Tritapii, S. 289 vd. Ayn eser, S. 297 vd. Pindus'da ki mevkiin ayaklanmam hakknda bak: Ayn eser, S. 314 vd. 990 Ayn eser, S. 317. 991 Ayn eser, S. 319, 339 vd.
988 989

Sayfa

203

Mslmanlar, kar koyan idare memurlarn ldrmekten ve Frengleri lmle tehdit etmekten ekinmiyorlard 988. Frengler, tebaas bulunduklar devletlerin gemileri tarafndan korunuyorlard. Fakat siler ,Korinthos berzahnn br tarafnda, ok gemeden basarlar elde etmi lerdi. Daha haziran basnda, Trklerin Karlili ve Rumlarn Karleon adn verdikleri memleketin bakenti olan Vrakhori'yi almlard. Tepedelenli Ali Paann etraf nda bulunan ve Rum silerini hakik mttefikleri sayanlar mstesna olmak zere dier Mslman Arnavutlar, derbent aalar ve mevki komutanlar sfatiyle Trklerin lehine dyorlard. Halbuki Yunanistann muhtelif blgelerinde birlemi bulunan Eflk lerin bir ksm, Hellen lksne hayran kalmlard 989. Soygunculuk ve insan ldrmede her iki tarafn da "ayn o-kuldah yetimi kimseler" olduklar, bizzat Yunanllar tarafndan teyit edilmektedir . Yalnz tahkimli Vonitza kalesi, si reayaya karg kendini koruyabiliyordu. Yanya'nn kuatlmas ii ile uramakta olan Hurit Paa tarafndan Padiahn hkimiyetini yeniden kurmak a-maciyle gnderilmi olan smail Paa komutasndaki kk ordu, fena haberler dolaysiyle hareketten alkondu. Takviye kuvvetleri geldikten sonra haziran sonunda smail Pasa ile Ahmet Bryones'in komutalarnda olmak zere bu ordu dman zerine yrd ise de kendine bir yol amya muvaffak olamad. Monembasia teslim oldu. Fakat Rumlar, Pat-ras'a, Koriuthos, Nauplion, Lepanto (nebaht) ve Larissa'ya hcum etmek iin kendilerini yeter derecede kuvvetli grmyorlard. Parga, Arnavutlar tarafndan kurtarld. Hatt mevkilerde bulunan garnizonlarla ibirlii yapan silhlandrlm Trk ahali, etraflarndaki silerle giritikleri savalarda baz baarlar da elde ettiler. Bu meyanda Aspropontamos blgesi, Trklere teslim olmak zorunda kald 990. Kendilerine hemehrilerinin temsilcileri ssn veren Yediada Cumhuriyeti ahalisinden baz kimseler, hususiyle Zanta ve Kefa-lonyahlar, Peloponez'lilerin Trklere kar giritikleri Lala savalarna katldlar. Fakat Yediada Cumhuriyeti, ngtere-nin emirlerine itaat ederek kesin bir tarafszlk muhafaza etti ve "meru hkmete" kar yaplacak her eit ayaklanmay ho grmiyeceini iln etti 991. Kara Ali'nin komutasndaki Trk donanmasnn sonbaharda kazanm olduu zaferler de ilve edilecek

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Sayfa

204

olursa asilerin durumunun fenalat grlr. Bu donanma, Koron, Modon ve sahildeki dier kalelere, mdafaalarna devam imknn vermiti. Osmanl donanmas, Korinthos krfezine geldii zaman hi bir dmana rastlamad. Samotrake'ye yapt bir intikam ziyaretinden sonra donanma komutan, nihayet stanbul'a dnd ve burada kendisine Kaptan Paalk rtbesi verilerek mkfatlandrld. Muhasarasnn uzun srm olmasna ve Rum silhlarna byk hret kazandrmamasna ramen Tripolie'nin, yani Mora'nn Bakentin? a dmesi, Rumlar iin son derece mesut bir olay idi. mdada yetien Bayram Paann komutasndaki kk ordunun yenilmesi (7 eyll) zerine Khya Mustafa Bey teslim olmak istedi. Galiplerin, ehrin garnizon ve Trk halkn zmir'e nakletmek iin be milyon kuru para istemeleri yznden uzayp giden mzakereler srasnda Rumlar, 5 ekimde hi beklenmedik bir hcumla kaleyi ele geirdiler. Yalnz Arnavutlar, teklif olunan teslim artlarna uygun olarak kendilerini, kurtarabilecek durumda idiler. Kendilerinde disiplinden eser bulunmyan Rumlar, en vahi Asyallardan daha korkun bir ekilde ortal kan ve atee verdiler. Yalnz fidye umduklar kimselerden baka kadn ve ocuklar da dahil olmak zere herkesi paraladlar. Elebalardan biri, Tripolice ve civarnda ldrlen Trklerin saysn 32 000 olarak tahmin etmektedir ki bu, btn Osmanl mparatorluu iinde ldrlen Rumlarn saysndan kat kat yksektir. Bylece yalnz Maino Prensi, kazanlan ga nimetten kendi payna den ksm yirmi katr ile iki deveye ykliyerek gtrd. "Eski ivilere" varmaya kadar her ey yama edildi. Tripolice ehrinden, yalnz duman tten bir harabeden baka bir ey kalmad. Rum ordusu, zaferin zevklerine dalmak zere hemen dald 992. Bununla beraber Yusuf Paann komutasndaki Trkler, kn Patras civarnda baz baarlar elde etmee muvaffak oldular. Nauplion'u kuatan ktalar ise fazla bir i gremediler; umumi bir hcum, baarszlkla neticelendi. Korint-hos'da mahsur kalan Trklerle Arnavutlar, ancak en son haddine kadar varan zaruret ve yokluk karsnda ehri teslim etmek zorunda kaldlar (22 ocak 1822). Arta'da kahraman mdafiler, Rumlarla birleen Arnavutlar tarafndan ehir atee verildikten sonra da, tutunmaa muvaffak oluyorlard. Bundan baka bu Mslmanlar, hi bir zaman ciddiye alnmam ve samim saylmam olan imdiye kadarki Trk dindalarnn
Trikupis'e gre mtad olduu yehite ou yerde kelime be-kelime: Gervinus. Navarin'in dmesinden sonra baz Trkler ldrldler, dierleri ise bir kayalk stnde braklarak gaddarane bir ekilde alktan telef olundular; ayn eser, S. 290.
992

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Charles White, Drei Jahre in Kastantinopel, der Sitten und Einrichtungen der Trken (stanbul'da yl, veya Trklerin det ve kurullar); Almancaya tercme eden: Gottlob Fink, Stuttgart 1864, m, S. 319. 994 Trikup, S. 344 vd.
993

Sayfa

205

kleleri ile yaptklar silh kardeliini ok gemeden bozdular. En nihayet 5 ubat 1822 de, askerlerinden biroklarnn firar etmeleri zerine uysallk gstermiye mecbur kalan, talihine gvenen ve sonuna kadar mitleri sonmi-yen ihtiyar AH Paa, bir buluma srasnda Mora Paas Mehmet tarafndan hanerlenerek ldrld. Hi seviimiyen, nefret duyulan bir tiran olup dmanlarn ve kendi tebeas-n zalimce ldren, btn komu Hristiyanlar kurnazca kandran ve aslnda srf kendi menfaatinden baka hi bir ey dnmeyip "efendisinin sahte bendesi" olan Tepedelenli Ali Paa'nn yok edilmesi ile, yalnz kuvvetli bir si ortadan kalkm olmad, fakat ayn zamanda Rum dostlarnn birok hlyalar da suya dm oldu . Arkasndan olu, cellat eliyle babalarn takip ettiler. Onlarn mterek mezar zerinde belki de hl u szler yazl bulunmaktadr: "yalnz o (yani Tanr) bakidir (hvelbaki). Bamszln otuz yldan fazla bir zaman mdafaa etmi olan Yanya Valisi mehur Ali Paa; ba burada istirahat etmektedir. 5 Cemaziyl-evvel 1227". Onun meydana getirmi olduu eylerden yalnz Arnavutlannm bamszlk duygusu yaamtr 993. Sonra ihanet eden mer Bryones, Yanya Paalna geirildi. Fakat Yanyamn alnmas, Hurit Paay nihayet kstaha a-yaklanan Rumlara kar harekete geirebilecek bir duruma soktu . imdi Rumlar, 19 haziran 1821 de Triyeste'den Hydra'-ya gelerek "Mesih" diye karlanm olan, ekim aynda Tripolice ve kasm aynda Nauplion nnde dm bulunan ve kaak olarak yabanc bir memlekette kapanan bir "genel komiser" in vekili sfatiyle hareket eden Demetrius tpsilan-tis'in babuluu altnda nihayet birlemi bir halde, o zamana kadar genel olarak muzaffer olmu Yunan hareketini daha iyi bir ekilde dzenlemek teebbsne giritiler. Bu hareket, Kaltetis geici szlemesine 994 veya psilan-tis'in rakipleri Aleksander Maurokordatos ile Tteodor Neg-ris'in bakanl altnda Missolonghi ve Salona'da kararlatrlan ekle aykr olarak, yalnz Mora yarmadas ile Yunanistan'n batsna ve douda Makedonyaya deil, fakat Rumlarn oturduu btn alana temil edilecekti. imdi Rumlar, kendilerine dost veya dman fikirler besliyen devletler nazarnda si olarak deil, "kendi varl ve siyas bamszl" iin den ve artk bir anayasa ile br Devlet gelimesini salam olan gerek bir millet olarak saylmalarm istiyorlard. TVipolie, bir kongre yapmya

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Sayfa

206

elverili bir yer olmaktan artk km olduundan, Argos ise tehlikeli grndnden eski Epidauras yaknlarndaki Piada'da genel bir toplant yapld. Bu toplantya ordunun ve kurtarlm vilyetlerin kanun temsilcileri itirak ettiler. talya'dan dnm bulunan 995 Maurokordatos toplantya bakanlk etti. Gerekten de burada 1/13 ocak 1822 de "Tanr ve insanlk" hu zurunda bir anayasa hazrlanarak iln edildi 996. Halk Meclisi, her ey hakknda karar verecek, her ey onun kararma bal kalacakt. Tpk Byk htill zamannda Fransa'da yapld gibi, burada da tekil edilen komiteler, btn devlet ileriyle megul olacaklard. Her yl yeniden seilecek olan "cra kuvveti" (Pouvair executif) nin emrinde sekiz nazr bulunacak ve bunlarn birincisi Arianslye (Erzkanzler) unvann tayacakt. Halk Meclisi, hkmet yelerinin ynetim kabi-yetleri hakknda hkm vermiye ve cina hallerde bunlar muhakeme etmee yetkili idi. Korinthos, bakent olarak seildi. Memleketin armas olarak, Hetair ankas gibi siyah zemin zerinde deil, fakat mavi beyaz zemin zerinde feraset tanrs tesbit olundu. Bat rneine gre tertiplenen bu temel yasann dier hkmleri, o kadar enteresan deildir. Bu hkmler, ispanya gerillas tarznda veya, birok dramatik sahneleriyle, dere-beycesine bar bozarlklar iinde yaplan bu kurtulu savann ceryanma o kadar messir olmu deillerdir. Evvelce olduu gibi sonra da siyas ve asker kargaa hkimdi. Bu kargaa, kklemi bulunan kendi aralarnda boumak zihniyeti, aile kavgalar, genel olarak ganimet toplamak hevesi, hret ve vlmee son derece dkn muhariplerin karlkl kskanlklar ile beslenmektedir. Bunlara ilve olarak, Prens veya Boyar aslndan gelen tpsilantis, Maurokordatos, Kantakuzinos ve Negris gibi bakanlar arasnda saknlmas imknsz bir anlamazlk hkm srmektedir. Yine tahsil grm generallerin fikirleri, Mora ehirlerindeki bar dnceler besliyen Arkhont'larn fikirlerine uymad gibi, aa bir kltr seviyesinde bulunan Kuzey - Yunanistandaki Klepht ve Ar-matoller de daha baka fikirler tamaktadrlar. Bylece Rus hkmeti, arn yeni bir Prenslik kurma aklndan geirmediini, nk "Mora'nn, Srplar, Eflk ve Budan'lar gibi bir halka mlik bulunmadm, ancak orada mtemadiyen birbirleriyle uraan ehirler bulunduunu" Viyana'daki tem silcisi Tatief vastasiyle Metternich'e bildirmitir ki bunda hakl olduu
995 996

Ayaklanmann dier en yksek elebalar, tm sebepten dolay hazr deillerdi; Prokesch-Oaten, m, S 249 vd. Kars. Raybaud ve Zlnkeisen tarafndan Almancaya evrilmi olan Gordon'n tarihi.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

997 998

"Des viUes toutes en rivaltte" constante et ind616bile"; Prokesch - Osten m* S. 305. Korft'lu Theotokis adnda biri Adalet Bakanlna atand. 999 Tine Prokesch - Osten m, 278 vd 1000 Gordon - Zinkeisen, S. 396 - 397.

Sayfa

207

anlalmaktadr 997. "Kanun ve mill yegne hkmetin" ilk bakanlna, artk yeni siyas bir kurul olarak Yunanistan'n siyasetini i-dare eden Maurokordatos seildi. Negris, Dileri Bakan ve derin grl bir adam olan Koletti, Savunma Bakan oldular 998. Bu hkmet, "bamszln ilk ylnda" sava organize edecekti. Fakat bu ite tam bir kaabiliyetsizlik gsterdi. Artk tahtndan indirilmi olan tiran psilantis gibi yeni hkmetin yeleri ve kavga ile vakit geiren Senato da, hi bir i gremediler. Bu arada ngiltere ile Avusturya, Babli'den bir istekte bulunmulard. Buna gre Osmanl Hkmeti, Rusya'nn drt artn kabul edecekti. Hususiyle Memleketeyn Prensliklerini tamamiyle boaltacak, idareyi yerli ve Rum aslndan olmasalar bile, yeni Hospedarlara teslim edecek; nihayet Tu na memleketleri hakknda Rus murahhaslar ile yeniden mzakerelere balamak zere komiserlerini tyin edecekti. Lkin Canip Efendinin nfuzu altnda bulunan Reislkttp Mehmet Sadk Efendi , bu ngiliz ve Avusturya isteini, 28 ubat 1822 999 tarihli etrafl bir nota ile nazikne, fakat kesin olarak reddetti. Henz k ortasnda bulundurulmasna ramen Osmanl donanmas, Amiralin vekili Kaptan Beyin komutasnda olarak tekrar Yunanistan sahillerine doru yol ald. Bu donanma, Afrika'dan gnderilmi gemilerden teekkl etmekte idi ve bunlar arasnda Msr Valisi Mehmet Ali Paann gnderdii gemiler kendini gsteriyordu .Aralarnda yalnz firkateyn vard, tekiler ise kk ve deersiz gemilerdi 1000. Hydra'da baz dostlarn bulunmasna ramen sarkntlk yapan baz Rum korsanlarnn b u yata ele geirilemedi. Kaptan Bey, daha baka teebbslere girimeden Modon'a gitti ve Yeni-Navarin'e hcum etti. Avrupa'-h Yunan muhiplerinden teekkl edip mcadele, sahasna ilk defa gelmi bulunan bir kta bu kaleyi basan ile mdafaa etti. Kaledeki Rum askerleri ise mtereddit bir vaziyette arka safta beklediler. Patras'ta toplar brakld. Hemen silerin donanmas da buraya geldi ve Zante yaknlarnda Trk donanmas ile tututuu bir arpmada hangi tarafn galip geldii belli olmad. Trk gemileri, adaya fazla yanamak zorunda kaldklar zaman, sahilden ve kk ngiliz - Avus turya filosu tarafndan atee tutuldu. Fakat her iki taraf da daha baka hareketlere girimek teebbsnde bulunmad. Bunun zerine

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

208
Sayfa

Osmanl filosu, alelacele iskenderiye'ye doru yelken at; yle ki bir ka manzaras arzediyordu. Kor-fu sularnda dolaan Trk gemilerine hcum etmek istiyen lyonyen Adalar Cumhuriyeti donanmasna ngiliz hkmeti msaade etmedi 1001. Araclk yapan devletler, hakimane bir eda ile 10 mart* ta, ne harp ne de bar olan bu nazik meseleye bir son vermek zere Rusya ile uyumas iin Babli'ye mracaat ettiler. Sicilya'da kan karklklar ve batda daha byk ihtilllerin kmas ihtimali dolaysiyle duyulan endie, zaman zaman Prusya diplomasisi tarafndan desteklenen Avusturya hkmetini ve ngiliz siyasetini, Babli'nin ayak diremesine kar dosta t, beyanat ve hatt tehdit yollariyle mcadele etmiye evketti. Rusya'nn Tahran elisi Masarovi tarafndan kkrtlan ranllar, gya Krtlerle mcadele etmekte olan Osmanl hudut askerlerinin kendi memleketlerine girmi olduunu bahane ederek, ah Fetih Ali'nin en byk olunun komutas altnda olduklar halde, Erzurum civarna, Babanoullar ailesinin idaresi altnda hemen hemen bamsz bir durumda olan Sleymaniye'ye, hatt Irak'ta bulunan Kerkk'e hcum etmilerdi. Erzurum yaknlarnda kin Top -rakkale ranllarn eline geti. ran Prensi Mehmet Ali Mirza tarafndan bozguna uratlan Badat Paasnn khyas da galiplerin tarafna geti. Fakat Babli, bu ilerle fazla ilgili grnmyordu. Yalnz baz hudut ktalar, Toprakkale'yi yeniden ele geirmek amaciyle harekete getiler. Babli, daima ran' yama etmek iin pusuda bekliyen Afganllarn aknlarna, kolerann ran'da husule getirdii zayiata ve son olaylar dolaysiyle zarara uram olan ranl tccarlarn cezalanmalarna gveniyor ve bu artlar iinde ahn ok gemeden bar iin kendisine bavuracan mit ediyordu 1002. Prusya'nn istanbul elisi von Militz, meslektalarnn Babli nezdinde yaptklar son teebbsn ertesi gn mitsizlie kaplm bir eda ile yle yazyordu: "Araclk yapmak zere bundan sonra da katlanabileceimiz zahmetlerden hi bir ey, amma hi bir ey beklemiyorum," 1003. ngiliz Hkmetinin 30 martta vermi olduu yeni bir notaya da Babli, mutad cevabn verdi. Bu cevapta deniliyordu ki: ancak emniyetle yaknda beklenen asayi ve sknet yeniden teesss ettikten sonra Memleketeyn'in Osmanl ktalar tarafndan boaltlmas mmkn olacaktr 1004. Bu sebatl
Ayn eser, S. 396 vd. Kar. Gordon - Zinkeisen, ayn yl; von Sax, S. 197 - 198. 1003 "Je n'attende plus nen, absolument rien des efforts que nous pourrions tenter"; "Acte i fragmente" II, S. 632, No.'3. 1004 "Immdiatement apres le retour de la tranquilite", qui ne tendra pas avoir lieu"; "Acte i fragmente" II, S.
1001 1002

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

red siyasetini bizzat idare eden Padiah ikna etmek iin baka bir yol grlemiyordu. Rusya, Viyana'da bir teklif ileri srerek "Avusturya'nn asker bir nmayi" yapmasn ve hem de Rus isteklerinin Babli tarafndan kesin olarak kabul edilecei zamana kadar "Osmanl lkesinin bir ksmn" igal etmesini istedi 1005. Bu Rus teklifi, Avusturya Hkmeti tarafndan reddolundu. Hayalperest yaradll ar, bylece geen yl hazrlanan byk projeden vazgeti . Bu byk projeye gre ar, bar ve dzeni korumak iin aralarnda ittifak etmi olan byk devletlerin bana geerek dik bal Trklere kar silh elde yryecek, Trkleri boyun emee zorlyacak, belki de Osmanl Devletine bir son verecek ve bu suretle, Kutsal ttifak'n amacna uygun olarak, Yunan ayaklanmasn sona erdirecekti. Bundan ayn olarak Rus nazrlar, "Rum milletinin lehine olmak zere umumiyetle bir sistem deitirmenin" zarur olduunu ihsa3 ettirmee baladlar 1006. Bu ise mttefik devletleri olduka byk glkler karsnda brakmaktan hali kalmad . Hatt Rusya'nn Viyana'daki temsilcisi Tatief, Avusturya'nn bu ilerde ne dereceye kadar beraber yryeceini anlayabilmek iin, kasd olarak, Mora ve Adalarda "Babli'nin metbluk (Suzerainete) hakkn muhafaza edebilmesi" tbirini kulland. Bu ise tam egemenlii (Souverainete) ortadan kaldryordu 1007. Fakat bu defasnda da Metternich, Rus temsilcisine kesin surette itiraz etti 1008. Avusturya mparatoru I. Franz'n anslyesi, genel bir afdan daha fazla bir talepte bulunma istemiyor ve ancak buna muvafakat edebileceini bildiriyordu . Haddizatnda ar, Avusturya mparatorunu, Babli-ye bir ltimatom vermee raz edebileceini dnyordu. Bu takdirde Osmanl Hkmeti, Hristiyan tebaasnn "saadet ve bar iinde mevcudiyetleri" 1009 iin, bu Hristiyanlarn antlamalar gereince hmisi olan Rusya Devleti le yeniden mzakerelere girimek zarureti karsnda boyun eecekti. Ayn zamanda ar, Avusturya mparatorundan, Trkler buna yanamazlarsa elisini geri ekmek ve Osmanllara kar Rusya'nn aaca muhtemel bir sava tasvip ederek hi bir surette buna engel olmamak vaadini koparabileceini mit
637 - 638; Prokesch - Osten III. 1005 "Que pensez-vous de la chance dans laquelle I'empereur, pour facillter la pacification, se trouvat porte" faire une dmons-tration militaire et occuper par exemple une porti on du territoire ottoman, en accompagnant cette occupation d'une de'claration qu'il ren-trerait dans ses frontieres le jours ou la Porte aurait satisfait sea demandes", Tatiefin ifadesi byle idi; ayn eser, S. 308. 1006 "Un changement de systeme en faveur de la natfon grecqu en gne" rai"; ayn eser, S. 314. 1007 Ayn eser, S. 323. 1008 Ayn yer 1009 "Bdstence heureuse et paisiblee"

Sayfa

209

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

ediyordu 1010. Gerekten de mparator I. Franz, Trklerle Ruslar arasnda silhl bir ihtilf kt takdirde, stanbul'da temsilci bulundurmak istemiyecei vaadinde bulundu 1011. Hatt Rusya, Prusya ile de ayn bir protokol imzala-mya muvaffak oldu. Buna gre Prusya krallk hkmeti, uzun zamandan beri dostluk mnasebetleri idame ettii Bftbli nezdinde Rus menfaatlerini destekliyecekti . Babli'den istenecek asgar tvizler unlard: "Memleketeyn Prensliklerinin tamamiyle boaltlmas", Rum soyundan kaymakamlarn atanmas, Osmanl Devleti iinde yayan Hristiyanlara yeni imtiyazlar verilmesi konusu zerinde mzakerelerde bulunulmak zere murahhaslar gnderilmesi. Bu asgar tvizlere ilve olarak Babli, sarih olarak teessrlerini ifade edecek ve bylece, daha elverili artlar elde edilir edilmez, yeni slhat yapmak mkellefiyetini zerine alm olacakt 1012. Ayn zamanda Rusya, eer Trkler yeni mzakereler srasnda mukavemet gsterecek olurlarsa mttefik Prusya'nn da yardmn kendine salam oluyordu . Bylece ar, balak hkmdarlarn kararlatrm olduklar yeni bir aracl saladna inanyordu 1013. Tabi olarak Babli'nin, bu szlemelerden haberi yoktu. Fakat, Hurit Paann artk tamamiyle serbest kalmasna, Tepedelenli Ali Paann brakt byk servetin Devlet hazinesine girmi olmasna ve ancak 1823 de imzalanabilen Trk-ran bar antlamasnn daha nceden salanm 1014 bulunmasna ramen, nedense t yaz ortalarna kadar esasl tedbirler alnmad. Olympos danda ayaklanan ArmatoFler, ancak nisanda glkle bastrlabildi. Bunun zerine Abdula-bud Paa, Kara-Veria ve Neusta'yi ald. Zalim Yahudi etelerinin yardm ile o, susuz halka en byk gaddarlklar gsterdi: Mays aynda Selanik'te, kutsal Athos da keilerinin rehineleri de idam olundular . Karystos'u kuatan Euba silerinin baarlar, ancak ksa bir zaman iin srd. Vaktiyle Tepedelenli Ali Pagann hizmetinde ete Reislii yapm olan Klepht'lerin ba Odysseus, zaman zaman psilantis ile ibirlii yapmasna ramen, Zeytun'u almya muvaffak olamad. Neopatrai veya Patrack, Trkler tarafndan yeniden ele geirildi. Atina'da toplanm bulunan Hel-len muhipleri ve bunlarn Rum soyundan dostlar,
Ayn eser, 3. 328 vd. Ayn ye 1012 Ayn yer.. 1013 Ayn eser, S. 362. 1821 de ar, byle bir bulumann Memleketeyn Prenslikleri snrlarna yakn bir yerde yaplabileceini mid etmiti; ayn eser, S. 187. 1014 Kars. Stragonofn Canip Efendi nezdinde haziran 1822 de yapt beyanat: "Je ne considere l'affaire avec la Perse que comme une simple querejle de frontieres, beaucoup trop insigniflante pour mriter le nom de gnerre"; ayn eser, s. 382.
1010 1011

Sayfa

210

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Ayn eser, S. 481 vd. Reverseaux'nn komutas altndaki Fransz korveti "L'Ac-tive", bu bedbahtlarn bazlarn kurtard; ayn eser, S. 487. 1017 Ayn yer.
1015 1016

Sayfa

211

marttan 22 maysa kadar btn gleriyle uratklar halde, Akro-polis'i alamadlar. Ancak 22 mays gn 1150 kiiden ibaret Trk garnizonu silhlarn teslim etti 1015. Aldklar kt harp haberleri dolaysiyle galeyana gelen galipler, bizzat kendi hayatm tehlikeye sokan konsolos Fauvel'in ve raealek-dalarnn e^gel olmak istemelerine ramen, teslim olan bu Trklerin ounu paraladlar 1016. Disiplinsiz Rum eteleri ile beraber az sayda Hellen muhipleri: (Franszlar, Almanlar, talyanlar, Polonyallar, svireliler ve ngilizler), hemen hemen hi bir yerden takviye kuvvetleri alamyan Trk garnizonlarna kar, Patras ve Nauplion'u zaptetmek iin dnyorlard. Bu disiplinsiz Rum etelerinin Bakomutanlna Yunan Hkmeti yeleri ve Mill Meclisin ikinci Bakan tarafndan Aleksander Maurokordatos atanmt. Bakomutan, tam anlamiyle bu Rumlarn diktotr idi. Mart aynda Trkler, Patras kalesi nnde bir yenilgiye urad lar. Nisan sonunda da, Nauplion'daki Trk garnizonu teslim olmya hazrd. Fakat Rumlar, bu defa mtadlar olan vahilii yapmakszn, ancak hazirann son gnnde Naupliona'a girdiler. Birka gn nce mer Bryones ile Hurit Paalar, Suli nne gelmilerdi. Bunlarn amac, isyann yuvas olan bu mevkii itaat altna almak veya yoketmek idi. Fakat hi bir i gremediler, teki Paalardan ile beraber mer Paa, da kahramanlarn sargda bulundurmak amaciyle orada kald. Bakomutan Hurit Paa ise, Mora'ya bir sefer hazrlamak zere Larissa'ya gitti. Maurokordatos, daima kendi istekleri gibi hareket eden "General" lerden Kolokotronis ve Odysseus ile mmkn olduu kadar uyuarak asker hareketleri dzenli bir ekle sokmak acamiyle kuzey batya, Suli blgesine ve Vostitza, Patras, Missolonghi'ye doru gitmiti. Fakat Maurokordatos, hakik bir ordu vcude getirmiye muvaffak olamad. Asta nnde yaplan arpmalarn hemen hemen hepsinde temmuz sonlarna kadar maiyetindeki ArmotoUerle Bat Avrupal yardmclar, kat kat stn bir dman karsnda yenildiler . Ayn 16 snda Peta yaknlarnda yaplan byke bir meydan muharebesi, Arnavut yardmclar tarafndan braklan Hristiyanlarn tam bir yenilgisi ile sona erdi 1017. Yarallar arasnda Bavyera'l General Normann da bulunmakta idi. Arkadalar da ksa bir zaman sonra, grne gre uursuz bir gaye urunda, yaplan mcadele meydann dan

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Sayfa

212

ayrldlar. Ordunun geri kalan ksm, Atina'da psilan-tis'in komutas altna girdi. Fakat bu arada Babli, esrarl bir bekleme halinde imi gibi grnyyordu. En iyi Asya'l askerlerinden 7000 kii 1018, hl Memleketeyn'de bulunmakta idi. Maurokordatos'-un, sava kabiliyetine mlik bulunanlarnn saysn ancak 20.00 kadar tahmin ettii yenierilere ise, bunlarn a-mansz dman Sultan Mahmud'un itimad yoktu. Bundan baka Sultan Mahmut, Rum ayaklanmasnn daim i anlamazlklarla sona ereceinden emin grnyordu; hakl olarak, Rusya'nn bir harp hazrhyabilecek' durumda olduu mddete, zaten az sayda olan ktalarn kenar ke yerlerde kullanmann tehlikeli olacana kan bulunuyordu. Bylece yalnz Kaptan Paa, alt byk harp gemisi ve on firkateynden teekkl eden byk bir donanma vcude getirdikten sonra, artk denizlerde de yorgunluk almetleri gsteren silere kar harekete geti. Sisam adasndan yksekten atmay seven iki serseri sergzeti, Hellen hrriyetinin balad yeni devri tamim etmek amaciyle mart sonlarnda Sakz adasna gittiler. Sisam adasnn ahalisi, korkun ekiyalar olarak zmir blgesine bel kesilmilerdi. Asya kysnda hakik bir Yunan adas olan burada 14 000 Hristiyan oturmakta idi 1019. Yaknndaki Sisam ise ok bayndr bir ada olup zerinde 150 000 insan yaamakta idi. Bunlarn an cak drtte biri Mslman idi. Burada 66 ky ve pazar 1020, 300 manastr ve 600 kilise bulunmakta idi. Sakz ahalisi arasnda talyan veya yar talyan soyundan pek ok Katolikler vard. Bunlar, din ayrl yznden, hi bir zaman Rum ayaklanmasna sempati gstermemilerdi. Halkn heyeti umumiyesi, grltl nmayileri ilgisiz olarak uzaktan seyretti. Dardan gelenler, Trklerin evlerine ve tapmaklarna pervaszca saldrdlar. Fakat kalede Paa, hi beklenmedik ekilde saylar az olan dmanlarn btn hcumlarna kar mukavemet etti. 11 nisanda Kaptan Paa, ilerinde din gayretiyle heyecana gelmi birok ulem ve imamlarn da bulunduu kalabalk gnlllerin banda olduu halde, muhasarada olan Trklere yardm etmek amaciyle Sakz'a gitti. Bir ka saat iinde siler dalarak kamya koyuldular. Tripo-lie'de kurban gitmi olan Mslmanlarn intikam Sakz'n susuz halkndan alnd. Be gn sren katilamdan kurtula bilenler, esir olarak alnp gtrldler . 70 000 insan hayatn veya
1018 1019 1020

Acte si fragmente" II, S. 642 vd. Macferlane II, S. 42. Ayn eser, S. 75, 79.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Ayn yer. "Trente. ou quarante miserables navires marchands arm<Ss, que Fon appelle la marine des Grecs"; ayn eser, S. 451.
1021 1022

Sayfa

213

hrriyetini kaybetmiti. ok daha evvelden-beri rehine olarak tutulan kimseler, bu meyanda Bapiskopos, vatan haini olarak idam olundular. En sonunda Kaptan Paa, hayatta ve serbest kalm olanlara umum bir af iln etti ve affa riayet edilecei Avrupa devletlerinin konsollar tarafndan garanti edildi. Lkin asl byk felkete sebep olanlar, fazlasiyle hak ettikleri cezaya arplmadan kurtuldular 1021. Fakat ok gemeden, toplanma yerleri olan Psara'dan kalkan Rum gemileri, faciann intikamn almak zere Sakz adasna geldiler. yoniyen adalar komutan ngiliz Generali Maitland'n ifadesine gre bu gemiler, krk dkk 30-40 ticaret gemisinden ibaret olup ilerinde silhl taifeden baka kimse bulunmamakta idi 1022. Bu kk filonun komutan, Andreas Miaulis idi. Miaulis abuk hereket eden yangn ge-mileyeriyle Kaptan Paa'nn byk donanmasna hcum etmek cesaretini gsterdi. Ramazan gnlerine rastlyan mays sonunda giriilen bu cretli teebbs, baarszlkla sona er di. Fakat 18 haziranda tekrarlanan ikinci bir hareket neticesinde Trk donanmasnn bir ksm mahvedildi. Bu olay, eski Osmanl kaptanlarndan birinin bir zamanlar Rus donanmas tarafndan ayni tabiye ile hcuma urayarak gemilerini kaybetmi bulunduu yerin ok yaknlarnda cereyan etmiti. Trk Amiral gemisi alevler iinde yand. Kaptan Kara Ali ise, kendisi tarafndan tahrip edilen ve kan ile lekelenen adann kysnda can verdi. Bu byk baarlarn Rumlar, Psa-ra'h Konstantin Kanaris'e borlu idiler. Fakat lmden kurtulan birok Trk askerleri, ada zerinde rastladklar btn Hristiyanlar byk bir soukkanllkla ldrerek Komutanlar Kara Ali'nin cenaze trenini yaptlar. Dini kin ve garez yznden fec cinayetlerin ilendii me'um gnler geri dnme benziyordu . stelik ok kk gemilere sahip bulunan ve yalnz yangn gemilerinin salyabilecei baarlardan baka birey beklemiyen Rumlar da, disiplin noksanl ve an'anev cesaretsizlikleri dolaysiyle bu durum karsnda hi bir i gremediler. Trk donanmas, Boazlara ekildi ve buradan temmuz ortalarnda batya doru yelken at. Donanma evvel kalabalk Msr kalyonlar (hepsi birden 106 gemi) ile birleti. Msr filosunun komutan Hasan Paa, daha nce si Girit sahiline gitmiti. Burada siler baarlar kazanmlard. Mikhael Komnenos Afenduli ve Sphakia'hlar Kanea Paasn sarg iine almlard. Hasan Paa, Kanea Paasn muhasaradan kurtarmak grevini almt. Sonradan da

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Sayfa

214

buradaki hareketler Msr ktalar tarafndan yaplm, fakat isyan bastrlamamtr 1023. Msr filosu ile birletikten sonra Osmanl donanmas, bizzat Kaptan Kara Ali'nin ardas Kara Mehmet'i ieri almak amaciyle yoluna devam etti . Strangford tarafndan Tuna memleketlerine gnderilen bir ajan, daha nisan sonunda geri dnm ve hl orada mevcut bulunan Asya'l Trk askerlerinin zulm yapmadklar gn gemedii haberini getirmiti. Bunun zerine ngiliz elisi, bu insanla aykr hareketlere bir son verilmiyecek olursa "kendi bahtna terkedilecek olan" Babli'nin nazik meseleleriyle alkadar olmyacan syliyerek, tehdit etti ve hatt daha ileri giderek stanbul'dan kp gideceini anltt. Bunun zerine Babli, yenierilerin ve stanbul'daki Mslmanlarn sinirleri gerilmi olduu nazar itibare alnarak imdiye kadar gizli tutulan Memleketeyn'in tamamiyle boaltlmas emrinin 15 maysa kadar uygulanacan ve Rumen soyundan prenslerin 10-15 gne kadar tyin edileceklerini cevap olarak bildirdi. Aleksander Sutzo'nun olu, Skarlat Kal-limachi'nin olu, Argyropulos, Negris, Aristarkhi gibi Babli'ye sadk kalm olan Rumlarn prenslik tahtn ele geirebilmek iin sarfettikleri btn gayretler, boa kt. Eflk ve Budan boyarlar tarafndan seilen prens adaylar stanbul'a geldiler ve sayg gsterilerek erefle kabul olundular. Fakat, bunlarn gelileri Sakz adas zerinde kanl olaylarn cereyan ettii gnlere rastladndan, stanbul'da serbeste dolamalarna msaade olunmad. Eski Kaptan Abdullah, bu misafirleri beklemek ve muhafaza etmek emrini ald 1024. 13 temmuz gn Joan Sandu Sturza Budan Prensliine ve Gregor Ghica Eflk Prensliine atandlar. Unvanlarn alabilmek iin kendilerinden hi bir ey demeleri istenmemiti, tedenberi mtad olduu zere pahaliya mal olan tren, bu sefer yaplmad. nk byle bir enlik, intikam duygusu ile ileri kaymyan Trkleri tahrik edebilirdi 1025. Grltsz ve layisiz olarak Sturza, kara yoliy-le ve Ghica, deniz voliyle bakentlerine gittiler. Vardklar zaman kendilerinden nceki prensleri yerlerinde bulamadlar. Konstantin Negris, Mora'da silere komuta eden kardeine yardm etmi olmak suu ile idam olundu. Negris'in Moldavyal meslekda Stephan Vogorides, ancak g halle hayatn kurtarabildi. Fakat srgne gitmek zorunda kald . imdi Babli, "drt nokta" nn ihtiva etii Rus isteklerinin ilkini yerine
1023 1024 1025

Gordon - Zinkeiaen, S. 573 vd.; Trikupis. "Acte i fragmente" II, S. 640 vd.; Kogalniceanu, Letopi-sete m, S. 434 vd. nda Boyarlarn Journali. Trkler, ByUkdere'de yoldan geerken arabasn taglam-lard.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

getirdikten sonra, Asya tarafnda snrlar meselesi ile Aripel adalarnda Rus ajanlarnn hareket tarzlar ve Bkre'teki Rus konsolosu Pini'nin silerle artk yazl belgelerle isbat edilmi olan mnasebeti 1026 hakkndaki ikyetlerini ileri srebileceini zannediyordu. Ayn ekilde Osmanl Hkmeti, Memleketeyn Prensliklerinde yabanc tebaasnn gzden geirilmesini istiyordu 1027. "Bencil ve hain yabanclar" sayd Rumlarn bundan byle Eflk ve Budan'da yaamalarna msaade etmek niyetinde deildi. Yeni Prenslerin sadakatlerinden emin olabilmek iin her ikisinin de memleketinde Trk polis kuvvetlerinin bana yksek ahsiyetler geirdii gibi Prensliklerin temsili grevlerini zerlerine almak zere Kapu Khyas olarak Prenslerin . en byk oullarn istanbul'a istedi 1028. Buna mukabil, asayii bozanlara artk gz yummuyaca hususunda Sultan Mahmut'un verdii deimez karar fiiliyat sahasna intikal ettirmek iin, btn tehlikeli unsurlar bakentten, uzaklatrld veya cezaya arptrld. 8 austosta len Patrik Euge-nios'un cenaze trenine sarayn btn Bostanclar itirak ettirildi 1029. Yerine geen Chalkedonia'l Anthimos, 1821 ylnda zindana atlan piskoposlardan biri idi . Bunlardan sonra Strangford ile Avusturya elisi Ltzow, artk yerine getirilmi olan artlar bildirmek zere Rus arna bir murahhas gndermesi iin Babli'ye bask yaptlar 1030. En nfuzlu idare adam olarak mevkiini muhafaza etmi bulunan Canip Efendinin cevab yle oldu: "Bizim mzakere edilecek, istenecek ve verilecek hi bir eyimiz yoktur" 1031. Canip efendi szlerine devamla: "imdiye kadar biz, i ilerimize yabanclarn karmalarna msaade ettik; nk meselelerin durumu, bir an iin, antlamalarla kabul edilmi olan baz mkellefiyetlerin yerine getirilmesini srncemede brakmya bizi zorluyordu; nk Avrupa hkmetleri kendilerini genel olarak antlamalar korumya memur kuvvetler sfatiyle ortaya atmlar ve bunun neticesi olarak antlamalarla ilgili ne varsa hepsini gzden geirmek hakkna mlik bulunuyorlar, veya hi olmazsa byle bir hakkn kendilerine verilmi olduunu sanyorlard. Fakat byle bir karmya sebebiyet veren meselenin ortadan kalkmas ile birlikte mdahale de son
Ayn eser, S. 653. Ayn eser, S. 654, No. 3. Ayn yer. Kars- "Archiva genealoglca", Jassy 1012, I, No. 1; benim "S risorl domnesU", Valeni! - de - Munte, 1912 deki Sturdza'-nn mektubu. 1029 Kars. "Acte i fragmente" II, S. 659, No. 2 ve Gordon -Zinkeisen. 1030 Ayn eser, S. 374 vd. 1031 Ayn eser S. 380: "Nous n'avons rien negocier, rien & sol-liicciter et rien accorder"; ayn eser S. 376.
1026 1027 1028

Sayfa

215

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

bulmaldr. Bamsz bir devlet ye her hkmet gibi bizim de, zerimize aldmz ykmllklere aykr olarak hareket etmemek artiyle, byle bir hareketten en byk bir titizlikle kanacaz. Kendi i ilerimizi, istediimiz ekilde kendi kendimize dzenlemiye hakkmz vardr" 1032 dedi. Bilgin bir adam olup Aristoteles'in bir eserini tercme ederek Trk edebiyatna kazandrm olan Canip Efendi, bundan sonra kendi efendisinin tebaalar bulunan Rumlarn ayaklanmas ile ngiliz Kiralnn tebaasndan Ms lmanlarn karabilecekleri bir ayaklanma arasnda bir mukayese yapt ve byle bir halin vukuunda Osmanl Padiahnn bu ie mdahale etmiye ve silerin lehine olmak zere mzakerelere girimiye hakk olmadn ilve etti. Fakat Canip Efendi, bu mukayesesinde bir ey unutuyordu: Zamann kuvvet artlan deimiti. yle bir zamanda yaanyordu ki Osmanl Devleti birka defa kendini mdafaa edebilecek kudreti gsterememi ve ancak Avrupa diplomasisinin mdahalesi sayesinde mahvolmaktan kurtulabilmiti. Ayn Avrupa diplomasisi de Trk ilerini kontrol etmek hakkn kendinde gryordu. Canip Efendi dnmyordu ki Avrupa, hususiyle Viyana Kongresinden sonra tek bir siyas vcut, hem de Hristiyanlk esaslarna dayanan siyas bir vcut halini almt; belli bal hkmdarlar kutsal bir ittifak aktetmilerdi; bizzat Strangford, "Hristiyan Avrupa" (l'Eu-rope chretienne) adma konuuyordu 1033; romantik bir devirde Hal seferleri fikri yeniden uyandrlmt . Daima nfuzu artan halk efkr, din olduu kadar Hellen mu-hiplii bakmndan da Rumlarn tamamiyle lehinde idi ve ayaklananlar cezalandrmak iin alnan tedbirleri, isyan etmi olan bir tebaaya kar deil, Herodotos ve Plutarkhos zamanlarndaki gibi hrriyetleri iin den "Hellen halk" na kar yaplmakta olan zulmler olarak gryordu 1034. Bununla beraber Canip Efendi, "Babli'nin i ilerine yabanclar kartrmamak ve antlamalarla tyin olunan hareket hattnn bir adm bile
Ayn eser S. 380: "Nous avons admis jusqu'a prsent l'ingrence des Puissances fitrangeres dans nos affaires interieures parce que l'tat de ces affaires nous obligeait suspendre momenta -nment l'execution de certaines obligations des traits et parce que les Cabineta de l'Europe se constituaient les gardiens des traits en general et avaient, par conse"quent, ou s'imaginaient, du moins, avolr le droit de prendre connaissance de tout ce qui s'y rapporte. Mais cette ingerence doit cesser du moment ou la cause qui l'avait notive'e vient diaparaitre. Nous sommes une Puissance indpendante et nous poss-dons le me"me droit qe tout autre gouvemement d'aranger nos af-fairea interieures comme nous l'entedons, pourvu que nous ne econtre-venions point aux obligations constractes en dehors, et c'est ce nous aurons grand soin d'viter". 1033 Ayn eser, S. 407 1034 Hakikaten de Canib Efendi, Tripolice, Navarin, Korinthos ve Atina'da yaplan zulmleri son zamanlarda yalnz Sakz'da uranlan zulmlerle mukayese kabul etmiyecek derecede olduuna, Strag -ford ile yapt konumada iaret etti; ayn eser, S. 388. Trk kaatil-lerinin istanbul'da cezalandrlmalar hakknda bak, ayn yer.
1032

Sayfa

216

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

dna kmamak kararnn kat'i ve deimez olduunu" sylyerek szlerini bitirdi 1035. Fakat Kutsal ttifak diplomasisi, Tatief'in Viyana'da yapt mzakerelerden sonra, bu grle taban tabana zt bir zihniyet besliyordu. Gerek Avrupa birliinin en nfuzlu ahsiyeti olan Avusturya Bavekili Metternich'in ve gerekse dier meslekdalarnn ikide bir tekrarladklar sz u idi: "Her halde bu i sona ermelidir; Avrupa'da biricik sava daha uzun zaman devam edemez" . Haziranda Viyana'da toplanan "mahrem konferans" in fikri bu idi. Avusturya mparatoru da Rus dostunun btn hareket hattn kaytsz artsz tasvip etmiti 1036. Konferansa itirak edenlerden yalnz Fransa ve bir dereceye kadar da ngiltere, imdilik bir para ekingen davranmlard 1037. Rusya'nn daima artan nfuzu altnda cereyan eden mzakerelerin neticesinde Rus isteini kabul ederek kuzey komusu ile yeni mnasebetlerini dzenlemek ve kendi Hristiyan tebaas ile mnasebetleri hakknda mzakerelerde bulunmak zere bir murahhas gndermesi iin Babli'nin btn diplomasi vastalariyle zorlanmasna karar verildi. Birleik Avrupa, en fazla olarak arn isteklerinde Padiahn hkimiyetine dokunabilecek hi bir ey bulunmad hakknda Babli'ye bir teminat verebilirdi. Hakikatte ise bu Rus istekleri, genel bir af ve stelik "Rumlar iin imdikinden daha iyi bir takm yaama artlar salanmasn ihtiva ediyordu" 1038. ngiliz elisi Stangford, Metternich'in dncelerini ve niyetlerini daha iyi bir ekilde anlamak amaciyle, Viyana'ya gidecekti. Bu seyahatten evvel, 27 austosa rastlyan Ramazan Bayram arefesi gn, yeni tesbit olunacak esaslar hakknda ingiliz elisi ile Canib Efendi arasnda bir konuma yapld 1039. Trkiye'nin en iyi devlet adam olmasa bile muhakkak ki modern Osmanlla gven duygusunu btn mes-lekdalarndan daha sebatla etmsil eden Canib Efendi, konumalar srasnda yle dedi: "imdi biz hepimiz skdan skya birbirimize bal bulunmaktayz . ilerimize yabanclarn mdahalesine katlanmaktansa lmei tercih edeceiz" 1040. Rus himayesi daima hkimiyeti istihdaf etmektedir. Ac hatralarla dolu
La re"solution dfinitive et irrevocable de la Porte de ne point admettre l'ingrence trangere dans ses affaires domestiques et de ne point faire un seul pas au-del de la ligne prescrite par les trai-te"s"; ayn eser, S .390. 1036 Ayn yer. 1037 Ayn eser, S. 396. 1038 "Une amnistie et les conditions d'existence admissiblea pour les Grecs"; ayn eser, S. 402. 1039 Ayn eser, S. 406 vd. 1040 De pe>ir plutt que d'admettre l'ingrence etrangere dans nos affaires domestiques"; ayn yer.
1035

Sayfa

217

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

mazi, bunu hi bir phe brakm-yacak ekilde isbat etmitir. "Sizin yardmnza talip deiliz ve muhta da deiliz" 1041. Canib Efendinin fikrine gre genel af, ok daha evvelden iln edilmi olan bir tedbirdi. Bir Hellen Devleti kurmak hlyasna kaplp mtemadiyen bu uurda almakta olan Rumlar ise. ne eit slhat yaplrsa yaplsn, baka'trl tatmin etmenin imkn yoktu . Rumlar, "yeni avantajlar" (faveur mouvelle) hak etmi deillerdi. Fakat af siyaseti. Babli'nin menfaatlerine en ziyade uygun olan bir siyasetti 1042. Sultan Mahmud'un nazrnn syledii son sz yle idi 1043; "ngiltere iin her ey yapraya hazrz, fakat erefimizden ve bamszlmzdan fedakrlk yapmamak artiyie. Viyana'da buluacak olduunuz vezirinize bunu sylemelisiniz" . Fakat Stangford, Viyana'da Ruslarn yeni yeni istekleriyle karlaacakt. Bu istekler arasnda Rusya, baka milletlerin gemilerinde, dola-ysiyle henz devletsiz olan Rum gemilerinde Rus sancann tanmasn Babli'nin kabul etmesi de vard. Halbuki Babli, bu gibi suiistimallere tahamml edemiyeceini daha nceden sarih olarak iln etmi bulunuyordu 1044. Daha haziran sonunda Hurit Paa, Larissa'daki kararghndan, 20 000 kii ile siler zerine umum! bir taarruza gemek emrini vermi bulunuyordu. Hurit Paann tyin ettii nc kuvvetleri komutan, haziran ortasnda Thebai'e varmt. Bunun topla, kuvvetli svarisi ve ateli Arnavutlar karsnda Rum eteleri ve ekyalarndan teekkl eden kk kuvvetler, reislerinin kcndiierir.e Oyssens ve Achilles adlarn vermelerine ramen, korkaka kap daldlar. Korinthos da, az sayda mdafileri tarafndan alelacele boaltld. Trk nc kuvvetlerine mensup 40 atl, hi bir mukavemetle karlamakszm kolayca Nauplion'a girdi. mzalad teslim artlar anlamasna gre bu ehir, 25 gn iinde imdat kuvvetleri beklemek hakkna mlikti. Argos'da bulunan Rum Hkmeti de, bir oklar gibi, ancak kamakta selmeti arad. Hakikaten de bu hkmetin elinde asker kuvveti yoktu, Maina kahramanlar, kayalk dalara ekilmeden nce, sulh ve skn iinde yasyan halk, mirlerini ve silh arkadalarn pervaszca soyup soana evirdiler. Osmanl donanmasn yenen Hydra ve
"Un Etat qui ne sollicite pas leur assistance et qui n'en a mil besoin"; ayn eser, S. 417 - 418. Ayn eser, S. 422. 1043 O zaman Baavu rtbesini haiz bulunuyordu. 1044 Ayn eser, S. 432 vd. Bablinin koyduu bu kaide, Ruslar tarafndan "mesures qui allaient fermer au commerce russe" - pek de ehemmiyetli olmad halde - "une partie de ses plus importants marche's" olarak vasflandrlyor ve fena niyete hamlolunuyordu; ayn eser, S. 439. Babli e hibir antlamalar bulunmyan spanya, Portekiz ve Sicilya devletlerine ait gemilerin kaytlarndan, sonra nemle "et autres" - S. 441 - sz ilve olundu.
1041 1042

Sayfa

218

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

"ImMcUite", folie, nullitS absolue"; ayn eser, S. 451. Ve iki yldanberi gerek anlamda bir muharebe vki olmadna iaret ediyordu: "rien qui ait me"rit le nom d'un combat, ni sur mer, ni sur terre".
1045

Sayfa

219

Spetzia denizcileri de aynen onlar gibi hareket ettiler. O zamana kadar hi bir millet ahlk ve milli eref iin bu kadar korkaklk, bu kadar intizamszlk ve anlayszlk gsterdii grlmemiti. Senatonun iki yesi, ingiltere'den yardm dilenmek amaciyle gemilere binerek Zante'ye gittiler. Fakat Argos yaknlarnda kin Larsa kalesinde psilanti, kardeleri ve Georg Kantakuzenos ile birlikte, hayatlarm feda etmek ve milletlerinin ereflerini kurtarmak iin hazr bir durumda bulunuyorlard. Artk meru Bakomutan olarak hareket eden Kolokotronis, onlara yardm etmek zere Tripolie'den oraya gitti. Bu suretle teekkl eden kk Rum ordusu, Trkleri memleketinden karabilecek kudrette deildi; Fakat Trkler de ona taarruz etmediler. En sonunda Mora'nn bu tahkimli mevkii de dt. Fakat Nauplion yaknlarnda kin Burci Hisar, Seraskerin bu civara gelmesinden sonra da, mukavemette devam ediyordu. Bununla beraber Trk kuvvetleri komutan Dramal Mahmut, Kaptan Paann henz gelmemesi, mhimmatn tkenmesi ve orduda hastalklarn bagostermesi yznden, daha austos balarnda, Kolokotronis'in ve psilanti kardelerin komutalanndaki Rum ordusunu imha edemeden veya hi olmazsa daitamadan, ricat zorunda kald, yle anlalyor ki Maitland hakl olarak u hkm vermitir: Bu szde harp, her iki tarafn da "tasavvur olunamyan aptallklarn, deliliklerini ve deer bakmndan tam bir sfr olduklarn" meydana karmtr 1045. Asiler, stelik stanbul'dan ald talimata uyarak ok mlayim davranan Trk komutannn bar tekliflerini reddetmilerdi. Bunlar, yorgun dm Trklerin Korinthos'a giden yol zerindeki dar boazlarda yollarn kesmek istiyorlard. Fakat piyade olan Arnavutlar, byle bir tuzaa dmi-yecek kadar dalk araziye alkn idiler. Buna mukabil Te-salya Beyinin komutasndaki svariler g duruma sokuldular. Bunlar ancak Korinthos'tan gnderilen toplarn yardm ile ve tekrar tekr ar taarruzlar yapmak suretiyle ar kayplar pahasna olarak kendilerine yol aabildiler. Rumlara kalan ganimetler pek zengindi. Sultan Mahmud'un btn toplar Mora'da kalmt. Kuvvetli Trk donanmas Patras'dan geldii zaman i iten gemiti. Ancak eyll sonlarnda geldi ise de Spetzia'ya cidd olarak hcum etmek cesaretini gsteremedi. Ayn ekilde, karsnda bulunan Miaulis'in komutasndaki donanmaya da bir ey yapamad. Trk donanmasn -daartk

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Sayfa

220

talyan, spanyol harp esirleri ile Rumlar hizmet gr-miyeli beri Osmanllar denizde fazla byk baarlar gsteremiyorlard. Yeni Kaptan Mehmet Paa, Rumlarn Burci'den kam bulunmalarna ramen ve hi olmazsa Nauplion'a erzak ve mhimmat karmadan, sknetle Girit'te Suda limanna doru yelken at. Sonra, korsanlarn takibiyle kendini tehlikede grerek, bu limandan ayrld. Bylece Nauplin. 1823 ocak ay balarnda Rumlarn eline geti. Fakat Yunan hkmeti yeleri, uzun zamandan beri iinde barndklar gemilerden g halle dar kmak cesaretini gstereb ildiler ve Astros yaknlarnda bir kye, sonradan da Kastri'ye gittiler. Bundan sonra Dramal Mahmut'un komutasndaki Trkler, Kuzey Yunanistan'da da asayii yeniden kurmak iin harekete getiler. Burada mesele, artk diktatrle seilmi bulunan Odysseus Andrutzos'un komutasndaki Armatrleri pskrtmek, bir de Salamis ve anari iindeki Atina'ya ahsen gitmi olan tpsilantis'in etrafna toplanm bulunan az sayda muntazam ktalarla Hellen muhiblerini datmaktan ibaretti. Salona igal olundu ve maiyetinde ancak 1000 kiilik bir kuvvet bulundunduu halde Atina'dan alelacele gelen "diktatr", kasm ay banda yenildi. Burada da Serasker silere tam bir af vaadinde bulundu; fakat siler bunu da kabul etmekten kandlar. Serasker, aldatc bir mtareke ile iktifa etti. Nihayet bat taraflarda Trk kuvvetlerinin harektn idare eden mer ByrGnes, 9 austosta Suli'yi teslim olmya zorlad. Prevesa'daki ngiliz konsolosunun aracl ile ve garantisi altnda Suli, gerekten erefli saylacak teslim artlarna boyun emiti. Fakat ekim 1822 ile ubat 1823 arasnda Yusuf Paann donanmas tarafndan desteklenen 1046 mer'in, kuvvetle tahkim edilmi olan Missolong-hi'yi ele geirmek iin yapt btn gayretler neticesiz kald. Bizzat Maurokordatos, saylar kalabalk bar taraftarlannin genel aff kabul etmelerine engel olmak amaciyle Misso longhi'ye gitmiti. Birka hafta nce Rus an bir mddet Viyana'da kaldktan sonra, kasm aynda Verona hkmdarlar kongresi topland. Bu kongre ise, Yunan meselesinin zlmesine; bu ete harplerinden ve ykk surlar veya alelacele yaplm amurdan dvarlar tarafndan muhafaza edilmekte olan kk ehirlerin ard aras kesilmeyen muhasaralarndan, mnferit kahramanlk hdiselerinden ve genel ka ile panikten, bir tarafn asker gezinti mahiyetinde hareketleri ve te tarafn ete basknlarndan ok daha
1046

Onun hareketlerini nlemek in bir Rum filosu geldi.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

fazla yardm etmiye muvaffak olmutur. Bylece Rumlarn geri tannan ve fakat hemen hemen dinlenmiyen reisleri de, bir "vatan ve bir hkmdar" elde edebileceklerine inanyorlard 1047. Bu adamlar, szde kilise birlii taraftarlar sfatiyle Papaya bavurduktan sonra Verona kongresine temsilcilerini gndermilerdi. Burada marurane bir eda ile, fakat bak i kata aykr olarak, "her tarafta, Peloponnesos ehirlerinin surlar zerinde, Attika, Eu-boea, Betia, Akarnania, Aitolia ve Tesalya ile Epiros'un byk bir ksmnda, Girit ve Ege adalarnda hal bayran dalgalandn" 1048 haber veriyorlard. Rusya, Verona*da da bir zafer treni kutluyor gibi grnyordu. mparatorun ahs kanaatlarna gre Avusturya, Rusya'nn o zamana kadar takip etmi olduu siyaseti "salam ve licenabane" buluyordu 1049. Ayn ekilde Prusyallar da, arn "birok fedakrlklarn" vyorlard 1050. Fransa, memleketine geri dnen Bourbon'lann hamisi olan Rusya'nn "asl ve licenabane duygularn" hak-kiyle takdir ederek siyasetini "tamamiyle tasvip" ediyordu . Yalnz ngiltere, bu umum ve hararetli szlere brnm vmelere ekingen davranyordu, ingiliz temsilcisi Strangford, 1823 yl balarnda, becayi olunan Avusturya elisi Ltzow'un ardas Ottenfels'den biraz sonra stanbul'a dnmt. ngiltere hkmeti, Ruslar tarafndan birok hcumlara uruyan Strangford'un drst hareket ettiini isbat ettikten sonra, "Trkiye ile Petersburg hkmeti arasnda siyas mnasebetlerin yeniden kurulmasn imkn iine sokacak yegne artlar" 1051 lehinde Babli nezdinde teebbste bulunmya hazr olduunu bildirdi. Fakat bu artlar, esasl bir noktada eskilerinden farkl idiler. Geri Padiah, Rumen "Hospodarlarnm" tayinini kuzey komusunun nazrlarna dorudan doruya bildirecekti; Tuna'nm br tarafnda bulunan Trk askerlerini de geri ekecekti. Fakat Osmanl mparatorluu iinde yayan Hristiyanlarn, hususiyle Rumlarn durumlar hakknda mzakerelerde bulunmak amaciyle her iki tarafn murahhaslar tayin etmeleri art, artk

Ayn eser, S. 447 - 44. Kars. muvakkat hkmetin Avrupa hkmdarlarna gnderdii mektuplar: Frokesch Osten m, S. 17 vd. 1048 "La banniere de la crobc, partout victeurieuse, flotte sur les remparta de toutes les villea du Peioponese, en Attique, en Eubee, en Beote, en Acarnanie, en Etolle et dans une grande partie de la Thesaa -lle et de l'Epire, alnai qu'en Crete et dans les Ues de la Mer Egee"; ayn eser, S. 449. 1049 "Selne et genreuse". 1050 "Sacrlfices nombreuc" 1051 "Les seules conditions auxquellea puisse a'operer le rtftablisae-ment de ses relations diplimatlques avee le Cabinet de Saint-Peters-bourg"; Prokesch-Osten m, S. 437 vd.f 441.
1047

Sayfa

221

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

222
Sayfa

istenmiyordu. "Babli, bar bizzat temin etmek yetkisine mlikti" 1052. Ruslarn ileri srdkleri yeni istee, yani kendi sancaklar ile Rum gemilerini himaye etmei istihdaf eden istee gelince, mttefik devletler tabi olarak en sarih bir ekilde Levante Kumpanyas ile stanbul ve zmir'deki ticarethanelerin menfaatlerini gznn-de tutan ngiltere, bunun yalnz Trkiye ile henz ticaret antlamas yapmam olan devletlere mil olabilecei ve silerin elindeki gemilerin buna dahil edilmiyecei fikrinde idiler 1053. Bu arada stanbul'da da nemli saylacak siyas bir deiiklik vaki olmutu. Girit'li Yakup adnda bir berber, uzun zamandan beri btn iktidar kendinde toplam olan Halet Efendi aleyhinde alyordu. Mora'da cereyan eden me'um hdiseler, bu yarmadann Osmanl ktalar tarafndan boaltlmas, dalarda uranlan kayplar, Nauplion'un dmesi, Kaptan Mahmud'un komutasndaki donanmann hareketsizlii, Missolonghi'nn neticesiz kuatlmas, btn bu olaylar yllardan beri Osmanl Devletinin siyasetini idare eden Halet Efendinin mevkiini kaybetmesine sebep oldu. Fakat Halet Efendi, yenierilerin kurban gitmiti. Asker deerleri bakmndan tamamiyle aalk bir hale gelmi ve siyas bakmdan tehlikeli olan bu yenierilerin ortadan kaldrlmas zerinde mtemadiyen dnen Sultan Mahmud, onlar harbe gndermek istememiti. Bu kstah cretli gruhlarna kar birok defalar, hatt son yaz iinde de, iddetli tedbirler alnm ve bu sayede binlercesi telef edilmiti. Yararln isbat etmi olan brahim Paann komutasndaki Asya'l askerlerden mteekkil bir odu, 1807 ve 1808 deki sahnelerin herhangi bir ekilde tekrarlanmas ihtimaline kar daima tetikte bulunuyorlard. Bu Asya'l askerlerle yamaklar arasnda bir ka defa sokak muharebeleri cereyan etmiti. Sultan Mahmut, yenierilerin bir ayaklanmaya hazrlandklarn grnce ve Yunanistan'dan fena haberler gelince, o zamana kadar ok sevdii Halet Efendiyi yenierilere feda etmek zaruretini duydu. 9 kasm gn Halet Efendi, dostu mft ile azlolundu 1054. Halet Efendi mevkii ile beraber hayatn da ayn zamanda kaybetti . Devletin siyasetini o zamana kadar idare eden adam, onun kafasn Padiaha getirmiye memur edilen kapucu tarafndan Konya yolu zerinde yakaland. Birka
"Que la Porte pacifle eUe-meme la Grece"; ayn eser, 8. 453. Ayn yer. Bizzat Rusya, "Mr sra olaylarla, "serle de fait", Babali'nin Yunanistan' yattrmak stedifl hakknda ikna edUmek istediini beyan etmlsU, ayn eser, S. 440. Argipel adalarnda Fransz Urla kan bir hadis* hakknda bak Oordon - ZJnktisen, 8. 521 - 539, 1054 Bak gene Trikupia IH, S. 9 vd.; Prokesch-Osten I, S. 521-523.
1052 1053

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

gn sonra Halet Efendinin kafas, bir yl nce mahvolmaa ve lme srklemi olduu ihtiyar Tepede-lenli Ali Paa'nm kafasn tehir ettirdii yerde, bir sra taklarak dikildi. Fakat yenierileri tatmin etmek iin Padiahn teki mavirleri, Vezir Salih Paa -ki yerine Abdullah Paa geirildi 1055 -, sonra eski Roma elisi smail Efendinin yetitirdii Ali Bey 1056, Gmrk ba ve ilh... gibi ahsiyetler de feda edilmek zorunda kalnd 1057 . htiyar Hurit Paa, baka bir kapucunun yanna gelmesine meydan vermemek iin, kendi canna kendisi kyd. Bedbaht Dra-ma'l Mahmud da 1823 yl balangcnda artk yaamyordu. mer Byrones ise, artk daima karklklar karmya mtemayil olan Arnavutlar arasndaki nfuzu sayesinde, ancak hayatn koruyabildi. Dmann durumuna hkim olmak iin daha uygun bir ekle sokulan donanmann komutanlna, nihayet Hsrev Mehmet Paa getirildi 1058. Yeni Kaptan Asya'dan gelen taze ktalar gemilerine bindirdi ve Berberi filosiyle birleti. Msrllar ise yalnz Girit zerine hareketlerde bulunacaklard. Yunanistan'n dou taraflarna, eski brail Paas ve Budan valisi ile Edirne komutan Selim; Arnavutlua ise skdar komutan Mustain gnderildiler . Rusya'da sonbaharda Yunanl Kapodistrias gzden dtkten sonra, Dileri Bakanlna Nesselrode getirilmiti. Nesselrode, Babli'ye kar selefinden daha dosta bir siyaset gtt. 28 ubat 1823 te Strangford, Reis Efendinin dorudan doruya Rus kabinesine yazlm bir yazsn gndermiye vasta olacak bir durumda idi. Bu yazda btn Rus isteklerinin artk yerine getirilmi bulunduuna iaret olun-nuyordu . Ayn zamanda Strangford bir Rus igderinin stanbul'a gnderilmesini istedi. Bylece ihtilafl nokU-lar hakknda, Babli'nin son tvizlerinden sonra artk baka istekler ne srlmeksizin, arzu olunan mzakerelere balanmak mmkn olabilecekti 1059. Rus cevab ay gecikti. Nihayet gelen cevap, 18 mays tarihini tayordu 1060. Bizzat ann verdii talimat gereince bu yaz, ok dosta bir slpla yazlmt. Rusya, Memleketeyn Prenslikleri durumunun dzenlendiinden haberdar edilmek ve ayn Prensliklerin boaltldn
1055 1056 1057

Mart 1823 e kadar. Prokesch-Osten I, S. 192. Kars. gene ayn eser, S. 185. 1058 Trikupis m, S. 40. 1059 Prokesch-Oaten IV, 3. 16. Meernich, ann temsilcisi ile grmek zere bir iggttder'in Vyana'ya gnderilmesini teklif etmiti; ayn eser, S. 199. 1060 Ayn eser, S. 217 vd.

Sayfa

223

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

renmekle tamaniyle tatmin edilmi grnyordu. Bununla beraber "teki noktalar" zerinde ayak diriyor ve bunlar da hallolunmadan nce Rus elisinin stanbul'a gelmesine imkn olmadn bildiriyordu. Strangford'a yollad bir notada Nessel-rode, Eflk'te Rum soyundan bir Boyar'm tevkif edilmi olmasndan, Trk ve ecnebi gemileri iin yeni tanzim olunan nizamnameden ikyet ediyor ve nihayet Yunan meselesini artk halledilmi grmek arzusunu yeniden izhar ediyordu . Ayn zamanda Strangford, ngiliz Kiralnn Rum dostu olan yeni nazr Canning'den talima t ald. Buna gre ngilizler, arpan iki taraf arasnda "sk bir tarafszlk" 1061 muhafazasna, Hellen Hkmeti tarafndan iln olunan ablukaya daha cidd bir surette riayet edeceklerdi. Bu suretle ngiliz Hkmeti, Rumlarn bir hkmet tekiltna mlik bulunduklarn renmi ve kaydetmi oluyordu. 1062. Bizzat Metternich yle yazyor: "Yunan isyan, diplomasi erevesinden tamamiyle kmtr. Bu bir hakikat olmutur" . Bylece, szleri Rumlarn istikbali hakknda en ziyade muteber olan ve o zamana kadar tamamiyle zd fikirlere sahip bulunan iki devletin grleri, imdi birbirine yaklam oluyordu 1063. Artk Strangford, samim olarak, fakat balangta baar elde edemeksizin, Babli'nin yapt ticaret nizamnameai'nin deitirilmesi iin alyordu 1064. Nihayet bu mesele, Halil Efendi'den sonra da nfuzu devam etmi olan Canip Efendinin dmesine sebep oldu. Yerine Seyit Efendi geti 1065. Fakat Babli, daha 10 eyllde Rus bayran tayacak Rum gemilerinin kendi sular iinde dolamalarna msaade edemiyeceini iln etti 1066. En sonunda toplanan bir konferansta bu engel de, Ruslardan ziyade ngiliz menfaatlerine uygun bir ekilde, bertaraf edilmiye muvaffak olundu 1067. Bu vesile ile Padiah, nazikne fakat sarih olarak, eer kendisinden, daima arzu ettii gibi, antlamalarn hakik ruhuna riayet etmek istiyorsa, komusu olan Rus mparatorunun da, zerine ald mkellefiyetlerin yalnz lfz mnasna riayet etmekle iktifa etmemesini istemiti 1068.
1061 1062

"Between the contending parties". Ayn eaer, IV, S. 18-19. 1063 Artk Trkler, Asya tarafndaki snrdan bahsetmiyorlard, ayn eser, S. 20 -21. 1064 Ayn eser .S 36 vd.: Reis Efendiye 11 austosta verilen sert nota. Hatta Strangford, bir Rus - Trk harbi takdirinde ngiltere'nin Trk vilyetlerinden kendi payn iatiyecegini syliyerek tehdit etti; ayn eser, S. 219. 1065 Ayn eser I, S. 219. 1066 Ayn eser IV, S. 41 vd. Daha o zaman bunlarn birka tanesi batrlmt; ayn eser, I, 3. 212. Kars., gene ayn eser, S. 215. 1067 Ayn eser, IV, S. 43 vd. 1068 "Ce erait une offense de fait que de suppoaer 1' mpereur l'intentton d'insister sur ce que les sttpul&tions avantageuses a 1* Ruaste soient interpretees dans l'esprit des traites, tandis quc 8.M.L exigerait que les articles

Sayfa

224

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

O vakit, Prenslerle Bar antlamas 15 temmuzda Erzurum'da imza edilmesine ramen , silere kar giriilen hareketler baarszlkla neticelenmiti. nk memleket, eskisi gibi imdi de anarist ihtillci elebalarnn elinde kalmt. Geri iki Trk ktas, hi bir mukavemete rastlamamt. Fakat Yusuf Paa, ktalarn temmuz banda Eubia'-ya kar harekete geirmek hatasn ilemiti. Mustain'in komutasndaki kalabalk Arnavutlar da, batda bir netice elde etmiye muvaffak olamamlard. Kasm balarnda Kolokot-ronis, uzun zamandan beri sarlm bulunan Korinthos'u ald. Osmanl donanmas, bo yere Patras nnde grnmt. Hellen muhibleri, bu baarlar zerine cesaretlendiler. Almanlardan bir yardm ktas tekil olundu. Fransz Jour-dan, Trklere kar Johannes tarikatn yeniden canlandrmak arzusunda idi . Canning'in hrriyet fikrinin ve hr insanlar sfatiyle Hristiyanara besledii sevginin 1069 hkim nfuz kazanm olduu ngiltere'de 1070 ise, memleketin en byk airi Lord Byron, Yunanistan'a gitmek iin hazrlklar yapyordu. Btn bu olaylarn, Rus diplomasisi zerinde tevik edici bir etkisi olacakt . Ekim aynda Avusturya mparatoru ile ar, Rus hkmdarnn daha 1821 de arzu etmi olduu gibi, Moldavya snr yaknlarnda kin ernovie'de bulutular 1071. Buras, 1775 de savasz olarak Budan Prensliinin elinden alnm olan Bukovina eyaletinin bakenti idi. Rus konsolosu Pini'nin ardas olarak Minciaky'nin Memleketeyn'e tyini, daha o zaman kararlatrlm bulunuyordu 1072. stanbul'a giderken Hermannstadt zerinden geen Minciaky, yolda memnun ol-myan ve yeni Prensi istemiyen Boyar'lar ziyaret etti. nk bunlar, Rus-Trk anlamazl dolaysiyle memleketlerine dnmek istemiyorlard. Ancak 1823 ylnn son gnlerinde Bkre'e vard. Burada kendisi gayet parlak bir surette kabul edildi . Minciaky, ok nazik bir grevle stanbul'a gnderilmiti : Rumen prenslerinin atanmas ile yeni ekil (!) alan Mem-leketeyn'deki durum zerinde, Trklerin tekrar tekrar muarz olduklarm bildirmelerine ramen, mzakerelerde bulunacakt. Sylemee lzum yoktur ki Strangford, bu i
obligatoires pour la Russie ne fussent ex*cu-tes que d'aprea la lettre"; ayn eser, s .51 - 52. Temmuzda Babali, Budan'a tekrar girmee alan Hetairst'lerln bir komplosunu keafettL Rus vilayetinin askeri amiri, kaaklardan bir sofunu zindana att; MActe st frafmenU" n, 8. 668 - 671 673 vd. Kara. Hurmuzak, X, ayn tarih. 1069 Ayn eser, S. 195 - 196. 1070 Maitland, mart aynda yoniyen adalarn terk etti; ayn e-ser, S. 195. 1071 Prens Sturdza, bir heyet vastasiyle ara ho geldiniz dedi; Hurmuzak, X, S. 253-254, No. CCCXXX, CCCXXXVI. 1072 Kars. ayn eser, S. 136, 249 vd.

Sayfa

225

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

yznden kendini byk bir hakarete uram sayyor ve son derecede mkil vaziyette kalyordu. Fakat ngiliz elisi, tama-miyle Yunan dostu bir devleti temsil etmesine ramen, henz bilmiyordu ki Rusya, vasal olarak tane Yunan devleti kurmak niyetinde olduunu imdilik yalnz mttefiklerine teklifte bulunmutu ve daha imdiden "Mora, Tesalya ve Ar ipel adalarnda yaplacak tekilt" meselesi ile meguld 1073. Bu aripel adalar, isyana katlm olan Hydra Spetza ve Psara idiler. Rusya'da oturmakta olan zengin Rumlardan biri, Psara adasna ok sayda top gndermi bulunuyordu. Bu blgeler, ya "byk vilyetler" yahut da "konfederasyon" haline getirileceklerdi. Babli'ye verilecek vergi, Padiaha olan mnasebetleri 1074, kalelerde bulundurulacak asker -tpk Srbistan'da olduu gibi- hakknda sonradan bir karar verilecekti. Bu yeni glklerin iinden kabilmek iin, daha nce Bkre Antlamasnda Babli'yi tems etmi olan Galip Efendi, srgnden stanbul'a getirilmek za-runda kalnd. Galip Efendi ekim aynda Osmanl Bakentine geldi ve 13 aralkta Sadrazam sfatiyle Devletin mhr kendisine tevd olundu . phesiz ki imdilik bu plndan ona hi bahsolunmad. Nesselrode, teki devletlere yalnz Yunanistan'n tasarlanmakta olan dzeni iini at. Buna gre "Tuna Prensliklerine benzer prenslik" tekil olunacakt. Birincisi "Tesalya, Boiothia, Attika ve Dou Yunanistan'", ikincisi eskiden batda Venedik'e ait olan "Epiros ve Akarnania'y", ncs d e "Mora ve Girit'i" iine alacakt. Aripel adalarna ise, ileride, imdilik kfi gelecek olan mahall idarede hrriyet verilecekti. Btn bu yerlerin Babli ile olacak mnasebetleri, Eflk ile Budan'n an'anev ve muahedelerle tesbit olunmu bulunan mnasebetlerinin ayn olacakt 1075. Padiah, tpk Tuna memleketlerinde olduu gibi buralarda da, civan reaya ile meskn baz kaleleri elinde bulundurabilecekti. Bu vilyetin istanbul'da siyas temsilcilii, buradaki Rum Patriine verilecekti. Btn bunlar, her devlet tarafndan veya yalnz Hristiyan dostluunun bir delili olan bu vazifeyi ze rine almak istiyen devletler tarafndan garanti edilecekti 1076. Fakat Minciaky, 1824 ocanda sadece Rusya'nn birka aydan beri itiraz etmekte bulunduu ticaret meseleleri zerinde mzakerelere memur

226
Sayfa

L'organisation introduire en More"e, en Thessale et dans les Iles de 1'Archipel"; Prokesch-Osten IV, S. 51. "Dpendance de la Grece envers le Sultan"; ayn eser. S. 51. 1075 "PrcipauMfl parailles a celles du Danube"; ayn eser, IV, S. 66. 1076 HattA Rus diplomasisi, kendi hizmetinde olan Fener Rum-lannd&n stihbar ettiine gre, Sultan Mustafa'nn vergi verir bir Yunanistan vOcudc getirmek niyetinde olduunu, fakat lm dolaysiy-le bunu gerekletirmee imkan bulamadn bile iddia etti; ayn em, S. 69.
1073 1074

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

imi gibi grnd . Yabanc gemilerinin boazlardan geerken kontrollerinin tama-miyle yasak edilmesini, yabanc meneli eyann stanbul limannda gemilere yklenmesine engel olunmamasn ve Rus mmult iin eski gmrk tarifelerinin muhafazasn temin edecekti 1077. Minciaky, isteklerinin bazlarn kabul ettirmee muvaffak oldu ise de en g meseleler, ngiliz elisinin tlerine uyularak, beklenen yeni Rus temsilcisinin geliine tehir olundu 1078. Ayn zamanda Minciaky, hl yabanc memleketlerde, Avusturya mparatorluu iinde, Erdel ve Bukovina'da yaamakta olan Boyarlarn, memleketin fena idare edilmekte olmasndan dcan ikyetlerini ve stanbul'da Trklerin yeniden yaptklar fena muamelelerin yerinde olmadn Babli'ye bildirdi. Bunlar, Rus diplomasisinin kendine mal etmi olduu ikyetlerdi. Ayn ekilde Memle-keteyn Prensliklerinden btn silhl kuvvetlerin geri ekilmesini de istiyordu . Soygunculuk ve suiistimal yznden tevkif olunan Rum soyundan Eflk'li bir asilzadeye yaplan muameleyi de bahis mevzuu etmek istiyordu. Bu adamn serbest braklmas iin Strangford, daha Minciaky stanbul'a gelmeden nce, Prens Ghica'ya mektup yazmt 1079 Hakikaten de bu Boyar, nisan sonunda Khya Beyin tavassutu ile serbest brakld 1080. Fakat Babli, Memleketeyn Prenslerinden igalin devamna lzum olup olmadn sordurdu. Prensliklerin tama-miyle boaltlmasn abuklatrd . 19 haziranda Reis Efendi, Strangford'a bu mesele hakknda izahat verdi ve biraz sonra da Vezir, eskiden lzumlu grld miktarda bir polis kuvvetinin Memleketeyn'de braklacan temin etti 1081. Haziran sonunda Trklerin ou da ekilmi olacaklard 1082. Daha hr bir anayasay Budan'da uygulamak istiyen Sturdza'nm idaresi, zayf ve tamamiyle kabiliyetsiz bir ihtiyarn alm olduu tedbirler diye vasflandrlarak 1083 fena karland. Hatt Minciaky, Rum entrikaclarnn hoa gitmiyen bu ardasnn azledilmesi zerinde bile srar etti 1084. Tamamiyle Rus dostu olan Metropolid Veniamin Kostaki balarnda olduu halde baz Boyarlar, Prens hakkndaki ikyetlerini arzetmek zere stanbul'a gelmek iin izin istediler . Bunun zerine Babli, Metropolid mstesna olmak zere
Ayn eser. I, S. 244 vd. Ayn eser, & 247. 1079 Ayn eser, S. 682 vd. 1080 Ayn eser, S. 695, No. I. 1081 Ayn eser, S. 697 - 698. 1082 Ayn eser, S. 701-702. 1083 "Acte si fragmente" n, S. 691 1084 Ayn yer
1077 1078

Sayfa

227

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

gayrmemnunlarn eleba-lann Eflk manastinnda hapsettirmekte tereddt gstermedi. Tabiidir ki btn bunlarn hedefi, harp ile veya harpsiz olarak kat' darbeyi vurmak imkn hasl oluncuya kadar Trk Devlet adamlarn daim surette heyecan ve endie iinde bulundurmaktan ibaretti. Ancak ay getikten sonra, yani nisan iinde, Avusturya, Yunan Prenslikleri hakkndaki Rus grn kabul etmee hazr olduunu bildirdi 1085 . Fakat Nesselrode, bu kadarla tatmin edilmi olmuyordu: Metternich'in bu kadar uzun zaman tereddt ettiine ve mzakerelerin sevk ve ida resini kendi zerine almak istemesine teessf ediyordu. "ark ilrinden dorudan doruya ileri yrmiyen" 1086, hatt belki de lzumundan fazla sratli bir tempo ile ii ta-kibeden 1087 Canning'in tavr ve hareketi, Rus nazrlarnn daha ok houna gidiyordu. Rus Bavekili, daha nce kararlatrlm bulunan konferansn derhal Petersbur'da almasn srarla istiyordu . Yaknda giriilecek olan mzakereler iin 9 ocak tarihli muhtray, hakikate uygun ve ar tarafndan tasvip edilmi bir esas olarak gryordu. Gerekten de 17 haziranda mttefik devletlerin Petersburg'daki temsilcileriyle Nesselrode arasnda mzakerelere baland 1088. Rus diplomasisi, ngiltere'nin mtad olduu gibi stanbul'a pek yaknda bir Rus elisinin gnderilmesinin arzuya ayan olduu eklindeki ihtiraz kayd bertaraf braklacak olursa, bu defa da tam bir tasvip ile karlanyordu. Bu sebeple ar, daha ileri bir adm daha atmak iin cesaret buldu: Bir yandan Minciaky'yi "Yunan ileri iin Rus murahhaslna" tayin etmiye hazr olduunu bildirirken 1089 bir yandan da 9 ocak tarihli Rus muhtrasnn mzakerelere esas olmak zere stanbul'daki elilere bildirilmesini istedi. stanbul'daki eliler, muhasemeta artk bir son vermeleri iin her iki tarafa da mterek bit* nota hemen verebilecek bir duruma girmi olacaklard 1090 . Rusya'nn, Trklerin mukadder olan baarlarn nceden grm bulunduundan, engel olmak istedii harp, yeniden balamt. Sultan Mahmut, okayc bir lisanla ve husus bir eli ile Msr valisinden geni lde yardm etmesini istemiti. Vehhableri bastrm. Girit'te sknet ve

228
Sayfa

1085 1086 1087

Prokesch-Osten, IV, S. 73 vd. "Le cabinet de Londres marchait droit dans les affaires de l'Orient"; ayn eser, S. 81. Hakikaten de Sadrazam, 9 nisanda silerin Padiaha karg yapmakta olduklar harbe ngiltere'nin itirakini protesto etti; ayn eser, S. 91 vd. 1088 Ayn eser, IV, S. 84 vd. 1089 "Plnipotiaire de S.M.I. dans les affaires de la Grece". 1090 Ayn eser, S. 89-90.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

1091 1092

Ayn eser, I, S. 268 vd. Ayn eser, S. 291; Mertdelssohn-Bartholdy, I, S. 341 vd.

Sayfa

229

asayii iade etmi olan kudretli Mehmet Ali Paa, olu brahim Paann komutasnda olmak zere Fransz retmenleri tarafndan Avrupa rneklerine gre yetitirilmi kuvvetli bir piyade ktasn yardm iin Yunanistan'a gndereceini Padiaha vaad etmiti 1091. Belki de Mehmet Ali Paa, daha o zaman, Osmanl hkimiyetinin zayflad ve artk tutunamad btn yerleri kendi eline almak dncesini gdyordu. Msr askerleri gelmeden ence Hsrev Paann kk fakat kudretli donanmas harekete geti. Bu filonun vazifesi, Trklere kar btn deniz savalarn idare eden adadan biri olan Psara'y almak ve kendisinden nceki Osmanl Kaptanlarna verdirdikleri kayplardan dolay halkn ibret olacak ekilde cezalandrmakt. Haziran banda Trk gemileri Psara sahillerine yanam bulunuyorlard. Rus toplan, Padiahn askerlerini dar kmaktan uzun mddet alkoyamad. Limanda demirli duran gemilerin ou, 3 temmuzda batrld. Mdafilerin bir ksm, bir barut infilk sayesinde esir dmekten kurtuldular. Geri kalanlar ise ada ahalisi ile beraber esir olarak Osmanl gemileri iine alndlar. 24 temmuzda zafer nianeleri, bunlar arasnda kafalar ve kulaklar, stanbul'a vard. Bununla beraber alelacele bir araya getirilen Hydra ve Spetza gemileri, yalnz austosta Trklerin hcumuna urayan Sisam adasn kurtarmakla kalmyarak ayn zamanda Kaptan Paann gemilerine birok rpmalarda mukavemet edecek bir kudret gsterdiler. Fakat ok gemeden Msr valisinin olu ibrahim Paa, dokuz firkateyn ve on drt korvet ile Rumlarn faaliyetlerine bir son vermek zere ayn sulara geldi. Msr gemilerinde 20 000 e yakn asker vard 1092. te yandan Kuzey Yunanistan'da ve Mora'da Rumlara kar girii len asker hareketler, daha kolay geliiyordu. nk Maurokordatos'un idaresi altnda Yunan Halk Meclisinin cra Komitesinin kalntlar i!e Kolokotronis balarnda olduu halde etebalar, birbirleriyle urayorlard, hatt birbirleriyle muharebe meydanlarnda boy lyorlard. Ancak Maurokordatos'un itibar sayesinde Londra'da elde edilen 800 000 Sterling'lik bir istikraz sayesinde idi ki en sonunda hkmet duruma hkim olabilmiti. Fakat bizzat ngiliz Kiralnn Yunanistan'da savaan ngilizleri geri ard bir anda gnderilmekte olan avans, Zante'de alkondu. Hellen muhipleri, 19 nisanda Missolonghi de derin bir strap iinde len Lord

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Byron'un paras ve cumhuriyeti mnada yaptklar garip kltr propagandas ile, esasen rndan km bulunan anariyi artrmaktan baka bir i yapmyorlard 1093. Abdullah Paann yerine Dervi Paa tyin olundu. Dervi Paa, teki Trk komut anlariyle ibirlii yaparak silere boyun edirmek teebbsn bir defa daha tekrarl-yacakt. Salona, Atina ve Akarnania'ya ayn zamanda hcum edilecekti. Fakat Trkler, bunu baarabilmek iin sayca ok az idiler. Ancak haziranda balanabilen asker hareketler, sadece dman gruhlariyle ufak tefek arpmalara inhisar etti. mer Bryones, maiyetindeki Arnavutlarla Missolonghi'-deki Rumlara taarruz etmek iin t eylle kadar tereddtle vakit geirdi. Bylece bu sefer de, geen yldakinden daha baarsz bir ekilde sona erdi . Buna ramen Padiah, 16 eyllde, daha ziyade kk memurlarn ii olan "teferruatla vakit geirmi" omas dolaysiyle Galip Efendiyi azlederken bu defa harpte "daha byk bir enerji ve daha fazla baarlar" kaydedildiini temin ediyordu 1094. Sultan Mahmut, eski Silistre Paas Mehmet Selim Paay Sadrazamla getirmekle, sileri niha olarak bastrabilecei zamann yaklam bulunduuna inanyordu 1095. Ekim aynda stanbul'dan ayrlmadan nce Strangford 1096, Babli ile Rusya arasnda ihtilafl noktalarn sonuncularn da bertaraf etmi olmakla vnebiliyordu, te yandan Budan Prensi, yeni durumdan endie duyuyordu. Bu se-^ beple Trklerden ibaret olan muhafzlarnn azaltlmasndan nce konsoloslarn himayesi altnda yayan yabanclarn husus durumlarnn ihtimamla tesbit edilmesini istedi. Fakat btn bunlara ramen kasm aynn sonunda Trk polis kuvvetleri, Beliler, Memleketeyn'den ktlar. Geriye braklan 500 kii, 1821 den nce ki kuvvet saysna tekabl ediyordu. Rusya'nn Ya'taki temsilcisi Pisani, Beli Aas tarafndan Moldavyal Mslman bir haydudun idam edilmesini, antlamay bozacak derecede nemli bir hdise olarak gstermek iin bo yere urat . Daha eyll banda Nes-selrode, arn M. de Ribeaupierre'i "olaanst eli ve murahhas" olarak stanbul'a gndermee karar

En iyi ve en etrafl tasvir: ayn eser ve ayn yer. "(Galip-Pacha) a employe" la plus grande partie de son temps au de"tail des affaires courantes et de moindre impartance,. qu'il aurait d abandonner &ux soins des employe's subalternes... Aussi s'y est -on porto cette anne"e-ci avec plus d'nergiet avec un efaveur plus g&e'rale"; Prokesch -Osten IV, S. 115-117. 1095 Ayn eser; "Acte si fragmente" II, S. 702, No. 2: Galip Pasa, gzden dt zaman bizzat kendisinin ikamet etmek zere setii Gelibolu'ya gitti; ayn yer. Sonra tekrar Padiahn tevecchn, kazanarak en erefli rtbelerle Erzurum'a gitti; ayn eser, S. 701; No. 3. 1096 Prokesch-Osten I. S. 305.
1093 1094

Sayfa

230

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

verdiini Reis Efendiye bildirmiti 1097. Yeni tyin olunan olaanst elinin vekili sfatn haiz olan Minciaky, Memleketeyn Prensliklerinin tamamiyle boaltlm olduuna phe edilemiye-ceinden, en sonunda, 10 aralkta itimatnamelerini ibraz etmek mecburiyetinde brakld 1098. Buna ramen o, ayn ayda, Eflk ve Budan'da geri braklm olan polis kuvvetlerinin komutan Babeli Aasnn unvan, rtbe, yetki ve hareket tarzna iddetli bir protesto ekmekle, aktan aa tannm olan diplomasi faaliyetine balad. Szl cevap olarak nazikne bir ekilde Tuna eyaletlerinde tam anlamiyle statkonun hemen tesisine imkn olmad kendisine bildirildii zaman, Minciaky, yeni bir nota kavgasna balamak is tedi 1099. Hangi bayrak altnda olursa olsun gemilerin serbeste seyrsefer edebilmeleri, daha sonra da Srp imtiyazlar meselesi, o vakit yine Minciaky tarafndan bahis mevzuu edilmiti . Bundan baka, Babli, gayet iyi biliyordu ki "Rus elisinin gelii yeni ye ok daha g anlamazlklarn kacana bir almet" idi 1100. imdi Rusya'nn, Yunan meselesinden faydalanarak "Devletin paralanmasn" isteyecei anlalyordu 1101. Reis Efendinin Avusturya batercmanna sylediine gre Sultan Mahmut, kendisine kar ayaklanan Rumlar iin serbest bir Yunanistan vcude getirmek zaruretine boyun emektense ii bir "imha savana vardrmay tercih edecekti 1102 "Bizi bu memleketten Asya'ya srmenin mmkn olabileceini inkr etmiyorum, fakat hi olmazsa biz, her kar topra pahalya satacaz" 1103. Trk Dileri Bakan (Reislkttp), 9 ocak tarihli Rus muhtrasnn muhteviyatn ve yeni diplomatn tyini iin mparatorluk emirnamesini husus kanaldan rendikten sonra, bizzat Strangford'n nezdinde, protestoda bulundu. Ruslar tarafndan ileri srlen bu mnsz ve ekilsiz iddiann sz bile edilemezdi. Reis Efendi, Hristiyan hkmdarlarn hakkaniyete aykr olan byle bir projeyi desteklemi olmalarndan ikyetle bahsetti 1104. Dileri Bakan unlar ilve etti: "Padiah dmanlarn malp edebilecek kuvvet 1097 1098 1099

Prokesch-Osten, IV, S. 117-118. "Acte i fraffmente" II, S. 709, No. 2. Ayn eser. S. 710-711. 1100 "L'arrive du miniatre de Russie sera le signal de nouvelles complications, bien plus graves que toutes celles auxquelle nous avons successivement rtussi trouver des remedes"; ayn eser, IV, S. 121. 1101 Ayn yer. 1102 Ayn yer. 1103 "Je ne disconviens pas qu'on ne puisse nous cftasser de ce pays et nous faire passer en Aste, mals du moins nous vendrons ener chaque pouce de terrain"; ayn eser, S. 122. 1104 Ayn eser, S. 125-126.

Sayfa

231

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

232
Sayfa

tedir ve imdi bizim zayf bulunmamz frsat bilen hkmetler, ksa bir zaman iinde yanldklarn anyacaklardr". Padiah, hi bir yardma ve tavsiyeye muhta deildir. O bakalarnn iine karmamaktadr ve kendi ilerine de hi kimseyi kartrmamak hakkna mlik olduunu iddia edebilir. "Byle bir zillete katlannaktansa lmei tercih etmiye-cek, en yksek tabakadan en aa tabakasna kadar tek bir Mslman yoktur" 1105. ngiltere tarafndan resmen tannm olan geici Yunan hkmetinin Reisi Maurokordatos vastasiyle Rumlar, Rus projesine yle cevap verdiler: "Biz ka tane tbi prenslik haline getirilirsek Rusya'ya, fethedilmesi gereken o kadar vilyet hazrlam oluruz" , Fakat Rumlar, daha o vakit gayet iyi biliyorlard ki, ar fedakrlklar pahasna olarak o zamana kadar kazanm bulunduklar duruma kar, Msrclarn byk seferi balamak zere idi 1106. Msr valisinin olu brahim Paa, Girit'in Suda limanndan Rodos'a giderek burada 5000 kiilik yeni bir kuvveti gemilerine ald. Sonra 50 gemi ile zengin mhimmatn ylm bulunduu Modon'a gitti. yi tlim ve terbiye grm, kuvvetli askerlerden teekkl eden bu ordunun bir ksm, 1825 ubatnn sonlarnda Modon'da karaya karld. Bizzat brahim Paa, bu kk ve disiplinli ordunun komutanln zerine ald. ok gemeden Padiahn Girit'te hkimiyetini tekrar kurmu bulunan askerlerden 7000 kiilik bir kuvvet daha ibrahim Paann yanna geldi. Msr'h komutan, yava olmakla beraber, birlemi Yunan kuvvetlerini geri atmya muvaffak oldu. Mehmet Ali ordusunun kulland Avrupa taktii, galebeyi temin ediyordu. Ksa bir zaman sonra silhl siler, btn Mora yarmadasndan ekilip gittiler. imdi ibrahim Paa, yapt ftuhat tamamiyle emniyet altna al mak iin, Navarin'e ve iinde Maurokordatos'un bulunduu kuvvetle tahkim edilmi Neokaatron'a, Yeni - Navarin'e hcum etmek zorunda olduuna kani idi. Msr'hlar tarafndan igal olunan Sphakteria adasnda o zaman biroklar arasnda tannm talyan ihtillcisi Kont Rosa da hayatm kaybet ti. Miauls'iii kk gergileri de, Mehmet elebinin iyi tehiz edilmi olan yksek firkateynlerine kar bir i grmedi. Bylece evvel Navarin ve sonra da Neokastron, 23 maysa kadar teslim olmak zorunda kald -lar. Yalnz Kaptan Paann firkateynden ibaret olan hafif filosuna kar malp Rum deniz askerleri baz basanlar elde etmee muvaffak oldular -Bu basanlar
1105

"The Sultan can coquer his enemies-and, before long, those Governments, which are now speculating on our supposed weakness, wl finde out their mistake... There is not a Musulman, from the hig -hest to the Iowest, who would not perich sooner then submit to such s degredation"; ayn eser. S, 126 - 127. 1106 Kars. ayn eser, I, S. 311

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Ayn eser, S. 319 vd. "Amitte active et confante" ; Nesselrode'nin 26 Aralk 1824 tarihli notas; ayn eser, IV, S. 144. 1109 Ayn eser, S. 144, 147, SO, 157 vd. 1110 Ayn eser, S. 161-162. 1111 Ayn eser, S. 170-171.
1107 1108

Sayfa

233

sayesinde biraz cesaretleri artm olan Rumlara kar korunmak amaciyle Trk gemilerinin bir ksm Suda ve Negroponte adasndaki Karystos limanna sndlar. Bu arada ngiltere, kendi ticar ve siyas menfaatlerini tekrar n safa alarak o zamana kadarkl Avrupa birliinden ayrlmt. Avusturya ise, ngiliz siyasetini idare eden Can-ning-in yeeni Stratford'un Viyana'da Rus aleyhtan bir ittifak aktetmek teklifi karsnda bulunu yordu 1107. Bu artlar iinde imparatorluk hkmeti, 1824 yl sonunda arn teklif ettii "faal ve karlkl itimada dayanan gizli bir dostluu" 1108 gerekletirmekte tereddt gsteriyordu. Ocak aynda yeniden balanan Petersburg mzakerelerinde Rusya, Rum isteklerini kabul etmee zorlamak iin Padiahn baz vilyetlerini asker igal altna almak teklifini yapt. Fakat Avusturya'nn an'anev siyasetini temsil eden Mettemich, byle bir eye asla yanamak niyetinde deildi. Avusturya Bavekili, daha ziyade bir tehdit vastas olarak, "Mora'nn ve adalarn bamszln" tanmak taraftar idt Tabi olarak bu dnce, Rumlarn ok iddetli protestosu e karland. Rusya'nn hakik niyeti, Prut nehrinin beri tarafndaki topraklar fethetmek idi ve Avusturya'nn teklifini, "htillci" mahiyette bir teklif diye vasflandrarak reddetmek zorunda olduunu ileri srd 1109. Yaplan konferanslarn sonunda (mart) verilen karara gre ngiltere mstesna olmak zere teki devletlerin stanbul'daki temsilcileri, kendilerinin tensip edecekleri vastalarla Babli nezdinde mterek bir teebbste bulunacaklard 1110. tik nce Babli'ye sadece "hayirhahne ve mahremne bir beyanatta" bulunacaklard. Bunun amac, bir mtareke vcude getirmek suretiyle mzakereler iin zemin hazrlamakt. Bylece yalnz muharip bir taraf olarak kabul edilebilen ve edilmesi l-zmgelen Rumlarla, Avrupa hkmetlerinin meruiyeti duygularn rencide etmeksizin, mnasebete girimek imkn elde edilmi olacakt. Fakat daha maysta, ngiltere'nin "ihanetinden" sonra yalnz kontinantal bir ittifaktan bahseden Rusya, teki devletin, "tam bir zaruret" halinde Babli'ye kar "cebr vastalar" kullanmaya hazr olduklarn beyan etmelerini istedi 1111. Avusturya, buna yine muvafakat

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

etmek istemiyordu 1112. Mettemich, Rumlara Osmanl Padiahnn himayesi altnda tahamml edilir bir varlk temin etmekten baka bir ama gtmediini aktan aa bildirdi . Bundan dolay Rusya, daha ayn ay iinde faydasz mzakerelere nihayet vermek ve kendi grn kabul ettirmek iin daha elverili bir zaman beklemek zaruretini hissetti 1113. Ayn zamanda Minciaky, Memleketeyn Prensliklerinde statko'nun iadesi isteini yeniden ortaya att 1114. Biraz sonra Avusturya elisi de, Viyana'dan gelen yeni talimata uygun olarak, ayn mnada teebbslerde bulundu. Bunlarn neticesi olarak nihayet 11 ekimde Tuna'nn tesinde bulunan Trk kuvvet lerinin yksek komutanlar da geri arldlar . imdi Rus murahhas, yeni bir mesele kararak zerinde durmaa balad: Trk polis kuvvetl erinin Eflk ve Budan'dan ta-mamiyle geri alnmasn istedi 1115. Bir yandan bunlar olurken te yandan brahim Paa, ftuhat iini emniyetle tamamlamt. Kalamata'y Yunan askerleri tarafndan boaltlm buldu 1116. Kendi kuvvetleri Tripolie'ye vardklar zaman, burada da kimse kalmam olduunu grdler. Argos atee verildi. Naoplion'da mtereddit bir durumda kendi nasibini bekliyen Yunan hkmeti, belki de Hellen muhibbi Hamilton'un tavsiyesiyle, "Hellen hrriyetinin en kymetli hazinesi olan bamszlk ve siyas mevcudiyetini Byk Britanya'nn kaytsz ve artsz olarak himayesine tevd etmek" iin ngiliz Hkmetine bavurdu. Fakat bundan bir netice elde edemedi . Gene bo yere baz kimseler, Fransz Amirali de Rigny'nin Mora sularnda dolat bir srada, Fransz kral hanedanna mensup bir ahsiyeti hkmdar olarak Yunanistan'a armak teebbsnde bulundular 1117 Harbin bat memleketlerindeki ilm esaslara gre sevk ve idaresi iin Napoleon'un subaylarndan Fabvier' -nin gene bir Fransz olan Regnault de Saint - Jean d'Angely'-nin ve Milano'lu asilzadelerden Porro'nun -her de hizmetleri grlm Hellen muhibbi idiler i bana getirilmeleri de bir fayda temin edemedi 1118. brahim Paa, kararghn Tripolie'de kurmutu ve buradan hi yorulmakszn kendi hayatn tehlikeye atmak suretiyle btn yarmaday, mmkn olduu takdirde kan aktmakszn, itaat altna al-rnya alyordu. Kuzey
Ayn eser, S. 172 vd. Kars. ayn eser, S. 205. 1114 "Acte i fragmente" O, S. 712, No. 3. 1115 Ayn eser, S. 715 - 71$. 1116 Trikupis m, S. 221. 1117 Ka-j. ayn eser, S. S. Bahis mevzuu olan zat, Orlean Dukasnn ikinci oflu idi. Seilmesi dnmen teki adaylar: Portekiz Prensi Don Miguel ve Jerme Bonaparte hakknda bak Trikupis II, S. 261. 1118 Ayn eser, S. 230-231. (233) Prokesch-Osten I, S. 295.
1112 1113

Sayfa

234

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Yunanistan'da mehur olmu kahraman Adysseus, ingiltere'den alman istikrazdan kendisine pay karlmad iin 1119, o zamana kadarki yerini terketti ve tekrar Trklerin hizmetine girdi . Fakat ok gemeden Trk dvas urunda hapishanede ld 1120. Rumeli Khyasnn askerleri, Salona'y igal ettiler 1121. Atina halk da Salamis adasna kat. Rumlar, Mora yarmadas ile Yunanistan'n dier taraflarnda imdi hemen hemen tamamiyle kaybetmi bulunduklar mevkilerine mukabil, Msr donanmasn iskenderiye limannda yakmak iin giritikleri delice bir teebbsle, kahramanca korsanlk hareketleriyle, bir de Missolonghi'nin baarl bir surette mdafaasiy-l'e1122 iktifa etmek zorunda kalmlard 1123. Uzun bir "atalet devresinden" 1124 sonra diplomasi, senenin sonlarna doru Yunan meselesiyle yeniden megul olmya balad. Yunan meselesi, Mora'nn bylece sratle bastrlmas dolaysiyle daha g bir safhaya girmiti. Bu defa ingiltere, "Hellen Hkmetinin" Avrupal tat gemilerine kar yapt bir takm kstaha hareketleri protesto ve Yunanistan' Byk Britanya'nn himayesine sokmak teklifini reddettikten sonra, tekrar teki devletlere iltihak etti. Fransa, harbi sona ermi sayarak Babli'den Rumlar hakknda ne dndn sormak taraftar idi. Fakat ark ilerini ve Trk dnce tarzn gayet iyi ben Strangford, baka bir teklif ortaya att: Ribeaupierre, Avrupa devletleri temsilcilerinin itibarlarm kendi mevcudiyetiyle takviye etmek zere hi vakit geirmeksizin stanbul'a gidecekti. Sonra Yunan meselesinin genel dzene yararl bir ekilde hemen zlmsi iin Babli nezdinde kuvvetli bir teebbste bulunacakt. Eer Babli buna yanamyacak olursa Rus elisi, memleketine dnmek zere yola kacak ve stanbul'daki meslektalar da Trkleri "kendi bahtlarna brakacaklarn" beyan edeceklerdi 1125. Fakat tam o srada hi beklenmedik bir hdise vaki oldu. Bu, artk byk dvann zlecei dnm noktasna gelmi bulunduklarn zannetmekte olan diplomatlar iin hakik bir "felket" idi. Nazrlarnn an'anev kkrtma ve sindirme siyasetlerine mukabil itidal ile hareket ettii genel olarak kabul edilmekte ve bu vaziyetten dolay vlmekte bulunan
Trikupis , S. 236 vd. Ayn yer. Aym yer 1122 Ayn ser, Sl 382 vd 1123 Kar, ayn eser, S. 401. 1124 Aym eser, IV .S. 203-204. 1125 Ayn eser, S. 185-186.
1119 1120 1121

Sayfa

235

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

ar Aleksander, birdenbire ld. tik nce arn meru, ardas Grandk Konstantin'in barsever dncelerine gvenle bakld. Fakat len arn yerine Konstantin'in kk kardei Nikola tahta geince, Avrupa hkmetleri, istikbal iin derin endieler duymaa baladlar. Yeni ar Nikola, bar mzakereleri iin btn devletlerin grlerinde bir vahdet temin edilmesini art kotu. Aksi takdirde yalnz bana mdahale etmek zorunda kalacam iln etti. Bu ise, yeni Trk topraklarn Rusya'ya ilhak etmei ama tutan btn isteklere bizzat kendisinin kar koymasna ramen, bir harp demekti. "Eer mttefiklerden biri benimle beraber gelmezse, kendi bama harekete gemek zorunda kalacam; mteselli olarak kani olabilirsiniz ki bunun iin elimde kfi derecede vastalarm vardr" 1126. ar, aralarnda birlik olmyan Bat Avrupa devletleri ile can skc mzakerelerden usanmst. Halledilmemi bulunan btn noktalarda en ksa yoldan neticeye varmak istiyordu 1127. Tahta kmas treninde hazr bulunmak zere Petersburg'a gitmi olan Avusturya Aridukasnada keyfiyeti, pervaszca ve hi pheye mahal kalmyacak bir tarzda syledi 1128. lk nce ar, Memleketeyn Prenslikleri meselesini kesin bir sonuca balamak istiyordu. Daha 27 mart 1826 da Babli'ye bir ltimatom gnderdi: Babli kendi menfaati iin, Tuna'da 1821 den nce mevcut olan durumu iade etmeli idi. Srp meselesine gelince, temsilcileri, uzun zamandan beri stanbul'da alkonan bunlar hakknda da Bkre Antlamas hkmlerine sk bir surette bal kalmal idi. Ayn zamanda "tam ve niha bir tasfiye" 1129, daha sarih ve balantl yeni bir resm belge de isteniyordu. Bu maksatla Babli, uzun zamandan beri muhafaza etmekte olduu sktu telfi etmek zere, murahhaslarn "Rus snrna" gndermeli idi. Szleilecek olan tedbirlerin alt hafta iinde gerekletirileceklerine dair bir garanti esas art olarak kouluyordu . Ayn zamanda, ingiliz Kiralnn tebriklerini ara iletmek iin Petersburg'a gelmi bulunan Wellington Dukas ile de 4 nisanda "Yunanllar" hakknda bir anlama yapld. Bunun mucip sebebi, Rumlarn, Babli ile bartrlma-lan iin, ngiltere'ye bavurmu olmalar idi 1130. Rus ar buna muvafakat ediyordu.
S un des allie* me manque, il faudra que j'aglsse par moi -meme et vou* pouves eroin que Je n'en erat pas embarasse*"; ayn eser, S. 216; Kars. ayn eser, S. 241. 1127 Kars. ayn eser, S. 218 1128 Ayn eser, S. 217 vd. 1129 Transaction complete et definitive". 1130 "S. M. Britannque ayant 4&A nvite par les Grecs inter -poser ses bons offlces afin de ls rfconcilier avec la Porte Ottoman"; ayn eser, S. 242. Fakat Avusturya bunu nkar etti; ayn eser, 245. Kars. gene ayn eser, S. 271-272.
1126

Sayfa

236

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Ayn yer Ayn yer. 1133 "Toute d'erreur et de faiblesse..., oeuvre de faiblesse et de ridicule; le rsultat de la besogne sera rien de tout"; "sottises diploma-tiques"; ayn eser, S. 244-245. 1134 Puissance amie de la Porte et de la paix extereur et in-terieure de cet Empire"; ayn yer.
1131 1132

Sayfa

237

nk, "din, adalet ve insaniyet" adna Yunanistan ve Aripel adalarnda "kavgann sona" ermesini arzu etmek zorunda idi 1131. Bu anlamaya gre Yunanllar, Babli'ye vergi verir tek bir devlet haline getirilecekler ve bu devletin liderleri (autorites), Babli'nin itiraki ile mevkie getirileceklerdi. Tabi olarak Yunanistan'dan g edecek olan Trklerin mal ve mlkleri dorudan doruya Hristiyanlara kalacakt. Ayn zamanda her iki devlet de hakikatte yalnz Rusya - Trkiye hesabna topraklarn geniletmei, yeni ticaret imtiyazlar koparma veya "tek bana olarak nfuz tesis etmei" reddediyorlard . Mzakereler, bundan sonra da, arac devlet sfatiyle ngiltere tarafndan, fakat Rus diplomasisinin desteklenmesi ile idare olunacakt 1132. Prusya'nn veya Bourbon'larn idaresindeki Fransa'nn Yunan meselesi hakknda husus siyasetlerini nazar itibare almak kimin aklndan geebilirdi? Dhiyane bir ekilde idare olunan Metternich'in Avusturyas ise, mta-assip bir hayranlkla daima daha cretli ve daha emniyetli bir ekle giren Rus admn takip ediyordu, ingiltere ile yapt bir antlama ile ar, ark meselesinin bu ikinci ksmnda da salam bir esasa dayanmt. Wellington Dukasnn 1133 Petersburg'da yapm olduu bu i ile Metternich'in alay etmesi gayet tabi idi. Zaten muharebe edemiyen, bir aracla asla yanamyan ve "Babli'nin bir dostu olup Osmanl imparatorluunun i ve d barn" 1134 can ve gnlden ister gibi grnen bir devletin bavekili, bundan baka ne yapabilirdi ?. Mora'nn muzaffer yeni Paas ibrahim, yukarda sylendii gibi 8 sava gemisinden teekkl eden ve 20 000 Arap ve Trk askerini getiren donanma henz gelmeden, kendi idaresine verilen blgenin snrlar dnda kalan Mis-solonghi'yi daha 1825 gznde muhasara etti. Bu kalenin burlarna, Wilhelm Teli ve Kosciuszko gibi adlar verilmiti. Maulis'in komutas altndaki kk Hydra ve Spetza gemileri, Missolonghi'nin kurtarlmas iin nemli saylacak bir i gremiyorlard. Yannda Kaptan Pagann firkateynleri de olduu halde Ibharim Paa, Korinthos krfezine girdi ve buradan Salona'ya kadar ilerledi. Patras ve Navrin'deki Trkler, Missolonghi yaknlarndaki btn yerlere dehet sayorlard. Fakat Missolonghi'nin muhasaras btn k ve bahar ortalarna kadar devam etti. Mdafiler, bu arada ibrahim Paann yapt btn teklifleri reddettiler.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

238
Sayfa

Nihayet 23 nisan 1826 da, yani ngiliz - Rus anlamasndan birka ay sonra, Hellen muhiblerinin hayranln mucip olan kahramanca bir mdafaadan sonra, ancak umum bir hcum ile kale zap-tolundu 1135. Epidauros toplantsnda seilen "Yunanistan asker ve siyas ileri direksiyonu" ile "Meclis Komitesi" nin elinde, Hristiyanlk ve hrriyet adna bir beyanname neretmekten baka tesirli olabilecek bir vasta yoktu. Ayn zamanda vatanlarn yeniden fethetmek ve siyas mevcudiyetlerini kurmaktan baka bir gayeleri bulunmyan dindalarn yllardan beri sren mcadelede yalnz brakmamalar manev vazifeleri olan Avrupa'nn Hristiyan hkmdarlarna bavur-ruldu 1136. Sultan Mahmut, Yunan kurtulu savann artk sona ermi olduunu kabul edebilirdi. Gerekten de Rumlarn tutunmaa muvaffak olduklar birka mevki ile henz itaate alnmam olup kk ve tehlikesiz korsan gemilerine yataklk yapan birka adadan, bir de zayf ve fazla kalabalk ye leri arasnda daimi anlamzlk yznden cidd bir mdafaa kabiliyeti gsteremiyen Yunan hkmetinden baka, btn Yunanistan ibrahim Paann elinde idi. Msr Valisinin olunun elindeki asker, grndne gre gayet kudretli bir ordu idi. Kendisi ise yalnz talii yaver giden bir komutan olarak kalmam, ayn zamanda pratik ve tecrbeli bir idare adam olduunu da isbat etmiti. Osmanl hkmdar, bu duruma kar pheli duygular besliyordu. sileri bastran, Msr ve Suriye askerleri idiler. Muhakkak ki o, eer kendi seraskerlerinden biri tarafndan bu i grlm olsayd, ok daha fazla bir memnunluk duyacakt, teki Osmanl Paalanndan pek te farkl bir durumda olmyan brahim Paann niha ve parlak zaferi karsnda Sultan Mahmut'un duyduu sevince ayn zamanda kskanlk da karyordu. brahim Paann baars, Avrupa tarznda harp vastalar ile sevk ve idaresinin bir zaferi idi. Bu durum iinde, m. Selim'in hayran, talebesi ve ardas olan Sultan Mahmut, selefinin ve bunu taklit etmek istemi olan Alemdar Mustafa Paann eserini yenilemek ihtiyacn btn iddetiyle hissediyordu. Msr valisi Mehmet Ali ile olunun elinde imdi Msr, Suriye, Girit ve Mora gibi drt byk vilyet ve yaknlarndaki kk adalar bulunuyordu. Onlarn hakik kuvvetleri yannda bir glge hkmdar olarak kalmak istemiyordu ise, Mehmet Ali Paannkine benzer
Trikupis. Fabvier'in Negroponte'ye kar giritii teebbs, baarszlkla sona ermiti; ayn eser, S. 362 vd. Kars. Mendelssohn -Bartholdy. S. 370 vd; J. Planat, Histoire de la reg*n*ration de l'Egypte, Paris. 1830. S. 258 vd. 1136 Prokeacb-Osten IV, S. 255 vd.
1135

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Bak Esad Efendinin eserinin birinci blm; daha 1833 de bu eser, Caussin de Perceval tarafndan Franszcaya tercme edilmitir: Prcis historique de la destruction du corps des Janissares", Yu-nancaya ise ancak, 1871 de G. Polychroniades, stanbul, tarafndan tercme edilmitir. Kars. Andreossy, Constantinople et le Bosphore, von Sax'da Cevdet Efendinin henz tercme edilmemi olan eserinden istifade edilmitir, S. 2 08. Planat'da da biraz vardr, S. 118 vd.
1137

Sayfa

239

bir ordu vcude getirmek birinci derecede vazifesi idi. Osmanl Hanedan ve Osmanl Devletinin yaayabilmesi iin zarur olan byle bir asker tekilta kar mutaassp halkn, yenilik dman ulemann ve istanbul'daki her an isyan temayll yenierilerin daim tehditlerine ve bunlarn karabilecekleri tehlikelere gs germei gze almak lzmd. Sultan Mahmut'un projesi sade ve pratik idi: Yeni tekil olunacak Ekinci askeri, fiilen hizmet gren disiplinli bir snf olacakt. Bu asker, yenierileri bir tarafa brakarak deil, fakat dorudan doruya yenierilerden vcude getirilecekti. Her ortadan 150 asker alnacak, bunlar gerei gibi yetitirilecek ve giydirileceklerdi. tekiler, yeni taburlara girmek istemedikleri takdirde, Devletin mdafaas iin ie ya-ramyan ve yardm etmek istemiyen kimseler saylarak listelerden silineceklerdi. Sultan Mahmut, Vezir Mehmet Selim Paa ile Hdavendigr ve Kocaeli valisi ve Boazda Hisarlarn komutan enerjik Hseyin Paann ahsiyetlerinde, bu tehlikeli yenilik hareketi iin gereken insanlar bulmu olduuna kani idi. eyhlislm Tahir Efendi de yeni pln iin kazanlm saylyordu. Bizzat Yenieri Aas Mehmet Cel-letin ve yksek rtbeli subaylar da ikna edilmiler veya bu i iin fiilen kazanlmlard. Yksek rtbeli devlet adamlar, bunlarn mavirleri ve ulemadan ileri gelen ahsiyetler, birka gn iinde Devletin selmet ve emniyeti in alnacak tedbirlerden 1137 haberdar edildiler . Sivil memurlarn, asker mera ile ulemann itirak ettii ve herkesin serbeste sz sylemek hakkna malik bulunduu byk bir urada, gerek Padiahn yeni bir ordu tekili iin kard ferman ve gerekse eyhl-islm'n byle bir ordu kurulmasnn er'an caiz olduu hakkndaki fetvas okundu. Sultan Mahmut, yenierilerin ulufe almak iin ellerinde bulunan vesikalarn aktan aa satl-mya baland tarih olarak Mora'ya sahip olmak iin Osmanllarla Venedik arasndaki sava gsteriyordu. Padiah, bundan doan felketleri belirtiyor ve ateli szlerle btn Mslmanlara hitap ederek "disiplinli ve kudretli bir ordu ile devlet iin salam bir kale meydana getirilmesini" istiyordu. Balcalarna yukarda iaret ettiimiz tedbirlerden baka fermanda daha birok teferruat bulunmakta idi. Bu arada subay rtbelerinin dzeni, komutanlarn gelirleri, asker maalar, talim yerleri, yeni Odalarda imamlarn mevkileri, askerin

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

silh ve elbisesi ilh.... gibi eylerden uzun uzun bahsolunuyordu. Fermanda sz geen meseleler, 46 madde halinde tertiblenmiti (27 -28 mays). stenen ve alman btn imza ve mhrlere, fermann bizzat Yenieri Aas tarafndan ktalarn nnde okunmasna ve askerlerin "kendi kanlariyle mhrlemek istediklerine'* dair verdikleri sze ramen, yeni fermann neri dolay-siyle zarar gren unsurlarn buna kar mukavemet edecekleri bekleniyordu. Sz geen byk urada Sadrazamn bahsettii "fena adamlar", hemen "tenkit" lerine baladlar. Bunlar, vaktiyle yapld gibi eski adetlerin lehine ve "Hristiyan, Freng" usul yeniliklere kar br ihtill karabileceklerini umuyorlard. Memnun olmyanlar, yani yenierilerin byk bir ksm 15/16 haziran gecesi At Meydanna gittiler. Buna benzer ihtill ve mcadele yeri olarak tannan hipodromda (At Meydan) yenieri ktalar bulunmakta idi. Ekinciler de ayn meydanda talime balam bulunuyorlard. siler, aleyhtarlarnn canlarna kastediyorlar ve istanbul'u atee vermek istiyorlard. Fakat bu defa eski elebalardan ve yardmclardan ta-mamiyle mahrum bulunuyorlard. Baz subaylar, onlarn davetlerine icabet etmediler. Ulema ile softalar, Padiaha sadk kaldlar. Baka ktalardan hi biri onlarla ibirlii yapmya yanamyordu. stanbul halk ise sevdii ve ayn zamanda korktuu enerjik Padiahn her iaretine itaat etmee oktandr alm bulunuyordu. siler, evinde bulunmyan Sadrazamn konan basarak yama ettiler. Emredercesine bir tavrla Padiahn fena mavirlerinin balarn istediler. Asker isyanlarda an'ane haline gelmi olan program, bu defa da harfi harfine tatbik olundu. Fakat Sadrazam Padiahn yanna gelmi bulunuyordu. ok gemeden, devlet ricalini kabul ederek bunlara iddetli emirler veren Sultan Mahmut, biraz sonra Sadrazama Kutsal Sanca dar karmak emrini verdi. Hemen arkasndan topular, Seyit Efendinin komutasndaki deniz askerleri, cebeciler, ulema ve talebe. Sultan Ahmet Meydanndan silhlar ve toplariyle beraber At Meydanna doru yrdler. Mcadeleye hazr bir vaziyette olan yenieriler, "gvur usul tlim grmek istemiyoruz" diye banyorlard. Vahi bir ekilde ve plnsz olarak teye beriye kouan si gruhlarna kar Padiah taraftarlarnn hareketini idare eden Mehmet Selim, "yeni asker tekilt binasndan tek bir tan bile sklmesine msaade edemeyiz" diye marurne cevap verdi. Fakat Hseyin ve Mehmet Paalar, taassup ve mitsizliin byk bir rol oynad

Sayfa

240

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

1138 1139 1140

Bak Mac-Farlane H, S. 149 vd. Bak ayn zamanda Rosen, Oschichte der Trkei, 1826 -1856, Leipaiff 18 - . I. S- v<*Kars. Androssy, ek.

Sayfa

241

etin bir mcadele yapmakszn, silere boyun edirmee muvaffak olamadlar. Hatt, ksa bir zaman iin, klalarn atee veren top mermileri karsnda da siler geri kamadlar. siler At Meydanndan ehre giden dar bir sokaktan svarak halk silh bana armak teebbsnde bulundular. Fakat gen bir erban isabetli bir top mermisi ile bu teebbs nlendi 1138. Sultan Ahmet Meydannda bekliyen Sadrazam, muharebenin sona ermi: olup silerin ldrlmelerine devam olunduu haberini sevinle ald. stanbul halk, hareketleri ve sarkntlklar ile ekilmez bir hal alm olan yenierilerin ortadan kaldrlmas iine btn gayretleriyle itirak etti. Akama doru llerle dolu muharebe meydannn ortasndaki inar aacnda yedi ceset sallanyordu. Gece esnasnda stanbul kaplarnda ve strateji bakmndan nemli saylan baka yerlerde gerekli tedbirler alnd. Sadrazam le eyhlislm, ellerinde Kutsal Sancak olduu halde, o zamana kadar da kararghlarnda kaldlar. Ertesi gn btn sulularn idam edilmesine emir verildi. Bu sulular arasnda Cebeci Ba da vard. Bunlarn cesetleri nar aacnn dibine atld 1139 Hakikaten de birka gn iinde stanbul'da artk yenieri yoktu. Fakat vilyetlerde bulunan yenierilerin says hayli yksekti. imdi Padiah, Yenieri Ocann ebed olarak ilga olunduunu resmen iln etti. Ahmediye'de toplanan bir urada bulunanlarn hepsi, bunu oybirlii ile istediler. Hi bir zaman Yenieri ad ve almetleri anlmyacak ve kul -lani mi ya akt. Aksi ekilde hareket edenler iddetli cezalara arptrlacaklard. Osmanl Bayra altnda slmlk urunda dm olan mehur muhariplerin ardalar, en sonunda asayi bozucu bir unsur, slmlk dman, kollarna dalattklar halarla dolaan gizli Hristiyanlar ve Yunan parasiyle satn alnm casuslar olarak ortadan kaldrlmlard 1140. Yenierilerin yerine Muhammed'in muzaffer askerleri" "Asakr-i Mansure-i Muhammediye" kaim oldu. Btn minarelerden mezzinler, buna dair fermann camilerde alenen okuna-can iln ettiler. Devlet iin hayrl olan bu olay tasvir eden bir zat, "yaplan ii herkes vyordu" demektedir. Soysuz! am svari snf olan Sipahi Oca da lvolundu. Tehlikeli bir hl alm olan hamallar ve tulumbaclar tekiltlarnda da deiiklikler yapld. Uzun zaman dan beri Yenieri ktalariyle kardee yaamakta olan Hac Bekta tarikatlerine mensup derviler de, stanbul'dan ve btn

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

tekkelerinden kovuldular. Yenierilerin uradklar akbetten teessr duyduklarn aktan aa sylemekten e-kinmiyen sivil ve askerlere kar iddetli tedbirler alnd. Btn bunlarla slhat eseri kuvetlendirilmi oluyordu 1141. Sultan Mahmut, kendi tebaasna yle bir hitabede bulundu: "Muhammed'in mmeti!, Ulema, asker, tek bir aile ocana mensup olduunuzu hatrlayn ve birbirinizin kardei olduunuzu bilin. Yksek mevkide olanlar, tekilerine mfik ve merhametli olmaldrlar. Aa tabakadan saylanlar, ykseklere sayg gstermelidirler. Tanr szn tekrar yrrle koymak ve Peygamberler iinde en by olan Muhammed'in dinini gelitirmek iin hep beraber allmaldr. Bu uurda yaplacak birleme yzyllarca devam etmelidir". Adaletini gstermek ve kendisine yaplan btn yardmlardan dolay teekkrlerini bildirmek iin Sultan Mahmut, an'-anev bir hakkndan vazgetiini resmen iln etti. Bu hak, Padiahn vazife banda len "bende" lerinin ve baka zengin tebaasnn braktklar serveti hazineye maletmek hakk idi. Bu amala toplanan Divana itirak eden devlet adamlarndan birine, hi de mtad olmad dosta bir eda ile, "siz ok ihtiyarladnz" diye hitap etti 1142. Yeni stanbul'da Padiah, bat usullerine gre hareket eden memurlar ortasnda bir Avrupal imi gibi grnyordu. Daha ayn ayda, yani haziranda Sultan Mahmut, yeni askerlerini ahsan tefti etti. Bu srada Padiah, Msr'dan getirilmi bir at zerinde idi ve etraf gene at stnde olarak yksek ahsiyetler tarafndan evrilmiti. "Padiah grnce halk, sevin gsterileri yapyor" ve Bat rneine gre tlim ve terbiye grm savalarn takm atlar karsnda hayranlk duyuyordu. 1143

242
Sayfa

NC BLM ....................................................................................................
Von Sax, S. 216 - 217. Dervilerin reisi idam olundu. Assaf Efendi, blm XII. Kars. Engelhardt, La Turquf et le Tanzimat, ou histoire des relormes dans 1'Empre ottoman depuis 1826 jusqu' nos jours, I. Paria 1882, S. 7 vd. 1143 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 9/240 -320
1141 1142

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Yunan Ayaklanmasnn Sonulan: Yenierilerin Ortadan Kaldrlmasndan Rusya ile Bar Antlamas Yaplmasna Kadar ............................. DRDNC BLM ............................................................................................... Msr Meselesi. Suriye'nin ele geirilmesi ve Osmanl Hanedannn bekas urunda Mehmet AH Paa ile ilk sava. .................................. NC KTAP ....................................................................................................... Hristiyan Milliyetlerin Osmanl Devletinden Ayrlmalar ............................... BRNC BLM..................................................................................................... Boazlar Antlamasnn yaplmasndan Krm Harbine kadar Rus entrikalar (1841 - 1853) .......................................................................................... KNC BLM ....................................................................................................... "Tanzimat" n Yaratt Yeni Trkiye'nin Krm Harbinden nceki Durumu ................................................................................................................ NC BLM .................................................................................................... Knn Harbi ve Sonulan (1853 1856) ......................................................... DRDNC BLM ............................................................................................... Kumanya Birlii urunda mcadele ve Memleketeyn Prensliklerinin Osmanl Devletinden koparlmas (1856 1862) ........................... BENC BLM ...................................................................................................... Fransz rneine Gre Avrupai Bir Trk Devletinin Kurulmas in Giriilen Teebbsler. Engeller: Mslmanlarla Hristiyanlar Arasndaki Dini Tezatlar: Hristiyan Kavimlerin Uyanmas: Mal Sknt Ve Batllarn Ekonomi Bakmndan Tedrici Olarak Memlekete Sokulmalar. ............................................................................................................. ALTINCI BLM ..................................................................................................... 1877 - 1878 Osmanl Rus Tarbi ve Sonular ............................................. YEDNC BLM ..................................................................................................... Berlin Antlamasndan Sonra Abdlhamid'in Trkiyesi ................................. SEKZNC BLM ................................................................................................... Devrim. Yeni Zamanlar ve Eski Grenekler ....................................................

Sayfa

243

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

NC BLM Yunan Ayaklanmasnn Sonulan: Yenierilerin Ortadan Kaldrlmasndan Rusya ile Bar Antlamas Yaplmasna Kadar Eskimi ve tamamiyle faydasz bir hale gelmi olan Yenieri Ocann ortadan kaldrlmas, birinci muharip dman olan Yunan silerine kar Devletin mdafaas bakmndan imdilik messir bir tedbir olarak grnmyordu. Saylar azalm ve srf kendi vastalarna kalm olan Rum silerine kar giriilen muharebenin sevk ve idaresi, srekli olarak, brahim Paaya tevdi olunmutu, ibrahim Paa hibir yardm isteinde bulunmuyordu. Missolonghi'nin alnmasndan sonra gerek Mehmet Ali Paann donanmas ve gerekse Padiahn filosu, memleketlerine dnmlerdi. Fakat brahim Paann kendisi, Mora'ya dner dnmez hemen yeni hareketler iin hazrlklara balamt. Bu hareketlerin amac Mainot'lara boyun edirmekti. Bir yandan da Padiahn kuvvetleri, Atina zerine yryorlard. Kalavrita da Patras garnizonu tarafndan atee verildi. Fakat brahim Paann kuvvetleri, Maina dalarnda fazla bir baar gsteremiyorlard. Bu arada Kolokotronis, Nauplion'da kk bir Yunan ordusu vcude getirmiti. Msr ktalar, austos aynda o yksek dalarn ahalisine kar ikinci bir hareket yaptlar. Fakat bu defa da onlara boyun edirilmenin imknsz bulunduu anlald. Atina daha austos aynda zaptolundu ve iindeki Rumlarla Fabvier'nin komutasndaki Hellen muhipleri Akro-polis'e kapatldlar 1144. Fakat burada da Eleusis yaknlarnda, Karaiskakis'in komutasnda olmak zere kk b ir Yunan ordusu toplanmt 1145. Bununla beraber 1827 yl balarnda kuzeyin bu son hrriyet mcahitleri de yenildiler ve geri atldlar. Rumlar, korsan olarak 1146 bundan sonra da bir takm sylenmee deer baarlar elde etmee muvaffak oluyorlard. Fakat baka taraflarda tamamiyle bastrlm bulunuyorlard. Buna ramen Babli, i sava yznden yaplmas gerekmi oian bu kadar byk fedakrlklardan sonra ve stanbul halkna, hatt yeni orduya hl tam mnasiyle itimat edi lemediinden, haziran aynda Rus isteklerinin tamamiyle yerine
1144 1145

244
Sayfa

Trikupis, IV, S. 1 vd., hususiyle S. 69 - 70. Ayn eser, S. 88 vd. 1146 Prokesch - Osten, IV, S. 263 teki Fransz Amirali de Rigny1 -nin ifadesi: "infmes de"pre"dations auxquelles se livraient les insulaires grecs".

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

getirilmesine kar mukavemet gsterecek bir durumda deildi 1147. Bunun neticesi olarak daha haziran ay iinde Seyyd Mehmet Hadi ile Molla Seyyid brahim izzet Efendiler, Ruslarla yaplacak mzakereler iin murahhas tyin olundular. Eski ve tecrbeli diplomat Canip Efendi, bir ka ay nce lm bulunuyordu. Bu konferans, Osmanl topraklar iinde deil, fakat Ruslarn yeni fethettikleri Besarab-ya topraklarnda, yani eskiden Cenevizlilere, imdi de Budan'a ait olan Dnyester azndaki Akkerman'da yaplacakt. Rus murahhaslar Becarabya komiseri Kont Voronzof ile Ri-beaupierre idiler. Mzakerelere 1 temmuzda balanacakt. Anlaldna gre Reis Efendi mit ediyordu ki Rusya, ~bu vesile ile antlama hkmlerinde ayak diriyecek, bunlara yeni maddelerin eklenmesi teklifinde bulunmyacak ve o zamana kadar elde etmi bulunduu haklarnn daha fazla geniletilmesini istemiyecektir . Fakat Petersburg'daki "byk dost" 1148 antlamalarn kendi grne gre yorumlanmasn ve hkmlerinin aklanmasn salamak niyetinde idi. Ribeaupierre, Memleketeyn Prensliklerinin imtiyazlarm tesbit ettirmek, yeni Tuna snrnn Strogonof plnna uygun olarak dzene konulmasn istemek 1149 ve Srplar hakknda da Bkre Antlamas hkmlerinin yerine getirilmesinde srar etmek iin talimat almt. Eer mzakereler uzyacak olursa, Babli'yi Memleketeyn Prensliklerini igal etmekle tehdit edecekti . Bir ka tahkimli yeri Padiaha iade ettirmek amaciyle Trklerin Asya cihetindeki snrn dzeltilmesi teklifi dorudan doruya reddelundu 1150. Memleketeyn Prenslikleri ve Srbistan hakknda iki ayr anlama teklifi ileri srld. Birincisine gre Bafcli, Rumen hospodar-larmm azlinde Rusya ile anlamak, eer hospodarlar istifa edecek olurlarsa bunu resmen Rusya'ya bildirmek ve Rusya'nn muvafakati alnmakszn Memleketeyn'de yeni vergiler almamak mkellefiyetlerini zerine alacakt 1151. kinci ayr anlama tasarsna gre ise Osmanl hkmeti., Srp temsilcileriyle mzakerelerde bulunarak anlaacakt. Bu anlamalar: "din ve mezhep hrriyeti; Srp milletinin reislerinin seilmesi; adliye ve ynetim ilerinde bamszlk ve
Reis Efendinin 13 mays tarihli cevab, ayn eser. Kars. ar'm ifadesi: "S la Porte n'avait point cde \ j'aurais t oblig d'occuper les Principaute"s"; ayn eser, S. 269. 1148 Aym eser, S. 206 vd. 1149 Kars. aym eser, S. 206 vd. 1150 Bak: Rus teklifleri, ayn eser, S. 285 vd. Ruslarn, Karadeniz* germee mezun olmyan devletler adna konumak haklan ve Rus tebaasnn istekleri, hem de 1806 dan beri, unutulmad; ayn eser, S. 287. 1151 teki noktalar, mtad olduu zere iki yl iin vergi muafiyeti, ticaret serbestlii v.s. gibi meseleleri ihtiva ediyordu. Tesbit edildiine gre Prensler, Beli'lerin saysn ve bunlarn komutanlarnn kimler olacan tayin etmek hakkna malikti.
1147

Sayfa

245

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Sayfa

246

bunlara Osmanl komutanlarnn karmamalar; Srbistan'da garnizonlardan baka Mslmanlarn yerlememeleri; Srplara, Trklere ait bulunan iftlikleri idare etmek ve bunlarn gelirlerini ylda bir defa olmak zere demek, vergileri bizzat toplamak ve pasaportlariyle serbeste seyahat edebilmek haklarnn verilmesi; okul, matbaa ve hastahaneler aabilmek haklar; ve nihayet Srbistan'dan ayr kalm olan blgelerin anavatana katlmas iin elverili arelerin aranp bulunmas gibi meseleler zerinde yaplacakt . Hakikatte bunlar, Memleketeyn Prensliklerinin dorudan doruya Rus vesayeti altna girmesi ve serbest bir Srbistan'n kurulmas demekti.. Teklif olunan bu artlardan, Trklerin itirazlar zerine deimi olanlar ok nemsizdir. Bunlar, anlamadan itibaren geecek bir buuk yl iinde Srp imtiyazlarnn iln olunaca ve bir de Rusya'nn yalnz Babli ile dost geinen devlet gemilerinin, o da ancak Rus ticareti ile olan ilgileri nisbe-tinde, Karadeniz'e girmelerini istiyebilmesi maddelernden ibarettir. "Ayn anlama" lara gelince: Babli'ye, Boyar Meclisleri (Divanlar) tarafndan ahalinin "genel oyu ile" (Accord general) seilen prensleri tanmamak hakk veriliyordu; fakat bu nokta zerinde Rus hkmetiyle istiarede bulunmas artt. Rusya, 1802 hatt- erifinde tesbit olunan esaslara gre Rus muvafakati alndktan sonra vergilerin tyini yetkisine sahip bulunan Mcmleketeyn Prensleri nezdin-de, istanbul'daki elcisi ve ancak bunun emri zerine Ya ve Bkre konsoloslar vastasiyle isteklerde bulunabilmek hak-n haiz olacakt. Prensler, bir defaya mahsus ve daim olmak zera belilerin saysn tesbit edebilecekler, fakat bunlarn subaylarn tyin edeniyeceklerdi. Bu hususta 1821 deki dunun muhafaza edilecekti. Prenslerle boyarlar arasndaki mnasebetler dzenli ve dil bir ekle sokulacak ve "zel bir tzk" Rumanya meileketlcrinde gerekli dzeni sahyacak-t. Bu tzn redaksiyonu hakknda belli bir teklif yoktu. Ksaca sylemek lzm gelirse Srplarn imtiyazlar olduu gibi braklyordu. te 25 eyll 1826 tarihinde tanzim olunan dikkate deer siyas belgenin kapsad eyler bunlardan ibaretti. Bunu Rusya, bir damla kan aktmakszn, mtereddit ve paralanm Avrupa'ya mukabil gsterdii salam irade sayesinde ve yeni hasl olar. vakalardan ustacasma faydalanmak suretiyle elde etmee muvaffak olmutu 1152. Bo yere Padiah, murahhaslar tarafndan kabul olunan bu artlarn baslarna
1152

Gene ayni eaer, S. 290 vd.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

mukavemet etmek istedi. Sonunda o da, Ruslarn "anlama" (Convention) adn vermek istedikleri bu antlamay tasvip etmek zorunda kald 1153. Hakikatte Sultan Mahmut, "byk dost" un isteklerinin ok daha tehlikeli o lan baka bir alana, yani Rum ayaklanmasna uzatlmam olmasndan memnundu. "teki meseleler" Padiah ok daha byk endielere sokard. Gerekten de o, stelik Rumlar si ve siyasi bakmdan hi de olgunlamam bir unsur olarak sayan ar'a. bu siler lehine mdahale etmediinden minnettard. Hem de ngiliz elisi Stratford Canning'in "Hellen Hkmeti" ile mnasebette bulunduu ve daha nisanda bu hkmetin teklifi ile Trk szerenitesi ve ngiliz himayesi altnda tamamiyle Hristiyan ahaliden mrekkep olacak ve ayaklanm olan btn yerleri iine alacak bir Yunanistan Devletinin tekili tasars ile megul bulunduu bir sratla 1154, ar'n buna yanamam olmas, Padiahn minnettarln bir kat daha artryordu. Fakat daha o zaman Rusya, yalnz kendi Yunan projesini Babli'ye vermek iin deil, ayn zamanda ngiltere ve teki mttefiklerini de yeni ve bu defa hakikaten Babli'yi boyun emiye zorhyacak bir hareket iin kazanmya hazrlanm bulunuyordu. 4 Nisan anlamas ile uyumu olan hkmetler arasnda yeniden notalar teati edildikten sonra. Ribeaupierre'in yaknda stanbul'a varmas gznnde tutularak, derhal mterek bir teebbs kararlatrld. Biz zat Rus elisi, Rus - ngiliz protokoln Reis Efendiye verecek ve ayn zamanda, Babli mkazerelere girimei reddettii takdirde, n-giliz elisi ile birlikte Trk bakentini terketmek tehdidinde bulunacakt. Rus elisi, sras gelince daha ileri gidecek ve "Yunan stikllini" telkin edecekti 1155. Daha 8 aralkta Fransa, bu harekete itirak edeceini bildirdi. Hatta 4 nisan szlemesini, bunu yapm olan be devlet arasnda bir antlama haline getirmei bile teklif etti . Hususiyle Prusya, Hristiyan bir milleti mahvolmaktan kurtarmak iin yaplacak "erefli" bir teebbse itirak edebilmek frsatn 1156 bulduundan ok memnundu . Avusturya'ya gelince, Metternich, ne yapmak istediini yalnz kendinin gayet iyi bildii kanaatnda idi 1157; Aslnda o. Padiah Rumlara kar uysal bir siyaset (Pacification octroyee)
Murahhaslarn stanbul'a gelileri hakknda, bak: "Acte fi fragmente" II, S. 719. Kars. Hurmuzaki X, ayn tarih, "Studii si doku-mente" XXX, S. 36 vd. 1154 29 nisan tarihli muhtra; ayn eser, S. 299 vd. 1155 Ayn eser, S. 310. 1156 4 ocak 1827 tarihli cevap; ayn eser, S. 321 vd. 1157 "Nous seuls savons bien dcidement ce que noua voulons"; ayn eser S. 331.
1153

Sayfa

247

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

takip etmee sevketmei arzu ediyordu. Byle bir siyaset, Padiahn Rus yaya kar durumunu daha aa bir mertebeye drmi-yecekti . Bununla beraber Metternich, Rumlara Mora'-da bir prenslik bile vermek taraftan deildi 1158. Her vesile ile "hareket serbestisini" tekrarlamasna ramen, Avustur-yann istanbul elisi von Ottenfels'e. mmkn olduu kadar meslekdalarmm faaliyetlerine itirak etmek, fakat bunu yaparken "lzumundan fazla ileri gitmemek" ve istanbul'da eski dostlar tekiler gibi tehditlerle incitmemek iin emirler veriyordu 1159. Bylece ar, Viyana hkmetinin esas noktalar zerinde kendisiyle mutabk olduu kanaatine varabil-miti . Fakat ayn zamanda Rus hkmdar, mttefiklerinden, Babli teklifleri red veya bunlar kabulde tereddt gsterecek olursa, daha baka enerjik vastalarn 1160 kullanlmasn da istedi: Trk ve Msr donanmalarnn gelmelerine engel olmak iin mttefik devletlerin Akdeniz filolar birleeceklerdi ve denizde daha baka tedbirler 1161 alnacakt. cap ederse daha da ileri gidilecekti . Tabi bu bir harp demekti: Fakat zayf bir dman olan Babli, "silhlarmzn (mttefiklerin) parlakl" karsnda byle bir harbe girimekten byk bir ihtimalle kanacakt. Rusya, ancak bu artlar kabul olunduu takdirde Yunanistan'a bar ve asayiin iadesi iin teki drt devletle resmen bir ittifak aktedecekti 1162. Daha 1827 ylnn ocak aynda ngiltere'nin istanbul elisi Stratford Canning, vergi verir bir Yunan Devletinin tekili esasn kabule Babliyi zorlamak iin araclk etmekte ilk adm att. Reis Efendinin cevab gayet sarih idi. Padiah, eski grnde srar ediyordu. Buna gre Sultan Mahmut ilhi kanun ile, fetih hakk ve btn devletlerin resmen tanmalar ile, imdi ayaklanm olan vilyetlerin hkmdar idi ve kendisi ile si tebaas arasna girmek hakkn hi bir zaman yabanc bir hkmete vermiyecekti 1163. Bu cevap, Ribeaupierre'in istanbul'a geliinden nce Babli'ye bir mkellefiyet ykliyebileceini mit ederek vnen ingiliz elisi iin ar bir darbe tekil ediyordu. Bununla beraber Stratford Canning, ayn zamanda Yunanllarn artlann ihtiva eden etrafl bir nota, gerek anlamda bir muhtra ile Sultan
Ayn eser, S. 299. Kars. ayn eser, S. 310, 311, 319 - 320 1160 ar, Babali'ye Yunanllarn bamszln tanmaktansa, onlarla siyasi mnasebetlere girimesini tercih ediyordu; ayn eser, S. 17. 1161 "Re'unton des escadres et mesures navales"; ayn eser, S. 9. 1162 Ayn eser, S. 16 vd. 1163 "Sa Hautesse, tant, par la loi divine, par le droit de con -quete et par la reconnaissance solonelle de toutes les Puissances, le Souverain legitime des provinces actuellement en tat d'insurrection, Elle ne reconnattra jamais aucune Cour trangere le droit de s'immte-*< cer entre Elle et Ses sujets rvolts"; ayn eser, S. 424.
1158 1159

Sayfa

248

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Ayn eser, S. 26 - 27. Ayn yer. Stratford Canning'in kendi teebbslerini Rumlara haber verdii mektup, bak: ayn eser, S. 33 - 34. 1166 Ayiu yer. 1167 Ayn eser, S. 39 - 40. 1168 Ayn eser, S. 50. Karg. Reis Efendiye verilmek zere Otten -fels tarafndan hazrlanan not*, ayni eser, S. 67 1164 1165

Sayfa

249

Mahmud'u bu kararndan vazgeirmee sevketmek teebbsnde bulundu . Fakat ayn ekilde Minciaky'nin kendisi de ki yaknda beklenen Rus elisinin geliinden hi de memnun deildi Reis Efendi'ye btn meseleyi amak gerektii kanaatnda idi 1164. Fransa ve hususiyle ingiltere, imdilik ekingen davranyorlard 1165. imdi Ribeaupierre de, Ya ve Bkre'de bir kral gibi karlandktan ve "kran duygulariyle dolu" prensliklerin szcleri tarafndan sylenen gzel nutuklar dinledikten sonra, stanbul'a vasl olmutu. Fransz temsilcisi hemen, bir i gderin yetkilerini aan bir tarzda Babli'ye bavurdu. ok gemeden Reis Efendi, bu yeni vaziyetler ile Akkerman'da baka isteklerde bulunulmyacana dair verilmi olan sz arasndaki tezad anlad . Eli, kendi hareketini izah etmek iin elinden geleni yapt. Fakat Reis E-fendi son cevap olarak, si reayann lehine byle artlar ka-bui etmektense harbi, Asya'ya srlmei tercih ederiz dedi 1166. Mart ortalarna doru Prusya temsilcisi von Militz'-in araya girmesi, phesiz ki Padiah zerinde kuvvetli bir intiba hasl edemedi. Ribeaupierre'in tahrik edici tavrlar dolaysiyle incinen Stratford Canning de, Avusturya elisine araclk yaptrarak yeni Trk Reislkttb Pertev Efendi ile barmak iin elinden geleni yapt 1167 Pertev Efendi, Canib Efendi'nin fikirlerine bal bir devlet adam idi. 4 nisanda Pertev Efendi, Padiah indinde 1826 protokolnn hi bir deeri olmadn syledi. nk ne Rusya'nn ve ne de ingiltere'nin, Padiaha ait yerler hakknda kararlar vermee haklar yoktu. Hatta ayn protokol yalnz bir hiten ibaret olmakla kalmyor, stelik Trkiye'nin eref ve menfaatlerine kar bir "suikast" mahiyetini haiz bulunuyordu . Bu arada Londra'da konferanslar yaplyordu. ngiltere, bu mzakerelerde en stn durumu muhafaza etmekle vnyordu. Fakat btn tartmalara ramen sonunda be devlet arasnda bir ittifak antlamas meydana getirilmee muvaffak olunamad. stanbul'da Rus, ngiliz ve Fransz temsilcilerinin bundan sonraki basklarndan da bir netice kmad. Ayn suretle Avusturya elisinin, Mora yarmadas ile Aripel adalarna zel bir yerel ynetim bahetmek zere bizzat Padiah'n teebbs ele almas yolundaki telkinleri ile de bir sonu salanamad 1168.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

ok gemeden Yunanistan'dan stanbul'a haberler geldi. Bu haberlere gre ne nisanda yedi yllk bir mddet iin "Gouverneur" olarak seilmi bulunan Kapodistrias'n kurduu yeni hkmet, ne de Hellen muhibbi Cochrane ile Church'un harbin sevk ve idaresini ele almalar, fazla bir i grebiliyordu; Atina Akropo-lis'indeki 2000 Rum, erefli artlarla teslim olduktan sonra, Fransa'nn Aripel sularna gndermi olduu filonun komutan da Rigny tarafndan alnp gtrlmlerdi 1169. Ayn zamanda brahim Paa, Deli Ahmet Paa tarafndan desteklenerek, Akhaia ve Messenia'da silere kar nemli baarlar elde ediyordu. Trikala, Yanya, Akarnania, Lepan -to ve Negroponte vilyetlerinin temsilcileri, kendilerinin Padiahla barmalarna yardm etmek iin istanbul'daki Rum patriine yalvanyorlard . Ayn zamanda Tahir Paann komutasndaki Osmanl donanmas da, Navarin'e doru yelken amt. Bu eski ve braklm limanda ok gemeden Avrupa'nn siyas seyircileri nnde ceryan edecek hadiseyi hi kimse sezememiti 1170. Daha 9 haziranda Sultan Mahmut, resm bir beyanname ile kendi grn 1171 aktan aa devletlere izah etmiti: Kendisi bamsz bir hkmdard ve Rumlar meru hkmdarlarna kar si idiler. Avrupa devletlerinin hareketlerine esas tuttuklar "hrriyet" ve "tarafszlk" ile ac ac istihza ediyordu. "Bir avu haydut" 1172 ile bir Imperator elbetki anlamalar akdedemezdi. "Babli'nin cevab, meselenin banda vermi olduu cevabn daima ayn kalacaktr" deniliyordu. Bu son cmle, Babli'nin verdii cevabn ruhunu tekil ediyordu 1173. Daha o zaman Fransa, tekrar dnya lsnde bir rol oynayabilmek hrs ile, btn tehdit vastalariyle beraber Rus tasarsn kabul etmiti 1174 Prusya, bamsz bir siyaset takibedebilecek durumda deildi. Serbest bir Yunan Devletinin kurulmasna ve inatla grnde srar eden Babli'ye kar silhl bir harekete sebatla mukavemet gsteren yalnz Avusturya kalyordu. Ribeaupierre, Yunan meselesinden artk bahsetmiyeceine dair Rusya'nn Akkerman'da zerine ald veya almad mkellefiyet zerinde Pertev Efendi ile tartmalar yapyordu 1175. Reis Efendi, Avusturya'nmki de

250
Sayfa

70. Trikupis, ayn tarih: Mendenssohn - Barholdy, S. 429 vd. Ayn yer Ayn eser, S. 71 vd. 1172 "Une troupe de brigads". 1173 "La reponse que la Sublime Porte a donn des le commence-ment sera toujours la meme"; ayn leser, S. 73. 1174 Ayn eser, S. 76 vd. 1175 Ayn eser, S. 93 vd.
1169 1170 1171

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Ayn eser, S. 95 - 96. "By preventing, as far as possible, ali collision between the contending parties"; ayn eser, S. 110. 1178 "Nous ne sommes plus aujourd'hui les Musulmans d'autre-fois; nous nenous laissons point effrayer"; ayn eser, S. 101 vd 1179 Ayn yer.
1176 1177

Sayfa

251

dahil olmak zere btn eliliklere kar kaba muamelelerde bulunuyordu 1176 . Londra'da 6 haziran gn drt devlet, yani ngiltere, Rusya, Fransa ve Prusya arasnda bilinen esaslara gre antlama imzaland. Msr ve Trk gemilerinin darya kmalarna engel olmak hakkndaki hkm, Avusturyann zaman zaman yapt itirazlar karsnda, tamamiyle baka bir ekil almt. Bu hkm, ayn zamanda Rum gemilerine kar da tatbik edilecekmi gibi grnyordu; buna gre mttefikler, "mmkn olduu nisbette muharip taraflarn birbirleriyle arpmalarna engel olmak" mkellefiyetini mtereken zerlerine almlard 1177. Fakat Trkler, buna da hi aldr etmiyorlard. Muhakkak ki memleketin btn siyas unsurlar, Byk - Tercman shak Efendi'nin u grn benimsemi bulunuyorlard: "Bugnk Mslmanlar, artk eski Mslmanlar deildirler; onlar artk adalet ve sknet iinde bulunuyorlar ve kendilerinin sindirilmesine msaade edemezler" 1178. Trkler, mitsizce tedbirler almakla, tccarlar tevkif etmek ve Hristiyanlar ktle halinde ldrmekle tehdit ediyorlard . Bizzat Reis Efendi, 10 temmuzda "biz her eyi yapmya hazrz" dedi . Soukkanllkla, "hatta toplar Saray Burnunda grlseler bile Padiahn kararn deitiremiyecektir" 1179 szn de ilve etti. 16 temmuzda eliler birinci defa ve 31 austosta ikinci defa on be gnlk mhlet vererek Babli'yi tasary kabul etmee davet ettiler . Bir netice elde edemeyince nce kararlatrm olduklar gibi Msr ile Yunanistan arasndaki irtibat kesmek iin tedbirler almaa baladlar. Devletlerin bir temsilcisi Msr'a gitti ve Avrupa devletlerinin, skenderiye limannda Muharrem Bey ile Fransz soyundan Tellier'in komutasnda bulunan S2 para gemiden mrekkep Msr donanmasnn dar kmasna msaade etmi-yeceklerini Mehmet AH Paa'ya bildirdi. Fakat bu tebli de ge kalnmt. nk donanma, daha nce szde Hydra'ya hcum etmek zer Mora sahillerine yollanm bulunuyordu. Msr ile Mora arasndaki uzun deniz yolunda, Msr donanmasnn komutanlarna geri dnmelerini ihtar etmek iin hi bir mttefik gemisi grnmedi. Avrupa devletleri filolar komutanlarndan yalnz ingiliz Amirali Codrington, brahim Paann yaknlarnda Nauplion limannda bulunuyordu. De Rigyn ise Milo

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

252
Sayfa

nlerinde idi. 19 eyllde ngiliz komutan, imdiden bu sularda bulunan gemilerin bundan byle asker hareketlere devam etmelerine msaade edemiyecini bildirdi. Fransz amirali de oraya gidince ayn ekilde bir beyanatta bulundu. 22 eyllde iki amiral, mterek olarak, Na -varin nnde brahim Paaya, kendi devletleri arasnda temmuz aynda imzalanm olan antlamaya gre, bir ka gn nce sylemi olduklarn desteklemek iin asker vastalara bavurmya yetkili olduklarn bildirdiler. "Eer bu vesile ile bizim sancamz zerine tek bir mermi atlacak olursa bu, Osmanl filos u iin bir felket olacaktr" 1180 dediler. Rumlarn muhasamata devam etmelerine 1181 ramen brahim Paa, sknetle ve szl olarak verdii cevapta kendisinin bamsz bir harp komutan olmadn ve bundan dolay e-fendisinden yeni talimat almak zorunda bulunduunu bildirdi. Bununla beraber imdilik hi bir harekette bulunmyaca-na dair erefi zerine sz verdi. Bunun zerine brahim Paann iaesi, ancak Avrupa devletleri gemilerinin kontrol altnda olmak zere, temin olundu. Rusyanm dmanca niyetlerine mukabil gya kendi devletlerinin bar korumak emelinde olduklarn ifade eden ngiliz ve Fransz komutanlar 1182, hemen gemileri iin emin bir liman aramya koyuldular. Fakat 1 ekim gn Patrona Bey ve bizzat brahim Paann komutalarnda olmak zere Navarin. Umanndan kan Osmanl - Msr donanmas, silere deil Trklere ait bulunan Patrasa doru gitmek istiyormu gibi grnd. Bununla beraber Cadrington'n iareti zerine donanma geri dnd. Karada da Maina'ya kar yrmekte olan asker ktalar durduruldu. Fakat Mslmanlar, geceleyin tekrar hareket etmee hazrlanr gibi grldkleri zaman, ngilizler, zerlerine ate atlar. ngiliz ve Fransz gemileri, Osmanl donanmasnn yeniden harekete gemek teebbsnde bulunmya-camdan emin olmak amaciyle, Navarin nne toplandlar. Heyden'in komutasndaki Rus filosu da bunlara iltihak etti. Gayeleri, Trklerle Msrllar denetlemek idi . Biraz nce de, orada bulunmyan brahim Paaya, donanmay stanbul'a ve iskenderiye'ye gndermesi ve ayn zamanda, manaszca, hemen Mora'y boaltmas emri verilmiti . Bylece Avrupal amiraller, gnllerinin istedii top sesini
Si done cette occasion un seul coup de canon e"tait tire" contre nos pavillons, il deviendrait fatal aux flottes ottomanes"; ayn eser, 126. Fakat Londra'da umumi hava, bir harp kmasna hi de elverili deildi ve daha ekim aynda meselenin bana, yolu ile zlmesi iin stanbul'a talimat gnderilmiti; ayn eser, S. 126. 1181 Ayn eser, n, S. 170. 1182 Ayiu yer.
1180

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

1183 1184 1185

"J'avoue que j'al senti le dsiro de punir cea offensea""; ayn eser, S. 130. Ayn eser, II, 173, not. "La mesure dont la bataUle etait la coaquence, e"tait abso-hment nicessaire pour ne pas rendre le traite"

Sayfa

253

bekliyorlard. Bu top sesi, Amiral Codrington'a brahim Paay cezalandrlmak frsatn verecekti 1183. Belki de Rus diplomatlar tekilerden daha iyi biliyorlard ki, biri eski slm dininin kinini tayan ve tekisi son zamanlarda urad hakaretlerin acsn ekmekte olan kar karya gelmi iki dman donanma arasnda tek bir merminin atlmamasna engel olmak gayet g bir eydi. Trk - Msr donanmasnn geri ekilmesi, en byk bir zillet olurdu. Yerinde kalmas ise ok yaknda bir deniz savann patlamas demekti. Hakikaten de 20 ekimde bir deniz muharebesi oldu ve bu sava slm donanmasnn yok edilmesi ile neticelendi. Uzaktan direktifler vererek bu muharebeye sebebiyet vermi olan diplomatlar, aslnda byle bir eyin vukuunu istememi^ lerdi. Fakat Clarence Dukas, Codrington'a, "frsat dt takdirde barut yakmasna" kesin olarak msaade 1184 etmi olmakla iin nihayet bu kadar ileri gtrlmesine mil olmutu. O gn Navarin nnde alt ngiliz ve be Fransz gemisi bulunmakta idi. Rus gemileri, leden sonra buraya varm olan mttefiklerinin arkasndan, biraz daha ge gelmilerdi. brahim Paann donanmas, byk harp gemisi, drt byk ve on dokuz daha kk firkateyn ile bir ok ifte direkli, korvet ve yangn gemilerinden ibaret olup 1994 to pa malikti. brahim Paa, bir muharebeye tutumay aklndan bile geirmiyordu; nk kendisi esasen orada yoktu. Mslman donanmas, taarruz vaziyetine gemedi. Aksine olarak "dosta yaklamakta olan Avrupa'h gemilere yer amak a-maciyle yeni bir nizama girmekle iktifa etti. Fakat bir ngiliz gemisi Trk yangn gemileri zerine giderek uzaklama-lafn ihtar edince ve onlar gzetlemee kalknca Trkler ate atlar. Hi bir izahat beklemeden bir ngiliz ve bir de Fransz firkateyni mukabil atele cevap verdiler. Bunun -zerine Msr gemilerinin ilk mermisi de atld ve alkla karland. Birka saat iinde Padiahn btn donanmas, aralarnda hasta ve yarallar da bulunan 6000 kiisi ile, merhametsizce denizin dibine gnderildi. "Zafer mkemmel" idi. Bu ie en ziyade sebebiyet veren Cadrington, mttefiklerin verdikleri kayplarn az olduunu syliyerek kendini teselli ediyordu; ayn zamanda "bir deniz muharebesine mncer olan tedbirlerin alnmasnn, devletler arasndaki antlamann srf nazar kalmasna meydan vermemek iin zaruri grldn" de ilve ediyordu 1185 .

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

254
Sayfa

Galipler, hi vakit geirmeksizin muharebe meydanndan uzaklatlar. Bunlardan yalnz bir tanesi, yani Rus Amirali Heyden, btn gayrtabii artlardan domu olan ve Rusya'nn mthi basks altnda Avrupa'nn almya mecbur kald sahte vaziyetine uygun gelen tyler rpertici fa ciadan tamamiyle memnun gibi grnyordu. Rus amirali, karaya asker karlarak Koron ve Modon'a taarruz edilmesini ve Msrllarn hakikaten ve hemen Mora'dan atlmalarn tavsiye etti. Bu teklifi kabul olunmaynca kendisi Aripel sularnda yapayalnz kald, ingiliz Amiraii Codrington, ken di vicdan azab nnden kaiyormu gibi, Malta'ya gitti. Rgny ise zmir nne gelecek kadar soukkanllk gsterdi. zmir Paas, Fabvier'in Sakz adasna kar yapt cretli bir hcumdan (9 ekim - 8 kasm) sonra be, olaanst bir hiddete kaplm olan vahi Anadolulularn btn Frenkleri paralamalarna engel olmak iin gerekli olan kiyasetli enerjiyi gsterebilmiti. 24 ekimde, yani Navarin muharebesinden drt gn sonra, fakat bu haberin istanbul'a gelmesinden ok daha evvel, Sadrazam Mehmet Selim Paa, Rumlarla mtareke yapmak kararn vermiti. Babli, Avrupa devletlerinin sebatlar karsnda boyun emiti. Bylece Sadrazam, "btn devletler iinde samim ve hakik dost" olan Avusturya'nn aracl ile, kendi haksz hareketleri yznden byle bir buhrann kmasna sebep olup aras ak bulunan devletlerle barmaktan baka bir ey istemiyordu. "imdiye kadar ne olmusa olmutu. Bunlar olmam saylacak, eskisi gibi ve hi bir deiiklik yaplmakszn Babli ile byk devletler arasnda dosta mnasebetler tekrar kurulacakt" 1186. Mttefik devletlerin daha nceden Navarin facias haberini alm olan istanbul'daki temsilcileri, 30 ekimde Babli'den, kendi donanmasna kar yaplacak bir hareketi nasl karl yacan sorduklar zaman, Sadrazam hayretler iinde kald. Verdii cevapta, henz dnyaya gelmemi olan bir ocuk hakknda hi bir fikri olamyacan bildirdi. 2 kasm gn Reis Efendi, elilik tercmanlarn yanna artarak, Osmanl donanmas hakknda iitmi olduu fena haberler hakknda onlardan izahat istedi: Osmanl Devletine tazminat verilmesini ve byle bir cinayeti ilemek cretinde bulunmu olan devletlerin de-'hal Yunan meselesiyle ilgilerini kesmelerini talep etti. 3 kasmda eliler, ayn
lllusore"; ayn eser, V, S. 130. 1186 "Que tout ce qui a eu eu par le passa soit regard comme non avenu et que led liens de l'amitte et de la bonne inteigence de la Porte avee toutes les Coura soient rtablis comme par le passa et ans alttration aucune"; ayn eser, S. 125-126.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Ayn eser, II, S. 184 - 185. "L'attentat aussi hostile qu'inou", ayn eser, S. 132. 1189 "Suspension momentanee"; ayn eser, S. 130 - 133. 1190 Ayn eser, S. 133 - 135. 1191 Ayn eser, S. 187 vd.
1187 1188

Sayfa

255

tercmanlar vasta-siye, brahim Paann sznde durmamas ve Osmanl deniz askerlerinin kkrtc hareketlerinin muharebeye sebebiyet verdiini, hadise muhakkak ki ikyete ayan olmakla beraber Padiaha kar bir harp demek olmadm szl olarak bildirdiler. Gerek Sultan Mahmut ve gerekse onun nazrlar okadar fkelenmilerdi ki savurduklar tehditlerde diplomasi kaidelerini tamamiyle unutuyorlard. Dier taraftan Stratford Canning de, Osmanl Devletinin paralanmasnn bir zaruret haline gelmi olduundan hi ekinmeden bahsedip duruyordu . Tercman vastasiyle szl olarak verilmi olan izahat tekrarlyan 3 kasm tarihli nota verildii zaman Reis Efendi, elileri alelade ve bir cinayetle sank husus ahslar olarak yanna armak ve onlara affedilmeleri iin ar artlar dikte ettirmek istedi. Bu arada emirnameler karlarak her Mslman, kutsal sava (cihad mukaddes) iin Padiahn ordusuna komaya davet olunmu ve istanbul Boaz btn gemilere kapatlmt. Sonra 9 kasmda Avusturya elisine bir nota verildi. Bu notada "yakmyacak teklifler" den, devletlerin "mezun olmadklar kadar haklar da bulunmyan iddialarndan" 1187, "dmanca olduu kadar hi iitilmemi bir suikast" tekil eden Navari n hadisesinden bahsolunuyor 1188, tazminat, Yunan iinden ilgiyi kesme ve tarziye isteniyordu. Bu istekler yerine getirinciye kadar elilerle mnasebetler kesiliyordu 1189. lk iki istek ayn 10 unda kesin olarak reddo-lundu. Hakikatte sadece bo laftan ibaret olan nc istein ise yerine getirilecei bildirildi 1190 . Elilerin Reislkt-tap Pertev Efendiye yapm olduklar ziyaretlerden msbet bir netice kmad. brahim Paann Navarin muharebesi hakkndaki raporunun alnmas, Tahir Paann Navarin'den stanbul'a gelii, mtad siyasi mnasebetlerin yeniden kurulmasn daha ziyade gletiriyordu 1191. Ayn 24 nde her eli ile de bir konuma yapld; fakat bundan da hi bir netice kmad. Mora'ya iyi bir Paa ve namuslu kocabalar tyin etmek taraftar olan Babli, Rumlar sadece "himaye" etmek istiyordu; Rumlar dorudan doruya ayaklanmadan vazgeerek itaat etmeli idiler. Yunan meselesinin bu ekilde anlalmasna temel tekil eden bir atasz yle diyordu: "Ev sahibi evini bakalarndan daha iyi tanr". Navarin hadisesi ile bu sz, Trklerin kalbinde ok daha kuvvetli bir yer igal etmiti. Trklere gre Yunanistan, din bakmdan, o da tedenberi olduu gibi stanbul Patriinin

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

256
Sayfa

idaresi altnda olmak artiyle, organize edilebilirdi . Babli, ancak kendi grnn kabul edilmesinden sonra bir mtarekeye ve "silere kar muhasamatn tatiline" yanaabilirdi 1192. Fakat Yunanistan'n sadece vergi verir bir devlet haline getirilmesine, her ne pahasna olursa olsun, hatta eliler stanbul'dan kp gitmek tehditlerini gerekletirse-ler bile, raz olamazd. Uranlan felketlerin tesiriyle kararlarnda daha ziyade takviye edilmi olan Sultan Mahmut, tedahlde kalm hara ve tazminat borlarnn braklmas ve bir yl iin vergiden muaf tutulmas gibi tedbirlerin kfi gelecei kanaatnda idi . Babli, mttefik devletlerin temsilcilerine pasaportlarn vermek istemedi; fakat onlara, tpk Strogonof'n 1821 de yapm olduu gibi, mteselli olarak gemilere binebileceklerini bildirdi. stanbul'dan ayrlmalarna hi bir surette engel olunmyacakt. 2 aralkta, toplanan byk ra, mttefik devletlerin imzalam olduklar temmuz antlamasnda ileri srlen noktalar ibirarla reddetmiti 1193. Bir ka gn sonra hakikaten de eliler stanbul'dan kp gittiler Babli elilerinin stanbul'u brakm olduklar hkmetlere birer protesto gndermekle iktifa etti 1194. Sonra Padiah, 20 aralkta toplad bir ileri gelenler meclisinde btn Mslmanlar, Mminlerin yerine reayay geirmek isteyen vefasz Avrupa'ya kar ve bilhassa Rumlar ayaklanmya kkrtm, evirdii "entrika" larla bat devletlerini Babli'ye kar dmanca hareketlere srklemi olan Rusya'nn doymak bilmi-yen isteklerine kar "din ve mill varlk urunda" cihada davet etti. Mora'da brahim Paann komutasnda 20 -30 000 kiilik bir ordu bulunmakta idi. brahim Paa, Nava-rin'de mahvolan donanmann enkazndan 54 gemi yaptrmt 1195. Fakat ar, btn oyunda kazanan yegne adam olarak, bunlarn hibirine aldr etmiyordu. Daha batanberi Rusya, Memleketeyn Prensliklerini igal etmek ve Babli'ye Avrupa devletlerinin muvafakatini alm olmak artiyle, harp amak emelinde idi. imdi ise Avusturya'nn dmanca vaziyet almas ve stanbul'dan elisini geri armam olan Prusya'nn ekingenlii bir tarafa braklacak olursa, bu a-macna ulamt. Harbin iln edilecei saati biraz geciktirmek gerekiyordu. Ancak bat devletlerinin, byle bir adm atmann tamamiyle hakl olduunu kabul
Ayn eser, S. 195. Ayn eser, H, S. 197 vd. 1194 Ayn eser. S. 200. 1195 Ayn eser, II, S. 204.
1192 1193

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

1196

Ayn eser, V,S. 145 vd.

Sayfa

257

etmelerine kadar beklemek yerinde olacakt. Daha 6 ocak 1828 de L Nikolay, yeni programn ortaya atmt. Bu program, eskicini yorumluyor ve tamamlyordu. Padiah, Akkerman szlemesi hkmlerine gre Srplar ve Rumenler iin hi bir ey yapmamt; Rusyann meru ve tabi olan nfuzunu tanmak istemiyordu; son zamanlarda Rus tebaas bir takm hakaretlere mruz braklmt. Bunlardan dolay ar, hem de devletini yeni araziler fethederek bytmek iin hi bir maksat gdmeksizin, mttefikler adna ordusunu Prut nehrinden geirmiye ve, temmuz antlamas hkmlerinin Babli tarafndan yerine getirilmesine kadar, Memleketeyn Prensliklerine el koymaa m-raade edilmesini istiyordu. Bu arada mttefik devletlere d ecek vasife, donanmalariyle denizi kontrol etmek, hatta filolarn anakkale Boaz ve Sarayburnu nne kadar gndermek, belki de Mora'da nemli mevkiler zapt ve skenderiye'ye hcum etmekten ibaretti. imdilik devletler, stanbul'daki temsilcilerinin hareketlerini, Trk bakentini brakarak gemilere binmelerini tasvip edecekler, gelecekteki hareketleri iin Londra antlamasn esas olarak tanyacaklar, Mora'mn Trk kuvvetleri tarafndan boaltlmas meselesi hakknda daha iddetli bir lisan kullanacaklar, yeni Hel-las Devletinin snrlarnn kesin bir surette tesbiti ve Karadeniz Boazndan serbeste geilebilmesi noktalar zerinde ayak direyeceklerdi. Rumlara erzak ve mhimmat verilecek, onlara bir istikraz temin olunacak ve Yunanistan iin Avrupa devletlerinin konsoloslar hemen tyin olunacaklard. Osmanl Devletini daha kk drmek iin Babli'yi, Ari-pel adalarndan birine murahhaslar gndererek kendisine dikte ettirilecek olan ban bizzat "Yunan murahhaslar" ile orada imzalamaya zorlamak uygun olacakt. Eer Babli iki ay iinde bunlar yapmayacak ve ayn zamanda Tuna'daki Paalardan biri vastasyla gnderilecek geici antlamalar sekiz gn iinde kabul etmiyecek olursa, sz Rus generallerinin olacakt. Ayn zamanda Avusturya'nn araclk yapmas kendisine yaktrlmad ve gceniklikle reddolundu 1196. Avrupa'da yaam olan bir diplomat, hi bir zaman, bir belgede bundan daha kaba ve cretli szler kullanm deildir. Babli'nin Rus ticaretini zarara uratt ve erefine tecavz ettii bahanesini ne srerek, Memleketeyn Prensliklerini igal etmee kardr vermi bulunan ve bu kararn Petersburg gazetelerinin birinde hi

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

ekinmeden yayn-Iyan Rusya, mart ay iinde ngiliz mttefikini de, Asya ayanlarna kard beyanname ile haddizatnda her drt devlete kars ayn zamanda muhasamata balam alan Ba-bliye kar savaa itirak etmee davet etti. Fakat Londra-da bu siyas entrikalarn amac artk o derecede anlalmt ki bu yolda daha ileri gitmek teklifi dorudan doruya reddolundu 1197. Lord Dudley, verdii cevapta Rusya'nn olaanst harp hazrlklarna iaret ediyordu. ngiliz diplomat, bilhassa "zayf ve paralanm" bir devlete kar Avrupa'nn bir eref meselesi takip edemiyecei, Trkleri bsbtn mahvetmenin ngiliz menfaatlerine uygun olmad ve Byk Britanya Hkmetinin "dar ve bencil" 1198 bir siyaset takip etmek istemedii noktalar zerinde duruyordu. 9 martta Reis Efendi, stanbul Patrii vastasiyle Rumlar tekrar itaate davet ettikten sonra, Avusturya elisinin aracl ile Babli'ye yaplan teklifleri reddetti. Bu teklif, biraz tdil edilerek mlayimletirilmi olmasna ramen, neticede Mora'nm tedric olarak bamszln istihdaf ettiinden, Babli'nin ana prensiplerine aykr idi . Bununla beraber Avusturya temsilcisi, mtemadiyen srar etmesi sayesinde, gerek Akkerman szlemesi ve gerekse stanbul boaznda Rus gemilerine kar yaplan muamele hakknda Babli'ye Rusyay tatmin edici izahat verdirmee muvaffak oldu 1199. Fakat ar Nikoay, daha nce Avusturya'nn Peters-burg'daki elisi Kont Zichy'ye, selefi ile ayn fikirde olduunu, Trkiye'ye kar sava amaktan kendisini hi bir eyin alkoyamyacan 1200, hatta "Osmanl Devleti kse" bile bundan vazgeemiyeceini bildirmiti : arn sylediine gre her eyden evvel Memleketeyn Prenslikleri zerinde kendi nfuzunu kuvvetlendirmek, Serbest bir Srbistan yaratmak ve bilhassa "stanbul'daki dar kanal" t-gemilerine ainak istiyordu 1201. Nikolay, Rumlar si ve menfur bir millet olarak vasflandryor ve bunlar iin ne birey istemek, ne de birsey elde etmek niyetinde olduunu bildiriyordu. "Ben sadece bir Tugeneralim ve siyasetten, siyas mzakerelerden hi bir ey anlamam" diye ilve ediyordu. 1202. Bununla beraber Yunan meselesinde teki

258
Sayfa

Ayn eser, V,S. 163 vd. "Etroite et goste" Ayni eser. S. 220 - 222. 1200 Aym eser, V,S. 204 vd. 1201 "Cet etroit canal de Constantinople, qui est ferma a nos vaisseauc"; ayn eser, S. 210 1202 Je ne suis q'un gne>al de brigade qui n'entend rien & la po-litique ni aux aetes dlplomatiques"; ayn eser, S. 211.
1197 1198 1199

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

devletlerin grlerine katldn ve bunlarn da ayr ayr sebepler yznden meselenin kesin olarak zmn bir Hellen Devletinin kurulmasnda grdklerini ok iyi bildiini de ifade etmiti . 14 nisanda ar,'"Rus adnn erefini, Rus Devletinin haysiye tini, haklarnn dokunulmazln ve mill erefi" 1203 mdafaa etmek bahanesiyle, Osmanl Devletine harp iln etti 1204. Wittgenstein'in komutas altnda bulunan altnc ve yedinci piyade kolordular, Sculeni, Falciiu ve VaduMui lsac geit yerlerinden nehri geerek geni bir cephe zerinde, szde memleketin "imtiyazlarn korumak" vesilesiyle, Budan'-a girdiler. htiyar Budan Prensi Toan Sandu Sturdza, 7 maysta gz hapsine alnda ve Besarabya'ya srld. Byk Bo-yaralardan teekkl olunan bir Divan, Rus asker! makamlarnn kontrol altnda memleketin idaresini ele ald. 12 maysta General Geismar, Rus bakonsolosluu makamn igal etmekte olan Minciaky tarafndan karlanarak, Bkre'e girdi. Birka gn sonra General von Roth, 40 000 kiilik bir igal ordusunun banda olarak Bkre'e geldi . Prens Ghica, Eflk'ten kmad, fakat yeni hkmete itirak de etmedi 1205. Kimoenko'nun avclar, Kalas' zaptettiler. t-cinde 4000 Trkn bulunduu brail, hemen kuatlmya baland 1206. Nihayet Craiova, Vidin'deki Trklerin tehdidi altnda bulunan ahalisinin byk sevincine olarak, Yarbay Zalotaraf in Kazaklar tarafndan 21 maysta zaptohmdu 1207. Bizzat ar, Ya'a uramadan ve Budan Metropolidini kabul etmeden 1208 mays sonlarnda tbrail nne geldi; fakat bir ka gn sonra tekrar Besarabya'ya dnd. Byk Duka Mikhael'e teslim olan bu kalede 278 top ganimet ol arak Ruslarn eline geti. . Henz haziran ay sona ermeden Dobruca'nn en nemli mevkileri, 2000 muhafz askeri ve 90 top ile Tulca ve brail'in karsndaki Main'den ta Hiro-va, Kuzgun, Kstence ve Mangalia'ya kadar btn memleket, Ruslarn eline gemi bulunuyordu 1209. tsaka gei-^ dinden gelmi olan nc kolordunun umum karargh/ Karasu kynde idi. Artk Roht'un kuvvetleri Bkre'ten kalkarak evvel Hirova zerine yrdler. Bu esnada Dob-ruca'y da igal edecek gibi grndlerse de neticede taarruzlarn Silistre zerine tevcih ettiler. Fakat olduka kalabalk
"L'honneur du nom russe, la dignite" de l'Empire, l'inviolabilit de ses droita et celle d ntre gloir nationale" Ayn eser, S. 216 - 217. Harp ilan edildiinin Sadrazama bildirilmesi bak: ayn eser, S. 281 vd. Ayn eser. S. 447 - 448. 1206 "Acte s ifragmente", U, S. 726-727 1207 Ayn eser, S. 726. No. 1; Kars- Erbiceanu, storla, Mitropoliei. Bkre 1888, S. 437 vd. 1208 "Acte si frapnente", H, S. T28. 1209 Ayn yer.
1203 1204 1205

Sayfa

259

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

olan Trk askerleri, bu kaleyi baar ile mdafaa ettiler 1210. Asya cihetinde ise Amiral Menikof ile Visamiral Greigh, tam krk gn devam eden etin bir muhasaradan sonra 23 haziranda Anapa'y, daha sonra da Poti ve daha baka Kafkas kalelerini aldlar . Kars, cretle giriilen iddetli bir hcumdan sonra 23 temmuzda Pakiyevi'in komutas altndaki Ruslann eline dt. Ahalkalaki de gene temmuz ay iinde ayn akibete urad. Kse Mehmet tarafndan kahramanca mdafaa edilen Ahalck da uzun zaman mukavemet edemedi: Austos banda bu eski ve mehur kalenin burlar stnde Rus bayra dalgalanyordu. Ruslar, Ardahan'a da girdiler 1211. Trklere gelince, harp haberini Umaysta iiden Sultan Mahmut, yeniden millete mracaat ettikten ve btn camilerde dmana kar yardm istedikten sonra, Yenierileri ortadan kaldrm olan Hseyin Paay kuzey snrna yollad. Bir yandan da Anadolu'dan fanatik kyllerle dal Krtler, naralar atarak ve her Hristiyan yere sermiye hazr bir halde zmir zerinden stanbul'a akn akn geliyorlard 1212. 3 haziranda Babli, yaynlad bir muhtra ile Ruryaya kar antlamalara aykr ve haksz bir harekette bulunmam olduunu izah etti 1213. Fakat bat devletleri, herhangi bir ekilde muhasamata karmakszin, yeni kan bir sava karsnda durumlarn kesin olarak tayin edebileceklerine inanyorlard. Fransa,, halk efkrm tatmin etmek iin, Rusya'nn Yunanistan hakkndaki tasarsn kabul etmek taraftar idi. ngiltere ise, bilhassa Tory'lerin zaferinden sonra Lord Aberdeen'in Dileri Bakanlna gelmesi zerine, arn hareket tarz ve aktan aa iln ettii iddialarndan krgnlk duymu gibi grnyor, yeni kurulacak Hellen Devletinin snrlarn Korint-hos kanalnn tesine tarmak fikrine kar mcadele ediyordu . Bu fikir ayrlklar, ancak yeni bir konferansta birbirine yaklatrlabilecei anlald ve haziran ortasnda Londra'da bu amala bir konferans topland 1214. Bu yeni mzakereler srasnda en nemli mesele, kurulacak olan yeni Hellen Devletinin uurlar meselesi, bir karara balanamad. Gerekten de "Bakan" Kapodistrias, bat devletlerinin bakentlerini ziyaret ettikten

260
Sayfa

1210 1211

Ayn yer. Tasrir. RoOTn- fi 9. 73^T9-; Juchereau d Saint-Beny, Histoiee de 1'Emplre Ottoma IV, art l#Mt * 7*

vd Kar?! Mac-Farlane, , S. 174 vd. Frokesch - Oaten, V, S. 283 vd. Kars. Moltke, Der rasisch -tUrkische Feldzug* n der Suropaeischen Trke (Avrupa Trklyesinde Rus - Trk seferi, 1828 ve 1829 tarihlerinde, kinci basm, Berlin 1877. 1214 Ayn eser, S. 260 vd.
1212 1213

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Ayn eser, n, S. 236 vd; "Correspondance du comte Capo-distrias" a gre. I, S. 547 vd. Ayn eser, S. 282-283. Guilleminot'n cevab bak, ayn eser, S." 294 - 295. Babli, temmuzda Welngton'a da bavurdu ,ayn eser, S. 296 - 297. Welttngton'n cevab, ayn eser, S. 297 - 299. 1217 Reia Efendinin beyanat, 11 eyll: Reis Efendi elileri tekrar stanbul'a davet ediyordu; ayn eser, V, 301 - 302.
1215 1216

Sayfa

261

sonra, Yunanistan yarmadasnn Tesalya ile beraber btnn, Sakz, Sisam, hatta Girit adas da dahil olmak zere btn Aripel adalarm istedikten baka bunlarla iktifa etmiyerek stelik Anadoluyu da istiyordu, ki bu takdirde Sultan Mahmut, eski Rus anslyesinin boyun edirilmi bir vasali haline gelmi olacakt 1215. Bu yeni devletin Osmanl mperatorluuna ballk ve tbilik derecesi. ngiltere tam bir bamszlk verilmesi fikrinde idi hakknda da bir karara varlamad. Bu iki mesele zerinde, stanbul'dan kp gitmi o~ lan Avrupa devletleri elileri ile Yunan murahhaslar arasn da Korfu adas zerinde yaplacak bir grmede karar verilecekti. Reis Efendi bu elilerin tekrar stanbul'a dnmeleri iin 29 maysta dosta davette bulunmu, fakat onlar buna icabet etmemilerdi 1216. Padiah, byle bir bulumya temsilci gnderemiyecei iin Korfu mzakereleri yalnz elilerle Rum murahhaslar arasnda yaplacakt 1217. Fakat Fransa, Rusya araya girer endiesiyle, ngirterenin de muvafakatini alarak, askerleri ile birkte brahim Paay Mora'-dan karmak erefini kendisi iin istedi ve hem de ald. brahim Paa, ubatta kendisine gnderilen nemli sayda takviye ktalar ile kuvvetlenmi olduu halde, 30 000 kii ile Osmanl Devletinin bu vilyetini muhafaza e-diyor ve en ufak bir vesile ile Korinthos Berzahm geerek kuzey taraflarn kan ve atee boyamya, bir harabe haline evirmee hazr bir vaziyette bekliyordu . Bu sert karar, 20 eyllde Reis Efendiye bildirildi. Bahane olarak Msr'-h Paann ''memleketi harabe haline evirmi olduu" ve memleketi itaat altna alabilecek kudreti gsteremedii ileri srld ki her iki bakmdan da bu iddia tamamiyle yanltr. Tabi olarak Aripel adalarnda ngiltere ve FransaF hatta bizzat Rusya, eskiden olduu gibi imdi de "tarafsz" kalyorlard . Msr Valisi Mehmet Ali Paa ile Godrington arasnda 9 austos gn imzalanan anlama hi nazar itibara alnmakszn ve elilerin Korfu toplantlarndan bir ka gn sonra. General Maison'n 8000 kiiden teekkl eden nc kuvvetleri, Kalamata krfezine gittiler. Fakat 1 eyllde Modon limanna girmi olan Msr gemileri, airler tarafndan terennm olunan Hellen hrriyeti iin yaplacak yeni muharebelerde zaferler kazanmak hlyasna son verdiler. nk bu gemiler, brahim Pagann kuvvetlerini bordalarna almak zere buraya gelmilerdi, ibrahim Paa Mora'y okadar

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

zalimcesine i-dare etmiti ki tahakkm altnda bulunan ancak 600 esirden yalnz pek az vatanlarnda kalmak arzusunu gstermilerdi. Antlamaya aykr olarak Franszlar, nadiren silh kullanmak zorunda kalarak, kaleleri de birer birer ele geirdiler. Trk ahali, hi mukavemet gstermeksizin, Anadolu-ya gtrlmee raz oldu. Fransz ktalarnn ikinci ve nc ksm da geldikten sonra ibrahim Paa, 4 ekimde memleketten ekilip gitti. Burada o, cesur bir asker, Padiahnn sadk bir klesi ve insanlk prensiplerine sk bir surette bal bir ahsiyet sfatiyle bir ka yl kalmt 1218 . Eyll sonunda Reis Efendi, Yunanistan hakknda hemen hemen dierlerinin siyasetini gden Avusturya elisinin 1219 yeni bir izahnamesine yle cevap vermiti: "Haksz i ilenmitir ve intikam alc Tanr bunun hakknda hkm verecektir. Tanr, figanlar kendisine kadar ykselmi olan masum bir milleti terketmiyecc-ktir. Kendi iimizi, ezeli kararlan ile imparatorluklar olduu gibi tek tek ahslar da sevk ve idare etmekte olan Tanrnn takdirine braktk" : Fakat nefret duyulan Hulara kar Sultan Mahmut, elinde olan btn vastalarla kendini mdafaa edecekti. umla'da Hseyin Paa ve Varna'da Kaptan izzet Mehmet Paa, askerlerinin banda duruyorlard. Bizzat Sadrazam, 2 austosta harekete geti 1220. Kars ve Ahalck kaleleri dmt. Buna ramen dou. vilyetlerinde bulunan asker buralardan alnarak, baarl bir mdafaa yapmak ze-rfe Bulgaristan'a naklolundu. Eyll sonunda Ruslarn istei zerine Londra'da neticesiz diplomasi tartmalarna yeniden baland 1221. Bu mzakerelerin biricik neticesi, Babli'nin Rumlarla dorudan doruya mzakereye girimek zere Aripel adalarndan birine murahhas gndermee davet olunmas ve bir de Rusya'ya Akdenizde muhasamata girimek iin yetki verilmesinden ibaret olmutur . Bir yandan bunlar olurken te yandan da Sumla ve Varna etrafnda muharebeler ceryane* diyordu. umla'ya Ruslar 23 temmuzda gelmilerdi. Varna'da ise Rus kuvvetlerine bilhassa ar komuta ediyordu. Amiral Greigh de buraya gelmi bulunuyordu. 6/7 ekim gecesi bir Rus hcumu pskrtld. Ruslarla gizliden gizliye mnasebete girierek

262
Sayfa

Ayn eser, H, S. 266 - 268; kar: S. 328 vd.: Hisarlarn igaline kar Trk protestosu; kar. Trikupis; Pellion, la Grice et les Ca-podistriaa pendant l'occupation franalse de 1828 1834, Paris 185$; "'Souvenirs hlstorlques de I>ragounfs, trad. pat J. Blanchard, Part 1890; X L. Lecour, E*cursion en rece, 1832 - 1833, Parts, 1834. 1219 Profcesch - rteri. V, S. 2S9 - 300, 30? vd. 1220 Ayn eaer, U, S. 258 - 259. 1221 Ayn eser, S. 286 vd.
1218

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Odeaa'da bir bar kongresi toplamak teklifini yapan 1222 Yusuf Paa, en sonunda ehri teslim etmek niyetinde idi. Fakat Kaptan Paa, sonuna kadar bir savunma yapmak dncesinde ayak diredi. Bir ka gua sonra, yani 11 ekimde, kale iinde kapanan Kaptan Paa da bu ac zarurete boyun emek zorunda kald. Kendi ve askerinin klnlarn brakarak dmana teslim etti. Kaleyi mdafaa eden 20 000 kiilik Trk ordusundan, kahramanca bir mdafaadan sonra, sadece 6000 kii kadar hayatta kalmt. Fakat yaknlarnda mer Bryones'in komutasnda yetki ve taze bir ordu bekliyordu. Bundan baka Sadrazamn elinde olduka kyk kuvvetler vard; Celleddin Pasa 20 00G kii ile 1223 istanbul'dan hareket etmiti ve artk k da gelmiti . Hergn stanbul'da Rus esirleri grlyordu. Bu ise, Varna'da uranlan btn kayplara ramen, en sonunda irs dman olan Ruslara galebe alnabileceine dair halka byk mitler veriyordu 1224. Her ne olursa olsun harbin ilk yl, nem bir sonu dourmutu: Eski Osmanl Imperatorluu, siyas"ve asker ilerinin yeni bir dzene konulmasndan sonra, yalnz mukavemet kabiliyetim deil, stelik Sultan Mahmut'un lklerinin can ve gnlden benimsendiini de isbat etmiti. ar, bir fatih olarak istanbul nne kadar yrmek, Padiahm son asker mukavemetini yok etmek, Osmanl Devletinin bundan byle yaayp yaamamasn kendi licenaplna ve siyas itidaline bal kalm bir mesele haline getirmek midinde hayal krklna uramt. Bunun yerine ise daha nce yaplm olanlara benzer bir Rus - Trk harbi yaplm, bu sefer de harbin deiik safhalar grlmt: yava yava kaleler elegeirilebilmi, byk kayplara uranlm, Rus inatlnn karsna da Osmanllarn hayat istihkar edercesine cesareti kmt. Baharda ise dmann yeni ve taze kuvvetlerine kar yrmek mecburiyetinde kalnaca ihtimali vard, ingiltere'de, seferin tamamiyle baarszlkla neticelendii hkmne varlyordu 1225. anakkale Boaznn ablukaya alnmas teebbsne kar ingiltere ile Avusturya itiraz ederek byle bir tedbire muvafakat edemiyecekle-rini beyan etmilerdi. Bunun neticesinde ingiltere'nin, haris "Tugeneral" I. Nikolay'n, kahramanlk ilerine sempatisi daha ziyade
Ayn e-er. S. 830. Trklerin Van zerin Hakknda bak: Mac^arian* H a. T: SL MajaU Sera -ker Paam coftu svari olmak tter. 10 00O kSfillk bir kuvvetle tst6uk1i fcTe\ti sun on d* Nu PmKw 2O000 UaUfk Wr Ota O* Seraskeri takip etti. Nuri Pasuu ttrUkteri amiuia d tabu Niza aakeri vard 1223 Prokesch - Osten, V, S. 340. 1224 "Jamais en effet on-n'a vu Conatantinople tant de,prlson-niers et tant de troph6es"; ayn eser, S. 330. 1225 "A completement 6chu"; ayn eser, S. 367. Sene sonunda Aberdeen, Sultan Mahmut hakknda onun byk siyasi meziyetler gsterdiini yazyor: "II a indubitablement en lui-meme une fennetl de caractere et une force de volont* bien & la faauteur d'une posltion diff-cife et dangereuse"; ayn eser, S. 332.
1222

Sayfa

263

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

soumutu . Bylece Babli, yalnz Rusya'ya kar bir mdafaa harbi yapmak deil, fakat ayn zamanda Fransa'nn Mora'ya yapt mdahale ki Pertev bunu rezalet diye vasflandr-mt nin basan ile sona ermesine ramen 1226 , Yunan meselesinde kendisine kabul ettirmee kalklacak her trl zilletli artlara kar da mukavemet etmek kararnda idi. Babli'ye uysal davranmasn tavsiye eden Hollanda elisi, "deli" ve "hain" diye vasflandrld . "Hi bir zaman, ve asla Babli bu meselede fedakrlkta bulunmyacaktr". te Trk hkmetinin cesaretle verdii cevap byle idi 1227. Her devletin de koruma hakkn zerlerine alm bulunduklar Mora'da 1228 her ey vak olabilirdi. Fakat Babli, yeni durumu tanma kesin olarak reddediyordu 1229. Belki de Osmanl hkmeti biliyordu ki, Navarin faciasna sebebiyet vermesi dolaysiyle pimanlk duyan ngiltere, Franszlarn Attika'da hareketlerini geniletmelerinin, Fransa tarafndan tatbik ve Rusya tarafndan vlen "soygun ve yama siyasetinin" , Yunan bamszlnn iln edilmesi aleyhinde, buna mukabil "drst ve itimat edilebilir" 1230 bir ekilde hareket edilmesi lehinde idi. Metternich ise, Mora'da mahall idarelerde kurulacak yeni bir dzen ile Trklerle Rumlar ayn zamanda tatmin edebilmek ihtimalinin hl mevcut olduuna inanyordu . Daha ekim ayndan itibaren mttefik devletler donanmalarnn douda artk mterek hareketlerde bulunduklar grlmez olmuta 1231. Reis Efendi, kendi seleflerinde hi grlmemi ye allmam olan sert bir eda ile "biz artk uyumyacaz" diye barmt 1232. Hollanda elisinin neticesiz kalan teebbsnden sonra Danimarka temsilcisi, arn istei zerine, Babli'ye bar teklifinde bulunmutu. Fakat bu tekliften de, esas itibariyle Sultan Mahmut tarafndan kabul edilmesine imkn olmadndan, bir sonu elde edilememiti . 1829 da Londra'da alan ve vergi verir bir Yunan Devletinin snrlan, her yl verecei vergi miktar ve idare ekli hakknda kararlar veren yeni bir konferans da Sultan Mah-mud'u hi ilgilendirmiyordu. Bu konferansn kararlarna gre vergi verir Yunanistan Devletinin kuzey snn Ambrakia '

264
Sayfa

Ayn eser, S. 333. "Jamais, au grand jamais la Porte ne cedera sur la question greque"; ayn eser, S. 333. Ayn eser, S. 343. 1229 Ayn eser, S. 340. 1230 "Honesty and good faith"; ayn eser, S. 358 1231 Ayn eser, S. 44. 1232 "Nous ne dormirons plus"; ayn eser, V, S, 342:
1226 1227 1228

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

krfezinden Volo'ya kadar ekilecek bir hat olacak ve Eub -ia, Kyklad ve yaknlardaki kk adalar ihtva edecekti. Bu devletin her yl Babli'ye verecei vergi, 150 000 kuru olacakt. Hkmet ekli ise monarist rejime uygun olacakt 1233. ingiliz, Fransz ve Rus hanedanlarna - bu hkm srf Rusya iin konmutu - mensup hi kimse Yunan Devletinin bana gemek zere seilemiyecekti 1234. En sonunda ngiltere ve Fransa elileri, Poros'dan dndler ve Yunan. Devletinin mukadderat hakknda Rusyanm itiraki olmakszn mzakerelere baladlar . Bunlardan biri olan Gordon'-un ifadesine gre bu eliler, ok "iek, meyve ve saysz selm" topladlar . O vakit, yani haziranda harp yeniden iddetlenmiti. Dala ubat aynda, Rus filosuna mensup bir kuvvetin Sizeboiu'-yu almasndan sonra, basit bir asker olan Sadrazam zzet Paa azlolunmutu 1235. Fakat bunun ardas olan Reit Paa da bu kaleyi almak iin bo yere urat. Asya tarafnda Ahmet Paa, etrafna toplanan binlerce dal ile, bir yl nce Ruslarn eline gemi bulunan kaleleri geri almak iin bir ta* kim hareketlere giriti ise de esasl bir baar gsteremedi. Ayn zamanda Srplar da ayaklandrmaya alm olan 1236 ve Rus kuvvetlerinin komutanlna yeni geirilen General Dibi, mays ortalarnda Silistre zerine yrd. Gene ayn zamanda General Roth Pravadi zerine yrd ise de Sadrazamn ilerleyiini durduramad. 25 maysta etin bir muha rebeden sonra Rus generali geri ekilmek zorunda kald 1237. General Dibi, Silistre nnde fazla vakit geirmeksizin General Roth'un kuvvetleriyle birleti ve Sadrazama Prava-di'de bir baskn yapt. Fakat Reit Paa, byk ve hakik bir meydan muharebesinden sonra kendisine Mara yolunu a-mya ve buraya doru ekilmiye muvaffak oldu. Kulefa geidi yaknlarnda Sadrazama tekrar taarruz olundu ve ta -mamiyle tesadfi olarak bir cephane infilka yznden ordusunda karklk kt. Osmanl ordusu, toplarnn byk bir ksmn kaybetti ise de kendisi dalmad. Reit Paann Rus ajan Fonton'u iyi kabul etmesine ve Tanr iradesiyle artk zaruri bir hale gelmi olan bara muvafakat etmesine 1238 ramen, kuvvetle tahkim edilmi bir kale olan Silistre-yi teslim olmya
Se rapprocnera autant que possibte des formes monarchi-ques...: cbef ou prthce chretien"; ayn yer Ayn eser, S. 4 vd. Hkmdar hanedannn sOnmesi halinde yaplacak i hakknda, karar vertlfrlten B&bftHnti de s& sylemek Hakk olacakt. Ayn eser, S. 9. o 1235 Rosen. S. 78. 1236 Prokesch - Osten VI, S. 46. 1237 Bosen, S. 7S - 79. 1238 Prokesch - Osten VI, S. 68 - 69. Trk temsilcileri olarak Nastt Bey ile Nuri Efendi tyin olundular; ayn eser, S. 76 - 77.
1233 1234

Sayfa

265

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Sayfa

266

zorlamak iin gereken btn tedbirler alnd. Haziran sonunda Trkler, ok hasara uram olan kaleyi braktlar. Asya'dan da fena haberler gelmiye balamt. Burada Serasker Salih Paa ile arkada Hakk Paa, Soanlk dalarnda 17 haziran gn tam bir bozguna uramlard ve bizzat Hakk Pasa, Ruslara den esirler arasnda bulunuyordu. Daha 25 haziranda Erzurum, Poskiyevi tarafndan zaptolundu. Sadrazam Reit Paa, grne gre tehdit altna girmi olan umla'y mdafaa etmek iin son kuvvetleri bir ara-.va toplamakla megul bulunduu bir srada Rus generalleri Roth ile Rdiger, byk bir ordunun banda olduklar halde, 14 -17 temmuz gnleri Kamik ay boyunca Balkan dalarn atlar. Ksa bir zaman sonra da bizzat Bakomutan Dibi, Mesembria'yi zaptetmek amaciyle yeni harp sahnesine geldi. Ruslar Burgaz'a da girdiler, ibrahim ve Mehmet Paalarn taarruzlar, Aydos'da bir yenilgi ile sona erdi. Ayn surette Halil Paann maiyetindeki kuvvetler de Yambolu'ya katlar. Bu durum karsnda Sadrazam, Edirne'yi kurtarabilmek iin umla'y kendi bahtna terkederek Balkanlar amak zorunda kalyordu 1239. Henz bu kesin sonulu meydan muharebeleri yaplmadan Babli, bat devletleri temsilcilerini tatmin edebilmek midiyle, Mora'daki reayaya genel bir af baheden bir ferman kararak onlara bildirdi. Bu fermanda Padiah, btn silere, tam bir genel af ile beraber baz imtiyazlar vermee de mtemayildi: Mora valisinin yannda, Padiahn iradesiyle tekrar tyin olunacak kocabalarn bir temsilcisi de bulunacakt; valinin iki ajann Babli kabul edecekti; hara bir yl iin ahnmyacakt; istikbalde verilecek parann toplu br ekilde denecei de vaad olunuyordu 1240. Avrupa devletlerinin temsilcileri, Babli'nin bu istihzah beyanatna (9 temmuz), Londra'da varlan kararlar tamamiyle ifa etmekle cevap verdiler . Ruslar Balkanlarn bu tarafna getikleri zamanda da Padiah, asla korkmam ve artk yaplacak bir ey kalmad kanaatna varm deildi. Sultan Mahmut gayet iyi biliyordu ki istanbul, yle kolay kolay Ruslarn eline geebilecek bir ganimet olamazd. Dier taraftan Dou Anadoluda Paskiyevi ve Burzof'a kar, hemen hemen bamsz bir hayat sren derebeyleri ve Trabzon Paas Hazinedarolu Osman'n maiyetindeki Karadeniz uaklar harekete gemilerdi. Bayburt kalesi nnde yaplan bir
1239 1240

Ayn eser,, S. 7D vd. Prokesch - Osten, VI, S. 55 vd.. gene S. 59 vd.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

muharebede Burzof telef olmutu 1241. 30 temmuzda Reis Efendi, teklif olunan artlarn kabulnn, bir slm hkmdar iin, meru ve bamsz bir Padiah iin tamamiyle imknsz olduunu ngiliz ve Fransz elilerine cevap olarak bildirdi 1242. Fakat Selimiye'de Ruslar, Sadrazamla karlatlar. 12 austosta Osmanl Devletinin elindeki son ordudan yalnz ackl bir enkaz kalmt. 19 austosta 15 000 kii tarafmdan mdafaa olunan Edirne teslim oldu. 20 austosta Kazaklar, Krklareli, Lleburgaz, Rodosto, Dimotoka, tpsala ve Enes'-de grndler. Bylece Rus ordusunun byk bir ksm, Trk bakentinin nlerine kadar gelmi bulunuyordu 1243. stanbul'da hemen bir mdafaa kuvveti tekil olundu. Bizzat Padiah, Ramis Paa'daki karargha gitmee karar vermiti. Hakikaten de Sultan Mahmut, Sanca erifin himayesi altnda 10 austosta trenle karargha gitti . Hatt Osman Paann komutasnda olarak Edirne zerine kuvvetler gnderilebilecei bile umuluyordu 1244. Halkta Padiahtan memnun olmadna dair hibir almet grlmyordu. Sultan Mahmut'un byle bir anda soukkanll ve sakinlii muhafaza etmesi, Avrupallarn da hayranln mucip oluyordu 1245. Bununla beraber Sadrazam, daha 6 austosta bir mtareke iin Ruslara ba vurmutu . Dibi, mzakere yggi olarak Burgaz veya Ankhialos'u teklif etmiti 1246. Birka gn nce General von Mffling adnda Prusya krahnm olaanst bir elisi istanbul'a gelmiti. Bu zat, stelik bizzat ardan ald yetki ile kendim bir arac olarak takdim etti. Daha haziran aynda ayn ile grevlendirmi bulunan Prusya elisi Royer, von Mffling'e yardm edecekti 1247. Babli, hi olmazsa bir eyi kurtarabileceini hl mit ediyordu ki bu da Padiahn Mora zerindeki haklan idi. Bunu sahyabihnek artiyle General Dibi'in kararghna murahhas gndermek temayln gsteriyordu 1248. General von Mffling'in ve elinin tekrar tekrar yaptklar srarlardan sonra Babli, evvelce reddetmi olduu Akkerman ant lamasnn hkmlerini yerine getireceini ve Londra kongresi kararlarn
1241 1242

Rosen, S. 92 Prokesch - Osten VI, S. 69 vd. 1243 Rosen, S. 86 -87; ayn zamanda Moltke, S. 364 vd. 1244 Aym yer. 1245 There was something adventurous and great in the charac-ter of the Sultan, that won interest in his cause"; ayn eser, S. 81. 1246 Ayn eser, S. 79. 1247 Ayn eser, S. 79 vd., 81 -82, 83. 1248 Ayn eser, S. 85.

admiration and to take

Sayfa

267

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

kabul etmee hazr olduunu bildirdi . Sultan Mahmut, tehlikenin daima daha ziyade yaklatm grnce, bat devletlerinin yeni tekliflerini de kabul etmiye raz oldu. Buna gre Padiah, Mora ve Kyklad'lardan tekil o -lunacak ve kendisine vergi verecek bir Yunan Devletini tanyordu. Bu Yunan Devleti, sadece kk bir kara ordusu bulundurabilecekti 1249. Fakat General von Mffiing de 16 austosta "grevinin amacna ulam bulunduunu" haber gnderdi 1250 Gerekten de Padiahn murahhaslar Sadk Efendi ile Kadri Bey, Rus Bakomutannn kararghna varm bulunuyorlard. Aldklar talimata gre "mzakere konusu tekil edecek her meselede Majeste Rus mparatorunun itidal ve hakkaniyet duygusuna mracaat edeceklerdi" 1251. Er-lu-um'un dt ve Seraskerin Ruslara esir olduu haberi istanbul'a gelmi 1252, bakent ahalisi sylenmiye balam, birka eski yenierinin aslmas mecburiyeti hasl olmu ve Osman Paann askerleri ancak istemiyerek komutanlarnn peinden gitmilerdi. Rumeli'den dnen Anadolu askerleri o kadar tehlikeli grlmt ki, bunlar hemen kar sahile geirilmilerdi 1253. Yeni ve byk bir ihtill yakn imi gibi grnyordu; Fransz elisi, Padiahn ve nazrlarnn hayatn gayet cidd olarak tehlikede gryordu 1254 . imdi Sultan Mahmud'un elik iradesi, daha kuvvetli olan mu kadderatn istei nnde krlyordu. Korku veya herhangi bir ekilde heyecan eseri gstermeksizin Babli, ar artlarla bir bar yapmya koyuldu. Ruslar uysal davran-nuya sevktmek amaciyle Midilli nnde bekliyen ngiliz donanmas, stanbul'a gitmek emrini ald. Ayn zamanda Amiral Rosanel'in komutasndaki Fransz gemileri de muhtemel bir mdahale iin hazr duruyorlard 1255. Prusya elisi Ro-yer, mutedil artlarn ileri srlmesi lehinde almak amaciyle Rus kararghna gitti 1256. Meslekdalan Gordon ile Guilleminot, Dibi'i alkoymak iin e llerinden geleni yaptlar (. Fakat ar, kendini licenap gstermek, "dosta dncelerinde
Ayn eser, S. 91 - 92. J*al atteint le but de ma mission"; ayn eser, S. 94 vd., kar. Rosen S. 106 vd. Prusya Eliliinin raporlarna gre. 1251 "Les Efendis ant aust Tordre de se rendre en chsujue chose a la discrftion et Tecpte de S.M. l'Empereur de Russie"; ayn eser, S. 99. Kars. S. 100 vd. 1252 Aym eser, S. 104 1253 Ayn eser, S. 105. 1254 "Leur existence tous ne tient plus qu'i un fil"; ayn eser, S. 101. 1255 Ayn eser, S. 102. 1256 Rosen, S. 112 vd.
1249 1250

Sayfa

268

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

samim olduunu isbat etmek" istiyordu 1257. Ordularnn fethetmi olduklar btn yerleri geri veriyor ve Grcistan'da, mereti, Mengrelistan ve Guriel'de Rus hkimiyetinin ve Ahalck'n Rusya'ya ilhaknn tannmas ile iktifa ediyordu. Babli'yi uzun zaman kendi iradesine tbi bulundurmak iin, 15 milyon Hollanda dukas harp tazminat ve Rus tccarlarnn uradklar zararlara karlk da bir milyon be yz bin dukann denmesini istedi ve kabul ettirdi. Ancak bu antlama hkmleri tamamiyle yerine getirildikten sonra Rus askeri Osmanii topraklarndan geri alnd. Memleketeyn Prenslikleri, vadi tabannn (Talveg) te tarafnda kalan Tuna Adalarn aldlar. Vergileri indirilecek ve Tuna hattn bir shh kordon yani Rus subaylarnn tekil ve komuta edecekleri kk bir ordu muhafaza edecekti. Bu memleketlerde ticaret tamamiy-le serbest olacak ve Tuna zerinde Rumen bayrana msaade olunacakt. Bylece hakikatte Eflk ve Budan', Besa-rabya rneine gre yeni bir Rus vilyeti deilse bile, hi olmazsa Rusya ile Osmanl mparatorluu arasnda tampon bir devlet h aline getirmek iin gerekli olan ilk tedbirler alnm oluyordu 1258. Srbistan, tedenberi istedii "alt blge" nin verilmesi ile toprak bakmndan toparland ve geniletildi. Babli, Londra kongresinin kararlarn kabul edeceini vaad etmek zorunda brakld. ite 14 eyllde Edirne'de yaplan ve ayn ayn 26 smda tasdik olunan antlamann iindeki hkmler bunlardan ibarettir 1259. Avusturya elisi, bu Edirne Antlamasn, "muzaffer bir devletin zayf bir dmana imdiye kadar kabul ettirmi olduu antlamalardan hepsinin en ar", Babli'nin "artk bamsz devletler arasnda saylmadna" bir almet olarak vasflandryordu . skdar Paas Mustafa, Rus lan Edirne'den geri atmak amaciye, Trk kalelerinin henz dmemi bulunduu Tuna'ya geldi. Fakat bu teebbs de 16 ekimde Arnavut Kalesi muharebesinde bir yenilgi ile neticelendi 1260. Fakat bu kadar da kfi deildi. 18 austosta Londra konferans, Babli devletlerin tekliflerini kabul etmedii zamanda, geri Yunan bamszln henz tanmamt; fakat muhakkak ki. stanbul'daki eliler vastasiyle yapt tekliflerle byle bir tedbire yol amlard 1261. Geri
"En ttmoingnangre de la since'rit de ses dispoisitions amiGordon'n ifadesi: "Pourraient bien etre destinees former un Etat interme'riaire et indpendant entre la Russie et la Turquie"; Frokesch - Osten, V, S. 231. 1259 Gene ayn ye 1260 Roaen, S. 120. 10 kasmda Dibi Edirne'yi terketti. 1261 Ayni eser, S. 66 - 67.
1257 1258

Sayfa

269

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Trkler, Edirne Bang Antlamas ile, temmuz tarihli Londra konferans kararlarm kabul etmei taahht etmilerdi; fakat 22 mart 1829 da yeniden tesbit edilerek Negroponte adasn da yeni Yunan Devleti iinde brakan snra iddetle itiraz ediyorlard 1262. ngiltere de snrn deitirilmesini haksz buluyordu. Metternich ise, bu gibi artlar altnda "Osmanl Devletinin yaamakta devam etmesi tamamiyle pheli bir hale gelmitir" diyordu 1263. Ancak 3 ubat 1830 da Yunan meselesi hakknda son karar verildi. Bu karar Babli iin ok elverisiz idi. Geri Yunanistan iin yeni ve Aspropotamos'tan Sperkhios'a kadar uzanan daha dar bir snr kab ul olundu. Fakat Attika, Negroponte, Skyros ve Kyklad'Iar, bu snrn iine giriyor ve "Yunan Prensliinin tamamiyle bamsz" olduu kabul olunuyordu . Fransz ktalar bir yl mddetle Yunanistan'da bulunacaklard. Yeni Devletin Prensliine, daha ubat aynda Leopold von Sachsen - Koburg seildi. Fakat bu Prens, prensliini bir def ack olsun gzleriyle grmeden maysta istifa etti. Babli ise daha nisanda 1264 bu zarurete boyun emek zorunda kalmt: "Ac fedakrlk yaplmtr, artk ondan bah-setmiyelim" 1265 . O zamanlar Babli'nin en byk gayreti, Petersburg'da arka mahsus btn yaltaklanma sanatn kullanarak ve her vastaya bavurarak Edirne Bar Antlamas hkmlerinin yerine getirilmesinde arn, "mparator ve Padiahn" mlayim davranmasn temin etmekte temerkz etmiti. Harp tazminatnn ilk taksiti verilmiti. Fakat teki taksitleri bulmakta Trkler tamamiyle ciz olduklarn bildirdiler. Reis Efendi, bu para ile asker beslemek daha iyi olurdu diyordu . Asya tarafndaki kaleler hususunda da Babli, bunlarn Rusya'ya braklmasnda cidd mahzurlar gryordu 1266. Bylece Sleyman Necip ve Sadrazam Hurit Paann damad Halil Paa, ar mlyimletirmek amaciyle Petersburg'a gittiler. Uzun mzakerelerden sonra 25 nisan 1830 tarihinde o-rada bir Trk - Rus anlamas imzaland. Buna gre tazminat parasnn bete biri indirilmi oluyordu. Geri kalan
Ayn eser, S. 142 vd. "L'existence future de 1'Empre Ottoman est devenize tout fait probl6matique"; ayn eser, S. 181. Kars. Wellington'un ifadesi: "La Porte se trouve frappe> mort"; haddi zatnda Yunanistan, lm derecesinde yaralanm olan Osmanl Devleti yerine kaim olacakt; ayn eser, S. 183. Kars. "la Russie a efface" l'Empire Ottoman du nombre des Puissances ndSpendante" ayn yer. 1264 8 eyll mzakerelerinde Babli'nin ngiliz ve Fransz elileri yannda yapm olduu bir fedakrlk hakknda bak: Rdaen, S. 125. 1265 "Le sacrifice douloureux est consomme"; n'en parlons pas"., eilmez Pertev Efendinin ardas olan Hamit Bey, ReislkUttap sfatiy-le byle dedi. 1266 Karg. ayn eser. S. 171.
1262 1263

Sayfa

270

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

1267 1268 1269

Ayn eser. 3. 187 vd.; kar. S. 241 - 242. Ayn eser, S. 233 vd. Ayn eeer, S. 319, Kar. Roaen, S. VS - 206.

Sayfa

271

mebl ise her yl bir defa olmak zere sekiz taksitte denecekti. Zarara uram Rus tccarlarna 500 000 dukat verildikten sonra ancak Osmanl topraklar boaltlacakt. Bir 500 000 dukat da Memleketeyn'in boaltlmas iin denecekti. Harp tazminatnn tamam verilinciye kadar Rus askerleri, Silistre'de kalacaklard. ar, para yerine Babli'den ayn olarak baka eya atanav da kabul ediyordu 1267. 1830 yl balarnda nihayet stanbul'a dnm olan Fransz elisi Ribeaupierre'in ve hususiyle ann zel murahhas Kont Or-lof'un - Trkler bu Orlof a kar husus bir sayg besliyorlard - teklifleriyle harp tazminatnn bir milyon kuru daha indirilmesine karlk olarak Sultan Mahmut, Yunanistan'n Osmanl imparatorluundan tamamiyle ayrlmasna muvafakat etti 1268. Fakat daha o zaman Yunanistan'da anari alm yrmt: Kasm 1831 de, imdilik bir Senato tarafndan idare olunan Yunan Cumhuriy etinin yararl ve deerli lideri Kapo-distrios, iki ahs dman tarafndan ldrld. Ona bir halef bulunamad; parti-er birbirlerine kar pervaszca hareketlerde bulundular. Hatt aktan aa bir i harp baslya-cak kadar i ileri gtrld. Tekrar Londra'da toplanan hami devletin temsilcileri, nihayet Argos'taki hkmetin ye: gne meru hkmet olduunu tandlar. 21 temmuz 1832 de, Livadia ile beraber Korinthos Berzahnn te tarafnda kalan btn Akarnania'y da kazanm olan Yunanistan, hkmeti adna Avrupa devletleri temsilcileri ile Osmanl ABevi leti arasnda stanbul'da bir protokol imzaland. Buna.gre yeni Yunanistan Devleti, tazminat ve slm mallar ve -camileri bedeli olarak 30-40 milyonluk bir mebl Padiaha demek ykmlln zerine alyordu . ok gemeden de, daha martta, Bavyera'dan arlm olan Kral Otto, I. Othon, otuz yl sonra bir kaak olarak terketmek zorunda kalaca hr Yunanistan topraklarna byk mrtTarle ayak basyordu 1269. Fakat Otto'nun devleti ile o zamana kadar vastasz bir mnasebet kurulmu deildi. Babli, hi de iine gelmiyen bu zarurete katlanmaktan kanyordu. Yunanistan'n stanbul'a diyecei tazminatn bir ksmn Rusya, Babli'nin kendisine diyecei harp tazminatna mahsuben kabul etmiti, teki ksmlar takdim etmek iin bir Yunan ajan stanbul'a gitmek zorunda kald. Fakat Reis Efendi bir Yunan elilii deil, ancak bir ticaret kanlaryasn tanmak istiyordu. Bunun iin de hl sallantda olan

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

meselelerin hemen hallolunmasn ve si Sisam adasna yaplan yardmn derhal kesilmesini art kouyordu. Yunanistan'n stanbul'da ilk diplomatik temsilcisi Zografo, ancak austosta Padiahn huzuruna kabul edilmek msaadesini alabildi. Bununla beraber snr ve bir de Yunanistan'da naturalize olmu Yunanl Osmanl tebaasnn durumlar - ki bunlar Osmanl Devletindeki eski durumlarn da muhafaza etmek istiyorlard - meseleleri zerinde anlamazlklar 1836 ylna kadar ve bundan sonra da devam etti. Yunanllara kendi ilerini dzene koyacak bir mhlet tayin etmek iin tekrar bir Londra konferansnn top* lanmas zarureti hasl oldu 1270 Bununla beraber Babli, etin Yunan meselesi henz tamamiyle sona ermeden, Msr'daki vasatna kar, daha tehlikeli safhalar gsterecek olan ikinci bir mcadeleye balamak zorunda kalyordu. 1271 DRDNC BLM Msr Meselesi. Suriye'nin ele geirilmesi ve Osmanl Hanedannn bekas urunda Mehmet AH Paa ile ilk sava. Yunanistan'da ayaklanan Rumlara kar savalrken Mehmet Aii Paa, muhakkak ki kendi asker kuvvetlerini ve hazinesini korumadan harcayarak, Padiaha yardm etmiti. Sultan Mahmut. Mora'da kazanm olduu btn baarlarn, stelik daima mkfatn istemiye alkn olan Mehmet Ali Paaya borlu idi. Hakikaten de yeni tekil olunan Osmanl ordusundaki Avrupa rneine gre mzrakl svarilerle krmz fesli ve mavi ceketli Nizam askerleri, Fransz retmenlerinin 1272 ve Piemonte'li svari subay Calosso 1273 nn btn gayretlerine ramen, henz harp yapacak bir seviyeye gelmi deillerdi. Kstah Rum korsanlarnn hareketlerini durdurabilecek kudreti ancak Msr filosu gsterebilmiti. Fakat Msr Valisi, devletlerin mdahalesinden sonra muhasamata itirak edemiyordu, ingiliz Amirali Lyons, skenderiye aklarnda dolayordu. Hatta onun Rus meslek-da Hayden, Msr Valisinin gemilerine kar harekete girierek iki tanesine el bile koymutu . Mehmet Ali Paa, kendine mahsus bir donanma bulundurabilmek msaadesini, 1829 son
Ayn ttft. S. 303 vd. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 9/321 -357 1272 Prokesch - Osten, VI. 1273 Mac - Farlane II. S. 51.
1270 1271

Sayfa

272

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

1274 1275

Rosen, S. 136. Kars. Eduard Driault, La question d'Orient, 5. basm, Paris 1912, S. 131 vd. 1276 Ayn eser, S. 251 - 254 1277 Ayn yerce

Sayfa

273

bahamda stanbul'a gnderdii bir milyon Taler para ve en son model alt gemi ile dedi 1274. Makedonya'da ttn tccarlndan gelierek kuvvetli, basiretli ve hi bir eyden ylmaz cesur bir siyaset adam o-lan Mehmet Ali Paann gzleri nnde imdi bambaka ve parlak bir manzara beliriyordu: Bu, Arap hkmdarlarnn, Fatm'lerin ve Hafz'lerin miras olan br Kuzey Afrika devleti idi. Daha 1830 da Fransa, Cezayir korsanlarnn faaliyetleri ile tahrik edilmi olarak, Kral X. Charles zamannda Cezayir'lileri cezalandrmak iin bir sefere balamt. Amiral Duperre'nin gemileri Kont Bourmont'un komutas altndaki bir orduyu Kuzey Afrika'ya nakletti. Kont Bourmont, Staueli meydan muharebesinden ve eski bir kale olan l'Empereur'u aldktan sonra 5 temmuzda bizzat Cezayir ehrini zaptetti. Hemen bunun arkasndan Bil-dah le Oran, Fransz komutanna boyun ediler 1275. ok gemeden Paris'te kopan Temmuz htilli dolaysiy-le Fransa'da Kral hanedan deierek Louis Philippe'in "Burjuva Kratl" iktidara geti. Bu sralarda i karklklar o kadar fazla idi ki Afrika'nn fethine devam olunmak imkn bulunamad. ktidara geen yeni rejim, mmkn olduu kadar ksa bir zamanda bu Cezayir iini kapamak temayln gsterdi. Yeni Fransz hkmeti, daha 1 aralk 1829 da, yni Cezayir'in Franszlar tarafndan igal edilmesinden nce, Babli'ye bavurmutu. Sonra da kasm 1830 da Fransa'nn stanbul elisi, Msr Valisi Mehmet Ali Paann yardmiyle Cezayir valisini, ayn zamanda Tunus ve Trablus komularn, "slmln yz karasn" tekil eden bu adamlar uzaklatrmay ve buralarn dorudan doruya Padiah hakimiyeti altna sokulmasn Osmanl hk metine tavsiye etmiti. Buna gre Osmanl Padiah, Cezayir'in idaresi iin be yl mddetle oraya bir paa tyin edecek ve ayn zamanda, Fransz konsolosu Rousseau'y memleketinden komu olan Trablus valisi ile Tunus valisine kar Fransz menfaatlerinin korunmas iin gerekli tedbirleri alacakt 1276. Fransz hkmeti Cezayir'de yalnz bir toprak eridini kendine mal etmek niyetinde idi 1277. Fakat Avusturya ile ngiltere, byle bir teebbsn aleyhinde bulundular . Fransz yzbas Huder, Msr valisine bu anlamda teklifler yapmak zere lskenderiye*ye gitmiti. Fransa, bu teebbs iin gerekecek para ve gemileri temin ediyordu. Lkin ngiltere,

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

274
Sayfa

buna muvafakat etmemekte ayak dirediinden, bu entfrejan taan gerekleememitir 1278. Fakat ikirld.teklif de artk Mehmet Ali'nin ad gemedi. Msr valisi'ile Padiah arasndaki mnasebetler, Pertev Efendinin 1830 temmuzunda resm bir grevle iskenderiye'ye gitmesinden sonra da , gayet dosta idi. Mehmet Ali, kendisi skk bir durumda bulunmasna ramen, Padiahn hazinesine 500 bin Msr Taleri balamt ve bu mebla bir milyona kadar karmak fikrinde idi. Buna mkfat olarak Mehmet Ali'ye resmen Kandiye Paal verildi. Burada Avrupa usullerine gre yetimi Osman Nureddin adnda bir subay, komutay zerine alacakt (Girit adas, ertesi yln ilk aylarnda tamamiyle yattrlmt.) 1279. Buna kar Mehmet Ali Paa, skenderiye'de ina olunan bir korveti, deerli bir arabay ve yirmi drt Arap atn istanbul'a gndermekle kranlarn arzetti 1280. Rusya'ya denmesi gereken bor iin para tedarikinde byk glkler ekiliyordu. Bosna ve Arnavutluk'ta kaynamalar devam ediyordu. Buralara yalnz Trikkala Paas deil, fakat ayn zamanda bizzat Sadrazam da 150 top ile gitmek zorunda kalmt. Her ikisi de ancak aylarca burada uratktan sonra 1281 Ikodra Paas Mustafa'y Perle-pe'de yenmee ve esir etmee muvaffak oldular. Sisam adasnda birok entrikalar evriliyordu. Burann ahalisi, tekrar Osmanl hakimiyeti altna dnmiye raz olmyordu (15 aralk 1832 de Sisam adas, vergi verir bir Prenslik haline kalb olunarak bana Stephan Vogorides geirildi) 1282. ite btn bu iler, Babli'yi o kadar igal ediyordu ki Asya ileriyle urasmya vakit bulamyordu. Mehmet Ali Pasa, grnte dalmya ve zlmiye balama benziyen Osmanl imparatorluunun Asya'daki topraklarndan Suriye'de asayii iade edebileceini ve bylece, tpk Girit ve 1827 ye kadar elinde kalm olan Mora gibi, buray da kendi nfuzu altna alabileceini umuyordu. Bu ite Babli'nin kendisine ciddi bir surette mukavemet edeceini hi te beklemiyordu. Ayn zamanda S ayda, Trablusu am, Yafa, Gazze, Nab -lus ve Kuds'n de hkimi bulunan ve Msr snrna kadar bu yerleri idare eden Akk Paas Abdullah'n, grnteki itaatli haline ramen, Osmanh Devletinin toprak btnl ve bekas iin son savata hi bir fedakrlkta bulunmam
1278 1279

Cadalvene et Barrault, S. 53, not 1. . Ayn eser, 3. 138. 1280 Prokesch - Osten, S. 290 - 251. 1281 Boue, La Turquie (TEurope, H, Parts 1840, S. 154; IV, S. 378 vd, 423 vd.; Rosen, S. 13& - 139. 1282 Kars. Ayn eser, S. 127 - 128.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Caldavene et Barrault, S. 17. Gene bak: bilhassa Forbin'in Kuds Seyahatnamesi ("Voyage dans le Levant"), Paris 181*, S. 70 vd, ve Fftsnat, S. 57 vd. 1284 Ayn eser, S. 31 32. 1285 Ayn eser, S. 32 - 33. 1286 Ayn eser, ayn yer.
1283

Sayfa

275

olduundan, daha ziyade bir si saylmas, Mehmet Ali Paann mitlerini arttryordu. Cezzar Paann ardas ve taklitisi, tpk onun gibi zalim olup inhisarlar sayesinde zenginlemi ve daha 1822 ylnda, yani Babli'nin en tehlikeli buhranlar iinde bulunduu bir zamanda isyan bayran kaldrmt. Abdullah Paa, Piemonte'li doktor Bosio tarafndan yetitirilmi olan Arnavut ve Memlklerden mteekkil asker ktalariyle Padiaha kar koyabileceini tahmin ediyordu 1283. Disiplinine ve itaatna ok gvendii bu kuvvetleriyle am' da alabileceini ve dolaysiyle Frat zerindeki ticareti kendine mal edebileceini ufrtyordu 1284. Abdullah Paa, tahrif edilmi bir fermana da/anarak Drzi'lerin reisi Emir Beir ile Kuds Paas alanndaki anlamazla kart zaman, Halep, am ve Adana Paalar onun zerine yrmek emrini aldlar. Fakat bu paalar, dokuz ay uratklar halde, Abdullah Paay yenmee muvaffak olamadlar 1285. Akk zerine yaplan ikinci bir hcum da baarszlkla sona erdi 1286. Tam bu srada Mehmet Ali Paa, Babli'ye hizmetini arzederek si Akk Paasn yenmek zere harekete gemee hazr olduunu bildirdi. Fakat bu hizmetinin mkfat o-larak, Abdullah Paa tarafndan elde edilmee uralan am Paalnn kendisine verilmesini istiyordu. Bu art yznden teklifi reddolununca Mehmet Ali Paa, Akk paasna yardm etti. Abdullah Paa, Mehmet Ali Paaya tazminat verdi ve Babli ile barmak iin 750 000 kuru dedi. Fakat son zamanlarda byk gayretler sarfederek Sanaar Da kalesini ele geirmi bulunan Abdullah Paa, kendisine iyilik yapm olan Mehmet A Paaya borcunu demei hatrndan bile geirmiyordu. Bundan baka Akk valisi, Msr'dan kaarak kendi topraklarna iltica eden kimseleri de kabul etmekte devam ediyordu. Bu mlteciler, kendilerine hi bir cret verilmeksizin kle gibi almak zorunda tutularak M-sr'h komunun kuvvetlenmesine yardm etmi olan maz lm Fellahlardi. Aslnda Abdullah Paann tatbik ettii rejim ile Mehmet Ali Paann tatbik ettii rejim birbirine ok benzemekte idi: Her ikisinde de mutlak bir dare tarz, bat rneklerine gre tekiltlanma, tebaay smrmekte ayn usul ve her ikisinde de mterek olarak zerklik elde etmek istei ve bu uurda faaliyet grlmektedir, fte bu sebepler -dirki gnn birinde bu iki komunun boy lmek iin karlamalar mukadder

Byk Osmanl Tarihi idi.

Cilt 17

Joseph von Hammer

276
Sayfa

O sralarda Van ve Badat paalar, Babli'ye kar isyan etmilerdi. Padiahn gnderdii eliyi ldrm olan Badat paasnn zerine, komusu Halep paas gnderilmi ve bunun tarafndan yenilerek esir edilmiti 1287. am'da halk ayaklanarak paay ldrmt. Sultan Mahmut, ksa bir zaman nce Rusya'dan dnm bulunan Kaptan Halil Paay 1288 Suriye sahillerine gndermei tasarlam, fakat Halil Paa oralara gitmemiti. Btn bu olaylar, Mehmet Ali Paaya, son ve kesin darbeyi vurmak iin cesaret veriyordu. 1831 ekiminde, akl banda, itaatli ve sadk Fel-lahlarla Araplardan teekkl eden 9000 piyade ile 2000 svariden ibaret Msr ordusu, El-Ari zerine yrd. te yandan Msr Valisinin evlatl brahim Paa, daha nce Akk nne gelmek amaciyle, yedi firkateyn, alt korvet, yedi top gemisi ve ifte direkliden teekkl eden donanmasna mensup bir gemiye bindi. 5000 nfuslu Gazze ve 3000 -4000 nfus Yafa, hemen ona teslim olduklar gibi daha sonra Kurds ile Fenike sahillerindeki limanlar da brahim Paann eline geti. Kasm aynn sonunda, brahim Paann Suriye'ye gelmi bulunan kardei Abbas'n da itiraki ile, Akk kalesinin muhasarasna baland. Abdullah Paa, Drzlere kar kendi maiyetindeki Mslmanlar yrtmek teebbsnde bulunmutu. brahim Paa, bu Drzlerle mzakerelere giriti ve ksa bir mddet sonra yalnz Emir Beir'in olunu deil, ayn zamanda Emir'in kendisini de kazanmya muvaffak oldu. Emir, Msr kararghna geldi. brahim Paa, Kuds'te ve kutsal Filistin topraklarnn baka taraflarnda Hristiyanlara tam bir din hrriyetini ve o zamana kadar alnmas mtad olan gmrk ve ayak basma harlarnn kaldrlacan vaad etti. Msr'da olduu gibi burada da Mehmet A li'nin rejimi, hi olmazsa yabanc unsurlar iin, durumun yeni ve mesut bir ekil almasna mil oldu. Babli, hem her yl kutsal Filistin'e yaplan din ziyaretleri emniyet altna almak ve hem de Devletin pheli grlen hayatiyetini isbat etmek amaciyle, Mehmet Ali Paann silhla mdahalesine enerjik bir ekilde kar kovmak zaruretinde olduu kanaatmda idi 1289. brahim Paaya, hemen geri ekilmesi iin emir gnderildi. Ayn zamanda Kayseri, Konya, Sivas, Mersin,
1287 1288

Rosen, S. 139. Ayn eser, S. 123. 1289 Kars. Ottenfels'in ifadesi: Prokesch - Osten VI, S. 196: "II y a encore dans ce vaste corps une force d'inertie qui pourra tti tenir Ueu de prcipe de vie si Ie Uen principal qui unit ses parties he"t e"ro-genes, la rttiglon mahome'tane, reste intacte".

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

1290 1291 1292

Msr harp raporlar, ayn eser, S. 453 - 455, 455 457. Msr harp raporlar, ayn eser, S. 455 - 457. d nisanda o, stanbul'dan ayrlmt; Rosen, S. 148

Sayfa

277

Adana ve Lazkiye Paalarna, kuvvetlerini bir araya toplamalar iin buyruklar yolland. Bu kuvvetler, Serasker Mehmet Paann, sonra da, bir mddetten beri Hsrev Paa tarafndan takib olunan Aa Paann (Hseyin Paann) komutasnda olmak zere silere kar yryeceklerdi. Trablusam'a Osman Paa vali yapld. Mekke ve Medine'de de, Msr'a medyun erif azlolunarak yerine yeni bir erif tyin edildi. En nihayet tevcihat treninde de hem Mehmet Ali Paaya ve hem de brahim Paaya,, yetkilerinin mddetini uzatacak ferman imdilik reddo-lundu. Bunun zerine brahim Paa, daha byk bir gayretle Akk'y ele geirmee urayordu. Geri Msr'llar 1832 martnda ehre girmilerdi; Fakat kale, hl sebatla tutunu-yordu. Dier taraftan yeni Trabhsu am paas, Latakiye -zerinden, kendi vilyetinin Msrllar tarafndan igal edilmi bulunan bakenti nne gelmiti. brahim Paa, Babli'nin tyin etmi olduu valinin -zerine nemli bir kuvvetle yrmekte tereddt gstermedi. Osman Paa, stn kuvvetlerle kendi zerine yklenmek is-tiyen dmaniyle arpmaa cesaret edemiyerek, geceleyin Trklerin byk kararghnn bulunduu Hama'ya kat 1290. Msr ordular bakomutan da byk bir meydan mu harebesi vermek niyetinde deildi. Bylece o, daha nce zap-tetmi bulunduu Homs'dan Seraa zerine yrd. Serasker olan Halep Paas, Msrl dmann kamakta olduunu zannetti ve onu Osman Paa Ue Kayseri ve Mden Paalarna takip ettirdi 1291. Fakat Msrllar zerine yaplan bir hcum teebbs baarszlkla sona erdi. Bundan sonra ibrahim Paa ile kardeinin komutasnda bulunan Msr'n ana kuvvetleri, Blbek'de birletiler. "Cirmen Valisi, Anadolu Seraskeri, muhafz ve nizamiye taburlar Bakomutan, Msr, Girit, Habeistan ve buna tbi memleketlerde Padiahn Vekili" unvanlarn tayan Hseyin Paa, si Msr valisinden meru devlet kuvveti adna intikam almak, Padiahn kutsal otoritesini temsil etmek ve asker! hareketler dolaysiyle ahkonmu olan slam haclara Mekke ve Medine'nin yolunu amak 1292 amaciyle, Asya topraklarna ayak basm bulunuyordu. Bizzat Padiah, Hseyin Paaya ordugha kadar refakat etmiti. Sultan Mafcmut'un kanaatine gre Mehmet Ali Paa, yalnz kstah-casna Suriye'ye hcum etmek ve ayaklanmakla kalmam, fakat

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

ayn zamanda gizlice adamlarn gndererek skdar'da Mustafa Paay da ayaklanmya tevik ve tahrik etmiti . Ayn zmanda, ngiltere ve Fransa mstesna olmak zere, Avrupa devletleri, Mehmet Ali'nin aleyhinde olduklarn bildirdiler. Rusya, skenderiye'deki konsolosunu geri ard. Avusturya ise, bar bir eda ile olmakla beraber e-nerjik bir surette Kahire'ye ikazlarda bulundu. Avrupa devletlerinden hi biri, Babli'nin Msr limanlarn abluka altna almak kararma kar itirazda bulunmad 1293. ok gemeden Kaptan Halil Paa da donanmasiyle harekete geti 1294. imdilik brahim Paa, bir gl daha bertaraf etmek zorunda idi. Lbnan'llar, Drziler ve Maruniler, hepsi ayn zamanda yabanclarn mttefiki olan Emir Beir'e kar cephe almlard. Emir'in oullarndan biri olan Halil, Hayr -el - Kamer de ayaklananlarn bana gemiti . Fakat Msr Bakomutannn enerjik bir surette mdahale etmesi, sknetin iadesine kfi geldi: Suikasta dahil olmakla sulu bulunanlar, bunlarn arasnda Canbulat'n torunlar, Beyrut'ta kapatldlar. Ayn ekilde Trablusu Samda' da bir Komplo kefolundu ve boa karld 1295. En sonunda brahim Paa, 27 maysta bizzat idare ettii gayet etin bir hcumdan sonra Akk kalesini de ele geirmee muvaffak oldu. Abdullah Paa, Msr'I komutana teslim oldu; erefli bir tsfefcda kabul olundu ve hi vakit geirilmeden Msr'a gnderildi 1296. Msr'llar, Akk'ya sahip olmak iin 4000 l vermilerdi 1297. imdi sra am'a gelmiti. Gerekten de brahim Paa, daha haziran iinde am zerine yrd. Ali Paa, bakenti brakarak Homs ordughna snd. Bunun zerine Msrllar ve Drziler, balarnda Bakomutan ve Emir Beir bulunduklar halde, 18 haziranda I-Suriye'nin en byk ve en bayndr ehri olup o zaman 150 bin nfuza mlik bulunan am'a girdiler 1298. am'da Yahudilerle Hristiyanlar, beraber ancak 10 000 kadar idiler. ehrin 20 yeden tekil olunan idare meclisine bunlarn da temsilcileri alnd. Artk H ristiyanlar, hi ekinmeden at stnde caddelerde dolaabiliyorlard . Halep ehri de brahim Paaya itaat etmekte hi bir tereddt gstermedi. Bylece btn Suriye Msr'-llarn eline gemi bulunuyordu. Bununla beraber hutbelerde Padiahn adm zikretmekte devam olunuyordu. "Nizam askerlerinin banda bir yenieriden baka bir ey olmiyan"

278
Sayfa

Ayn eser, S. 124. Bablinin elilere verdii nota bak: ayn eser, S. 447 vd. Ayn eser, S. 127. 1295 Rosen, S. 147 ye gre islam Halil, hristiyan - manini pederine kar da bir din dvas temsil ediyordu. 1296 Ayn eser, S. 128 vd 1297 Ayn yer; Msr harp raporu, ayn eser, S. 457 vd. 1298 Ayn eser, S. 155; Msr harp raporu, ayn eser, S. 466 vd.
1293 1294

Byk Osmanl Tarihi

1299

Cilt 17

Joseph von Hammer

1299 1300 1301

Hussen n'tait pas autre chose que le Janissariat encore vivant, la. tfite du Nizam"; ayn eser, S. 161. Ayn eser; Msr harp raporu, ayn eser, S. 468 vd. Ayn yer.

Sayfa

279

ve yapt messir yardmlar sayesinde meydana getirilen asker tekilttan fazla bir ey anlamyan Hseyin Paa, komutas altndaki 45 000 kiilik disiplinli bir ordu ve 160 top ile tbrahim Paann zerine yrmekte a-cele etmiyordu. Bu adam, stanbul'da byk bir nfuz sahibi bulunan Serasker Hsrev Paann damad olup yeni ktalarn komutanln yapan Mehmet Paay kendine rakip gryor ve ordudaki Avrupal asker retmenlerle istihkm subaylarn Hristiyanlarn casusu sayyordu. Serdar Ekre-min Konya'da Kaybetmi olduu haftalk bir zamandan sonra Tarsus'a gelen ncler, Akk'nn dman eline gemi olduu haberini aldlar. Bundan sonra da gene iki hafta bo yere Adana'da geirildi. Hseyin Paa, uzun zaman iskenderun'da kald, nc kuvvetleri ise Antakya'y igal ettiler ve mtereddit olarak Hama'ya kadar ileri hareketlerine devam ettiler. Fakat imdi ibrahim Paa taarruza geti (2 temmuz). Msrllarn ilerlemelerini durdurmak iin Mehmet Paa, e-mir beklemeden alelacele Homs'a kadar gitti. Halep paas onu gayet parlak bir ekilde istikbal etti. Hatta elence ve enliklere, Msrllarn geldikleri haberi alnnca hla devam olunmakta idi. Msrllarn says, Nizam askerlerinden ok stnd: 40 top ile 10 000 Osmanl askeri, Msr komutannn 44 top ile 16 000 kiisine kar savaacakt. Mehmet Paann iyi yetimemi olan askerleri, tam bir kabiliyetsizlik gsterdiler ve daha meydan muharebesi balad sralarda daldlar (7 temmuz). Topular ne yapacaklarn ardlar. Komutan, Msr ordusunun taarruzunu durdurmak deil, onlarn sa kanatndan taarruza geeceklerini nceden kestirmek kabiliyetini bile gsteremedi. ahs cesareti ise hi bir ie yaramad. ok gemeden geri ekilmek iaretini vermek zorunda brakld ve bu ekili, Trklere 2000 l ile 2500 esire mal oldu 1300. imdi brahim, "dman paalar" in kuvvetlerine kar bir zafer kazandndan bahsediyor ve malp ettii orduyu Padiahn ordusu olarak saymak istemiyordu 1301. stihkar ederek, saylar ne olursa olsun, "bu gibi adamlara" kar yrmee daima hazr olduunu ifade ediyordu. 10 temmuzda muzaffer komutan, boaltlm olan Hama'ya girdi ve ok gemeden, Suriye'nin fethini tamamlamak a-maciyle, Halep'e doru

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

280
Sayfa

yrye geti 1302. Geri Aa Hseyin Paa, Msrllardan nce Halep'e gitmee muvaffak oldu. Fakat Halep ahalisi onu kabul etmek istemedi. Bylece Hseyin Paa, acelelikten beraberinde gtremedii 16 topu orada brakarak geri ekilmek zorunda kald. 18 temni.uz-da brahim Paa, trenle ehre girdi. ehri temsil eden bir heyet, (Bunlarn inde konsol oslar da bulunmakta idi), 75 000 nfusun samimi selmn arzederek Msrly karlad, tbrahim Paa, "Barataclar" dan 80 000 kuruluk bir istikraz koparmakla iktifa etti. Uzunca bir mddet dinlendikten sonra Msrllar, Bey-lan geidi zerinden skenderun Krfezine inen yol zerinden harekete getiler. Hseyin Paa, almas g olan bu yksek geidi mdafaa etmee teebbs etti ise de malp e-dildi. Daha o zamanlar, aralarnda yksek subaylar da bulunduu halde bir takm kimseler Osmanl Ordusundan kaarak baka bir slm ordusu olan Msrllara katlmaa balamglard. O blgenin smrlm ve fena muamele grm olan ahalisi, mkemmel disiplinle hareket eden Msr askerlerini kendisinin ve "vatann hakiki kurtarcs" olarak gryordu 1303. Hakik bir Mslman, kahraman bir muharip ve mlayim br efendi" olan brahim Paay selmlamak zere Urfa'dan ve uzak Diyarbakr'dan adamlar gnderildi 1304. Osmanl ordusunun malp olduu haberinden cesaret alan Vehhabler, Maskat ile Basra krfezindeki Abuir limann zaptettiler ve bizzat Basray tehdit etmiye baladlar 1305. Sultan Mahmut'un Asyadaki hkimiyeti, tamamiyle kyor-mu gibi grnyordu. Fakat yeni orduya mensup Mansure askerleri, Mtad olarak svyorlar ve tannmamak iin ellerinden geleni yapyorlard. 1 austosta Antakya Msrllara teslim oldu. ok gemeden iskenderun da galiplerin eline geti. Mehmet Ali Paann Amirali Osman Nurettin, Marmaris limannda Kaptan Paann gemilerini ablukaya almt; fakat kesin sonulu bir muharebeye tutumak cesaretini gsteremiyordu . Konya Paas, Ali, korkarak Latakiye limanndan Kbrs'a gemiti. Padiah Suriye'yi galip Msr valisine brakmak gibi bir zillete katlanmya raz olmad takdirde, Anadolu'ya bir hcum yaplmas artk beklenebilirdi. Bu vilyeti mdafaa etmek amaciyle bizzat Sadrazam Reit Paa, 31 austosta Arnavutluk'tan arlarak Anadolu'ya gemek emrini
Msr harp raporlar, ayn eser, S. 471 vd. "Nous adressons des voeux au del pour la prosprit de nos armes et le succes d'une entreprise dont le but est la de"Uvrance de ntre malheureuse patrie", Beylan ahalisi byle yazyordu; ayn eser, S. 479. 1304 Ayn eser, S. 202. 1305 Ayn eser, S. 217.
1302 1303

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Ayn eser, S. 224 - 225 Ayn eser, S. 229. 1308 11 austosta. 1309 Msr harp raporu, ayn eser, S. 480 vd.; kar. ayn eser, S. 243 vd. 1310 Reit Paa, ordusunu 3 kasmda Anadolu'ya geirdi; ayn eser, S. 257.
1306 1307

Sayfa

281

ald. Bu arada Emin Rauf Paa, yeni bir ordunun toplanmas i -iyle mekguld. Seraskerlie Silistre Paas Mehmet tayin olundu 1306; Halil Pasa kaptanlktan karlarak yerine Tahir Paa geirildi ve Hseyin Paa da Vidin Paal ile Tuna taraflarna gnderildi 1307. brahim Paa daha ileri giderek Adana'y da igal etti 1308. ok gemeden Toroslarda bulunan btn ehir ve ka sabalar onun eline dmt. Fakat ibrahim Paa bu suretle yalnz Kuzey snrn emniyet altna almak amacn gdyordu. Ancak, memleketin son kuvvet kaynaklarn da zorlayarak, Msr'dan alelacele yanma getirttii Fellah ve A-raplarla, ok gemeden Sadrzam tarafndan Rumeli'den gnderilmi Nizam, Arnavut ve Bonaklardan teekkl eden yeni bir Osmanl ordusuna kar talihim deneyecekti . Eer Padiahn kuvvetleri karsnda malp olmamak istiyordu ise, son baharda, ekim aynn ortalarnda taarruza gemek zorun da idi. Bylece Konya ve Adana Paalar, geitlerden geri atldlar ve brahim Paa, Ereli'de cokun alklarla karland 1309 . Fakat byk muharebeler, ancak aralk aynn ortalarnda dmana braklm olan Konya nnde cereyan etti. hret sahibi ve Grc soyundan olan Reit Paa'run komutasndaki, taze sadk Rumeli askerleri, haddizatnda Msrllar yormak ve kk guruplar halinde onlar kstrarak imha etmek vazifesini almlard 1310. Lkin Sultan Mahmut, imdiye kadar katlanmak zorunda brakld zilletlerin intikamnn parlak bir ekilde alnmasn istiyor ve bunda srar ediyordu. Bu ise, Mehmet Ali subaylarnn strateji kabiliyetleri gz nde tutulacak olursa, Padiah iin yeni bir bozgun demek olacakt. Osmanl ordusunun byk ksmlarnn Bursa, izmit ve daha baka yerlerde geri braklm bulunmas, Msrllarn iini daha da kolaylatracakt. Sataliye de Sleyman Paa ve Sivas'ta Osman Paa, ellerindeki kuvvetleri ile Reit Paa kvetleri arasnda bir irtibat tesis ede meksizin, bekliyorlard. Henz Sadrzam gelmeden Silhtarn komutasmdaki nc kuvvetleri, 18 aralkta baskna uratlarak bozuldular. Fakat birok Arnavutlar, kendilerini kolaylkla kuattrarak esir dyorlar veya dorudan doruya dman tarafna geiyorlard. Padiahn svarileri, Araplann saldrlar nnde daldlar. Her tarafta derviler, hakik Mslman olan Msrllara yardm etmek zere halk ayaklandrmak iin

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

282
Sayfa

vaaz ediyorlard 1311. 21 aralkta Reit Paa muharebeye tututu ve bunun neticesinde tam bir bozguna urayarak kendisi de esir dt . Birka hafta nce bir fermanla Mehmet Ali Paann btn miras kendisine salanm olan bu adam, imdi brahim Paann elinde idi. Bir Msr subay "Sadrzam siz misiniz?" diye Reit Paaya sordu. Reit Paa ise "bir an evvelisine kadar Sadrzam ben-idim" diye cevap veti. Buna ramen muharebenin neticesi, daha uzun zaman belli olmad. Aralk aynn souk bir gnnde 15000 Arap, Padiahn 35000 kiilik bir ordusunu yenmi, hatta imha etmiti 1312. brahim Paa topularnn stnl, zaferin kazanlmasnda byk lde amil olmutu. imdi muzaffer Msr komutan ile stanbul arasnda yalnz Trabzon Paasnn kuvvetleri ile bir de Ahmet Fevzi Paann askerleri bulunmakta idi. Fevzi Paa, komutay maiyetinden Rauf Paaya brakmt. Geri henz hi bir kayba uramam olan Osmanl donanmas, bakentin nnde demirli duruyordu. Fakat Padiahn oturduu kutsal bir yer olan stanbul'a hcum etmek, brahim Paann aklndan bile gemezdi. Hakikaten de brahim Paa, her yerde Padiaha, sadk olduunu ileri sryordu. Babas Mehmet Ali Paa ise, "ksa bir mdet nce Hal Paann aracl ile daha bata ile ri srm olduu artlar dahilinde Padiahla barmak teebbsnde bulunmutu. brahim Paann stanbul zerine y-rmlyeceini; ganimet olarak ele geirdii toplan iade etmesi, Sultan Mahmud'a yazd itizar mektubu ve serbest brakp da Padiah tarafndan azloluncuya kadar Sadrzam Reit Paay muzaffer Msr ordusunun bakomutan olarak tan mas gibi vakalar isbat etmektedir 1313. brahim Paa, eski Osmanl paytah olan Bursa'da k geirmek iin Padiahtan msaade istedi 1314. Kendisi de ok iyi biliyordu ki Sultan Mahmut'tan ve rakibi Hsrev Paann malbiyetinden byk bir haz duymu olan entrikac ihtiyar Serasker Hurit Paadan baka daha bir ok kimseler de, Osmanl Devletinin btnln muhafaza etmee hazr bir durumda idiler. O sralarda Osmanl mparatorluunun btnl, Rusya da dahil olmak zere btn devletler iin Avrupa'nn muvazenesi ve siyas dzeni iin en esasl bir art halini almt. ngilizler daha nce Mehmet Ali Paa ile Halil Paa arasnda mektup
Ayn eser, S. 275. Ayn eser, S. 295. 1313 Rosen, S. 166 - 167. 1314 Ayn eser, S. 169.
1311 1312

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

muhaberesini kolaylatrmlard. Mehme tAli Paa, skenderiye'deki Fransz konsolosu Mimaut'nm aracl ile de bar yapmak teklifinde bulunmutu 1315 . Geri Fransz Kiral Louis Philippe'in Trk dostu olan stanbul elisi Guilleminot -bu zat, Ruslar Paris'teki yeni rejim aleyhinde harp etmek niyetlerini ifa ettikleri vakit 1830 da Trkleri Krm ve Kafkasya vilyetlerine saldrmak ve bu srada Trklere yardm etihek iin bir pln hazrlamt-, geri arlm ve bir nazr Fransz parlmentosunda nutuk verirken Trkiye'yi bir "cenaze" diye vasflandrmt. Geri birok Franszlar, de Seve ve daha baz vatandalarnn Bat kltr ve disiplinini ekmi bulunduklar Msr'daki yeni slm Devleti hakknda hayranlk duygular besliyorlard. Fakat halk efkr Douda barn muhafazas lehinde olduu gibi milletin ticar menfaatlan da bunu gerektiriyordu 1316. Ayn zamanda Namk Paa, sras gelince yardm temin etmek iin Viyana, Paris ve Londra'ya gnderilmiti. Yunanistan iini bir defa sona erdirmekte o kadar ok menfaattar olan Avrupa devletleri, Padiah ile, yalnz Trkiye iin deil, fakat baka devletler iin de bir tehlike tekil edecek derecede fazla bym olan Msr vaak arasndaki kavgada Padiaha yardm etmeli idiler 1317. Namk Paa, bu felketi, Osmanl donanmasnn Navarin nnde yok edilmesini tabi bir neticesi olarak gsterecek 1318 ve ngiltere'nin messir bir ekilde mdahale etmesini bir hak, bir "tazminat' olarak istemekte bu delile dayanacakt . Daha ayn yirmi birinde General Muravi-yef, arn olaanst bir elisi sfatiyle stanbul'a geldi ve efendisinin licenabane himayesini Padiaha va&d etti 1319. Hatt Muraviyef, bizzat Msr'a giderek Mehmet Ali Paam itaat etmesi iin cidd surette ikaz etmee hazrd 1320. yle grnyordu ki ar hakikaten oyunu kazanyordu. Osmanl Devletine bu kadar zararlar dokunmu olan bir memleketin hkmdar, bir defti daha malp edilmi ve yardmsz kalm Csraan 'imparatorluunun kurtarcs sfatiyle ortaya kacakt. ngiliz: hkmetinden hakiki bir yardm grmek midini al&myan Sultan Mahmut, eer Kahire'dek i bendesi nnde eilmek ve brahim Paann zaferden sonra ileri srd artlan kabul etmek istemiyorda ise, Rus an Nikola'ya
Ayn eser, S. 246, 287 - 288. Kars. Planat, S. 126, 131 vd., 153 vd., 192 (Msr'da Franszlar hakknda) Kmx. Caldavene et Barrault, S. 323 - 325 ve not. Ayn eser, S. 247 - 248 Johann Maurogenis'in Londra'ya gidiinin (1832 sonlan) sebebi, nce yalnz Yunanistan'n snrlar meselesi idi: Blancard, II, S. 185 1318 Ayn eser, S. 192. 1319 Caldav&e et Barrault, S. 253 - 254; Rosen, S. 164. 1320 Ayn yer.
1315 1316 1317

Sayfa

283

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Sayfa

284

hizmetine arzettii gemilerden dolay teekkr etmekten baka bir ey yapamazd. Ayn ekilde Padiahn, Muraviyef in ataesi Duhamel'in Konya'ya ve bizzat elisinin de, emredercesine hareketlerle araclk yapmaya almak zere, Kahire'ye gnderilmelerini tasvip etmekten baka elinden bir ey gelmedi. Fransa'nn stanbul temsilcisi de Varenne, Rusya'nn bu ekilde e kanmasn-da sakl bulunan tehlikelere iaret ettii; Rus dman olan kimseler Divanda ikyetlerde bulunduklan ve ni hayet Ruslar stanbul'un hkimi sfatiyle ortaya karak ehrin mdafaas iin kendi balanna tedbirler almaya kalktklan ve bylece Mslmanlk hassasiyetini derin surette rencide ettikleri zaman; Padiah, devletin kurtulmas iin bir are bulmak zere hemen ocak 1833 de btn devlet ricalini bir toplantya ard. Bu toplantda Sultan Mahmud, Rus yardm tehlikeli grld takdirde, son ktalarnn bana geerek bizzat dmek kararnda olduunu bildirdi.; Padiahn nazrlar ve mavirleri ise Rus yardmnn kabul edilmesi lehinde sz sylediler. Gerekten de Muraviyef gemiye binerek skenderiye'ye gitti 1321. Ruslarn himaye ettikleri Halil Paa ile medci Efendi, Rus Gene raline refakat edecekler 1322 ve Mehmet Ali Paaya affedildiine ve Akk Paalna tyin olunduuna dair fermanlar gtreceklerdi. Ancak birka gn sonra Duhamel Konya'ya hareket etti. Onun seyahate kmas kasti olarak uzatld. Ondan ok .daha nce Fransz eliliinin habercisi oraya vasl olmutu . brahim Paann gerek Ruslar ve gerekse Franszlar iin tek bir cevab vard: Bir General sfatiyle kendisi siyas mzakerelere girimek yetkisine malik bulunmadn ileri sryordu. Bir taarruza kar emniyetini sahyabilmek iin asker hareketlerine devam etmek zorunda idi. Bylece Afyon -Karahisar, Bilecik ve zmir'de bir Msr idaresi kuruldu. Babas Mehmet Ali Paaya gelince, Halil Paay gayet parlak bir ekilde karlad. Fakat gerek Halil Paaya ve gerekse ok daha az itibar gsterdii Muraviyef'e, Adana da dahil olduu halde btn Suriye'yi ele geirmek istediinden hi bir fedakrlk yapamyacan bildirdi 1323. Sultan Mahmut, stanbul'a hcum edeleceinden korkuyordu. Bu sebeple o, ubat banda yardma hazr bir vaziyette bekliyen Rusya'ya gzlerini evirdi Eli Ribeaupierre'in ardas Buteniyef, Rus donanmasnn Sivastopol'dan derhal stanbul'a getirileceini vaad etti ve hakikaten de 20
1321 1322 1323

Ayn eser. S. 319 vd. 3 ocak tarihinde yaplan isUfareler hakknda bak Rosen, S. 164 - 166. Cadalvtae t Barrault, S. 339 vd. Verilmft olan kaynaklar.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

ubatta bozuk bir ruh haleti iinde bulunan stanbu l ahalisi, Visamiral Lazaref in gzel ve kuvvetli gemilerini gzleriyle grd. Padiah gittike artan ruh iztraplan iinde Rus gemilerinin geliini geciktirmek istemiti. imdi ise onlar batan savmak istiyordu. Fakat Msr Paasnn boyun emek istemediine dair gelen her haber ve Ktahya'ya kadar gelmi, bulunan b- rahim Paann ileri hareketi, Padiaha, kalben nefret ve tel' -in ettii Rus yardmna dayanmak zaruretinde olduunu hissettiriyordu. Rus elisi Buteniyef, Ahmet Fevzi ve Rum tercman Logot heti'in ahsiyetlerinde, elverili bir zamanda Padiaha gerekli dilekleri bildirmek iin eyi birer vasta bulmutu 1324. 6 ubatta skenderiye'den dnen Muraviyef, kendisini dinlemek zere toplanm bulunan Divanda daha imdiden bar elde etmi gibi grnd 1325 . Yeni Fransz elisi Visamiral Roussin, bu marurane Rus vesayetine bir son vermek kararnda idi. Bylece o, istanbul'a geliinden hemen bir ka gn sonra, Trk bakentini terketmek tehdidi ile, mi-rane bir tarzda Rus filosunun ekilip gitmesini istemiti 1326. 21 ubatta Msr tehlikesini bertaraf edeceini yazl olarak zerine ald; kendisi tarafndan grevlendirilen Fransz subaylar, Ktahya ve skenderiye'de bu yolda alacaklar-d. Hatt Fransz elisi, Franszlarn yardmiyle bym 1327 olan Mehmet Ali Paa zerine yaplacak bir baskndan bahsetti ve Msr'a gnderdii ajan vastasiyle de br n-giliz-Fransz filosunun skenderiye nne geleceini syliye-rek tehdit etti 1328. zmir'de Fransz Amirali Hugon, Padiah mtesellimlerinin tekrar mevkie getirilmelerini istedi 1329. Kk Asya'da nefretle katlanlan inhisarlar da, Roussm'in dilef zerine lvolundu 1330. Msr'n hkimi olan Mehmet Ali Paa, hi bir eyden ekinmeksizin verdii cevapta "Bay eli, hangi hakla benden byle bir fedakrlk istiyorsun" diyordu. Msr Valisi, "Btn Rumeli ve Anadolu" yu ayaklandr ab ilecek, hatt daha byk iler yapabilecek bir durumda olduunu beyan etti 1331. Yalnz bir paalk deil, btn Suriye'yi, bu kadar byk fedakrlklara karlk elde ettii ftuhatn istiyordu; Ona Suriye'de
1324 1325

Cadalvene et Barrault, S. 346 - 348 Ayn eser, S. 359 - 360. 1326 Ayn eser, S. 363. 1327 Ayn eser, S. 372 - 373. 1328 Ayn eser, S. 375. 1329 Ayn eser, S. 368 - 369 1330 Ayn yer 1331 "Avec Passistance de ma nation, je puis faire encore davantage".

Sayfa

285

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

hkimiyetini tanmak, bat devletleri iin bir eref meselesi 1332 idi. Bu istekten vazgemektense Tanr yardmn dileyerek son kuvvetini sarf edinciye kadar mcadele etmei tercih edecekti 1333. Kendi milletinin, yani Msrllarn deil, bilkis Osmanl milletinin bir temsilcisi sfa-tiyle ve "ateli bir yurtsever" 1334 olarak ortaya kyordu : Suriye'nin kendi ailesine gemek zere deil, icap edince geri alnabilecek bir vilyet olarak kendi ahsna verilmesini istiyordu .Fakat kendisi, bu vilyeti de Babli'nin ve Avrupa ticaretinin menfaatlerine uygun olarak iktisaden kalkndrmak iin btn gayretini earfedecekti. Sultan Mah-mud'un "lyk olmyan bir ekilde hareketlerine" 1335 kar nefret duyuyordu; fakat o, stanbul'daki memurlar iinde de saysz taraftarlar bulunmasna ramen, Padiahn tahtn sarsmak niyetinde deildi 1336; daha ziyade, hakik bir slm intikam olarak, Persler, Lezgiler ve bakalariyle birlikte Ruslara kar saldrmak fikrinde idi 1337 . Bu defa muzaffer Paa, be gnlk bir mhlet verdi. Bu mddet sonunda brahim Paa Istanbu lzerine yryecekti. Bunun zerine de Varenne ile medci Reit Bey, Suriye'deki drt paal Mehmet Ali'ye brakmak suretiyle bar yapmya yetkili olarak Ktahya'ya gittiler. Orada basit bir asker hayat srmekte olan brahim Paa, bunlar Marseil-laise'in nameleri arasnda erefli bir tarzda kabul etti. M-sr'l komutan, Aliye, Adana, Urfa ve Rakka'y da istiyordu. Fakat sonunda Aliye'den vazgeti ve Frat blgesi hakknda Padiahn kararn kabul etmee hazr olduunu bildirerek yalnz Adana zerinde ayak diredi. Kendisine yardm etmi olanlar hakknda genel bir af ilnn da istedi. Msr ordular hemen geri ekilmee baladlar 1338. 8 nisanda yaplan Ktahya Bar Antlamas, hakikatte Mehmet Ali Pagann tam bir zaferini ifade ediyordu. Bu antlama, daha sonra Edhem Efendi vastasiyle iskenderiye'de imzalanan szleme ile tamamland . Bu szlemeye gre Mehmet Ali Paa, Msr iin verdii 10000 kese vergiden baka Suriye iin de 20 000 kese vermeyi taahht ediyordu. Fakat ok gemeden ne geen yllara ve ne de iinde bulunulan yla ait paralar veremiyeceini bildirdi. Mehmet Ali Paanm tekrar tekrar yapt
"Lcur honneur y nteresse". Ayn eser, S. 375 - 377. 1334 "Zel6 patriote 1335 "Conduite indie". 1336 Ayn eser, S. 379 daki not. 1337 Ayn yer. 1338 Ayn eser, S. 587 - 590. Kars. Juchereau de Sant - Denya, S. UZ vd; Prokeach - Osten, Mehmed Ali, Viyana 1877, S. 29 vd. (mt-kazerelere Avusturya'nn tiraki hakknda).
1332 1333

Sayfa

286

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Ayn eaer, S. 192 - 193. Ayn eaer, S. 196 197. 1341 Lutfi Efendi: Blancard II, S, 200 - 201. 1342 Roaen, 3. 218. 1343 Omu ayn eaer, S. 397 - 398.
1339 1340

Sayfa

287

ziyaretlerine ramen Kandiye'-de yeniden kan isyan -yukarda birka defa sz geen Girit'teki Msr kuvvetleri komutan Osman Paa, Padiah tarafna gemiti- ile kendini mazur gsterebileceine kani idi. Sadece frsat dtke Babli'ye balar gnderiyordu 1339. Fakat Msr Valisinin hlyas, yani nfusu hemen hemen be milyonu bulan iki vilyette bir haneden kurarak bunu bat devletlerinin basks altnda Babli'ye tantmak ryas, gereklemesine imdilik imkn olmyacak kadar ar idi 1340. Bunu hazrlamak amac ile Avrupa'da dolatrd ajanlarnn getirdikleri cevaplar, bunu teyit ediyordu 1341. Fakat Urfa ve Rakka Paalklar 1834 te hi bir eyden cekinilmek-sizin igal olundu 1342. imdi sra, Rus dostlar da memleketlerine gndermek ine gelmiti, Ktahya Barnn arefesinde Amiral Kuma-ni'nin komutas altnda ikinci bir Rus filosunun getirdii Mu-raviyef, 5000 kii ile Hnkr tskelesi'nde bulunuyordu. Birka gn sonra Amiral Hersavski, 8000 kii daha Bykdere'ye kard. Sultan Mahmut, 13000 kiilik bu orduya -11 piyade taburu, 8 svari gurubu ve 36 top- mmkn olduu kadar gleryzle geit resmi yaptrmak zorunda kalmt . stanbul'daki Rumlar, kendi dindalarnn gurur ve huu ile byk Paskalya enliklerine itirak ettiklerini grdkleri zaman, alk tufan koparyorlard. Gerekten de btn st anbul, Ruslarn hkm altnda idi. Ne Padiahn az sayda askeri ve ne de Padiah tarafndan sistematik bir surette korkutulan ve sindirilen stanbul halk, stanbul'da Trk hkimiyetini koruyabilecek durumda idiler. Fransz Amirali Hugon ile bunun ingiliz meslekda Mal-colm'in gemilerinin zmir krfezine gelmeleri, "kurtarcnn" daha uzun mddet stanbul'da kalmasna Bat devletlerinin tahamml etmiyeceklerini ifade ediyordu. Nisanda skenderiye'ye gnderilen Fransz temsilcisi Bois - le Comte ile Avusturya temsilcisi Prokesch-Osten, Adana'mn aidiyeti meselesini daha. ksa bir zamanda halletmek iin alyordu 1343. Halil Paa, Msr' terketmiye davet olunmu, brahim Paa ise geri ekili hareketini durdurmutu. Ancak g hlle Fransa, Mehmet Ali'yi btn Anadolu'yu boaltmak emrini vermee ikna edebilmiti. En sonunda Msr Valisi, mays banda Sultan Mahmut tarafndan kendisine "icara verilen" Anadolu vilyetinden vazgeti. Fakat Kont Orlof, eli ve

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

bakomutan sf atiyle stanbul'a gelmiti ve Rus askerlerini geri ekmiye pek de niyetli grnmyordu. ngiliz ve Fransz donanmalar Bozcaada'ya kadar geldiler. Bunun zerine nihayet Ruslar, arn doum gn olan 9 temmuzda geri ekilmee baladlar ve ok yaltaklaiuci bir ekilde 12 temmuza kadar stanbul'dan tamamiyle kp gittiler 1344 Fakat Ruslar, ancak Babli ile Hnkar skelesinde bir va&allk antlamas imzaladktan sonra stanbul'dan kmaya raa olmulard. Grne gre bu antlamada bir tedafi ittifak bahis mevzuu idi ve her iki taraf sekiz yllk bir mddet iin karlkl yardm taahht ediyordu. Fakat Rus an, Babali'yi "yk" altnda ve "glkler" kargsnda brakmamak iin 1345 -antlamann gizli bir maddesi byle diyordu-ondan yalnz anakkale Boazn yabanc gemilere kapamasn istiyordu 1346. phesiz ki istanbul Boaz Ruslara ak bulunacakt. Bu dikkate deer resm belgenin altnda Reis Efendi sfatiyle, hemen tekrar azledilen Pertev ve Necip E -fendilerin yerine 1832 de gemi olan Akif Efendinin, sonra ku rnaz ve ihtiyar devlet adam Hsrev Paann ve bir de Ruslar tarafndan para ile alnan Ahmet Fevzi'nin imzalar vard. Bunlar abuk ve ok gizli bir tarzda almlard, ve bunun iin de mkfatlarn alacaklard. Msrllara kar yaplan Rus yardm ucuz bir fiatla denmi deildi. Msellim Ahmet Fevzi, Petersburg'a gnderildi ve 17 ocak 1834 te yeni bir anlama imzaland. Buna gre Rusya, Grcstan snrlarn daha salam bir surette emniyete alyordu 1347; harp tazminatndan geri kalm olan parann denmesi iin yeni tedbirler alnd. Bu meyanda 6 milyondan 2 milyon tenzil olundu. Bu olaylar, "mttefik devletlerin" birbirlerine daha sk bir ekilde balanmalarna yardm etti 1348. Ayn zamanda Babli, "Memleketeyn Divanlarna bakanlk eden" Rus generali Paul Kiselef 1349 in nezareti altnda hazrlanm olan "organik tz" kabul etti. Bu belge, gerekte konsoloslarn lehine olmak zere prenslerin otoritelerini azaltan yeni bir anayasadan baka bir ey deildi. Bundan byle Eflk ile Budan, her ikisi birden vergi olarak milyon kuru vereceklerdi. Bundan ksa bir zaman sonra, nisanda, yeni Prensler de tyin olundular -Fakat bunlarn

288
Sayfa

1344 1345 1346

ROMU, S. 177 - 178. "Les charges et les ambarras". "Fermer le dltroit des Dardanelle3, c' est - - dire ne per-mettre aucun batiment de guerre tranger d'y entrer, sous un pri-texte quelcnque quelconque". Tttrkede Akdeniz geitleri; Sturdza, S. 338. 1347 Karg. ayn yer.; Cadalvne et barrault, S. 431. 1348 Kar$. Rosen, S. 207 vd. 1349 Bak "Geschichte des rumaenischen Volkes" (Rumen milletinin tftrihi), H, S. 251 vd.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Szleme, bak Sturdza, I, S. 336 vd. deme hakknda yeni bir szleme, 27 mart 1836, bak ayn eser, S. 343 344. Kars. Hur-muzaki, X S. 460 vd.; Rosen S. 242 - 243. 1351 Cadalvene et Barrault, S. 415, not 1. Kar;, benim iin faydalanmak kabil olmyan Ferdinand Perrier'in La Syrie sou le gouver-ment de Mehmet AU jusque'en 1840, Paris 1842. Perrier, Seve (Sleyman Pasa.) nn yaveri idi. 1352 Cadalvene et Barrault, 3. 417 ve 418.
1350

Sayfa

289

ardalar seileceklerdi-. Budan'a arn fikirlerine hayran imi gibi grnen sade, pratik ve despotik Mikhael Sturd-za ve Eflk'e eski Prensin kardei olan mlayim, hlyalar kurmasn seven Aleksander Ghica atandlar. Bununla beraber Rus garnizonu harp tazminatnn tamamiyle denmesine kadar Silistre'de kalacakt 1350. Kiselef, daha 1834 de gitti; fakat Sistre ancak 1836 eyllnde boaltld . Hakikatte iki devlet arasnda bir bar deil, fakat sadece muvaffak olmu bir sinin aff ve mkfatlandrlmas demek olan Ktahya antalmas ile Mehmet Ali Paa, 1.156.000 nfuslu geni bir vilyet kazanmt 1351. Bununla beraber Suriye, Msr'a nisbetle Osmanl Devletinden ok daha az bir derecede ayrlmt. Fakat ancak 15 000 Trk'n yaamakta olduu Suriye ile Msr 1352, hakik bir Arap devleti tekil ediyordu ve ileride tamamiyle bamszln elde edebilmek in yalnz kuvvetlendirilmee muhta idi. Ancak bunun iin inhisar veya teden beri Bizans rneine gre allm olan vergi sistemlerinden daha baka bir siyaset takip etmek, sk istipdat idaresi yerine baka bir rejim tatbik etmek gerekli idi. Zenciler gibi kam ile angaryaya srlen, sindirilmi memurlar vastasiyle sistematik bir ekilde smrmenin, hemen hemen tamamiyle bamsz olan paalarn bzan hayrhahne ve koruyucu muamelelerinden daha iyi olmad ok gemeden anlald. Ahalisinin idare mirini alay ederek kovmaa alkn bulunduu Halep ve am gibi ehirlere, phesiz ki sefil Msr pazar yerleri kadar kolaylkla hkmolunamazd. Dalarda yayan marur ahaliye kar uygulanan mir hazine siyaseti de hi bir netice vermiyordu. Frat boylarnda ve Filistin snrlarnda yayan Araplar ise Nil deltas yaknlarnda alktan perian bir halde bulunan Bedevilerden tamamiyle farkl insanlard. Bylece Msr'hlar, ok kere ayaklanan Suriye'lilere kar savamak zorunda kalyorlard. Nablus ve Hebron halk. 1834 ilkbaharnda silhlarnn ellerinden alnmasna raz olmadlar ve Msr garnizonunun zerine saldrdlar. Tabii bu garnizon, halkn hcumuna kar koyacak kuvvette deildi. Kuds'te de siler, eski bir kanal amak suretiyle ieri girerek yabanc askerlerden uradklar felketlerin cn kanl bir ekilde aldlar. Ancak ar kayplar vermek pahasna olarak brahim Paa, kk bir ordu ve

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

toplarla Kuds nne gelmee muvaffak oldu. Nazareth dalarnda kan isyan, hl btn iddetiyle devam e-diyordu 1353. Bizzat kutsal ehrin iinde brahim Paa Suriye'liler tarafndan kuatld 1354 ve Emir Beir onun yardmna yetimek zorunda kald. imdiye kadar Hristiyan haclar smrm olan, fena tannm ve imdi zindana atlm bulunan Abu Go'un olu gibi kimseler, brahim Paay babasnn bizzat getirmekte olduu taze ktalarla birlemekten menetmek isteder . Fakat temmuzda Mehmet Ali ordu ve donanmas ile Suriye'ye geldii zaman bra-him Paa, silerin elebalar arasnda kan geimsizliklerden faydalanarak stnl tekrar elde etmi bulunuyordu: Okamak suretiyle siler kandrlarak ele geirilmiler, sonra Akk'da idam olunmulard. Bylece asayi yeniden kurulmutu 1355. Drz dalarnda Emir Halil'in de kuvveti artk krlmt 1356. Ayn ekilde Lazkye yaknlarnda ayaklananlar da daha iyi bir akibet paylamamlard 1357. phesiz ki barmaz Babli, bu mcadeleleri faydalanmadan geitirmi deildir: Konya'da Msr'ulara yenilmi olan Reit Paa Krt kabilelerini itaat altna sokarak Trabzon'a giden ticaret yolunu emniyet altna almak amaciyle, imdi Sivas Paas olarak Anadolu'ya geti ve 1833 1834 yllarnda burada uzun zaman kald. Anlaldna gre Reit Paa, dman gzetliyordu 1358. Fakat Padiah, bir harbe kadar ii ileri gtrmedi. Gerek Namk Paann tekrar yardm istei ile bavurduu ve fakat onu eli bo olarak geri gnderdii ngiliz Hkmeti ve gerekse skenderiye'deki konsolosu Duhamel'in Mehmet Ali Paay haris plnlarn gerekletirmiye kkrtt Petersburg kabinesi, Padiaha bir harpten kanma tavsiye ediyorlard. Hatt Mehmet Ali Paa mtad vergisinin verilmesini daha iyi bir zamana tehir ettii zaman bile Padiah, Malatya'dan Suriye zerine yrmekte olan Reit Paaya daha ileri gitmemek enirini verdi. 1834 yl sonlarnda Mehmet Ali Paa, Urfa'nn boaltlmasn tasvip etti. Necip Paann, len Daynn yerine gemek iin iki rakibin birbiriyle urat Trablus nne geliini, miraslardan birini stanbul'daki hkmdarn bir paas sfatiyle iktidara geirmesini ve hatt onu ubudiyet arz iin stanbul'a gndermesini

290
Sayfa

1353 1354

Roaen, S. 21 ( -217). Cadalvene et Barrault, S. 419 - 420. 1355 Roaen, S. 220 vd. 1356 Cadalvene et Barrault, S. 422. 1357 Roaen, S. 222; Prokeach - Oaten, S. 68. 1358 Cadalvene et Barnult, S. 441

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

sknetle seyretmek zorunda kald. -Bir ka ay nce de (1834) Eflk ve Budan'n yeni prenslerinden ayn ekilde stanbul'a gelmeleri istenmiti- . Hakikatte ise Mehmet Ali, yeni Paa Mehmet Rauf'un toptan ayaklanan Berberlere kar glkle tutunmya muvaffak olduu Trablus'a hi bir zaman gitmemitir. Kaptan Tahir Paa, skneti iade etmiye muvaffak olamad. Ancak 1837 de bunun yerine tyin olunan Hasan Paa, daha mlayim davranmak suretiyle daha byk bir baar gsterdi. Ayn tarihte Padiah, Tunus valisine Osmanl mparatorluunun bir vasal olarak ferman gnderdi 1359. Nihayet Babli, 1836 ylnda Paris'e yeni tyin ettii daim elisi Reit Bey vastasiyle Konstan-tine'yi Cezayir ile birletirmek amaciyle giriilmi olan asker harekt protesto etmek cesaretini gsterdi 1360. Fransz gderi d'Eyragues ile Fransz elisi Roussin, Cezayir "silerine" gsterilen sempatiye, 1837 de Osmanl filosunun Ber-beristan sularna gnderilmesine kar itiraz etmekle cevap verdiler. Buna uygun olarak tek bir Osmanl firkateyni Tunus nne gitti. Fakat Tunus Days eydi Mustafa, 4000 kese altm gndermek ve her y bir ba yollama vaad etmek suretiyle kendini batdan tehdit etmekte olan Hristiyan devletine kar hemen protestoda bolundu. ok gemeden ldrlen bu Daynn yerine geen oluna, Daylnn tannmas vesilesiyle Osmanl feriklii rtbesi verildi 1361. te yandan Mehmet Ali Paa, ngilizlerin Orontes ve Frat zerinden Hindistan'a daha ksa bir yol amak- daha o zaman Babli, ingiliz gemilerine Basra'dan Birecik'e kadar ilemelerine msaade etmiti- projesine, Rakka Paas sifatiyle itiraz etti. Bu yzden Mehmet Ali Paa, Suriye ipeklerinin inhisar altna alnmasn kabul etmek istemiyen ve Padiahn bunu resmen yasak ettiine dair fermanm istihsale muvaffak olan ngiliz elisi Posonby'nin notasnda ikyet edilmektedir 1362. Fakat kurnaz ihtiyar, Suriye vilyeti kendine ait olduu mddete hi bir zaman byle bir ipek inhisar konmad cevabn verdi ve bylece mesele kapand . Bu hdisenin hemen arkasndan Msr valisi, ilk defa olarak Kandiye Paal iin kararlatrlm olan vergiyi verdi 1363. Krtleri yenmi olan Reit Paann ni bir surette lm ile, 1836 dan sonra, en tehlikeli dmandan kurtulmu oluyordu 1364.
1359 1360

Rosen, S. 257 vd. Ayn eser, S. 249 vd. 1361 Ayn eser, S. 259 - 260. 1362 Ayn eser, S. 230 ve., 239 vd. 1363 Ayn eser, 3. 202. 1364 Ayn eser, S. 264 - 265.

Sayfa

291

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Fakat yerine geirilen Hafz Paa, Msr'a tbi Suriye iin iyi bir komu deildi. Ayni Hafz Paa, tatbik ettii ezici bir idare yznden iki yl nce Arnavutlarn ayaklanmasna sebep olmutu. Sonra, mlayim davranan Vasf Efendinin Arnavutlar yattrmas zerine, Hafz Paa tekrar oraya giderek kanl bir ekilde sert cezalar tatbik etmiti. Kendisi pervasz bir sava adam idi 1365 ve ocak 1837 denberi, len Reit Paann ardas olmutu. Hafz Paa, evvel Krt isyannn bastrlmas iini sona erdirdi. Revenduz ve buna benzer daha baka Krt beyleri, Sincan Da, Akada ve Alacada'da uzun mddet tutun-mya muvaffak olmulard 1366. Bastrma hareketleri sra-smda silerden veya silerin hkm altnda bulunan halktan 15 000 kii ldrld veya yaraland. htiyar, kadn ve ocuklar da dahil olmak zere 4000 kii kle olarak alnp gtrld ve 6000 aile de birden kaldrlarak Diyarbakr yaknlarna yerletirildi. Modern bir terbiye ile yetimi ve erke soyundan olan Bakomutan, kesilmi bir Krt ba getirene 200 kuru ve kesilmi bir el ve ayak getirene de 100 kuru mkfat veriyordu. Btn bunlara ramen Hafz Paa, Av-rupa'hlara kar pek tifatkrd. Asker bando tarafndan alnan Donizetti'nin eserlerim dinlemekten holanr ve mstehzi bir eda ile mehur Talleyrand'in ahlk ve karakteri hakknda Bat leminin ne dndn sorard 1367. Msr valisinin imdilik korkaca bir ey yoktu. Amansz dman olan Hsrev Paa, uzun ve dahilen kuvvetli bir idare sresinden sonra, 1836 da iktidardan ekilmiye mecbur edilmiti. Yerine geen Halil Paa, 1833 te skenderiye'ye giderek Mehmet Ali Paa ile bar mzakerelerini yapm ve Msr Valisi tarafndan byk bir sayg ile karlanm olan eski Kaptan Paa idi . Memur geleneine bal kalan partinin lideri ve Rum ayaklanmas srasnda Babli'nin haklarnn en ateli mdafii olan yeni Reislktb Pertev Efendi, ezici ve daima Osmanl Devletini aa dren, ok kere tatl ve fakat daima Osmanl Devletinin yklmasn istihdaf eden Rus dostluunun aleyhinde olup ayn cins ve ayn dinden olan Msr Valisi ile drst ve srekli bir bar taraftar idi 1368. Bir Osmanl komiseri, Suriye
Ayn eser, S. 234 vd. Ayn eser, 3. 267. 1367 Poujoulat, Voyage dans l'Asie Mineure I, Paris 1841, S. 348 vd. Moltke, Briefe ber Zustaende und Begebenheiten in der Ttir-kei aus den Jahren 1835 bis 1839, neue Auflage, Berlin 1877 (1835 ila 1839 yllarnda Trkiye durumu ve olaylar hakknda mektuplar, yeni basm, Berlin 1877). 1368 Ayn eser, S. 261. Bununla beraber o. Hnkar iskelesi belgesine ait yazy airane bir slp ile yazmt. Blancard n, S. 199. Kars. Poujoulat, S. 325, ar"m lffi ve Osmanl Devletinin yklmasn ama tutan "dostluu" hakknda bir Trkn ifadesi : "Une brebia remerciait un homme qui l'avait arrache a 1& gueule du loup (Meh med Ali), et cet homme tait un boucher qui s'apprtait gorger le pauvre animal".
1365 1366

Sayfa

292

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

1369 1370 1371

Rosen, S. 267 - 269; Prokesch -Osten, S. 68 vd.; Juchereau de Saint Denys, S. 155 vd. Bou, IV, S. 423 - 426 Boue, S. 386 vd.; Roeen, S. 217, 227 vd.

Sayfa

293

sahillerini kaydhayat artiyle elinde bulundurmak ve Msr'n kendi ailesine irsen intikal etmesini temin etmek emelini gden Msr Valisi Menmet Ali Pagann yeni durumu hakknda mzakerelerde bulunmak amaciyle skenderiye'ye gnderildi. Suriye'nin hinter-land' Adana, meru hkmdar olan Osmanl Padiahna geri verilecekti. Mehmet Ali Paa ise bu teklifi tereddtsz reddetti ve yeni bir harbi tercih edeceini bildirdi 1369. Lkin Sultan Mahmut, Msr valisi ile kan her anlamazlkta istanbul'da bar lehinde gayret sarfeden hami devletin (yani Rusya'nn) isteine aykr olsa da, Mehmet Ali Paann zerine yrmek kararnda idi. iki iptilas ve suiistimallerin tesiri ile vcudunun dm olmasna ramen, Padiah, yeni bir ruh canlandrm gibi grnyordu. imdi Arnavutluk'ta skn ve asayi hkmferma idi: Sofya fatihi ve slhat dman olan skdar Paas Mustafa, Reit Paann 6000 kiiyi bile bulmyan kuvvetleri tarafndan Perlepe ve Babussa danda tamamiyle bozguna uratldktan sonra, esir ve affedilmi bir si olarak stanbul'da yayordu; Ghega'lar 1833-1836 ve sonra 1836-1840 da kendilerini yeni orduya kaydetmiye kalkan Namk Paaya kar ayaklanmlar, fakat, skdar'a kadar sokulmalarna ramen, srekli bir netice temin edememilerdi 1370. Bosna'da hkm sren anari -Sultan Mahmud'un koyduu yeniliklere kar 1831 Travnik ayaklanmas, Kossowopolye'de Ali Vida-i'in Reit Paaya kar sava, Kaptan Hseyin'in paa olmak amaciyle evirdii entrikalar ve Kara Mahmut tarafndan yenilmesi ve Hersek'lilerle beraber Kara Mahmut'un Bosna Saray' almas, sonra Kaptan Hseyin'in Trabzon'a srgn edilmesi ve skp Paas Osman'n baarl sindirme siyaseti ve tehlikeli beylerin hile ile ldrlmeleri -, Osmanl hkimiyetini tehlikeye drecek mahiyette deildi. Kaptan'larn svari ktalar, daha ziyade, son zamanlarda Bosna Paas ile anlaarak ordularn iki defa Osmanl topraklanna sokan Avusturyallarla megul idiler 1371. Srplar, 30 eyll ve austos 1830 tarihli hatterifterm esaslar dairesinde, enerjik ve akll Milo'un idaresi altnda sakin bir hayat sryorlard. Bu memleket her yl tesbit edilmi olan vergiyi dyor ve ayn zamanda sipahilerin gelirlerini de veriyordu. Yalnz kalelerde, sayca az ve hi bir nfuz sahibi olmyan Trk'ler kalm bulunuyorlard. Hkmet tarafndan cretleri denen Srp piskoposlar, o zamana kadar -ki Fener

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Rumlarnn yerlerine kaim olmulard. 1833 maysnda zerk Srbistan'n yeni snrlan da istanbul'da Babli tarafndan tannd. Buna gr e muhtar Srbistan, Kraina, Ti-mok, Parakin, Kurevaz, Staravlaka ve Drina'y 1372 iine alyordu. Memnun olmyanlara kar kazand bir zaferden sonra bu babacan hkmdar, tpk Romanya'daki organik nizamnameler gibi, an'anev Trk hukukuna gre Srbistan'a ayn zamanda merut kanunlar yerletirmee alt. Fakat bu ite Rusya'nn kindar muhalefeti ile karlat. Eflk divan (meclisi) ile, memleketin muhtariyetine kar keyfi ve gizli olarak tatbik olunmak istenen nizamnameleri kabul etmek istemediin den dolay ihtilfa dm olan Rusya'nn Mem-leketeyn Prensliklerindeki bakonsolosu Ruckmann, yeni Srp meruti kanunlarn protesto etmek amaciyle, Belgrat'a gitti 1373. Fakat buna ramen Milo, stanbul'daki "ar'na" kar olan vazifelerini tam zamannda yapmakta idi: 1835 de Sultan Mahmud'un daveti zerine, 2000 kiilik maiyetini hudutta braktktan sonra, deerli hediyelerle istanbul'a geldi ve burada kendine mahsus bir bayrak tamak hakkn ve daha baka baz imtiyazlar elde etti. Tuna yolu ile geri dnerken iinde bulunduu top gemisine, szde hududu gemi bulunan Eflk shhiye kordonuna mensup askerler zerine hi ekinmeden ate atrd 1374. Fakat memleketine dndkten sonra Vidin Paas Hseyin ile beraber Eflk toprakIarnda bulunan maliknesi Poyana'ya gitti ve burada Eflk Prensi Ghica ile dosta bir grme yapt 1375 .Sirp Despotu, 1837 de tyin olunan ngiliz konsolosu Hodges ile gayet iyi mnasebetler idame ediyordu.Rusya ise bundan dolay sonbaharda gnderdii eli Dolgoruki vastasiyle ac ac sitemlerde bulundu 1376. Btn Osmanl Iparatorluuna amil bir mahiyet aian Rus vesayeti, nihayet brbistan meselesi zerinde de tesirini gsterdi: istanbul'a getirtilen bir Srp temsilcileri heyeti ile anlama yapldktan sonra 24 aralk 1838 tarihli bir nizamname hazrland; buna gre Srp Prensinin yanma ihtimamla tesbit edilmi haklar haiz bir Senato kondu 1377. Bu artlar iinde, senatrlerle anlamazlk, Prens taraftarlar partisinin yenilgisi ve Milo'un kendi olu Mihael lehine tahtndan feragat etmesi yaknd 1378. Gerekten de Milo,
1372

Rosen, 3. 277. Ayn eser, S. 278. Bunun zerine Srp'larn Petersburg'ta. yapm olduklar ikayetlerden bir netice kmad; ayn yer. 1374 Ayn yer. 1375 Ayn eser, S. 473, No. DLXXIX; S. 474 - 475, No. DLXXXI - UCXXIX. 1376 Ranke, S. 358: Rosen, S. 278 - 279. 1377 Ranke, S. 358 vd.; Rosen, S. 279 vd. 1378 Ayn yer; Ami Boue III, S. 291 vd; IV, S. 332 vd.; Possart, Serbien (Srbistan), Darmstadt 1837, S. 175 vd.
1373

Sayfa

294

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

1840 da yerini oluna brakmtr. Hatt Milo, daha nce, yani 13 haziran 1839 da, bir defa daha mevkiinden ekilerek yerini byk olu Milan'a brakm, fakat hemen arkasndan, yani 8 temmuz 1839 da, Milan lmt. Fakat imdilik Tuna boylarnda tam bir asayi hkm-ferma idi. Yukarda sylediimiz gibi Ruslar Silistre'yi boaltmlar ve byk bir licenaplk gstererek btn toplarn ve birok cephane brakarak gitmilerdi. imdi Sultan Mahmut, Asya'da savaa balamadan nce, Rus rneine gre tekil olunmu karantina askerleri tarafndan muhafaza edilmekte o!an Tuna nehrine kadar Avrupa'daki vilyetlerini ziyaret et mek hevesine dt. Bu vilyetlerin ounda Hristiyan ahali otururdu. Bu sebepledir ki Sultan Mahmut, bat modasna gre giyinmi kuanm, srtnda mavi pelerin, ayaklarnda izme, manal ve marur banda uzun tulu krmz fes olduu halde yakkl bir subay olarak tebaas arasnda grnmek istiyordu. Beyolunda, Boaziii; ':. yeni yaplan raan Saraynda yaamakta olan Padiah, bir mddetten beri Hristiyan dostu olarak grnmek iin elinden geleni yapyordu. Geri Yunan Kiral Otto, Bavyera v . hd olan kardeini karlamak iin Trk sularna kadar gelerek zmir sokaklarnda dolamak 1379 gibi basiretsiz bii harekette bulunmutu; yeni Hellen Devleti ile Osmanl Devleti arasndaki mnasebetler hl ok gergin olmakta devam ediyordu. Fakat btn bunlara ramen Sultan Mahmut, Viyana'daki Osmanl elilii ktibi Johann Maurogenis'e -eli Fethi Ahmet, hakikatte ktibin maiyetinde bulunuyordu- Rumlara kar duyduu sevgiden bahsediyor ve onlar "Devletin en iyi ve en kabiliyetli tebaas" diye vasflandryordu 1380. Maurogenis'in yannda Fenerli Rum beylerinden eski Babli tercmannn olu olup ayn zamanda Veliaht Abdlmecit Efendinin Franszca retmenliini yapan Nikolaus Aristarkhis 1381, Step-han Vogoridis ve Haneri, Osmanl siyasetinde nemli ve mahrem grevler almlard 1382. Memleketeyn Prenslikleri, gene stanbul'da Rumlar tarafndan temsil olunuyorlard. Hatt bu ajanlardan birinin kz, Prens Mihael Sturdza'nn zevcesi olmutu. Sultan Mahmud'un yeni kard "Nian - ftihar", yalnz
1379 1380

Rosen, S. 198 "Les Grecs aue j'aime beaucoup et que je considere comme les meiUeurs et les plus habiles de mes sujets"; Blancard II, S. 201. 1381 Ayn eser, S. 123 not 2. Bir Fransz retmeni fikri de ortaya kmt; Poujoulat, S. 224. 1828 de Mahmud'un Unctt olu lmt; ayn eser, S. 223. 1382 Rosen, S. 190 - 191; Hurmuzaki X, S. 463.

Sayfa

295

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Milo ile bunun ailesine verilmekle kalnmyor, fakat ayn zamanda Rum erkeklerine ve kadnlarna da bol bol datlyordu . tik defa olarak Sultan Mahmut, Hristiyan kalm olan Rum dilberlerini sarayn en mahrem odalarna almt. Yannda ysek memurlar ve parlak bir asker heyet olduu halde Sultan Mahmut, 29 nisanda Mesudiye vapuruna binerek Varna'ya gitti. Maiyetindeki asker heyetin iinde Prusyal kurmay subay bulunmakta idi; bunlardan biri mehur Moltke idi 1383. Varna'dan sonra Padiah, kara yolunu seerek Sumla zerinden Rusuk'a, sonra bat ynne doru dnerek Tuna kys boyunca seyahat etti. Mays banda yalnz btn Trk yksek memurlar ile Avrupa devletlerinin konsoloslar, boyarlar ve piskoposlar yanlarnda olduu hlde Memlefceteyn Prensliklerinin her ikisi birden bu prensler sakallarn tra etmek zorunda kalmlard deil, fakat ayn zamanda Rusya'nn ve Avusturya'nn Feldmareal Graf von Auersperg 1384 temsilcileri de Padiahn huzuruna gelmilerdi. Bunlara altun yakalar, tabakalar, eref elbiseleri, krk ve daha baka deerli hediyeler verildi. Hediyeler, beklenmedik derecede zengindi. Padiah, huzuruna gelen temsilci heyetlerinden ok holanyordu. Rumlar, ellerinde defne dallan ile, Ermeniler yaklm kandillerle geliyorlar, Piskoposlar alnlarn yere kadar eiyorlard. Sultan Mahmut, ktibi Vasf Efendi 1385 vastasiyle onlara cevap szlerini bildiriyor ve kendini yalnz uzaktan gsterebildii istanbul'da tedbil ezmektense serbest ve ak hayata itirak etmei tercih ediyordu 1386 Bu seyahat srasnda istanbul'da hkmdar aleyhinde bir komplo tertiplendi. Bunun meydana kmas zerine ayn ile ilgili olan birok kimseler idam olundu . Buna ramen, Sultan Mahmut, kendi plnlarnn nihayet anlay bulduuna ve ahsnn sevinmekte olduuna, fikir birlii ve kendisine beslenen gven sayesinde Devletin tekrar 1387 kuvvetlendiine
Bak ona yukarda sz geen mektuptan, S. 124 vd. ki Avustruya gemisi Padiaha refakat etmiti; Moltke, 3. 125. Moltke, S. 130 dan algmz bir rnei burada vermei yerinde buluyoruz: "Siz Rum'lar, siz Ermeniler, sis Yahudiler, Mslmanlar kadar iz de Tanrnn kulu ve benim tebaarasnz; siz din bakmndan ayrsnz, fakat hepinizi kanun ve benim rade- ahanem korumaktadr". Tamamiyle nfuzsuz olan Sadrazamdan ok daha KVVetli oUfl Vasf, dftnu srasnda birdenbire Varna'da ld; ayn eaer, S, 303 - 304. Gene bas sonras, 1386 Roseu, 3. 25 vd.; HurmuzaKl X, S. 481 vd., 486 - 487; Suppl. I 5, 3. S0B * 03; t 9, S. 25 - 626. 183? de Suttan Mahmud'un Tona boyunda bulunan baz Osmanl kalelerine yapt seyahat ve Avusturya Feldmareali raf Von Auersperg*in Rdseulfa gmtarinMi, Anton von Haramer tararndan tasvir edmiftir. : en son olara* Eflak subaylanndan Moret de Blaremberg'in bu hususta yazs bak: "Rvista catolica", yal I. Bkre 1912, S. 77 82. 1387 Churchill hadisesi, Rusya'nn azl olunmu bulunan Reisttl-kttap Aktf Efendiyi yeniden mevkiine getirmek ve ngiliz elisi Pon-soby'yi stanbul'dan uzaklatrmak stei, ngiltere'nin Ahmed Fevzi Paay uzaklatrmak arzusu
1383 1384 1385

Sayfa

296

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

inanyordu; ne Mehmet Ali Paann tehditlerine ve ne de imdiye kadar onun hayatn bulandrm o-lan ve hergn birbirini nakz eden ngilizlerle Franszlarn ve Ruslarn tavsiyelerinden korkmaa mahal vard; artk bunlar gz nnde tutarak hareketini tyin etmek zorunda bulunmadna inanyordu. Kanaatna gre bundan byle kendisi, kendi bana, serbest, erefiyle mtenasip ve srf devletine yararl bir siyaset takip edebilecek bir durumda bulunuyordu. Kendi hazinesinden kard 25 milyon kuru para ile ve geri kalan 55 milyon'un temin edilmesi iin bavurduu enerjik tedbirler sayesinde Rusya'ya denmesi gereken ezici tazminat borcundan da kurtulmya muvaffak oldu 1388. Daha 1837 yl iinde muhafazakr divann sukutu, Mehmet Ali Paann durumunu ok gletiriyor ve Msr valisini kuvvetli bir tehlike karsnda brakyordu. Gerek Vasf ve gerekse Pertev Efendiler srgne gnderilmilerdi. Pertev Efendi giderken yolda ni olarak lmt. Yeni D ileri Bakan (Hariciye Nazr) o zamandan itibaren eski Reislkttaphk unvan lvolundu Reit Bey tecrbeli ve kuvvetli bir diplomat idi. Elilik yapm bulunan Reit Bey, Mehmet Ah" Paann hi de dostu deildi. Reiit Beyin istanbul'a gelmesi, maraz! ve daima daha bitkin bir hle giren Padiah tarafndan uzun zaman geri brakld 1389. Vaktiyle ar, Akif Paann ngiliz nfuzu ile azlerilmesi -zerine, istanbul'daki "dostuna" bir mektup yazarak "Babli'nin teessfe ayan zaafndan" bahsetmiti 1390. imdi ayn Akif Paa, ileri Bakan (Dahiliye nazr) olmutu. Bunun ardas, ayn zamanda Bavekil unvanna sahip olan Rauf Pa idi. Rauf Paa ise, tbrahim Paaya kar baarsz bir ekilde savam olan Osmanl generallerinden biri idi. Ahmet Fevzi Paa da ayn ekilde vkel heyetine dahil bulunuyordu. Nihayet Halil Paa da, sene sonlarnda Seraskerlik mevkiini kaybetti. Bu makama Padiahn damatlarndan biri olan Sait Paa getirildi. Ayn zamanda ihtiyar Hsrev Paa, vkel heyeti Reisi oldu. Hsrev Paann atanmas, i siyasette idetli tedbirler alnarak asayiin dzenlenmesi ve darya kar Padiahn uzun zamandan beri tasarlam bulunduu plnlarn gerekletirmek yolunun tutulmas demekti 1391. Bununla beraber Babli, Havran blgesinde kan Dr-z
ve daha baka teferruat hakknda bak Rosen, S. 243 vd. Kars Poujoulat, S. 229 vd. 1388 Rosen, S. 249. 1389 Ayn eser, S. 232 - 233, 255 - 257; Prokesch - Osten, S. 70 vd. 1390 Rosen, S. 247 - 248. 1391 Ayn eser, S. 269 - 270..

Sayfa

297

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

ayaklanmasna asker mdahalede bulunmaa teebbs etmedi 1392. Osmanl Hkmeti, hereyden evvel bat hkmetlerinin yeni v egerek fikirlerini renmek istiyordu. Bu amaladr ki bizzat Hariciye Nazr Paris ve Londra'ya gitti. Fakat Reit Bey, harbi yenilemek iin hi bir yerde ne bir tevik grd ve ne de rakibine kar Padiaha yardm etmek vaadini alabildi. ngiltere, ark Meselesinin zlmesi iin, daha ok Londra'da yeni bir konferans toplamak niyetini besliyordu, ve Rusya da byle bir konferansa itirak et-miye mtemayil grnyordu 1393. Fakat daha 16 austos 1838 de Ponsonby, Babli ile bir antlama imzalamt. Bu antlamann amac, simdi artk Srbistan ve Memlekete"r Prensliklerinde (Blutte) konsoloslar bulunan ve Bkre'te de bir ticaret kumpanyas kurmak istiyen 1394 ngiliz tccarlarnn memlekette emniyetle faaliyette bulunmalarm ve daha elverili gmrk tarifelerinden faydalanabilmelerini salamakt. Asl nemli nokta olarak bu antlamada, inhisarlar aleyhinde bir hkm vard ki bu, bizzat Mehmet Ali Paaya taallk ediyordu . O zamanlar Hafz Paa, Krtlere kar giritii asker hareketleri sona erdirmi ve Malatya yaknlarnda ordugh kurmutu. Buradan yrye geerek Frat nehri boyunca Suriye'nin ierilerine kadar girebilecek bir durumda idi 1395. Hafz Paann komutas altnda 50 den fazla piyade taburu, 8 il 9 svari alay ve 100 top vard. Konya Paas Hac Ali 1396 ile Ankara'da bekliyen izzet Mehmed'in ko-mutalarndaki iki ordu da, Hafz Paaya yardm etmek zere hazr idiler. Gerekten de Hafz Paa, haziran 1839 da Serasker sfatiyle istanbul'dan dnerek grevi bana gitti. Fakat, bir ou alktan ve bulac hastalktan telef olmu bulunan Nizam askerleri ve daima firar etmee mtemayil Krtlerden teekkl eden ordusu 1397, daha nisan aynda harekete geerek Toroslan agmiya
Ayn eser, S. 270 - 273. Kars. Achille Laurent, Relaton his-torique des affairea de Syre depuis 1800 jusqu'en 1842, I, Paris 1846, giri blm. 1838 de brahim Paa, 4000 kiiden ibaret kuvvetiyle, eyin abli - el Harian'm 3000 kiilik si kuvvetlerine kar baarszlkla dmt. imdi Emir Beir, Drzere kar harekete geti ve Mecit'in komutasnda olmak zere 7000 Marun'yi dalk blgeye gnderdi ve kolaylkla baar kazand (ayn yer). 1838 yl temmuz ve austos aylan iinde ayaklanma sona erdi. 1840 ta Redif ktalar (hudutsuz zin mddetiyle nizamiye askeri, Moltke. S. 273 - 274 tekilat kurulduu zaman Suriye'de Mslman unsuru tekrar ayakland. (Laurent S. 18 vd.) ve Maruniler ki yl nce kendilerine braklm olan toplan geri vermek stemiyorlard. Asiler maysta Sayda ve Beyrut, zerine yrdler ve Avrupa devletlerinin konsoloslarna bir rica mektubu gnderdiler (ayn eser, S. 30 vd.); Kendilerine reis olarak Fransz Vikontu Dufffoy', "Emir Fransevl - el Asker" ile bir Leh Cez-vitini semilerdi (onun beyannamesi, ayn eser, S. 46 vd.). Arabistan'daki durum hakknda bak Prokesch - Osten, S. 92. 1393 Roaen, I, S. 286 - 288. 1394 Hurmuzaki X, S. 470, No. DLXXTV. 1395 Moltke. S. 213 vd 1396 Ayn eser, S. 352 1397 Ayn eser, S. 281, 348 - 349.
1392

Sayfa

298

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

koyulmutu 1398. Frat boyuna gidinciye kadar Hafz Paa, Padiahn topraklar dna km deildi. Hatta g olan nehirden gei iini baardktan sonra da bar hl hkm sryordu. brahim Paa, bar bozmya o kadar az istekli idi ki Hafz Paann ordughna davet olunan I-Suriyeli sipahilere Padiahn bu buyruuna itaat etmeleri iin msaade verdi. Fakat Seras kerin Suriye kylerini itaat altna almya balamas ve An-tep'i zaptetmesi zerine Msr'llar iin, Suriye'de kalmak istedikleri takdirde, barn muhafazasna devama artk imkn kalmad. 9 haziranda vak olan harp ilnndan daha nce ki Mehmet Ali Paann tekrar azlolunmasndan baka bir ey deildi Nizip'de kesin sonulu meydan muharebesi verilmi bulunuyordu. brahim Paann komutasndaki ordu, Osmanl ordusundan daha bykt; fakat askerleri arasnda birok gayrimemnun ve tamamiye a Suriye'liler vard. Bunlar, brahim Paann zaferinden donra da, ktle halinde kaarak Hafz Paaya teslim oluyorlard. Hafz Paann ordusu, 28 000 piyade ile 5000 svari ve 100 toptan teekkl ediyordu. Bu orduyu tekil eden Nizam askeri, disiplinli olmakla beraber aile ocaklarna kavumaktan baka bir-ey dnmyordu; Krtler ise rahat durmuyorlar ve kendi rkdalarm boyunduruk altnda bulunduran Trklerden nefret ediyorlard; bunlar, tam itimatla bir hcuma hazr olduklar derecede, panik yaparak kamya da hazr idiler. Msrl komutan, byk asker kabiliyetini kaybetmi deildi. Fakat Osmanl Seraskerinin maiyetinde Moltke ile onun Prusya'l arkadalar bulunmakta idi 1399. Bununla beraber mollalarn tleri ile hareket eden Hafz Paa, kendi bildiinden amyordu: Birecik'e ricat emrini vermedii gibi ibrahim Paa zerine yry esnasnda taarruz etmek cesaretini de gsteremedi 1400. Sonunda brahim Paa kuvvetleri ile kark bir boumya tututu; Serasker, tek bir saat iinde btn svari birliklerini kaybettii gibi piyadesinin zlmesi yznden sonunda korkun bir bozguna urad. Osmanl Devleti, 24 haziranda artk Frat boyunda bir orduya mlik

O zaman Tmers, Mehmet Ali Paann Toroslan aarak bizzat Avrupa'y atee verecei tehlikesinden bahs ediyordu: "Mehmet Ali passe le Taurus et fait sauter l'Aurope avec lui"; Thureau Daning-IV, S. 261; d'harcourt, L'Egypte et les Egyptiens, Paris, 1893, ayn zamanda burada Hamont, L'Egypte nous Mehmet Ali ve Vingtrinier, Soliman Pacha adl eserler de bu harpler hakknda kaynak olmak -zere verilmektedir. Haziranda Jouffroy, Fransz parlamentosunda, bir Arap devleti kurmaa muktedir grnen Mehmet Ali Paaya gerekten yardm edilmesi tavsiyesinde bulundu (Driault, S. 147 - 148). Kars. Prokesch - Osten, S. 8 vd. 1399 Uzmanlarn ngiltere, Fransa ve Prusya Devletlerinin hangisinden alnaca meselesi ve bununla lgili diplomatik entrikalar bak: Rosen, S. 206, 243, 246 - 247, 266 - 267. 1400 Moltke, S. 383 vd.
1398

Sayfa

299

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

buhnmyordu 1401. Hatta Anadolu'da bile ordular yoktu; nk burada bulunan ktalar, daha ileriye gitmek istemiyorlard. Ve nihayet Ahmet Fevzi Paa, kendisine emanet olunan Osmanl donanmasn Msr Valisi Mehmet Ali Paaya satt. Ahmet Paann byle bir ihanet yapmasnda anakkale'de bulunan Fransz Amirali Lalande'in 1402 tesiri olmutur . 1 temmuz sabah Sultan Mahmut, daima aksi giden talihine kar, bir erkek ve hkmdar sfatiyle, elik bir irade ve tam bir pervaszlkla sonuna kadar mcadele ettikten sonra, korkun yenilgi haberini daha almadan, henz 54 nc yanda bulunduu halde hayata gzlerini kapad. Onun 3ert muamelesine mruz kalm olan stanbul halk her trl debdebe ve ssten plak sade tabutunu omuzlar stnde e-bed istirahat yerine gtrmek iin koutu. Fakat onun yaratm olduu eser, kendisiyle beraber mezara gitmiye-cekti. Hatta son yenilgiden sonra da onun eseri canl kalacak ve k tehlikesi karsnda bulunan Devlete, daima mesut olmasa bile, yeni bir istikbal aacakta. imdi rahmetli Sultan Mahmud'un henz 16 yanda bir ocuk olan 1403 , mlayim ve melankolik yaradll 1404 en byk olu Abdlmecit, Sultan ve Padiah olmutu. Hi kimse onun kendi bana Devleti idare edebilecek bir kabiliyet gsterebileceini beklemiyor, fakat herkes ona yardm etmiye hazr bulunuyordu. Tabi Hsrev Paa, Sadrzam olarak ortaya kt. Eski nazrlardan Halil (Harbiye) Sait (Ticaret) Rauf (uray Devlet Reisi) ve Nuri (Hariciye Nazr Vekili) Paalar mevkide kaldlar. Kabineye yeni ye ol arak yalnz Rza Bey alnd. Bu zat, Sultan Mahmud'un yaknlar maiyetinden bir genti 1405. Grne gre bu hkmet, bir bar kabinesi idi: Artk Mehmet Ali, eskisi gibi etin ve barlmasna imkn olmyan ve yok edilmesi gereken bir dman olarak deil, fakat etin uramalarla kazanm olduu mevkii mdafaa etmek zorunda bulunan bir adam olarak saylyordu. Akif Paa onu skenderiye'de ziyaret edecek, ona nianlar gtrecek, onu stanbul'a davet edecek ve bir anlama esas olarak ona Msr', fakat yalnz Msr' teklif edecekti 1406. brahim Paann Nizip zaferinden sonra Mehmet Ali Paaya yaplan bu teklifler, ne kadar nazikne bir eklde olursa olsun, ac bir istihza

300

Gene Rosen, S. 294 vd... Hafz Paann ileri srd mazeretler bak: ayn eser, II. S. 26 - 27. Husrev Paann gen Padiah aleyhinde Ruslarla mnasebette bulunduu sylentisine dayanan zr dilemesi, bak ayni eser, S. 5 1403 23 nisan 1823 te domutur. 1404 Kars. Ubcn, La Turquie actuelte, Paris 1854, S. 102 vd. 1405 Rosen, II, S. 2 - 3. 1406 Ayn eser. Sonra Ahmet Fevzi Pasa da af olundu; ayn eser, S. 5.
1401 1402

Fransann

Sayfa

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

1407 1408 1409

Ayn eser, S. 7 - 8. Ayn eser, S. 10 vd. "Tanzim" Arapada organizasyon (dzenlemek) anlamna gelir; Engelhadt, t Not 1.

Sayfa

301

gibi geliyordu. Geri bunlar dnlrken Nizip yenilgisi haberi henz stanbul'a gelmemiti. Fakat orada uranlan kayplarn mul renildikten sonra da Akif Paa, ayn tekliflerle Msr'a gnderildi. Msr'dan geri getirdii Mehmmet Ali'nin mukabil tekliflerine gre Suriye de irs olarak Mehmet Ali Paa'ya braklacak, yeni zaptettii Mara Paal Msr idaresine verilecek ve ahs! dman Hsrev Paa mevkiden uzaklatrlacakt . Bunun zerine Babli, daha nce araclk yap mak teklifinde bulunmu olan devletlere, onlarn verecekleri karan kabul edeceini bildirdi 1407 . Yeniden Bat ileri zerinde mzakerelerle megul bulunan Avrupa devletlerinin stanbul'daki temsilcileri, Osmanl Devletinin toprak btnln muhafaza etmek istediklerini iln etmekle ie baladlar. ngiltere ile Avusturya ve Prusya, Msrllarn Suriye'yi boaltmalar gerektii dncesinde i-diler. Fakat Fransa ile Rusya, Londra'da yaplacak bir kon feransa itirak etmek zahmetine katlanmak istemiyorlard. ngiliz ve Fransz gemileri, bir karar verilineiye kadar anakkale'de demirli olarak beklediler. Bunlarn amalar, gerekirse Msr donanmasna mukavemet etmek ve, Hnkr skelesi Antlamasna ramen, yeni bir Rus yardmnn gelmesine engel olmak idi. Fakat Rusyamn direnmesi ile Hsrev Paa, stanbul'a gelen Amiral Stopford'a, anakkale'nin beri tarafnda ecnebi gemilerini kabule Babli'nin taraftar olmadm bildirdi 1408. Tpk daha nce Yunan meselesinde olduu gibi imdi de Msr meselesinin halli ii, Bat siyaset adamlarnn elinde idi. Abdlmecit'in elinde hi bir donanma ve hemen hemen hi bir ordu yoktu. Yalnz bara muhta olan Avrupa'nn tand hak, gen padiahn lehinde olan tek eydi. Padiah, kendi tebaasnn sevgisini ve liberal dnen bat memleketlerinin saygsn da istiyordu; bilhassa ksa bir zaman nce Fransa ve ngiltere'den dnen Reit Bey ki gnn gerek kahramandr bu noktalara ok nem verilmesi zerinde duruyordu. Bu amaca ulamak iin, o zamana kadar yaplm olan btn slhat hareketlerini, btn tanzim at tedbirlerini 1409 Avrupa anlamda bir araya toplamak, yeni messeselerle bunu tamamlamak ve hakik mnada bir Osmanl "Charte" meydana getirerek bunu ayr ayr din ve rktan olan btn Osmanl tebaas temsilcileri son zamanlarda Katolik Ermenilerin de bir vekili, daha sonra bir patrii vard

Byk Osmanl Tarihi

1410

Cilt 17

Joseph von Hammer

nnde resmen iln etmek fikri ortaya kt. 3 kasm 1839 tarihinde Padiah, saray erkn, ulema ve ruhan snfn br yeleri, eyhler, memur ve subaylar, lonca bakanlar, Rum, Ermeni ve Katolik Ermeni Patrikleri, Hahamba ve ecnebi devletlerinin temsilcileri bunlar arasnda Prince de Joinville de vard, Glhane veya Gl Kk avlusunda toplandlar. Eref bir zaman bildirmek i-in Saray Mneccimi de burada bir rol almt . Reit Bey, kendi eseri olan dikkate deer belgeyi yksek sesle o* kudu: son zamanlarda grlen btn fenalklarn sebebi olarak halka, ulemaya ve muhafazakr dnen kimselere ho grnmek iin Kuran- Kerim'in hkmlerine riayet olunmam bulunduu keyfiyeti gsteriliyordu. Fakat Devletin elinde tekrar ykselmiye yetecek derecede memleket ve insan malzemesi vard. imdiye kadar noksan olan yegne ey, iyi meseseler idi. imdi ise yeni Padiah, byle iyi messeseleri tebaasna bahetmiye hazrd. Bylece tebaann can ve mal emniyeti korunacak, iyi bir vergi usul tatbik edilecek, gerek bakentin ve gerekse vilyetlerin messir bir ekilde mdafaas salanm olacakt. nhisarlarn kaldrlaca syleniyor ve verginin icara verilecei vaad olunuyordu. Biraz sonra daha ileri gidilerek paalar vilyetlerinin gelirlerini (salyane, sonra vergi) istanbul'a gndermekten muaf tutulacaklar ve bundan byle Fadihan zel memurlar vergileri toplamak iin btn memleketleri gezeceklerdi 1411. Ordu ve donanma demeleri muntazam bir surette yaplacakt. Askerler, her vilyetten muayyen bir nisbet muhafaz a edilmek suretiyle toplanacak ve hizmet mddeti artk "drt il be yl" srmiyecekti 1412 . Ancak memurlarn belli bir ayl olacak ve rvete kar iddetli takibat yaplacakt. Organik kanunlar, en ksa bir zaman iinde Padiahn Divan tarafndan hazrlanacakt 1413. Birka ay sonra ileri gelenlerden teekkl eden bir meclis topland. Padiahn nutku ve buna verdii cevap ile bu meclis, gerek anlamda bir Parlamento gibi grnyordu 1414. Bu da Reit Paann fikri idi. Reit Paa, Padiahn azledilmi olan enitesi Halil Paann uzun bir mcadeleden sonra nihayet drmee muvaffak olduu Hsrev Paadan sonra iktidar eline alan Rauf Paann kabinesinde de en nemli

302
Sayfa

1410 1411 1412

Rosen, I, S. 205 vd. Kars. Prokesch - Oaten, S.1O8 vd.; Ju-chereau de Saint - Denys, Ayn eser, S. 24 vd. Kars. O zamana kadar yrrlkte olan sisteme kar Mottke' nin fkeli fadesi: "Fnfzehnjaerige Dienstdauer st nur ein anderer Ausdruck fr lebenalaegliche (On yllk hizmet mddeti btn mr boyunca hizmet mddeti iin baka bir deyimdir). 1413 Almanca teremesf Rosen, II, S. 250; kars. Ubiclni, Lettre* sur la Turqule, I, Paris 1801, S. 11 vd. 1414 Ayn eser, S. 24.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

BnmWn Londra'ya gnderilmesi, ayn eser, S. 18 vd. Ge nel olarak Prikesch - Osten. Driault, S. 350 vd. 1417 Rosen, S. 18 vd. 1418 Ayn eser, S. 31 vd.
1415 1416

Sayfa

303

ahsiyet olarak kalmt Ancak ngiltere'yi Mehmet Ali Paa'ya kar kkrtmak iin Ruslarn sarf etmi olduklar gayretlerin 1415 boa kmasndan sonradr ki Londra konferans, Metternich'in yeni teklifine uygun olarak, 1840 yl ubatnda toplanabildi. Fakat burada da Devletlerin fikirleri birbirine ok aykr idi ve kolay bir karara varmak imkn bulunamad: Franszlar, Suriye ve Msr' birletirerek Mehmet Ali Paa iin irs bir kr allk tekilini teklif ettiler, ingilizler ise, eski grlerinden ayrlmyarak sadece Msr' irs olarak, Fenike ve Filistin'i de yalnz lncye kadar Mehmet Ali Paaya brak* mak istiyorlard. Avusturyallara gelince bunlar, Padiaha yardm etmek zere kuvvetli bir ordu gndermekten bahs e-decek kadar ileri gittiler. Bylece Avrupa siyaset adamlarnn Londra'da yaptklar mzakerelerden bir netice kmad. Fakat martta Fransa hkmetinin bana radikal, enerjik ve Napoleonvari ilkelerle hareket eden Thiers getikten son* ra bu mzakerelere Rusya, ngiltere, Avusturya ve Prusya arasnda devam olundu ve 15 temmuzda ark Meselesi zerinde bir anlamya varlarak Fransa'nn dahil bulunmad bir drtl balama meydana getirmee muvaffak olundu. Franszlar, kendi siyasetlerinin bir neticesi olan bu olaydan ok pimanlk duydular. Fransa, ar harp taraftan olarak ortaya kt ve Prusya ile teki Alman devletlerden 1813 ve 1815 yllarnn intikamn almya hazrm gibi grnd. Alman basm, ayn ekilde mukabelede bulundu 1416. Bu defa Mehmet Ali Paa, yalnz Akk'y kaybetmekle kalmad, stelik sadece Filistin'in i taraflar ile yetinmek zorunda brakld. Mttefiklerin asker kuvvetleri, Mehmet Ali Paaya bu artlar kabul ettirmek iin harekete gemek emrini almlard 1417. Yazn Lbnan'da kan bir ayaklanma, Msrllarn Suriye'deki hkimiyetlerini daha ziyade kuvvetten drd 1418. Lbnan kylarnda dolaan ngiliz donanmasndan cesaret alan ve bu donanma tarafndan desteklenen siler, Emir Beir'i koduktan ve karaya kan Mehmet Ali'nin hizmetindeki Trk deniz askerlerini kamya zorladktan sonra, Beyrut zerine yrdler . Geri ibrahim Paann kardei Abbas Paa, 6000 kiilik taze bir Arap kuvveti ve 4000 Arnavut askeri ile Lbnan'a geldi ve 24 Msr

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

304
Sayfa

gemisi Suriye sahillerinde grnd. Fakat Emir Beir'in bakenti olan Deyr el-Kamar, Msrllara karg tutunmya muvaffak oldu. Btn arpmalarda siler, Msrllara stnl muhafaza ettiler; ancak ibrahim Paann toplar gelince durum deiti. Lkin temmuz ortasnda Emir Beir ile Osman Paa, dalk blgeyi yattrmalard 1419. Mehmet Ali Paa ile drtl balama devletleri arasnda barn korunmas iin son bir teebbs daha yaplarak Rifat Bey skenderiye'ye gnderildi; fakat bundan da bir netice kmad 1420. Mehmet Ali Paa, Msrdan baka kendi hkimiyeti altnda bulunan memleketlerin birletirilerek bir vilyet haline getirilmesini ve bunun, olu ibrahim Paaya verilmesini istiyor, bundan daha byk bir fedakrlkta bulunmay kesin olarak reddediyordu. Padiah, Mehmet Ali'nin bu teklifle rine, onu azlettiini bu nc defa oluyordu iln etmekle cevap verdi. Bunun zerine Avrupa devletlerinin konsoloslar hemen Iskenderiyeden kp gittiler 1421. Yalnz kendi dvas iin son zamanlarda Franszlarn Suriye'de tekrar tekrar mruz kalm olduklar hakaretlere ramen btn Avrupa'ya kar mcadele edecekmi gibi bir tavr taknan Fransa'nn konsolosu, skenderiye'den ayrlmad 1422. Bu konsoloslarn skenderiye'yi terketmeleri ile marur ti-ran'a kar gerek harp durumu balam oluyordu. Balak devletler asker kuvvetlerinin bakomutanlna, uzun zamandan beri Yakn ve Orta Douda bulunmakta olan ngiliz Amirali Robert Stopford tyin olundu. Bu zat, anlamazlktan nce bir defa, Osmanl gemilerine refakat etmek iin Babli'ye hizmetini arzetmiti. ok ihtiyarlam bulunan bu denizcinin yanna, enerjik bir adam olan Napier mavir olarak verildi. General Charles Smith, Suriye'deki harekt idare etmee memur edilmiti. Bunun yanmda da Yunanistan'da yeni kiraln hizmetinde olarak silere kar savam olan Prusya'l Jochmus vard. Avusturya, Konter Amiral Bandiera'y gnderdi. Londra konferansmda temsilcisi Bulunmam olan Trkiye'nin itibarm ykseltmek amaciyle ngiltereli Walker'in komutasnda bir ka Osmanl gemisi ile Selim Paann komutasnda 5000 kadar bir kuvvetten ibaret bir asker ktas Avrupa devletleri yalnz deniz askeri gndermilerdi da, mttefik devletlerin barbozan ve Fransa'da nefret olunan radikallerin dostu bulunan Mehmet
1419 1420

Laurent, S. 63 vd. Rosen, S. 33 - 34; Prokesch - Osten, S. 147 vd. (ayn zamanda Kont Valevsk'nin Fransz elisi olarak Msr'a gnderilmesi hakknda). 1421 Rosen. 1422 Laurent.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

1423

Asiler 16 ekimde Trablusu am' zaptettiler.

Sayfa

305

Ali Paaya kar gnderdikleri kuvvetlere itirak ettirildi. Yeni Suriye valiliine, eski nazrlardan zzet Mehmet Paa daha imdiden tyin olunmutu. Rusya'ya gelince, bu devlet imdilik gemi ve asker vermiyordu. Fakat brahim Paa, Anadolu'dan stanbul zerine yrmek zere hareket edecek olursa, kesin bir mdahalede bulunmak iin tamamiyle hazr bir Rus kuvveti Sivastopol'da bekliyordu. 15000 Nizam askeri stanbul'da kald. Mehmet Ali Paa, bu kuvvetlerin karsna Suriye'de kuvvetli bir donanma ve 85 000 kiilik bir ordu karabildi. Fakat ibrahim Paa askerlerinin ou Msr idaresinden memnun olmyan Suriye'lilerdi; 18 aydan beri bu askerlere aylklar denmemiti. Bundan baka ayn askerlerin 24000 ni, ancak zahir olarak, zulmn eitli vastalarna bavur mak suretiyle yattrlm ve tamamiyle- silhszlandrm bulunan Lbnan'n gzetilmesi iin orada braklmak zorunda kalnmt. Hi br mukavemetle karlanmakszm Mehmet Ali Paa temmuzda gemilerini geri ekmiti 12 top ile 5000 Trk askeri, 1500 ngiliz ve aralarnda Aridk Friedrich de bulunduu halde 200 kadar Avusturyal, Seve - Sleyman tarafndan baar ile mdafaa edilmi olan Beyrut'un kuzeyinde karaya ktlar (15 eyll 1840). Aslnda bu hareketleri idare etmekte olan Prusya'n General Jochmus, Ponsonby'-ye: "Suriye'yi 5000 Trk ile fethetmek imknsz bir eydir" diye yazyor ve stanbul'da elde bulunan kuvvetlerin hemen kendisine gnderilmesini istiyordu. Bu yeni yardmc ktalarn gelmesinden nce ve daha sonra, ibrahim Paann kuvvetlerinden dallarn taarruzlar karsnda hayatta kalabilenler de hemen hemen tamamiyle dalmlard. imdi artk aa grlen ve istihza edilen "Arap milletinin" bir zamanki muzaffer temsilcisi brahim Paa, merhametsizce Hris-tiyanlara zulm yapt Lbnan'n Zahle ordughnda imdiye kadar Baalbek ordughmda beklemiti ancak 4000 kiilik bir kuvvete malik bulunuyordu. Cebel, mttefiklerin elinde idi; Sayda'y Napier almt; Beyrut ise 8 ekimde Seve tarafndan boaltlmt; bu durum karsnda Fenike'nin teki limanlarnn tutunmasna imkn yoktu 1423. Marunlerin elinde, Avusturya tat gemilerinin getirmi olduu 22 000 den fazla tfenk vard. Emir Beir, temsilci Wood'un tlerine uyarak bir ngiliz gemisine snd; Be-ir'in yeeni Beir-el-Kasm, 2 eyll tarihli bir ferman ile dalk blgenin Emirliine tyin olundu. Halep, Padiaha i-taat edeceini bildirdi. Btn kuvvetlerini bir araya toplamak teebbsnde bulunan ibrahim Paa, Kalaat

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

306
Sayfa

Meydan arpmasnda yenildi (15 ekim) ve bu yenilgiden kuvvei maneviyesi krlan Seve de Beyrut yaknlarnda kamya koyuldu. imdi General Jochmus, hi bir sava kabiliyeti gster-miyen Smith'in ekilmek zorunda braklmasndan sonra, kurmay heyetinin basma geirildi. Bununla beraber Stopford, Fransz donanmasnn bir taarruzundan korkuyor ve 6 byk harp gemisi, 2 firkateyn ve 2 korvetten teekkl eden donanmasn muhtemel tehlikelerden korumak amaciyle 1424 Marmaris krfezine snmak istiyordu. Tam bu srada idi ki, Fransa ile bozumay gze alm olan Palmerston'un hi vakit kaybetmeden Akk'ya hcum etmek iin kesin emirleri geldi. Mttefik donanmasnn drt saat mddetle bombarduman, 3/4 kasm gecesi Akk'nn dmesine kfi geldi; bir barut deposunun havaya umas, byk zararlara sebebiyet vermiti. Avusturya Aridk, ortaadaki atasnn rneine uyarak, Suriye'nin alnamaz kalesi diye mehur olan Akk surlarnn zerine zafer bayra dikti. Bu iler olurken Mehmet Ali Paann donanmas, hareketsiz olarak iskenderiye limannda bekliyordu. Stopford ile yeniden anlamazla dm olan Napier, Msr donanmasn gzetlemek zere skenderiye'ye gitmek zorunda kald. Msr askerinin ekilmesinden sonraNablus'da yeniden ayakianma kt. Asiler Kuds'e ve sonra da Yafa'ya girdiler. Ahmet Manikli Paa, ayn 13 nde Halep'i boaltt ve am'a kadar geri ekilmi olan brahim Paa ile orada birleti. Etraf i dmanlar ile evrilmi olan brahim Paa, byk bir meydan sava vermek cesaretini gsteremiyordu. Fakat mttefikler de, hatta 5 aralkta Smith'in ayrlmas ve izzet Paann geri arlmas ile cretli taarruzlar yapmya tarafl olanlarn erken gelmesinden sonra bile, brahim Paa'ya byle bir meydan sava arzetmek istemiyorlard. Her ne kadar brahim Paa hi olmazsa Filistin'de kalabilmek iin gerekli bulduu tedbirleri alm idi ise de 1425, 40 000 kiilik bir kuvvet ve 150 top ile alelacele gneye doru, hem de l ortasndan gemek zere, yrye koyuldu: Babli Asya'ya dahi birok takviye kuvvetleri gndermiti ve kuzeyden geien Hae AK Paa, Hama'ya kadar ilerlemiti, 29 aralkta brahim Paa am'dan ayrld; 6000 ne yakn kadn ve ocuk onun arkasndan gittiler 1426 . Ancak bir aydan daha uzun bir zaman sonra, Hseyin Paann komutas
Avusturyallarn yalnz iki firkateyn ile bir korvetleri vard. Jochmus, Der Syrische Krieg und der VerfalI des Osmanen -Reiches seit 1840 (Suriye harbi ve Osmanl devletinin 1840 danberi inhitat). Frankfurt a, M. 1856, S. 34 vd. ve Laurent'n S. 16 vd. da verdii etrafl izahat; Hamont'n ricat hakkndaki raporunu da vermektedir: 3. 228 vd. 1426 Laurent, S. 219.
1424 1425

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

altndaki Trk askerleri tarafndan gzetlenen ve Araplar tarafndan takip olunan Msr ordusunun dalm ve perian artklar Gazze'ye gelebildi 1427. Topu ktalar ise Arap krfezine giden kestirme yoldan yrye gemiler di. Fakat bu arada bar da yeniden kurulmu bulunuyordu. Suriye'nin boaltlmasna emir vermemi olan Mehmet Ali Paa, daha Napier'in skenderiye nlerine gitmesinden nce, kkrtc ve hi bir lye smyacak derecede ar iddialar gden siyasetini deitirmiti. Daha ekim ay i-inde stanbul'da Fransamn aracl ile bar elde etmek teebbsnde bulunmutu 1428. Bu defa da, Msr'n irsi o-larak, Suriye'nin de yaad mddete kendisine braklmasndan baka bir ey istemiyor, kutsal yerlerin, Girit ve A-dana'nm lafn bile etmiyordu. Napier tehdit ile skenderiye nlerine geldii ve, yetkisi dnda olduu halde, mzakere lere balad zaman; dosta bir eda ile Padiaha ait do nanmann geri verilmesini ve Suriye'nin hemen boaltlmasn istedii vakit; 20 000 den fazla asker kaybna uram 1429 ahsen ok hasta ve bitkin bir halde bulunan Mehmet Ali Paa, Msr'n irs olarak kendisine braklmas gibi tek bir art ile btn ar tekfleri kabul etti. te bu esas zerine 27 kasmda skenderiye Anlamas imzaland 1430. ok kskanan Stopford, tabi olarak bu belgeyi hie saymak istiyordu. Trk devlet adamlar da zarur olarak gayri-mer ve hkmsz grdkleri bu anlamaya gre hareket etmek niyetinde deillerdi. Ponsomby, bu anlamay "sama" ve aslnda yalnz Fransz menfaatlerine uygun olarak vasflandryordu. Bununla beraber Mehmet Ali Paa, Fransa'da Thiers'in dmesi zerine iktidara geen yeni Bavekil Guizot'dan da mtefikl erin isteklerine boyun emek tavsiyesini aldktan sonra, 11 aralkta af ricasnda bulundu. Bunun zerine eliler, skenderiye'de tesbit edilmi olan artlar ile Msr valisinin affedilmesi lehinde bulundular. Eski dman nihayet tamamiyle alt etmek dncesini belki de cidd olarak beslemi olan Babli, en sonunda bu artlar kabul etti ve 1841 yl balarnda Padiahn murahhaslar, hain Ahmet Fevzi Paann vaktiyle karm bulunduu Osmanl gemilerini teslim aldlar 1431. Ksa bir zaman sonra, mart 1841 de,
Ponsonby onu esir edebileceini umarak vnyordu ve Jochmus'a onun kamasna meydan vermemek ricasnda bulundu. 1428 Kars. Onun Louia PMlipp'e yazd mektup: Laurent, S. 209 vd. 1429 Jochmua, S. 51 e gre hepsi birde nhemen hemen 70000 1430 Jouchereau de Saint Denys, S. 294 vd; Laurent, S. 203 vd. 1431 Ayn eser, S. 261 vd.
1427

Sayfa

307

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Sayfa

308

Tahir Paa bu gemileri Girit silerine kar gtrd; yeni kazanlan bu ada, ok gemeden teslim oldu . Msr, Mehmet Ali Paann elinde kald. Reit Paa, Msr'n Mehmet Ali Paa elinden bsbtn alnmasn arzu e-diyordu ve bu amala harp uras bakan Hseyin Paay, artk Osmanl Padiahnn bir feriki sfatiyle hareket etmekte olan General Jochmus'a gndermiti. Fakat mttefiklerin silh kuvvetiyle Msr' Mehmet Ali Paann elinden almak teebbslerinde, tam anlamiyle smrlm ve korkun bir istipdat ile idare edilmi olan bu memlekette hkim olan memnunsuzlua ramen, muvaffak olunabileceini pheli idi. Bununla beraber Mehmet Ali Paaya ar artlar kabul ettirildi: stanbul'da kararlatrlacak olan btn tedbirler Msr'a da amil olacakt. Bundan byle dier vilyetlerde tatbik olunan rejime Msr da tamamiyle tbi tutulacakt. Mevcudu azaltlan Msr ordusunun subaylarm atamak hakk dorudan doruya Padiaha ait olacakt. Ancak sonralar Padiah kk rtbeli subaylarn tayinini vezirine brakmtr. Tpk Trablusu Garp'te bu memleketin bir paann idaresine verilmesinden nce olduu gibi, Msr'da da Babli, valinin lmnden sonra bunun ardasn ayni aile iinden olmak artiyle kendi isteine gre semek hakkna malikti. Gerek Mehmet Ali ve gerekse onun ardalar, yererinde atlmamak iin muntazam olarak ylda 40 milyonluk bir vergi vermek zorunda kalmlardr 1432. te 13 ubat tarihli tevcih fermannn iindeki hkmlerin zeti bunlardan ibarettir. Gene ayn zamanda tevcihi almak zere Paann stanbul'a gelmesi de isteniyordu. Fakat bu istek, yenilgiye uratlm olmasna ramen Mehmet Ali Paann izzetinefsine dokunuyordu. Bu sebepledir ki Msr Valisi, kendisine boyun edirmi ve hatt kendisini mahvetmi olan Avrupa'ya bavurdu. Londra konferans, zerinde anlamazlk bulunan noktalar hakknda karar vermek amacyla yeniden topland. Aralarnda uyuan diplomatlar, ayn 10 unda ne Mehmed Ali Paa'nn ve ne de ondan sonra brahim Paa'nm tevcihi almak zere stanbul'a gitmelerine lzum olmadn ve Msr valisinin torunlar arasnda en byk erkek evldn arda olarak mevkie getirilmesi gerektiini iln ettiler. Ayn yln 1 Hazirannda Babli, stanbul'daki elilerin Lbnan' ahap ailesinden yukarda ad geen Kasm'm idaresi altnda zerk bir memleket ve Kuds' de kendi valisi tarafndan hemen hemen bamsz olarak idare edi 1432

Laurent, S. 265 - 266: Padiahn, "veziri, Msr v.s. valisi Mehmed Ali Paaya mektubu.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

1433 1434 1435

Rosen,S.50-54. Laurent, S. 269 vd. Rosen, S. 54. Ayn eser, S. 55 vd., 98 - 99; Richard Edwards, La Syrie 1840 - 1862, Paris 1862, S. 87 vd

Sayfa

309

len bir ehir haline getirmek yolundaki tekliflerine muvafakat etti 1433. Fakat ok gemeden dalk blgede Mslmanlarla Hristiyanlar arasnda dmanca arpmalar kt ve bu karklk ancak, Mustafa Paann ve bundan sonra mer Paann asker idareleri sayesinde bastnlabildi 1434. mer Paa, tam Fransa ile Avusturya'nn Maruniler lehinde mdahalede bulunduklar bir srada Drzi'lerin elebalarn tevkif ettirdi. Fakat eliler bundan memnun olmadlar. Ancak g halle anlaabile -rek 1842 yl sonlarna doru Babli' den Sayda Paasna bal ve biri Mslmanlar, tekisi de Hristiyanlar iin olmak zere iki kaymakamn tyin edilmesini istediler. Bylece yeni bir i savatan sonra Haydar ahap ile Ahmet Reslan mevkie getiler. Mslmanlarla Hristiyanla-nn kark olarak oturduklar memleketin orta blgelerindeki ileler iin de sonradan byle bir karma idare kurulmas zerinde anlald. 1844 te Padiahn enitesi Halil Paa, asayii yeniden kurmak amaciyle Lbnan'a gitmek zorunda kald; fakat Drzlerle Maruniler daha ziyade azdlar. Dalara gnderilen Krtler, buradaki dindalariyle birletiler ve bunun zerine Halil Paa, barbarcasna ve yobazcas-na bir taassubun yuvas olan bu memleketteen mitsizlikle ayrld. Bu baarszln cezas olarak Halil Paa azl olundu. 1845 sonbaharnda bizzat Hariciye Nazr Sekip Paa, ayaklanma blgelerine giderek asker komutan Namk Paann yardm ile dallarn silhlarn ellerinden ald. Sonra her kaymakamn yanna 13 yeden mrekkep bir mal ve adl meclis verildi. Bu yeler her mezhebin ruhanileri tarafndan tyin olunacaklard 1435 En son olarak Bat diplomatlar, 1842 de Osmanl Devleti ile Iran arasnda kan anlamazl da halletmee muvaffak oldular. Iran ah, Van vilyetine gelmi, bir yandan da Pers kuvvetleri Irak'a girerek Sleymaniye'ye hUcum etmilerdi. Fakat Avrupallarn araya girmeleri zerine Mezopotamya'da Trk komutan Necip Paann 1843 de Hazret-i Hseyin'in kutsal ehri Kerbel'y yakp ykmasndan sonra da harbe devam olunmad. Bundan byle Msr'da tam bir sknet ve Babli'ye kar tam bir itaat hkim olmutur. Hatt Babli, Kuzey Afrika kylarnda kendini artk okadar kuvvetli gryordu ki Sardinya Kiralna, Tunus Beyine kar harekette bulunmay yasak etmee bile kalkmt. Ancak Osmanl

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

gemilerinin Cezayir yaknlarnda herhangi bir ekilde hareketine engel olan Fransz donanmas ile bir arpma tehlikesi karsnda Osmanl hkmeti geriledi 1436. Bey borlu olduu vergiyi demedi ve Babli, 1845 ylna ait vergi parasn byk bir licenaplkla ona balad. Fakat imdi Prince de Joinville Tunus'a geldi ve bylece Beyi Paris'te bir ziyaret yapmya zorlad, Paris'te o, Trk diplomasisinin btn muhalefetine ramen, tamamiyle bamsz bir hkmdar olarak karland. Fakat Osmanl Padiah, Tunus zerindeki egemenlik haklarn herkese kar byk bir titizlikle korumak azminde idi 1437. Hatt 1846 tarihinde Msr valisi Mehmet Ali Paa Trk bakentine geldi ve hl hkmleri car olan eski usullere aykr olarak Sultan Abdlmecit onu ayakta kabul etti. Bundan maksat, htiyarlna sayg gstermek, fakat bilhassa bu ziyaretin siyas nemini belirtmekti 1438. Bir mddet sonra, uuru bozulan Mehmet Ali Paanm artk devlet ilerini eviremiyecek bir hle gelmesi zerine, hastalktan lme yaklam olan brahim Paa da, 1848 austosunda stanbul'a geldi ve tevcihi kabul etti. Fakat brahim Paa, babasndan nce ld. Bunun zerine Msrn idaresi bana gemek sras, Mehmet Ali'nin en byk olu Tosun'un olu olan Abbas'a gelmiti. Padiah ise, Abbas Paadan daha muti bir vasal bulamazd 1439 . Fakat Babli, ancak 1851 de bizzat skenderiye'ye giden Dahiliye Nazr Fuat Paann gayretleriyle, Tanzimatn Msr'da da tatbik edilmesini kabul ettirmi-ye muvaffak olabildi . Nihayet Arabistan'da, Vali Husrev Paanm zalimce daresi sonucu olarak, g halle kurulabilmi olan Msr hkimiyetinin yerine ok gemeden Arap "hkmdarlklar" ve hatt Arap kratlklar kaim oldu. Bunlarn banda bulunan Veh-habler veya din bakmndan hi bir tarafla ilgisi olmyan liderler, Bedevilerin hkimiyetim ortadan kaldrdlar. Faysal Abdullah ibni Reit (lm 1844 veya 1845) ve bunun olu ve ardas Telal gibi ahsiyetler, Padiahn veya Msr Hidivi-nin kltlm birer rnekleri olarak ortaya ktlar: Bunlarn hepsinin Saray ve Maliye Nazrlar, Hariciye Vezirleri, stunlarla sslenmi saraylar - Cebeli ammar'in bakenti o-lan Hayel'de olduu gibi-, ordular ve toplar vard 1440. Abdullah ibni Saud'un

310
Sayfa

Ayn eser, S. 82 - 83. Fakat ok gemeden Montpensier Dukan, Byk Duka Konstantln'in ziyaretine karj nmayi yapmak tt-lere stanbul'a geldi; ayn eser. S. 89 vd. 1437 Ayru eser, S. 100. vd. 1438 ayn eser, S. 99. Daha harpten nce Sultan Mahmud'un tablosu odasnda duruyordu; Forbin, S. 301 - 302. 1439 Rosen, S. 11-1 - 115 1440 WilIam GiffL-rd Palgrave, Reise in Arabien {Arabistan'd a seyahat) ngilizceden Almancaya tercme, Leipzig 186 8,1, S. 48 vd., 85 vd.
1436

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

tekrar iktidara getirilen olu ve Riyad e-miri "Sultan" Trki, Msrllardan kurtarldktan sonra kendisini tanmak istemiyen Hasa (Lahsa) blgesine daha 1830 da hcum etmiti 1441. Bunun lmnden sonra yerine, yukarda ad sylenen oiu Faysal geti. Hurit Paann komutasndaki Msrllar, Faysal' srekli olarak uzaklatrmaya muvaffak olamyorlard. Hakikatte bu i Arabistan'n hkimi o idi ve teki Arap ileri gelenlerinden muntazam olarak vergi alrd. Msrllarn yaptklar yeni bir akn neticesinde Faysal esir dt ve akrabasndan biri olan bni-Teneyan, Ryad'da onun yerine geti. Fakat yeni Hidiv Abbas Paa, Faysal' kararak tekrar mevkiine getirdi 1442. Faysal ihtiyarlayp gzleri kr olunca, Mekke'ye girebileceini zanneden byk olu Abdullah hkmeti eline ald. Fakat onun "vasah" Te -lal, cesaretli bir toprak kazanmak siyaseti gtt ve ayn zamanda oseler yapmak ve ticareti ilerletmek gibi byk kltr ilerine de nem verdi. Din bakmndan ne Vehhabie ve ne de Snihe bal idi 1443. Yannda Hristiyanlar grmekten holanr ve bazan da camiye gitmei ihmal ederdi. Hatt, Vehhablerin nnde olmamakla beraber, ttn bile imek cretini gsteriyordu . Bundan baka o, hutbede Padiahn adnn zikredilmesini temin etti. Seyahatleri srasnda yanma gelen Osmanl memurlarn daima byk bir sayg ve nezaketle kabul ederdi 1444. Bylece Telal, yirmi yldan daha uzun bir mddet tam bamsz bir hkmdar olarak hkm srmee muvaffak oldu. Bunun tam tersi olarak Faysal, zalimane bir ekilde kendi mutlak idaresi altna almak istedii Kasim halkna kar merhametsizce hareket etti 1445 ve Breyde ehrini onlarn elinden ald. Fakat ney-ze nnde kuvvetli bir mukavemetle karlat; ok nemli olan ticaret ehrini Vehhablerin gazeplerinden korumak iin bizzat Mekke eyhi kendi nezdine geldi 1446. eyh, Umman Sultam, kutsal yerleri ziyaret etmiye ve vergi getirmiye ikna etti 1447. Fakat Faysal'n lmnden sonra oullar arasnda iddetli anlamazlklar ba gsterdi, ingilizler de bundan faydalanarak mdahale etmek frsatm buldular. Fakat btn bu ilerden arslan payna konan Ryad Emiri olmutu. Yeni Sultan Tuveyni, ba ad altnda kutsal

Ayn eser, S. 93 vd.; I, S. 48 vd.. Hseyin Paa komutasnda ikinci bir Msr ordusu kumda gmld; ayn eser II, S. 50. 1442 Ayn eser, S. 52 - 53. 1443 Ayn eser, S. 100. 1444 Ayn eser, S. 102. 1445 Ayn eser. S. 128 vd. 1446 Ayn eser, 3. 130 - 131; II, S. 30 vd., Vehhabiler hakknda gene myn eser. S- 227 vd. 1447 Ayn eser, H ,S. 206 - 207 vd.
1441

Sayfa

311

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

yerler iin vergi verdi 1448. Guizot'un idaresi altnda Fransa, daha 1841 de, evvelki sonbaharda Thiers'in infirad siyasetine son verildikten sonra, gayet az fedakrlkla ark Meselesine mkul bir hal sureti bulmu olan dier devletlerle anlat. Rus ar da grmt ki Hnkr skelesi Antlamasn gerekletirmek imkn oktanberi ortadan kalkmt. Hususiyle bu antlamaya daim olarak iddetle itiraz etmi olan ingiltere'nin Osmanl mparatorluunu kurtarmasndan sonra, bu imkn bsbtn yok olmutu. 13 temmuz 1841 de Londra'da imzalanan Boazlar Antlamas'nda Avrupa devletleri, hepsi bir arada olarak Padiahn istanbul ve anakkale Boazlarm btn harp gemilerine kapyabilmek isteine muvafakat etmilerdi. 1449 NC KTAP Hristiyan Milliyetlerin Osmanl Devletinden Ayrlmalar BRNC BLM Boazlar Antlamasnn yaplmasndan Krm Harbine kadar Rus entrikalar (1841 - 1853) Rusya'nn Osmail Devleti zerindeki vesayeti, 1841 Boazlar Mukavelenamesi ile sona ermiti. imdi bir ferman ("charte") ile meruti bir hale gelmi olan Trkiye, egemen bir devlet olarak ortaya kmt. Bu devlet, dorudan doruya kendi savunma kuvvetine dayanyor ve kendisini kurtarm olan dostlarna kar yeniden kurulan bar sistemine riayet etmekten baka hi bir mkellefiyeti bulunmyordu 1450. Fakat, kmekte olan ve yakn bir gelecekte tamamiy-le zlmee doru giden bir devletin koruyucusu roln oynamak istiyen Rusya, bundan sonra da tahrikler 'e bulunmaktan geri kalmyordu. arlk Devleti, uzun zamandan beri byk bir maharetle hazrlanarak yaplm olan antlamalara veya emsal tekil edebilecek olaylara dayanbildii her yerde ikaz yazlar gndermek, konsoloslar vastasiyle ie mdahale etmek suretiyle ve daha baka vesilelerle mmkn olduu kadar her ie karmak frsatn
1448 1449 1450

Sayfa

312

Ayn yer. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 9/358 -408 Bu meselenin topu hakknda bilgi bilhassa bak: Jochmua ve Rosen.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

1451

Kars. Rosen'in iaaret ettii noktalar, S. 75 vd.

Sayfa

313

karmyordu. Eflk Prensi Aleksander Ghica, mill bakmdan iyi niyetli fakat vastalar semekte ok kere bsbtn vakitsiz ve teyak-kuzsuz bir muhalefetle karlat zaman, Prens hakknda yaplacak soruturmalar idare etmek amaciyle Duhamel Bkre'e geldi. Ancak Duhamel'den sonra, azil artk geri alnamaz bir hal ald zamandr ki Lbnan' yattrm o -lan Sekip, azli Prense tebli etmek iin Bkre'e gitti 1451. Dier taraftan Mihael Obrenovi'in Srbistan Babeyliine geirilmesinde Rus diplomasisinin hi bir rol olmamtr. 1842 de dmanlar tarafndan ok sktrlan gene prensin Semlin'e kamasnda da Rus diplomasisinin bir pay yoktur. Aksine olarak Padiah, Srbistan'n yegne sahibi olarak bu memlekette icraatn yapyordu: Belgrat Paas yeniden en nemli ahsiyet haline gelmiti. Belgrat Paas, hkmet merkezinin Srbistan'n i taraflarndaki Kraguyeva'a nakl edilmesinin cn almak iin, Srp hkmetinden mem nun olmyanlar yannda barndryor ve bunlar kkrtyor du. Hatta yeni usule uyarak Babli, Obrenovi'lerin yerlerinden atlm olan dmanlarna tekrar eski yerlerini salamak amaciyle olaanst bir komiser gnderdi. Fakat bu komiser onlar sadece maiyetinde istanbul'a kadar getirebildi ve bundan byle stanbul, onlarn faaliyetlerine merkez oldu. En sonund a Mihael, g edenler ve Trklerin bakent hakkndaki isteklerine zarur olarak boyun edi. Fakat ikinci bir Osmanl komiseri gelerek Prense yanndaki mavirlerini uzaklatrmasn emretti. nk bu mavirler, Babli'nin iine gelmiyordu. Trk komiserinin bu hareketi, Vuk-i'e, Avusturya'ya ait Banat eyaletinden Srbistan'a dnerek bu zalim Trk memuruna kar ihtillci bir hareket uyandrmak cesaretini verdi. Bahane olarak Buki, "ar'nn" (Padiahnn) temsilcisine kendisini takdim etmek ve Srbistan'daki gerek durumu anlatmak amaciyle Belgrat'a gelmek istediini ileri srd. Rus konsolosu, artk davay kaybetmi olan Prensin lehinde hi bir harekette bulunmad ve ona sadece Belgrad kalesine snma, yani dmanca dnceler besliyen Paann kollar arasna atlma tavsiye etti. Artk ordusunun banda trenle ehre giren Vuki'e kar her i-ki Trk by de ok iltifatl davrandlar. Ayn Vuki, Petroniyevi ve Simi'den teekkl eden geici hkmete ve mill bir meclisin toplanmasna, Trk makamlar kendi otoriteleriyle muzaharet ettiler. Kmil Paa, Skupina'nn, Kara-yorgi'nin kk olu Aleksander'in Prens olarak iln edilmesi isteine muvafakat etti ve gerekten de

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Sayfa

314

memleketin idaresini onun tecrbesiz elerine teslim etti. Fakat bunun zerine ar, Aleksander Ghica'ya yaplan muamelenin Mihael hakknda da tatbik edilerek onun da muhakeme edilmesini aktan aa istedi. Avusturya ise komu olarak yalnz birincisini istiyordu. Akkerman Sozlemesi esaslarna gre enerjik protesto etmek zere Prens Li-even stanbul'a geldi. Bo yere gen Padiah, babasnn "en iyi dostuna" mektup yazd. Geri Buteniyef, Padiahn yazsn kabul etti, fakat bunu ar'a vermek istemedi. Paann azl edilmesini, imdiye kadarki naiplerin uzaklatrlmasn, vaki olan .Prens seiminin hkmsz saylmasn ve Srplara hakik hkmdarlarn salyacak olan yeni ve kanun bir seim yaptrlmasn istedi. Bunun zerine Avrupa devletleri Trk grn desteklemekten kandklar vakit, bu artlar kabul etmek zorunda kaimdi. Aleksander Karage-orgevi hemen prenslikten ekildi; Kmil Paann da yerine eski Anadolu ordular komutanlarndan Hafz Paa gnderildi. 15 haziran 1843 de de Rusya tarafndan istendii ekilde Srp Prensinin seim treni yapld. Hafz Paa ve o aralk Belgrad'a gitmi bulunan Lieven, bu trende hazr idiler. Bu, Efk'te olduu gibi Srbistan'da da Trk metbu' luunun yannda ar basan Rus himayesinin mevcut bulunduunu Srplara gsteriyordu. Fakat Vuki ile arkadalar, btn poplerliklerine ramen, Aleksander iin yeni berat karlmadan nce Srbistan' terketmek zorunda kaldlar. Aleksander, memleketin kanunlarna ve Padiahn emirlerine riayet edeceine sz vermeli idi; aksi takdirde tahtn kaybedebilirdi 1452. Atina'da arn ajan olan aslen Basarabyal Katakatzi, srekli olarak anari ve para yokluu iinde yuvarlanan fakat buna ramen pek de uzak olmyan bir gelecekte Bizans mparatorluunu yeniden kurarak "Byk lk" y gerekletirebilecek durumda olduunu zanneden Yunanistan', Epiros ve Tesalya'ya etelerini gndermee tevik ediyor, Girit'te Osmanl hkimiyetine kar tahriklerde bulunmya ve Trkiyedeki Hellen tebaasnn haklar iin mtemadiyen Babli ile kavga karmya kkrtyordu. Ancak byk glklere ingiltere, Yunan kiral Otto'nun yeni elisi Maurokordatos'u istanbul'da kabul ettirebildi. Yunanistan'da karklklarn yatmasndan sonra, ok daha nce geri arlm olan bu eli, Yunan Bavekili oldu; fakat bu mevkide uzun zaman tutunamad. Ruslar ve Franszlar tarafndan destek-enen yeni Yunan Bavekili Kolettis, o kadar byk bir cret gsterdi ki, Osmanl -mparatorluu iinde oturmakta o-lan
1452

Ranke ve Rosen, S. 71 vd.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

1453 1454 1455

Ayn eser, S. 102 - 110. Rosen, S. 84 - 85; kar. Hecquard, S. 80 vd.. Argrokastro evresinde 1847 de de yeni bir ayaklanma (kt. Roaen, S. 89 vd.

Sayfa

315

Rum'larn Atina'daki Yunan Mill Meclisine temsilciler gndermeleri lehinde aktan aa Atina'da faaliyete geti; istanbul'a da o zamana kara bir ete reisi iken artk Hel-lenlerin Bakomutanlna ykseltilen Karatasso'yu gndermek istedi ise de, Atina'da siyas mahfillerin btn sinirlenmelerine ramen, ona Trk vizesi vermekten imtina olundu. Bu mesele, dorudan doruya kral ile ahs bir anlamazlk halini ald ve Trk temsilcisi Musurus Paa, Atina'y terk etmek zorunda kald. Yunan kiral Otto'nun kendi eliyle yazm olduu bir mektuba ramen Padiah, Mustrus'a yaplan muamele iin tarziye verilmesi zerinde ayak diredi. imdi Babli, komu Yunan Devleti tebaasna kar misilleme tedbirleri almya balad. Fransa'dan baka hi br devlet bu Rumlarn iini zerine almak istemiyordu. Metternich'in bir hakem kararma bavurmak teklifi, meselenin halline kfi gelmedi ve Kolettis'in lmnden sonra da mesele zerinde u -zun uzun mzakereler devam etti. Bu defa da Rusya mesele hakknda son sz sylemeyi kendine alkoymutu. 1847 de Yunanistan istenen tarziyeyi verdi. Fakat o, yalnz arn buyruuna itaat etmiti 1453. Ayn ekilde Rusya, Mslman Arnavutlarn 1843 de Hristiyanlara kar yaptklar ayaklanmaya da mdahale etmek zorunda olduuna kani idi. Bunun neticesi olarak -mer Paa, btn enerji ile hemen Arnavutlarn zerine yrmek emrini ald ve Kalkandelen ve Kaplanh'da onlar yendi1454. mparator Nikolay, 1845 te kuzeni Konstantin'i stanbul'a gndererek Rumlarn fanatik iptillarmn patlak vermesini tevik etmekten ekinmedi. Bu Rus Byk Dukas; stanbul'da heyecana gelmi ktle tarafndan aktan a-a "Basileus" olarak iln olundu. Leopold von Ranke derecesinde nemli tarihiler, "btn beklenenlerden bambaka olarak ve yalnz Tann tarafndan tyin olunan ebed mukadderatlarn abuk ve nne geilmez bir surette tecelli ettii olaylarn vukuu" ihtimalinden bahsederlerken stanbul'daki yksek misafir, Padiahn saysz reayas tarafndan heyecanla selmlanarak ve alklanarak, sanki eski bir halk kehnetini gerekletirmek istiyormu gibi, Justi-nian'n kilisesini ziyaret etti 1455. 1848 balarnda, Avrupada ihtill zihniyeti yeniden uyanp Louis Philippe'in taht yerle bir edildii zaman, Rus komiseri olan mehur Duhamel e bunun Trk meslek da Kabuli Efendi, Reit ve li Paalarn liberal kabineleri devrilerek yerine eski zihniyetli Trkler getikten sonra (3

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Sayfa

316

mart) da Talat Efendi, Ghica'nn ardas olan Bibescu'ya kar cephe almlardr. Bu kabiliyetli ve ok iyi bir eitim ile yetimi Prens, ne Rus ve ne de Mill parti tarafndan sevilebilirdi. Haddizatnda tahkikat, Mihael Sturdza hakknda yaplacakt. Bu zat, gayri memnun boyar oullarn, bunlar arasnda bat kltr memleketlerinde yetitirilmi olan bir neslin nderlerini (Mihael Kogalniceanu, Vasile Aleksand-ri), nizamname hkmlerinin inenmesine kar yaptklar masum bir gsteri yznden cezalandrarak manastrlara ve yaknda bulunan Trk mevkilerine srgn etmiti. Bunun zerine yararl grlm bir kltr mcahidi olan Johann Eli ad, Oltland'da kin Is 1 az'da "ihtill" bayran kaldrd zaman; Paris'ten dnen y ksek okul rencileri ve gen yazarlar Bkre halkn harekete getirdikleri ve hayat tehlike karsnda kalan Bibescu ekilmek zorunda kald vakit; Rusya'nn Eflk Bakonsolosu memleketi terketti ve bylece geici hkmet yelerine harp iln. etmi oldu. Geici hkmet yeleri, 28 haziranda yeniden Reit Paann bana getii Trkiye tarafndan destekleneceklerini umuyorlard. Rusya, kendi askerlerini Prut nehrinden geirerek Memleketeyn Prenslikleri ierilerine doru sevke-debihnek iin bir Osmanh ordusunun da Romanya'ya girmesini istemiti 13 000 - 15 000 kiilik bu Osmanh ordusunun banda eski Paris elisi Sleyman Bey, yeni komiser s-fatiyle Tuna'y geti ve Bkre'te zerine iekler atlarak gzel szlerle kabul olundu. Sleyman Beyin verdii de uyularak ihtillci hkmetin yerine Trk komiserinin tas-vib ettii bir kaymakamlk idaresi geirildi. Bu idareyi tekil eden Eliad ile birer subay olan Christian Teli ve Nikolaus Golescu, ayn partinin iinden seilmi ahsiyetlerdi. Mihael Sturdza'ya kendilerini davet ettirmi olan Ruslar, daha o zaman Budan'a girmi bulunuyorlard. Babli, bunu protesto etmedi: Bu bar bozarla kar Osmanl hkmeti, tek bir tedbir alabilirdi, ve bunu yapmakta da tereddt gstermedi. Mihael Sattas'm Hrvat soyundan naibi 1456 olan mer Paa, Tuna'nn sol kysnda kald ve Amedci Fu-ad Efendinin itimat ettii sivil bir memur, Babli'nin buyruunu Bkre'e iletti. Bu buyrua gre geici bir idarenin ba olarak bir kaymakam tannacak ve trenle yaklm bulunan nizamname (Reglement), yeniden memleketin yasas hkmne girecekti. Kaymakamla getirilen Konstan-tin Cantacuzino,
Ubicn, La Turquie actuelle, Paris, S. 215. Resmi bak: Ram -berg, Geschchte der orientaliacben Angelegenheiten m Zeitraume zwi8chen dem Parlser und den Berliner Frieden (Sammlung Oncken), Berlin 1892, (1856 Paris ve 1878 Berlin Antlamalar arasndaki zaman zarfnda Dou meselelerinin tarihi), S. 111.
1456

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

1457 1458

Rosen, S. 123. Her ki devlet, altnc yl sonunda onlarn faaliyetlerini in -celiyecek ve buna gre "daha sonraki kararlar" determinations ul-teriures, yani ondan sonra da , memuriyette kalp kalmyacaklan hakknda kararlar vereceklerdi. Bu sayede Rusya, prensleri tamamiyle kendisine baguyabilecegtni sanyordu.

Sayfa

317

itfaiye ktalarna mensup Eflk askeriyle hi beklenmedik bir anlamazlktan ve Cotroceni ordughna arlan ihtill nderlerinin tevkif edilmelerinden sonra, memleketin ynetimini sk bir ekilde ele almya muvaffak oldu. Asayiin korunmas iin Trklerle Ruslar orada kaldlar. ok gemeden Rus Generali Lders, buradan hareketle Erdel'e girerek Avusturya'nn gen mparatoru Franz Joseph'e Macar ihtillini bastrmak iin hizmetini arzetti. Rus generali bunu, sanki Budan bir Rus vilyeti imi gibi hareket ederek ve Babli'nin buna itiraz yollu giritii zayf bir teebbse ramen yapt 1457. Fakat ar iin bu kadar kfi deildi. ar, Rus hkmdarnn himayesine kar ayaklanan ve imdi Batya kam olan Lehlilerle beraber onun istilc siyasetine ve bu yolda kulland zalim vastalara kar iddetle mcadele etmekte olan Rumen ihtillcilerini ar surette cezalandrmak ve ayn zamanda, hrriyet ve birleme iin mcadele eden Rumen milletinin serbest bir ekilde gelimesine engel olarak 1848 durumunun yniden domasn nlemek istiyordu. Daha 1849 banda Rus diplomasisi, ihtille kar bir anlama yapmak teklifinde bulundu. Halbuki istanbul'daki liberal hkmet, gemi gnlerin olaylarndan ders alarak Avrupada bu kadar felketlere sebebiyet vermi olan ihtillci ruha kar yeni bir anlama imzalamya hi te taraftar deildi. Bununla beraber mtad olduu zere Rus ar'mm yaverlerinden General Grabbe'nin stanbul'a gelii, Reit Paa ile onun sadk arkada li Paann bu husustaki mukavemetlerini kr-miya kfi geldi. Bunun sonucu olarak Reit Paann Balta Liman yaknlarndaki kknde 1 mays tarihli "Balta Li man Senedi" (Konvention) imzaland. Bu anlama ile Ru-manya Prenslerinin hkmdarlk sreleri imdilik yedi yla indirildi 1458 ve bundan byle Prenslikleri idare edeceklerin seim ile deil, tyin ile mevkie geirilecekleri kaidesi de kondu. O zamana kadar ki meclisin yerine Rus ar, Eflk temsilcilerinin kendi iradesine kar koyduklarn bir trl unutamamt, sadece ileri gelenlerden teekkl eden bir Divan kuruldu. Yetkisi yalnz Devlet hazinesine inhisar eden bu Divan, memleketin ynetiminde prenslere yardmc olacak ve ordulan denetliyecekti. Nizamname yeniden gzden geirilecekti. Yaplacak deiiklii onaylamak, hem Babli'nin ve hem de Rusyann hakk olacakt. Ayn "Senet" e gre

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

318
Sayfa

Memleketeyn Prensliklerinde hakik iktidar, Osmanl Devleti ile Rusyann gnderecekleri komiserlerin elinde idi. Bu komiserler, Memleketeyn Prensliklerinde ayn hak ve yetkilere sahip idiler. Macaristan'da skn ve asayiin yeniden kurulmasna kadar Rumanya'da bulunan ilgili generallerden her biri 25000 - 35000, ve daha sonra "organik dzenlenme 1459 ilerinin sonuna" ve "dahilde asayiin yerlemesine" kadar 10 000 kiilik bir kuvvete komuta edecekti. Yeni tyin olunan prensler, yani Budan Prensi Aleksander Ghica ile Eflk Prensi Barbu tirbei (Stirbey), bu halin kendi otoriteleri ve memleketin iyilii bakmlarndan nasl bir mna ifade ettiini ok gemeden reneceklerdi . Babli, byk bir siyas glk daha atlamak zorunda kald: Bu, Lders ile Avusturyallarn kazandklar zaferler zerine Tuna nehrini bu tarafa geerek Trkiye'ye snm olan ve ilerinde bizzat Kossuth, Bem, Perczel, Meszros ve Denbinski gibi ahsiyetler de bulunan Macar sileri yznden ortaya kan mlteciler meselesi idi. Fakat Babli, ngiltere elisi Canning Stratford ile Fransa ve Prusya elileri tarafndan desteklenerek, Rusya ile Avusturya - Macaristan hkmetlerinin bu mltecilerin kendilerine geri veril-mesci iin mirane bir tavrla yaptklar isteklere sebatla mukavemet ediyordu. Bunun neticesi olarak eyllde stanbul'a gelen Rus arnn elisi Prens Leon Radvizill, tatmin edici bir sonu elde edemedi. li Paa, General Pchler'in Osmanl snrlarn tekrar tekrar am bulunmasndan Babli'nin ikyet etmee hakk olduuna iaret etti 1460. Fakat mlteciler, Arnavutluk zerinden Prevesa'ya ve yo-niyen adalarna gtrlecekleri yerde, Vidin'de alkondular 1461. lerinde ngiltere'nin Bkre konsolosunun da bulunduu baz kimseler, byle bir tavsiyede bulunmulard. Trkiye'de mlteciler, kendi miletlerinn varl urunda giritikleri erefli ve cvaleresk bir harpte yenilmi kimseler say larak, bu akbete uram mcahitlere yakacak bir surette muamele grdler. Onlar, bir ok defalar Trkiye'ye besledikleri sempatilerini aklamlar ve hatta Babli'ye bir antlama bile teklif etmilerdi 1462. En sonunda bu nazik mesele yle hallolundu: Fuat Efendi, 21 eyllde Bkre'ten hareket ederek Petersburg'a gitti ve orada, ordularnn kazanm bulunduklar zafer dolaysiyle ar' tebrik etti. Bundan baka da Trkiye'ye sf mmi bulunan
Ondan sonra da yabanc ordular, cab ettii zaman geri dnmee hazr bir vaziyette snrda bekliyeceklerdi. Jorga, Corespondanta lui tirbei-Voda, II, Marturii istorice, Bkre, 1905. S. 4-15. 1461 Ayn eser, S. 18. 1462 Ayn eser, S. 26.
1459 1460

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

si elebalarnn yani Macarlarla Lehlilerin. Rus ve Avusturya snrlarndan ok uzaklarda kalan yerlere mecbur ikamete gtrleceklerine dair teminat verdi. Daha o zaman gerek Rus elisi Titof, gerekse Avusturya elisi ve Radziwill, Petersburg'un emirlerine kfi derecede sratle itaat etmi,yen Babli ile mnasebetlerini kesmilerdi 1463. Bir defa daha Padiah, phesiz ki ar tarafndan ayn hassasiyetle gz nnde bulundurulan suveren bir hkmdarn erefini hatrlatmak aresine bavurdu. Fakat Fuat Efendi, hkmetinin erefsizce boyun emektense bir harbi tercih etmesi gerektii kanatnda idi. Yeni Rus komutan General Dannenberg'in aa grerek sadece "sous - Prefet" adn verdii Prens tirbei, Fransz konsolosunun yzne aktan aa: "yirmi gn sonra bir Rus hkmeti bamza geecektir" 1464 diyordu 1465. ar, ekim balarnda, ngiliz donanmas ve bunun arkasndan da Fransz donanmas, ihtimal iinde grlen bir Rus hcumunu defetmek amac ile, anakkale Boazndan geerek Hisarlarn dibine kadar sokulduklar halde, henz Marmara'ya girmeden nce 1466, byk bir licenaplikla isteklerinden vazgeti. Daha o zaman Trkler, ordu mevcutlarn, tesbit olunmu bulunan 10 000 kiiye indirerek askerin bir ksmn Memle-keteyn Prensliklerinden geri ekmee baladlar. Artk Bat devletlerinin amirallerine anakkale Boaz'ndan uzaklamalar rica olundu 1467 . li Paa, kendileri de stanbul Boaz'nda Bykdere'ye kadar sokulmak istiyen Ruslara, anakkale Boaz'nm kapanacana sz ver di ve ingiliz donanmasnn rzgrn aykrl yznden Marmara'ya kadar sokulmak zorunda kaldn beyan etti 1468. Hunhar, ar iddialar besliyen ve Prensi aa grerek Ruslar kkrtacak kadar cesaret gsteren Rumeli Miri mer Paann giritii islmlatrma faaliyeti yznden Trklerle Ruslar arasnda her ne kadar yeni bir arpma kt ise de, artk bar cidd olarak temin edilmi bulunuyordu 1469. Nihayet 1850 de ar da, Babli'nin verdii rnee uyarak, Memleke-teyn Prensliklerini boaltmya balamak kararn verdi 1470. Fakat yakn douda patlayc maddeler okadar oktu ki barn
Ayn eser, S. 41 vd. "Dans vingt jours nous aurons peu-etre un Gouvernement russe"; "Marturii istorice" S. 44. 1465 Ayn yer. 1466 Rosen, S. 130 1467 Marturii istorice", S. 67. 1468 Ro&sn, S. 131. 1469 Marturii istorice" S. 67 v 1470 Ayn eser. S. 113 yd.
1463 1464

Sayfa

319

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

devaml olarak teminat altna girmesine imkn yoktu. O sralarda Yunanistan ile muazzam ngiltere mparatorluu arasnda bir anlamazlk ortaya kmt. Bu yzden ingiliz Amirali Parker, Helen limanlarn abluka etti ve Yunan tebaasna ait bulunan gemilere dman muamelesi yapt. Fransa ie kararak meseleyi halletmek istedi ise de bir netice elde edemedi. Bunun zerine Londra'daki Fransz elisi geri arld. Rusya'da ise; ancak son gnlerde Yunan hkmeti ile anlamazl halletmi bulunan ngiltere ile Babli arasnda bir balamann mevcut bulunduuna inanl yordu 1471. te yandan Yunanllar, Babli'nin Tesalya snrlarnda asker ymakta olduunu ileri srerek ikyette bulunuyorlard 1472. Memleketeyn Prensliklerinde de, 1850 maysnda Mirin buralardan ayrlmasndan sonra bile. Duhamel ile Fuat Efendinin ardas Ahmet Vefik Efendi arasnda tam bir anlama ve geinme salanm deildi. Ahmet Vefik Efendi, "ancak Osmanl komiseri vazifelerini ihmal ettii takdirde Rus komiserinin vazifesi balyabileceini" aktan aa sylemekten ekinmemiti . Hatta Eflk ktalarna zoraki olarak Rus niformasnn giydirilmesinden de Ahmet Vefik Efendi iddetle ikyet etti 1473. O zaman Vidin yaknlarnda Bulgar kylleri ayaklanmlar ve 13 haziranda 1474 iyi tahkim edilmi bir yer olan Belgradck'a hcum etmilerdi 1475. Trkler, bu ayaklanmay tertip edenlerin kyafet deitirmi Rus subaylar olduklarn ileri sryorlard 1476. Osmanl komiseri de kaan silerin Tuna'nn sol kysnda kabul edilmeleri teklifine kar iddetle itiraz etti . Buna karlk Duhamel, "insanlk" vazifelerinden ve "fanatik bir ete mensuplarnn fenalklarndan" bahsetti 1477. O zaman mer Paa, Bima'i alm 1478 ve Tahir Paay Travnik'e ekilmek zorunda brakm olan Bosna'daki silere kar dyordu. mer Paa onlar bir ok defalar yendi, elebalar olan Hersekli Ali Paa Risvanovi'i tevkif ve idam ettirdi. Sonra 1851 de de Jezero ve Krupa savalar ile ayaklanmay tamamiyle bastrmya muvaffak oldu 1479. Bylece Avrupa vilyetlerindeki durum, Babli iin gerekten endie verici bir
Ayn eser, S. 116, 123. Ayr-i eser, S. 124. 1473 Ayn eser, S. 162. 1474 Von Sut, S. 316. 1475 Jlreek, S. 545 - 547. 1476 Marturii storice", S. 166 vd., No. XCIL 1477 Ayn yer. 1478 KUf Rosen, S. 133. 1479 Von Su. 8. 315.
1471 1472

Sayfa

320

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

mahiyette olmaktan kmt. Babli, Srplar kendine balyabilmek iin 1850 de Belgrad' Prens Aleksander'e teslim etti ve bundan byle artk bu kaleye bir Osmanl paas tayin olunmad. Ancak 1851 yl balangcnda Duhamel'in geri arlmas ve yerine alelade bir konsolosun gnderilmesi zerinedir ki Bkre'te durum hissolunur derecede dzeldi. Artk li Paa, bundan byle hakknda kayg duymaa sebep mevcut olmyan Memleketeyn'in tamamiyle boaltlmasn istiyordu 1480 26 nisan 1851 gn Eflk'n bakentinde, organik nizamnameyi tamamhyan kanunlarn Bu kanunlar/ kyllerin durumlarn tesbit ediyordu tasdikini bildiren bir ferman ile birlikte bir de Trk ktalarnn gideceklerine dair 6 nisan tarihli ferman okundu. Bu fermanda Ruslarn da ekilecekleri vaad olunuyordu. . Fakat ar'n asker lerini Besarabya'ya gnderecek olan General vin, bu fermandan faydalanarak bir defa daha Trklere hakaret etti ve Rus arm, skk bir durumda bulunan Rumanyallann biricik dayanaklar olarak gstermek istedi 1481. Haziran banda Osmanl komiseri de seyahate hazr olduu halde brail'e gitti 1482. ok gemeden o. zel bir grevle ran'a gnderilmi ve bu suretle tatmin olunmutur 1483. Fakat Rumanya'da eski durum iade edildii sralarda hi beklenmedik bir mesele, teden beri korkulan bir harbin kmasn yaklatryordu. Bu harp, Babli iin ya tama-miyle yok olmak veyahut da hasretle beklenilen bir sonu vererek ezici ve eref krc Rus hkimiyetinden kurtulu demek olacakt. Ayn 1851 yl iinde Mbarek Makamlar meselesi bsbtn endie verici bir ekil almt. Daha o zaman Trkiye'de bir anlamazlk yznden Rusya ile Bat devletleri, ayr ayr iki siyas prensip takip eden iki biok o-larak, barmalarna imkn grlmiyecek bir ekilde kar karya duruyorlard. Babli'nin bu harpteki payn daha iyi bir ekilde anlayabilmek iin, harbin kendisine gemeden nce, liberal parti tarafndan bir dereceye kadar genletirilmi olan Osmanl devletinin i durumunu etrafl bir ekilde mtala etmek yerinde olacaktr. 1484

"JUrturli sterice", S. 205. Ayn eser, S. 217. 1482 Ayn eser, S. 223 vd. 1483 Ayn eser, S. 232, No. CXXX. 1484 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 9/411 -422
1480 1481

Sayfa

321

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

KNC BLM "Tanzimat" n Yaratt Yeni Trkiye'nin Krm Harbinden nceki Durumu Osmanl imparatorluu iinde Tanzimatm ve Sultan Mahmud'un brakt mirasa taparcasna bal olan liberal ceryan, ancak Pertev 1485, Vasf ve oportnist Hsrev Paann temsil ettikleri eski Mslman zihniyetl partiye kar srekli bir mcadele neticesinde zaferi kazanabilmiti. Sultan Abdlmecid'in tahta kmasndan sonra, ilk nce Padiahn enitesi Halii Paann yerine Hsrev Paa sadarete geirilmiti 1486. 1841 ylnda Hsrev Paa, devlet parasn zimmetine geirmek suu ile bu paralar demee ve btn rtbe ve unvanlarnn alnmasna hkm giymitir 1487. Fakat daha 1841 martnda eski Viyana elisi ve ayn zamanda eitim hakknda bir eserin yazar 1488 olan Rfat Paa, Dileri Nazn 1489 olarak, reform temsilcilerinin en banda gelen ve en kabiliyetli ahsiyeti olan Reit Paann yerine geti 1490 . Bundan sonra eski Trk partisinin nderlerinden olan Srim, Rfat Paann ardas! oldu ise de 1843 maysnda Rfat Paa yeniden iktidara getirildi . Hakikatte bu zat. Rza Beyin (Paa) bir aletinden baka bir ey deildi. Rza Bey ise, Sultan Mahmud'un ve onun dul kalan zevcesinin itimatlarn kazanm eski gzdelerden biri idi. Bu zat, Sultan Me -cid'in en kk kz kardei ile evlenmekten teki kz kardeleri Ahmet Fethi 1491, Halil 1492, eski dervilerden biri o-lan Sait Paa 1493 ve Mehmet Ali Paann 1494 zevceleri idiler - kanm olmasna ramen, kendisine yksek bir mevki salamaa ve bu mevkide uzun zaman tutunmaa muvaffak olmutu 1495.
Onun bir eseri, divan, 1838 de "Bulak" ta yaynlanmtr; Ubicini, Lettres, S. 159 not 2; K. J. Basmacyan, Essai sur l'histoire de la litterature ottomane, Constantnopel 1910, S- T. 1486 Rosen, S. 28 - 29. 1487 Ubucini, S. 120 - 121. 1488 Blancard, II. S. 208 1489 Rosen, S. 48; kars. Ubucini, Lettres, S. 21. 1490 o, 1802 de stanbul da domutur. 1491 Atiye Sultan (evlenii 1840) hakknda bak: Ubicini. S. 208. 1492 Saliha sultan (evlenii 1834) hakknda bak, Rosen, II, S. 217. 1493 Mihrimah Sultan (evlenii 1836) hakknda bak, ayn yer, . 252; kar. Ubucini, S. 208; "La Turque actuelle" S. 137 vd. 1494 Adile Sultan hakknda bajc, Rosen, II, S. 87 - 88. 1495 Ayn zamanda kar. Destrilhes, Confidencea sur la Turqe, Parla 1855, S. 30. Byle evlenen prenseslerden doan erkek ocuklar artk ldrlmyorlar, fakat doduktan sonra ok gemeden "lyorlar" di. Sultan Mecid'in kzlar Refia le evlenen Mehmed Ali'nin olu Edhem ve Cemile ile evlenen Ahmet Fethl'nin olu Mahmut Celaleddin de prenseslerden dogma ocuklar deillerdi ; Ubicini, La Turquie actuelle, S. 133 - 134; kar. White I, S. 297 vd.
1485

Sayfa

322

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Fakat o, askerlerin kendisine fevkalde itaatli olmalarna ramen, Valide Sultan'n yeni damad Mehmet A-li'nin entrikalar dolaysiyle mevkiinden dt. Bunun zerine Dileri Nazr Sekip ekildi ve ekim ayndan itibaren Reit Paa, yeniden Dileri Nazrlnn basma geti . Hatt bir ka ay sonra, yani 28 eyll 1846 da Reit Paa, ihtiyar ve kabiliyetsiz Rauf Paann yerine Sadrzam oldu ve yeni yetimekte olan gen bir diplomata, Paris elilii eski ktibi li'ye Dileri Nazrln emanet etti 1496. Yeni zihniyetin stn kabiliyetli temsilcileri olan bu iki ahsiyet, bir mddet beraber altktan sonra 27 nisan 1848 1497 de, fakat sadece 12 austosa kadar sren ksa bir zaman iin, yerlerini Srim ile Rfat Paaya brakmak zorunda kaldlar. Fakat ok gemeden Saray, her ikisini de yeniden iktidara armak ihtiyacn duydu ve bundan byle Reit Paann olu Ali Galip, 1854 de Padiahn kz Fatma Sultan ile evlendi 1498 bu iki kuvvetli devlet adam, olaanst bir enerji ve byk bir ustalkla devleti idare ettiler. Onlar, reform tasarsn zamannda, hatr gnl ve istisna tanmakszn uygulamak suretiyle garanti edilebileceine inandklar daha iyi bir istikbale tamamiyle gveniyorlard . Mesel Ahmet Fevzi gibi Bat kltrnden yalnz biraz Franszca ile biraz da modada olan danslar renmi olan 1499 yenilik tarafllarnn yerine imdi yle insanlar gelmilerdi ki bunlar, Hristiyan ve ileri Avrupa'nn siyas kavramlarndan faydalanarak khnemi Trkiye'yi modern, vahdetli, kuvvetli ve disiplinli bir orduya dayanabilen bir devlet haline getirmek emelinde ve istidadnda idiler. Yeni lik tarafllarnn en genleri arasnda Londra, Paris ve Lizbon'da eli olarak vazife grm bulunan Fuat, gayet gzel sz sylemek kabiliyetine malik olduu gibi dedesi zzet Molla (Osmanllarn Monti'si) gibi hem Franszca ve hem de A-rapa iir yazard 1500. Bat kltr ile yetimi Trklerin says abuk artyordu. Zengin bir Rodos'lu olan Ahmet Fethi, selis bir ekilde Franszca konuurdu 1501. Sonradan Londra byk elisi ve Sadrazam olan Kbrs'a Ahmet, renimini
Ayn eser, S. 98. Bu tarihler, Utrfcinl'ye gredir, Turquie actuelle, S. 154, not Ayn esr, S. 133 - 134. 1499 Hurmuzaki X S. 462, No. DLXin. 1840 de prenses Mihri-mah'n dnnde Reit Paa, temsil olunmakta olan Avrupa hkmdarlarnn shhatna kadeh kaldrd; Ubicini, Turquie actuelle, S. 141 142. Onun Paris hayatna tiraki hakknda bak ayn eser, S. 158 -157. Ahmet Efendi adnda bir Trk subay, S. Juan d'Ulloa'ya kars taarruza erefli bir ekilde itirak etti ve bu yararlndan dolay kendisine L6gion dlonneur nian verildi; ayn eser, S. 180. 1500 Aurtlle Ghika, La Valachie, Paris 1850; Ubicini, Turque actuelle, S. 177 vd. 1501 Ayn eser, S. 147 -148. Kar. Ali Pasa hakknda ayn eser, 8. 168 - 169.
1496 1497 1498

Sayfa

323

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Paris, Metz ve sonra Almanya'da yapmt 1502. Efendilerden birinin olu olan Vefik'in kabiliyetleri, Avrupallar tarafndan olaanst saylarak vlyordu . Harp Okulu Mdr Emir Paa, Cambridge'de matematikten bir mkfat kazanmt 1503. Onun ngiltere'deki renim arkada Dervi Efendi, hizmeti grlm bir tabyt aratrcs idi 1504. Artk zahiri ekiller 1505 verilmi bulunuyordu. Yalnz ismen o da eski rejime bal olanlarn houna gitmek i-in Sadrazamlk mevkii yerinde kalyordu. Hatta bir defa geici bir zaman iin olmak zere bu da ortadan kaldrlmt. Padiah, tebaasnn mal ve canna kaytsz artsz hkmetmek hakkna artk mlik olmak istemiyordu. Onun memurlar, kr krne itaat eden kleler olmak durumundan kmlar, efendilerinin hr mavirleri ve dzenlenmi bir devletin hizmetkrlar mertebesine ykselmilerdi. Bundan byle hkmdarn zel bir hazinesi yoktu ve kendisine devlet gelirinden her ay iin 10000 kese denek verilirdi 1506. Padia hin emri altnda gerek anlamda nazrlardan teekkl eden bir meclisi vkel (harp, topu, deniz, adalet, dileri, maliye, ticaret ve tarm, i leri) ve bir zel mavirler heyeti (Meclisi Has) mevcuttu. Bu meclisi Has'a Vezir, eyhlislm ve iki daha yksek memur iktirk ederlerdi. Meclisi Has haftada iki defa toplanrd. Bu toplantlar, eski Kubbeal-t Divan yerine kaim oluyordu. Hkmdar, her yl bir defa Meclisi Ahkm Adliye (Meclisi Val) ye gider, burada bir hitabede bulunurdu. Bylece bu kk meclis, bir Avrupa parlamentosuna benziyordu. Olaanst durumlar karsnda gizli bir meclise bavurulur ve bunun yardm ile en c iler hallolunurdu. Bu gizli meclis, vezir, harp ve deniz nazrlarndan ibaret olup ona Padiah bakanlk ederdi. Yeni kurulan messeselerin en nemli ksmn "meclis" ler tekil ediyordu. Bu meclisler, nazrlarn yannda yardmc bir unsur olarak yer alrlard. Devlet adaleti ve idare iin, kanun yapmak ve paalara talimat gndermek yetkilerine sahip olan "Meclisi ahkm Adliye" vard ki buna "Meclisi Val" da denirdi. Harp ve "ihtiyat asker kurulu" (redif), topu,
Ayn eaer, S. 173 vd. Ayn eser, S. 153. 1504 Ayn yer. Bir bilgin olarak faaliyeti hakknda Paris Elisi VeU Paa, aalayc bir dtUe baha etmektedir: "Et dailleurs qu* e tait-ce que Dervi Paa? Un Directeur de Colleg e"; Benim "Corres-pondenta lul tirbei Voda" S. 342. 1505 Genel olarak kar. T. X. Binchi, Le premier annuaire im-prial de l'Empire ottoman ou tableau de l'tat politique, civil, mili-taire, judlciaire et administratif de la Tunjuie depuis l'introduction dea rformes ets., traduit de turc, Paris 1848. 1506 Ubicini, Lettres, S. 96.
1502 1503

Sayfa

324

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

1507 1508 1509

Rosen, ayn yer. Ubicini, S. 21 vd. "Marturi storice", S. 87.

Sayfa

325

deniz, "asker fabrikalar", eitim, devlet hesaplar, polistarm ve mden ileri ile uramak zere ayr ayr zel komiteler tekil olundu. Amedci, Babli Tercman bu memuriyet uzunca bir zaman Prens Haneri'de kald, vezirin ktibi, terifat mdr, hekim ba veya Padiahn birinci doktoru, Harbiye Nazrl mstear, gmrk, defter ve tershane emini, gmrk idaresi, ariv ve tershane mdrleri, mahkeme ileri "nazr", tamamiyle yeniden dzene konan polis tekiltnn bakan, yani polis mdr 1507: btn bunlar devletin kanclaryasm, yni btn kalemleri idare eden gerek "Divan" tekil ediyorlard 1508. Paalklar, ortadan kaldr'myarak eski snrlan ile brakld. Fakat buralar idare eden paalarn elinde artk k-ln hakk (us gladii) olmad gibi ordu ve maliye tekiltlan da bulunmuyordu. Btn bunlar Sultan Mahmut tarafndan lavolun mutu. Bu hkmdar, Mehmet Ali Paann ahsnda eski tarzda paalarn sonuncusunu yenmiti. Obre -novi'lerle de bu eit paalarn ilk Hristiyan taklitilerini ortadan kaldrmt. Hatt anl ve sayg beslenen savalarn ardalar ve antlamalarn koyduu tahdit ve Ruslarn basks ile verilen anayasaya ramen, hemen hemen tamamiyle zerk hkmdarlar olan Budan ve Eflk Prensleri bile ki bunlarn nnde mer Paa gibi bir Mir, Ahmet Vefik Efendi veya Dervi Paa gibi bir komiser omuz silkiyorlard 1509, alelade birer vali olarak grlyordu. Artk tekiler gibi bir nazrdan baka bir ey olmyan Kaptan Paa, bundan byle Aripel (Ege) adalarnn gelirlerini kendisi iin alamyordu. dareleri altna verilmi bulunan topraklarn geniliine gre vali veya mutasarrf unvann tayan idareciler - Avrupa tarafnda 15, Asya tarafnda 17 ve Afrika'da 3 adet olmak zere-, eyaletlerini Padiahn ve ilgili nazrlarn buyruklarna gre idare ediyorlard. Bunlarn maiyetinde kaymakamlar ve dorudan doruya nazra tabi olan ayr ayr livalarn (toplam 142 dir) mutasarrflar vard. Bu livalar, mdrlerle mtesellim-ler tarafndan idare olunan kazalardan ve nahiyelerden teekkl ediyordu. Nahiyelerin banda bulunan idarecilere muhtar veya kocaba denirdi. Bu memurlarn da yanlarna meclisler kondu. O zamana kadar yalnz bana i grm olan ruhban meclislerinin yannda bundan byle vilyet meclisleri tekil olundu. Haftada drt defa toplanan bu meslise, bizzat Vali, Defterdar veya Vekili, Malmdr, halk tarafndan seilmi olan temsilciler

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Sayfa

326

(Vcuh'lar), her mezhepten ruhanler, ileri gelenler veya kocabalar ki bunlar Mora'da ok nemli bir rol oynamlardr itirak ederlerdi. Mahkemelerin tatbik ettikleri adalet ilerinde fazla bir deiiklik yaplmad. nk bu, dorudan doruya Kur'an'n deimez emirlerine (eriata) dayanyordu. Aylklar devlet tarafndan denen Rumeli ve Anadolu Kazaskerleri, bir veya bir ka eyalet iin tyin olunan mollalar, kadlar mftler, naipler, kazalarn adalet cihazn tekil eden ktipler ve vakf mallar zerinde kacak anlamazlklarn halli ile grevli mufteriz'ler, hi dokunulmadan olduklar gibi yerlerinde kalmlard. Sulh hkimlerini yalnz naipler temsil ediyordu. Ruhbanlardan baka meclislerle valiler, cinayet davalarn grrlerdi. dam hkmlerini yalnz istanbul'daki adliye meclisi verebilirdi. Ancak Padiah, yazl olarak tasdik ettikten sonra idam hkmleri infaz olunabilirdi. Daha Sultan Mahmut devrinde Franszcadan bir ticaret kanunu tercmesi yaplmt. Bunun ana prensipleri, 6 kasm 1850 tarihli kanun kitabnda tekrarlanmtr. Fakat, sorumsuz, her yl deien, kendi snflar iine kapanm ve hukuk dvalarnda kendilerine yzde krk bir kazan ile memuriyet cretleri denen hakimler eskiden olduu gibi imdi de eriata, dini hukuka dayanyorlard. Bu hukuk, Kur'an'-da, hadislerde, halifelerin ve imamlarn itihadlarnda yazl idi 1510. Bununla beraber Abdlmecid samannda 1840 da Ceza Kanunu kitab, 1846 da dare Hukuku ei kitab, 1847 de yukarda sz geen Ceza Hukuku kitab yrrle kondu (32). Ceza kanununda hkmet aleyhinde sz syleyene bir seneden be seneye kadar hapis ve ihtill teebbsnde bulunanlara mebbet hapislik veya lm cezas konmutu.' Fakat idare banda bulunan kimselerden kanuna aykr hareket edenler de sularna gre ceza ekeceklerdi. Bakasnn mlkn kendine mal eden bir memur, mevkiini kaybedecek ve bir yl mddetle srgne gnderilecekti. Aylndan baka para edinenler, yani rvet alanlar, yldan be yla kadar kree mahkm edilecekler, onlara bu rveti verenler de ayni cezay greceklerdi. Vergi vermekten kanacak o-lan vatandalar, zindana mahkm aileceklerdi. Bu kanun, husus sular hakknda da ok sert hkmler koyuyordu 1511. Hakl olarak Ubicini, yl iinde stanbul'da hi bir idam vakas olmad gereini vmektedir. fkelendii bir srada hizmetisini ldren bir Konya paas, krek cezasn
1510 1511

Ubicini, S. 4, 99 vd., 292 vd. Ayn eser, S. 110 - 113.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

ekmek zere kalyonlara sevkolundu 1512. Fakat yarglama usullerine yeni olarak hi bir ey ilve edilerek .tamamlanmad ve bundan byle de patriyarkal gelenekte devam etti. Tannan her milletin din reisleri ayn zamanda mahkeme iini de grrd. Gerek bunlarn ve gerekse konsoloslarn, yalnz Yunanistan konsolosu mstesna, mahkeme grmek haklar bundan sonra da baki kald. Mslmanlarla ecnebi tebaas arasnda kan anlamazlklarn halli iin daha 1846 tarihinden itibaren ticaret mahkemeleri iinde muhtelit bir mahkeme (Tribunal mixte) vard. Byle karma ticaret mahkemeleri, en nemli ehirlerde ve 1850 de de Msrda tekil olunmutu. Ayn zamanda deniz hukuku ile ilgili ileri grmek zere bakentte bir Liman Odas kuruldu. Sonra, stanbul'da sk sk kan anlamazlklar nlemek ama-ciyle, burada polis mdr ile anlalarak, husus bir zabta Mahkemesi kuruldu; buna konsoloslar da itirak edebilirlerdi 1513. An'anev hukuka aykr olarak btn bu mahkemelerde Hristiyanlarn ahitlikleri makbul sayld ve hristiyan tankl n safa alnd 1514. Nihnyet Mslman idare mirlerine tannm olan kendilerine vekil brakmak ve buna ramen arpaln almak, yani tasarruf hakkn kullanmak hakk da lavolundu . Asker tekilt, mirlerin komutasnda olmak zere alt ordudan (Hassa Ordusu, Ihtanbul Garnizonu, Rumeli, A-nadolu, Arabistan ve Irak Ordular) ibaretti; bunlarn herbiri de alt livadan (tugay) teekkl ediyordu. Orduda da generallerin yannda gene meclisler grev yapyorlard. Bunlardan baka sonradan redif veya ihtiyat askerlerden kolordu daha tekil olunacakt 1515. lk defa olarak 1843 de btn memlekete amil olarak, tabi zerk olan Hristiyan vilyetler mstesna, fakat hi olmazsa prensip itibariyle Hristiyanlar da dahil olmak zere kur'a ile her yl 25 000 asker toplamak usul kondu 1516. ok gemeden stanbul, Edirne, Manastr, Bursa, am ve Badat'daki askeri okullarda, temiz ve gvenilir meneli bu nizam askeri iin gereken subay kadrosunu Bat rneklerine uygun bir tarzda yetitirmee baland. Hizmet mddeti, ak-tiv orduda alt ve redif'de yedi yl olarak tesbit olundu. Alt ordudan her biri 2 tmen, 6 tugay ve 11
Ayn eser, S. 121. Ayn eaer, S. 122 vd. 1514 Ayn eser, S. 126 - 127 1515 Ubicini. 1516 1847 de Rumlar, deniz askerlii hizmetine kabul olundular; ayn eser, S. 317. Hristiyanlardan asker toplanmas iinden, kendilerinin itirazlar zerine vazgeildi; ayn yer.
1512 1513

Sayfa

327

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

alaydan teekkl e-diyordu. 11 alaydan alts piyade, drd sivari ve biri topu idi. 1850 tarihinde Osmanl Padiahn elinde hemen seferber edecek durumda 150 000 'e yakn nizamiye ve ayn sayda redif askeri bulunmakta idi. Bunlardan baka says 60 000 e varan gayri muntazam askerle 110 000 kadar Srp, Bosna ve Hersek, Yukar - Arnavutluk, Msr, Trablus-u Garp askeri de emrinde idi 1517. 1842 tarihinden beri Istanbulda srekli olarak 64 000 kiilik bir garnizon bulunduruluyordu 1518. Deniz kuvveti, 74 gemiden teekkl ediyordu. Bunlar arasnda birinci ve on ikinci snf gemi, i firkateyin, 12 kro -vet ve 4 ifte direkli (Brigg) vard. B- . .n donanmada 4000 top bulunuyordu 1519. Donanma koiran Sleyman Paa, memleketi bir slahata kavuturmak u - alanlarn fikirlerine itirak ediyor ve tpk onlar gibi :ondisi de aylndan baka her eit gelirden vazgeiyordu . 1520. Eitim iinin dzenlenmesi yolunda, Padiahn 1845 te kard emirnameye ramen , 1846 ya kadar pek az bir i yapld. Okumak, yazmak ve hesap renmek metotlar hemen hemen her Mslmana ak bulundurulan ilk o-kullarda (mektep) ayni mihanikilikde kald. Okumak yazmak bilen Mslmanlarn nisbeti yzde bei bile bulmuyordu. Byk camilerin medreselerinde de teoloji ve felsefe meseleleri zerinde yaplagelen gururlu gevezelik, bundan sonra da devam etti durdu. Medreseler vakf gelirleri ile beslenirdi. stanbul'da 300, Edirne'de 50 ilah.... medrese vard. Sultan Mahmud'un kurduu asker okullarn yannda, ayn ekilde ksmen yabanc retmenlerle Galatasaray'da bir tbbiye o -kulu vard 1521. Bat memleketlerine, Paris ve Londra'ya gnderilen rencilerden bunlar arasnda ulemadan da genler vard pek nadir olarak vatana gerekten faydal olabilecek kimseler kyordu. Avrupaya gidenlerin en byk ksm, din bir kaytszlk, ahlak dknl, moda, elence tutkunluu ve esasen kendilerinde mevcut bulunan fena huylara ilve olarak Bat memleketlerinde kazandklar ahlkszlklar ile yurda dnyorlard 1522. Ancak 1846 tarihinde zel bir komisyon (Maarifi Umumiye Meclisi)
Ayn eser, S. 320 - 321. White III, S. 45 - 46. 1519 Ubicini, Lettres, S. 329 - 330. 1520 Ayn eser, S. 343. 1841 de Valide Sultann ak bir araba iinde kadnlar ile birlikte itirak etmi olduu byk geit resmi hakknda bak: White II, S. 205 - 206. Padiah, elilerin nnde resmi bir eda ile slahat tamamlamak en yce istei olduunu beyan etti. 1521 Blancard, II, S. 202 - 203. 1522 Ubicini, S. 82.
1517 1518

Sayfa

328

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

tekil olundu ve halk okutmak ii ele alnarak ahlmya baland. Vakanvis eyhlislam Mahmut Esat Efendi mutad olduu zere bir bilgin 1523, Rumeli Kazaskeri, Askeri ura Bakan Asker okullar iin aydn ve bilgili yksek payenlerden li ve Fuat 1524 ve daha iki yksek memur bu komisyonda ye bulunuyorlard. Gene bir idare meclisi kuruldu. Buna Tbbiye Okulu Mdr de girdi. Yalnz lk okul ileri de bu komisyona bal olacakt. Yeni bir niversite, btn bu retim kurullar yapsn tamam -hyacakt. Gerekten de 1 eyll 1846 da Ayasofya yaknnda byle bir niversitenin temeli atld. lk renimin mecburi olduuna dair ferman karld. Buna gre alt yandan itibaren btn ocuklar okullara gideceklerdi. Bir erkek ocuk, ancak ilk okulu bitirdikten sonra esnaf raklna alnabilecekti. Okul retmenlerinin faaliyetlerini denetlemek greviyle bir komite meydana getirildi. Bu retmenler, artk Avrupa rneklerine gre aylklarn devletten alan sivil memurlar olup Kur'an'n kendilerine ykledii vazifeyi din gayretiyle yapan ve bunun iin herkesten gnlnden kopan alan hocalar deillerdi. Hi vakit geirilmeden stanbul'da alt Rdiye (lise) ald. Bu okullarda gramer ile Ksas Enbiya yannda Osmanl tarihi daha 1837 de Said Efendi, Osmanl tarihinin ana hatlarn yaynlamt 1525, dnya tarihi, corafya, aritmatik ve geometri okutuluyordu. imdilik ulemadan seilen retmenler, sonra Fransz usulne gre kurulmu retmen okullarnda yetitirileceklerdi. Kurulacak niversite, hangi milliyetten ve dinden o -lursa olsun renci alan Sleyman iye ve Ahmediyedeki idareci yetitirme messeselerini, retmen yurdunu, tbbiye okulunu 1526, Debroca'nn organize ettii Veteriner okulunu, Yeilky'deki Tarm okulunu ve asker okulu ki bunlardan biri olan topu mektebi, sivil mhendis yetitiriyordu iine alacakt. Artk niversitenin de organize edilmesi iine geildi ve ilk okullar mfettii olup Fransz usulne gre okul kitaplar hazrlamya
o, 1847 de ld ve yerine Abdullah Efendi geti; ayn eser, S. 163. " dilde" kitapl hakknda kars. White II, S. 155. 1524 Bak yukarda S. 424 - 25. Ayn zamanda sonuncusunun bir halas olan Leyla Hatun, air olarak tannmt; Ubicini, Lettres, S. 159, not 3; White n, 151, 156. Yukarda ad geen babas zzet Molla hakknda bak: Mllinger (Osman Seyfl Bey), La Turquie sous Abdul-Asiz, Paris 1868, S. 272. Bir "Trk Sevigne" i hakknda gene White .Ab-dulmecid'in kzkardei Atyye Sultan dahi air olarak tannmt; ayn eser, m, S. 13, not 1. Gene hepsi hakknda bak: Basmacyan. 1525 White, S. 174. 1526 Tbbiyenin bir kitapl -istanbul'da baka 39 kitaplk daha vard, fakat bunlar yalnz Mslmanlara akt - ve askeri bronun tercmeleri iin bir de devlet basm evi vard; ikinci bir basm evinde Esat beyin redaksiyonu altnda, Blaque'in "Moniteur Ottoman" rneine gre bir hkmet gazetesi karlyordu (kara., gene ayn eser, S. 188 vd. kinci trke gazeteyi Churchill karyordu: "Ceride-i Havadis". Ayn adamn ksa mrl ingilizce gazetesi hakknda bak: gene ayn eser, ayn yer, (1842).
1523

Sayfa

329

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

balam bulunan Kemal Efendi, niversite hakknda bilgi toplamak amaciyle Bat memleketlerine gitti. 1851 hazirannda bir de Akademie (Encmen-i Dni) kuruldu 1527. Eski rejimin memleket ve snf imtiyazlarna bir son vermek iin maliye sisteminde ok esasl yenilikler yapmak gerekli idi. 650 - 750 milyon kuru veyahut 150 -172 milyon frank buian devlet gelirleri, zahiren u ksmlara ayrlyordu: r (50 600 000 frank), varidat vergisi ve stanbul ile civarnn muaf bulunduu vergi (46 milyon), hara veya cizye (9 200 000) ki bu Sultan Mahmut'un alm olduu tedbirlere gre her reaya iin sahibi bulunduu maln nemine gre 15, 30 veya 60 kuru tutarnda idi gmrkler 1528 (19 760 000), vastal vergiler, ihtisab (34 500 000) bu da patenta harc, damga resmi, ehir gmr, kpr paras, mden ocaklar yzdeleri (daha 1841 de ngilizler, bu mdenleri iletmee talip olmulardr 1529 ve Reit Paa tarafndan meydana getirilen muntazam posta gelirleri ile tabiiyet vergileri 1530. Fakat daha Sultan Mahmut zamanndan itibaren uursuz malikne sistemi (Mukataa usul), yani bir yerin gelirini mteebbisinin mr boyunca ona icara vermek usul (paalardan baka bir ok Ermeni banger-leri de zenginliklerini bu sisteme borlu idiler), yer yer la-volunmutu. Bundan baka vilyetlerin idaresi banda bulunanlarn, yukarda da sylediimiz gibi, artk kendilerine ait hazineleri, mal zerklikleri (ki bunlar ok kere zel bir siyas durumun temellerini tekil etmilerdi) yoktu. Tanzimat hatt erifinden sonra da memurlar iin, geici olmakla beraber, iltizam hakk baki kald. Fakat hkmet araya girerek mltezimlerin yerine kendi memurlarna vergiyi toplattryordu. Mahall meclislerle ehirlere, mkelleflere decek vergi miktarn tesbit etmek yetkisi verildi . O vakitler haracn toplanmas, din reislerin zel bir grevi idi. En sonunda memurlar, vergi toplayclar sfatiyle hazine iin kendi hesaplarna i grmek imtiyazn kaybettiler. Sultan Mahmut zamannda asker timarlar lvolunmu ve btn evkaf mallar, o zamana kadarki husus vekillerin (mtevelli), bizzat Reit Paa Sleymaniye vakflar mtevellilerinden biri idi 1531. Bu vekiller cami; medrese hastahane ve ilh.

330
Sayfa

Ubicini, Turquie actuelle, S. 184; kar. Forbin, S. 1 96; White H, S. 130 vd., 170 vd. Tabanc eyas iin yzde be, mparatorluk ahalisi iin yzde 12. 1529 Maden ileri le megul olan bir meclis de vard; Whte II, S. 129 vd. 1530 Msr 6900000. Eflk 460000, Budan 230000, Srbistan 460000. Reit Paann Fransz ktibi Cor'tn verdii saylara gre, Ubicini. S. 132; kar. Albert Dumont. Le Balcan et l'Adriatique, ikinci bask, Pa ris 1874, S. 101. 1531 Ubicini, Turquie actuelle, S. 155.
1527 1528

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

gibi messeselerin gelirlerini temin ederlerdi 1532 yerine kaim olan bir nazrn idaresine verilmiti. Btn bunlar yapmakla Sultan Mahmut, hi olmazsa hkmdarlnn daha iyi bir dzene kavuulmu olan son yllarnda 1533 , devlete yeni gelirler temin etmiti. Rus borcunun karlanmas iin belik ad ile itibar kymeti iindeki hakik mden deerinden daha fazla olan bir para bastrm olan Sultan Mahmut'un zamannda devletin paras bir ok defalar bozulduktan sonra nihayet 1844 de bu paralar ekildi ve Avrupa devletlerinin parasiyle eit deerde yeni bir para karld. 1848 de Fransz tebaasndan Jacqut?s Alleon ile Emmanuel Baltazzi, devletin verdii 50 milyon kuruluk bir avans sermaye ile Osmanl Bankasn kurdular 1534. Aslnda bu gelirler, yeni ordunun 82 milyon frank tutan masraf ve ihtiyalarm karlamak iin harcanyordu. Saray yalnz 18 milyon alyordu. Rusya'da olduu gibi askeri rtbelere gre be snfa taksim olunan sivil memurlarn aylklar ise ancak 46 milyon tutuyordu. Bayndrlk leri Trkiyenin henz istanbul'dan Edirne'ye kadar bile denmi bir osesi yoktu iin iki milyondan biraz daha fazla bir miktar ayrlmt. 1841 den itibaren yzde 12 ve sonra yzde alt faizli kaimelerden teekkl eden devlet borlan 1535 nn faizleri de iki milyonu pek amyordu 1536. Yeni messeseler, devletin birlii ilkesinden karlarak kurulmulard. Bu, resm evrelerin, tarih hatralara ve nazariyeyi fiiliyata intikal ettirmek imknszlna ramen, Tuna Prensliklerini bir kl tekil eden devletin bir cz'i olarak saydklar bir zamanda yaplyordu, ite bunda, yeni rejimin karlat en byk glklerden biri sakl bulunuyordu. Vilyetler, Pazvantolu, bamszln otuz yldan fazla muhafaza edebilmi olan Tepedelenli Ali Paa 1537, Cezzar veya Abdullah veya Mehmet Ali Paalar, mahall derebeyler, kocabalar gibi kimselerin idareleri altnda ya-amya o kadar ok almlard ki bunlarn, stanbul'daki nazarlara, meydana getirilen vilyet meclisleri ile bamszlk duygulan okanm olmasna ramen, itaat edecekleri ok pheli idi. Lbnan'da srekli olarak karklklar vard. Fa kat bu memleket, ak olarak hi bir istek ileri srmyordu. Daha 1846 da
Kar. gene White I, S. 221 vd., ve benim faydalanmaca imkan bulamadm Worms, La proprit territoriale dans les pays mu-sulmans, 1842 1533 imdilik hazine, eski sipahilere 9 milyon ve vakflara yardm olarak hemen hemen 3 milyon dyordu; Ubicini, Lettres 3. 202 - 203. 1534 Ayn eser, S. 297 vd. 1535 Ayn eser, S. 213 vd. 1536 Ayn yer. 1537 Yukarda da sz geen mezar ta yaztnda byle denilmektedir; White m, S. 317. Kar. Hughes'in seyahati, ayn zamanda Franszca: "BiWiothfeque dea voyages" ("Voige a Jabia", Paris, 2 cilt).
1532

Sayfa

331

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

oralara tanacak silhlarn msadere edilmesine emir kt 1538. Halep'te ahali, kur'a usulnn tatbiki iin giriilen ilk teebbs zerine hemen ayakland. Esasen bata Msr rejimini byk bir sevinle kabul etmi olan Halep ahalisi, ayn sebepten doiay Msr idaresini ykmt . Gene ayn sebepledir ki Arnavutlar, 1843 de silha davrandlar 1539. Eski imtiyazlarndan tamamiyle memnun grnerek kendi vilyetleri iin yeni reformlar istemeyen Bosna'-llar da bu yzden ayaklandlar 1540. te taraftan son zamanlarda elde ettikleri az veya ok derecede bir zerlikle ml topraklan Osmanl mparatorluundan ayrlm olan Srbistan gibi memleketler, kendileri iin ok tehlikeli grlen "mparatorluun Birlii" ni kuvvetlendirmee yanamyorlard. Hatta Abbas Paann idaresinde Msr bile, Abbas'-n kabiyetsiziine ramen, stanbul mahfillerine umduklar derecede uysallk gstermiyordu 1541. Yeni Hidiv, tpk byk selefleri gibi, Arap rknn nderi olarak ortaya kmak istiyordu. Bu amala o, Bedevilerle sk bir mnasebet idame ediyor, onlarn kyafeti ile gemekten holanyor, en byk olunu onlar arasnda terbiye ediyordu. Ayn ekilde, haddizatnda eski Mslmanla bal sayarak kendisinden nefret eden Vehablerle de dostluk mnasebetleri idame ediyordu: "Necit hkmdarnn kzlar, Kahire'den gnderilen inci ve altunlar iinde yarldyorlard" 1542. Sonrada Abbas'-sn ardas Said, artk itibardan dm olan ayni ama iin Hayel Prensi ile dosta geindi . Trabulus -Garp'de ve bilhassa Tunus'ta Osmanl Padiah, hemen hemen btn Mslmanlarn, yalnz din reisi olarak saylyordu. Kanun Sultan Sleyman'n bu Berber vilyetleri, geri yenieriler kaldrlarak yerine Nizam askerlerinin konmas gibi bir takm mterek tedbirlere boyun emek zorunda kalmlard. Fakat onlar birok milletler ve millet artklarndan mttehit bir devlet meydana
1538 1539

Ubicini, Lettres, S. 290 - 291. Ayn eser, S. 84; yukarda S. 408. 1540 Kars. Pertusier, La Bosnie cosidere dana ses rapports acev l'empire ottoman, Paris 1822; Prenses Ljubitza'nn olunun naibesi s-fatiyle btn ileri idare etmekte bulunduu Srbistan'dan gelen kkrtma ile sahneye konan Bulgar'larn ayaklanmas hakknda bak: Blanqui, ayn eser; hususiye! S. 100, 1541 Babas Tosun. 1816 da Rosette'de vebadan lmt: o zaman Abbas be yanda idi; Forbin, S. 222. Mehmet Ali'nin nc olu o-lan smail Paa da lm bulunuyordu; Ayn yer. Onun kz kardel eri hakk:nda bak gene ayn eser, S. 222 - 223, 310 - 311. Abbas'n olu lhami (l. 1861), sonradan Ferik rtbesi ile Osmanl ordusunda hizmet grm ve 1854 te Padiah'm kz Mnire Sultan ile evlenerek damat olmutur; Ubicini, Turquie actuelle, S. 134. Abdulmecid'in baka bir kz. Hdiv Sait Paa'nn olu brahim Pasa le evlenmi tir; Durand de Fontmagne, Un Sjunre a l'ambassade de France Constantinople sous le seconde Empire, S. 150. Byk brahim Paa1-n:n olu Mustafa ile Msr hanedannn kurucusu Mehmet Ali'nin bir olu olan Mehmed Ali, Padiahn Maliye nazrlar olmulardr (kk Mehmed Ali'nin lm 1861. Kars. Clot Bey, Aperu general sur l'Egypte; Cadalvene et de Breuvery, l'Egypte et la Tunjuie ve Alfred de Caston, Musulmans et chrttiens, La Turquie en 1873, Constantinople 1874, S. 107 vd. 1542 Palgrave, I, S. 144 vd.

Sayfa

332

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Kars. benim istifade etmek imkann bulamadm Kufine Bort, De rUntt dans 1'Empre Ottoman, Constatinpte 1847. 1544 Ubicini, Turquie actuelle, S. 29. 1545 Ayn eser, S. 110 1546 Ubicini'ye gre: S. 14 vd. ve "La Turque actuelle", Paris 1855, s. vn - vm
1543

Sayfa

333

getirmek iin bo yere alan devlet merkezinden ayrlklarn daima muhafaza etmiler, mparatorlukla olan balar her zaman iin srf szde kalmtr. Mem-leketeyn Prensliklerine gelince, buralarda, Rumanyallarm kendilerine mahsus milliyet, din, gelenek ve prensleri mevcut bulumyordu; kltrlerinin sratle gelimesi sayesinde birlie ve bamszla doru ileri admlar atyorlard. Ru-manyallara fena muamele etmekten kanmyan ve mill bir bamszlk hakk tanmak istemiyen Ruslara kar iddetli bir nefret ve kin besleniyordu. Buna karlk, Rumanyal-lar, gene Rusyann ezmek ve ortadan kaldrmak istei karsnda liberal Trkiyeye, kuvvetli bir sempati besliyorlard. Fakat Osmanl slahatlar, Rumanya'y da mparatorluun bir cz' saymak istedikleri zaman bu sempati ar bir darbe yedi 1543. Mttehit bir devlet haline gelmek cereyann kuvvetlendirmek iin Sultan Abdlmecit de vilyetlere bir ok seyahatler yapt. 1844 de Bursaya gitti ve burada eski Yeil Camii tamir ettirdi 1544. ki yl sonra Rumeli*deki memleketlerini ziyaret etti. 1850 de Padiah, Anadolu sahillerinden bir ksm boyunca yapt bir seyahatten sonra gemiye binerek Aripel adalarna eref verdi 1545. Bu Tanzimat Trkiyesi, her eye ramen yalnz Mslman bir devlet olabilirdi. Din bakmndan bsbtn kaytsz kalmak, ondan ok uzakt. Byle bir ey aktan aa ifade olunsa, herhangi bir Osmanl hkmeti iin byk bir tehlike tekil ederdi. Fakat son zamanlarda devletin bana gemi olan ahsiyetler, Batda kaldklar uzun zamann ve Hristiyan dnyasiyle olan balarnn etkisi ile, tam bir tesa-muh gstermei gerekli buluyorlard. Bunun esasl sebepleri vard: Evvel bu devletin Rusyaya kar hami olarak ngiltere le Fransa'y kazanmas gerekiyordu; sonra da mparatorluk iinde yalnz iki milyonu Avrupada olmak zere 19 -20 milyon Mslmana karlk iki milyon Rum, bir buuk milyon Arnavut, iki milyon drt yz bin Ermeni, Srplarla birlikte alt milyondan fazla slav yayordu 1546. Aydn bir dnya grnn mahsul olan bu din tesamuhun tabi bir sonucu olarak Hristiyanlara vilyet meclislerinde yer verilmi, ayr ayr mezheplerin reislerine 1850 den 1852 ye kadar geen zaman iinde Ermeni Protestanlar da, rkda-lannn btn mukavemetlerine ramen, bu mezheplere katlmlard - yeni haklar tannmt. Gene ayn sebepledir ki o zamana

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

kadarki reayann, artk mparatorluun teki ahalisi gibi tebaa haline getirilerek haratan muaf tutulmas ve kur'a usulne gre toplanacak orduya asker alnmas dnlmtr. Fakat bu lkye kar, btn ruhu ile tamamen maziye bal olan fanatizm ayakland. Vilyet meclislerindeki Hristiyan yeler, pek nadir olarak dndklerini syliyebil-mek ve mdafaa edebilmek cesaretini gsterebiliyorlard. Onlar bu meclislere yalnz "pek iyi" demek iin arldklarn ileri sryorlard 1547. ok kere de oylarn ya satyorlar veya kendi zel karlar urunda, hi olmazsa vergilerden kurtulmak amac ile kullanyorlard 1548. mparatorluun Asya topraklarnda bazan ok daha fena durumlar ortaya kyordu. Vilyet meclislerinin yeleri, mhrlerini istedii gibi kullanmak zere paalara teslim ediyorlard 1549. Padiahn en vahi Krt askerleri bile, hi bir zaman Lbnan'da, birbiri zerine saldran Drzilerle Maruniler derecesinde zulm yapmamlard: Btn bu blgeler harabeye ve beyabane evrildi 1550 .Anlayl bir komutan olan Kbrsl Ahmet Paann Nizam askerleri, Halep'deki Hristiyan lan 1850 de bu ehir halknn gazabna kar korumak zorunda kaldlar. Bu olaylarn sonunda len pek az sayda Hristiyanlara karlk 600 Mslman kurban gitmiti . Kayseri, Konya, zmir ve Edirne'de Mslmanlar, bzan Rum \a-tandalarna kar silha davranyorlard. Musul'da ise Nesturi'ler, gerek anlamda bir takibata maruz kaldlar1551. Asyada Krt Beylerinden Bedir Han -ki mer Paa 1847 de buna ve mttefiklerine kar harekete gemek zorunda kal mtr 1552-, srf "pis gvurlara" kar hi yorulmadan tahriklerde bulunduu ve 10 000 Nesturi'yi ldrd 1553 iin, popler bir adam olmutu. 1821 ylndan biraz nce Arnavutlar, Kahire'de isve konsolosu Bogthi'nin kzn annesiyle birlikte Avrupa tarznda elbise giymi olduu halde gezmesi

1547 1548

Dumont, S. 191; Edmond Dutemple, viceconsul de France, En Turquie d'Asie, Paris 1883. Langworth, Baker'de, S. 174, kar. gene S. 176; Destrilhes. S. 57 vd.; Albert Dumont, Die Trken in Europa, tercmesi K. E. Fran-zos tarafndan, Stuttgart 1878, S. 85 vd. 1549 Mlinger. S. 214 vd. 1550 Bak yukarya. Oullar Kasm ve Halil ve torunlar ile beraber Bursa'da srgn olarak yayan 83 yan bulmu Emir Beir ile bir buluma hakknda bak: Ubicini, Turquie actuelle, S. 37 vd. Gene onun hakknda baz bilgiler bak: Lamartine, Souvenirs ete, I, S. 282 vd. (o vakit, yani 1882/1883 te szde 72 yanda idi.). Deyr -el-Kamer hakknda bak: ayn eser, S. 322 vd. Kar. gene aada haiye o-larak gsterilecek olan elix Bamberg'in eseri, S. 25 vd. 1551 Rosen, S. 179. 1552 Ubicini, S. 217. 1553 Rosen, S. 111. Kars. Millinger, S. 19 vd; Tchihacheff, L'Asie Mneure et l'Empire Ottoman: "Revue de deux Mondes", haziran 1850 tarihli says. Marunt patrkf, Protestan kutsal kitabn yaktrd; White U, S - 192 vd.

Sayfa

334

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

yznden, kurunla vurmulard 1554. stanbul'da bir Ermeni mhendisi yeniden tanassur ettii zaman eski bir kanuna uyularak -fakat bu kanun, bu olay zerine lavedilmitir- sokakta idam olunduu zaman halk sevinle nara atyordu . Dorudan doruya memurlar arasnda ekseriyet, Hris-tiyanlan aa gren ve onlar hakknda takibat yaplmasn istiyen Mslmanlarda idi. Biraz nce sz geen Ermeni, Fransz niformas ile aslm ve apkal ba sokaklarda do-latrlmit 1555. Arnavutlukta, bilhassa bu blgeler ahalisinin gizli Hristiyan olduklar meydana kt zaman, bu gibiler hi korunmadan Asyaya gtrldler ve o vakitki bir veba hastahanesine atlarak her eit gda maddesinden mahrum brakldlar 1556 Bulgarlar 1841 de ayaklannca gene ayni fanatizma ile ok sert muamelelere tbi tutuldular. Bu zihniyet, Trkler hakknda beslenen sempatinin kaybolmasna mil olmutur. Fransz Nazr Guizot tarafndan 1841 de bilgi toplamak zere Tuna boylarna gnderilen akademisyen Blanqui, gerek piskoposlarn ve gerekse baz kylnn azndan, kendilerine silh gnderilmesi istei karsnda kald 1557. En son olarak da zorbalk, her eit ar hareketler, devlet paralarnn suiistimali gibi eski rejimin fena detleri devam edip gidiyordu. Blanqui'nin 1841 de Srbistan'da rastlad (Aga) Hseyin Paa, kendisine 1.150 000 franklk bir gelir temin etmiti; yenierileri ortadan kaldran bu Hseyin Paa, maiyetinde 1400 memur besliyor ve paralarn 27 demir kasa iinde saklyordu. Eflk'te tahl, Makedonya'da zeytinya, Bulgaristan'da koyun ticareti yapyordu. Bu Paann, phesiz ki her tarafta imtiyazl bir durumu vard. Zengin ve itina ile hazrlanan sofrasnda beyaz ekmek ve Bohemya kristal bardaklar iinde Macar ve Fransz araplar grlmekte idi . Basit bir molla, bir yl am'da kaldktan sonra tasarruf ettii 184 000 frank ile istanbul'a dnebiliyordu 1558. 1843 de Msr'da Ahmet Fevzi, Rfat 1559 ve Said, Hsrev Paann bir klesi olan Halil, ihanet eden esir bir kadnn bizzat kafasn kesen Padiahn enitesi Mehmet Ali gibi hi bir bilgiye sahip bulunmyan ve Avrupallarla temas icap ettii zaman ne yapacaklarn bilemiye-cek bir duruma den kimseler, yeni devrin kibar ve Avrupa,
Forbin. S. 290 - 291. istanbul'da ave elisine yaplan hakaret hakknda da kars. Durand de Fontmagne, S. 224 - 22 1555 Ayn yer 1556 Rosen, S. 93 vd.; Hecquard, S. 485 vd. 1842 de Arnavut'lar, hakikatte Avusturyallarn bir aletinden baka bir jey olmyan Cez-vitlertn memleketlerine getirilmelerine kar ayaklanmlard; ayn eser, S. 463. 1557 Ayn eser, S- 50; "Marturii sterice", S. 146, No. LXXDC; 166, No. XCI; Jireek, S. 380 - 381. 1558 Ubicini, S. 130. 1559 White I, S. 19 - 170 vd.
1554

Sayfa

335

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

muhitinde yetimi kimselerle ayn safta bulunuyorlard 1560. Bylece ou hain olan Rumlardan, eskiden olduu gibi zarur bir bel olarak faydalanlyor, bunlara balar ve rtbeler veriyordu. Bu Rumlar arasmdaAristarkhi ile Vogorides, byk itibarda olup Babli'-nm totn srlarna vakf bulunan ahsiyetlerdi. Trkler stanbul'da yeter derecede megul olacak i bulduktan sonra Rum diplomatlar da eliliklerde eski mevkilerini tekrar aldlar. Bakentte genler duruma hkim idiler. Vilyetlerde ise yalnz eski rejim taraftarlar grlyor ve bunlarn varlklar hissohmuyordu. Ancak yeni kurulmu olan okullarla daha uzun bir hazrlk sayesinde bu byk fenalklar ortadan kaldrlabilirdi. Fakat bunun iin de bir ey lzmd ki bunu Trkiye, bunca inklplardan sonra, hl elde edememitir: Bu, yalnz siyasi anlamda olsa bile, kendini gerekten bir millet olarak hisseden hr bir milletin kendi kendine gvenidir 1561. Christoph Roberts adnda Amerikal bir insanlk dostu, Osmanl Devlet adamlar fenaln sebeplerini henz kefedemeden nc bir fikir ortaya atarak derde derman bulmak istedi. Buna gre bir yksek okul, bir College kurulacak, burada her millete mensup ocuklar, kendi ana dili ile renim yapmya balyacak ve son snflarnda ngiliz ve Fransz kltr ii ne girerek daima pratik amalar peinden gideceklerdi. Byle bir kurul, bu kadar ok, birbirinden bu kadar ayr ve hemen hemen srekli olarak birbirine dman milletlerin kardee birbirlerine yaklamalar, cemiyetin ve devletin iyilii iin en iyi are olacakt. te bu esaslara uygun olarak ve byle bir lkye hizmet etmek amaciyle 1863 de Bebek'te Ro-bert Kollej kuruldu. Fakat bu okul, karsnda bulunduu dvann bykl iinde ancak pek az bir i grebilmitir1562. NC BLM Knn Harbi ve Sonulan (1853 1856)

1560 1561

Ubicini, Turqule actuelle, S. 201 - 202. Kars. gene David Urquhart, La Turquie, ses ressources, son organisation municipale, son commerce, 2 cilt. Bunun hakknda gzel malumat: White I, S. 109 vd. Eski, namuslu, iyi kalpli paalar hakknda bak: Grenville Murrays, Les Turcs chez les turcs, tercmesi J. Butler, S. 271 vd. 1562 Kars. Baker, S. 36 vd; Petermann, Beitraege zur Geschi-chte der Refrmen, 1842; Eichmann, Die Reformen des osmanischen Reiehes (birinci eserden faydalanmak imkann bulamadm); Chr. Melbech, Chesney und Michelsen, Das trkische Reich n historisch -ataBtischen Schilderungen (Tarihi ve istatistik tasvirlerle Osmanl Devleti), Leipg 1854. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 9/423-442

Sayfa

336

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

ngiltere'yi imdiye kadar Ruslarn istanbul'a hkim olmak emellerine kar koymya sevkeden mil, sadece ar I. Nikolay'n anlad ekildeki Rus siyasetiyle tam bir tezat tekil eden siyas bir lk deildi. Bunun birinci derecede sebebi, tamamiyle ve dorudan doruya ticar idi. Trkiye'ye yeni detler ve modalar girmi 1563, o zamana kadarki sanatlar ve ticaretler gerilemi 1564, Bulgaristan, Anadolu ve Suriye'deki eski usul fabrikalar sratle snmee yz tutmutu 1565. Trkiyede bulunan ngilizler, sonradan Mavir Paa olan keskin tenkiti Slave ile bunun selefi Walker istisna edilirse, siyas ve iktisad reformlarn tatbikinde hemen hemen hibir rol oynamamlard. Buna karlk Franszlar 1566, btn mevkilerde, retmen olarak asker ve Tp, Veteriner ve Ziraat okullarnda, mteebbis ve mhendis olarak -Borel'in Meric'i gemi iletmesine elverili bir hle getirmek ve Enos limann mkemmel ekle sokmak pln 1567- bayndrlk ilerinde hizmet gryorlard. Geri 23 kasm 1838 de Fransa ile bir antlama imzalanmt. arkllar, Fransz fabrikalarnn imal ettikleri moda eyasn ok seviyorlard; Fransz Postasnn ve Rostad Kumpanyasnn gemileri, Marsilya ile stanbul arasnda daim bir ba temin ediyorlard. Fakat btn bunlara ramen Fransz ticareti, 1789 dan 1850 ye kadar ngiliz ve, tamamiyle Venedik'in yerine kaim olan 1568 Trieste'den yaplan Avusturya ticaretinin rekabeti karsnda eski hacminin bete n kaybetmiti . 1846 da Fransa, Yakn Dou memleketlerine 24 989 000 Frank deerinde ihracat yapmt. Buna karlk Yakn Dou memleketlerinden 52 867 000 Frank kymetinde eya satn almt. ngiltere'nin Trkiyeden yapt ithalt o zaman yalnz 30 000 000 Frank, Osmanl idaresindeki
Porter ve Ale denen ngiliz biralarnn da iilmesine; White I, 37 - 38. Kars. Lewis Farley, Modern Turkey, London 1872, S. 194 vd.; Baker, S. 167 vd. 1565 Princesse de Belgiojoso, L'Asie Mineure et la Syrie, Paris 1856, S. 383; Ubicini, Turquie actuelle, S. XXV. vd., hususiyle Lettres, S. 265 - 267; White I. S. 19; II, S. 225 - 226. Daha o zaman Trk kadnlar, yalnz Avrupa kumalarn deil, fakat ayn zamanda, Avrupada yapld gibi korsa da giyiyorlard; Ubicini, Turquie actuelle, S. 397. Trk kadnlarnn Avrupa modas dknlklerine kar alnan tedbirler hakknda bak: Blanqui, S. 267 not 1, 278. 1566 Profesrler arasnda Dr. Hermann, Dr. Bernard ve Dr. Spitzer gibi Almanlar da bulunuyorlard; White I, S. 30 not 1, S. 123. Ebeler iin ilk kadn retmen Viyana'dan getirtildi. Dier taraftan ngiliz Davy ve Dawson da yeni hastaneleri kurmak ii ile grevlendirildiler (ayn eser, S. 122) ve Amerikal Davia da Ziraat Okulunu tekilat landrd, Destrilhes S. 52. Para karma ileriyle ngiliz mhendisi Taylor megul oluyordu; White, S. 250 not 1. stanbul'da ngiliz bilgini Longvrorth ve Krdistan taraflarnda, sonradan ngiliz elisi tyin edilecek olan tannm Layard alyorlard. Padiahn doktoru, By-ron'n bir dostu olan Millinger di; ayn eser, U, 3. 63. White, ngiliz ateeleri Wood ile Doria'dan Osmanl hanedannn bir tarihini yazmalarn bekliyordu. Daha 1821 den nce Melling, Hatice Sultann mimar idi; Castellan, Lettres sur la Grece L Paris 1821, S. 226. Nihayet Msr'da MacArdley ile bayan, uzun yllar boyunca Hdvin dokuma sanayiini idare etmilerdi; Forbln, S. 290. 1567 Ubicint, Lettres, S. 264 not 2. 1568 Cumhuriyetin son zamanlarnda Venedik ticareti hakknda bak: P. Businello, Historisc he Nachrichten aus dem ottomanischen Reiche (Osmanl imparatorluundan tarihi haberler), 1877, 2 cilt.
1563 1564

Sayfa

337

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

memleketlere yapt ihracat ise sadece 58 000 000 Frank tutarnda idi. Osmanl memleketinden transit suretiyle geirerek ran'a yapt 5 000 000 Franklk ihracat, bu hesabn iinde deildir 1569. Avusturya'nn yakn dou ticareti de beklenmedik derecede byk bir ehemmiyeti haizdi: Avusturya'nn Trkiye'ye ihracat 26153 000 Frank, fakat buna mukabil Trkiye'den ithalt 42 600 000 Frank 1570 deerinde idi. Rusya ile Osmanl mparatorluu arasndaki ticaret mnasebetleri ise ok daha azd: Rusya senede Trkiyeye 22 360 000 Frank deerinde ihracat yapar ve Trkiye'den ancak 17 072 000 Frank deerinde mal alrd 1571. Btn devletler arasnda ngiltere, Yakn Dounun ticaret bakmndan smrlmesinde arslan payn alyordu 1572. Bilhassa pamuk, ynl kuma, Sheffield elii, GIasgow ve Menchester anak takmlar, kmr, makine, cam eya ve eker ticareti, byk lde ngilizlerin elinde idi . Zamann ihtiyalarn artk karlamyan eski "Ticaret Kumpanyas", bir ka yl ncesinden beri kendi kendini lvetmi bulunuyoruu. Fakat buna ramen ngiliz tccarlarnn teebbs ruhu daha kuvvetli ve canl bir ekde inkiaf etmekten geri kalmad. "Yanmadahlarn ve ark Kumpanyas" nn gemileri, stanbul ve zmir limanlan ile Southam-ton ve Liverpool 1573 limanlar arasnda srekli olarak gidip geliyorlard. Ayn zamanda skenderun zerinden Halep ticaretine, Badat, am ve Beyrut ticaretlerine de ngilizler hkim idiler. Dier yandan yeni kervan yolu ile Tahran, Erzurum ve Trabzorr 1574 zerinden yaplan ticarette ngizlerin paylar belki de daha azd 1575. Gene bir Fransz kumpanyas tarafndan Svey Berzahnda bir kanal almasna engel olan ngilizler 1576, Msr zerinden Hindistan'la olan irtibatlarn canl bir ekilde muhafaza etmilerdi .
Ayn eser, S. 270 vd. ingiltere, eskiden Trkiye'de malik bulunduu anak mlek ve hrdavat ticaretindeki rakipsiz durumunu kaybetmiti. Almanlar bitim elimizden ekip aldlar"; White in, S. 33. ingilizler, 1832 de Rusya'ya verilmi olan imtiyazlardan ikayeti idiler; ayn eser, & 33 vd, ingilizler, Ruslarn gizli bir anlama ile iran'da, yalnz yzde demek hakkn kazandklarna ianyorlardi; ayn eser, S. 36 not 1. 1571 Alak lkeler, 077000. Frank deerinde mal gnderdi; 1830 da bir devlet olarak kurulmu olan Belika 1069 000 (Sultan Mah-mud'un arap mteahhidi, Galata'da yerlemi bir Belika'l olan Le-moine idi; White II, 3. 94) Frank deerinde mal yollam idi. Alak lkelerin Trkiye'den satn ald maln deeri ancak 2 073 000 ve Bel-ika'mnki de 478 000 Frank idi. Trfeiye'ye yaplan thalatta Sardunya'nn byk bir pay vard: 2 397 000 Frank. Yunanistan'n pay ise daha da bykt: 43 000 000. Bunlara karlk Trkiye'ye yaplan I-talyan mal ithaltnn deeri 84 100, Yunan malnn deeri ise 400 000 Frank idi; Ubicini. 1572 Farley, S. 195 - 196 1573 Ubicini, Lettres, S. 287.vd. 1574 Kars. White, L S. 71. 1575 Ubicini, Lettes, S. 281 vd; \Vhite III, S. 36, not 1. 1864 de Bayezit ve Erzurum'dan geirilen mallarn deeri 100 milyon idi; bunda Trklerin paylar 3O0OOO na bile varmyordu; Millin^er, S. 179. 1576 Rosen, II.
1569 1570

Sayfa

338

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Bu sebepledir ki ngiltere, Ruslarn stanbul Boaznda yerlemeleri fikrinden daima nefret ediyordu. Kesin sonulu harpten ok ksa bir mddet nce White yle yazyordu: "Eer stanbul ve yaknlarndaki sular hlen mevcut veya yeni kurulacak olun bir devlete geecek olursa, Britanya'nn menfaatlar bundan ok byk zararlar grecektir. Bu takdirde yalnz bizim ticaretimiz sekteye uram ve Yakn Douda bizim siyas nfuzumuz gmlm olmakla kalmyacak, stelik donanma iin yapmakta olduumuz masraflar da -nemli lde artacaktr. nk biz deniz kuvvetlerimizi im di stanbul Boaznda duran tarafsz donanma seviyesine karmak zorunda kalacaz" 1577. Haddizatnda bu, 1839 da Chatham'm u beyanatna temel tekil eden fikrin ayni idi: "Osmanl Devletinin yaamakta devam etmesinin ngiltere iin hayat nemde bir zaruret olduunu sylemiyen bir kimse ile ben konumam" 1578. Dier taraftan Fransa, slhatn yaratt Osmanl Devletinde, kendi subaylarnn, mhendislerinin, retmen ve siyasetilerinin eseri olarak, kendisine yakan bir durumu muhafaza etmek istiyordu. 1851 yl sonunda III. Napoleon'un yeniden kurmu olduu mparatorluk, ancak byk bir zafer kazanarak hret elde etmek sayesinde kendini hakl kara bilirdi. Bu mparatorluk, btn bar teminatlarna ve mehur "L'Empire c.o.st la paix" gibi belgatl szlere ramen, I. Napoleon'un izinden yryor ve Fransa'da meydana gelen yeni durumu kmsiyerek III. Napoleon'un kendi imparatorluk unvanm bata tanmak istemiyen Rusya'dan 1579, 1812 deki hareketinin, yni Fransay istil ederek paralam ve Bourbon'lann vasisi roln oymyarak Fransa'y kk drm olmasnn cn almak istiyordu. Bundan baka Fransz mparatoru, "mmkn olduu kadar Trkiye'nin mrn uzatmay kendi devletinin menfaatine uygun sayyor du" 1580. O vakit Franszlar aiasnda Trkiye'yi en iyi tanyan Ubicini, kehanette bulunurcasna yle yazyordu: Eer Abdhnecid'in modernletirilmi Osmanl Devleti, gnn birinde kendini mdafaa etmek iin yeni bir istilya kar savamak zorunda kalacak olursa, "harp sahnelerinde tek bana kalmyacaktr" .
Aym eser. S- H - 115. Baron Lermot, yani Fedinand Morlet, La Turquie demasqu6e, Paris 1877, S. 101. 1579 Eflk'te Rus iggal kuvvetleri subaylarnn daha 1818 l-Fransz konsolosuna dostluk teminatlar ve Rus yurttalarnn Frajsa Cumhuriyetine kar besledikleri "hayranlk" hakknda bak: benim "Marturii istorice". Bundan baka geni tasvir kar: Felix Bamberg, Geschichte der oroentalisehen Angelegenheit m Zetraume des Pari-ser und des Berliner Friedons, Berlin 1892, Oncken serisi, S. 1 vd. 1580 "'L'interet de la France est que la Turquie vive le plus long-tonp possiblt;"; Lon:t, Expeditun de Syrie (18601861), Paris 1862, S. 12 not.
1577 1578

Sayfa

339

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Yeni Trkiye'yi ziyaret eden bir Fransz yle yazyor: "Hi bir zaman Rusya, siyaseti ile zafer kazanmadan nce silhla ftuhatta bulunmaz" 1581. Bu defa da yeni bir harp, Kus diplomatlarnn, gnden gne skm olan Dou Hristi-yanlar lehine basit bir notadan balayp zel bir grevle stanbul'a gnderilmi olan bir Rus yaverinin ltimatomuna kadar varan gayretleri ile, nceden haber verilmi oldu. ar Nikolay'n kanaatna gre bu harp, khnemi , i ki'vgalar ve reform zerinde kan fikir ayrlklar dolaysiyle ok zayflam olan Abdlmecit'in Devletinin tamamiyle paralanmas ve Ayasofya kubbesi zerine tekrar han dikilmesi ile sona erecekti. Trkiye'nin Karada'da yapt harp; Avusturya'nn 1852 de Kont Leiningen'i stanbul'a gndermek suretiyle araya girmesi -ki bu, Rus hareketini takliden yaplmtr-; Kuds'teki Mbarek Yerlere hangi mezhebin sahip olaca dvas yznden doan yeni bir mesele ve Fransa'nn bu ite Katolikleri tutacann muhakkak grnmesi; ite btn bunlar, ikyet ve isteklere vesile tekil ediyordu. 1810 danberi Ortodokslar Mbarek Yerlere hkim bulunmakta idiler. Fransz seyyah Forbin, 1819 da Ltin Kuds Krallarma ait mezar talarnn kaybolmu bulunduunu grd. Fakat ona, bunlarn uzun zamandan beri, yani 1S08 yazndan beri ortada bulunmad hakknda teminat verildi 1582. 1847 de Beyt ul Lahm'da Hazreti sa'nn beiine ait gm yldz kayboldu ve bu su Ortodokslarn zerine atldt. Fakat imdi Yakn Douda nfuzu artan Fransa, enerjik bir ekilde ortaya kmak suretiyle, ikinci Msr harbinde siyasette yalnz kalm olmasnn ve himaye ettii Mehmet Ali Pasa' yi hi de kendine yakmyacak bir tarzda feda etmek zorunda kalmasnn fena hatralarn silmek 1583 istiyordu. Bu srada Fransz, talyan ve spanyol aslndan olan Katolik rahipleri -uzun bir zaman bo kaldktan sonra 1845 de Kuds Katolik Patriklii mevkiine Valerga getirilmiti 1584, o vakte kadar daima rchan hakkna sahip bulunmu olan Ortodoks papaslar aleyhine Babli'ye mracaatlarda bulunmya baladlar. Gerekten de onlar, kendilerine daha elverili bir durum salamaa muvaffak oldular. Hele Fransa'da, daima artan bir din duygunun etkisi ile hareket eden ve

340
Sayfa

La Russie ne conquiert jamais par les armes ans avoir vaicu par la diplomatie"; Destrilhes, S. XXVII. 1820 tarihinde Kuds'teki durum hakknda bak: Forbin, S. 83 vd. 1818 de Kuds'te yalnz 40, Beyt ul Lahm'da 6, Nazareth'te 6, Ro-ma'da 4, Yafa'da 4 Fransz yayordu; ayn eser, S. 121, not 1. 1583 Akka tccarlar, 1841 den 1842 ye kadar, Napoleon'm Akk savanda kaybetmi olduu askerlerin kemiklerini topladlar; Louet, S. 216. 1811, 1812 vd. 1816 da iki muarz taraf iin karlan fermanlar hakknda bak: Thouvenel, Nicolas I er et Napoleon m, Les preliminires de la guerre de Crimee, Paris 1891, S. XXVIII vd. 1584 Ayn eser, S. 279.
1581 1582

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

dindar aristokrasi snf tarafndan tutulan kinci mparatorluun ku rulmasndan sonra Katolikler, Mbarek Yerler hakkmda daha parlak baarlar elde edebileceklerini umuyorlard . Bylece Ortodoks, Ermeni, Kpti ve daha baka mezheplerle Kuds'te ve Beyt ul Lahm'daki kutsal mezarlara ve Hazreti Meryem'in mezarna ait hizmetlerin grlmesi iini paylamakta olan Katolik rahipleri, 1690 da Sultan Sleyman'n vermi olduu imtiyazlara ve 1740 da yenilenen kapitlasyonlara 1585 dayanarak, kutsal eyalarn ve byk yangndan nce kendilerine ait bulunmu olan Mbarek Yerlerin geri verilmesini istediler 1586 . Daha 1850 mays sonunda Fransa'nn stanbul'daki temsilcisi General Aupick, Filistin'deki dindalarnn ii ile ilgilenmiye balamt 1587. Daha nce General Aupick'in himayesi altnda Bore ile Kardinal Ferreri arasnda Ortodokslarla Katoliklerin birlemeleri iin yaplan mzakereler hi bir sonu vermemiti 1588. Babli'ye ii incelemek zere bir tahkik komisyonunun kurulmas teklifi yapld zaman o va-kitki Dileri Nazr ok kltrl ve Fransz dostu li Paa, sene sonuna kadar cevabini vermedi . Bunun zerine Aupick, tabi olarak kskanlk sebebiyle, Avusturya igderi tarafndan da desteklenerek 1589, 1851 yl ocak aynda emir ve tehdit edercesine bir tarzda, Babli'den, 1740 kapitlasyonlarn son ve diplomasi bakmndan tamamiyle yrrlkte olan ekilleriyle tanmak ve tatbik etmek isteinde olup olmadn sordu. phesiz ki Fransa ile bir anlamazlktan kanmak ve fakat ayni ekilde de Rusya ile bir anlamazlk karmaktan saknmak istiyen li Paa, bu sefer de cevabm uzatyordu. Bunun sonucu olarak Avusturya diplomasisi tekrar ie mdahale etmek zaruretini duydu. Bu aralk Aupick, istanbul'dan ayrlarak yerine kont Lavalette tyin olundu. Fakat bundan sonra da Fransa, Mbarek Makamlar meselesinde ayn
Bunlarn iindekiler bak: Ubicini, La Question d'Orent de-vant l'Europo, Paris 1854, S. 250 vd. Kars. Kuds'te konsolosluk yapm olan Rosen'n verdii bilgi, n, S. 183 vd. 1587 Baberg, S. 28 vd. 1588 Kars. Forcade, Histoire des cause de la guerre d'Orient d'ap-res des documents franais et anglais ("Correspondance respecting the rights a iv* privileges of the latin and greek churches in Turkey"), Paris 1854; Poujoulat, La France et la Russie Constantinople, Paris 1853; (Jomini), Etde diplomatique sur la guerre de Crimee par un anelen diplomate, Petersburg 1878, 2 cilt; C6sar Fantin, Histoire de la rivalit et du protectorat des Eglise chre'tienes en Orient; Mislin, Les Saints Lieux, 3 cilt; (Fuat Efendi,), La Veritt sur la question des Leux Saints par quelque'un qui la salt, Malta (?) 1893; Eug. Bore", Ouestion des Lieux Saints, ve Re'ponse la brochure de Monsteur Eugene Bor, Constantinople (Patrikliin ve Padiahn Rum doktorunun iki bror, kara. Bamberg, S. 30); Wurm, Geschichte der orien-talischen Frage, Leipzig 1858, Bu eserlerin bazlarndan faydalanmak, imkann bulamadm. 1589 "Eastern Papers" I, S. 5; Sturdza II, S. 11 - 12. ene kar. Testa. Rece des Traits de la Porte otomane, Paris 1S64 vd., cilt III de verfn vesikalar.
1585 1586

Sayfa

341

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Sayfa

342

hareket hattn takip etti. nk bu srada Louis Napoleon imparatorluunu iln etmee hazrlanyor ve bu ite dindar konservatifler tarafndan desteklenmek ihtiyacn duyuyordu. Maysta yeni Fransz elisi, 1740 kapitlasyonlarn tanmak isteyip istemedii sorusunu Babli'ye yeniledi. Bu defa bir tahkik komisyonunun kurulmasna yalnz muvafakat edilmekle kalnmad, fakat byle bir komisyonun hemen tekili istendi . Bu komisyonda Mslmanlarn bir tek temsilcisi vard ve bu da Divann batercmam idi. Rum. Patriinin de biricik temsilcisi Aristarkhi Bey idi. Buna karlk Fransa, iki kii tarafndan temsil olunuyordu. Bunlardan biri, Fransa'nn Kuds konsolosu, tekisi de stanbul'daki elilik tercman idi 1590 . Fakat Rus arnn mdahalesi, bu komisyonun olduka ilerlemi bulunan almalarm boa kard. Ayn yln ekim aynda stanbul'a gelen bir mektubunda ar I. Nikolay, Ortodokslarn lehinde olan statkonun herhangi bir ekilde bozulmasn protesto etti. Bunun zerine hemen Rus isteine boyun eilerek komisyon datld ve yerine yalnz Trklerin, mir ve kazaskerlerin itirak ettikleri yeni bir komisyon kuruldu. Lavalette, daha nce verilmi olan bir kararn bozulmasn bouna protesto etti. Hatt elinin son mhlet olarak aralk aynn sonuna kadar bir zaman vermesi ve eer bu mhlet iinde istekleri yerine getirilmezse Babli ile mnasebetleri kesmee karar vermi bulunduunu sylemesi de kndisine bir baar kazandramad. 26 ocak 1852 de Reit Paa Sadrazamlktan ekildi ve yerme Rauf Paa geti 1591. 10 ubatta Padiah, babasnn "dostuna" ve Devletinin koruyucusuna isteklerinin yerine getirilmi bulunduunu bildirdi. Fakat aym zamanda Franszlara da Beyt ul Lahm kilisesinin byk kaps iin -O zamana kadar bir yan kapdan faydalanmlard- kendilerine bir anahtar verilecei ve kilisede Haz-reti Meryem'in mezar bamda yin yapabilmek hakknn tamnanaca vaad olundu (9 ubat 1852). Buna karlk Ortodokslarla o zamana kadar tek bana hak sahibi bulunmu o-ln Latinler, Islmlara ait bir minberi de bulunan kiliseye senede ancak bir defa girebilecekler ve ibadetlerini alen olarak yapabilecek lerdi. Fakat Rusya, bu kadar kk bir baar ile tatmin edilmi deildi. Ruslarn grne gre Babli, o zamana kadar-ki durumu tandn bir ferman kararak resmen ifade etmeli idi. Osmanl hkmeti, bu Rus isteini
1590 1591

Rosen; Ubicini, S. 46 vd. Ubicini, Turquie actuelle, S. 154 not.

Sonra Reit

Paa, 4 martta geri geldi. Kar. Thuvenel, S. 11 vd.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

de 8 ubat 1852 de kard resm bir belge ile yerine getirdi 1592. Bundan bir gn nce izinli olarak Paris'e gitmi olan Fransz elisi Lavalette, temmuzda grevi bana dnd ve ok gemeden meselenin Latinler iin hi de arzu edilen bir ekilde olmyan bu hal suretiyle ilgilenmek zaruretini duydu. Bu siyas artlar iinde Sadrazam Reit Paa, tekrar iktidardan ekildi ve yerine 15 austosta li Paa geti . Beliki Afif Bey, Padiahn fermann hi nazar dikkati celbetmeden ve gizli olarak Patrie vermek zere eyllde Kuds'e gitti. Fakat Patrik, Rus konsolosu ile anlaarak, bu imtiyaz fermannn kabuln ark Kilisesinin byk bir bayram ekline soktu. Ltin papaslar komiser tarafndan aktan aa azarlandlar 1593. Ortodokslar, fermann trenle okunmasn istedilerse de bu istekleri kabul olunmad. Ortodokslar, byk kapnn anahtarn vermek istemedikleri zaman, Dileri Nazr Fuat Paa -3 ekimden beri Mehmet Ali Paa Sadrazam bulunuyordu 1594 -, Fransaya kar giriilen taahhtlerin bu ekilde yerine getirilmesini tasvib edemiyeceini bildirdi. Ruslar, yumuak huylu elileri Titof'un yerine Oserof'u stanbul'a gnderdiler. Yeni eli, Kk Kaynarca Bar Antlamasnn yedinci maddesini ileri srmee balad. Gerekten de bu maddede, Rusya'nn Osmanl mparatorluu iinde yayan dindalar iehine sz sylemee hakk olduuna dair mhim bir kayt bulunmaktadr. Baka trl Babli, "Hristiyan dinini", yani ark Kilisesini korumak mkellefiyetini Rusya'ya kar zerine almaz ve bu devletin elisine, stanbul'daki Rum reaya iin ayn elinin vesayeti altnda yeni bir kilisenin inasna msaade etmezdi. Her ne olursa olsun, Rus diplomasisi, "antlamalara dayanarak" Ortodoks mezhebinden olan Hristiyan reayann daima lehinde almt 1595 . 15 aralkta Padiah, fermann Kuds'te aktan aa o-kunmasna m -.uade etmek suretiyle, dorudan doruya kendisi sz alm, oluyordu 1596. O zaman yeni mparatorluu kurmakla ve ir.MI karmaa hazrlanmakta olan Cumhuriyetilere kar tedbirler almakla megul bulunan ve imdilik ar incitn^.'; istemiyen Fransa, bu defa da sustu. Hatt mparato rluk ndkmeti, daha ileri giderek Petersburg'daki Fransz elisiitf. Rus devlet adamlariyle mmkn olduu kadar bar yolundan ayrlmamak suretiyle
1592 1593

Ubicini, Question d'Orient, S. 20 vd. Kinglake, L'invasion de la Crime, tercmesi Kracher tarafndan, I, Bruxelles 1864, S. 36 vd. 1594 Ubicini, La Turquie actuelle, S. 150 - 152. 1595 Oserof'ur. taknm olduu tavr hakknda kar: Jasmund, Aktenstcke zr "rientaUschen Frage I, Berlin 1855, S. 6 vd; Bamberg, S. 35 - 36. 1596 Ayn yp/; Rosen, S. 153.

Sayfa

343

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

344
Sayfa

meselenin hallini tavsiye etti Dier taraftan, d siyaseti artk Aberdeen tarafndan idari ;dilen ve harp taraftan olmyan ngiltere de, Rus bakentin*! ayni d verdi 1597.Bylece I. Nikolay, oyunu tamam p-e kazanma benziyordu. imdi ar, Fransa'nn iinde bu'unduu skntdan faydalanarak, yalnz bir mezhebin deil, fakat Padiahn tebaas arasnda ayni dine inananlardan hepsinin hmisi olarak ortaya kmakta ve bunu br antlama ile tantmak srasnn geldii kanaatnda idi. Dmann Zablyak'a 1598 hcumu zerine 1852 aralk aynda byk bir ordu ile harekete geerek Karada'n ierilerine kadar girmi bulunan mer Paa'nn merhametsiz ve pervasz icraat, Rus hkmdarnn ezeli dman zerine atlmak duygularn bir kat daha kamlyordu 1599. Esasen Karada Prensi Danilo, ksa bir zaman nce Petersburg'a giderek an ziyaret de etmiti. Muhakkak ki ar, salt bir ounluu Rus dman olan Trk devlet adamlarn, Mslman halk arasnda kstah ve a gzl "Moskoflara" kar beslenen ve gayet ak olarak grlen kin ve garezi gz nnde bulundurarak, Trkiye'de etin bir mukavemet ile karlamak ihtimalini hesaba katmt. Fakat bu takdirde o, "hasta adam" diye vasflandrd khne Osmanl Devletine ldrc yumruu indirecekti. Bu siyas buhranda Fransa, Rus siyasetine o kadar uysallk gsteriyordu ki, onu cidd bir dman saymak doru olamazd. Gerekten de ksa bir zaman nce Fransz Dileri Bakan Drouyn de Lhuys, kendisinin o zamana kadar urunda mcadele etmi olduu haklarn nisbliinden bahsetmiti 1600! 1848 ihtilllerinde Nikolay tarafndan kurtarlm bulunan Avusturya ise, o tarihten beri ekseriya Rus telkinlerine ve rneklerine gre hareket ediyordu. stelik da ha 1833 te Avusturya, Trkiyenin muhtemel bir paylalmas iin ar ile bir szleme imzalamt. Rus hkmdarnn akrabas olan Prusya Kiral ise, arn deta himayesinde bir devletin bakan gibi idi. Geriye, 1852 de araclk roln zerine almak istiyen ngiltere kalyordu. I. Nikolay, nezdinde-ki ngiliz elisine 1853 yl ocak ve ubat aylarnda Trkiye'nin muhtemel bir paylalmas iin dorudan doruya bir teklifte bulundu . Bu teklife gre arn kendisi -hem de yalnz "hami" olarak- Rumanya, Srbistan ve Bulgaristan' alacak, kuzeni olan ngiliz Kiralna ise Girit, Msr ve ilh... gibi memleketler decekti; stanbul serbest liman olacakt 1601. Bu teklife
Forcak-, S. 34 vd. Hecquard S. 80 vd. 1599 Ksen, S. 160 vd. 1600 Bamberg, S. 37 - 38. 1601 Rosen, S. 158.
1597 1598

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Londra'nn ancak 9 eyllde verdii red cevab henz gelmeden 1602 Petersburg'da arn harp yaveri Menikof un olaanst eli olarak stanbul'a gnderilmesine karar verildi. Ayn ayn 28 inde Menikof, aralarnda Karadeniz'deki Rus donanmas komutan Kornilef in de bulunduu amirallerden, generallerden ve diplomatlardan teekkl eden parlak bir maiyet erkn ile Rus deniz kuvvetlerine mensup "Grler" adl gemi iinde stanbul nne geldi 1603. Daha on bir gn nce stanbul'da Leiningen'in istekleri, Klek ve Suttorina toprak eridinin Karada'a braklmas ve Dra'n serbest bir liman haline getirilmesi artlar mstesna olmak zere, kabul olunmutu. Leiningen, bu istekleri ne srerken be gnlk bir mhlet vermi ve reddolunduu takdirde Ban Jelai'in komutasnda Avusturya ordularn Bosna'ya sokmakla Babli'yi tehdit etmiti. Fakat Trkler, Karadallarla bar yaptlar; gayrmemnun Bosnallara imtiyazlar ve Avusturya tebaasna tazminat verdiler 1604; bylece, kendilerinin korku ile bekledikleri gibi, ar araya girmeden meseleyi kapatmya muvaffak oldular. imdi Menikof, ftursuz hareket etmek ve Babli'den byk fedakrlklar istemek zorunda idi. II. Katherina zamanndan beri Rus himayesinde bulunan Karadallarn, bu defa Avusturya'nn hi allmadk derecede enerjik bir mdahalesi ile kurtulmu bulunmalar, Rus olaanst elisini bu ekilde hareket etmi -ye daha ziyade tevik ve tahrik ediyordu. Bylece Menikof, zerinde sokak elbisesi olduu halde ve fakat husus bir kabulde hazr bulunmak zere , dorudan doruya Padiahn enitesi olan Sadrzam Mehmet Ali Paaya 1605 gitti. Rus elisi, ald talimata gre Osmanl Dileri Bakan Fuat Paaya hi bir sayg gstermemiti. stelik de hakknda aktan aa beyanatta bulunarak onu aldatc bir nazr, "ministre fallacieux" olarak vasflandr-mt. Bylece arn temsilcisi. Fuat Paay mevkiinden ekil-miye zorlam ve yerine Rfat Paann gemesini salamt 1606. Bu marur Rus, Sadrzam da
Daha nce ngiliz hkmeti u ifadede bulunmutu: "En ce qui concerne la Grande Bretagne, le Gouvernement de S.M. dclare une fois pour toutes qu'il renonce toute intetion et & tout dsir de posseder Constanti nople"; "Eastern Papers" V, S. 6; Sturdza, II, S. 26. 21 ubat tarihli bir nota ile Nesselrode, ingiliz hkmeti nezdinde arn sert ifadelerini hafifletmek teebbsnde bulundu. 1603 Onun pervaszca, fakat tam zamannda ifa etmi olduu talimatlarn ilk defa olarak Jomini yukarda ad geen eserinde I, S. 159 vd. vermektedir. "Russische Revue", yl 1873, Bogdanovi'in makalesi ile birlikte: bundan faydalanmak imkann bulamadm. 1604 Rosen, S, 163 - 164; hususiyle R. Beer, Die.orientalische Politik Osterreichs, Leipzig 1883, Bolm: "Der Krimkrieg". 1605 Kars. onun hakknda Millinger, S. 306 - 307; Destrilhes S. 83 vd., 98 vd. 1606 Millinger, S. 283; Ubicini, Question d'Orient, S. 36 vd. (59) Bamberg, S. 54 - 56.
1602

Sayfa

345

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

drebileceini mid ediyordu. Bu takdirde Sadrazamla geirmek istedii aday. vaktiyle Hnkr skelesi Antlamasn imza etmi ve Sultan Mahmud'un dul kalan zevcesi Sultan'n itimadn kazanm bulunan (55) Hsrev Paa olmasa bile, hi olmazsa geen yln nisannda mevkiden ekilmi olan Reit Paa idi. Halbuki ngilizler, Reit Paay kendilerinin en iyi dostu olarak gryorlard 1607. Babli zerinde byk nfuz sahibi bulunan Rum reayadan Aristarkhi ile Vogoridi, bunun salanmas yolunda alyorlard Fakat, sylendiine gre Devletin erefsizlie drlmesine muvafakat etmektense altun, gm ve mcevher satmay tercih edeceini beyan etmi bulunan Mehmet Ali Paa, mevkiinde kuvvetli bir surette tutunu-yordu 1608. Sadrzam, Menikof isteklerinin reddedilmesini salamak iin, Mehmet Rt Paa ile ibirlii yapt. Ayn zamanda da Rusya tarafndan bir harp iln edilmek ihtimali gz nnde tutularak hazr bir ordu ile mdafaada bulunabilmek iin lzungelen btn tedbirler alnmt 1609. Rus olaanst elisi 8 martta Padiah tarafndan kabul edildi ve ancak 19 martta isteklerini aa vurdu: Bunda, Babli'nin ald son tedbirler dolaysiyle din ve ahs duygular derin bir surette yaralanm olan ar, bir yl nce bizzat Osmanl Hkmdar tarafndan yaplan vaitlerin yerine getirilmesini ve istikbal iin garanti verilmesini istiyordu. Lkin ok gemeden bu esrarl sis biraz daha silindi ve Trkler, Ak-kerman Antlamasna benzer yeni bir senet tasars karsnda kaldlar. Buna gre Ortodoks mezhebine mensup olan Rum ve Ruslara, o zamana kadarki durum bir tarafa braklarak, rakiplerine bilhare verilecek olan imtiyazlar da salanm olacakt; Ruslar, dindalarnn tabi ve tannm m -dafii sfatiyle, Osmanl mparatorluunun her tarafnda orta* ya kmak ve Kuds'te kendi milletinden ziyaretiler iin bir kilise e bir imaret ina etmek hakkna mlik olacaklard 1610. Bunlardan baka Menikof, Rum Patriinin kaydhayat art ile atanmasn ve bu sayede ar tarafndan korunmakta olan bir dinin bundan byle artk keyfe gre azillerle aalanmamasn talep etti 1611. Babli ise, mbrem bir hale girmi olan meseleyi uysal davranmak

346
Sayfa

1607 1608 1609

Destrilhes, S. 171 - 172. Jouve, Voyage la site des armees aUiees en Turquie ete., I, Paris 1855, S. 69. Destrilhes, S. 90 - 91. 1610 "Eastern Papers" I, 3. 134, 144 vd.; Sturdza II, S. 45 vd., 74 vd.; Ubucini, S. 38, 50 - 52, ve bilhassa Bamberg, S. 56 vd: Bam-bergr,, kendisine petersburg'da verilmi olan Menikof teklifinin maa metnini Stratford Canning teklifinin Trkeye tercme edilmi metni ile mukayese etmektedir. 1611 Kars. Rosen, S. 167 - 68.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

suretiyle halletmekte asla acelecilik gstermiyordu. Hele Menikof un yeni gizli artlardan ve hususiyle Rusya'y Ortodoks Kilisesinin hmisi olarak tanmak zaruretinden -buna karlk olmak zere Ruslar, 400 000 kiilik bir ordu ile Osmanl Devletini bat devletlerine kar mdafaa edeceklerdibahsetmesi, Babli'yi ii bsbtn uzatmya sevke-diyordu . Bu arada Fransz elisi Lavalette, geri arlmt. Bunun sebebi, Fransz donanmasnn anakkale -nne gelecei tehdidini ihtiyatszca vaktinden nce yapm olmas idi. Artk Fransz donanmasnn anakkale nne gelmesi yaknlamt 1612. ngiliz igderi Albay Rose de Amiral Buda'nn komutasndaki donanmay Malta'dan Trk sularna getirmek teebbsnde bulunmu, fakat bu teebbs Petersburg'dan gelen telkinlerin tesiri ile hkmeti tarafndan tasvip olunmamt 1613. Bu olaylardan sonra stanbul'da Trkler, izah edilmesi kolay bir sabrszlkla Bat devletlerinin yeni elilerini bekliyorlard. Gerekten de Dou ilerini iyi bilmekle n kazanm bulunan Stratford Canning ile Mr. de Lacour, nisan banda stanbul'a geldiler 1614. Daha im diden hatr saylr derecede kuvvetli bir Fransz filosu Sala-mis'e, Atina yaknlarna gelmi bulunuyordu. Burada Kral Otto, romantik mavirler ve kam kaynyan "yurtseverler" ile etraf evrili olduu halde, gereinden fazla mtevazi olan kendi ahs iin Bizans Devletini yeniden kurmak hlyasiyle yayordu. Ayn zamanda Fransa, Petersburg hkmetinden, Rus asker kuvvetlerinin hudutta ve Sivastopol Umannda ylmasnn sebebini sormutu 1615. Daha kn yukarda sz geen Stratford Canning'i stanbul'a gndermi bulunan ngiltere ise, gemilerini imdilik Malta'da bekletiyordu . 19 nisanda Menikof Babli'ye bir nota verdi. Bu notada hi allmadk tarzda hakaret edici szler kullanyor ve gerek eski Dileri Bakan 1616, gerekse Padiahn kendisi muaheze olunuyordu. Ayn notada sylendiine gre Padiah, Fuat Paann hareket hatt yznden "yksek dostluk vazifelerine" olduu kadar "bir hkmdarn erefine" de yakmyacak bir duruma girmi bulunuyordu. Menikof gene bir takm garantiler verilmesini istiyordu. Hem de bu garantiler "resm taahht"
Fransz hkmetinin Petereburg ve stanbul elilerine gndermi olduu talimatlar bak: "La France et la Rusaie, Queation d'O-rient", S. 25 vd.; bundan alnma: Sturdza, H,S. 51 vd. 1613 Forcade, S. 68 vd 1614 Rosen, S. 168 vd.; Kinglake, I, S. 87 vd. Teni eli hakknda Rusya'nn bekledikleri: Babmberg, S. 60. 1615 Rosen, S. 179. 1616 DupUclt*. failadeuc, mandataire malavis* et peu conaden-cieurc"; Ubcini, S. 39 - 40 ;"Eastern Paper", J, S. 158 vd. Sturda II, 8. 76 vd.
1612

Sayfa

347

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

mahiyetinde olacak ve "Babli'nin ve Rusya'nn tebaalarndan byk bir ounluun inand ve nihayet Rus mparatorunun mensup bulunduu dine" ili-miyeceini teminat altna alacakt 1617. Babli'nin zerine alaca mkellefiyetler, bir antlama deerinde olacak 1618 bir belgede tesbit edilecekti. Fakat Rus olaanst elisi, imdilik yalnz Mbarek Yerler meselesi ile megul oluyordu: Mesih'in yakaland Gethsemane tepesinde Ortodokslara rchan hakk verilmesini, kutsal mezar kubbesinin Osmanl hkmeti tarafndan yeniden ina edilmesini ve buna "baka mezhepler temsilcileri kantrlmakszm yalnz Rum Patriinin itirak ettirilmesini", teknik artlar msaade ettii takdirde kiliseye yaslanm olan haremin haddi zatnda bu. iinde bz binalar bulunan bir bahedir- yklmasn istiyordu. Ferman ve hatt eriften baka Babli Dou Kilisesinin "Rum - Rus - Katolik mezhebinin imtiyazlar muhafaza edileceine" dair bir de senet mzahyacak ve bu Kuds'te teki mezheplerin itiraki veya ademi itiraki ile olacakt" 1619. Fakat Rus elisi, Padiahn teki devletlerle mnasebetleri bakmndan nemli olacak mahiyette "siyasi tvizler" asla istemediini beyan ediyordu. ingiliz elisi Canning'in de tleri zerine Babli , Mbarek Yerler meselesi hususunda Ruslar tamamiyle tatmin etti: Menikof un istemi olduu artlarla her iki ferman da mays banda karld 1620; Yalnz Kutsal Mezar Kilisesine bitiik olup imaret ve yatakhane olarak kullanlan binalar gibi aslnda nemsiz meseleleri Babli nazar itibara almamt. Bylece Rus elisi, Beytul Lahm Kilisesi anahtarnn Ltinlere verilmi obuasnn onlara hi bir rchan hakk, hatt Ltin bir kapucu kovmak hakkn bile vermediine dair teminat ald. Gm yldz ise sadece "Padiahn Hristiyan milletlerine vermi olduu resm bir htra" olarak saylmal idi 1621. Nihayet Meryem Ana'nn Mezar Kilisesinde ilk nce Ortodokslar ve en sonunda Latinler ibadetlerini yapacaklard 1622. bu ekle dkld halde Menikof, bir senet yaplmas bahsinde ayak diremekten vazgemedi. ddia ettiine gre stanbul'a gnderilmesinin ana amac, byle bir senedin meydana getirilmesi idi; gya ar, son

348
Sayfa

"II les veut formelles, positives et assurant I'fnviolabilit du culte profess par la maporit* des sujets chrtlens, tant de la Subli-me Porte que de la Russie, enfin par l'Empereur lui-mftme"; Ulbicini. S. 39. 1618 Dans un acte 6quvalant un trait"; ayn eser, S. 40. 1619 "Excluaivement ou en partidpatlon avec d'autres ritea Je-rusalem, ayn esen S. 41. 1620 Ubicini, I, S. 42 vd. 1621 "Comraeun souvenir solennel la nation chretiennee de ntre part imprial. 1622 Ayn eser, S. 45 - 46.
1617

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

gnlerde bunun temini iin kendisine talimat gndermiti. Bu senet, yalnz "Dou Ortodoks mezhebinin" Padiah tarafndan korunmasn, fermann "Rus hkmetine kar resm bir taahhtname" haline getirilmesini, Kuds'te Rus ziyaretilerinin bat milletlerine mensup ziyaretilerle msavi tutulmasn takviye edecekti 1623. mirane bir tavr taknan marur Rus elisi, bu isteklerine kar Babli'nin cevab iin verdii mhleti 10 maystan daha ge bir zamana uzatamyacan bildirdi; sonra da daha ileri giderek "en can skc taahhtlere tevessl edecekti 1624. Babli'nin cevab, amcak son gn verildi. Bir gn nce, yani 9 maysta Padiah, Stratford' husus olarak kabul etmi ve icabnda ngiliz donanmasnn yardm edecei va'dini almt 1625. Babli'nin cevab, Rus isteklerini nazike red-ediyordu. Padiah "hkmranlk haklarn" muhafaza etmek kararnda idi; Trkiye'deki Ortodokslar, Padiahn, stelik kendisi tarafndan mevzuat gereince ve byk bir ihtimamla korunan tebaas idiler: Bunlar hakknda bir anlama akdetmek, kendi kendini kltmek demektir ki buna hibir hkmet raz olamaz; drst bir dost sfatiyle Rus mparatoru bunu takdir etmelidir 1626 Fakat Menikof, bu cevab a-linca stanbul'dan kp gitmedi. Babli'nin notasnda aklanmakta olan itimatszla kar kendini korumak iin yal-taklanc szler buldu. "Kendi efendisinin sevgi dolu duygular ibzal" ettiinden 1627, Padiahn "kutsal ve dokunulmaz kuvvetinden", fakat ayn surette Ortodo ks dininin "mukadder mdafii" -Tpk Fransa ile Avusturya'nn yabanc ve say bakmndan nemsiz Katolikler iin olduklar gibi-olarak tannmak hakkndan bahsetti. Yeni mzakerelere balamak zere ayn 14 ne kadar bekliyebileceini beyan etti 1628. Menikof, Babli'nin kararm renmek zere 13 temmuzda Sadrzamn kkne davet olundu. Topu Nazr Ahmet Paa da oraya gitti. Fakat kendi mtad tavr ve hareketlerine uyan Rus elisi, szde Rum dostlar tarafndan yanl yola sevkedildiinden, kabul edilmek msaadesi istemeksizin Padiahn sarayna gitti. Padiah ok sevdii annesinin 1629 lm dolaysiyle byk bir matem iinde bulunup cuma gn olduundan
Ayn eser, S. 46 vd. Ayn zamanda "Eastera Papers", V, S. 165 vd.; Sturdza IX, S. 82 vd. Ayn yer. Jasmund, Aktenstcke zur orient&lischen Frage, Berlin 1855, I, S. 81 v d; Kinglake, S. 134 vd. 1626 Ubicini, 8. 53 - 56; ayn zamanda bak: Sturdza II, 3. 86 - 87. 1627 "Epanchement affectueuc". 1628 Ubicini, S. 56 - 58; ayn zamanda "Eaatern Papers", I, S. 197 vd; Sturdza, II, S. 87 vd. 1629 White, I, S. 175 ve not 1; m, S. 5 vd.
1623 1624 1625

Sayfa

349

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

camiye gitmek zere idi. Gerekten de Rus elisi kabul salonuna kadar girdi. Fakat Abdlmecit, sadece nazrlarnn neticeyi sylemek yetkisini aldklarn ona sylemek iin grnd ve hemen perde kapand. Bunun zerine mutaazzm eli yapayalnz kald. Osmanl devlet adamlar, kendilerini tahkir etmi olan Menikof e grmeyi reddederek istifanamelerini verdikleri zaman, Rus elisi, skk bir durumda ve utanarak gitmek zorunda kald 1630. Bununla beraber Menikof, baka bir ekilde olsa da, projesini, yeni Sadrzam Arnavut Mustafa Naili Paa ile tekrar Dileri Bakanlna getirilen Mustafa Reit Paaya kabul ettirebileceini umuyordu. Reit Paa, bunda yalnz "din imtiyazlar" bahis mevzuu olduu kanaatnda idi ve yeni den be gnlk bir mhlet istedi. Reit Paa'ya, tamamiyle ilgisiz olan Rusya'ya kar Babli'nin hareket tarznn tahkir edici bir ey olduu 1631, nk Rusya'nn "din eitliine, yllardan beri tesbit edilmi olan balara ve coraf duruma dayanmakta bulunduu cevab verildi. Menikof, meseleleri mnferit olarak ele alp halletmei -ki Stratford Cannig byle bir tavsiyede bulunmutu-, yersiz ve kendisini aa drc bir i diye sayarak reddetti. Hi vakit geirmeden Rus eliliini kaldrarak stanbul'dan gitmek niyetinde olduunu ileri srd: lerde Rus kveti, Rum - Rus Kilisesinin menfaatlerini koruyacak ve bu suretle Osmanl Devletinin bekas 1632 tabi olarak tehlikeye decekti 1633. imdi Babli, Rus elisine cevap olarak, Padiahn Kuds'te Rus kilisesi ve Rus imareti ina edilmesine artk msaade etmi olduunu 1634; ve -Stratford'un tlerine uyularak 1635- Rum tebaasnn tannm ba ve temsilcisi sfa-tiyle Patrie, ve Hahambana varncaya kadar btn dini cemaat reislerine bir ferman ile haklarm muhafaza ve her eit mdahaleye engel olacan vaad etmi bulunduunu bildirdi 1636. Dier yandan Babli, "daha nce Fransa ve Rusya hkmetlerine haber vermeksizin", Hristiyan tebaasnn durumlarnda herhangi bir deiiklik yapmyacam da zerine ald. ngiltere, Fransa, Avusturya ve Prusya temsilcerinin araclk tekliflerini dorudan doruya reddeden 1637 Menikof, hemen resm bir
1630

Ubicini, S. 59 ve not 1. "Attttude nsultante pour la Russie". 1632 "La statolite de l'Empire Ottoman". 1633 Ayn eser, S. 62 - 66; "Eaatern Papers", I, S. 206 vd.; Sturdza II, S. 89 vd. 1634 Ubicini, S. 66 - 68; Sturdza n, S. 91 vd. 1635 Kinglake, S. 132 - 133. 1636 Ubicini, S. 76 vd. 1637 Kinglake, S. 140 - 141.
1631

Sayfa

350

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

senet yerine Babli'nin verecei basit bir notay kabul etmee hazr olduunu bildirdi 1638. Bu istei de kabul olunmaynca son beyanatn yapt: Rus elisi, Rum Patriine bir imtiyaz senedi verileceine dair Trk vaadi mnasebetiyle, arn dindalarnn yalnz "din imtiyazlara" deil, fakat ayn zamanda zikredilmemi ve bundan dolay muhataraya dm olan daha baka imtiyazlara da sahip bulunduklarn hatrlatt; bu hli, Rusya'ya kar dmanca bir hareket saydn bildirdi. Bu beyanatndan so nra Menikof. stanbul'dan kp gitti 1639. Ayn ayn 26 sm-da Rus igderi Ozerof da Osmanl bakentinden ayrld; fakat sekreter ile tercman Trk bakentinde brakt. Bununla beraber harp, henz alm deildi. Evvel siyas anlamazln mcadelesi, Nesselrode'nin harpci bir dille yazd notalar ile Petersburg'da yaplmak gerekiyordu. Aym 31 inde Rus anslyesi, ngilizlerin btn itirazlarna ve tereddtlerine ramen 1640, Menikof'un hareket tarzn arn tamamiyle tasvip etmekte olduunu; alt aydan beri Besarabya'da ylm bulunan General Dannenberg komutasndaki Rus ktalarnn, "materyel garantilere" elde e-dilmesine ve Padiahn yola getirilmesine kadar istenen "manev teminat" zorla elde etmek amaciyle, "bir ka hafta iinde" hududu geeceklerini aklad: Eer Trkiye bu tehlikeden saknmak istiyorduysa, elinin stanbul'da brakt bir anlama mahiyetindeki "nota" yi, hi deiiklik yapmakszn imzalamak ve Odesa'ya gndermeli idi 1641. Bunun zerine Trk Dileri Bakan, sakin bir lisanla: Trki-yenin bir "taahhde"' girmek istemedii, nk bunu yapamad gibi buna mecbur da olmad cevabn verdi 1642. Bununla beraber Padiah, Petersburg'a olaanst bir eli gndererek daha baka bir esas zerinde mzakerelere girimee hazrd 1643. imdi stanbul'da yalnz Rus tercman kalmt. Nesselrode ise bir sirkler kaleme ald ve bunu kard 30 maystan itibaren sekiz gnlk son bir mhlet daha verdi 1644. Fakat onun fazla bir ii kalmamt. Paris'te hazrlanan ve Londra'da
Ayn eser, S. 141 vd. Ubicini, S. 69; "Eastern Papers" I, S. 253 vd; Sturdza II. S. 92 vd. 1640 Kinglake, S. 169 vd. 1641 Ubicini, S. S0 - 82, 101 - 104; "Eastern Papers" I, S. 245 vd.; Sturdza II. S. 104 - 105. 1642 Ubicini, S. 83 vd.; "Eastern Papers" I, S. 310 vd.; Sturdza II, S .131 vd. 1643 Ayn yer. 1644 Ubicini. S. 87 vd.; "Eastern Papers", I, S. 279 vd.; Sturdza II, S. 118 vd. Haziran sonunda istanbul'da arkadalar ile bir anlamaya varmak in Avusturya temsilcisinin yapm olduu teebbs hakknda bak: "Eastern Papers", I, S. 331 vd.; Sturdza II, S. 136 vd. ve bilhassa: Beer.
1638 1639

Sayfa

351

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

kabul olunan 1 temmuz tarihli bir Trk notas tasars, i iten getikten sonra geldi . 27 haziran gn kan Petersburg gazetesinde bir gn nceki tarihli bir beyanname yaynland. Buna gre ar, Ortodoksluun hmisi sratiyle baz tedbirlere bavurmak ve Memleketeyn Prensliklerini rehin olarak elinde tutmak zorunda bulunuyordu 1645. Fakat bunun iin bir harp amak veya herhangi bir ekilde yeni toprak kazanlar salamak istemiyordu; ancak Babli mukavemette devam ettii takdirde ar, Rusya'nn haklarn mdafaa etmee giriecekti 1646. Pruth boyundaki Rus kuvvetleri komutan Prens Gorakof, hemen nehri geerek 3 temmuz gn "Budan ve Eflk ahalisine" antlamalarla temin edilmi olan durumlarn, yeni kanunu ve bar iinde almalarm korumak arzusunda olduunu bildirdi 1647: Memleketeyn Prensleri bundan byle vergi vermemeli ve stanbul ile mnasebetlerini tamamiyle kesmeli idiler 1648. Rus hkmetinin daha nce verdii mkerrer teminata ramen Menikof'un istediklerini Padiahn "tebaasndan byk ounluk" zerindeki haklarna tecavz olarak sayan ve 1841 antlamasna gre Osmanl Devletinin resmen Avrupa byk devletlerinin mterek garantisi altnda bulunduunu hatrlatan 1649 ngiltere ile Fransa, donanmalarn anakkale'ye gnderdiler. Bunun zerine Rus anslyesi Nesselrode, bunu bir "denizden igal" sayarak, bunun Rus ordularnn Budan'a girmelerini taroamiyle hakl klan bir hareket olduunu ileri srd 1650. Hatt Nesselrode, Ruslarn alm olduklar tedbirlere Bat devletlerinin hareketlerinin sebep olduunu ileri sryor ve byle bir anakronizma'ya herkesi inandrabileceini zannediyordu. Hemen, ayn 22 sinde Babli, protesto etti. Fakat bu protesto, ancak Avusturya hkmetinin uzatp durduu bir a-racl ile yapld. Temmuz banda mevkiinden ekilmek zorunda kalm, fakat bir ka gn sonra gene yerine getirilmi 1651 olan Reit Paa, bar kurtarmak gayretlerinde bulu"Par l'occupation des Principautls, nous voulons avoir ent-re les mains un gage" ilh.. Ubicini, S. 115 - 117; "Eastern Papres", I, S. 323 vd.; Sturdza II. S. 145 - 146. 1647 Ubicini, S. 126 - 123; -'Corespondenta lui tirbei Voda"" I, S. 227 vd. 1648 Ubicini, S. 15S vd.; Tturdza, II, S. 130; kar. S. 146 - 147, 160 - 161. Buna karlk Babli, onlardan mevzilerini brakmasn istedi ve daha austos sonlarnda, onlar kallarnn sebebi olarak duru mun tehlikelerini gsterdikten sonra, bu isteini yeniledi. 1649 "Garantie collective dea Puissances"; : ayn eser, S. 113. Daha 26 maysta Babali, bat devletleri hkmetlerini bundan haberdar etmiti; ayn eser, S. 71 - 73. 1650 Ayn eser, S. 121; kar. "Eastern Papers" I, S. 279 vd.; Sturdza II, S. 118 vd. Ona gre bu yle idi: "rttablir l'6quilibre des situationa re" ciproques"; ayn yer. 1651 Rosen, S. 182 - 183. (11) 14 temmuz tarihli protesto bak: Ubicini, S. 129 vd.; kar, Budan Prensinin raporu, ayn yer; "Eastern Papers" I, S. 393 vd.; Sturdza II, S. 162 vd.; kar. ayn eser, S. 176 - 177; Prens tirbei'e mektup, "Corespondanta lui tirbei Voda"; Hususiyle Forcade, S. 156 vd., ve Beer
1645 1646

Sayfa

352

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

nuyordu. Varna'da kurulan ordughta da hi bir hareket gmlmedi 1652. Bylece Babli, harbin baladna muttali oldu, fakat harp tedbirleri yle buna cevap vermek istemedi. Osmanl hkmeti, yalnz tedafi durumda ve silhl olarak kald ve yapabilecei son defakrhklan ihtiva eden tek lifini yeniledi. Bir Avrupa harbinin kmasna engel olmak hususunda anlam bulunduklar daha temmuzda ngiliz parlmentosunun kapan nutku ile aa vurulan 1653 Bat devletleri, Nesselrode'nin notasna cevap vermek suretiyle Trk grn tasvib ettiklerini gstermekte tereddt etmediler 1654 . Bunun zerine Osmanl hkmetinin btn yeleri, Sadrzam Mustafa Naili ve eyhislm Arif Hikmet, eski sadrzamlardan Mehmet, Hsrev ve Ali Paalar, sonra Dileri Bakan sfatiyle Mustafa Reit Paa ve arkadalar, bunlardan baka birok Osmanl ileri gelenleri, yksek rtbeli devlet erkn, yeni tekil olunan meclislerin yeleri ve ulema, Rusya hkmetine yeni bir nota gndermei kesinlikle reddederek, Osmanl milletine ak ve mutedil bir beyanname iln ettiler. Buna gre: Osmanl milleti, Devleti mdafaaya hazr olmal, fakat bar ve yurtsever dnceler bes-liyen Rumlara kar hibir surette dokunmaman idi. Padiahn tebaasndan herkesin ayn derecede hkmet tarafndan himaye edilmek hakkna sahip bulunduu ilkesi bir kere daha ifade olundu. Buna aykr hareket edenler si saylacak ve si muamelesi grecekti 1655. Memleketeyn Prensleri, eyaletlerini terketmek emrini aldlar. imdi, biraz safdilce olmakla beraber, meselenin be devlet tarafndan yaplacak mterek bir hareketle halledilebileceini sanm olan Avusturya hkmeti 1656, Viyana'da toplanacak bir konferans ile genel bir harp tehlikesini uzaklatrmann henz mmkn olduunu mit ediyordu. Byle bir konferansn temmuz aynda yaplan toplantlarna bizzat Rusya da itirak etti. 10 austosta Avusturya mparatoru Franz Joseph'in bizzat yazd bir mektupla birlikte stanbul'a yeni bir nota gnderildi. Bir Fransz projesine gre be devletin temsilcileri tarafndan hazrlanan ve Rusya'nn telgrafla muvafakati alman bu notaya gre Babli, Kk Kaynarca ve Edirne Antlamalarndaki hkmlere uyarak, Ortodoks Kilisesinin btn imtiyazlarna bundan sonra da riayet edeceine dair taahhde girecek ve
Une attude armee pour sa dtfense". Kinglake, S. 278. 1654 Ubicini, S. 138 vd. 1655 Ayn eaer, S. 163; Testa, IV, S. 311 vd. gre Sturdza II, S. 185 vd. 1656 Onun Babali nezdindeki temsilcileri temmuzda bir ok defalar Tarabya'da toplant yapmlard; Sturdza II, Bu tarih; Beer
1652 1653

Sayfa

353

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

bunlar son zamanlarda baka mezheplere vermi olduu haklarla tamamlrya-cakt 1657. Fakat Trk hkmeti, bu teklifleri reddetmekte tereddt gstermedi. nk bu son nota, btn tebaalarm korumak hakkna yalnz olarak sahip bulunan Padiahn hkmranlk haklarna aykr grlyordu. Geri tekliflerde stanbul'da yaplm olan tdiller o kadar nemli deildi. Bunda Rusya'nn himaye hakknn ilk dayana olarak Kk Kaynarca Antlamas ayni surette zikrediliyor ve Ortodoks mezhebinin dier mezheplerle eit durumu, ancak Trk tabii yetinde olanlar iin -bu yabanc tabiiyette olanlara amil deildir-, kabul olunuyordu 1658. Fakat Rus hkmeti, aslnda yalnz "ocuka bir gururu" tatmin edecek olan bu deiikliklerden kendisini derin bir surette hakaret edilmi saydn bildirdi ve, kendisinin daha evvel de sylemi olduu gibi, bar tasarsna muvafakatini geri ald: ar, ancak bir Trk elisi Avusturya notasnn ilk ekli ile Petersburg'a gittii takdirde, -fakat kesin olarak bu artlarla-, ktalarn Memleketeyn Prensliklerinden geri ekmek niyetinde di. Ayn zamanda Nesselrode'nin Rus isteklerinin mnas hakkndaki uursuz notas, bar kurtarabilmek iin beslenen btn samim ve cidd mitlere son verdi. Gerekten de Avrupa siyasileri iinde hi kimse, byle istekleri destekliyemezdi 1659. imdi byk devletlerin stanbul temsilcileri, bar korumak iin ellerinden gelen gayreti sarfetmee baladlar. Bunlar, eer Babli Petersburg kabinesinin ltimatomunu kabul edecek olursa, Rusya'nn elde edecei haklar hi bir zaman ktye kullanmyacama dair garanti vermee hazr olduklarn syleduer . Avusturya mparatorunun ar Nikolay ile manevralar srasnda lmtz'de yapt (eyll sonu) konumalardan 1660 , hemen arkasndan Prusya Kiralnn Varova'ya gidii ve Rus hkmdarnn Berlin ziyaretlerinden sonra da Avusturya hkmeti, be devlet adna olmak zere Babli'ye son bir ihtarname gnderdi. Bunda Viyana kabinesi, Osmanl tebaasn meru' hkmdarna kar olan vazifelerinden ayrmay aklndan geirmemekte olan Rusya'nn tam mnasiyle bar niyetler besledii belirtiliyordu. Fakat bu nota stanbul'a ge geldi 1661. Osmanl hkmetinin karan niha bir karard. uras

354
Sayfa

Ubicini, S. 172 vd.; Testa, IV, S. 314 vd. gre; Sturdza II, S. 189 vd; kar. "Eastern Papers" I, S. 45 vd.; Sturdza, S. 191 vd. 1658 Ubicini, S. 182. "Eastern Papers" II, S. 75 vd. ve Testa, Sturdza II, S. 209 vd. na gre. 1659 Nesselrode'nin gerek niyeti hakknda bak: Jomini. I, S. 226; Bamberg, S. 77 - 78. 1660 Forcade, S. 212 vd.
1657 1661

"Eastern Papers" II, S. 133 vdt; Sturdza II, S. 235 vd.; Ubicini, S. 220, not 1; kar.

fakat Rosen,

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

muhakkaktr ki Fransa ve ngiltere temsilcileri, Babli'yi yeni bir fedakrla sevketmek iin nfuzlarndan son derecesine kadar faydalanm deillerdi. 25 eyllde Osmanl ileri gelenlerinden teekkl edecek byk bir meclis toplantya arld. 172 ahsiyetin itirak ettii bu meclisin konumalar iki gn srd. Esas ama, harbi tasvib etmek ve bu harbe mill ve din bir mahiyet vermekti. 4 ekim tarihli beyanname pek uzun deildi ve, imdiye kadar karlan btn baka beyannameler gibi, bu da vakarl bir dille yazlmt; slp, Bat memleketleri kanlaryalarmda kullanlann ayn idi ve bunu Reit Paa renmiti 1662. Eer Ruslar 15 gn iinde Memleketeyn Prensliklerini boaltmyacak olurlarsa, asker kabiliyetini gstermek ve Ruslara kar besledii kin ve nefret duygularn sava alanlarnda yattrmak iin uzun zamandanbe-ri bu frsat beklemekte olan mer Paa, ordusiyle Tunay geecekti. Ayn zamanda devletlere, Rus ticaret gemilerine ili-ilmiycei ve dost devletler ticaret gemilerinin de eskisi gibi Boazlardan geebilecei bildirildi 1663. Bylece u mesele ortaya atlm oldu: Acaba Osmanl Devletinin snrlan iinde bulunan Dou lkeleri gerek anlamda Padiaha m ait olacakt, yoksa Trklere her trl hakareti reva gren ve bunu yapmay esirgemiyen mstebit Ruslarn, baka kimsenin karamyaca bir ekilde, "himaye" sinde mi kalacakt; Bat devletleri, imdi yeniden ve her defasndan daha tehlikeli bir surette tazelenen ark meselesinde ilk defa olarak bir sz sylemek durumunda kaldlar; yle ki bu sz, yalnz anlayl bir diplomasi tarafndan desteklenmek ve fiile inklp ettirilmemek zorunda deildi. Softalarn bir ayaklanmasndan sonra istanbul'da karklklar kacandan korktuunu ileri sren Trk hkmetinin dvetine uyarak, Beike krfezinde demirli duran ingiliz ve Fransz gemilerinden bir ka eyll sonunda Boaza girdi 1841 antlamasna dayanan Nesselrode'nin protestosuna, ne Paris'te ve ne de Londra'da kulak veren olmad 1664. 8 ekimde mer Paa, umla'daki kararghndan Bkre'te bulunan Gorakofa 1665 Tuna Prensliklerinin boaltlmas veya sava klarndan birini tercih etmesini ihtar etti 1666. Bunun zerine Rus komutan, ksaca bu gibi karar lar S. 187 - 188; Beer.
1662 1663

Ubicini, S. 202 vd.; "Eastern Papers" IV, S. 12; II, S. 155 vd.; Testa, IV, S. 12; Sturdza, II, S. 237 vd. Ubicini, S. 2C5 vd.; Testa, IV, S. 13; Sturdza II, S. 299 - 300. 1664 Ayn eser, S. 190 - 101; Kinglake, II, S. 3 2vd. 1665 Rus'larn Tuna'ya harp gemileri gnderebilmek haklan meselesi zerinde onlarn daha nceki mektuplamalar hakknda bak: "Eastern Papers", II, S. 83 vd.; Sturdza H, S. 208 vd. 1666 Ubictai, S. 218 - 219; "Eastern Papers", II, S. 154; Sturdza, II. S. 251.

Sayfa

355

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

vermee kendisinin yetkili olmad cevabn verdi 1667. arn kendisine gelince o da, Nesselrode'nin bar kurtarmak imknlar hakknda Avusturya ile mzakerelere devam etmekte olmasna ramen , her memleketin ihtillcilerini Osmanl bayra altnda toplamya aran -Bundan Lehlilerle Macarlar kasdolunuyordu- sznde durmam bir devlete kar Tanrnn yardm ile harekete geeceini ancak 31 ekimde beyan etti 1668. Fakat o, yeni glkler karmya karar vermi, gibi grnyordu. Bylece ordularnn, muhasamata gemek teebbsne girimeksizin, Trk taarruzunu bekliyeceini iln etti 1669. Fakat "harp alannn genileyip genilemiyecei hakknda" karar vermenin de devletlere den bir msele olduu ilve edildi 1670. Ancak ekim ay sonunda, -ayn 28, 29 ve 30 unda- Prens tirbei ile Prens Ghica'nn memleketlerinden ekildikleri srada ilk Trk - Rus arpmasna ahit olundu. Dobruca'da bulunan saka kalesinden baz Rus gemilerine ate ald. Tu-na'y geen Ruslar, Turtukaya yaknlarnda Msr askerini karlarnda buldular 1671. Bunlar, st balan yrtk ve perian olmasna ramen, olaanst bir din gayreti ile Padiahn ve btn islmln dvas urunda dnyorlard . Kar tarafta kin bir pazar yeri olan Oltenie yaknlarnda Eflk' igal eden Rus ordusuna mensup baz ktalar ok hrpalandlar. Bundan daha nemli olmak zere smail Paa, daha imdiden olduka nemli bir kuvvetle Olt-land'a, Ruslarn Srplarla irtibat tesis edebilecekleri bir mevki olan Kalafat'a girmi bulunuyordu. Fakat Srplar, Semlin'-deki Avusturya toplarnn tehdidi altnda olduklar halde, romantik "karde" siyaseti takip etmee pek hevesli grnmyorlard 1672. Giurgiu ve Kalafat'da Trkler, General An-rep'in sarfettii byk gayretlere ramen, btn k boyunca tutunmaa muvaffak oldular. Ayn zamanda, daha eski antlamalarda ad geen Batum yaknlarndaki St. Nikolaus kalesi de, Anadolu Seraskeri Abdi Paa tarafndan igal olundu. Abdi Paa, Rus Kafkaslannn vadilerinde slm dininin mdafii mehur eyh amil'in taraftarlar olan erkeslerle mnasebete giriti 1673. Fakat kendilerini toparyan Be-butof'un komutasndaki Ruslara, Bagedikler arpmasnda

356
Sayfa

1667 1668 1669

Ubicini. S. 219 - 220. Ubicini, S. 222 vd. "Nous attendrons l'attaque des Turca ans prendre I'inf1670 "H dependra done entierement des autres Puissances de ne polnt elargir les limites de la guerre"; ayn yer. 1671 Ubicini, S. 236 - 237. 1672 Karj. Beer. 1673 Ubicini, S. 236 - 238.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Sturdza, II, S. 237; Rosen, S. 93. Ubicini, S. 241 - 242. 1676 "Eastern Papers", II, ye gre; Sturdza II, S. 308 vd. 1677 "Eastern Papers" II, S. 307 vd.; Sturdza TL, S. 314 vd.; Kinglake, II, S. 43 vd. 1678 "Eastern Papers" II ye gre Sturdza II, S. 310 vd.; Rosen, II, S. 195 - 196; Forcade, ayn yer..
1674 1675

Sayfa

357

yenilerek kasm ay balarnda Kars'a ekilmek zorunda kald 1674. Gen Padiah, gelecek ilkbaharda muzaffer ve anl Devletinin dmanlarna kar savaan askerinin zaferi iin tiative des hostilites"; Nesselrode'nin sirkleri, ayn eser, S. 229; "E astern Papers", U, S. 226, 228; Sturdza, L S. 276 -277, 277 - 278. komutay bizzat kendi eline alacan 1675 iln etti. Bir yandan da dost Bat devletlerinin gemileri, Trk bakentini korumak ve orada k geirmek zere, daha ekim banda istanbul nne geldi . Fakat bir ka gn sonra, ayn 30 unda, Trk Visamiralinin Sinop limannda demirli bulunan yedi firkateynden ibaret donanmas, iindeki sylendiine gre- 4000 deniz askeri ile birlikte bir Rus baskn sonucunda tamamiyle yok edildi. Bu baskm yapan Rus Karadeniz donanmas komutan Na-khimof'un komutasnda alt byk harp gemisi ile daha bir ok kk gemiler vard. Bu Rus baars, Rusya'da byk bir inanma ile hatralarda yaamakta olan Imparatore Ka-therina'nn azametli devrinde Orlof un kazanm bulunduu eme deniz zaferini andryordu 1676. Bu olay, stanbul'da banda bulunan evrelerin ruh .haletlerini tamamiyle de itirdi. Trk bayra ve Trk gemileri zerine yaplacak herhangi bir taarruza engel olmak amaciyle 1677 ngiliz gemileri iin Karadeniz'e girmek hakk istenmi ve bu hak verilmiti. Fakat buna ramen ngiltere, Rusya ile bir anlama elde etmek iin hl gayret sarfetmekten geri kalmyordu. Bu tasarya gre Tuna Prenslikleri Babli'ye geri verilecekti; arn, kendisine kar hi bir surette dmanca niyetler beslemedii hakknda Osmanl Devletine resmen ve kesin olarak teminat verilecek, bundan byle Trkiye Avrupa devletlerinden biri olarak saylacak ve 1841 antlamas da daha elverili bir hale konularak teyit olunacakt. Buna karlk Babli, Viyana Notas esasna gre bir anlama akdetmek zere murahhaslarm tarafsz blgede herhangi bir yere gndermee hazr olduunu Petersburg hkmetine bildirecekti 1678. Fakat Sinop deniz sava haberi, Bat devletlerinde kesin olarak harpi bir hava yaratt: Rus tedafi durumu, koruyucu devletlerin eref ve menfaatlerinin gznnde bulundurulmas, bu mu idi? Geri Trk hkmeti, Osmanl donanmasnn artk kendi basma hareket etmiyeceine

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

dair sz vermek zorunda brakld. Fakat yeni yln banda Fransz ve ngiliz donanmas, Boazdan geti ve bu olay Rusya'nm enerjik itirazlarna sebep oldu. Daha ekim aynda Fransz konsolosu, artk bir Rus vilyeti olarak idare edilecek olan Eflk'n i durumunda hasl olan deiiklik 'dolaysiyle Bkre'ten ayrlmt. Franszlar ve ngilizlerin Karadeniz'de zerlerine aldklar dev Petersburg'a tebli olunduu vakit 1679, arn elileri de Londra ve Paris'ten ayrldlar . ngiltere'nin bu arada Petersburg'da yapt bir uyuma teklifi reddedildi. Ruslar Menikofun ileri srd artlar zerinde ayak diriyorlar, Boazlar Antlamasnn kaldrlmas ve Babli ile dorudan doruya kendilerinin mzakere etmelerinin zarur bulunduu fikrinden ayrlmyorlard 1680. III. Napoleon, ayn zamanda ngiliz Kraliesi Victoria'nn da a-dna olmak zere, 1854 ylnn ocak ay bitmeden nce ahsan ar'a bavurarak 1681 ona bir mtareke tavsiyesinde bulunmak istedii zaman, kendisine byk amcasnn Rusya seferi hatrlatld 1682. 2 ubatta, Alman devletlerinin kendilerine Ruslar tarafndan yaplan ittifak tekliflerini reddetmelerinden sonra 1683, hl toplantya devam etmekte olan Viyana konferansnn yeleri, Rus tekliflerinin kendileri tarafndan kararlatrlm olan esaslardan bsbtn ayrlmakta olduunu, bu durum karsnda bunu Babli'ye bildirmeyi tamamiyle imkn dnda grdklerini beyan ettiler . Bununla beraber mzakerelere gene de devam olundu. Gn getike ar u kanaata varyordu ki o, stelik 1828 dekine benzemiyen yalnz bir Trkiyeye kar deil, fakat ayn zamanda deniz devletlerine karg, hatt belki de daha 1853 hazirannda Menfleketeyn'in Ruslar tarafndan igal edilmesinden memnun olmadn aklam bulunan Avusturya'ya 1684 kar savamak zorunda kalacakt. Gerekten de Avusturya, hem Arta Rumlarnn ayaklanmasndan ve Hellen etelerinden, hem de Memleketeyn Prensliklerinde Ruslar tarafndan bir Rum - tslv alaynn tekilinden -Ruslar bu alay ilkbaharda Tuna'nn tesine geirmek ve bunun yardmiy-le Srplarla Bulgarlar ayaklandrmak amacn gdyorlard - hakl olarak korkuyordu 1685. 5 aralk tarihli protokol ile Prusya dat Trklerin lehine
1679 1680

Kinglake, II, S. 48 - 49. "Eastern Papers", VII. S. 20 vd.; Sturdza, II, S. 351 vd. 1681 Testa IV 2, S. 256 vd; Sturdza, II, S. 340 vd.; Kingtake, II, S. 60 vd. 1682 Testa, IV 2, S. 73; Sturdza, II, S. 380 vd.; "La Russie, j'en suis garant, saura se montrer en 1854 ce qu'elle fut en 1812". 1683 Testa, IV 2, S. 60 vd.; Sturdza, II, S. 346 - 347; Jasmund; Beer, S. 469 vd. 1684 Kinglake, s. 166, 273; benim "sterreichische Politik und die Union der FUrstentUmer" adl etdm: "Denkwrdgkeiten der rumaeniachett Akadene", 1912. 1685 Bak ayn zamanda Rosen, S. 200 vd.

Sayfa

358

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

olmak zere Avusturya e anlamt 1686. Bu arada imparator Napoleon, Franszlara hitap eden bir beyanname karm ve buna ar, 21 ubatta mcadeleye davet eder mahiyette bir beyanname ile cevap vermiti 1687. 27 ubatta da deniz devletleri, Memleketeynin 30 nisana kadar boaltlmasn harple tehdit ederek Rusya'dan istemilerdi . Fakat bunlara ramen Viyana konferans, Rusya'nn yeni tekliflerini mart banda incelemee koyuldu. Bu yeni Rus tekliflerinde ar, bar mukaddemat ii bitmeden ve Bat devletleri filolarnn anakkale dna karlmalarndan nce ktalarn Pruth nehrinin gerisine ek-miyeceini sylyordu; Ortodoks Kilisesinin imtiyazlar meselesinde ise, Babli'nin be devlete kar mterek olarak giriecei bir taahht ile iktifa edemiyeceini bildiriyor ve bu taahhtlerin kendisiyle Babli arasnda imzalanacak bir anlamada veya Menikof notasna muadil bir notada, mu-tad bir ferman eklinde tesbit edilmesini istiyordu. Bundan baka ar, 1841 antlamasnn hkmleri yenilenirken, Osmanl Devletinin eit hakka sahip saylmamasn istiyecekmig gibi grnyordu 1688. phesiz ki bu eit artlar, hemen reddolundu 1689. Btn bunlarn neticesi olarak daha 12 martta Trkiye ile Deniz Devletleri arasnda ittifak antlamas imzaland. Buna gre ayni devletler, haksz olarak taarruza uram bulunan Osmanl Padiahna yardm etmek zere, Asya'ya kadar olsa bile, bir kara ordusu gndermei zerlerine alyorlard; bar ancak mterek olarak mzakere edilecek ve imzalanacakt. Barn akdinden itibaren geecek krk gnden sonra btn Osmanl topraklar boaltlacakt 1690 19 martta Rus hkmeti, Memleketeyn Prensliklerini boaltmann imknsz olduunu aklad 1691. Bunun zerine Napoleon, 27 mart 1854 tarihli taht sylevinde harbin baladn iln etti. Ayn gnde ngiliz Parlmentosu bundan h aberdar edildi . 9 nisanda da Viyana konferans, Rusya'nn Tuna Prensliklerini hl igal etmekte olmas dolaysiyle, bir yandan Rusya ve te yandan Fransa ile ngiltere Devletleri arasnda hakikaten harp hli bulunduunu bilgi edindi. Konferansa, ngiltere ile Fransa'nn mterek hareketlerinin teki iki devlet
1686 1687

Beer Kar, "ffaatern Papera", VII, S. 54; Sturdza n, S. 365 ve "Kastern Papera" VII, S. 68 vd.; Sturdza, H, S. 371 372. 1688 "Eastern Papers" IV, S. 74 vd.; Sturdza, n, S. 393 vd.; kara. "Eastern Papers" VII, S. 78 vd.; Sturdza H, S. 400 vd.; sonra Kinglake, S. 293 - 295. 1689 Ayn yer vd.; Sturdza n, S. 407 vd. 1690 Teata rV 2. S. 3 1691 mnglakft, n, 3. 111 - 112.

Sayfa

359

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

-Avusturya ile Prusya- tarafndan manen desteklenmi olduunu teyit etti; drt devlet arasnda Babli'nin bamszln ve toprak btnln korumak iin akdolu-nan anlamann hl yrrlkte olduunu hatrlatt ve drt devletten her birine Rusya ile mnferit olarak anlamay ya-, sak etti 1692 . Bunun zerine Avusturya ile Prusya, 20 nisanda tedaf ve taarruz! bir ittifak akdederek; eer Rusya, Trkiyeye taarruzunu durdurmas ve Tuna Prensliklerini boaltmas iin Prusya'nn yapaca teklifi kabul etmiyecek ohrsa 1693, Ruslar gemde tutmak hususunda birbirleriyle anlatlar. Ayn 10 unda Deniz Devletleri de, Trkiye'nin emniyetini ve Avrupa muvazenesini 1694 korumak amaciyle, resm bir antlamaya girdiler. Bu ittifaka girmek iin teki devletlere de yol akt. 23 nisanda Viyana konferans her iki belgeden bilgi edindi ve bu balamalarn tedenberi kendisinin akhyageldii grne uygun olduunu iln etti 1695. Kn smail ve Ahmet Paalarla Rus Generali Fischbach arasnda Kalafat ve Cetate yaknlarnda savalar olmu. Rus generali geri ekilmek zorunda kalmt (7 ocak). Sonra Ruslar, ubatta Giurgiu'ya girdiler. Martta ise Silistre'nin muhasarasna baladlar. Fakat gerek bu kale nnde ve gerekse Tuna'nn te tarafnda malp edildiler. 1 nisanda arn ktalar Kalas, brail ve Tulcesa kalelerine saldrdlar. Rus ordularnn banda Gorakof ile Lders bulunuyorlard. Bir vakitler yapld gibi gene saka, Main ve Hirova hemen Ruslar tarafndan igal olundu. Artk Ruslar, Erivan fatihi Paskiyevi'in idaresinde olmak zere. 1829 da Dibi'in yapm olduu seferin aynn tekrarlamya hazrlanyorlard. Rus Bakomutan, Silistre'yi drmek amac ile btn harp kuvvetlerini bir araya toplu yordu. Nisan sonunda Silistre'nin muntazam bir ekilde kuatlmasna baland. Bulgaristan'n Tuna kysmda bulunan bu Osmanl kalesi, Moltke'nin Os manl komutan Hafz Paann asker sfatiyle Mezopotamya'da bulunduu sralarda Prusya subaylarndan Bluhme tarafndan kuvvetle tahkim edilmiti . Bu defa da kalenin kahraman mdafii Musa Paann -ki ok gemeden erefli bir ekilde ehit olmutur 1696- yannda yardmc olarak Alman Albay Grach bulunuyordu 1697. 9 hazirana kadar Ruslarn yaptklar bir ok hcumlar boa kt. Bunun zerine yorgun ve hasta den Paskiyevi,

360
Sayfa

"Batan Papera", Vm, S. 1 vd.; Sturdza H, S. 417 vd. ar*-in harp ilfcmunmrt 11 nisan tarihini tamaktadr. "Eastern Papers" DC, S. 2 vd.; Sturdza II, S. 429 vd.; King-lake, I, S. 295 vd. kar. Beer. 1694 Jasmund, I, S. 459; Sturdza II. S. 4rf vd. 1695 Kinglake, I, S. 303 - 304; "Eastern Paper", K, S. 1 vd.; Sturdza. II, S. 448. 1696 1829 da Varna in yapld gibi PasJdyevi, kaleyi teslim 1697 Rosen, S. 206.
1692 1693

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

efendisinin mitleri-rini gerekletiremedii bir komutanlk mevkiinden alnd. Bir ka gn sonra mer Paa, Silistre garnizonunu takviye etmee muvaffak oldu. Bu sralarda vukua gelen bir arpmada General Schilder telef oldu ve bizzat Gorakof bir yara aldktan sonra ancak cann kurtarabildi. Gorekof 12000 kii kaybetmi, fakat hi bir i grememiti 1698 . Avusturya Menleketeyn Prensliklerine dorudan doruya kendisi gz koymu ve szcs General Ficquelmont 1699 vastasiyle, yzyllardanberi Avusturya gemilerinin gidip geldii Tuna'nn "iinde bir tek damla Rus suyu bulunmadn" hatrlatmt. Daha ayn nde Viyana hkmeti, Tuna prensliklerini ksa bir zaman iinde boaltmas iin Rus-yaya bir ihtarname gndermiti . Ayn 14 nde Osmanllarla Avusturyallar arasnda Boyacky Antlamas imza edildi. Buna gre mparator Franz Joseph, "mzakere ve baka ekildeki vastalardan" faydalanarak, Budan ve Ef-lk'in, bu memleketleri igal etmi; bulunan yabanc ordudan 1700 kurtarlmasn salama zerine alyordu. "Bu amaca ulamak iin, eer gerekirse, lzmgelen lde asker kuvveti kullanacakt" 1701. Fakat Rus askerleri yerine geici bir zaman iin Tuna Prensliklerine Avusturya kuvvetleri yerleeceklerdi. Bununla beraber, mterek olarak yaplacak olan bartan nce ve sonra, "Padiahn gerek hkmranlk haklan ve gerekse Osmanl Devletinin toprak btnl" tehlikeye girmiyecekti. Hatt daha ileri gidilerek Avusturya ktalarnn Memleketeyni boaltma mhleti bile tesbit edildi. Viyana'nn yollad notaya kar Ruslarn cevab, Boyaci -ky antlamasndan bir ka gn sonra Avusturya hkmetine geldi. Bunda Ruslar, Memleketeyn Prensliklerini hemen boaltmay vaad ediyorlar, fakat dmanlarnn taarruzuna uramamak iin kendilerine garanti verilmesini art kouyorlard. Ayn zamanda Rusya, Babli'nin verdii din imtiyazlarn btn devletlerin mterek himayesi altna konulmasn kabule de mtemayil grnyordu 1702. Prusya, bu artlara memnunlukla muvafakat etti; fakat Avusturya, eski isteklerini tekrarlamakla iktifa etti. Bunun zerine ar, yana yakla Avusturya isteklerine boyun emek zorunda kald: arn
Ayn eser, S. 207. Askeri bir rapora gre Bamberg, S. 106 vd. "II n'y a pas une seule goutte d'eau russe dans le Danube". "La politique de la Russie et les Principautes danubiennes", Paris 1854, S. 141 (Ayn zamanda Almancas). 1700 "Armee etrangere". 1701 "D'employer meme, en cas de besoin, le nombre de troupes necassaires pour atteindre ce but"; "Eaatern Papers" XII, S. 2 vd.; Sturdza ,11, S. 459 vd. ayn zamanda Kinglake, S. 306. 1702 Testa, IV 2, S. 138 vd.; Sturdza n, S. 461 vd.
1698 1699

Sayfa

361

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Eflk ve Budan'daki komiseri ve murahhas General Bud -berg, 26 haziranda Rus kuvvetlerini Prensliklerden ekmee balad. Uzunca bir mddet ara verildikten sonra bu boaltma ii austos banda sona erdirildi 1703 . Bylece hazirann sonundan nce, 22/23 nde, 55 gn sren Silistre'nin muhasaras kaldrlmt. Tam Avusturyallarn snr atklar bir srada mer Paa, ancak drt yllk bir ayrlktan sonra, byk v muzaffer bir ordunun Bakomutan sfatiyle 22 a-ustosta tekrar Bkre'e girdi . Ekim balarnda da her iki Prens bakentlerine dnm bulunuyorlard 1704. Pobruca'da artk Rus askeri kalmamt. Trkler bu vilyete sahip olmay ernavoda yenilgisi ile demilerdi. Asya tarafnda bile artk dhnyordu. Her ey Trklerin lehine dnmt. Sohum Kaleye kadar Kafkasya'nn btn kaleleri maysta Trklere braklmt 1705. Bylece yeni Trkiye, on be yllk ar hizmet mddetine tbi nizamiye askerinden, rediften, eski sipahilerden, Msr'n yollad yardmc ktalardan, Sadk Paa aykofski ve Sefer Paa 1706 gibi kana susam Polonyallardan, Arnavutlardan ve vahi, garip elbise ile silh tayan babozuklardan tekil ettii 1707 ve bir Hrvat mhtedisi tarafndan sevk ve idare edilen ordusu ile, hemen hemen her tarafta ar' m ordular zerine zaferi kazanm bulunuyordu. Yalnz deniz den dmana kar giritii baarsz bir baskn hareketi neticesinde deniz kuvvetlerinin byk bir ksmn kaybetmiti. Avusturya'nn mdahalesi, harbin Tuna'da, yani Avrupa ktasnda savalmas mmkn olan yegne alanda, sona ermesini neticesini vermi, mer Paann sonradan brail ve Ka-las'dan Besarabya'ya taarruz etmek iin giritii teebbsler bu cephede harbi bitirmiti 1708. Mutad artlar iinde ok muhtemeldir ki Padiah iin erefli bir bar elde edilmi olurdu. Bu bar sayesinde Rusya'nn Trkiye zerindeki daim, ho olmyan ve bazan da hakaret derecesine varan kontrol -ki Rusyann bu siyaseti bir ka Trk vilyetinin imtiyazl durumuna ve slav - Ortodoks dinine dayanyordu-, tamamiyle ortadan kalkmasa bile, ok hafifletilirdi. Bundan daha nemli olmak zere Rusya, o zamana kadar antlamalarla elde etmi sayd haklarndan byk bir ksmn kaybetmi olurdu.

362
Sayfa

1703 1704 1705

Rosen, S. 209 - 210. "Corespondenta til Stlrbei - Voda" I, S. 486 vd. Rosen, S. 223 - 22 1706 Destrilhea, S. 173. Kars. Fontmagne, S. 240, not 1; Dumont, Le Balcan et l'Adriatique, S. 107. 1707 Jouve, I, S. 58 - 59, 81 vd., 94 - 95; Destrilhea, Avrupa ordusunu 169000 kii olarak tahmin etmektedir; S. 188. 25 yl hizmet etmekle mkellef askerlerden tekil edilen Rus ordusu hakknda bak: Ficqelmont, S. 97. 1708 Beer

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Fakat imdi, daha mays ayndanberi, hem de tam iki ay mddetle Trkler yalnz balarna ezeli dmanlariyle d-tkten sonra, Fransz ve ngiliz asker kuvvetleri Trk topraklarnda bulunuyorlard; ve bunlar muzaffer teebbslere gtrmek yle kolay olmuyordu. lk nce, 19 mart tarihinde Trklerin ve 12 maysta da Bat devletlerinin Yunan hkmetine verdikleri birer ltimatomdan sonra, Atina'run iskelesi olan Pire liman, mttefik orduya mensup ktalar tarafndan igal edildi. Bununla Yunan Kral ve Kralie-si tarafndan beslenen hlyalar suya dm oldu 1709. Rumlarn mill kahramanlar saylan Karaiskakjs, Grivas ve Tzaveflas tarafndan idare olunan Tesalya ve Epiros ayaklanmas, asilerin Volona'da elde ettikleri kk bir basandan sonra ok ksa bir zaman srd. Bizzat Fuat Paa bu blgeye gitti ve mahirane vastalar kullanarak halk Trk hkimiye tiyle bartrd 1710. Srbistan sk bir tarafszlk muhafaza etti 1711. ar tarafndan emniyetle beklenen Bulgar ayaklanmas olmad. Rum reaya arasnda "Hristiyan" dvas urunda harekete geen kimse olmad. Esasen eskisi gibi imdi de bir ok Rum ileri gelenleri, Osmanl diplomasisinde ve baka memurluklarda kullanlmakta idi. Bizzat Padiahn doktoru bile bir Rum idi 1712 ; Sonbaharda stanbul'a gelmi olan yeni Fransz elisi General Baraguay d'Hilliers, birlemi Yunanllarn lehinde teebbslerde bulunmutu 1713. Fakat buna ramen Babli, ngiliz tavsiyesi ile, Yunan bayra altnda bulunan btn Rum gemilerini 21 gn zarfnda Osmanl umanlarndan uzaklatrd ve Yunan Kral-l tebaasndan olanlar memleketten kard 1714 . 11 maysta 27 000 Fransz ve 5 000 ngiliz askeri Gelibolu 1715 ya ktlar. Bu ehir ahalisi, nce kadnlar byk bir ihtimam ile gizledi ve sonunda da evleri, zerlerinde yalnz numaralar brakarak, terketti. 15 000 ingiliz askeri de skdar'da bulunuyordu. Bunlarn ou, mtecessis Trklere krmz ceketlerini gstermekle, hayrete kaplm hatunlara seranatlar almak ve iek buketleri takdim etmekle megul idiler . ngiliz Kralnn olu Cambridge Dukas erefine Avrupa usullerine uygun bir ziyaret
Ayn zamanda Jouve, I, S. 97 vd., 164 vd., 185 - 186, 253; Bamberg, S. 101. MiUinger, S. 284. 1711 Testa, VI 2, S. 122 vd.; Sturdza II, S. 425 vd. Karg. Baker, S. 226 - 227. 1712 Ubicni, Anadolu ve Suriye'de Rum unsurunu yzde 25 olarak tahmin etmektedir, La Turquie nouvelle. Kars. ayn eser, S. 164. istanbul'da 721000 nfus iinde 100000 Rum, 205000 Ermeni ve 37000 Yahudi vard; ayn eser, S. 58. 1713 Jouve, I, S. 112 - 113. 1714 Ayn eser, S. 27 78 - 79. 1715 "Moniteur niversel" e gre Franszlarn talimat hakknda bak Sturdza, II, S. 704 vd.
1709 1710

Sayfa

363

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

verildi 1716. Daha 1 Maysta Prens Napoleon da Trk bakentine geldi. Fransz Prensi merhum Valide Sultan'n sarayna yerletirildi. Byk misafir, Padiaha ve sonra da Reit Paa'ya 1 Hazirandan beri Kbns'l Mehmed Paa Sadrazam bulunuyordu 1717 ziyaretler yapt. Padiahn yannda yemek yedi ve Sultan Abdlmecit onu sarayn byk-kapsna kadar uurlad 1718. Fransz istihkm ktalar Gelibolu'dan Edirne'ye kadar uzanan ve zerinden geilmesi kabil olan ose zerinde bo yere altktan sonra 1719, Gelibolu'da isiz kalan mttefik ktalar bizzat stanbul'a hareket ettiler. lk nce, haziranda, General Yusuf'un komutasndaki yakkl ve tren elbiseleri giydirilmi Cezayir sipahilerine kar hayranlk duyuldu. Birka gn sonra 10 000 Fransz askeri Davut Paa ordughna yerleti. Sultan Abdlmecit, Bat Avrupal dostlarnn gnderdikleri bu askerlere ve kendi ktalarna geit resmi yaptrd. Eski siyas fetih hakknn, bundan daha eski olan deimez Bizans etiketinin ve rkek bir ekilde kendi iine kapanm olan slm mazisinin temsilcisi olan bu Osmanl Padiah, derin ve efkatli gzlerinin hlya-l ve melankolik ifadesi 1720 ile bu allmam sahne karsnda "solgun ve hareketsiz" duruyordu .Bu geit resmi sahnesi, seleflerinin miras olan Osmanl lkesi iine nne geilmez bir hzla girmekte olan yeni adetleri ve ruhu temsil ediyordu. Osmanl hkmdarv^n sakin ve konukan yabanclara bol bol nianlar tevcih ediyor balolarna eref bahediyor ve bu srada hoa gidecek bir ekilde iyi bir Franszca konuuyordu 1721. ok gemeden kendisi de Legion d'hon-neur ve ngiliz Bae nianlarn tayacakt. Fransz mparatorunu ahsan stanbul'da selmhyabileceini mit ediyor ve onun iin duvarlarna batan baa inci taklm bir yatak odas hazrlatyordu 1722 .Yksek Trk memurlar, "kuzeyde toplanm olan bulutlan datan bu gney rzgrnn" ileticilerin e 1723 kar gayet nazik, hatt yaltaklanrcasma hareket ediyorlard. Bunlardan
Ayn eser, S. 156 - 157. Ubicini, La Turquie nouvelle, S. 177. 1718 Jouve, I. S- 132 - 133. 1719 Ayn: eser. S. 77. 1720 Figre ple et immobile... douce et m41ancolique..., regard de vague indSfinissable d'un rveur solitaire.... frle et triste enfant d'Othoman"; Jouve, I, S. 87 - 88; kar. ayn eser, S. 214, 217, 221 - 222, 241 vd. Ayn zamanda Destrilhes, S. 29; "la figre pftle, me"lancoHque du Sultan". 1721 Thouvenel, S. 169: "Le Sultan parle franais sana le moindre accent et avec p lus de facilite que je ne le cryais". Sonra S. 173: "L; Sultan ne consentit s'asseoir qu'apres que les dames eurent pris place, ainsi que les chefs de la mission" (franaise). O Prenses Sturd-za ile, yani eski Eflak vasalinin esi ile konutu; ayn eser, S. 173. 1722 Thouvenel, S. 148. Kar;, ayn eser, S. 164 vd . 1723 Ubicini, La Turque nouvelle, S. 166. Kars. Thouvenel'in ifadesi, S. 124: "Le pauvfe homme, dont le systeme nerveux e"tait sur-excit< par les plus cruees incertitudes". Onu ziyaretinde Pren s Napo-leon bir krdan le oynuyordu; ayn eser, S. 133 - 134.
1716 1717

Sayfa

364

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

1724 1725

Fontmagne, S. 205. Jouve, L S. 67; kars. S. 236 - 237. 1726 Ayn eser, S. 155 ilan.. 1727 Avusturya'nn veya sadece Avusturya generallerinin az veya ok derecede samimi olarak yaptklar mterek en Ruslara kars yrmek teklifleri hakknda bak: Beer.

Sayfa

365

bazlar, mesel Ethem Paa, Reit Mehmet Paa ve Dervi Paa, Fransa'da okumulard . Ahali de bu yabanclar, zevksiz "zarafete" (ga-lanterie) ramen, dosta karlyor ve Beyolu'nda alnan sevin anlarna kar kaytsz kalyordu 1724. Yabanc subaylar iin bir tiyatronun da alm bulunduu 1725 bu. esrarl stanbul'da bir ka hafta kaldktan sonra bu misafirler, tannm spanyol Generali Prim 1726 mstesna olmak zere, kararghlarn terkederek Varna'ya gittiler. Temmuz sonunda Franszlar, Rus ordusunun Dobru-ca'da geri kalm olan pek az sayda kalntlarn bo yere a-radlar. Fakat Franszlar, korkun bir dman olarak karlarnda koleray buldular ve bu uzak gurbet diyarnda bin* lerce kurban verdiler. Bununla beraber bir hedef bulmu olmak iin 1727 en sonunda ,daha nce Odesa bombardman edildikten sonra, Napoleon'un eski bir fikri ele alnarak Ruslar Krm'da vurmak karar verildi. Krm'n byk asker! liman Sivastopol'n Trkler iin daim bir tehdit tekil etmesi ve bu limann Ruslara Karadeniz hkimiyetini salamakta bulunmas, bu kararn alnmasna mil olmutur. Fakat, tasviri imknsz fedakrlklar ve kurbanlarla yaplan ve hemen hemen iki yl sren mttefik gayretlerine mukavemet eden Sivastopol, arn btn dmanlarn hayrette brakacak ekilde Rus tahammlnn ve sebatnn sembol olacakt. 5 eyllde ngiliz ve Fransz donanmalar, iinde 58 000 asker bulunduu halde, Varna'dan harekete geti. Bu suretle bahyan harekete Trkler, ok tli bir derecede, sa cenahn ncleri olarak itirak ettiler. Komuta, Mareal St. Ar-naud'da idi. Bunun lmnden sonra yerine Canrobert geti. Gerek Alma ay meydan muharebesinde (20 Eyll), gerek nkerman meydan muharebesinde (5 kasm) ve gerekse hemen balanan Sivastopol'n muhasarasnda Abdlmecit'in askerleri, nkerman meydan muharebesi ile Balaklava'da Rus basks karsnda geri ekilmek zorunda kalm olmalarna ramen, byk bir cesaret ve disiplin ile dyorlard. Trk askeri, Eupatoria'da Ruslarn iddetli bir istirdat teebbsne baar ile kar koydu (ubat 1855). Mttefik ordularn zaferini, hi de aa saylmyan sava yardmclar sfatiyle, Trkler de kutluyorlard. 2 mart 1855 de ar Nikolay'n lmesi, Osmanl Devletinin istikbali iin daha byk bir

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

emniyet vaad ediyordu 1728. lkbaharda, Sivastopol'n her taraftan irtibatn kesmek amaciyle Ker ve Yenikale mevkileri zaptolundu. Bunlar, XVIII inci yzyl boyunca Osmanl ve Rus mnasebetleri tarihinde sile sk geen iki ehir ismidir. Ayn zamanda mttefik gemileri Azak Denizine de girdi. imdi yeni gelen Sardunya askeri de Pelissier'in bakomutanl altnda savayordu. Bunlar, Kont Cavour tarafndan byk bir ustalkla takip edilen talyan Birlii lks iin bir Avrupa harbinin bu sahnesinde kan dkyorlard. Hl mukavemete devam edebilen Malakof mstesna olmak zere btn kaleler, byk kayplar pahasna olmakla beraber, alndktan ve talyanlarn ernaya suyu kenarnda kazandklar zaferden sonra nihayet Sivastopol 8 eyllde dt. Uzun zamandan beri beklenen bu hal suretinin elde edilmesi zerine btn dnya geni bir nefes ahr gibi oldu 1729. Sivastopol'n arkasndan Knburun da alnd. Fakat mttefikler, Gorakof ordusuna taarruz etmei doru bulmadlar. 1854 denberi Trkler Asya cihetinde pek elverili durumda olmamakla beraber mttefikler bu cephedeki savalara karmadlar. ngilizlerle Franszlar Gelibolu ve skdar'a geldikleri gnlerde Trkler, Osurgeti ve rksu'da malp edilmilerdi. Bundan sonra gelen ay iinde General Wrangel, tahkimli Dou Bayazt ehrine girdi. General Be-btttof ise Kurukdere meydan muharebesini kazand. Ruslar, Grcistan'da asayii saladktan sonra, Muravief'in komutasnda olmak zere haziran 1855 de Ermenistan'a doru ilerlediler ve halk tarafndan sevinle karlandlar. Sonra Ruslar, smail Paa ile Macar aslndan Kmety ve ngiliz mavirleri tarafndan mdafaa edilmekte olan kuvvetli Kars Kalesini muhasaraya baladlar. Bunun zerine mer Paa, ok nemli bir mevki olan Kars' kurtarmak amaciyle Krm'dan geri getirildi. Fakat Kutayis'e taarruz etmek iin giriilen bir teebbs baarszlkla neticelendi. 29 kasmda da Kars teslim olmak zorunda kald. Erzurum'da oturan Ermeniler, hemen Selim Paaya bu ehrin bir dman hcumuna dayanabilecek durumda olmadn bildirdiler 1730. Daha 22 temmuz 1854 de mttefik devletler, yalnz Rus kontrolnden

366
Sayfa

Kars. Camille Rousset'nin Histoire de la guerre de Crlmee adl eserinde anlattklar; Elphinstone, Siege of Sebastopol and Todt-leben, ayn zamanda Jouve'nin Franszca canl tasvirleri. 1729 talyan'larn harbe itirak etmelerinin neticeleri hakknda bak ayn zamanda General Lamarmora'mn hatralar, Paris 1874, ve Cavour'un mektuplamalar, Torino 1884. 1730 Kars. Rosen II. S. 224 - 226; Millinger, S. 46, 185, 186 - 187; Louet, S. 161 - 162: Fontmagne, S. 64 - 65. Stratford'un daha 1853 de bekledii ahn Babli'ye kar beyanat: "Eastern Papers". I. S. 370 vd.; Sturdza II. S. 156 vd..
1728

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

nihayet kurtarlm olan Memleketeyn Prenslikleri iin Avrupa'nn garantisini, Tuna azlar iin btn Avrupa'nn itirak edecei bir rejimi, Karadenizin tarafsz bir hale getirilmesini ve btn reayaya Avrupa garantisi altnda eit haklar verilmesini bansn esas artlar olarak istediklerini iln etmilerdi 1731. 26 austosta Rusya, bu artlar kabul edemiyeceini bildirmiti . Bu cevabiyledir ki Petersburg Hkmeti, 27 kasm 1854 tarihli Avusturya -Prusya ek szlemesinin 1732 meydana gelmesine sebep olmutu. Rusya ile bundan byle mterek mzakere meselesinde Paris ve Londra hkmetlerine yardmc olarak Viyana hkmetinin son zamanlarda ald durum da bu anlam-ya uygundur. Buna gre Avusturya, mttefiklerden ald icabnda yardm grmek vaadi karl olarak, mttefik ordularn hareketlerine engel olmyacakt 1733. Viyana'da a-lacak olan yeni konferansa Trkiye de itirak edecekti. Prusya, Bat devletlerine katlmak istemiyordu. Fakat Sar-dmya, 26 ocak 1855 de mttefiklerle tam bir ibirlii yapt 1734. Daha 6 kasmda Rusya, drt art nihayet kabul edeceini aklamt 1735 . Fakat Rusya, 1841 antlamasn sadece Padiahn lehine akdolunmu bir belge olarak sayyor ve Karadeniz hakknda baka hkmler konulmakszm bu antlamay Osmanl hkmdarnn feda edebilecei kanaa-tnda bulunduunu bildiriyordu . Lkin daha sonra bu noktalarda bir deiiklik yaplarak aktan aa "Trkiye-nin bekasnn Avrupa muvazenesi iin bir zaruret olduu" ve "Karadeniz'de Rus hkimiyetine bir son verilmesi gerei" -zerinde srarla duruldu 1736. Srbistan da Avrupa devletlerinin himayesine girecek ve bu suretle Belgrat Paasna bal olmaktan kurtarlacakta 1737. Bylece, Prusya'nn itiraki olmadan, 15 mart 1855 de ar II. Aleksander'in tahta kmasndan sonra Viyana'da toplanan konferansta baz meseleler zerinde anlamazln bertaraf edilmesi lzmgeliyor-du 1738.
1731 1732 1733

"Eastern Papers" XI, S. 3 vd.; Sturdza II, S. 481 vd Jasmund, I, S. 396; Sturdza II, S. 546 - 547. Jasmund. I, S. 398 vd.; Sturdza II, S. 548 vd. 28 aralkta her devlet tarafndan Petersburg hkmetine drt nokta teklif edildi: Testa, IV 2. S. 175 vd.; Sturdza II, S. 559 vd. Hususiyle Beer, S. 510 1734 Ayn eser, S. 581 vd., "Acts and conventions relatives to the coop eration of H. M. the King of Sardinia in the war", 1855 e gre. 15 martta Trkiye ile Sardnya arasnda bir antlagma imzaland; Jas mund, n, S. 12 vd.; Sturdza II, S. 613 vd. 1735 Testa, IV 2, S. 167 vd.; Sturdza II, S. 537 vd. 1736 "Le trait* du 13 juillet 1841 sera revise" dans le double but de rattacher plus completement l'existance de l'Empire ottoman l'6quUibre europeen et de mettre fin a la preponde>ance de la Russie dans le Mer Noire"; Sturdza H, S. 617. 1737 Ayn eser. S. 616, 643 1738 Testa IV 2, S. 193 vd.; Sturdza H, S. 615 vd.

Sayfa

367

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

368
Sayfa

Viyana konferans 26 nisana kadar devam etti. Sonra 4 haziranda da yeni bit toplant yapld. Hristiyan Avrupa temsilcilerinin topland bir konferansta ilk defa olarak Trki-yenin bir murahhas, Arif Efendi, bulunuyordu. Aslnda bu, Osmanl Devletinin teki devletlerl e ayni hakka sahip bulunduunun ifadesinden baka bir ey deildi. Fakat her eyden nce Avrupa devletlerinin menfaatleri bahis mevzuu olduundan ve srf bunun iin. byle bir durum yaratlmt. Bununla beraber, Avrupa devletler nizam iine alnmas iin Babli'den bir tokun resm beyanatta bulunmas ve daha baz tedbirler almas istemitir. Bunlara gre Mslman fatihlerin ba olan Osmanl Padiah, modern bir hkmdar haline geliyor ve bu sfatla btn tebaasn, rk, din ve tarih haklar gz nnde tutulmakszn, kanunlara gre eit muamele yapaca hakknda kendisinden teminat almyordu. Daha 16 mart 1854 te Hristiyanlar, stanbul'daki zabta mahkemesi rneine gre yeni bir tekilta tbi tutulacak olan btn Trk mahkemelerinde tanklk etmek hakkm almlard. Her ne olursa olsun bu, faydal ve verimli bir yenilikti. li Paann, yzyllardan beri aa grlen ve esir muamelesi yaplan reayann mensup bulunduklar rk ve mezheplerin Trk rk ve Mslman dini ile bir tutulmamasma kar cephe almasna ramen -li Paa bunu nazikne bir takm diplomasi usullerine bavurarak yapyordu- 15 maysta Hristiyanlara Osmanl ordusunda hizmet grmek hakk tannd. Bundan byle hara, Bat memleketlerine mahsus eref duygusundan mahrum olup 15 yllk bir ordu hizmeti imtiyazndan faydalanmak istemiyen kimseler tarafndan baka bir isim altnda verilecekti. ngilizler, kendi subaylarnn komutas altnda baz reaya ktalar vcude getirmek fikri ile cidd olarak megul oluyorlard 1739 Bar kuran ahsiyet olarak ortaya kabilen Avusturya mparatorunun adna olmak zere Kont Buol-Schauenstein tarafndan Viyana'da mzakereler ald. Daha Uk oturumda Trk murahhas, "Osmanl Devletinin bamszl ve toprak btnl hukukunun korunmas" iin yeni garantiler istemek hakknn kendisince mahfuz bulunduunu ileri srd . Gorakof, sadece kendisine verilmi olan talimata uymak zorunda olduunu beyan etmekle beraber, bu hakk pek tabi, fakat harbin neticelerine bal bir ey olarak vasflandrd 1740. Viyana konferansnn
Roaen, S. 232 - 238. Daha 1839 da Moltke, gerek Ermenilerin ve gerekse Krtlerin askeri hizmete agnlmalan gereine iaret etmiti; "Briefe Uber Zuataende und Begebenheiten in der Tttrke", S. 353 - 354. KarsElchmann'n yukarda ad geen eseri. 1740 Ayn yer.
1739

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

sonunda toplanacak bir kongrede giriilecek mzakerelere esas tekil etmek zere u noktalar tesbit olundu: Prenslikten her biri kendi "bamszlk ve mill idaresine" kavuacakt; i gvenliin salanmas ve snrlarn korunmas iin bunlar, birer "mill silhl kuvvet" bulundurmak hakkna sahip olacaklard 1741. Fakat yalnz tedaf hareketlerde bulunabilmeleri art kouluyordu. Babli, ancak Avrupa devletlerinin muvafakatini aldktan sonra ordularn, muhtemel bir karkl bastrmak zere, Tuna'nm br tarafna gnderebilecekti. Bu Prensliklerin yeni Anayasalar "resm bir hatterif" ile iln olunacakt; fakat bunun iin "devletlerle dosta bir anlama yapmak gerekli idi. nk bu mesele, Avrupamn genel siyas menfaatleriyle ilgili idi". Rusyamn eski bir arzusuna uyularak, komu devletlere kar suikastler tertip etmek emelini gden menfi elemanlarn Prenslikler iinde yaamalarna msaade olunm-yacakt 1742 . Daha ikinci oturumda Fransz temsilcisi, Eflk ile Budan'n kendi menfaatlerine olarak bir hanedann -hem de Yunanistan'da yapld gibi yabanc bir hanedann 1743- idaresi altnda birletirilmesi imknna iaret etmi ve, bir plebisit neticesinde seilmi bulunan mparatorun temsilcisi sfatiyle, bu Prensliklerin mstakbel ekilleri hakknda ahalinin oyunu almak zaruretine dikkati ekmiti 1744. kinci nokta hemen kabul olundu. Birincisi ise altnc oturumda Bourqueney tarafndan yeniden etrafl olarak ba his mevzuu edildi 1745. Tuna meselesinde karar vermek A-vusturya'ya dyordu: Viyana kongresinin bir ok memleketlerden akan nehirler hakkndaki kararlarna dayanlarak bir Avrupa komisyonu -Gorakof "sendika" tbirine itiraz etmiti- tekil olundu. Bu komisyon, gemilerin kolay ve emin bir surette iliyebilmesini salamak amaciyle bir takm nizamlar koymak ve nehir azlarnda istasyoner gemiler bulundurmak hakkna mah'kti. dar tedbirlerin alnmas ii, nehre sahili bulunan devletlerin yelerinden tekil olunacak daim bir a-Tuna Komisyonuna brakld. Fakat daha nce derpi olunduu gibi Besarabya ktasnn Budan'a braklmas ile Rusya, bu mkellefiyetlerin ve bundan doan haklarn dnda braklacakt 1746.
"AMirer celle dea frontierea". Sturdza II, S. 620 - 621. Fakat Babli'nin yerli bir Prensi hayat kayd ile ve irsi olarak tyin edebilmesi, bsbtn ihtimal dnda braklm deildi; ayn eser, S. 642. 1744 Ayn eser. S. 624. 1745 Ayn eser, S. 641 vd. 1746 Ayn eser, 3. 631 vd.
1741 1742 1743

Sayfa

369

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Karadeniz meselesini bir hal suretine balamak zere Fransz Dileri Bakan Drouyon de Lhuys ile Trk Hariciye Nazr li Paa'nn gelmeleri bekleniliyordu. Rusya, bu mesele hakkmda teebbs hakkn kabul etmiyeceini bildirdi 1747. Hakikatte ise kendisinin korkmakta bulunduu deniz kuvvetlerinin tahdidi meselesine dokunmak istemiyordu. li Paann istei zerine evvel Trkiye, "Avrupa devletleri manzumesinin" eit haklara sahip bir yesi olarak -bamszln ve toprak btnln muhafaza etmek mkellefiyeti ile birlikte - kabul olundu . Fakat Ruslar; Karadeniz'in tarafszln ve bu denizde hem Rus ve hem de Trk donanmasnn drt saff harp gemisi ile drt firkateyne indirilmesini -ayn zamanda teki devletler bu gemilerin yarsn amyacak derecede bir kuvveti bir fermana dayanarak stanbul Boazndan geirmek hakkna sahip olacaklard; bunlar, Osmanl Devletine kar yaplacak bir taarruz halinde 1853 deki gibi hareket edebileceklerdi- kabul etmek istemiyorlard. Rusya, btn devletler gemilerinin Boazlardan serbeste geebilmek hakkndan baka bir ey istemiyordu 1748. Sonra Padiaha Boazlar istedii gibi amak hakkm veren kapal deniz prensibinin aksi bir prensibin kabul cihe tine gitmek niyetinde idi 1749. Ancak uzun bir aralktan sonra Avusturya, 4 haziranda Ruslarla Trklerin kendi aralarnda anlamalarn ve bu anlamann niha antlamya alnmasn teklif etti1750. Fakat bu teklif de iyi bir surette karlanmad. Bylece bir yandan harp sona ermek zere ikeir Viyana'da gerek bu mesele ve gerekse Trkiye'de slhat meselesi halledilmemi bir halde bulunuyordu. Bat devletlerinin temsilleri ile Avusturya temsilcisi, artk grevlerinin sona ermi bulunduunu beyan ettiler. Baarszlkla biten bu siyas mzakerelerden kan netice, Bat devletleri ile Avusturya arasndaki mnasebetlere bir soukluun girmesi ve bu ilerden uzak tutulmu bulunan Prusya ile dahi iddetli bir fikir ayrlnn meydana gelmesi oldu. imdi, Prusya'y teki devletlerle anlatrmak ve Avusturya'y drt nokta zerindeki vaitlerini muayyen bir dereceye kadar geri alm bulunan Rusya'ya kar enerjik bir ekilde cephe almaa ikna etmek, mttefik diplomasisinin zerine dsen byk vazife o -luyordu 1751.
Ayn eser, S. 646 vd. Ayn eser, S. 667 - 668. 1749 Ayn eser, S. 675 1750 Ayn eser, S. 680 - 681. 1751 Karadeniz'de Rus sava kuvvetlerinin oaltlmasna engel olmak iin, Avusturya mparatorunu Bat devletleri tarafna ekmek zere yaplan 20 mays tarihli bir tasan bak: ayn eser, S. 771 vd. Kars. ay zamanda btn iin: "Le traitt de Paris du 3D mars etu -die~ dans ses causes et ses effets par le correspondant diplomatique de Consttutionnel", Paris 1856, gene bak: Gourdon, Histoire du congres de Paris, Paris 1857.
1747 1748

Sayfa

370

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

1752

Ayn eser, II, S. 842 vd.

Sayfa

371

Fakat bar antlamasnn kendi liderlii altnda vcude gelmesi, Avusturya iin bir eref meselesi idi. Ayn zamanda bu bar, zaman zaman Avusturya'nn dman olmu olan baka devletlerin ar fedakrlklar sayesinde eski rakibi Rusya'nn yere serildii bir anda, Douda Avusturya nfuzunu kurmak iin ok elverili bir vasta idi. Bylece 16 aralkta Viyana Hkmeti, Sivastopol'n dmesinden ancak iki ay sonra ve m. Napoleon'un yakn bir zamanda barn elde edilmesi isteinde bulunduunu beyan etmesi zerine , muzaffer bat devletlerine kar zarur olan fedakrlklarda bulunmaa hl yanamamak ta ayak direyen Rusya'ya tehdit edici bir nota gndermee karar verdi. Daha nce kararlatrlm olan noktalar etrafl olarak bir defa daha ileri srld. Fakat Buol, ayn notada bunlarn kabul edilmemesi halinde doacak "ar sonular" dan, byle bir kararn neticesinde kacak "gayri insan sorumluluk" dan, uzatlacak harbin bir ok insan hayatna mal olaca dolaysiyle insanln vazifelerinden bahsediyordu. "Babli'nin suzereni-tesi altndaki Memleketeyn Prensliklerine" Hotin evresinden Salsk glne kadar uzanacak bir toprak parasnn braklmas gibi Rusya iin ar bir art ilk defa olarak o zaman ileri srld. Karadeniz'in tarafsz olaca istei bir defa daha ifade olundu. Rusya, mttefik devletlerin Hristiyan Osmanl tebaasna verilecek yeni imtiyazlar hakknda Babli ile yapacaklar mzakerelere itirak etmek hakkna malik olacakt 1752 Daha imdiden Fransa ile, ngiltere ve Avusturya temsilcileri, stanbul'da mzakerelerin bu g noktasiyle megul oluyorlard. li Paa ile onun dostu Fuat Paa, bu konferansta Babli'yi temsil ediyorlard. Konferans yeleri arasndaki fikir mbadelesi neticesi olarak daha 9 ocak 1856 da bir hatt hmayun karld. Padiahn resmen iln ettii bu bel ge ile reayann lehine bir takm tamamlayc tedbirler alnyor ve onlara, Mslmanlarla tam bir eitlik salanyordu. En nihayet Osmanl hkmdar, kaytsz ve artsz bir din tesamuhu, Hristiyanlarn devlet memuru olabilmek ve yabanclarn mparatorluk iinde toprak satn alabilmek haklarm kabul etmee karar vermiti. O zamana kadar papasla-r tarafndan idare olunagelen birer din cemaat halindeki reaya yerine imdi eit haklara sahip tebaalar kaim oluyordu. Artk eski tezyfkr adlariyle anlmalarna msaade e-dilmiyecek olan bunlar, saylar, iktisad ve sosyal durumlar ile mtenasip olarak mahkemelere ve ordu hizmetine itirak etmek hakkn

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

372
Sayfa

alyorlard. Mensup bulunduklar kiliselerin idaresi bahsine gelince bunda patrik ve piskoposlara bal olmyacaklar, fakat hem din adamlar ve hem de baka kimselerden seilecek olan meclisler tarafndan idare edileceklerdi 1753 . ki gn sonra ayn devletin temsilcileri ile Trk meslektalar toplandlar. Trkler tam bir gven iinde o kadar ileri gitiler ki Srbistan ve Memleketeyn Prenslikleri iin alelade memurlardan baka bir ey olmyan Hospodarlarn tyininde ayni usul ve bilhassa smail'de kaleler inas hakini istediler 1754; Eflk ve Budan'da o zamana kadar yrrlkte olan organik nizamnamenin artk muteber olmadn, eski ve mull olarak saylan Memleketeyn imtiyazlarnn olduu gibi kalacan ve, yeni bir zamann icaplarna a-yak uydurabilmek iin, Eflk ile Budan'a yeni bir takm tavizler yaplacan beyan ettiler. Buna gre evvel seilecek ve sonra Padiah tarafndan tyin edilecek olan yerli prensler, ldkleri zamana kadar iktidarda kalacaklard; her iki Beylik iin de muteber olmak zere yeni bir yasa yaplacakt 1755. Bu yasa, "yars Eflk'li ve yars Budan'h yelerden olmak zere kaymakam tarafndan tekil olunacak bir komisyon tarafndan ve "bir Osmanl komiseri ile tam bir anlama halinde" stanbul'da hazrlanacakt. Bu kadar z-trap ekmi, 1848 milliyetilerinin yazlar ve daha baka beyanamelerle dvasna Avrupa'nn bu kadar sempati gs termi olduu bu Tuna Memleketleri, hakikatte Osmanl hkmdarnn tam anlam ile birer vilyeti olarak saylyordu; bunlar d memleketlerle mnasebetlerde bulunamyacaklar, yalnz Babli'nin imzalad antlamalar tanyacaklard. Rumanyallara ima edilmi olan birleme ve Avrupal bir hanedann idaresi altnda irs prensler yerine, Eflk ile Budan'a ancak Babli tarafndan zorlanan mterek bir idare sistemi veriliyordu. Fakat devletler, Tuna'nn te tarafnda da yabanclarn toprak edinme hakkn: sahip olacaklar prensibini kabul ettirmei unutmadlar . Devletlerin Padiah tarafndan verilmi olan bu kararlardan memnun olduklarn beyan etmeleri zerine Rusya, artk kendi dindalarnn haklarn korumak iin ortaya kmaa yetkili olmuyordu. Daha ayn banda Petersburg Hkmeti, Avusturya'nn tekliflerini kabul etmiti. Bununla be raber ar hkmeti, gerek kendisinin toprak brakmas -Asya tarafnda igal
Ana hatlar ve kritii: Rosen, S. 239 vd. Kars. Sturdza II, S. 890 vd., 921 vd. Tam metin: Eichmann; bak S. 204 vd., 353 vd., 458 vd. 1754 Sturdza, S. 923, 942 vd., 949 - 950. Clarendon ve Fransz el-isi Thouvenel de bu hakk onlara ok grmyordu; ayn eser, S. 939; IH, S. 492 - 493. 1755 "L6gislature constituante".
1753

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

etmi bulunduu Osmanl topraklarn vermee raz idi- ve gerekse mttefiklerin yeni artlar teklif etmek hakkn muhafaza etmeleri isteklerine kar hl itiraz etmekte idi 1756. Fakat Avusturya'nn kesin bir tavr almas ve Prusya'nn araya girmesi sayesinde Nasselrode, Viya-na'nn ltimatomunu en nihayet ayn 20 sinde kabul etmek zorunda kald 1757. Bylece Prusya, i birlii yapmakta o-lan devletlerle yeniden birlemiti. Rusya'nn bu cevab, ok gemeden Bat devletlerine bildirildi 1758. Bar kongresinin almas yeni bir konferansa vesile tekil edecekti. Bu konferans daha 1 ubat 1856 da Viyana'-da balad. lk toplantda bar mukaddematm imza edecek plan murahhaslar tyin olundu 1759. ok gemeden Fransa'nn bu murahhaslar kendi bakentine davet etmee hak kazand noktas zerinde bir uyumya varld. Bylece 25 ubatta Avrupa lsnde bir toplant olan Paris Kongresi ald. Buna Prusya -fakat ancak yedinci oturumdan itibaren- ile Sardmya Devleti de itirak ediyorlard. Gsmanl Padiahnn temsilcileri olarak deniz yoliyle Fransa'ya gitmi bulunan li Paa ile Reit Paann olu ve Paris elisi Mehmet Cemil Bey kongrede bulunuyorlard. Bakan, I. Napoleon'n gayri meru bir olu olan Fransz Dileri Bakan Kont Valevski idi. Hemen mtareke aktolundu ve devletlerin yeni artlar teklif edebilecekleri gibi nazik bir mesele de Asya'da nemsiz bir snr dzeltilmesi ile geitirilebildi. Memleketeyn Prensliklerinin istikbalde tbi olacaklar rejim hakkndaki prensipleri tesbit etmek zere bir komisyon tekil olundu. Bununla ilgili ayrntlar tesbit etmek ii "ikinci bir komisyon" a brakld. Tuna Prensliklerinin birletirilmesi ve ahalisinin oyu alnmas meseleleri zerinde Fransa ve ngiltere ile Trkiye ve Avusturya birbirine muarz iki cephe tekil ediyorlard . En sonunda verilen karara gre Memleketeyn ahalisi, isteklerini zel toplantlar, "divanlar" vastasiyle Prensliklere gnderilecek olan bir Trk - Avrupa karma komisyonuna bildirecekti. Bu komisyonun teklif edecei esaslara dayanlarak Paris'te bir anlama imzalanacak ve bu, Avrupa devletleriyle birlikte kararlatrlacak olan bir hatt erif ile Padiah tarafndan yaynlanacakt 1760. Avrupallarca taahht olunacak bir garanti, zerk Prenslikleri koruyacakt 1761. Srbistan, yeni tekilt yapabilmek
1756 1757

Testa V, S. 42 vd.; Sturdza II, S. 886 vd. Rosen, S. 245; kar. Sturdza II, S. 904 vd. 1758 Ayn ye 1759 Jasfund, II. S. 324; Sturdza II, S. 908 vd. 1760 Ayn eser, S. 1020 - 1021, 1023 - 1024. 1761 Komisyonun yetkileri hakknda, S. 1067 vd.

Sayfa

373

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

hakkn kaybediyordu. Gerektii zaman Trkiye ve Avrupa devletleri Srbistan iin yeni tekilt yapp bu memlekete bahedeceklerdi. Ancak Osmanl veya Avusturya topraklarndan vki olabilecek asker! bir mdahaleye kar Srplar bir Avrupa garantisi koruyacakt. Karada hakknda Rusya, kendisine besledii eski "sempatinin" mkfat olarak 1762 "iyi niyetli temayller" ini beyan etti 1763. Toprak brakmas meselesinde Rusya, yalnz Pruth kenarnda Vadu - lui - sac-dan Yalpug glne kadar uzanan toprak eridini feda etmek taraftan idi ve ayn zamanda smail ile Kilya'y kapama -zerine alyordu. Sonra daha fazla bir tvize raz olarak Kutla-buga gl ile Trajan eddi ve Salsk gl arasndaki geni teklif etti. Buna ramen Pruth kenarnda kin Cotul - Morif-den Karadeniz'e kadar Burna Sola glnn bir kilometre dousuna uzanan bir hat, snr olarak kabul olundu , Tuna meselesinde Kongreye itirak eden devletler nehrin azlarndaki engelleri gidermek bakmndan almalarn yaplmas ve denetlenmesi iini daim bir komisyona braktlar. Bu komisyonda Eflk, Budan, Trkiye ve Avusturya'nn yannda. Bat - Almanya'nn menfaatleri dolaysiyle, Bavyera ile Wrtemberg Devletleri de temsil olunuyordu. "Osmanl Padiahnn Hristiyan tebaas zerinde zel menfaatleri bu lunduunu beyan" yolunda Rusya'nn yapt bir teebbse hemen bir protesto ile cevap verildi. Antlama, bundan byle Padiahn kendi tebaas ile olan mnasebetlerine karmay her devlete yasak ediyordu. 30 martta bar antlamas imza edildii zaman -kongre bir ka gn daha devam etti ve ancak nisan sonunda rauahe-denamenin tasdikli suretleri teati olundu-, mill olmyan eski Osmanl Devleti, artk slh edilmi "Trkiye", Avrupann hukuk devletleri arama resmen alnd. Yeni Trkiye ile ant-lamya imza koymu olan devletlerden herhangi biri arasnda kacak bir anlamazlk halinde, kuvvete bavurulmadan nce bar yolu ile iin halledilmesi iin mesele teki devletlere arzediiecekti 1764. Sonra 15 nisanda Fransa, ingiltere ve Avusturya Devletleri, "Osmanl Devletinin bamszlk ve toprak btnln" muhafaza etmek ve imdi imza edi len antlama hkmlerinin herhangi bir surette ihllini harp sebebi (casus belli ) olarak saymak hususlarnda anlatlar 1765. Hatt li Paa, artk eskimi ve

374
Sayfa

14. oturum; ayn eser, S. 1037. Ayn eser, S. 1018. 1764 "S'il survenait entre la Sublime Porte et l'une des PuiSMUices contractantes un dissentiment de nature menacer le maintien de leurs relations, les deux Etats, ayant de recourir Templo de la force, mettront les autres Puissances en mesure de prevenir cette extremit par les moyens de la conciliatlon"; ayn eser, S. 1027. 1765 Jasmund, I, S. 470; Sturdza U, S. 1089.
1762 1763

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

bizzat Avrupa devletlerinin menfaatlerine son derece engel tekil edici bir ey olarak vasflandrd kapitlsyonlardan Osmanl Devletini kurtarmak teebbsnde bulunmutu. Avrupa Devletleri temsilcileri de bunu tasvip eder szler sylediler. Fakat bu g ve kark dvaya hemen bir hal aresi bulmak cihetine gitmediler 1766: ingiliz hkmetinin kararna gre bu mesele hakknda ileride stanbul'da grlecek ve devletlerin alacaklar durum, vaad olunan reformlarn tatbik derecesine bal bulunacakt . Asil dnceli Franszlar mparatorunun da dahil bulunduu romantik hlyaclar iin, ark'ta yeni bir devir balam gibi grnyordu. Fakat bir ka ay sonra reel dnen herkes, gerek Avrupa rneine gre yaplan bu slhatn gerek deeri ve gerekse stanbul'da devletlerin mterek hareket etmek imknlar hakknda hkm verecek durumda bulunuyordu 1767. DRDNC BLM Kumanya Birlii urunda mcadele ve Memleketeyn Prensliklerinin Osmanl Devletinden koparlmas (1856 1862) Rumanya gmenlerinin propagandas, Fransz halk efkrnn Kumanya dvasna besledii sempati, Ltinlik duygusu ve her milletin kendi bana bir devlet tekil etmek hakkna sahip olduu nazariyesi gibi millerin tesiri ile Franszlarn mparatoru, Memleketeyn Prensliklerinin tek bir idare altnda birlemesini 1768 istiyordu. III. Napoleon, ayn zamanda bu sevgili projesinin gereklemesi yolunda kendisine medyun olan Trkler 1769 den de muzaheret greceine btn varl ile inanyordu. Muzaffer Mareal Pellinier'i ''Eflk ve Budan" Prensliine getirmek fikrinin kendisinden kp kmad meselesi bir tarafa braklsn 1770. Fakat Franszlar mparatoru ok gemeden renecekti ki son olaylar Trkiye'de pek az kimselerin farkna varabildii bir uyanma meydana
14. oturum; ayn eser, S. 1035 - 1036. Mnferit aratrclar hakknda saysz kaynaklar bak: Ben -gesco, Bibliographie franco - roumaine du XIX e siecle, Brtbtelles, 1899, ve kritik ile ilveler: St Orasanus, Bibliografia cestiunei Orientulu Bkre 1889 ("Eeonomia nationala" dergisinden). Eugene Boranin bror, Questton des Uetut Saints, Paris 1850, ve bu brore verilen cevaplar hakknda bak: Oraanu, S. 39. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 9/443 -493 1768 Kars. Cavour'un Massimo d'Azeglio'ya mektuplar, 2, 6, 7, 12 mart 1856; "Affaires d'Orient, Reorganisation des provinces Dam-biennes", Paris 1856: ayn ekilde Sturdza, , S* 114 vd. 1769 50 000 Franszn tifsa kurban gittiinden ve bunlarn stanbul'da 14 yeni mezarla gmldklerinden bahsolunuyordu; Durand de Fontmagne, S. 68 - 69. 1770 Yukarda ad geen bro
1766 1767

Sayfa

375

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

376
Sayfa

getirmiti. Geri eski Osmanllarla alelade halk, vatanlarnn artk mevcut olmad, byk Padiahlarn kendilerine bir arda brakmakszn toprak al tnda bulunduklar, ordulariyle devleti batan baa kat' ve igal eden yabanc "gvurlarn" artk efendiye inklp ettikleri, dn vazifelerini zahiren olsun yerine getirmiyen siyah paltolu adamlarn Tanr ve mill an'aneye, Osmanllarn erefli mazisi ve islmln istikbaline ihanet eden kimseler haline geldikleri kanaatnda idiler. Fakat Franszca konuan, ampanya iip evlerini Paris modasna gre deyen, Fransz usul balolarn ve Bat memleketlerine mahsus brokrasinin hayran olan bu Trkler, imdi u inam besliyorlard ki, kendilerine olduka saf insanlar olarak grnen Frenklere biraz ustalkl muamele etmek suretiyle bir ka yl nce lm d einde saylan Osmanl Devletini genletirmek ve kuvvet lendirmek mmknd. Byle dnen Trklerden biri, "biz Ruslar Bat pensi ile kavradk" bir dieri, yani Fuat Paa ise "bizim kuvvetimiz onlarn anlamazlnda mndemitir" 1771 diyordu. Bunlar, imdiye kadar uradklar toprak kayplarm, yeni ve sk, her eit imtiyaz pervaszca ezen ve Fransz Devriminin verdii rnee uygun olan bir tekilt sayesinde fazlasiyle telfi edebileceklerini umuyorlard. Bir Eflk, bir Budan, bir Srbistan ve Karada, bir Lbnan u veya bu .ekilde devletin teki paralarndan farkl durumda braklm bulunmyacakt. Bilkis btn bu memleketler, "Devletin dokunulmaz paralar" halinde tek bir vatann teki blgeleri ile kaynaacaklar, stanbul'daki brolardan kolay bir hiyerari yoliyle idare edileceklerdi 1772. Baz kimseler bylece imparatorluun yeni bir ykseli devrine kavuacan, istanbul'un Avrupa anlay ile gzelletirileceini ve zenginleeceini bekliyorlard. Satlabilen Bizansllarn gerek anlamda ardalar olarak kalm olan bu insanlar, her eyden daha ok ahs kazanlarn dnyorlard. Fakat bunlar arasnda li, Fuat ve Reit Paalar gibi en iyilerinde muhakkak ki asl bir yurtseverlik lks yayor ve bu lk onlar ayrc etki yapabilecek btn hatra ve mitleri, btn hak ve kuvvetleri zorla bastrmaa sevkediyordu. Bu ahsiyetler, byk ve talihsiz Sultan Mahmud'un siyas mirasn daha modern bir ekilde kendilerine mal ve i edinmilerdi. Hatt onlar o kadar ileri gidiyorlard ki artk yabanc devletler eliliklerinde bulunacak "bir dostun" keyfine bal
Vous nous croyez fragiles? Erreur! Ntre solidite1 n'est pas factice puisqu'e lle repose sur vos divisions"; Durand de Fontmagne, 3. 43 vd. 1772 Asya ordusu komutam smail Pasa, tirbey'e, "prince et gou -verneur - g6ne"ral de Valachie" diye hitap ederek yazyordu; "Marturii istorice", S. 605. No. CLXXV.
1771

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

olnyacak bir ekilde tam mnasiyle serbest bir istikbal umuyorlard. 1856 martnda hkmet yelerinden bazlar, eski reaya hakkndaki hatt hmayunun taahht mahiyetindeki koruyucu hkmler ihtiva etmesine engel olabilmek midi ile, daha ak grl Fuat Paaya kar mcadele etmilerdi 1773. Fransa'ya dayanan bir siyaset takibetmenin aleyhinde olan devlet adamlar, li Paay darda brakarak, uzun zamandanberi gzden dm bir durumda bulunan Reit Pahay, Memleketeyn Prensliklerinin birletirilmesi meselesinde sebatl Trk mukavemetinin temsilcisi olarak Sadrazamla geirmek zere aralarnda anlatlar . 1854 ylnda Reit Paann kendisi, stanbul'daki Fransz elisine Memleketeyn Prensliklerinin birletirilmesi ve bylece tehlikelii Rus komuluundan kanlmas ihtimalinden tam bir sknetle bahsetmiti. Hatt kuvvetli, tarafsz ve devletler tarafndan korunan bu tampon devletin bana Garpl bir Prensin arlmas ihtimalini de ileri srmt. Bundan baka harp borlarn demee yaryacak olan belli bir para karl olarak Rumanya Devletinin tam bamszln iln etmek fikri bile, Padiahn ve Babli'nin mukavemetini beklemesine ramen, onu korkutmamt 1774. imdi Fuat Paa, gerek veya yapmack bir endie ile Tuna blgesinde yeni bir Yunanistan'n kurulmasndan, tekrar balya-cak olan Rus entrikalarndan, bir yl kadar sonra bunu taki-bedebecek olan bamszlktan 1775, bunun Srbistan'a sirayet edebileceinden ve ksa bir zaman iinde, Trkiye'nin zleceinden 1776 bahsediyordu. Tarihi Prokesch - Osten tarafndan stanbul'da temsil olunan Avusturya, Tuna'da mstakbel bir Birleik Rumanya'y "bir isvire", Ruslarn tehlikeli bir aleti olarak gryor, ve hususiyle Erdel, Banat ve Bukovina'y iine alacak olan byk bir devletin balangc sayyordu 1777. Uzun yllar Yunanistan'da yaadktan sonra 1855 den -beri stanbul'da Fransa'y temsil eden yeni eli Thouvenel'in karsnda engel olarak yalnz Trklerin endieleri ve yeni Trk lks bulunuyordu. stelik eski bir mavir sfatiyle olaanst bir nfuz ve Dou insanlarn ve meselelerini tanmakta geni bir tecrbe ve bilgisi olan kabiliyetli ingiliz elisi Stratford
1773 1774

Sturdza, S. 1095. Les principautes racheteraient letr inde'pendance aux prix d'une compensation pe'cuniaire qui permettrait & la Porte, au rftablisae-ment de la pabt, de liquider lea charges de la guerre"; L. Thouvenel, Trote annfes de la pestion d'Orient, 1856 - 1859, Parla 1879, S. 4, not 1. 1775 "Cest rindpendance au bout d'un an"; Sturdza, S. 1097. 1776 Ayn yer. 1777 Thouvenel, S. 7.

Sayfa

377

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Conning'in srarl ve maharetli mukavemetiyle de karlayordu. Bu zat daima kafasnda yaatt gibi Trkiyenin kuvvetlenmesini istiyordu. Bu ise, onun grne gere, hususiyle Memleketeyn Prensliklerinin snrlarn Besarabya'nn da katlmas ile Dinyester'e kadar geniletmek frsat karldktan sonra, birleik bir Rumanya'nn meydana getirilmesi ile telif kabul etmyen bir eydi. Halbuki ngi-liz Kraliesi Rumanya'nm birlemesini istiyordu . Fakat ngiliz kabinesi iinde, Clarendon'un bu fikir dostu olarak saylmasna ramen 1778, grler biraz ayrlyordu. Dou ilerinde en ileri gelen bir ahsiyet olarak kalm bulunan Stratford ise bu fikrin sebatl ve kararl bir muarz idi. Lkin Thouvenel, daha bata, "fevkalde, fakat ok ge ortaya a-tlm bir fikir" 1779 olan Eflk ile Budan'n birletirilmesi iinin , Trkiyeden kopartabilecek tvizler erevesi iinde bulunduuna asla kani deildi. Bylece Stratford, bizzat stanbul'da bamszlk ve bilgi bakmlarndan kendisiyle ayn seviyede olmyan bir muarzla kar karya bulunuyordu. Nisan 1856 da Thouvenel, "nfuzumu hi bir netice elde edemeden israf edeceim" diye yazyordu 1780. phesiz ki Babli, elilerin muvafakati ile tekil edilmesi gereken divan lann toplanmas hakkndaki ferman karmakta hi de acele etmiyordu . Dier taraftan General Coronini'nin komutasndaki Avusturyallar, alt haftann bitmesinden nce, yani sonbaharn sonlarna doru, Memleketeyn Prensliklerini tamamiyle boaltmak niyetinde deillerdi . Sleyman Paa da Bkre'te oturmakta devam ediyordu 1781^ Strat-ford, Prensliklerin birletirilmesi hususunda hkmetinden hi bir talimat almadn ileri sryordu 1782. Her ne kadar Rumanya Prensliine bir aday bulunduu anJaiyan Prusya, Fransz teklifine taraftar olduunu aklam idi ise de, istanbul'da haziran sonuna kadar bu ii destekliyecek bir harekette bulunmad 1783. En nihayet Rusya, kendisini yenen Fransz mparatorunun fikrine taraftarlk gstermek suretiyle 1784, ayn zamanda hem Rumanya mitlerinin mdafii olarak ortaya km ve hem de bu sebepten dolay Babli tarafndan bu iin gerekletirilmesine engel olmay salyacak vasta bulmu oluyordu , li Paa hl Paris'te idi.
1778

Sturdza, S. 434, 447: "Id6e excellente, mais trop tardive"; Thouvenet S. 11. 1780 "J'pulerais mon ertdit sana profit"; Sturdza, S. 431 1781 Ayn eser, S. 610, No. CLXXXIV; kar. ayn eser, 613 - 614. 1782 Sturdza, S. 433 vd, 488. 1783 Thouvenel, S. 9, 13; Sturdza, S. 447. 587. 1784 Yeni Besarabya snrlarnn tesbitinde rastlanan glkler hakknda bak: ayn eser, S. 492. Trklerin byk bir dargnlkla karlamalarna ramen Ruslar, smail kalesini yktlar; ayn eser, S. 541 vd.
1779

Sayfa

378

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Sonra Londra'ya gitti. Vekili olan Kbrsl Mehmet Paann elinde ise bu kadar nemli bir mesele hakknda karar verecek kuvvet ve yetki yoktu. Haddizatnda karar, Babli'nin isteinden daha ok Paris Bar Antlamasna uygun olarak Rumanyalar tarafndan ifade olunan arzuya tbi idi. Bu arzular ise, toplantya arlacak olan divanlann terkibine bal idi. Bunun byle olduu, daha nisan sonundan nce gerek Paris'te ve gerekse stanbul'un elilik mahfillerinde ok doru olarak grlmt 1785. Fakat Babli istanbul'daki Nogues'in Franszca gazetesi yoliyle, birletirme hakknn, suverenitesi icab olarak, kendisine ait olduunu iln etmiti 1786. Babli'nin kendine mal etmei hemen reddetmekte acelecilik gsterdii ve fakat hkmet mahfillerinin telkini ile yaynlanm bulunduuna phe olmyan 1787 bu yaznn son cmlesi yle idi: "Hi bir namuslu ve sadk devlet adam, devlete ve Osmanl tahtnn haklarna uursuz olabilecekbir szlemeye muvafakat e-decek durumda olamaz 1788. Hakka kar hak yoktur . imdilik Memleketeyn Prenslerinin yerine kimin geirilecei meselesi n safta bulunuyordu. Pariste' de atanman Balta Laman Anlamas hkmlerine gre, Ruslarn ekilmesinden sonra tekrar iktidara dnm olan bu Prenslerin yedi yllk hkmdarlk mddetleri, haziran nihayetinde sona e-riyordu. Mays sonunda Fuat Paa, Budan Prensi Gregor Chica'nn istifanamesini ald. Gerek bu Prens ve gerekse komusu Eflk Prensi, stanbul konferansnn kararlarna iddetle itiraz etmiler ve yabanc bir hkmdarn idaresinde iki Prensliin birlemesi lehinde bulunmulard. Fakat Babli, ancak antlama ile tyin edilmi olan mhlet bittikten sonra kaymakamlarn atanmasna teebbs etmek istiyordu 1789. O anda Eflk, eski Prenslerinden Aleksander Ghica'ya ve Budan eski boyarlardan Theodor'a emanet olundu. Her ikisi de gizli Prens adaylar ve dolaysiyle birlemenin dman olarak saylyorlard. Kmil Bey, atama fermanlarn yeni Prenslere tebli etmek zere Tuna boyuna hareket etti 1790. Daha 29 haziranda li Paa, birka gn kald Viyana'-dan istanbul'a dnmt. Bunun zerine olaylar, daha byk bir sratle cereyan etmee balad. Fakat li Paa, Babli'nin birletirme tasarsna kar gsterdii
Kar. ayn eser, S. 435: Thouvenel'in raporu; S. 445 - 446: Valevski'nin mektubu; gene ayn eser, S. 457 vd. "I* droit de runion est un droit souverain qui ne peut appar-tenir qu' la S. Porte"; ayn eser, S. 70. 1787 Ayn eser, S. 5S9. 1788 Ayn eser, S. 572. 1789 Kars- aym eser, S. 489 vd. ve benim "Vita lui BJ>.trbei", S. 185 - 187. 1790 Thouvenel, S. 35.
1785 1786

Sayfa

379

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

mukavemette yalnz Avusturya tarafndan deil, fakat ayn zamanda ngil tere tarafndan da destekleneceine dair teminat alm gibi grnyordu. Rusya'nn gnden gne daha byk bir dmanlkla ortaya kmas, smail kalesini havaya uurmas Erzurum'u bir harabe haline getirmesi, g etmi olan Bulgarlarn oturduu Bolgrad ie 1829 da igal edip antlamada ad gemiyen Ylan Adasn 1791 elinde tutmak istemesi ve ayn zamanda Rumanya birliinin mcahidi olarak ne atlmas, btn bunlar li Paay mukavemetinde kuvvetlendiriyordu 1792. Ali Paa boyarlar Prensliklere tyin etmek fikrini kabul ettirebileceini umuyordu 1793. Dier taraftan Buol, bizzat Babli'nin "mparatorluk vilyetleri" iin kard fermanda tesbit etmee alt ve Kmil Beyin fermanlar Prenslere verirken daha ak olarak vasflandrd gibi 1794 t organik nizamnameyi gzden geirebilmek iinin o-laaniist divanlarn biricik vazifesi olabileceini 1795 Paris ve Petersburg'a bildirmiti. Bizzat Fuat Paa ise, birleme meselesinin tecrbesiz yerel bir meclisin batan baa tutkularla dolu fikir ayrlklarna deil, fakat Avrupa'nn sknet-li hkmne braklmas gerektiini beyan etti 1796. Bilgi toplamak zere Memleketeyn Prensliklerine gidecek olan Avrupa devletleri temsilcileri artk atanmlard. Fakat Avusturya'nn bu memleketleri boaltmak iine bir ara vermesi yznden vazifelerini henz yapairayorlard. Bununla beraber ayn ad tayan byk diplomatn uzaktan bir akrabas olan Fransz komiseri Baron de Talleyrand - Perigord, Viyana'dan stanbul'a gelirken Bkre'e urad zaman, kaymakamn muvafakati ile tpk bir hkmdar gibi karland. "Prensliklerin istikbalini ve saadetini temin edecek o-lan byk isten" bahsettii vakit, srekli bir alk tufan koptu 1797. Bu Fransz temsilcisi Bkre'ten ayrlr ayrlmaz, General Coronini de grevinin sona erdiini beyan etti. Fakat komutas altndaki ktalar geri gtrecei yerde yetkisini Orgeneral Marziani'ye devretti ve
Amiral Lyons, Ruslar karmak amac le austosta oraya bir vapur gnderdi; ayn eser, S. 77S. Kars. aynj eser, S. 589, 882 - 883; Thouvenel, S. 40 vd. 1793 Ayn eser, S. 23. Karg. onun Thouvenel'e beyanat, temmuz balan; Sturdza, S. 605 vd. 1794 "Da* organiache Reglement wird durchgeaehen werden, um die innere Vewaltung des Landes zu bessern ond den Aufschwung und das G!sk dsr Bevlkerung zu sichern"; ayn eser. S, 691, 720. Fuat Pasa da halk efkrna bildirilen 31 temmuz tarihli sirklerinde TUr -fc'ycn yabanc memleketlerdeki temsilcilerine ayn eyi tebli edi yordu; ayn eser, S. 729 vd. Kars. Rumen cevab: ayn eser, S. 758 vd. .Kars. gene ayn eser, S. 648 vd 1795 Thouvenel, S. 28 - 29; kar. Sturdza, S. 687 vd. 1796 Ay.;: eser, II, S. 732 - 733. 1797 "Courier franais" ye gre Sturdza, S. 678 - 679; gene ayn eser, S. 682 vd., ki burada bizzat kendisi tbirleri ml&yimlegtirmistir.
1791 1792

Sayfa

380

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

boaltma iin hi olmazsa belli bir mhlet bile tyin etmedi. Halbuki baka faktrlerin ifadelerine gre bu mddet, Gney Besarabya'nn Budan'a geri verilmesine kadar devam edecekti 1798. Tam o zamanda idi ki bir Avusturya blnn Sulina'da yerletii hayretle grld. Buraya Babli, bir yandan bir ihtiyatszlk sonucu olarak Paris Bar Antlamasnda sz geen Tuna azlarnn Budan'a braklmasn ibirarla red ederken bir yandan da kendi memurlarn gndermiti 1799. Eyll aynda Fransa ile ngiltere arasnda, Stratford'n tahakkm etmek temayll yaradl ile beslenerek kan siyasi anlamazlk, mukavemet etmekte devam eden Trkler iin teselli ve bir mit kayna olmutur. Thouvenel, divanlar iin karlacak fermana bu divanlarn fena niyetlerini tahdit edici hkmler konmamasn istemi ve szn geirmee de muvaffak olmutu 1800. Babli'nin bu vesile-ile kendi grn ihtiva eden bir notay byk devletlerin temsilcilerine vermek niyetini anlaynca gene Fransz ejisi buna da engel olmutu . Fakat fermann ilk redaksiyonunda mirane bir eda ile Osmanl komiserinin yetkileri ifade olunmutu. Buna gre Osmanl komiseri, "divanlar Babli'nin hkmranlk haklarna ve ayn ekilde organik nizamname ile her iki eyalete de salanm olan imtiyazlara aykr den meselelerle megul olduklar takdirde", bunlar komisyona bildirecek ve kaymakamlarn dikkat nazarlarn ekecekti 1801. Ayn zamanda bir sirkler telgrafla da Babli, yabanc memleketlerdeki elilerine, Osmanl Hkmetinin Tuna memleketlerinde btn haklarn muhafaza etmek karar zerinde ayak dirediini nezdlerinde bulunduklar hkmetlere bildirmelerini emretti 1802. Dier taraftan Fransz Dileri Bakan ayn ayn sonundan nce, Tuna Prensliklerinin Avusturyallar tarafndan boaltlmasn istedi. Bu suretle o zamana kadar ezici bir yk olarak herkesin cann skan bu igal sona erecek ve ruhlar ferahlyacakti 1803: Pek tabi olarak Viyana Hkmeti, Besarabya snrlar zerindeki anlamazla, hl istanbul Boaznda demirli duran ngiliz harp gemilerine ve hatt Tuna'nn te tarafnda bulunan baz Trk ktalarna iaret etti . Daha nce Legion d'hon-neur nian verilmi olan
"Courier franais" ye gre Sturdza, S. 678 - 679; gene ayn eser, S. 682 vd., ki burada bizzat kendisi tbirleri ml&yimlegtirmistir. 1799 Ayn eser, S. 728; Fuad'n sirkler yazs: ayn eser, S. 743 vd. Kar}, gene ayn eser, S. 786, 805 - 808. 1800 Ayn eser, S. 846 vd 1801 "Si, contrairement & ce qu'on attend d'eux, Ies Divana se liv-raient la discussion de matieres contraires aux droits de la souverai-net auguste de la Porte Ottomane, ainsi qu'aux anciens privileges or-ganiques des detuc provinces"; ayn eser, S. 870, 887 - 888. 1802 Ayn eser ,S. 880 - 881, 925 vd. 1803 Ayn eser, S. 855 - 856, 893 - 894.
1798

Sayfa

381

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Padiah, imdi de korkun ve mstebit ingiliz elisinin elinden Bahe niann kabul etti . Yine ayn kasm ay iindedir ki li Paa, dost Franszlara verilmi bulunan sze 1804 ramen, artk ingiliz dostu diye tannan Reit Paann Sadaret mhrn ald haberini duydu 1805. Fakat Thouvenel ile Rus meslekdas Buteniyef, bundan byle de "Avusturyallarn Tuna boylarnda ve ngilizlerin stanbul Boaz ile Karadeniz'de kalmalarna tahamml edip etmiyeceini ve Memleketeyn Prensliklerinin birlemelerine engel olup obnyacan Reit Paa'dan sordular 1806. Gerekten ak ve kesin bir cevap almak mmkn olmad . Fakat daha o zaman Fransz elisi, divanlar hakkmdaki fermann deitirilmesine alyor ve Babli'nin bunu da kabul edeceini mid ediyordu. Bu divanlara, dil nisbet -lerde olmak zere yksek rahipler, papaslar, boyarlar, boyar oullar, tccarlar, esnaf birlikleri ve kyl temsilcileri itirak edeceklerdi 1807. Gerekten de Thouvenerin gayretleri sayesinde ayn fermann Rumanyallara birlemek yolunda engel tekil eden hkmleri, son redaksiyonda kaldrld 1808. Divanlar iin yalnz "mnasip tahditler" kondu ve Padiahn hkmranlk haklarn muhafaza etmek amaciyle baz kaytlar ilve olundu. Bylece Fransa, kendisince pheli saylan Reit Paa ile giritii mcadelede imdilik dvay kazanmt. Uzun za-mandanberi devam eden ve yava yryen mzakereler artk abuk bir aka girdi. Paris diplomasisinin teklifi zerine 6 ocak 1857 de yeni bir Avrupa konferans topland. Bu konferans, Besarabya snrn tesbit etti ve Tuna deltasn Budan'dan ayrarak "dorudan doruya Babli'nin hkmranlna" brakt. Ylan Adas da bu blge ile birletirildi 1809. Prut nehri tesinde yeni kazanlan topraklar, hi vakit geirilmeden Budan Prenslii memurlar tarafndan igal olundu . Divan yelerinin seimi hakkndaki ferman 13 ocak tarihli idi ve ayn ay iinde yaynland . Fakat ancak mart sonunda bu ferman Ya ve Bkre'e gnderildi 1810 En nihayet Avusturyallar, Paris konferansnn kararlarna gre 24 marta kadar Budan ve Eflk'i boaltmalar iin kesin emir aldlar 1811. Sleyman Paa da hemen geri
1804 1805

Sturdza, S. 889 - 890. Thouvenel, S. 49 vd. 1806 Ayn eser. S. 57 - 58; Sturdza, S. 924, 928 vd. 1807 Thouvenel, S. 65 vd. 1808 Kars. Sturdza, S. 862 vd. ile S. 912 vd., 916, 917 vd., 100? vd., 1023 vd., 1049 vd.; nihai yasa. 1809 Ayn eser, S. 1031 - 1033. Buna ait antlama ancak 19 haziranda yapld ve 31 haziranda tasdik olundu; ayn eser, V, 850 - 851. 1810 Ayn -ser, S. 1091 - 1092 1811 Ayn eser, S. 1087 vd.

Sayfa

382

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

dnmek zorunda kald 1812. 29 martta da istanbul nnde demirli duran yedi ngiliz gemisi, bizzat Padiahn Amiral Lyciis'u ziyaret etmesinden sonra, Boazdan ayrld 1813. Ayn zamanda Franszlarn mparatoru, resm gazete ile Meraleketeyn Prensliklerinin birlemesi hakkndaki fikirleri ni deitirmemi olduunu iln etti 1814. Konferansta Trklerin, gerektii zaman asayii korumak zere Tuna memleketlerine asker sokabilmek istekleri 1815, dargnlkla karlanarak reddolundu 1816. Mart ortalarnda Avrupa komisyonunun yeleri, seimleri dzenlemek zere Bkre'e gitmi bulunuyorlard. Bu komisyonda Trkiyeyi Saffet Efendi, Rusya'y eski Kuds konsolosu ve Rus soyundan marur bir adam olan Basili, ngil-tereyi de Rumanya birliinin dman Stratford'un iddetli muarz olan Henry Bulwer temsil ediyorlard . Talley-rand ile bunun Piyemonte'li meslekta Benzi, Bkre'te parlak, bir trenle kabul olundular. Piyemonte temsilcisi, kendisine verilen "frate" (== karde) sfatndan byk bir minnettarlkla bahsetti 1817. Bununla beraber ahs dnceleri dolaysiyle Bulwer ve Rumanyahlarn dostu olarak.tannan Prusya Devletinin temsilcisi Richthofen 1818 de trenle karlandlar 1819. Basili'nin yanna yalnz "Rumlar, Bulgarlar ve Rus tebaasndan" 1820, Saffet Efendinin yanma ise sadece resm ahsiyetlerden baka kimse sokulmad 1821. ok gemeden seimler iin canl bir faaliyet balad. Komiserlerin tekrar tekrar yaptklar beyanata gre her ey bu seimlere bal olacakt. Hemen hemen tamamiyle kabiliyetsiz bir ihtiyar olan Eflk Kaymakam Aleksander Ghica. kararszlk iinde bocalyordu. Buna karlk Budan kaymakam Nikolaus Vogorides, baka trl hareket etti. stanbul'da bir ailesi bulunan bu adam 1822, "Gen Bey" olarak mart aynda len Bal'n yerine gemiti. Bu sfatla o, stanbul'dan Rumanya birlii aleyhinde ald emirlere, Rum akrabalar mm telkinlerine ve Budan Prensi olmak iin ahsen besledii mitlere uyarak hareket hattn tyin etti . Bu uurda Fransz diplomasisinin yardmn istemi ve bunun iin kendisine vaitlerde
Ayn eser, IV, S. 112 - 13, 138 - 139. Fontmagne, S. 176 - 177. 1814 Thounvenel, S. 81. 1815 Baz ktalar toplar ile beraber Giugiu ve Kalafatta kalmlard; ayn eser, S. 49. 1816 Ayn eser, S. 91. 1817 Ayn yer. 1818 Ayn eser, S. 677 vd., 1019; Thouvenel, S. 105. 1819 Sturdza, S. 59 - 60, 66 vd., 145 - 146. 1820 Ayn eser, 3. 211, 264 - 263. 1821 Yag'ta onun Arabi, onun nne gelen Moldavyallara klcn indirdi; ayn eser, S. 388 vd. 1822 Ayn eser, S. 49; kars. Thouvenel, S. 88.
1812 1813

Sayfa

383

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

bulunmutu 1823. stanbul'daki yabanc eliler, Thouvenel'in teklifi zerine, fermann Vogorides tarafndan istedii ekilde tefsir edilmesine engel olmak ama-ciyle bir konferans yapmak zorunda kaldlar. Fakat phesiz ki Budan idaresinin suiistimal ve cebr hareketleri meselesinde eliler anlaamadlar 1824. Bununla beraber Vogorides'e atfolunan sular karsnda onu teselli etmek amaciyle Avusturya mparatoru Franz Joseph kendisine Demirta tevcih etti 1825. Byk bir acelelik iinde, skk bir durumda olan Babli'den yeni talimat beklenmeksizin 1826, zindana at raak tehdidi ve pervasz bir idarenin basks altnda -Babli tekrar Prensliklere asker sokmak istiyordu ve bunun iin Paris'te tekliflerde bulunmutu 1827- sahte semen listeleri 1828 ile yalnz ayr bir Budan Prenslii istiyen kimseler divana ye seildiler. Meselenin zlmesi iin, birleecek olan Rumanya'nn iki Prensliinden k olmas bakmndan kaybedecek taraf olan Budan'n ahalisine bavuruldu. Fakat birlik dvas, 30 haziranda komiserlerin bu artlar iinde seilmi olan bir divanla mnasebete girimiyeceklerini aklamamalarna ramen 1829 .artk tamamiyle ve bir daha elde edilmiyecek bir ekilde kaybedilmie benziyordu. Dorudan doruya Franszlar mparatoru, Thouvenel'e talimat gndererek tecrbeli ve kurnazca hesapl Reit Paay Rumanya birlii iin kazanmya alt 1830. Fakat btn bu teebbslerle hi bir netice salyamad . Rumanya birliine taraftar olan eliler, Babli'ye mterek bir onta vererek bu iki yzl oyundan Osmanl hkmetini sorumlu tutmak istediler . Fakat gerek Stratford ve gerekse Avusturya temsilcisi Prohesch - Osten, bu sorumluluu kendi zerlerine aldklarn beyan ettiler 1831. Babli, bu mesele karsnda daima mtereddit kalmak ve ii uzatmak istiyordu. Bu sebepten yeni bir Paris konferansnda meseleyi incelemek gibi mahirane bir teklifte bulundu 1832. Fakat Franszlar bunu nazara bile almadlar. Eflk ve Budan birliinin koruyucusu olarak ortaya kan FranAyn eser, S. 32. Bak: hususiyle ayn eser, S. 702, 709 vd. 1825 Ayn eser, S. 743. 1826 Thouvenel, S. 132. 1827 Sturdza, S. 535 - 536; Thouvenel, S. 91 1828 stelik birok semenler, oylarm vermekten ahkondular. 4* manastr bas rahibinden yalnz s 1, 3268 rahipten ancak 29 u, saylar birka bta* varan iftlik sahiplerinden sadece 280 i oylarm kullandlar; ayn eser, S. 133. 1829 Sturdza, S. 752. Thouvenel'in protestosu: ayn eser, S. 963 -964. 1830 "Appuyez fortement pour obtenir le concours de Rchid -Pacha 1'Unon. Ne rien menager pour obtenir ce re'stfltat", ayn eser S. 214; kar. Thouvenel, S. 106. 1831 Ayn eser. S. 135. 1832 Ayn eser, S. 138.
1823 1824

Sayfa

384

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

sa'nn program, yaplan seimi iptal etmek ve yeniden tamamiyle serbest bir seim yaptrmakt. Hemen Thouvenel, istanbul'da bu program ileri srd 1833. Napoleon, hi vakit kaybetmeden ve diplomasinin btn vastalarn kullanarak, ahs nfuzunu ve gnller kazanc ahsiyetini btn arl ile kullanmak suretiyle bu program tatbik etmek kararnda idi. Fakat iki Prenslii tam anlam ile tek bir devlet haline getirmek ii, ingiltere'nin genel olarak taknd tavr karsnda imknsz grnyordu. stelik Lord Clarendon basnda kendi dncesini aklam ve Prensliklerin sadece ynetim bakmndan birletirilecekleri, daha ziyade birbirine benzetileeklerini fikrini ileri srmt 1834. Bylece Fransz ve ingiliz hkmetleri arasnda mstakbel grmelerin esas tes-bit edilmi oluyordu. Artk Paris'te, halk temsil edecek mterek bir meclisi, mterek kanunlar, mterek bir ordusu ve maliyesi, hatt maiyetine iki idareci verilecek tek bir hkmdar olan iki devletten bahsolunuyordu 1835. Bu takdirde hi olmazsa "birlik ilkesi" kurulmu olacakt 1836. Thouvene'in inancna gre Trkler de bunu kabul etmee hazrdlar . ingiliz Kraliesi Viktoria'y ziyaret etmek amaciyle Franszlar imparatorunun Osborne'ye bir seyahat yapmas fikri, ngiltere'de ortaya kt . Daha nce Thouvenel, hastalkl, iki ile elenceye kendini kaptrm ve bu tutkular yznden gnden gne kmekte olup devlet ilerine artk karmaz bir hale gelmi olan Osmanl Padiah tarafndan kabul olunmutu 1837. Bundan baka Fransz temsilcisi, bir kavaz eliyle gnderdii bir yazda Budan'daki seim komedyas hakknda duyduu gceniklii Sadrzama bildirmiti. 6 austosta da Paris'ten yeni talimat alnmt 1838. Buna gre Fransz elisi, isteklerinin Babli tarafndan reddi halinde, Prusya, Rusya ve Sardnya temsilcileri anlaarak, Osmanl hkmeti ile siyas mnasebetleri kesecekti 1839. Napoleon Osborne'ye hareket ettii srada Thouvenel istanbul'dan ayrlmya hazrlanyordu; hatt kendini "ok talihsiz" diye vasflandr an 1840
"L'annulaton bnmidiate et absolue de ces lections"; ayn eser, S. 136, not 2. Sturdza, IV, S. 782 - 783. Thouvenel, S, 103 - 104, 123; Sturdza V, S. 539 vd. 1836 Ayn yer. 1837 Kars. onun Fransz elilii tercmanna syledikleri: Sturdza, V, S. 71 vd. Thouvenel'in huzura kabul, ayn eser, S. 238 vd. 1838 imparator Napoleon'n Walewski'ye 26 temmuz tarihli telgraf: "S la Porte maintient les lections de la Moldavie, dites M. Thouvenel de demander sea passeporta"; Sturdza V, 3. 261, No. 1584. Kar. Waiewaki'rn Thovenel'e gnderdii 27 temmuz tarihli talimat, ayn eser, S. 274: "Ostenez absolument l'annulation de elections de Moldavie". Hariciye nazn A Galib'in cevab .ayn eser, S. 288 vd. Thouvenel'in 29 temmuzda Padiaha hitabesi, ayn eser, S. 297 - 298. 1839 Thouvenel, S. 138, not 1. 1840 "Que je suis malheureux q'un evenement pareil, la rupture avec une Puissance qui a tant fait pour mon Empire
1833 1834 1835

Sayfa

385

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Padiahn yanndan son defa ktktan sonra, eliyi gtrmek zere hazr duran "Ajaccio" gemisine bindi . Franszlar mparatoru, ngiliz siyaset adamlar ile henz fikir teatisine balamadan, arkllara mahsus eski Trk tarznda bir "srncemede brakma siyaseti" suya dm olan Reit Paa, Sadrazamlktan azlolun-du. Yerine Girit'li Mustafa Paa geti 1841. Abdlmecid'in damad olan Reit Paann olu Ali Galip'in yerine de li Paa Hariciye Nazrlna geirildi . Thouvenel'in tebligatta bulunmak istemedii yeni kabinede Fuat Paa da yer almt 1842. Heyecanl bekleyilerle geen birka gn sonra inat ngiliz elisi Stratford, hkmetinden hi beklenmedik ekilde bir talimat ald. Buna gre o, o zamana kadarki ahs dman olup stanbul'da kalmak emrini alm bulunan 1843 Fransz elisi ile, Budan seimlerini iptal ettirmek iin ibirlii yapacakt 1844. Franszlar imparatoru, ancak bu meselede "barsever" davranacan vaadettikten 1845 . baka "tpk Alman devletleri arasnda olduu gibi Memle-keteyn Prenslikleri arasnda da srf idar bakmdan bir birlik meydana getirilmesi" esasna dayanan Londra tasarsn 1846 kabul etmek suretiyle ngiliz siyasetinin bu ekilde deimesini salyabilmisti . Yalnz grnte boyun edirilmi duruma den Babli ve Stratford'un mthi basksndan en sonunda kurtulmu bulunan Padiah, daha 23/24 austosta karar kabul ettiler 1847. Artk Budan'hlara, hasretle bekledikleri birlik iin oy vermekten baka yapacak birey kalmamt. Onlar, artk baka birey mit edemez lerdi. Hususiyle Napoleon'un Stuttgart'da Rus an ile bulumasndan sonra bu, deimez bir gerek olmutu 1848. Daha eyll aynda seimler, "Birlikiler" (Unionist) partisini memnun edecek bir tarzda sona ermiti. Budan Divanna 66 Birlikiye kar 6 Ayrlk (separatist) temsilci se ilmiti . Buna cevap olarak li Paa, Babli'nin eski grn muhafaza etmek istediini bildirdi . Fakat ok gemeden Padiahn Eflk ve Budan'hlarn izhar etmi olduklar oya aykr davranmya niyetli olmadn beyan etmek zorunda kald 1849. Daha sonra
et pour moi, se passe sous le regne d'AbduI-Mecid"; Thouvenel, S. 124; Sturdza, S. 393 - 394. 1841 Fontmagne, S. 240 vd. 1842 Thouvenel, S. 195 vd.; Sturdza, S. 388. 1843 Kars. Thouvenel, S. 160 vd. 1844 Sturdza, S. 421 vd. 1845 Thouvenel, S. 163; fakat bak: eyllde Fransa vs Rusya mparatorlarnn Stuttgart bulumalarndan sonra yaplan tviz, S. 179. 1846 Sturdza, S. 575 - 576, 13 vd.; Thouvenel, S. 162. 1847 Thouvenel, S. 153; Sturdza V, S. 504 vd. 1848 Thouvenel. S. 175 vd. Kars, ayn eser, S. 187. Bundan ste-ra da mparator ile ar, Wenar'da bulutular. 1849 Sturdza, .S. 663.

Sayfa

386

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

li Paa, Eflk ve Budan'a mterek hkmdar olarak yabanc bir prensin getirilmesi teklifine kar Trk komiseri vasitasiyle itiraz etmekten de vazgeti 1850. Ekim ay banda her iki Prenslik meclislerinin toplants baland. Terakki mcahitlerinin teklif etmi olduklar noktalar, Ya'da birbiri arkasndan sevinle kabul olundu (21 ekim). Metbu' devleti memnun etmek i-in Babli'nin haklarn ak olarak zikretmekle iktifa olundu 1851. Babli ise bu "sama" lara devletlerin dikkatini ekmekten daha ileri gitmedi 1852. Fakat Bkre'te durum biraz daha baka idi. Burada, gen Budan'blarn dhi lideri Michael Koyalniceanu gibi bir ahsiyet mevcut deildi. Eflk Divan, yeni siyas stat hakknda Ya kararlarna iltihak ettiini resmen iln ettikten sonra, henz hallolunmamla, bulunan ynetim meseleleri ile megul olmak istiyordu. Bu Divnn almalarn dzene koymak ve abuklatrmak iin Avrupa komisyonu araya girmek zorunda kald 1853. Komisyona, divanlarn toplanmas ile gdlen amacn tamamiyle elde edilmi bulunduu cevab verildi 1854. Bunun hakknda dncesi sorulan komisyon da meseleye tamamiyle vakf bulunduunu bildirdikten sonra aralk ay sonunda kapanma ferman karld 1855. Reit Paa, Padiahn kendi kzkardeine ho grnmek iin verdii an bir kararla, Fransz eliliinin btn itirazlarna ramen, ekim aynda yeniden eski yerine geirilmiti 1856. Fransz elisi Thouvenel, yalnz bakentlerden baka her bakmdan Memleketeyn Prensliklerini birletirmei istihdaf eden projesinden bahsettii zaman 1857 Reit Paa, "Mslmanlarn ilkinden sonuncusuna kadar hi kimse birlemei istemiyor" diye cevap verdi. Yine ayn gnlerde Fransz Hkmeti de "tam bir birleme olmyacak", fakat yalnz mmkn olduu kadar bu amaca yaklamak iin hazrlk yaplacak diye yazyordu . Bundan baka Fransa, "Prensin veya Prenslerin" Babli tarafndan seilen aday arasndan tyini zerinde Reit Paa nceden Thouvenel ile anlaamad takdirde, geici birlik iin bir konferansda mzakereye girimee mtemayildi .
Ayn eser, S. 716 - 717, 724 - 725, 788. Ayn eser, S. 726. 28 ekim tarihli nota; ayn eser, S. 741 - 742. 1853 Ayn eser, S. 804 vd., 819 vd. 1854 Ayn eser, S. 827, 830. 1855 Ayn eser, S. 843 vd., 853. Komisyonun raporu, ayn eser, VII, S. 19 vd. 1856 Thouvenel. S. 190 vd. Bundan baka o, Fransz tebaasna girmi olan mutemedi Koscielski Sefer Paa'y, zr dilemek zere, Paris ve Compiegne'ye gnderdi; ayn yer. 1857 "Vous n'ignorez pas que, du premier des Muaulmans jusqu'au dernier, personne ne veut de I'Union"; Sturdza, S. 840; kar. ayn eser, 846 vd.; ayn zamanda VII, S. 1373.
1850 1851 1852

Sayfa

387

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Weimer grmelerinden sonra Rumanyallarn isteklerinin yerine getirilmesi iin srf grnte sarf ettii gayretlerini 1858 ok azaltm olan Rusya, Birlik meselesini Hospodarlarn seimi hakkndaki organik nizamnamenin yenilenmesi suretiyle zebileceini umuyordu. Paris'te ise, ngiltere'de yeni Derby kabinesinin parlemanter sebeplerle 1859 -hatt yeni ngiliz kabinesi Stratford'u izinli olarak stanbul'dan geri almt . Meseleyi Fransa'nn istedii ekilde halletmek kararn verecei bekleniyordu . Prusya'da Avusturya aleyhtar siyasetini takipte devam etti 1860. Bylece yalnz Avusturya, fakat bu defa tek bana olarak, eski grnde srar etti. 7 ocak 1858 gn, hi kimsenin beklemedii bir anda Reit Paa, bir inme neticesinde ld 1861. Reit Paann ardas li Paa idi. Bunun maviri olarak da Fuat Paa kald. Her ikisi de belli artlar altnda birleik vilyetler ve Prenslikler eklinde yeni bir vasal devletin vcude getirilmesine mtemayil idiler 1862. Du dnce. Paris'te de iyi karland 1863. Hatt Walwski, yeni kurulacak olan bu devlete, -zamana kadar Eflk ve Budan Prensliklerinin yapagelmi. olduklarna aykr olarak, yabanc devletlerle mnasebette bulunmasnn yasak edilmesini teklif edecek kadar ileri gitti 1864 . Avrupa komisyonu, 3 nisanda son raporunu tamamlad. Artk Paris konferans, oturumlarna bahyabilirdi 1865 Daha mays banda Fuat Paa, Trkiyenin temsilcisi olarak Paris'e gitmi bulunuyordu . Daha sonra da, Sisam Prensi ve hl mevkiinde bulunan kaymakamn babas ihtiyar Vogoridis, Tuna'da Yunan menfaatlernin temsilcisi sfatiyle Paris'e gitti 1866. Ayn ayn 22 sinde mzakerelere baland . Paris konferansnda her devletin temsilcisi, 1856 da kendi hkmeti tarafndan yaplm olan teklifleri yeniledi. Bylece Walwski ile Kiselew, birlik ve "yabanc prensler" taraftar idiler. Fuat Faa, organik nizamnamenin gelitirilmesini, Avusturya temsilcisi Baron von Hbmer, meselenin Fransa tarafndan istenen eklin tersine olarak zlmesini,
Ayn eser, S. 220. Kar. ayn eser, VII, S. 161 vd. 1860 Ayn eser, S. 221. 1861 Ayn eser, S. 222 vd. Ksa bir zaman sonra olu Ali Galip, Eogaziinde bouldu, ayn eser, S. 312. Kar. Mllinger, S .276, not 1. 1862 Sturdza, VII, S. 76. 1863 "L'ide'e... me semble particulierement heureuse", ayn eser, S. 86. 1864 Ayn eser, S. 86 vd. 1865 Ayn eser. S. 124. 1866 Ayn eser. S. 180. Onun hakknda bak gene: "Un diploma -te ottoman en 1836 (affaire Churchlll), trmductton... d1 Akif pacha par Amtthur AMc", Paris 1892.
1858 1859

Sayfa

388

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

1867 1868

Sturdza, S. vd; Thouvenel, S. 261 vd. 'Assbnilation dea instutions adminlstratives'; Sturdza 8.269 1869 Ayn yer. 1870 Ayn eser, S. 271. 1871 Ayn eser, S. 495 vd., 571 vd.

Sayfa

389

ngiliz hkmeti adna Cowley ise "ynetim kurullarnn birbirine benzetilmesini" istiyorlard 1867. Prusya temsilcisi, ilk nce Babli'nin haklarn ak olarak tesbit etmee, Sardnya temsilcisi ise btn bu teklifleri te'lif eden bir sekil bulmaa taraftar idiler 1868. Fakat daha ikinci oturumda Fransa, istanbul'da deitirilmi olan yeni teklifini ortaya srd 1869 . Hemen Sardnya temsilcisi, bu teklifi desdekliyeceini bildirdi. Fakat Avusturya ile ngiltere, o zamana kadar yrrlkte olan nizamnamenin tefsiri cihetine gidilmesini istediler. Sonra Cowley de uysal davrand ve Fuat Paa vaad olunduu ekilde dosta bir ta vur taknd zaman,Baron von Hb ner, tek basma bir ey yapacak durumda deildi. Bylece "Eflk ve Budan birleik Prenslikleri" ad, ynetim ve savunma ilerinde her iki memleketin ayn tekilta tbi tutulmas, kanunlar yapacak merkez bir komisyonun tekili e-saslar genel olarak kabul olundu. Bu merkez! komisyon, iki Prenslik Meclislerinin temsilcilerinden ve Hospodarlann gene ayn meclislerin yelerinden seeceklri kinilerden teekkl edecekti. Yeni devletin anayasas, en ince ayrntlara kadar Paris't hazrland 1870 ve buna bir de seim kanunu ilve olundu. Sonra 19 austosta bir anlama imzaland. Artk kaydhayat sartiyle Hospodarlar seileceklerdi. Bylece Tuna Memleketlerinde, ayn ayr dnce ve menfaatler arasndaki i savalarla dolu yeni bir devir balyordu. Yeni nizamn yrrle girmesini mir olan hatberif, 21 ekim tarihini tamaktadr. Paris Anlamasnn hkmlerine gre Prensliklerden her biri iin kaymakam, Vogoridis ile Ghica'nn yerine hemen mevkie geirildi 1871. Mihael Sturdza ile bunun Osmanl ordusu saflarnda Muhlis Paa ad ile dm olup imdi Franszlara szde.sadakatle hizmetini arzeden olu Gregor ve eski Eflk prenslerinden Bibescu ile tirbei, 1848 de hr bir mill varlk urunda alm bulunan liberal dnceli yeni neslin temsilcileri ile kar karya duruyorlard. Kendi aralarnda bir anlamya varamam bulunan byk devletlerin de bir aday yoktu. Avusturya ise "Eflk ve Budan Birleik Prenslikleri" damgasn tayan pasaportlar tanmamak gibi ufak tefek glkler kartmakla iktifa ediyordu . Bununla beraber Afif Bey, milli parti nezdinde fena bir ahsiyet olarak saylmasna ramen, olaylar denetlemek grevi ile Memleketeyn'de

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

kald. Babli de, Rumanyahlar hakknda karlan resm belgeyi tefsir etmek hakkn mahfuz tuttu 1872. Gene ayn ekilde yukarda ad geen Trk komiseri, uzun zamandan beri bir karara balanamam olan kutsal makamlarla ilgili manastrlar meselesinin bir ferman ile halledileceini beyan etti 1873. Fuat Paa, basn hrriyetinin yeniden iadesini de yasak etti 1874 . Budan'daki kaymakamlar arasnda km olan anlamazlklar ve yeni seim listeleri hakknda uzun mzakerelerden sonra aralk ay sonunda seimler yapld. Seimle tekil olunmu divanlar ocak ay banda toplandlar, ihtiyar Sturdza'nn partisi ile olunun partisi kendi aralarnda arptklar ve bu yzden esasu ekilde zayfladklar vakit radikaller, sempatik ve ok kabiliyetli bir adam olan ordu komutan vekili Albay Aleksander Cuza'y mill aday olarak gstermek suretiyle meseleyi halletmek cihetine gittiler. 17 ocakta Cuza seimi kazand ve birka gn sonra, 5 ubatta da Eflk meclisi, Cuza'y oybirliiyle Prens tanyarak birok byk glkleri bertaraf etmee muvaffak oldu. Anlamada Prensliklerin bir Hospodonn ahsiyetinde birleebilecekleri derpi edilmemiti. Daha 1S58 yl sonunda Fransa'nn Ya konsolosu Place, ''Budan Meclisinin, Eflk'lilerle birlikte yabanc bir Prens idaresinde ilci Prensliin birlemesini iln etmei tasarladn" rapor etmiti 1875. Fakat Bkre'teki meslekta, Ef-lklilerin sadece yerli adaylar gz nnde bulundurduklar cevabn verdi 1876. imdi ise Cuza seildii vakit devletler, deimi bir durum karsnda kalyorlard. Yeni seilmi olan Prensin minnettarlkla bavurmu bulunduu Walewski, daha ayn 10 unda Napoleon'un adna Cuza'y Eflk ve Budan'n ayn zamanda Prensi olarak her iki ssfat ile de tanmt . Rumanyallarn en byk airi olan Vasile Aleksandri, hi vakit geirmeden Paris'e gitti . Bir yandan da airin efendisi ve dostu Aleksandru oan I., trenle Bkre'e girdi; fakat, kendisine teklif ediimi olduu gibi, her iki meclisi birletirmee muvaffak olamad 1877. Konferansn mart aynda toplanaca daha o zaman biliniyordu. Fakat konferans ancak 7 nisanda ahmalarma balya-bidi 1878. Artk talya'da savan sonu belli olmutu: mi-rane bir tavrla Avusturya, Sardnya'mn silhszlanmasn istemi,
1872

Sturdza, S. 1006 - 1007. Ayn eaer, S. 1040. 1874 Ayn eser, S. 1226 - 1227. Sylendiine re Babali, Parl-te Rumen bayrana yanm ay konmasn gya atemigtl; Thouvenel, 1875 Ayn eser, IX, S. 191. 1876 Ayn eser, S. 191 - 192. 1877 Ayn eser, S .293. 1878 Ayn eser. S. 309.
1873

Sayfa

390

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Dunun zerine Cavour Paris'e gitmiti. imdi Fransz ordular taarruza hazrlanyorlard. Bu durum karsnda btn ilerin bir ah evvel bitirilmek istendii konferansda kesin bir karar alnamamakla beraber, Trk mukavemeti kolaylkla krld. Avusturya mstesna olmak zere teki devletler, Cuza'y "Birleik Prensliklerin" yegne hkmdar olarak tandlar. Cuza, akll davranarak kendisini Avusturya imparatoruna kar bir harp amaa kkrtan Macarlarn tekliflerini reddetti 1879 ve Ployegti de bir ordugh kurdu. Bu arada Babli, Avusturya'nn belki de galip geleceini mit ederek, Cuza'y tanmakta tereddt gsterdi 1880. Osmanl hkmeti mays sonunda, yani kesin sonulu meydan muharebesinden nce, muvafakatini vermekle beraber ifte seimi, yani her iki Prenslik iin tek bir hkmdarn seilme sini, Paris Anlamasna aykr diye vasflandrd 1881. Padiahn istei ile Rumanya Prensi, en sonunda stanbul'a geldi. Osmanl bakentinde Cuza, kendi memleketlerinde oturan Trkleri yabanc olarak saymasna ve onlara bu ekilde muamele yapmasna ve bu arada Tua boyuna bir tefti seyahatine kan Sadrzam ziyaret etmei reddetmi bulunmasna 1882 ramen, bamsz bir Prens gibi karland. Prens, Kalas'da "Beyrut" harp gemisine binerek stanbul'a geldi ve Emirgn sarayna misafir edildi: Buraya gelir gelmez Osmanl Dileri Nazr Prensi ziyaret etti. Padiah tarafndan kabul olunduu srada Osmanl Hkmdar birka adm Prense doru ilerledi. Gala temsilinde Sultan Abdlme-cit ile Prens Cuza ayn locada oturdular 1883. Prens Cuza, tamamlanan Rumanya Birliinin tannmasn istedi. Babli, hayat kayd art ile Prensin ahs iin bunu kabul etmee mtemayil idi. Fakat bundan nce bir komiser gndererek Rumanya halknn bunun hakkndaki dncesini renmek istiyordu. Lkin Prens, byle bir komiseri kabul etmemekte ayak diredi. 1861 hazirannda stanbul, yeniden bir eliler konferansna sahne oldu. Bu konferansta li Paa, Rumanya ordusunun tahdit edilmesini ve icabetti-i zamanlarda muhtemel karklklara mdahale etmek -zere Tuna'nn tesine Osmanl askeri
Gene ayn eser, S. 313 - 314. Karg. Thouvenel, S. 339. Ayn eser, S. 339 - 340. 1882 Ayn eser, S. 157. 1859 yl scnunda Ali Paann yerine Kb -rs'l Mehmet Pasa geirildi ise de ksa bir zaman sonra bu da gzden dt; Thouvenel, S. 356 vd. not 1. 1883 Bolintbeanu, Calatoria Domului Prncipatelor nite in Constantinopole, 1860; "Mesagi l proclamati ale lui Cuza Voda", Va-leni de Munte 1910, S. 38 vd.
1879 1880 1881

Sayfa

391

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

392
Sayfa

gnderebilmek hakknn Babli'ye verilmesini salamak istedi ise de hi bir ey elde edemedi. Aralk aynn 2 sinde karlan bir ferman ile de Prensin btn hkmdarl sresince hi de ho olmyan merkez komisyonun fonksiyonu talik olundu 1884. Bylece .5 ubat 1862 de Rumanya Birlii iln edildi. yl sonra, Prens Cuza'nn bulunmad bir srada Bkre sokaklarnda bir karklk grld zaman Sadrzam li Paa, mdahale edebileceini dnerek sert ve haysiyet krc bir tavr taland. Prensin Sadrzama verdii cevap kein idi: Prens, anlama gereince kendi devletinin "Babli'nin hi bir ekilde mdahalesi caiz olmyan tam bamsz bir ynetime" mlik bulunduunu belirtti ve Rumanyalilar ile en iyi mnasebetler idamesinin Babli iin zarur .olduuna iaret etti 1885. Fakat birka ay sonra, 1362 ubatnda, Prens Caza asker bir suikast neticesinde iktidardan ekilmek zorunda brakld. Bunun zerine Hohenzollem hanedanndan Prens Kari, nisanda yaplan bir plebisit ile Rumanya Prensliine seildii zaman Babli, Rumanya Birliini sona ermi saymya, hatt memleketi asker igal altna almya mtemayil grnyordu. mer Paann ordusu daha imdiden Rusuk'a varm bulunuyordu. Fakat Rumanyallar, gen ordularn ssfcrber etmekle buna cevap verince, artk bunlardan bir daha bahsolunmatb. En sonunda Prens Karol, stanbul'a geldi ve burada Prusya Hkmdar hanedannn bir yesi (Prince de sang) olarak kabul olundu. Hakikatte ise Osmanl mparatorluu ile yeni Rumanya Devleti arasnda, vergi ve br de diplomatik yalan istisna edilirse, btn balar koparlmt. Srbistan'da Milo Obrenovi, 1858 yl sonunda tekrar iktidar eline almt. Asil dnceli Aleksander Kara George-vi ise, bir daha dnmemek zere Avusturya topraklarna snmt. Milo'un Babli tarafndan ancak glkle tannan olu ve ardas (26 eyll 1860) Mihael (10 haziran 1868 de ldrlmtr) zamannda Trkler, nce, Uice, Sokol ve ok gemeden Kladovo'yu (1862), sonra da Sabac, Semendria ve Belgrat' (1367) boalttlar 1886 . Be yl nce Srp bakenti, buradaki Trk garaizonu tarafndan topa tutulmutu (15 haziran 1882). Mihael, kk Zvoraik'i de igal etmek istiyordu. Gerekten Trkler, Srp topraklarndan kp git tiler. Gerek Belgrat
"Archivea aiplomaquea" e gre, Paris, 1866, S. 200; Xeno-pol, S. 213 vd. "Mesagi", S. 179 vd. 1886 Kattay (Son zamanlarda Tnalloczy da Srp kurtulu harbi hakknda bir eser yaynlad); Baker, S. 227; Millinger, S. 347 - 348.
1884 1885

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Bak: daha afagd*. Maroo Antonio (Canini), Dbc anntes d'exU, Parla 1869-, 8. 227, 284, 2. 1889 Thouvenel, S. 245, 263 vd., 309 vd.; Engelhardt, I, S. 154 vd.; Mlinger, S. 158 - 159, 309; F. Ch. Roux: "Revue hUtorique" CII, S. 275 vd.
1887 1888

Sayfa

393

kalesi ve Battal camisi, gerekse fakir Trk mahallelerindekl aa ve kerpi evler tamamiyle tahrip olundu. Mihael bamsz bir hkmdar gibi hkm sryor, nadir olarak halk meclisini toplantya aryor ve Srbistan'n hkmdarln kendi ailesine sagkyabmek iin ordusuna dayanyordu . 1S68 da Babli, bu ordunun lvolunmasn ve verginin art tu -iknasm istedi. Fakat Avrupa devletleri Srplarn lehine karar verdiler. Nihayet hrriyete kavumu bulunan Srplarn romantik hlyalarnda, Bosna ile Her sek'in ve eski Srbistan'n yeni Prenslikle birletirilmesi ve eski Stefan Dusan Krallnn ihyas fikri en n plnda yer alyordu. Daha 1860 - 51 de hlyac Bulgar ihtillcisi Radovski, Belgrad'da yayor ve burada faaliyette bulunarak "Tuna Kuusu" adl gazetesini karyordu. Ayn Ro-dovski, 1663 isyann 1887 hazrlamtr. Bat Avrupa'dan Tuna memleketlerine gelmi bulunan maceraperest misafirler, Balkan yarmadasnn byk bir Yunanistan ve "Gney Islavya" devletleri arasnda bllmesinden bahsediyorlard 1888. 1858 de Paris'e gittii zaman bamsz bir hkmdar gibi kabul grm olan Karada'daki "haydutlar elebas" Prens Danilo ile, Grakovo ve Vasoyevi'in topraklarn ijal etmek istiyen, Babli -Babli bu maksatla Serasker Hseyin Paay oralara gndermi, fakat serasker yenilgiye uratlmt- arasnda bir anlamazlk kt. Bu mesele, Rus ve Fransz gemilerinin Raguza nne gelmeleri Ve Amlra! Jurien de la Graviere'in etine'y ziyareti 1889 ile Babli'nin lehine sona erdi. Fakat 1662 de mer Paann Karada'a girmesi ve burada baanlar kazanmas, bu memleket bamszlnn tahdit edilmesi sonucunu vermedi . Osmanl mparatorluu ile kck Karada Devieti a-rasndaki mnasebetlerin burada sz gemesi vesilesiyle Karada bamszlnn gelimesi hakknda bir iki sz daha ilve edelim: Karada'llar, Babli'ye gnden gne daha ziyade dman olan bir devlet olarak ortaya kmlard. XVIII inci yz yl sonunda uzak Ortodoks Rusyaya bel baladktan sonra tasz ve sasz piskoposlardan baka bir ey olmyan prensler (Vladikas), hususiyle Petro Petrovi Niyego'un zamannda, kendi topraklarn geniletmek ve gven altna almak iin her eyi yapmya mezun olduklarna iannyorlard. ok gemeden BerdUeri snrlar iine almlard. Bunun ar kasndan 1831 de Ku'larn ilhak geldi. 1840 da Grakhovo vadisi blgesi,

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Karada hkimiyetine girdi. unu da sylemek lzmdr ki bu Arnavutlar, daha fazla para verdii takdirde skdar Paasna tbi olmaa hazr diler . Bylece skdar glnde bulunan bir ada ile eski Zabliak, tekrar Trklere geti 1890 12 kasm 1S51 de Petro Petrovi lmt. Bunun Venedik ve Paris'te yetitirilmi olan ardas Dani-lo zamannda Babli ile siyas bir anlamazlk kt (1856). Babli Paris Bar Kongresinde Karada' Osmanl mparatorluunun bir paras olarak saymak istiyordu. Prens Dani-lo, eski Zenta blgesini istemekle buna cevap verdi. Sonra 1858 de i, yukarda sz geen arpmaya kadar vard ve 1858 maysnda Babli'nin kuvvetleri Grakovo'da yenildi. Fakat statko esasna gre uurlar tesbit edecek bir Av rupa komisyonunun tekili, bu ksa harbe son verdi 1891. Daha 1855 de Karada memleketinde bir anayasa karlmt. En son olarak, Yunanistan'a gelince burada romantik Kra! Otto ile Kralie Amelie'nin mnsz bir halk hareketi sonucu olarak bir Hellen Cumhuriyeti hlyasn tayan kimselerin ayakland Atina'dan 1S62 de kamak zorunda kaldklar zamana kadar -5 haziranda Danimarka Prensi Wilhelm, Yorgi unvan ile Yunan Krallna seildi- "byk proje" ile, yani bizzat stanbul'da yerleebilmek midi le megul olunuyordu 1892. Daha sonra bahsedeceimiz gibi 1858 de Girid'-te yeni bir ayaklanma oldu. Zrhl gemilerinin 1860 da Padiaha balanmasndan sonra Msr donanmas, artk hemen hemen ayakta duram-yacak bir halde idi. Fakat buna ramen Msr Valisi Sait Paa , bamszlk kazanmya alyordu. Gerekten de Sait Paann ardas smail Paa (1863 - 79) - bunun kardei Mustafa Fazl bir Trk paas idi ve ayn zamanda Divan Muhasebatta Bakan, sonrada Nazr olarak vzife grd -, 1866 da, sonra da haziran 1873 de Hidiv unvann alarak Msr'n bamszln kazand. Msr Hidivi bir ordu bulundurmakta serbest brakld. Daha 1860 da Msr ordusunun mevcudu 11000 piyade, 2000 svari ve 20 bataryadan ibaretti 1893. Ayn ekilde Hidive, yabanc devletlerle kendi sorumluluu altnda mzakerelere girimek hakk da verildi. Fakat bundan sonra Msr, 80 000 kese yerine 150

394
Sayfa

Ayn makale Von Sax, S. 361, Kars. John Wilkinson, DaImat3 an d Montenegro, London 1848; Almancaya tercmesi WUhelm von Landau tarafndan (Ben bu eserden faydalanamadm). 1892 Ayn eser, S. 343 - 344; kar. H. Barth, Reise durch das Inne-re der europaeischen Trke im Herbst 1862, Berlin 1864, S. 225-226. 1893 Louet, 8. 391; MUUnger, S. 279, 312 - 313; d'Harcourt, S. 69.
1890 1891

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

1894 1895

Yani 16 780 000 kurug. d'Harcourt 8. 68 - 69. 1896 Caaton, S. 100 vd. Kars. S. 331 vd. (Msr hakknda 17 mays 1866 tarihli irade). 1897 "ffondre le racea"; Destrllhes, 9. 59. 1898 Albut Dumont, S. 3 - 4.

Sayfa

395

000 kese 1894 vergi vermekte devam edecekti. Msr'a ilk kad da stanbul'dan gnderildi. Artk smail Paa, Srekli bir hkmdarlk kurmak iin Msr'n yerlilerine dayanabileceine inanyordu 1895. kmail Paa, Osmanl Devletinin en nemli paralarndan biri elan bu vilyetin paasn da dierleri gibi 1863 de ziyaret eden Padiah ok parlak bir ekilde karlad ve Osmanl hkmdarnn gururunu okamak iin daima yeni yeni vastalar buldu. Hidiv, Abd&ziz'e 12000 adet yeni tfenk ve hatt iki Msr alay hediye etti. Fakat btn bunlarla e-fendisinin ihtirasn tatmin etmee muvaffak olamad 1896. 24 nisan 1S59 da inasna balanan Svey Kanal, 17 kasm 1869 da byk bir trenle ald. Al treninde Im-paratorie Eugenie ile mparator Fr&nz Joseph, Prusya veii-aht ve daha birok prensler itirak ettiler. Svey Kanalnn almas ile Msr, ticaret bAkmndan byk bir nem kazand; o kadar ki bu sayede bamszln koruyabilecek bir duruma girmi gibi grnyordu . Msr'n kazand bu nemin, ngiltere iin orada yerli bir hkmete gz yumamyacak derecede byk olduunu hi kimse sezmemi-ti. 1873 de Msr istikraz borlarnn ykn tayamyacak bir duruma dnce ngiltere, Svey Kanalnn aksiyonlarn Msr Hkmetinden satm ald. 1871 de**Hidiv smail Paa, yeni bir donanma vcude getirdi. Kapitlasyonlardan kurtulmak iin Msr'n giritii teebbsleri ayn zamanda protesto eden Babli, Msr'a mdahale etmek zorunda bulunduunu zannediyordu. 23 ekim 1871 de kard bir fermanda, Fransa ve yeni talya Devleti tarafndan tehdit edilen Tunus zerindeki haklarna bir defa daha iaret etti. Fakat ayn y iinde Trablus-u Garb'e det btn mparatorlukta car! olan kapitlsyonlar temil olundu . Bylece 1870 den nce Osmanl mparatorluunun btn vergi veren eyaletleri kendisinden zlm ve bunlarn her biri kendi mill veya mahall amacn takip etmee balam bulunuyordu. Reit Paann, 1897 Ali ve Fuat Paalarn dndkleri 1898 ve gerekletirmiye altklar gibi, ayrlma temaylleri bir an'ene seklini alm olan yerlerin arta kalan ksmlarndan tam birlie sahip bir devlet kurmak lks, kendileri ile birlikte ortadan kaybolmutu. li Paa gzden dmt. Fuat Paa ise devletin ve Osmanl hanedannn urad felket ve zilletleri, yeni Trkiyenin zln byk

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

bir teessrle seyretmek zorunda kalmt. imdi nmzdeki blmde ynetim ile ordunun modern bir hale getirilmesi ve bylece devletin salamlatrlmas iin sarfolunan gayretleri ve bunlarn baarszlkla sona ermesine mil olan uursuz sebepleri tasvir edeceiz. 1899 BENC BLM Fransz rneine Gre Avrupai Bir Trk Devletinin Kurulmas in Giriilen Teebbsler. Engeller: Mslmanlarla Hristiyanlar Arasndaki Dini Tezatlar: Hristiyan Kavimlerin Uyanmas: Mal Sknt Ve Batllarn Ekonomi Bakmndan Tedrici Olarak Memlekete Sokulmalar. uras muhakkatlcr ki azemetli ve kendi bnyesinde birlie kavuturulmu bir devlet meydana getirmek lks peinde komu olan li ve Fuat paalar, Avrupa diplomasisinin basks ile yahut da modaya uyarak samim omyan bir takm tedbirlere bavurmu mrai veya yalanc insanlar deillerdi. Onlarn istedikleri ey, imkn iinde grdkleri slahat gerekletirerek Avrupa anlamnda yeni bir Trkiye Devleti vcuda getirmekten baka birey deildi. Eksik ve pheli malzeme ile bu yeni binay ykseltmek iin ellerinden gelen her eyi yapmlard. 1858 de Thouvenel, Memleketeyn Prensliklerinin dzeni mesele si hallolunduktan sonra i reformlar meselesine sra gelecektir" 1900 diyordu. Yeni Ceza kanunu 1901, eski eriat hkmleri yerine tamamiyle kaim olmu deildi. imdi, ldrlenin akrabalar tarafndan affolunacak bir kaatil, hapse mahkm edilecekti . Ceza kanunundan sonra imdilik meden kanunun yaplmas iine giriildi 1902. Artk tamamiyle faydasz bir hale gelmi bulunan sipahilerin haklar yerine arazi mlkiyeti kanunu ikame edildi. Devlet, dirliklerini geri alrken, devletin bu eski gayretli mdafilerine sadece yllk kk bir denek balamakla iktifa etti 1903. Bundan sonra yeni ve modern ilkeler zerine kurulmas istenen patrikliklerin dzenlenmesi gibi
Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 9/494 -521 Thouvenel. 1901 Destrhes, S. 65 vd. 1902 Legislation ottomane ou re ceuil des lois, reglements, ordon-nance, traits, capituliations et autres documents officiela de l'Empire Ottoman par Aristarchi - bey (Gngoire): I) Droit civil general, 2) Drolt public trieur, 3) Droit admtnistratif, 4) Droit International, 1873 - 1878. 1903 Von Sax, S. 3S - 359, ayn zamanda ticaret hukukunun yeni hkmleri, yeni tekil olunan ticaret mahkemeleri ve deniz ticareti hukuku hakknda. 1862 le 1864 te ticaret mahkemelerinde yarglama uaul ve deniz ticareti hukuku tesbit olunmutur; ayn eser, S. 373,
1899 1900

Sayfa

396

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

daha g bir iin dzene konulmasna geildi. 1S5S den ubat 1860 tarihine kadar stanbul'da "Mill Meclis" toplantlar yapt. Bu Meclise Osmanl imparatorluu iinde yayan Ortodokslarn byk din bakanlar, 7 piskoposu ile 10 ruhban temsilcisi - bunlar arasnda yalnz drt tanesi islv idi itirak ettiler . "Mill Meclis" in mzakereleri sonunda 1862 stats meydana getirildi. Buna gre Padiah tarafndan hayat kayd ile tyin olunan Rum dininin Patrii (artk din Yunan veya "Yunan - slv milletinin" Patrii deil) bir "Mill ra" ve ruhbandan 12 yenin tebcil edecei karma bir Sinod tarafndan desteklenecekti. Sonra ruhban arasndan din, sivil ve daha bir takm zel komiteler tekil olunuyoHu 1904. Ayn zamanda birlememi olan Ermeni - Ruslar bunlar patriklerinin oturduu yer olan Emiad-zin'den idare etmek istiyorlard 1905 ve Yahudi meseleleri de buna benzer bir tarzda dzenlendi. Ancak daha sonra, 1867 -1871 de, Dou Kilisesinin zerkekllk haklarn tanm-yan ve gelenee bal kalanlar aforoz eden Roma Papal ile mcadele neticesinde, sivil ilerde Osmanl hkmdarnn denetleme hakkna ve kilise ilerinde zerkeklie taraftar olan Sadrzam li Pagann-araya girmesi ile, birlemi Ermeniler, Maruniler ve Melkit'ler iin de, buna benzer bir stat deilse bile, hi olmazsa Bat Kilisesi iinde imtiyazl bir durum saland 1906. Sultan Abdlmecit ok israfa bir hkmdard. Meru o-lan yedi karsnn aykk masraf yalnz bir milyonu buluyordu. Saraynda drt be bin insan bulunduruyordu. Aile elenceleri, oullarnn snnet ve kzlar ile torunlarnn evlenme dnleri masraflar muazzam yeknlar tutuyordu. stelik de pahalya ma! olan saray Ve kkler yaptryordu 1907. t-te bu ekilde bir hayat sren bu Padiah, 26 austos 1859 da, kendisi tarafndan tamamiyle ihmal edilmi olan devlet ilerinde dzen ve tasarruf yaplmasn emretti . Bizzat kendisi, bu yolda saray personelinin dorudan doruya sipariler vermelerini yasak edecek kadar ileri gitti 1908. Baz kimseler, devletin iine dt fena ekonomi durumunun sebebini dorudan doruya Padiahn ahsnda gryorlard. Bu yzden Hseyin Paa ile eyh Ahmet Efendinin idaresi altnda hkmdara kar 1359 da bir suikast tertip
1904 1905

Engelhard I, S. 150 vd. Ayn eser, H, 3. 06 vd. 1906 Ayn ter n, 3. 60 vd 1907 Kars. Caston n, S. 6 vd.; Fontmagne, S. S - 82, 225 vA, 237; Thouvenel, 3. 277 vd. - ok mahir bir piyanist, gsterdii baarnn mkfat olarak 10000 kuru aldr; Fontmagne, S. 262. Kars. bir ran'mn side ifadesir Destrilfaes, S. 155: "Sire, fal vu qu'on de-moliflsait la province pour construire Constanttnopls avec es de*bris". Onun 1830 da dogmua olan en byk oghi Murat, kendine altun tabaklar dktOnnufttt; Thouvenel, S. 212 - 214. 1908 Von Sax, S. 357.

Sayfa

397

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

398
Sayfa

edildi. Szde bu suikastn amac, gen olmasna ramen - Sultan Abdlmecit henz krk yan bile doldurmamt - ie yaramyan Padiah, baka trl mmkn olmad takdirde, ldrmek su-rete ortadan kaldrmak, parlmento ve sorumlu bakanlar vastasiyle devlet ileri yrtlen tam bir meruti rejim kurmakt. Fakat bu suikast tertibinden vaktinde haber alnd ve Sadrzam Rza Paa ile mhted Ferhad - Stein, "fedailer" e kar iddetle hareket ettiler. Suikasdn elebalar, ancak Fransz elisinin araya girmesi ile lmden kurtulabildi-ler ve alelade mevkuflar olarak Asya'ya srldler 1909 . Bu olaydan ksa bir zaman sonra 5 ekim 1859 da stanbul'daki yabanc eliler Babli'ye bir memorandum vererek vaadolunmu bulunan reformlarn hl gerceklememesinden duyduktan memnunsuzluu belirttiler. Bu elilerden birinin Osmanl mparatorluunun fakirlemesini ve ahlk fesadn aktan aa ifade eden tavsifi gibi, devletin "tedric olarak ry", "le petit train de pourriture" , tahamml edilmez bir hal alm gibi grnyordu. Gerekten de ne Devlet rasnda ve ne de vilyet meclislerinde bamszlk ve teebbs yetkisi vard 1910. Vali ile Defterdarlar, teden beri yaplageldii ekle uyarak, eski zor rejimini uygulamakta bir mahzur grmyorlard 1911. Saray entrikalar ile saraydaki aile geimsizlikleri sonucu olarak, sadrzamlarla silik ahsiyetler olan nazrlar sk sk deiiyorlard. Ayn zamanda Rusya, mirane bir tavrla, menfaatlerini korumak iin yeniden mdahale edebileceini sand slv kardelerinin oturduklar Osmanl vilyetlerindeki durumun sk bir incelemeye tbi tutulmasn istiyordu. Hemen ngiltere, byle nazik br ile grevlendirilmesi teklif olunan bir Avrupa komisyonuna kar itiraz etti ve Fransa ile fikir birlii halinde, yeniden iktidar mevkiine gemi bulunan Sadrzam Kbrs'a Mehmet Paann, ahalisi arasnda memnunsuzluk grlen kuzey vilyetlere yapaca bir seyahatle tamamen tatmin edildiini bildirdi . Ayn zamanda ngiltere'nin yeni stanbul temsilcisi, daima daha g bir hale girmekte olan mal! durumun dzenlenmesi iin devlete ait bulunan geni topraklarn Avrupa kapitalistlerine icara verilmesini, hatt satlmasn tavsiye etti. Bylece devlet, buna ait garanti ktlar ile yeni bir kredi amak hakkna mlik olacakt. Fakat Babli, sarayn parlak hayat ve Padiahn hediyeleri
1909 1910

Engelhardt I, S. 158 - 159; Millinger, S. 159, 235 - 236; Thouvenel, S. 354. Dertrilhes, S. 61; Millinger, S. 214 d. 1911 Kara, ayn eaer, S. 176 - 177: "II faut se demander plutt comment lea pierre et la pouasiere mme de ces provces n'ont pa encore ete emportees par I'avidite de pareils adminlstrateurs". 1870 tarihlerine doru Asya'da bir Paa, iki yit kadar bir zamanda 20000 lira toplad; ayn eser, S. 177.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

1912 1913

Ayn eser, S. 165 - 168; von Sax, S." 357. Engelhardt, I, S. 169 vd.; II, S. 18 - 19

Sayfa

399

iin Bat Avrupa parasna gnden gne daha ziyade ihtiya duymasna ramen, hkmdarn ve baka iktidar sahiplerinin idaresine bal yeni bir maliye meclisini kurmakla iktifa etti. Tpk 1859 da kurulmu olan komisyon gibi bunda da ilgili devletin temsilcileri bulunmakta idi 1912. Rus elisi Buteni-yefin sert ve nezaketsiz hareketlerine ramen, Fransz temsilcisi Thouvenel'in stanbul'dan ayrlmasndan sonra eliler arasnda en nemli ahsiyet olarak kalm bulunan Buwer, Babli'ye yeni bir tasar verdi. Btn Osmanl lkelerindeki ngiliz konsoloslarnn verdikleri bilgilere dayanan bu tasarda, Hristiyan vali muavinlerinin tyini: rlerin kaldrlmas ve bunun yerine halktan nakit para olarak vergi ahn-mas eklinde mal bir reform; genel bir tefti - Sadrzam, Suriye'deki karklk doaysiyle Ni'ten geri arlmt -; bilhassa Tanzimat Meclisi ile Adliye Meclisinin birletirilerek 12 yeden ibaret kk bir parlmento tekil olunmas; yksek komisyon sfatiyle btn ynetimi dcnetliyecek olan memurlarn be yl mddetle tyin olunmalar gibi tedbirler tavsiye olunmakta idi 1913. Sadrzam bir red cevab vermek istemiyordu. Fakat bu gibi teklifleri kabul etmek de imknszd. Byle ihtimamla hazrlanm projeler, ancak aslnda XVIII inci yzylm "filozof" reformcular - ki bunlar iin yalnz mcerret insan mevcuttur ve bu insan, eitlik ve kardelik saiyacak olan bir hrriyet iinde mesut ve minnettar yaamak iin ancak insanlk sever (philantropique) bir yasaya muhtatr - gibi dnen Avrupal diplomatlarn kafalarnda meydana gelebilirdi. Vilyet halk, mtevazi lde tvizler istiyordu. Fakat bunlar, stanbul'daki devlet auamlarnm bsbtn eiinde olan eyler deildi. nk bu devlet adamlar, ngiliz ve Fransz dostlar .u memnun etmek iin besledikleri gerekten samim isteklerine ramen, o anda u iki eyi elde edecek durumda deillerdi: birincisi namuslu, iyi yetimi, alkan memurlar bulmak ve bunlarn tyin edilmesini keyfine gre hareket eden Padiahtan temin etmek; ve ikincisi o zamana kadar geen be asrdan beri hi b zaman kimse ile paylamadan hkimiyet srmee alm olan Mslmanlarn fana-tizmasn krmak. te bunlar mmkn deildi, tngiliz anketi gsteriyor ki tam anlam ile Osmanl vatanda olmamakla beraber artk nazar olarak Padiahn eit haklara sahip tebaas haline gelen o zamana kadarki reaya; kiliselerinde anla* rn

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

alabilmek, ahit olarak dinlenebilmek, mal ve mlklerini, aile ve hayatlarn fenala kar fenalk yapmakla mukabele etmee hazr bulunduklar Mslman komularnn tecavzlerine kar korunmu grmek haklarndan baka bir-ey istemiyordu. Bu reaya iin vergilerin bir dzene konulmas ve bunlarn Kocabalar tarafndan toplanmas meselesi, bir Osmanl parlmentosunda yelikten veya Osmanl ordusunda hizmet etmek ve yksek rtbeler kazanmaktan ek daha nemli idi ve bunlara tercihe deerdi 1914. Vilyet meclisleri ve saire gibi eyler onlar pek ilgilendirmiyordu . Gerekten de bu meclislerde onlar temsil eden kimseler, korkak veya para ile satn alnabilir, ok kere de cahil ve tama miyle tecrbesiz insanlar oli'.p itirak ettikleri toplantlara kenardan skt iinde seyirci kalyorlard. - Trkiye'nin rnek olarak ald Fransa'da da vilyet meclisleri (Conseils departementaux ) imparatorun despot memuru olan Prefet'-nin yannda fazla nemi haiz olan messeseler deildi. - Hristiyan reayaya daha ok lzm olan ey, ose, iyi polis ve okullard ki bunlar hemen hemen hi j'oktu. Ancak 1852 de smail Paa, kyly zorla altrmak suretie Trabzon'dan memleket ierisine doru bir ose yaptrmaa balam, fakat yalnz birka kilometresini tamamlatabi inmiti. Sonra 1864 te Makedonya, Arnavutluk ve Eski - Srbistan'da 1915 baka oseler yaptrlmt. Ancak 1872 de Selanik - Mitrowitza osesine balanabildi. Osmanl mparatorluu iinde yayan Hristiyanlar, Fransz rneine gre yaplan btn yeniliklere uymuyorlar ve eskiden kalma imtiyazlarna bal kalyorlard. Onlar, mahall artlara ve uzun, normal bir gelimeye uygun olan bu imtiyazlar sayesinde, yaplan yeniliklerle kyas kabul etmiyecek kadar daha iyi bir ekilde korunmu bulunuyorlard 1916. Avusturya Bavekili Prens Metternich, eskiden Trklere, Batnn anlaysz, fakat o nisbette yaygarac "halk efkr' tarafndan yabanc, tarih! olmyan ve tatbikatta deersiz bir mnada istenen slhata kar mukavemet gstermelerini; devletin, hemen yerine bakasn koymann imknsz grnd din! esaslarn muhafaza etmelerini; fena idarecilerin yerine iyilerini getirmelerini; Hristiyanlarn dini messeselerini ve

400
Sayfa

Kars. Hersek'in Maatar'daki konsoloslara verdii ricaname: ayn eser, I, S. 190 - 191; ayn zamanda Baker, S. 188 vd. 1915 Farley, S. 272 vd.; Caston, S. 142 vd. 1916 Kars. Albert Vandal'in Ermeni katliamlar hakknda ilgili ifadesi: "Sile brfse lea autonomies locales, qui constituaient pour cer-tainsgroupes ete population dea remparts pontre l'arbitraire ottomaa"; "Lea Anneniens et la rforme de la Turquie'\ Paris 1897, S. 24.
1914

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Ne vous melez pas de leurs affaires religieuses; reapectez leurs privllegea... Marchez droit au bien ans avoir egard i ce que vous consideres comme la vofac publique de l'Occdent. Vous ne comprenes pas cette voix et vous aurez pour vous celle qul compte pour quelque chose, si vous Ate justes, eclalres dans votre marebe"; Engelbardt, I, S. 47 - 49.
1917

Sayfa

401

imtiyazlarn korumalarn 1917 tavsiye etmiti. Muhakkak ki bu tler, en iyi tedbirler olacakt ve gerek Mslmanlar, gerekse Hristiyanlar, can ve gnlden buna riayet ederlerdi. Fakat 1860 ylnda hi bir devlet adam, bir defa tutulmu bulunulan yolun ortasnda duraklamak, Paris ve Londra'dan salanmas zarur bir ha'e gelen istikrazlar iin krediler kesildii takdirde yalnz kendi geliri ile kalmak ve nihayet Rusya'nn gn getike daha belli surette ortaya kan Trkiye'yi paralamak kararna kar memleketin yegne koruyucusu olan Bat devletlerini darltmak isteyemezdi. Hususile stanbul'a Buteniyef in yerine gnatiyef - ki bunun Hristiyan vilyetler iin "otonomi" veya Rus klna vasta-siyle "otonomi" sz sk sk tekrarlanm durulmutur - gnderildikten sonra, Rus emelleri daha ak bir surette kendini gstermiti. Her eit din ve rktan olan milletlerin, hususile Asya vilyetlerinde, tanzimatn gayelerini ne ekilde anladklarn, ok gemeden Suriye'deki din harpleri gstermitir. Bu harpler, Sultan Abdlmecid'ia son gnlerinde Avrupallarn yeni bir mdahalesine yol am ve ayn zamanda Avrupallara, bunca zamandan beri kanla yurulmu ve daima ye-tden kana boyanmak ihtiyacn duyan bu sert topraklarda Fransz hrriyet aacn ekmenin gln aktan aa gstermitir. Osmanl Devleti zerinde Fransz ve ngiliz vesayeti, Mslman ahalide bambaka bir ruh haleti yaratmtr ki bu, din vicdann ve gelenee balln en kuvvetli bir surette kklemi bulunduu yerlerde cebr hareketler eklinde kendini gstermitir. Drzlerle Suriye'Iiyer ve Krtlerle Araplar, artk Bat Avrupal Hristiyanlar tarafndan idare edilmek, denetlenmek istemiyorlard. Bu sebepledir ki onlar, iptida ve barbarca bir hn ile Douda yayan silhl veya mdafaasz Hristiyanlardan c almlardr. Esasen Mslmanlar, bu H-ristiyanlara tedenberi daima dman gz ile bakmlard. 1861 yl hazirannn 8 i ile 18 i arasndaki gnlerde Hav-ran'l birka bin Drzi, mkerrer tahriklerden sonra, ismail el-Atra'n komutasnda olduklar halde ve daha bakalar da Canbulat ailesinden bir ahsn ve bununla ibirlii yapan elebann maiyetinde olmak zere, Marunlere kar harekete geerek btn memleketi yakp yktlar. 560 kilise, 43 manastr 1830 rencisi ile 28 okul, 9 baka din bina, 360 ky, 560 ky kilise si

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Sayfa

402

ve 42 manastr yaktlar, ldrlenlerin tam olarak saysn, Marunleri koruyan Franszlarn tahminine gre 7770, hatt 12000 kii olmasna ramen, tesbit etmek mmkn deildir. Memleketin baehri olarak saylan Deyr-el Kamar, bir yknt yn haline gelmiti. Beyrut valisi Hur-it Paa, bu tyler rpertici olaya engel olmak iin hibir harekette bulunmad; esasen istese de birey yapmak elinden gelmezdi. Bir ka gn iinde btn Suriye Mslmanlar, kendilerine efendi olmak isteyen Hristiyanlara kar harekete gemek saatinin dalk blgede alm bulunduunu biliyorlard. lk nce am ayakland. Burada 25000 Hristiyan oturuyordu. Halk ve ayn zamanda ehirdeki garnizon, bu Hristiyanlara saldrd ve merhametsizce ldrd, ldrlenler arasnda Amerika ve Hollanda konsoloslar da vard. Evlerinden hemen hemen hi bir eser braklmad. Ancak Cezayir-de, slmln asl duygulu mdafii Abdlkadir'in hareketi sayesindedir ki bu ayaklanma sahnelerine bir son verildi. Aslnda bu hareket birok defalar slmln eski haklarmn mdafii sfatiyle ortaya km olan ngilizlere kar deil, fakat temsil ettikleri Roma kilisesine Suriye sahillerinde hkimiyet kazandrmaa uraan Franszlara kar idi. Bu yzden hemen Paris'te halk efkr, barbarlara kar ate pskrmee balad. Padiahn tarziye mektubunu aldktan biraz sonra III. Napoleon, General Beaufort d'Hautpoil'in komutasnda bir avc taburundan teekkl eden bir kuvveti Suriye'de kanl hdiselerin cereyan etmi bulunduu blgeye gndermee karar verdi. General Beaufort d'Hautpoil, mhte-di Seve-Sleyman Paann yaveri olarak 1834 - 37 de, sonra 1840 da Msr subay olarak Suriye'de hizmet grmt. Yaplan beyanata gre mesele, Bat Avrupal hamilerin sevdikleri bir ahsiyet olarak saylan Fuat Paay muntazam kuvvetlerle Suriye'ye gndermi bulunan Padiaha sadece bir yardmda bulunmak ve Padiah tarafndan giriilen bastrma hareketlerine lzmgelen "manev otorite" yi salamaktan ibaretti. ngiltere, arpan taraflarn 6 temmuzda bartklar bahanesini ne srerek, bu sefere itirak etmekten kanmaa mtemayildi. Fakat 3 austosta Rusya, Prusya ve Avusturya'nn Paris'teki temsilcileri, "kan dklmesini durdurmak" ve asayii iade etmekte Padiaha, yars Franszlardan teekkl edecek 12000 kiilik bir kuvvetle yardmda bulunmak 1918 zere bir anlama yaptlar. Bunun zerine ngilizler de, bu bastrma hareketine itirak etmek zorunda kaldlarsa da asl niyetleri, misilleme hareketini mmkn ol -*duu
1918

"Assurez l'ordre et la paix parmi les populations placies sous sa souverainete'".

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

kadar gevetmekti . Her ne olursa olsun btn devletler, insanlk ve Hristiyanlk bahis konusu olduu bu olaydan faydalanlarak ark Meselesinin deilmemesi zerinde mutabk idiler 1919. Devletler, Fransa'nn ihtiraslarm gemlemek amaciyle, hi bir surette topraklarn geniletmiyecekterini, "mnferit nfuz" kazanmya urarayacaklann, hatt tek bir milletin ticareti iin yeni bir imtiyaz istemiyecek-lerini taahht ettiler 1920. O zaman Paris'te Trk elisi bulunan Ahmet Vefik'in btn itirazlarna ramen devletler, Babli'ye bavurarak "her mezhepten Hristiyan ahalinin durumunu dzeltmek amaciyle kendilerine daha nce vaadohnan idar tedbirlerin cidd bir surette tatbik edilmesini" istediler . ok gemeden Fransz tat filosu, Marsilya ve Toulon -dan hareket etti. Franszlar, haydutlar tarafndan ziyaret e-dilmi bulunan Beyrut'a geldikleri zaman 18 harp gemisinden teekkl eden mttefik filosuna rastladlar. Bu gemilerden - firkateyn olmak zere be tanesi Fransa'nn, be tanesi tn-gilterenin, iki tanesi Rusya'nn, bir firkateyn de Avusturya'nn idi. spanya, bir de kiralnn yiyecek yollam bulunduu Yunanistan, hi kimse tarafndan davet edilmi bulunmadklar halde, kendi harp gemilerini de Suriye'ye gndermei uygun bulmulard 1921. Avrupal askerler, karaya karlarken Marun mltecileri tarafndan ha iaretleri ve sevinle karlandlar 1922. Marun temsilcileri, "Lbnan Franszlan" sfatiyle komutan Franszca olarak selmladlar. Trkler ise hakik duygularn gizli tutmak ve "kendilerine yardm etmek zere" gelen yabanclar asker trenle karlamak zorunda kaldlar 1923. izmir'den naklen gnderilen yeni vali Kayse-ri'li Ahmet Paa, herkesi memnun etmek iin elinden geleni yapt 1924 Davet olunmadan gelen yabanclara yaplacak i brakmamak iin acele davranmak gerekiyordu. Fuat Paa nce am'a gitmi, bir takm kimselerin tevkif edilmelerini ve sonra da idam olunmalarn emretmiti. Bir takm insanlar da istanbul hapisanelerine gnderilmiti. Beyrut Valisi Hurit Paa kuatlm ve Ahmet Paa Suriye'de cezasn ekmek zere istanbul'dan oraya getirtilmiti 1925. Fakat Fuat Paa, bizzat Beyrut'a giderek yabanclardan emir almya yanamyordu. Yksek komiser Fuat Paann iki
Ayn eser, S. 13 not; Napoleon'n ifadesi. Aucun avantage territorial, aucune influence exclusive, ni aucune concession touchant le commerce de leur sujets, et qui ne pour-rait fitre accorde aux sujets de toutes les autres nations"; ayn eser, S. 15 not. 1921 Ayn eser, S. 27 - 28. 1922 Ayn eser, S. 31. 1923 Ayn eser, 8. 83 - 84. 1924 Ayn eser, S. 48. 1925 Ayn eser, S. 51 - 53.
1919 1920

Sayfa

403

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

yaveri tarafndan davet olunan Fransz subaylarndan Chanzy, am'a gelmek zorunda kald ve orada tpk bir hkmdar sarayna gnderilen eli gibi kabul olundu . Yakalanan Trk askerleri, Padiahn gemilerinde talihsiz silh kardeleri olarak kabul edilmilerdi 1926. Lbnan'n idaresine yeni bir ekil vermek iin toplanan konferanslarda ngiltere'yi temsil eden Lord Dufferin, o aralk Beyrut'a kadar gitmee raz olan Fuat Paann yanma varmt. ok gemeden am Valisi Ahmed Paa, ordusunda-ki iki albay ile, Maruniler in oturduu blgenin komutan Osman Bey ve Deyr-el-Kamar garnizonu komutan ile beraber, Avrupal temsilcilerin gzleri nnde am klasnda kuruna dizildi 1927. Zorla tslm dini kabul ettirilmi olan kimseler, imdi eski dinlerine dnmekte serbesttiler. Fuat Paa Beyrut'a gittii zaman Trk subaylar ve memurlan tarafndan trenle karland. Bununla beraber yksek rtbeli bir Fransz subay ile bir eref ktas da kabul trenine itirak etmiti . Hatt Fuat Paaya, srf Franszlardan teekkl eden ktann geit resmini almak erefi bahedildi. Fakat anlaldna gre kendisi, kaatilleri ve kurbanlarn akrabalarn "kavgal iki taraf" olarak muhakeme etmek iin Beyru-ta gitmiti 1928. Hatt Franszlarn hazr bulunmalarndan cesaret alarak fazla taknlk yapan Maruniler hapse atldlar 1929. Ancak Cebeli eyh dalarna kam olan Drzlerin byle bir "muhakeme" istemedikleri ve sarkntlklarna devam ettikleri sabit oldu ve bunun zerine onlar si iln edildiler . Fransz generali, artk balamas beklenen muha-sematta kendisine Hristiyanlarn oturduu blgelerde bir mevzi tyin eden Fuat Paann mektubunu yrtt ve ona bir ltimatom verdi. General, hemen harbe balanmasn ve Fransz askerlerinin de harekta itirak ettirilmesini istiyordu 1930. Fakat ngiltere Drz reislerinin ounu kaymakam Muhammed Gheslane ile beraber Beyrut'a getirdii zaman, Fuat Paa onlar hapsetmek cesaretini gsterdi. Bylece Paa, bir taraf tutmu oluyordu. Eyll sonunda gerek Franszlar ve gerekse Trkler harekete getiler 1931. Fransz Generali Deyr-el-Kamar'a gittii zaman orada henz gmlmemi olan ldrlm Marunlerin cesetlerine rastlad. Bunlar arasnda ok sayda ocuklar da

404
Sayfa

Ayn eser, S. 62. Ayn eser, S. 71 - 72. 1928 Discussion Juduciare". 1929 Ayn eser, S. 82 - 83. 1930 Ayn eaer, S. 91 - 92. 1931 Ayn eser, S. 95 - 96.
1926 1927

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

1932 1933 1934

Ayn eser, S. 108. Ayn CMT, S. 112 - 113. Ayn eser, S. 134 - 135.

Sayfa

405

vard . Bu ssz da kasabasnda asker muhafazas altnda Hristiyanlar iin bir idare kuruldu. Yaknnda bulunan Beyt - Eddin Saray, Emir Beir'in dul kars tarafndan mparator Napoleon'a hediye edilmiti 1932. Ayn zamanda Fuat Paa, Muktara'ya kadar ilerledi. ki ordunun komutanlar, yan yana kurulan ordughlar civarnda dosta grtler. Daha sonra Arabistan Paas Halim'in ktalar ile birleildi. Fuat Paaya sual tevcih olundu. nk o, Drzlerin svmalarna msaade etmi ve bu yzden Fransz ktalar hareketlerinin sadece Hristiyanlarn gsterilerine yol aan gururlu bir askeri gezintinin ilerisine varamamasna sebebiyet vermiti 1933. Fakat bu, alelacele bir araya toplanan Marunlerin intikam almak iin ayaklanmalr neticesini vermiti. Beaufort, bir Cizvitin Fransz bayrann direi saplanarak kldrlm bulundua harap Zahle'de Ortodoks halk tarafndan minnettarlkla karland. ngiliz taraftar olduundan phelenilen Hristiyan Kaymakam Beir Ahmed'e de orada rastland . Artk Franszlar kendi bildikleri gibi hareket etmee baladlar. Zaten baka bir ey de yapmya imkn yoktu. nk seyyar Fransz ktalar dalarda aratrmalar yapyorlar, fakat Drzleri, ayn yerlerde saklanm bulunmalarna ramen, toplu bir ekilde yakalya m iyorlard. Fuat Paa, keyf bir bahane ile tekrar am'a dnmt. Kayserili Ahmet Paa ile smail Paa, Muktarah'daki Trk merkez kararghnda bulunuyorlard. smai! Paa, hasta olduunu iteri sryor ve Fransz komutan ile b:r grme yapmaktan ekiniyordu 1934. Ancak bizzat Beauford. ordusunun bir ksm ile am'a gelmee kalkncadr ki Fuat Paa, btn meclisi tevkif ettikten sonra, kendisi Beyrut'a gitmeyi tercih etti. O sene iin asker hareketler, yamurlar yznden sona ermiti. O zamana kadar yaplm, olan btn ilerden krl kan yalnz Trkerdi. Bu da Fuat Paa'mn ustal sayesinde mmkn olmutu. Trkler, bir yandan asayii iade etmi kuvvet olarak ortaya kyorlar, Suriye ehirlerinin ve blgelerinin en ileri gelen ahsiyetlerine ve nderlerine kar hareket etmekten ekinmiyorlard; ve bunu yaparken Franszlarn hazr bulunmalar kendilerine bir destek oluyordu. Dier taraftan o zamana kadar as olan Mslmanlar, Trkleri, Franszlarn imkn vermi bulunduklar Hristiyan intikamna kar kendilerini koruyan yegne kuvvet olarak gryorlard. Bylece Fuat Paa, am'da birka milyon aka para toplad ve sulu olanlar

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

askerlik hizmeti grmee mahkm etmek bahanesiyle o zamana kadarki asker kaaklarn silh altna alrken hi bir mukavemete rastlamad. ane toplanan Fransa'dan Ecoles d'Orient Direktr Mgr. Lavigerie'-nin gnderdii iki milyon yediyz bin Frankn tazminat o-larak Marunlere datlmas ii, o kadar acele deildi . En nihayet komiser, Deyr-el-Kamar, Muktarah, Yezzin ve Abayh'a, daim olarak Drz blgelerinde kalacaklar midi iie, Mdrler tayin etti 1935. Daha kasm aynda Hristiyanlar iin Beir Ahmed'in yerine geici kaymakam olarak Joseph Kharam atand 1936 ve kendisine krmz kaftan giydirildi 1937. Ayn zamanda am'da genel olarak btn silhlarn toplanmasna emir verildi ise de bu, tamamiyle tatbik olunmad. O zaman Avrupa slhat komisyonu, imdilik am'a bir seyahat yapmakla iktifa etti ! 1938. Hatta k tatilinde albay Chanzy, kalabalk bi ktlenin banda olarak Sayda ve Tyr zerinden Kuds'e gitti . Bununla beraber 1861 yl banda Metuali'erin ayaklanmalarndan korkuluyordu. Gerdekten de gerek Hristiyan kyleri ve gerekse Trk tatlar hcuma uradlar 1939. lme mahkm edilen Drz reisi, henz idam olunmamlard. Hurit Paa ise yalnz srgne gnderilmek suretiyle cezalandrld. Drzleri yargh-yan mahkeme uzadka uzad 1940. Nihayet Havran dalarnda oturan Mslmanlar, Fuat Paa tarafndan toplanmak istenen vergiyi, ancak Padiahn bir ferman ile garanti edilecek umum bir affn iln edilmesi ve kendilerine silh tamak hakk tannmas art ile vermek istediler . Fakat skn ve asayi devam etti. Douda Kerkiye Marunlerinin Patriki, dost Franszlar iin din yin yapmak zere Beyrut'a gitti. General Beaufort nisan sonunda Anti Lbnan'a bir tefti seyahati yapt vakit Drziler, Fransz bayra ile onu karladlar 1941. Btn halkn itirak ettii sevin gsterileri ok parlak geti. Btn bunlar, Franszlardan ziyade Trklere yaplyormu gibi grnyordu 1942. Daha haziran ay iinde Franszlarn Suriye'den ayrlacaklar iln olunmutu. Aralarnda Padiahn muhafz ktasna mensup askerlerin de bulunduu yeni Trk ktalar, Fransz askerlerinin yerlerine yerlemek zere
Ayn eser, S. 144. Ayn eser, S. 189. 1937 Kars. Poujoulat. 1938 Ayn eser, S. 194 vd. 1939 Ayn eser, S. 292. 1940 Ayn yer. 1941 Ayn eser, S. 342 vd. 1942 Ayn eser, ayn yer.
1935 1936

Sayfa

406

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

maysta Suriye'ye gittiler. Bunlar, disiplinsiz olduklarn ve Hristiyan mstevlilere kar kin beslediklerini gstermekten ekinmediler: Beyrut'ta bir Fransz istihkm subayna dayak attlar . Fakat Paris'te, Napoleon'un teklifi zerine toplanan Av-runa konferans, oturumlarna balamt. Dallar, tek bir kaymakam istiyorlard, ve bunun da Emir Beir ailesine mensup ahap olmasn arzu ediyorlard. ehirlerde ise bz kimseler, Bat Avrupada hkmdarlk sren hanedanlardan birine mensup bir Prensin getirilmesini teklif ettiler 1943. Hatta Suriye'de Hidiv'in kardei Ali'nin idaresi altnda bir Msr hkimiyeti kurulmasndan da bahsolundu 1944. En sonunda Lbnan'n tekiltlandrlmas tasars, stanbul'a arlm olan Beyrut komisyonu tarafndan tes-bit olunmutu. ngiltere, gerek anlamda bir Hidivlik; Rusya ise, kaymakamlk nc kaymakamlk, saylan 35 000 kadar olan Ortodokslar iin olacakt taraftan idiler. Nihayet Fransz tasans, herkese uygun grnd. Buna gre Lbnan'da tek bir kaymakam bulundurulacakt ve bu da Hristiyan olacakt. Be yl mddetle grevi banda kalacak olan bu kaymakamn yardmcs olarak bir meclis bulunacakt. Bu meclisin yeleri, yars hayat kayd ile tyin olunacak leri gelenlerden ve yars da seilecek kimselerden i-baret olacakt. Memleket yedi blgeye aynhyordu. Her blgede bir kaymakam vekili bulunacakt. Kaymakam vekillerinin Marunlerden, biri Drzlerden, biri Mslmanlardan ve biri de birlemi Rumlardan olacakt . General Beau-fort'un askerleri, konferans stanbul'da kesin bir karara var d zaman, Suriye'yi tamamiyle boalttlar 1945. ahab' tyin etmeyi tehlikeli gren Babli, vaktiyle bir grevle Mem-leketeyne gnderilmi olan Davut Efendi adnda bir Ermeni-yi Lbnan'a yollamak hakkn ald. Davut Efendi Mir ve Paa unvanlariyle yola karld 1946. dare merkezi Deyr -el Kamar olacakt. Fransz aday Mecit, Kesruan vilyetinin mdrl memuriyetine geirildi . Belediye tekilt her tarafa temil olundu 1947. Bu seferden yalnz Fransz ilmi, Renan'n Suriye'ye gnderilmesi ile byk kazanlar elde etmiti 1948.
Ayn eser, S. 359. Ayn eser, S. 358. 1945 Ayn eser, S. 379 vd. 1946 Ayn eser, S. 399 - 400. Kars. Belgiojoso, ki burada bibliyografya da verilmektedir; Bart, Scenes et tabieauc de la vie actuelle en Orlent: Mont Libanon, Limoges 1883. 1947 Ayn yer. 1948 Kars. ayn zamanda Voge, Syrie Centrale, Architecture ivile et relirleuse du I er au 5 e siecle, 1869 - 1877. Umumi hakknda bak ayn samanda Mitlinger, S. 289, not 1; Edwards.
1943 1944

Sayfa

407

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Fakat din sava, Krt dalarndaki zavall Ermeni kyllerine kar devam etti. Babli'nin, 1840 dan sonra yeniden kuvvetlenmi olan bu haydut kavmin irs elebalarna nianlar vermesi ve aidat, hatta dorudan doruya memur maa balamas gibi tedbirleri, hi bir netice vermemiti. Gebelerin hayvan srleri iin byk ihtiya duyduklar tuz gibi maddeler zerine konan vergi, Pers ve hatta Rus kkrtmalar , ayn ekilde otlak yerler iin kendi aralarndaki kavgalar, Krtler iinde hkm sren kankl srekli olarak besliyordu. Daha 1861 de Menemenli Mustafa adl bir elebann idaresinde sava balad. Skk bir duruma den Ermeniler, kendi soydalannn oturmakta bu-lunduklan Rus vilyetlerine g etmekle tehdit ettiler ve gerekten de 3000 aile snrn br tarafna geti. 1864 te bu bedbahtlar, Erzurum'da balarna gelen felketten ikyette bulundular. 1866 da Trk ktalan, Hozan danda asilerle u-zun boylu uramak zorunda kaldlar. Her zamanki gibi bu sefer de asker kaaklar pek oktu. Bunlarn reislerinden biri olan Softa Mehmet, tannm bir ekiya ba oldu 1949. Arnavutluk'ta Klanlar arasnda olduu gibi Mslmanlar, Katolikler ve Ortodokslar arasnda da karklklar devam ediyordu. Epiros'da 250 000 Mslman vard ve bunlardan yalnz 11000 i Trkt. Meselelerin ou. alnan kuyun veya silh yznden kmakta idi. 1854 den 1856 ya kadar bu sebeple 1200 ev yaklmt 1950. 1860 da Trk ktalar, gayrimemnun Mirdit'lern reisi (Prenk) olan Bib-Doda'-ya kar harekete getiler. Sonra bu eleba yakaland ve stanbul'a getirildi 1951. Bu blge iin yeni a henz balamam bulunuyordu. Alessio blgesinde oturan 17000 insen-dan yalnz 50 tanesi doru drst okumak ve 10 tanesi yaz mak biliyordu 1952. 1S70 tarihlerine doru yalnz Yanya'dan .Arta'ya kadar ve Argyrokastro'ya doru, sonra deniz sahiline ve Korfu istikametine dcru geilebilir oseler vard Bu din mahiyetteki karklklarn bir sonucu da 25 eyll 1860 da RusFransz anlamasnn imzas olmutur. Bu anlama ile, bir vakitler Rusya'nn
MiUinger, S. 20, 29-30, Van vilayetinde Ermeniler ahalinin 1/3 n ve Trkler ehirlerde 1/6 sini tekil ediyorlard , 32 1950 Dumont, S. 302 vd. 33, 49 vd.. 140 vd., 170 vd., 1T2 - 173, 189, 200 vd. Ticaret yolu boyunca Pers elemannn nemi hakknda: Erzurum'da 13 hanlar ve 300 odalar vard; ran konsolosu. Paa ile beraber fiyatlar tesbit ederdi, ayn eser, S. S - 182. 1862 de Babali, Krdistan'da Hoturu igal ettirdi, ayn eser, S. 13 vd. Kars. Paris'teki ran elisi Faruk Han ve istanbul temsilcisi hakknda: Fontmagne, S. 137 - 138. 1951 Engelhardt, II, S. 97. 1952 Ayn eser, S. 271. Hahn'n Arnavutluk hakkndaki ettlerin den ba$ka bak: Hecquard, Histoire et description de la Haute - Albanie, S. 238 vd; Joseph MUller, Albanien, Rumelien und die sterreichisch montenegrinische Grenze, Prag 1844.
1949

Sayfa

408

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Osmanllara ait bulunan Dou memleketlerinde hkimiyet kurmasnn en inat muarz olan Napoleon, Rusya ile Avusturyann Bosna-Hersek ve Bulgaristan Hristiyanlar lehine harekete gemelerine kar itiraz etmemei zerine alyordu. Hatta Fransz mparatoru, Avrupa TUrkiyesinin yeni bir dzene konulmas iin ve nihayet Kmelinin baz ksmlarnn Osmanl mparatorluundan ayrlmasiyle bozulacak olan muvazeneyi korumak i-in tedbirler almak zere Rusya ile mzakerelere girimei taahht ediyordu . Muhafazakr eski Osmanllk anlamnda bir tepki devri, 25 haziran 1861 de hi beklenmeden Sultan AbdUlmeccTin lm 1953 ile balam gibi grnyordu. Sultan Mecid, Avrupal elilerin zevceleri iin komplimanlar yapyor, ocuklarn onlara takdim ediyor, mtad olarak konumak isteme mesine ramen Franszca anlyor, babas gibi kendi resmini yaptryor ve hatta Paris gazetelerini stnkr okumakla megul oluyordu 1954. Bir yandan l Padiah yatak odasnda di birhasiL- stnde braklu-ken, teyanda alayili bir surette tebrik edilen yeni Padiah Sultan Ahdlaziz, 9 ubat 1830 da domutu . Kendisi, memlekette yetimi, yksek bir eitim gstermiti. Fakat hayvan yetitirme iinden ok iyi anlad gibi ata binmekte ve avclkta esiz bir usta idi. Birdenbire parlar ve herkesten phelenirdi. Kabna smaz bir irade sahibi, fakat kendi bc.ma bir istikamet takip etmekten aciz idi. imdilik ok mitler beslenen meziyetleri ile istanbul halknca tannmakta idi. Halk, ancak nadir olarak byk enliklerde, ihtimamla her taraf kapatlm adr iinde, "yakalanm bir kartaln gezlerine benziyen hlya doiu" ve iinde rencide edilmi gururunun yannda lgnlk klar parldyan gzleri ile yakkl genci grebilmiti 1955. Abdaziz, Padiah olur olmaz hemen Harbiye nazr Rza Paay azlederek yerine Namk Paay geirdi. Sadrzam Kbrsl Mehmet Paa ise 7 eylle kadar mevkiini muhafaza etti ve bir zaman sonra 7 eyllde yerine li Paa getirildi 1956. Padiah, yeni Sadrazam Kbrsl Mehmet Paay rktecek bir tarzjda fena adetlerin slahcisi, ar mal ykler altnda bulunan devletin gelirlerini ihtimamla idare eden bir adam olarak ortaya kt. Sarayda intizam kurdu ve bir takm tasarruf tedbirleri ald; hassa
O, 30 haziran 1829 da domutu. Fontmagne, S. 229 - 230 ve not 1. Fakat o, devlet geit resimlerinde MUftinin nnde ayaa kalkard; ayn eser, S. 215. 1955 "Grands yeyx noira reveura d'aigle captif... expression saisis-sante d'orgueuli bless et ddaigneuxt qui brave le ort et rit de sea ennemis"; Jouve, S. 193. Kars.. Millinger, 3. 250: "JEntant cneT d pauple, le bieri -aim* de la nation, l'espoir de tous ceux qui avaient co-eur la prosptfrit* et la grandeur de leur patrie"; ayn eser, S. 264 265; Fontmagne, S. 227, 274 - 275. 1956 Caston II, S. 6.
1953 1954

Sayfa

409

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

hazinesinin te birini feda etti; fedaileri affetti ve aabeyisinin sadakatsiz mavirlerinin, bunlar arasnda yukarda ad geen Rza Paann muhakeme edilmelerini emretti 1957. Yeni Padiahn, yeeni Murad ile Abdlhamit ve Read' sarayda alkoymas ve bunlar Msr'a yapt seyahatte beraberine almas, herkeste byk bir hayret uyandrd 1958. Hatta ehzade Murat, 1867 de milletleraras byk sergiyi ziyaret etmek zere Paris'e gitti 1959. Mslmanlarn musamahasz hkimiyetinin yeniden kurucusu, ve rk ayrl gzetmeksizin btn tebaasnn baba gibi bir koruyucusu 1960 olduunu gsterdi. Fakat Sultan Abdulziz, Valide Sultann ahsiyetinde fena bir mvair bulmutu. Bununla beraber zevcesi 1961 mtezav ve zararsz kadnlard. Daha birka ay sonra Sultan Osman'n bu torununda da, Abdlmecid idaresinin en byk musibetini tekil etmi o'.an uursuz bir israf dknl inkiaf etti. Eskiden 2000 insan smdrabilen- raan sarayn, ark masallarnda tasvir edilen tarzda lks bir saray haline getirdi. Dolmabahe Saray gibi daima yeni binalar, onun gzn ancak doyurabiliyordu. Ksa bir zaman sonra be kk yaptrarak bunlar Garbn en pahal lks ile donatt. . Napoleon'u misafir edebilmek frsat kyor gibi grnnce fevkalde bir memnunluk duydu. Daha sonra Fransz mparatoriesi Eugenie stanbul'a geldii zaman, yksek misafirin yalnz iki gnn geirdii yatak odas, ok byk bir paraya maloldu 1962. inde 900 kadn bulunan saray iin ve her gn 500 misafir arlamak iin daim olan para ihtiyacn karlamak amaciyle memleketin idaresi, pervaszca mtemadi deimelerden doan bir anari iine gtrld. Bununla beraber Sultan Abdulziz, 1864 de vilyetlerin slahatna balamt. Ancak ok daha ge, 18 eyll 1871 de len li Paadan, Nevres ve Kmil Paalardan sonra, evvelce gzden dm bulunan Fuat Paa, ngilizler tarafndan desteklenerek yava yava menkbluktan kurtuldu ve 10 mays 1862 de Sadrazamla geirildi. Fuat Paa, Padiahn zerinde byk bir nfuz kazand. Padiah kendisine "babam" diye hitab ederek
1957 1958

Millinger, S. 250 - 251, 322 - 323. Caston, S. 6, 338 vd. 1959 Ayn eser, ayn yer. Kars. Salahaddin bey, La Turquie l'Ex-position niverselle de 1867, Paris 1876. 1960 Sadrazama bir buyrultu, Caston, S. 6 vd. : "Mes peuples de differentes religions ou races trouveront en moi la mime juatice, la mtae sollldtude et la mime perscv6rance a assurer leur bonheur". 1961 Hatt Caston S. 56 ya gre onun yalns tek bir kanm vard ve bu da o vakit bes yanda olan olunun annesi di. 1962 Baker, S. 172 - 173; Millinger, S. 300 vd.; Farley, S. 9 vd., 81 vd; kars. White, I, S. 49 vd.; Ubicini, Turquie actuelle, S. 115 vd.

Sayfa

410

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

1963 1964

Millinger, S. 264 vd., 294 - 295, 308 - 309, 313 - 314, 352 vd. Mahkemeler ve karma ticaret mahkemeleri hakknda bak: Dutemple, En Turquie d'Asie, Paris 1883, S. 60 vd.; Vonov, La Ques-tion mac4donienne et les reTormes en Turquie, Paris 1905, S. 97 - 98. 1965 Kars. Engelhardt I, S. 193 vd.; von Sax, S. 373 vd.; Dumont, S. 80 vd.; Baker, S .174 178 .

Sayfa

411

sarayda oturmas iin onu davet etti. Bundan sonra Fuat Paa, aslnda devleti idare eden ahsiyet olmu ve vilyet tekilt slahatna da onun teebbs ile balanmtr 1963. Vilyet, bir valinin faaliyette bulunaca blge olup ta-mamiyle Franszlarn "Prefecture" tekiltna benzemektedir. Mutasarrf, sancak veya livann "sousprefet" sidir. Kazalar, kaymakamlarn, nahiyeler de muhtarlarn idaresi altndadr. Muhtar, Fransada ikinci imparatorluun "Maire" ine tekabl etmektedir. Bu memurlardan her birinin yannda birer adliye, maliye ve eitim, nafa, ziraat ve ticaret ilerinin mdrleri vardr; ok kere konsoloslarla mnasebetleri idare eden ayr bir mdr ve bir de muhasebeci bulunmaktadr. Seriye mahkemeleri, davas olan herkese aktr ve kadlar daima meguliyet bulmaktadrlar. Bunun yannda: Kaza iin bir nizamiye mahkemesi vardr. Bunun yeleri seim ile getirilir ve yelerin yarsn Mslman olmyanlar tekil edebilir. Fakat bu mahkemenin bakan kaddr. Sancak iin ceza davalarna da bakabilen bir sivil mahkeme ve bir de ticaret mahkemesi tekil olunmutur. Nihayet vilyette Avrupa hukukuna gre ayn ayr yksek mahkeme bulunur. 1868 de de bir temyiz mahkemesi kurulmutur. Sonra 1875 de, yarglarn serbeste seimlerini teminat altna almak iin baz tedbirlere bavurulmutur. 1876 da yalnz din er yeleri deil fakat ayn zamanda cinayet yarglar grevini de yapan nizamiye mahkemesi yeleri dahi seilebilirlerdi. Ky yarglna en ihtiyarlar getirildi . Her sancak idare meclisinin drt temsilcisini gndere bildii vilyet idare meclisleri de, faydasz olmakla beraber, derpi edilmiti 1964 . Mutasarrf ve muhtarlarn maiyetine verilen meclis ve mahkeme yelerini seim komiteleri, en yksek memurlardan ve halkn din reislerinden teekkl ediyordu. Vilyet meclisine seim ile getirilen drt ye, o vilyetin valisi tarafndan tyin olunurdu. Fakat valinin nnde iki kat sayda adaylar ihtiva eden bir liste bulunurdu ve bu liste de seim komiteleri tarafndan hazrlanrd 1965. stanbul'da Polis Mdr, ayn zamanda vali vazifesini gryordu. Yannda tyin ile getirilmi alt mavir vard. Bir de senede iki defa toplant yapan ve ehir semtleri meclislerinin 14 bakan ile ayrca seilen yeden mteekkil bir genel heyet vard . Hi birey temin etmiyen ve pek az ie yaryan bu kark sistemi icat eden

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

adamn, muhakkak ki devlet ilerinden daha ziyade sabr oyunlarna da byk bir istidad, vard. Seilen Hristiyanlarn says, ancak az olmal idi. Bununla beraber Hristiyanlar, stanbul'dan istendii ekilde idare edilen bu toplantlarda vakitlerini bo yere kaybetmiye pek hevesli deillerdi. ok gemeden nazrlarn maiyetlerine de zel mavirler verildi 1966. imdi Franszlar, vakflarn hukuk durumunun defitirilmesini istiyorlard. Vakf gelirleri, tembelleri ve camilerin sahte teoloji bilginlerini deil, devletin hazinesini beslemeli idi 1967. phesiz ki bu mdahalenin sebebi, yeni Trkiye Devleti rejiminin gelimesine yardm etmek kaygs deildi. Esas mil, istikbali karanlk grnen ve iflsa doru gitmekte olan Osmanl maliyesinden alacakl olan Franszlarn men -faatlarm korumaktan ibaretti. Hatt 8 haziran 1867 de nihayet Fransz mparatorunun elisi, hi bir husus kayda tbi tutulmakszn yabanclarn Osmanl lkeleri iinde toprak satn alabilmeleri hakkn elde etti . Fakat Fuat Paa, daha o zaman eski antlamalarn, yani yeni Trkiye iin erefsiz grlen kapitlasyonlarn tdilini dnyordu. Kanunda, ev lerde aratrma yapmak hakknda baz hkmler vard ve Trk toprana sahip bulunan her yabanc, Osmanl mahkemelerinin kaza yetkilerini tanyacakt 1968. Vergilerin iltizam ile toplanmas usul, en nihayet Kani Paa zamannda ortadan kaldrld 1969. imdi Babli, Bat mileltleri tarafndan kendisine tavsiye olunduu tarzda mezhep bakmndan karma yeni okullar amak suretiyle "rklarn birliini" temin etmee hazr bulunuyordu. Bunda da rnek gene Fransa, mavirler ve ilk tekiltlar da ayn ekilde Franszlar idi. Bylece 1868 de mparatorluun btn tebaasna ak olmak zere Galatasaray lisesi (Gymuasium) ald. ok gemeden bu okulda, gerek muhafazakr Trklerin, gerekse mezheplerine ok sk bir surette bal Rumlarn itirazlariyle mukavemetlerine ve ayn zamanda Papann aforozuna ramen, ayr ayn rk ve mezhepten 600 renci topland. Bu renciler, gerekten kardee bir arada yaayabiliyorlard 1970. stikbalin memurlarn yetitirmek zere 1862 de bir mlkiye mektebi kuruldu ve 1875 de bu messese tamamland. 1864 de btn memleket iinde 15071 ilk okul vard ve

412
Sayfa

Ayn eser, S. 379 - 380. Kars. ayn eser, S. 335 vd. Farley, S. 347 vd. Bu slahat, dini sebepler gz nnde tutularak Hicaz'da tatbik edilmedi. Kar. ayn eser S. 168 vd., 172 vd. 1969 Baker, S. 384. Vergiler : verginin yerine toprak vergisinin veya salyane'nin konmas ve gelir, ve bedel hakknda bak: ayn eser, S. 323 vd. ttr hakknda bak: ayn eser, S. 329 - 330. 1970 Engelhardt H.
1966 1967 1968

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

bunlara 660 000 renci devam etmekte idi. Bu okullardan 12509 u Mslmanlara ait olup ilerinde 524.771 okur renim yapmakta idi. 1876 da stanbul'da mevcut 470 okuldan 280 ine yalnz Trkler devam ediyorlard 1971 . Devlet, bo bulunan geni topraklarn imarn tevik etmek amaciyle, bu topraklar ilk ileyene yalnz pul resmi karl olarak mlkiyet hakk veriyordu. Toprak mahsulleri bir veya iki yl iin ve hatt pamuk ekilen yerlerde be yl i-in vergiden muaf tutuldu 1972. Yeni yksek mavirler tayin etmek ii, Fuat Paa'nn rejimi iinde yer alyordu. Bir Paris seyahatinden geri dnm bulunan Sultan Abdlziz, 15 maysta bir nutukla yeni ray Devletin toplantsn at. Nutukta bundan byle din ayrl yznden birbirlerine kar dmanlk etmiyecek olan "ayn vatan evltlarnn" mterek ve kardee devleri zerinde bilhassa duruluyor, Montesquieu'nn nazariyelerine gre iktidar kuvvetlerinin blnmesinden bahsolunuyordu. Yeni ray Devlet, ayn zamanda komisyon reisleri ve bunlarn yanna verilecek mavirlere bteyi kontrol ettirmek yetkisine de mlikti. Hristiyan temsilcileri byk bir sevinle stanbul'a geldiler. Bunlarn saylar, rann te biri nis-betinde idi . Sultan Mahmud'un gen olu, tpk patriklerin takdis ettikleri bir imparator gibi, bu dikkate ayan fakat aldatc gnde hazr bulundu. Matbuat mdr tarafndan kontrol edilen basn - hkmet taraftan olarak Tercu-man- Ahval ve Ceride-i Havadis, muhalif olarak da Tasviri Efkr -, daha imdiden kamu meseleleri zerinde serbeste fikir yrtmee balamlard 1973. Halil erif Paa ve daha bakalar tarafndan teklif olunan merut idare, bu suretle yrrle girmie benziyordu. Devlet ras Bakan Mithat Paa ise, kurtuluu getirecek olan merutiyet rejiminin iddetli bir taraftan idi. Yalnz kendi gayeleri zerinde aralarnda uyuamam olan ve ou soysuzlami Osmanllardan teekkl eden Paris'teki "Gen Trkler", tahriki bir gazete karyorlar 1974 ve muhalefetlerine bo yere devam ediyorlard. Okul ve hayr messeseleri kurmak veya Bat memleketlerinde kullanlan baz usulleri (desimal sistem ilh..) memlekete sokmak iin giritii teebbsler, ray Devletin gayret ve faaliyetini gsteriyordu . ray Devlet, 1873 de drt komisyondan teekkl ediyordu. ki yl sonra ise Nafa komisyonu da
Geri kalanlardan 77 si Rum, 48 Ermeni Katolik, 8 i Bulgar, 4 U yahudi, 5 i Protestan ve 1 i Srp okullar idiler; Baker, S. 381 vd. 1972 Farley, S. 184. 1973 Baker, S. 380; Millinger, S. 317 - 318. 1974 Engellenardt,, I, S. 231; n, S. 3 ve not 1.
1971

Sayfa

413

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

ilve olundu 1975. Karma nizamiye mahkemelerinin stnde, yukarda da sylendii gibi, en yksek mahkeme, temyiz mahkemesi vard. Burada Mslmanlarla Hristiyanlar, teki mahkemelerin verdikleri hkmleri inceliyorlard. Daha o zamanlarda Galatasaray Okulunun retim programnda Fransz meden hukuku dersine de yer verilmiti 1976. Bir Osmanl padiahnn ilk defa olarak tayin ettii Rum nazr, Agathon idi 1977. Sbyan okullarndan, drt yllk bir retim yapan 1978 Rdiyelerden, yllk bir retim yapan ve programnda Franszca ile ekonomi dersleri de bulunan tdadiyelerden, alt yllk bir retim yapan ve programnda ilm dersler bulunan Sultaniyelerden her yl yzlerce kabiliyetli gen insanlar mezun oluyorlard. Bu genler, eitli devlet grevlerinde, memleketin detleri ve rkn dn tarznn o an iin msaade ettii nisbette, Trkiye'nin modernletirilmesini devam ettirecek elemanlard. slhatn babas II. Sultan Mahmut'un trbesi yaknlarnda hi olmazsa ismen memleketin niversitesi olan Darlfnun kurulduu zaman Tbbiye okulunda binden fazla renci vard. Modern keifler ve tbb ilimlerin o zamanki durumu hakknda halk iin akam konferanslar veriliyordu. Hatt eyhlislm, devrin ahlk alannda eritii ilerlemeler konusu zerinde konutu ve gelime ile kuvvetin asl temelinin eitimde bulunduu yolundaki inancn ifade etti 1979. Btn bunlar birinci derecede Fuat Paann eserleri idi. Fuat Paa, 1863 de Padiahn maliye siyasetini protesto etmek amaciyle bir defa Sadrazamlktan ekilmiti 1980. Uzun mcadelelerden sonra nihayet Rt Paa ve Fuad'n eski bir dman olan Mehmet Ali Paa, Sadrzam devirmee muvaffak oldular . Haziran 1866 danberi Sadrazam olan Mehmet Rt Paa zamannda Fuat Paa, devlet ilerinde nfuz sahibi olamamtr 1981. Fakat 11 ubat 1867 de yeni bir kabine tekil olundu. Bu kabinede li Paa Sadrzam, ayn Rt Paa Harbiye ve Fuat Paa Dileri Nazr idiler 1982. 11 ubat 1869 da Fuat Paa, Nice'de ld . lnceye kadar kendisi tarafndan sonuna kadar mdafaa edilen garpllama hareketinin,
1975 1976

Baker, S. 379. Engellardt, II, S. 25 vd. 1977 Ayn eser, S. 29. 1978 Bu okullar 1857 de ancak 39 tane ken 1874 te saylar 386 ya km ve bunlara 19356 grenci devam etmitir; ayn eser, S. 381- 382. 1979 Fariey, S. 153 - 154; Baker, S. 383. 1980 Caston, S. 27 - 28. 1981 Ayn eser, S. 357 vd. 1982 Ayn eser, S. 373 vd.

Sayfa

414

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

rklarn kaynamas ve mill birlik lksnn Trkiye iin biricik kurtulu aresi olduu, kanaatnda asla sarslmamtr 1983. Fakat o, keskin grn, ince hesaplara dayanan siyasetini, yerli ve yabanclarla temas hususunda sahip bulunduu olaanst kabiliyeti hi kimseye miras brakmadan bu dnyadan gmt. Birka yl iin ardas li Paa, kaybolan kendi byklnn bir glgesinden baka bir ey deildi. Islahat neslin ykselmekte olan yeni lideri Mithat Paa (1822 de domutur) ya ge lince 1984 o da Tuna vilyetini byk bir basan ile idare ettikten sonra daha ziyade srgn olarak o zaman Badad Valiliinde bulunuyordu. 1870 de Fransa'nn yenilmesinden sonra Sadrzam li Paa, hareket serbestliini yeniden kazand. Bylece Hristiyan mavirler ve memurlar, sistematik bir takibata uratlm ve yerlerine Mslmanlar geirilmitir 1985 . Galatasaray okulunun Fransz olan Mdr yerine bir Rum Mdr tyin olundu ve okul tamamiyle bir Trk mahallesi olan Glhaneye nakledildi . Muhafazakr Trk reaksiyonu, 1871 yk ortalarnda li Paann ar hastal yznden iktidardan ekilmesinden sonra getirilen yeni Sadrzam Mahmut Nedim Paa ile stnl kazand 1986. Hi kimseye sormakszn Asya'dan istanbul'a dnm olan Mithat Paa, ancak ay mddetle devlet ilerinin banda bulunabildi 1987. Fakat Adliye Nazn olarak yeni meden kanunu meydana getir-mee muvaffak oldu. Hatt vakf mallarnn dnyeviletiril-mesi bile dnld 1988 Geri dncelilerin mit ettikleri gibi din! hukukun, eriatn deimez temellerine ve bir Padiahn, btn slm dnyasnda en yksek itibar sahibi bir Sultann mutlakyetine dayanan mttehit bnyeli bir Osman h Hkmdarl kurmak mmkn olamad. Bunun birinci derecede sebebi, birbiri arkasndan parlak saraylar yaptrmak iin her eyini harcyan ve gnden gne deiik mizacna gre hareket eden Sultan Abdlziz'in ruh hastal deildir. Asl mili, Trk leminin Bat sermayesi, Bat alma ve teebbsleri tarafndan istil olunmas, fakat bilhassa Hristiyan vilyetlerin artk bir det haline gelen vergi mltezimle rinin ve eski Mslman efendilerinin basklarna kar ayaklanmalar olmutur. Mnsz bir ekilde eski kleler gibi ve "Hristiyan kpekler" olarak kaytsz artsz hizmet etmek zorunda bulunduklar devletin
1983 1984

Farley; Destrflhes, S. 135. Bak: Leouzon le Duc, Midhat Pacha, Paris, 1877; gene aada. 1985 Engelhardt, n, S. 97 - 98. 1986 Ayn eser, S. 110 vd. 1987 Ayn eaer, S. 120. 1988 Ayn eaer, 3. 127 - 128.

Sayfa

415

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

stanbul'da toplanan merkeziyetiliine kar ayn Hristiyan vilyetlerin isyan da bunda daha az bir rol oynamamtr. Devletin borcu gnden gne fazlalayordu. Fakat krediye pek az alkn olan ve yar lgn Padiaha tamamiyle itaatkr bulunan nazrlar, bu borcun ne demek olduunu ve bir devletin karanlk istikbali iin bundan doacak mkellefiyet ve siyas neticeleri hi dnmyorlard. Bundan baka vilyetlerin gelirleri le kuvvetli bir orduyu yeni bir donanmay, pahal bir idare ve adliyeyi, modern bir okul sistemini beslemee imkn yoktu. Senelerden beri stanbul'da Ynieriler-den baka devlet hizmetkrlarna aylk para vermee allm deildi. Nafa ileri, tanzimattan nce olduu kadar tanzimattan sonra da mehuld. Kpr, yol, ker vansaraylar, camiler ve okullar, ancak zel ahslarn balariyle yaplm ve yaatlmt. Devletin topraklar iinde cereyan eden uzun ve ypratc harplerin, Rus aknlarnn - Silistre, Sumla ve Varna blgelerinde merhametsizce hareketlerin izleri hl belli idi -, Rum, Arnavut, Bosna ve Bulgar ayaklanmalarnn sonucu olarak hemen btn memleket bir harabe halinde idi. Bundan baka Memleketeyn Prensliklerinin, Yunanistan, Srbistan ve Msrn mparatorluktan ayrlmalarndan sonra geri kalan daha az verimli, tabiatn ok daha az ltfuna mazhar olmu ve meden seviyesi dk vilyetler, yeni siyas ve askeri hayat beslemek zorunda idi. Nizamiye ve deniz askerleri, yarglar, idareciler, mavirler, retmenler, bunlara ilve olarak Bat-memleketlerinden gelen ve slahat grm Osmanl Devletinin saadeti ile gelimesi yararna olarak elilikler tarafndan ok kere himaye edilen a gzl iktisad sergzetiler, btn bunlarn ykn o topraklar ekmek mecburiyetinde idi. stanbul'da 40000 hizmeti ve kle ile saysz avreciler yayorlard 1989. Tarm -1860 da Trkiye, ngiltere'ye 3011227 sterling tutarnda toprak mahsulleri ihra edebilmiti 1990-; hayvanclk; hl ortaa seviyesinde bulunan ve yabanclar tarafndan gnden gne memleketin i blgelerine srlerek oralarda da takibata urayan yerli ev zanaat; teebbs kabiliyeti az, cesaretsiz, daima deien artlar ve soygunculua mtemayil bir idare dolaysiyle her an tehlikeye mruz ticaret 1991 ; btn bunlar bu kadar zengin bir memlekette ancak clz sular

416
Sayfa

Bakentin nfusu hakknda bak: White II, S. 35; Ubicir, Lettres, S. 17: 797000 nfus; Baker, S. 374: 1200000 e yakn. 1990 Farley, S. 196. Amerika i harbi sralarnda pamuktan elde edilen byk kazan hakknda bak: ayn eser, 3. 237 - 238. 1991 Fakat kendi mallan iin yzde sekiz gmrk ilga edilmiti; Baker, S. 330.
1989

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

karabilen kuvvetsiz kaynaklar halinde idi. oseler yoktu 1992. Ticaret anlamalarnda yabanc devletler tarafndan konan artlar, 1860 dan sonra da kfi derecede ar kalyordu. Bir ngiliz devlet adamnn sade ve pervasz cevab yle idi: "Biz dktmz kann bedelini isteriz1* . 29 nisan 1861 de ngiltere ve Fransa ile yaplan ticaret antlamasnda Trk ihra mallarnn gmr yzde sekiz olarak tesbit olunmutu. Fakat her yl azaltlarak yzde bire indirilecekti. thal mallarnn gmr ise yzde beten yzde sekize karld. Transit mallarnn gmr de yzde ten yzde bir e indirildi 1993. Altun ve gm itin ile muhafaza edildi ve sakl tutuldu. Halbuki bu kymetlerin yeni ekonomi gelimesi iin kullanlmas gerekli id 1994 . Madenler, abuk zengin olmak peinde koan siyaset adamlar tarafndan kendi menfaatlerine olarak icara verildi . Geri devletin 1660 da geliri, 1830 dakine nazaran kat ykselmi, nce 4 milyon Sterling iken imdi 11 milyona kmt 1995. Bu oalma, hereyden nce vergi topUyanlann daha sk bir ekilde kontrol edilmeleri sayesinde salanabilmiti. 1862 btesinde 377966 Frank gelir ve yalnz 355503 Frank gider gsteriliyordu 1996. ki milyon kaime ve iki milyon da mtehavvil bor vard . 1874 - 76 da varlk vergisi 2500000 2900000 Sterlin; patenta vergisi 128000 -681000, bedel 640000 - 757000, r 6900000 - 7900000, anam vergisi 1600000 - 1900000, gmrkler 1600000 - 1800000, ttn vergisi 1300000, ipek vergisi 440000 - 491000, ispirto resmi 240000 - 454000 unvan tevcihleri vergiri 680000 - 772000, damga resmi 240000 - 454000 Sterlin gelir getirmiti. Toplu olarak 1875 - 76 ylnn geliri 19175241 ve 1874 - 75 ylnn geliri de 22522760 Sterlin idi 1997. 1862 btesinde gelir, 11164552 Sterlin olarak gsterilmiti. 1872 de ise bu miktar iki kat, yani 20627210 Sterline kmt 1998. arap gmrkleri iki katma karlm, damga harc 1870 de artrlm, ttn ve tuz Tekel idareleri de 1873 de kurulmutur . Her eye ramen bu gelir, devletin batan baa yeniden dzenlenmesini ve ayn zamanda byk israflar
1992 1993

Bak yukarda S. 530. Ayn eser, S. 383. 1994 Farley, S. 222 1995 Baker, S. 171 1996 Caston, S. 18 1997 Baker, S. 389 - 390. Farley, S .208 vd. na gre. 1872 yl tgin: damga resmi 200000 Sterlin, ispirto vergisi 244950, gmrkler 2151405; anam r 2049700; r 7495675 idi. Kars. Arslanian'n (Bine histororiseh nationale konomisehe Studie Uber das System deslaendltchen Grundeigentums m Osmanischen Reich, Leipzig'de verilmi bir doktora tezi adl eaeri. Buna gre 1860 dan 1880 e kadar: toprak ve mahsul vergisi le anam vergisi 440,61 milyon kuru idi. 1998 Farley, S. 203.

Sayfa

417

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

karlayabilecek miktardan ok daha aa idi. Daha Krn harbi srasnda mparatorluun yrtk prtk kyafetli askeri ve on yldanberi aylk veremedii memurlar vard 1999. Trkiyeyi byk mal fedakrlklara katlanmak zorunda brakt bu olaylar devrinin balangcnda Osmanl hkmeti, birok hazine bonolar datmt. Padiahn zel masrafndaki a kapatmak iin de 200 milyon senim ve ayn zamanda 300 milyonluk tahvil karmt. imdi ise, Cer AHeon (yahudi), Durand, Baltzzi (Baltac, Ermeni veya Rum), Rout, Pelletier, Longueville gibi Fransz adlarn tayan ve stanbul'da gerek anlamda kredi ailelerini tekil eden bir takm arkl (levantin) kaptalistler ve ajanlar, ingiltere'den bir istikraz almak iin araclk yapmak teklifinde bulundular 2000. Yalnz kontrolcularda deiiklik yaplmas istendi ve bylece 1854 de milyon Sterlin istikraz yapld. Faizin yzde krk - istanbul'da - olduu bir memleket iin byle bir istikraz byk bir saadet idi 2001. Bir ngiliz devlet adamnn ac ac alay ettii bir prensip derhal tatbik olunmya baland. Bu, "eskilerini demek iin yeni istikrazlar yapmak" prensipi idi 2002 Batnn memnun olmyan kapitalistleri ise, o andaki kayplarndan dolay, ok uzak olmyan bir gelecekte memleketin btnne sahip olacaklar midi ile kendilerini teselli ediyorlard. 1855 de Osmanl hazinesi be milyon, 1858 de de gene be milyon bor ald. lk istikraz iin gerek ingiltere ve gerekse Fransa garanti vermilerdi . 1858 de yalnz sarayn masraf alt aydan daha ksa bir zaman iinde milyonu buldu 2003. Gene Sultan Mecit zamannda 20,7 milyon daha bor yapld (1860). Sonra Abdlziz Avrupa bankalanna bavurarak 1861 - 62 de onlardan 8 milyon ekti 2004. Artk i daha byk bir srat kazand: 1863 - 64 de bir sekiz milyon daha, 1865 de 36 milyon, gene 1865 de 6 milyon, 1867 de 2,5 milyon, 1869 da 22 milyon, 1871 de 5,5 milyon, 1872 de 11,1 milyon, 1873 de 28 milyon, 1874 de 40 milyon bor alnd. Geri Fuat Paa kaime rejimine son verdi. Fakat para temin edebilmek iin 1866 tarihine kadar Msr'dan alnan verginin ve Suriye gmrklerinin (1855), stanbul'a ayak bast paralarnn (1858), tuz, ttn, damga, ticaret vergilerinin (1862), gmrk ve rlerin (1863), anam ve maden vergilerinin (1865) ve bunlardan baka daha baz vilyet gelirlerinin rehin

418
Sayfa

1999 2000

Faatnagnc, S. 275. Detrilhea, S. 53, 22a vd. Kars. Cor, U budget turc; "Re* vue des deux Monde-", eyll 1891. 2001 Destrilhes, S. 58. 2002 Cobden, 1856: "When Turkey ceasses to borrow, Turkey wiU cesse to pay". 2003 Ayn eser, S .164. 2004 Ayn eser, S. 172, 386 vd. Kars. Caston, . 19 vd., 130 vd.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

olarak braklmalar lzmgelmiti . Bununla beraber devletin borcu, 1874 de 1829981783 Sterlini bulmutu 2005. Bundan baka devlet 40 milyon da i istikraz yapmt 2006. Daha imdiden memleket iinde yeniden para aranmya baland. 1873 de bir istikraz teebbs muvaffak olamad. 6 ekim 1875 de Babli, maliyesinin idaresini Osmanl Bankasna devretmek arzu ettii zaman, be yl iin bir moratoryum istedi ve faizler yarya indirildi . Bu Banque Ottomane, ayn ngiliz, Fransz ve arkllarn sermayesiyle 1862 denbe -ri mevcut bulunuyordu. Herkesi sarm olan speklasyon ihtiras ile ve gene ayn sermayedarlarn teebbs ile birbiri arkasndan Credit general ottoman, Societe de l'Empire otto-man 6anque de Constantinople, Societe generale de Credit gibi messeseler kuruldu. Biraz daha sonra Avusturya Yahudileri, bir "Austro-ottoman Bank" ve bir "Credit autsro turc" gibi kurullarla stanbul'a saadet getirmek amaciyle Trkiye-ye gelmilerdi 2007. Bunlar mtemadiyen "Trk iflsnn daim tesviyesi" iinde altlar 2008. Trkiye'de yeni israf devrinin balamasndan en ok fay dalanan ingiltere olmutu. Krm Harbinden yirmi yl sonra Osmanl mparatorluunun fagiltereden ithalt 18500000, ngiltereye ihracat ise 10 milyon Sterlin idi. 1877 de Trk limanlarna urayan gemilerin yzde 19 ngiltereye, 18 i talyaya, 16 s Avusturya-Macaristan'a ve 13 Fransa'ya a-itti. ngilterenin ticareti 1850 den 1860 a kadar geen zaman zarfnda iki katma kmt 2009. 1870 de Trkiye'ye 7 milyon sterlinlik mal gnderiyor ve Trkiye'den biraz ldaha aa deerde mal alyordu. Fakat 1874 de bu nisbet yediye be olmutu 2010. Trk kyls her tarafta ngiliz pamuklu dokumas giyiyor ve baz yerlerde ngiliz sapan kullanyordu 2011 . Bir takm fabrikalar da kuruldu Daha 1868 de stanbul'u Basra krfezine balyacak bir demiryolu projesi ngilizler tarafndan ortaya kondu. Chesney, Macneill ve Adrew irketi, sonra Latham nc olarak da
2005 2006

Baker, a 384 vd. Ayn yer. 2007 Farley, S. 218 vd.; MiUnger, S. 327 vd, 402 vd. 2008 Laveleye, La peninsule des Balkana, Paris 1886, II, S. 268 - 269; Caston; Benott Brunswick, La Turquie, ses cranciers et la dip-lomatie, Paris 1875, ayn zamanda ayn yazarn Trk israf ve kapitlasyonlarn kaldrlmas fikri aleyhinde kard birok yazlar. Bak gene Xavier Heuschlng, L'Empire de Turquie, Brssel - Leipzig 1860 (Statstiache Zusanunenstellung eines flelasigen belgischen Beam-ten) Ayn zamanda Jonquiere, Histore de la Turquie, Paris 1881. S. 644 vd. 2009 Farley, S. 198. 2010 Baker, S. 388 vd. Gars. baz entrikalar hakknda Destrilhes . 63 - 64. 2011 Baker, S. 346 - 347. 1850 ye kadar Avusturya, pamuk ticaretini Franszlarn elinden almt; Ublcini, Lettrea, S. 274 - 275.

Sayfa

419

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Macdonald Stephanson tarafndan bu yolda teklifler yapld. Gene ayn yl iinde Osmanl bakentini demiryolu ile Belgrat mevkiinde Tuna'ya balamak iin ingilizlerle mutabk kalnd. Daha sonra Trk hkmeti, Enes ile Selnik'i birbirine balamak niyetini gsterdi. Trkiye, bunlar yapacak olan mteebbislere hatlarn gelirlerini, bu yollarn geecek olduu vilyetlerin telgraf gelirlerini ve ayn zamanda ngiliz ktalarnn Hindistan'a serbeste sev-kolunabilmelerini vaad ediyordu. Fakat 1872 ye kadar Osmanl mparatorluu, demiryolu olarak yalnz skdar ile zmit arasndaki hatta mlik bulunuyordu 2012. zmir - Aydn hattnn, Rumeli demiryollarnn ve 1876 da da Selanik -Mitrovitza imendferlerinin inasna allyordu 2013 . 1863 de gney Dobruca'dan gemek zere ernavoda - Kstence hatt ngilizler tarafndan yapld gibi 1868 de tamamlanan baka bir demiryolu, yetkili vali Mithat Paann desteklemesi ile, Dou Bulgaristan'dan geerek Rusuk'u Varna'ya balyordu . Baz ngilizler, Trkiye'de ve Bulgarlar arasnda ar incil dininin salamlatrlmasn dnyorlard 2014. Filibe ve eski Zara'da ngiliz okullar meydana getirildi. Bunlar sonradan Samokof tarafndan Bulgaristan'a naklolunmulardr. Bir Amerikalnn cmertlii sayesindedir ki stanbul (Bebek) da daha nce sz edilen ve Osmanl lkesinin btn ocuklar iin ak bulundurulan bir College kuruldu. ok rabet kazanan ve Bulgar kltrne byk hizmetleri dokunan bu okul, kurucusunun ad ile Ro-berts - College diye anlr . Beyrut'ta din propagandas amac ile bir Arapa basmevi ald 2015. Btn bu sistematik fetih tekilt ve faaliyeti, ngiliz konsoloslarnn kontrol altnda idi. Byk bir titizlikle seilen bu konsoloslar, 1854 den beri gerek anlamiyle bir "kar hkmet" tekil ediyorlard 2016. Sultan Abdlmecid'in portre resimcilerini ve tiyatro dekoratrlerini 2017 veren, 1820 de rneklere gre de olsa modaya hkim olan ve en ok sevilen roman lektrleri getiren Franszlar ise, baka bir alanda kuvvetli idiler: Geri Franszlar, stelik gerilemi olan ipek sanayiine son zamanlarda ancak yzde 15 ile itirak ediyorlard 2018. Fakat Lbnan'daki en byk dokuma kurullar, 1860 dan nce ve sonra, kendilerine aitti, ngilizlerin
Ayn eser, S. 297 - 298, 306 vd., 32 not Engelhardt, II, S. 41 - 42. 2014 Engelhardt, II, S. 73 vd. 2015 Dumont, S. 24. 2016 Fontmagne, S. 45; Morawetz, S. 410 vd. Karg. Greenville Murray'in espri dolu karika trleri: lea Turca chez les Turca. 2017 Charles Labbe*, Pabius Brest; Fontmagne, S. 60, 81 2018 Dutemple, S. 192 vd.; karg. Baker, S. 349.
2012 2013

Sayfa

420

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Makedonya mallarn satn almakta olduklar bir srada Franszlar, tpk Pigeon-un stanbul'da yapt gibi, Bulgaristan'da da deirmenler kurmulardr 2019. Perthuis fis Kumpanyas, 1860 dan itibaren Beyrut ile am arasndaki ose gibi yaplmas gayet etin bir ii meydana getirdi . Bu irket, 50 yl mddetle oseyi iletmek imtiyazn ald. Fermand Mongel, Haydar paa - zmit hattn 2020, Gavaud ise Galata tnelini tamamlad 2021. Daha sonra, 1874 de, Laporte ve Miribel irketi, Bursa - Mudanya demiryolunun inasnda alt . Katolik propagandas, 1848 den beri bir piskoposun hkm srd Filibe'de ve Edirne'de Paulikian'lar arasnda, talyan ve slv papaslanndan, Ligorian'larla Kapuzin'lerden faydalanyordu 2022. Ayn ekilde talyanlar, Sultan Abdl-mecid'in bir kran borcu olarak dost Franszlar mparatoruna balam olduu ykk St. Anna kilisesinin - bu kilise ksa bir zamanda onarlmtr - bulunduu Kuds'te de kuvvetle temsil ediliyorlard 2023. Bununla beraber Ltin kilisesinin hkim bulunduu baka merkezlerde ise nder olarak Franszlar ortaya kmlard. Bu Franszlarn mevkileri o kadar kuvvetli idi ve halk tarafndan kendilerine o kadar kuvvetli bir sempati besleniyordu ki, 1870 - 71 de Avusturyallarn onlarn yerine gemek zere byk bir gvenle giritikleri teebbsler boa kt. Daha 1839 da Filles de la Cha-rite de St Vincent de Paul, okullar amak amaciyle stanbul' a ve sonra da zmir'e gelmilerdi. ok gemeden hayretle ii-dildi ki Cezayir Valisi Hseyin'in z bez kz torunu, bu hemirelere duyduu sevgi dolayisiyle Katolik dinine girmiti 2024. Gene ayn zamanda Fransz elilii tercman Cor, Ntre Dame de Sion tarikatinin terbiyecilerini Osmanl bakentine yerletirdi . Bu merhametli tarikat hemireleri, Bursa'da takdire deer bir faaliyet gsterdiler 2025. stanbul'da Fransz rahiplerinin St. Benoit ve St. Joseph adl iki eitim messesesi ile iki hastaneleri vard . imparator luk Fransasnn bir yardm gndermi bulunduu Filibe'de Fransz rahipleri alyorlard . Bunlarn seminerleri Zeytinlik'te idi. Burada, 40 kadar papaslk blgesi kurabilecek sayda ve kendilerine inananlarn saysn 40
Caston, S. 490. Bjela deirmenleri, Barth, S. 6.; Baker, S. 339 vd., 352. Kars. Louet, S. 138: Hammana'da Faur ve Bertrand'n dokuma tesisleri. Portalis'in dokumahaneleri, ayn eser, S. 118. Grig -nan messesesinin talebeleri, Reit Paa varislerinin iftliklerini idare ediyorlard; Dumont, S. 44 48. 2020 Caston, S. 476. 2021 Ayn eser, S. 493. 2022 Dumont S. 181; Baker, S. 39 vd. 2023 Fontmagne, S. 222, not I; Louet, S. 277; Mislin, I, S. 559; II, S. 569. 2024 Fontmagne, S. 159. 2025 Dutemple. S. 149 vd.
2019

Sayfa

421

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

000 kii tahmin ettikleri tarikat papazlar faaliyette bulunuyorlard. Daha 1858 de skdar'daki 12 000 Katolik, bir fermanla kendilerine bir kilise bina etmek hakkn kazandlar. Fakat daha uzun zaman ibadet, tahtadan mihrab bulunan basit bir avluda yaplmtr 2026. Lkin burada, propaganda paralar Li-on'dan Arnavutlua gelmedii bir srada, Cizvitleri retmen ve seminer kurucular olarak yerletirmek istiyen Avusturyallar alyorlard 2027. Srf grnten ibaret olan bu baarlardan cesaret alarak onlar ve onlarn mcadele arkadalar, yani imdi stanbul'da evleri olan ve deerli "Echos d'Orient" dergisini ya-ynlyan Nimes Assomtionist'leri, mill gelimesi iin her tarafta dostlar arayan Bulgar halkn kazanabileceklerine inanyorlard. O zaman "Bulgaristan" adl bir gazeteyi karmakta olan Dragan Zankof, stanbul'da Papann vekili Bru-noni ile resm bir anlama yapt. 14 nisan 1861 de Monsignore Sobolski, Bulgar Piskoposu olarak takdis edildi. Haziranda Babli tarafndan tanndktan sonra, gene ayn ay iinde Kiyef'de bir Ortodoks manastrnda yanl yola saptndan dolay pimanlk duyarak gnah kartmak iin Rusya'ya gitti 2028. Daha sonra Ghega'lar arasnda da tannm Pere Faveyrial vaizlerde bulunacaktr . Ermenistan'da ise Fransa, Zeytun blgesi iin de hrriyet vaadederek, 1806 da patriklie seilen Hassun taraftarlarnn birliki (unionist) partisini destekledi 2029. Ve nihayet Lbnan'da, Lady Es-ther Stanhopes adnda garip bir ahs dalarda uzak harikalar diyarndan gelmi bir prenses olarak ortaya karken, itaatli Marun elemanlar ile yeni bir Fransa meydana gelmiti 2030, Beyrut'ta Lazarist misyonerlere, Cizvitlere ve St. Vincent - de - Paul tarikatna mensup hemirelere rastlanmakta idi. Bunlar Papa elisi unvanna sahip ve Kapucin tarikatna mensup bir papasn idaresi altnda idiler . Bugn orada bu sonuncularn 600 rencisi olan bir okulu, bir Dames de Nezareth manastr, bir Rum - Katolik College'i, bir Marun lisesi dalk blgenin kz retmenleri iin bir retmen okulu, ayn zamanda Arapa bir
2026 2027

Hecquard, S. 22. Ayn eser, S. 23, 226, 275 vd. 1856 da Seminer, bir defa tah -rib edildi. Hecquard, Lazarist'lerle Soeura de la charite**leri yerletirmek istiyordu, ayn yer. Buchat Katolik kilisesi hakknda bak: ayn eser, S. 24. Antivari'ler Bapiskoposun kilisesinden faydalanyorlard, ayn eser, S. 36. Dulcigno yaknlarndaki Aziz Antonius manastr hakknda bak: ayn eser, S. 58 vd. 1855 de Podgorie OrtodoJt kilisesi Mslmanlar tarafndan tahrib olundu, ayn eser, S. 74. Ortodokslarla Katolikler arasndaki anlamazlklar hakknda bak: ayn eser, S. 87 vd. Rasci kilisesi iin yaplan mcadele, ayn eser, S. 153 - 154. Klementi alanndaki Fransisken'ler, ayn eser, S. 225 vd. Bak gene ayn eser, S. 257, 330 vd. 1830 tarihine doru Elbasan Katolikleri Trk oldular, ayn eser, S. 265. 2028 Dumont, S. 117 vd.; Be"rard, La Turquie et lTeUeniame contemporain, Paris, 1893, S. 179 vd.; jireek, S. 549 - 552. 2029 Berard, La politique du Sultan, Paris 1397, S. 123 - 130. 2030 Forbin, S. 141 ve not I. Kars. onlarn garip ve Arap slubuna gre yaplm meskenlerini ziyaret eden Lamcrtin'in tasvirleri.

Sayfa

422

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

gazete karmakta olan Cizvitlerin bir "niversitesi" 2031 vardr. Soeurs de St. Jo-seph'ler, Sayda'da okuturlard 2032. Lazarist'ler tarafndan kurulmu olan Antura College'i, genel olarak itibar kazanmt. 1860 da bu okula devam eden 300 renci arasnda, Msr'hlar, - ki Msr'da Mottet Bey ordu komutan bulunuyordu 2033 -, Nubia'hlar, Habe'ler ve hatt ranllar da vard . Ayn derecede halis Fransz olan Oazir'deki Cizvit College'i, Antura College'i ile yar ediyordu . Fransz tmparatoriesi Eugenie, stanbul'da Ermeni Katolik "Kutsal Kadn Kilisesinde" din yine gittii zaman kilisede yirmi Katolik piskoposu bu yine itirak etmiti 2034. Fakat mutaassp dindarlarn Dou ve Bat Hristiyanlna kar vahice ayaklanmalarndan ok daha tehlikeli bir olay, Rusya'daki Hristiyan milletlerin srekli, gittike daha cr'etli bir hal alan ve daha byk basanlar sahyan hareketleri idi 2035. 1870 - 71 de Fransa'nn yenilmesinden hemen sonra. 1856 antlamas hkmlerinin Karadeniz'e ait ksmlarn bir takm bahanelerle hie saymak yolunu aram-ya koyulan Rusya, alelacele Londra'da toplanan gevek bir konferansla mart 1871 de bu isteini elde etmiti. Bunun zerine Rusya, hi vakit geirmeden Osmanl mparatorluu i-inde yayan Hristiyanlarn sabrsz bir hmisi tavrn taknarak ortaya kt. Ahalisinin ou Rum - 50 000 Mslmana kar 150 000 Rum - olan, 1821 den beri memnunsuzluu daima artan ve szlanan Girit adas, uzun zamandan beri bir ayaklanmya hazrlanyordu. Bunu ok iyi bilen Trk idarecileri, ayaklanmann nne gemek iin ellerinden geleni yapyorlard. Buna ramen Trk valileri, nce Msr valisine ve 1840 dan sonra da Osmanl hkmdarna hizmet eden Mustafa Paa zamannda 1841 ayaklanmasn bastrmakla uramak zorunda kalmlard. 1852 de Mustafa Paa Sadrzam olduktan yl sonra, Girit'te domu olan olu Veli Paa, yenilikler ariyan adaya vali olarak gnderildi 2036. 1858 de Veli Paa, halka l:iiise bina etmiye msaade etti ve kendisi de buna yardm etti. Hatt birok Trk cemaatleri btn mevcutlar ile din deitirerek Hristiyan olduklar zaman bile, buna kar bir harekette bulunmad 2037. Ayn yln yaznda bir
2031 2032

Bart, S. 23 vd. Louet, S. 202. 2033 Ayn eser, S. 390; Seve 1860 da lmt,: Harcourt, S. 69 70. Kar$. Louet, S. 390; skenderiye'de Jardin Pastre"e. 2034 Farley, S. 69 vd. 2035 "Milliyetlerin ihyas" zarureti hakknda bak: ayn zamanda Palgrave, I, S. 109. 2036 Caston, S. 294 vd 2037 Baker, S. 165 - 166.

Sayfa

423

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

424
Sayfa

takm siler ortaya ktlar ve Veli Paa stanbul'a kamak zorunda kal. Sa mi ve Hseyin Paalardan sonra smail Paa, 1862 de dalk blgelerde kan bir ayaklanma ile mcadele etmek zorunda kald 2038. Paris'te yayan Kallergis tarafndan kkrtlan Giritliler, mays 1866 da kendi dncelerine gre ok ar olan vergileri protesto etmek zere Padiaha bavurdular, isteklerinin reddedilmesi zerine nce 6000 Msr askeri, biraz sonra da baka ktalar Girid'e gnderildi ve ok gemeden adada 40 000 kiilik bir kuvvet ordugh kvrdu. Bu arada ihtillci bir mill meclis meydana getirilmiti. Bu meclis, birka bin silhlya dayanarak, Trkiye'den ayrl ve Yunanistan'la "ayrlmaz ve ebed birleii" 2 eyll 1866 gn Spha-kia'da iln etti . siler arasnda mstakbel "Comrau-nard" Floure?js da savamakta idi. Fakat hami devletler, n-giltere ile Fransa, araya girdikleri vakit, aslen Giric'li olan Mustafa Paa, Babli'nin komiseri olarak kolaylklar bulmak ve stanbul'a temsilciler gndermek grevi ile Girit adasna gnderildi. Girit'li Mustafa Paa eyll ortasnda grevi banda idi; fakat onun gidii hemen hi bir fayda sa Uyamad. Bunun zerine mparatorluun en kuvvetli generali mer Paa, adann yattrlmas ile devlendi r ildi. O zaman ar, Krm'da bulunuyordu ve Fuat Paa onu Yalta'da ziyaret etmiti. Fakat buna ramen Rusya, hi bir itirazda bulunmad. Bundan baka Sultan Abdlziz, eski stanbul elisi de Moustier'nin Dileri Bakan bulunduu 2039 Paris'te iyi bir kabul grd. Gene 1867 krallk nutkunda Giritliler iin sempati gsterilen Londra'da iyi karland gibi Padiah yeni bir istikraz yapmaa da muvaffak oldu. tte btn bunlar Ab-dlziz'i memnunsuzlara kar enerjik bir siyaset takip etmee cesaretlendirdi 2040. Fakat ksa bir zaman nce Osmanl hizmetine girmi olan Britanyal Hobart'n komutasndaki gemilerle yaplan Girit'in ablukas, gnll Hellen gemileri tarafndan bir ka defa yarld. Rumlarn oturduu btn vilyetlerden Girit'e para yardm ve ha iin decek savalar gidiyordu . Girit karklklarna artk bir son vermek amaciyle li Paa, yalnz Fransa'nn Prusya ve talya ile birlikte bar tavsiye etmesinden sonra, 1867 ekim a-ynda Girit'e gitti 2041. li Paa, 18 eyllde Padiah tarafndan imza olunan ve Lbnan rneine gre hazrlanm bulunan yeni nizamnameyi gtrd. Buna gre vergiler -nemli lde indiriliyor, valinin
2038 2039

Caston, S. 295 vd: Caston, spheaiz ki gazetelere gre, o gnlerde Napolon'n Girift Kral Yoi -fi'ye vad ettiini temin etmektedir; I, S. 316. 2040 Kars. Caston, S. 366 vd.; Jonquiere, S. 550 vd. 2041 Ayn ekilde Sakz'a da geni yetkilerle Demogeront'lar gnderildi; Engelhardt, 1, S. 234 vd.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

2042 2043

Caston, S. 321 vd. Caston, S. 326 vd.; Manicault; St. Marc Girardin, La Grece depuis la conference de 1869: "Revue des deux Mondes". 2044 Kars. MiUinger, S. 360 vd., 376 vd., 383 vd; Baker, S. 241 - 212; Farley, S. 148, 331 - 332.

Sayfa

425

maiyetine, her blge ahalisinin hangi dinde olduu gz nnde tutularak ona gre mutasarrflar, muavinler ve kay-. makamlar, bir Hristiyan ve bir Mslman mavir veriliyor, mahall meclisler meydana getiriliyor, cemaatler iin Demogeront denilen karma bir genel meclis kuruluyor, Hristiyan blgelere Hristiyan yarglar getiriliyor ve Trk dili yannda Rumca da resm lisan olarak tannyordu. Asker ktalarn komutan, ayn zamanda vali olamazd 2042. li Paa, Kanea'ya ard Hristiyan temsilcilerine, vergi ve asker hizmetten muafiyet vaadediyor, yalnz genel bir af deil, stelik fakir ve sefil dm olanlara yardmda bulunulacan da tebli ediyordu . Barn kurucusu Ali Paa, baka ilerle uramak zere alelacele stanbul'a dnerken, 10 ocak 1868 tarihli yeni bir fermana gre Girit'teki asker ktalarn komutanln alkan Hseyin Avni Paaya brakt. Fakat Hseyin Avni Paann denetlemesine ramen ihtillci halk meclisi, geici hkmet olarak toplantlarna devam etti. Bu meclisin ald birok kararlar arasnda, siv-rilmi Hellen muhiplerine "Girit vatandal" hakkn vermek karar da vard 2043. Birka ay sonra Babli, ayaklanmya kendi yuvasnda hcum etmek cesaretini gsterdi. 11 aralkta Atina hkmetinden, antlamalara boyun emesi, komusu olan Osmanl Devletine kar tahriklere bir son vermesi, Giirtli mltecileri teslim etmesi, eteleri datmas ve "Henosis", "Girit" "Panhellenion" gibi ho adlar tayan gnll filoyu silhszlandrmas istendi. Diplomasi mnasebetlerinin kesilmesine kadar da gidildi ve bir harbin patlamasndan korkuldu. Bunun zerine Avrupa devletleri, bir harbi nlemek amac ile, temsilcilerini Paris'e gnderdiler. Bundan gaye, "halk efkrn ve, tabir yerinde ise, mterek Avrupa vicdann ifade etmekti". Rusya, himaye ettii Yunan Devletinin kendi murahhas vastasiyle istedii eyi syliyebileceini ve buna frsat verilmesini istedi ise de bu nazara alnmad. 9 ocak 1869 tarihli kararla Trkiye tamamiyle tatmin edildi . Buna ramen Batyali, 6000 kiilik bir kuvvet bulundurduu Girit gibi Tesalya'da da asayii muhafaza edebilmek iin daha baz' nemli fedakrlklarda bulunmak zorunda kaid 2044. Girit ayaklanmas byk devletlere, 1856 da kendisini e-it haklara sahip bir devlet olarak kabul etmi olan Hristiyan Avrupaya kar zerine

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Sayfa

426

ald ykmllkleri yerine ge-tirmiyen Babliye, tavsiye, azar ve hatta tehdit yollu szler sylemek iin frsat vermiti. Kaan Girit'lileri kendi gemilerine snmasna msaade etmi olan Fransa, hatt hmayunda taahht olunan btn ilerin harfi harfine yerine getirilmesi zerinde ayak diredi. Paris hkmeti, tpk birka yl nce Kumanyada yapld gibi, Giritde de bir Avrupa komisyonunun deneti altnda bir plebisit yaplmasn istiyordu. Beust tarafndan idare edilen Avusturya diplomasisi, din bakmndan tamamiyle tarafsz bir anlamda reform yaplmas taraftan idi. Rusyaya gelince bu devlet, kendisi tarafndan ok vlen ve her halde kendisine ok faydal grnen zerklik teklifinde bulundu ve ayn zamanda bir Bulgar ve bir de Rus vilyeti tekilini tavsiye etti . Grnte yardmsz kalm olan Trkiye'ye karg devletlerin bu hareket tarz, Bulgar meselesinde ok daha iddetlenecek ve nne geilmez bir kntye mncer olacakt. Daha 1860 da, Katolik mitlrinin suya dmesinden sonra 2045, Bulgaristanda bir Bulgar kilisesi meydana getirmek iin Makedonya'da kuvvetli bir hareket balad. Bu hareketin banda, mill kilise Havvarisi Neofit Bozveli'nin bir talebesi olan Makariopolis'li Vladikas Auxentius ile Veles'li Ikuion bulunmakta idiler. Ertesi yln 25 ubatnda yeni Patrik Goakins, Bulgar piskoposlar tayin etmek, milletin temsilcisi olarak iki metropoliti kendine mavir almak ve okullara Bulgar dilini sokmak niyetinde olduunu beyan etti. Fakat hareketin nderleri bununla yatmak istemedikleri vakit Heliakaisius ve Polonyal Parthenius ile srgne gnderildiler ve 1864 e kadar srgnde kaldlar. 1865 den beri Slaveykof, "Makedonya" adl gazetesi ile kyl ve ehirliler zerinde kesin tesirlerde bulundu. 1866 nisannda da Rumlarn Bulgar isteklerine boyun emek istemeyileri kendilerine hi de yakmamtr. Yeni tayin olunan Patrik Gregorius, btn Bulgarlar iin bir Eksark tayin etmee raz oldu. Fakat mesele hl kapanm deildi. Bulgar nderleri, ok daha fazla eyler istiyorlard. Bu istekler unlardr: Patriklik meclisinde eit haklar, alt rahip ile alt serbest din adamndan teekkl edecek bir Bulgar ruhan meclisinin (synode) Bulgar milletinin ba olarak tannmas. Bu teklifler, 1864 de yeni Patrik Sophronios tarafndan da reddolundu. Bundan biraz sonra Balkanlarda Hayduk'larn tehdit e-dici faaliyetleri
2045

Kars- yukarda S. 548. Bak ayn zamanda Baker, S. 46 vd.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

2046

ayn yw.

Sayfa

427

tekrar balad. Rum piskoposlar her tarafta geri ekilmek zorunda kaldlar. 1866 ylnn aralk aynda Osmanl hkmetine Bulgar kilisesinin tekili hakknda yeni bir teklif geldi. Ayn zamanda gizli merkez komitesi, Tirnova'daki Rum Piskoposunu kovduktan sonra Padiaha bavurarak yalnz Tirnovo Patrikliinin yemden ihyasn deil, bundan baka Bulgarlarla meskn olan btn topraklarn zerk bir Krallk haline getirilmesini ve fakat bu blgenin hkmdarln bizzat Padiahn kendi zerine almasn is tediler. 1867 de yeniden etecilik faaliyeti balad. Bu, Girit ayaklanmas ile skdan skya mnasebetli idi. O vakit Mithat Paa, Bulgaristan'n valisi bulunuyordu. Mithat Paa o-rada ilk defa olarak bayndrlk ve genel refahn arttrlmas ileriyle megul oldu. Bkre komitesinin Bulgaristana gn derdii ajanlara kar bizzat Bulgar kylsnden yardm grd. Fakat, ayaklanma bastrldktan sonra, istihkm subaylar ile birlikte haber toplamak grevi ile Bulgaristan'a elmik olan Rus generali Bobrikof'u resmen kabul etmek zorunda kald 2046. 1868 ylnn ekini aynda bir Bulgar Eksarkl kurmak tasars da uygulanmad. Rum patriklerinin hepsi, ok tehlikeli grdkleri bu tvizin aleyhinde idiler. Bunun zerine Ali Paa, 27 ubat / 10 mart tarihli ferman ile meseleye bizzat kendisi el koydu. Buna gre kltrn ykseltilmesine hizmet etmek iin "ayn vatann ocuklar" arasnda bar ve gveni salamlatrmak amac ile, "Bulgar Eksarkh", Ma-kedonya'daker de dahil olmak zere, bir takm piskoposluklarn" ayr bir din idaresi" olarak vcude getiriliyordu. Metropolitler arasnda en bata olan eksark olacak ve bir ruhan meclise (synode) bakanlk edecekti, istanbul'a gitmek ve burada "Bulgar manastrnda" oturmak, bu bakann hakk idi. Patrik, Ortodoks kilisesinin ba olarak kalyordu. Bylece Katolik kilisesi, artk mill bir kilise saylamazdi. Patrik, yalnz kutsal ya takdis etmek imtiyazn muhafaza ediyordu. Dorudan doruya kendisine bal olan manastrlar, bundan byle de onun idaresi altnda kalyordu. Halkn te ikisinin Eksark lehinde bulunmad baka yerlerde Patrik mdahale edemezdi, kumenikos, "en ufak bir tereddt bile gstermeksizin" Eksark tanmak emrini ald. Yeni kilisenin organik nizamnamesi, eski kilisenin her eit nfuzunu bertaraf edecekti . Geri Eksarkn idaresine, Varna ile stanbul arasndaki kyler, Varna'nn kendisi, Me-sembria ve Ankhialos verilmedi. Fakat Sizebolu, Kstendil, Filibe ve Stenimaka - Yunan cemaatleri ile dorudan doruya

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

428
Sayfa

Patrie bal bulunan manastrlar mstesna olmak zere - ona brakld 2047, Fakat bir kumenik konsil teklifinde bulunmu olan Patriklik, kendi gr zerinde ayak diredi. Gerekten de Patrik, li Paann ardas Mahmut Nedim Paadan, Bulgar piskoposlarnn srgn edilmesi kararm almya muvaffak oldu. Ancak birka hafta sonra (ubat 1872) stanbul'da Trnova'l larion ilk Eksark olarak seildi. Ksa bir zaman sonra tlarion'un istifa etmesi zerine, renimini Moskova'da yapm bulunan Vidin Piskoposu Anthim, Bulgar kilisesinin nderi olarak ortaya kt. Anthim, mays ve sonra 17 eyllde aforoz edilmesine ramen, fiiliyatta Bulgar vilyetlerinin ve Makedonya'da skp, Veles ve Ahrida blgelerinin idaresini elinde tutmutur 2048. O zaman baz Bulgarlar, yukarda iaret ettiimiz gibi, Padiah yeniden doan Bulgar vatannn kiral yapmya cidd olarak dnyorlard. Gerekten de Bkre komitesi bu esasa dayanan bir muhtra hazrlad. Fakat Balkan yarmadasnn kuzey bat ucunda yeni ve tehlikeli bir ayaklanma kt. Mesele, mesel Bosna'da olduu gibi, ksmen, 1834 den 1835 e kadar papaz Jovitza tarafndan idare edilen hareketten ve 1843 ayaklanmasndan sonra Mslman efendilerinin basksndan ikyeti olan Hristiyan tebaa meselesi idi. Fakir ve topraksz kyller, ricalarm hem istanbul'a ve hem de Viyana'ya gnderdiler. Kyller, aslnda kendilerine, aa grlen "Kmet" lere dahil olduklar halde sonradan iftliklerde aa olarak ortaya km bulunan Mslman dinini kabul etmi rkdalarn balarndan atmak istiyorlar, onlara mahsullerinin te birini (Trentia) vermek istemiyorlard. Fakat hkmet, onlar yalnz alelade icarc olarak sayyordu, Bylece, Tahir Paann 1848 dzenine gre, 1859 kanunu karld. Bu kanunla toprak meselesini halletmek yolunda ileriye doru hi bir a -dm atlm deildi 2049. Bosna beylerinin Avrupa usul kyafete ve Tanzimat kanunlarna kar mukavemetleri, 1850 den sonra tamamiy-le ortadan kalkmt: Fakat Hersekde daha baka bir hava esiyordu. 1861 de Hersek, demirci Luka Vukalovi'in nderlii altnda ayakland. Islahat vaad etmek zere mer Paa Hersek'e gnlerildi ise de kendisini dinliyen bulunmad. A -ktan aa Karada ayaklananlar kkrtyordu. Bir mddet sonra da Karada,
Ayn zamanda Baker, S. 364 vd. Jeriek, Geschichte der Bulgaren, Blm XXXII, ve B6-rard, S. 176 vd. na gre. erkeslerin ve Tatarlarn Bulgaristana yerletirilmeleri hakknda bak: Dumont, S. 52 - 23; Jireek, S. 552, 555. 2049 Von 8u, S. MO - 361; Neigebaur, S. 208.
2047 2048

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

2050 2051

Von Su. 8. 868 - 369; Mffllnger Baker, S. 178 - 179.

Sayfa

429

Suttorina blgesinin kendisine verilmesi istei ile ortaya kt. Karada Prensi Nikita, Niki'i igal etmiye muvaffak oldu. Fakat Karada milisleri, mer Paann kuvvetlerine kar dayanamadlar. Artk galip Trk komutan; etine'de Osmanl bayram ekmiye hazrlanyordu. Bunun zerine 31 Austos 1862 de, 1859 anlamas yeniden yrrle kondu. Sadrazamdn bizzat kabul ettii Luka Vukalovic, kendi memleketinde Osmanl subay yapld ve bu sfatla 1864 e kadar orada kald. Lakin bu trihte Karada'a snmaa mecbur oldu 2050. Fakat Bosna meselesi, Karada'dan memleketlerine dnm olan Nvesin kasabas ahalisinin sebebiyet verdii 1875 ayaklanmas ile yeniden tazelenmi oldu. Bu defa, Bosna kylleri meselesi deil, memleke tte mstakbel yabanc rejim meselesi bahis mevzuu idi. Karada, niyetlerinden vaz gemi deildi. Avusturya ise, sonradan Selnik'e kadar iler -liyebilmek iin, kendi 'sel haklan zerinde ayak diriyordu. Bu ayaklanmann mahiyeti, mtad olduu zere, hemen hemen her tarafta ayn olan idare basksna kar silahl bir protesto idi. s'aht yaplmas ve ayn zamanda bunun Avru pa garantisi altnda tatbik edilmesi isteniyordu. Avusturya, Rusya ve Almanya, bu garantiyi zerlerine akmya hazrdlar. stanbul'da Bosna ve Hersek'e mahsus bir stat hasrlanacak ve bu, yl sonlarna doru iln edilecekti. Daha ayn yln nisan aynda Hersekliler ktle halinde Karada'a g etmi ve bu suretle ancak 118000 Trk tarafndan igal olunan bu memleketteki memnunsuzluu aklam idiler. 31 Temmuzda, vergi memurlar ile kan bir kavgadan sonra, genel ayaklanma iln olundu. Birka Trkn kafas kesildi. Asiler, Trebine nne geldiler. Beyler kendi emniyetlerini tehlikede gererek korkuya dtler. Banyaluka'da Hristiyanlarla Mslmanlar sokaklarda savayorlard. Hemen Trk kuvvetleri, Avusturya'nn muvafakati ile, deniz yolundan getirilerek Dalmaya'mn Adriyatik Denizi kysndaki Klek limanna karldlar. Bu kuvvetler, kolaylkla Trebine'yi muhasaradan kurtardlar. Ay sonunda Bosnal nderlerle Hersekli nderler, Kosierevo manastrnda bulutular, stelik asl dnceli bir insan olan Lyubobra-tie gibi Srp ajanlar ile Kolain ve Suttorina'y kendi memleketine katmak iin alan vahi Peko Pavlovi gibi Karada ajanlar 2051 ve bunlardan baka Bat Latin memleketlerinden

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Sayfa

430

gelen sergzetiler de onlara katldlar. Btn bunlar, bir ete harbi hazrl yapmya koyuldular. ok gemeden Selim ve Dervi Paalarn komuta ettikleri Trk kuvvetlerinin yrye geen mnferit birliklerine kar saldrlar balad. Ahalisinin dmanca dnceler besledii ve drt yani Avusturya, Karada ve Srbistan serbest Srplar g-zeiemek iin Ni'de Ahmet Eyyup Paann komutasnda bir ordugh kuruldu gibi ihtirasl komularla evrili bulunduu bu memlekette Trk kuvvetleri ar kayplara uradlar. Ksa bir zamanda 40 000 kiilik bir ordu elde bulunduran Mehmet Ali ve evket Paalarn btn asker hareketleri, bir netice salyamad. Goranika ile Niki'e dorudan doruya hcum edildi. Almanya, Avusturya ve Rusya'nn daha 18 austosta ayaklanmay yattrmak iin araclk yapmak teklifinde bulunmalar; bundan bir ka gn sonra Hristiyan devletlerden altsnn da konsoloslarnn araclk yapmalarn teklif etmeleri; bu konsoloslarn eyllde ayaklanma blgesine gelmeleri ve asilerin kararghn ziyaret etmeleri; ayaklanm olanlarn cesaretini artrmaktan baka bir ey teinin edemedi. Birka gn sonra, ekim banda, Babli, vergileri indireceini ve Bosna ile Hersek'in daim bir temsil heyeti bulundurabilmesini, sonra da idaredeki yolsuzluklarn giderileceini vaad etti. Yeni Harbiye Nazr Namk Paa Namk Paadan nceki iki harbiye nazr, orduyu slah etmi o-lan Hseyin Avni Paa ile Kaptan Rza Paa bu Bosna Hersek karklklar yznden iktidardan dmlerdi, ayaklanmay btn vastalarla bastrmak iin Rauf Paaya emir verdi. Bununla Namk Paa, bundan sonra da muhakkak surette beklenen siyas anlamazlklarn nne gemek amacn gdyordu. Kasm ay banda evket Paa, 3000 kiilik bir kuvvete malik bulunan dmana kar bir zafer kazand. Fakat Garonika'y muhasaradan kurtarmaktan ibaret olan hedefine ulaamad. Bu ehri kurtarmak iin bizzat Rauf Paa, 12000 kiilik bir kuvvetle harekete gemek zorunda kald. Balina'da da asileri yendi. Fakat ayn yln sonunda, Ali Pagann Hersek valiliine ve Constant Efendinin Hristiyan mavirlie atanmalarndan sonra Niki nne gideme-den hastalk yznden komutanl brakmak zorunda kald. Bunun zerine harbin sevk ve idaresi Muhtar Paaya verildi 2052. 12 aralk 1875 de Sadrazam Mahmut Nedim Paa, geni lde slahat yapmak vaadinde bulundu. Bu slahat, henz yasalar bulunmyan
Gerek asilere kars hareketlerde bulunan Trk ktalar ve gerekse vergiler hakknda bak : Charles Yriarte, Souvenir de voyage pendant l'inmrrectfon, Parla 1876, S. 134 vd., 185 vd.
2052

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

2053

Ch. Yriarte, S. 318 vi

Sayfa

431

btn Hristiyan vilyetlere amil olacakt: Tedahlde kalan vergi borlarnn aff, angarya ve harp teklifinin lav, rn yerine toprak vergisinin konmas ve bu suretle toplanan paralarn ahali tarafndan sei lecek bir heyet tarafndan istanbul'a getirilmesi, meclis ve mahkemelere serbeste ye seilmesi, patrik haklarnn teyidi, nazrlardan ve alts Hristiyan olmak zere 15 yeden bir slahat meclisinin kurulmas, her yl gnderilecek olan temsilcilerle stanbul'da ikyet hakk; btn bunlar vaad olunan slahatn iinde idi . 5 kasmda Rus elisi gnati-yef'in Padiah tarafndan kabulnden ve Reit Paann Dileri Nazrlna atanmasndan daha nce Babli, 2 ekim ve sonra 21 aralkta "btn Bosna vilyetinin sayn sivil memurlarna" din hrriyetine sayg gstermeleri, rleri yeni ve halk iin elverili olan artlar altnda toplamalar, mahkeme kararlarm Srp dine tercme ettirmeleri, yol yapmak iin zorla altrma ve para alma ilerine son verilmesi, zaptiyenin nizamiye askerleri arasndan seilmesi, vergi toplama yetkisinin bunlardan alnarak Hristiyanlarn da tayin edilebilecekleri zel memurlara verilmesi, aalarn kyllerle yazl szleme imzalamaa zorlanmas ve karma denetleme komisyonlarnn tekili hususunda emirler vermiti 2053. En nihayet Sadrazam, daha baka tvizlerde bulunmya da hazr grnd. Bunlara gre tpk Lbnan'da olduu gibi buralarda da vali tayin olunacak, ve her vilyet iin iki dine mensup yelerin tekil edecei birer vilyet meclisi seilecekti. 31 ocak 1876 da devletler, buna Andrass notas adn tayan bir belge ile cevap verdiler. Andrassy notasnda din hrriyeti, bir dzene konulmu vergilerin dorudan doruya toplanmas, toplanan vergi paralarnn ait olduklar vilyetlerin genel kalknmas iin yerinde sarf isteniyordu. Szl olarak Avusturya elisi, ahali tarafndan seil ecek daha iyi dnyev mahkemelerin tekili, polis tekiltnda slahat yaplmas, bedelin, yani askerlikten kurtulma parasnn indirilmesi ve hatta toprak meselesinin dzenlenmesi ilerinin kanlmaz birer zaruret olduunu da ilve etti. ubat ortasnda 11 ubat tarihli irade Reit Paa, bu tekliflerin ounu kabul etmee hazrd. Reit Paa, devlete ait topraklarn mlksz ahaliye datlmas iin emirler verileceini, Bosna ve Hersek iin her yl vergilerin miktarn tayin etmek yetkisi ile ayr ayr birer denetleme komisyonunun kurulacan, Hristiyan eitliinin tamamiyle tatbik edileceini ve genel bir af iln olunacan vaad etti.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Sayfa

432

Fakat asiler, Srbistan ve Karada'a ilhak edilmelerini istediler. Ali Paann zel bir grevle etine'ye gnderilmesinden de bir netice elde edilemdi. Konsoloslarn teklifleri 2054, hakir grlerek reddolundu. Konsoloslar, kabaca "biz diplomat deil yalnz savakanlarz" cevabn aldlar. Asiler, islav - Srp hrriyeti iin Rusya'nn yardmn ve hatta Prusya'nn yardmn! mit ediyorlard. Dalmayah gene? rai Rodi'in btn gayretleri, Karada Prensinin Niki'in iaesini temine zorlanmas, Rus anslyesi adna gelmi bulunan Srbistanl Vesseltzki Bogdanovi'in araya girmesi, btn bunlar byk bir fayda sahyamad . En sonunda asiler, nisan sonunda kendi artlarn bildirdiler: Onlar, Trk kuvvetlerinin alt tahkimli yerde kapanmasn, muhta kyllere yiyecek verilmesini, vergilerin yl mddetle alnmamasn, devletler tarafndan tayin olunacak bir komisyon tarafndan slahatn denetlenmesini ve fetih srasnda devlet tarafndan msadere edilmi olan iftliklerinin te birinin geri verilmesini istiyorlard. Daha mart aynda asiler, Rus, Srp ve Karadal "kardeleri" ile Avrupal "insanlk dostlarnn" (Philantropes) gnderdikleri para ve harp malzemesi ile kuvvetlenmi olduklar halde, cretli hareketlerine yeniden baladlar. Geri Avusturyallar Liyubobari'i tevkif etmilerdi. Fakat asiler, romantik ve sosyalist dnceli bu Galibaldian'm yerine geirecek nder bulmakta glk ekmediler. Srp hkmlarl-nda gz olan Petro Karageorgevi de onlara katld. Bit defa geri pskrtlm olan Muhtar Paa Niki'e varabil* mek iin 2000 kiiye yakn bir kuvvet toplamak zorunda kald. Fakat asiler, daha mays balarnda tekrar Trebinye ile Goranika nne gelmi bulunuyorlard. Lkin imdi, Bulgar ayaklanmas, Avrupa devletleri konsoloslarnn Mslman halk tarafndan Selnik'in bir camisinde ldrlmeleri bunun sebebi szde bu konsoloslarn bir Mslman kzn karmalar idi. Hemen Fransz, Alman ve daha baka Hristiyan devletlere ait gemiler Selanik nne geldiler 2055, gibi olaylarla Babli bsbtn baka bir duruma girmiti. Bkre'te hl "merkez bir ihtill komitesi" vard. Bu komite 1867 ve 1868 de Philipp Totu ile Karaca'nn etelerini Tu -na'nn beri tarafna gndermiti. 1872 de Lavs-ki'nin giritii bir ihtill teebbs de muvaffak

Ayn eser, S. 308-309. Rstovv, La question d'Orient, trad. par Reynaud, Paris 1888, S. 244 vd.; Braun - Wiesbaden, Bine trklsche Reise I, Stutt-gart 186, S. 251 vd.; kar. Yriarte.
2054 2055

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Yukarda sylendii gibi 5 kasm 1875 de tgnatiyef Padiah tarafndan huzura kabul edilmi ve 7 kasmda Reit Paa Hariciye Nazrlna tyin olunmutu; Yriarte, S. 230 vd. 2057 Baker, 3. 54 55. 2058 Lavaleye, II, S. 181 vd. not.
2056

Sayfa

433

olamamt. imdi ise 1876 ilk baharnda 2056 ilk nce Kopriitsa ve Panayurie kylleri ayaklandlar. Sonra Botef ile arkadalar, Rakofskinin tasarlad ekilde "mill bir ihtille" balamak zere Rumanya'dan Bulgaristan'a geldiler . "Bulgarian atrocities" denilen iddetli hareketler balad. ngilizlerin Trkiye'ye besledikleri sempatiye ramen ihtiyar Gladstone, bu hareketleri protesto etmekte gecikmedi. stanbul'un emri ile Bulgaristan'da 11 ky tamamiyle yklmt 2057. ilerinde birok Pomak ve Mslman ingenelerin de bulunduu babozuklar, "asayii yeniden kurmak" yetkisine sahip idiler. Batak, Klisura ve daha baka bir ok yerlerde onlar, korkun bir tarzda halk ldrdler. Ayn ekilde Filibe evresinde de 60 a yakn ky yok edildi. Kilise ve manastrlar da bu arada ykmaktan yekinilmedi. Sleyman Paa iddetle hareket ederek ayaklanmay bastrd bir srada Ahmet Vefik Efendi, devletlerin istei zerine paay itidale sevk etmek iin Bulgaristan'a gnderildi. Ayn zamanda yazn btn ahaliye genel af iln olundu. Yalnz elebalarla "ayaklanmya katlm olanlar" bu afdan faydalanamyacaklard 2058. Daha 20 ocak 1876 da Babli, Bulgaristan'da iki vilyet tekil etmee hazr olduunu bildirdi. Bu iki vilyetten biri, Tirnova, tekisi de Sofya olacakt. Filibe ile Kzl -ga birincisine, Veles ile Sturmitsa, Kastoria, skp, Ni ve Bitolia da ikin cisine dahil olacakt. 4 ekim 1875 de gen Srp Kiral Milan, Bavekil Stoyan Risti'den ayrlmt. Bizzat kendisi parlementonun nne km ve harp hazrl grmek iin bu meclisin muvafakatini almt. Sonra da Srbistamn harbe balamasna devletlerin msaade etmediklerini bildirdi. Nihayet Kiraln gr kabul olundu. Bununla beraber Kaliyevi'in kurmu olduu yeni Srp hkmeti, durumu gzetlemede kalmakla iktifa etti. Fakat 1876 nisannda Avusturya'nn Belgrad konsolosunun penceresi nnde iddetli gsteriler yapld ve maysta Risti yeniden iktidara geti. Bavekil ok gemeden 12 milyonluk bir harp istikraz yapt ve o srada birden bire Balkanlara gelmi olan Panislavist Rus Generali ernayefi Srp ordusunun bana geirdi. ernayef, Orta Asyada cretli ve macerac bir siyaset gdmt. Ayn mays aynn 26 snda da Karada ile bir ittifak antlamas imzaland. 9 haziranda Babli, Srp hkmetinden niyetlerini sordu. Risti,

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Gorakofdari Srbistan'a katlmak zere Bosnay ve Karada'a verilmesi iin de Hersek'i istedi. Halbuki tgna-tiyef, Bosna'nn Avusturya ile Srbistan arasnda paylalmas iin teviklerde bulunmutu 2059. Bu garip istekler, 29 haziranda Trk hkmetine bildirildi ve Babli bunlar reddedince kendisine harp iln edildi. Srbistan Prensi ilk safta 80 tabur piyade ile 33 blk svari ve 27 batarya, ikinci safta ise 80 tabur daha piyade karabiliyordu 2060. Birka gn sonra, Trklerin eski bir dman olan Karada Prensi Nikita da ayn ekilde hareketle harp iln etti. Bunun zerine hemen mer Paa Vidin'den, Ahmet Eyp Paa Pirot'tan ve Ni'den kalkan Serasker veya Serdar Ekrem Abdlkerim Paa, harekete getiler. Temmuzda Serasker, Zayar ve Bregovo da Srplar bozguna uratt, te yandan Karadallar, eski Hersek ehirleri olan Stolak, Nevesin ve Blagaj' baar ile almya muvaffak oldular. Hatta snr boylarnn komutam olan Muhtar Paa, Bosnaya yardma giderken Vuidol mevkiinde Karadallara yenildi. Fakat Srbistan'da harp durumu, Prens ile onu kkrtan Rus Generali ernayef'in aleyhinde idi. Muzaffer Trkler, 5 austosta Kniazeva'a, ve sonra Zaiar'a girdiler. Milan Obreno-vi, Srp kralh tacn giyecei yerde 2061, devletler tarafndan emrolunah ve 1 kasm 1876 ya kadar srecek olan bir mtarekeyi kranla kabul etmiye zorland. Muhasamat yeniden balad zaman Trkler Cunis hattn da Prensten al dlar. Maneviyatlar tamamiyle bozulmu olan Srp ktalar, ayn ekilde Aleksina ile Deligrad'dan ekildiler. Ancak Rusyann tehdit edici bir ltimatomu, Srp Prensliini kurtarmt. Fakat Karadallar, Niki, Epitza ve Moraa kylard ele geirebilmek midi ile, ilerlemelerine devam ettiler 2062 Bizzat kendisi tarafndan bamszl kurtarlm Tr-kiyenin tekrar merhametsiz koruyucusu sfatiyle ortaya kan Avrupa, imdi Berlin'de topland. Byk devletler tem* silcilerinin grmeleri sonunda, tannm Berlin memorandumu meydana getirildi. Bu belge, iki aylk bir mtareke, Osmanl sularna Avrupa gemilerinin gnderilmesi, asiler iin tazminat, Bosna ve Hersek'de karma bir komisyon ve en son olarak da "genel asayii yeniden kurmak iin etkili grnecek tedbirler" derpi ediyordu. Yalnz

434
Sayfa

Ayn zamanda Morlet, S, 102, not 1.; "Russias work in Turky" 'ye gre Bamberg, S. 429 vd Rustow, S. 120 - 121. Ignatiyefin pervaszca fesat siyaseti hakknda, bak: Ular ve tnaabatos'n sonradan da ad geecek olan "Der erlschende Halbmond" adl eseri, Frankfurt a. M. 1909. 2061 Bu fikir Rumanya Prensine de irca' ediliyordu; "Aus dem Leben Knig KorU von Runaaenien" m, S. 211. 2062 Ayn eser, S. 45, 49 - 50, 53, 8 - 69, 88, 99 vd., 108. 181. Kar;. Kari Mayer, Der aerbiach - tUrldache Krleg im Jahre 18T6, 1877; Ferdinatd Lecomte, Guerre d'orient en 187 - 1877, esquiae des vtfne-ments muttalrea et politlque, Paris 1877; H. Sutherland Bdwartta, Sr Wuliam Whlte, London 1903, S. 90 vd.
2059 2060

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

ngiltere, bunun aleyhinde idi. Bu yzdendir ki ngiliz Amirali Drummord, 24 maysta yirmi gemi ile harekete geti ve gerekten de memu-randum'n Osmanl hkmetine verilmesine engel oldu. Byk devletlerin reva grdkleri bu muameleye kar koyabilecek yalnz bir kuvvet vard. Padiahn hi bir nfuzu kalmamt: Hastalkl, korkak, bozuk uurlu, kendi a-damlar tarafndan "kt huylu" (pervers) ve mecnun saylan Sultan Aziz, devlet ileriyle hemen hemen hi megul ol muyordu . Uzun zamandan beri devletin idaresi, bir snf olarak efendilerin elinde deildi. nk Sultan Malmud, bunlarn da nfuzunu krm, efendi snfn bir yana atmt. Yeni moda diplomatlar ve brokratlar ise, her vastaya bavurarak birbirlerinin ayan kaydrmann peinde idiler. Halk, fakir, ihmal edilmi, cahillik iinde yaayp giden ve bir mddeten beri merkez hkmetin her trl keyf muamelesinden korunmam olan Osmanl halk, Manastr ve Kbrs'ta olduu gibi yalnz an ve heyecanl indifalarla kendi memnunsuzluunu aa vurabiliyordu. Hl bir organizasyona sahip ve hakikaten gerekletirileceine inand bir lk tayan tek bir faktr vard. Bu, Mithat Pasa tarafndan stanbul'a, paa ve nazrlarn resm alemine gtrlm olan "Gen Trkiye" idi. Gen Trkler, fedailerin bir devam deildi. Sultan Aziz, onlarn "Muhbir" adl gazetelerinin stanbul'da kmasna gz yumuyordu. 1867 de bir defa bu gazetenin stanbul'da karlmas yasak edilmiti. Abdlaziz devrinde bundan baka "Hayal", "Tercman Hakikat", "stikll", "ark", "Basiret", "afak", "bret" "Takvim" ve ah... gibi mevkute dergiler ve ayn ekilde "Karagz" ve "aylak" gibi mizah gazeteleri de tam bir serbestlik iinde kyorlard 2063. Gen Trk gazetesini ekr.ran Ali SuaviEfendi, Asya'daki srgn yerinden Londra'ya gitti ve buradan Fuat ve li Paalann rejimlerini iddetle tenkit etti. Msr Hdivinin kardei ve eski Osmanl nazrlarndan Mustafa Fazl Paa, ksa bir zaman iinde kalabalk taraftar bulan Gen Trkler hareketinin nderi olarak saylyordu. Mustafa Fazl Paa, dorudan doruya Padiaha, Trk rknn fizik ve ahlk bakmndan dkn bir hle geldii, mal rezaletler ve bsbtn kmek tehlikesi hakknda, tam bir gvenlik iinde oturduu Bruxelles'den sert szlerle bahsediyordu 2064. Ziya
2063

Caston, S. 352 vd.; Albert Fua, Le comite" Union et Prog-res contre la constitution, Paris (1911), S. 101. "La Turquie", "The Levant Herald", "The Levant Times", "Le Courrier d'Orient", "Le Phare du Bosphore", "L'Orient Ulustr", "La Presse de Constanti -nople", "La Mtnerve", "Le Polichinelle", gibi Avrupa gazeteleri ile yeri Rum ve alt Ermeni gazetesi hakknda bak: Caston, S. 507 not 560 not Gazeteler hakknda kar. Ayn zamanda Paul Pesch, Constan2064 Bak yukarda S. 513, bundan baka Caston, S. 354 vd.

Sayfa

435

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Sayfa

436

Bey ise mill reform partisinde daha baka bir istikameti temsil ediyordu. Bu parti, memlekette parlaman-ter rejimin tatbiki iin dorudan doruya stanbul'da byk bir gsteri tertip etmek niyetini besliyordu 2065. "Gen Trkiye", bizzat kendi kuvvetine dayanarak ve hem de gerek Hristiyanlardan ve gerekse Mslmanlardan faydalanmak suretiyle, devleti kurtarmak ve kuvvetlendirmek istiyordu. Fakat, Gen Trklerin grne gre, bunu bilinli bir hle getirmek, disiplin altna sokmak, bytmek ve tekml ettirmek, her rk ve dine mensup Osmanllarn vicdanlarna mal etmek iin, parlamanter ve merut bir rejim zarur idi. 25 austos 1875 de yeniden Sadrazam olarak ortaya km olan eski rejim tarafls Mahmut Nedim Paann himayesinde bulunan softalar, Avrupa'nn mdahaleleri karsnda ciz kalan nazrlara kar 11 mays 1876 da ayaklandlar. Bu ayaklanmann sonucu olarak irvanl eski bir mollann olu olan Mehmet Rt Paa, 17 maysta Sadrazamla geti. Gene Asyal 2066 ve genliinde softa ve sonra Krm Harbi srasnda Kalafat ve Cetate'de 2067 askerlik yapm olan Hseyin Avni Paa da Harbiye Nazrlna getirildi. Yeni eyhlislm Hayrullah Efendi srf Padiaha kar cephe alabilmek iin bu mevkie geirilmiti. Birka gn sonra, 30 mays gn, Sultan Abdlaziz"in istifa etmek niyetinde olduunu bildiren bir belge okundu. Abdlaziz, ardas ve Ab-dlmecit'in olu Sultan Murad'a (21 eyll 1840 da domutur), yeni enerjik slahat yapmas, bunlar arasnda bir devlet btesi yaplmas ve kendi aylk deneklerin?n indirtmesi tlerinde bulunuyordu. Bir fetva ile Sultan Aziz, iktidarsz, israf ve ehliyetsiz olarak iln edilmiti. Hseyin Avni ve Rt Paalar, bahtsz Sultan Aziz'e Dolma. Bahe saraynda bir hadm aas vastasiyle kendisinin "istifa" sr tebli ettiler. Tahtndan indirilen Padiah, kendisinin ihtimamla muhafaza ettii donanmay bekledii yardmda bulunmas iin bo yere imdada armak istedi. Bir ok fenalklarn a-sl sebebi olan yal annesi ile birlikte nce Topkap ve sonra raan sarayna gitmek zorunda brakld. ok gemeden yaylan korkun bir habere gre Sultan Aziz, 4 haziranda bir sinir buhran srasnda kendini ldrmt. ah damarlar alm ve kan iine batm olduu halde Gdasnda bulunmutu. Bundan birka gn sonra, 16 haziranda Sultan Aziz'in eski bir gzdesi olan yksek bir subay, nazrlarn toplant yapmakta olduklar salona sokuldu ve burada hem kendi, hem de velinimetinin cn
2065 2066 2067

Ayn eser, S. 364 vd. Keratry, S. 99 vd. na gre o, sparta'da domutu. Caston, S. 455 - 456.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

ald. Biri Hseyin Avni Pap. olmak zere nazr, onun kurunlarna kurban gitmilerdi. Artk Mithat Paa ile dnce arkadalar? Mehmet R-d, damat Mahmut ve damat Nuri (son ikisi Sultan Aziz'in damatlar idiler) Paalar ve eyhlislm Hayrullah Efendi, gerek anlamda bir "Comit* de aalut public" olarak faaliyette bulunuyorlard. Bunlar, Sultan Murad'n hkmdarla ehliyetsiz olduunu grnce 31 austosta onu da tahtndan indirerek bir yere kapadlar. Muradn kk kardei Abdlhamid, anayasay iln etmek suretiyle "medeniyetin zaferini" kutlamak gibi bir erefi ve "ebed hreti" kazanacakt 2068. Bu anayasann hazrlanmasna, 10 u ulemadan ve 2 si general olmak zere 16 kii memur edildi. 12 kasmda Babli, btenin tasdiki, bir senatonun tekili ve yeni bir vilyet tekilt vcuda getirilmesi amaciyle, vilyet temsilcilerini her yl istanbul'da toplamya hazr grnd 2069. Fakat Avrupa devletleri, artk sratli alyorlard. Daha nce onlar, birinci derecede diplomatlarn itirak edecekleri bir Avrupa reform komisyonunu istanbul'a gn -dermek iin kendi aralarnda anlam bulunuyorlard. Bu istanbul konferansnn balad gn, byk bir asker debdebe iinde ve halkn samim veya tertip edilmi olan cokun alklar arasnda ilk Osmanl Mebuslar Meclisi Sadrazam 19 aralktan beri bu mevkii bizzat Mithat Paa igal ediyordu 2070 tarafndan ald 2071. Osmanl Devletini tekil eden toprak paralarnn birbirinden ayrlmazl Prens Carol'un btn itirazlarna ramen Rumanya, beyleri Padiah tarafndan tayin edilecek olan imtiyazl eyaletlere (provinces privilegees) dahildi ve slmln ve Trk soyunun hkim snf olarak kalmas ilkeleri muhafaza edildi. Bundan baka yeni anayasa, Bat memleketlerindeki emsallerinin ayni olan bir belge idi. Mebuslar, vilyet meclisleri tarafndan Ayan Meclisi yeleri ise bizzat Padiah tarafndan tayin edilmilerdi. Bir yandan bunlar olurken bir yandan da Rusya ile ngiltere, istanbul Konferansnda birbirlerinin muarz olarak karlayorlard. Avusturya ise, tpk Krm Harbinde olduu gibi, ganimet olarak Bosna ve Hersek'i kendine
2069

Sayfa

437

2068

Ayn eser, S. 164. Morlet, S. 33 - 35. Kars. Yuasuf Fehmi, Histoire de la Tur-quie, Parts 1909, S. 287 vd. 2070 Kfiratry'den baka bak: L6ouzon, Le Duc; "The life of Mid -hat - Pasha by son Ali Haydar Mithat bey", London 1903: Kanu-niesas'nin izahlar ile birlikte Ubicini tarafndan karlan metni: "La costitutio ottomane du 7 zilhidj 1293 (23 de"cebbre 1876), Paris 1877. 2071 "Un systeme d'autonomie locale et administrative donnant aux p opulations un droit de contrle sur leurs propres affaires et des garanties contre l'exercice d'une autorite* arbitraire"; Engelhardt, II, S. 174.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Sayfa

438

mal etmenin peinde idi. Daha 15 ocak 1877 de Avusturya diplomatlar, Rus elisi gnatiyef ile bu hususta szlemilerdi. Fakat prensip itibariyle ingiltere ve Rusya Devletleri de bunu tamaraiyle tasvip ediyorlar gibi grnyorlard: ingiltere, artk Padiah egemenliinin dokunulmazlndan bahsetmiyordu. Byk Britanya Kiralnn hkmeti, Rusyamn ortaya att vilyetlerde otonomi ilkesini kabul etmiti. Bylece istanbul Konferans, 23 aralkda kararlarn aklad. Bunlara gre mahall ve din meclisleri ihtiva eden organik nizamnameler, biri Bat Bulgaristan (bakenti Sofya) ve br Dou Bulgaristan (bakenti Trnova) iin olmak zere, hazrlanacakt. Birok nahiyeleri idare edecek olan mdrler, her yerde ounluu tekil eden dine mensup insanlardan olacaklard. Mutasarrflarla kaymakamlar da ayn prensipe gre i bana getirileceklerdi. Be yl mddetle tyin olunan ve yalnz mahkeme karariye iten karlabilecek olan valiler, Bulgaristanda Hristiyan valilerin i bana getirilmesi artt, Padiah tarafndan ve ancak byk devletlerin tasvibi ile atanacaklard. Valiler, Hristiyan ve Mslmanlardan teekkl edecek olan bir meclisin ve ayrca bir de daim idare meclisinin deneti altnda bulunacaklard, idare meslisi, yarglarn tayinine nezaret edecekti. Ayn ekilde devletler, Temyiz Mahkemesinin terkibinde de sz sylemek hakkn mahfuz tutuyorlard. Jandarma askerliine Hristiyanlar da alnabilecekti. Vilyetlerin gelirlerinden yzde otuzu, kendi yerlerinde sarf olunacak ti. En son olarak da bu slahatn tatbikine nezaret etmek zere bir Avrupa kontrol komisyonu kurulacakt. Fakat Babli, valileri tayin ederken devletlerin tasvibini almak ve bir kontrol komisyonunun kurulmas tekliflerini kesin olarak reddetti 2072. 20 ocakta Konferans yelerinin stanbul'dan ayrllarna sknetle seyirci kald. Artk n-giltere tarafndan nefretle karlanacak olan bir Rus-Trk harbini bir Londra konferans ile nlemekten baka are kalmamt. 28 ubatta Srbistan ile imzalanan bartan bilgi edinildi ve Karada'la da byle bir bar yaplmas temenni olundu 2073. Fakat Rusya, Avrupann istedii eylerin yerine getirilmesinden sonra, bir Trk temsilcisinin Peters-burg'a gnderilmesi ve silhszlanma hakknda mzakerelere giriilmesi istei zerine ayak diredi. ngiliz diplomasisi, hi olmazsa Padiaha bir ltimatom verilmesinin nne gemiye muvaffak oldu. ngilizler, Osmanl imparatorluu i-inde yayan Hristiyanlarn iyilii iin Avrupa tarafndan
2072 2073

Bambergr, S. 484 vd., 525 vd.; von Sax, S. 427 - 428. "Aux moyens qu'ees jujeraient les plus propres & assurer

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

kesin tedbirler alnmas iinin daha uzak bir gelecee ait bir mesele olduu fikrinde idiler . 2074 ALTINCI BLM 1877 - 1878 Osmanl Rus Tarbi ve Sonular Merut Osmanl imparatorluunun yeni hkmeti, kendisine zorla kabul ettirilmek istenen artlara boyun emek niyetinde deildi. Bu hkmetin grne gre Trkiye, Paris Bar Antlamasnn dokuzuncu maddesi ile her trl yabanc mdahalesinden korunmu bulunuyordu; imdi kendisinin kanunlar yapacak ve slhat tedbirlerini tatbik edecek bir parlmentosu vard. Rusya, 23 nisanda istanbul'daki elisini geri armak ve harp iln etmekle buna cevap verdi. ar, Avrupallarn isteklerini silhla tatbik eden adam olarak ortaya kt. Erkenden Rus ordular, dman devletin snr olarak Prut nehrini getiler. Bu defa Rumanya ordusunun mukavemet etmesi ihtimalinden korkuluyordu. Bu sebepledir ki ar, tenezzl etmedii Rumanya yardmn deil, fakat Rus askerinin hi bir engele rastlamadan ve gvenle geebilecek yolu kendisine sahyacak tedbirler almt. Her ne kadar 1856 da kaybetmi olduu Besarabya parasnn yeniden ar Devletine verilmesi fikri Livadia grmeleri srasnda Prens Carol'un bavekili J.C. Brationu nnde ortaya atlm idi ise de bunun zerinde fazla durulmam ve 16 ni sanda Rusya ile Rumanya arasnda asker bir anlama imza edilmiti. Buna gre Rumanya, Ruslarn tat ve yiyecek temini ilerini kolaylatracak, elinden gelen her yardm yapacakt. Sonra Ruslar, 22 maysta hemen memleketin bamszln iln eden Rumanya parlmentosunun bu anlamay tasdik edip etmiyeceine hi nem vermiyerek veya tasdik edeceini tabi grerek, "halka" ok hakaretli bir beyanname ile dorudan doru ya Rumanya topraklarna girdiler. Hemen, anlamann Rumanya parlmentosu tarafndan kabulnden nee 2075, drt Rus kolordusu, yani 8., 9., 11. ve 12 nci kolordular, Sculeni ve Leova mevkilerinde Prut nehrini getiler. Trklerin bombardman ettikleri Kalas ile brail, dost memlekete ait yerler olarak daha nce igal
Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 9/522 -578 Bak ayn zamanda: "Aus dem Leben Knig Karla", m, S. 121 vd. Ruslar bi beklenmiyen Ur zamanda memlekete girdikleri arada Prens, ar selamlamak zere Ksinef e gitmee hazrlanyord u.
2074 2075

Sayfa

439

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

440
Sayfa

edilmiti. 1828 de yapld gibi Dobruca'ya yaylmak bu sefer uygun grlmedi. Fakat mays sonundan nce btn Tuna hatt boyunca Rus askeri yerletirilmi ve birka alay Olt nehri kysnda Slatina'ya kadar ileri srlmt. Rus genel karagh Playeti'de kuruldu 2076 ok gemeden, 7 haziranda Rus mparatoru, yannda Byk Duka olduu halde genel karargha geldi. Rumanya bakenti, hi olmazsa Rus askerini barndrmak klfetinden korunmutu. Bir yandan bunlar olurken te yandan Osmanl ordusu, demiryollarnn bulunmamas yznden ynak yapamyordu. Fakat Rusuk yaknlarnda 10 000 den fazla Trk askeri vard ve bunlar Giurgiu'dan Skobelef'in komutasndaki Ruslar gzetliyorlard. Yalnz Rumenlerin bulunduu Giur-giu ve Kalafat, her ikisi de Trkler tarafndan borbardman edildi ve bu yzden Rumanya Prensinin harp iln etmesine vesile verilmi oldu . Daha 26 haziran 27 hazirana balyan gece ilk Rus ktas, kuvvetli bir dmana raslamakszn, Zimnicea mevkiinde Tuna'y geti. Kazaklardan teekkl eden svari ncleri, Pilevne'de yalnz bir Trk piyade blne rastladlar. 14 nc Rus kolordusu, brail ve Kalas'dan geerek 22 haziranda Dobruca'ya girmiti. Bu arada Ruslar, bir Trk filotillasnn Poti nnde grnmesinden sonra, Asya cihetinde 30 nisanda Bayazd ile Ahalck' igal etmilerdi 2077. ok byk bir gvenle bu harbe balam bulunan Rusya'nn, Avrupa'da 120 000 den fazla, Asya'da ise 60 000 kadar askeri vard ve bu iki ordunun birlemesi ile stanbul'u zaptedemeseler bile -Ruslar, 8 haziranda ngiltere'ye stanbul'u almyacaklan hakknda teminat vermilerdi 2078-, hi olmazsa kuatp her tarafla balarn kesebileceklerini mit ediyorlard 2079. Petersburg'da yksek mahfiller, o zamana kadar Rusya'nn Babli nezdindeki elisi tgnatiyef in iyimserlii tesiri altnda kalarak Trkiyeye kolaylkla diz kt-rebileceklerine kesin olarak inanmlard. Fakat iler, tahmin ettiklerinin tamamiyle tersi bir hal ald. Bunun balca iki sebebi vard: Birincisi, stanbul'da i banda bulunan immnia-nn ruhen metinlikleri ve bu lkye bal bulunmalar idi. Mithat Paa ve bunun ardas (5 ubattanberi) Etem Paann nderlikleri altnda alan bu insanlar, geri
2076 2077

Prens Milan da oraya gitti; ayn eser, 181 - 190. Kar. Thilo von Trotha, Die kaukasische Kosaken - Brigade HI Palken - Feldzug 1877/78, Berlin 1894, S. 1 Von Sax, S. 430; kar. Bamberg, S. 476 vd., 491 Adolf Horsetzky von Hornthal, Der russische Feldzug in Bul-garien und Rumelien Wien 1878, S. 28 - 29.

12.
2078 2079

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

vatanlarm Avrupa'ya rnek alarak genletirmek emelinde idiler -ordunun giyecek ve yiyeceini temin etmek iin hi beklenmedik derecede byk para balan yapld 2080-, fakat ayn zamanda bu Avrupallarn memlekete sokulmalarm nlemek azminde idiler. kincisi de Krm Harbi zamanndaki Fransz subaylarnn ve bunlarn yetitirmi olduklar Trk subaylarnn kurmu olduklar Osmanl Ordusu idi 2081. Rza Paa ile bunun yardmcs Mehmet Rt Paadan sonra Hseyin Avni Paa, bu az itibarl fakat olaanst bir mukavemet ve fedakrlk sahibi harp letini ancak sekiz yl nce vcude getirmiti . Erler, ister istemez Mslmanlardan almyordu. nk ayn zamanda Hristiyanlar da imdiye kadarki efendileri ile silh kardeliine girimek iin ne heves ve ne de istek gsteriyorlard 2082. Yeni Osmanl ordusunda erin hizmet mddeti, faal nizamiye askeri olarak drt yl, yedek (ihtiyat) olarak iki yl, redif ve mstahfaz oIarafc da yl idi. Osmanl harp kuvvetleri, yedi ordu ha linde tekilatlandrlmt. Bunlarn merkezleri, istanbul, Sumla, Manastr, Erzurum. am, Badat ve Yemen idi 2083. Genel mevcudu, 134000 piyade, 20500 svari, ilk hatta 540 top ile 15000 topudan ibaretti, ihtiyatta 96000 ve redif olarak da 25000 kii vard. Babozuklar, Krtler ve Araplar bu saylarn iinde deildir. Osmanl Devleti, son gayretini gstermek artiyle dmann karsna 660 000 kiilik bir kuvvet karabilecek durumda idi . Hatt harp ylnda yaplan bir tahmine gre bu say, 813 000 asker ile 2012 topa kyordu 2084. Subaylar, harbiye okulu ile asker! idadilerden yetiiyorlard . Etraf ubuk ve kahve takmlarn tayan kalabalk seyislerle evrili gbekli binba tiplerine ancak nadir olarak rastlanyordu. Buna karlk yirmi yanda albaylar daha sk sk grlyordu. Fakat erba snfnn durumu pek deimi deildi; Henz ne bir alay okulu, ne bir asker talimname yaplm ve ne de bir tefti usul konmutu 2085. Snider, Peabody, Martini - Henry toplarnn yerini, Mi-nie fabrikas mamult almt. Bu sayede tehizat, Krm Harbindekinden ok daha iyi idi. Fakat aylklar det hlini alan para yokluu yznden, eskisinden hemen hemen
Ayn eser, S. 46; Jonquiere, S. 580 vd. Trklerin Krm' almak ttmidleri hakknda bak: "Aus dem Leben Knig Karls", , S. 73. Kar. gene ayn eser, S. 76 - 77. 2081 Abdlhamid'in klalar ziyareti hakknda bak: ayn eser, S. 59. 2082 1876 da Patrikler bunu istemilerdi, fakat yalnz stanbul'un Rum ahalisini tdUten kurtarmak amac ile, nk onlar gerek askeri hizmetten muaf idUw; Enjelhardt, I, S. 246, not 2. 2083 Piyade alay, her biri sekiz blkten ibaret olan taburdan;-svari alay, alt svari blnden; topu alay se 12 baytardan teekkl ediyordu. 2084 EggelhanJt, II, S. 183. 2085 Millinger, S. 39, 41 vd., 439 vd, 442; Fontmagne, 3. 217.
2080

Sayfa

441

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

farksz olarak, bir trl dzene konamamt 2086. Tophanede, Krk Aa, Zeytinburnu yaknlarnda ordu ve donanma malzemesi iml etmek iin yllardan beri allyordu 2087. imdi zrhllarn Tuna'ya gnderen donanmaya gelince, bu daha Fuat Paa zamannda yirmi gemi ile 15 zrhl firkateynden teekkl ediyordu 2088. Sonra Padiahn ve devletin paralaryle daha birka gemi ngiltere'de yaptrlmt. Sultan Abdlziz'in, gerekten kendi eseri olduundan gurur duyduu Osmanl donanmas, 1870 ylndan sonra 21 zrhl, buharla iliyen 5 firkateyn, gene buharla iliyen 12 korvet, 5 topeker, 26 tat gemisi olmak zere 185 para gemiden teekkl ediyordu. inde 2500 e yalan top ve sekiz yl hizmetle mkellef 28500 asker vard. Heybeli Adada bir deniz okulu kurulmutu 2089. Bylece 1876 da Osmanl Devletinin e-linde 16 s zrhl olmak zere 116 kuvvetli harp gemisi ile savaa hazr 5000 den fazla deniz askeri vard 2090. Trkler taarruz! hareketlere girimek istemiyorlard. Ahmet Eyyp Paann komuta ettii Silistre ordughnda ve Rusuk'ta 2091 olmak zere Tuna boylarnda 30 000 kiilik bir kuvvete mlik idiler. Nisan balarndan beri Osman Paa, krk bin kiilik bir ordu ile Vidin'de bulunuyordu. Ayn derecede kuvvetli bir ordu ile Sleyman Paa, Karadallar gzetliyordu. Srplara diz ktrm olan Abdlkerim Paa se hemen hemen 50 000 askerle um)a'daki bylt ordughda yer almt. Abdlkerim Paa, Bulgaristan geitlerini mdafaa etmek zere teki ordularla ibirlii yapabilecek bir durumda idi 2092. Asya cephesine Muhtar Paa gitti. Daha 25 haziranda bu komutan, Ermeni soyundan Rus generali Boris Melikof ordusunu Sevin'de ar bir yenilgiye uratt. Sonum Kaleyi ald ve Fazl Paann komutasndaki 10 000 kiilik kuvveti Abazalarm oturduu dalara kar harekete geirdi 2093. Yukarda da sylediimiz gibi daha 30 nisanda Ruslarn kazanm olduklar BayazkL ehri, imdi tekrar Trkler eline'geti 2094 . Batum yaknlarnda da Ruslar yeni br bozguna uradlar. Bu olaylardan
alter, 3. 243: o vakit asker ayaklan da ki yl kadar gezi kalmt. Farley, S. CA - 137,13 * 140,142 - 143. 2088 MiUngtr, 8 .333 - 333 835 - 386, Kars. fakat Henri Mataieu, La Turquie, n, ParU, (kt tarih yok), S. 274 vd. 2089 Farley, S. 135; Baker, S. 246 - 247. Hasky'dekl deniz tezgh hakknda bak: Farley, S. 144 vd. 2090 Engelhardt, n, S. 183 - 184. 2091 Sadrazamn, Rumen ktalarnn Abdlkerim Pasa kuvvetleri le birlii yapmalarm istiyen Prens Carol'a 22 nisan tarihli telgraf bak: "Aus dem Leben Knig Karla" m, S. 129. 2092 Kars. Ayn eser, S. 125, 127 vd. 2093 Honetzky, S. 62, 85 - 66; von Sax. 2094 Bamberg, S .515 vd.; "Aus dem Leben Knig Karla" TS2, & 182 -183,184-187.
2086 2087

Sayfa

442

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

cesaret alan Kafkas Mslmanlar, Ruslara kar ayaklandlar. Fakat ay sonundan nce tekrar yattrldlar Hobart Paann komutasnda olmak zere Tuna azna gitmi bulunan drt Trk zrhls, mayin dkt halde, Rus gemilerin in nehre girmesine bsbtn engel olamad . Ayn surette o zaman yeni kefedilmi olan dman torpidobotlar, Osmanl zrhllarnn nehir zerindeki hareketlerini baltalyordu 2095. Tuna'y getikten sonra cretli General Gurko'nun komutasndaki 10 000 Rus askeri, eski Bulgar bakenti Trno-va zerine yrd. Daha Ployeti'de bir Bulgar gnll ktas bunlara katlmt. Sonra, bu kuvvetler, Trklerin igalindeki ipka geidini aarak Edirne'ye gireceklerdi. Fakat bu ktalarn ileri hareketi, gn getike "byk operasyonlarn erevesi dma kyordu" 2096. 7 temmuzda Gurko, Trna-va'ya idi. 18 temmuzda da, Abdlkerim Paa kuvvetleri tarafndan hi taciz edilmeksizin, Buldan geidine varmt. Abdlkerim Paann bu hareketsizlii, onun azline sebep oldu. Temmuz sonundan nce Rus genel karargh, Yeni Zara'ya naklolundu. Fakat ilerlemekte olan Ruslar karlamak zere, Hersek'ten alelacele arlan Sleyman Paa, Antivari'-den Enos'a kadar denizden ve sonra da demiryolu ile Edirne-ye geldi. Eski Zara'da verdii bir muharebe ile austos sonunda Ruslar geri ekilmiye zorlad ve kurtarc olarak karlatklar Ruslarn tarafna gemi olan Bulgarlar merhametsizce cezalandrd 2097. Bu arada dokuzuncu Rus kolordusu, 16 temmuzda Ni -bolu'yu teslim olmya zorlamt 2098. Fakat general ilder 19 temmuzda Pilevne nne geldii zaman, Vidin'den intikal etmi bulunan ve bu Bulgar pazar yerinin mdaf aasiyle byk bir hret kazanacak olan Osman Paaya rastlad. Halbuki Osman Paann. Sofya'da olduu sanlyordu; Rus ncleri, iki defa ar surette yenildiler 2099. Hemen yeni asker yetitirebilmek iin ar'n kardei Byk Duka Nikolay ile ar'in kendisi, Kumanya Prensi Carol'dan kendi kuvvetleriyle Nibolu'yu igal etmesini rica ettiler. Daha nisan ay iin de Nikolay, yaveri vastasiyle szl olarak Rumenlerin ibirlii yapmalarn
Ayn eser, S. 89 - 90, 128, 169 IlorseUky. S. 122. Bulgar kyleri le ehirlerindeki merasim le karlamalar hakknda bak: Dick de Lonlay, En Bulgarie, 1877 1878, Sstova, Tr-nova, Kezanlyk, Paris (kt tarih yok), S. 210 vd. 2098 "Au dem Leben KnJff Karla" m, S. 202. 2099 Trotha, S. 38 vd. Byk Duka- AJeksandr'm komutasnda 12. ve 13. kolordular, Rusuk zerine harekete gemilerdi
2095 2096 2097

Sayfa

443

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

istemiti 2100. Mays banda da Byk Duka, bu ama iin gerekli tedbirleri almt 2101. Rumanya ktalar Olt'un beri tarafnda "Kk Eflk" de mevzi almlard. Rumanya'nn ilk hatta 50 000 kiilik bir kuvveti vard . Gorakof bunun aleyhinde idi 2102. Nazilin etkisi altnda bulunan ar da maysta resmen cevap vererek, devletlerinin mevcudiyetini yalnz Rusya'ya borlu olan Rumenlerin ittifak tekliflerinin faydasz ve yersiz olduunu, bizzat memleket mdafaasnn Rus askeri hareketlerinin ancak tamamlanmasndan baka bir ey olmadm bildirmiti. Cevap, "hi vakit geirilmeden ve kesin olarak" verilmeli ve her ne olursa olsun bakomutanlk Ruslarn elinde kalmal idi. Bunun zerine, Rumenlerin Tuna'da Ruslannkine muvazi asker hareketleri devam ettii srada ve daha Nibolu'nun alnmasndan nce 2103 Rumenlerin Tuna'y gemeleri iin lzungelen hazrlklar yapld halde, siyas mzakereler kesilmiti 2104. Bununla beraber Prens Carol kendi isteklerini kabul ettirmeden bu acele davete icabet etmek istemiyordu 2105 igal etti ve Trnova zerine yryecekmi gibi bir tavr taknd. 30 temmuzda general Krdener de Plevne nnde Trkler tarafndan pskrtld. Byk Duk Nikolay, Trnova'dan kmak ve Byela'da yeni bir karargh kurmak zorunda kald. arn kendisi de Tuna ynne doru kilometrelerce yol almt 2106. Bununla beraber Trk ordusunun birletirilmesi iini ne bizzat Osman Paa ve ne.de ordulardan en bynn komutam olan Alman soyundan mhtedi Mehmet Ali Paa (asl ad Kari Petroit'dir) becerebildiler. 31 austos'ta Tu-na'y gemi olan Ruslarn mttefiki Rumanya ktalarnn sava blgesine gelii 2107 -Prens Carol en sonunda kendi ordusunun bamsz bir halde hareketlerde bulunmasn kabul ettirmiti. Kendisi hemen Pilevne nnde bakomutanl -zerine ald. Genelkurmay Bakan olarak yannda nce ihtiyar General Zatof ve sonra da Totleben vard - ile Osman Paa, hususiyle Lofa'nn alnmasndan Sonra, hareketlerinde glk
"Au dem Leben Knig Karla" m, S. 138. Ayn eser, 9. 144; ayn zamanda S. 145. (30) Ayn eser, 3.14Jk Kars. aym eser, 3.154. 2102 Ayn eser, S. di: "H ne conviait pas la Roumame a une coo-peratioa au-dett. du Danube"*. "La Russie n'a. par besoin dil concours dfc Yarmee numara,", aym eser, 3. 167 - 168. 2103 Bak. fakat ene S. 170, 17, ST ,1942104 Ayn eser 8. 200. 2105 Ay wr, 8t 204 - 205 vd,, hususiyle 3. 20. 2106 Ayn eser, S. 241. Kars. zzet Fuat Pacha, Les occasions per-dues, etudes strate'giques sur la campagne russo - turque 1877 - 78; Procea de Sul&man Pacha, trad. par Georges Macrides, stanbul 1879; iki cilt. 2107 Byk Duka Nikolay*n Prens Karol'a telgraf, 31 temmuz: "Les Turea ayant amass4 les plus grandes masses Plevna, noua abl-. ment"; ayn eser, S. 212. Cevap: S. 218 - 219. Kars. S. 221, 224 225 vd., hususiyle 3.237 238.
2100 2101

Sayfa

444

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

ve imknszlklarla karlat. Eyll banda Lofa'-y kaybetti. Bundan sonra da Osman Paa, kendisininkinden kat kat stn olan dman kuvvetlerine 18 tmen ve bizzat Rus arna kar drt ay mddetle yalnz Pevne'yi baar ile mdafaa etmek erefini kazanacakt. Grivitza 1. istihkmlar Rumanya kuvvetleri tarafndan byk kayplarla zapto-lundu ise de Grivitza 2. istihkmlar drlemedi. General Skobelef de d istihkmlardan bazlarn ele geirmee muvaffak oldu. Fakat ok gemeden balaklar, bu Trk kalesinin ancak sk bir abluka ile drlebileceini ak olarak grdler. Pilevne nlerine arlan eski Sivastopol mdafii General Totleben de ayn tte bulundu 2108. Kn, muhasara emberlerini yarmak iin yapt son ve mitsiz, birka saat baar ile gelien bir k hareketten sonra 10 aralkta Osman Faa yaralanarak teslim olduu 2109 vakit, aralarnda muhafz alaylar da bulunn 120000 kiilik bir Rus ve Rumnya kuvveti Pilevne nnde savayordu. Daha ekim ay ortalarnda Muhtar Paa, Visinky (Alacada'da) meydan savanda ordusunun byk bir ksmn kaybetmi ve Kars kalesine kapanmak zorunda kalmt . Kasm ay ortalarnda da Kars, Byk Duka Mihael tarafndan igal olundu. 17000 kii Ruslara esir dmt 2110. Bu, "hemen hemen eine rastlanamyan ar bir yenilgi" idi. Fakat imdilik Serdari Ekrem Mehmet Ali Paann btn ordusu sapasalam ayakta duruyordu. evket Paa da Orhaniye'de yeni bir ordu tekil etmiti. Sleyman Paa ise, Lom ve Yantra sular kenarnda mevzilenen Ruslarn ileri hareketine engel oluyordu. Hatt Sleyman Paa, Osman Paann imdadna yetimek teebbsnde bulunuyor ve Trnova'y tehdit ediyordu 2111. Savaa katlmya davet olunan Srplar 2112, ancak 14 aralkta ve Karadallar ocak 1878 de yeniden silha sarldlar. Karlarnda kuvvetli bir ordu bulunmyan Srplar, Pi-rot' ve etin bir savatan sonra da 9 ocakta Ni'i; Karadallar ise Antivari'yi almya muvaffak oldular 2113. Tuna'da
Sonra tekrar elden kardan Orlwita sthkamlannm alnma s hakknda bak: ayn eser, S. 306. Rahova'nn alnmas, ayn eser, S. 342 vd. 2109 Osman Paann portresi bak: ayn eser, S. 366: "von Mittel-grsse und gedrungener Getalt; ein schwarzer VoIIbart umrahmt sein Gescht, dem die grossen, melancholischen Augen einen hchst anzle -henden Ausdruck verleihen; seine ganze Art st ruhig, wttrdig und sym -pathisch" (Orta byttkte ve tknaz bir vcutta; siyah bir sakal, byk ve melankolik gzlerin son derece cazip bir ifade verdii yz -n ereveliyor; onun btn hl ve tasv, sakin, vakarl ve sempatiktir". 2110 Ayn eser, S. 342. 2111 "Aus dem Leben Knlg Karla" m, S. 240 - 242. 2112 Karf. ayn eser. S, 329 - 330, 847, 887, 407. 2113 Ayn eser, 8. 434 ve yukarda & 565 fe veri^n MbHyofrarya.
2108

Sayfa

445

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

446
Sayfa

Rumenler, Lom Palanka'ya girdiler. Fakat Vidin'e kar giritikleri btn hareketler boa kt. General Radetzki'nin komutasndaki Ruslar, ipka geidine varmak iin sratle harekete getiler. Bir yandan da General Gurka, 4 ocakta Sofya'y ald ve Araba Konak'da nce Mehmet Ali Paann , sonra da Sleyman Paann komutasnda, bulunan Osmanl kuvvetlerini takibe balad. Balkanlarda Veysel Paa, 20 000 askeriyle beraber 9 ocakta Ruslara teslim oldu. Bundan iki gn sonra da Skobelef, Edirne zerine yrmee balad. Fakat yolda, Sleyman Paaya kar btn harp iin kesin sonulu bir nemi olan byk bir meydan sava vermek zorunda idi: Tatar Pazarck'da Sleyman Pasa, ordusunun byk ksmn kaybetti. Geri kalan, ktalar da denize doru ekilmekte iken yava yava zlerek daldlar. 20 -22 ocakta Strukof ve sonra Skobelef, eski saray havaya uurulduktan sonra 18 ocaktan beri erke ba bozuklar tarafndan terk olunmu Edirne'ye girdiler 2114. Byk Duka Nikolay, 26 ocakta tpk bir Dou mparatoru gibi Edirne'de karland 2115. Btn bunlar olurken ngiltere eskidenberi koruduu Trkiyeyi kurtarmak iin hi bir teebbste bulunmamt. Anlaldna gre Byk Britanya Hkmeti; 31 austosta a.kjnm bozulmu olmas yznden tahtndm indirilen Sultan Murad'n kardei Abdulmahid'in tahta kmasn, Osman Paann kahramanca savamasn ve sonunda mahvolmasn ilgisiz olarak uzaktan seyretmiti. imdi ise ngiliz elisi, bizzat Padiah tarafndan "araclk" yapmya davet olunarak , tpk 1829 da Prusya'nn zel elisi gibi, galibin artla--nn olduu gibi kabul etmek dnde bulunuyordu. Fransa sk bir tarafszlk muhafaza ediyordu. Daha 7 ocakta Harbiye Nazr Rauf Paa, bir mtareke imzalamas iin Mehmet Ali Paaya yetki verilmi olduunu Rus Ordular Bakomutan Byk Duka Nikolay'a- haber vermiti . Sonra bu grev, Sleyman Paaya devredildi 2116. Server Faa ile Namk Paa, Byk Duka Nikolay' Kazanlk'da bulmya memur edildiler ve bunlar, ocak aynn sonuncu gn Edirne'de bar mukaddematn imzaladlar. Buna gre Varna ile Sumla mstesna olmak zere Bulgaristan'n henz Ruslar tarafndan zaptolunmu bulunmyan btn kaleler, Kk ekmeceye ve Gelibolu'ya kadar btn Rumeli ve Anadolu tarafnda da Erzurum Ruslar'a veriliyordu 2117. "nce Karada'n sonra Kumanya ile Srbistan'n
2114 2115

Karj. Trotha, S. 170 vd. "Aua fem Leben Kaiff Karls" m, S. 453 . (58) Ayn eser. S. 449. 447. 2116 Ayn eser, S. 430, 435. 2117 Kars. ayn eser, S. 478 vd.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

bamszlklar ve Bosna ile Her-sek'de yaplacak slhat tesbit olundu. Bunun zerine ingiliz donanmas, Mithat Paann vcude getirmi olduu parlmentonun datld 14 ubat gn, Osmanllarn btn pro testolarna ramen, stanbul nnde grnd. Rus ordular da artk stanbul'a yaklamlard ve ar tarafndan derpi edildii ekilde stanbul zerine hcum etmenin -genel asayii korumak amaciyle "maintien de l'ordre public" . zaman gelmi atm gibi grnyordu. Fakat tam bu sra da stanbul'un yanbandaki Yeilky'de Ayastafanos Antla mas diye tannan bar imzaland (3 mart 1878). Bu 3 mart tarihli, insan duygularm 2118 tahrik etmek iin Abdulha-mid'in bavurmu olduu ar Aleksandr'n tahta kt gnn yldnm idi 2119. Artk Ignatiyef, kazand zaferin neesini tatmak iin stanbul'a geldi 2120. Trkiye, imdi kaybettii Avrupada 195 000 ve Asya'da 35000 kilometre kare topraktan daha fazlasn veremezdi. Rusya, balaklarna sormadan ve aslnda yalnz kendisi iin, bir Bulgaristan Prenslii vcude getirdi. Bu Bulgaristan, pirot ve Ohri glnden Selanik ve Edirne'nin yaknlarna, Sizeboli ve Lleburgaz'a, yani stanbul kaplarna kadar uzanyordu 2121. Ruslar, yeni yaratlan bu siyas teekkl dzenlemek zere tam iki yl mddetle Bulgaristan'da kalmak hakkna malik idiler. Karada'n topraklar, Arnavutluk ve Hersek topraklarndan baz yerlerin kendisine verilmesi ile toplu bir hle getirildi. Eski Srbistan'da ksmen Milan'n Prenslii ile birletirildi. Avusturya ve Macaristan, szde nceden kararlatrlm bulunan slhat tatbik etmek amac ile, Bosna ve Hersek'e girdi 2122. Rusya Paris Bar Antlamasnn aalayc son izlerini silmek iin Rumanya'-dan Besarabya'nn blgesini kopard gibi Trkiye'den de Tuna azlarn ald. Dobruca, drst bir dosttan hi bir yerde grlmemi ekilde gasbohnan Besarabya'nn yerine kaim olacak zayf bir tazminat olmak zere Ruman ya'ya verildi 2123. Yukarda sylediimiz gibi 1877 yjl sonunda igal edilen Kars'dan baka Bayazt, Ardahan ve Ba-tum, ar'a kald. Bu artlar iinde
2118 2119

Trotha, S. 193. "Aua dem Leben Knig KarU" III, S. 455. 2120 Charmes, L'avenir de la Turquie, S. 300 vd.; Sutherland Ed-wardc, 8. 137 vd.; hususiyle Bamberg, S. 579 vd. 2121 Prens Anton von Hohenzollern, "birleik Kumanya ve Bul garistan Devletinin kuruluunu, phesiz ki Tuna zerinde denize kadar seyrsefer serbestlii ile birlikte" dnmt; "Aus dem Leben Kanig Karls" IH, S. 181. Kars. gnayefin ifadesi, S. 458 -459. 2122 istanbul Konferansnda her ki vilyet ve Bulgaristan! "Belika veya Alak lkeler askerlerine" gal ettirmek gibi dikkate deer bir fikir ortaya atlmt; ayn eser, S. 82. 2123 Kars. Ayn zamanda Byk Duka Nikolay'n ocak 1877 de Prens Karol'a syledikleri: "Un paya ami dont nous avona a coer de reapecterl' nde~pandance, l'autorit et le bien - 6tre"; ayn eser, S. 99; sonra gene ayn eser, S. 195, 354, 440, 442, 450 - 451, 452 - 454 vd. 474.

Sayfa

447

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

448
Sayfa

Rusya'ya verilecek harp tazminatnn yalnz 300 milyon Ruble gibi nisbeten az bir para oluu, kolaylkla izah edilebilir. Gerek Avusturya ve gerekse, Byk Duka Nikolay'n stanbul'da Padiah ziyaret ettii bir srada donanmasn geri ekmek istemiyen ngiltere Devletleri, Ayastafanos Antlamasn tanmak istemediklerini resmen iln ettiler. Bir Avrupa kongresi toplamak fikri yeniden ortaya kt. Avusturya Bavekili Andrassy, bu kongreyi 1878 yl balarnda Baden Baden'de toplamak istiyordu. Rusya'nn elinde ie yarar bir ordu hemen hemen yoktu. Eodop dalarnda Pomaklarn geici Hristiyan idaresine kar ayaklanmalar veya stanbul'da Gen Trklerin harbi yenilemek ezere Sultan Murad' tekrar tahta geirmee teebbs etmeleri gibi olaylar, Rusya'y Avrupa mahkmesi nne kmiya zorlad. imdi ihtiyar Mehmet Rt Paa tarafndan idare olunan Babli, yalnz ngiltere'ye bel balamt: Byk Britanya'nn yardmn salamak -fkat yalnz Ruslarn Kars ile Ermenistan mevkilerini boaltmak istememeleri halinde- amac ile Osmanl Hkmeti, slamlarn din haklarna sayg gstermeleri art ile Kbrs Adam ngiliz dostlarna verdi. Ada zerinde egemenlik hakknn glgesini muhafaza etmek iin Padiahn Adaya bir komiser tyin edebilmesini ve bir ksm gelirin stanbul'a gnderilmesini istedi (4 haziran). Fakat bir Avrupa antlamas olan Paris Barnn eitli ve esasl bir surette deimesi karsnda bir Avrupa konferansnn toplanmas mutlak bir zaruretti. 13 temmuzda Bismarck'n daveti zerine Berlin'de toplanan byk devletlerin temsilcileri, Balkan yarmadas zerinde yeni snrlar, bamszl tannmam olduundan 2124 bar mzakerelerine itirak ettirilmemi olan Rumanya'nn 2125, sonra Srbistan ve Karada'n bamszlklar hakknda kararlar vereceklerdi. Bundan baka Gladstone'in himaye ettii Yunanistan'da, Tesalya'da bulunan Trk kuvvetlerinden korkarak harbe itirak etmemesine ramen, isteklerini kongre nnde akhyacakt 2126. Bylece Berlin'de, davet yazlarnda ifade olunduu gibi "bir btn olarak Ayastafanos Antlamasnn serbeste mnakaasna" balanld 2127; Rusya'nn mukavemetine ramen "devaml ve salam bar" urunda "bases essentielles" , hususiyle Avusturya menfaatlerinin korunmas
Ayn eser, S. 450. Teni Rumen artlar ve bunlar arasnda 100 milyon tazminat ile Tuna'nn sag sahilini garanti olarak elde tutmak hakknn kendilerine verilmesi, ayn eser, S. 437. 2126 Kars .ayn eser, S. 187. 466. 2127 Ayn eser, IV, S. 57 - 58.
2124 2125

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

amaciyle, bu Antlama geni lde deitirildi. Fakat mzakerelerin idaresine hkim olan Almanya, mparator Balamasnda, niha netice iin nemli olan mevkii buldu : Almanya, bata bir "seyirci" iken imdi deierek "namuslu bir simsar" durumuna girdi 2128. Szde Rumenlerin Vidin'i kazanmak emellerine kar Bkre'te itiraz etmi olan 2129 Avusturya, Spitza'y iihak etmek ve -halkn slahata kar din ve sosyal mukavemetine engel olmak iin- Bosna ile Her-sek'e girmek hakkn alm olmakla ve bylece Srplar kendisine itaatli bir duruma drmekle iktifa etmedi. Bu kararndan memnun kalmiyan Avusturya, ngiltere ile ibirlii halinde Ayastafanos Bulgaristan'n klterek 163 000 kilometre kareden 64 390 kilometre kareye indirildi ve Karada iin, ayn zamanda kuvvetli A rnavut hareketi dolaysiyle, daha dar snrlar kabul ettirdi. Bununla beraber Niki, Anti-vari ve Dulcigno, bu yeni Karada uurlar iinde kalyordu. Balkanlarn berisinde merkezi Filibe olmak zere - Varna Bulgaristan'a kald 2130- zerk bir Dou Rumeli Vilyeti tekil olundu. Burann valisi Babli tarafndan tyin olunacak fakat bir Hristiyan olacak ve elinde bir ordu buludurabile cekti. Bundan baka toplanacak bir konferans, Dou Rume -linin durumunu inceden inceye dzenliyecekti. Daha dokuz ay mddetle 50 000 Rus askeri, bu vilyette ve Bulgaristan'da, Rumanya'ya da girebilmek hakk mahfuz bulunduu halde, kalabilecekti. ngiltere, 30 mays tarihinde Rusya ile imzalad bir anlama esaslarna gre, Trabzon'a inen byk ticaret yoluna hkim 2131 Alaehir ve Bayazd kalelerinin Rus* lar tarafndan boaltlmasn temin etti. Fakat Moskoflar, etin savalara mal ettikleri Kars ile nemli Batum limanndan ktnadar. Ermenistanda mecmuu 9 600 kilometre kare geniliinde bir toprak Babliye geri verilmiti. Fakat Batum Rusya'da kald iin ngilizler, haziran banda Kbrs'a gir* diler. Demir -Kap ve Tuna azlarnda yaplacak iler hakknda yeni szlemeler yapld: Demir-Kap'da Avusturya ve Macaristan, Avrupa'nn kendisine havale ettii bir vazifeyi baaracakt. Tuna azlarnda ise bir Avrupa komisyonu -A-yastafanos Antlamasnda Sulina aznn temizlenmesi ii Trklere braklmt - tekil olundu. Rumanya'nn da itirak edecei bu komisyonun kendine mahsus ajanlar ve bayra olacak, yetkileri Kalas'a kadar uzanacakt 2132. Tuna
Ayn eser, S. 487. Kars. ayn eser, S. 69. 2130 Ayn eser, S. 469. 2131 Berard, La polttique du Sultan, S. 252 - 253. Bunun yerine sonradan Ruslarn Azak Denizi yolu kaim olmutur; ayn yer 2132 D.A, Sturdza, La question du Danube, Bkreg 1908.
2128 2129

Sayfa

449

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

kaleleri yklacakd. Boazlar, Rusya'nn 1884, 1891 ve 1902 de, ngiltere'nin ise 1885 de yaptklar btn teebbslere ramen, daha sonra da kapal kald. 1911 de Rusya, yeniden Boazlarn almasn istedi . Yunanistan'a, Salavaryas vadisine ve Ka-lamas'a kadar Tesalya topraklar verildi. ngiltere tarafndan Rusya ile ittifak etmesi bir su saylan Rumanya, btn gayretlere ramen Kongrede daha elverili artlar elde edemedi. Hatt Berlin konferansnda Rumanya, bamszlnn tannmas iin Lehistan'dan ktle halinde gelmi olan 300 bin Ya-hudinin -ou kyl olan 5 milyonluk Rumanya halk iindeRumanya tebaasna geirilmesi art kouldu. unu da sylemek lzmdr ki bu art, din ayrlklarnn artk deeri olm-yaca hakkndaki, Trkler ve serbestlie kavuan vilyetler iin muteber tutulacak genel kaideye bal idi. Bunu istiyen Fransa olmutu. Silistre Dobruca'mn gney snr iine aln mad ve kalenin yanndaki strateji hakanndan nemli noktalar yznden sonradan az kalsn Rusya ile bir anlamazlk kyordu. Ayn samanda Babliye, hi vakit geirmeden ve ngiltere ile anlaarak, Ermenistanda slhat yapmak ve yaplan iler hakknda Avrupaya rapor vermek mkellefiyeti yklenildi. 13 temmuzda Berlin Antlamas imzaland: Padiahn elinden alnmam olan birok eyler, baz bakmlardan, bakalarna ait bulunuyordu. stanbul'da kurulacak bir korniyon, Osmanl hazinesi alacakllarnn ikyetlerini inceyecek ve onlar tatmin etmek iin gerekli tedbirler bulacakt. Fakat alacakllar, hakikatte isteklerinin yansndan vazgemek ve tuz, ttn, alkol, balklk ve ipekilik sanatnn gelirleri ile iktifa etmek zorunda kaldlar. Ancak 1882 den itibaren bir kontrol komisyonu tekil ile, daha baka anlamazlklarn kmasn nliyecek are buldular 2133. 11 ubat 1879 tarihinde yeni ve aklayc bir Trk - Rus antlamasnn imzalanmasndan sonra, en nihayet Padiaha ait btn yerlerden Rus askerlerinin kp gitmesi ii tamamland. 2134 YEDNC BLM

450
Sayfa

Engelhardt, H, S. 258 vd. Kars. Adolphe d'Avril, Negociations relatives au trait de Berlin; Brunswick, Le trait de Berlin explique et conunente; Max Choublier, La question d'Orient depuia le trait de Berlin, Paris 1899; Rene Pinon, L'Europe et l'Empire ottoman, les as-pects actuela de la question d'Orient, Paris 1910. 2134 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 9/579 -594
2133

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Berlin Antlamasndan Sonra Abdlhamid'in Trkiyesi Trkiye'nin bu kadar byk kayplara uramasnn bir sebebi de, stanbul'da nder olabilecek kuvvetli ahsiyetlerin noksanl idi.. Mithat Paann ekilmesinden sonra -Mithat Paa 1880 de Abdlziz'in kaatilleri iin kurulan bir mahkeme sonunda Arabistan'a srgn edilmi ve orada lmtr-Abdlhamit, bir general olarak tannm Mehmet Ali Paann yannda ancak silik bir ahsiyet olan Sadullah Bey ile Rum aslndan Kara Teodori Efendiyi murahhas olarak Berlin'e gnderebilmiti. Antlamann imzalanmasndan sonra da, Dou-Rumeli Vilyetinin ilerini dzene koymak iin Filibe'de toplanan konferansta Trkiye ok mtevazi bir rol oy nyabilmitir. Tpk Bulgaristan'daki Rus komiseri General Dondukof Korsakof gibi Dou Rumeli'de de onun arkada Stolypin duruma tamamiyle hkimdi. Osmanl Bankas tarafndan tyin olunan Maliye Mdr Schmidt ise, kuvvetli bir mukavemetle karlat 2135. Bulgaristan Prenslii iin bir tzk yapacak olan Bulgar ileri gelenleri meclisine, birleik ve kuvvetli bir Bulgaristan'n vcude getirilmesini istiyen Dou Rumeli temsilcileri de katlmak istediler 2136. Birka hafta sren mzakereler sonunda kararlatrlan esaslara gre, devletlerin muvafakati ile tyin edilmesi gereken valinin memurluk mddeti be yl olacakt; valinin yannda, tyin ile i bana getirilen 10 memur, 10 hukuku - Avusturya'daki "Vi-rilist" ler gibi - ve dorudan doruya halk tarafmdan gizli oyla seilen temsilcilerden teekkl edecek bir meclis bulunacakt. Dou - Rumeli'nin Osmanl imparatorluu ile balarn bir dereceye kadar teminat altna alabilmek iin Padiaha, iki ay zarfnda kanunlara itiraz etmek hakk veriliyordu; vali de stanbul'daki parlmentoya bir ka temsilci gnderecekti: Padiah, yksek memurlar, ileri, Maliye, Adliye, Eitim ve Bayndrlk Mdrlerini ve yksek subaylar ty^n edecekti 2137. Belli artlar altnda her dil, yani'Trke, Yunanca ve Bulgarca 2138, resm dil olarak kullanlabilecekti. Yunanca konuan, bir Bulgar ailesine mensup ve baba ile kardei tarafndan Kumanya ile skdan skya ilgisi olan Aleko Paa Vogoridis, Dou - Rumeli valiliine tyin olundu ve yanna, ileri Mdr olarak gene bir Osmanl Paas olan ar Bulgar soyundan Gavril Kristovi verildi. Bylece zerk Vi 2135 2136

Von Sax S. 455 - 456. Jireek, Frstentum Bulgarien, S. 338 vd. 2137 Engelhardt, S. 202 - 203. 2138 Ahalinin rk bakmndan birbirleriyle nisbetlert, ve 25 000 bakalar hakknda bak: Von Sax, S. 459, not 4.

1880 de 573 000 Bulgar, 174 000 Trk, 42 000 Rum

Sayfa

451

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Sayfa

452

lyetin g ve hi de gven altnda grlniiyen hayat balam oldu. ikinci bir konferans, 17 haziran 1880 de bizzat Trk bakentinde toplanarak Avrupa'daki btn Osmanl vilyetlerinin idar durumlarn gzden geirme iine balad. Bu konferans, sz geen vilyetlerde uygulanacak rejimi, eass ilkeler bakmndan mttehit bir plna gre dzene koydu: Eskisi gibi nahiye, kaza, liva ve vilyet tekilt olduu ekilde b rakld. Adliye tekilt da bu idar tekilta uygundu. ok gemeden Sait Paa, Ministere Public'i, sorgu mahkemelerini, noterlik ve mahkeme mfettiliklerini tekil ve bunlardan baka da yeni ceza ve hukuk mahkemeleri usul kanunlarn toplamak suretiyle adliye alannda byk hizmetler ifa etti 2139. Daha 22 kasm 1879 da Babli, damga resmini, ispirto ve ipek vergilerini ve eskiden kalma balklk "gmr" n alacakllarn emrine amade klmak suretiyle, devlet borlarna mahsup edilmek zere her yl 1350 000 Sterlin diyece-ini temin etti (bu borca Osmanl mparatorluundan ayrlarak bamszlklarn kazanm olan devletler itirak etmek istemiyorlard) . Tuz ve ttn Tekel idareleri ile Dou Rumeli ve Kbrs'tan gelecek vergi paralar da gene devlet borlarnn denmesine tahsis olundu. Bu gelirlerin idaresi iin kurulmu olan bir bankaclar birli i yerine 1881 yl sonlarna doru bir alacakllar sendikas tekil olundu. Osmanl Devleti, bu sendikada yalnz bir komiser bulundurabilecekti 2140. Geri eliler ve konsoloslar, bundan sonra da Osmanl Devletinin i ilerine karmaktan geri kalmyorlard; slhat tatbik ve, o kadar birbirinden farkl olmamakla beraber ok geri kalm bulunan cemiyeti deilse bile Devleti artk modernletirmek yolunda daima iyi niyetle hareket edilmekte olduunu gstermek zarureti vard. Fakat btn bunlara ramen Babli'nin ii nisbeten kolayd. nk emredercesi-ne bir tavr taknarak hi "durmadan tavsiyelerde bulunan, kontrol,eden ve kavga- karmak istiyen III. Napoleon'un, Bia-marck'n tbiri ile, "Okul retmeni" nin eski Avrupas, hakikatte bir ka yldanberi mevcut deildi. skiden olduu gibi hiolmazsa ana ilkelerde birbirine skdan skya bal bir Avrupa devletleri cephesi artk yaamyordu. Bunun yerine Trkler, yeni balamalar sistemi ile/ilk nce mparator Balamas, sonra l Balama ve en son olarak da 1890 dan sonra Rus - Fransz ittifak ile karlayorlard. te bu artlar iinde, melankolik grnd 2141 halde ok gemeden gerek anlamda bir
2139 2140 2141

Engelhardt II, S. 228 vd., 249 vd. Morawetz, S. 60 vd. Bak devam.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

2142 2143

Von Sut, S. 524 - 525. Bak ffene devam. Kars. Engelhardt n, S. 203 vd., 286, not 1; von Sax, S. 449-450.

Sayfa

453

devlet adam olduunu isbat eden II. Abdlhamit gibi mahir bir siyaset oyuncusu, Avrupa'nn ezici bir vesayetinden korunmak iin birok kaamak yollan bulmakta glk ekmiyordu. Fakat en nemli olan mesele bu deildi. Hatt Douya mahsus oyalama ve kandrma siyasetinin en byk ustas iin bile durumun ciddilii baka bir meselede kendini gsteriyordu: Bu, hl Osmanl mparatorluu iinde kalm olup ya bamszla kavumu bulunan kardeleriyle birlemek veyahut da hi olmazsa zerk bir mill varlk srmek istiyen baz halk ktlelerinde grlen ayaklanma temaylleri idi. Osmanl mparatorluunun 1878 den 1908 e kadar sren son otuz yllk tarihinde, devlet eklinde hi bir deiiklik, hi bir ekonomi veya kltr gelimesi grlmemektedir. Yalnz-Girit, genel olarak Yunan, Dou Rumeli, sonra Makedonya; genel olarak Bulgar ve Ermeni meseleleri, bu otuz yln tarihini doldurmaktadr. Bu olaylara, 1898 de Yemen'in ayaklanmas ve San'a'nn muhasaras ile bahyarak 2142 son yllarda ok iddetlenmi olan Arabistan'daki karklklar da ilve etmek lzungelir. Osmanl - Rus harbi srasnda Gazi unvann kazanm o-lan Ahmet Muhtar Paa, 1878 yl ekim aynda Girit meclisi ile Halepa uzlamasn imzalad. Bu anlamya gre Avrupa'nn muvafakati ile Babli tarafndan be yllk bir mddet iin tyin olunacak Girit Valisi, bir Hristiyan olabilecekti. Fakat bu valinin yardmcs, zarur olarak Mslmanlardan seilecekti. Blge bakanlar, her yerde halkn ounluuna gre Mslman veya Hristiyan olacakt. Rumlar, nahiye meclislerine ve mahkemelerine itirak edeceklerdi. Hristiyanlar, jandarma subaylna alnabileceklerdi. 80 yeden teekkl eden ve her yl en az 40 gn toplant halinde bulunmas gereken vilyet meclisinde bundan byle 49 Hristiyan temsilci bulunacakt. Resm lisan ve muamele dili olarak Rumca kabul olunuyordu. Bu meclise, te iki ounlukla ve Babli'nin muvafakati ile, mahall menfaatlerle ilgili olmak zere, statde, deiiklik yapmak hakk tannyordu. Yeni d zene konan vilyet gelirlerinin yansn memleket iinde harcamak ve rn toplanmasn nahiyelere brakmak gibi m-tad halini alm olan hkmlere, bu yeni vilyet yasasnda da rastlanmaktadr 2143. Fakat bu anlama ile, btn Yunanllar kurtarmak ama-ciyle 1869 da kurulmu olan yeni Hetairi veya Syllogoi Cemiyetinin faaliyetine ve yeni bir

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Sayfa

454

Dou Hellen Devletinin kurulmas iin sarfedilen gayretlere hi bir bakmdan sekte verilmi olmuyordu. Gerek gen Yunanistan Krallnda ve gerekse Osmanl Devleti iinde yaayan gen Rum nesilleri, bu amacn gerekletirilmesi iin yetitiriliyorlard: Bunlar, Rum milletinin "byk lk"y gerekletirmek iin herhalde gerekli olan asker meziyetlere sahip bulunduuna; Trk Devletinin hl yaamasnda, Hellen'lere nankrlk eden baz Avrupa devletlerinin ve hususiyle hr.in, yahut da korkak olan Atina'da i bamdaki devlet adamlarnn, belki de korkak y^ni Kralui kabahatli olduklarna tam bir inan besliyorlard. Epiros'a giden her ekiya, Girit kylarna si Rumlar karan her korsan gemisi, kendi hareketi ile kesin neticenin alnaca saati biraz daha yaklatrdna inanyordu. imdilik ateli yurtseverler kuzey snrnda alyorlard. Daha 1878 de Mslman Arnavutlar, nefret ettikleri Karadallarn antlama gereince Guzinye ve Plava blgelerine girmelerine kar koydular: Cakova kadsnn nderlii altnda toplanarak din iin savamya baladlar ve kendilerine kar gnderilen Abdullah ile Mehmet Ali Paalar, kutsal dvaya ihaneti sayarak ldrdler (eyll). Bosna'da Dervi Hac Loya ve Hersek'Le Mostar ahalisi de, vatanlarm Neme'lilere satm olan Padiahn gnderdii adamlara kar ayn ekilde savatrlar 2144. Bu olay, asker bakmdan zarur grlen Yenipazar'n Avusturyallar tarafndan igali neticesini dourdu. Buna ramen memurlar ile askerlerini Hersek'te bulundurmaa devam eden Babli, 21 nisan 1879 da imzalad bir antlama ile bu olup bittiyi tanmak zorunda kald. Bu antlamada Bosna ve He-sek'de Avusturyallarn durumu tesbit olunuyor ve igal mddeti hakknda hibir ey sylenmiyor, Halife ve hkmdar sfatiyle Padiahn haklarna iaret olunuyordu. Bunun zerine Arnavutlukda, Arnavutlarn haklarn korumak iin memlekette yayan her din ve mezhep mensublarnn itirak ettikleri bir "ittifak" (liga) vcude getirildi: Gerek Karadallara ve gerekse Yunanllara kar Arnavutlarn haklar korunacakt. Yunanllar, yeni snrlar ile Yanya yaknlarna kadar sokulmulard. Bu byk gehir, hatras Arnavut soydalarnda hl gayet canl bir ekilde yayan ve onlarda cretli bamszlk fikirleri uyandran Tepedelenli Ali Paann merkezi idi. imdi Yunanllar, hem Yanya'y, hem de Arta ve Prevese'yi ele geirebileceklerini umuyorlard. Kuzey Arnavutlukta harp, artk btn iddeti ile balamt. 18 nisan 1880 anlamas ile hazrlanan toprak mbadelesi tasarlarnn burada tatbikine
2144

Koetschet - GruaTin Aus Bosniens letzter TUrkenzelt adl e-serine gre von Su, S. 450 vd.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

2145 2146 2147

Snrn kesin olarak tesbiti i, ancak 1884 te yaplabilmitir. 1335 tc de Arnavutlar'la Karadaf Ular arasnda bir anlamazlk kt. Bak ayn eser, S. 613. Kars btn bunlar hakknda Gabriel Charmes, S. 5 Vd.

Sayfa

455

imkn bulunamamt. Babli de, burada yabanc hkimiyetine kar ayaklanan o zamana kadarki tebaalarna kar harekete gemek vazifesini Avrupa'nn zoru ile zerine alm olmakla beraber, bu ii cidd ve drst olarak baaracak durumda deildi: Karada'a, Berlin Antlamasnda tesbit olunan Arnavutluk topraklar yerine, bir Avrupa donanmasnn toplan altnda yalnz Dulcigno verildi. Fakat Karada, vaktiyle Zenta slav hkmdarlarnn oturmu bulunduklar bu sahil ehrini ancak kasm ay sonlarnda Dervi Paann yardm ile ve etin bir sava verdikten sonra igal edebildi 2145. Avusturya mstesna olmak zere dier Avrupa devletleri, Babli'yi uysal davranmaa zorlamak amac le, zmir'in rehin o-Iarak igal edilmesi gibi garip bir fikri bile ortaya atmaktan ekinmemilerdi. Ayn yln 21 eyllnde imzaladklar bir protokolda bu devletler, kendilerine menfaat temin edecek gayeler peinde komak niyetinde olmadklarn beyan et milerdi 2146. Avrupa devletleri, Trk-Yunan snr meselesini bir dzene koynya davet edilmi bulunuyorlard .Bu amala Berlin'de haziran aynda bir konferans topland. Franszlar, Gladstone'nn siyasetiyle de desteklenerek, Yunanistan iin elverili bir snr kabul ettirmee muvaffak oldular. Fakat Babli bunu tanmak istemedi. Osmanl hkmeti, yalnz Yanya ve Rum dmanl ile tannm Arumen'lerin merkezi olan Metzovo'yu deil, hatta Larissa'y bile kurtarabileceini mit ediyordu 2147. Babli, btn Tesalya ve Epi-ros'u muhafaza edebilmek iin Girit'i feda etmee hazr grnyordu. Fakat ngiltere buna msaade etmek istemiyordu. Nihayet 1881 martnda Trk diplomasisi, Yunanllara Lorissa, Vclo ve Arta'y vermee ve Preveze'yi yktrmya raz oldu. Avrupa devletleri, yeni snr hattn kabul etmesi iin nisan aynda Yunanistan'a cidd surette ihtarda bulundular. Bylece en nihayet 24 mays ve 2 temmuz anlamalar ile, Yunanllarn ftuhat plnlar yapacak kadar ileri gitmelerine elverili olan bu nazik mesele de hallediebildi. Ayn zamanda Arnavutlar da, Prizrend'in kendilerine verimesi ile susturuldular. Trk askerleri, 1883 e kadar Arnavutluk'ta kalmakta devam ettiler. 1882 de devletler, Arnavutluk iin de bir stat vcude getirmei dndler. Buna gre memleket be blgeye ayrlacakt; skdar'da oturacak valinin yanma dalk blgeler iin Bakaptan olarak bir paa

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

verilecek, her sene toplanacak umum bir meclis ile drd Mslman olmak zere 12 yeden mteekkil bir daim encmen kurulacak, kaza ve nahiyelere ef sfatiyle Kaptan veya Bayraktarlar gnderileceklerdi. Fakat Padiah, Mslman Arnavutlar her bakmdan desteklemek suretiyle bu tasarlarn gereklemesini nlemek yolunu bulmu ve imtiyazlarn koru mutu 2148. Anadolu paalklarnda, orduda, hatta Osmanl diplomasisinde Mslman Arnavutlarn temsilcileri bulunmakta idi. Herkesten phe eden, kendisinin takip edildii vehmi iinde kbuslu bir hayat yayan Osmanl hkmdarnn muhafz ktasn, Arnavutlar tekil ediyorlard 2149. 1898 de bir komisyon, ilk defa olarak okullar amak zere Arnavutlua gnderilen". Fakat bundan sonra da Arnavutlar, -detleri deimez, tamamiyle eski Osmanl tipleri olarak, bsbtn hakir ve hi deimemi, hatta gerilemi 2150 bir memleketin patriyankal ahalisi olarak, hususiyle Karada ve Srbistan'a kar bar bozucu bir unsur olarak, kalmakta devam ettiler 2151. 1860 a doru Antivari, ancak 250 kadar binas bulunan perian bir kyd 2152 ve yalnz yaknndaki Varota braklm ve unutulmu 4000 insan yayordu. Dra (Durazzo) daki evlerin says ise, 200 amyordu 2153. Kroya atosu, 1832 de yklmt 2154. 1880 tarihlerine doru Alessio Piskoposluu blgesi iinde oturan ahaliden ancak 50 kii yazj biliyor ve 10 kii yalnz imzasn atabiliyordu 2155. Halbuki 1872 denberi skdar paas, bir Arnavut dili yazsn meydana getirmekle megul olmak zorunda bulunuyordu 2156. Bir "Prink" in idaresinde oian Mirdit'ler, yalnz silhl bir kta gndermek hakkn muhafaza ettiler 2157. Her tarafta kanunlar, Leks Dukain tarafndan murakabe ediliyordu 2158. Trklerin gen "Prink" Bib Doda'ya bir Trk maviri vermek iin yaptklar teebbste de muvaffak olunamad. Ayn ekilde 1855 de Mirdit'leri nizamiye askeri olarak kullanmak ve dierlerinin elinden silhlan almak teebbs de baarszlkla neticelendi.
Kars. Hecquard, S. XVI: "La Porte, avec autant de sagesse que d'6quite, a reapeete" gnralement les droits de ces populations, qul ne lui causent aucun embarras et qui, en accopmlissant fidelemeni leurs obligations, ont t souvent pour la Turquie des auxiliaires utiles et de'voue's". 2149 Kars. etrafl olarak von Sax ve Fransz projesi iin Engel-hardt, II, S. 252 - 255. 2150 Kars. alriu eser, S. 273. 2151 Von Sax, S. 525. 2152 Hecquard, S. 34; Poujoulat Chritiena et Turca, Parts 1859, 8. 160 vd.; Dr. Joseph Mller. 2153 Hecquard, S. 263. 2154 Ayn eser, S. 254 - 255. 2155 Dumont, S. 271. 2156 Ayn eser, S. 280 - 281. Kars. ayn zamanda B^rard, La Tur-quie et l'hellenisme contemporain, S. 17 - 18. Kars. gene " Arnavutluk" hakknda Chames'in isabetli szleri, S. 18 - 19. 2157 Hecquard, S .10, 216 vd. 2158 Ayn eser, S. 229.
2148

Sayfa

456

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Sonradan Bib Doda Tugenerallie ykseltildi ve Padiahtan nian ald 2159. islav bahvanlarnn oturduklar Spitza blgesi, gerek anlamda bir zerlikten faydalanyordu 2160. imdi Rum Patrikhanesi i!e Babli arasnda bir anlamazlk patlak verdi. Adliye Nazn Ahmet Cevdet, patriin elinden, piskoposlarn: tevkif ve aile ile ahlak meselelere ait btn anlamazlklarda hkm vermek hakkn almak istiyordu. Ayn zamanda Trk hkmeti, Hum okullar zerinde de bir kontrol kurmak niyetinde idi. Bu okullarn hepsi Patriklie bal bulunuyordu ve buralarda rencilere Osmanl Devletinin kabul edemiyecei lkler alanyordu. Patrik, eski imtiyazlar ve modern amalan iin Rusya'da bile bir destek bulamad. Fakat kaza hakkn 1884 anlamas ile kurtarmya muvaffak oldu 2161. Biraz daha sonra Patrik Dionysios, eski haklarnn szde inendiini ileri srerek, bt kiliseleri kapatt. Bunun zerine Babli, her eit zorlama vastalarn sonuna kadar kullandktan sonra uysallk gsterdi 2162. Fakat te yandan Dou - Rumelinin mparatorluktan koparlmas, yeni anlamazlklara yol at. Bu arada Tunus, 12 mays 1881 de Franszlara boyun emiti. Franszlar, Day'-ya srf mazinin bir hatras olmaktan daha fazla bir yer veriyorlard. 1882 de de Msr, ingiliz ktalarnn skenderiye'ye karlmalar ve bunlarn, Padiah adna hareket ettiini ileri sren mill nder Arabi Paann si kuvvetlerini yenmeleri ile, mparatorluktan fiilen ayrlmt 2163. Dou-Rumeli-nin ise Bulgar Prenslii ile birletirilmesi iin 1880 den beri Gney-Bulgaristan komiteleri tarafndan allyordu ve nihayet bu i gerekletirildi. Bu yeni "olup bitti", 18 eyll 1885 de vak oldu. Babli, bu vilyete kar ok itimatszlk gstermiti: Vilyetin btelerini ok kere kabul etmemi ve Bulgaristan'la yapt ticaret antlamasn protesto etmiti. Fakat btn bunlar, a-yakta tutulmas aslnda imknsz olan bir durumun tabi bir ekilde zlmesine engel olamad. Tersine olarak Babli'nin gsterdii bu glkler, daha ziyade aksi tesir yapm ve kesin sonu
Ayn eser, S- 242 vd. 1837 de kan gtme ilga olundu; ayn eser, S. 371 - 372. Ayn eser, S. 39 - 40. 2161 Von Sax, S. 481 - 483. 2162 Ayn eser, S. 500 - 502. 2163 1884 Londra konferans yalnz Msr maliyesi zerinde grmelerde bulundu ve Babli'nin ayn ylin hazirannda yapt protestodan da bir gey kman. Fakat 24 ekim 1885 te bir antlama imza edildi. Buna gre Babali, Msr'a bir komiser gnderecekti. 1887 de tn -giltere, Msr' bir ka yl inde boaltacan vadetti; fakat Rusya ve Fransa'nn tlerine uyan Babali, kendisine teklif olunan antlamay kabul etmedi; S. 496 - 497. 1899 da ngiltere ile Fransa, Trablus ardlkesini aralarnda paylatlar; ayn eser, S. 526.
2159 2160

Sayfa

457

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Sayfa

458

saatinin yaklamasna sebep olmutu. Mslmanlarla meskn olan dalk blgenin, yni 22 nahiyeden teekkl eden Pomak Cumhuriyetinin inat davran da meselenin patlak vermesine yardm etti. Dou - Rumeli'nin ikinci valisi Gavril Paa 2164, dorudan doruya snf berisine gn-derildi. Vilyetin 5000 e yakn sayda Fransz usulne gre tekiltlandrlm ve Rus dilinde komuta edilen mill 'kuvveti, bir Alman olan komutanlar Strecker'in Paa unvann Reit Paa tamasna ramen, bu byk olay alkla karlad. Snr boyundaki Trk garnizonlar hi bir hareket gstermediler. Bu gibi hallerde valinin emri ile nizamiye askerinin toplanabilmesi hakkndan faydalanlmad. 1880 de arienin yeeni olarak ilk Bulgaristan Prensliine seilmi olan Alexander vo Battenberg, 20 eyll 1885 de Dou Rumeli'nin bakentine trenle girdi 2165. Berlin Bar Antlamasnda yaplan bu ekildeki deiiklik, ayn muahedeyi daha ileriki bir zamanda kendi menfaatlerine uygun bir ekilde bizzat deitirmek" niyetinde olan Rusya'y kzdrd. Bu karklk, ingiltere'de Dou - Rumeli'nin yeni efendisine byk bir sempati salad. Avusturya ise kskanan Srplar Bulgaristan'a kar bir harbe kkrtt. Srplar, Vidin'e girebileceklerini sanyorlard. Fakat ksa bir zaman nce kral unvann alm olan Srp hkmdar Milan, Bulgaristanm bakenti Sofya zerine yrrken Slivitza'da byk bir yenilgiye urad (17 - 19 kasm). Bunun zerine Avusturya, komusu olan malp Srbistan himaye etti ve 9 mart 1886 da Bkre Bar imzaland. Bablinin de bir temsilcisinin hazr bulunduu bu antlama ile, mevcut snrlarda hi bir deiiklik yaplmad. Bu olaylar cereyan ederken Babli, byk bir tehlike ile karlaan vasal Bulgaristan devletine kar hi beklenmedik bir ekilde iyi niyetler beslediini aklamt. Osmanl hkmeti, Bulgaristan'la Avrupa'da tedafi bir antlama im-zalamya hazr olduunu bildirmiti. Sadrzam Kmil ve Hariciye Nazr Sait Paalar, Bulgaristan Prensini Dou - Rumeli Valisi olarak tanmay ve be yl sonra da bu mevkiini yenilemeyi teklif eden Rus isteini kabul etmekte hi bir tereddt gstermediler. Kmil Paa, Dou - Rumelinin statsn gzden geirmiye ve memlekette garnizonlar bulundurmak hakkndan vaz gemiye, bunlara karlk Pomaklann oturdu -u blgeyi Osmanl imparatorluuna katmya raz grnyordu. 5 nisan 1886 da stanbul'daki eliler de bu pln tasvp etmilerdi. Gerekten de Sofya'da
2164 2165

8 mays 1884 ten beri. Jlreek, 3. 347 vd.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Von Sax, S. 494 vd., 502 - 503; Leonofi, Documents secrets de la polique ruaae en Orient, 1881 - 1890; Berlin 1893. 2167 Von 3ax, S. 495 - 496.
2166

Sayfa

459

Gney - Bulgaristan'n yeniden tekiltlanmas iin mzakerelere balanmt. Fakat tam bu srada Prens Alexander, szde ok fazla tvizlerde bulunmu olmas dolaysiyle, askeri bir ayaklanma sonunda tahtndan indirildi (20 austos 1886). Babli, ne Prens Alexander'n yeniden iktidar mevkiine dnmesi ve sonra da arn gayet sert bir telgraf zerine Prenslikten istifa etmesine kadar geen zamandan, ne de devletler tarafndan uzun zaman tannmyas Koburg Prensi Ferdinand'in ikinci Bulgar Prensliine seilmesine kadar geen mddet zarfndaki kanklklardan faydalanm ve ken dine menfaatler salamak gayesi peinde komantr. Halbuki Fransa ve Almanya'nn muvafakati ile gayrimer Prense kar General Ernroth' komiser olarak gndermek istiyen Rusya, Bulgaristan'da cereyan eden hdiseler karsnda sadece Prens Ferdinad'a memleketten kmasn rica et mekle iktifa eden Babli'ye, frsattan faydalanmay tavsiye ediyordu 2166. Fakat Osmanl hkmeti, buna yanamyarak yeni Prensi azletmedii gibi bir Avrupa konferansnn toplanmasn da istemedi. Hatt eskiden Osmanl Devletine ait zerk bir vilyet olan Dou-Rumeli'nin Bulgaristan'la tama-miyle birlemesini ve Dou - Rumeli vergilerinin gnderilmemesini protesto bile etmedi. Rusya'I Nabukof'un istanbul'dum gelen suikastlar Burgaz'da grlnce bunlar bar bozucular saylarak hkm giydiler 2167. Padiahn haklarna her hangi bir ekilde mdahale edilmesine kar byk bir cesaret ve inatlkla mcadele etmi olan Ali ve Fuat Pasajlar devri artk bir daha geri dnmiyecek ekilde gemiti. banda bulunan Osmanl ricali, en sonunda devletler tarafndan da tannm olan Prens Ferdinand'n stanbul'a gelerek tbilik grevini yapmasndan ve ona Mir rtbesi vermesinden tamamiyle memnun grnyorlard. Fakat Babli'nin uysall sayesinde nisbeten kolayca halledilebilen Bulgar meselesi, Bat - Makedonya'da gittike byyen bir tehdit eklinde kendini gsterdi. Eer Kaptan Petko'nun ete hareketleri (1860) bir tarafa braklacak olursa Makedonya meselesi, evvelemirde beklendii gibi, bir kilise meselesi idi. 1870 de kurulan Bulgar Eksalkl, yalnz o zamanki Tuna vilyetine, yani Bulgaristan'a deil, fakat ayn zamanda Trkiye'de yayan ve din - siyas bir millet olarak yeni doan btn Bulgar milleti yelerine amildi. Bu

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Sayfa

460

sebepledir ki Eksarkln merkezi istanbul yaplmt. Bylece Makedonya ve Trakya'daki Bulgar rkdalar iin piskoposluklarn kurulmas, tabi olarak Eksarkn ilk isteini tekil ediyordu. Bu piskoposluklar iin Ohri, skb ve Veles seildi. Fakat Bulgar ayaklanmas ve bunu takib eden Trk -Rus Harbi, yeni bir Bulgar Devletinin kurulmas ve bu devletle Dou - Rumeli'nin istekleri, Makedonya'da kilise tekilt iinin ilerlemesini uzun bir zaman iin durdurmutu. Osmanl Rus Harbi srasnda Bulgar Eksark An-tihmos, Asya'ya srgn edilmiti. O zamana kadar kurulmu olan piskoposluklar da hemen ilga olunmutu. Antlama gereince Edirne, Selanik ve Manastr'-da tekil olunan ve yalnz iki Bulgar temsilcisinin itirak ettirildii slhat komisyonlarnn Avrupa vilyetleri (bu vilyetler mmkn olduu kadar\ milliyetler gze alnarak sancaklara ayrlyorlard) iin hazrlam olduklar tekilt nizamnameleri kfi ve hususciyle hi pratik deildi. Hkmet, muhakkak ki haksz olmyarak artk dman saylan Bulgar halkna kar, bazan sert hareket ediyordu. Kafkasya'I erkeslerle Bulgaristan ve Tesalya'dan gelen baka slm kolonistleri, malp edilen islmln cn almak iin ellerinden geleni yapyorlard. 1878 sonbaharnda yukar Mesta ve Struma vadilerinde bir ayaklanma kt ve bu, kesif ktlelerin Bulga ristan'a g etmeleri sonucunu verdi. 1879 da buraya gnderilen bir ngiliz aratrma komisyonu, Wilson ile Trotter, durumda hibir deiiklik yapamad 2168. kinci Bulgar Eksark Joseph, ancak 17 aralk 1883 de kendi mevkiini tantmaa muvaffak oldu. Kendisine yalnz Trakya ve Makedonya, blgelerine mahsus olmak zere bir okul tekilt kurmak msaadesi verildi. Fakat, nihayet gerekleen Dou - Rumelinin Bulgaristan'la birlemesi, Prens Alexander'in Bulgaristan'dan uzaklatrlmas ve ardasnn tannmamas gibi sebepler dolaysiyle, yukarda ad geren ehre Bulgar piskoposlarnn tayinini kabul ettiremedi. Piskopos Theodor'n baarszlkla sona eren skp seyahatinden sonra 1890 temmuzunda Bulgar Nazr Strcnski, bir nota gndererek Babliyi "kendi vastalarn kullanmakla" tehdit etti 2169. Fakat 1891 ylnda Bulgar Eksalklnm kilise ve kltr ilerindeki haklar tannd. Nisan 1894 te karlan bir tezkere ile de Bulgar
2168

Voinov, S. 15 vd.; Weigand, Die Nationaltendenzen der Mazedonien. 2169 Brard, S. 199 - 200.

bal-kanischen Nattonalitaeten 1898; Oopevi,

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Ayn eser, S. 296 vd Coup - d'oeil sur l'activite" de l'exarchat bulgare de 1377-1902, par Th. M. et B.t Leipzig 1902 (ben bu eserden faydalanmak imknn bulamadm). 2172 Voinov, S. 28 29.
2170 2171

Sayfa

461

retmenleri, milliyetlerin ayrlk faaliyetlerine kar kurulmu olan okul komisyonlarnn vesayetinden kurtuldular. Bulgaristan Bavekili Stambulof, austos 1890 ve 8 temmuz 1891 tarihlerinde Ohri ile skp'e yeni Bulgar piskoposlarnn tyin edilmesini kabu lettirmee muvaffak ol du 2170. Fakat imdi Srbistan, Makedonya Islavlannn halis kendi rkdalar olduklarn kefetmiti. ok gemeden de Rum aslndan Firmilian, Srp Metropolidi olarak skp'te yerleti. 1897 de Bulgaristan Prensi, be yeni Bulgar Pisko posluunun kurulmas tezini istanbul'da mdafaa etti ve gerekten de bunlardan n kabul ettirdi. Bunlar, Manastra, Dibra ve Strumitza Piskoposluklardr 2171. O vakit 2 000 kilise ve manastr ile 1200 000 dinda, Bulgar Eksarklna tbi bulunuyordu. 1900 tarihinde Eksarkn nezareti altnda bulunan 868 okulda kz ve erkek olmak zere 47 000 den fazla renci okuyordu 2172. 1885 den, ve bir bakmdan da 1890 dan beri Selanik'te bir kz ve bir erkek lisesi, Manastr'da bir "klsik" lise (gymnasium), Edirne'de "Feter Beron" erkek lisesi ve stanbul'da bir seminer vard. skp'te de retmen yetitiren iki pedegoji messesesi (retmen okulu) bulunmakta idi. Fakat, ok rabet gren ve iyi organize edilmi olan bu okullar sayesinde daha iyi bir istikbal beklenecei yerde, bir takm sabrsz unsurlar, etecilik faaliyetiyle, katlandklar zdraba Avrupa'nn dikkatini ekmiye urayorlard. Bu yzden intikam anarisini zavall Bulgar halknn iine sokuyorlar, sonra da h ve enini gklere ykselen bu adaletsizliin nne gemeleri iin Hristiyan hkmetlerine ikyetnameler gndermee alyorlard. Sz geen bu eteler; marur, zengin, 500 yldan beri kltr stnl ve kilise mutlakyeti ile istinas peyda etmi olan Rumlara ve karde Srplara, hatt Apustol Margarit'in maharetli almalar sayesinde milliyetilik duygusunu elde etmi olan Arumen'lere hcum ediyorlard. Bylece her baharn gelii ile "herkesin herkese kar harbi" balyor ve bunu nlemek iin hi bir Trk memurunun veya Avrupal insanlk dostunun gc kfi gemliyordu. ok gemeden ayn derecede gayri insan hareketlerde bulunmaktan kanmyan Rum etelerine de, Yunan ordusuna mensup kyafet deitirmi, hatt niformalarn tamakta hi de mahzur grnmiyen subaylar komuta ediyorlard. Srplarn da kendi mill

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Sayfa

462

mcahitleri ve mill kurbanlar vard. Trklere gelince, bunlarn memurluklarda ve mahall meclislerde bir Bulgarin bulunmasna tahamml edemediklerine hayret etmemek lzmdr. Hkim unsur olan Trklerin intikamlar, ayn zamanda piskoposlara ve Bulgar okullarna da tevecch ediyordu. Bulgar gazetelerinden yalnz Patrikliin ve Protestan propagandasnn organlar olanlar kyordu. Bulgar dini cemaatlerinin temsilcileri olan "millet baslar", genel olarak tannmyordu. Aktan aa ihtillci bir millet olan Bulgarlara kar yaplan muamele, 1859 dan nce talya'nn Avusturyallar tarafndan igal edilmi olan ksmlarndaki halka ve bu gne kadar Macaristan'da yas-yan Rumenlere yaplan muameleden daha iyi deildi; fakat muhakkak ki -arka mahsus zulm yapma temayl bir tarafa braklrsa- daha fena da deildi. Osmanllarn mutlak idaresine kar ilk muhasamat, 1902/03 de patlak vermi ve bu tyler rpertici br ekde cezalarn tatbikine yol amtr 2173. Bulgarlarn 215 ky yaklmtr. Bu srada Bulgarlar, 25 000 kurban vermi olduklarn yazmaktan ekinmemilerdir 2174. 1902 yl sonunda Fransz Dileri Nazr Delcasse'nin teklifi zerine mttefik Fransz ve Rus hkmetleri, Fransa'nn Selanik konsolosu Steeg'in slhat programn desteklemek hususunda birbirleriyle anlatlar. Bu defa bahis konusu olan ey; mill imtiyazlar, bir byk Bulgaristan'm, byk Srbistan'n veya byk Yunanistan'n tekili deil; fakat keyf vergi alnmak, Arnavut jandarmalarnn iddetli hareketleri, Bulgar veya Yunan Makedonya's zerkliinin mcahitlerine kar Mslman iftlik sahiplerinin despota durum lan yznden felkete uram olan zavall kyllere yardm etmek meselesi idi. Bu memleketlerde Trk hkimiyeti muhafaza edilecek ve hatt ciddi, samimi ve Avrupa'nn kontrol altnda tatbik edilecek slhat ile kuvvetlendirilecekti. Tpk Lbnan'da olduu gibi buralarda da devletler tarafndan tasvib edilecek birer vali, her vilyet iin zel bir bte ve Avrupa'l kontrolrler, bu ii geni lde kolaylatracaklard 2175. ok gemeden, daha ayn yln 30 kasmnda Babli, iki komisyon tekil etmiti. Bunlardan biri stanbul'da, tekisi de Makedonya'da bulunuyordu. Ayn komisyonlar, asntda bulunan meselelerle megul olacakt. Btn vilyetin valiliine de Hseyin Hilmi Paa tyin olundu.
2173 2174 2175

Bu mesele hakknda etrafl bilgi bak: ayn eser,, S. 112 vd. Ayn eser, S. 127. Ayn eser, a 134.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Ayn eser, S. 13T - 142. Tenkidi bak: Berard, Pro Macedonia, Paris 1904, S. 30 vd., 56 vd. 2178 Voinov, S. 201 - 202. 2179 "Turca et Grecs contre Bulgares ert Macdonie, pretaee de L. Leger", Paris 1904.
2176 2177

Sayfa

463

karlan yeni bir irade ile devletin btn paralarna amil olmak zere valilerin yanna Bayndrlk, Tarm, Eitim ve Siyaset ileri iin birer Mdr veriliyordu. Hristiyanlar da jandarma olabileceklerdi. Mahkeme yeleri, Adliye Nazr tarafndan tyin olunacakt. Valilerin raporlar, zel bir komisyona gelecekti. radenin ihtiva ettii teki hkmler, eski slhat tedbirlerinin ve memurlarn namuslu ve alkan olacaklar vaidinin tekrarndan baka bir ey deildi 2176. Fakat bu arada Rus temsilcisi Snoviyef ile Avusturya temsilcisi Baron Calice, baka bir tasar hazrlamlard. Ayn tasar, teki devletler tarafndan da kabul olundu. Buna gre yl sre ile tyin olunacak ve ancak Avrupa devletlerinin muvafakati ile iten karlabilecek olan vali, hukukan hemen hemen zerk bir idarenin banda bulunacakt. Yeni jandarma, Bat memleketlerinden getirilecek subaylar tarafndan tekil olunacak ve yetitirilecekti. Steeg'in Makedonya iin hazrlam olduu bte, aynen kalacakt, rler, artk mltezimler tarafndan toplanmyacak, fakat her cemaat bu ii bizzat kendisi yapacakt 2177. 25 ubat 1903 te Trk Hariciye Nazr, bu tasary kabul edeceini beyan etti. Bir irade ile de bunun Padiah tarafndan daha nce btn Avrupa vilyetleri iin alnm olan tedbirleri tamamlyan bir belge olduu teyit edildi. Fakat memnun olmyanlarn istedikleri ey bu deildi. O-nun iin bu iradeye; Selanik'te dinamitle suikastlar yaplmakla, Edirne ve Manastr'da ayaklanmalarla ve Bulgaristan'da Petrof kabinesinin Babliye kar sert ve tahrik edici bir beyanat ile cevap verildi. Austos aynda yaplan bu beyannamede "Avrupa Trkiye'sindeki vilyetlerde yayan Bulgarlara" Trkler ve Yunanllar tarafndan yaplan fena muameleler saylyordu 2178. Bulgaristan, bu olaylara seyirci kala-myacam devletlere bildirdi. te yandan Trk idarecileri, mtad olduu gibi soygun ve katil hareketlerinden geri durmuyorlard 2179. Avrupa devletleri srf Balkanlarda karklk ve anlamazlklarn nne gemek amac ile bu tehditlere tvizlerde bulunmak zfn gsterdiler. Rus ar ile Avusturya imparatoru, Murzusteg'de buluarak (eyll) "kontrol ve nezaret iin uygun bir tarz" tesbit olundu ve bu, 22 ekim 1903 de son eklini ald: Buna gre Rusya ve Avusturya Dev letlerinin gnderecekleri "zel ve sivil ajanlar", sekreter ve tercmanlar ile

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

464
Sayfa

birlikte, genel valinin yamnda yer alacaklar ve bunlar hem genel valiye mavirlik edecekler, hem de Makdonya'da olup bitenler hakknda elilere bilgi vereceklerdi. O zamana kadar jandarma tekiltnn banda bulunan sve'li ve italyan retmenler yerine Avrupa'h bir general gnderilecek ve bu generalin maiyetine baka subaylar da verilecekti. "Ayr ayr milliyetleri daha dzenli bir ekilde guruplandrmak iin" 2180 vilyetin idare bakmndan blmlere ayrlmas ve "idar ve adl messeselerin islh edilmesi" ileri, daha sonraki bir zamanda yaplacak ve bu esnada Hristiyan unsurunun temsili ilkesi ve gittike oalan zerklik daima gznnde bulundurulacakt. Karklk srasnda siyas sular ve cinayetler iin, yars Hristiyanlardan teekkl edecek olan "karma komisyonlar" tyin olunacakt. Trk h-hmeti, bir yl mddetle kendilerinden vergi alnmyacak olan kam ve harap olmu ailelere yardm edecek ve kiliselerle o-kullar onaracakt. Rediflerle babozuklar datlacaklard. Bu slhat, Edirne vilyetine mil deildi. Grnte tekine dayanmakla beraber bu tasar, aslnda yeni bir rejim di 2181. Bulgar ihtillcilerinin nderi Sarafof'n 1907 yl sonunda lmnden sonra ve ihtill hareketinin elebalar arasnda kan i anlamazlklar zerine Babli'nin ii olduka kolaylat. 1908 yl banda ngiltere, valinin Avrupa devletlerinin deneti altnda bulundurulmasn teklif etti. Nihayet nisan iinde Rus tasarsnn kabul edilmesi zerinde bir anlamya varld. Bu tasarya gfcre yabanc jandarma ile yabanc memurlar Babli'nin hizmetine gireceklerdi. Bylece Makedonya jandarmasnn ikinci komutam olan talyan Robilant, bir Osmanl General oldu. Ayn zamanda Avusturyallar Makedonya demiryollar iin Ruslarla mcadele ediyorlard. Kuzey - Gney, yani Mitrovitza- Selanik Avusturyallarn; Dou - Bat, yani Ni - Adria ise Ruslarn olacakt. O vakitler Noel Buxton, hl devam etmekte olan etecilik faaliyetinin sebeplerini yerinde incelemek ve anlamak ama.ciyle Balkan Yarmadasnda seyahat ediyordu, ingiltere Kiral Edward'n Reval'da ar ile bulumasndan sonra nihayet silerin yok edilmeleri iin Hilmi Paa'mn komutasnda 10 000 kiilik bir kta tekil olundu. Fakat bu kuvvet, baka bir ite; Abdl-hamit mutlakyetinin ve eski rejimin ortadan kaldrlmas i-inde kullanld 2182.
"En vue d'un groupement plua rgulier dea differentes nationalea". Kar. Vctor Be"rard*in isabetli szleri, La Turqule et l'helle-nisme, Paris, 1893. 2182 Kars. Brallsford, Macedonia, London 1906 (ben bu eserden faydalanamadm); Arthur D. Howden Smith, Fighting the Trk in the Balkana, 1908
2180 2181

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

2183

Von Sax, S. 493.

Sayfa

465

ki Bulgaristanm birletirilmesinden sonra Yunanistan ile Osmanl imparatorluu iinde yayan Rumlar-Makedon-ya'nn istikbalde Bulgarlatrlacandan korkarak-, Balkanlarn muvazenesi iin gerekli olan tazminatn kendilerine verilmesini istediler. Girit, Hellen vatan ile birlemek talebinde bulunmutu. Fakat 1886 da Avrupa devletlerinin donanmas Suda liman nne geldi. Atina hkmetine rahat durmas ihtar olundu. Buna ramen Kral Yorgi'nin askerleri, devletler tarafndan tesbit edilmi olan Osmanl - Yunan snrm getiler. Fransa, gene an'aneye sadk kalarak, Yunanllarn faaliyetine mzahir davranmak istedi. Fakat Almanya, Balkan meselesinin kurcalanmasna kesin surette aleyhtard. Bylece, tpk 1853 te yapld gibi, Pire uman abluka edildi. Fakat Yunan askeri, ancak hakir grd Trkler tarafndan Kutra'da ar bir yenilgiye uratldktan sonra, geri ekildi. 1888 de Girit'te yeni ayaklanmalar her taraf kasp kavuruyordu. Mslmanlarla Hristiyanlar birbirlerine merhamet etmiyorlard. Her iki taraf da kendilerinin sebep olduklar karklklardan ikyeti idi. Yunanistan austosta Avrupa'nn ie mdahale etmesini istedi ve aksi takdirde bizzat harekete gemekle tehdit etti. Fakat Atina hkmetine bu ie karmamas tavsiye olundu. Lehistan'h Sartinski'nin yerine enerjik akir Paa Girit Valiliine gnderildi. Gerekten de akir Paa, skn ve asayii iade etmiye muvaffak oldu 2183. 26 ekimde karlan bir af ferman, ancak aralk aynda iln olundu. Bu fermana gre Girit Valiliine zaman tahdidi konmadan bir Mslmamn tayini caizdi. Fakat yannda bir Hristiyan muavinin bulunmam artt. Vilyet meclisindeki temsilcilerin says azaltlyor ve bu meclis valinin maiyetine veriliyordu. Meclisin yetkilerini gene vali tyin edebilecekti. Vergilerin yars ve gmrk gelirlerinin tamam devlet hazinesine gnderilecek ve adada btn mparatorluk memleketlerinden toplanacak bir jandarma kuvveti bulundurulacakt. Gerekten de vilyet meclisi, Vali Mahmud Cellettin Pasa tarafndan birka yl toplantya arlmad. Anca 1895 te Avrupa devletlerinin srar zerine Girit'e bir Hristiyan vali gnderildi. Fakat yeni vali Karatheodori Paaya kar yalnz adann Mslman ahalisi deil, ayn zamanda Girit'teki milis kuvvetleri komutan Emin Paa ve jandarma ktalar da a -yaklandlar. Bunun zerine yine ertesi yl Turhan Paa adnda bir Trk Girit Valiliine gnderildi. Bu valinin zamannda Hristiyanlar, kylerde ve ehirlerde Mslmanlara

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Sayfa

466

kar savatlar. Bu savalarn sebebi, Avrupa devletleri tarafndan, gnderilen gemilerin Girit nlerinde grnmesi olmutu. hretleri ile tannan Sphakia'hlarn dalarnda imdi Rum sileri yerlemilerdi. ok gemeden Yunan etecileri de bunlarn yardmna kotular. imdi Avrupa devletleri, Rusya'nn teklifi ile Haleppa uzlamasnn yeniden yrrle konmasn istediler. Gerekten de eski Sisam Beyi Bulgar aslndan Yorgi Berpvi, 1896 hazirannda Girit Valiliine tyin olunarak aday Haleppa Anlamas esaslarna gre idare etmekle grevlendirildi. Fakat Rumlar, imdi gerek anlamda bir zerklik istiyorlard. Dalarda da ayaklanma devam ediyordu. Eliler, yalnz adliyenin daha iyi ilemesini ve jandarmann slhn dnyorlard. Bu jandarma, tpk eskiden Ermeni tasarsnda olduu gibi, yabanclardan tekil olunacakt. Babli bu teklifleri reddedemedi ve hatt Kanea'daki konsoloslarn slhatn uygulanmasna nezaret etmelerine de msaade etti. Fakat Mslmanlar, iddetli protestolarda bulundular. Adam ldrme sahneleri de eksik olmad. Bunun zerine Zihni Paay, olaanst komiser olarak Girit'e gndermek zarureti hasl oldu. 1897 yl banda Hristiyanlar, Kanea'da konsoloslarn gzleri nnde paraland 2184 ve ehir tee verildi. Hemen drt Yunan gemisi, taraln olu Yorgi'nin komutasnda olarak, 10 ubatta Yunahistanla birletiini iln etmi olan Gi-rit'e yolland. Adada yeni Yunan hkimiyetini kuracak olan az saydaki asker kuvvetinin banda albay Vassos bulunuyordu. Eski mbalaal mitler yine uyanm ve "byk lk" imkn lemi iine girmi gibi grnyordu. Fakat Avrupa, baka trl dnyor, adann zerkliini kabul ettirmek istiyordu. Yunan kuvvetlerine kar, eski usule uyularak, abluka ile harekete geildi. Byk Umanlara, daha ubat iinde Avrupal garnizonlar yerletirildi. Hususiyle Franszlar 2185 tarafndan alnan enerjik tedbirler sayesinde, binlerce Trk askeri ile zavall Mslman halk vahice ldrlmekten kurtuldular. Yunan askerleri, mays sonunda aday terketti ve temmuzda Cevdet Bey, Osmanl kuvvetlerinin komutan olarak Girit'e kt. Fakat yeni takviye kuvvetlerinin getirilmesi ve hatt Trk donanmasnn aday ziyaret etmesi, sk bir surette ve baar ile yasak edildi. te aslnda bu sebepledir ki Trk - Yunan harbi, Epiros'a intikal etti.
Berard, Pro Macedonia, S, 109 vd. Berard, kayplarn say -pn 5 6000 nsan olarak tahmin etmektedir; S. 112, 2185 Ayn yer.
2184

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Bat mukaddemat daha 18 eyllde yaplmt; von Sax, S. 520. Ayn eser, S. 522. Rus elisi Muraviyef, Karada Prensi Nikt -ta'nn amcasn da teklif etmiti; Bancard, S. 528 - 529.
2186 2187

Sayfa

467

Macera peinde koan Garibaldi'cilerin de itirak ettikleri Yunan etelerinin snr gemesi zerine Babli, 18 nisanda Yunanistan'a harp iln etti. Bir yandan Yunanllarn Pre-veze, Yanya ve Meluna geidi zerine yaptklar hcumlar ba anszlkla sona ererken te yandan Osmanl ordular Bakomutan Ethem Paa, nisan sonunda Larissa'ya doru ilerliyordu. Trk ordusu 1885 - 87 de Golz ve biraz sonra buna katlan Grumbkof Paalar tarafndan hazrlanan yeni bir tekilt kanununa gre tensik ve slh edilmiti. Bu ordu, bizzat Selanik'e gelmi bulunan Pilevne kahraman Osman Paann 1877 deki ordusuna lyk olduunu bir kere daha gsterdi. Larissa (25 nisan) ve Velestinos'dan sonra Pbarsala (5-6 mays) ve Volo, hemen hemen mukavemete rastla-makszn Trkler tarafndan-igal olundu. Smolenski'nin komutasndaki Yunanllarn ric'ati, Domeke (17 mays) de aa-ahk bir ka halinde tecelli etti. Epiros'ta Ahmet Hfz Paa, kendisine kar ilerliyen Yunan kuvvetlerini Arta yakn larnda (mays ortas) geri att. Bu olaylar zerine Rus mparatoru, araclk yapmiya hazr olduunu bildirdi. Fakat Avrupa, bir ay bile gemeden, Yunanistan'n Girit zerinde btn iddialarndan vaz gemesinden sonra araya girdi. 4 a -ralkta yaplan stanbul Antlamas ile 2186, Trklerin istedikleri ekilde 1881 snrlar tesbit olunmad. Fakat Yunanistan drt milyon Trk liras tazminat vermee zorland ki bu Yunanistan zerinde Avrupa'nn mal kontrol sonucunu do urmutur. Almanya ile Avusturya'nn itirazlarna ramen malp Yunanllar, Yunan Prensi Yorgi'nin Girit valiliine tyin edilmesi suretiyle mkfatlandrldlar. Almanya ile Avusturya, svireli Droz'u, Babli ise Karatheodori Paay 2187 Girit valiliine aday olarak ileri srmlerdi. Buna ramen Rus - Fransz balamasnn aday olan Yunan Prensinin seci zerine Avusturyallarla Almanlar, bu hareketi protesto etmek iin memleketten kp gittiler. Daha 1898 de Rumlar ve Mslmanlar, yeni bir ldr-me sahnesinden sonra o derecede laf dinlemez bir hale -gelmilerdi ki Kandia'nin ngiliz donanmas tarafndan bombardman edilmesi zarureti hasl olmutu. Bununla beraber Fransz basks karsnda Trk ktalar, ayn yl iinde aday boaltmak zorunda kaldlar. Ahaliden birok Mslman

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

468
Sayfa

aileleri bu askerle beraber memleketlerinden ayrldlar 2188. Hristiyanlarn elinden silhlar alnd ve baz surlar ykld. Drt devlet, Ruslarn iddialarna gre Girit'te bayrak ekmek hakkna bile mlik olmyan Babliyi artk dinlemiye lzum gr-meftsizin, kasm 1898 de Yunan Prensi Yori'yi adann genel komiserliine geirdiler. Prensin buradaki grevi defa uzatld 2189. Fakat kiraln olu o kadar beceriksizlik gsterdi ki ayn devletler 1906 da onu iten karmak zorunda kaldlar. Yorgi'nin ardas, Yunan politika adamlarndan Zaimis (1910 a kadar) idi. Zaimis, halkn heyecann yattrmya muvaffak oldu. Bunun neticesi olarak 1908 yaznda Avrupa devletleri, yeni bir mill ordu ve yeni bir jandarma tekil o lunduktan sonra, igal kuvvetlerini geri ektiler. ok gemeden ada zerinde ihtill meclisinden baka bir kuvvet mevcut deildi. Bu meclis, Yunanistan'la birlemenin bir almeti olarak Yunan bayran ekti -fakat bu bayrak, temmuz 1909 da yeniden Girit nlerine gelen Avrupa devletlerine ait "istasioner" gemilerin top ateleri karsnda tek-, rar indirildi-, Yunan posta pullarn kabul etti, Yunan kanunlarna gre ve Yunan Kiral Yorgi adna mahkeme kararlar verdi ve Yunan jandarmasn kulland. Hatt 1912 de, Yunan anayasasn tekrar gzden geirecek olan Hellen kurucular meclisine itirak etmek zere Atina'ya temsilciler gndermee kalkt. Bundan baka Yunanistan'da, o zamana kadar Girit ilerinde en byk bir nfuz sahibi olan Venize -los, tefessh etmi olan siyas hayatn enerjik bir slahats, hanedann kurtarcs, yeni bir ordunun yaratcs ve maliyenin dzenleyicisi olarak ortaya kmt. Son olaylar, Osmanl tarihinin bundan sonraki blmne aittir. XVIII. yzhl sonlarna doru Polonyal seyyah Mikoa 2190 yle yazyordu: "Ermenilere, Trkler tarafndan, herhangi bir milletten daha ok sayg gsterilmektedir. Onlar, Rumlardan daha geni bir din hrriyetine mliktirler" Mikoa, Ermenilerin "eski detlerini" tamamiyle unutmu olduklarn izah ettikten sonra devam ediyor: "Gemite kendilerinin ne olduklar zerinde katiyen dnmyorlar... Fikir bakmndan bir ihtill plnn kavryabilecek kabiliyette deillerdir.... Hatt Osmanl Devletinin kecei gnn yaklamakta olduu kendilerine sylendii zaman bundan
2188 2189

Berard, S. 186 vd. O vakit, kasm 18p8 de Alman mparatoru, gizli olarak Gi rit topraklatma ayak batt, -Son Trk talyan Harbine kadar Sisam adas erinde durum hakknda bak: von Sax, S. 53$ - 527; Blancard, n, S. 880 vd., 543 vd. 2190 Mikasha, n, Lepg 1793, 8. 171.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

memnun olmadklar bile grnmektedir". Ermemierden Dnoz Olu ibi ancak zengin kimseler ve flghtr Innkerier Sultan Mahmud'un takibatna uramlard. Padiahn anac, onlarn byk servetine el koymaktan baka bir ey deildi. Bir mddet sonra, dostlar Galiptin dmesi ftzersne, Ortodoks Ermenilerin srar Ue ancak 20 000 kadar yesi olan Katolik Ermeni kolonisi kn en iddetli za mannda Asyaya, daha nce gelmi bulunduklar ehirlere rgn edilmye mahkm edildi. Bylece sekiz banker, yanlarnda birok felket arkadalar olduu halde Ankara'ya g etti. Bir Ermeni Katoliini saklamak, bir cinayet olarak saylyordu. Ancak Fransz elisi Guilleminot'nn araya girmesi iledir ki bu kouturmaya son verildi 2191. Bundan otuz yl sonr* mparatorie Eugenie, Ermeni Katoliklerinin Is-lanbuTdaki zengin kiliselerinde yaplan ibadetlerde hazr bulunacakt. 1560 da Ermeniler bir yasa istediler. Buna gre milletin dini nderi olan Katholikos'un yanna 400 yeden teekkl eden bir meclis verilecek ve bu metlisin yelerinden iki idare komitesi seilecekti. Babli, 17 mart 1863 de bu yasay kabul etti 2192. Daha 1862 tarihinde imtiyazl dalk Zeytun blgesi. Ermeni hrriyeti iin savamt 2193. Fakat Ermenilere verilen imtiyazlar, Krtlerin ve memurlarn daha aysal, daha drst bir hle gelmeleri neticesini vermedi. Bylece 187? de Zeytun blgesinin dal Ermenileri tekrar silha sarldlar 2194. Osmanl - Rus harbinden nce Ortodoks Ermenilerin dini bakan, milletine daha iyi bir muamele yaplmasn istedi 2195. Bekledikleri imtiyazlar alamaynca bu Ermeniler, bir Ermeni generalinin komutasnda memlekete giren Ruslar iin sempati gsterileri yapmaktan ekinmediler. Tabi! bunu Mslmanlarn intikam alma hareketleri takip etti 2196. Artk yeni Hamidiye askerlerini aralarndan veren Krtlerin aknlar 2197 paalarn ve vergi memurlarnn basklar da eksik olmuyordu. stanbul'da yaplan ikyetlerin pek faydas olmuyordu. Bir defa 40 000 Ermeni ailesi Rusya-ya g. etti. Fakat imdi Ermeni meselesi de ortaya kmt. Berlin Antlamas ile Babli, Ermenilerin oturmakta olduklar blgelerde slhat yapmay zerine
Berard, La politque du Sultan, S. 208 vd. Ayn emer, S. 134 vd. 2193 Ayn eser, S. 128 vd. 2194 Ayn emer, S. 139 vd. 2195 Ayn eser, 8. 143. 2196 Kar gene ayn eser, S. 220: Krt Baylan Malraan Ermeniler M* kvrtanlnuf vatanda eakl dinlerine dnmee aaar olduklarn bildirmilerdir. 2197 Kars. Rosen, I, S. 58 vd.; Eug. Bor*, L'Armenie: "Univers", S. 55 vd.; Mac Parlane.
2191 2192

Sayfa

469

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

alm ve bunun Avrupa tarafndan kontrol edilmesini kabul etmiti. 1881 de Kbrs hakknda yaplan anlamada da Padiah, ingilizlerin zel nezareti altna braklan slhatn btn Asyada tatbik edilmesini daha fazla uzatmyacam vaad etmiti. Berlin Antlamasnn 61. maddesi, aa yukar 800 000 Ermeninin Krt ve erkeslere kar korunaca hkmn ihtiva ediyordu. Ermeni rerleri, tpk Dou Rumeli gibi, kendileri iin de bir genel vali, bunun yamnda seilmi yelerden teekkl eden bir meclis, Avrupal bir askerin komutasnda bir jandarma kuvveti, 1876 nizamlarna gre memleketin zel ihtiyalar iin sarf edilecek bir toprak vergisi ve Ermeni iddialarnn resmen kabuln istiyorlard 2198. Asyada Hristiyan ve Mslmanlar iin skunetten baka bir ey dilemiyen ngiltere, mahkemelerde de Avrupal yelerin bulunmasn istiyordu. Fakat Babli, Avrupa'dan yalnz mfetti ve ma li mavirler alyordu. ngiliz donanmasgnm zmir nnde yapt bir nmayi, yalnz mutad olduu gibi Babli'nin cidd surette iyi niyette bulunduu hakknda teminat almaktan baka bir netice vermedi. Bu tasar ve mzakerelerden en sonunda cemaatlerin tekili hakknda bir emirname elde edildi. Bu cemaatlerin elinde jandarma kuvvetleri bulunacak ve kk idare memurlarn kendisi seecekti. -Ayn zamanda sk sk grlen cinayetler iin de daim mahkemeler kurulacakt. Londra hkmetinin Trk dman bakan Gladstone de daha ilerisine gidemedi. stelik kendisi de Asyada iyi bir idare arzu etmekle beraber bunun iin ne yapmak gerektiini doru drst bilmiyordu. Orada iyi bir idare iin yalnz iyi idareciler deil, ayn zamanda baka Krt'ler ve baka Ermenilerin mevcut bulunmas lzmd. Bunlar ise birka yl' iinde elde edilebilecek eyler deildi 2199. stelik o vakit Osmanl Devleti mekanizmasnda pek ok Ermeni memur vard. Hatt kt bir hret kazanm olan Ermeni Agop, Maliye Nazr idi. Bizzat Padiahn fizyonomisinde bir Ermeni tipi grmek is tiyen kimseler bile vard 2200. Fakat her iki taraf da, yani gerek Ermeniler ve gerekse Mslmanlar, bar bir tavr taknmya asla yanamyorlard. Bir yandan Nazarbek 2201
Kars. ayn zamanda Trk gr: Ohannes Alexanian, La Turquie et la Crete, Paris, 1867; "La Turquie et l'Europe", Paris 1867; "Une rforme praticable en Turquie", Atina 1853; burada Osmanl hkmdarn bir "Sultan des Turcs et roi des Grecs" haline getirmek gibi garip bir fikir ortaya atlmaktadr (S. 30). Mutad olduu gibi ou gazete yaygaras olan: Bresnitz von Sydaoff, "Abdul - Hamid und die Chriatenverfolgung in der TUrkei", Berlin und Lelpzig 1896. Bak gene Slade, La TurquJe, La Grfc et ta Malte, Franszca tercmesi, Paris 1838. 2199 Engelhardt, II,'S. 211 vd.: B^rard, La potique du Sultan, S. 145 vd. 2200 Ayn eser, S. 149 vd. 2201 Ayn eser, S. 155 vcl,
2198

Sayfa

470

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

gibi komite kurmu olan imanl genler Bat memleketlerinde eski Ermeni vatannn kurtarlmas iin alyorlard, te yandan Mechitarist'ler, Venedik ve Viyana'da -Paris'te de Samuel Murad bir okul at ve bu okul sonradan zorla Roma'ya naklolundu 2202 kltr yolu ile milletlerinin istikbalini temin etmiye urayorlard. Daha 1890 da Ermeni Patrii, aslnda bir Trk dostu olmasna ramen, Krt sarkntlarna kar memurlarn gz yummakta olduklarndan ikyette bulundu. Bu ikyet, tam Rusya'nn Ermeni kilisesini, Ermeni kltrn ve Ermeni dilini, mutad olduu zere pervaszca ykmya alt 2203 bir srada oluyordu. Ayn yl iinde Mslmanlar ve Hristiyan lar, Erzurum sokaklarnda birbirleriyle savatlar. Ayn zamanda stanbul'un Ermeni halk, Ermeniler iin Babli'den sert bir dille imtiyazlar istemesi iin Katholikos'u sktryordu. Avrupa'nn dikkatini uyandrmak amac ile Kumkap kilisesinde mahsus tertip edilen byk bir karklk karldi. Bunun arkasndan vatan hainlii suu ile dvalar geldi 2204. uras inkr edilemez ki Rusya'dan gelen ve gizli "Troak" cemiyeti -tekiler: "Hincak" cemiyetine mensup idiler-e birleen baz Ermeni liderleri, Rus nihilist'lerinin metodlan ile hareket ederek Mslmanlarn misillenmesine sebebiyet verebilecek olan kanl sahneler oynanmasna kkrtmakla Rus emellerine hizmet ediyorlard. Btn bunlar gz nnde tutulursa Rus arnn khnc altnda gnden gne mili! varlklarm kaybetmek tehlikesi karsnda bulunan 2205 ve fakat ktle halinde ldrlmiyen Ermenilere yaplan muamelenin, Trkiyedeki zulmlere nisbetle daha mlayim olduu grlecektir 2206. Hatt Ermeni radikalleri arasnda bir Rus mdahalesi imknndan bahseden cretli insanlar bile vard 2207. 1893 de Anadolu'da savalyordu 2208. Sonra, mesel 1894 de, Kayseri komplosundan sonra-, tpk Zeytun gibi ihtillciler tarafndan tiranca idare edilen Sassun'da. Ermenilerin vergi vermei reddettikleri grld.
2202 2203

Deatrilhes, 8. 120. Berard, 8.191,105, 2204 Von Sax, S. 499 - 500. 2205 Kars. Fransz "Livre Blue" sne gre Berard, S. 301 de Rus nazn Lobanofn hayrete deer ifadesi: "Les Armniens, en somme, sont repandus dans tout le pays, ou plutt dans le monde entier; mais il n'existe pas, vrai dire, un "coin que Ton puisse appeler Arm6nie". 1895 te Ruslar, ngiliz'ler tarafndan krklenen genel bir Ermeni a-yaklanmasndan korkuyorlard; ayn eser, S. 316. 2206 Ayn eser, S. 166 vd 2207 Ayn esr, S. 167, 176 - 177, 265, 275, 292, Murad Bey'in La palais Yldz, S. S - 16 daki ifaata gre. Protestan Ermenilerin Amerika ve ngiltere ile olan mnasebetleri ve 1890 da Londra'da kurulmu olan Anglo Ermeni Dernei hakkna, bak: Berard, S. 258 vd. 2208 Ayn eser, S. 208, 274, 291 >d.

Sayfa

471

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Bunun zerine ayn blgeye giren askerler, bunlar arasnda Ermenilerin amansz dman olan Krt babozuklar, her eit zulm yapmaktan kanmadlar. Otuz ky ykld ve ahalisi ldrld. Cenevre'de tp tahsil etmi olan Hampartzun Boyaciyan'n kard ayaklanma, memurlarn daha 1894 de nihayet Sassun dalarndan Mir Zeki Paann komuta ettii Diyarbekir'e kadar ilenen cinayetleri mazur gstermelerine bir vesile tekil etti 2209. Ermeni piskoposlar tevkif otundu ve Patrik istifa etti 2210. Bu vahilik sahnelerinin etkisi altnda eliler, 1895 maysnda, Mu'ta milletleraras bir anket yapldktan sonra, Ermeni vilyetlerinde tatbik olunacak yeni bir rejim meydana getirmek hususunda birbirleriyle anlatlar. Buna gre memurlar, her iki dine mensup insanlar arasndan seilecek ve bunlar bizzat istanbul'da bir komisyon tarafndan tyin olu nacaklard. Fakat Babli, bu teklifleri kabul etmekte tereddt gsterdi 2211. Birka ay sonra, ayn yln austosunda Amasya ars yand. Sonra 30 eyllde Ermeniler kendilerini o kadar emniyette ve kuvvetli grdler ki hkmetin ald olaanst tedbirleri protesto etmek iin stanbul'da grltl bir gsteri yaptlar 2212; dzensiz Hamidiye svarilerinin datlmasn ve ayn ekilde Avrupa tarafndan kabul olunacak bir genel valinin tayinini istediler 2213. Asayiin yeniden kurulmas zerine birok susuz kimseler de ldrld ve aradan ok vakit gemeden Asyada, Trabzon'da, Erzurum, Erzincan, Kayseri, Bitlis, Bayburt, Mardin'de, Mir Sadettin'in gzleri nnde, Malatya, Sivas, Vah, Diyarbakr, Samsun ve Urfa-da korkun bir surette ldrmeler yapld. Bylece Lb-nan'dakine benzer olaylar, ileri derecede kltrl Avrupa'nn yanbamda tekrarlanyordu. kence ile ldrlen Ermenilerin says 30000 insan olarak tahmin ediliyordu 2214. Tpk 1860 da Suriye'nin dalk blgelerinde oMu gibi burada da fanatik halkn yannda ordu ve asker de bu korkun ldr melere itirak etmiti. 1896 ylnda da bu imha faaliyetine devam edildi. Hal byle iken ngiltere'nin Krt kaatillere kar mdahale etmek iin yapt teebbs, hummal bir i devresinde bulunan sade dnceli Avrupa'da taklit eden bulunmad 2215. Rusya, Ermenilerden nefret ediyordu

472
Sayfa

Ayn eser, S. 236 vd. Ayn eser, S. 36 vd.; von Sax, S. 504 vd.; Driault, S. 253 vd. Ayn eser, ayn yer; Berard, S. 304 vd. 2212 Ayn eser, S. 157 vd. 2213 Ayn eser, a 193, vd 2214 Ayn eser, S. l vd 2215 Ayn eser, S. 281 vd.
2209 2210 2211

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Hanotaux tarafndan idare edilen Fransa, bala Rusya'nn arkasndan gidiyordu. Alt devletin eyllde mdahale etmeleri, cidd sonular dourmad gibi Babuli tarafndan iddetle itiraz e-dilen istasyoner gemilerinin iki katna karlmasndan -ki bu yaplamamtr- da birey kmad 2216. htillciler arasnda kan yeni bir hareket, haziran 1896 tarihli Van olaylarnn vukubulmas neticesini verdi 2217 ve oradaki Ermeni karargh dorudan doruya bombardman edildi, ingiliz konsolosu, kaatiller zerine ate atrmak zorunda kald. 10 000 insan telef olmutu. O vere, Krtler tarafndan tamamiyle yama edildi. Susmak iste-miyen asil dnceli Patrik zmirliyan, istifa etmek zorunda kald. stanbul'daki Ermeniler, Osmanl Bankasn ele geirerek tahrip etmek suretiyle c almak istediler.. Fakat bu suikast hkmete haber verildi. Bunun zerine Ermeni milletine mensup o-lan herkes, 27 ve 28 austos gnleri stanbul'da takip ve idam edildi. stanbul halk, bu zavall alkan insanlar kendine tehlikeli rakipler olarak grydrdu 2218. ldrme sahneleri btn bir gn ve bir gece devam etti. Bu defa aktan aa grlyordu ki Padiah, 20 ekim 1895 tarihli imtiyaz belgesini Ermenilere baheden bizzat kendisi olduu halde, katliam kendisi tertip etmese bile resmen buna msaade etmiti: Sokakta rastlanan her Ermeniyi ldrmek caizdi. Korkun barbarln phesiz ki beklenebilecei gibi Asyada etkisi grld. lmden kurtulanlar, ok kere slm dinini kabul ediyor veyahut da dilencilie srkleniyordu 2219. Fakat btn Avrupa devletleri iinde yalnz ngiltere -ksa bir zaman nce byk Britanya'nn Sayda Viskonsolosu fanatik Mslmanlar tarafndan ldrlmt, Padiaha tahtm kaybetmek tehlikesinden bahsetmek suretiyle tehdit edici bir durum ald . Bundan sonra da Adana ve Tokat'da (1897) ktle halinde ldrmeler yapld. Bunlara stanbul'da bomba suikast ile cevap verildi. 1895 ekiminde kararlatrlan slhat, her eye ramen sonra da yrrlkte kalyordu 2220. Buna gre valilere Hristiyan muavinler verilecek, Hristiyan memurlar ve adliye mfettileri, hatt sahra karakollar bulunacak, rler kylere braklacak, Krt gezgincilii tahdit olunacak,
Ayn eser, S. 289 vd Ayn eser, S. 347 vd Ayn eser, S. 232. 2219 Ayn eser, S. 340. Kars. ayn zamanda Augut Wagner, Rei -sebilder aus Griechenand und der Trket, Passauer Gymnaslalprogram 1896. 2220 Schopoff, Les rtfbrmes et la protection des chretiens en Tur-quie (Bu eserden ben faydalanmak imkann bulamadm); Blrard, S. 313 vd.; von Sax, S. 506 vd.
2216 2217 2218

Sayfa

473

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

eliliklerle mnasebette olan kontrol komisyonlar kurulacakt. Fakat btn bunlarla ruhlar teskin etmek bahis mevzuu deildi: Tpk eskisi gibi Krtlerle Ermeniler kar karya bulunuyorlard ve hkmet onlara kar ciz, baz kere de ekingen durumda kalyordu 2221. 1899 da yeni savalar kt... O vakitler Sisam adasnda da protestolar ve karklklar her gn grlen olaylardand. Bununla beraber Yunan Prensi Nikola'nm adaya vali olmas 2222 iin beklenen ayaklanma yaplamad 2223. 1899 da, Bapiskopostan baka 39 yesi -Prensin etraf nida drt senatr bulunmakta idi- bulunan meclisin yetki mddeti iki yl olarak tesbit olundu 2224. unu da sylemek lzmdr ki bu ada, intizamsz, particilik gayretleriyle paralanm olan Modern Yunan "Demokrasisinin" tam bir rneini tekil etmektedir.
2225

SEKZNC BLM Devrim. Yeni Zamanlar ve Eski Grenekler Gerekte yalnz ismen bir vasal olan Bulgaristan Devletinin kurulmas, bunun Dou Rumeli ile birlemesi, Makedonya'da sonu gelmez karklklar, Rum etelerinin faaliyeti, Girit'teki srekli ayaklanmalar, Sisam adasndaki kaynamalar, Ermenilerin bamsz bir vatan vcude getirmek ryalar, Asya'da Krt ve Avrupa'da Arnavut -ki Trkiye-nin dayanabilecei biricik unsurdu 2226 anarisi, Arap milliyetiliinin artk din olmaktan kp siyas bir mahiyet alan uyankl - btn bunlar, geni memleketlerde 15 milyon nfusu olan, fakat ne rk, ne dil ve kltr, ne de din ve iktisad birlii bulunmyan Osmanl Devletinin hakikatte kn ifade ediyordu. Bununla beraber "eski" nin bir daha geri dnmiyecek ekilde kaybolduu ve istenmeksizin kabul edilen "yeni" nin ie yaramazlnn sabit olduu 2227 bir
Ayn eser, S. 525, 526. Aym eser, S. 526 - S27 Sisam adasndaki durum hakknda, bak: Blancard, H, S. 530 vd. 10 aralk 1832 tarihli stat hakknda bak gene ayn eser, S. 543 vd. 2224 Ayn eser, S. 554. Kars. yukars S. 605, not 3. 2225 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 9/595 -623 2226 Kars. Vandal, S. 15. 2227 Kars. Vandal, S. 23 teki lgili saler: "La rtftme gta&rale et volontaire de Turquie, malgr les effort dhoam*s d'Etat ottomans qui parfois ont fait honneur' leur paysr n'a jamals abouti et.p* peut. aboutir qu'au neant". Gene Layard ve Goschen'nn 1881 deki a&sleri: Laveleye, I. S. 276w
2221 2222 2223

Sayfa

474

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

2228 2229 2230

De L&unay, Chez les Ora de Turqie, Paris 1897, S. 188 vd. Von Sut, 482. Kars. Dutemple

Sayfa

475

imparatorluun tedric bir ekilde knden, ahalisi arasmda hi kimse ikyeti deilmi gibi grnyordu. Hristiyan unsurlar, tamamiyle mill lkleriyle yayorlar ve kilise ile okullar iin almakta kendilerine bir megale buluyorlard. G, bir ok can skc eylere ve byk tehlikelere bal olan stanbul hayatna itirak - btn hatt hmayunlar, fermanlar ve iradeler Osmanl anlamnda mahall bir siyaset vcude getirememilerdi -, bu megalenin yannda faydasz bir i gibi grnebiliyordu. Eski Trkler, iyi zamanlarn ebedt olarak gemi bulunduuna oktanberi kani bulunuyorlard. Onlar, Dobrucadan, Bulgaristan, Karada Tesslya 2228 ve Girtt-ten kaan dindalarnn, Padiahn himayesinde verimsiz -mrlerini doldurabilmek iin Asya'ya g ettiklerini gryorlard. Boazlarn tesinde bu manzaray seyreden her Trk, artk daha uzun zaman saknlmas mmkn olmyan bir zaruret icab olarak ayn eyi yapmya hazrlanyordu. Genler, ok kt aylk karl olarak daha kt hizmetler grmek zere, yalnz devlet memurluklarnda ykselmek peinde idiler: Okullar, hakikatte daima oalan ve iinde Dou memleketlerine mahsus uyuukluk ile Avrupa'ya mahsus evrak yazcl birleen brolara, i sahiplerine eziyet etmek ve onlar soymak iin adamlar yetitiriyordu. Ulemann tekil ettii ruhban snf, islml yalnz zaman zaman ve srf geri kalan halkn hatr iin himaye etmek istiyen erbet dnceli Mithat Paa'nin dncesinden sonra, byk bir nfuz kazanmt. 1879 temmuzunda ulema Bavekillik mevkiinin kuvvetini artrmak istedii iin, vezir Hayrettin Paay devirmilerdi 2229. Fakat bu cahil adamlar, okuyup yazmak retmek iin sbyan okullarnda almaktan, er'iye mahkemelerinde taraflarn durumlarna ve para fedakrlklarna 2230 gre hkm vermekten, kahvehanelerde memurlarn liberal dnceleri aleyhinde atp tutmaktan, Selanik ve Cidde'de olduu gibi karklklar ve manasz, vahice ldrme sahneleri tertip etmekten baka bir ey bilmiyorlard. Osmanl parlmentosu 1878 denberi toplantya anbnamt ve itaatli, her eye ba salkyan rann zaruri olmad sabit olmutu. Nazrlar, silik ahsiyetli kimseler olup adlarn devlet salnamelerine geirmee bile lyk kimseler deillerdi: 1876 ile 1881 tarihleri arasnda 18 kabine i basma gemi ve 1881 yihnin iki gin iinde Ahmet Vefik Paa ile devrin biricik ahsiyet

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

sahibi devlet adam olan Kk Sait Paa birbirinin ardas olmulard 2231. Tek bir insan, yani AbdlhamhVin kendisi, btn islerin ynetim ini kendi elinde toplamt. Onda tek basma siyas faktr olmak hrs vard ve bu amac tamamiyfe elde etmiti. Yananda hibir mavir veya faktr bulundurmak istemiyordu. Halbuki aabeyisi, bunlar sknetle ve kranla kabul ederdi. Etrafndaki insanlar, tamamiyle ahs bir siyasetin sinsi ve paraya dkn letleri olan hafiyelerden ibaretti. Krk yla yakn nazik bir zamanda Trkiyenin mukadderatn elinde bulunduran Abdlhamit, gene bir despot olan byk babas Sultan Mahmut gibi ne bir lkye sa hipti, ne de yksek gayeler iin yayor ve bunlarn peinden kouyordu. Abdlhamit, 22 eyll 1842 de domu ve ebed dmanna kar milletin byk bir evkle hazr bulunduu bir harbi sevk ve idare etmek zere, cokun alklar arasnda 1877 yaznda sallanan Osmanl tahtna kmt. Hlyal gzleri ile dikkati ekmi ve kendisine hayranlk duyulmu 2232 olan bu yakkl valye Prens, zamanla evresindeki insanlarn tesiri altnda erken km, mutlak bir hkmdar sfa-tiyle esiz faaliyetten ziyade korkudan bklm, tahtndan indirilen ve gizlice ldrlen aabeyisinin hayali gzleri nnden hi silinmiyen bir ihtiyar haline gelmiti. Etrafna toplanan aalk cemiyet, polis ajanlarndan; gsterili, ahlk bakmndan dk saray hizmetileri ve sekreterlerinden; Padiahn "kendi dostu sayd 2233 Suriyeli tzzet gibi adamlardan ve stelik anlaysz harem kadnlarndan teekkl ediyordu. Vezir olarak yannda nemsiz ahsiyetler bulunmakta idi. Bunlar 1886 1891 arasnda Kmil Paa 2234, alt defa Sadrazamlk mevkni igal edecek olan ve 1896 da Yldz Saray ile "ilgisi bulunmyan mesul bir hkmet kurmak teklifini yapacak cesareti" gsteren Kk Said Paa 2235, Halil Rfat, Cevat Paalar vesaire 2236 gibi kimselerdi Abdlhamit, artk gece gndz saklanan, dinlenme yerini byk bir ihtimamla gizli tutan, kendi itimadn kazanm olanlar ve itaatli klelerinden baka hi kimse ile tek bir kelime konu-myan, yalnz her hafta selmlkta iyi giydirilmi Arnavut maiyeti ile evrili olduu halde birdenbire ssl arabas ile grlebilen iztrap ekmi
2231 2232

Laveleye, I, S. 267. Ayn eser, S .251: "yeux noirs tres mlancoquea", fakat ayn zamada "air abattu, dmarche affaiss6e..., triste et resign 3. Kars, gene Hanotaux'nn iyi niyetli hatralar: Revue de Paris VI" (1895) S. 459 vd. 2233 Berard, S. 435. 2234 P. Fremont "Abdul Hamid et son regne par un ancien foncti-onnaire ottoman" adl eserinde yle yazyor: 3 eyll 1891 de, Kmil Paa veda ettii aman (eski bir subay olan Cevat onun ardas oldu)' , Babali Yldz'a nakledildi", S. 23. "Le Sadr A'zam n'est plus que le premier commis dea burea ux du Padichah"; ayn eser, S. 24. 2235 Berard, S. 333, vd. 2236 Kars. Charmes, S. 235 vd.

Sayfa

476

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

ihtiyar bir insan halini almt, -lme kar iztrap verici ve ruhunu kemirici bir korku besliyor ve paray seviyordu. Fakat bu para sevgisi, pahal saraylar bina etmek -Abdlhamit yalnz sevgilisi "Yldz" m hatras olarak bu ad tayan mermer kk ve kendi ibadeti iin bunun yaknnda Yeni Camiyi yaptrmtr- veya gzdelerini, cariyelerini altuna bomak iin deildi. Hayr, ihmal edilmi tebaasnn, kan ve teri ile her gn ahs hazinesine akan bu paray; nazrlar ve alacakllar ile paylat, el koymalar, Anadolu ve Irak'da geni topraklar kendi iftlikleriyle birletirmek 2237 ve denmiyen memurlarla subaylarn aylklar zerinde iskontu muamelesi -dier taraftan hkmet i istikrazna sahip kmak istemiyor, yeni bonolar, kaimeleri ve kendi paras olan beliklerle ellilikleri artk kabule yanamyordu 2238yaptrmak suretiyle zenginleen bu paray o, yalnz kendi saltanatna ve hayatna kar tevcih edilmi olan her eyi kefedip cezalandrabilecek biricik vasta olarak gryordu 2239. Padiah kendisinden ve rejiminden memnun olmyan baz kimselerin mitler beslediklerini ve faaliyette bulunduklarn biliyordu 2240. Bunlar ya gzden dp lm bulunan, parlmento komedyasnn yaratcs ve 1876 da Sultan Aziz1-in ldrlmesine itiraki yznden Abdlhamit tarafndan btn kalbiyle nefret duyulan Mithat Paa'nn talebeleri, ve yahut da bat memleketlerinde yetiip liberalizm ve mill vakarn meftunu olan ateli genlerdi. 1897 de Abdlhamit btn bunlar memlekete dnmiye davet etti 2241 ve kendilerini gzetlemek iin ok para sarfetti. Hafiyelerinin verdikleri haberleri daima gerek olarak kabul ederdi. Avrupa basnnda kendisine kar alan bir kampanyay para harcamak suretiyle sndrmee ve bunun yerine kendini ven makaleler yazdrmya daima hazrd. Fakat Fransz ve ngiliz yazarlarnn "en byk kaatil" 2242 diye vasflandrdklar bu tecrbeli ve ok akll ihtiyar hkmdar, propagandann nemini, istikbalinin parlaklm, yakn bir zamanda zafere ulaacan kestiremiyordu. Memlekette basn ve yaz serbestliine msaade edilmiyordu. Padiah da, tehlikeli fikirlerin memlekete girmesine veya ortaya atlmasna engel olmak iin bu tedbirin kfi olduuna inanyordu.
Berard, ayn yer. Charmes, S. 281, vd. Kars. Mourad Bey, Le Balais d'Yildz; ayn surette Berard'n yukarda sz geen "La politique du Sultan" adl eserinde baz kere belki de ok mbalaa edilmi olan szleri, S. 40 vd., 79 vd. 2240 Dorudan doruya memleketin iindeki gizli almalar hakknda bak: Berard, S. 244 (1893 ylma ait.) 2241 Ayn eser, S. 343. 2242 "L'un ctes plus grands destructeurs d'hommes que le monde ait connu"; Vandal, S. 113.
2237 2238 2239

Sayfa

477

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Kendi tebaas stanbul'da karlan "Vakit" gazetesinde Tunus'ta olduu gibi Hristiyanlarn Mslmanlar zerindeki hkimiyetlerinin fenal, veya Avrupal memurlarn yardm ile devlet maliyesini kurtarmann zarur bulunduu 2243 hakknda birtakm yazlar okuyorlard.' Bat Avrupa rnek alnarak Krm Harbnden sonra meydana gelen yeni edebiyat, Lamartine ve Re-nan' tanm olan inas'den (lm 1871), tenkiti ve "Vatan" dramnn mellifi Namk Kemal'den (lm 1887), li Paann dman Ziya Bey 2244 (lm 1880) denberi taraftar bulmakla beraber, halka yabanc kalmt. Ancak sonradan ilk defa olarak Mehmet Emin Beydir ki artk yan Farsa ve yar Arapadan teekkl eden Osmanlca ile deil, fakat halk dilini kullanmak suretiyle an Trke yazmak cesaretini gstermitir. Bu okul, daha uzun zaman yalnz Fransa klasiklerinin (Moliere, Voltaire), modern Fransz liberalizminin ve romannn -Ahmet Mithat -veya naturalist- Zola'nn eseri "Therese Raquin" - nevinden romanlarn tercmesini vermitir 2245. Reit Paa tarafndan yaynlanm olan baz "siyas belgeler" e ve Akif'in ahs "mlhaza"larna 2246 -bu eser iki defa baslmtr- ramen henz siyas ve propaganda edebiyat hi yoktu. Padiah, servetine, hafiye ve casuslarna, kendini met-hedenlere, ordusuna gveniyor ve darda kendine bir destek salamak amaciyle Almanyann dnya siyaseti yolundaki menfaatlerini tevik etmekten hi bir zaman geri kalmyordu 2247. 1898 de mparator Wilhelm'i kabul edii, en byk aabeyisi Sultan Aziz'in mparatorie Eugeni'yi kabul edii ile kyaslanabilecek derecede parlak ve debdebeli idi. Yakn ve Orta Douda (Levante) yayan Alman Katotikle-rinin himayesini Almanyaya verdii gibi hususiyle Almanya-ya bu memleketlerde ekonomi menfaatleri salamakta acelecilik gsterdi: Badat - Basra demiryolunun yaplmasna Alman Anadolu imendfer Kumpanyas 2248 tarafndan balanmas ve Haydarpaa
2243 2244

Channes, S. 285 - 286. Fazla an giden gazeteler hakknda giriilen tedbirler hakknda bak: Paul #esch, Constantinople aux derniers jours d'Abdul-Hamid, Paris (kt tarih zerinde yok), S. 39 vd. 2245 Kar. K. J. Basmadjian, bundan baka Gibb, "A history of ottoman poetry", London 1900 - 1905. 2246 Yukarda da onun kitab "Churchl hdisesi" hakknda zikredilir. 2247 Bismarck'n Suriye siyasetinde ald durum hakknda bak: Farley, S. 189, not. 1908 banda Avusturyallarn Mitrowitza- Selanik Sancak hatt ve Rus'larn Srbistan zerinden Adriyatik Denizine necek Demiryolu tasars hakknda bak: Paul Dehm, Die Vlker Sd -osteuropas und hre politicshen Probleme, S. 48. Hicaz demiryolu hakknda bak gene ayn eser, S. 80. Kar. Charmes, S. 220 vd.; Hu-go Grothe, Deutsche Kulturaufgaben n Voderaslen. 2248 Teni Eskiehir demiryolu hakknda bak: Hurat, S. 41 vd. Ayn zamanda Franszlar, Beyrut liman ve tatanbul rhtmlar imtiyazn ftlmiflardL Karf. Morawetz, s. 212 vd. - 1893 de bir ingiliz - Frmn-8U flrkett, Alftfehir Afyon demiryolu imtiyazn ald; ayn eser, Sr 434 vd. ingiliz idaresinde ina edilmi olan Mersin - Adana hatt hakknda bak: ayn yer. 1892 de "Soci^t des trsvaux publics". Yafa - Ku-dils hattnn inasna balad. Ayn

Sayfa

478

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

liman ile Haydarpaa - zmit - Ankara hattnn ina edilmesi ve sonra Almanlar tarafndan Selanik - Manastr demiryolunun yaplmasna giriilmesi; bunlardan baka Ankara - Kayseri ve Eskiehir - Konya demiryollar imtiyaznn Alman sermayecilerine verilmesi; - btn bunlar Abdlhamid'in Almanya'ya temin ettii ekonomi menfaatleri arasndadr. Sekiz yl nce yaplmas bitmi olan 1764 kilometre demiryolundan 1300 bunun 750 si Avrupa'da idi - ve henz tasar halinde veya ina halinde bulunan yalnz Anadolu'da 1379 kilometreden 544 Alman mteeb bislerinin elinde bulunuyordu 2249. Abdlhamit, elilere ve bunlarn adamlarna ustaca muamele etmesini ve ahs hizmette bulunmasn pek iyi biliyor ve bylece onlar kran borcu olarak susmaa ve yaranmaa mecbur ediyordu. Ayn zamanda kendi emniyetini salyacak kutsal mahiyette yeni bir vasta olarak Halifelik siyasetiyle ortaya kmaktan da holanrd 2250. Aabeyisinin eski nazrlarndan ve sonradan Tunus hkmetinin bana gemi olan Berberi Hayrettin'in fikrini memnunlukla kabul ederek Tunus valisini kendi vasa-l olarak saymaktan, Trablus'ta fanatik Senus'lerin hareketini desteklemekten, Avrupa'da kendisi aleyhinde alan Hi-div tsmail Paay azletmekten, Tunus'ta Mslmanlarn Fransaya kar memnunsuzluklarn krklemekten ve Msr milliyetilerinin yabanclara kar yaptklar mcadelenin nderi Arab Paa ile mnasebete girimekten ve nihayet Arabistanda Kzlaraas Behram vastasiyle Panislamizm i-cin almaktan haz duyuyordu 2251. Kahire'de, sonra Paris ve Cenevre'de "Gen Trkler" in gazete ve dergileri kyordu. Gen Trkler, daha 1870 den nce, yalnz tiranca, yava yava memleketi felkete gtren batnn nfuzuna kar mcadele edebilmek iin bat messeselerini kabul etmek esas - gen Japonya Avrupa'ya kar ayn metodu kullanmt - zerinde faaliyetlerine balam bulunuyorlard 2252. 1897 de ve sonra 1899 da srgnde o-lanlann fikir
ekilde Beyrut - am - Hama - Halep hattnda da Fransz sermayesi ile allyordu. 1891 de Belika'l -lar, Samsun - Sivas - Diyarbakr ve ayn ylda ngilizler Akk - am hatlarnn imtiyazlarn aldlar, ayn yer. Deha 1S60 da Franszlar tarafndan kurulmu olan Deniz Fenerleri irketi hakknda bak: Mora -wetz, S. 200. 2249 Fremont, S. 59 - 60. Deutsche Levante Linie (Alman ark hatt irketi 1891 denberi) nin baarlar hakknda bak: Ren Pinon, S. 322 vd. Trk subaylarnn Almanya'da yetitirilmeleri hakknda bak: Morawetz, S. 142 Alman Filistin ve ark Bankasnn (1896 dan -beri) rol ve Filistin'de Almanlarn yerletirilmesi hakknda bak: Wirth, S. 124 vd. 2250 Kars. Morawetz. Fesch, S. 498 vd.; Gabriel Charmes, L'ave-nir de la Turquie; Victor Berard, La politique du Sultan, S. 190 vd.: bir derviin Yldz kkne alnmas; "Le Sultan, l'Islm et les Puis -sances", 1907; "La rvolution turque", Paris 1909. Daha Abdlazlz zamannda Ain (Malaya'da Atyeh Sultanl) m temsilcisi, Hollandallara kar yardm iatemk zere, stanbul'a gelmiti; Cas -ton, S. 633. 2251 Frtmont, S. 69 92. 2252 Von Sax, S. 515, 528 vd.; Engelhardt, I. Baker, S. 360.

Sayfa

479

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

480
Sayfa

arkadalar saylan birok gen insanlar, mahkemeye ekilerek sert cezalara arptrldlar. Eer, vatan iin hereyini feda etmiye hazr bir yurtsever 2253 olan Murat Bey, Ahmet Rza Bey, Mithat Paa'nm olu Ali Haydar Bey 2254, milleti tarafndan ok sevilen Arnavut nderi smail Kemal Bey, ksaca 1876 da malp edilen ve ortadan kaldrlan byk Fransz devriminin hayranlar Terakki Partisi yelerinden hayatta kalanlarn hepsi gibi hizmetleri grlen, kendi menfaatlerini dnmeden hareket eden namuslu vatanperver ahsiyetler; veya belki de Osmanl tebaas tarafndan sevilen bir hkmdar baa geir:-mek amacn gden Padiahn enitesi Mahmut Cellettin Paa ile oullar Sabahattin ve Ltfulah gibi Abdlhamid'in muarzlar olan insanlar; yeni, serbest, bamsz bir Trkiye iin almam olsalard, muhakkak ki "Kzl Sultan" mutlak idareyi ve hkmdarl kaybetmeden bu dnyadan gitmi olurdu. Geri Abdlhamid, Paris'teki komite ile mnasebete girimee ve Murat Bey gibi baz nderleri kazanm-ya muvaffak olmutu. htillci basma kar da Fransz hkmeti ona yardm ediyordu. Ermeni ve Bulgar komitecileriy-le tam kardee bir zihniyetle toplantlar yaparak Osmanlln gelecei hakknda kararlar vermekten ekinmiyen Jn Trklerin kongreleri o kadar byk bir tehlike tekil etmiyordu 2255. Daha 1897 de subaylar, ihtillci fikirlerinden dolay takibata uramlard. Asker okullarda yetimekte olan baz renciler, 1900 da er olarak vilyetlere gnderilmek suretiyle cezaya arptrlmlard. Sekiz yl sonra 22 temmuz 1908 de, btn nc ordu kazanldktan sonra ve Arnavutlar savaa hazr bir durumda bulunduklar zaman, Askeri okullar mfettii tarafndan birok arkadalar ile birlikte bir anket iin stanbul'a arlm olan subaylardan Enver ve Niyazi Beyler, "ttihat ve Terakki" Komitesi adna Resne'de hrriyet bayran atlar. Makedonya'nn bir ehri olan Resne'deki garnizonda Hilmi Paann komutas altnda daha serbest bir hayat srmek imkn vard 2256. Hkmetin Asyal kuvvetlerine kar savamya lzum kalmad: Tpk Arnavutlar gibi onlar da hrriyet getiren sancan altnda toplandlar. Makedonya vilyetindeki yksek komutanlardan biri olan emsi Paa ldrld, bir bakas yaraland ve bir ncs de ayaklananlarn eline esir dt. Ayaklananlar, Mithat Paa tarafndan vaktiyle ln edilmi olan a2253 2254

"Le palais d'Yildiz", S. 14. Bak: "The life of Midhat Pasha by his son Ali Haydar Mid-lat Bey", London 1903. 2255 Fesch, S. 364 vd. 2256 Karj. B6rard, La Macdoine, 3, 6.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

2257 2258

Dehm, S. 7l! Onlarn htilalci rolleri hakknda bak; Btrard, Politique du Sultan, S. 234 280* 246.

Sayfa

481

nayasann tekrar yrrle konmasndan baka bir ey iste-miyorlrd: Sait Paa stanbul'da hkmetin bana geti ve 24 temmuzda yeni bir fevrin baladn iln etti. Sait Paadan sonra 6 austosta Kmil Paa ve ubat 1909 da Hilmi Paa Sadrzam oldular. lk mebuslar meclisi, 107 Trk, 45 Arap, 27 Rum, 22 Arnavut, 10 Ermeni, 5 Bulgar, 4 Srp, 3 Yahudi, 2 Krt ve birer de Rumen, Drz ve Marun yeden teekkl ediyordu 2257. Fakat Abdlhamid'in nfuzlu saray partisi, iin peini bu kadar kolaylkla brakmad. Padiahn orduda, kendisine sadk Arnavutlardan baka daha birok taraftarlar vard. Ulema 2258 ve stanbul halk arasnda ise tarftarlr daha fazla idi. Memnun olmyan asker ktalar, fakat balarnda subaylar bulunmad halde, 13 nisanda nazrlara ve parlmentoya kar harekete getiler. Bunun zerine Padiah, haddizatnda kendisi tarafndan tertip olunan ayaklanmann sanki basks altnda hareket ediyormu gibi, hemen Ethem Paann bakanl altnda yeni bir kabine kurdu. Bu kabinede bir Rum (Maurokordotos) ve bir de Ermeni (Noraung-hian) nazr bulunmakta idi. Fakat Makedonya'dan Osmanl Bakenti zerine yrye geen "Hareket Ordusuna" kar, ancak 5000 kadar askeri bulunan bu zayf hkmet dayanamad. 24 nisan 1909 gn, partilerinin dvas iin byk fedakrlklar yapmya hazr olan silerle etin bir savatan sonra, Mahmut evket Paa, bir fatih olarak stanbul'a girdi. Bunun zerine Ahmet Rza Beyin bakanlnda yeni bir kabine devlet ilerini yrtmee balad. Fakat Padiahn tahtndan indirilmesi, ilk yaplacak bir siyas zaruret halini almt. Bu defa da ey-hlislm'n bir fetvas ile Padiahn tahtndan indirilmesine er' bir mahiyet verildi: 27 nisanda Abdlhamid'in yumuak huylu kardei Veliaht Reat, uzun zamandanberi kendisini gizlemi bulunan ikametghndan karak Mehmet V. (3 kasm 1841 de domutur) ad ile Osmanl tahtna kt . Abdlhamid'in rejimine kar mcadele ederek kan aktmakszn zaferi kazanm olanlar iinde baz kimseler, sadece mucize tesirli hrriyetin yalnz devleti kurtarmya deil, fakat ayn zamanda imparatorluu birletirmee, kuvvetlendirmiye ve gven altna almya da kfi gelebileceine inanyorlard. Ahmet Rza Beyin bakanlndaki parlmentoda 180 Mslman, 50 Hristiyan ve 3 Yahudi mebus bulunmakta idi. Bu parlmentoda btn

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

vilyetler ayn lde temsil edilmekte idiler. Fakat ok ksa bir zaman sonra ac hakikatler, galiplerin gzleri nnde kendini, gsterdi. Yeni Trkiye, birincisi her frsattan faydalanmay gzleyen d dmanlarna, ikincisi imparatorluk iindeki milliyetlerin bamszlk gayretlerine, ncs sonradan kuvvetli bir ekilde ortaya atlan dvasn kazanabilmek iin imdilik sakl kalan muhafazakr partiye ve drdncs de hl ok geri bir kltr seviyesinde bulunan birok vilyetlerdeki anarist detlere kar mcadele etmek zorunda idi. Btn bunlara, iliklere kadar ilemi olan soygunculuk, kabalk, liderlerin tecrbesizlii ve nihayet bu gibi byk siyas deiikliklerde daima grlen parti mcadeleleri de ilve edilmek lzimgelir. Uzun yllardanberi zerinde allmakta olan bu esere, bu glklerin aklanmas ve bunlara kar yaplan mcadelelerin tasvir edilmesi ile son verilecektir. Avusturya, Trkiye'de yeni rejimin kurulduu haberine, kendi igali altmda bulunan Bosna ve Hersek vilyetlerinin daha 5 ekimde ilhak ile cevap verdi. Buna kar hafif bir tazminat olarak Babliye, Yeni Pazar sanca verildi. Jn Trkler, antlamaya ve hakkaniyete aykr olarak yaplan bu hareketi protesto etmei uygun grmediler. Bu vazifeyi, o aralk memleketine geri dnen I. Petro Kara George-vi hanedannn idaresi altnda btn Srplarn birletirilmesinden ibaret olan mill lksn mahvolmu gren Srbistan zerine ald. stanbul'da ise Avusturya mallarna kar boykot iln etmekle iktifa olundu. Bosna ve Hersek'in yeni efendileri, Avusturya tacna mal edilen bu yeni topraklar iin 27 ubat 1909 da 54250 000 Kronluk bir tazminat verdiler. Bu para resmen el konan evkaf mallarna karlk olarak veriliyordu. Bosna ile Hersek'e, imparator Franz Joseph yeni bir yasa bahetti. Ayn zamanda Avusturya, Trkiye'ye ithalt gmrklerinin yzde 11 den yzde 15 e karlmasna muvafakat etti; Babliye tamamiyle bamsz ticaret yapmak, yani Trk iktisad menfaatlerini korumak hakkn tamd; yeni tasarlanan tekel idaresini kabul etti ve kapitlsyonlarn yerine modern anlamalar yapmya hazr bulunduunu bildirdi 2259. Ayn gnde Bulgar Prensi Ferdinand, yeni meydana gelen Bulgaristan

482
Sayfa

Kar;. Torna Herkalovi, Vorgeschichte der Okkupation Bos-niens und der Herzegowa, Agram 1906 (Ben bu eserden faydalanmak imknn bulamadm); Dehm, S. 54 vd, Almanya'nn 26 aguatos 1890 da imzalam olduu antlama, birinci derecede ngiltere ve Fransa'nn mukavemetleri yznden tatbik mevkiine konamad; ayn eser, S. 77 vd. Ancak 1907 de Makedonya fclahat dolaystyle yUzde 8 den yz de 11 e karlmasna msaade edilmiti, ihracatta ngiltere birinci mevkii muhafaza ediyordu ve bu devletten sonra Avusturya geliyordu (1905 1906 da 187 ve 124 milyon Mark); Pranaann ihracat ancak 50 milyon Mark idi, ayn eser, S. 81.
2259

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Dehm, S. 81, 83 vd., onun "Dcutschland und die Orientbah-nen", Stuutgart 1883, adl eserine gre. Bulgaristan bir stikraz le bu paralar diyecektl. ngilte re'nin, feri kalan meblan kapitaliz edilmesi ve bu sayede Ruflara bir mdahale kaptann kapatlmas baklanda bak; Dehm, 9. 07 *. 98.
2260 2261

Sayfa

483

"arl" n, hatt daha ilerisine giderek "Bulgarlarn" arln iln etti. Bir ka gn sonra da bu yeni unvan, byk devletler tarafndan tannd. Esasen bu devletler, Trkiye'nin haklarndan ziyade, "en kt anlamda milletleraras bir byk speklasyoncu" 2260olup" marifetleri herkese kfi derecede bilinen" Yahudi sermayecisi Baron Hirsch tarafndan 1874 - 88 yllarnda ina olunan Rumeli imendferleri Kumpanyasnn haklar ile ilgileniyorlard. 1909 martnda yaplan bir anlamaya gre Osmanl h kmeti, Bulgaristandan 100 milyon Mark tazminat alacakt. Fakat Babli, Rus elisinden, byk bir ksm Dou Rumeli vergisinin tekil ettii bu parann, Rusyaya hl denmemi olan 1877 - 78 harbinin tazminat borcuna mahsup edileceini rendi 2261. 6 nisan tarihli protokoln imzasndan, hem de Rusyanm aracl ile imzasndan ve demiryollar meselesinin halledilmesinden sonra yeni Bulgar arl, ilk defa o-larak Rusya tarafndan resmen tannd. Fakat bu kadarla da i bitmi deildi. Bir ok meseleler halledilmi bulunduu bir srada dosta niyetler besliyen bir devlet, Fransa'ya ait Tunus ile tngiltereye ait Msr arasnda bulunan ve son zamanlarda asker Bakmdan yeni bir dzene konmu olan Trablusu Garp' - bu memleketin ard lkeledeki snr hakknda bir takm ho olmyan olaylardan sonra Fransa e bir anlama yaplmt - kendine mal etmek iin harekete geti. Bat memleketlerine yapt seyahat srasnda Osmanl Valiaht Sultan Aziz'in olu Yusuf zzettin, Roma'ya da uram ve burada ok dosta bir kabul grmt. Geri Tunusta'ki talyan konsolosu e ona hakaret edercesine muamele eden memurlar arasnda uzun zamandanberi anlamazhk mevcuttu. Fakat bu yzden bir harbin kabileceini Trkiye'de hi kimse aklna bile getirmiyordu. Hal byle i-ken 27 eyllde hi beklenmedik talyan ltimatomu geldi. Bu ltimatomda talyann elinde bulunan btn asker ve idar vastalarla Trablus-u Garp'n daha yksek bir kltr seviyesine getirilmesi zarureti ifade olunuyordu. Cevap iin 24 saatlik mhlet bittikten sonra bir italyan filosunun Tarabu-lus nne ve bir ikincisinin Adriyatik denizinde Preveze ve Dra nne - fakat bunlara, Avusturya ile bir anlamazlk kmasn nlemek iin hcum edilmemitir - gelmesi ile harp balad. Babli'nin eski Roma elisi Hakk Paann yerine Sadrazamla geen

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Sayfa

484

Sait Paa. asilne szlerle, bansn bu ekilde bozulmasndan, geri kalm olan bu dou memleketlerinde Avrupa'nn manev kltrne beslenen itimad bsbtn silebilecek olan bu igal hareketinden ikyette bulundu. Hcuma uryan Afrika vilyetinin mdafaas, orada bulunan Osmanl kuvvetlerine - "Hrriyet kahraman" Enver Bey de onlara iltihak etti - ve Padiaha tam bir sadakatle bal kalan Araplara, hususiyle Senus kabilesine brakld. Bir ka gn iinde Tarabulus ehri igal olundu. Fakat ehri evreliyen tahkimli yerler iin btn sonbahar ve k boyunca savald. talyanlar, igal etmi olduklar yerlerin dna kp ilerliyemiyorlard. Geri Derne, Bingazi ve Homs'da talyan garnizonlar yerletiler. Fakat bunlar daha geni blgelere yaylmaktan menedildiler. Hatt baz kere mevzilerini Araplarn iddetli hcumlarna kar g halle korumak zorunda kaldlar. talya, harbi mmkn olduu kadar abuk bitirmek a-mac ile, kiraln 2 kasm tarihli emirnamesi ile Tarabulus-u Garp'n talya Kralhna ilhakn iln etti. Mart 1912 de de meclis bunu byk gsterilerle tasdik etti. Fakat bununla hakikatte hibir ey deitirilmi, olmuyordu. Beyrut'un ve Arap sahillerinin bombardman, Fransada ancak daha derin bir memnunsuzlugun uyanmas sonucunu verdi ve birok 1-talyanlann Suriye'den karlmalarn abuklatrdi. 1912 ilkbaharnda, Trablus'ta harp hemen hemen tam bir durgunluk devresine girdikten sonra, italyanlar anakkaleye hcum ettiler. Fakat hibir i gremediler. Sonra Rodos zerine saldrdlar. Burada Rumlar tarafndan ihanete uryan Trk kuvvetleri, bir arpma yapmya frsat bulamadan esir dtler. Rodos ile yaknndaki vaktiyle valyelere ait olan stanky, Nisyros ve Astypalaia adalarna, geni lde zerklik verildi ve genel bir toplantda halktan istikbal iin istekleri soruldu. Bu hareketle gdlen ama, Hel-len lksnn yeniden uyandrlmasma ramen, aslnda Ba-bliyi mmkn olduu kadar ksa bir zamanda Tarabulus'-tan vazgeirmiye zorlanmaktan baka bir ey deildi. Fakat Trkiye'de yeni rejim, dost devletlerin basksna da boyun emiye yanamyordu 2262. Byk Fransz Devriminin gerek anlamda rencileri ve Mithat Paann taklitileri olan yeni Osmanl Devletinin bandaki nderler, Reit, Fuat ve li Paalarn dncelerini, yani
Kars. Sommerfeld, Der italieisch - trkische Krieg, Berlin 1911; von Studnitz, Tripolis und der Dreibund, ayn yer (Ben bu eserden faydalanmak imknn bulamadm).
2262

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Osmanllar tek bir siyas millet halinde birletirmek lksn tekrar ele almlard: Milliyet ve rk esasma gre ve bu unvanlar altnda birlemeler" yasak edildi. 1910 da karlan ve Osmanl asker kuvvetlerinin alt ordu halindeki tekiltn deitirmiyen 2263 kamna gre Hristiyanlar, orduda hizmet alabilirlerdi. Yabanclar ticaret vergisini vereceklerdi 2264. Evkaf mallarnn, kaldrlmas derpi ediliyordu. Hatt kapitlsyonlar rejiminden kurtulabilmek midi bile besleniyordu. Her yerde devlet okullar kurulacakt. Patriklikler, o zamana kadarki siyas yetkilerini elden karmlard. Makedonya iin hazrlanan bir kanun ile kiliselerin birbirleriyle boumakta olan milliyetlere maledilmesi ii, devletin menfaatine uygun olacak bir tarzda dzene konmutu. Mslman sfa-tiyle Arnavutlar, Arap harflerini kabul etmek zorunda idiler 2265. mitsiz ve her zaman meru' olmyan mcadeleler yapm olan Gen Trk partisinin temsilcileri, ikinci parlmentoda byk bir ounlua mlik idiler. Bu Meclis, gittike fenalaan d mnasebetlerin tesiri altnda bulunan genel artlar iinde daha gevek davranarak 1908 programna uymu ve kendi zaafn tamamiyle mdrik olarak asker diktatrle boyun emitir. Memnun olraiyan ve liberal muhalefetle mnasebette bulunan subaylar tarafndan yeni bir dernein tekil edilmesi ve Arnavutluun ayaklanmas, nihayet temmuz sonunda Muhtar ve Kmil Paalar kabinesinin kurulmas sonucuna varmtr. Bu hkmetin ilk ii, muhalefet eden parlmentonun datlmas olmutur. Din ve mill imtiyazlar olduu kadar mahall an'anele-ri de ortadan kaldrmak amacn gden "Osmanl Milleti" ne kar bylece vilyetler birinci Mecliste 15 merkeziyetiye kar liberaller birliinin 80 partiklarist mebusu vard 2266-, ya birbiri arkasndan ayaklandlar veyahutta en az Trkiyeye kar eskidenberi takndklar reddedici durumlarnda takviye olundular. Srbistann yambanda vergi vermek, askerlik vazifesi -artk
L. von Schlez, Das trkische Heer I, Leipzig 1910. 1909 yl iin bte 25 milyon Trk liras gelir ve 30,5 milyon TL. gider. 1908 de devlet borlar 129,9 milyon TL. olup Rusya'ya tazminat da buna dahildi. 1910 da bir Alman Avusturya gurubu, yeni rejime 11 milyon TL. ve bir Fransz gurubu da 6,5 milyon TU ikrazatta bulundular. 2265 Kars. G.F. Abbott, Turkey in trar.sition, London 1909; Nico-laides, L/Empire ottoman, une anne de constitution, 1909 - 1910, Brksel 1910; Albert Fua, Le comit Union et Progres contre la constitution; Cfiarles Roden Buxton, Turkey in Revolution; Drandar, Actua-lits balkaniques, Brksel, 1912; Ali Nuri, Unter den Szepter des Sultana, Berlin 1905.; Ch. Mismer, Souvenirs du musulmana, Paris 1892; Rousseau, L'effort ottoman, Paris 1907; Adalbert Graf Sternberg, Die tUrkische Revolution, Berlin, 1909; Mukhtar Pacha, Evfaements d'Ori ent; A. Wirth, Die Zukunft der Trkei, Mnchen - Leipzig (kt tarih zerinde yok):, G. Dorys, Abdul-Hamid itime v.s. 2266 Dehm, S. 71 - 72.
2263 2264

Sayfa

485

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

yalnz istanbul'da muhafz ktalarnda deil, baka birliklerde de askerlik yapmak mecburiyeti konuyordu- ve okul paras mkellefiyetlerini protesto e-den Arnavutlar, daha 1909 da Cavit Paa silhla bastrmak teebbsnde bulundu. "Arnavut-Osmanh birlii iin" kurucu meclis olarak Debre ve Bitolia Kongreleri topland. Fakat ok gemeden Ghiga'Iar, tarih Kosova sahras yaknlarnda ve 1878 den sonra kar koymalar ile tannm olan Prinzrend, Cakova ve pek blgelerinde ayaklandlar. 1910 da Turgut ve evket ve Cavit Paalar, bu asilerin zerine yrdler. Asilerin ba tsa Bol etin a kat. Galipler, mparatorluun her tarafna temil edilmi olan halkn elinden silhlarn alnmas emrini buralarda da tatbik etmiye baladlar. Fakat 1911 de de Arnavutluun gerek kuzeyinde ve gerekse gneyinde etin savalar oldu. Ancak yaz ve rde gtni imtiyazlar verildikten sonradr ki Ghiga'Iar, Toska'lar, Mslmanlar ve Katolikler - 1911 lkbaharnda Malisor ayaklanmas - yattnla-bildiler. Son zamanlarda ve ok daha iddetli olarak patlak veren Arnavut hareketi, byk bir ihtimalle talyan - Karada kkrtmalarnn bir eseridir. Bu hareket mensuplar Pritine'yi zaptetter. sa Boletina, gerekten skp*te Arnavutluun zerkliini iln etmek niyetinde grnmektedir. talya ile Karada'n daha nceki Arnavut ayaklanmalarnda da parmaklar bulunduuna hi phe yoktur. Daha bu karklklarn banda yeni kral Nikita ile bir harbe tutumaktan kanlamyacak gibi grnyordu. Ancak Rusyanm byle bir harbi tasvib etmediini ve tevik etmek niyetinde bulunmadn iln etmesi zerinedir ki Karadallar, daha dosta ve uysal bir ekilde harekete mecbur olmulardr. Devrimden sonra Makedonya'da Avrupa devletlerinin koruyucu faaliyetleri sona ermi bulunuyordu. Burada gerek Sandanski'nin Bulgar taraftarlarna, Bulgaristan Prenslii iindeki rkdalaryla fikir birlii halinde bulunan "Wrcho-vist'ler" e kar, ve gerekse Yunan etelerine ve bunlara para veren Manastr ve Gevgei piskoposlarna kar sert tedbirler alnmt. Rumlar, kiliselerinin imtiyazlarn mdafaa etmek iin Burgarlarla uyuamyorlard. Fakat Bulgarlar i-inde bu Gen - Trk, Osmanl Partisi meydana geldi ve bu parti mebus Pano Doref'in ahsiyetinde enerjik bir mda-fiini buldu. Dier taraftan ise ihtillcilerin ba ernopeyef, Arnavutlarla da mnasebetlere giriti. 1911 yl sonundan-beri Rum eteleri tekrar harekete getiler. Burada da Gen Trklerin, "ittihat ve Terakki" nin Selanik ubesi, ehirlerde din ve miliyet ayrl yaplmakszn "mterek vatann ykseltilmesi" urunda alacak elemanlar organize etmee

Sayfa

486

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

2267

Makedonya hakknda en yeni bibliyografya bak ayn zamanda: Ren Finon, S. 164, not 1.

Sayfa

487

balad 2267. kumenikos, okullar meselesi ile megul olmak zere istanbul'da bir milli meclis toplamak istedii zaman hkmet bunu yasak etti. Girit, eskiden olduu gibi imdi de imparatorluktan koparlm bir para olarak kald. Adada tamamiyle Yunanllara mahsus bir hayat hkm sryordu: 1909 da Avrupa devletleri, gerek meclisin Kral Yorgi'ye yemin etmek istemi-yen Mslman yelerini korumak ve gerekse Atina'daki ku rucular meclisine Girit temsilcilerinin gnderilmesine engel olmak iin mdahale etmek zorunda kaldlar. Yunan tahriklerine kar Trk halk, Hellen mallarn boykot etmekle cevap verdi. Bavekil Rallis, harp ile bartan birini tercih etmek zorunda idi. Venizelos'un kurmu olduu yeni Yunan hkmeti, daha nceki zamanlarda yaplan tahriklerle tam bir tezat tekil edecek derecede son derece ihtiyatl bir siyaset takip etmektedir: 1912 de Girit semenleri tarafndan Atina'ya gndrilen saylavlar, asker kuvveti kullanlarak meclisin toplantlarna itirak etmekten menedilmilerdir. Islhata kar koyan Drzi'ler, 1911 de Sami Paa tarafndan malp edildiler. Bunun zerine Sami Paa, vilyet ilerini yoluna koymak zere Badad'a gitti. Nihayet Arabistan'da, bir yandan ingiltere dostu Ibni Resifin olu Mahmud Yahya Sana'y muhasara ederek Rza Paann askerlerini kendi Arap dvas iin kazanrken, te yandan Vehhabi Emir'i Mbarek ibn Essabak ile birlemi ve Feyzi Paann kuvvetlerini yenmi olan ibn Suud'un ayaklanmasndan sonra gerek Necid ve gerekse Yemen si Araplarn hkimiyeti altnda bulunuyordu. Daha nce Nil memlekoti zerinde hkimiyet kurmu bulunan btn devletler gibi Arabistan' da ele ge irmiye alan ve kendi menfaatine uygun ihtillci bir parti kurmak iin elverili adamlar bulmaa muvaffak olan Msr'n yeni efendisi Byk Britanya ile Osmanl hkmeti arasnda kan bir anlamazlk sonunda Trk askerleri, Sina yarmadasnda her iki tarafn sahip kt bir blgeden ekilmek zorunda kaldlar. eyh Hamideddn, Peygamberin ardas olarak ortaya kt. Bu eyh, Mekke ile Medine'yi kazanabileceini mit ediyordu. Yalnz Necid Emiri ibni Reit, Padiaha tamamiyle bal kald. Fakat o da bu sadk ln ibni Suut'la giritii mcadelede hayat ile dedi. Mehmet Idris ile yukarda ad geen Arap Mehdisi mam Yahya, Vehhabi an'anesini yeniden canlandrdlar ve Osmanl kuvvetlerine kar koydular, imam Yahya 1911 yl

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

Sayfa

488

banda Sana'y muhasara ettii zaman izzet Paa, kuvvetli ordusu ile kendini zor kurtarabildi. Fakat izzet Paa, Mehmet Ali'yi tamamiyle yendikten sonra Asir'i de tehlikeden kurtarmya muvaffak oldu. Osmanl hkmeti, ehirlerde daim birer garnizon bulundurmak suretiyle ve Hicaz demiryoluna dayanarak ayaklanmann genilemesine engel olabileceini umuyordu. Fakat Kizldenize giren talyanlar, byk bir ihtimalle ngilizlerin kendi taraflarnda bulunmamas dolaysiyle, Araplar bir mttefik olarak kendi taraflarnda bulmamlardr 2268. iki yl nce "ttihat ve Terakki Cemiyetinin" Selanik ubesi yeleri, Selanik'te oturarak devleti idare edebilceklerini mit ediyorlard. Fakat karlarnda bir "liberal parti" ve elik iradeli Mahmut evket Paa tarafndan komuta edilen orduyu buldular. Bu liberal parti, Mithat Paann fikirlerini kendine mal ediyor, fakat nazrlarn gerek anlamda suikast ve ihtillciler sfatiyle gizli olarak taaliyette bulunan Gen Trklere kr "krne let olmalarna asla raz olmuyordu. Baz nazrlar, ittihat ve Terakki komitesi tarafndan hrriyet iin tehlikeli sayldklarndan iktidardan dtler. 1310 yl sonlarnda parti bir kongre yapt ve ilk defa olarak ko mitenin Bakan Halil Bey, iktidardan drlen Talt Beyin yerine nazr oldu. Muhafazakrlar partisi ile yaplan bir mcadele neticesinde nihayet Gen Trkler, ihtillci bir teekkl sfatiyle 1911 yl sonlarnda, hkmeti artk vesayet altnda bulundurmaktan vazgemek kararn aldlar. Fakat Ta rabulus buhran sralarnda Osmanl Parlmentosunda gene particilik gayretleri hkim olmutur. Bunun neticesinde Pacugan, parlmentoyu feshetmek - byk glklerle kar-lamakszn bu i yaplmtr - gibi uursuz bir karar vermek zorunda kalmtr. inde parti mcadelesi olmryan, fakat bir faaliyeti de grlmiyen ve Gen Trklere tamamiyle muti olan yeni parlmentonun ne suretle terkip edildii h akknda biraz nce bahsetmitik. nc parlmento, ancak 1913 ilkbaharnda toplanacaktr. Bir asrdanberi tedric olarak Osmanl mparatorluu yerine kaim olan Merutiyet Trkiyesi, milliyetlerin serbeste gelimesine engel tekil etmiyecek, fakat ayn zamanda devletin emniyetini de garanti altna almyacak ekilde bir federalizm ile; Trk ve Mslman unsurunu, Suriye ve Ara-bistan da arkasna takarak, Trakya ile Anadolu'da milliyetlerin gelimesinde tedenberi deimiyen kanuna aykr d-miyecek bir surette
Kars. ayn eser, S. 304 vd., 370 vd.; Martin Hartmann, Ara -bische Frage; Alexander Ular und Enrico Insabato, Der crlschende Hatbmond, ttirkische Eithtillgen, Frankfurt a. M. 1909, S. 204 vd!; Ali Nouri, S. 1903 vd.
2268

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

yava yava teksif etmek klarndan bi-lini tercih etmek zorundadr. Parlamanter idare, btn kusurlarna ramen, gnden gne bir hakikat ve dolaysiyle kanlamaz bir zaruret olmutur. phesiz ki mazi, artk bir daha geri dnmiyecek ekilde gemi gitmitir. Ancak gelimi bir kltre dayanan mill bir ekonomi sayesinde, serbestlik devrinde kendine den ii yapm bulunan Bat Avrupa sermayesinin devlet zerindeki vesayetine bir son vermek imkn elde edilebilir. Daima ll hareket etmek, byk hlyalara daima daha az nisbette kendini kaptrmak, bat memleketlerinde de lmek zere bulunan siyas nazariyeler urunda daima daha az mcadele etmek; fakat buna karlk ulalmas gereken amalan, mevcut artlar, daima br siyasetinin iradesinden ok daha kudretli bir el tarafndan tyin olunan snr ve imknlar daima daha ok idrk etmek; - ite bunlar. Osmanl mparatorluunun tarihini yazana, normal ekilde bir Trk Mslman gelimesi iin en emin artlar olarak grnmektedir. Her ne olursa olsun, "Osmanlln" bir hatras, hem de tehlike getirici bir liatras vardr. Rum, Ermeni, Yahudi ve XVI., XVII. yzyllardaki mhtedilerin ardalar tarafndan bugne kadar hkm srlen stanbul'da, Kmelinin, Makedonya 2269 ve Anadolunun 2270 kylerinde bir halk yasamaktadr. Beg yz ydanberi atalarnn cesareti ile kurulmu bulunan bir devletin - ayn kyl ve fakir vatandalar genel askerlik mkellefiyetinin tatbikindenberi bu devleti hemen hemen tek balarna silh altnda bir klelik hayatna benziyen ok etin ve sert bir askerlik hizmeti le mdafaa etmektedirler hayatna itirak ettirilmiyen bu halk, Trk halkdr. Gen Trklerin yapabi lecekleri en byk hizmet, gayretli, namuslu, alkan ve ka naatli, son derece misafirsever, bencil olmyan 2271 - her eyi istismar etmei pek iyi bilen bencil Bulgar, Rum ve Ermeniler hatrlansn.- ve dindar halk, byk bir ksm kendi so-ymdan olan murabahaclarn ve memurlarn boyunduruundan kurtarmak, Franszca kitaplar okumasa, gazetelere yaz yazmasa ve parlmentoda bir sylevin ne demek olacan an -rrmsa bile,
Bu blgede hl "Konya'llar" denilen Trk sakinleri hakkn da bak: Birard, La Macdoine, S. 18 - 19. Kars. Charmes, P. 205 vd. deki szler. Yeni bir roman yazcs, TV-vfik Fikret, "harpte Hasan" adl eserinde belki de Sienhewicz'-in "Muzaffer Barttk" te Polonya kylsn tasvir ettii tarzda - A-nadola kyls tipini tasvir etmitir. Meclislerde tefessh etmi olan Hristiyan elemanlar hakknda bak: ayn eser, S. 260 vd. Kars. Worms, X>e la constitution territoriale des pays musuJmans, Paris 1842; Sitene, Lei trois e"poques de l'histoire ottomane, Paris 1851. 2271 Berard, Politique du Sultan, S. 202. 1841 de Blanqui, Voyage en Bulgari, S. IX, adl eserinde yle yazyor: "Les Turcs ont cles tj'ialife's nobles et rares qul distinguent leur race parmi toutes celles ite la terre'". Fakat ayn zamanda, Joseph Mller, Albanien, Rumelien und die montenegrinisch - sterreichische Grenze, S. 15: Umvissenheit, mbtugsaraer Stolz, Traegheit, fanatischer Christenhass sind die Cha-rakterzge der niederen Klassen".
2269 2270

Sayfa

489

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 17

Joseph von Hammer

bu halka tekrar tarih bir rol vermektir. Her ne olursa olsun, Selanik'te yaygarac Yahudilere, kalblerinde dmanca dnceler besliyen Fener Rumlarna, Makedon* ya'nn kapal Bulgarlarna, Erzurumda intikam frsat gz-Ir'en Ermenilere - ki btn bunlar hemen hemen mcadele edecek durumda ve hibir fedakrlk yapmak isteinde de-^lerdir - dnyann btn dilleriyle yeni, birleik Osmanl vatanperverliini vaaz etmektense Trk halkna bu tarih rol vermek ok daha gzel ve ok daha faydal bir i olacaktr. 2272.

Sayfa

490
Bu oscr, 16 Austos 1912 de tamamlanmtr. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 9/624 -643
2272