Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi

Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph Joseph von Hammer von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

NDEKLER

YETMBRNC KTAP ................................................................................................ 6 III. Mustafa'nn Tahta k ............................................................................. 6 Danimarka le Anlama ................................................................................... 10 Prusya'nn Dostluk Anlamas Teklifi ....................................................... 11 eyhlislm Ve Kaptan Paa'nn Azilleri Dar-s-Saade Aas'nn dam ...................................................................................................................... 13 Rgp Paatstn Padiahn Kz Kardeiyle Evlenmesi ......................... 17 Srgn Edilenlerin stanbul'a Dnleri .................................................. 19 Baz Elilerin Dn....................................................................................... 21 Hekimzde Ali Paa'nn lm .................................................................... 22 Hac Seferlerinde Gvenliin Salanmas in Alnan Tedbirler ...... 24 Abdullah Nail Paa'nn lm .................................................................... 25 Hibetullah Sultanin Doumu......................................................................... 25 Krm Hani'nn, Bodan Ve Eflk Voyvodalarnn Bb-I 1i Tercmannn Ve Reisefendi'nin Azil Ve Deitirilmeleri ................. 27 lm Bir nceleme ............................................................................................... 29 zmit'te Bir Kanal naat in almalar ......................................... 29 Sultan Mustafa'nn Gvenlik Tekilt ...................................................... 32 Arabistan Ve Msr'da Asayiin Salanmas ............................................ 32 am'da Bir Caminin Tamiri Ve stanbul'da Yeni Bir Cami Yaplmas .................................................................................................................................. 34 Defterdar Halimi Paa Ve eyhlislam Asm Efendinin lmleri .. 34 mar Hareketleri ................................................................................................ 36 Askeri Talim Ve Manevralar ......................................................................... 36 Baz Mehur limlerin lmleri .................................................................. 38 ranllarn Bossuets Saylan Vessaf Efendi ............................................. 41 eride Karklk ............................................................................................... 42 Krk Sefas Ve Afyonkeler ........................................................................... 43 Prusya le Dostluk Anlamasi ....................................................................... 45 Prenseslerin Doumu ...................................................................................... 48 Mehur Adamlarn lm ............................................................................. 49 eyhlislm Ve Kaptan Paa'nn ki Defa Deitirilmeleri ................ 51 Rgp Paa'nn lm...................................................................................... 52 Onsekizinci Yzyl Osmanl Edebiyatna Toplu Bak ......................... 53 Osmanl Devleti'nin Son nl Sadrazamnn Ynetimi ...................... 60

YETMKNC KTAP ................................................................................................ 64 Hmid Hamza Paa'nn Alt Ay Sren Sadrazaml ............................ 64 Aziller Ve Yeni Tayinler .................................................................................. 65 Bahir Mustafa Paa Sadrazam Oluyor ....................................................... 66 lenler. Kmil- Ve -Sinek- Paalar............................................................ 68 Kaptan Paa Ve Sadrazam, Padiah'a Damad Oluyorlar .................... 69 Badad, Yanta Ve Kbrs Olaylar ................................................................. 69 Selim Giray Krm Han Oluyor ..................................................................... 71 Grcistan'da Karklk .................................................................................... 72 Sadrazamn Azli Ve dam .............................................................................. 73 Avrupa le likiler, Pbusya Ve Polonya Elileri .................................... 75 Rusya, Avusturya Ve Toskana Elileri ....................................................... 85 Muhsinzade Mehmed Paa ktidar Devralyor ..................................... 88 Bir ehzade Douyor ....................................................................................... 91 ehzadenin lk Dersi ........................................................................................ 91 Padiah Huzurunda lm Tartma.............................................................. 92 Byk Deprem.................................................................................................... 93 Kbrs Olaylar ..................................................................................................... 94 Grcistan'da Sava ....................................................................................... 98 Msrda Ali Paa Olay ...................................................................................... 99 Arabistan'da Karklk..................................................................................100 Su Bendi (Baraj) naat ................................................................................101 Donanma Denize Alyor.............................................................................101 Divan Toplantlar ...........................................................................................102 Mehurlarn lm ........................................................................................103 Krm Han'nn Ve eyhlislmn Azilleri...............................................103 Byk Yangn ....................................................................................................104 Msr'da Karklk ...........................................................................................104 Medine'de Gerginlik .......................................................................................106 Grcistan Ve Karada Olaylar ...................................................................106 Padiah Ynetimi Ele Alyor ........................................................................107 ahsultan'n Nianlanmas...........................................................................108 nemli Kiiler lyor ....................................................................................110 Saray Hekimi Ghobis ......................................................................................112 Bb-I li le Fransa Ve Rusya Elileri Arasnda Nota Teatisi .........113 Sadrazam Azlediliyor .....................................................................................117 Yeni Sadrazam: Hamza Paa .......................................................................118 Rusya'ya Sava ln .......................................................................................119 Krm Han, Sadrazam, eyhlislm, Kaptan Paa Ve Bb' li Tercman Deitiriliyor ..............................................................................122

Asker Toplanyor .............................................................................................124 Baz Avrupa Devletleri Bb- li'ye Nota Veriyor ...............................128 Sancak- erif Alyor....................................................................................132 YETMNC KTAP ..........................................................................................135 Krm Girayn Rusya Seferi Ve lm .....................................................136 Hotin'de Trklerin Baars .........................................................................139 Sadrazam Ve Potoki Hantepest'nde .......................................................142 Sadrazamn, Bodan Voyvodasnn Ve Bb-I li Tercmannn damlah ..............................................................................................................146 lenler Ve Yeni Tyinler ...............................................................................148 Moldovanc'nn Sadareti ...............................................................................149 Hotnin Dmesi ..............................................................................................150 Moldovanc'nn Azl Ve Hail Paamn Sadrazam Oluu ...................153 eyhlislmn lm .....................................................................................155 Mora syan ........................................................................................................157 eme'de Osmanl Donanmasnn Yaklmas .......................................160 Limni Kuatmas ..............................................................................................161 Kartal Sava ......................................................................................................162 smail Ve Kilyann Dmesi ........................................................................164 Yarm Tedbrler ...............................................................................................165 Bender Ve brailin Dmesi ........................................................................167 Sadrazam Ve Krm Hantnn Azilleri ........................................................169 Avusturya Ve Prusya'nn Arabuluculuk Teebbsleri ......................170 Padiah Avusturya'ya Polonya'nn Paylalmasn Teklif Ediyor .172 Konfederasyon Lehine Yeni Bir Bildiri ...................................................180 K Karargh Ve Yeniden Silahlanma .....................................................181 Krm Da Elden Gidiyor .................................................................................186 Basiretsiz Osman Efendi ...............................................................................189 Sadrazam Azlediliyor Ve Muhsnzde kinci Defa Sadrazam Oluyor ................................................................................................................................190 Karargh umnu'da ........................................................................................192 Maksud Giray Krm Han Oluyor ..............................................................193 Reis-l Kttap Abdrrezzak Efendi .........................................................193 Avusturya Ve Prusya'nn Atekes n Gayretleri ...............................195 Karada Ve Denizde Atekes .........................................................................196 Avusturya Elisi Thugut Ve eyh Yasinci Tam Yetkili Murahhas Oluyorlar.............................................................................................................199 Fokan Kongresi ..............................................................................................201 Vsf Efendi Atekesin Uzamasn Salyor ...........................................204 Bkre Kongresi De Dalyor ....................................................................208

Sahb Giray, Ali Bey Ve eyh Tahb ...........................................................216 Yeni Sefer in Silahlanma ...........................................................................220 Rusuk Ve Karasu Savalar ........................................................................221 Ruslar Slistre Ve Varna'dan ekiliyor ....................................................222 Kaynarca Sava ...............................................................................................224 nc Mustafa'nn lm .........................................................................227 I. Abdlhamid'in Tahta k .....................................................................229 Birinci Abdlhamidin Gszl ............................................................233 Kabinede Deiiklik ........................................................................................234 Kont Pulavski ....................................................................................................235 Pazarck Ve Kozluca'da Bozgun .................................................................236 Kaynarca Bar ................................................................................................240 Kaynarca Bar le lgili Dnceler .......................................................243

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

YETMBRNC KTAP III. Mustafa'nn tahta k- Danimarka ile anlama. Prusya'nn dostluk anlamas teklifi. eyhlislm ve Kaptan Paa'nn azilleri; Dar-ssaade Aas'nn idam. Rgp Paa'nn padiahn kz kardeiyle evlenmesi. Srgn edilenlerin stanbul'a dnleri. Baz elilerin dn. Ali Hekimzde'nin lm. Hac seferlerinde gvenliin salanmas iin alman tedbirler. Abdullah Nail Paa'nn lm. Hibetullah Sul-tan'm doumu. Krm Han'nn, Bodan ve Eflk voyvodalarnn, Bb- li tercmannn ve Reisefendi'-nin azil ve deitirilmeleri. lmi bir inceleme zmit'te bir kanal inaat iin almalar. Sultan Mustafa'nn gvenlik tekilt. Arabistan ve Msr'da asayiin salanmas. am'da bir caminin tariri ve stanbul'da yeni bir cami yaplmas. Defterdar Halim Paa ve eyhlislm Asm Efendi'nin lmleri. mar hareketleri. Asker talim ve manevralar. Baz mehur limlerin lmleri. ranllarn Bossuet'si saylan Vessaf Efendi. eride karldk. Krk sefas ve afyonkeler- Prusya ile dostluk anlamas. Prenseslerin doumu. Mehur adamlarn lm- eyhlislm ve Kaptan Paa'nn iki defa deitirilmeleri. Rgp Paa'nn lm. Onsekizinci yzyl Osmanl edebiyatna toplu bak. Osmanl Devleti'nin son nl sadrazamnn ynetimi. 1 III. Mustafa'nn Tahta k NC Mustafa'nn hkmdar olarak yapt ilk ve tek hayrl i, hi phesiz, Rgp Paa'y sadrazamla getirmi olmasdr. Tahta kar kmaz bir hatt hmyn ile, yeni hakkedilmi sadaret mhrn Rgp Paa'ya gndermi, ondan, bugne kadar olduu gibi bundan byle de devlet ilerini yrtmesini istemiti. Her padiahn tahta ksnda drt yeni mhr hmyn yaptrlrd. Bunlardan kare eklinde olan padiahn zel mhr olarak kendisinde kalr, daire eklinde olan. dier mhrden biri sadrazama, ikincisi harem-i hmynun hazinedar olan kadn grevliye, sonuncusu da has odabasna Sayfa

6
1

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/279

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

M.d'Obsson, Osmanl mparatorluu Tablosu, VII, s. 120.

Sayfa

verilirdi 2. Geleneklere gre, sultan tahta ktktan bir gn sonra, sabahleyin sadrazam ona iek ve meyve dolu elli porselen tabak ve vazo gnderir, bylece hkmdarn tebrik etmi olurdu. Ayn gn lene doru, sultan kendi eliyle yazlm bir hat erifi sadrazama gnderirdi. Ulemnn dnda btn vezirler Bb- Ali divannda toplanr, grevlinin (kapclar kethdasnn), bir kumaa sarl olarak ve bann zerinde tutarak getirecei hatt erifi beklerlerdi. Hatt erif gelince, bata sadrazam olmak zere btn vezirler salonun ortasna kadar ilerler, sadrazam hatt erifi alp per, bann zerine gtrr ve Reisefendi'ye (Reis-l Kttab'a) verirdi. Reisefendi de padiahn tevecch ve itimadn bildiren hatt erifi oradakilere okurdu. Okunma ii bittikten sonra sadrazam hatt erifi getiren ve etek pen haberciye, yani Kapclar Kethdas'na, bir samur krk giydirirdi. Bundan sonra divanda bulunanlarn tebriklerini kabul eder, daha sonra da dalrlard. Sadrazam dairesine geer, padiahn tevecch ve itimatlarna kranlarn sunmak iin hazrlanrd. Vazifeyi en derin ve kran duygu laryla kabul ettiini bildiren cevab mesaj gtrecek olan kethdaya armaan olarak birka yz duka altnndan baka ok deerli bir elbise (kaftan) da verirdi. III. Mustafa tahta kndan dokuz gn sonra, Hz. Pey-gamber'in klcn kuanmak iin Eyp Sultan Camii'ne gitti. Kl alay, her zaman olduu gibi bu defa da ok muhteemdi. Merasim gerei o gn, idarenin her kesiminden yksek rtbeli memurlar sarayn birinci avlusunda toplanmlard. En nde zaptiye tekiltndan yksek rtbeli iki grevli, onlarn ardndan avular ve mteferrikalar, ulufeliler ve gedikliler yryor, yol ayorlard. Onlarn peinden de sipahi paalar, mabeynciler, byk ulemdan olanlar, eyhler, seyidler ya da Peygamber soyundan olanlar, divan azalar ve odabaan, defterdar, nianc, Reisefendi, serasker, iki kazasker, vezirler ve nihayet yanyana olmak zere sadrazamla eyhlislm geliyordu. Onlarn ardndan yedekte yrtlen, eyer ve dizginleri ok ssl otuziki at geliyordu ki bunlarn onikisirun eyerlerinde murassa kalkanlar aslyd. Sultann etrafn peykler ve solaklar eviriyordu. Peyklerin banda pr prl parlayan miferler, solaklarn banda ise harikulade gzel kuty

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

sorgular vard. Padiahn bindii atn sol zengisini byk imrahor (emir- ahu*), sa zengisini bamabeyinci tutuyordu, ikinci imrahor sol dizgini tutuyor, sa dizgini tutan sancaktar ise bir eliyle sancak- erifi tayordu. Padiah atnn yannda bunlardan baka has ahr tekiltndan dokuz kii daha vard ki bunlar imrahorlar, sek-banbalar, mabeynciler ve sakaba'ndan oluuyordu. Padiah attan inerken yanndaki onbir grevlinin yerini, padiahn koluna girmek ve onu ylece gtrmek imtiyazna sahip dier alt grevli ald ki bunlar da silhdar, tlbenddar, ibrikdar, rikbdar ve berberbamdan meydana geliyordu. On* lan da yenieri aas ile bostancba takip ediyordu. Ayn mtiyaza bamabeyinci ile iki imrahor da sahiptiler. Yenieri aas padiahn attan inmesine yardm ederken sadrazam ve dar-s-saade aas da koltuundan tutuyorlard. Padiahn ardndan gelen iki enderunlunun ellerinde ok zengin ilemeli iki yastk vard ve zerlerinde hkmdarn iki sar bulunuyordu. Sarklar padiahn hkim olduu dnyann iki blgesini, iki denizini ve korumakla grevli olduu iki kutsal ehri, yani Mekke ve Medine'yi temsil ediyordu. Sultan halk selmlamak zahmetinden kurtarmak iin, sarklar tayanlar, bunlar durmadan saa sola indirip kaldryorlard. Enderundan bir gen, padiah ata binerken ayann altna koymak iin bir tabure, bir dieri de aptes almada kullanlacak bir ibrik tayordu. Hazinedar ise, yol boyunca biriken kalabala avu avu para sayordu.. Clus alay, yenierilerin oluturduu iki srann arasndan geerken, padiah onlar, selmlad. Sivil halka gsterilmeyen bu hareket yenieriler iin bir erefti. Yenieriler parficflTm selmna, balarn sol omuzlarna eerek karlk verdiler. Bylece, en ufak bir iaretle balarn kl altna uzatmaya hazr olduklarn anlatm oluyorlard. Padiah, yenierilerin eski klalarnn nne gelince durdu. Burada, 60. ortann aas tarafndan sunulan bir tas erbeti iti ve sonra erbet tasn, o mutlu gnn hatrasna, altn doldurarak iade etti. Yenieri aas kurban kesti. Yoluna devam eden m. Mustafa, Fatih'in yaptrd caminin yanna gelince, buradaki trbeyi ziyaret etti, dua okudu. Bundan sonra, Hz. Peygamber'in sancaktan olan Hz. Eyb*n trbesinde de bir dua okudu. Eyp Camii'nde, eyhlislm, padiaha Hz. Peygamber'in klcn kuatt. Bu tren srasnda eyhlislmn yannda eriflerin reisi yani nakyb'l eraf da hazr bulunuyordu. Bu srada cami avlusunda elli koyun kurban edildi.

Sayfa

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Ulema, Allah yzn ak, klcn muzaffer eylesin diye dua etti. III. Mustafa tahta ktn bildirerek baz yksek unvanlardan ve tekkelerden alman berat vergilerini (clsiye vergisi de denirdi) yarya indirdiini iln etti. Hkmdarlarn her tahta klarnda berat sahipl eri bunlar yenilemek (ve tabii yeni vergi vermek) zorunda idi. Aksi halde beratlar geri alnrd. Padiahlar tahta klarnda, gerek ekinci denen ve sefere katlan yenierilere, gerekse mtekaidin ya da oturak denilen ve artk sefere katlmayan ama yedek olarak tutulan emeklilere clus bahii verirlerdi. . Mustafa bu bahii veren padiahlarn sonuncusu oldu. Ondan sonra tahta kanlar, isyanlarn ana kayna haline gelen bu eski usule son verebildiler. Sultan, tahta ktn birer hatt hmynla hristiyan leminin btn hkmdarlarna bildirdi. Olay birer zel eli gndermek suretiyle bildirmek tenezzlnde bulunduu devletler ise sadece Lehistan, Prusya ve Avusturya oldu. Hkmdarn clusunu Lehistan (Polonya) kiral Frederic Auguste UTe (Frederik Ogst m) bildirmek iin Varova'ya giden sefir Mehmet Paa idi. Rusya imparatoriesi Eisabeth Petrovna'-ya eli olarak avular Ktibi Osman Efendi gnderildi. E. Osman'n vefatn ve m. Mustafa'nn clusunu imparator I. Fran-ois'e (Fransuva) bildirmek iin Viyana'ya gnderilen eli ise Kk Evkaf Kethdas Giritli Resmi Ahmed Efendi idi. Bu eliden bizim iin en dikkate deer olan Resmi Ahmed Efendi'dir. Onun byk bir tarihi ve devrin en nemli devlet adamlarndan biri olduunu daha sonra greceiz. Rum asll olan Giritli Resm Ahmed Efendi, ihtida etmi olmasna ramen anadilini unutmamt. Ahmed Efendi, reis -l kttap Tavukuba Mustafa Efendi'nin kz ile evlendi. Reisefendf -nin kz kardei de zenginliiyle mehur Beir Efendi ile evliydi. Bu zat, Dar-s-saade Aas Beir Paa'ya, tavassutu ile Reisefendilie getirildii takdirde nemli mikdarda para vereceini vaadetmiti. Dar-s-saade aasnn (kzlaraas) lmnden sonra Bekir Efendi, bu vazifeye atanmam olmasna rame n, yazl olarak vaadettii paray hazineye demek zorunda brakld. Bekir Efendi vezir rtbesine (paala) ok daha sonra terfi ettirildi. Avusturya ve Rusya saraylar, IH. Mustafa'nn fevkalde elilerine, ancak daha evvel Sultan II. Osman'n tahta kn tebrik iin gnderdikleri elilerine yeni itimadnmeler gndermek suretiyle cevap vermi oldular. Bu eliler o zamandan beri stanbul'dan ayrlmamlard. Avusturya'nn elisi Baron de Schwachherm (Baron d vahhaym), Rusya'nn elisi ise Kont Mnicek idi.

Sayfa

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Bu iki saray, stanbul'a fevkalde elilerini ancak iki yl sonra gnderdiler. Napoli ve sve saraylarnn sultana gnderdikleri tebriknmelerini de, bu devletlerin elileri olan Kont Ludolf ve Kont Celsing getirdiler. Fransa, ngiltere ve Venedik saraylarnn tebriknmelerini bu lkelerin stanbul'daki daimi elileri Vergennes (Verjen), Porter ve Foscari takdim ettiler. 3 Danimarka le Anlama Danimarka elcisi De Gahler, Osmanl bakentinde yl kaldktan sonra nihayet Bb- li ile bir dostluk, ticaret ve gemilerin serbeste dolam ile ilgili bir anlama imzalanmasn salayabildi. Bu eli, Osmanl sultanna kendi hkmdarnn tebrikn-mesinden baka, Baltk kylarndan kalkan ve Kont Lutzov'un kumanda ettii ki gemiye yklenmi deerli hediyeleri de takdim etmiti. Fakat, fevkalade eli unvanna ramen, sadrazam tarafndan kabul edildii zaman, kendisine samur krk yerine sadece bir kaftan giydirildi. nk II. Osman zamannda yaynlanan tren kyafetleriyle ilgili talimatname hl yrrlkteydi. Gahler'in uzun sren mzakereler srasnda arac olarak kulland nfuzlu kii, Anadolu kads ve Sultan'in imam Osman Molla'dan bakas deildi. Zenginliiyle nl Bekir Efen-di'nin damad, ok faal ve nfuzlu olan bu ahsn desteini, yz kese para karlnda salam bulunuyordu. .Danimarka elisiyle mzakereler devam ederken, Molla Osman'n verdii ziyafetlerden birinde, dier nl davetlilerin arasnda, Macar dnmesi ve. stanbul'da kurulan ilk matbaann mdr ibrahim (Mteferrika) ile, o tarihten oniki yl nce lm bulunan Kont de Bonneval (paa)'m 4 kendi ocuu ya da evltl olan Milanolu Sleyman Bey de vard. Bu iki ahsiyet, Bb- Ali ile Avrupal eliler arasndaki mnasebetlerde byk aba gsteriyorlard. Schwachheim'n istanbul'da zellikle megul olduu iler arasnda, n srada, padiahn Cezayir Beyi'ne (Days'na) bir ferman gndererek Avusturya konsl Kersch'in kurtarlmasn temine almak geliyordu. Cezayir birlikleri Tunus'a yaptklar bir baskn srasnda Kersch'i esir alp gtrmlerdi.

10
Sayfa

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/279 -283 Asl ad Comte Claude Alexandre de Bonneval (1975 -1747) olan Humbarac Afamed Paa, Fransz asillerinden idi, fakat Avusturya ordusunda mareal olmutu. 1729'da Osmanl ordusuna sknd, islmiyet! kabul ederek Afamed adn ald. Osmanl ordusunda nemli hizmetleri grld ve beylerbeyMiEne terfi ettirilerek pasa unvan verildi. (evirenin nota)
3 4

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Sadrazamn bauhadar bu i iin zel grevli olarak Cezayir Days'na gnderildi. Sultan Osman'n lmnden ksa bir sre sonra, honutsuz Macarlarn reisi olan Csaki de Rodos'ta lmt. Onun yerini alan Kont Coloniz'in aabeyi Baron de Za (Badon d Zai) de on ay sonra lnce, honutsuz Macarlarn bana Transilvanyal (Erdelli) Mikics geti. Csaki'nin lmnden birka ay nce, o zaman Fransa kiralnn ordusunda general olarak grev yapan Macar Tott da lmt ki, onun olu mehur Hatrat in mellifi Baron de Tott'tur. Avusturya ile Fransa arasnda Mays 1756'da ittifak gerekleince, stanbul'da bulunan Avrupal eliler arasnda deiiklikler olmaya balad. Bundan sekiz ay sonra, 16 Ocak 1757'de, ngiltere ile Prusya arasnda tedafi ve tecavz! (savunma ve saldrma) amal bir ittifak kurulunca deiiklikler tamamland. ngiliz elilerinin kt niyetli tahrikleri ve elilerin itibarm sarsmak iin gsterdikleri aba karsnda Bb- Ali dikkatli davranyordu. Fakat Porter Bb- li'yi Avusturya ve Fransa'ya kar tahrik etmekten geri kalmad. Bu tahriklerinde daha ok Sadrazam Koca Rgp Paa'nn hekimbas olan Ram Is-pilanti'den yararlanyordu. sve sefiri, hkmdarnn Fransa ile yapt ittifaka sadk kalacan, fakat, Prusya kiral II. Frederik akrabas olmasna ramen bu hkmdara kar yaplacak bir savata tam tarafsz hareket edeceini ve 21 Mart 1757 Vestfalya Anlamasna da sadk kalacan bildirdi. Bundan iki ay kadar nce, 8 Ocak 1757'de, Rus elisi Obreskov Bb- li'ye bir nota vererek, hkmdan Elizabeth Petrovna'nn Lehistan ve Avusturya'ya yardm maksadiyle ordusunu harekete geireceini, Lehistan'n da rzas ile bu ordunun Cumhuriyet'in kuzey eyletlerine geeceini sylyordu. Sadrazam bu notaya verdii cevapta hibir itiraz olmadn bildirdi. Bir yl sonra Bb- li Obreskov'un baz ikyetlerine de cevap verdi. Obreskov'un hkmdar adna yapt ikyete gre, Krm Han Halim Giray'a, itaatsiz Nogay Tatarlarn cezalandrmas iin Bb- li tarafndan emir verilmiti ye onU'yardmc olarak Azak, Bender, Hotin ve Sofya paalar da gnderilmite 5

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/283 -285

Sayfa

11

Prusya'nn Dostluk Anlamas Teklifi

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Rgp Paa reis-l kttap iken, Prusya Bb- li'ye ilk dostluk anlamas teklifini yapmt, fakat Bb- li baz bahanelerle buna yanamamt. imdi sadrazam olan Rgp Paa byle bir ittifak en ok isteyenlerden biri idi. Avusturya konuyu mzakere iin temsilci olarak Hauden'i zmir'e gnderdi. Hau-den daha ok Rexin ismiyle tannyordu. O srada yine Prusya adna grmeler iin gelen Varennes de Trkiye'de idi, fakat Hauden Bb - li ile ittifak kurmak iin tam yetkiliydi 6. Ayrca, hkmdar Frederik II'den Sultan Mustafa'nn tahta kn tebrik eden bir de mektup getirmiti. Sadrazamn ittifak arzusuna ramen Hauden'e kesin bir cevap verilemedi ve stanbul'a gelmesine de ancak ok gizli tutulmak kaydiyle msaade edildi. Fransa elisi Verj en ile Avusturya elisi vahaym, Hauden'in izini bo yere aradlar. Fakat bir gn, Hauden'in Saksonyal ua, kendisine kt muamele eden efendisinden intikam almak iin, bulunduu yeri Fransz ve Avusturya elilerine bildirdi. Bu uak, efendisinin kendisini, srrn ifa eder korkusuyla zehirlemek istediini de iddia ediyordu 7. Avusturyal tercman rendikleri srr Rgp Paa'ya syledii zaman, sadrazam bunu son derece soukkanllkla karlad ve doru olmadn syledi. Uzun sren reis-l kttap-h zamannda ve Msr valisi olarak Kahire'de bulunduu yllarda, renk vermemeyi, dncesini belli etmemeyi ok iyi renmiti. Zaten Msr'daki takn ve yaygarac Memlk beylerinin oyunlarn bozabilmek iin gizlilik, serinkanllk ve yap-maolfr, btn vali paalar iin bir zaruret haline gelmiti. Rgp Paa, yabanclarn, tercme ettirilen berat ya da himaye mektuplarn ele geirmek iin her trl harcamay yaptklarna, tercmanlarn da bu belgeleri reayaya satmay alkanlk haline getirdikleri meselesine dikkatle eildi. Bu maksatla Reisefendi'ye bir buyrultu gndererek bu olaylarn tekrarlanmamas iin gerekli tedbirlerin alnmasn istedi 8. Sadrazam bir yl sonra baka bir buyrultu kararak Avrupallarn reayadan kzlarla evlenmelerini ve gayrimenkul edinmelerini tekrar yasaklad. Bu yasaklar mevcut anlamalara aylar idi. Galata voyvodasna gnderilen bir emirnamede ise, reayadan kz alan Avrupallarn ve Avrupallarla evlenmi reayann birer listesi isteniyordu. 9

12
Sayfa

Tam yetki belgesinin Trke'den talyanca'ya yaplan tercmesi (15 Cemaztetevvel 1170 (1757) tarihini tayor. Bu uan mektubu Schwachheim'n mektubuna iliikti. 8 Sadrazamn 19 Rebilabr 1172 (20 Aralk 1758) tarihli bu buyrultusu da Scbwachheim*m raporuna ekliydi. 9 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/285 -287
6 7

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

eyhlislm Ve Kaptan Paa'nn Azilleri Dar-s-Saade Aas'nn dam Ragp Paa'mn sadareti, Sultan Osman'n lmnden ve m. Mustafa'nn clusundan on ay kadar nce balamtr. Bu yzden, Ragp Paa'nn zamanna ait deiiklikleri ve olaylar zetlemek iin biraz geriye gitmemiz gerekiyor. Ragp Paa, devlet idaresini ele almasndan az sonra, son yangnda harap olan acemiolan klalarnn yeniden inasn emretmiti. Bu srada Defterdar Ahmet Efendi'yi grevden alarak, onun yerine srgnden ard Halimi Efendi'yi geirmiti. eyhlislm Drrizde Mustafa Efendi de grevden alnm, onun yerine bu makama yal Damatzde FeyzuUah Efendi ikinci defa getirilmiti (28 Cemazjlevvel 1170 - 18 ubat 1757). Sadaret kaymakam Ali Paa Cidde'ye gnderildi. Ragp Paa, Msr valiliinden azledilen eski sadrazamlardan Hekim-zde Ali Paa'ya olan saygsndan dolay, Anadolu'nun istedii ehrine yerlemesi iznini verdi. Onun yerine Msr valiliine Sadettin Paa getirilmiti. Reisefendi Avni ise yerini, uzun zamandr bu makamda gz olan nl zengin ve Reis Mustafa Efendi'nin damad Ebubekir Efendi'ye brakmak zorunda kald. Ebubekir Efendi bu maksatla trl entrikalar evirmekten ve bol para harcamaktan geri kalmamt (21 Recep - 11 Nisan). Rgp Paa'nn Sultan Osman devrindeki sadareti srasnda yaplan balca deiiklikler ite bunlard. ok ihtiyatl bir insan olan Rgp Paa, padiahn zaaflarn, yenilik taraftan ve sabrsz oluunu, Dar-s-saade Aas Eb Kofun ok tesiri altnda kaldn biliyor, ama Eb Kofla nasl baedebileceini bilemiyordu. Sultan Osman'n hastalnn son gnlerinde artk onun hayatndan fimi Hm" kesen Dar-s-saade Aas, sadrazamla Kel Ahmed Paa'nn olu Ali Paa'y getirmek istiyordu. Rgp Paa, ok nemli bir konuda fikri alnmak bahanesiyle, gerekte ise elinden sadaret mhrn almak maksadiyle saraya davet edilmiti. Fakat tedbirli davranan Rgp Paa bu tuzaktan kurtulmasn bildi. Dar-s-saade Aas'nn yazcs brahim Efendi, sadrazama gizlice bir tezkere gndererek kendisini bekleyen tehlikeyi, padiahn sabaha kamayacak kadar ar hasta olduunu bildirmiti. Bunun zerine Rgp Paa kyafet deitirerek ve yalnz olarak sarayndan ayrlmt. Rgp Paa'y saraya gtrecek olan baltaclar kethdas da ancak onun ha reketinden sonra Paakaps'na ulaabilmiti. Buna ok ierleyen Dar-s-

Sayfa

13

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

saade Aas da kethdaya, sadrazam bulunmas ihtimali olan her yerde aramasn ve mutlaka saraya getirmesini emretmiti. Kethda btn ehri arad halde sadrazam bulamamt. Geceleyin padiahn lm haberini alan Rgp Paa tekrar Paakaps'na dnm, azilden kurtulmu ve yeni padiah da onu grevinde brakmt. Bu olaydan sekiz gn sonra. Dar-s-saade Aas Eb Kof Ahmed Efendi grevden alnd ve onun yerine bu makam, sultann ok gvendii su* ktibi Beir Efendi'ye tevcih olundu. Yeni Dar-s-saade Aas, mevkufat unvanyla yazc brahim Efendi'yi de saraydan uzaklatrd. Selefinin entrikalarn renen Beir Efendi, Rgp Paa'nn adam olsa da, saray srlarn ifa eden bir yazcya gvenemezdi. Pekirci ba Hamza Aa silahdarla getirildi. Azledilen Dar-s-saade aasnn sadrazamla getirmek istedii Kaptan- Derya Ali Paa ise mevkiini kaybetmekle kalmad, btn malvarl msadere edilerek Istanky'e srld. Bundan baka a-vuba, bostancba, bamabeyinci ve birok vezir azledildi (29 Sefer 1171 - 12 Kasm 1757). len padiahn gvenini kazanm, kudretiyle marur eski Dar -s-saade Aas Eb Kof kellesini kurtaramad. Eb Kof daha nce, hac kafileleri ile srrenin gvenliinden sorumlu Hac Emiri Esad Paa'y da bu grevden aldrm, hac emirliine ve cerdecibalna hi kimsenin tanmad iki adamn getirmiti. Fakat hac kafilesi, Maan'n otuz fersah yaknnda, nceki Hac Emiri'nden (Esad Paa'dan) intikam almak isteyen Beni-Harb adl Arap kabilesinin saldrsna urad ve yamaland. nc Osman'n lmnden bir ay nce meydana gelen bu olay, Eb Kof Ahmed Efendi padiahtan saklamt. Fakat bir sre sonra haber btn stanbul'da duyuldu. Hz. Peygam-ber'in doum gnnde, am'dan gelmeleri ve Hac kafilesinin Mekke'ye ulatn bildirmeleri be klenen mjdeciler grn-m ey ince, halk arasnda honutsuzluk ve mrldanmalar balamt. Bunun zerine, grlty yattrmak isteyen yeni padiah III, Mustafa Dar-s-saade Aas'n idam ettirdi. Eb Kofun kesik ba bir kaza geirilmi ve zerine de u yaz yazlmt: Mslman haclarn felketine sebep olanlarn mkfat ite budur!. Bu idam, padiahn toplad ve ulemdan nde gelenlerin, eyhlislmn, Rumeli Kazaskeri Mehmed Salih Efendi, Anadolu Kazaskeri Asm smail Efendi ile bunlarn seleflerinin, stanbul kadsnn, nakyb'l erafn ve asker paalarn katld bir mecliste bir fetva ile merulatrld. Padiah mecliste bulunanlara hac emirliine eteci Abdullah Paa'y tayin

Sayfa

14

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

ettiini aklad ve Reisefendi de tayinle ilgili yazy okudu. Bundan sonra padiah konumasna yle devam etti: Haremeyn-i erefeyn'deki durumlarn ok zc olduunu biliyorum... Bunlarn bana Allah tarafndan emanet edilmi olduklarn da biliyorum. Allah'n emaneti olan haremeyn-i korumak iin gerekirse u parmagundaki yz bile paraya evirir ve bu maksatla harcarm. Bu szlerden hemen sonra okunan bir hatt erifle, iki kutsal ehrin, yani Mekke ve Medine'nin hizmetlerine ait vakf gelir kaynaklarnn (mukataalarnn) tetkiki ve yeniden dzenlenmesi emredildi. Uzun zamandan beri buralarda byk bir karklk ve idaresizlik hkm sryor, mltezimlikler rvet karlnda ya da ilgisizlik yznden baltaclara, uhadarlara ya da sarayn dier memurlarna veriliyordu. Sadrazam, bundan byle, devletin dier mltezimlikleri gibi Haremeyn mukataalarnn da pein para ile satlmasn ve sk denetim altnda tutulmasn emretti. Eb Kof Ahmed Efendi'nin idamndan sonra onun himaye ettii Trkmenlerin aas da idam edildi. Trkmenlerin aas bir deve srcs iken alnp bu i iin yetitirilmi, fakat yetkiini ktye kullanarak idaresi altnda bulunanlara her trl sknty yaatmt. Daha sonra eski Hac Emri Esad Paa'nn idamna da karar verildi. Esad Paa, intikam hrsyla, hac kafilesini soymalar iin Araplar bizzat tahrik etmi olmakla sulanyordu. Dar-s-saade Aas'nn lmnden sonra, Rgp Paa'nn yeni padiah ile arasn aacak ve icraatn engelleyecek kimse kalmamt. Mevkiini bylece salamlatran sadrazam, her eyin hkm ve iradesi altnda cereyan ettii intiban veriyordu. len padiahn ald son idar tedbirlerden biri, kadnlarn, ok nemli bir sebep olmadka evlerinden kmalarnn, srf kendilerini gstermek ve ayp saylacak dedikodulara sebep vermemeleri iftn halk arasnda gezmelerinin yasaklanm olmasyd. Bunun sonucu olarak da mahalle imamlarna, islm disipline uyulmas, yani kadnlarn evde oturmalarnn salanmas emredilmiti. Yeni hkmdarn ilk yapt ilerden biri de reayann ok lks giyinmesi yasan yenilemek oldu. Bu maksatla Rum ve Ermeni patrikleriyle musevilerin hahambas, avubann huzuruna davet edildiler. Onlardan, dindalarnn islmi esaslara uygun olarak, lks ve atafatl elbise giymelerini kesinlikle nlemeleri istendi.

Sayfa

15

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Sayfa

Bunun dnda III. Mustafa ok insan, yumuak, iyiliksever ve cmert davrand. Hkmdarlnn daha ilk gnlerinde Reis-l Kttab'a, Avrupal elilerin hkmdarlar adna kendisini tebrik iin. geldiklerinde sunacaklar en gzel armaann, mslman kleleri azad etmeleri olacan bildirmesini istedi. Ayrca, borcunu deyemedikleri iin tutuklu bulunanlarn serbest braklmalarna karlk olarak, onlarn btn borlarn karlayan bir bata bulundu. Padiah, tersaneyi ziyaret ettikten sonra da cmert bir davranta bulundu: Sadrazama yirmi bin (altn) kuru gndererek, bunun donanma kaptanlarna, bahriyenin dier ii ve memurlarna datlmasn istedi. Bundan bir sre sonra da Hsn-l Bahir (Deniz Kalesi) adl byk bir geminin denize indirilmesinde hazr bulunarak merasimi ereflendirdi. III. Mustafa ok hareketli bir insand. Sk sk at zerinde veya saltanat kaynda grnyor, bir gn kalabalk ve muh teem maiyetiyle ehirde, bir baka gn kyafet deitirerek so kaklarda dolayordu. Daha sonr a Derya kaptanlna getirilen Rumeli valisinin kars olan yeeni Hanmsultan'a ok byk bir efkat ve ilgi gsteriyordu. Bu prensesin gzelliine, zeksna o kadar hayrand ki, bir gn hile onu ziyaret etmeden duramyordu. Yeeni olan prenses de bu durumu, baz devlet ilerinde messir olmak iin istismar etmekten geri kalmyordu. Kars bir zamanlar Sultan Mahmud'un saraynda cariye olan. zengin Bekir Efendi'nin reis-l kttapla getirilmesi ite bu prenses sayesinde olmutur. Fakat, havadan gelen suya gider derler. Bekir Efendi iin de byle oldu. Reisefendilie gelmesi iin evrilen entrikalarda karsnn da parma vard. Bir gn saraya davet edilen kars, kocasnn Sultan Mahmud devrinde haksz olarak ele geirdii ok deerli baz eyay nereye sakladn bilemeyince veya sylemek istemeyince, Bekir Efendi bu mevkiden uzaklatrld (8 Kasm 1757). Birka ay sonra Bekir Efendi'nin yerine Hac Abdi Efendi getirildi. nat, kskan bir insan olan Abdi Efendi, kendi fikrinden bakasna nem vermiyor, fikrini kabul etmeyenlere kar ok kaba davranmaktan ekinmiyordu. Bu davranlar yznden, III. Mustafa'nn tahta kndan bir sre sonra, yerini sadaret mektupusu Uehmed Emin Efendi'ye brakmak zorunda kalmtr. Mehmed Emin Efendi, imparatorluun vakanvisine gre, craat ile karanlklar ay ndan daha iyi aydnlatan ve nasihatleri kadere hkmeden

16

Byk Osmanl Tarihi bir insand 10.

Cilt 16

Joseph von Hammer

Rgp Paatstn Padiahn Kz Kardeiyle Evlenmesi Reis-l kttab Abdi Efendi'nin azlinden alt gn sonra Damat-zade Feyzullah Efendi de eyhlislamlktan ikinci defa azledildi ve yerine Salih Mehmed Efendi getirildi (20 Ocak 1758 -10 Cemzielevvel 1171). Mehmed Efendi bu makamda onyedi ay kald. Salih Mehmed Efendi makamna oturduu gn padiah kendisine teamle uyarak bir krk giydirdi ve takmlar ok deerli olan bir de at hediye etti. Gelenee gre, eyhlislm bu ata binerken hayvann gemini sadaret kethdas tutuyordu. Padiah, Zeynep Sultan'n kocas olan ve Sinek lkab ile anlan Kk Mustafa'y stanbul'a getirtti. Kk Mustafa son onbe yldan beri Asya'daki eyletlerin hemen hemen hepsinde vali olarak grev yapmt. Padiah'la olan akrabal yznden kendisine nianc ve vezir unvanlar verildi. nc Mustafa bundan sonra krk yandaki kz kardei Aye Sultan', Trhala Sancak Beyi Vezir Silahdar Mehmed Paa ile evlendirdi. eyiz olarak da sadece be bin duka altn verdi. Bu mikdar Kanun Sleyman zamannda sultanlar iin verilen eyizin yirmide biri, IV. Murad'n Melek Ah-med Paa ile evlendirdii Khya Sultan iin verdii eyizin ise krksekizde biri idi. IV. Murad'n verdii bu eyizin tutar iki yz krk bin duka altn idi ve tou Msr'n bir yllk gelirine eitti. nc Mustafa, Aye Sultan'la ayn yata olan teki kz kardei Saliha Sultan' da, imtiyazl klmak istedii Sadrazam Rgp Paa ile evlendirdi. Saliha Sultan, uzun zaman Saint-Petersburg'ta esir tutulan eski zi valisinin dul karsyd (31 Mart 1758 - 21 Receb 1171). Nian treni Saliha Sultan'm Eyp yaknndaki saraynda, eyhlislm huzurunda yapld. Bu trende Saliha Sultan' Dar-s-saade Aas, Rgp Paa'y da sadaret kethdas temsil ettiler. Ertesi gn sadrazam, Kapclar Kethdas'n nianlsna gndererek hatrn sordu ve ona alt adet kapakl gm tabak, bir gm sini, bir kse eker, otuz kse st ve elli kse meyve gnderdi. Onbe gn sonra Saliha
Ezber min el tamer, emze mn 1-kader. Vsf, s. 108. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/287 -291
10

Sayfa

17

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Sultan araba ile ve hadmlarn refakatinde sadrazamn sarayna gitti. Dul olduu iin muzka ve atafatl tren alay yoktu. Harem avlusunun kapsna gelince, Rgp Paa nianlsna 'ho geldiniz' diye iltifatlarn sunduktan sonra derhal bekleme salonuna geti. Akam olup gne batnca dar-s-saade aas geldi ve yine gelenee uyarak nianly alp mstakbel kocasnn ellerine teslim etti. Saray detlerine gre prenses ilk karlamada pek marur davranr, daha dorusu yle grnr, kocasnn yzne bile bakmazd. Ksa sren sessiz durutan sonra birden kalkar ve szde hi memnun deilmi gibi, i odaya doru ilerlerdi. Hadmlar bu durumdan yararlanp damadn t erliini karr ve eiin nne brakrlard. Bu merasime ok nem verilirdi, nk 'bu, damadn hareme sahip olduu ve buraya ancak onun girebilecei anlamna gelirdi. Bundan sonra hadmlar hemen ekilir, damad, sofada eref koltuunda oturan nianlsnn yanma yalnz girerdi. Gelinin nnde diz ker, ellerini gsnde kavuturur, nianls konuuncaya kadar ylece sessiz beklerdi. Gelin nihayet konuunca yle derdi: Bana su getir! O zaman damad srahiyi getirip diz ker ve ondan tln amak ltfunda bulunmasn isterdi. Gelinin yzn rten tl ieklerle ve parlak mcevherlerle ssl olurdu. Yedi sra rlm salarnda da altn ve inciler bulunurdu. Gelin, getirilen suyu yudumlar yudumla-maz, hizmetiler iki tabak getirirlerdi. Bu tabaklarn birinde iki kzarm gvercin, dierinde nbet ekeri bulunurdu. Hizmetiler bunlar odann ortasna kurulan alak sofraya yerletirdikten sonra ekilirler ve damad gelinden, ok kibar szlerle yemei ltfen tadmasn rica ederdi. Gelin ise yine gururla ve tenezzl etmiyormu gibi Hayr, istemiyorum cevabn verirdi. O zaman damad, gzel gelini raz etmek iin baka arelere bavururdu: Hadmlar arr ve hadmlar ok deerli armaanlar getirip gelinin, ayaklan dibine brakrlard. Harikulade gzel ve deerli armaanlar karsnda nihayet yumuayan gelin, yine saray tresine gre, damadn koluna girip kendisini sofraya oturtmasna msaade ederdi. nce damad gelinin azna kzarm gvercinden bir para, gelin de damadn azna bir nbet ekeri verirdi. Bu tadmdan hemen sonra sofra kalkard. Gelinsultan sofradaki yerine kurulur, hadmlar ekilir ve yeni evliler bir saat kadar babaa kalrlard. Bu sre iinde birbirlerine ancak nezaket cmleleriyle hitap etmeleri usuldendi. Bundan sonra damad salona geer, orada vezirlerin, saray ve devlet erknnn tebriklerini kabul ederdi.

Sayfa

18

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Tekrar hareme geen damad, bu defa orada prenseslerin tebriklerini kabul ederdi. Bundan sonra btn gece alglar alnr, oyunlar oynanr, glge oyunlar seyredilir ve konuklar elendirilirdi. Nihayet gelin yorulduunu bildirir, uyumak istediini sylerdi. Bunun zerine btn davetliler dalrd. Az sonra bahizmeti bir hadmla birlikte gelip, gelinin yatanda istirahat ettiini damada bildirirdi. Bunun zerine damad, kimseye grnmeden gelinsultann dairesine girer, onu rahatsz etmemek iin sessizce soyunur, sonra yataa yanap diz ker, gelinin ayana usulca dokunarak hafife perdi. Gelin itiraz etmezse daha ileri gider ve nihayet ona sahip olurdu. Ertesi gn damad, sarayn baz ileri gelenleri ve kethdalarla 'birlikte hamama giderdi. Buna paa gn- denirdi. nk hamamdan dnnce kendisine bir tabak paa. orbas sunulurdu. nc gn padiah damadna ya da kaynbiraderine bir grz gnderirdi ki bu, prenses kendisine hl kocalk hakk tanmyorsa, buna izin vermiyorsa, onu bununla ldrebilecei anlamna geliyordu. Tabii. Osmanl soyundan bir gelinin kocasna teslim olmad iin ldrld grlm deildir. Zaten altmlk Rgp Paa ile dul sultann evlenmelerinde, yukarda anlattmz gelenee btn ^rmtlar ile uyulduunu sanmyoruz. Rgp Paa'nm haremeyn mukataalarni dzene sokmak iin ald tedbirlerin sonucu ok msbet oldu. mparatorluk iin tahsil edilen yergi bin kese gm mikdarnda artmt. Sultan Mustafa bu hizmetine karlk Rgp. Pasa'y altn srmal bir kaftan ve bir samur krkle taltif etti ki III. Ahmed'den bu yana byle bir ayrcalk grlmemiti ve hibir sadrazam ve saray damad bu iltifata mazhar olmamt. 11 Srgn Edilenlerin stanbul'a Dnleri Rgp Mehmet Paa'nm sadareti srasnda yksek rtbeli birok memura, srgn edildikleri yerden ayrlp stanbul'a gelmelerine izin verildi. Bunlarn arasnda sabk reis-l kt-tap Abdi Efendi, eski defterdar Halimi Efendi, Khya Veliyd-din Efendi de vard. Bunlarn ilki Bursa'ya, ikincisi Gelibolu'ya, ncs de Girit'e srlmt. Rgp Paa, vezirler ve devletin dier yksek memurlar arasnda da baz deiiklikler yapt.
11

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/291 -294

Sayfa

19

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Sultan birok defa yazlk saraynn bulunduu Karaaa'i, Bykdere kemerlerini ye Belgrad' ziyaret etti. Edirne'deki sarayn tamiri ile bizzat megul oldu. Be yl nce hem stanbul'da hem Edirne'de byk hasara yol aan depremde bu saray da yklmt. Eski khya Yusuf ve Ahmed Efendiler bu tamir iiyle grevlendirildiler. Padiah onlara masraflar karlamak iin elli bin kuru tahsis etti, ayrca emirlerine iki bin ii verdi. Bu olaanst masraf ksmen Galata saraynda yaplan tasarrufla karland. Bu sarayda, ylda alt weya sekiz yz kese gme mal olan baltaclar kouu kaldrld ve bunlar eski sarayn baltaclar arama kartrld 12. nc Mustafa'nn saltanat srasnda yeni sikkeler (zo -lote) 13 bastrld. Bu tr para baslmas daha ok sultan hanmlardan birinin hamile
Schwachheim'n Ocak 1750 tarihli raporundan. Zolota: Polonyallarn kulland bir para birimi idi. (Osmanl Devleti Polonya ile ticar ilikiler kurunca bu para Trkiye'de de gemeye balad ve gm zolatalar basld). Artk zolota baslmyor, eski zo lota ise 35 para deerinde ilem gryor. Bugn (yani 1831'de), istanbul'da, para konvansiyonuna gre karlk deeri 294 olan u paralar gemektedir: Altn 40 kuruluk: 1 florin ve 24 kreuzere eit (1 kuru = 40 para; 1 para = 3 aspros). Altn 20 kuruluk: 3 florin ve 45 kreuzer. Altn 10 kuruluk: 1 florin ve 21,5 kreuzer. Gm 5 kuruluk: 4,75 kreuzer, 2,5 kuruluk: 2,25 kreuzer. 1 kuruluk (veya 3 aspros): 1,5 kuru. Fakat bugn bunlardan bazlar hkmet tarafndan tedavlden kaldrlm bulunuyor. Ticarette (al-verite) yalnz u paralar kullanlyor: 1 altn aynal = 44 kuru. ifte aynal = 88 kuru, 1 altn Mahmudiye = 42,5 kuru, Yarm Mahmudiye = 21,25 kuru, Fndkl Mahmudiye = 24 kuru, stanbullu (stanbul dukas) = 19 kuru. Yarm stanbullu = 9,5 kuru. eyrek stanbullu = 4.75 kuru, Onikik = 12 kuru, Yarm onikllik = 6 kuru, eyrek onikik = 3 kuru. 1 Msrl (Msr'da basld iin) = 17 kuru, Yarm Msrl = 8,5 kuru, eyrek Msrl = 4,25 kuru, 1 Zincirli (zincirli duka) = 2,5 kuru, 1 gm yzlk (Selimiye'nin yzde biri ) = 9,5 kuru. 1 belik (Mahmudiye'nin bete biri) = 9 kuru, kilik = 9 kuru. Msr Paas'nm hicr 1223'te (m. 1808'de) bastrd Msr altnnn deeri 10 kuru idi, bugn ise 7,5 kuru ediyor. 1 dirhem arlktaki Tunus altn = 24 kuru. l yaldz (Venedik dukas) = 33 kuru ve 10 para (Hollanda ve Kremnitz altnlar da ayni deerdi). 'Karaku' denilen 2 florinlik Avusturya imparatorluk eks = 14.5 kuru. 1 arslan kuru (arslanl kuru) .= 40 para. 31 Ekim 1820^'da kullanlmakta olan paralar ve deerleri ite byleydi. Fakat yedi ay sonra (Haziran 1830*da) para deeri 309'a dm bulunuyordu (yani 294 birimle elde edilen 309 birimle elde edilir olmutu) . Arlk llerine gelince: istanbul'da 1 okka 400 dirheme veya 48 onsa eitti, l ons, 8,33 dirhem ar -hndadr. Eczaclkta 'ons' ve 'yann ons' birimleri kullanlyordu. Yarm ons 4 dirheme eitti. Buna gre eczaclkta 1 libre, 24 ons ve 94 dirheme eittir. Bugnk kurda (183l'de) okka 340 dirhemdir.
12 13

Sayfa

20

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

olduunun anlalmas zerine olurdu. III. Ahmed, hamileliini bildiren haremdeki her kadn iin sikke bastrm, ama o zamandan beri bu det braklmt. III. Mustafa'nn bastrd sikkelerin deeri, III. Ah-med'in bastrd sikkelere gre birka para daha dkt. Uzun zamandan beri Anadolu eyletlerinde soygunlar artmt ve haydutlarn creti ticareti sk sk felce uratyordu. Rgp Paa'mn sadareti srasnda Sivas Valisi Feyzullah Paa birka bin levendle harekete geerek, Erzurum ve orum dolaylarn kasp kavuran haydutlarn kkn kazd. Sultan Mustafa bu baarsndan dolay Feyzullah Paa'ya nc tuu gn dererek terfi ettirdi. Sadrazamn dileiyle Sadaret Kethdas Ahskal Mehmet Efendi ile Ahr Emri (imrahor) Hseyin Aa'-ya da tu gnderildi. Rgp Paa Rakka valisi iken Hseyin Aa da ayn sfatla Mardin'de bulunuyordu. Rakka ve Roha (Urfa) '-daki ynetim ve durumlar ok iyi bildii iin Rakka beylerbeyliine atand. Rakka valisini halk istememiti. 14 Baz Elilerin Dn Bb- li'nin nc Mustafa'nn clusunu bildirmek zere Viyana ve Varova'ya eli olarak gnderdii Ahmet Resm Efendi ve Mehmed Aa stanbul'a dndler. Resm Ahmed Efendi'nin sadrazama sunduu rapor, Avusturya ve Prusya hkmetlerinin politikalarn Osmanllarn nasl deerlendirdiklerini, Viyanalann rf ve detlerine nasl bir gzle baktklarn bildirmesi bakmndan nemlidir. Bu konu Viyana'ya Dair Tespitler bal altnda anlatlyor. Resm Ahmed Efendi'nin seyahatnamesinde Calamberg Da-'ndan Alaman Da, Viyana Deresi'nden Vidin diye sz ediliyor ve Prater (saray ve park) ise iftlik gibi bir malikne telkki ediliyor. Sonra da unlar anlatlyor: ...Byk adamlar ya da zenginler, sabahlar ancak saat sekizde ya da onda kalkyor, le zeri kahvalt yaptktan sonra leden sonra bir kere daha yemek yiyorlar. Arabalarla geziye kyor, sonra opera veya tiyatroya gidiyorlar. Buralardan kp, nlerini aydnlatan mealecilerin peinden sosyete toplantlarna gidiyor ve bir gece yemei e gnler ini bitirmi oluyorlar. Gece gndz elence, oyun ve havaiyyatla geen toplantlardan
14

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/295 -296

Sayfa

21

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

baka bir ey dnmeden yaamalar, Bran-denburg elektrnn saldrlarn pskrtecek hazrl yapmaktan ve cidd tedbirler almaktan nasl korktuklarn izah etmeye yeter. Resm Ahmed Efendi'nin mahedelerinde baz hatalar olmasna ramen, evvelce gnderilen ve imparatorluk tarihinde nemli yerleri olan elilerin raporlar ile karlatrld zaman, onun, ziyaret ettii lkeyi ok iyi tandn syleyebili? riz. Buna rnek olarak da, Vasvar Anlamasnn onay iin Viyana'ya gelen Trk elisinin. Alman mparatoru'nun balca gelir kaynaklarndan birisinin, bakente gelen her yaya ve arabadan alnan vergiler olduunu iaret etmesini gsterebiliriz 15. Hekimzde Ali Paa'nn lm nc Mustafa'nn saltanatnn ilk ylndaki en nemli olay, Hekimzde AH Paa'nn lmdr (14 Austos 1758 -9 Zilhicce 1171). Bu devlet adam defa sadrazamlk yapt. Tebriz valisi iken, kendi emrindeki kuvvetlerle yeniden fethettii bu eski tran bakentinde bir cami yaptrarak, ehre damgasn vurmutu. Daha sonra, imparatorlukta edindii ilk mev kiin hatrasna, kendi parasyla istanbul'da da bir cami yaptrmt. Halen onun adn tayan bu cami Alt Mermer S-tun'un yanndadr (bu stunlar Davutpaa'da idi, imdi yok) ve mezar da orada bulunmaktadr. Hekimzde Ali Paa, Hz. Peygamber'in Mekke'den Medine'ye hicret ettii gn olan 15 aban'da, bu olaydan tam bin -yz yl sonra dnyaya gelmiti. Bu mutlu bir tesadft ve asrn banda doan her insann, an olaylarna tesir edecek byk bir adam olacana inanlrd 16. Hekimzde'n doumu, kutsal berat gecesine de rastlyordu. Bu gecede iki melek insanlarn sevap ve gnahlarn kaydeder ve Cebrail, bu kaytlar Yce Allah'n katma ulatrr. Halkn bu inan, onun devlet ilerindeki byk nfuzunu ok iyi izah eder. Hekimzde Ali Paa bu zelliinden ok iyi istifade etti. Kan aktmasn sevmeyen, yoksullar koruyan cmert bir insand. Sade bir hayat yaard. ok okumutu. Edebiyat sever, iir yazard. iirlerinde Ali mahlasn kullanr ve bu isimle tannrd. Taviz vermezdi. Doruluk ve ciddiyetten ayrlmad ve bu zelliini her grevde, Tebriz, Kahire, Bosna valiliklerinde ve
Rit Tarihi, I-, s. 231. Tercmesi Hormayer Argivleri'nde. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/296 16 Trkler iin 12. asrn ba 1101 yl deil, 1100 yldr.
15

Sayfa

22

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

sadrazamlnda her zaman korudu. Bosna seferinde Prens Hildbourghansen'i malup etmi, (Avusturyallarla) yaplan Belgrad Anlamas'nda Trk heyetinin bakan olmu ve baar gstermiti. Bu anlamay anlatan imparatorluk vakanvisi, Ali Paa'dan sz ederken ok mehur olan u Arap vecizesini hatrlatyor: Ali'den byk kahraman, zlfikardan stn kl yok 17. Kan aktmasn sevmeyen bu devlet adam lmnden birka ay nce son kethdasn idam ettirdi. Bylece, sadaretten nc defa azline hainlii ve iftiralaryla sebep olan Veli-yddin Efendi'den intikam alm oldu. Girit'te srgnde iken Rgp Paa tarafndan arlan Ve-liyddin Efendi, Anadolu valisi bulunan Hekimzde Ali Paa'-nn kald Ktahya'ya gnderildi. Orada eski mevkiini almay mid ediyordu. Ktahya'ya drt fersah mesafede, ok gzel bir vadi olan Ektimta'taki Pireliky'e gelince, eski efendisi Ali Paa'ya kaba bir slpla ve uygunsuz kelimelerle yazlm bir haber gndererek, aalarndan onaltsn idam ettirmedike bir adm teye gitmeyeceini bildirdi. Ali Paa'nm, her yerde kendisini istedii gibi idare ettiini syleyen ve haddini bilmeyen bu adama fkesi iyice artt. Muhafz olan delibasna derhal Veliyddin'i bulup kellesini uurmasn emretti ve bu emir yerine getirildi. Hekimzde, btn silerin kelleleri gibi, Veliyddin'in kesik ban da Bb-i li'ye 'gnderdi. Vakanvis Vsf a gre onun bu hareketi kendisine yaktrlamad ve aypland, fakat onun olu olan ve tarihi olan Siyai'e gre ise olay herkese yerinde bir, hareket olarak grld. Bu hkmlerden birincisinin daha tarafsz, ikincisinin ise idam edilen kethdann kabalndan ikyet edene ait olduunu dikkate alrsak ara daki zdl daha iyi anlarz 18. Ali Paa yazd vasiyetnamede iki kk ocuunun ilk frsatta snnet edilmelerini istiyor, her mslman erkek ocuu iin art olan bu merasimde kendisinin bulunamayacan bildiriyordu.
La fetta illa Ali, la seyfun illa Zlfikar, Vasf.'s-134. Siayi'e gre Veliyddin'in uygunsuz konumalar yapmas ok iyi olmu* tur, nk onu idama bu konumalar gtrmtr. Bu konu ile ilgili olarak u Arap vecizesini tekrarlyor : Aptallar olmasayd dnya mahvolurdu. smail Siayi babasnn biografisini, onun lm zerine Mustakimz-de, Salahi Abdi, Naim Efendi, Hayri Be, Hilmi, Abdlkerim ve Esseyid Hakimin tarih dren beyitlerini tekrarlayarak bitiriyor. Babasnn faziletlerini anlattktan sonra, dedesi Nuh Efendi'nin yazd tp takvi minin bir suretini veriyor. Bu takvim, kan alma, i srdrme iin en uygun gnleri bildirmektedir. yle diyor: nsann can her gn bir azadan br azaya geer. Cann bulunduu azadan kan almamaya dikkat edilmelidir. Can ayn ilk gnnde topukl arda bulunur, ikinci gn ayak bileinde, nc gn baldrlarda, drdnc gn kalalarda v.s.
17 18

Sayfa

23

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Rgp Paa, vasiyetnamedeki dilein yerine getirilmesi iiyle bizzat megul oldu. Kendi oullarnn snnet dnnde, Ali Paa'nn Hasan Be ve Sleyman Be adh ocuklarn, Kethda Dervi Mehmed Efendi'nin olunu ve idam edilen eski silhdar Ali Paa'nn olunu da snnet ettirdi (9 Ekini 1758 -6Seferli72). 19 Hac Seferlerinde Gvenliin Salanmas in Alnan Tedbirler Bu srada, hac kafilesinin Arap haydutlarn yeni bir saldrsna urad fakat haclarn bu saldrdan kurtulmaya muvaffak olduklar haberi duyuldu. Cidde yaknnda ve Medine dolaylarnda kafilenin ncln yapan eteciba Abdullah Paa, Beni Harb kabilesi eyhi Seyid bin Madh ad'in, ileride bir yerde kervana pusu kurduu haberini alm, kan akmasn nlemek iin eyhe bir mektup yazarak saldrdan vazgemeye davet etmi. Fakat eyh buna yanamam ve arpmlar. Bu arpma Araplara pahalya mal olmu. Kabile reisi Seyid Bin Madhiad ve iki olu ldrlm, geriye kalanlar dalp kamlar. Haberi duyan Bb- li, Beni Harb kabilesinin bana eski eyhin amcas Heza'y getirmi. Bu da usulden olan bahii alarak, bundan sonra hac kafilesine asla saldrmayacana yemin etmi. Bu anlama Mekke'de byk bir sevinle karland ve drt mezhebin mftleri bir araya gelerek bir fetva kardlar. Buna gre Cuma hutbelerinde Sultan'n ad zikredilirken basma 'Gazi* unvan da eklenecekti. Beni Harb kabilesinin hac kafilesine yapt saldrda yenilmi olmas, Beni Sahar kabilesinin eyhi Karadan Faiz'in, eyh Beni nayze vastasiyle Cerceciba Abdurrahman Pa-a'dan hara istemelerine engel olmamt. Bunlar, bir yl nceki soygun yznden bu haratan mahrum kaldklarn da sylyorlard. Abdurrahman Paa ne kadar alttan aldysa Araplar da o kadar uzlamaz bir tavr takndlar ve iddet hareketlerini arttrdlar. Bir uzlamann imknsz olduunu gren paa, asker kuvvetine bavurmaktan baka are bulamad. Tabut Kurusu denilen ovada silere saldrd ve yarm saat iinde darmadan etti. Harekt tamamlayan Hac Emri Abdullah Paa, Beni Sahar, Beni Unayze ve Beni Benhan kabilelerinin en tehlikeli kiilerini tutuklamay da ihmal etmemiti. Vazifeleri kendi blgelerinde haclar korumak olan bu airetlerin asl kendileri haclara zarar veriyordu.
19

Sayfa

24

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/297 -299

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Bundan sonra kabile reisinin kelleleri istanbul'a gnderildi. am ve Trablus valiliklerine, hazineden, hac kafilesinin ihtiyalarn karlamaya yetecek kadar para gnderildi. Hac kafilesinin korunmas grevi onlara verilmiti, am valisi Hac Emiri, Trablus valisi ise eteciba olacakt. Sadrazam Rgp Paa, saraydaki baltaclarn hac kervanna su temini iini nasl ihmal ettiklerini bildiinden, bir emirle onlar bu grevden ald ve bu ii bostanc hasekilerine verdi. 20 Abdullah Nail Paa'nn lm Son hac kafilesinde eski reis-l kttap, vezir-i zam ve air Abdullah Naili Paa da bulunuyordu. Fakat, son arzusu Kabe'yi tavaf etmek olan Paa, muradna erememi, Cidde yaknnda lmt. Vakanvis Vsf Efendi bu lmden sz ederken, onun, bir belagat aheseri olan ran Tarihi*ni ok iyi bildiini, ilm aratrmalara dknln, Reisefendilii srasnda bu konulara ok nem verdiini vg ile anlatr. Yarm asr sonra Vsf, tarihinde unlar syleyecektir: Edebiyat kltr btn Osmanl mparatorluunda ylesine ihmal edilmiti ki, tarih, belagat ve dier ilimlerle megul olmak Trk vezirleri iin vnlecek, takdir edilecek bir zellik deil de ayplanacak bir i gibi grnyordu. Abdullah Naili Paa'nn lm haberi stanbul'a, Musul'un iyi yrekli ve cesur valisi Abdlcelilzde Hasan Paa'nn lm haberiyle ayn zamanda ulat. Hasan Paa bu ehri ran ordusuna kar cesaret ve maharetle savunmu, Iran hkmdar Ndirah, kale hendeklerini dolduran pek ok l brakarak ekilmek zorunda kalmt. Sultan da onun bu hizmetine kar lk Musul valiliini bu aile iin babadan oula geecek bir unvan haline getirmi ve bu yzden onun yerine olu Mehmed Emin Paa gemiti. 21 Hibetullah Sultanin Doumu Fakat, byk bir idareci ve kahraman bir kumandan olan Hasan Paa'nn lm ile duyulan znt, Hibetullah Sultan' -n doum haberi ve enlii ile unutuluverdi (14 Mart 1758 -15 Recep 1172).
20 21

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/299 -300 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/300-301

Sayfa

25

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

III. Mustafa'nn bu ilk ocuunun dnyaya geliini kutlamak iin stanbul'da tam yedi gn enlik yapld, fener alaylar dzenlendi ve geceleri btn ehir aydnlatld. Genel olarak byle byk kutlamalar erkek ocuklarn doumunda yaplrd. Prensesin doumundan bir ay nce asker ocaklarna, esnafa ve btn meslek gruplarna, padiahn yeni doacak ocuuna lyk fevkalde kutlama hazrl yapmalar iin haber verilmiti. Doumun gerekletii haber alnr alnmaz, harikulade bir ekilde aydnlanan ehir muazzam bir enlik alanna dnm, mslmanlar arballklarn ksa bir sre brakp co-mulard. Her taraftan bu mutlu olay anlatan, ycelten iirler, tarih dren binlerce beyit getirildi saraya. Hibetullah Sultan'n doumunun yedinci gn, sadaret kethdas vezir, btn dier vezirler adna, padiaha, kymetli talarla ssl bir altn beik hediye etti. Sarayn drt salonu ve kkler, ncili Kk, Ky Kk, Topkap Kk ve sa-sarayn bahesi bezek kordonlaryla, bayraklarla ve renk renk kumalarla donatld. Byk kapya bakan terasn zerinde altn srmal kumalardan yaplm adrlar grnyordu. Birinci kap ile ikinci kap arasnda parlak klar saan drt yz meale vard. mparatorluun btn eyletlerine gnderilen habercilerle bu mutlu olayn kutlanmas, kutlamalara btn halkn katlmas istenmiti. enlik gecelerinde byk kalabalklar ehrin cadde ve sokaklarn dolduruyor, istanbul, evredeki yksek yerlerden ve minarelerden bir k denizi gibi grnyordu. Bu vesile ile ehir nfusunun artt, yeni yeni huda\ \ > un maazalarnn ald da mahede ediliyordu. Bundan krk yl nce stanbul ehrinin gnlk tketimi sekiz bin ki* lo budaydan ibaretti. III. Ahmed devrinin sonlarna doru ehir akna uram, tersanenin yannda yedi-sekiz buday maazas daha almt. Fakat bunlar da kfi gelmemi, III. Mustafa, yz bin kilo buday alacak kadar byk yeni depo daha yaptrmt. nc Mustafa, aabeyi Sultan Osman'n israf nleme tedbirlerini aynen uyguluyordu. Lks ve atafatl giyinmeyi, kadnlarn halka ak her yerde grnmelerini yasaklam, Sultan Osman'n bu maksatla kard emirnameleri tekrarlamt. Bu yasaklara uyulup uyulmadn anlamak iin, stanbul sokaklarnda ve kenar mahallelerde sk sk dolard. Hkmdarn bu gezilerinin hemen hemen hepsinde, orumlu bir alaybeyi karsna kar olmutu. Suiistimalinden dolay azledildii greve tekrar getirilmesi iin yalvarp du rurdu. Bu yzszlkten ve rahatsz

Sayfa

26

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

edilmekten bkan padiah. bu inat adamn ve politikaya fazla kart anlalan olu Kadri'nin kellelerinin uurulmasn emrediverdi 22. Padiah kyafetle ilgili buyruuna uyulup uyulmadn bizzat kontrol etmeyi, uymayanlarn kellesini uurmay byk bir idarecilik saya dursun, ote yandan Rgp Mehmed Paa, idarede ve eylet valileri arasnda nemli deiiklikler yapmaktayd. 23 Krm Hani'nn, Bodan Ve Eflk Voyvodalarnn Bb-I 1i Tercmannn Ve Reisefendi'nin Azil Ve Deitirilmeleri Krm Han Halim Giray, Nogaylardan oluan ve Bodan' m t>r ksmnda talan hareketinde bulunan birlie engel ola-jnad, gerektii kadar sert davranmad, yeterli ceza vermedii iin azledildi. Bb-x li onun yerine, Rodos'ta srgnde bulunan eski Han Arslan Giray' getirmek istedi. Fakat Ars-lan Giray han olmay istemedii, Nogaylar da hanla onun kardei Krm Giray'n getirilmesini istedikleri iin, sadrazam Krm Giray'n han olmasn kabul etti. Fakat yeni Han'n Bo-dan'da Nogay Tatarlarnn sebep olduu zarar karlamasn da art kotu. Rgp Paa, Eflk ve Bodan voyvodalarn da deitirdi. Nicolas Maurocordato, Eflk prensliine beinci defa getirilmiti. Bu prens, halkn honutsuzluunu gidermek ve onlar yattrmak iin, selefinin koyduu aylk bir vergiyi kaldrd, bylece, nfusa gre olan bu verginin kalkmasiyle nfus says da artverdi. Oysa son sayma Rre nfus otuz be bin aileden ibaret grnyordu. Voyvoda, her kazada, kaza mirinin yanma vergi kontrolr sfatiyle bir boyar verdi. Fakat voyvoda, bu kurnaz tedbirin meyvasn toplamaya frsat bulamadan azledilip Yedikule zindanlarn boylad. Daha sonra, idamla tehdit edildii iin, yz kese gm vermek suretiyle zindandan kurtuldu ama Midilli'ye srld. Voyvodadan evvel onun mektuplat saray hekimi Arif Efendi de azledilmiti. Padiah, bakent caddelerinde sk sk yapt gezilerinden birinde, *kalaralardan, yani Eflk voyvodasnn postaclarndan biriyle karlat. Postac, stanbul'dan ayrlp Bkre'e gitmek zere idi. Padiah onu durdurup posta antasn kontrol etti. antada biro k acele mektuptan baka, bir de kendi hekiminin \oyvodaya yazd bir mektup vard.
22 23

Padiah bu arada bir khyann idamn da emretmiti (Vsf, s - 158). Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/301 -302

Sayfa

27

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Hekimba bu mektubunda Eflk Prensinden bir armaan istiyor ve maann azlndan ikyet ediyordu. Padiah bu hekimi derhal azletti ve yerine Rafii Efendi'yi getirdi. Maurocordato'nuri yerine getirilen Eflk voyvodas, Scar-latto Ghika idi. Bb- li tercmanlarndan olan ihtiyar Gallimachl de yerini Georges Ghtka'ya brakmak zorunda kald. Bylece Eflk-Bodan ynetiminin dizginleri ele alnm oluyordu (7 Austos 1758). Ghika, istanbul anlamasna uyularak azil ve idam edilen eski tercmann olu, yeni voyvoda Scarlatto Ghika'nn da yeeni idi. Saray tercmanln ok isteyen Rgp Paa'-nn hekimi psylanti, lyk olduu halde bu greve getirilmedi. Sadrazamn o yllarda ok byk bir otoritesi vard. Sultann merkezde oturan dier damadna, eylet valilii grevlerine dnmelerini emretti. Bu damadlar, Ktahya Valisi Muh-sihzade, Halep Valisi Sinek Mustafa Paa ve Manastr Valisi Silahdar Mehmet Paa idiler. Hgp Paa, istanbul'da kalan bu damadlan kskandn gizliyemiyordu. Silahdar Mehmed Paa, einin padiah ile olan akrabalndan yararlanarak stanbul'da kaln iki ay uzatabilmiti. Bu srada III, Mustafa, ablas Aye Sultan'n kz olan ok sevdii yeeni Bakiye Hanm', Mekke ve Medine Evkaf veziri Lalizde Nuri Be ile evlendirdi. Bu evlilikten yararlanan Nuri Be, devlet erkn arasnda her yl yaplan deitirmeler srasnda, Abdi Efendi'nin uhdesinde bulunan Reis-l Kt-taplk grevini istedi, inat ama ok dindar olan Abdi Efendi, makamn gen sultann kocasna brakmas iin, badef-terdarla getirildi. Fakat Rgp Paa padiahn desteiyle reisefendi olan bir kiiyi istemedii iin, bu makama alelacele eski reisefendi Mehmet Emin'i tayin etti. Bu tayinin padiah tarafndan onaylanacan sand iin de, Mehmed Emin Efendi'ye hemen greve balamasn bildirdi. Fakat padiah tayin yazsn geri evirerek bu makama Nuri Be'in getirilmesinde srar etti. Rgp Paa hemen boyun emedi. Kendisiyle padiah arasnda birka mektup teatisinden sonra, padiah da sadrazamna boyun emek istemedii ama yeeninin kocasnn da reis-efendilik. iin biraz hafif kalacan bildiinden, bu konudaki raporu Rgp Paaya iade ederek unlar yazd: Eer Nuri Be'in Reisefendi olmamas gerekiyorsa, Mehmed Emin de ol-, mayacaktr. Reisefendilie bu kisinden bakasn bul . Padiahn bu iradesi karsnda, sadrazam, Bb- li'ye arm olduu Mehmed Emin Efendi'ye yeni bir emirname yazarak ilk emri iptal etti.

Sayfa

28

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Reisefendilie de (Reis-l Kttap-la da) Dilver Aa-zde mer Efendi'yi getirdi. Vezir-i zamlarn hayat hikyelerini yazan tezkireci mer Efendi'nin bu makama getirilmesi evvelce de birka kere sz konusu edilmiti. Fakat ancak imdi gerekleen tayinden sonra makamnda krk gn kalabildi. Hastalanarak lmt. Rgp Paa onun yerine bu defa Amedci Abdullah Efendi'yi getirdi. Rakiye Sultan'n nikh dn ile Padiah III. Mustafa'nn henz drt aylk kz Hibetullah Sultan'n Silahdar Ham-za Paa ile nian trenleri ayn zamanda kutland. Hamza Paa ksa bir sre nce Padiah'tan ltuf grm, tulu paa olarak vezarete ykselmi ve kendisine has olarak Mora verilmiti (11 Haziran 1759 -15 evval 1172). Trene riyaset eden eyhlislm Salih Efendi, bundan onbe gn sonra azledildi. eyhlislmlk, lim bir kii olan Asm smail Efendi'ye tevcih olundu. Asm smail Efendi, eski kazasker Veliyddin Efendi'yi srgnde bulunduu Bursa'dan armakta acele etti. iyi yrekli ve uzlamac bir insan olan Veliyddin Efendi ile, isim benzerlii olan ve kabal ile dil lere dm Veliyddin Aa arasnda oa fark vardr (26 Haziran -1 Zilkade). 24 lm Bir nceleme ilim adamlarn, zellikle fkh limlerini ok himaye eden Sultan Mustafa, o Ramazan aynda, ulemdan beinin katld bir meclise riyaset ediyordu. Bunlar, Fetva Arivi Kethdas Ebu Bekir Efendi, Saray Hocas Hamid Mehmed Efendi, eyhlislmlk mfettii Idris Efendi ve mderris Muzellif Efendi ile ismail Efendiler idi. Kur'an'n: -Ey iman edenler, adalet tevziinde sebat ediniz... mealindeki yetin yorumu zerinde tartyorlard. Mderris Muzellif ve dris Efendilerin yorumlan padiah pek tatmin etmi, mecliste bulunan dierleri tarafndan da vg ile karlanmlard. Padiah, mderrislerden herbirine yzer duka altn hediye etti. 25 zmit'te Bir Kanal naat in almalar

24 25

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/303 -305 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/305 -306

Sayfa

29

Sadrazam Rgp Paa, padiah yukarda szn ettiimiz trden ilerle,

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

ya da Edirne saraynn tamiri gibi ilerle megul etmesini biliyor ve bylece hkmet ilerinde dizginleri elinden brakmyordu. Fakat, Edirne saraynn tamir ii artk bitmi, bu ile grevlendirilen Kethda Yusuf Aa, ksa bir sre nce istanbul'a dnmt. imdi sadrazamn padiaha daha baka megaleler, daha baka heyecanlar bulmas gerekiyordu. nk padiah bo durursa ara sra yerdii idam kararlarn arttrabilirdi. Eflk voyvodasnn diplomatlarndan biri olan Drako, Tarabya'daki evlerinden ikisini kundakladklar iddiasiyle Trk asll iki kadn klesini krbaclatmt. Bunu duyan III. Mustafa, onu Fener'deki evinden yakalatp getirtmi ve mahkemesi yaplmadan idamna hkmetmiti. Rgp Paa hkmdarn bu tr davranlarn nlemek iin, ok tartlan ve sonra hep ertelenen eski bir tasary gndeme getirdi. Bu, zmit krfezi ile Karadeniz'i birletirmek tasars idi. Gereklemesi halinde muazzam yarar olacak bu birletirme tasars Osmanl imparatorluu'nun kurulmasndan nce de birok defa ele alnm, fakat baarlamamt. Bu tasary iki defa Bitinya krallar, bir defa imparator (Roma imparatoru) Traja, onlardan sonra da Osmanl sultan ele almt. Kanun Sultan Sleyman zamannda nl mimar Koca Sinan, Rum Grz'e, Sabanca gl ile izmit krfezi arasnda kalan btn arazinin tesviyesi iin lm yaptrmt. III. Mu-rad zamannda vezir-i zam Sinan Paa bu maksatla bin ii bulunmasn emretmi, tesviye almalar gn srm, sonra sultan bir emirle almalar durdurmutu. Hkmdarn ii durdurma gerejcesi u idi: Alan yol iin kesilen aalar stanbul iin gereklidir ve bundan sonra da gerekecektir. III. Murad'n orman kesimini nlemek iin durdurduu almalar, bundan yz yl kadar nce IV. Mehmed ele alm, bu i iin Hindiolu adn tayan birini grevlendirmiti. Fakat onun raporuna gre almas imknsz gr ormanlar ii gletiriyordu. Bir kanal yaplabilse bile, bu birok kyn, iftliin, mer'amn sular altnda kalmasna sebep olacakt. Onun iin tasandan vazgeilmiti. imdi de Rgp Paa defalarca teebbs edilen ve sonra braklan zmit krfezini bir kanalla Sabanca glne birletirme iini tekrar ele alyordu. Kanaln gerekletirilmesi halinde, stanbul'un odun ihtiyacnn daha kolay temin edilecei. Sabanca glnn kysna yaplacak bir tersanenin byk yarar salayaca, bunun gemi inaatna olduu gibi ticaret iin de ok

Sayfa

30

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

yararl olaca konusunda padiah ikna etmesi zor olmad. Sarayn mimarbas ve mneccimi, bu gibi ilerde becerikli olularyla tannan mimar avu ve mimar Sleyman, iki suyolcu ile su kethdas ve su ileri inaatlar mfettii, inceleme ve lm iin mahalline gnderildi. incelemelerini yaparak istanbul'a dnen bu uzmanlar, Sabanca gl ile zmit krfezi arasnda yirmi iki bin aunluk (1 aun = 120 cm.) bir kanaln yaplmasna hibir cidd engel bulunmadn, nk arazinin fazla engebeli olmadm bildirdiler. Sadrazam bu rapor tatmin etmiti. Hemen harekete geerek, reis-l kttap, sadaret kethdas, cebeciba ve mhendis Giritli Ahmed Efendi'den oluan bir heyeti derhal i mahalline gnderdi: Padiah ii onaylam ve bu maksatla alt bin kese gm tahsis etmiti. ingiliz ve Fransz elileri padiahn bu hrika fikrini tevik etmekte ve desteklemekte birbirleriyle yar ediyorlard, ingiliz elisi Porter, Pline'in ayn konuda bir mektubunu Trke'ye tercme ettirdi. Fransz elisi Vergennes ise, damad olan Baron de Tott'u (Baron d Tot) Trk mhendislerine yardmc olarak gnderdi. Baron de Tott, mehur 'Hatrat (Memoires)'nda, yer ls yapacak olan Giritli Ahmed Efendi'nin geometri bilgisiyle alay eder. lm iin normal tesviye leti yerine kk bir bakr tabladan 26 yararlanmaya altn ama bunu da daha nce hi kullanmadnn anlaldn syler. Hele corafyay hi bilmediini, nk onun Sakarya nehri ile znik gln birletirmekten sz ettiini, oysa konunun Sabanca gl ile zmit krfezini bir kanalla birletirmek olduunu belirtir 27 Reis-l kttap ve sadaret kethdas ile cebeciba ve lm mhendisi Giritli Ahmed Efendi ie 28 balar balamaz, almalar durdurmak zorunda kaldlar. nk yeri kazmaya baladklar zaman bol su ile karlamlard. Ya mevsimi de yakn olduu iin blgedeki tarlalara zarar verecekle ri anlalyordu. Bu durumu bir raporla sadrazama bildirdiler ve onun cevab gelinceye kadar beklemeye karar verdiler (Austos 1759 - Zilhicce 1172). Bu engeller nemli deildi ve grevlilerin beceriksizliini gsteriyordu. Bu yzden, gereklemesi halinde memlekete yeni bir zenginlik kayna
Andressoy, pek mkemmel olan eserinde, Bizansllar tarafndan icad edilen bu letin faydasn ispatlyor. Tott, Hatrat s. 9Tde, bunun in Sakarya nehrini znik ehrine balamak gerektiini syler. Langles ise 'Mill Ktphanenin Elyazmas Eserler fcin Notlar ve Aklamalar* kitabnn V. dit, 668. sayfasnda. znik'i zmit'le kartrarak byk bir kelime hatas yapar. 28 Asl mesele zmit krfezi Ue Karadeniz'i birletirmek olduundan, Sakarya nehrini iznik lyle deil, Sabanca golyle birletirmek gerekiyordu.
26 27

Sayfa

31

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

salayacak olan tasan ertelendi. Bylece, Bitinya krallan, imparator Trajan, Kanun Sultan Sleyman, III. Murad, IV. Mehmed ve III. Mustafa tarafndan ele alnan proje bir daha terkediliyordu 29. Sultan Mustafa'nn Gvenlik Tekilt Sultan Mustafa, yukardaki tasardan vazgeildii iin ilgisi saptrlamaynca, istanbul cadde ve sokaklarndaki gizli gezilerine tekrar balad. Akl almaz klklara girerek, sabahtan akama kadar ehirde dolayordu. Bu gezilerinden birinde, ok erken saatlerde, sarayn byk kapsna geldi. Burada, kapy beklemekle grevli krk nbetiden hi birini gremeyince hiddete kapld ve kendisini takip eden bostanclardan birini, cebeciban (cebeci paasn) alp getirmesi iin yakndaki cebeciler klasna gnderdi. Az sonra geri gelen bostanc, cebeci paasnn da, yardmcsnn da henz gelmediklerini haber verdi. Bunun zerine bsbtn hiddetlenen sultan, cebehnede bulunan karakollukulara, n -*beti terkeden btn grevlileri tutuklayp Bab- li'ye getirmelerini emretti. Bu tutuklular hemen Yedikule zindanlarna gnderildiler. Cebeciba ve yardmcs da azledildiler. Baka bir zamanda, Sultan Mahmud (?) tebdili kyafetle saray mutfann nnden geerken, yrtk - prtk giyimli biriyle karlamt. Cam skknd, nk, yaverlerinden biri, verdii tman ok kk ve deersiz olduu iin kabul etmemiti. O hiddetli haliyle perian klkl hizmetliyi sorguya ekti : Sen kimsin, burada ne zamandan beri alyorsun? dedi. Adam a olduunu, saraya Sultan III. Ahmed zamannda girdiini syleyince, hi dnmeden, reddedilen tmar ona veri verdi. 30 Arabistan Ve Msr'da Asayiin Salanmas Padiah III. Mustafa ehir polislii yaparak ve tebasm keyfince yneterek vakit geirirken, sadrazam Rgp Paa Mekke erifini

32
Sayfa

Hramer de, daha nce Karadeniz'in zmit (Nicomedie) krfezi ile, burada ise iznik (Nicee) ile birletirileceini sylerken. Baron de Tott gibi, isimleri kartryor. (. N.) Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/306 -308 30 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/309
29

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

1 erdeb Msr'da 120 okka, Hicaz'da 100 okka idi. stanbul'da ise 9 kileye, yani 225 kiloya eit tutulurdu (evirenin notu).
31

Sayfa

33

deitirmiti. Hac kafilelerinin gvenliini salamak ve ihtiyalarn karlamakla grevli eteciban ve cer-ceciban (paalarn) da azle hazrlanyordu. Yedi yldan beri erif olan Musaid Bin Said ile Msr Hacc emlri Memlk beyi Hseyin Keke'in aras akt. Bunlar Haremeyn yaknnda nihayet birbirlerine girdiler. Bu saygszla fena halde sinirlenen Msr Beleri, Musaid Bin Said'in azlini istediler. Bb- li konuya eildi. eteci Abdullah Paa'ya emir verilerek, Musaid Bin Said'in yerine, kardei Cafer'i getirmesini istedi. Cercecibala da elik Mehmed Paa getirildi. elik Mehmed Paa'ya Aydn mltezimlii de verilerek geliri arttrld. Ondan, Hac Emrini ve cetecibam desteklemesi de istendi. Fakat bu yeni dzenleme pek uzun devam etmedi. nk dilen erifin Mekke'de taraftarlar oktu, ayrca drt mezhebin drt mfts onu destekliyordu. ikyetlerini Badat yoluyla stanbul'a bildirdi. Kendisine hakszlk yapldn, Msr kafilesinden sorumlu reisin yaptklarn anlatt ve onu itham etti. Musaid Bin Said'in mektuplar zerine Bb- li'de divan- hmyun iki defa topland ve sonunda Musaid Bin Said tekrar eski makamna, elik Mehmed Paa cercecibalktan hacc emirliine getirildiler. Hama ve Humus sancaklarnn mtesellimi (geici yneticisi) de cerceciba oldu. eteci Abdullah Paa ise Diyarbekir valiliine atand. Bu eyletin eski valisi Halep'e nakledildi. Halep valiliini ona, otuzalU bin kuruluk bir tazminat karlnda Mustafa Paa brakyordu. Msr eyleti yldan beri devlete demesi gereken vergileri taksitle, azar azar ve dzensiz bir ekilde demekteydi. Bundan baka, Memlk beylerinin kendi aralarndaki atmalar yznden, Msr'n her yl Mekke'ye gndermek zorunda olduu krksekiz bin erdeb 31 budayn gnderilmesi de ok defa gecikerek oluyordu. Sadrazam bu kargaal kknden dzeltmek iin ulemdan Abbas Efendi ile emir-i ahrn Kahire'ye gnderdi. Padiahn imzasn tayan bir hatt erifle bunlarn yetkileri arttrlmt. Balca grevleri vergilerin stanbul'a, budayn da Mekke'ye zamannda ve eksiksiz gnderilmesini salamak idi. Ayrca vadesi gemi vergilerin ve kethda Rdvan Hetvan'den kalan

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

parann denmesi ismi halledeceklerdi. Yksek rtbeli bu Osmanl temsilcileri Kahire'ye gelince, Vali Mustafa Paa'nn aracl ile evvel, Msr'n nde gelen eyh ailelerinden Bekri ailesinin eyhlerine ve Ezher medresesinin ulemsna bavurdular. Teebbsleri ok baarl oldu. Ezher ulems, Mekke'ye gnderilmesi gereken yz seksen kese tahsisatn geciktirilmeden gnderileceine dair teminat verdi. Ayrca iki yz erdeblik budayn Bekri ailesi ve Ezher Camii tarafndan temin edileceini, Kethda Rdvan Hetvan'nin gecikmi doksan bin kese vergisiyle, son iki yldan beri gnderilmeyen mallarn da gnderileceini bildirdiler. Bundan baka, gelecek yl devletin ihtiyac olan yeteri kadar pirinci, iki bin kental (iki yz ton) halat, yz kental sicim ve on kental tel gndermeyi de taahht ediyorlard. Grevlerini bylece baarl bir ekilde yapan Bb- li temsilcileri stanbul'a dndler. eyhlerin ve Msr ulemasnn taahht ettikleri mallarn skenderiye limanna sevkediiui haberini verdiler (18 Kasm 1759 - 27 Rebilevvel 1173). 32 am'da Bir Caminin Tamiri Ve stanbul'da Yeni Bir Cami Yaplmas O yllarda Suriye'de ok iddetli bir deprem meydana geldi. Pek ok tarih eser bulunan bu eylette, am ve Sayda'da, birok bina harap oldu, bu arada Beni meyye Camii'nin beyaz mermerden olan minaresi ykld. Depremden hasar gren yaplarn tamiri ii, Fazl Paa'nn olu Mustafa Bey'e verildi ve Mustafa Paa tamir iinde harcanmak zere elli bin kurula (1 kuru yarm duka altnna eit) yola kt. Ayrca Sayda'da hasar gren yaplarn tamiri iin on bin kuru gnderildi. stanbul'da padiah her zamanki gibi daha ok imar ile riyle megul oluyordu. Lleli emesi'nin yannda yeni bir caminin temliji att (31 Mart 1760 - 13 aban 1173). Bu caminin Sultan Selfm'in yaptrd cami modelinde olmasn istiyordu. 33 Defterdar Halimi Paa Ve eyhlislam Asm Efendinin lmleri

Sayfa

34
32 33

Ayn yl devlet ricalinin iki mehur adam ld: Biri idam edilerek, dieri
Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/309 -311 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/311

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

tabii lmle can verdiler. dam edilen Defterdar Halimi Mustafa Efendi defa ba-defterdar olmu ve defa srgne gnderilmiti. Hara ve bor ald ve borcunu demedii yolunda pek ok ikyetler olunca, cellada teslim edildi. len ikinci mehur, eyhlislm ismail Asm Efendi idi. Birinci snf lim olarak n yapan smail sim Efendi*nin bir divan, edebi der lemesi ve bir tarihi vardr 34. Vakanvis Vsf onun binlerce eser topladn, bunlar okuyup not aldn bizzat grdn sylyor. Bu vakanvisin, sorumluluu kendisine ait olan iddiasna gre, smail Asm Efendi'nin iirleri, iirin sekizinci hrikas idi ve Kabe duvarna aslan dier yedi hrikann yannda yer almaya lykt. O bir bediz-zamand ve nesir yazan olarak Harizmi ayarndayd. Uslbun-daki saflk ve zerafet ile, ancak Vessaf ve Hoca-y Cihan 35 ile karlatrlabilirdi. 36

eyhlislm elebizde Asm smail Efendi, lim, air ve tarihi idi. Bir divan vardr. Rait, Tarihi'ne ek yazm, zel mektuplarn 'Mneat* ad altnda derlemi, Ayn'nin 'kd -l Cuman* adl Arapa tarihini ve Hoca Gyaseddn Nakka'n 'Acaib-l Letaifini, 'Htay Seyahatnamesi' ad ile Trke'ye evirmitir (evirenin notu). 35 Hoca-y Cihan: Vsf'in adlarndan szettii drt mellif, okumu btn Trk, ranl ve Araplar arasnda ok bilinen nllerdir. Homeros, Virgilius, ieron ve Tacitus bizde ne kadar ok biliniyorsa, o mellifler de o lkelerde o kadar ok bilinirler. Bu konuda birka sz sylemek gerekli ve yeterlidir: Szn ettiimiz drt nlden biri olan Harez-m (), asl ad Abdlkasm Mahmud bin mer EzC) As ad Ebu Abdullah Muhammed bin Musa el-Harezml Cm-850) olan Tr* asll nl matematiki le kangtanlmamalidr. Hammer'in szn ettii Ha-reant bizde daha ek 'Zemaher' adyla bilinir (-N.). Zemaher olan nl bilgin ve edibtir. -Mekke'de uzun sre kald iin 'Caruah = Allah'a yakn' lakabyla da anlr. Hicri 538 (m. 1143) ylnda Curcan'da vefat etmitir. Eserleri unlardr El-Keaf an Hakaiki't-Tenzil (Gkten indirilen Hakikatleri Aklayan) adl byk bir Kur'an tefsiri, Esasul Belftga (Gzel sz syleme esaslar), Rebi'l-Ebrar (Dorularn ilkbahar) adl bir edeb eser, Kitabul-Faik (geleneksel ilimlerin yorumunu yapan, aklayan kitap), 1 Mfret ve'1-Mellef fi'n-Nahiv (Nahiv stne ayrntl bilgiler), Enmzec (ataszleri), El-Msteksi (beenilen yaz rnekleri), El-Kstas (Sibeveyh'in msralar stne yorumlar), i Mukaddemetu'I-Edeb (Edebiyata giri$), Nasayihl-Kibar (Byklere nasihatler), Atvak-ez-zeheb (Altn gerdanlklar), El-Kilem en-nevabi (Veciz szler). Bu eser Schultens tarafndan 'Anthlogia sentantia -runV adyla tercme edilmitir. akayku'n-Nme fi hakayku'n-Numan (dogmatik eser), El-Minhac (doru yol)., ve dier baz ilm eserler. Metinde ad geen Bedizzaman, I. Sleyman'n hkmdarl dneminde yaayan ve stanbul'da len ranl ehzade deildir (Ona da Bedizzaman denmi idi). Bizim szn ettiimiz, air Bin Yahya Bin Efbulfadi Ahmet Bin El-Hseyn Bin Yahya Bin Said El-Hamadan'dir. Hicr 398'de (m. 1007) lmtr. Bu mellif baylm, ld zannedilerek diri diri gmlm, mezarnda kendine gelerek rpnm, aln gidermek iin kendi kolunu kemirmi, ama mezardan kamad, kimsenin dikkatini ekemedii iin lmekten kurtulamamtr. Hoca-y Cihan bn Halikan ise, Dekkan ah Mu-hammed Behmen'in nl veziridir. Dmanlarnn entrikalar ve iftiralar sonunda ahn emriyle, hicr 886'da (1481) seksen yedi yanda iken idam edildi. ran'n en byk yazan idi. Menaadrul na ve Riyazi na adl nesir sanatna ait eserlerinden baka ok beenilen bir 'ran mektuplar koleksiyonu' brakmtr. 36 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/312
34

Sayfa

35

Byk Osmanl Tarihi mar Hareketleri

Cilt 16

Joseph von Hammer

Ailelerde, ocuklar bir nceki deil, ondan nceki nesile, torunlar babalarndan ok dedelerine benzer. Daha nce de grdmz gibi Sultan Osman, selefinin btn eilimlerinin aksine bir yol tutmutu. Sultan Mustafa ise I. Mahmud'un izinden gitmeye alyordu. Tpk onun gibi ihtiamdan holanyor, yine onun gibi, imknlar kstl olmasna ramen, imar ilerine nem veriyordu, I. Mahmud, ceddi I. Ahmed ve IV. Mehmed' rnek alarak, Hz. Peygamber'in trbesini zarif ve deerli mcevherlerle sslemiti. III. Mustafa da onu rnek alarak, alt keli ve drt yz kratlk bir zmrd ayn maksatla saray hazinesinden alp Medine'ye gndermi, bu kutsal ehrin eyhi ve kads da bu mcevheri trbenin iine asmlard. nc Mustafa Mekke sakinlerinin ve haclarn ralhat etmelerine de ok nem verirdi. Emir-l Ahr Mustafa Aa'ya, Yembuu'dan Mekke'ye su getiren kanal ve kemerin tamir edilmesi ve temizlenmesi grevini vermiti. istanbul'da temelini att caminin inaat ile yakndan megul oldu. Bu camide kullanlm olan cill be mermer stun nadir gzelliktedir. Bu stunlardan , atlad Kapis'-nn yannda bulunan ve Bukolion zamanna ait eski bir Bizans saraynn harabeleri arasnda bulunmutu. Dier ikisi de skdar'da Sultan Bayezid'in yaptrd bir caminin yaknndan getirilmiti. skdar'da, Ayazma yaknnda, Mihrimah Sultan'in yaptrd Validesultan Camii vard. Ayn yerde, yine Osmanl soyundan ve yine Mihrimah adl prenses tarafndan bir cami daha yaptrlmt. Bu prenses Kanun Sleyman'n kz ve Ve-zir-i zam Rstem Paa'nn ei idi. Eser bittii zaman buna pek ok kii tarih drd ki bunlardan biri Osmanl tarihine gemitir. nk bunu yazan vezir-i zam idi. 37 Askeri Talim Ve Manevralar Rgp Paa'nn akll ynetiminde hibir ey ihmal edilmiyordu ve sadrazam, padiahn atla gezmeyi sevmesinden bile ynetim iin istifade etmesini biliyordu. Gerek askerin silh kullanma maharetini arttrmak iin, gerek milletin sava ruhunu uyank tutmak iin ve gerekse ona askerlik sanatn sevdirmek iin, padiahn ata binme merakn bir talim ve ma 37

Sayfa

36

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/312 -313

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

38

Tabii yalnz konuyu arzedii hakknda bir fikir verecek, Paa'nin yan slbunu veremeyecektir- (. N.)

Sayfa

37

nevraya dntrebiliyordu: Harikulade gzel bir yazlk saray olan Sdbad'm yaknnda, lamclara yer kazdrp szde mayn detiyor, sultann huzurunda askerler sk sk sava hneri gsteriyor ve btn eyletlere fermanlar gnderilerek, sipahi tmarlarnda da ayn talim ve manevralarn yaplmas isteniyordu. Byle bir alma ve tedbir gerekliydi. nk, uzun sren bar devresinde askerler kl kullanma, mzrak frlatma ve ok atma maharetlerini yitirmekteydiler. Oysa okuluun iyi renilmesini mslinanlardan Hz. Muhammed de istemiti. Rgp Paa emirler verip sava gsterileri dzenlerken, padiahn sava fikirlerini de uyank tutmak istiyor ve bu gsterilere onu zellikle davet ediyordu. Genellikle III. Mustafa, sadrazamnn fikrini almadan bir ey yapmazd. Sadrazamn dier edebi eserleri arasnda bulunan ve padiaha yazd krkdokuz arizadan oluan bir koleksiyon, Osmanllarda, bu tr yazmalar iin en gzel rneklerden biri olarak kabul edilir. Bunlar bize. sadrazamn hangi hallerde, hangi vesilelerle hkmdara yazmak gerei duyduunu, ne gibi nemli ilerde onun kararma bavurduunu ya da merasimlere onu nasl davet ettiini de gstermektedir. Bunlarn gerek anlamn verebilmek iin baz aklamalar yapmamz gerekiyor: Bu koleksiyonlarn yansn devletin nemli ileriyle ilgili raporlar oluturuyor. Mesel bar anlamalar, sava ilnlar, eliler, eylet valiliklerine yaplan tayinler v.b. Dier yans da bayram ve merasimlerle ilgilidir: Sadrazamn hkmda-n filan veya falan saraya davet etmesi, mutlu bir geziyi iltifatn bildirme vesilesi saymas, bir hediyenin kabuln iste mesi, padiahn kan aldrmas veya doktora muayene olmas vesilesiyle salk durumunu sormas, hkmdannn ramazann, kurban ya da ramazan bayramn tebrik etmesiyle ilgili yazlar. Bu mektuplarn bir ksmnda ise, sadrazam padiaha, yeni bir top dklmesinde, yeni bir geminin denize indirilmesinde Tophane'yi veya tersaneyi ziyaret etme tenezzlnde bulunduu iin teekkr ediyor. Bazan da ilkbaharn gelmi olmas dolaysiyle yazlan tebriklerdir. Okuyuculardan zr dileyerek, Rgp Paa'nm Nevruz gn, yani bahar bayram dolaysiyle sultana yazd mektubun ba tarafn buraya alacak ve o tumturakl slp hakknda bir fikir vermeye alacaz. 38

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

...Hi kimsenin hayalinde canlandramayaca Kadir-i Mutlak Yce Allah'n iradesiyle balayan bahar, kn iddetli souundan kurtulan bahe ve aalan yeniden yeilliklerle kaplyor; karanlklar alev gibi delen, iyilikler saan nurunu, btn imparatorlua yayyor ve dnyaya hkmeden evketl hkmdarmn yolunu aydnlatyor, tal parlak alnnn ltsn en yksek dereceye karyor!... Her eye gc yeten Cenab- Hak, evket-meablarmn ebediyen yardmcs olsun ve onu ihtiamnn nuru ile kuatsn!.. evketl sultanm tebasnn ilerini en iyi ekilde grsn ve halknn kuvvetlerini en yksek gayeye ulatrsn diye, onun btn gnlerini yaz dnencesi altnda tutsun. Yeryzndeki glgesi olan evketmeablarn daima korusun! Halifeliklerinin devam ile evketl efendimizin dnyadaki umutlarnn hasadn arttrsn! Ulu efendimizin yce hkmdarl ilkbahar gnleri gibi iyilik versin; ihtiam ve iyilikte nevruz bayramn asn diye, an, eref ve saadet ieklerine yeni bir parlaklk, yeni bir canllk versin... Amin... 39. Baz Mehur limlerin lmleri O gnlerde bir gne tutulmas olmu ve I. Mahmud dneminde olduu gibi tutulma olay iki saat srmt. Bu olay baz sama sylentilere ve birok kt yorumlara sebep oldu (25 Mays 1760 - 9 evval 1173). Bunun zerine vaizlere bir emirname kararak, onlardan, bu sama sylentilerin aslszln halka ispat etmelerini istedi, imparatorluk vakanvisi de, Kur'an'a ve Hadis'e dayanarak, manasz sylentiler iin u aklamay yapmt: *Hz Peygamberin olu brahim'in ld gn de gne tutulmu, bunu bu lmle ilgili gre halka Hz. Muhammed unlar sylemiti: Gne ve Ay Allah'n iki harikasdr, bunlar bir insann lmesiyle tutulmazlar 40.
Sadrazam Rgp Paa hkmdara bu mektuplar u vesilelerle yazmt: 1 Padiahn k sarayndan yaz saray Mahbubiye'ye geiinde; 2, 3 Topkap yaknnda olan bu saraydan Boazii'ndeki Beylerbeyi sarayna, buradan- da Eyp'teki sarayna geiinde: 4 Ramazann 25. gecesinde sultana sunduu hediyelerin kabul iin; 5 Ramazann 28. gn, Leyle-i Kadir mnasebetiyle; 6 Ramazan bayram dolaysiyle; 7 Kurban Bayam dolaysiyle; 8 Nevruz mnasebeti dolaysiyle; 9 kinci nevruzda (yukarda bir blmn tercme ettiimiz mektup); 10 Sultann bir kan aldrmas vesilesiyle; 11 Sultann rahatszl vesilesiyle; 12 ve 13 Halvete ekilmesi dolaysiyle; 14 Bir rahatszlk dolaysiyle; 15 Sultann Tophane'yi ziyareti mnasebetiyle; 16, 16 Tuhfet-TMlk (Sultann ba dolaysiyle); Feyz-i Hiid ve Mansure adl gemilerin denize ndirilmesi vesilesiyle; 19 Hac kafilesiyle ilgili olarak; 20, 2 Sultan davet iin...Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/313 -315 40 nn es emse vel kamer ayeten min ayetillahi la yunkesifan H mauti aha-din. Vsf, s. 184.
39

Sayfa

38

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Halkn, mehur devlet adamlarnn gerek tabii lmle, gerek idam edilerek siyaset sahnelerinden ayrlmalar ile gne tutulmas arasnda bir balant kurmas ok grlrd. Defterdar Halim Paa'nn yakn dostu Abdurrahman Bey'in idam ile Krm Kalgay (veliahd)'nn tabii lm de gne tutulmasyla ilgili grlmt. len Kalgay'm yerine kalgayla, Kuban seraskeri Bahtiyarzde Saadet Giray getirildi, bu seraskerlik ise Han'n kk kardeine verildi. Yine bu sralarda, iirleri ve birok ilm eseri bulunan eyh Abdullah Kagar stanbul'da, Saray'n eski hocas ve Mekke kads Akkermanl Mehmed Efendi de Kuds'te vefat ettiler. Tarihi Vsf bu limi (ranl Nuriddin Muhammed bin) Cr-cani ile bir tutar. Felsefe ilmi bakmndan da (yine ranl) Teftazn 41 ile kyaslar. Teftazn Kazakhan ve Bey-davi'nin
Hamadan, Naftazan ve Curcani. Bu isimler byk edib olarak sk sk rnek gsterilirler. Ak -kermanl Mehraed de ikinci 'bir Taf tazan veya ikinci bir Curcan saylmtr. Bu iki limin hayatlar ve eserleri zerine burada ksa bir bilgi vermek yerinde olacak. Bunlar bn Halikan'dan sonra yaadklar iin onun Mehurlar TezJtiresi'nde yer almyorlar. Avrupal arkiyatlar tarafindan da ok az bilinirler. Sylvestre de Sacy (nl Fransz arkiyats) bile Chrestomathie (Klsiklerden Semeler) adl eserinde Curcan'yi 'Cihan' olarak gstermitir. Sadeddin Mesud Bin mer Taf tazan, Kad Fah -reddin'in oludur. Timur Han'n (Aksak Timur'un) ada olan Kudbeddin ve Azaeddin'den ders almtr. Byk bir ftih olan Timur, onun ilmine hayran kalarak himayesine alm ve Kk Asya'nn (Anadolu'nun) fethine karken kendisiyle birlikte gelmesini rica etmitir. Daha sonra Semer-kant'a dnen Taftazan, hicri 79l'de (m. 1389) orada lmtr. Fakat na Serhas'a getirilmi, kendisi iin yaptrlan trbeye gmlm ve bu trbe zi-yaretgh halini almtr. Taftazan hicri 722 (m. 1322) ylnda Taftazan'-da domu, henz onalt yanda iken erhl-Tas-rif'l-fzzl (Izzi'nin Tasrifinin Yorumu) adU eserini yazmtr. Bundan on yl sonra El-Miftah (Anahtar) adl eserini vermitir ki bunda, Sekkaki'nin Miftah'I Ulm adl byk ansiklopedisinin anahtarna, bu eseri anlama kolaylna sahip olmann nemini anlatr. Drt yl sonra erh*r-Risalet emsiye (ems Risalesi Yorumu) adl kitab ile yine bir yorum kitab olan Tenkih'i yazd. Harezm'-de kald dnemde (h. 768, m. 1366) El-trad (Yol Gsterme) adl eserini meydana gelirdi. H. 784 (m. 1382) ylnda Semerkant'ta Makassid adl yorum kitabn bitirdi. 789 (m. 1387) ylnda EI-Miftah'n nc cildini tamamlad. Herafta Hanef Fetva -lar'n, Serhasta fkhla ilgili eserini, Semerkantfta Kur'an TefsirTni yazd. ld zaman yetmite yamda bulunuyordu. Miftah yorumcusu olan Taf tazani'nin rakibi, Ali Bin Muhanmed Bin Ali E-erif'l-Curcan idi. Curcan, daha ok Seyyid erif adyla tan -nr. Bu isim onun Hz. Peygamber sllesinden olduunu belli eder. Hicri 740'ta (m. 1339) Curcan ehrinde dodu. Timurlenk onun Taftazan ile yapt bir mnazarada ilmini takdir etmi ve desteklemitir. Curcan'nin elli kadar eseri vardr ve bazlar unlardr: El-lzi'nin- tasavvuf grn yorumlayan Mevakf, Nasireddin Tusi'nin Tecrid adl eserini erh eden bir kitap, Keaf ve Kutbeddin'in eserlerinin yorumlar, Feraiz (Farzlar) adl eseri, karakterlerin gerek mnalarn anlatan 'bir eser, eitli tarifleri bulunduran Tarlfat adl dier bir eser.. Baron Sylvestre de Sacy bu eserlerden 'baz rnekler vermitir. Curcani, hicr 816 (m. 1413) ylnda, iraz'da, yetmi alt yanda ld. Sadrazam Rgp Paa'nn ada olan Ragp-s-fahan, Rgp El-Isfahan adyla tannr. Ksaca Mu-hazarat denilen Muhazarat'I-deba ve muhavera-t'-uara ve'1-Blga adl byk eserin mellifidir. Ediblorin yazdklarna, air ve hatiplerle konumalarna dairdir. Gzel konuma kurallarn gsteren Efanin'l-Belga, Kur'an'da geen kelimeleri aklayan Mfredat, Gazali'nin ok vd ve istifade ettii eriat adl eserleri de vardr. Gazali hicr 505 (m. 1111) ylnda ldne gre, Rgp sfahan hicr beinci asrda yaam olmaldr. nl bir tarihi olan Vessaf, daha ok Ves-safl-Hazret adyla bilinir. Babasnn ad Fazul-lahtr. ran'da hkm sren Mool mparatorlu-u'nun yedinci hkmdar olan Gazan Han zamannda yaam ve eser vermitir. nl eserinde Meng Han'n hkmdarlndan balayarak, hicri yedinci asrn ikinci yarma ve mildi onnc yzyla ait en nemli olaylar anlatr. Bu tarih kitab gzel slbu ile de mehurdur ve mellifini, nl tarihi Gazneli Mahmud'dan stn tutulmasn salamtr. Vessaf'n Asya'da ok bilinen be cildlik bu eseri Avrupa'da hemen hemen hi bilinmiyordu. Eserin ad Teczi't-l Emsar ve Tecid'l-sar'dr. Bu eserine hicri 690 (m. 1299) 'da
41

Sayfa

39

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Kur'an tefsirlerine erh yazmt. Diyarbakr Valisi eteci Abdullah Paa da vefat etti ve vaktiyle soyguncu Arap airetlerinden koruduu haclarn hayr dualarn ald. Abdullah Paa, siyas unvannn yansra byk bir hattat ve edip olarak da tannr. Onun, Tertibi Zi-ba (Ssleme Dzeni) adl bir eseri vardr. Onu, mehur Fira-r Hasan Paa'nn olu eski vezir-i zam Seyid Abdullah Paa'nn lm takip etti. Firar Hasan Paa, Padiah IH. Ahmed'-in slahat hareketlerinde balca rol oynayanlardan biri idi ve nfuzlu Dar-s-saade Aas Elhac Beir Aa'nn himayesiyle sadrazamla getirilmiti. Sadrazam Rgp Paa, eteci Abdullah Paann yerine o gnlerde Mutfak Kethdas olan eski reis-l kttap Bekir Efen-di'yi getirdi. Eskiden Reisefendi ve Sadaret Kethdas olmakla bbrlenen nl zengin Bekir Efendi, artk kendisine nem verilmediinden, divanda rahatsz edici bir fazlalkm gibi bulunmaktan ikyet etmeye balamt. Ragp Paa da ona hak verir gibi grnyordu. Onun iin ona Reisefendi'ye bal olmayaca bir eylet valiliini tavsiye etmi ve Abdullah Paa'nn lm haberini bildirmiti. Daha sonra da onun Halep Valiliine tayin kararn Sultan'm onayna sunmu, Bekir Efendi de bu grevi kabul ederek ve tulu paa unvann da alarak Haleb'e hareket etmiti. Bekir Efendi'd en (yeni paa) boalan Matbah- mire ket-hdalna tbrahim Efendi getirildi ki, o da selefi gibi daha nce sadaret kethdahnda bulunmutu. Mehur eyhlislm Vessaf Efendi de, ad benzerlikleri olan eteci Abdullah Paa ve Abdullah Seyid Paa'dan az sonra ld (4 Haziran 1760 -1 Zilkade 1174). ' Evvelce, Caferi mezhebinin hak olan dier drt mezhep gibi tasdik edilip edilmemesiyle ilgili uyumazln halli iin Nadirah'a gnderilen eli Mustafa Paa'nn yannda Vessaf Efendi de vard. Vessaf Efendi bu vesile ile ran'n birok eyletini gezip grmt. sfahan, Kandahar ve Semerkand'da
balam ve 711 (m. 1311) ylnda, Hdabende'nin hkmdarl zamannda bitirmitir. Mehur Beis-l kttap irvanl Ebu Bekir (lm h. 1136, m. 1725) bu eserin birinci cildini yorumlayan bir kitap yazmtr. Glen-i Hlef (Halifelerin Gl Bahesi) 'nin mellifi ve Arabah'n yazd Timur Tarihfnin mtercimi Nazmizd e, stanbul'da Vessaf Tarihinin iki cildini yorumlayarak yaynlamtr. Ayrca bu mellif, anlalmas g deyim ve kelimeleri aklayan ok deerli bir lgat de yazmtr. 1174' -de (m. 1760) ibrahim Hanif Efendi de ayni esef in bir aklama yazm, 1161 (m. 1748)'de len Mevlana Nail Ahmet Efendi ise, Ebu Bekir irva -ni'nin kald yerden Vessaf'n dier tercme ve aklamasn tamamlamtr. Vessaf, Trklerin ve ranllarn Tacitus'u saylr. Ebu Bekir, Nill ve Nazmizde'nin onun tarihini aklayan ve yorumlayan eserleri ve yine Nazmizde ve Hanf Efendi'nin lgatleri ile bni Haldun'un kavram aklamalar, Trkiye ve ran'da en mkemmel tarih ve siyaset aratrmalar olarak kabul edilir. Devlet adamlarnn yetimele ri iin de bu eserlerin okunmas ve incelenmesi yeter saylr.

Sayfa

40

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

uzun sre kalm, stanbul'a dndkten sonra iirlerinde Vessaf mahlasn kullanmaya balamt. Vessaf, nl ran tarihisinin ad idi. Yorulmak bilmeyen bu lim, bir asr kadar sren uzun mrnde ok sayda eseri erhleriyle zenginletirmi, Unvan- eref adl bir belagat kitab da yazmt. Behetnme (Nee ve Gzellikler) adl bir eseri de vardr. Bunlardan baka tasavvufla ilgili bir kitab, hattatlktaki ustaln gsteren tlk yazlar bulunmaktadr. Vessaf Efendi nl eyhlislm Kara Halil Efendi'nin talebesi idi. Kara Halil Efendi'nin olu Abdr-rahim Molla, halen eyhlislm olan Veliyddin Efendi'nin olu Mustafa Raid, eski vezir-i zamlardan Rami Paa'nn olu olan ve air olarak 'Nail' mahlasn kullanan Mustafa Bey de bir yl sonra ldler (Austos 1761 - Muharrem 1175). 42 ranllarn Bossuets Saylan Vessaf Efendi Bunlardan az sonra ikinci defterdar Salih Efendi de vefat etti. O da derin bilgi sahibiydi. Hitabetteki ustalndan dolay Vsf onu, Arap klsiklerinin en iyi mellifleri olan Hariri ve Rgp sfahan'nin modeli Bedi Hamadan ile bir tutar. Salih Efendi masallardan, fkralardan, nktelerden, vecizelerden, iir ve nesir yazlardan oluan zengin bir koleksiyon brakmtr. O, yazma sanatma, iran'n belagat aheseri olan Ves-saf tarihini kopya ederek balamt. Araplarn Montesquieu (Monteskiy)'s olan bni Haldun'un aklamalar, ran'n Bos-suet'si olan Vessaf'n Tarihi, o devirde en mehur Iran ve Arap aheserleriydi. Osmanl mparatorluu'nun birok nzn ve ya zan, bu iki eseri inceleyerek slplarm gelitirmi ve siyaset le ilgili temel bilgileri almlard. bni Haldun'un aklamalarn Trke'ye eyhlislm Pir-zde tercme etmitir. Vessaf'm tarihi de Nazmizde tarafndan bu esere eklenen bir lgatle daha kolay anlalr hale getirilmitir. Bir lim olan iranl Reisefendi Eb Bekir'in ve Nai-i'nin yorumlanyla bu kolaylk daha da arttrlmtr. Rgp Paa henz Reis-l kttap olduu devirde, selefi Av-ni Efendi ile, Vessaf'm btn eserini okumulard. Defterdar Salih Efendi onu birka defa kopya etmi ve kendisine iirleri iin bir mahlas arayan Abdullah Efendi de Gazan Han'n v-gcsnun adndan yani Vessaf'tan (ya da Vassaf'tan) iyisi -

42

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/315 -317

Sayfa

41

Byk Osmanl Tarihi ni bulamamt. 43 eride Karklk

Cilt 16

Joseph von Hammer

Kuruluundan beri hibir zaman tam bir sknet iinde bulunmam imparatorluun iinde o gnlerde meydana gelen kanklklar, daha nceki ve sonraki durumlarla karlatrlamayacak kadar oktu. ldr'da ve Bosna'da, hatt donanma iinde ayaklanmalar, itaatsizlikler patlak verdi. Ahska sancann veraset yoluyla sahibi bulunan ldr valisi Elhac Ahmed Paa, Lezgilerle anlat iin azledilmiti. Onun yerine tayin edilen brahim Paa Diyarbakr'dan l-dr'a gelinceye kadar Ahmed Paa kat. Ama onu takibe gnderilen mabeynci Abdl Mehmed Paa, yakalayp ban vurdurdu, stanbul'a gnderilen kellesi saray nlerinde tehir edildi. Elhac Ahmed Paa'nm Akhisar'da yedi ylda yaptrd cami harikulade gzeldir. Anadolu'da en gzel ktphanelerden birini yaptran da odur. Bu ktphanenin en nemli eserlerini oluturan ok deerli ve nadir yz elli el yazmasn Ruslar alp gtrdler. Bu eserler halen Saint-Petersburg (bugnk Leningrad) mzesindedir 44. Eski Hac kafilesi cercecibas Abdurrahman Paa'nn Karaman valisi iken isyan bir esrar perdesiyle rtldr. Konya halk Bb- li'ye defalarca ikyet mektubu gndererek bu valinin alnmasn srarla istemiti. Bunun zerine Rgp Paa da onu azletmiti. Bu valiyi istanbul'a dnmeye raz etmek iin bir mabeynci gnderildi. Fakat vali, stanbul'a dnmeye raz olmak yle dursun, mabeynciyi tutuklatm, alelacele toplad serseri grubundan oluan askerlerle istanbul zerine yrye gemiti. Bolu'ya gelince Bb- li'den bir mektup ald ve bunun zerine gerisin geriye, doum yeri olan Ka-raman'a dnd. Orada sakin bir hayat srd. Vakanvis Vsf'a gre Abdurrahman Paa'nm bu hareketi, sadrazamla birlikte dzenledikleri bir oyun, bir muvazaa idi. Bylece sadrazam hkmdan korkutacak, ona her dediini yaptracakt. Validen Bolu'ya kadar yrmesini, oradan Karaman'a dnp beklemesini istemi, ksa bir sre sonra onu yine makamna iade edeceini sylemiti.

42
Sayfa

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/318 Vsf, bu cami ve ktphanenin inaatndan sz etmiyor. 'Tiflis Gazetesi' nshalarndan birinde bundan sz ediyor ama, Ahmed Paa'mn lm tarihini hicr 1176 olarak gsteriyor. Dorusu 1172'dir. Bu yanllk^ Londra'da kan 'Litterary Gazette* ile 'Bulletin des sciences historiques (Austos 1830)' de yanllklara sebep oluyor ve bu kaynaklar, ktphanedeki baz eserlerin isimlerini de yanl veriyorlar. Bu konuda Fralin'n 1829'da Saint-Pe-tersbuii'da yaynlanan makalelerine baklmaldr. No. 13B. 139. 140.
43 44

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Bu izahat doru kabul edilemezse de, bsbtn uydurma da olmayabilir. Fakat bunu byle yazan yalnz Vsftr ve olay tarihine byle geirmekten korkmamtr. Belki o, doruluktan ayrlmayan bir vakanvis olarak, Osmanl sadrazamlarnn devleti nasl idare ettiklerini de gstermek istemitir, te yandan Abdurrahman Paa gerekten greve yeniden alnm ve tulu paa unvann da muhafaza etmitir. Bosna valisi Mehmed Paa ise, bu eylet halknn onun zorbalndan ve adaletsizliinden srarla ikyet etmesi zerine azledildi. Sadrazam onu azletmekle kalmad, tulu paa unvann da kaldrd. Bir nemli isyan olay da donanmada grld: Kadrgalara balanan hristiyan esirler isyan etmi, oniki yl nce benzer bir olayda olduu gibi, donanmaya epeyce zarar verdir-milerdi. Bir Cuma gn, donanma Istanky (bugn Yunanistan'a ait olan Kos adas) aklarnda demir atm beklerken, Kaptan- Derya ve yardmcs olan paa namaz klmak iin karaya kmlard. Onlarn yokluundan yararlanan esir hris-tiyanlar nbetileri ldrm, amiral gemisini ele geirmi, btn yelkenleri fora ederek Malta adasna kamlard. Bu geminin sanca padiaha Mekke erifi tarafndan hediye edilmiti. Drt kesinde ilk drt halifenin adlar, ortasnda Hz. Ali'nin klc Zlfikr'n resmi vard. evresinde de gzel bir hatla Zafer yeti yer alyordu. Derya Kaptan'nn gemisindeki ite bu sancak Malta limannda birka gn dalgaland, Gemi ancak Fransz elisi Ver-gennes (Verjen)'in aracl ile iade edildi. Vergennes bu ite, selefi olan Fransz elisi Desalleurs gibi hareket etmiti. Padiah bu olaya o kadar hiddetlendi ki, grevlerinde ihmalleri grlen Derya Kaptan ve kaptan beyi hemen tutuklatp cellada teslim etti. Sonra da kesik balarn sarayn nndeki meydana attrd (9 Aralk 1760 - 1 Cemazilevvel 1174). 45 Krk Sefas Ve Afyonkeler nc Mustafa, yasaklara uymayp lks elbise giyenler iin idam ferman karmaya devam ediyordu. O gnlerde yeni bir emirname ile hanedandan olmayanlara vaak ve ka-kum krk giymelerini yasaklad. Buna uymayanlarn meydan dayana ekileceklerini de iln etti.
45

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/318 -320

Sayfa

43

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Yasaklanm krkleri evinden uzaklatrmak suretiyle bu emre ilk uyan Sadrazam Rgp Paa oldu. Byle ayrntlarla uramaya devam eden padiah, bir sreden beri Venedik'ten ithal edilen ve zenginlerin tercih ettikleri kumalar iin de yasak koydu. nk ileri gelenler, stanbul'da dokunan kumalar yerine bunlar armaan etmee balamlard. O gnlerde kymetli lks krkler giymek ve esrar kullanmak idareciler arasnda da bir tutku halini alm ve tiryakilik tehlikeli boyutlara ulamt. Bir gn, lim bir zat olan Ak-kerman, bir kahve imek ve biraz esrar ekmek iin, Bektai dervii olan dostlarndan birini ziyarete gitti. Bektai ona, bu zararl alkanlndan dolay hac farizasn yerine getirmeden bu dnyay terkedeceini syledi ve bu kehanet doru kt. Defterdarlk memurlarndan ve Mehmedpaa Camii'nin mtevellisi olan Raci Bey de esrarke idi. Padiah bu camiye Cuma namaz iin geldiinde, nnde buhurdanl tutmak grevi ona aitti. Fakat diyor Vsf, ar derecede esrar kullanmas onu bir klid izgisi kadar inceltmiti, sesi de kurbaa vraklamas gibi kyordu. Duyu organlar bir mumyann organlar kadar canszd ve vcudu sanki bir effaf iskeletten ibaretti. te bu zat, bir gn camide padiaha yol gsterirken, birden kuvveti kesilmi, yere dp baylmt. Padiah da ona acyarak, isteinin yerine getirilmesini emretmi ve memuriyete girmek arzusu yerine getirilerek cebeciler tefti amirliine tayin edilmiti. Bylece Raci Bey, esrar sayesinde divan aalarnn seviyesine km bulunuyordu. Fakat, hakketmedii bu terfi, onun esrar tiryakiliini arttrmaktan baka bir ie yaramad. Sleymaniye Camii'nin yaknnda geni bir meydan vardr ki buraya Tiryakiler Pazar ya da Esrarkeler Pazar derler. Her akam, gne batarken, esrar ve banotu ekenler buraya rlerdi. Buradaki insanlarn hemen hemen hepsi soluk benizli, ince boyunlu, gzleri fersiz ve titrek yryt idi. Adm atmasn unutmu gibiydiler ve mezardan km hortlaklara benziyorlard. fiu adamlar, bir bardak souk su ile haplarn yutmak iin ahap dehlizdeki bir sofaya otururlard. En glleri zeytin tanesi byklndeki bu haplardan drt tanesini yutabilirdi. Bir saatten daha ksa bir sre iinde hepsi afyonun etkisine girer, kendilerinden geerlerdi. Daha dorusu her biri hayal ettii lemde yaamaya balard. Alevlerden geer, dalgalar zerinde yrr, mutluluklar denizinde yzerlerdi. Gkyz onlara tamamen akt. Vaadedilen cennete ular, buradaki mutluluu paylarlard. Her yerde inci kkler kard karlarna, her

Sayfa

44

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

tarafta billur gibi berrak kaynaklar grrlerdi. Dolgun gsl, kara gzl, vcutlar sedef gibi beyaz, albenili huriler tarifsiz zevkleri yaamaya davet eden baklaryla onlarn duyularn uyandrrlard. Dadaki htiyar'n mridlerine vaadettii cennet de bundan bakas deildi 46. eyh, nce biraz afyon vererek m-ridlerinin cesaretlerini arttrr, sonra onlar hayatlarn hie sayar hale getirirdi. Homeros'un szn ettii nepenthes de bundan baka bir ey olmasa gerek 47. Prusya le Dostluk Anlamasi Rgp Paa'nn sadaretinin sonlarma yaklatmz iin, i bana geldii gnlerde olduu gibi, imdi de Bb- li'nin Avrupa devletleri karsndaki durumunu ve onlarla mnasebetlerini bir kere daha anlatmamz gerekiyor. Bgp Paa politikasnn son dneminde alnan en nemli tedbirlerden biri de u idi: Prusya ile imzalanan dostluk anlamas. Bu anlama Bb-i li politikasnda nemli deiikliklere sebep olmamtr, ama, Rgp Paa daha uzun mrl olsayd, byk deiikliin kanlmaz olaca anlalyordu. Prusya'nn Bb- li ile ittifak kurmak teebbsleri otuz yldan beri baa rszlkla sonulanyordu. Bu adan baklnca, nihayet gerekleen bu anlamadan dolay, Rgp Paa'nn Osmanl devlet adamlar arasnda yksek bir mevkii olduu ve yepyeni yollarn almasn salad inkr edilemez. Gerekten de, vakitsiz lm engellemeseydi, Rgp Paa bu dostluk anlamasn bir tedafi ve tecavz (savunma ve saldrma) amal ittifak haline dntrmekte gecikmeyecekti. Byle bir ittifak II. Frederik btn gayretiyle gerekletirmeye alyor, ngiltere ise Bb- li'yi var gcyle tahrik ederek Avusturya'ya sava almasn istiyordu. Ancak, sadrazamn lmyle, o gne kadar gerekleemeyen byk projeler Avusturya'y endielendirmeye balad.
Hammer'in Dadaki htiyar- dedii kii. Hahaler tarikatm kuran eyh -l Cebel (Dan eyhi) Hasan Sabbah'ttr. 1090 ylnda bir basknla Kazven yaknndaki Almut Kaksi'oi ele geiren Hasan Sabbah, dmanlarn, hahala sarho ettii adamlarna ldrtrd. Hahala, uysal ve bayatn hie sayarak verilen grevi yapmaya hazr duruma getirilen fedailer pek ok cinayet ilediler. 1092'de Melikah'n veziri Nizam-l Mlk byle ldrlmt. Seluklular bu kaleyi ele geiremediler. Almut Kales' -nin zapt ve eyhlerinin ldrlmesi ancak Hlag zamannda, 1256 ylnda oldu. Franszlar Hashalere hachischen haien derlerdi - Franszca katil anlamndaki assasin-asasen kelimesi de buradan gelir. Hashaser Halep'teki Seluk Beyi Rdvan'n yardm ile Suriye'ye de gemilerdi. Buradaki Hahailerin hkimiyetine de 1277'de Baybars son verdi. (evirenin notu) 47 Nepenthes, eski kaytlara gre, usaresi arlar dindiren ve znty unutturan bir bitkidir. Msr'da yetiirdi. Rd Tarihi'ne gre bu *banotu>dur. Nepenthes "in oulu Kopt-kpU seklinde sylenir. Homeros'un flyada'snda noenthes, korkusuz Apollon'un bir lkabdr (evirenin notu) Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/320 -322
46

Sayfa

45

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Sayfa

46

Daha ok De Bexin (D Rekzen) adyla tannan Hauden, Silezya'mn Hirschberg ehrinde domutu. nce tccar Hsch'-n yannda rak olarak alm, sonra Avusturya ordusunda sancaktar ve nihayet Prusya ordusunda temen olarak grev yapmt. II. Frederik, Sultan Osman'n tahta km kutlamak iin ite bu Rekzen'i eli olarak stanbul'a gndermi ve ona, Bb- li ile bir dostluk anlamas yapmas iin tam yetki vermiti, Fakat, daha yukarda da sylediimiz gibi, Rekzen bu teebbslerinde baarl olamayarak Berlin'e dnmt, Frederik, Rekzen'i stanbul'a ikinci defa gnderdi ve bu sefer grevini baard. Gizlilik iinde yrtlen ve Fransa ile Avusturya elilerinin ancak bir ksmna vkf olduklar mzakerelerden sonra, Rekzen, Prusya adna Bb- li ile sekiz maddelik bir dostluk anlamasn gerekletirdi C29 Mart 1761 -. 22 aban 1174). Bu anlamann muhtevas Bb- li'nin daha nce Napoli, isve, Danimarka ile yapt ticaret anlamalarndan pek farkl deildi. zetle ticaret serbestliini belirtiyor, gmrk hakkn yzde olarak tespit ediyor, Osmanl mparatorlu-uiidaki Prusyal eli ve konsoloslarn hak ve imtiyazlarn belirtiyor, Prusya tebasnn yarglanma hakk onlara veriliyordu: Fakat, mslmanlarla Prusyahlar arasnda drt bin kuruu aan dvalar istanbul'da grlecekti. Silahl olarak yakalanmalar ve Bb- li'nin savata olduu yabanc birliklerle temas halinde bulunmalar hali dnda, Prusya teballann serbest olacaklar, bu anlamann 6. maddesiyle salanyordu. Son bir madde ile, fayda mlhaza edildii takdirde iki tarafn mzakereleri yeniden balatabilecekleri zikrediliyordu 48. D Rekzen tam yetkili Prusya elisi olarak bu anlamay imzaladktan sonra, huzura kabul edilerek, anlamann padiah tarafndan onaylanan nshasn ald. Fevkalde eli sfa-tyle de, drt ay sonra II. Frederik'in onayn da tayan nshasn getirdi (27 Temmuz 1761). Rekzen, misyonunda baarl olmas iin, Prusya'nn mttefiki olan ingiltere'nin istanbul elisi Porter'in gayretli desteinden baka, tercman Ghika'mn kaynpederi Giacomo Riso*-nun, sadrazamn hekimi Ipsilanti'nin, defterdar Ali Aa'nm, Bodan voyvodasnn habercisi Drako'nun saray nezdindeki nfuz ve araclklarndan da yararlanmt. Bu Drako daha sonra, yukarda da sylediimiz gibi, evini kundakladklar id-diasiyle iki mslman
Trklerin 22 Saban tarihli bu anlamas Viyana arivlerinde bulunmakta* dr. 22 aban, 29 Mart'a rastlyor. Demek ki Martens'in verdii 22 Mart tarihi yanltr. Bu belgenin talyanca nshas da Berlin arivlerincledir.
48

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

kleye eziyet ettii iin. bu klelerin sululuklar ispat edilmi olmasna ramen, idam edilmiti. te yandan Ali Aa, mevki ve yardm isteyenlere kar fazlaca yardm ettii iin Kbrs'a srld. D Rekzen'in kendi sarayn dan ald seksen bin kuruluk tahsisatn bir blmn bu araclara vermi olmas pek muhtemeldir. te yandan Rusya elisi Obreskov ve Avusturya'nn ortaelisi, Bb- liPrusya anlamasnn karlkl olarak onaylanmasn engellemek ve iptal ettirmeye almak iin, kendi saraylarndan yzer bin duka altn istediler. Fakat Viyana ve Petersburg'ta bunun bir yarar salayp salamayacana ka rar verilinceye kadar, anlamanm onaylanm nshalar teati edilmiti. Bu, Trklerin onaylad nshay Berlin'e gtrmekle grevli Prusyal kuryenin ldrlmesi yznden meydana gelen gecikmeye ramen olmutu. Prusyal kuryeyi, Ay-dos'a varlklarnda, ona refakat eden bir yenieri ldrmt. Derhal yakalanan yenieri, kendisine Rekzen tarafndan vaa-dedilen dokuz yz kuruu kuryenin vermediini, bu yzden kan kavga yznden o nu ldrdn iddia etti. Rus saraymn fevkalde elisi Prens Schachowsky (a-hovski), hkmdarnn III. Mustafa'nn tahta kn kutlayan mektubunu, stanbul'a ancak bir yl sonra getirdi. Sadrazam tarafndan kabul edilen eli prens, Trk elisi Osman Efendi'-nin, sultann itimadnmesini imparatorieye kendi eliyle vermesine msaade edilmedii iin kstah ve kaba hareketlerde bulunduunu, bu davranyla btn saray lgna evirdiini syledi. Polonya saray stanbul'a fransisken (Franesko tarikatine mensup) Thomas Morewicki'yi gndermiti. Bu grevli Fransz eli Vergennes, Venedik maslahatgzar Foscari, eli Schwachheim ve Napoli grevlisi Ludolf ile karlaacakt. Grevi, Bb- li'den, Kuds'te hristiyanlara ait kutsal yerlerin katoliklere verilmesini istemekti. Fakat ksa bir sre nce Padiah bir hatt erif ile bu yerleri Yunanllara vermiti. Onun iin Verj en ve meslekdalar bu teebbsten hibir sonu alnamayacana hkmettiler. Zaten onlarn din ilerine karmalar da zordu. O gnlerde Fransa'nn himayesinde bulunan Cizvit, Dominiken ve Kapsen tarikatlerine bal katolik kiliselerine pek ho bakmyorlard. Fransz elisi, limni'de srgnde bulunan Bodan Prensi Rakoviza'nn evirdii dolaplara, entrikalara karan tccar Linchon'un ldrlmesiyle ilgili olarak tazminat taleplerine olumlu bir karlk alamamt. Ona bu adamn Fransz olduu iin deil, Bodan boyarnn tespit ettii entrikalarndan dolay idam edildii cevab verilmiti (14 Mart 1760).

Sayfa

47

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Bununla beraber hristiyan esirlerin bir ayaklanma sonunda Malta'ya kardklar Derya Kaptan'nn gemisini stanbul'a iade etmeleri, yukarda da sylediimiz gibi, Vergennes'in aracl ve isteiyle olmutu. Ayn yln sonlarn doru ngiliz elisi Porter, III. Georges (Jorj)'un tahta kn bildiren teblii ve yeni itimatnamesini Bb- li'ye sundu (24 Aralk 1760). Napoli elisi Ludolf ise ispanya kiralnn iki mektubunu da getirdi. Napoli'den Mad-rit'e dndn iln eden kral, Napoli ile imzalanan dostluk anlamasn tasvip ediyor ve Bb- li'den ispanya ile de byle bir anlama yaplmasn istiyordu. Fakat Ludolf'un bu konudaki teebbsleri sonusuz kald. Avusturya elisi Schwachheim da Bb- li nezdindeki teebbslerinden bir sonu alamad. Onun asl vazifesi Prusya elisinin misyonunu engellemekti. Bununla beraber Bb- li'den, Erdel srtmalarnn srlarn yaz boyunca verimli Eflk meralarnda otlatmalarna msaade eden bir ferman alabildi 49. Schwachheim, Rekzen'in Bb- li ile imzalanan anlamay bir tedafi ve tecavzi (savunma ve saldrma amal) ittifaka dntrme mzakerelerinde epeyce mesafe alndn bilmiyordu. Avusturya iin ok tehlikeli olan bu tasary, Schwach-heim'n yerine ortaeli tayin edilen Penkler bulup kard. Ama bu, Rgp Paa'nn lmnden sonra oldu. 50 Prenseslerin Doumu kinci kz ahsultan'n dnyaya geliiyle ok sevinen III. Mustafa'nn mutluluu, bir erkek ocuu olunca daha da artt. Bu ocuk Grc bir cariyeden domutu (24 Aralk 1761 -27 Cemazilevvel 1175). Bu olayn lyk ile kutlanmas iin btn istanbul aydnlatld, yedi gece ehir bir k denizi halini ald. Bundan sonra gece de limanda (Hali'te) binlerce fenerle ssl gemilerin suya vuran klan, istanbullulara en gzel manzaray sunmu oldular. Bu vesile ile her taraftan tarih drlm msralar geldi ve pek ok mahkm serbest brakld. Fakat bu enliklerden az sonra, henz beikteyken nianlanan byk kz Hibe -tullah Sultan'm

48
Sayfa

Schwachheim, Viyana'ya hareket etmeden nce, Milanolu Bernardo Nobili De Grocinal'i de hapisten kurtarmt (15 Kasm 1761). Olympia Marla Sa-netti isimli Romal bir kadndan da birok mektuplar almt. Sadrazam Rgp Paa*nm kardei olduunu iddia eden bu kadn, Schwachheim'dan kendisine ve iki kzna yardm etmesini istiyordu. Avusturyal tercman Gaspar Momar 1761 ylnn sonlarna doru ld. Biancfai ve Testa stan bul'da kaldlar. Thugut Essek ve Jenisch tercman sfatiyte P$terwardin (Varadin)'e geti. 50 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/322 -326
49

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

lm ile, sultann sevinci zntye dnt. Devletin baz mehurlarnn lm de bunu ve umumi znty arttrd. 51 Mehur Adamlarn lm nce, Yirmisekiz Mehmet elebi'nin olu olan Said Meh -med Efendi vefat etti. Fransa ve sve'te eli olarak bulunmu, nianc, defter emini, kethda ve nihayet sadrazam olmutu. Be ay sonra sadrazamlktan azledilmi, nce Konya, sonra Kahire ve nihayet Adana valiliklerine getirilmiti. En ok sevdii ilim dal olan tpa ilgili ve ok deerli bir eseri vardr (Ekim 1761 - Rebilevvel 1175). eyhlislm Eblhayr Ahmed Efendi'nin olu Damadzde Feyzullah Efendi de ayn dnemde ld. Damadzade Feyzullah Efendi iki defa eyhlislm olmutu. Babas gibi o da Bursa'-da domutur. Trbesi Stlce'dedir. Osmanl kaytlarnda onun byk bir musiki limi olduu sylenir. air Nevres'in adndan daha nce de sz etmitik. Onun tarih dren msralar I. Mahmud devrinde yaplan birok eseri sslemektedir. Nevres'in divan o an en gzel eserlerinden biri saylr. Hikmet Efendi gibi o da hicivlerinde ar gittii iin istanbul'dan srld ve az sonra da zntsnden ld. Yine ayn dnemde Badat Valisi Sleyman Paa da altmalt yanda iken ld. Aslen Ahmed Paa'nn Memlk beyi idi ve Nadirah'a kar yaplan savata byk yararllk gstermiti. Efendisinin lm zerine kendisini Badat valisi iln etti. Bb- H bu grevi Mehmed Paa'ya vermi ise de, baz Krt ve Arap airetlerinin destei ile, padiaha vali olarak tayinini kabul ettirdi. Onun zorla elde ettii valilii onaylayan hatt hmyunun hemen hemen tamam Vsf tarihinde bulunmaktadr ve ok grlen bu zorunlu tayinlerde kullanlan slp iin gzel bir rnek saylabilir. Bu hatt hmyun, Bb- li'nin kararma aykr olarak eylet idaresini zorla ele geiren Paa'nn, daima sadk kalaca taahhdnde bulunduu iin Padiah tarafndan affedildiini, kendisine ltuf yolunun tekrar aldn belirtmektedir. Sleyman Paa cesur, cmert bir adamd. Dmanlarna korku salmt. Her zaman baarl olan gece harektndan dolay Araplar ona Mzrak
51

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/326 -327

Sayfa

49

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Babas ve Gecelerin Bels lkaplarn takmlard. Ayn yl, mehur reis-l kttap Tavukuba'nn damad Vali Bekir Paa da Kahire'de ld. Daha evvel, Bekir Efendi'-nin Matbah- mire Emini iken Halep Valiliine nasl getirildiini anlatmtk. Bekir Paa hretini ok zengin oluuna borluydu. Reis-l kttapl ve sadaret kethdaln satn almt. Kaynpederinin lmnde ok byk vergi alnm olmasna ramen serveti yine muazzamd. ld zaman evinde bin kese altn buldular ki, bu yarm milyon altn kuru ediyordu. Bu muazzam servet ona kaynpederi Mustafa Tavuku Efendi'den miras kalmt. ok gen olduu bir srada, Viyana'ya eli olarak giden Tavukuba'na ttn muhafz olarak refakat et miti. Cirit atmada ok hnerli idi ve hedefe hi amadan isabet ettirmekle n yapmt. mparator Charles VT'nn sarayndaki asilzadelerin imparatora hnerlerini gstermek iin dzenledikleri bir cirit oyununa gen Bekir de katlmt. Bir ara, bindii at an bir hareket yapnca Bekir'in dengesi bozulmutu. Ama, tam decei srada, eyerden yukar doru sram ve yere, ayaklan stne, dimdik inmiti. Sonra, beden hareketinde gsterdii kvrakl bu defa zek kvrakl gstererek "devam ettirmi, sekin kalabala ve imparatora bir gsteri olsun diye bunu isteyerek yapm gibi grnmt. mparatorun yannda bulunan Trk elisi de, iin aksini bilmesine ramen, gen Bekir'in beden ve zek kvrakln takdirle karlam ve vmt, imparator da gsteriye hayran kalmt. Va-kanvis bu olay kaydederken, gsterinin yalnz binicilik bakmndan deil, diplomatlk bakmndan da bir rnek olduunu sylemektedir. Bekir Paa'nn lmn, yukarda da adndan sz ettiimiz zeki ve kltrl bir kii olan Hikmet Efendi'nin babas Ab-bas Efendi ile, Ahr Emin Mustafa Efendi'nin lmleri takip etti. Mustafa Efendi, Mekke'nin su kemerlerini ve kanallarn tamir ettirmekle grevlendirilmiti. Baltac Mehmed Paa'nn olu, Pruth anlamasn imzalayan eski silahdar Mustafa Paa, Dimetoka'da ld. Gzden derek tulu paa unvann kaybetmi ve buraya srlmt. Bu byk adamlarn tabii lmleri, surre emininin (yani hac zamannda Mekke ve Medine'ye padiah tarafndan yollanan para ve dier armaanlar gtren alayn sorumlusu) idamndan daha geni yank uyandrd. Surre emini, maazalar teftile grevli olduu srada hara ve rvet ald iddia siyle idam edilmiti. Yine o gnlerde, bir kadn, elbiselerine sarl olarak esir pazarnn kapsmda asld. Suu, onun da efendisi olan esir tccarnn ocuklarn

Sayfa

50

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

intikam almak iin ldrm olmasyd. Bu olay heyecan ve znt uyandrmad. Btn bu lm ya da idam olaylar, Prenses ahsutan'n doumu ile Mihrimah Sultan'n doumlar arasnda geen on-sekiz aylk zaman iinde olmutu. Mihrimah Sultan'n doumu mnasebetiyle ehir be gece aydnlatld. 52 eyhlislm Ve Kaptan Paa'nn ki Defa Deitirilmeleri mparatorluun yksek mevkilerinde bulunan devlet adamlar arasndaki azilleri ve deimeleri de anlatmamz gerekiyor. Bunlarn listesi her yl Ramazan bayramnn ilk gnlerinde yaynlanr. Deiikliklerin en nemlileri, sadaret kethda-lnda, reis-l kttaplkta, eyhlislmlk ve kaptan paalkta meydana gelenlerdir. Sadaret kethdalna beinci defa getirilen Hamza Ha-mid Efendi, Rgp Paa'nn byk destek ve himayesine ramen azledildi. Bu azil Rgp Paa'nn rzas hilafna yaplmt ve saraydan ok nfuzlu birinin tesiriyle olduu iin Rgp Paa da direnemedi. Onun yerine atrzde lkab ile tannan eski reisefendilerden Kif Mehmed (Emin) Efendi getirild i. Bu terfi, hiyeraride alt kademede bulunanlarn bir st dereceye kaydrlmalarna sebep oldu. Bunun sonucu olarak da Recai Elhac Mehmed Efendi Reisefendilie geldi, tezkire-i sani tezkire-i evvel oldu. Sadrazamn divan ktibi tezkirecili-e, bu ktibin muavini baktiplie ykseldi. eyhlislm sim Efendi ayn zamanda mehur bir tarihi idi ve daha ok ele-bizde ismiyle tannrd. Bu eyhlislm lnce, Rgp Paa onun yerine Veliyddin Efendi'nin getirilmesini hkmdara teklif etti (5 Eyll 1761 - 5 Sefer 1175). Fakat ksa bir sre sonra, Veliyddin Efendi'nin ok hrn tabiatl oluu yznden, bu grev eski Rumeli kads Bekirzde Ahmed Efendi'ye verildi. Sadrazam, padiah nezdindeki nfuzunu sarsmamak iin, yksek mevkie yaplan tayinlerde onun fikrine gre hareket ederdi. Bu yzden, Padiah da honut etmek iin, Hasan Pa-a'ya zi valiliini teklif etti. Fakat Hasan Paa'nn, uhdesinde bulunan derya kaptanlndan vazgemesi artn kotu. Hasan Paa bu yeni dzenlemeden memnun kalmaynca, ona d evlet
52

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/327 -329

Sayfa

51

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

hazinesinden yol masraf* olarak elli bin kuru (yirmi be bin altn) vermeyi de vaadetti. Fakat Hasan Paa bunu da kabul etmeyince, padiah onun vezirler listesinden karlmasn emretti ve Girit'e srd. Ondan boalan Kaptan- Deryala Kethda Mehmed Paa getirildi, ama o da bu makamda pek az kald ve sonra Msr valiliine tayin edildi. Bu defa Kaptan- Deryalk Kk Mustafa Paa'ya verildi. Sadrazam, nceki Sadaret Kethdas Hamza Efendi'nin az ledilmesindeki hakszl telfi etmek iin onu nce eski ve artk pek geerlilii kalmayan Nianc (Turac) Bekir Bey'in yerine tayin etti, ama az sonra tulu paa rtbesiyle Selanik Valisi yapt. Belgrad Valisi ve vezir Ali Paa'nn olu Abdi Paa'nn devlete yapt ok yararl hizmetler, Rgp Paa gibi bir sadrazam tarafndan grmezlikten gelinemezdi. Abdi Paa Belgrad Kalesi'ndeki yamaklarn isyann kendi dirayetiyle bastrd iin padiahn da tevecchne mazhar olmutu. Sadrazam ise onu vezirlerin stn baarsn simgeleyen altn kaf tanla taltif etmiti. Abdi Paa Belgrad valisi olarak kalrsa siler intikam almak amacyla yeniden ayaklanabilirler dncesiyle, onu ayn sfatla Sistre'ye nakletti (23 Temmuz 1762 - 1 Muharrem 1176). Belgrad Valiliine, o srada Kaptan- Derya bulunan Vezir Mehmed Paa getirildi. Bu uygulama ise Dar-s-saade Aas Mehmed Efendi'nin baz entrikalar evirmesine sebep oldu. Dar-s-saade Aas Mehmed Efendi ehzade Selim'in doduunu mjdeledii zaman Mehmed Paa kendisine on kese para ile bir vaak krk hediye etmiti, oysa ayn haberin mjdesi olarak sadrazam kendisine krk kese para ile ahane bir samur krk vermiti. Vezir Mehmed Paa'nn kendisini kk grd, istiskal ettii dncesiyle, onu azlettirmek iin alp durdu. 53 Rgp Paa'nn lm O gnlerde meydana gelen bir gne tutulmas tam onbe dakika srd ve bu olay, iki gn nce stanbul'u kasp kavuran bir kasrga kadar halk korkuttu. Kasrga srasnda Sultanba-yezid Camii'nin bir minaresine yldrm dm ama bir zarar vermemiti 54. Bundan bir sene evvel de buna benzer bir frtma olmu, yldrm Lleli'deki Validesultan Camii'nin minarelerini
53 54

Sayfa

52

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/329 -331 Vsf Tarihi'nde bu olayn tarihi 29 Rebilevvel 1178 olarak gsteriliyor ki milad 18 Ekim 1762ye rastlar.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

ykmt 55. Bu olay, Sadrazam Rgp Paa'nn kurduu ktphanenin bizzat onun tarafndan temele ilk tan konduu gne rastlyordu. Sadrazam Rgp Paa'nn kurduu ktphane ve medresenin yapm onsekiz ayda tamamlanmt ve sadrazam, saraynda o gne kadar biriktirdii btn kitaplar buraya nak-letmiti. Yeni ktphanenin mdr ve ktibi ile medresenin mderrisini paa bizzat tayin etmiti. Medresede krk gen parasz renim grecekti. Ayrca ktphaneye gzel bir eme yaptrmt ki, vakanvis bu olay anlatrken eme iin lme susamlarn susuzluunu giderecek cmlesini kullanmtr. stanbul'daki ktphanelerin hi biri Rgbpaa Ktphanesi kadar gzel sslenmemitir. Bu yapnn tavanndan saigkan avizeler ve avize stunlar birer sembol gibidir- Bunlarn baz yerlerinde din ve ahlkla ilgili vecizeler yer alr. Bu vecizelerden biri udur: Ameller onlardaki niyete g6re deerlendirilir. Orta ksmda ise yle deniyor: Bana doru yolu yalnz Allah gsterir. nc hat ise bir besmele-i eriftir. Duvarlarda, Peygamber'e yazd kaside (Kaside-i Brde) ile nl Busir'ye ait altn yaldzl msralar yer alr. Bir msl-man ktphanesinde grlebilecek en gzel sslemeler bunlardr. Bu eserin yapm tam olarak bitmeden, kubbesi ykld. Bu kazay, ktphaneyi yaptrann gelecei iin fena bir iaret sayanlar oldu. Rgip Paa bu olaydan krk gn sonra ldne gre kehanetin doru kt sylenebilir. Rgp Paa altmbe yanda ld. Trbesi kendi yaptrd ktphanenin yanndadr. Bu trbenin ve emenin yannda yaknlarnn kabirleri de yer alr. Onun ve yaknlarnn kabirleri yaldzl parmaklklarla ve bu parmaklklar da gzel hatlarla ssldr. Mezarlarn bulunduu yerde mermer sakslar da vardr ki, bu sakslarda gzel kokulu bitkiler bulunur. Sakslar ms-lmanlar iin semav kokular saan kutsal anaklaradr 56. Onsekizinci Yzyl Osmanl Edebiyatna Toplu Bak

12 Muharrem 1175, yani 13 Austos 1761 tarihinde. Constaninople et le Bospfaore (stanbul ve Boazii) C I, s. 400 - Rgp Paa*nn kabrindeki hat udur: Her eye gc veren Hvel-baki Allah adyla. Bu gzel eserin mellifi ve bu gzel tesislerin banisi Sadrazam Rgp Paa'dr. Mminler onu Rahim ve Rahman olan Allah'a tevdi etmilerdir. Cennet kokulanyla kuatlan ruhuna fatiha ! Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/331 -332
55 56

Sayfa

53

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Rgp Paa'nn trbesinden Osmanl edebiyatna bir gz atalm. Bu devrin edeb eserleri oktur ama maalesef ok nemli deildir. Bu devrin balca fakihlerinden, tarihilerinden ve airlerinden, onlarn limler lemine girilerinden veya lmlerinden yeri geldike sz etmitik. imdi, Karlofa ve Kaynarca barlar arasnda kalan sredeki ilim ve kltr hareketlerinin bir zetini vermemiz gerekiyor. Bu dnemde, daha nceki dnemlerde olduu gibi, din ve hukuk ilmiyle ilgili eserler, hem say hem nem bakmndan dier eserlere gre ok daha fazladr. Fakat mslmanlar iin ok nemli olan eyler Avrupa edebiyat iin pek nemli deildir. Hz. Peygamber'in hayat, misyonu, Kuran- Kerim'in tefsirleri, slm ilmihalleri ve tasavvuf konularnda ananevi ve dogmatik temel eserler, (Avrupal) tarihi iin ikinci derecede ilgi ekicidir. Ayn sebepten dolay fkh eserleri de pek nemli saylmaz. nk bunlar, muhteva itibariyle mslman-larn sivil hayatlaryla ilgilidir. Bu eserlerin en nemlilerini fetva koleksiyonlar ve itihatlar (sukk) oluturur. Bunlarn da en nemlileri, yaklak on bin fetva derleyen eyhlislm Abdurrahim Efendi 57 ile eyhlislm Drzizde Esseyid Mehmed Arif Efendi'dir. Drzizde'nin derlemesi Fetvalarn Sonucu 58 adn tar ve bin sekiz yz fetvadan oluur 59. Bunlardan sonra eyhlislm Ali Efendi'nin derlemesi gelir ki, bunda da be bin drt yz fetva vardr 60. Sonra Ataullah Mehmed Efendi 61, Fetva
stanbul'da hicr 1243 (m. 1828) ylnda iki cild halinde yaynlanmtr. Netice't-l Fetv. 59 istanbul'da h. 1237 (m. 1821) ylnda yaynland60 stanbul'da matbaann kuruluundan itibaren1 yz y iinde yaynlanan kitaplarn listesini vermitik. imdi de, matbaann Msr'a giriinden sonra Ka-hire'de yaynlanan eserleri bildirmek istiyoruz: 1 talyanca-Arapa szlk. Hicri 1238 (1823). 2 Don Raphael'e ithaf edilen boyama sanat ile ilgili bir eserin tercmesi (1825). 3 Bombalarn frlatlmasiyle ilgili bir eser. Bulak, Rebilahr 1259 (Mart 1843). 4 Ahmet Efendi'nin Kanunname'si. Recep 1238 (Mart 1823). Yedi yl sonra stanbul'da ayni eserin ikinci basks yapld. Bu ikinci basknn tarihi belirtilmemitir. 5 Telhsl-Ekali Tamanl Hseyin Rfk tarafndan yazlan bu eser h. 1215 (m. 1800) ylnda stanbul'da baslmt. Ramazan 1239 (Mays 1824)* da Kahire'de ikinci basks yapld. 6 Ecrmiyet mam Muhammed Bin Davud Ez-Zanaci tarafndan yazlm, Arapa'daki edatlar anlatan bir risale. Bulak, Ramazan 1239 (Mays 1824). 7 Cevhere-i Behiye-i Ahmediye ti erill-va-siyetil-Muhammediye. l804fde stanbul'da yaynlanm olan bu eser Zilhicce 1240 (1825)'ta Bulak'* ta, Ahmed Efendi'nin, Birgivi'nin dini risalesi iin yapt yo rumla birlikte ikinci defa yaynland. 8 Kanunname-i Bahriye-i Cihadiyet Franszca'dan Reglement de la marlne adl eserin tercmesi. Kitapta basld yer ve tarih belirtilmemi. 9__Talimnme- Topigan- Cihadiye* Donanma topularnn talimatnamesi olan bu kitap da Franszca'dan tercme edilmitir. 10 Talimatame-i Piyadegm Bir piyade talimatnamesi olan bu kitap, Zilhicce 1239 (Temmuz 1824) 'da Bulak'ta baslmtr. 11 Kanun-1 Rab Orta Talimi Beynindedir (adrlarn kurulmasiyle ilgili drdnc kanunname) : Muharrem
57 58

Sayfa

54

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

1250 (Eyll 1824), Bulak. 12 Tallmname- Piyadegndan Kanun-n Ha-mis (Piyade talimi iin besinci talimatname): Muharrem 1241 (Austos 1825), Bulak. 13 Mecmuat'I-Mhendisin (Geometri Mecmuas). Tamanl Hseyin Rfk'nn yazd bu kitap stanbul'da baslmt. Cemazielhr 1240 (1825) ylnda Bulak'ta yeni basks yapld. 14 Usul- Hendese (Geometri Usulleri), ngilizce'den tercme edilen bu kitabn mellifi Bonny Castle'dr. nce istanbul'da, sonra baz resim-ek ilvesiyle Bulak'ta baslmtr, 15 Arap Edebiyatndan Semeleri ki blmden oluuyor. Birinci blmde edebi rnekler, ikin* iinde ise mahkeme yazlar ile ilgili formller yer alr. 16 Cevheretl-Tevhd (Birlik Cevheri): Ta savvufla ilgili Arapa ve manzum bir eserdir. Bulak, Cemazielevvel 1241 (Aralk 1825). 17 Es-SuIIemu'1-muvarrik yurakka blhi il-m'1-Mantki Felsefe ilmi ile ilgili bu eser, Arapa ve manzum olarak yazlmtr. Cemazielhr 1241 (ubat 1826). 18 Riyazul-kuteba ve hyzu'l-udeba (Yazarlarn Baheleri ve Ediblerin Havuzlar): Msr Valisi Mehmed Ali Paa'nn eski ktibi Hayret Efendi'nin byk bir edeb derlemesidir. Bu eser sekiz baheye (sekiz blme) ayrlr. Eserin ad, iranl Hoca-y Cihan'm Riyzul-lna adl mehur kitabndan mlhemdir. Sekiz baheye (sekiz blme) ayrmas da, 'Sekiz Cennet'in bir tahlilidir. Birinci bahede Bb- li'ye hitap eden dilekeler ikincisinde Dar-s-Saade aasna ve sarayn dier ileri gelenlerine yazlan mektuplar; ncsnde sadrazama yazlm raporlar; drdncsnde eyhlislma yazlm raporlar; beincisinde vezirlere, beylerbeyilerine, byk mollalara hitap eden mektuplar; altncsnda kazaskerlere, mderrislere ve dier kanun adamlarna hitap eden yazlar; yedincisinde kethdalara, mabeyncilere, voyvodalara, mtesellimlere hitap eden mektuplar; sekizin cisinde eitli vesilelerle yazlm buyrultular yer alr. Eser Bulak'ta, Sefer 1242 (Eyll 1826)'de, Ha -bit> Efendi'nin idaresinde, kk formalar halinde yaynland. Kahire'de baslan eserlerin en nemlisi hi phesiz budur. nk bu eserde devletin en nde gelenlerine hitap eden pek ok yaz vardr. Bunlarn hepsi ya kitabn mellifi tarafndan ve kendi azndan, ya da, yine kendi kaleminden olmakla beraber, efendisi olan Msr Valisi adna yazlmtr. Bunlardan baka bu eserde genel valinin, onun olu brahim Paa'nn ve Ziya Paa'nn, akir Paa'-nn Esma Sultan'a, kinci Mahmud'un gzdesi hasodabasna, merhum Kaptan- Derya Hseyin Pa-a'ya yazlan mektuplar yer alyor. Vahablerin reisi Abdullah Bin Suud'un Kahire ve istanbul'a girii de anlatlyor. Ayrca u kiilere hitap eden mektuplar da var: eyhlislm Abdullah ve Arapzade Efendiler, Kalender Paa, Salih Paa, Fevzi Paa, Rgp Paa, Alaeddin Paa, Galip Paa; am, Girit, izmir, Hakka, Selanik, Modon, Istanky, Tunus, Cezayir, Trablus, Sayda, Cidde, Kandiye, Rumeli, Tr-hala, iel, Hanya, Ktahya, Limni, irmen, Eriboz, Hdavendigr, Kastamonu, Karahisar, Tekke, Si vas, Mora, Anadolu, Bolu valileri ve mutasarrflar; ulemdan en tannm olanlar ve Paa Kaps'nda -ki vezirler. 19 Kanunnme-i Sani: Piyadeler iin ikinci kanunnme. Arapa olan bu eser Bulak'ta, Rebi -lhr 1242 (Kasm 1826)'de basld. 20 - Trke-Farsa Manzum Deyimler Szl. Rebilhr 1242 (Kasm 1826). Bulak. Kk formalar halinde. 21 Usulu'l-maarif f cevhl tasfif-i sefflln-i Donanma f tedbir- harektiha Savata gemilere verilecek taktik dzenleme ile ilgili bu kitap, Bulak'ta, Rebilhr 1242 (Kasm-1826) 'de, kk formalar halinde yaynlanmtr ve on resim (ekil) vardr. 22 Miftahu'd-drriye f isbtil-kavnn ed-deriye (Tam Farsa'y renme Kurallarnn Anahtar) adl bu gramer kitab da Bulak'ta, Kasm 1826'-da baslmtr. 23 Profesr Vacca'nn talyanca'dan Arap a'ya evrilen bir eseri. Byk formalarla, iki cilt Bulak, Kasm 24 Mukaddes Cihad'da Vazifeler adl Arapa eser. Bulak, Cemazielevvel 1243 (Aralk 1826). 25 erhl Ecrmiye Hicr 723 (m. 1232) 'de len eyh es-Senhc-i Ecrm'nin dilbilgisiyle ilgili kitab. Bulak, Cemazielevvel 1242 (Aralk 1826). 26 Kitabu'l-iltikati'l-ezhr fi mehsinfI-ezkr (iir Gzelliklerinin Bezekleri).- Arapa ak iirinden rnekler veren bu kitap da Bulak'da basld, Cemazielhir 1242 (Ocak 1827). 27 Siyasetnme-i cihadiye-i Bahriye^ Osman Nuri'nin donanma mensuplarn ilgilendiren kanunla ilgili kitab. Bulak, evval 1242 (Mays 1827). 28 Bed'1-in ve's-sfat fi'1-muktebat ve'l-mur&selati ok tutulan bir Arap mellifi olan Me-rii Bin Yusuf Bin Ebubekr Bin Ahmed el-Mukad-des'in, gzel yaz yazma sanatyla ilgili eseri. Bulak, Zilkade 1242 (Haziran 1827). 29 Kanunnme: Nureddin Osman tarafndan Franszca'dan evrilmitir. Bulak, Beceb 1243 (ubat 1828). 30 Birinci Kanunname: Ahmet Halil Efen-di'nin 4 numarada bildirdiimiz kitabnn ikinci basks. Bulak, evval 1245 (Mart 1830).

Sayfa

55

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Arivleri kethdas FkhI Mehmed Efendi 62, Kad Vessaf Abdullah Efendi 63 'yi sayabiliriz. Hacibzde Mustafa Efendi 64 ile Llizde Efendi 65 de eriat ilmlar ve tabirleriyle ilgili eserleri (sukk-lar), Baldrzde Efendi'yi rnek alarak dzenlemilerdir. Bu rnekler kadlara bir kural gsteriyor, *inlar ise hazine kethdalarna ve eylet valilerin rnek oluyordu. Sadrazam Rami ve Rgp Paalarn, air Nbi ve Defterdar Arif Efendi'nin daha nce de szn ettiimiz eserlerinden baka, divan kethdas Hayatizde'nin 66 Kenz-l n adyla yaynlanan eserini, Molla Ahmet Taib Osmanzde'nin, eyh Murad 67 adyla tannan Hac elebi'nin ve Refia'nm mneatlarn (gzel nesir rneklerini) sayabiliriz. Bu eserlerin yansra, ok beenilen Arap filozoflarndan yaplan tercmeler de vardr. Bunlar iin rnek olarak Harir ve Hadmani'nin baz eserlerini, bni Seydn'un Slvan-I Mutaa (ttaat Edenlerin Kalb Huzuru)'n 68 Sultan kinci Meh-med (Fatih)'in mneccimi (astronomu) tarafndan
31 Mehsin'1-sar ve hakaiku'l-ahbr (Gzelliklerin zleri ve Gereklerin Bilinmesi): Tarihi Vasf m stanbul'da hicr 1166 (m. 1725) ylnda yaynlanan kitabnn yeni basks. Bulak, Cemazielevvel 1243 (Aralk 1827). 32 Layihatul-fellah fi ta'lm'z-Ziraat ve'n-nechi Ziraatle uraanlara faydal bilgiler reten Arapa bir kitap. Bulak, Receb 1245 (ubat 1830). 33 Drri Yekta Benzeri olmayan tek inci anlamna gelen ve Hz. Peygamber'i im eden ki tap. Hanefi imamlarn en nemli hikmetli szlerini ve Hanef mezhebini anlatyor. Yazar bilinmeyen bu kitap daha nce stanbul'da 243 (1827)'de baslmt. Yeni basks Bulak'ta, aban 1245 (ubat 1830)'de yapld. 34Tuhfe-i Vehbi (Vehbi'nin Armaan): Bir Trke lgat olan Vehbi'nin bu eseri nce 1798' -de stanbul'da baslmt. Bulak, aban 1245 (ubat 1830). 35 Arapa Grameri: Birinci basks stanbul'da 1818*e. ikinci basks Bebilevvel 1244 (Eyll 1828)'de Bulak'ta yaplan bu eserde u blmler yer alyor: l. Mihrah (sentaks), yazan: Ali Bin Mesud; 2. lad. Yazar: zzeddin Bin brahim Ez-Zen-can; 3. Maksud 4. Bina* 5. F1 ekimi tablolar. stanbul basksnda gemi zaman kipi yoktu. 36 Tarih- Rus (Rusya Tarihi). Castera'nn bu eseri Trke'ye Yakovaki Argtropulo tarafndan tercme edilmitir. Bulak, Ramazan 1244 (Mart 1829). 37 1830 Yl Takvimli i Ramazan 1240. 38 Msr Gazetesi: Arapa ve Trke olarak, iki gn, gn, bazen daha uzun aralklarla Kahi -re'de yaynlanyor. 61 Fetava-y Ankarav. lm 1098 (m. 1686). 62 Fetava-y Ataullah Mehmed Efendi, lm 1127 (1715). 63 Fetava-y Vessaf Abdullah Efendi, lm 1174 (1760). 64 Buda't-l Hokkam, yani Mehmed Hacibzde tarafndan yazlm eriat ilamlar rnekleri. 1081 (m. 1680) ylnda bitirilmitir. 65 Biri Melce l Hkkm fi muin-il kudt, difteri Subdet s sukuk (eriat hccetlerinden semeler) adm tar I.lizfifV 1175 (1751) *dc ldfi. 66 Hayatizde'nn lm 1175 (1761). 67 eyh Muradn lm 1145 (1732) 68 Makalatu'l-cevheiiye alel-Makamat el-Hartrtyei Medineli Hayredtn Bin Taceddin llyas'in, Harr' -nin hikyeleri, iirleri ve makaleleri zerine sylenmi gzel szlerdir. Hicr 1226 (1714) ylnda yazlmtr. Naili Mustafa tarafndan tercme edilen ilk onbe iir Sadrazam brahim Paa'ya ithaf edilmitir. Hamid'nin iirlerini Tercman eyh de tercme etmitir 1178 (1764). bni Seydun'un mektup-lan'n ise 1133 (1720)'de Kara Halilzade Mehmed Said Efendi tercme etmitir; bni Haim'in Sulva -nu'1-Muta adl eserini tercme eden de odur. 1085 (1674)'de len air Nabi Tuhfetu'I-Emsal'i tercme etmitir. (Bu air, daha sonraki dnemde yaayan ve 1712'de len 'byk air Nabi deildir).

Sayfa

56

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

(Arapa) yazlm Ubeyd Sakan'nin Mkteleri'ni, eyhlislm Seyid Fey zullah Efendi'nin Ravza*t-l Hatib tercmesini, shak Hoca'nn tercmesi olan Zemaher'yi gsterebiliriz. Taib Osmanzde 69 ve eyhlislm Seyid Feyzullah Efendi 70 mizah derlemeleri yapmlardr. kisi de idam edildiler. Edirneli Dervi Hasan, air Kudsi ile air Nbi ve Molla Hanefi Efendi ataszleri 71 de derlemilerdir. Rzi Abdlltif Efendi bir masal ve nkte derlemesini yenieri isyannda len brahim Paa'ya ithaf etmiti. Taib Ah-med Efendi'nin ayn ve/ire yazd eser ise Gece Sohbetlerinde Sultan Nasihatlerinin Meyvesi adn tayordu 72. Buna benzer bir eser de Nesayih-jl melik adyla eyhlislm Feyzullah Efendi 73 tarafndan yazlmtr. eyhlislm Esad Efendi'nin yazd eserin ad MedayilH Bleg'dr. eyhlislm Ves-saf Abdullah Efendi'nin yazd Unvan-i erif adl eserde insann hayvanlardan stnl anlatlr. Adndan daha nce de sz ettiimiz Osmanzde Efendi ise mehur Arap eserini nsanln incelenmesinde rehber ya da nsanla vg 74 adyla tercme etmitir. Yine onun Hkmdarlara Nasihat (Hkmdarlara doru yolu gsteren Nasihatler) adl bir kitab daha vardr. Bunlarn en deerlilerinden biri, hi phesiz Rgp Paa'nn Sefine -t-l Ulm yani lim Gemisi adl eseridir. Bu, lmnden bu yana ok gememi olmasna ramen Osmanl ktphanelerinin en ok aranan eserlerinden biri olmutur. Bu devirde lisan zerine almalar, Arapa'nn sentaks kurallarn reten balca eserlerin tercme ve aklamalarndan ibaret kalmtr 75 .
Cemi-l Letif. Sultan T. Mustafa'ya 1085 (1672)'de sunulan Lettf. 71 Surubu'l-Emsal (Eski Meseller), Edirneli Dervi Hasan Efendi tarafndan 1080 (1669)'de Trke yazlm eski ataszleridir. Hac Kalfa'nn babas olan Hanif Efendi de 1175 (1761)'de ayni ad tayan bir eser vermitir. Yine ayni konuda, fakat Arapa olarak, air Kudsde bir kitap yazmtr. 72 Semer-l imar fi nesayih-il melik. 73 O dnemde yazlan dier eserler unlardr: Camiu'l-hikyat- Hikye derlemesi olan bu kitabn bir ad da Durul-meknn fl-fuUdl-mhun*-dur. 1146 (1733) ylnda len Abdllatif Efendi tarafndan yazlm, Sadrazam ibrahim Paa'ya ithaf edilmitir, tarat fi'I-edebiyafe 1177 (1763)'de len vakan-vis Hakim Efendi'nin edebiyatla ilgili bir eseridir. 74 Muhsin-l edeb fi tercme't- min hac sfllk il el edeb 75 Bayezidzade'nin damad olarak tannan ve 1090 (1687) ylnda len Mehmed Bin Halil, bni Malikf -in Kafiye adl eserini yorumlayan Sami'nin kitabna erh yazm, yeni aklama getirmitir. Ayni eser iin daha ok Hac elebi adyla mehur olan Mehmed ismet Efendi de bir risale yazmtr. Bu mellif 1150 (1737) ylnda ld. 1166 (1647) ylnda len Seynizade Hseyin Efendi, Birgivfnin yeni AvamU'ini (nahiv ilmine dair kitabn) yorumlad ve bu eser 1220 (1805) ylnda istanbul'da yaynland. Seynizade, 1218 (1803) ylnda Birgiv'nin izhar adl eserini de yorumlamtr. 762 (1360) ylnda len bni Hiam'n nahiv ilmine ait eserini yorumlayan da odur. 1133 (1720)'de len Nazmizade Murteza El-mu-niu'l-Iebb an kutubi'l-ma'rib adl bir eser verdi. 1153 (1740) 'te len Edirneli eyh Ali Rza ise Mu-ni erperdi'yi yorumlad. Dnemin benzer dier eserleri unlardr:
69 70

Sayfa

57

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

ran belagat ve grameri ise 76 pek az mellifin dikkatini ekmitir. Trke Farsa lgatlerin en nemlileri Ferhang uuri 77, Kesin Delil 78, Kelimelerin. Sylenii 79 adl eserler, ahidi'nin ve Vehbi'nin lgatleri ile Abdlkadir Bin mer Badad'nin ehname'si, He-zarfen Ahmed Efendi'nin Tp Kitab gibi eserlerin bir ksm bu dnemde, bir ksm da bundan nceki dnemde yaynlanmtr. Astronomi, aritmetik ve mantk konularnda yazlan kitaplar da hem azdr, hem de nemli deildir. Tp konusunda bir ksm tercme, bir ksm derleme olmak zere bir dzine kadar kitap yazlmtr. Bu devirde birer divan brakm airler ise elebizde sim 80, Nbi, Rasim 81, Rgp, Nevres, Nazmizade 82, Sub-hi 83, Talip 84 ve Naki'dir 85. Dier bazlar da ran tasavvuf airleri Saib, Urf ve eyket'ten86 tercme ve yorum yapmlardr. Yirmisekiz Mehmed elebi ise ran airi Nakibendi Mir Mehmed Erefin divann yaynlamtr. Brde gibi ve E, N, L gibi harflerden karlm en nl kasidelerin yorum ve aklamalar yaplmtr ama, en ok vezir-i zam Kprlzde'nin eyhlislm Feyzullah Efendi iin yazd kaside yorumlanmtr 87
Bir lgat de yazm olan ururi'nin Cevalki adl metni iin Murribat adl bir risale; 139 (1338)'-da len bni Halib'in uzun bir tefsiri olan Mutavvel iin bir risale; Taftazan'nin Telhis'i iin bir tefsir ki bu eser, 774 (1372)'de len Sekaki'nin Miftahul-Ulm adl mehur eserinin bir blmne ait aklamadan baka bir ey deildir. Fetullah Efendi'nin olu olan ve 1103 (1691) ylnda len Osman Efendi'nin Mutavvel iin yazd erh. ibrahim Vahdi'nin, Taftazan'nin uzun ve ksa msralarn yorumlayan eseri. Ali Paa'nn 1145 (1732)'de bni Malikin eseri iin yazd Teshil adh kitap. 1095 (1683) ylnda len eyhlislam Debbazade'nin Taftazani'ye ait Terkibl -Cemil (Gzel Terkipler) adh kitabna, Tertib-i Cemil (Gzel Tertipler) adyla yazd yorum kitab. 76 Bu konuda yazlan eserler unlardr: erhu Meftihi'd-drriye fi sbatil-kavnln ed-deriye (Farsa'nn Kurallar in Inoi Anahtarlar) adl, eyh Sivas tarafndan yazlan eser. Mustafa Hsameddin Nakibend'nin 1163 (1749)'de yazd Risale -i erh-i istiare-i Fars (Farsa'daki Deyimlerin Aklamas) adh inceleme kitab 77 stanbul'da 1155 (1742) ylnda yaynland. 78 Burhan kafi. 1241 (1799)'de yaynland. 79 Lehce't-l Lgat, 1210 (1795)'da yaynland, 80 eyhlislm smail sim Efendi. 1170'de ld, 81 Bsim Efendi. lm 1W7 fl753). 82 Nazmizade Murteza. lm 1133 (1720). 83 Subni. lm 1101 (1689). 84 Tab. lm 1115 (1703). 85 Nak. Di. Mustafa'nn sr ktibi. lm 1178 (1764). 86 1175 (1761)'de len Sleymaniye Ktphanesi mdr Ebubekir Nusret'in Saib Divan yorumu. Va -kanvis Mehmed Hakim'in 1160 (1747)'da yazd evket Divan'nn tercmesi. Urf Divan ise, 1130 (1717)'da Dervi mer, 1070 (1659)'de eyh Men5 -med ibrahim Telli El-Vehbi ve 1095 (1683) sonlarna doru tarihi Nianc Abdurrahman Pasa tarafndan tercme ve tefsir edilmitir. 87 Kad Abdlbaki Efendi, Kprlzade Abdullah Paa Kasidesi iin 1114 (1702) 'de bir kitap yazmtr. Ayni kaside iin aklama yapan dier bir mellif de 1138 (1725)'de len Fetva Dairesi emini Selim Efendi'dir. 1143 (1730)'te len eyh Abdlgani Nab-lusi Mazhariyet*!, vakanvis Mehmed Hakim ise Kaab Bin ukeyr'in kasidesini tercme etmi ve aklamlardr. Tarihi Abdi Paa, Tura'nin ta -miye'sini, imam Osman Efendi ise 1155 (1743) ylnda Nuniye*yi tercme ve tefsir ettiler. Bu eser iin Sultan Mahmud zamannda kitap yazan bir mellif de Mderris Kara Davud Efendi'dir.

Sayfa

58

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Vahdetnme 88, Esbabnme 89, Sergzetnme 90, Blblnme 91, Baasnme 92, Serinme 93, Firuzname 94, Pendnme 95 gibi didaktik iirler yazlm, Farsa'dan Nasihatnme 96'nin be tercmesi yaplmtr. Gl-sad berg, Hz. Peygamber'e bir vgdr. klarn Srda ise ak maceralarn anlatr. air Nbi, Vehbi ve Remzi, Nasihatnme'yi iir halinde yazdlar. Bunlardan, Osmanl tarihilerinden ve Mirkand, Kan-demir, bn-l Czi, bnl Ayn, Ibni Haldun ve tbni Halikan tarihlerinin tercmelerini anlatrken de sz etmitik. Bu devirde baz biyografi ve topografj eserleri de yaynland. rnek olarak airlerin, eyhlislmlarn, vezirlerin, kaptan paalarn, hattatlarn, musikiinaslarn 97biyografilerini (tezkirelerini) sayabiliriz. Hac seferi vesilesiyle yazlan seyahatnamelerde de Mekke, Medine, am, Kuds ve Tebriz 98 tantlmtr. eitli baz konular da Klliyat bal altnda toplanmtr. Bunlar arasnda air Nbi ve Vehbi, nsir Osmanzde Taib, Aladdin Sabit ve eyh smail Hakk Efendi yer alr. Eref Abdnrrahman Efendi ise lim Kaynaklar balm tayan bir kitapla Milletlerin Tabakalar

Vahdetnme. shak Hoca, lm 1180 (176G). Esbabnftme (Atlar iin), Sleyman Danis. lm 1162 (1748).. 90 Sergzetnme, Bursa Mderrisi. Ulm 1143 (1730), 91 Blblnme. eyhlislm Esad Efendi. lm 1163 (1749). 92 Ba'snme, eyhlislm Vessaf Efendi, lm 1166 (1752). 93 Serinme. Eref. 94 Firznme, Rami Efendi. lm 1136 (1723). 95 Pendnme. 96 Hammer Gl sad berg diyor, Nasihatnme olsa gerek. Enis-l Ugak diyor, Gl Sad berg. olsa gerek. (N.) 97 Safayi, Salim ve Bursa Mderrisi tarafndan yazlan uara tezkirelerinden evvelce sz etmitik. Dev-hat'lMeayih adl eser, 1157 (1744)'de Sleyman Sadeddin Mustakimzde tarafndan yazlmtr ve eyhlislmlarn biyografilerini ihtiva eder. Tuhfe-tu'1-Mustaf aviye'de ise ehrizde Mehmed Said tarafndan yazlm kaptan- deryalarn biyografileri vardr. Bu mellif sadrazamlar tezkirecisi olarak da tannr. Devhatl -kattatin (Hattatlar Bahesi) Suyolcuzade Mehmed Necib'in eseridir. Atrabul-ftsflr f tezkere-l urefil-edvr (Musikiinaslar Adna Dikilen Gzel bideler) adl ve musikiinaslarn biyografilerini anlatan tezkire ise eyhlislm Esad Efendi tarafndan 1127 (1715) 'de yazlmtr. 98 Bu eserler arasnda unlar da yer alr: Menasihul-Hac (Hac Usul, yani Mekke, Medine, Kuds gibi kutsal yerleri ziyaret vazifesi ve hac olmak iin ziyaret usul). Bu eser 1176 (1756)'-da, Sadrazam Said Mehmed Paa'nn Olu Suud Bey tarafndan yazlmtr. Tuhfetu'l-Lebid (air Letoid'in Armaan), Tebriz'in trbelerini anlatr. 1138 (1725) ylnda yazlmtr. Lal-i Mustafa fi furettl-Mustafa (Medine Ziyaretinde En Saf Yakut). Bu ehrin tarihini, babasnn adn aynen tayan Hanif Efendi yazmtr. Neticetl-fkr fi haber-i Medine Seydi'l-Beer (Hz. Peygamber ehri Medine Hakkndaki Bilgilerin Neticesi) adl eserin mellifi eyh Muhammed Bin Abdullah El-Abbas'dir. 1176'da (1762) Sultan Hamid'n arzusu zerine yazlmtr.. FazaiM am (am'n Faziletleri) adl eserin mellifi imam bni Abdrrezzak lakab ile anlan eyh Abdurrahman Bin brahim tarafndan 1130 (1717) 'da yazlmtr
88 89

Sayfa

59

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Hakknda Hikmetler Tezkiresi 99 adl bir eser yazm ve bunda Arap, Fars ve Trk milletlerini anlatmtr. Bu eser, bu milletlerin edebiyat tarihleri iin olduu kadar Osmanl bibliyografyas iin de nemli bir kaynaktr. Elhac brahim Hanif Efendi'nin olu tarafndan yazlan Yeni Eser 100 adl tezkire, Hac Kalfa'nn yazd byk eserin bir devamdr. brahimzde Hanif in tezkiresinde, Hac Kalfa'nn lmnden sonra yazlan be yz kadar esere yer verilir. Osmanl edebiyatmn bu abidev eseri, mehur sadrazam Rgp Paa'nn ld ylda tamamland. 101 Osmanl Devleti'nin Son nl Sadrazamnn Ynetimi Osmanl mparatorluu'nun en kudretli devlet adamlarndan biri olan Rgp Paa, 18. asrn 63. ylnda ld. 63 says insan mrnn en nemli dnemlerinden birini oluturur ve alt asrdan beri de Osmanl tarihinin ok nemli olaylar 63'l yllara rastlar. Trkler daha sonra Tataristan Dobrucas denilen blgeye ilk defa toplu halde 1263 ylnda geldiler. Ondrdnc yzylda Macarlarla yaplan mehur Srpsnd sava 1363 ylnda oldu. Onbeinci yzylda, 1463'te Bosna'y igal ettikten ve kiraln ldrdkten sonra Hexamilon (Korint) berzahn geip Mora'ya girdiler. 1563 ylnda Osmanl kaytlarna gre sel basknlarnn en korkuncu meydana geldi ve stanbul civarndaki btn kprleri ykt ve Kanun Sleyman'n hayatn tehlikeye soktu. Kanuni bu olaydan yl sonra Zigetvar nlerinde ld. Onyedinci yzyln 63. ylnda Trkler Macaristan' bir defa daha igal ettiler. Nihayet 1763 ylnda Rgp Paa vefat etti. Sadrazam Rgp Paa Sokollu ve Kprllerin an ve hretine ulaamamtr ama, hayatna bir gz atacak olursak onun da hemen hemen onlar kadar byk olduunu grrz. nk Rgp Paa, o gne kadar Osmanl mparatorluu'nu idare etmi iki yz kadar vezir-i zam iinde en lim kii olmakla kalmyor, bu imparatorluun son byk veziri, adna lyk son vezir-i zami sfatn da hakkediyor. te bundan dolaydr ki imparatorluun vakanvisi ve sadrazam tezkirelerini yazanlar ona Sultan- uara-y Rum 102 ve Sadr-l Vzera (vezirlerin ba) 103 unvann vermilerdir.

60
Sayfa

Tezkiret-l Hikem fi Tabakat-l mem. Eseri Nev. 101 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/332 -336 102 Sultan uara-y Rum. Cavit Ahmed Bey tarafndan yazlmasna devam edilen ve Rgp Paa ile balayp Yusuf Ziya ile biten tezkireye baknz. Yusuf Ziya'nn idaresinde Bonapart tarafndan igal edilen Msr tekrar Osmanl
99 100

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Defterhne ktiplerinden birinin olu olan Rgp Paa, ran seferi srasnda, yirmibe yanda iken nce Tiflis sonra Bevanda, alman topraklarn deftere kayd ii iin vali mektupusu oldu ve burada, ordu seraskerlerinin yannda defterdarlk, sonra reis-l kttaplk grevlerinde bulundu. Onun bilgisini ve idarecilikteki kabiliyetini tam olarak anlayan ve takdir edenlerin banda Tebriz seraskeri Hekimzde Ali Paa ile Badat seraskeri Ahmed Paa gelir. Bu. paalar onu candan desteklediler ve tevik ettiler. Ahmed Paa, Rgp Paa'ya, kendisi iin yazd bir kasi deye armaan olarak yirmi bin kuru verdi. Yedi yl sonra stanbul'a dnen Rgp Paa mliye tezki-reciliine getirildi. Burada sadrazam mektupuluuna tayin edilerek ran'la yaplan bar grmelerine katld. Daha sonra Niemirow'deki mzakereleri ve bunun sonucu olan mehur Belgrad anlamasnda da bulundu. Bu grevlerde gsterdii baarlardan dolay reis-l kttapla tayin edildi. Reis-l kt-taplktan alndktan sonra srasiyle Kahire, Aydn ve Halep valilii yapt. Nihayet Halep valiliinden sadrazamla getirildi ve bu grevde (lmne kadar) alt yl kald. Halep valilii srasnda bu ehire bir kpr ve yeni bir kale yaptrd. Sadrazam olarak stanbul'da bir ktphane, bir mektep, kendi parasiyle bir eme ve birok bina yaptrd. Yazl eserleri Kanun Sultan Sleyman'n sadrazam Ltf Paa'-nn eserlerinden daha azdr ama, gerek iledii konulara vkf olmas ve bu konulardaki derinlik, gerekse slp bakmndan daha stndr ve asl kalc eserleri de yaptrd binalar deil bunlardr. Rgp Paa'nn ran klsiklerinden de iki tercmesi vardr ki bunlardan biri Mirkand'n 104 Cihan Tarihi, dieri de byk lim sadrazam Abdrrezzak'n 105 Tatar Tarihi'-dir. Fakat bu tercmeler tamamlanmamtr. Zaten bu ie slbunu gelitirmek iin balad da sylenmektedir. Veysi'-nin eserini rnek alarak Hz. Peygamber'in zaferlerini anlatan bir tarih kitab yazma iine de Ali Hekimzde'nin tevikle -riyle girimitir. Maalesef bu eser de tamamlanamamtr.. Yukarda da her vesile ile belirttiimiz gibi, Ndirah ile yaplan anlamann mzakereleri 106, hkmdara sunduu telhisler (zetler) 107 ve
hkimiyetine gemiti. 103 Sadr-l vzera. Vsf, s. 223. 104 Ravza't-s Sefa (Sefa Bahesi) adl eser. 105 Matla-s Sa'deyn ve Mecmua-l Bahreyn (ki uurlu yldzn doduu ve iki denizin birletii yer) adl Farsa yazd eser. 106 Tankifcet TevfUt.

Sayfa

61

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Belgrad'n fethi ile ilgili 108 tarih kitaplar da vardr. Divannn ba tarafnda. Badat valisine sunulan yz beyittik bir kaside ile 109, eyhlislm Esad ve Asm Efendiler iin yazlm kasideler, Vezir-i zam Ali He-kimzde*nin adr ve camii, Belgrad'm fethi ve Hibetullah Sultan ile ahsultan'n doumlar iin tarih dren beyitleri bulunmaktadr. nl ran airleri evket ve Saib ile, nl Trk airi Nbi'nin gazellerini en gzel ve en yksek seviyede bir felsef grle aklar 110 Rgp Paa'nn aheseri hi phesiz Sefinet-l Ulm adl eseridir. Bu eser, Arapa'dan yaplan nesir ve iir semelerinden oluur 111. Bu eserden sz eden tarihi Vsf yle diyor: Bu gerek bir edebiyat gemisidir. Arap dilinin tkenmez hazinesinden alnan altn klelerle ykldr. Rgp Paa btn bu eserleriyle, klsik ve ann modern bir mellifi olarak, tarihi Vsf'm onu gklere karan vgsne lyk bulunmaktadr. Tarihi Vsf onu, keskin gr ve muhakemesi ile, bni Aya ile bir tutar. Dz yazlar ve msralar ile onu ikinci bir Ebu Nuvas olarak gbrr. Tarih kita bndaki slbu ile Veys ayarnda, tezkirelerinde ise Nergisi ayarnda olduunu syler. Yine tarihiye gre o, filozof olarak ikinci bir Efltun ya da ikinci bir Aristo'dur. Osmanllarn gznde o bir nsan kmildir. Avrupal tarihi, bu vgnn hakkedilmesi sorumluluunu Trk tarihisine brakarak, Rgp Paa'y mkemmel bir devlet adam olarak grmek ve bununla yetinmek zorundadr. Fakat insan olarak pek mkemmel deildir ve geree olan sevgisini yitirmitir. Sadece grnte samimidir, aslnda riyakrdr. Bu gerekten ok bilgili olan ve kendi deerini bilen devlet adam, idarenin dizginlerini tam olarak eline alabilmitir. unu da belirtmek gerekir ki, Rgp Paa bir numaral temsilcisi olduu milletinin menfaat ve itibarn korumak, bu bakmdan hedefine ulamak iin, mmkn olan her areye bavururdu, iran'la yaplan bar mzakerelerini anlatan -tarih kitab, diplomatik slp iin rnek gsterilebilir. Bu slp o kadar rahat, ayn zamanda o kadar ustalkldr ki, Osmanl diplomatik lisann bilenlerin hayranln hakl olarak kazanr.
Telhisat (zetlemeler) Fethiye i Belgrad. 109 Sefinet-l Rgp. Bu ok deerli eserin nshalar yalnz stanbul ve Viyana ktphanelerinde bulunmaktadr. 110 Vsf, s. 224'de bunlardan bazlarn sayar. te bir tanesi: Biz hatt- dil-ke-i Kalem-i Sun'i grmz Hayrn- nak- hame-i Behzd olur muyuz? Olsak hezar zahmUe me*ys- afiyet Memnun- Iutf-i mermem-i hasd olur muyuz? T bilmedike kayd - rehadan halsmz Magrur- dm- ve-i sayyfld olur muyuz? 111 Bu eser in Rgp Paa'ya verilen armaan 20 bin kurutur. Bu, 10 bin duka altn demektir. Avrupa'da hi bir yaynevi hibir esere bu kadar yksek telif hakk dememitir.
107 108

Sayfa

62

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Sayfa

Rgp Paa ince zeklln ve becerikliliini yalnz diplomatlk mesleinde deil, sadrazamlnda da gstermitir. Prusya ile dostluk anlamasn sadrazam sfatiyle imzalamtr ve bu devletle tedafi ve tecavzi bir anlama yapmay da yine sadrazaml zamannda teklif etmitir. Avusturya ile barn bozulmasna da hi phesiz Prusya ile olan bu anlama sebep olmutur. Prusya ile tedafi ve tecavz amal bir anlamann gereklemesine Rgp Paa'nn lm engel oldu ve bu da Avusturya'nn ok iine yarad. Belgrad anlamasnn sreli olmaktan karlp srekli bir bar haline dntrlmesi teklifini, bu bar bozma niyetinde olduu iin, teamle aykr olarak reddetmitir ve bu da stanbul'daki Avrupal eliler arasnda sylentilere yol amtr. Bu sylentilere gre, Avusturya ile yaplan yirmiyedi yl sreli bu anlamann sresi dolmak zereydi ve yenilen meyecekti. Rgp Paa'nn, Avusturya aleyhine Prusya ile yapmak istedii ittifak projesi,-onun lmyle gerekleemedi. Belki Rgp Paa yaasayd da gereklemeyecekti. nk Sultan III. Mustafa Avusturya ile bar taraftaryd. Sultan'n arzusu hilfna bu ittifak kurmak istemesi azline sebep olabilirdi. Sebep ve sonu ne olursa olsun uras muhakkak ki, Rgp Paa II. Frederik'in projelerini benimsemiti. Fakat, Frede-rik gibi o da bir edib ve air idi ama, onun gibi bir asker deildi. Bu bakmdan, Osmanllarn anlayna gre o, mkemmel bir sadrazam saylamazd. Mkemmel olabilmesi iin, klcn da kalemi kadar ustalkla kullanabilmesi gerekirdi. lim ve edebiyattaki stnl ile Osmanl sadrazamlar arasnda en n srada yer alan Rgp Paa, lim ve airlerin en byk koruyucusu olmu, her frsatta onlar tevik etmi ve dllendirmitir. unu da belirtmeliyiz ki limler, airler ve hattatlar arasnda terfi ettirecei, tevik edecei ve mkfatlandraca kiileri, kamuoyunu temsil eden basndaki vglere veya eserlerin kendisine ithaf edilmi olmasna gre deil, gerek deerlerine gre bizzat tespit ederdi. nk o bu konularda en doru hkm vereceine (hakl olarak) inanyordu ve sanatkrlar milletin en gzel, en deerli ssleri olarak gryordu. Bgp Paa Osmanl mparatorluu'nun en baarl sadrazam ve insan olarak en kusursuz olan deildir ama, her zaman en byk devlet adamlarndan biri olarak kalacaktr ve byk sfatna lyk vezirlerin (u

63

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

gne kadar) sonuncusu grnmektedir. 112

YETMKNC KTAP Hmid Hanza Pasa'nn alt ay sren sadrazaml- Aziller ve yeni tayinler. Bahir Mustafa Paa sadrazam oluyor- lenler. Kmil ve Sinek Paalar. Kaptan Paa ve Sadrazam, Padiah "a damat oluyorlar, Badat, Yanya ve Kbrs olaylar. Selim Giray Krm Han oluyor. Grcistan'da karklk. Sadrazamn azli ve idam. Avrupa ile ilikiler, Prusya ve Polonya elileri. Rusya, Avusturya ve Toskana elileri, Muhsinzde Mehmed Paa iktidar devralyor. Bir ehzade douyor. ehzadenin ilk dersi. Padiah huzurunda ilm tartma. Byk deprem. Kbrs olaylar, Grcistan'da i sava. Msr'da Ali Paa olay. Arabistan'da karklk- Su bendi (baraj) inaat. Donanma denize alyor. Divan toplantlar. Mehurlarn lm. Krm Ham'nn ve eyhlislmn azilleri- Byk yangn. Msr'da karklk. Medine'de gerginlik. Grcistan ve Karada olaylar. Padiah ynetimi ele alyor. ahsultan'n nianlanmas. nemli kiiler lyor. Saray hekimi Ghobis. Bb- li ile Fransa ve Rusya elileri arasnda nota teatisi. Sadrazam azlediliyor. Yeni Sadrazam: Hamza Pasa. Rusya'ya sava iln. Krm Han, Sadrazam, eyhlislm, Kaptan Paa ve Bb- li tercman deitiriliyor. Asker toplanyor. Ban Avrupa devletleri Bb- li'ye nota veriyor. Sancak- erif alyor. 113 Hmid Hamza Paa'nn Alt Ay Sren Sadrazaml HAMD Hamza Paa, Nide sancana bal Develihisar kazasndan gelmi bir tccarn oludur. Otuz yl nce, Rgp Mehmed Paa sadaret mektupusu iken, sadarjet mektub kalemine onun bayardmcs olarak girmi ve bu grevde on yl kalmtr. Rgp Paa reis- kttap olunca, ondan boalan sadaret mektupuluuna getirilmi, on yl da bu g revde kaldktan sonra reis-l kttap olmutur. Sonraki yllarda defa sadaret kethdalna getirilmi ve bu arada def-ter-emini, ruznmeci, avuba,
112 113

Sayfa

64

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/337 -341 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/342

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

nianc ya da turac (tevki) olarak grev yapmtr. Daha sonra vezirlie terfi etmi ve kendisine Selanik sanca has olarak verilmitir. Hamza Hmid Paa, hmisi Rgp Paa'nm sadareti srasnda onun gvenini kazanm olmasnn btn nimetlerine kavumutur. Rgp Paa'nm ona olan gveni, kabiliyetinden ziyade uzun idarecilik yllarnda gsterdii sadakatten ileri geliyordu. Rgp Paa hastalannca, sadaret kaymakam olarak ona veklet etti. Paa lnce, byle durumlarda her zaman olduu gibi, bir hatt hmynla sadaret mhr kendisine verildi. Rgp Paa'nm sadrazaml srasnda hazine geliri altm bin keseye ulamt. Bu paraya padiah yararna el konduktan ksa bir sre sonra, o zaman Matbah- mire mfettii ve Rgp Paa'nn gzde kethdas Acem Ali (Efendi) idam edildi. Prusya ile yaplan anlamada onun gayretli aracl da olmu ve II. Frederik ona mkfat olarak yarm milyon vermiti. damna, Kbrs'ta vergi tahsildar olarak bulunduu srada zimmetine para geirmi olmas sebep gsterildi. Suiistimalde onunla ibirlii yapm olan sarraf da idamdan kurtulamad 114. Koca Rgp Paa Sultan III. Osman'n sadrazam iken, nc Mustafa'nn sadrazam olarak bu greve devam etmiti. Hmid Hamza Paa'ya ise bu makam miras kalm gibiydi ve Rgp Paa'nm ona her zaman gvenmi olmasnn sonucu olarak verilmiti. Az sonra, nitelikleri bakmndan bu makama pek lyk olmad anlald. kinci adam olarak fevkalde idi ama, devletin birinci derecede sorumlusu oiacak nitelikte de ildi. Bundan dolay, selefinin alt yl kald sadrazamlkta o ancak alt ay kalabilecekti. Hmid Hamza Paa ile birlikte, grev sreleri ksa sren sadrazamlar birbirlerini takip ettiler. nc Mustafa'nn bundan sonra on yl sren saltanat dneminde yedi sadrazam deiti. 115 Aziller Ve Yeni Tayinler Ramazan aylarnda stanbul'daki ulemdan balcalar Sul-tan'n huzurunda ilm konular grr, tartrlard. Rgp Pa-a'nn lmnden bir ay kadar sonra yaplan byle bir mnazarada, bu ulemdan Tatar Efendi namnda biri, Abdlmmin adndaki bir meslekdana hakaret etti ve bu
114 115

Vsf, f- 224'de, bu zatin adnn Kazjr> olduunu sylyor. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/342 -343

Sayfa

65

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

yzden Bozcaada'ya- srld. Divan- Hmyun hocalarndan Abdlkerim Efendi de buna benzer bir ceza grd. Bu hoca, ele geirdii bir miras gerekten hakedip hakketmediini aratrmamt. Hakketmedii anlalnca Kbrs'a srld. Ramazan Bayrami'ndan sonra padiahn grev deiikliklerini, divan kaldlklarna ve asker makamlara yaplan tayinleri onayladn bildiren listeler yaynland. Bu eitli grevler u drt kategoriye ayrlyordu: Eyletler, Menasb- ilmiyye, Menasb- Kalemiyye, Menasb- Seyfiye. Divanda yaplan deiiklikler arasnda en nemlisi, (Hac) Abdi Efendi'nin badefterdarla tayini ld. Reisefendi iken sertlii ve kabal ile tannmt. Onun yerini tersane kethdas Rakm Mehmed Efendi, Rakm Mehmed Efendi'nin yerini ise mabeyn-i hmyun miri Monlakzde Ali Aa almt. Eski reis-l kttap Recai Mehmed Efendi de Monlak-zde'nin halefi oldu. Boazii'nin Asya yakasnda Amykos (bugnk Beykoz) krfezinde bulunan ncirky'deki kahvehaneler tamamen ykld. nk buras fahielerin ve sefihlerin topland pis bir elence yeri haline gelmiti. Bu srada bir buyrultu ile paralardaki altn ayarn drenlere, kalpazanlara, ar ceza verilecei de iln edilmiti. Uzun sreden beri dukalarn ayarlan bozulmu, hakiki arlklarn yitirmi bulunuyorlard 116. Hamza Hmid Paa'nn sadareti srasnda ite bu polisiye tedbir ve teblilerden ve baz yangnlardan baka, tarihi denecek nemli olaylar olmad 117. Bahir Mustafa Paa Sadrazam Oluyor Hmid Hamza Paa azledilince sadrazamla Bahir Mustafa Paa getirildi. Bahir Mustafa Paa da daha nce iki defa sadrazamlk yapmt, ikinci sadrazaml Rgp Paa*dan hemen nceki dneme rastlar. Yani Rgip Paa onun yerine gelmiti (2 Ekim 1763 - 24 Rebilevvel 1177). Azledilen Hamza Hmid Paa'ya gelince, mallarna el konmad ve padiahn ltfu ile Kandiye (Girit) valiliine tayin edildi. Daha sonra da

66
Sayfa

Vsf s. 228'de, Tott ise I. s. 134'de. o zamanki para birimlerini yle bildiriyorlar: 1 kuru 3 liraya; zolota, iki lira be metelie; 1 para 6 mangra; 1 gm veya seri mahbub 9 liraya eitti. Bu gm para, Avrupa ile yaplan ticarette deerinden yzde 20 eksiine muamele gryordu. 117 8 Zilhicce 1176 (21 Mays 1763); Muharremin son gn 1177 (10 Austos 1763); Vsf, s. 126 -127. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8 /344-345
116

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Sayfa

Selanik muhassl oldu. Bundan sonra Hanya mutasarrflna ve tekrar Girit valiliine getirildi. Son olarak vali sfatiyle Cidde sancana gnderildi ve sadrazamlktan azlinden alt yl sonra, hac srasnda Mekke'de ld. Kabri burada, yabanclar mezarlndadr. Tezkireci Cavid Efendi onun sadrazaml iin unlar yazar: Onun sadrazaml srasnda iyi veya kt olarak hibir ey olmad. Byle olduu iin de onun sadaretinde devlet yararna hibir sonu alnamad, fakat Allah'n kullar da ondan bir ktlk grmediler. Bir Osmanl sadrazam iin verilen bu hkm bir vg deildir. Yeni sadrazamn ald ilk tedbirler allmn dnda idi. Daha ok zulm ve yolsuzluk yapan valilerle urat, soygunlar ve isyanlar nlemeye alt. Derya Kaptan Sleyman Paa, donanma personelinin dizginlerini elinde tutamayacak kadar yal idi, ama bu kusurunun dnda iyi bir vezirdi. Derya kaptanlndan emekliye sev-kedilerek Rodos'a gnderildi ve burada kendisine uygun bir yer verildi. Onun yerine Kk Mehmed Paa getirildi. Derya kaptannn kethdas da azledildi ve sonra yolsuzluklarnn cezasn grd. Bu khyaya adalar korsanlardan temizleme grevi verilmiti. Fakat, korsanlar yok edecei yerde, ada sakinlerini ar vergilere balayarak mallarna el koymaya balad. Hakknda ikyetler artnca Bb- li ie el koydu ve aratrma sonunda sululuu anlalnca idam edildiSadaret kethdas Kif Mehmed Efendi de azledildi, yerine Reci Mehmed Efendi atand. Eski sadrazam vaz Paa'-nn olu Ali Bey uhadarbaha, eski defterdar Abdi Efendi ikinci defa reis-l kttapla getirildi. Onun ada olan eski Badat Valisi Abdi Paa'nm, yenieri yamaklarna kar ar sertliinden dolay * tulu paa unvan alnm bulunuyordu. Bu unvan iade edildi. Sadrazam Bahir Mustafa Paa, son defa vali olarak bulunduu Halep'ten stanbul'a dnerken Adana'ya uram, burada, eski eteci Abdullah Paa'nn khyas Beylerbeyi Salih Pa-a'ya rastlamt. Ona, hac kafilesinin gvenliini salamakla grevli olduu gnlerde kahramanlklarndan vg ile szedil-diini, ama imdi adnn duyulmadna hayret ettiini sylemi, Salih Aa da ona Farsa bir kt'a okuyarak cevap vermiti. Bu msralar daha ok grev verilmeyip atl braklan kabiliyetler iin sylenmektedir ve anlam aa yukar yledir: ok iyi su verilmi mkemmel bir klcm, ama beni alelade b ir balta gibi

67

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

kullanyorlar 118. Sadrazam, seleflerinin ihmalini, ona tulu paa unvan ile Cidde valiliini vererek telfi etti. Emir-i Ahr (imrahor) Ahmed Efendi de tulu paa unvan ile Selanik valisi oldu. Ayn ltuf brahim Halil Be ile eski sadrazam vaz Paa*nn olu avuba Ali Bey'e de gsterildi. Araplarn 'lezzet karan' ya da 'tadn bozan' 119 dedikleri bu yenilikinin yapt dier deiiklikler lmler sebebiyle oldu. 120 lenler. Kmil- Ve -Sinek- Paalar Krm Hannn annesi hacdan dnerken si Hurma denilen yerde ld. Osmanl Devleti'nin en sekin ve Sopa Salan, Kamil lkaplar ile tannan vezirlerinden biri olan Ahmed Paa ise Girit'in Kandiye ehrinde vefat etti. Ahmed Paa ok gl, dev yapl idi. Bu grnne karlk ok zeki, nazik ve nfuz kabiliyeti olan bir insand ve bu haliyle btn fizyonomistleri, yani insann karakterini yznden okuyanlar artyordu. abuk kzan bir insan olduu iin ona Sopa Salan demilerdi. Oysa hi sopa kullanmamt ve tek silh dili idi. Aslnda iyiliksever, bar bir insand. Henz bir oda yazcs olduu gnden beri bir cbbe, bir seccade ve bir tebih ile yetiniyor, btn gecelerini namaz klarak, dua okuyarak geiriyordu. Sultan Osman zamanmda reis-l kttap-lk tevcih edildii zaman, Ahmed Paa, kendisine sopa salan dendiini ima ederek, Kusuru olmayan bir insann dedikoducularn ineli szlerinden, iftira ve yaktrmalarndan kurtulmas mmkn mdr? demiti. O zamandan beri de ona ikinci lkap olarak kmil yani kusursuz insan demeye balamlard. Zeyneb Sultan'm kocas seksenlik vezir Nianc Kk Mustafa Paa'nn lkab ise Sinek idi. Bu lkap ona,' alk grnl ve zayf olmasndan dolay verilmiti. Sinek ld 121 sz ile lmne tarih drlmtr. 122
Serapa cevberem n tg-i der kef-i git Zj men kr ne-yid harba-i n-merd-r menem. yani: Ben, ok iyi su verilmi bir kl gibi batan ayaa bir cevherim, Fakat elimden bir ey gelmiyor, nk nmerdin elinde alelade bir batta gibi kullanlyorum. 119 Harib-l lezzet. 120 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/345 -347 121 Sinek ld (Mte'z zbbu) kelimelerinde ebced hesabna gre harflerin deerleri yledir: M = 40, A = 1. T
118

Sayfa

68

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Kaptan Paa Ve Sadrazam, Padiah'a Damad Oluyorlar Mihrimah Sultan da yanda lm ve Lleli Camii yannda, ablas Hibetullah Sultan'n yanna gmlmt. Bu caminin yapm o gnlerde tamamlanm ve byk bir merasimle al yaplmt. Caminin yapm iin harcanan para iki milyon kurutan fazla idi. Padiah, masrafn bir ksmn karlamak maksadiyle, hayatta kalan ve o tarihte henz drt yanda olan ah su 1 tan'i sadrazamla nianlad. Rgp Paa'nm dul ei Saliha Sultan' da Derya Kaptan Mehmed Paa ile evlendirdi. Sadrazam, kendisine verilen 'da ma d namzedi ii' erefine karlk eyiz olarak nianlsna, drt sepete doldurduu krk bin kuru, ayrca kuma alnmas iin yzyirmi bin kuru, ev eyalar iin yirmi bin kuru gnderdi. Padiah, len ve hayatta olan iki kz iin Cigalazade (Ca-alolu) saraynn yannda iki saray yaptrm ve bu saraylarn inaat da o gnlerde tamamlanmt. Cigala ailesinin ad bu sarayla devam ediyor. Tpk, Kprl Saray'nn Bender Valisi Kprl Ahmed Paa'nn adn yaatmas gibi. Sadrazamn nian trenini, oullarnn snnet treni takip etti. 123 Badad, Yanta Ve Kbrs Olaylar Sadrazam Bahir Mustafa Paa, Yanya Beylerbeyi Sleyman Paa'ya da acmasz davrand. Ona, bask ve iddet hareketlerine son vermesi iin birka defa yazmt, fakat emrine uyulmad iin onu idam ettirdi. aparzde Ahmed Paa'ya, Anadolu yollarnda soygun yapan bir levendler etesine kar harekete gemesi emredildi ve bu haydutlarn yzaltm kltan geirildi. Geriye kalanlar Karaman'a sndlar. Karaman Valisi Abdi Paa daha nce Belgrad'da, yamaklarn isyann bastrmt. Ondan, Karaman'a kaan haydutlar tenkil etmesi istendi. Evvelce Belgrad'da ayaklanan yamaklar rnek alan Badat'taki yamaklar da, mteveffa sadrazam Rgp Paa'nn adam olan Badat valisine kar ayaklanmlard. Son vali Sleyman Paa'nm kethdas mer Aa'nn kkrtt yamaklar
= 400, A = 1, L = 30, Z = 700, B2, A = 1, B = 2. Top lam: U77 (M- 176J). Burada, yazda var dan fakat telaffuz edilmeyen 1 harfinin deeri de hesaba katlmtr. 122 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/347 123 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/347 -348

Sayfa

69

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Sayfa

70

yeni valiyi ehirden kovmulard, Ali Paa da bir hayli altn sarfederek ve vaadlerde bulunarak ehre tekrar girebilmiti. Fakat, iyi yreklilik maskesini abuk kard iin, az sonra btn garnizon ayaa kalkm ve mer'i vezirlie getirmek iin yamaklar (askerler) oybirliiyle karar almlard. Bu karardan sonra Silh bana! Silh bana! naralar btn ehirde yankland. Toplar d tabyalara ekilerek vali konana evrildi. Vali kar koyamayacan anlaynca kona terkedip baka bir eve sakland ve orada birka gn kald. Ama siler onu buldular ve katlettiler. Bundan sonra siler toplant salonunda 124 bir araya gelerek durumu mzakere ettiler. Burada birok fikirler arasnda Badad'n ranllara teslimi fikri bile ileri srld. Nihayet, Bb- li'ye bir dileke yazarak. kendilerine ltuf ta bulunulmasn, mer Aa'nn vali tayin edilmesini istediler. Savunmay ve asayii salayabilecek kiinin, ancak burasn iyi bilen bir vali tarafndan mmkn olacan sylediler. Bu talep kurallara kar idi. Ama zaruret karsnda padiah raz oldu ve mer Aa Badat valisi tayin edildi. Eski Yanya valisi smail Paa, halkn srarl ikyeti zerine azledilmi, tulu paa unvan alnmt. Fakat rtah* sonra tekrar grevine iade edilince, Valona (Avlonya) halkna adet sava amt. kan bir atmada bir kurun isabeti yi e ld. Egina (Algina) adasnda da drt sarraf idam edildi. Bu arlann emri, kan bir ayaklanmada ldrlmt. Emirin ailesi katil olarak drt kiiyi tehis etmi bulunuyordu (I Eyll 1763. 22 Sefer 1177). Osmanl kaytlarnda o dnemde daha baka byk adamlarn ld de yazldr. Reis-l kttap Abdi Efendi, sarayda, zengi Aas'mn yannda kahve ierken beyin kanamasndan (inmesinden1 ld Onun yerine sadaret kaymakam Mehmed Emin Ffeu<h tayin edildi. Mehmed Emin Efendi'n in grevi de, Berim'der elcili grevini tamamlayarak dnen Ahmed Resm Kfonrii'; veriIdi. Daha sonra Ahmed Resm Efendi hakkmda ayrntl bilgi vereceiz. Otuz yl kadar nce bir yenieri ayaklanmasnda len eski sadrazam ibrahim Paa'nn mhrdar iken, nce defterdar sonra reis-l kttap olan mteveffa Abdi Efendi, bu grevlerde hem isim hem servet yapmt. Ama iadam olarak yapt isim hi de iyi deildi. Yazl ve szl taahhdlerini
124

Dar-Urt nedve.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

yerine getirmeyen, ok zengin olmasna ramen cimri, doymak bilmez, bir adamd. Defterdarlktan reis-l kttapla atanan Mehmed Emin Efendi'nin yerine Avni Efendi getirilmiti, ki bu tayin uursuz aramba'ya rastlyordu (aramba gnleri uursuz saylrd, ayn son arambas ise en uursuz gnd). Sultan eleri olan vezirler, yani Rumeli Beylerbeyi Muh-sinzde Mehmed Paa ile Anadolu Beylerbeyi Silhdar Mehmed Paa, o srada stanbul'da bulunuyorlard. Padiah onlara grevlerinin bana dnmelerini emretti. Yine o gnlerde, sarayn ve sadaretin en becerikli yneticilerinden biri olan eski kahveciba Naki Mustafa Aa vefat etti. alkan, nazik ve cmert bir insand. Tabii lmle len dier bir nl de Msr Valisi Ahmed Paa idi. Onun yerine Derya Kaptan Hasan Paa geldi. nc Mustafa'nn kardei ehzade Numan'n henz krk yanda iken lmesi byk znt yaratt (9 Ocak 1764 - 5 Recep 1177). 125 Selim Giray Krm Han Oluyor Bb- Ali'ye Nogaylar tarafndan empoze edilen 126 Krm Han Krm Giray 127 azledildi ve Sakz Adas'nda srgnde bulunan Selim Giray stanbul'a arlarak Han olmas ve Krm'n idaresini tekrar ele almas istendi 128. Bb- H her yl Krm'a asker harcamalar iin elli bin kuru gnderirdi. Hu para geciktii iin Krm Giray btn aday ayaa kaldrmt. Bundan baka, Nogaylardan, azledilecek olursa kendisini destek lomelerini istemiti. Bu yzden azledildi ve Rodos'a srld. Han azledilince, Bb- li'de onun himaye ettii mabeynci Abdi Efendi de tutukland, Yedikule zindanna atld ve bir sre sonra idam edildi. nk sak'da maaza! an tefti ederken halka ar bask yapmt.
Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/348 -350 Siestrzenceviz, Krm Adas Kratl Tarihi adl eserinin 410. sayfasnda sz ediyor. Fakat Kleeman, Siestrzencewiz*in bildirdii yerden hi sz etmiyor. 1764'de hkm sren Maksud Giray hakknda da bir ey bilmiyor. Tott se Maksud' ismini Selim Giray'a deil, Arslan Giray'a balyor. 127 Siestrzencewiz, Krm Giray' yanh olarak Kerim Giray seklinde veriyor 128 Siestrzencewiz, bu hann Maksud Giray okluunu sylyor, oysa Vsf -. 264de Selim Giray olduunu yazyor.
125 126

Sayfa

71

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

te yandan Kbrs'ta da ayaklanma oldu ve adann mu -hassl il Osman ldrld. Bb- li bu olay, yeni dzen kuruluncaya kadar grmezlikten geldi. Vakanvis Vsf'a gre, cezalar baka bir zaman verilmek zere olay kaydedildi 129. O srada Bb- li Grcistan'da younlaan karklklarla meguld. 130 Grcistan'da Karklk O gnlerde, yukarda da sylediimiz gibi, Grcistan'daki karklk had safhaya gelmiti ve birka yl sonra Rusya ile yaplacak savan sebeplerinden birini de bu karklk tekil edecekti. Bb - li'yi ok megul eden bu olaylarn k sebebi de tam olarak tesbit edilememitir. Grclerin bir blmn oluturan ve Trklerin Ak-balar dedikleri merler, Bb- li'ye her yl yz kese vergi verecek ve saysn Ahska Paas'nn ya da ldr Valisi'nin tespit edecei mikdarda esir gndereceklerdi. Bir sreden beri merler, dinlerine aykr olduu gerekesiyle esir gndermekten vazgemilerdi. Devletin vakanvisine gre onlar bu ekilde kkrtanlar Rus!ard. Merkezi Ahska olan ldr eyletinin son valisi Hac Ahmed Paa bu ehirde Ayasofya modelinde iki cami yaptrm ve Ahska Ktphanesini kurmutu. Daha nce de. sylediimiz gibi, bu ktphaneye ait eserlerin yans bugn Saint-Pe-tersburg (bugnk Leningrad) mzesinde bulunuyor. Hac Ahmed Paa, Akbalar'n zerine yrm, Lezgi-lerin de yardm ile onlar vergilerini vermeye mecbur etmiti (1758), Akbalarm prensi (H*vm) olan Salomon, alnacak vergiyi, Tokat ve Badat kararghlarna gnderilecek asker saysn tespit iin mzakerelerde bulunmak zere Alaska'ya gelmiti. Prense, nce hkmdarlara lyk bir kabul gsterildi. Anlamalar bittikten ve imzalandktan sonra, prens, Ahska paas kethdasnn emrinde olan bin Trk askerinin refakatinde memleketine gnderildi. Yolda, Akbalar'n prensi tebasna haberler uurarak Trklerin kendisine fena muamele ettiklerini bildirdi ve intikam alnmas yolunda emirler verdi. Bunun zerine Akbalar (merler) prenslerine refakat eden Trk birliine bir gece baskn dzenlediler ve kethday yakalayp bir kayalktan aaya attlar.
129 130

Sayfa

72

Vasf, s. 265'te Vaktiyle gmal veya tedipleri zimmeti devlete deyn k*y dolundu diyor. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/350 -351

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

te bu olay Ahmed Paa'nin azline ve az sonra da bizzat mabeynci Abdal tarafndan uygulanan idam kararnn verilmesine sebep oldu. Ahmed Paa'nn yerine tayin edilen brahim Paa, Bb - li'den ald talimata uyarak, Akbalar prensleri arasndaki taht kavgasndan yararlanmasn bildi. Prens Salomon'a ba-kaldran kk kardeinden yana olarak onu silah kuvvetiyle destekledi (Kasm 1762). Yine bu vesileyle, on bin askerden oluan bir birlikle, Akba Hanl lkesine (miretti Prensli i'ne) yrd. Dzenli birlik, Akbaslarla yaplan sava ksa zamanda kazand. Birlii oluturan yenieriler, levendler ve Krtler arasnda uyumazlk kmasayd, btn o blgeler kolayca hkimiyet altma alnacakt. Ama, bir ksm ieriye doru ilerleyerek yama hareketine girimek, bir ksm da miret-ti'yi Bb- li'ye tbi klmakla yetinmek istiyordu. Yama mak-vadiyle birlikten firar eden Krtlerden sekiz yz kadar karla kapl derin ukurlarda ve uurumlarda ldler. Bu artlar altnda Ahska'ya ekilmek zorunda kalan brahim Paa durumu bir raporla Bb- li'ye bildirdi. brahim Paa'nn yerine Hasan Paa ldr valisi ve ayn /amanda Grcistan seferi iin serasker olarak tayin edildi. 131 Sadrazamn Azli Ve dam Mustafa Paa'nn birbuuk yl kadar sren sadareti srasnda, imparatorluun her tarafnda karklklar ve ayaklanmalar artmt. Bu durum onun azline sebep oldu. Sadaret mhr kendisinden alnarak (30 Mart 1765 - 7 evval 1178), Rumeli Beylerbeyi Muhsinzde Mehmed Paa'ya gnderildi. Muhsinzde stanbul'a gelinceye kadar, Zeynep Sultan'm kocas olan Damad Mehmed Paa sadaret kaymakamlna getirilmi v ona veklet etmitir. Yeni sadrazam Muhsinzde Mehmed Paa, stanbul'dan, onu kskanan selefi tarafndan uzaklatrlmt. Bir ay kadar sonra bakente dnd. O geldikten sonra da mabeynci Kelleci Osman, bir haseki ile birlikte Midilli'ye gnderildi. Vazifesi, sadareti srasnda pek ok kelle uuran Mustafa Paa'nn kellesini getirmekti (Mustafa Paa azlinden sonra Midilli'ye srl mt) .
131

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/351 -352

Sayfa

73

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Sayfa

74

Rgp Faa'dan dul kalan (ve sonra Kaptan- Derya Meh-mod Paa i!e evlendirilen) Salihn Sultan'n kocasn, Mustafa Paa, nfuzundan ekindii iin stanbul'dan uzakl atrm ti. Vakanvis Vsf a gre, Mustafa Paa'nn idamna messir olan odur Hemen idam edilmeyiine de halkn defa sadrazamlk yapan bir insann ba vurulamaz eklinde mrldanmas olmutu. Sultan Osman'n lmnden sonra saatlik ksa bir srede, devletin tek hkimi de o olmutu. Fakat yine Vasf a gre, onun idamna, hazineden zimmetine para geirerek temin ettii byk serveti, samimi olmay, padiah ynetimle ilgili bilgiler istedii zaman, ona doru haber vermemesi sebep olmutur. Sadrazamlarn hayatlarn yazan Tezkireci Cavid Efendi ise, olay bir vecize ile zetleyerek, 'ldren ldrlr' diyor. Onun siyas ihaneti iin verilen cezay da, bahtsz Cem'i kardei Bayezid'in intikam iin teslim eden Mustafa Paa'ya verilen ceza ile bir tutuyor. Bu benzetme, stanbul'da bulunan eliler arasnda korkun sylentilere yol at. Sylentilere gre, ehzade Numan, sadrazamn telkini ile Padiah nc Mustafa tarafndan, tahta sahip kmak isteyecei endiesiyle ldrtlmt. Eer durum byleyse, Sadrazam Mustafa Bahir Paa, bahtsz Cem'i zehirleyen Kethda Mustafa ile bir tutulabilirdi. nk o da onun gibi hanedan kanndan olana ihanet etmiti ve yine onun gi bi cellad eliyle hayatna son verilmiti. Bu iddialarn asl olmadn kabul etsek bile unu syleyebiliriz ki, sanki Mustafa ismi hem sadrazamlara, hem padiahlara uursuz geliyordu. Devletin tarihini yazan vakanvise gre, o gne kadar bu ismi tayan on sadrazam ve o kadar da padiah veya tahtta gz olan ehzade vard. Bu on sadrazamn yedisi idam edildi. Bunlarn birincisi Cem'i zehirleyen Hoca Mustafa, ikincisi aptall yznden idam edilen Lefkeli Mustafa, ncs Sultan brahim zamannda sadrazam olan Kara Mustafa'dr. Drdncs yine Kara Mustafa adn tar, IV. Mehmed zamannda Viyana'y kuatan sadrazamdr. Boularak ldrlmt. Ayn ad tayan beincisi, IV. Mehmed'-in devrilmesinde balca rol oynamta, nk deersiz bakr paralar basp imparatorluun her tarafna yayan odur. Altncs Kprlzde Mustafa Paa'dr ve Salankamen savanda lmtr. Yedi ncisi safl ile mehurdur 132. Belgrad onun yznden kaybedildi. Sekizincisi mehur Daltaban Mustafa Paa, dokuzuncusu bu blmde szn ettiimiz
Tezkireci Osmanzde, onun iffin Gayet sdedil ve umur-u sadarette racil (yani ok basit Ve sadaret ilerinde bilgisiz) diyor.
132

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Bahir Mustafa Paa'dr. Hepsi ldrlmtr. Onuncusu da Alemdar Mus tafa Paa'dr ki, amzda yaad iin (yani bu kitabn yazld ada yaad iin) onun ac akbeti henz hatralardan silinmemitir. defa sadrazamlk yapm Bahir Mustafa Paa'nn kesik ba, onun Eyp'te Nakibend dervileri iin yaptrd tekkenin mezarlna gmlmtr. Bahir Paa'nn zamanmza kalan baz iirleri, Hatratt ve padiaha yazlm manzum arzalan vardr 133. Avrupa le likiler, Pbusya Ve Polonya Elileri imdi, Rgp Pdfea'nn lmnden sonra Bb- li'nin takip eii d politika ile Hamza Hmid ve Bahir Mustafa Paalarn sadrazamlklar srasnda Avrupa devletleriyle olan mnasebetlere bir gz atalm. Rgp Faa, hastal srasnda divanda kendisini temsil etmek grevini, daha ehil vezirler bulunmasna ramen, Hamza Hmid Paa'ya vermiti, nk onu kendisi yetitirmi ve o da Ragp Paa'nn siyasi doktrinlerini benimsemiti. Hamza Hmid Paa, alt aylk vekillii srasnda Ragp Paa'nm izinden hi ayrlmad, Rgp Paa'nn lmnden alt ay nce, 14 Ekim 1764'de( onun Prusya ile yapmay dnd tedafi ve tecavz! (savunma ve saldrma) amal tasan, eyhlislmn lehte gayretlerine ramen, divan- hmyunda reddedildi (14 Ekim, drt yl nce Frederik H'nin Avusturyal general Daun'a malup olduu Hochkirchen savann yldnm idi, Bu gnn uursuzluu, daha sonra kaybedilen ve Prusya'y kerten ena savann kaybedildii gnden daha az deildi). Tasarnn divanda reddedilmesinden sonra Rgp Paa, Prusya'nn tam yetkili temsilcisi Rexin'e bir nota gndererek, savaa sebep olacak bu anlamay kabul etmediini bildirdi 134. Ragp Paa'nm lmnden sonra Hamza Hmid Paa'nn d ilikilerle ilgili olarak yapt ilk i. Berlin'e bir eli gndermek oldu. Bu eli, fevkalade bir misyonla gelen Readn'in tekliflerine bir cevap gtrecek, onun kiral
Sadaret tezkirecisi Cavid, Bahir Mustafa Paa'nn sadaretinin son gnlerinde, padiaha yazd manzum arzasna rnek olarak aadaki drtl gsteriyor: Siplhre gnderelm nail-I bfllendlmiri Cihande blldrellm bari kendimizi Bu nazm ile varalum hafc - pay- devletine ok olda grmeyeli Bahir, Efendimizi Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/353 -354 134 Penkler ve Obreskov'un raporlarndan.
133

Sayfa

75

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Sayfa

76

adna padiaha sunduu hediyelere, padiahn verdii hediyelerle karlk verecekti (9 Mart 1764), Trk elisinin II, Frederik'e sunaca hediyeler arasnda kymetli talarla ssl bir sorgu, bir haner, tabancalar, bir mcevher kutusu, bir ttn tabakas, bir lazr kse, altn kaplamal kristal bir ay takm, pul bezemeli kutusu iinde byk bir alar saat, yirmi be librelik altn ubuklarla kaph bir ekmece, her biri onbe aun boyunda (1 aun 120 cm.) ok deerli oniki para kuma, her birinin uzunluu yine ayn olan deiken renkli, saaklar yeni bir ekilde ilenmi oniki para kadife kuma vard 135. Btn bu armaanlarn para olarak tutar ise yirmi bin kuru idi (yani on bin altn). Berlin'e ortaeli sifatiyle gidecek temsilci, daha evvel Vi-yana'ya da eli olarak gittiini bildiimiz Anadolu Muhasebecisi Ahmed Resm Efendi idi. Bu vesile ile Ahmed Resmi Efendi'ye nianc unvan verildi ve padiahn huzurunda kendisine bir kaftan giydirildi. Temsil ettii devletin anna yakl' ihtiamda grnmesi iin gerekli eya da hazine-i hmyundan temin edildi. Bu eyalar arasnda kymetli talarla ssl bir haner de vard ki, yalnz bunun deeri yedi bin be yz kuru idi. . Ahmed Resm Efendl'ye verilen itimadnmede, II, Frede-rik'e Prusya kiral, Roma mparatoru'nun mabeyncisi, ve Hersek ve Pren ve Silezya'nm dukas... eklinde hitap ediliyordu. Eliye oniki maddelik bir talimat verilmiti ki u hususlarla ilgiliydi: Polonya'dan geerken Polonya hkmetine Bab- Ali tarafndan daima himaye greceklerinin teyidi, merasimle ilgili hibir eye itiraz etmemesi, maiyetindekilerin dzenli ve disiplinli davranmalar, gtrd itimadnmeleri ve sunaca armaanlarn listesini resmen kabul srasnda vermesi; Polonya kiral ld takdirde alnacak tedbirler zerinde Prusya hkmeti e bir anlamaya varmas. Bb- li'nin Rus ve Avusturya devletlerinin bu lkenin i ilerine mdahale etmelerini asla istemediinin bildirilmesi; tedafi ve tecavz! bir ittifak tekliflerinde Bb- Ali'ye gvenmelerinin bildirilmesi; Sultan'n, Prusya ile Rusya arasn da imzalanan anlamay Trkiye karlarna aykr grmediinin anlatlmas. Osmanl elisi grevini tamamlar tamamlamaz dnecek, gn gnne tuttuu ayrntl notlarla bir rapor hazrlayacakt. Ahmed Resmi, talimatnamenin zellikle bu son blmn en iyi ekilde
(Hammer, kitabn bu Notlar ve Aklamalar blmnde, Trk sefirinin Frederik 'ye takdim ettii hediyelerin talyanca yazlm listesini veriyor)
135

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

uygulam, vazifesini yapmtr. Vsf m yazd tarih kitabnda onun raporuna oniki formalk yer verilmi bulunuyor (her biri drt byk sayfa, yani krk ekiz sayfa). Bugne kadar Osmanl elilerinin yazd en hacimli rapor hi phesiz budur 136. Frederik H'nin olaanst sava faaliyetini ve ordusunun manevralarn anlatan blm, doru olsa bile pek gzel deildir. Viyana'da ilk elilii srasnda Viyana halknn sosyal hayat ve elenceye dknln anlatan ayrntlar iin de ayn eyi syleyebiliriz. Rexin'e gelince, ona Prusyal Delon mavir olarak, Peter-son ise sekreter olarak verilmiti, Rgp Paa'nn lmnden sonra on iyi, en faal iki ajann kaybetti. Bunlardan birincisi sadrazamn kethdas Acem Ali Efendi, dieri de Mollazde Osman Efendi idi. Acem Ali idam edilmi, Mollazde Osman Efendi ise stanbul'dan srlmt. Prusya kiralnn Krm Han nezdindeki temsilcisi Bos-camp'a hizmetlerine karlk yarm milyon verilmi, yani bu mikdara satn alnmt ve Prusya'nn karlar iin gayret ediyordu. Fakat Krm Han'n kzdrd iin bu grevden ayrlm ve Polonyallarn hizmetine girmiti (1764). Rexin, imzalanan dostluk anlamasnn sekizinci maddesine dayanarak, bunu tedafi ve tecavz bir anlama haline dntrmek ve onbir maddeye karmak iin ok alt 137 Bu gayretleri Penkler ve Vergennes tarafndan engelleniyordu 138 ve Frederik'in Bb- li'ye kabul ettirmek istedii proje drdnc defa baarszla uruyordu. Rusya, Rexin'in baz szlerini devleti iin byk hakaret sayarak, bu diplomatn geri arlmasn Prusya'dan istedi. Bunun zerine Prusya'nn stanbul eliliine majr Zegelin tayin edildi. Ahmed Resmi Efendi Berlin yolunda iken ve Polonya'dan geerken Kral Auguste III ld. Bu olay Polonya'nn primas Wladislas Alexandre Ponian de Lubna Lubienski iki resm mektupla padiaha ve sadrazama bildirdi (5 Ekim 1763). Bu durumda, Prusya ve Rusya'nn Polonya ilerine karmalarna kar kan grubun (partinin) efi olan Bakomutan Branicki, kendisine sadrazamla dorudan doruya haberlemeye izin veren eski bir haktan yararlanmak istedi: Albay Stankewicz'i tam yetkili eli sfatiyle Bb- li'ye
Bu rapor, bu kitabin yazar tarafndan Resm Ahmed Efendi'nin 1757 Viyana ve 1763 Berlin Elilik Notlan* adl kitabnda yaynlanmtr. 137 (Notlarn bu blmnde, onbir maddelik anlamann talyanca metni yer alyor) 138 Padiah. Relinin mracaatna yazd hatt erifte, 'eyhlislm Efendi'ye gitsin ve baksn, diyordu.
136

Sayfa

77

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

gnderdi 139. Ayr bir mektupla da sadrazam oluundan dolay Mustafa Paa'y tebrik etti 140. Sadrazam, Polonya primasnn mektubuna cevap vererek, kendisine kral Auguste IH'n lmn bildirdii iin iltifatl szlerle teekkr etti ve ona padiahn, Polonya'nn hrriyetlerine, bamszlna sayg duyulmasn istediini, baka saraylarn bu lkenin iilerine mdahale etmesinden kayg duyduunu bildirdi 141. Mustafa Paa, Branicki'ye, Osmanl elisi Resm Ahmed Efendi'ye gsterilen iyi kabulden dolay da teekkr ediyordu 142. Baka bir mektupla Branicki'nin, sadrazam oluundan dolay kendisini tebrik etmesine, iltifatlarna, gsterdii dostlua ve zellikle onun Karlofa anlamasnda hibir deiiklik olmayacana dair verdii sze teekkr etti. Byle bir mektup eli Stankiewicz'e daha nce de verilmiti ama o daha ok elinin, Poniatowski (Ponyatovski) 'nin seilmesiyle ilgili taleplerine cevap mahiyetinde idi. Bu mektup geri alnd ve Poniatowski'nin seilmesiyle ilgili pasaj kartlarak tekrar verildi 143
139

Litterae Joannis Comitis Branicki Castellani Cracoviensis, supremi exerci-tuum Polonarum ducis, ad Serenissimum vlsiriun). Varova, 22 Kasm 1763. 140 Mektubun mahiyeti Ltince olarak uzun uzun anlatlyor. 141 Sadrazam Mustafa Paa'nn Polonya Kralh primasna yazd mektubun tercmesi Viyana arivindedir. Bu mektupta su pasaja dikkat ekiliyor: rade-i ahanemiz. odur ki, Polonya Cumhuriyeti hakk olan imtiyaz ve hrriyetlerine sahip olsun. Komu lkelerin saraylar bu haklarn tamamna sayg du ysunlar ve asla onun hrriyetleri aleyhinde hareket etmesinler.. 142 Sadrazam Mustafa Paa'nm saray bakomutanna yazd mektubun tercmesidir. 143 Sadrazam Mustafa Paa'nn Branicki'ye yazd ve sonra geri ald Franszca mektuptan: ...Divan- Hmyun tercman vastasiyle aldmz bilgi ve aklamalara gre eli yle demektedir: Majesteleri, Rusya mparatoriesi ve Prusya kiral, Poniatovski adl bir Polonya senyrn Polonya tahtna lyk grmektedirler. Btn davranlar, bu senyr Polonya tahtna karmak niyetinde olduklarn gsteriyor. Bu M sarayn Varova'da toplanacak byk Dyet'de bu niyetlerini kabul ettirmek iin, Polonyallarn hak ve hrriyet lerine kar gelerek iddete bavuracaklar kuvvet li bir ihtimaldir. Bunlar Polonya'da, Bb- Ali'nin Rusya ve Prusya ile ayni grte olduu yalann yaymlardr ve bu rivayet, dostlarmz olan Polonyallar pheye drmtr. Dostlarmz, Bb- li'nin, Poniatovski'nin Polonya tahtna kmasna kar olup olmadn renmek istiyorlar. Siz de bu pheleri ortadan kaldrmak iin, Bb - li'nin bu konudaki grn ve niyetini ak-seik belirtmesini istiyorsunuz. Size yazmak erefine nail olduum iki mektuptan baka, Polonya'nn geici hkmdar aziz ve muhterem dostumuz Vladislas Alex. Pom. Lu-binski'ye yazmak erefine nail olduum mektupla da, Bb - li'nin gr ve temennileri aka anlatlmt. Bugne kadar Bb- Ali'nin grleri sanrz tarafnzdan ak olarak anlalmtr. Bununla beraber, pheleri ortadan kaldrmak maksadiy-le, evketi Efendimizin grlerini, bu hakinas hkmdarn gayesini, size bir defa daha bildirmekten eref duyarm: Polonyallar hak ve hrriyetlerini kullanarak krallarn kendi aralarndan semelidirler ve bu kral bir yabanc deil, bir Polonyal olmaldr. Padiah Hazretleri Polonyallarn eski hak ve hrriyetlerinin asla ihll edilmemesini arzu ediyorlar. Bu grmz, Bb- li nexdindeki Prusya, Rusya, Avusturya ve Fransa elilerine tarafmzdan bildirilmi, her birine konu ile ilgili bir muhtra verilerek, hkmdarlarna yazmalar, Bb- li'nin bu ynde mterek hareket etme arzusunu bildirmeleri istenmitir. Size, bu mektubu getirecek olan eli vastasiy-le, malmatnz olsun diye, ayni mektubun bir kopyasn veriyorum. Bb- li'nin Polonya taht ile ilgili grlerini eski mektuplarmzdan ve bu mektubumuzdan ve ad geen muhtradan renebileceksiniz. evketl Padiahmzn, Polonyallarn eski haklarnn korunmasn, krallkta

Sayfa

78

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

te yandan Rusya'nn gnderdii eli ile Prusya'nn daimi elisi, Bb- li'ye birlikte yazdklar bir muhtra verdiler. Bu muhtrada, Polonya kiralnn serbeste seilmesini istediklerini, Fransa ve Avusturya'nn her trl mdahalelerine kar olacaklarn bildiriyorlard. Fakat Varova'ya doru ilerleyen Rus birlikleri yaklanca, Graudenz diyeti (meclisi) dald. Bu durum, Polonyal (Le-histan) vatanseverlerin Osmanl imparatorluumdan yardm istemelerine sebep oldu. Polonya'nn balca liderlerinden on-drdnn imzalarn tayan bir dileke ve bu dileke ile birlikte Branicki'nin bir mektubu stanbul'a gnderildi 144. Buna,
asayi ve huzurun salanmasn, dostumuz Polonya Cumhuriye-ti'nin hak ve hrriyetlerine sahip olmasn, buna kar gelinmemesini arzuladklarn bir kere daha ifade ederiz.. Bar ve huzur, doru yolda yryenlerin olsun. istanbul'da yazld ve imzaland. Samimi dostunuz. fmza: Mustafa Bu mektubun bir blm daha sonra u ekilde deitirildi: Bb- li, Polonya ile arasnda eskiden beri var olan ve Karlofa barndan sonra Cumhuriyet ile de devam ettirilen kuvvetli dostluk balan ve anlay iinde, bu dost lkenin hak ve hrriyetleri ne saygldr. uras iyi bilinmelidir ki, karlkl dostlua aykr bir tavr alnmadka, Bb - li, dostunun huzur, hak ve hrriyetlerine olan saygsn titizlikle srdrecektir. Bu husus, aklkla ve kararllkla her yerde ifade edilmitir. evketl Pa diahmzn grleri de budur. 144 Sadrazam Mustafa Paa'nn Polonya marealine ve dier senyrlere yazd mektubun tercmesinden (det olduu zre tarihsiz) : Mesih milletinin ulularnn ilticagh olan azim--an sa dininin ululan, Polonya'nn byk generali Kamanie Piskoposu, Kiovie Piskoposu, Posnan valisi, Minsk valisi, Siradie valisi, Cujavil valisi, Kionie valisi, Cumhuriyet mareali, Polin valisi, Litvanya generali ve valisi, Polock muhafz, Polonya mhrdar, Crusvica muhafz olan, sonlarnn pek hayrl olmasn dilediimiz samimi dostlarmza: Ekselanslarna, en kusursuz, en samimi ve gvenli dostluumuzu ifade ve takdimden sonra, Bb - li nezdindeki ok muhterem elileri vastasiyle gnderdikleri, yaplan ileri bildiren muhtra niteliindeki, Polonya tac ile ilgili durumu anlatan ve bizi bu endie verici dunundan muttali klan mektubunuzu aldmz dosta bilgilerinize suna rz. Herkesin malmudur ki, Karlofa anlamasndan beri dostumuz Polonya Cumhuriyeti ve eyletleri, Bb- li tarafndan hibir ekilde endie edilecek, can skacak bir durumda braklmamtr. Bb - h*, drstl, dikkatli oluu ile, karlkl dostluu zedeleyecek en ufak bir ihmal gstermemi; iyi komuluk gerei olarak, haleflerimizi de rnek alarak, dostumuza, ne en yakn komusu Tatar Trklerinden, ne de Bb- li'ye tbi dier btn eyletlerden hibir zarar gelmemesi iin, ayni itina gsterilmitir. Bb - li'nin bu ilgi ve tavrn hesaba kattklar iin, Polonya'ya komu dier devletlerin de ona bir zarar vermekten ekindikleri aka grlmektedir. Gr ve kararlan kati olan evketl, kudretl, yce padiahmz, mutlu hkmranlnda, Polonya eyletlerinin Bb- li tarafndan hibir suretle endieli, zntl durumlara drlmemesini ister. nsan ve cmert duygulan ile Polonya tebaasnn tam bir gvenlik ve huzur iinde olmasn arzu eder. Faziletl nkm -darmz, Polonya kratlnn halkn oluturan nice Allah kullarnn iyiliini, onun hrriyetini, beksn diler. Polonyallarn ve tebaalarnn iyilii iin gayret eden, Polonya milletinden olan bir kiraln oybirlii ile seilmesi ok nemliydi. Bu gr ve duygular iinde olan evketl padiahmz, Polonya tahtna yabanc bir kiraln seilmesini asla arzu etmemektedir. Bu grn Polonya'nn komularna ve Bb- li'ye dost olan devletlere, bu devletlerin bakentteki elileri vastasiyle bildirmitir. Dostumuz Polonya Cumhuriyeti, evketl padiahmzn bu iyi duygularna, grlerine ve temermilerine ok dikkat etmedii iin, Polonya halk kendini hiddete kaptrarak, zd grl iki partiye blnd. Bu partilerin her biri bir baka tarafa dayanyor, yle grlyor ki, lkelerini yabanclarn ellerine teslim etmekle kendi ailelerini de mahvediyor, en ar iftiralara maruz kalyorlar. leri grl ve saduyu sahibi olmayan insanlarn bu hareketi ve bu gidii, tedbirli ve kararl insanlarn hareketi olarak kabul edilemez. nk hibir yabanc, millet yararna, bir milliyeti kadar gayret gsteremez. Bunun iin de, Polonya tahtn a bir yabanc oturduu anda, bunun sonucu olarak, bu lkeye yabanc askerler gelecektir. Polonyallarn hak ve hrriyetleri kslacak ve zamanla tamamen kal drlacaktr. lkede her trl kargaa grlecektir. Halk ezilecek, messeseleri yklacaktr. Bu durumda

Sayfa

79

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

eli Stankiewicz de bir muhtra ekledi. Muhtrada,. Polonya'nn Rusya'ya baml hale 145 dme tehlikesiyle kar karya bulunduu ve padiahn bu olaya yakn ilgi gstermesi isteniyordu. Branicki'nin temsilcisi, Bb- li'ye daha evvel sunduu bir muhtrada, Rusya ve Prusya elilerinin evirdikleri entrikalar, bunlarn Osmanl mparatorluu iin tehlike tekil ettiklerini bildirmiti 146. Bu uyan karsnda ve ondrt Varoval vatanseverin imzalad mektuptan birka gn sonra, Bb- li, Prusya ve Rusya elilerine, Fransz sefirine ve Avusturya ortaelisine birer nota vererek, Rus birliklerinin Polonya'ya girmesini protesto etmiti 147
komular da onun hrriyetine sayg duymayacak, eyletlerine saldracak ve sonunda bu krallk Polonyallar iin tamamen yitirilmi olacaktr. te o zaman Polonya Cumhuriyeti, aknlk ve pimanlklar iinde dmanlarna kar gln ve ackl duruma dtn, yalnz onlara hizmet etmi olduunu grecektir. Tarihte, blnen her imparatorluun ykldn ve halknn gece kularna av olduunu grmyor muyuz? Polonya Cumhuriyeti, devletin, btn eyletlerinin refahn yrekten diliyorsa, halkn huzurunu arzu ediyorsa, bar iinde yaamak istiyorsa, hn duymaktan vazgemeli, kin ve garez tohumlarn] yok etmeli ve btn Polonyallar samimi olarak birleme yollarn aramaktan baka bir eyle megul olmamal; oybirliiyle, milletin iinden, irken kendinden olan, halkn ve vatann gerek dostu, hmisi olacak bir kiral semelidirler. Eer bu hrs, bu blnmeyi devam ettirirlerse, tahta bir yabancy kral olarak oturturlarsa, komu devletlerin bu frsattan yararlanmalarna sebep olacaklardr. Bu suretle meydana gelecek olaylarn ok zararl etkilerine maruz kalacak olan Polonya devleti yklacak, tebaas dalacak ve onlarn aklszlklarnn kurban olacaklardr. Dostumuz Polonya Cumhuriyeti, kurtuluunu samimi olarak arzu ediyor, kar karya bulunduu felketleri nlemek istiyorsa, eyletlerini kargaalklardan, anlamazlklardan korumal, kurtarmaldr. Eer, olaylar bugn olduu gibi kendi akna brakr, bir yabancnn kral seilmesini nle-mezse, buna ok piman olacakdr. Cumhuriyet, hangi taraf tutacan kendisi bilir. Bb- li'nin bu tleri gerek dostluun icabdr. Bb- li, Karlofa anlamasnn hkmlerine, Polonya'nn hak ve hrriyetlerine saygdan baka bir ey dnmez. Eliniz vastasiyle elinize ulaacak olan bu mektubun duygu ve dncelerimizin samimiyetini belirtmekten baka bir gayesi yoktur. Temenni ederiz ki, bu mektubu alnca, dostumuz Polonya Cumhuriyeti, Bb- li'nin samimi arzularna, Polonya'nn iyiliini dndne yrekten inansn. Bu nemli mesele zerinde dncelerini olgunlarsn ve sonunda pimanlk duyaca bir taraf tutmasn. Bar ve huzur, doru yolda yryenlerin olsun. Samimi dostunuz, tmza: Mustafa 145 16 Mays 1764 tarihli muhtra. Bb- li, Rus taraftarlarnn meclisi, seimi ve taht denetimleri altna almak ve bylece vatanseverlerin direnilerine ramen btn kanunlar ve kralln esasn deitirmek istediklerini bilmiyor deillerdi. 146 Muhtrann mahiyeti udur: ...Prusya kiral bu oyunlarna, imdi bir grup tan yana olmak tehlikesini de ilve etmi bulunuyor. Bu grup ya da parti, uzun zamandr Ruslara bal bir aileden oluuyor. u son gnlerde snr larmz kuatan birliklerden kuvvet alarak cVetini arttrm bulunuyor ve temel kanunlarmza aykr olarak iddetle hareket ediyor. Vaadlerine ramen Rusya da bu kanunlarmza sayg gstermiyor. Son savatan beri Polonya'da kalan Rus birliklerinin ekilmesini defalarca istediimiz halde, bunlar ekmiyor. Mazeret olarak da (silah ve gda) anbarlarrom korunmasn ileri sryor. Son olarak Polonya Senatosu'na, Rus ordusunun Cumhuriyet topraklarn terketmeyecegi bildirildi (Senato, Polonya'da sebep siz yere bulundurulmayan bu depolarn korunacan bakomutan vastasly-le bildirmiti). Belli ki byle bir hareket, lkenin blnmezlii ilkesi ile badamyor ve esas olarak Polonya halknn boyunduruk altna alnmasn, krahn yabanclarn emellerine hizmet eden bir kii olmasn amalyor. Byle bur koral, anlamalarna sadk devletimize zararl olacak hareketlere kars gelmek iin, rahatn bozmayacak kadar kendi bana buyruk olacaktr ve devletimiz iin uygun deildir. 147 ...Bb- li, Polonya Cumhuriyeti'nin btn haklarnn, hrriyetlerinin, anayasasnn ve toprakla-rmn korunmasndan yana olduunu, hibir devletin bunlara tecavz etmesini istemediini bildirmek ltfunda

Sayfa

80

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Ayn protesto notas Polonya elilii aracl ile Polonya ordusu bakomutanna da gnderildi 148. Branicki bu notaya verdii cevapta, gsterilen ilgiye teekkr ediyor, ama bunun, ordular Varova'y abluka altnda 149 tutan Ruslara menfi bir tesir yapmasndan endie duyduunu d belirtiyordu. Bb- li, Prusya ve Rusya elilerinden ters ynde etkileniyordu. Zaten Polonya kiralnn serbeste seilmesini desteklemek iin bir savaa girecek deildi. Sadrazamn imzasiyle Polonya vatanseverlerinin liderlerine bir mektup yazld. Gzel fikirleri, akll grleri ihtiva eden bu mektupta, siviller arasnda blnmeyi ve uyumazbklan nlemeyi salayamazlarsa Polonya tahtnn bir yabancya kalacandan endie duyulduu belirtiliyordu
150

bulunmutur. Buna benzer teminatn baz komu devletler tarafndan da verilmi olmas btn vatanseverlerin bar ve hrriyet mitlerini arttrmt. Fakat bu vatanseverler bugn mitlerinin sndn byk bir znt ile grmektedirler. Polonya Diyeti, hrriyetle badamayan bir tarzda lkemizde bulunan yabana birlikler tarafndan datlmtr. Dier baz birlikler de, bir yandan Litvanya'ya, te yandan bakente doru ilerlemektedir. Bunlarn bir ksm civardaki mevkileri tutmu durumdadrlar ve yaknda toplanmas gereken diyet iin tehlike tekil etmektedirler. Yabanc kuvvetler ekilmedike diyet toplanamayacaktr. Bu birliklerin ekilmesi iin Rusya'nn Varova'd a-ki elisine yaplan mracaatlar bugne kadar bir sonu vermedi. Onun iin dorudan doruya Rusya imparatoriesine bavurmaktan baka are kalmamt. u gnlerde bakentte toplanan Cumhu -riyet'in balca yeleri de bunu yapyor, imparato-rieye bavuruyorlar. Cumhuriyet'in korunmasiyle ilgilenen dier devletlere, zellikle Bb - li'ye de bavurmu bulunuyorlar. Bb - li'nin yce gnll, dil ve haksever oluu, vatanlarnn kurtarlmas iin canlarn ve mallarn feda etmeye hazr olan Polonya halkna, onun yardm edecei midini arttryor. 13 Nisan 1764 Bapiskoposluk Saray, Varova KRASNSK, Kamanie Piskoposu; BRANCK, Krakova valisi ve general; JOSEPH ANDRE, kont Zaluski, Kiovi Piskoposu; ANTONE PHtMO JABLO-NOVSK, Posnan valisi; JEAN DE HULTEN, Minsk valisi; GOSTANCK, Siradie valisi; POTOCK, Kio-nie valisi; LUBOMRSK, Lublin valisi; BtEINS-Kl, Saray mareali; SAPENA, Polock valisi; TAL-BONOVSK, Novogrod valisi; ADAM BRZOSTOVS-Kl, Polock kumandan; ALEKSANDER DZERZtC-K, Brzezin kumandan; GLEMBOCK, Crusvica kumandan. Basekreter yerine Saray bamhrdan GABRtEL NNOSTA POTOCK tarafndan grlm ve gnderilmitir. 148 Sadrazam Mustafa Paa'mn Branicki'ye yazd mektubun tercmesi tarihsizdir. Culiani tarafndan tercme edilmitir. Viyana Arivi. 149 Bu deklarasyonun Ltince tercmesi dipnot olarak veriliyor. (. N.) 150 Tarafmzdan, hkmetine bildirmesi iin Rus elisine verilen muhtrann kopyasdr. Bu muhtra daha sonra Prusya, Fransa, Avusturya elilerine tercmanlar vastasiyle verilmi ve hkmetleri* ne bildirmeleri istenmitir. Bu kopya da, Polonya mareali ok muhterem dostumuza bugn yazlan mektuba eklenmitir. ...Bb- li'nin, Polonya saraynn eski hak ve hrriyetlerinin hibir yabanc devlet tarafn dan ihll edilmemesi gerektii yolundaki grleri, ksa bir sre nce, dostumuz olan muhterem eliye bir muhtra ile bildirilmitir. Polonya kiralnn, Polonya Cumhuriyeti'nin yapaca' bir seimle Polonyallar arasndan seilmesi, kiraln bir Polonyal olmas, asla bir yabancnn kral yaplmamas grnden yanayz. Bununla beraber, baz evreler den alman bilgilere gre, Polonya'da kargaala yol aacak ekilde, birlikler harekete geirilmitir. Bu lkede, baz devletler tarafndan desteklenen bir kiinin kuvvet zoruyla kral yaplmak istendii renilmitir. Bunun doruluk derecesi tam olarak bilinmemekle beraber, Fransa, Avusturya ve Prus ya elilerinin herbirine bir muhtra verilmi ve bunu hkmetlerine bildirmeleri istenmitir. Bu muhtra ile Bb- li, Polonyallarn eski haklarnn korunmasn temenni eder ve buna sayg duyar. Dier devletlerin de sayg duymalarn ve Polonya kiral olarak bir Polonyalnn seilmesinden hibir rahatszlk duymamalarn diler. Muhterem dostumuz eliye de bu konuda nota verilmitir. 12 Nisan 1764

Sayfa

81

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Fransz sefirinin verdii muhtra, Rus birliklerinin Polonya'ya girmelerini mevcut anlamalarn aka ihlli sayan Bb- li deklarasyonuna bir cevap tekil ediyordu. Bb- li buna, nceki deklarasyonuna uygun bir cevap verdi. Fakat bu konuda yaplan grmede, cevaba u zd grleri de ilve etti: Bugne kadar yabanc birlikler Polonya topraklarna hep girmi ve Polonya cumhuriyeti kar koymamtr. Karlofa anlamasnda da bugnk durum karsnda uygulanacak bir madde yoktur. Onun iin bunu bir mzakere konusu yapmak Bb- li iin onurlu bir tutum olmaz 151. Kont Vergennes bir mektupla Branicki'ye Bb- li'nin pheli tutumunu, birliklerini kendi snrlarn savunmak iin zi (Pinyeper) ve Turla (Dinyester) nehirleri boyunda topladn anlatt 152
ok muhterem dostumuz Fransz sefirine muhtra (memoire supreme): Apak grnen bir olay iin delil aramak faydaszdr. Yabanc birlikler Polonya topraklarna her zaman girmi ve dostumuz olan bu Cumhuriyet, bu birliklere kar koymad gibi onlar isteyerek kabul etmi ve bunu bir konukseverlik olarak gstermitir. Bb - li bu durumu dikkate alrsa, mdahalesi, dostumuz Polonya cumhuriyetinin hrriyet ve haklarna saygsz lk olur. Bundan baka, Karlofa anlamasnda, bu durumda alnacak tavr gsteren bir madde yoktur, onun iin Bb - li'nin olay mzakere ve pazarlk konusu yapmas, dikkat ve ihtimam gstermesi yakk almaz. Bb - li... v.s., v.s. (Viyana Arivi). 152 Vergennes'den General Kont Branicki'ye stanbul, 27 Austos 1764 Ekselanslarnn bana yazmakla eref verdikleri 2 Temmuz tarihli mektuplarn cevaplandrrken, Osmanl Devleti'nin Polonya meseleleriyle ilgili tutumunu ok yetersiz ekilde anlattm. O zaman tutumu ok ak deildi. imdi daha iyi biliniyor ve ben aldm bilgileri ekselanslarna sunmay gerekli gryorum. Ekselanslarna son defa eref duyarak bildirdiim gibi, Bb- li ilk beyannamelerine sadk kalyordu. Polonya'nn hrriyetinin korunmasiyle ilgileniyordu. Prensip olarak arzu ettii bu hrriyeti esas mesele olarak almas ve korumak istemesi de imknsz deildi. O zaman balayan ve imdi de hummal bir ekilde srdrlen hazrlklar bize bu ihtimali dndrmekteydi. Fakat, Osmanl Devle'nin dncesi bu deildir. Ksa bir sre nce Reisefendi bizim bater-cmanla uzun bir grme yapmt. Reisefendi, Polonya ile ilgili grlerini ilk beyannmelerinde yeteri kadar akladklarn, anlama hkmlerine gre bu kralln ilerine karmak istemediklerini sylemi. lkeyi blen iki partiden birini tutarsa prensiplerine aykr davranm olacan bildirmi. Ekselanslarna ve ona bal olanlara yardm etmeyip, blnmenin ok kt sonular getireceini, Polonya'ya, birlii salamak iin btn gc ile gayret gstermesini tavsiye etmi. Reisefendi anlatmaya devam ederek, geen Haziran'da ekselanslarna mezhep ayrlklarnn tehlikeli sonularn bildiren mektubu yazd srada, ayni uyar iin bir mektup da kar tarafa yazdn sylemi ve ayni tleri vermi. Bizim batercmanmz bu vesile Ue Reisefen-di'ye, doru olduu kadar da kuvvetli gerekelerle, ierde bar ve birlii salamann yalnz ekselanslarna bal bir durum olmadn, ama, ekselanslarnn as ve srekli gayesinin bu olduunu anlatmaya alm. Ekselanslarnn yabanc gler tarafndan tezghlanan komplolara maruz kaldklarn, iyi niyetlerine destek bulamadklarn* meru otoriteye dayanmaktan baka areleri olmadn anlatm. Fakat, bu haysiyetli ve hakl grlere kar partinin itibar etmediini, daha birok gerei sylemi. Reisefendi de cevap olarak, Rusya'nn Polonya'ya asker soktuunun doru olduunu, ama bunun krallk iindeki tehlikeli ztlamay nlemeye matuf olduunu her zaman akladn, Cumhuriyet'in hak ve hrriyetlerine mdahaleyi asla dnmediine, Polonya'da kral seiminin serbeste yaplmasn ve bunun bir Polonyal olmasn arzu ettiklerine, kendilerinin hibir acfay gstermeyeceklerine dair Bb- Ali'ye teminat verdiklerini bildirmi. Prusya elisi de ayni anlama gelen bir beyanname yaynlad. Efendim, bu konudaki btn dnceleri saymak gereksiz olur: Bunlar kendiliinden anlalmaktadr. Bu yeni deklarasyonun akbetini anla* mak iin daha ncekileri hatrlamak yeterli olacaktr. Her ey gsteriyor ki, Rusya, destekledii adayn Polonya tahtna oturmas iin, iddete bavurmay gerektirmeyecek tedbirleri alm grnyor. Fakat, Bb- li'nin dikkatini en ok uyarmas gereken hususlar Polonya Cumhuriyeti'nin eski anayasaya verdii zararlar olsa gerekir ki, bunlarn anayasay tamamen deitirmesinden korkar. Fakat bu, burada henz hissedilmemi gibi grnyor. Bb- li, iki anlama gelecek teminat kolayca kabul eder grnse de, olaylar apak ortaya knca kabul etmesi zordur. Olaylar ok ciddi geliir, ktye gidi hzlanrsa, bunu vaktinde n 151

Sayfa

82

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Bu durumda, Bb- li'nin Polonya'ya yeni kral seilen Stanislas Poniatowski'nin temsilcisini kabul edecei anlalyordu. Gerekten, Prusya'nn eski Krm konsolosu Boscamp ksa bir sre sonra geldi. Poniatovvski onunla gnderdii mektupta, kral seildiini Bb - li'ye bildiriyordu. Sadrazam, Prusya ve Rusya elilerinin konumalarna kulak verdikten sonra, Stankiewicz*in temsilcisine stanbul'dan ayrlmasn tavsiye etti. nk Bb- li, snrda stanbul'a gelmek iin izin bekleyen ve yeni kiraln elisi olan AIexandrovi'i kabul etmeye karar vermiti, te yandan Krm Han da yeni eliye geiin serbest olduunu bildirmiti 153. Arzusu hilfna istanbul'dan uzaklatrlan Stankievi, bakomutana verilmek zere sadrazamdan bir de mektup ald. Nazik cmlelerle yazlan bu mektupta, Stankievi'in kendi isteiyle iinden affedildiini bildiriyor ve bakomutandan son seimle ilgili olaylar Bb- li'ye bildirmesini rica ediyordu 154 (Austos 1765). Stankievi'in hareketinden sonra, Aleksandrovi Osmanl topraklarna kabul edildi, ama bu, Bb- li'nin Poniatowski'yi Polonya kiral olarak tand anlamna gelmiyordu. Bylece Bb- li Fransz sefiri ve Avusturya ortaelisine de dolayl bir teminat vermi oluyordu. Yarm bir tedbir olan bu eski sistem aslnda Osmanl politikasnn esas idi ve daha nce Kral Auguste'n (Ogst'n) elisi olan Stadniki'yi de, tpk byle, efendisini henz resmen tanmadan kabul etmiti 155.
lemeye alacaktr. Aydnlanmas gereken eitli konular hakknda Reisefendi'den aldm yeni bir mesaj, beni, ekselanslarna vakit kaybetmeden kinci defa bilgi vermeye, Bb - li'nin dnce ve arzularn bildirmeye evketti. Ekselanslar mmkn olduu kadar abuk bilgi edinsin, maalesef kesin olan bir durumu rensin, kendi durumu iin uygun tedbirleri alsn diye, snra bir yenieri gndermeye karar verdim. Ben, Bb - li Ue ayni tevik ve daveti yapacak bir Kanaate sahip deilim. Her zaman vatan sevgisi, haysiyet ve saduyu ile hareket eden ekselanslar, bu tehlikeli durum karsnda ne yapacaklarn benden daha iyi bilirler. Polonya ile ilgili meseleler karsnda pasif tutumunu pek kolay aklayan Bb- li'nin, ok geni apl asker hazrlklarnn sebebini izah etmek kolay deildir. ok kalabalk asker birliklerini Bo -ristan ve Turla nehri kysnda topladna hi phe yok. Belki Polonya'nn yabanc birliklerle dolduunu ve Ruslarn Yeni Srbistan'daki tahkimatlarm glendirdiklerini grd iin, kendi snrlarn korumak zere tedbir almay da gerekli grmtr 153 Aleksandrovi'in bir kabul vesilesiyle Bodan Prensi'nden ald madalya iin Avusturya mparatorluk Arivi'ne bkz. Bodan Prensi Gregor Ghika'-nn Polonya kiral majestelerinin fevkalde temsilcisi Ekselans Alefcsandro-vi'e, Bb- li'ye giderken verdii madalya... 20 Mart 1786, 154 Eski dostluumuza, ltufkrlnza ve tam anlamyla bir centilmen oluunuza gvenerek ve seyahati iin gereken eyleri temin ederek, kendisine dn izni verdik. Dostumuz Cumhuriyet hkmetine yazdmz, seim ve hrriyet hususlaryla ilgili mektubumuza da henz cevap almam bulunuyoruz. Onun iin, bu hususlarn nasl bir zme balandn kesin olarak bilemiyoruz. Dostumuz Cumhuriyet'in sz konusu mektuplara cevap vere rek, olaylarn gerek ynleriyle anlatlmasn rica ediyoruz...> (Sadrazamn Polonya bakomutanna yazd ve Albay Stankievic'e 17 Temmuz 1765 gn verilen mektubu n bir tercmesi.) 155 18 tarihli bu mektubumla, Bab li'nin bana bir gn evvel yazd mektubu aldm bildirmekten eref duyarm. Bb- Ali Polonya'da yaplan seimi tanyp tanmamak hususunda bir karar almadn, ak ve ayrntl

Sayfa

83

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Aleksandrovi Bodan snrnda bir yldan fazla bekledikten sonra, nihayet, Prusya ve Rusya'nn da tahrikleriyle, Bb - li, Poniatowski'nin kralln tanmaya karar vermi ve zel elisinin stanbul'a gelmesine msaade etmiti. Bu unvanla imparatorlua komu devletin, yani Avusturya, Rusya ve Polonya'nn elilerine tannan ayrcalktan Polonya'nn yeni elisi de yararlanmt. Eli stanbul'a gelince, emrine, kendisinin ve maiyetinin kalabilecei bir lojman, bir eref muhafz ve ev ihtiyacn karlamaya yetecek kadar para verildi. Para tahsisat, Rus ve Avusturya elilerine verilenden bir kat fazla, yani gnde iki yz yirmi be kuru idi 156. Bu mikdar eski bir kanuna gre tespit ediliyordu ve Polonya elilerinin maiyetleri de Rus ve Avusturya elilerinin maiyetlerine gre ok daha kalabalk olabiliyordu. Fakat, Polonya'ya Bb- li'nin istemedii bir kral empoze edildii iin, onun zel elisi de biraz souk karlanmt. Padiah'n huzuruna kabul edildikten ve ilk resm grme yapldktan sonra, sadrazam Aleksandrovi'in tahsisatn kst. Bylece bir an nce dnmesi istenmi oluyordu. Zaten Stankie-vi'e gsterilen muamelenin kendisine gsterilemeyecei, buna dikkat etmesi gerektii mnasip bir ekilde sylenmiti. Huzura kabul ediliinde maiyetinin kl takmasna msaade edildi. Oysa stanbul'a geliinde buna izin verilmemiti. Fakat stanbul'da kald sre yararlanmak zere yaptrd alt k-rekli bir yat kullanmasna Bostanc Ali Paa msaade etmedi. Fakat dier elilerin byle birer yatlar vard. Boscamps'a gelince, Bb- li onun stanbul'da diplomat sfatyla kalmasna msaade etmedi, nk Krm'da konsolos olarak bulunduu srada entrikalar ile Krm Han'n nasl kldrd henz unutulmamt. 157

olarak, hibir pheye mahal kalmayacak ekilde ifade etmektedir. Bununla beraber yeni bir gelime var. Umarm bu, daha kesin bir karar olacaktr ki normal olarak bu hkmette pek grlmez. Sanrm bu grme, yine ayn 18. gn, Padiah'n huzurunda yaplan bir toplantda alnmta*: Elilik sekreteri dn, bana gsterdii gven iin Reisefendi'ye teekkr etmek zere Bb - Ali'ye gitmiti. Reisefendi nezaket cmlelerinden sonra, ok acele ve bir eit kayg duyarak, sekretere benim, Aleksandrovi'in buraya gelmesi iin v erilen izni Poniatowski>yi Polonya kiral kabul ettikleri eklinde anlamamam, tanmalarnn da imdilik szkonusu olmadn bil memi istemi. Harp halinde bulunduklar bir devletin elisini bile dinlemek gerekirken, uzun zamandr snrda bekleyen Polonya'nn yeni elisini daha fazla bekletmenin doru olmadn, kiral tarayp tanmamaya ancak onu dinledikten sonra karar verileceini bildirmi. Efendim, ben unu anlamyorum: Bir hkmdarn hkmdarl tannmazsa, onun adna grev yapan eli nasl kabul edilir? Fakat Bb- li bu tr rnekler vermekten holand iin, belki de bu, kral Ogst El'n tahta knda uyguladklar usuln bir tekrardr. (Vergennes'in 20 Temmuz 1765 tarihli mektubu.) 156 imparatorluk elisi Penkler'e verilen gnlk tahsisat nce 90, sonra 108 kuru idi. 157 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/355 -363

Sayfa

84

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Rusya, Avusturya Ve Toskana Elileri Rusya mparatoru III. Petro, tahta kn Bb- li'ye bildirmek iin Prens Dakov'u zel eli olarak gndermiti. Fakat Prens Dakov henz Trkiye snrlarna ulamamt ki, bu defa Katerina tahta km ve imparatorie olduunu Bb- li'ye bildirme grevini Dolgoruki'ye vermiti. Padiah, tebriklerini imparatorieye sundu. Bu i iin seilen eli Dervi Osman Efendi idi. On yl nce IH. Osman'n clusunu bildirmek iin Saint Petersburg'a yine o gitmiti. III. Petro, Avusturya ittifakndan ayrlp Prusya'ya yaklanca, Bb- li ile anlama mzakerelerini kolaylatrm oluyordu. Fakat onun ve Rgp Paa'nn lm bu teebbsn sresiz olarak ertelenmesine sebep oldu. III. Petro, Bb- li'ye, muhtemelen II. Frederik'in telkiniyle, Tamevar beyliini igal etmesini tavsiye etmiti (6 Mays 1767). Rgp Paa, Prusya ile Rusya arasnda ittifak imzalandn renince, bu politikann salksz olduunu bir tek kelime ile, ksz demek suretiyle belirtmiti. Bu onun ak ve ileri grl olduunu, kendi dneminde Osmanl politikasnn ne kadar akll yrtldn gstermeye yeter. Rexin"in halefi Zegelin, Prusya ile Rusya arasndaki dostluun Osmanl imparatorluu'nu endielendirecek kadar sk olmadn Bb- li'ye anlatmaya alt. Sonra. Rus elisi Ob-reskov ile, Polonyal vatanseverler aleyhinde ard arda muhtralar verdiler. Bu muhtralarn birinde, siyas meselelerin halli iin ounluun reyine uymann Polonya'nn ana yaps na, anayasasna aykr olacan, bunlar yok edecek bir yenilie yol aacan ispat etmeye alyordu. Ayn zamanda Zegelin, Macaristan'da ve Viyana'da iml edilen Polonya'daki klalar ve eklerle ilgili yalan haberlere Bb- li'nin dikkatini ekiyor, bunlarn Osmanl devletine ynelik bir harbin hazrl niteliinde olduunu iddia ediyordu. Bir yandan da, Fransa elisinin Bb- li'ye ulatrd haberler zerinde phe uyandrmaya almaktan geri kalmyordu. O gnlerde, Viyana'ya arlan Baron de Penkler'in yerine gelen Brognard ise sadrazama teminat vermek iin elinden geleni yapmaktayd. Rgp Paa Prusya lehine Avusturyallarla bozumay dnd iin, Belgrad anlamasnn srekli bir anlamaya dntrlmesine engeller karyordu. Rgp Paa'nn lmnden sonra bu engeller ve glkler ortadan kalkmt. Belgrad anlamasnn yenilenmesi hususu Divan- Humyun'da henz bir zaruret olarak grnmemiti ama, mparator II.

Sayfa

85

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Jozef'in tahta kn bildirmek in gelen Brognard'n itimadnames i-ne ve getirdii mektuplara verilen cevapta, padiah anlama iin mebbede 158, yani sonsuz sreli deyimini kullanmt. Bundan baka Penkler, hareketinden nce Pera'da (bugnk Beyolu) yanp yklan Triniter Kilisesi'nin yeniden yaplmas iin bir de ferman almt ve bu vesile ile mbed daha da bytlecekti 159. Kendi metropolitenleri tarafndan yarglanmay reddeden baz Yunan tccarlar Viyana'ya yerlemilerdi. Onlara kar eski Et Pazar'nda bir kilise yaplmasna karar verilince (Viyana'da) kararlarndan vazgetiler. Bu msaadeyi Vinaya'da eli olarak bulunduu srada Maurocordato almt 160 . Fakat bu kilise ancak otuzalt yl sonra metropoliten Moiz tarafndan bitirilebilmiti 161. Penkler, padiahtan, Sakz adasndaki katolikler lehine de bir fe rman almt ki bu, adadaki (ortodoks) Grekler tarafndan sert bir tepki ile karland ve ada halk) arasndaki ikilii nefrete dntrd, 162. mparator Jozef, nc Osman tahta knca ona hibir hediye gndermedi. Bunu da, insan haklar ilkesi gibi bir sebebe balyordu. Aslnda nice zamandan beri Trklerle olan ilikilerinde gzden kaan bir husus vard. Bu da hkmdarlarn birbirine eit davranmalar gerekirken, Trk hkmdarlar o gne kadar onlarn krallan tahta karken hediye gn dermemi, ama kendilerine gnderilmiti. mparator Jozef'in bu konudaki karar, imparatorluk anslyesinin raporuna bir kma halinde kendi el yazsyla ilave edilmiti ve bu, kendi temsilcilerinin Bb- Ali karsnda nasl bir tutum alacaklarn aka belli ediyordu. Bu kararla ve hkmdarl srasnda yapt konumalarla Avusturya'nn takip ettii politikaya yeni bir yol am oluyordu. Hkmdarlara hediye gtrlmesinden yana olan Penkler, bu hediyeyi gtrene daha fazla iltifat edileceini dnyordu. Herhalde, bir ortaeli olmasna ramen, ikinci defa merasimle kabul edilmi, fevkalde elilere olduu gibi kendisine de eref muhafz ve tahsisat verilmi olmasndan ok memnun kalmt (Austos 1766). Penkler'in padiaha hitaben yapt
Osmanlca'da mebbede kelimesi, sadece bir nokta ilve edildii takdirde mfteyyede eklinde okunur ki bunun da anlam .kuvvetlendirilmi, yardm grm, zorlayan... demektir. Trke metinde bu kelime her iki ekilde okunacak gibi yazlmt 159 1 Aralk 1762 (Avusturya mparatorluk Arivinden). 160 Buna, PrivUegtan Leopobfinum deniyordu 161 1762'de. Penkler'in 17G2 ylnda yazd rapordan. 162 10 Eyll 1762. Sakz Adas iin alnan fermanlarn kopyas yazya ekliydi.
158

Sayfa

86

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

konuma talyanca idi. Onun yerine ortaeli olan Brognard talyanca konumutu. Selefi gibi stanbul'da o da merasimle karland. Kendisine krk avu, yzaltm yenieri, her biri yaya olarak drt at sren yabanc misyon eflerinin yardmclar refakat ettiler 163 (24 Mays 1766). Zegelin de ayn ekilde karlanmay ve ikameti ;>rpsince tahsisat verilmesini arzu ediyordu ama bu eref ona verilmedi. Brognard ona, kabul srasnda itimadnamesiyle birlikte, Aridk Leopold'un Toskana Grandk sfatiyle teslim ettii mektuplar rta sunmas talimatn vermiti. Fakat bu mektuplarn kopyalar teumiilo Kre Trk hkmetine daha nce verilini^ bulunuyordu. Bb- li, mparatorie'ye ayn zamanda 'Toskana Gran-desi' unvan verilmesinden, grandkn lmnden sonra Toskana'nn tekrar Avusturya'ya balanacann bildirilmesinden memnun kalmam, buna gcenmiti 164. Bunun iin ortaeliye verilen muhtrada sebebi anlatlarak itimadn-mesi ve mektuplar kabul edilmedi 165, Bu muhtrada, Toskana ile yaplan ilk anlamann, impa-ratorie ile, Romallarn imparatoru olan kocas ile yapld, Bb - li'nin Toskana ile dorudan doruya hibir mnasebeti olmad, sunulan iki mektup arasmda da eliki olduu, im-paratorie ile olunun ayn anda Toskana hkmdar olamayacaklar syleniyordu. Bb- Al'nin bu itirazna Brognard'm verdii cevapta u bilgiler yer alyordu: Toskana grandeslii, mparator' Frari-ois tarafndan olu aridk Leopold'a braklmtr, fakat gran-dk unvan da bu sebepten baka birine braklmayacaktr. Drt ay sren mzakerelerden ve aklamalardan sonra, imparatorie ve grandkle ilgili mektuplarn, bu hkmdarlarn elileri olan Kaunitz Prensi ve Botta markisi tarafndan, resmi kabulle sadrazama sunulmas konusunda anlamaya varld (8 Kasm 1766).' Padiah imparatorieye, sadrazam ise Prens Kaunitz'e cevap verdiler. Botta markisine cevap verilmedi. Bb- li'nin gr alanna giren Toskana ile ilgili anlamann yenilenmesi, Brognard'm padiahn huzurunda okuduu bir nutukla sessizce geitirildi. nc Mustafa'nn saltanatnn bu dneminde, Bb- li tercmanlar
O zaman elilik ataesi olarak bulunan genler Zahner, Sommerer, Adaznl; tercmanlar se Bitin, Testa Bianckf idi. Trke bilen dier genler Kted, Racher ve Moascha idi ki bunlar 1762'de tercman alarak tayin edildiler (Klezl Varadin'e, Racher ise Thugut'un yerine Essek'e). 164 Kitabn Notlar ve Aklamalar blmnde, m-paratorienin mektubunun Ltince metni yer alyor. 165 Bu muhtra, Bragnard'n 12 AJustos 1763 tarihli raporuna eklidir.
163

Sayfa

87

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

ile Avrupal eliler arasnda aracl her zaman, stanbul'da ilk basmevini kuran brahim Mleferrika'nn olu brahim Efendi yapyordu. Bb - li tercman Ghika, Bodan voyvodasnn sarayna verildii iin, onun yerine Hollandal Karaca'nn olu ayn sfatla tayin edildi (Haziran 1766). Bu srada, ngiltere'nin stanbul elisi Granvle'in yerine lord Murray geldi (13 Austos 1766). Danimarka elisi Gahler de geri arlm, grev De Horn'a kalmt. Napoli elisi Lu-dolf, Bb- li ile spanya arasmda bir dostluk anlamas kurulmas iin abalarn srdryordu. Venedik maslahatgzar Correr yerini Ruzzini'ye brakt. O gnlerde Hollanda elisi Dedem idi. stanbul'a bu dnemde eli gnderen ilk mslman hkmdar Tunus sultan oldu. Tunus sultan daha ok hac ka-filesiyle ilgili meseleleri gryordu. Bundan ksa bir sre sonra Kandahar (Afganistan) sultan Ahmed ah da bir eli ile uzun bir mektup gnderdi. Yz seksen satrlk bu mektupla Afgan hkmdar, daha evvel Ndir ah'm da istedii gibi, Mekke'de, Kandaharl snn haclar iin bir cami yaptrlmasn istiyordu. Daha sonra, Karadeniz kysndaki Lezgi hanlndan, hann olu padiaha sayglarn sunmak iin geldi. O gnlerde, her taraftan, Bb- li'den bir atfet alabilmek iin gelen maceraclar oktu. Biz bunlarn en mehurlar olan ikisinden sz edeceiz. Bunlardan biri Stuartlarn sonuncusu idi ve ngiltere tahtnda hak iddia ediyordu. Belgrad'a gemi ve burada mslman olarak lmt. kincisi, Fransz asll Pierre Robert de Bassemond idi. nce Portekiz saraynn hiz metine girmi, burada istihkm albaylna terfi etmi ve sonra, vatanda Bonneval'in izinden gitmek istemiti. Ama onun kadar nl ve kabiliyetli olmad iin bu teebbsnde baarl olamad. Bonneval ile tek ortak yan, onun gibi ihtida etmi, yani m si uman l semi olmasyd. 166 Muhsinzade Mehmed Paa ktidar Devralyor Yeni sadrazam stanbul'a Bahir Mustafa Paa'nn idamndan tam bir ay sonra geldi. Bu yeni sadrazam (Muhsinzde Mehmed Paa), eski sadrazamlardan Muhsinzde Abdullah Paa'nn olu idi. Abdullah Paa yirmiyedi yl nce (1737-1150) Ruslarla yaplan Kartal savanda Bender seraskerliine getirilmi, savatan sonra sadrazam olmutu. Fakat drt ay
166

Sayfa

88

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/363 -367

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

sonra sadrazamlktan azledilmi ve Cidde'de vali bulunduu srada lmt. Yeni sadrazam meslee kapc olarak balam, babasnn sadrazaml srasnda kapclar kethdas olmutu. Dokuz yl sonra Mara valisi oldu. Bunu takip eden onsekiz ylda, onse-kiz Avrupa ve Asya eyletinde valilik, beylerbeylii yapt 167. Osmanl devletinin padiahlktan sonra en yksek makam olan sadrazamla ilk geliinde yl grev yapt. Sonra yl uzaklatrld. kinci defa sadrazam olduu zaman yine yl grev yapt. Bu srada, Osmanl devleti ile Rusya arasndaki sava Kaynarca bar ile sona erdirdi. Muhsinzde Mehmed Paa'nm ilk ve ikinci sadaret yllar, Osmanl imparator] uu'nu ac durumlara dren ok talihsiz dnemler oldu. Birinci sadaret dneminde Grcistan, Msr ve Arabistan'da karklklar meydana geldi. kinci dnemde Rusya ile savaa girildi ve bu savatan Ruslar galip kt. Muhsinzde Mehmed Paa'nn tayininden sonra Bb - li ile Rusya'nn stanbul elisi arasnda aklama istemek iin yaplan ilk grmeler, Krm Han Selim Giray'n ikyetleri zerine oldu. Selim Giray Ruslarn Kabartay'da kaleler, mstahkem mevkiler yapmakta olduklarn Bb - li'ye bildirmiti. Sadrazam bu konuyu grmek iin kendisini stanbul'a davet etti 168. Selim Giray stanbul'da, ancak en yksek derecede olanlar iin yaplan muhteem bir merasimle karland (25 Hasi-ran 1765 - 6 Muharrem 1179). kametine Reisefendi'nin evi tahsis edildi. Zaten Krm Hanlarnn Bb- li ile olan ilerini halletmekle grevli olan da o idi. Davut Paa, Selim Giray'n erefine ok muhteem bir ziyafet verdi. Bu vesile ile hana ve iki oluna birer at, birer Samur krk hediye edildi. irinbelere ve mirzalara da kakum krk giydirildi. Padiah ise kendisini Bahariye Saray'nda kabul etti ve burada ona yalnz padiahlarn giydii bir kapanca, ayrca kymetli talarla ssl bir kl, incilerle ssl bir sadak ve on
1. 1159 (1746) da Marag Valilii, 2 Ayn ylda Bender seraskeri, 3. HfiO (1747) tekrar Mara valilii, 4. Ayn yl Adana ve Anadolu'da ekiya takibiyle grevlendirildi. 5. 1162 (1748)'de Hotin valilii, 6. 1163 (1749) zi valilii, 7. 1164 (1750) tekrar zi valilii, 8. 1166 (1752) jnebaht muhafzl, 9. 1167 U753) Eriboz muhafzl. 10. 1171 (1755) Rumeli Beylerbeylii, 11. 1171 (1757) Halep Valilii (Esma Sultan'la Halep valisi iken evlendi), 12. Ayn yl Diyarbakr valilii, 13. Ayn yl Anadolu Beylerbeylii, 14. 1172 (1758) Bosna valilii, 15. 1174 (1760) Hersek Valilii. 16. 1177 (1763) Rumeli Beylerbeylii, 17. 1176 (1762) tekrar Bosna valilii. 18. 1177 (1763) tekrar Rumeli Beylerbeylii. (Sadrazamlarn Hayat - Cavid) 168 Vergennes'in 20 Temmuz 1765 tarihli mektubu: ...Yalnz unu biliyorum ki hkmdar, Kabartay konusunda Rus elisinden izahat istedi. Ruslarn burada anlamalara aykr olarak yaptklar ileri incelemek iin bir heyet gnderilmesi sz konusu.
167

Sayfa

89

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

bin duka altn hediye etti 169. Fakat Krm Han, kendisine gsterilen sayg ve itibar ne kadar yksek olursa olsun, durumdan memnun olmuyordu. nk Bb - li'nin takip ettii siyaset, Rusya ile kendisi arasndaki uyumazl nlemeye ynelikti. Polonya kiralnn seiminde de ayn zihniyetle hareket edildii iin sonu Osmanllarn aleyhine olmutu. Krm Han'na Fransa elisi de ok gzel Lyon kumalar ve harikulade gzel bir ift tabanca hediye etti 170 (9 Nisan 1765 -17 evval 1178) Muhsinzde Mehmed Paa'nn sadaretinin ilk gnlerinde bir idam ve birka yangn gibi baz zc olaylar oldu. Bakente geliinden on gn sonra ilk yangn Tophane semtinde kt. Ondan bir gn sonra, Kanun Sleyman'n bedbaht olu Cihangir'in adn tayan caminin yaknnda ikinci bir yangn oldu. Her iki yangn on-oniki gn devam etti. Tophane'deki Dervi Kadri Tekkesi ile Galata'daki Mevlevi Tekkesi bu yangnlarda kl oldular. Bonneval'in kemikleri Galata'daki Mevlevi Tekkesi'nde idi. Bu iki tekkeyi padiah kendi para -siyle yeniden yaptrd. Yeni sadrazam halka adaletini grtermek iin, Anadolu eyletlerinin tannm valilerinden biri olan aparzde Ah-med Paa'nn ban vurdurdu ve saray kapsnn nne attrd. Bu vali iin ikyetler pek oktu. Sadrazam ayn zamanda hakinas olduunu, dorular sevdiini gstermek iin, gzden den, tulu paa unvan alnp Dimetoka'y srlen Silah-dar Hamza Paa'y, itibar ve rtbesini iade ederek Selanik valiliine getirdi. Reis-l kttap Mehmed Emin Efendi, gzel konumas ve zerafeti ile mehurdu. Vsf ona bu niteliklerinden dolay kin-ci Merkr der 171. Mehmed Emin Efendi tulu paa unvan ile nianc oldu. Ayrca Mora kendisine arpalk olarak verildi. Eski yenieri baktibi Hamamizde mer Efendi divan vezirliine getirildi. Vakanvisin deyimiyle Vezirler zincirinin inci halkalarn dan biri oldu 172.
Bu elbisenin arka taraf, altn yaldzl kumatandr ve zeri siyah samur krkle ssldr. Vergennes'in 20 Temmuz 1765 tarihli mektubundan: ...Krm Han'na her geliinde det olan hediye verme iini yerine getirdim ve ok iyi oldu. Buradaki ikameti srasnda byle bir nezaket gstermemek mmkn deildi. Ona iki yn ceket, iki para kymetli Lyon kuma, ok ince ve ustal&la yaplm iki gzel tabanca hediye ettim. Bu tabancalar normal olarak ki bin ekdr ama ben sadece iki yz krk ek dedim. Rastgeldi. Bunlara, ok deerli olmayan baz eyler de ilve ettim. Maiyetinden ileri gelenlere yn, saten ve diba kumalar ve baz ucuz eyler verdim. Daha sonra bunlar ayrntl olarak yazmaktan eref duyacam, efendim..... 171 Vstf, s. 270: Rels-fil ktiltap uttarid nisab172 Silk-ul laali viizeray ozame Idhal. Vsf, s. 272.
169 170

Sayfa

90

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

te yandan Eflk prensinin maslahatgzar Rum Stavraki, birtakm entrikalar evirdii ve Bb- li'nin srlarm aklad iin hapse atld, birka gn sonra oradan alnp Boazii kysndaki evinin nne kurulan daraacna gtrld. Daha yukarda szn ettiimiz Cidde Valisi Salih Paa ve hac emri Vezir Mekkizde Hseyin Paa vazifede karlatklar glklerin kurban oldular. Biri, Mekke ve Medine'de Arap ekyalar sindirdikten ve halkn gvenliini saladktan sonra, birok hacmin da lmne sebep olan Mekke iklimine dayanamayarak hastaland ve ld. Dieri, yani Mekkizde Hseyin Paa da, Gazze'de oturuyor, Ben-Sahar 173 ve Kadaniye airetleriyle sk sk atyordu, Bu atmalardan birinde bir okla vurularak ldrld. Tarih yazmaya Arabistan'a aki karklklardan itibaren balayan tarihi Hakim Efendi, cebeciler bakethdas oldu. Kapclar kethdas Akif Efendi ise niancla terfi etti ve yerine Vahdeti Ebubekir Efendi 174 getirildi. 175 Bir ehzade Douyor Padiah nc Mustafa, daha evvel bir erkek ocuunun (ehzade Selim) ve bir kznn (ahsultan) doumu ile baba olmak sevincini tadmt. Bir yl iinde Beyhan ad verilen bir kz ocuu ile ikinci bir erkek ocuu daha dnyaya geldi. Bunlardan ilkinin (Beyhan Sultan'm) doumu, det olduu zre, btn ehir aydnlatlarak ve saray salonlar bayraklarla sslenerek kutland (14 Ocak 1766 - 2 aban 1179). kinci ocuun doumu ise sadece top atlaryla duyuruldu ve devlet erknna, yani sadrazama, eyhlislma, dcry kaptanna, nianc-bana, Rumeli ve Anadolu kazaskerlerine, nakiyb'l erafa ve yenieri aasna, saraya gelip padiah tebrik ettikleri iin samur krkler hediye edildi. 176 ehzadenin lk Dersi Yukarda saydmz erkn ayn zamanda divan- hmyunun merasim
Burhard, 'Arabistan Seyahatnamesinde. Ben - Satar airetinden 'Beni Sa-hir' diye sz eder. Vsf, s, 280 : Bu tarihi burada 'Tekmile' bal altnda hi yeri olmad halde, Hakim Efcndi'nin tarihi yannda kendi tarihim vyor ve o andan itibaren ondan ok az, zet halinde sz ediyor. Osmanl tarihnde va kanvis zi'nin yazlar 1166 (1752)'da kesilir; bu boluk, anlattm u devre kadar devam eder ve bundan sonra Hakim Efendi yazmaya balar. Bu boluu doldurma grevi, III. Selim tarafndan Vsf'a verilmitir. Vasf da bu grevi Hakim, emizdc ve Musazde efendilerin tarihlerinden yararlanarak yerine getirmitir. 175 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/368 -371 176 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/371
173 174

Sayfa

91

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

meclisinin ekirdeini oluturur. Be yana basan Osmanl tahtnn veliahd ehzade Selim'in eitimi do bu trenle balam bulunuyordu. Bu maksatla ncili Kk n nne byk bir adr kuruldu. Sultan bu adra gelir gelmez, vezirler ve ulem, ehzadenin tebrik kapsndan knda ona refakat etmek iin nc avluya getiler. ehzade, kap alnca, dar-s-saade aas ve hazinedarn arasnda grnd ve erkn selmlad. Bunun zerine Rumeli ve Anadolu kazaskerleri, nakiyb'l eraf ve iki imam yanna gelip elini ptler. nk ulemnn nde gelenleri olmak s ifa tiyle, ehzadeye ilk der* si verecek olanlar onlard. ehzade ncili Kk'n yanndaki adra gelince, sadrazam onu meclisin arasna almak iin ne doru ilerledi. ehzade gelince, padiahn bir iaretiyle, eyhlislm ve sadrazam iki yanna oturdular. eyhlislm, BismiHahirrahmanirrahinv de inek suretiyle ilk dersi balatm oldu. ehzade onun elini p mek isteyince, eyhlislm ocuu hafife kucaklamak suretiyle engel oldu ve onu omuzundan pt (24 Ekim 1766 Ce-mazilevyel 1180), 177 Padiah Huzurunda lm Tartma ehzadeye merasimle ilk dersin verilmesinden drt ay son ra, Ramazan aynda, padiahn huzurunda byk bir faklhler ilm meclisi topland ve bu toplantya yzyirmialt mderris ve molla katld. Onsekiz celse devam eden bu byk toplantda, zellikle Kur'an- Kerim'in ikinci sresi zerinde duruldu. Kutsal Kitab'n zerinde en ok durulan ve mslmanlar iin en koruyucu dualardan biri kabul edilen yet, Krsi ayeti. Bakara sresinin 255. yetidir 178. Bu srenin ilk blmlerinde mnafklarn hali slp bakmndan da airnedir ve meali yledir: Mnafklarn hali, ate yakan bir adamn haline benzer, ate evresini aydnlatnca Allah Teal nurlarn giderir, onlar karanlklar iinde, gz gz grmez bir durumda brakr; sar, dilsiz ve krdrler. Onlar geri dnemezler. Yahut, gkten yamur bekleyen adamn haline benzer, yle ki semada karanlklar, gkgrlts ve imekler var.

92
Sayfa

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/372 Bakara sresinin 255. yeti. Meali : -Allah ki O'ndan baka taplacak lah yoktur. Diridir ve zat le kaimdir. Onu uyuklama ve uyku tatmaz. Gk. lerde ve yerde olan her ey O'na aittir. zni olmakszn O'nun midinde efaat edecek yoktur- Yarattklarnn nnde ve arkasnda ebuu (gelecekle rini ve gemilerini) bilir- nsanlar O'ndn lmine, ancak msaade ettii kadar nfuz edebiUrler. Krss, gkleri ve yeri kaplar. Gkleri ve yeri korumak O'na g gelmez. O, pek yce ve ok hyktfir.
177 178

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Yldrmla lm korkusundan parmaklarn kulaklarna tkyorlar. Allah o kafirleri epevre kuatmtr 179. te bu son yetler, byk Arap airi Lebid'in, bunlarn ve btn Kur'an'n Allah kelm ve Hz. Muhammed'in Allah resul olduunu kabul ederek, Kabe duvarna aslan ve yedi byk iirden biri olan kendi iirini indirmesine sebep olmutur. Bu yetler, Krsi (Bakara 255), Allah'n Birligi 180, Tufan 181, ZUzl (deprem) 182 ve Krla (kyamet) yetleri gibi, dini heyecan en yksek derecede duyuran yetlerdir. Zilzal (deprem) sresi u yetlerle balar: Yer, iddetli sarsnts ile sarsldnda, iindeki arlklarn kardnda..* 183. Byk Deprem O gnlerde meydana gelen korkun bir deprem, Zilzl sresindeki tarifi hatrlatyordu. stanbul byk hasar grmt 184 <22 Nisan 1766 - 13 Zilhicce 1179). Kurban bayrammn nc gn meydana gelen bu depremde en ok hasar gren yaplardan biri Fatih Camii idi ve bu olay, batl inanc olan kimseleri ok etkilemiti. Deprem kt yorumlara yol at ve halk, Kurban bayramnn nc gn meydana gelen bu olayda, Allah'a, ko yerine stanbul'un sur ve saraylarnn kurban edildiini sylemeye balad. Osmanl mparatorlugu'nun Avrupa'da ancak stanbul'un fethinden sonra salam bir ekilde yerletiini, Fatih tarafndan yaptrlan caminin yklmasnn imparatorluun da yklacana iaret saylacam syleyenler oldu 185. Depremin sebep olduu hasar yirmi iki bin kese olarak hesapland ki bu, onbir milyon kuru eder. Bu para muazzam olmasna ramen, cimri
Bakara sresinin 17, 18 ve 19. yetleri. Allah Birdir. Allah Samed'dir. Domam, dogurmamtr. Hibir ey O'na denk deildir, (thls) 181 Allah'n emri duyuldu : Ey arz, suyuna em; ey gk, yamurunu kes!. Su ekildi, i tamam oldu ve gemi CdH da zerinde karaya oturdu. O zaman Zalimler Allah'n rahmetinden uzak olsan! diye nida edildi. 182 Kyamet. Kyamet nedir? Sen onu kendi kendine anladn m? O gnde ki nsanlar dalm ekirge gibi birbirlerine girerler. Dalar atlm pamuk gibi <Tartlar ar gelenler, raa olduu hayat yasar, safa iindedir. Tartlar hafif gelenlerin yeri se cehennem! Cehennem nedir? Kam, kfc -pirmos Ur ate* (Karia sresi). 183 Zilzal sresinin 1. ve 2. yetleri. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/372 -373 184 Burada deprem tarihi Trk ve Avrupa takvimlerine gre bir gn farkediyor, 13 Zilhicce 23 Visan'a rastlyor, ama 13 Zilhicce 23 Nisann gn batnmdan balatlyor ve deprem gn batndan yarn saat sonra olmutu. Vsf. s. 275. 185 O deprem olaynda imparatorluun yklaca gibi bir kehanette bulunulm amt. Fakat ortaeli Penkler, bu sylentinin o deprem srasnda ortaya atldn sylyor.
179 180

Sayfa

93

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

olmaktan ziyade tutumlu olan padiah, halk da tatmin etmek iin, masraftan ekinmedi ve zarar gren btn yaplarn onarlmasna karar verildi. Fatih Sultan Mehmed Cam'nin vakf gelirleri caminin onarm iin yeterli deildi. Yeterli para hazine yardm ile tamamland. Tamir ii iin Haim AH Efendi grevlendirilmiti. Ondan baka yedi khyaya pazar binalarnn, ehir surlarnn, baruthanenin, saralar arsnn, hmyun saraynn, yenieriler klasnn ve Tophane'nin tamir ileri verildi. Fatih Camii'nden baka Sultanselim Camii, Sleymaniye ve ehzade camileri, Sultan Osman Camii, yapm henz tamamlanm Validesultan emesi ve Ayasofya Camii de tamir grdler. Bunlardan bazlarnn kubbeleri, bazlarnn da sadece minareleri hasar grmt. Dier bazlar da tamamen yklmt. evrede byk hasar gren yerler arasnda Byk ve Kk ekmece, Burgaz, orlu ve Kartran kazalar vard. Ksaca, hemen hemen her tarafta duvarlar ve camiler yklm, om azllar bu olay ordunun ve imparatorluun yaknda yklacana yormulard. Fakat, om azllarn kt yorumu ile balantl olmasa da, Muhsinzde'nin sadrazamlnn ilk yllarnda meydana gelen iki yangm ve bir depremden iki yl sonra, kt yorumu dorularcasna, Rusya ile sava balayacakt. Alt yl sonra Muhsinzde'nin ikinci sadrazaml dneminde bu sava byk bir felketle sonuland. Grcistan'da, Kbrs'ta, Arabistan'da ve Msr'da patlak veren ayaklanmalar da sanki om azllarn kehanetini tamamlyordu. 186 Kbrs Olaylar Kbrs'ta, Girne muhafz Halil Paa, ada muhassh il Osman'a bakaldrmt. Onu yattrmak iin gnderilen yeni mu-hassl Sleyman Aa'y da Halil Paa Lefkoe'de kuatma altnda tuttu (Haziran 1766). Emrine iki firkateyn ve iki kk kadrga verilen Cafer Bey ile Tekke Beylerbeyi Kr Ahmed Paa'ya, ayaklanmay bastrp sileri cezalandrmalar emredilmiti. Fakat, Cafer Bey'in deniz erleri adaya silerden daha fazla zarar verdiler ve buradaki Trkler, Rumlar ve Frenklere dehet saldlar. Kr Ahmed Paa'nn oniki gemi ve Tekke birliklerinden temin ettii
186

Sayfa

94

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/374 -375

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

askerlerle adaya yaklatn gren Halil Paa, Lefkoe kuatmasn kaldrarak Deirmenlik'e ekildi ve burada karma yapan paann hcumunu bekledi. Bu hcum oldu ve atmada Halil Paa ldrld. Onun ve balca su ortaklarnn balar vurularak stanbul'a gnderildi. Bu baar, Kr Ahmed Paa'nn tulu paa unvann almasna sebep odu (Austos balar). O gnlerde tstanbul limannda bir yangn kt. Kaptan unkar, Galata ve Yenibahe kaps arasnda demir atm, fakat geceleyin gemisini terketmiti. Bu ihmalin sonucu, gemide kan yangn Cib Ali (Cibali) rhtm yaknnda (Hali'te) ba-

Sayfa

95

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Grcistan'da Sava ........................................................................................ Msrda Ali Paa Olay ....................................................................................... Arabistan'da Karklk....................................................................................... Su Bendi (Baraj) naat ..................................................................................... Donanma Denize Alyor ................................................................................. Divan Toplantlar.............................................................................................. Mehurlarn lm........................................................................................... Krm Han'nn Ve eyhlislmn Azilleri ........................................................... Byk Yangn .................................................................................................... Msr'da Karklk .............................................................................................. Medine'de Gerginlik ......................................................................................... Grcistan Ve Karada Olaylar .......................................................................... Padiah Ynetimi Ele Alyor .............................................................................. ahsultan'n Nianlanmas ................................................................................ nemli Kiiler lyor ........................................................................................ Saray Hekimi Ghobis ......................................................................................... Bb-I li le Fransa Ve Rusya Elileri Arasnda Nota Teatisi.............................. Sadrazam Azlediliyor ........................................................................................ Yeni Sadrazam: Hamza Paa ............................................................................. Rusya'ya Sava ln .......................................................................................... Krm Han, Sadrazam, eyhlislm, Kaptan Paa Ve Bb' li Tercman Deitiriliyor........................................................................................... Asker Toplanyor ............................................................................................... Baz Avrupa Devletleri Bb- li'ye Nota Veriyor .............................................. Sancak- erif Alyor........................................................................................ YETMNC KTAP ............................................................................................. Krm Girayn Rusya Seferi Ve lm ............................................................... Hotin'de Trklerin Baars................................................................................ Sadrazam Ve Potoki Hantepest'nde ............................................................... Sadrazamn, Bodan Voyvodasnn Ve Bb-I li Tercmannn damlah ................................................................................................................... lenler Ve Yeni Tyinler ................................................................................... Moldovanc'nn Sadareti ................................................................................... Hotnin Dmesi................................................................................................ Moldovanc'nn Azl Ve Hail Paamn Sadrazam Oluu ....................................

Sayfa

96

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

eyhlislmn lm ........................................................................................ Mora syan ....................................................................................................... eme'de Osmanl Donanmasnn Yaklmas .................................................... Limni Kuatmas ................................................................................................ Kartal Sava ...................................................................................................... smail Ve Kilyann Dmesi .............................................................................. Yarm Tedbrler ................................................................................................. Bender Ve brailin Dmesi .............................................................................. Sadrazam Ve Krm Hantnn Azilleri .................................................................. Avusturya Ve Prusya'nn Arabuluculuk Teebbsleri ....................................... Padiah Avusturya'ya Polonya'nn Paylalmasn Teklif Ediyor ....................... Konfederasyon Lehine Yeni Bir Bildiri............................................................... K Karargh Ve Yeniden Silahlanma ............................................................... Krm Da Elden Gidiyor ...................................................................................... Basiretsiz Osman Efendi ................................................................................... Sadrazam Azlediliyor Ve Muhsnzde kinci Defa Sadrazam Oluyor ................ Karargh umnu'da .......................................................................................... Maksud Giray Krm Han Oluyor ...................................................................... Reis-l Kttap Abdrrezzak Efendi ................................................................... Avusturya Ve Prusya'nn Atekes n Gayretleri .............................................. Karada Ve Denizde Atekes .............................................................................. Avusturya Elisi Thugut Ve eyh Yasinci Tam Yetkili Murahhas Oluyorlar .................................................................................................................. Fokan Kongresi ................................................................................................ Vsf Efendi Atekesin Uzamasn Salyor ....................................................... Bkre Kongresi De Dalyor ............................................................................

Sayfa

97

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

z Yahudi evlerini tututurdu. Gemiyi oradan uzaklatrmak istedikleri zaman, yangn Kaptan Paa kkne de srad. Bunun zerine Tosun Mehmed Paa derya kaptanlndan azledildi ve yerine Rumeli Eeylerbeyi Melek Mehmed Paa tayin edildi (Austos 1766 - Rebilevvel 1180). Bundan bir sre sonra baka bir yangn, Aydnoglu Tekkesi ile Kapajpaa Medresesi arasnda kalan evleri yakp kl etti. Yangn, buradan da saray kapsna kadar geldi (23 Ocak 1767-23 aban 187 Grcistan'da Sava Grcistan eyaletinde balatlan i sava, devlet iin yangnlara gre ok daha byk zararlara yol ayordu. ldr Valisi Hasan Paa, Goril zerine yrrken, geit vermek istemeyen Bori kalesinin sakinlerini tutuklam, bir ksmn da kltan geirmiti. Daha sonra Grc prenslerinden Dadyan' askere gerekli hububat temin edebilmek iin rehine almt. Ayrca Siano kalesini de ele geirmi, muhafz kumandan olarak buraya Prens Salomon'n yeeni Tahmuras' getirmiti. Salomon ise kap Ruslarn himayesine girmi bulunuyordu (1765). Hasan Paa, Mingreli'de klamasn tam olarak bitirmeden, daha baharn ilk gnlerinde, Salomon'n son kalesi olan Sovir'e doru yrd. Yirmibe gn sren bir kuatmadan sonra kale teslim oldu. Bb- li'nin talimat zerine bu kale Tahmuras'n emrine verildi. Kutais'te Grcistan'n ileri gelenleri topland ve yaplan anlamay imzalayarak Tahmuras'n tebas olmay kabul ettiler. Hasan Paa da kalenin anahtarlarn Tahmuras'a teslim etti (1766). Canik muhassh Ali Bey Kutais'te brakld. Emrindeki garnizonda Canik'ten ve Erzurum'dan getirilen drt bin milis vard. Bundan sonra serasker Ahska'ya dnd ve idare, eski vali elik ibrahim Paa'ya tulu paa unvanyla verildi. 188 Sayfa

98
187 188

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/375-376 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/376

Byk Osmanl Tarihi Msrda Ali Paa Olay

Cilt 16

Joseph von Hammer

Msr'da eyh-l beled'ler, yani Kahire'nin ynetimini ellerinde tutan en nfuzlu Memlk beyleri, uzun zamandan beri Osmanl valilerine cephe alm bulunuyorlard. Bb- li, Msr valisi Halil Beyi azlederek onun yerine Abaza Ali Paa'y* getirmiti. nce silahdar olan ve mteveffa kethda brahim Paa'nn himayesini gren Ali Paa, Ragp Paa'nn sadareti srasnda Dimyat'a (Msr'da) kamt. Dman erke ibrahim'in k-tili olarak aranyordu. erke brahim'i Suriye'de, Akk muhafz eyh Tahir'in yannda iken ldrmt. Ali Paa Kahire'ye dnd zaman, baz dostlarnn yardm ile tekrar eyh-l beled oldu. Bundan yararlanarak Osmanl valisi Hapza Paa'dan, dier Memlk beylerinden biri ve kendisinin djnan olan Hseyin Keke Bey'in azledilmesini istedi. Hseyin Keke o srada, Yukar Msr'da, Salih Bey adndaki baka bir Memlk beyi ile sava halindeydi 189. Vali Hamza Paa, Ali Paa'nn isteini yerine getirmedii gibi, Hseyin Keke'e gizlice bir mektup gndererek, daha nce kendisi iin kartlm bir ferman dikkate almadan Kahire'ye gelmesini istedi. Bu, Msr valilerinin her zaman uyguladklar ve btn idare ilmini de zetleyen bir vecizeye dayanyordu: Bl ve hkmet! 190 (1766). Hseyin Bey Kahire'ye dnd ve evvelce el konmu larm da geri istedi. te yandan Salih Bey ve dier bejfler, tb-rahim Kiften yana olan ve hepsi de Ali Bey'i dman n eden onbe Memlk beyi ile birleerek, iki bin kiilik bir kuvvetle ehre girdiler. Burada nce ihtida etmi bir Napolili ile Hseyin Keke'i zehirlemek istediler ama baaramadlar 191 Ali Paa kendisine kar birleenlerin kuvveti karsnda direnemedi. Hazinesini ve sekiz uan alarak Kubbet-l Ze-heb (Altn Kubbe) adndaki bir kye ekildi. Fakat iki bin kiilik kuvvet bu ky kuatt. Ali Paa hayatn kurtarabilmek iin bin altyz kese para demek zorunda kald. ddiaya gre bu para, onun ylda toplayp vermedii bir vergi idi 192. Ali Paa'nn
O devirde Msr'n idaresi sadece grnte Osmanl valisinin elindeydi. Gerekte lkeyi Memlk beyleri ynetiyordu- Vali yksek memuriyetleri bu nfuzlu beylere (aile ve gruplara) bir denge gzeterek datmaya alrd. Beyler birbiriyle geinemez, yksek mevkiler ve eitli menfaatler iin devaml atma halinde bulunurlar, istedikleri olmazsa valiye, yani Bb - li'ye bakaldrlard (evirenin notu). 190 4 Mart 1766 tarihli Lettera di Aleuandria, Penkler'in 2 Haziran tarihli raporuna ekliydi. 191 Bu konuda. 17 Mart 1766 tarihli ve skenderiye'den yazlm talyanca mektubun kopyas, kitabn Not lar ve Aklamalar blmnde yer alyor. 192 O tarihlerde yllk vergi tutar olan bin iki yz kesenin tutar, alt yz bin kuru ediyordu ve orada bir kuru bir duka altnna eitti.
189

Sayfa

99

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

otuz milyon kuru tahmin edilen malvarlna da el konuldu. Bundan sonra Ali Paa, evvelce olduu gibi tekrar Suriye'ye giderek eyh Tahir'e iltica etti 193 . Bylece, Ali Paa'ya kar bir zafer kazanan Hseyin Ke-ke, Memlklerden Hasan Bey'i ldrtt, birkan da Cidde'ye srd 194. Bu olaylar zerine Hamza Paa Msr valiliinden alnd ve yerine Rakm Mehmed Paa tayin edildi. Yeni vali, evvelce alt madde ile tespit edilmi, Eeriye ve Bekriye ailelerinin eyhleri tarafndan da imzalanm bir vergi anlamasn uygulayacak, Mekke ve Medine'ye verilmesi gereken budayn gnderilmesini de temin edecekti. 195 Arabistan'da Karklk Bir sreden beri Medine'de de sknet bozulmu, huzur kamt. Beni Ali ve Beni Safer, birbirlerinin can dman olan airetlerdi ve bu da halkn ikiye blnmesine sebep olmutu. Beni Ali grubundan olanlar, teki grubun, yakndaki geni hurma bahelerinin yer ald blgeye gelmesini, Beni Safer grubundan olanlar da tekilerin ehir iinde st makamlar almalarm istemiyorlard. Bu anlamazlk blgedeki dier Araplar da ok rahatsz ediyordu. Mekke erifi Musaid ile Cidde valisi, iki grup arasndaki uyumazl gidermek iin epeyce gayret sarf ettiler. Hanef mezhebinin mfts ise afi meznebinin mfts, drt yz kiiden oluan bir heyetle Medine'ye gidip, bu kan kavgasna bir son vermek, alman hayvanlar tazmin ettirmek iin altlar. Bu almalar sonunda Medine ile hurma baheleri arasnda ulam saland ve kutsal ehir sknete kavutu. Fakat ksa bir sre sonra, Araplar Medine'de huzuru tekrar bozdular ve ikyetler oald. Bunun zerine, Mekke erifi ile Cidde valisine bar ve asayiin salanmas iin yeni bir emir verildi. Bu olaylarda Medine sakinleri hibir sularnn olmadn ispatladlar. Zaten herhangi bir Arabn Medine arsnda ve ana caddesinde silahl olarak dolamas yasaklanmt. Bu yasaa devam edildi. 196

100
Sayfa

Alessandria'nn 19 Nisan 1766 tarihli mektubunda Ali Pasa'ran Gazze'de ldrld yazlyd ama bu doru deildi. 194 Vsf, s. 287'de anlatyor- Volney ve Savary ise bu olaylarla UtfU bir ey yazmyorlar. 195 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/377 -378 196 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/378 -379
193

Byk Osmanl Tarihi Su Bendi (Baraj) naat

Cilt 16

Joseph von Hammer

Daha nce de szn ettiimiz korkun deprem, yalnz cami ve surlar ykmam, stanbul'un su ihtiyacn karlayan bendlerin, su yollarnn ve sarnlarn da hasar grmesine sebep olmutu. Bunlar tamir edildi ve ksaca Ayvaz denilen tvazeddin Vdisi'nde, eski bendin bir fersah yaknnda yeni bir bend yapld. Fakat bu, eski bendde biriken suyun akn sadece bir ubuk kalnlnda arttrd 197. Yeni su kemerinin henz yars bittii bir srada padiah teftie geldi ve almalardan memnun kalarak iin yrtlmesinden sorumlu Yeniehirli avuba Osman Efendi'ye on-bin kuru mkfat verdi. Ayn gnlerde harap olan Mekke su kemerlerinin tamiri ii de Feyzul laK Efendi'ye verilmiti. Bu kemerler Hunayn kaynann suyunu Arafat dana getiriyordu. Tamir iin gereken masraf sekiz bin kurutu ve para Msr'dan alnan vergilerden dlmek suretiyle temin edildi. Bu vesileyle haclar Devletin ileri su gibi hibir engelle karlamadan yrsn eklinde dua ettiler 198. Donanma Denize Alyor Padiah, donanma ile ilgili almalar da yakndan takip ediyordu. Mesken-i Gazi adl sava gemisinin denize indirilmesi vesilesiyle dzenlenen merasimde hazr bulundu (6 Nisan 1767 - 7 Zilkade 1180). Bu olaydan ondrt gn evvel derya kaptanlna getirilen Mehmed Paa, Ragip Paa'dan dul kalan padiahn kz kardeiyle evlenmiti, yani padiahn kaynbiraderi idi. Padiah ona Melek lkabn vermiti. Bundan bir ay so nra ve Kurban bayramndan be gn evvel, donanma limandan kt (4 Mays 1769 - 5 Zilhicce 1180). Bir yl nce donanma merasimle denize almak zere iken, buna o byk deprem engel olmutu. Kaptan Paa sahil kknde padiahn elini ptkten ve kendisine krk giydirildikten sonra, Dolmabahe yaknnda ve Barbaros'un trbesi nnde
Vsf. s. 27B. Andreossi'nin stanbul ve Boazii- adl ve 1828'de yaynlanan eserinin 411. sayfasnda, bu konuda yle deniyor: Belgrad su yollarnn, tvaz bendinin ve bunlara bal su kemerlerinin. Muhteem Sleyman (Kanun!) tarafndan yaptrld sylenir. Oysa bu su kemerleri ve Burgaz bendi t Andronic zamannda yaplmtr, fakat Kanun zamannda tamir edilmilerdir, tvaz kemerlerinin yaplmas ise. m. Mustafa zamanna rastlar. Vsf in tarihinde bu husus aka belirtilmitir. 198 Mear-i umuru devlet, vareste-l has h ki Kudret. Vsf, s. 298. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/379 -380
197

Sayfa

101

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

demir atarak burada birka gn donanmann toplanmasn bekledi. Bundan sonra iki gn de Yedikule aklarnda vakit geirdi. Oradan yllk turunu yapmak zere Adalar Denizi'ne (Ege'ye) doru yelken at. Adalar korsanlardan temizleyecek, biriken vergileri de toplayacakt. Kbrs'a doru yoluna devam ederken, Matal korsanlara ait geminin bu ada aklarnda grld haberini ald. Cafer Bey'in kumandasndaki gemi bunlardan birini Kerpe aklarnda yakalad. Gemi ele geirilip, yirmidokuz korsan ve onlara kumanda eden Maltal valye esir alnd. kinci korsan gemisini Koron ssnn kumandan brahim Bey takip etti ve Mayna aklarnda yakalad. ki saat sren atmadan sonra bu gemi batnld ama, korsanlar karaya kp kaabildiler. Bir Rus korsan gemisi, Lazkiye aklarnda iinde yirmi-drt mslman bulunan ve ahtur denilen bir gemiyi yakalam. Malta'ya doru gtryordu. Onu, Girit'teki donanmann kumandan El-Hac Hseyin Paa yakalad. Borda bordaya gelerek arptlar ve galip gelen Hseyin Paa korsan gemisini skenderiye'ye gtrd. Msr valisi onu bir hill giydirerek taltif etti. 199 Divan Toplantlar nc Mustafa, ok yararl olan bir gelenee bundan byle de uyulmasn, divan toplantlarnn haftada en az bir defa yaplmasn istedi. Kubbealt toplantlar, vezirler stanbul'da pek bulunamadklar iin uzun zamandan beri yaplamyordu. Ancak asker maalarnn datlmas vesilesiyle ( ayda bir) veya byk kabul veya merasimler iin bir araya gelebiliyor-lard. Bu toplantlarda devlet ileri gr temiyor, sadece birbirlerini grm ve halkn dikkatini ekmi oluyorlard. Son divan toplants, Fas Sultan Muay Abdullah Bin smail'in elisini kabul vesilesiyle yaplmt. Bundan be yl nce de, RtV gp Paa'nm sadrazaml srasnda, Fas sultan bir eli ve bu eli ile padiaha deerli kllar, mcevherler, ssl eyer ta kmlar gndermiti. O zamanki Fas elisinin talebi, gemi yapmnda gerekli malzemenin temini idi. Rgp Paa bu istei derhal karlamt. Bu defa gelen eli ise, nc Mustafa'nn Fas Sultan'-na yazd bir mektubun cevabm getiriyordu. Padiah, sultandan, adamlarnn ele geirdii Sirakuzallara ait
199

Sayfa

102

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/380 -81

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

gemileri iade etmesini istemiti. Bu vesile ile Fas olisj, padiaha, sultann gnderdii safkan drt Arap at ile. yakutlarla bezenmi bir eyer takm hediye etmiti. 200 Mehurlarn lm O yln Ramazan bayrainuvJnn sonra yksek mevkilerdeki yeni tayinler ve deiiklikler- iln edildi. Devlet ricalinden lenlerin says da az deildi. Kars valisi Mehmed l'asay Karsllar istemediler ve ayaklanarak silahl direnie getiler. Kendilerine yumuak davranhnca cretlerini daha da arttrdlar. Kalabalk arasndan frlatlan bir ta valinin dalann zerine isabet etti ve lmne sebep oldu. ehrin Aksakallar (szleri geen yallar) ve nfuzlu kiileri ayaklanmalar glkle yattrdlar ve sknet saland. Asayiin korunmas ve kargaala sebep olanlarn cezalandrlmas ii, Van valisi Sanzde Mehmed Paa'ya verildi 201. Aydn sanca da Kars'takine benzer bir ayaklanmaya sahne oldu. Eridirli Ylanl Musa Efendi, Aydn muhassl Vezir Abdurrahman Paa'ya kar isyan bayran kaldrm, Ab-durrahman Paa da Eridir kalesine snmt. Sonra buradan da kovulmu ve Ermenek'e kamt. Burada kendisine eyh Efendi arka kt, Abdurrahman Paa, Ylanl Musa'y, bir da ha Eridir'de grnmemesi artiyle affetti. Fakat az sonra sparta yolunda vefat edince, Ylanl Musa Eridir'e dnd. Ayn dnemde eski eyhlislm Ebubekirzde Ahmed Efendi'nin lm de byk zntye sebep oldu. lim olduu kadar konuksever olan bu byk insan, sofrasn da. bilgisini de bakalaryla paylamaktan her zaman memnun olurdu .(3 Temmuz 1767,5 Safer 1181). Yine o gnlerde eski stanbul Kads ve mehur Naili Efendi'nin olu, gece gndz kendisini tarih aratrmalarna veren Hamid Mehmed Efendi de ld (13 Mart 1767 - 12 evval 1180). 202 Krm Han'nn Ve eyhlislmn Azilleri

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/381 Bunlar anlatan tarihi Vsf olaylarn grg tandr. nk o srada Kars'ta vergi mutassli olarak bulunuyordu. 202 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/381 -382
200 201

Sayfa

103

Bundan yedi hafta sonra Krm Han Selim Giray azledildi ve yerine

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Arslan Giray getirildi. Arslan Giray oniki yl kadar nce, Bb- li'nin rzas olmad halde hanlktan drlm, Rodos'a srlmt (3 Mays 1767)/Fakat tahtna oturmak iin henz Bahesaray'a gelmeden, kendisine refakat eden mabeynci ile Kavan'da bulunduu srada vefat etti, Bu defa, ayn aileden olan Maksud Giray, Krm Han oldu. Selim Giray'm azlini eyhlislm Drrizde'nin azli takip etmiti. Bu eyhlislm, Rgp Paa'nn savatan yana olan fikirlerine kar idi ve bu yzden Rusya'dan yana grlyordu. Oysa onun halefi olan Veliyddin Efendi ise, tpk Maksud Giray gibi, Rusya ile harp edilmesinin ateli bir taraftar idi (23 Nisan 1767 - 24 Zilkade 1180). 203 Byk Yangn Bu urada Pera (bugnk Beyolu) semtinde kan bir yangn, felket yorumcular yine byk bir harbin habercisi saydlar. Bu yangnda Rusya, Napoli, Hollanda sefarethanele-riyle yirmisekiz ev ve bir fransisken kilisesi yanp kl olmutu (27 Ekim 1767 3 Cemazielevvel 1181). Bundan be yl nce, Rgp Paa'nn lmne yakm gn lerde de, onun Belgrad anlamasn bozup Prusya ile ittifak kurarak Avusturya'ya sava amay dnd srada bir yan-gn olmu, Triniter Kilisesi yanmt. Halk bunu da savaa iaret saymt. Bu defa Pera'da kan yangnda Fransz sefarethanesi kl olmaktan, o srada istanbul limannda demir atm bulunan Fransz gemilerinden yardma gelen denizcilerin gayreti ile kurtulmutu. 204 Msr'da Karklk O gne kadar hibir Avrupal tarihinin adndan sz e tmedii, Osmanl tarihisi Vsf Efendi'nin ise Bulutkapan lkabn takt Abaza Ali Paa'nn Gazze'ye kandan bu yana bir yl gemiti. Yukarda da bahsettiimiz gibi, Bulutkapan Ali Paa'y Msr'dan srp karan, ona kar olan Memlk beylerinin ba Hseyin Keke idi. Yeni Msr valisi Rakm Mehmod Paa, eyletin i ileriyle ilgili zel kanunu tekrar yrrle koydu. Ama sknet uzun srmedi ve Bulutkapan Abaza Ali Paa Gazze'den gelerek yukar
203 204

Sayfa

104

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/382 -383 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/383-385

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

205

Lettera di Ali Paa, 27 Ekim. Bu mektup, Brognard'm 29 Aralk 1787 tarihli raporuna ekli idi

Sayfa

105

Msr'a yerleti. Burada Mariblilerden, Fellhlardan ve l Araplarndan oluan bir ordu meydana getirdi. Bu ordu ile btn Msr' tehdit ediyordu. Tam bu srada Kahire'de vezir bir araya gelmi bulunmaktayd. Bunlar eski vali Hamza Paa, yeni vali Rakm Mehmed Paa ve Msr haclarnn emri olan eski Cidde valisi Ahmed Paa idi. de Osmanl Devleti'nin temsilcisi olduklar iin, Memlklerin birbirine muarz ve hasm olan her iki grubu tarafndan hem istenmiyor, hem de bunlardan kor kuluyordu. En byk iki Memlk partisinin beyleri, Hseyin Keke ile Bulutkapan Ali idi. Hseyin Keko Kahire'ye hkimdi. Ocakllarla, yani yerli askerlerden oluan yedi birlikle ittifak halindeydi. yi kabul grmedii dncesiyle yeni valiyi istememeye ve eyleti yeni karklklarla tehdit etmeye balamt. Fakat durumu, Bb- li'nin menfaatlerini ok iyi koruyan ve meseleleri ok iyi bilen Rakm Mehmed Paa'ya saygl olmaya onu mecbur ediyordu. Evvelce istanbul'da kethda olan zi Ahmed, glkle de olsa, Hseyin Keke ve taraftarlarnn endielerini giderdi, zi Ahmed Kahire yaknlarndaki Adiliye'de karargh kuran Hseyin Keke'i Kahire'ye ve bu ehre hkim bir noktada bulunan kaleye gtrd (12 Ekim 1767). Fakat Hseyin Keke bu grevi yerine getirir getirmez, Memlk svarilerinden oluan kalabalk bir birliin banda, kendisini takip eden dier be Memlk beyi ile birlikte, Bulutkapan Ali Paa ile karlamak iin harekete geti. Bulutkapan Ali Paa'nn ordusu Yukar Msr'da, Kahire'ye drt gn uzaklkta idi. Salih Bey'Ie ittifak kurmu ve ordularn birletirmilerdi. Hseyin Keke, nc kuvvetlerin kumandanln Kethda Mumcu Ali'ye verdi ve onu dman mevzilerini keif iin ileriye gnderdi. Fakat Mumcu Ali'nin nc birlii pusuya drld ve kltan geirildi. Nihayet iki ordu, Kahire'ye iki gnlk mesafede bir yerde karlatlar. Bu savata Hseyin Keke yenildi. Btn karargh ve topu birlii Bulutkapan'n eline geti (20 Ekim 1767) 205. Bundan sonra Kahire, Bulutkapan'la mzakere iin harekete geti. Davet edilen Bulutkapan'a, ehre ancak sekiz bin kiilik bir kuvvetle girebilecei, btn orduyu getiremeyecei bildirildi. Bulutkapan Ali Bey (Paa) iki gn sonra, yldan beri srgnde bulunan ve gzden dm btn dier beylere haberciler gnderdi ve mttefiki Salih Bey'Ie birlikte, gsterili bir ekilde Kahire'ye girdi (22 Ekim

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

1767). Vali Mehmed Rakm Paa'nn huzuruna karak balln bildirdi ve sayglarn sundu. Vali de onu eyh-l beled (yani ehirler eyhi, valiye bal en yksek memur) iln etti ve bunun simgesi olarak da deerli bir krk giydirdi. Memlk Beyi Ali Paa'nm iktidar ite byle balad. Onun valiye, yani Bb- li'ye ball sadece zahiri idi. Bu szde balln delili olsun diye ve Bb- li'ye denecek vergi olarak, alelacele bin beyz kese para toplad. Fakat, tbilik maskesini abuk kard ve bir yl sonra kendi adna para bastrmaya balad (1768). O srada baka gaileleri olan Bb - li buna mdahale edebilecek durumda deildi. Sadece valiyi deitirmekle yetindi. Rakm Mehmed Paa, en nemli eyletlerden biri olan Msr' ynetemeyecek kadar yal idi. Onun yerine Rakka valisi Dividdar Mehmed Paa tayin edildi. Medine'de Gerginlik Medine'de ehri savunmada nemi byk olan iki kapnn kapanmas , ehirlilerle evredeki Araplar arasnda gerginlii iyice arttrmt. Bu tedbiri gerekli grerek uygulayan Kebab Salih'in lm ve taraftarlarndan bazlarnn iki grup arasndaki anlamaya ramen idam edilmeleri, ehir so kaklarnda sk sk silhl atmalara sebep oluyordu. te imdi burada da sknet salanm grnyordu. Bu kutsal ehirde asayii salamakla grevlendirilecek elli zel muhafz ayrld. Bunlar iin gerekli iki bin dukalk tahsisat da Bb- li onaylad. 207
206

Grcistan Ve Karada Olaylar te yandan, imparatorluun kuzey-dou ve gney-dou snrlarnda (Grcistan ve Karada) eyletlerin durumu, gney snrlarndaki durumdan daha iyi deildi. Ahska valisi bra-him Paa bu ehirden kovulunca, Bb- li onun yerine Trabzonlu Numan Paa'y tayin etmiti. Numan Paa ok sayda askerle silerin zerine yrd, meydana gelen iki arpmada onlar tepeledi ve idareye hkim oldu. Ayn zamanda daha ok ldr Valisi olarak
206 207

Sayfa

106

Kapatlan Kaplar: Gaza Kaps ve Fetih Kaps. Vsf, s. 506. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/385 -386

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

tannan Ahska valisinin kethdas, Goril Prensi Salomon'u takibe koyuldu. Badadck (yani kk BadadJ denilen kalede kamp kurduu zaman, si prens Salo-mon buraya gelerek zr diledi ve btn kabahati eski ldr valisi Ahmed Paa'ya ykledi. Ahmed Paa'nn Ahska'da bir cami ve bir ktphane yaptrdn daha nce sylemitik. Prens Salomon bundan byle Bb- li'nin btn emirlerine uyacana, Rusya'nn tahriki ile Grcleri ayartan bir Rum keiini 208 de teslim edeceine, Soveyra kalesini ykacana veya burasn bir Osmanl garnizonu haline getireceine, esir satlarna da kar kmayacana sz verdi. Bu teklifler Bb- li'ye bildirildi ve Bb- li kabul etti: Soveyra kalesi ykld, Rum kei Hsn- Keyf kalesine hapsedildi ve Salo-mon'a tekrar Grcistan Prensi (Akbalar Han) unvan verildi. Kk - Etienne (Kk Etyen) adnda dier bir kei ise, yine Ruslarn yararna olarak Avrupa'da faaliyet gstermi, Karada: halkn ayaklandrmt. Bu kei peygamber olduunu, ilham ve emirleri dorudan doruya Allah'tan aldn iddia ediyor, yaknda Rus ordusunun geleceini, Karada'da hkmdarlk kurulacan, Niksig'den Sentari'ye 209 kadar olan yerlere hkim olacan sylyordu. O srada Bosna valisi olan eski silahdar Mehmed Paa ile Rumeli valisi Mehmed Paa, tmar askerleriyle bu keiin zerine yrdler; kan atmalarda onu yendiler ama, dalk blgenin ortasnda Cet-tinge kalesine hcum edemediler. Kei bu kaleye snmt. Daha nce bu kaleyi Bosna valisi Kprlzde Numan Paa da ele geirememiti 210. Bosna valisinin Bb- li'ye yazd raporlarda Kk Et-yen'e kar salanan baarlar, Osmanllarn Banyaluka'da 211 Almanlara kar kazand zaferden daha nemli gsteriliyordu, Trklerin bu zaferi, Avusturyallara kar yaplan son savata Ali Hekimzde tarafndan kazanlmt. 212 Padiah Ynetimi Ele Alyor Padiahn sevgili kz kardeiyle evli bulunan sadrazam Muhsinzde Mehmed Paa, bu mevkide ancak karsnn desteiyle ve padiaha mutlak
Vsf. s. 315'te, Rum keiin adn Katalkoz (?) olarak bildiriyor Bosna valisine ait raporun tercmesi, Brognard'm 1 Ekim 1768 tarihli raporuna eklidir. 210 Brognard'n 1 Ekim 1766 tarihli raporundan. Vsf s. 311'de, bu olaydan ok sathi olarak sz ediyor. 211 Vila'mn (Paris, 1821'de yaynlanan) Karada'a yapt tarih ve siyasi gezi lerini anlatan seyahatnamesinde bu konu ile ilgili tek kelime yok. 212 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/386 -387
208 209

Sayfa

107

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

itaati ile kalabiliyordu. nc Mustafa, Rgp Paa'nn lmnden beri devlet ilerini bizzat yrtmekteydi. IV. Murad'dan bu yana, devletin btn ileriyle bizzat megul olan baka padiah yoktu. En nfuzlu dar-s-saade aas olan ve haremde her istediini yaptran Bekir Efendi'nin idam, bu aalarn saraydaki hkimiyetlerine son vermiti. Rgp Paa alt yl boyunca devlet dizginlerini elinde tutmu, hem nc Osman'n saltanatnn son yllarnda, hem nc Mustafa'nn padiahlnn ilk yllarnda, devleti tam bir denetim ve hkimiyetle ynetmiti. Ama onun lmnden sonra yerine gelenler ayn kudreti gs terememi, padiah devlet ilerini bizzat yrtmek zorunda kal--mt. Zaten bunu da istiyordu. Bahir Mustafa Paa biraz kendi bildiine hareket etmek istemiti ama, bu tutumu hayatna mal olmutu . Muhsinzde Mehmed Paa ise, devleti Rusya ile savaa srkleyen glkler ve bunalmlar arasnda, hayatn ancak karsnn tesiriyle ve padiaha mutlak itaatiyle kurtarabilmiti. O dnemde, bir sultanla evlenmek suretiyle sarayla akrabalk kurmak, itibar ve siyas nfuz bakmndan, eski dnemlere gre ok daha nemliydi ve nc Mustafa'ya yaranmann bir yolu da bu idi. Aksi halde sadrazamlar azil, srgn ya da lm cezas bekliyordu. Padiahn kaynbiraderinin kubbealt vezirleri olarak stanbul'da oturmalarn engelleyen, onlar valisi bulunduklar eyletlere gndermek suretiyle uzaklatrabilen yalnz R-gp Paa olmutu. Ragp Paa kendi akrabalarna da ayn ekilde davranmt. Byle yapmakla damad vezirlerin eleri olan sultanlar tarafndan da bir ktlk grmemiti. Fakat, Sadrazam Bahir Mustafa Paa Saliha Sultan'n kocas olan Kap-tan- Derya'yi azledip bir valilie tayin edince, Saliha Sultan'n hmna uramaktan kurtulamad. Azlinin ve daha sonra idam edilmesinin sebepleri arasnda Saliha Sultan'n tesirleri de vard. 213 ahsultan'n Nianlanmas Bundan nceki blmlerde de grdmz gibi, nc Mustafa sultanlar evlendirmekten holanrd. ok sevdii yeeni Hanm Sultan' evlendirmekle kalmam, kendi kzlarn da daha beikte iken nianlamtr. Kz Hibetullah Sultan daha erginlik ana ulamadan vefat etti. br kz
213

Sayfa

108

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/387 -388

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

214

1183 (1769)'de. Cavid'in Sadrazamlar tezkiresinden.

Sayfa

109

ahsultan' Sadrazam Hamza Paa ile nianlant. Hamza Paa sadrazamlktan azledilince, srasiyle Kandiye valisi, Mora muhas-s, Msr ve Arabistan valisi oldu. Hac farizasn yerine getirmek iin gittii Mekke'de ld 214, u anlatmakta olduumuz gnlerde ise hayatta olan iki kzndan byk olann, yani ahsultan', niancbala terfi eden vezir Mehmed Emin Paa ile nianlamak istedi. ah-sultan henz dokuzuncu yana basyordu. slm eriat kzlar iin bu ya erginlik ana ulam kabul ediyordu. Nian, hristiyan takvimine gre yln ilk gnne rastlayan bir cuma gn yapld ve nianllar birbirlerine nian yal ile nian armaanlar gnderdiler (1 Ocak 1768 - 10 aban 1181). Nian hediyesi, teamle uygun olarak nce Bb- li'ye, oradan da saraya gnderilirdi. Hediyelerin listesini alan dar-s-saade aas bunu nianl sultana ulatrd. te yandan nian yal dar-s-saade aas tarafndan sadaret kethdasna, onun tarafndan da mstakbel damada verildi. Damadn nianlsna gnderdii hediyeler gelenee uygun olarak unlardan meydana geliyordu: Bir elmas yzk, en deerli bir ift zmrt kpe, elmas zmrt ve incilerle ssl bir tl, yine incili ve zmrt dmeli iki ine, elmasl bir ift bir lezik, elmasl bir kemer, bir ayna, yakut ve incilerle ssl bir merasim mantosu, incili-yakutlu terlikler, bir ift inciliyakut-lu ayakkab, stanbul'da iml edilmi ok deerli para kuma ve nihayet iek ve ekerleme dolu vazolar, kseler... Bu hediyelerin says 7 (yedi)'den fazla idi. Doulu kadn iin 7 says uurlu kabul edilir. nk bu say msluraan-larn inanna gre meleklerin hareket halinde bulunduklar yedi kreyi (yedi kat gkyzn) simgeler. Bunu da, tac, yzk, kolye, kpe, bilezik, halhal veya uzun konlu ince aya kkab ve bel kemeri ile ifade ederler. Fakat yukarda da grdmz gibi, nianl sultana gnderilen hediyeler arasnda bunlardan baka tl, terlik, ayakkab gibi armaanlar da vard. ok eskiden, Dou'da, bu hediyeler 0 kadar deerli olurmu ki, mesel ran veya Msr kralielerine hediye edilen yalnz tl, kemer ve terlikler btn ehirlerin bir yllk gelirleri ile temin edilirm. Yukarda saydmz yedi hediyeye, al, kuma, terlik, ayakkab, meyve, iek ve eker ilvesiyle, damadn nianlsna gnderdii hediye says yedi

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

saysnn iki katma (bazen katna, ama hep 7 saysnn katlar gzetilerek) karlm oluyor. Mstakbel gelin de mstakbel damada, nian mendiline (o zamanki deyimi ile nian yalna) sarlm bir kuma gnderir. Padiahn elerinden birine ltuf ta bulunmak istedii zaman szde ayaklar dibine bir mendil atmas hikyesi, ite bu nian mendili gnderme detinden karlmtr. Vezir Mehmed Emin Paa nian vesilesiyle gelinden baka ehzade Selime, ehzade Mehmed'e, ahsultan'n k olan Beyhan Sultan'a da iek, meyve ve eker gndermiti. Bu nian olayndan be ay sonra Hatice Sultan dnyaya geldi (24 Mays 1768 - 7 Muharrem 1182). Padiahn iki imrahoru ay ara ile saraydan ayrlp tulu paalar srasna girdiler. Bunlardan biri, eski eteciba yardmcs Hseyin Aa idi. nce Karaman valiliine, sonra da Anadolu Beylerbeyliine tayin edildi. kincisi ve Hseyin Aa'nn halefi, Hotin muhafzlna getirildi ve kendisine Bo-zok ve Yanya sancaklar has olarak verildi 215. Bundan bir sre sonra da Yeen Hseyin Paa Bender muhafz oldu. 216 nemli Kiiler lyor Sadrazama gelince, kendi bana verdii tek emir, bakentte yeni hamamlarn yaplmasn yasaklamak oldu. nk o gnlerde stanbul odun ve su sknts ekmeye balamt. nc Mustafa devlet ilerini gittike kendi ellerine alyor, sk sk ve gizlice Bb- li'ye geliyor, burada sadrazam, sadaret kethdas ve reis-l kttapla gizli toplantlar yapyordu. Bir sabah bu toplantlardan birinden karken, Khyabey (sadaret kethdas) orada vebadan (?) ld. Padiah buna ok zld. lenin ok zengin miras kendisine kald halde, *Kh ya'nn mrn biraz uzatabilen bu mirasn iki katn verirdim dedi. Kethda Kif Efendi'nin tutkusu para biriktirmekti ve cimrilii ile tannyordu, lm devlet iin byk kayp oldu, nk ondan daha alkan bir memur yoktu, iki defa reis-l kttap, sonra defterdar ve defter emini, ikinci defa sadaret kethdas olmutu. Btn bu grevlerde herkeste bulun mayan bir liyakat, bir beceriklilik gstermitir. Fakat o kadar cimri idi ki,
215 216

Sayfa

110

Vsf, s. 311: 1182 ylnn Sefer aynda. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/388 -390

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

fakire bir paralk sadaka verdii grlmemiti. Ayn gnlerde defterdar Avni Efendi de vefat etti. Bu iki lm, idarede deiikliklere sebep oldu. Reis-l kttap Hama-mizde mer Efendi Sadaret kethdalna (yani d ilere bakan reisefendilikten i ilere bakan sadrazam yardmclna), avuba Osman Efendi reisefendilie getirildi. Abdll-tif Bey ise ikinci defa mabeyn-i hmyun mirliine tayin olundu. Prenses ahsultann nian gnnde defterdarlk kethdas ihtiyar Ebubekir Efendi de ld (1 Ocak 1758 - 16 aban 1181). Bb- li'nin en sayg gren, nc Mustafa'nn en tecrbeli idarecilerinden biriydi. Krk yl nce III. Ahmed zamannda hasodaba olmutu. On defa nianc, sekiz defa yenieri ktibi, yedi defa divan kethdas olmutu. Muhsinzde Ahmed Efendi bir makam sahibi deildi ama, tarihiler onun lmnden, sadrazamn akrabas ve Cidde'de vali iken len Muhsinzde Mehmed Paa'nn olu olduu iin bahsediyorlar. Dar-s-saade aasnn lm bakentte geni yanklar uyandrd. Buna da sebep, dar-s-saade aasnn devlet ilerinde ok etkili bir kii olmas deil, hekiminin cehaleti yznden lm olmasyd (3 Haziran 1768 - 17 Muharrem 1182). Hekimi ona, Altm* lkab ile tannan ve en nl mderrislerden biri olan Giritli mam brahim Efendi tarafndan tavsiye edilmiti. Yanl tedavi yapmasna ok kzan padiah, hekimi sorguya ekerek dar-s-saade aasna ne tr bir il verdiini, hekimlii nerede rendiini sormutu. Bu sorgudan anlalmt ki, szde hekimin berat (diplomas) yoktu. Zaten o gnlerde stanbul'da diplomasz arlatan eczaclara da ok rastlanyordu. Padiahn sorgulamasndan sonra mam brahim Efendi mderrisler listesinden karld, himaye ettii szde hekimle birlikte stanbul'dan srld. Ayn ceza, Bb- li tercman Karaca'nn akrabas olan Mano ismindeki baka bir hekime de verildi. Mano, hekimlik yapamayacak kadar ihtiyarlamt ve artk hekimlikten ziyade tercmanlk yapyordu. Bu eit felketlerin tekrarlanmamas iin, padiah bir. emr- hmyunla Bundan byle herhangi bir kii diplomas ve hekimlik ruhsat olmadan bu ile urar ve bakalarnn hayatyla oynarsa, kendi hayatndan olacaktr! dedi. Padiah hekimlik iine bylece el koymutu. Tabii kendisi tpla megul olmuyordu. Fakat onun emriyle Hekim Subhi Efendi ve saray tercman Herbert, ibirlii yaparak, Boerhave'-nin aforizmalarm tercme etmeye baladlar.

Sayfa

111

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Dar-s-saade aasnn lmnden gn sonra, Sadrazam brahim Paa'nn olu Gen Mehmed Paa vefat etti (6 Haziran 1768 - 20 Muharrem 1182). Gen Mehmed, daha babas hayatta iken vezir rtbesini almt. Fakat sara hastalna yakaland iin Beikta'taki yazlk evine ekilmi, orada hayatnn krk ylm, babasnn kurduu hayr vakflarn yneterek geirmiti. Gen lkab, tulu paa unvann ok gen yata ald iin verilmiti ve bu lkab yarm asr, mezara girinceye kadar tamt 217. O gnlerde len dier bir nl de padiahn hekimbas Ktipzde Mehmed Refii Efendi oldu ve onun yerine Mehmed Emin Efendi getirildi. Mehmed Emin, Sleymaniye mderrislerinden biri ve buradaki Tp okulunun en sekin, en tecrbeli ilim adam idi. 218 Saray Hekimi Ghobis Padiah'in hekimbal gelenek olarak ancak ulemdan birine verilirdi. Fakat uzun sreden beri, bir hekimin mderris oluu iyi bir hekim olduuna delil saylmyordu. Onun iin, sarayda ve haremde padiah Frenk hekimlerini tercih eder olmutu. Frenklerin doktor olarak saraya girmeleri, Avrupal elilerin onlar ok defa ajan, arac ya da casus olarak kullanmalarna frsat veriyordu. Mesel, Sultan Mustafa'nn hekimi Napolili Caro, o gnlerde Napoli'ye tamamen siyasi (tabii bu amacn gizleyerek) bir seyahat yapmt. Penkler'in baza tavsiye mektuplarn da gtrd iin orada esiz bir karlama ve itibar grmt. Caro'nun yerini daha sonra Alman Ghobis ald. Bu hekim, haremdeki kadnlardan bazsnn ayak arlarn geirmi ve padiahn byk gvenini kazanmt. ahsultan'n nianndan gn nce, Ghobis, haremde, Sultan'in yannda bulunuyordu. Padiah birdenbire hiddete kaplm, Rusya'y aalayan, tahkir eden szler sylemeye balamt. Padiah, Alman hekime, -Grcistan'da ve Polonya'da yaptklar iin bu devlete sava iln edeceim, Rus altnlarna dayanamayp beni engelleyen ulemdan tefessh etmi baz kiiler olmasayd, bunu oktan yapacaktm! dedi. Padiah'n Rus altnlar ile batan ktklarn syledii ulemnn bamda, ksa bir sre azledilmi bulunan eyhlislm Drrizde Efendi bulunuyordu.
217 218

Sayfa

112

Vsf bu konudaki ayrntli bilgiyi emlzade ve Muhsinzde tarihlerinden aldm sylyor. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/390 -392

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Padiah, hekime hitaben yapt konumay yle bitirdi: Umarm Avusturya Rusya'nn mttefiki olmadna gre bu tasary uygulamama kar kmaz, zaten bu devlet tarafndan tehdit edilen Polonya benden, ordularm gnderip hrriyetlerini kurtarmam istiyor. Bu konuma, o gne kadar gizli tutulan Bb- li'nin harp kararnn bir aklamas idi. Oysa imdiye kadar yaplan konumalar, byle bir hkm verdirmeyecek kadar kapal, tedbirliydi. Alman hekim, bu konumann gerek anlam zerinde bir yanlgya dp dmediini anlamak iin, Padiah'n favorilerinden biri olan cce Mustafa ile de bir konuma yapm ve yanl anlamadn, Devlet'in gerek niyetinin Ruslara sava amak olduunu renmiti. Gerekten, grnrde hibir sebep yokken, Mehterhne-i Hayme'nin baaas, yani seierlerde kurulan hmyun adrlarnn basorumlusu, Paa Kaps'na arld ve sadrazam kendisine adrlarn durumunu sordu. Sonra da, yaknda ehzade Selim'in snnet edileceini, bu maksatla adrlara ihtiya olacan, birka yz adrn hazr hale getirilmesini emretti. Hekimba Ghobis, sarayda ehzade Selim'i snnet dnnn sz konusu olmadn renince, padiahn harp hazrln balattndan phesi kalmad. Bu bilgiyi Hekim Ghobis'ten alan Avusturya elisi Brognard da, Sultan Mustafa'nn Rusya ile savaa karar verdiini renen ilk eli oldu. Fakat birok mzakere, yeni projeler ve diplomatik nota teatileri ile vakit geecek, sava ancak dokuz ay sonra balayabilecekti. 219 Bb-I li le Fransa Ve Rusya Elileri Arasnda Nota Teatisi Rusya ile sava tohumlar o yln banda, Rus birliklerinin Polonya'ya girmesine sebep olan anlamadan sonra ekilmi ve yukarda da grdmz gibi, padiah, sava kararn hekim Ghobis'e aka duyurmutu (NOT: 10). Rus birliklerinin Polonya'ya girmesini Bb- li derhal protesto etmi, Osmanl Devleti'nin itirazlarna karlk Rus elisi, hkmetinin Polonya ilerine, Polonyallarn tehdit edilen hrriyetlerini korumak, onlar desteklemek iin kartn iddia etmiti. Bb- li tercman vastasiyle kendisinden Rus ordusunun Varova'ya girii hakknda aklama istendii zaman, eli, yazl olarak verdii cevapta, bu olay hakknda hibir bilgisi
219

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/392 -393

Sayfa

113

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

olmadn, bu hareketin herhalde yeminli anlama hkmlerine uyulmad iin yaplm olabileceini syledi. Bu anfliim Fransa'nn tesiriyle olmutu. Kus elisi Obreskov ikinci cevabnda, Bar Konfederasyona (Uusya ile Prusya'nn tekliflerini kabul etmeyen Polonyal vatanseverlerin, Katolik Lehlerin, Ruslar anavatanlarndan karmak ve hain saydklar kiral kovmak iin Pranski IBra-nikil'nin. bakomutanlnda kurduklar direni tekilt)'nun bir serseriler topluluu olduunu sylyor, Osmanllar ve K rmllar katolikleri desteklerken, Rusya ve Prusya'nn Dissiden'-leri (yani katolik olmayan aznlklar* desteklememesi karsnda dnyann ne diyeceini soruyordu. Sonra da meselenin sadece 'din' olduunu iddia ediyordu. Osmanl vezirlerinin Prusya ve Rusya elilerini ararak yaptklar ilk toplantda, Polonya (Lehistan) meselesi masaya getirildi. Kendilerine hesap sorulmas karsnda Rusya ve Prusya elileri, hkmetlerini savundular ve kuvvet kullanarak Polonyallarn hak ve hrriyetlerini inedikleri ithamm reddettiler (Mart 1767). Fakat, ksa bir sre sonra, Rus birlikleriyle konfederasyon (direni) kuvvetleri arasnda arpma oldu ve bunun sonunda, konfederasyonu destekleyen Prens Raul (Radivvil) kap-Bodan'a Tyani Osmanllara) snmak zorunda kald. Bu da Bb- li'nin kzgnln arttrd. te yandan, Ruslarn Yeni Srbistan (Srb- Cedid - Nou-velle Servie)'da bir kale kurmalar, tahkimat yapmalar yeni bir ikyet konusu idi. Osmanl topra olan Kabartay (Grcistan'da) snrn ihll etmi olmalar, Bodanllar kkrtmalar ve Karadallar ayaklandrmalar da sava kztran olaylard. Rus elisi kendi hkmetini hakl karmak iin verdii bir muhtrada, Orel'de mstahkem mevki deil sadece bir karantina kurulduunu, yerinin de Turla (Dinyester) nehrinin berisinde, zi'ye seksen, Bender'e elli fersah mesafede bulunduunu sylyordu. Kabartay snrnn ihlli meselesinin de gerek snrn bilinmemesinden kaynaklandn, bu snrn batda Osmanllara ait Be si eni'den balayp, douda Terek rmana dklen Krupa deresine kadar uzandn, Kabartay topraklarnn bu kk derenin tesine gemediini izah etmeye alyordu. Mozdok'taki Rus garnizonunun ise blgedeki haydutluklara, soygunlara son verdirmek iin kurulduunu ve ranl tccarlarn kaaklk ve hrszlklarn nlemeye alacan iddia ediyordu. Terek rma boyunca kk apta baz tahkimatn da Kabartay topraklarnda olmadn bildiriyordu.

Sayfa

114

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Rusya'nn Grclere yardm konusunda ise, Obreskov, Grcistan'n coraf durumunun ve buradaki kk kalenin savunma iin yeterli olduuna dikkat ekiyor ve Rusya'nn yardmna ihtiyalar olmayacan, Rus saraynn kendine tabi olan halklarn iyiliinden baka bir ey dnmediini, Bb- li ile bir sava yapmak emelinden de ok uzak bulunduunu anlatyordu. Bu iddialarndan baka, Obreskov, Krm'da yeniden Rus konsolosluunun almasna msaade edilmesini istiyordu. Bb- li, Krm'da konsolosluk ama msaadesini ancak Orel'deki tahkimatn kaldrlmas artiyle verebileceini bildirdii zaman da, buna cevap verebilecek yetkisi bulunmadn syledi. Alt Rus papaznn Bodan'da Rusya lehine birtakm entrikalar evirmesi ve halk kkrtmas olayna da Obreskov, konuyu hkmetine bildirecei eklinde bir cevap verdi. Fakat, Rus hkmetinin bu konuda verdii cevap Bb- li'yi bsbtn kzdrd. Bu cevapta, ynetime kar kan Bo-danllann Rusya'ya firar edenlerden ibaret olmad, Osmanl mparatorluu'nun her tarafnda ar vergilerden, vali veya prenslerin basksndan kurtulmak isteyenlerin bulunduu syleniyordu. Savaa karar veren padiahn bu kararn hekimi Ghobis'e syledii zaman Rusya ile mnasebetler ite bu merkezdeydi. Bundan sonraki olaylar ve teati edilen notalar, Osmanl devleti ile Rusya arasndaki uyumazln savaa dnmesini hzlandrmaktan baka bir eye yaramad. Obreskov, Rusya'nn ayaklandrd Karadallara yapt yardm, Bodanllar kkrtmasn ve Rus birliklerinin Varova'ya girmelerini hep bilmezlikten gelerek, hkmetinden tamamlayc bilgi almak bahanesiyle bu konulardaki cevaplar mtemadiyen geciktiriyordu. Onun hnk deyicisi olan Prusya elisi de ayn ekilde hareket etmekteydi. Bu konuda teati edilen notalarn incelenmesinden, o gnlerde , Osmanl diplomatlarnn ne kadar saf, bilgisiz; Prusya ve Rusya diploma tlarnn ise ne kadar kurnaz v*e dzenbaz olduklarn anlyoruz. Bb- li, hemen her zaman, tercmann Rus elisine gndererek Polonya'da Ruslarn iddet hareketleri hakknda aklama istiyor ve Obreskov her seferinde ya bunlar bilmediini, ya da bunlarn anlamalar uyarnca Polonyallarn hak ve hrriyetlerini korumak iin alman tedbirler olduunu sylyordu. Prusya elisinden sorulan sorular ve alnan cevaplar daha da glnt. Mesel, Bb- li Malta'nm ilezya'da mallan bulunduunu dikkate alarak

Sayfa

115

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

116
Sayfa

ve bunun Prusya tarafndan bir bask unsuru olarak kullanlabileceini dnerek, Maltalla-rn Rakuza'dan aldklar gemileri iade etmeleri iin arac olmalarn, bu suretle dostluklarn ispatlamalarn ve ileride Frederik H'nin nslman gemilerinin serbest dolamalarn garanti etmesini; ya da, Zegelin'in ngiltere elisinden, I. Geor-ges (Jorj)'un Fas'a gnderdii ajann grevinin ne olduunu renmesini, eliyi bu aklamay yapmaya raz etmesini istiyordu (Mays 1768). Bazen, Sakz Adas'nda bir Rumdan zorla alnan altnlara karlk eit mikdarda Saksonya altn denmedike eli olarak mevcut haklarnn snrlanacan sylyor, bazen de Karada'daki silere Prusyal subaylarn yardmndan ikyet ediyordu. Prusya elisi btn bunlardan habersiz grnyor, Reis-efendi'nin saflndan yararlanarak, ona, Macaristan'da asker ylmasiyle ilgili bir sr hikye anlatyor, Bb- li de bu defa Avusturya elisinden Klosterneuburg'ta denize indirilen bir firkateyn hakknda soru soruyordu. Bir Rus subay casusluk suundan Ya ehrinde idam edilmiti. Obreskov, bu idamn kendisine haber verilmeden infaz edilmi olmasmdan ikyet ediyor, Reisefendi de buna cevap olarak, tutuklanan bir Rus tccarnn zerinde bulunan mektuptan, Rus asillerinin Bodan boyarlarn isyana davet ettiklerinin anlaldn bildiriyordu. Obreskov, her zaman yapt gibi bu konuda hibir bilgisi olmadn iddia ediyor, ama hkmeti adna, isyan edenlerin her tarafta uradklar hak-szlia ve baskya maruz kalanlar olduunu ineli bir ekilde anlatyordu. Bar Konfederasyonu nun efi Branicki (Pranski) 'den ard arda gelen mektuplar 220 Bb- li'nin honutsuzluunu arttrd. Bu konfederasyondan Polonyal be asilin oluturduu bir heyet 221, Hotin valisine bavurarak, Aleksandrovi tarafndan temsil edilmeyen Cumhuriyet'in durumu hakknda bilgi verdiler, geni aklamalarda bulundular 222. Konfederasyon, sadrazama Viyana, Paris, Berlin, Dresden, Madrid ve dier Avrupa saraylarna gnderilmek zere itimad-nme verdikleri elilerin adlarn ve bunlarn hareket ettiklerini bildirdi. Ruslarn Polonya'nn Biala (Bialystok) ve Suja (Suwalki) ehirlerini igal etmesi, Bb- li iin yeni bir krgnlk ve kzgnlk sebebi oldu. Bb - li, Prusya elisine, Polonya'nn komusu olarak, Krm ordusunu bu devletin
Sadrazama yazlan 8 Mart ve 1 Mays tarihli mektuplar, Hotin valisine yazlan 7 Austos 1768 tarihli mektup. Be kiilik heyet: Albay Domboroski. Konfederasyon mareali Graczinski, Al bay AleJeandre Groholsky, Stanislas Graizky, Stanislas Zoborovsky. (4 Temmuz ve 12 Austos 1768.) 222 (Kitabn Notlar ve Aklamalar* blmnde, Bar Konfederasyonuma ait mektuplarn ve raporlarn talyanca nshalar yer alyor).
220 221

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

yardmna, gndermek zorunda kalacan bildirdi 09 Haziran 1768). Bu ko nuda Rus elisi ise, eer Krm Han Polonya zerine yrme emri alrsa, bunun bir sava iln saylacan ve hemen memleketine dnme hazrlna balayacam syledi. Krm ordusu ile Ruslar arasnda Balta'da atma balaynca, eyhlislm bir fetva ile sava merulatrd. Fakat balangta bu fetva gizli tutuldu, nk karar isteksiz alnmt, ama bunu Kazasker Osman Molla srarla istemiti. ite bylece, padiahn uzun zamandan beri istedii savaa resmen karar verilmi bulunuyordu. Fakat savan resmen ilnna kadar alt hafta daha geti. 223 Sadrazam Azlediliyor Tasanlar tartlr ve harp hazrlklar devam ederken, birdenbire Muhsinzde Mehmed Paa sadrazamlktan azledili-verdi. Hem de bu azil rikb gnnde, yani eski bir gelenee gre askere ulufenin datlmasndan iki gn sonra vezirlerin padiaha teekkr iin rikbdarn (zengi aasnn) odasnda toplandklar gn oldu (7 Austos 1768 - 23 Rebilevvel 1182). Azlin sebebi, sadrazamln muarzlar tarafndan, onun yaval ve korkakl olarak gsterildi. Devletin iinde bulunduu glkleri gsleyecek ve padiahn ald kararlar baar ile uygulayacak bir kabiliyette olmad sylendi. Muhsinzde'nin ikinci sadrazaml srasnda vakanvis Vsf Efendi'y bizzat sylediine gre, umnu'da k kararghnda bulunduklar srada, sadrazam padiaha, sava iln etmeden nce snrlarda btn tedbirlerin tamamlanmasnda, dmann snrlar savunmasz bulmamasnda srar etmi, ama bu tavsiyeleri bir an nce sava iln etmek isteyen padiahn ho una gitmemitir. Ona gre, azlinin asl sebebi budur. Vsfn, sadrazamn azndan dinleyerek yazd azil sebebi, elilerin raporlarndaki grlere de uygun dyor. Bu raporlara gre, sava ilnnda inat eden padiah,' prensipte sadrazamndan memnundu. Fakat, son divan toplantsnda, Muhsinzde ulema tarafn tutarak padiah Edirne seyahatinden caydrmak istemiti (nk padiahn Edirne'ye gitmesi, sava seferini balatmas demekti) (28 Austos 1768).
223

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/394 -398

Sayfa

117

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Sadrazam, azlinden sonra Bozcaada'ya srld. Srgn yerine giderken hayatm da kaybedeceinden korkmutu. nk ona refakat eden mabeynci, daha nce Midilli'ye srlen ve orada idam edilen Bahir Mustafa Paa'ya da refakat etmiti. 224 Yeni Sadrazam: Hamza Paa Muhsinzde'nin yerine sadrazamla Aydn valisi Hamza Paa getirildi. Eski silahdar Hamza Paa en gl canda idi. nk krk yama henz basm bulunuyordu. Nide sancann Karahisar kazasndan zengin bir tccarn olu idi Saraya onbe yanda tatlc olarak girmiti. Sonra kendi yolunu kendisi am, Enderun'un eitli odalarnda hizmet grerek ilerlemiti. On yl nce, yani Sultan III. Mustafa tahta knca, silahdarha ykselmi ve Hibetullah Sultan'la nianlanmt. Daha sonra vezirlie ykselmi ve Mora Tymhgj^m^ olmutu. Bundan sonraki on ylda ise on ayr yerde idarecilik yapmt 225. Sadrazamla tayininden, onbe gn sonra 226 stanbul'a gelmi, usule uyularak saray tercman kendisini skdar'da karlam, sonra da eyhlislmn refakatinde padiahn huzuruna kmt. Buradan karken kendisine zengin takml bir at hediye edilmiti (22 Eyll 1768 - 10 Cemazilevvel 1182). Hamza Paa'nn sadarete gelii atafatl ve masrafl olmutur 227. Yeni sadrzam ilk i olarak reis-l kttap Osman Efendi'-yi azletti ve onun yerine Reci Efendi'yi getirdi. Recai Efendi bu grevde alt yl nce de bulunmutu. O zamandan beri sadaret kethdas, badefterdar ve son olarak da tersane emn olarak grev yapmt. Yeni sadrazamn tayinini bildiren hatt erifte, selefinin azline, devletin en nemli ilerine (sava konusu ile ilgili ilere) fazla ihtimam gstermedii,
Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/398 -399 1 -1172 (I758)'de Mora muhassl, 2 . 1173 (1759)'de Rumeli valisi. 3 - Ayn yl zi muhafzl, 4-117 (1762)'da Vidin muhafzl, 5 -Ayn y tekrar zi muhafzl. 6 - Ayn yl Hotin muhafzl (Bundan sonra tulu verir unvan alnm ve azledilerek Dimetoka'ya srlmtr. Fakat bir re son ra yani Bahir Mustafa Pasa'mn azlinden sonra rtbesi ve grevi iade edilmitir.). T - Selanik valilii, 8 - Msr valilii, 9 - Halep valilii, 10 - Ay. dm valilii. 226 VsTa gre geli tarihi 22 Eyll, yani 10 Cemazilevreldir ki elOk raporlarnda da ayn tarih belirtiliyor. Vasf, s. 216227 Vasf bunu su Farsa beyitle ifade ediyor: Hfz- devlet der perisin kerden- sim-l ser ert Medd-1 ihsan rlfte-i slrase-i in defter est Yani: ktidar ele geirmek iin altn ve gmfis dat, yspfaftm yilikler hayatnn kitabn oluturacaktr.
224 225

Sayfa

118

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

memuriyetleri kendi adamlarna verdii ve bunlarn da emniyeti ktye kullandklar belirtiliyordu. 228 Rusya'ya Sava ln Rusya'ya sava alp almamas meselesi divanda tartld (4 Ekim 1768). Rusya'nn asker sevkederek Polonya (Lehistan) topraklarn igal ettii, bu lkenin bamszln kaldrd ve dzeni deitirdii, 'disiden'lere (yani katolik olmayan aznlklara) hcum edildii, yamaland; Ruslarn, kaanlar Osmanl topraklarna kadar takip ettikleri, hatt (Trk Kasabas) Balta'ya girerek han ailesine ait saraylardan birinin yaklp yamaland olaylar grld. Btn bunlar barn bozulduunu gsteriyordu ve Rusya'ya sava almasna oybirliiyle karar verilmesine sebep sayld. Fakat, iktidara gelen yeni sadrazam henz Rus elisi ile grmemiti. Onun iin eli Obreskov'un arlmasna, bu durumda bar halinin ancak bir artla devam edebileceinin bildirilmesine de karar verildi. art u idi: Rusya, mttefikleri olan drt devletin, yani Danimarka, Prusya, ngiltere ve s-ve'in de kefil olmalaryla, Polonya kiralnn' seimi ve bu lkedeki mezhep ayrlklarn bahane ederek, herhangi bir mdahalede bulunmayacana dair teminat verecektir; Polonya'dan birliklerini ekecek, Polonyallarn hak ve hrriyetlerine tecavz etmeyecektir. Bu art (lar) reddedilirse, savan kanlmaz olduu Rus elisine bildirilecektir. Obreskov, Eyll aynm sonlarna doru kendi hkmetinden baz talimat alm ve sadrazamdan gizli bir grme talep etmi bulunuyordu. Sekiz gn sonra, gizli olmayan bir toplantya kabul edildi. Eli Bb- Ali'deki bu toplantya btn maiyeti ile birlikte geldi. Bu vesile ile yeni sadrazam da tebrik edecekti. Obreskov yabanclara mahsus bekleme salonunda yarm saat bekletildikten sonra, btn vezirlerin toplanm bulunduu divan odasma alnd (6 Ekim 1768) 229. Sadrazam, eliyi ayakta deil, sofada ayan uzatp oturarak, yani aalayarak karlad. Az sonra da elinin nutkunu yarda kesip, konferansa
Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/399 -400 Sadrazamn Obreskov'u kabul ettii tarih C Ekim 1768 idi. Brognard'm raporunda ise 13 Ekim 1768 olarak bildiriliyor.
228 229

Sayfa

119

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

120
Sayfa

gerek olmadn, Reisefendi'den gerekli bilgileri aldn syledi. Bunu sylerken de gsnden bir kt karp eliye gsterdi. Obreskov'un drt yl nce yazd bu ktta Polonya'deki Rus asker saysnn yedi bine indirilecei yazlyd, oysa imdi burada otuz bin Rus askeri vard 230. Obreskov da bunun yirmibe bin 231 olduunu itiraf etti. Bunun zerine sadrazam ona, Hain! Yalanc!-diye bard ve yle devam etti: Sadakatsizliini, gvenilir kii olmadn itiraf etmi olmuyor musun! Size ait olmayan bir lkede askerlerinizin yapt zulmden AUah ve insanlar huzurunda hicab duymuyor musun? Toplarnz Krm Han'nn saraylarnd an birini tahrip etmedi mi! Bundan sonra, Obreskov'dan divanda alnan karar imzalamas istendi. Eli bunun iin yeterli yetkiye sahip olmadn syleyerek imza etmeyince, sava iln edildi. Eli buna yle cevap verdi: Rusya sava istemiyor ama, aklanan bu karara, btn gc ile kar koyacaktr. Bb- li tercman da bunu yle tercme etti: Rusya'nn dostluu deimemitir, ama harb isteniyorsa o baka. Eli, syledigini defa tekrar ederek, Bb- li tercman tarafndan tam olarak tercmesinde srar etmi, ama bu istei olmam, o da srardan vazgemitir. Rus elisi tekrar yabanclar odasna gtrldkten sonra, sadrazam, padiaha sunulmak zere, Reisefendi'ye durumu bildiren bir rapor yazdrmtr. Bundan sonra Bb- li tercman Rus elisinin yanna gelerek karar imzalatmak iin srar etmi, ama netice alamamtr. Padiahn cevab, saraydan Bb- li'ye leden sonra saat te geldi. Bundan hemen sonra, mir aa, Rus elisinin muhafzlar olan yenierileri geri gnderdi. Artk eli ile o ilgilenecekti. Obreskov'un maiyetine ait atlar da elilie gnderildi ve kendilerine yeni bir emre kadar gzaltnda olacaklar sylendi. Bundan sonra Bb- li tercman ve divan kethdas vastasiyle Obreskov'a padiahn emrini tebli ettiler. Buna gre Rus elisi ve batercman Yedikule'de hapsedileceklerdi. Obreskov, bu tedbiri kabul ettiini ve o andan itibaren resm grevini braktn bildirdi. Bundan sonra da maiyetinden birka kiinin daha kendisiyle bulunmasna izin verilmesini istedi. Yanma iki tercmann,
Vsf, s- 518'de, Obreskov'un kabul edildii tarihi. Cumartesi 26 Cemarilev-vel olarak gstermekle yanlgya dyor. 26 Cemazilevvel Cumartesiye, yani 8 Ekime rastlyor ama, olay 6 Ekime rastlayan Perembe gn olmutu. 231 Vsf'a gre asker says 27.000 idi.
230

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

sekreterini ve yedi hizmetisini alabilecei sylenerek, bunlar da onunla birlikte Yedikule'ye gnderildi 232
Rus elisi Obreskov'un 6 Ekim 1768 gn Sadrazam tarafndan kabul edildiini anlatan belge (Belge tarihi, 6 Ekim 1768): Divan- Hmyun'un nemli bir toplantsndan iki 'gn sonra, Rus elisi sadrazamn huzuruna davet edilmiti. Ayn 6'smda, sabahleyin, byk merasimle geldi. Muhafz olan drt yenieri, yedeke gtrlen, ikisi Fransz usul, dier ikisi de Trk usul takmlaryla donanm drt at, atafatl zel kyafetleriyle yirmi kadar uak, elilie mensup drt tercman, iki sra halinde elinin nnde ilerliyorlard. Elinin yannda maiyetinden birka kii daha vard. Saat onbire doru bu dzende Paa Kaps'na gelince, misafir odasnda is-tirahate alndlar ve yarm saat kadar bekletildiler. Eli misafirhaneye, sadrazamn byk grme sa -loriuna kendisiyle beraber gelmek isteyenlerle birlikte girdi. Sadrazamn divan odasnda ileri gelen vezirler de vard ki, bunlar bu tr kabullerde hep bulunurlard. Ayrca, sadarete- ve saraya mensup pek ok grevli salonu ve bahe yollarn doldurmutu. Elinin, sadrazama, bu mevkie tayini dolaysiy-le bir tebriknme hazrlad, bunu ve iki imparatorluk arasnda karlkl anlay ve dostluk balarn glendirmekten sz eden hkmetinin verdii talimata gre yazlan mektubu okuyaca biliniyordu. Tabii, sadrazam, neler syleneceini de biliyordu. Fakat sadrazam, byle durumlarda genel olarak tevazu ile, arbal ve vakur hareket etmek detleri olduu halde, gururlu olmaktan ziyade kmseyen, horlayan bir tavr almt. Elinin hislerini ve dncelerini anlatmasna vakit brakmadan, yksek sesle ve sert bir ekilde konumasn keserek yle dedi: Msy, ben sizi buraya, uzun zamandan beri srncemede kalan bir meseleyi sona erdirmek iin ardm. Konferansa 'gerek yok. Reisefendilerle ard arda birok grme yaptnz. Grld ki, mak sadnz her zaman aldatc vaadlerle bizi oyalamaktr. Hibir vaadinizi yerine getirmediniz... 'Byle dedikten sonra gsnden bir kat kard. Bunda, eli ile Osmanl veziri arasnda 1764* de yaplan grmelerde mutabk kalnan baz maddeler, tarihler yazlyd. Bunu gsterip konumasna devam etti: Nianc Paa le u maddelerde anlamam mydnz (maddeleri sayd) ve bilhassa, Polonya'da, ok ksa bir sre iin, toplar olmayan en ok yedi bin kiilik bir birlik bulunduracanz sylememi miydiniz? Ama bugn otuz bin kiiden fazla bir birlik bulundurmuyor musunuz? Doru, dedi elci, artlar daha fazla bulundurmamz gerektirdi. Peki, bugn ka asker var? Yirmi be bin kadar. Bunun zerine sadrazam: Pekala, hain! Pekl, yalanc! diye bard. Bylece sadakatsizliini, gvenilir kii olmadn itiraf etmi olmuyor musun? Size ait olmayan bir lkede askerlerinizin yapt zulmden Allah ve insanlar huzurunda hicab duymuyor musun? Toplarnz uurlarmzda Krm Han'nm saraylarndan birini tahrip etmedi mi? Eli, hkmetini savunacak szler sylemek iin azn ap bir eyler mrldand ama konumasna izin verilmedi. Sadrazam devam etti: Btn bunlar bir yana brakalm, birlikleriniz Polonya'dan ne zaman ekilecek? tleri biter bitmez. stediimiz cevap bu deil, bana askerlerinizin Polonya'y terkedeceklerine dair gerek bir teminat mektubu (ipso facto) verebilir misiniz? Mttefikleriniz olan lkelerin elilerini szlerinizin ahidi ve kefili olarak gsterebilir misiniz? En ak bir ekilde ve mmkn olduu kadar kuvvetli olarak hkmetime yazaram... Prusya elisi sanrm kefil olabilir... Beni anlamak istemiyorsunuz, dedi sadrazam, mesele yazmak ve sonra cevap beklemek deil. Ben imdi kesin bir taahht ve btn mttefiklerinizden garanti istiyorum. Mttefiklerinizi biliyorum, tek mttefikiniz Prusya deil. Benim btn yapabileceim, bu elileri, Po-lonya'daki meseleler halledilir halledilmez, oradaki btn birliklerimizi ekeceimize dair ahit ve kefil gstermektir, bundan fazla bir ey vaadede-mem. Pekl yleyse, size bildiririm ki, evketl, kud -retl, yenilmez padiahmz, Allah'n an ve zaferlerini dim kld Yce Efendim, bu artlar altnda size sava iln etme durumundadr. br daireye geip onun emirlerini bekleyin! Eli, hi cevap vermeden hemen misafir odasna geti. Orada birka dakika bekledikten sonra, Bb - li tercman, sadrazamn istedii taahhtnameyi verip veremeyeceini bir defa daha sordu. Eli de bunun imknsz olduunu syledi. Bu cevap kendisine ulatrlan sadrazam, Reisefendi'ye grmenin tutanan yazdrd ve saraya gnderdi. Bu muamele ve gerekli formalitelerin tamamlanmas leden sonra saat e kadar srd. Saat te Padiah'n cevab Paa Kapsi'na gelince, sadrazam gerekli emirleri verdi. Bundan sonra sadrazamn muhafz birliinin kumandan olan mir aa, Rus elisinin muhafzlna verilen yenierileri ard ve onlara, eli ile ilerinin
232

Sayfa

121

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Krm Han, Sadrazam, eyhlislm, Kaptan Paa Ve Bb' li Tercman Deitiriliyor Sava ilnndan sekiz gn sonra, devletin iinde bulunduu durum bakmndan ok nemli bir deiiklik meydana geldi. Bu, Krm Han'nn deitirilmesiydi. Padiah, iln edilen savata daha enerjik bir - harekt iin buna gerek grmt. Maksud Giray emekliye ayrld ye Fndkl (Krm'da) iftliine ekildi. Maksud Giray'n yerine han olarak, Ruslarn ok korktuu Krm Giray getirildi. Krm Giray ikinci defa han oluyordu. Kendisine almet olarak kl, kl kemeri ve omuzluu. yay ve sadak, bir kalpak, bir sorgu, kymetli ve gzel takm ile iki at verildi 233. Sadrazam, yeni Krm Han'na, yukarda saylanlardan baka ve yine padiah adna, bir ayrcalk olarak, krk bin duka altn tutarnda para, bir onur simgesi olarak da, krk Karadal sinin kafalarn gndermiti. Bunlar Bb- li'ye onun padiah tarafndan kabul edildii gn (18 Ekim 1768) Bosna valisi tarafndan ulatrlm, sarayda gsterilmiti. Bosna va lisi Mehmed Paa, bunlara, Karadallarn ortaklaa yazd bir mektubu da ilve etmiti. Bu mektupta, silerin balarn gnderen Karadallar, padiaha ballklarn teyid ediyor; tahriki Etienne ve Vasili'yi, tekrar ortalkta grnmeye cret ettikleri takdirde, yakalayp Bb- li'ye teslim edeceklerine dair Hz. Peygamberin mezar ve Hz. sa'nn kan zerine yemin ederek, kendilerinin yeniden Osmanl devletinin sadk tebas olarak kabul edilmelerini istiyorlard. Yeni sadrazamn azline birinci derecede sebep, yeni Krm Han idi. Tayininden sadece alt hafta sonra azledilen sadrazam Gelibolu'ya srld ve yl sonra orada ld. Snrsz derecede cmert olmaktan baka bir
bittiini, gidebileceklerini syledi. Elinin uraya buraya dalm uaklar bir salona alnd ve yeni bir emre kadar orada kalacaklar sylendi. Yedekte getirilen atlar ise elilie geri gnderildi. Bundan sonra, tercman ve terifatefendi, eliye Padiah'n emrini iletmekle grevlendirildiler. Buna gre, eli ve ba -tercman Yedikule'ye gnderileceklerdi. Eli bu karara uyacan bildirerek artk kendisine bir ey sylenmemesini istedi. nk o andan itibaren resm grevinden ayrlm sayldn, hibir ey yapamayacan sylyordu. Eli, maiyetinden birka kiinin daha kendisiyle kalp kalamayacan sordu. Kendisine, seecei on kiiyi alabilecei sylendi. O da dier iki tercmann, sekreterini ve yedi uan ald. Geriye kalanlar kk rtbeli iki subayn refakatinde Pera'-ya (sefaretlerin bulunduu bugnk Beyolu semtine) gnderildi. Bunlardan hemen sonra da kendi atma binen eli, maiyetinden onbir kii ile, btn ehri katederek (ki bu bir saat srd) Yedikule'ye getirilip hapsedildi. Onlar oraya, mir aann emrinde bir yenieri mfrezesi gtrmt. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/400 -402 233 Vsf, s. 319: Azledilen hann ismini burada Maksud, daha ileride Mesud olarak bildiriyor (Dorusu Maksud'dur. F.N.1).

Sayfa

122

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

hreti yoktu. Hamza Paa'nn sadareti o kadar ksa srmt ki, azle-dildii zaman, Avrupal elilerden biri, Napoli elisi, henz onu tebrik edecek vakit bulamamt. Hamza Paa'nn msriflii, ok tutumlu olmakla da tannan padiahn hi houna gitmemiti, Sadrazam, Msr'daki kargaalklarda da pek baarl olamamt. Krm Han'nn onun hakkndaki grleri de Padiah'n grleri gibiydi. Fakat azlini bildiren hatt erifte bu sebepler hi zikredilmemi, sadece salk durumunun bozulmu olduu sylenmiti. Hamza Paa'dan sonra sadrazamla Yalkzde Mehmed Emin Paa getirildi: Yirmidrt yl nce babas ile , birlikte Hindistan'a gitmi, dnnden alt yl sonra devlet hizmetine girmi ve mlazm olarak ie balamt. Sonra srasiyle sadaret kaleminde mektupu yardmcs, mektupu, reis-l kttap, nianc, sadaret kaymakam ve Aydn valisi olmutu. Aydn valisi iken ahsultan'la nianlanm ve Halep valisi tayin edilmiti. Daha sonra yine nianc ve kaymakam, nihayet, selefleri Muhsinzde ve Hamza Paalar gibi, sarayn damad oluu onu sadrazamla kadar ykseltmi bulunuyordu (20 Ekim 1768 - 8 Cemazilahr 1182). Mehmed Emin Paa'nn tayini, eyhlislm, talik yaznn usta bir hattat, en ok kitap bulunduran Bayezid Camii Ktphanesinin kurucusu olan Veliyddin Efendi'nin lmnn be gn ncesine rastlar. eyhlislm Efendi'nin olu Mehmed Emin Efendi, Vsfn vakanvislii srasnda ulemnn en kdemlisi idi ve Bayezid ktphanesini, kendi parasiyle ve byk harcamalarla temin ettii, satn alamadklarn kopya ettirdii kitaplarla zenginletirmiti. islmln en byk makam olan eyhlislmlk, eski eyhlislmlardan derin bilgisiyle nl Pirizde'nin olu Osman Molla'ya tevdi ed ildi (25 Ekim 1768 - 13 Cemazielahir 1182). Sultan Mustafa'nn ulem arasnda en ok takdir ettii lim, Osman Molla idi. nk o, Rusya ile harbedilmesinden yana olduunu aka ve srarla sylemiti. Yeni eyhlislm1-n ilk ii istanbul kadlna Abdullah Efendi'yi getirmek oldu. O srada Eflk'in gen prensi Alexandre Ghika azledildi ve onun azli de Krm Han'nn tesiriyle oldu. Krm Han, Ar-de manastn bapapaznn bir Rus albay ile birlikte Rusya'ya taraftar toplamaya altklarn haber vermiti. AIexandre Ghika'nn yerine Bb- li'nin eski tercman Gregoire Ghika getirildi. Evvelce Maurocordato Callimachi ve psilanti gibi hekim olan

Sayfa

123

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Bb- li'nin ihtiyar tercman Karaca, seksen yana basnca lmt. Ondan sonra, dokuz yl evvel stanbul'da idam edilen Yanakhi'nin akrabas ve Karaca'nn selefi olan Souzo da ld. Rusya'ya sava iln edildii gn, stanbul matbaasn kuran Macar aslh brahim (Mteferrika)'in olu brahim Efendi, yirmibe yldan beri yapmakta olduu tercmanlk grevinden uzaklatrld. Onun azline sebep, Obreskov ile gizli iliki kurmu olmasyd. Her sadrazamn ibana geliinde olduu gibi bu defa da baz yeni tayinler ve deimeler oldu. Defterdar Srim Efendi, tarihi Vsf'm deyimi ile mali ilere bakt iin beki kpei gibi durmadan hrldamak ve avlamak zorunda olduunu sanmas yznden- azledildi. Onun yerine avuba Atf-zde mer Efendi getirildi. Atfzde'nin babas defterdar, di van airi olarak ve mneat ile isim yapmt 234. avubaha Yesr Ahmed Efendi getirildi. Sadarette grevli mektupba yardmclar ile beyliki (reis-l kttabn yardmcs) de deitirildiler. Adalardan henz dnen Derya Kaptan Mehmed Paa sadaret kaymakam (stanbul Kaymakam) oldu ve kendisine Mora muhassl d a verildi. Osman Paa'nm olu brahim Paa da iki tulu paa unvan ile derya kaptanlna getirildi. 235 Asker Toplanyor Sefer karar verildikten sonra hazrlklar artm, byk bir faaliyet balamt. Sava iln edilir edilmez sadrazam, imparatorluun her tarafna, valilere, alaybeylerine yazlan ki-yz ferman gndererek, Mart aynda Edirne'de toplanmalarn, padiahn da orada sancak-i erifle bizzat bulunacan duyurdu 236. Zeamet ve tmar sahiplerinden baka, Yrkler, Evld- Fatihan ve gnlller Rumeli'ye arldlar. Ondrt yenieri kouuna, drt topu ve iki toparabac kouuna, derhal Polonya snrna hareket etmeleri emri verildi. Ayrca, Rumeli'ye alt bin kese gm para yolland. Yz elli adet onluk, elli adet byk ve elli tane de ar kale topu, Karadeniz'e sev-kedilmek zere Tophane'ye .tand ve sadrazam da buraya
Mneat- Defterdar Atf Efendi* isimli derlememe baknz. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/402 -405 236 Bu fermann tercmesi ve Trkesinin kopyas Brognard'n 2 Karan tarflH raporuyla, Avusturya mparatorluk Arsivi'nde bulunmaktadr,
234 235

Sayfa

124

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

gelerek hazrlklar tefti etti (4-5 Aralk 1768). Asya yakasndan drt bin sipahi skdar'a gelip, oradan Boaz' geti. Bodan'da krk bin kii silah altna alnm, erzak tanmada kullanmak iin yedi bin yedi yz yetmiiki katr gemilere bindirilmiti. Tersanede yeni ina edilmi iki sava gemisi denize indirildi. Birinin ad Zafer, dierinin ad Fetih idi. Bu isimler gemilere, en azndan grn bakmndan, uygun dyordu. Sava giderlerini karlamak iin defterdarn emrine ye-dibuuk milyon kuru tahsis edildi. Ayrca kasapbana, harekt iin et hayvan temin etmek zere yarm milyon kuru verildi. Krm Han'na da milyon kuru gnderildi (31 Ekim 1768). BAb- linin savala ilgili beyannmesi Avrupa devletlerinin elilerine ulatrld 237 Sadrazam da, Polonya'daki Bar konfederasyonundan gelen birok mektuba nihayet cevap vermeye balad 238. Bu cevap, konfederasyon eflerinden dier nn mektuplarna da karlk oluyordu. Bunlardan biri Kiov valisi Potocki'den 239, ikincisi Dankovi'ten gnderilmi olup Potocki, Kracsinski ve Antuan Rulan 240 tarafndan padiaha ve sadrazama hitaben yazlm, ncs de konfederasyonun mareali Potocki'den gelen mektuplard 241 Bu efler, mektuplarnda, Rusya'nn Polonyallarn hrriyetlerine tecavz ettiklerini ve Bb- li'nin emrine girmeye hazr olduklarn bildiriyor, kendilerine bir eli yollanmasn da istiyorlard. Sadrazam, Bh- H tercmannn verdii rapora gre 242 Potocki'nin mektubuna cevap veriyor 243, fakat senatrn bir eli gnderilmesi teklifini kabul etmiyor, nk ordunun zaten Polonya'ya doru yola ktn sylyordu. Fakat konfederasyonun, Bender, Hotin ya da Isak'ya temsilci gndermesine hibir engel olmadn bildiriyordu. Bu arada konfederasyonun, Hotin valisine ve Krm Han'na, onlar ilgilendirecek haberler ulatrmasn da istiyordu.
Rusya'ya sava ilnn bir beyanname ile duyuran Bb - li, bu beyannameyi btn Avrupa elilerine datmt. Hammer, kitabnn Notlar ve Aklamalar blmnde, beyannamenin italyanca nshasn tam olarak yaynlyor. 238 Bb- li'nin, Avusturya'ya, Silezya'nm verilmesi ve Saksonya elektrnn Polonya tahtna oturt ulmas ile ilgili teklifine, Brognard bir muhtra ile cevap vermitir. Bu muhtrann talyancas, kitabn aslnda Notlar ve Aklamalar blmnde yer al yor. 239 7 Receb (17 Kasm). Brognard'in 16 Aralk 1768 tarihli raporuna bkz. 240 14 Receb (24 Kasm). Brognard'm 3 Ocak 1769 tarihli raporuna bkz. 241 14 Receb (24 Kasm). Brognard'in 17 Ocak 1769 tarihli raporuna bkz 242 Bb- li tercmannn ifreli tercmesi, Brognard'in 5 Ocak 1769 tarihli raporuna eklidir. 243 Sadrazamn cevabnn tercmesi Brognard'in 16 Aralk 1768 tarihli raporuna iliiktir.
237

Sayfa

125

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Potocki ve Kracsinski de, Polonyallarn dvasna sadrazamn dikkatini ekmek ve harekt abuklatrmak iin benzer mektuplar yazmlard 244. Hatt ona temsilci olarak Po-doroski'yi de gndermilerdi 245. Fakat sadrazam hep itiraz ettii iin, Bb- li'ye tekrar yazarak, aslnda asl grevi Ruslarn zerine yrmek olan Krm Han'na, konfederasyona yardm iin Polonya topraklarna yrmesi emrinin verilme?-sini de rica ediyorlard 246. O srada Osmanl devleti Avusturya ile bar muhafaza etmeyi, bu devletin Rusya ile ittifak kurmasn nlemeyi amalyordu. nk o gnlerde, Rusya, Prusya, Avusturya ve ngiltere'den oluacak bir drtl ittifakn kurulmas sz konusu idi. Bu konuda alarma geen Bb - li, tercman vastasiyle Avusturya elisinden hkmetinin niyetini anlamaya alt. Bir yandan da Avusturya'nn Silezya'y yeniden ele geirmesi, Saksonya elektrnn Polonya tahtna oturmas iin her trl imkn kullanarak yardm edeceini bildiriyordu 247, Avusturya elisi bir muhtra ile Bb- li'ye teekkr etmi, fakat anlamalarla Silezya'y Prusya'ya- braktklarn, Pa-niatowski'yi de Polonya kiral tandklarn, bu anlamaya bal olduklar iin padiahn iyi niyetinden yararlanamayacaklarn 248 zaten bu konuda Viyana hkmetinden talimat
Bu mektup, Brognard'm 16 Aralk 1769 tarihli raporuna ekliydi. timadnmeler Brognard'in 16 Mart 1769 tarihli raporuna ekliydi. 246 Bu mahedeler Brognard'in 17 ubat 1769 tarihli raporuna ekliydi. 247 Bb- li tercmannn bu konuda Brognard'a verdii muhtra, onun 3 Haziran 1768 tarihli raporuna ekliydi. 248 Sadrazamn, Polonya Cumhuriyeti'ne 17 Cemazi-elevvel 1182 128 Ekim 17681 tarihinde yazd mek tubun tercmesinden) : Nasral ulularn ilticagh hristiyan milletinin, azim--an senyrlerine ...Sonralar selmet, hayrl, mreffeh olsun... Bender ve Hotn paalar vastasiyle, Bb- li'ye al-yedi ay nce gnderdiiniz ak ve kesin bel gelerle, Polonya'nn ate kiral Ogst'n vefatndan sonra, Ruslarn topraklarnza keyf olarak girmelerinden bizi haberdar ettiniz. Polonya milletinin hrriyeti aleyhine seim ilerine kartklarn bildirdiniz. Ruslarn, bu seimde kendi adayn kazandrmak iin bask yapmakla yetinmeyip, uzlatrma bahanesiyle ok sayda asker soktuklarn, bu birlikleriyle lkede karklklara, her trl arlklara, kralln eski messeselerini alt-st etmeye sebep olduklarn duyurdunuz. Direnenleri katlettik -lerini, mallarn, paralarn yamaladklarn bildirdiniz. Btn bu olanlardan dolay da, Bb- li'den, yakn komuluun gerei olarak halknz maruz kald 'horlanmadan kurtarabilecek tek g olan yce padiahmzdan, bizi de mutlu edecek ilgi ve kuvvetli himayesini rica ettiniz. Karofa barndan beri Bb - Ali'nin Polonyallara kar iyilik ve sevgi duygulan ile hareket ettiini, Osmanl ordusunun ve snrnza ok yakn olan licenaib Knm Han'nn Polonya topraklarna en kk bir tecavzde bulunmadn, bylece, Polonya halknn hibir skntya maruz braklmadn belirtmek gereksiz olur. Osmanl devleti ile Rusya arasnda hicr 1133 ylnda imzalanm Pruth barnn ilgili maddelerine gre, Polonya topraklarnda Rus birlikleri asla bulunmayacakta. Mecbur kalman hallerde ve elde olmayarak baz Rus bi rlikleri Polonya topraklarna girmi olsa bile, buradan derhal kacaklard. Hibir suretle Polonyallarn hak ve hrriyetlerine tecavz etmeyeceklerdi. Hicr 1152'de, yine Bb - li ile Rusya arasnda imzalanan dostluk anlamasnda da, yukardaki maddeler olduu gibi -in stat quo kabul edilmiti. Buna gre Ruslarn Polonya topraklarna ok sayda asker sokmamas, orada uzun sre kalmamas, Polonya Cumhuriyeti ve halknn da huzur iinde yaamas gerekirdi. Bununla beraber, evketl padiahmzn emirleriyle sadrazam tarafndan, blnme srasnda, dosta iki mektup yazlmt. Bunlar, ate kiraln halefini semekle ilgiliydi. Polonyallar birlie, anlamaya, krallarn kendi
244 245

Sayfa

126

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

aralarndan oybirlii ile semeye davet ediyordu. Eer reylerini bir yaban cya verirlerse, bunun, yabanc devletlerin askerlerine kaplarn amak olacan, bu askerlerin Cum-huriyet'i skntya sokacaklarn, halkn hrriyetlerini ihll, hatt yok edeceklerini, devleti temelinden ykacaklarn bildiriyordu. Polonyallar, Bb- Ali'nin lkelerine yabanc askerleri kabul etmemeleri yolundaki tavsiyelerini, Polonya'y Rus istilsna maruz brakmamak, Cum-huriyet'i korumak niyetini pek anlayamadlar. Gerekleri gremeyerek blndler. Zaman zaman uzlama, yattrma bahanesiyle Rus birliklerinin lkelerine girmesine msaade ve onlar davet etmekle, uyumazlklarn artmasna, felketlerin bymesine sebep oldular. Bugn yabanc askerlerin topraklarna girmesinin sonucu olan aclan yayorlar. Rus birliklerinin Polonya'da uzun zaman kal-malan Bb- li ile Rusya arasnda imzalanan ve yukanda belirtilen srekli dostluk anlamalarna aykn olduuna gre, bu yetmiyormu gibi, bu lkenin Osmanl snrlarnda olaylar karmasnn, Balta'ya kadar gelerek dmanln gstermesinin ne kadar kabul edilmez olduunu ve ne zc sonular douracan gstermiyor mu? Yukanda szn ettiimiz anlamalarda, Osmanl devletinin ve Rusya'nn eyletlerinde taraflardan birinin zararna bir olay meydana geldii zaman, bunun derhal dosta halledilmesi iin her eyin yaplmas ngrlyordu. Buna igre, Bb- li, bu olaylarn verdii zararlan Rus elisine bildirdi ve hkmetine bildirmesini istedi. Srf dostluk anlay ile ve yllarca olumlu bir tavr bekledi. Muhtelif zamanlarda Ruslan Polonya'y tahliye etmeleri iin sktrnca, orada sadece 6.000 svari ve 1000 Kazak askeri bulundurduklarn, top ve mhimmat bu lundurmadklarn, bunlarn da Cumhuriyet'in emrinde ve onun talebi zerine orada olduklarn, yaknda ekileceklerini taahht ettiklerini sylediler. Bunu aka ve yazl olarak bildirdiler. Daha sonra Rus elisi yapt aklamalarla, bazen filan zamanda, bazen filan konferanstan sonra, Polonya'y tahliye edeceklerini tekrarlad, yetki belgesine dayanarak teminat verdi. Hkmetinin azndan, grnte ok ciddi olarak vaadleri-nin onaylandn syledi. Fakat, Polonya'daki Rus birliklerinin hareketleri onun yalanlarn meydana kanyordu. Bb- li artk ona inanmaktan ok uzakt. Srf iyi niyetle, olaylan biraz zamana bra kyordu. Fakat artk oyunlarna gelmeyeceini, yalan beyanlarna inanmayacan, sahtekarlklarna gz yummayacan aka bildirdi. Bb- li, ite bunun iin, Polonya'ya, lkenin yeni kiral tarafndan gnderilen eliye karlk olarak bir eli gndermedi. Yeni kiraln elisini, ite bunun iin, bir yl snrda bekletti. Bylece Osmanl Devleti'nin, selefinin ailesiyle mukayese edilemeyecek bir aileden gelen, Saksonya prensi ile ayni seviyede olmasna imkn bulunmayan, aslnda kk bir subaydan baka biri olmayan yeni kiral Polonya tahtna lyk grmedii anlatlm oluyordu. Rus saray byle bir tutumun gayesini hi anlamad ve) bunun getirecei sonulan gremedi. Asl taanlarndan baka bir ey dnmedii iin, Bb - Ali ile imzalad anlamalara aykr hareket etmenin sonularn da anlayamad. Balta'daki hasmne davranlara ramen, yine de stanbul'daki Rus elisi ile anlamak istedik ve hkmetinin byle davranmasnn dostlukla badap badamadn sorduk. Btn bunlarn anlamalarn aka ihlli olduunu syleyerek aklama istedik. Bir cevap vermediler, skt etmekle anlama hkmlerini hie saydklarn itiraf etmi oldular. Bundan sonra da, eli, Rusya'nn Polonya'da asayii salaymcaya kadar (yani Polonyallarn hrriyetlerini tamamen yok edinceye kadar) askerlerini ekmeyeceini bildirdi. Bunun zerine bu elci, balca hizmetileriyle birlikte, eski bir gelenee 'gre, Yedikule denilen mahalle nakle dildi. Kutsal fetvaya uygun olarak ve Bb- li ulularnn, sultanlar sultan, kudretli imparatorlarn en hametlisi, evketl yce efendim, velinimetim, Dara kadar muhteem, skender gibi kahraman padiahmz, Rusya'ya, onun srler kadar ok or dularna kar 'Mukaddes Cihad' iln etmeye karar verdi. Hakl olduu iin ve Allah'n yardm ile, btn gcn ortaya koyacak ve nmzdeki ilkbaharda inallah, Ruslara, yllardan beri anlamalara aykn hareket ettikleri iin hakkettikleri cezay verecektir. Siz ki Polonya Cumhuriyeti'nin yelerisiniz, dostumuz ve iyi komumuzsunuz, vatannz, milletinizi, mallarnz ve erefinizi korumak, Rus zulmnden, sizi yllardan beri inleten bu yabancnn zulmnden kurtulmanz iin, cesaretle silaha sarlmanzn zaman ite imdidir. Rus birliklerini top -raklannzdan karmak, kt emellerini engellemek, vatannz huzur ve refaha kavuturacak yeni bir kral seerek intikam almak size dyor. te imdi gznz ap, Bb- li'nin sevgi dolu nasihatleriyle dvanz bilerek hareket etmelisiniz. licenab Krm Han ile, serasker Paa, Ben-der ve Hotin valileri, snrdaki kumandan ve subay-lanmzla ve Bodan Prensi ile ibirlii yapar, uyum iinde hareket ederseniz, Bb - li'ye devaml olarak haber ulatnrsanz, kratlnzn ihtiam ve kudretini kazandrmak iin gereken cesaret ve gayreti gstermi olursunuz. Size bu dost mektubunu ite bu maksatlarla yazdk. Onu size ...... ulatracaktr. Kabulnden memnuniyet duyacamz bu mektubu alnca, bizim en iyi dostlarmz olan sizler, Rusya'nn lkeniz iin ne kadar kt emeller beslediini, Bb- li'nin nceki nasihatleri ve son karan ile ne kadar lehinize hareket ettiini dikkate alarak hare-Ke't ediniz. Bb- li, kendisinin ne kadar hakl, samimi, ve sizin lehinize hareket ettiini, Rusya'nn

Sayfa

127

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

almas gerektiini bildirmiti. Bylece balayan temas zerine, Sadrazam Mehmed Emin Paa, Prens Kaunitz'e ok dostne bir slup ile yazd mektupta Bb- li'nin Rusya'ya sava ilnn aklayan beyannamesindeki gerekeleri tekrarlayarak, Almanya (Avusturya) imparatorunun Macaristan tahtnn vrisi sfatiyle t Nuir-van zamanndan beri imparator lkabm kullanmaya lyk tek hkmdar olduunu, Rusya ariesinin de hakk olmayan byle bir lkab edinmeye altm anlatyordu 249 Baz Avrupa Devletleri Bb- li'ye Nota Veriyor Sadrazam Mehmed Kmin Paa, reis-l kttap Recai Efendi ve Bab li tercman Souzzo, ite byle, Prusya aleyhine fikirler ileri srerek, Rusya arlarnn mparator lkabn tamaya haklar olmadn syleyerek, Avusturya'y elde etmek, ona yaranmak ve politikasn padiahn lehine ynlendirmek istiyorlard. Fakat, bu hareketleriyle hi badamayan bir tutum ya da tutarszlkla, Avusturya ile Osmanl Devleti arasnda yirmibir yl nce imzalanm bir anlamann srekli bir bar anlamas haline dntrlmesine hi yanamyorlard. Oysa, imdi sava iln ettikleri Rusya ile daha nce yaplm bar anlamas ebedi olarak iln edilmiti. Avusturya mparatorluu elileri de Osmanl devletiyle Avusturya arasnda imzalanan ve Rgp Paa'nn uzatmak istemedii anlamann, Rusya ile yaplan anlama gibi, sonsuz sreli olmasn istemeye devam etmilerdi. Bb- li dier konularda Avusturya ile ok iyi geinmeye alyor,

da ne kt emeller beslediini anlayacanza, vatannz kurtarmak iin canla bala gayret edeceinize inanmaktadr. 249 Mektubun bu konu ile ilgili Trke blm yle idi: ...Neme devleti ze-mn- kadimden beril devlet dimee mevsf ve muteber Idfl ma'rnf oldu una binen, mparator lkab devleti meranileyhe seza ve olvechlte dfr vel-i saire beyninde mmtaz olmaa ahr& ken mukaddema li -maslahatin Mos-kov ariesine imparator lkab telkUt ohmab madde-t irs u zat olmak za'ml le lf- mezkto-u kuvveden fiile getarmek niyetiyle bir ka seneden berft eavaV desisi frilkb ve memaliki lebe itale-i desti tagafib ylednnden ma'da..... Bu yaznn orijinali Avusturya mparatorluk arivindedir. Mektuba vurulan mhrde birbirinden ayr drt dua bulunuyor: Allah'a laamrun ve Allah dileklerimi kabul eder; Allah'tan baka kuvvet ve kudret yoktur; Yoluma Allah gsterir; lerimde, skntlarmda Allah'a stgminm. Mhrn ortasnda yle bir vecize var: U- Mahammedfn yercu'l em&ne Muhammedi! mtitereedyen feyzu'I-emimu, emine. Yani : Muhammed, Muhammed'den efaat diliyor. Emin, Emin'den yardm istiyor. (Ad Emin olan (kii), Peygamber Muhammed'den efaat diliyor; ad Emin olan (kii), sfat Emin olan Peygamber'den yardm istiyor). Mektubu yazan yazcnn ad, El-hac Muhammed Emin idi* Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/405 -407

Sayfa

128

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Bosna 250 ve Belgrad 251 valilerine fermanlar gndererek Viyana saraynn hakl isteklerine kar klmamasn, snrlardaki baz uyumazlklara son verilmesini istiyordu. Bunlardan baka, son yangnda harap olan fransisken kilisesinin yeniden inasna da msaade ediyordu 252. Bunu kolaylatrmak iin Reisefendi, Avusturya elisine, yangndan zarar gren birka evin yeniden yaplmas iin msaade istemelerini, bunlara kilisenin onarm eklendii takdirde yeniden ina kanununa aykr olmasna ramen izin alnabileceini tavsiye mahiyetinde sylyordu. Bu durumlar karsnda Avusturya elisi Polonya meselelerinde tam tarafsz davranyor, kendisine Bar Konfederasyonu efleri tarafndan gnderilen mektuplara cevap vermiyordu 253. Bu konfederasyon, Jaques Magnecki adl bir temsilciyi gizlice stanbul'a gndermiti. Fakat baz kabadaylklar ve bbrlenmeleri yznden, faydasndan ok zarar dokundu. Sonunda, Hotin muhafz Halil Paa'y agzllkle sulamas azledilmesine sebep oldu. Dier Avrupa devletleri arasnda Osmanl Devleti ile iyi ilikilerini srdrenlerden biri Venedik Cumhuriyeti idi. Naip Giustiniani, Bb- li'ye gnderdii bir mektupta, Osmanl Devleti ile iyi ilikilerini srdrmek istediklerini bildirmiti 254. Ayn mealde bir teminat mektubu Hollanda Hkmeti adna, eli Dedel'in lmnden sonra akredite edilen maslahatgzar Weiker tarafndan 255, Danimarka Hkmeti adna da eli Goessel tarafndan verilmiti. Bb- Ali, Goessel'in temsilciliini, itimadnmesini getirinceye kadar kabul etmemiti, sve temsilcisi Celsng 256 ise, gerek sve'le kurulan ittifakn devam, gerekse Avusturya, Fransa, ngiltere ve Rusya tarafndan kurulacak ittifaka girme konusunda msbet bir tavr almad. Bu ittifak Bb- Ali de hi istemiyordu.
Bosna ve Vdn valilerine gnderilen evval 1182 (ubat 1769) tarihli ferman, Penkter'in 15 Mart 1769 tarihli raporuna ekliydi. 251 Belgrad valisine gnderilen fermanlar 1178 (1764), 1182 (176 9) tarihlidir 252 Peokler'in elde ettii ve halen Avusturya mparatorluk Argivi'nde bulunan Sakz Adas'ndak Cizvitler ve Triniterler ile, Pera'da Fransiskenler hakkndaki fermanlara baknz: 1. 1 Muharrem 1157 (15 ubat 1744), 2. Cemaztela-hir 1178 (Aralk 1764), 3- Ramazan 1179 (ubat 1766). Bunda Jesuites'lere "Cia-vtt* ad veriliyordu ki, bu, 'sev' adndan farkl idi. Daha evvelki nn1fl8m-larda sev kelimesi yanl anlalarak 'Cizvit' seklinde tercme edilmiti- 4. 1 Muharrem 1182 (18 Mays 1768). Bu, Pera fransiskenlerinin 1072 (1661)'de elde ettikleri ve 1112 (1700)'de, daha sonra da 1118 (1706)'de yenilenen k berattan farkl bir ey deildi, 253 Bu mektuplardan ikisi Avusturya mparatorluk srivlerindedir ve bunlarda Avusturya'nn yardm istenmektedir. Biri 28 Haziran 1768, difteri 23 Ocak 1769 tarihlerini tayor. 254 Trkeden tercme edilen bu belge, Brognard'n 1 Aralk 1768 tarihli raporuna ekliydi. 255 timadnmelerin tercmesi Brognard'n 17 Mart 1769 tarihli raporuna eklidir. 256 Celsing'in notasna cevap olarak Bb- li'nin verdii muhtrann tercmesi Brognard'm 17 ubat 1769 tarihli raporuna eklidir
250

Sayfa

129

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Fransa'nn o zamanki stanbul elisi Saint-Priest valyesi idi. Daha nceki eli Desalleurs gibi o da gnlk onsekiz kuru ve dokuz para tahsisat alyordu 257. Fransa kiralnn ordusunda topu generali ve kendisiyle ayn ad tayan si bir Macar'n olu olan Baron d Tott, Krm Han nezdinde Fransz temsilcisi olarak buraya gnderildi. Burada, yaknda balayacak harekt iin, mmkn olduu kadar yardmc olmaya alacakt. O dnemde Bb- li'nin Msr'daki otoritesi ok zayft. eyh-l Beled Halil Bey'in ve Yenieriaas Mehmed avu'un Kahire'de oturan Fransz tccarlarna yaptklar bask ve uyguladklar ceza iin Fransa elisine hibir tazminat denememiti. O srada, Fransz tccarlarndan , Kahire evresinde elence iin tfek at yapm ve bundan dolay otuz bin ek para cezasna arptrlmlard 258. Daha yukarda da anlattmz gibi, Halil Bey, Hseyin Keke'in mttefiki idi. Ali Bey tarafndan Kahire'den srlnce, adamlar ile birlikte Gazze'ye kamt. Fakat bir sre sonra, ilkbaharda, byk bir kuvvet toplayarak geri dnm, Dimyat ehrini yirmi bin ek vergi vermeye mecbur etmiti. Ali Bey onunla Mansuriye'de yapt ilk arpmada yenilmi; fakat daha sonra galip gelmi, silerin balarn keserek Istanbul'a gndermiti 259. Bugne kadar yaynlanan tarihlerde, Ali Beyle ilgili bu silahl atmalar hep unutulmutur. ngiltere elisi Lord Murray, hkmdarndan iki mektup almt. Bunlardan biri padiaha yazlmt ve arabuluculuk teklif ediyordu. kinci mektup sadrazama yazlmt ve sadrazam bu mevkie geldii iin tebrik ediliyordu 260. ngiltere saray bu mektuplarn resm trenle verilmesini istemiti ama bu mmkn olmad. nk padiah, bundan byle yabanc elilerle, ancak yeni itimadnmeleri kabul etmek ya da onlara bir olay bildirmek iin grebileceim sylemiti. Onun iin
Fransz elisinin 17 Temmuz tarihli timadnmesi Brognard'm 1 Aralk 1768 tarihl raporuna eklidir. Bu itimadnmede padiaha hitap eden yle bir pasaj var : ... Bizim kendilerine bastca tavsiyemiz, iyi likileri, eski dostlua ve btmnn meyvas olmas gereken karlkl gveni srdrmektir. Bn sonuca varmak in tuttuumuz yol da, her vesile le Zat-i lilerine deimeyen saygmz ifade ediyor, mparatorluunuzun refah ve ycellin kendimiz in de yararl gryoruz... Zat - lilerinin mrn artrmas, hayatnn refah ve mutluluk inde gemesi iin Allah'a dua ediyoruz..... Sadrazama yazlan mektupta ise yle deniyordu: Size tevdi edilen ktidar le, bilgeliiniz, leri grfilllfigBnlz sayesinde eski dostluun devam edeceine, 174'ta yenilenen ve arttrlan kapitlasyonlarn zedelenmeyeceine, tcbalarmzn btnnn mey-vasn toplayacana nanyor ve bununla vnyoruz,.,>. 258 Seyhiil Beled Hail Bey ve Yenieriaas Giritli Meh-med avu'un Fransz tccarlanna yaptklan basklarla il'gili bir mektubun ttalyancas. kitabn aslnda Notlar ve Aklamalar blmnde yer alyor 259 Msr'da Seyhl Beled Halil Bey ve Hseyin Ke-ke'in faaliyetleri ile ilgili italyanca bir mektup, kitabn aslnda Notlar ve Aklamalar blmnde yer alyor. 260 Bu iki mektubun tercmesi Brognard'm 16 Ocak 1769 tarihli raporuna eklidir
257

Sayfa

130

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

ngiliz elisi bu mektuplar sadrazama teslim etti. Sadrazamn ve padiahn bu mektuplara verdikleri cevaplarda, Rusya ile ilgili ikyetlerini tekrarlyor, bir sava yapmadan bu konuda baka devletlerin ileri srecekleri baka zmleri kabul etmeyeceklerini bildiriyorlard. Eli bu konuda yazd bir nota ile, ngiltere'nin Osmanl devletine kar Rusya ile ittifak kurma tekliflerini her zaman reddettiini, bunun hkmeti tarafndan padiaha duyduu saygnn ve iyi niyetinin bir gstergesi olduunu syledi 261. ngiliz hkmeti reddedilmeyi bu ekilde cevapladktan sonra Bb- li'ye yeni bir nota verdi. Bununla, halen Yediku -' le'de tutuklu bulunan Obreskov'un serbest braklmas isteniyordu. Rusya'ya sava ilnndan az nce, Prusya elisi, hkmdarnn kesin emriyle Bb- li'ye bir nota vermiti. Bu notada, Osmanl Devleti ile Rusya arasnda kabilecek bir savan nlenmesi isteniyordu 262. Prusya elisi bundan sonra iki nola daha verdi ve Prusya'nn arabuluculuk teklifini bildirdi 263 . Ayrca Obreskov'un serbest braklmasn istedi 264. Fakat bu da bir fayda salamad. te yandan Obreskov da sadrazama bir mektup yazarak, onsekiz yl iyi ve drst bir ekilde hizmet grdkten sonra onsekiz adam ile birlikte Yedikule'ye hapsedilmesinin korkun olduunu syledi. Ayrca hapishanenin dar, lo ve rutubetli olduunu, zaten iyi olmayan salk durumunun burada bsbtn bozulacan bildirdi. Daha sonra gnderdii yar resm bir nota ile, hkmetinin kendisine yollad krk iki bin rub lenin Trk parasna evrilmesini talep etti. nc mektubun -de ise, ikinci mektubundaki talebinin yerine getirilmi olmasndan dolay Bb- li'ye teekkr ediyordu. Prusya ve ingiltere tercmanlarna, Obreskov'un serbest braklmasiyle
Hammer burada dipnot olarak bu notann talyanca metnini-veriyor. (.N.) Majesteleri aada imzas bulanan bana, Bb- li'den, hem Osmanl Deve-ti'nin, hem Rusya'nn giritii bftytik hazrlklar hakknda bilgi istediler. Kanl bir sava haber veren bu hazrlklar majestelerini endielendiriyor. finkt bunun sonular her iki imparatorluun tebalan iin felket getirecektir. Zaferi hangi taraf kazanrsa kazansn, birinin zdrah dierinden az olmayacak* tir. Majesteleri bana, iki tarafn arasmi bulmak grevi verilirse ban evkle yapacan ve bn vesile ile her ki mparatorluun mutluluuna ne kadar nem verdiini gstereceini, byle bir dummda sonucun, majesteleri gibi gerek ve samim bir dostun sayesinde alnacam Bb- li'ye bildirmemi baynrdnlar... 263 Prusya kiral majestelerinin aada imza bulanan elisi olarak, din foraya gelen karyeden hkmdarmn bir mektubuna aldm Bb- li'ye bildirmekten eref duyarm. 9 Kasm tarihli bu mektupta majesteleri, mektup eline getii zaman Osmanl Devleti ile Rusya arasnda bansn bozulmu oldatmv, ba haberin kendisini ak zdn Bb- li'ye bildirmemi boyardlar. Banmla beraber, majesteleri bu vesile ile samimi dostluuna ispat etmek istiyor. ki imparatorluk arasnda anlamazl giderebilirse muttu olacam bildiriyor. 264 Majesteleri, kendisiyle Bb- li arasndaki samimi dostlua gtvenerek, ad* gecen elinin serbest braklmas, btn maiyeti ile saf salim olarak memleketine gnderilmesi hususundaki talebi rcddedUmezse bandan sevine ve gurur dayacaklarnu bUdirmem buyuruyorlar.
261 262

Sayfa

131

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

ilgili taleplerin reddedildiini bildiren Bb- li tercman onlara u Arap ataszn de sylemiti: -Her eyin bir vakti vardr ve her i saatinde yaplmaldr 265. Bb- li tercman, dier tercmanlarn Rusya'nn sava nlemekten baka bir ey yapmadn, bu niyette olduu iin de Prusya ve ngiltere'ye arabuluculuk teklif ettiini sylediklerini Bb- li'ye bildirdi. Bu savan tamamen Fransz elisinin kkrtmasiyle olduu iddiasn da ilve etti. Ona gre Fransa Krm Han ile gizli grmeler yapyor, Han'n aracs (temsilcisi) Fransz konsolosunun eiyle sk sk gryor, Fransz konsolosu da Krm'a Fransz tercmanlar gnderilmesi husu-unda Han ile mutabakata varm bulunuyordu. 266 Sancak- erif Alyor Ocak aynn sonlarndan itibaren sarayda tular dikilmiti (27 Ocak 1769). Yirmibe gn sonra eitli birlikler merasimle yrye geti (20 Mart 1769 - 12 Zilkade 1182), Alt gn sonra Sancak- erif ekildi ki bu, mslmanlar en yksek derecede coturuyordu. O akam, Avusturya elisi Brognard, gen tercman 267, gen yardmcs 268, seyisi, sekreteri, ua, kendisinin ve tercman Testa'nn eleri, drt kz ve iki oda hizmetisi ile, Topkap nnde, Tekke Mahallesindeki bir eve gitti. Burada ordunun geiini grecekti. Fakat eve henz gelmiti ki, mahalle imam onlar buradan kard. mam, mahalle halknn kfirleri aralarnda grmek istemediini sylyordu. Evin nnde biriken kalabalk da onlara kfrediyor tehdit savuruyordu. Askere benzeyen (ama asker olmayan) bir gen, elinde yalnkl, gsnde tabanca ile, onlar mezarln yanndan d kapya doru gtrd. Eli buraya maiyetinin ancak yarsiyle gelebilmiti. Dier yans Pera'ya sndlar. Brognard o geceyi Topkap yaknnda bir Erraeni'nin evinde geirdi. Burada yenieri kethdasnn gnderdii bir salma uhadar (yani polis grevlisi) sayesinde endieden kurtuldu. Fakat akam olunca Pera'ya dnecei ya da, gvenlik durumu gerektiriyorsa, Bb- li'nin gnderecei grevlilerin korumas altnda evden kmadan oturaca yerde 269, hem Brognard hem
El-Umur merhraetun U-vafctha, Tercmesi Brognard'n 3 Mart 1769 tarihli raporuna eklidir. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/408 -412 267 Tercmanlar: Biancli, Testa, Herbert. 268 Yardmclar: Zechncr, Summercr, Adami. 269 Vsf ve Ahmed Resmi Erendi, burada, bizce tarih konusunda yanlyorlar. Olayn bir gn ncesine rastlayan
265 266

Sayfa

132

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

17 Zilkade (26 Mart) tarihi veriliyor. Ahmed Resmi Efendi'nin eserinde ise Zilkade yerine Sefer denmitir. Buna dikkat etmeyen Diez se yanll grmemitir. 18 Zilkade 26 Mart'a deil, 27 Mart'a rastlyor. 270 Brognard'n raporuna, gre l says 150'ye. yaral says 1000'e kmt.

Sayfa

133

de maiyeti bir berber dkknnn nndeki parmaklklarn arkasna getiler. nk askerin geiini grmek iin*.can atyorlard ve buras da bunun iin elveriliydi. stelik gvenliini salamak iin, iki yenieri ve birka yamak da bulunuyordu yanlarnda. Ne var ki halk onlar grmt. Daha ok kadnlardan ve ocuklardan oluan bir kalabalk, onlara doru hareket ederek barmaya balad. Bu srada asker geidi de balam bulunuyordu. Yeil sarkl, szde Hz. Peygamber'in soyundan olduklarn iddia eden emirler, hamallar ve serseri takm arasnda barmalar, koumalar oald. Gvurlar! Vurun! Yoksa kyamet gnnde yznz kara kar! diyorlard. Dini taassupla comulard. Bu taassup zaptedilmez bir hal ald. Az sonra, yalnz Avusturya elisinin bulunduu eve deil, o caddede hris Uyanlara ait btn evlere ve dkknlara hcum edildi. Dkknlar yamaland. Sylentilere gre yzden fazla insan ldrld, yzlercesi yaraland 270. lgn bir kalabalk elinin bulunduu evi kuatt. Camlar, kaplar krd. Silahlar olmad iin demir parmaklklar elleriyle krmaya altlar. Kaps krlan evlere giriliyor, ierdeki kadn ve erkekler yumruk ve sopalarla dar karlyordu. Kadnlarn tlleri, bilezikleri zerlerinden alnp salar ekiliyordu. Yenieriler ve onlar takviye iin gnderilen dier askerler, tedbirsiz yabanclar bulunduklar yerden glkle alp bir Ermeni'nin evine gtrdler ve oradan ancak ertesi gn ve byk bir koruma altnda Pera'ya ulatrdlar. Sancak- erif, akl banda her Trk'n knad o messif olay gn almt. Mneccimler ve bizzat Ahmed Resmi Efendi bu olay bir uursuzluk, bir felket haberi saydlar. nk olay, yenge burcunun Ay ve Satrn ile ayn hizada bulunduu zamana rastlyordu ve bu da uursuzluk saylyordu. nc Mustafa gibi ilmi seven ve bilen bir hkmdarn byle bir yldz falna, bu kehanete inanmasna ve bunun tesiri altnda kalm olmasna inanlamaz. Hatrlardadr ki, bu hkmdar Ahmed Resm Efendi'yi zel eli olarak Berlin'e gnderdii zaman, Prusya kiralndan mneccim gndermesini de istemiti. Kiral Frederik de ona, ordusundaki yenilii gstermi, bylece, iyi talim gren bir ordunun ve dolu bir hazinenin, yldz

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

134
Sayfa

ilminden ok daha yararl ve nemli olduunu anlatmak istemiti 271. Yukarda anlattmz o hi beklenmedik messif olaydan sonra, Brognard sadrazama veda ziyaretinde bulundu. Bu grmede bana gelenlerden hi sz etmedi ve hakk olduu halde grd hakaret iin bir tazminat istemedi. Fakat Brognard'n veda nutkundan sonra sadrazam ona nihayet meb-bed (sonsuz sreli) bartan sz etti ki, Brognard'a gre bu kelimeyi telaffuz ederken sanki ona bir vcut vermek istemiti. gn sonra ve Brognard'n hareketinde biraz nce, sadrazam ona bir mektup verdi ki bu, Prens Kaunitz'in mektubuna ve Belgrad anlamasn yenilerken srekli veya mebbed kelimesinden ne kastedildiine dair sorularna bir cevapt. Sadrazam aklamasnda daim ve mebbed deyimlerini kullanarak, bar sonsuza kadar uzatmay kastettiini bildiriyordu 272. Bab- li'yi, Osmanl Devleti ile Avusturya arasndaki, anlamann srekli olmasna raz etmek iin, daha cidd ve baka bir diplomatik gereke bulunmas gerekmiti. Eli, urad hakareti hi hatrlatmad gibi, gemii tamamen unutmu grnd ve Bb- li'nin zr dileyerek gnderdii armaanlar geri evirmedi. Bu armaanlar, kendisi iin verilen iki bin kuru deerinde bir samur krkle, kars iin verilen yine iki bin kuru deerinde ss taks idi. Bb- li'nin bu iltifat, herhalde o messif olay konusunda susmasn temin etmek iindi. Kendisine yaplan hakarete tepki gstermemesi karsnda ona bir azize lyk olgun hareket gibi szlerle iltifat edilerek te- selli edilmeye alld. Fakat Prens Kaunitz, saray yazcs Thugut'un kalemiyle, Brognard' bu ekilde hareket ediinden ve zellikle hkmetinin gnderdii ama gizli kalmas gereken siyas dnce muhtrasnn orijinalini vermi olmasndan dolay sert bir ekilde azarlad.. Bundan sonra Brognard'n diplomatik kariyerinde ans dnm, baarl olamamt. Ksa bir sre sonra lnce, onun yerine eli olarak stanbul'a Thugut gnderildi. unu da hemen syleyelim ki, Bb- li'nin yabanclarla ilikilerinde Brognard'm grd hakaret gibi bir olaya hi rastlanmaz. Bu tarihi yazarken bazen tercmanlarn dvldn ve asldklarn, elilerin de
Diez, s. 16'da una dikkat ediyor: Bu mneccimler herhalde ifai olarak istenmiti. nk Ahmed Resmi Efendi'ye verilen onifci maddelik talimatnamede mneccim isteiyle lgili hibir ey yok. 272 Avusturya mparatorluk Ariv Dairesi'nde, Brognard'in Nisan ayndaki raporuna iliik tercmede, daim veya mebbed deniyor.. Bununla beraber Bb - li tercman bunu pax perpetna eklinde deil, pax conttnna eklinde tercme etmiti.
271

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

dvlp hapsedildiklerini grdk. Ama halkn ve askerin, Osmanllarn eliler konusundaki bir prensiplerini bu derece aka ihll ettiklerini hi grmedik. Bu Osmanl ilkesi udur.- Eliye zeval yok! Bu kuraln inenmesi (Kan m ere gre), m si uman fanatizminin, sancak- erifin grnmesiyle kabarp tamasndan ileri gelmitir. Fakat bu, maalesef, Avrupal diplomatlara ve elerine halk tarafndan yaplan kt muamelenin sonuncusu olmamtr. Zamanmzda ingiliz elisinin ei Lady Elgin ve Rus elisinin ei Madam Tomara, Sleymanye Camii'ni grmek istedikleri zaman maruz kaldklar tecavz, Brognard ve maiyetinin urad saldrdan daha nemsiz bir olay deildi. Bu defa, maruz kaldklar hakaretin tazminat olarak bu hanmlara krk, al, elmas gibj kymetli eyalardan oluan hediyeler verilmi, onlar da bu hediyeleri memnuniyetle kabul etmilerdir. Sancak- erifin ald gnde byle messif bir olayn meydana gelmesi, o zamann politikac ve mneccimleri iin, yenge burcunun Satrn ile Mars veya Ay hizasnda bulunduu zamana rastlamasndan dolay, kt iaret olarak yorumlanmt. Bu kehanet, olay takip eden savala ve savan Osmanl Devleti'ni ykma gtrmesiyle dorulanm oldu. 273 YETMNC KTAP Krm Giray in Kusya seferi ve lm. Hotin'dc Trklerin baars. Sadrazam iu i'otocki Hantepesi nde. Sadrazamn, Bodan voyvodasnn ve Bb- li tercmannn idamlar. lenler ve yeni tayinler. Moldovanc'nn sadareti. Hotin'in dmesi. Mddovanc'nn azli ve Halil Paa'nn sadrazam oluu. geyhlislm'n l* m. Mora isyan. eme'de Osmanl donanmasnn yaklmas. Ijmni Kuatmas- Kartal Savas. smail ve Kilya'nn dmesi. Yarm tedbirler. Bender ve bra'in dmesi. Sadrazam ve Krm Han'nn azil* lcri. Avusturya ve Prusya'nn arabuluculuk teebbsleri. Padiah Avusturya'ya Polonya'nn paylalmasn teklif ediyor.- - Konfederasyon Jelinc yeni bir bildiri. K karargh ve yeniden silahlanma- Krm da elden gidiyor. -- Basiretsiz Osman Efendi- Sadrazam azlediliyor ve Muhsinzde ikinci defa sadrazam oluyor. Karargh umnu'da. Maksud Giray Krm Han oluyor. Reisi Kttap Abdrrezzak Efendi. Avusturya ve Prusya'nn atekes iin
273

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/413 -416

Sayfa

135

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

gayretleri. -~ Karada ve denizde atekes. Avusturya elisi Thugut ve eyh Yasinci tam yetkili murahhas oluyorlar. Fokan Kongresi. Vsf Efendi atekesin uzamasn salyor. Bkre Kongresi de dalyor. Sahib Giray, Ali Bey ve eyh Tahir. Yeni sefer iin silahlanma. Rusuk ve Karasu savalar- Ruslar Silistre ve Varna'dan ekiliyor. Kaynarca Sava. nc Mustafa'nn lm. I. Abdnlhamid'-in tahta k. IAbdlhamid'jn gszl. Kabine* de deiiklik. Kont Pulavski. Pazarck ve Kozhca'da bozgun. Kaynarca bar, Kaynarca bars e ilgili dnceler. 274 Krm Girayn Rusya Seferi Ve lm SULTAN nc Mustafa, iki yldan beri tasarlad 'Rusya ile sava' kararn, vaktinden en az alt ay nce ilan etmiti. Snrlarda gerekli savunma tedbirlerinin tam olarak alnmasna kadar kararn ertelenmesin i tavsiye eden sadrazam Muhsinzde Mehmed Paa ise bu grnden dola y azledilmiti, Osmanl Devleti'nin otuz yl nce Avusturya ve Rusya'ya at savata hedefe tam olarak ulalamamt ve yirmi yl sonra sebebin 'acele karar vermek' olduu sylenmiti. imdi de acele bir kararla sava sonbaharda ilan edilmi bulunuyordu. Oysa Osmanl ordusunda allm durumlara gre bu sava ilkbahardan nce balayamazd. Bu acele karan yalnz vakanvis Vsf deil, Resmi Ahmed Efendi de hakl olarak hatal grm ve knamtr. Resmi Ahmed Efendi'nin bu sava anlatan Hlsatl itibar 275 adl eseri, biraz heyecanl yazlm olmakla beraber bu konuda daha gvenilir bir kaynaktr. Savatan baka bir ey dnmeyen padiahn bu erken karar, sabrsz Bar Konfederasyonu'nu ve askerleri ganimet iin sabrszlanan Krm hann memnun etmi, Kzm Trklerine, Balta'da yaklan han saraynn intikamm almak iin Yeni Srbistan'a saldrma frsat vermitir.
Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/417 Resm Ahmet Efendinin bu sava anlatan Hlsatl tibar adl eserini tercme eden Diez (Berlin 1813)'in bu kitaba verdii isim mny tam olarak karlamyor. radaki dnceler birok bakmdan Volnev'in Trk Sava lar zerine Dnceler adl eserine arm yapmaktadr. Bunlarn bazlar Diez, bazlar da Peyssonel tarafndan yorumlanmtr. Fakat bu yazarlarn herbiri meseleye Osmanl asndan bakmaktadrlar. Bununla beraber Peyssonel'in dnceleri, incelemeleri, Diez'e gre ok daha dorudur. Diez, Resm Ahmet Efendi'nin knlan gururunun yanks olan ineli szlerini, hicivlerini, tam gerek olarak kabul ediyor, bu mellifin Rum asll olduunu dikkate almyor. Rumlar ve Ruslar Trklerin en byk dman gryor, ayn aclkta konutuu Polonyallar ve Krmllar ise, ona gre, Osmanl mparatorluu iin en korkulacak dostlardr.
274 275

Sayfa

136

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Krm Han, ubat sonlarnda (23 ubat 1769 - 15 Ramazan 1182) yz bin askerle Balta'dan hareket etti. Bug (Aksu) nehrini getikten sonra Tugul'da ordusunu e ayrd: Otuz bin kiilik birlik, nureddinin (ikinci veli ah tin) emrinde Dnek'e yrd 276. Kalgayn (birinci veliahdin) emrine verilen iklnd birlik, zi nehrinin sol kysn takip ederek t Orel yaknlarna kadar ilerledi. nc birlie bizzat kumanda eden han, Yediseven airetleri ve Bucak Tatarlar ile Yeni Srbistan'a saldrd. Han'n bu birlii yetmibeseksen fersah kadar ilerleyerek, ember iine ald blgeyi kar durulmaz bir sel gibi ykp geti ve yamalad. Bu aknda binlerce insan kltan geirildi 277, bir o kadar da esir alnd. Yz kadar ky ve kasaba ykld, anbarlar atee verildi. yeni kalenin, yani Mikelgrod, Arkangelgrod ve Ezabetgrod kalelerinin kyleri yklp yamaland 278 Krm Han, tam ondrt gn, Rusya'nn gney eyletlerinde her ynde akn yapt ve Donek'in kysndaki Isum'un varolarna kadar ilerledi. Balta'dan hareketinden tam bir ay sonra 279 Kavan'a ulat.
Bizzat Han'n raporundan alnan bu bilgi, Tott'un Memoires - Hatrat'uda verdii bilgiden daha dorudur. Tott (s. 128'de), nureddinin emrinde krk bin, kalgayn emrinde altm bin, Han'n emrinde ise yz binden fazla asker olduunu yazyor ki, ona gre bu seferde Krm ordusu iki yz bin kiiden fazla oluyor. 277 Osmanl tarihilerinin notlarna gre de saylar farkldr ve onlar da Tott gibi, ordu saysn iki yz bin olarak gsterirler- Oysa bizzat Krm Ham'mn raporunda asker says bunun yars kadar gsterilir, yani yz bin kiiden ibarettir. Bu rapora ve VsC'a gre (s. 315) Krmllar on bin kadar dman ldrm, yedi bin esir almlardr. Kendi kayplar ise kirk-elli kiiyi gememektedir! 278 Bb- li tercmanlarndan birinin bir raporu (Aralk ortas 1768): Bb- li'nin emriyle, Yeni Srbistan'daki Eliza'bedgrod, Arkangelgrod ve Mikaelgrod kalelerini tetkik ediyorum. Yeni Srbistan onbe yl kadar nce Ruslar tarafndan meskn hale getirilmi bir eylettir. Topraktan yaplm olmasna ramen ok muhkem bir tabya. Rampalar o kadar geni ki, iki araba yanyana kolayca geebilir. Bu kalelerin Osr manii snrlarna uzakl, haritalarn tetkikine ve buradan gelen szne inanlr birka adamn ifa desine gre yle: Elizabedgrod zi'ye sadece yir -mibe fersah mesafede. Arkangel ise otuz ve Mikaelgrod krk fersah mesafede bulunuyorlar. Elizabed'grod Bender'e aa yukar krk, Arkangelgrod ve Mikaelgrod ise elli fersah uzaktadrlar. Hotin'den hareket ettikten sonra Dinyester (Turla) nehri geiliyor ve Polonya vilyetinden Ni-emirov kalesine otuz saatte varlyor. Oradan on-iki saatlik bir yryle Oman kalesine ulalyor. Bu kale Polonya snrndadr ve Arkangelgrod'a sekiz saatlik mesafededir. Arkangelgrod ise Hotin'e elli fersah mesafede. Eer ordu, saydm su yollarndan birincisini tutarsa, verimli, yiyecei bol bir lkeye ulaacaktr. Fakat birok dereyi gemek ge rekecek. Eliza'bedgrod ve Mikaelgrod kalelerine gelince, bunlar Hotin'e altm fersah mesafede bulunuyorlar. Aksu rma kysnda bulunan Balta ehri zi vilyetinin biraz yukarsmdadr ve Krm Ha -m'nn bir hasdr. Bu ehir Arkangelgrod'a ondrt, Elizabedgrod'a yine ondrt, Mikaelgrod'a ise yir-midrt fersah uzaklktadr. Sz konusu Rus kalesi birbirlerinden on -on-iki fersah uzaklkta ve Yeni Srbistan'da yer alrlar. Buras dzlk, ok sayda ky olan bir yerdir. Snrlan Polonya Uraynas'ndan balar, Dinyeper (zi) nehrine kadar uzanr. Bu nehrin kysnda Zaporog Kazaklar yaar ve saylar oktur. Yukarda szn ettiimiz kyleri evreleyen fundalklar arasnda ok geni otlaklar da vardr ve buralardan birok dere akar. Fakat lkede orman azdr ve o yzden bir l telkki edilir. Kyl ler ancak kendilerine yetecek kadar buday ekerler. Eliza'bedgrod, Arkangelgrod ve Mikaelgrod, Ki-ov ehrine otuz ve krk fersah mesafede bulunurlar 279 Krm Ham'mn yazd raporun kopyas Avusturya mparatorluk Arivindedir. Almancaya tercme edilmi nshas Brognard'u 17 Mart 1769 tarihli raporuna eklidir ve 3 Zilkade 1182 (11 Mart 1769) tarihini tamaktadr. 1784'de Neuchatel'de baslan ve 1788'de Viyana*da tercmesi yaynlanan Essais de eosrapMe de poHttqne et
276

Sayfa

137

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

138
Sayfa

Bu harekt balamak zere iken, Lezgi hkmdarnn kardei olan bir prensle karlam ve bu prens ona otuz bin kiilik bir kuvvetle yardm teklif etmiti "(17 ubat 1780 - 10 evval 1182). Bu yardma karlk olarak da, padiah tarafndan kabul edildii gn, yani sadrazamn cepheye hareketinden ondrt gn nce, kuvvetleriyle Ruslar srp karaca bl genin kendisine braklmasn istemiti 280. Tott. Krm Trklerinin hibir seferini bu harekt kadar ayrntl anlatmamtr. nk Tott bu harektta bir general olarak Han'n maiyetinde bulunmu, onun ektii zahmetlere ve yorgunluklara ortak olmu, sofrasnda oturmu ve onun gibi giyinmitir. Yiyecei, Tatarlarn balca besini olan eyer altnda sktrlm et, ksrak stnden mayalanm bir iki (kmz), fme at eti, havyar, buturga vs.dir. Fakat, bir misafir olduu iin Tokay'm sv altn denilen ikiyi iiyor, beyaz Laponya aysnn postundan yaplm ve Sibirya sincabnn postu ile kaplanm bir krk giyiyor ve Han'n Tatar yurdu demekten holand bir seyyar adrda yatp kalkyordu. Han'n adr ierden krmz kumala kaplyd ve altm kii alabiliyordu. Onun evresinde kurulan daha kk oniki adrda hanedana mensup subaylar kalyordu. Bu on ad*r epevre, be ayak yksekliinde bir duvarla korunuyordu. Hant toprak bir tmsekten etrafa yle bir gz atm btn ordusunu grebiliyordu. Ordu yirmi alaya blnmt. Han'n adr ortadayd. Onun nnde her biri drt yz svariden oluan krk tabur vard, svariler dorderlik iki sra halinde idiler. Her taburun banda yirmi sancak vard. Han'n byk sanca 281 ile iki yeil sancak arasnda ve onlarla beraber nat Kazaklarnn sanca dalgalanyordu. Bu kazaklar Byk Petro (Deli Petrol zamannda, Kazak gnas'n bakanlnda, Rus Imparator-luu'ndan ayrlp Krm Hannn hizmetine girmilerdi ve o zamandan beri de bunlara 'nat Kazaklar' deniyordu. 'nat' ya da 'nat', dikkafah, si, inat demektir. nat Kazaklarnn tesiriyle Zaporog Kazaklar da boyunduruktan kurtulmak iin Elizabet 282 kalesinin kumandanna bakaldrmalard. Krm Trkleri bu sefer srasnda elde ettikleri ganimetleri korumak ve gzetlemekte inanlmaz kabiliyetlerini gsterdiler. Hemen hemen her
d'histoire adl eserde, bu harektla ilgili olarak Tott'tan sadece iki satr alnmtr. 280 Brognard'n 17 Mart tarihli raporu: 11 Mart'ta sadrazam, 14 Mart'ta ise padiah tarafndan kabul edildi. 281 Tott (s. I40'ta), Han'n byk sancann Uz, Muhammed'e ait Sancak erif olduunu sylemekle yanlyor. 282 Tott, n, s. 144. Elizabet Kalesi Trklerin T. Katcrina Devrinde lk Savalar adl tarih kitabnda Elisavedgrod- eklinde ifade ediliyor (Gazctte de Saint-Petersburg, f. XVI, s. 4).

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

askere, ganimet olarak yarm dzine esir, iki dzine sr, be-alt dzine koyun dyordu. Eyer kayna baslan torbalara ocuklar konmutu ve bunlarn yalnz balan grnyordu. Bir gen kz svarinin nne, annesi arkasna geiyor, baba ile oul elle gtrlen atlara bindiriliyor, srlar ve koyunlar da en nde gidiyordu. Yorulmak bilmeyen bir gz btn ganimeti gzlyor ve hibir eyi gzden kaybetmiyordu. Orduda sert,bir disiplin hkm sryordu. Bir ha resmiyle alay eden, hakaret saylacak hareketlerde bulunan Nogay-lara, bu hareketin yapld kilisenin nnde yzer sopa vurulmutu 283. zinsiz olarak bir Polonya kyn yamalayanlar da atlarnn kuyruuna balanm, lnceye kadar srklenmilerdi. Krm Giray, bu seferden dnnden bir ay sonra ld. Onu, Eflk voyvodasnn casusu olan Rum hekim Siropulo ze-hirlemiti. Tott, han' bu hekime kar uyarmt ama gayreti sonu vermemiti. Artk lmn iyice yaklatn anlayan Han, musiki alnmasn emretti ve ilhiler iinde uykuya dalar gibi ruhunu teslim etti. Sadrazam, Han'n lm haberini, stanbul'dan sonra kinci konaklama yeri olan Silivri'de ald. irinbelerin ve mirzalarn isteiyle, Selmet Giray'm olu Devlet Giray Krm Han iln edildi. Fakat bu gsz bir hand. 284 Hotin'de Trklerin Baars mparatorie Katerina, sonbaharda iln edilen sava ilkbaharda gerei gibi karlayabilmek iin k boyunca hazrlanmt. Podolya'da, dokuz bini Kazak olmak zere altm bin kiilik bir ordu kuruldu, Aleksandr Mihaylovi Galiin'in emrine verildi. kinci ordu on bin Kazak ve yirmi bin Kalmuk'tan oluuyordu ve Petro Aleksandrovi Romanzov'un emrine verilmiti. Bunlarn grevi, zi (Dinyeper) nehrinden Azak denizine kadar olan Rus snrlarn savunmak, Azak ve Tagan-ruk kalelerini ina etmekti. Bu kaleler Prut ve Belgrad anlamalarna gre yklm bulunuyordu. On-onbir bin kiiden oluan nc bir ordu ise Vaymarn'in kumandasna verilmiti ve Polonya Konfederasyonu'nu denetim altnda tutacakt. General Medem, Zarizin'den Kabartay ve Kuban'a doru ilerledi. General Totleben, Erzurum ve Trabzon'a hcum et mek iin Tiflis'e hareket
Tott'un, Han'n azndan syledii Tatarlar gzel sanatlara ve peygamber* kre sayg gstermesini renmelidir sz aslnda kendisine aittir. 284 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/417 -421
283

Sayfa

139

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

etti. Ona, tekrar Ruslara katlan Karteli, Mingreli, Goril ve miret Grc prensleri de emirlerindeki kuvvetlerle yardmc olacaklard. te yandan Karadallara para, silh, cephane ve subay gndererek, Osmanllara kar savaa girmeleri istendi. Bylece, Osmanl Devletine, ezici Rus kuvvetleriyle kuzeyden, doudan ve batdan saldracaklard. Osmanl sadrazam stanbul'dan Tuna kysna hareket etmiti ve henz yolda idi. Bu srada Prens Galiin, Hotin'i kuatmak zere Turla (Dinyeper) nehrini geti. Hotin'i koruyan kuvvetlerin kumandan eteci Yeen Hasan 285 , Selanik mutasarrf Ahskal Hasan Paa yirmi bin kiilik bir kuvvetle yardmna yetimeseydi, belki kaleyi brakmak zorunda kalacakt. Rumlarn paskalya bayramna rastlayan Pazar gn 286 leden sonra general Olitz hcuma geti. Fakat bir baar salayamad. nk imdi kaleyi koruyan eteci Hasan Paa deil, Osmanl kuvvetlerine kumanda eden Kahraman Paa idi (19 Nisan - 30 Nisan 1769). Hotin kalesinin yamaklar 287 isyan edip birinci paay ldrmler, kumandan olarak ikincisini semilerdi. Ona, baanlarndan ve yavuzluundan dolay kahraman diyorlard 288. Bb- li, eteci Yeen Hasan Paa'nn yerine Ahskal Hasan Paa'y tayin etmiti. Fakat, kaledekilerin desteine gvenen Kahraman Paa, vezirlik unvan ile birlikte kumandanla kendisinin getirilmesini istedi. Cretinin cezas uygun bir zamanda verilmek zere bu istei yerine getirildi. Galiin, Hotin'e saldrmasndan gn sonra malup ola-rak geri ekildi ve tekrar Kalus'a dnd. Prens Porosorovski ise, Anadolulu birka bin svari ile yardma gelen Tekke mutasarrf Abaza (Mehmed) Paa'y 289 Pruth'un gerisine sre-bilmiti. Ayrca bir mikdar esir alm, elli deve ile baz yk arabalarn, birka sancak ve ok sayda silah ele geirmiti. Bir Kazak albay ve bir ataman, o kargaalkta, paann kumandanlk simgesi olan gm
Diez, Hasan'n, hac kafilesinin nc kuvvetlerinin kumandam mehur eteci Abdullah Paa'nn yardmcs olduunu bilmedii iin (s. 108), 'eteci' kelimesini yanl olarak 'yeen' (beau-frere) eklinde tercme ediyor. (Hammer de 'yeen' kelimesini 'yardmc* kelimesi ile kartryor. evirenin notu) 286 Saint - Petersburg jurnaline gre bu tarih 19 Nisan deil, 9 Nisan'dr. 287 'Yamak' kelimesi 'el igisi* anlamna gelir, fakat 'haydamak' kelimesinden tredii syleniyor ki, onun da mns 'aknc, apulcu, haydut' demektir. (Aslnda -yamak kelimesinin Osmanl devlet tekilatndaki anlam, yenieri, topu ve humbaraci ocaklarndaki asker adaylardr. Bunlar snr kalelerini bekler ve fethedilen yerler kendilerine yurtluk olarak verilirdi- . N.) 288 ButurHn'in yazlarnda ve 1755'te Petersburg'ta yaynlanan Trkiye le Rus* ya Arasnda Sava. 1769 Harekt adl eserde, ona, cKahraman yerine Karaman demekle yanlgya dyorlar. O, Karaman valisi deil, Selanik valisi di ve ad da Hasan'd. Kahraman sfat ona eref unvan olarak verilmiti. 289 Yukarda, 12 numaral dipnotunda belirttiimiz kitapta, yanl olarak 'Abaza' yerine "Aban* deniyor.
285

Sayfa

140

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Vsf, c. II, s. 6. En veri. Bu eserin Xin. cildinde tamamlayc bilgiler vardr. Vsf (C. I,. s, 367 ve C - n, s, 3*te) onun zetinden sz etlerken, anektodtari ve resm yazlar unuttuunu syleyerek kendisini methediyor. Avrupal tarihiler onun dncesine uymak zorunda deiller.
290 291

Sayfa

141

asay da alabilmilerdi (24 Nisan - 5 Mays 1769). Galiin'in Hotin'de baar salayamamas, yenilip Turla* nn tesine ekilmesi, stanbul'da byk sevin yaratt ve bu vesile ile padiaha gazi unvan verildi. Btn eyaletlerdeki imamlara emirnameler gnderilerek, Cuma hutbelerinde padiahn adna 'gazi' sfatnn ilve edilmesi istendi. Bu kelime, btn mslmanlar kfirlere kar savaa davet eden bir mnay da tar, fakat yaygn mnas ile o, imnn zaferini temin eden muzaffer hkmdar demektir. Oysa btn hkmdarlarn mhrnde 'daima muzaffer' ibaresi de vardr. Bu, unvann tabii bir sfat telkki edilir. Batllarn *semper Aigu** tus' deyimine karlktr. Sadrazam Edirne'de iken, len Krm Ham'nn kethdas mer Besim Efendi resm yazlarnda baz uygunsuz cmleler kulland iin bir hayli sknt vermi, onun iin de Bosna'dan Bihacz'a srlmt. zerlerinde zehir bulunan kararghtaki duklor da, Rusya hesabna ileri gelenleri zehirleme amac gttkleri anlaldndan idam edilmilerdi. Sadrazamn tefti ettii dzenli birliklerde onbin yenieri, bin yz cebeci, bir o kadar topu ve sekiz yz nakliyeci asker vard 290. Edirne'deki mola srasnda, yenieri yazcs ve eski va-kanvis Mehmed Subhi Efendi vefat etti. Mehmed Subhi, m. Ahmed'in hkmdarl ve ibrahim Paann sadrazaml srasnda vakanvislik yapan Halil Fehmi Efendi'nin oludur. Halil Fehmi, istanbul'da yaynlanan bir ciltlik eserinde, selefleri Sani ve akir Efendilerin tarih notlarn bir araya toplamt. Vsf da. Hkim, emizde ve Murteza'nn tarihlerini derlemitir. stanbul ve Kahire'de iki cilt halinde yaynlanan Vsf-m eserinin ilk blmnde, Rusya savandan Kaynarca barna kadar geen olaylar anlatlr. Bu blm, Osmanl Devleti vakanvisi Enveri 291 tarafndan da zetlenmiti. Mays balarnda sadrazam kararghn Babada'dan Isak'-ya nakletti. Burada yirmi gn kalarak ihtiya duyulan sava malzemelerini tamamlamaya alt. Strateji konusunda hi tecrbesi bulunmayan sadrazam, yani serdar- ekrem, nihayet ordunun ileri gelenlerini bir sava meclisi halinde toplad ve onlara yle dedi: Orduyu hangi noktaya sevkedelim? Benim seferle lfetim (sava tecrbem) yoktur. Harektn nasl olacan, devletimizin yararna en uygun hareketin ne olacan siz tespit

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

edeceksiniz. Dndklerinizi hi tereddt etmeden syleyin ve beni aydnlatn! Onun bu bilgisizlii ve itiraf orada bulunanlar akna evirdi. Hayl krkl iinde herkes birbirinin yzne bakt. Nihayet Bamuhasebeci ehd Osman Efendi sz alarak uzun bir konuma yapt. Bu konumann zeti u idi: Dmann Hotin saldrs baarszlkla sonulandna gre, yaknda Ben-der tarafnda grnmesi ihtimali daha fazladr. Sadrazam Yeter! diye onun konumasn kesti ve herkesin konuacan syledi. Bazlar Hotin'e, zi ve Bender'e doru hareket edilmesine taraftar olduklarn, bir hcum halinde buralarda daha baarl kar konulacan sylediler. Bazlar da her eyden nce Tuna'y gemelerini, sonra da duruma gre hareket edilmesini tavsiye ettiler. Sadrazam da bu sonuncu gre katld. Bb- li tercman da ona Hotin'e gidi gelite tercih edilecek gzergh gsteren bir muhtra vermi bulunuyordu 292. Sadrazam Ve Potoki Hantepest'nde Ordu, nehir gemileriyle tsak karsnda kurulan bir kprden geerek Tuna'y at ve Kartal'a (Larga'ya) geldi. Drt gn sonra da Han tepesi'nde 293 karargh kurdu (1 Haziran 1789 - 26 Muharrem 1183). Hantepesi'nin eski ad Ryabaya-Mogha idi. Trke ismini, -Drdnc Mehmed'in Kamanie seferinde buradaki yksek tepeye kararghn kurmasndan alr. Pruth'un kysnda Ya ehrine be, Hotin'e onbe fersah (l fersah - yaklak 5 km) uzaklktadr. Drdnc Mehmed bu tepenin iki tarafn kazdrarak depo yaptrmt. Ordu Hantepesi'nde iken, Polonya Konfederasyonu elisi olarak gelen Potoki sadrazam ziyaret etti. Potoki Kran hanna snmt ve o srada Bender'de oturuyordu. Sadrazamn geldiini renince hemen ziyaret etmi ve merasimle karlanmt. Sonra da kabul edildii divanda, Polonya'nn hrriyeti ve bu hrriyeti korumak iin harekete geen sadrazama teekkr

142
Sayfa

Bb- li'ye hitaben yazlm buna benzer br muhtra Brognard'in 1 Aralk 1768 tarihli raporuna eklidir. Bu yaz Fruth ile Dinyester (Turla) arasnda yrnmesini, sonra Ya ve Fala'dan geilmesini tavsiye ediyor. Prutb kym takip eden birinci yolda her tarafta batakhk, gl bulunduunu, on fersah dal ksa olan ikinci yolda ise bunlarn bulunmadn bildiriyor. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/421 -425 293 Vsf, n, s* 10. Resm Efendi'ye gre ise 27 Muharrem.
292

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

iin bir konuma yapmt 294. Sadrazam da ona uzun ve Vsf'n ok tuhaf bulduu bir konuma ile cevap verdi. Bu konumasnda, konfederasyonu, ihmalinden ve dizginleri dmana brakm olmasndan dolay sulam 295, yle demiti: ...Bana gelince, ben, vazifemi mdrikim. Ne imdi, ne yarn, ne yaz, ne k, dman bulunabilecei her yerde takip etmekten ve onu muzaffer klcmla yok etmekten vazgemeyeceim. Ben, dnya dengesini elinde tutan, dnya hakimi ev-ketl hkmdarmn damadym, olu da saylrm. Onun serdarym ve bir baka o'yum. Ben bu seferimde kinci skender olacam. Hareketim imekten daha hzldr. Dostluunuz samimi ve kesin ise, devletinize bildiriniz ki btn Polonyallar ve seilmi olanlar, asla dmana boyun emesin. Sana gelince, Polonya seraskeri tayin edilen Rumeli Beylerbeyi Mehmed Paa'y Turla'nn (Dinyester'in) tesine kadar takip etmeye hazr ol! Sadrazam tekrar toplad danma meclisine ayn ihtiyatszlkla Bender'e gitmenin uygun olup olmayacan sordu. Erzak ktl ve her trl haarat orduyu ok rahatsz ediyordu. Resmi Ahmed Efendi'ye gre Bender'e gidilmesine asl bu durum sebep oldu. Toplanan mecliste sadrazam, Sen ne dersin defterdar? diye sordu defterdara. O da, Bize erzak gerektiini dnyorum diye cevap verdi. Yiyecek temin etmekle grevli Tahir Aa 296 birka yz arabalk arpa tedarik etmiti. Bender'e doru yrye geildi ve Yasstepe'de karargh kuruldu (9 Haziran 1769 - 4 Saf er 1183). Burada da yiyecek az, haarat ve zellikle sr sinei ise Hantepeai'ndek kadar oktu. Alk sknts ekmeye balayan askerler her an isyan edecek durumda idiler. Bu yetmiyormu gibi sadrazam hastayd ve hekimler her gn lmn bekliyorlard. Yzlerdeki karamsarl gren sadrazam Mehmed Emin Paa, onlar yattrmak iin, Korkmayn, benm adm Emn'dir 297 (yani mjdeler getiren Cebrail'in addr), padiahmzn parlak yldz onu terketmeyecektir diyordu. Rusya'ya bal kalan Polonya'nn zerine yrmek ve bu lkeyi artk dost deil dman telkki etmek karar, drtl bir fetva ile onayland ve bu
Gftar- garaib-i aigr. (Vsf, H, s. 11). Dmenin inn- azimetini irim (Vsf. H, s. 11). Tahir kelimesinin anlam temiz, afttr. Resm Efendi ona Tahir nft tahlr yani temiz olmayan Tahir diyor 297 Ben mbirim. ^Sadrazamn kendi admtn mns ile ilgiK olarak yapt bu kelime oyununu' Kez anlamad iin onu yanl yorumluyor- Mbsir.n mns iyi haber veren, mjde veren demektir. Sadrazam ben mbirim derken, hkmdara ancak mutlu, sevindirici haber verebilirim demek s tiyor.
294 295 296

Sayfa

143

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

144
Sayfa

fetva Altnok 298 lakab ile de tannan kad Abdullah Efendi tarafndan okundu. Bylece Polonya topraklarna girmek ve halkn hkimiyet altna almak karar merulatrld. Pln, Potoki'ye ve kararghta bulunan yabanc devletlerin diplomatlarna da bildirildi. Potoki, memleketine ihanet eden hainlerle arpmay kabul ederek, konfederasyon adna, altm bin kiiye yetecek zahireyi temin edeceine sz verdi. Meclis daldktan sonra Po-toki baka bir yaz daha sundu ama bunun okunmasna, konusu bakmndan o anda gerek yoktu ve baka bir zamana brakld. Meclisin dalmasndan sonra, babas tarafndan Anbarlar Muhafz yaplan Krm Han'nin olu Kaplan Girayzdefye samur krk giydirildi, yukarda szn ettiimiz fetvalar okuyan kad da Anadolu kazaskeri oldu, Bb- li'nin Polonya seferi iin yaynlad beyanname, stanbul'da bulunan btn yabanc elilere datld 299Bender defterdar Ahmed Paa, orduya yeterli erzak temin edemedii iin grevden alnd ve hapsedildi 300. Osmanl Devle-ti'nin en sekin vezirlerinden biri olan ve Anadolu'da birok karkl yattran Sarzade Mehmed Paa, Bender muhafz iken lmt. Onun yerine Kel Ahmed Paa'nn olu El-hac Ali Paa tyin edildi. Sadrazam, o srada Kavan'da bulunan Krm Han'n, Bo-dan'a serasker olacak kumandan tespit iin grmek zere ard (19 Temmuz 1769 - 5 Rebilevvel 1183). Btn bunlar olurken, Ruslarn Turla'y (Dinyesterl) tekrar getikleri ve Bukovina ormann dolandklar renildi. Daha nce feldmareal Mn de orman dolap Zernovi yoluyla Hotin'e gelmi ve burasn kuatmt, imdi ayn yol takip edilmi oluyordu. Sadrazamn kethdas Fevzi Sleyman Efendi Kavan'daki Krm hanna gnderildi ve ondan Hotin'e yardm etmesi istendi. Han, Yeni Srbistan'daki Elizabetgrod'a, nureddin (yani kalgaydan sonra gelen ikinci veliaht) ise Hotin'e yryecekti. Han, Hantepesi yaknndaki depolarn savunmasnn kendisine braklmasn ve Ruslarn herhangi bir saldrsna kar Ya ehrinin korunmasn isteyerek kethday geri gnderdi. Kendisi de Hotin'e gitmek zere Kavan'dan ayrld. Hotin kumandanl babu unvan ile Moldovanc AU Paa'ya verildi.
Tam olarak -Allmcktr (Vsf, II. s. 56). Kitabn aslnda, Notlar ve Aklamalar blmnde, Osmanl Devleti'nin Polonya seferi ile ilgili olarak yaynlad ve elilere datt 'beyannamenin ttalyancas yer alyor. 300 Her gn yz yirmi be kilo (?) arpa (rakamn bir sfr unutulmu olsa gerek), alt bin dokuz yz uval un. drt yz bin kilo peksimet (Vasf, II, s. 17).
298 299

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

301

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/425 -429

Sayfa

145

Sadrazam ona be bin duka altn ile hakkeden askere datlmak zere nianlar da gndermiti. On bin kuru da Abaza Mehmed Paa'ya gndermi, Moldovanc'dan olduu gibi ondan da btn harekt Han'la birlikte yrtmesini istemiti. Abaza Mehmed Paa Ben d er muhafzlna, Kel Ahmed Paa'nn olu ise Yeni Srbistan seraskerliine getirildi ve ken disine onbin kuru verildi. Sadrazam bu grev taksiminden sonra tekrar Hantepesi'ne ekildi. Trk svari birlii Rus svarisinin toplu geliini kazkl engeller kurarak datmak istedi ama bundan pek sonu alnamad, te yandan Hn, yirmibe bin kiilik ordusu le Prens Prosorovski'nin kuvvetlerine saldrd. Fakat onun saldrs da ancak Hotin kuatmasn kaldrtacak kadar etkili olabildi (26 Temmuz 1769 - 22 Rebilevvel 1183). Bu srada Hotin babuu Moldovanc Mehmed Paa, Mara Beylerbeyi Abaza Mehmed Paa ve Canikli Ali Bey, otuz bin kiilik .bir kuvvetle Han'n ordusuna katldlar. Prens Galiin, Prens Prosorovski ve General Rennenkamp'-n kumandasnda genel bir saldrya gemek iin btn kuvvetlerini mstahkem mevkiinde toplad. Serasker de karargahn Prosorovski'nin terkettii yere kurduu iin olup bitenleri takip edebiliyordu (26 Temmuz 13 Austos 1769). Kuvvetlerini toplayan Galiin savaa savaa geri ekildi (13 Austos 1769). Sadrazamn Hantepesi'ne ulat gn, Hotin muhafza Kahraman Paa da sayglarn sunmak iin buraya geldi. yi bir kabul greceini, Ruslarn malup olarak ekilmesinin yarataca iyimserlik havasnn, Hotin muhafzln ve vezir rtbesini nasl bir emrivaki ile aldn unutturacan sanyordu. Fakat yle olmad. Sadrazamn subaylar tarafndan smsk yakaland. Efendisini kurtarmak isteyen paann imrahoru tabancasn ekerek saldranlardan pekirciban ldrd. Ama subaylar onu da smsk yakaladlar ve binlerce haner darbesiyle ikisini de ldrdler. Kahraman Paa'nn mallarna el koymas iin gnderilen grevli bu ii yaparken, her taraftan ldrlen paann zuim-no urayanlarn ikyetleri duyuldu. Bunlar paralarnn ve mallarnn zorla alndn sylyorlard. Sadrazam zorla alman mal ve paralarn iadesini emretti ve bu emir yerine getirildi. 301

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Sadrazamn, Bodan Voyvodasnn Ve Bb-I li Tercmannn damlah Ali Hekimzde'nin sadrazaml srasnda Enderun uhadar olan, Sivas'ta s ve ekiyanm sindirilmesinde nemli rol oynayan Abaza Mehmed Paa, tulu vezir rtbesiyle Hotin seraskeri tyin odildi. Hmyun imrahoru Mustafa Bey, karargha verilmek zere getirdii paray teslim ettikten sonra sadaret kethdas tyin edildiini gsteren emr-i hmyunu gsterdi. Ahska'da bir ktphane ve bir cami yaptran mehur Ahmed Paa'nn olu ve Hotin muhafz Ah ikal Hasan Paa, Ruslarn ehri son kuatmas srasnda bir glle isabetiyle lmt. elik Paa'nn hazinedar Ali Paa'nn kumandasndaki kuvvetler Kanl Kpr mevkiinde bir Rus hafif svari mfrezesini kltan geirerek Hasan Paa'nn intikamn almt. imdi, Krm Han'nm, serasker Mehmed Paa*nn, Babu Moldovanc'-nn, Abaza Mehmed Paa ve Canikli AU Bey'in birleen kuvvetleri Ruslar bozguna uratm, Hotin'i kurtarmlard. Ama bunlar ve dier paalar istanbul'a sadrazamn kabiliyetsizlii-ni, Hotin'n kurtarlmasnda en byk pay olan Moldovanc Ali Paa'y kskanp istiskal ettiini bildirmilerdi. Ayrca, bugne kadar elde edilen baarnn az oluundan, Ruslara satlm Bb- li tercmann ve eski Bodan voyvodas Galimaki'-yi de sorumlu tutuyorlard. Bunlarn ihanetleri anlalnca kafalar vuruldu. Bu srada padiahn ikinci imrahoru ve Kel Ahmed Paa'nn olu Fevzi Bey karargha geldi. zerinde vezirin azledildi-ini ve Dimetoka'ya srlmesini bildiren bir emr-i hmyun vard. Fevzi Bey, yazcsnn ve baimrahorun refakatinde, Kh-yabey'in (Sadaret kethdasnn) adrna indi, sadrazama emri okudu. Bunun zerine sadrazam Diraetoka'ya srlmek zere Edirne'ye gtrld ve orada idam edildi (12 Aust os 1769 - 9 Rebilevvel 1183). Sadrazamn kesik but bir gm tepsiye konarak sarayn nnde tehir edildi. Kesik ban zerinde syle bir yaz bulunuyordu : Bu ba, kibri yznden dmana saldrmayan, gidip gelmelerle vakit kaybeden, ordunun yiyeceklerini alan, Ho-tin nnde, ihtiyac olduu halde Knm Han'mn yardmn reddeden, ba vurulmu Bb- li tercmanna an derecede itimad eden ve lyk olduu cezaya arptrlan, eski sadrazam Me hmed Emin Paa'nn badr. 302,
302

Sayfa

146

Diez. Mehmed Emin Paa'nn Leipzig Ktphanesi'nde br benzeri bulunan tlsml bir gmlei olduunu da

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Bodan voyvodasnn kesik ba, cesedinin yanma ve ayaklar arasna konmutu; zerinde u yaz vard: Bu ba, iae temini iin gnderilen yz kese paray zimmetine geiren ve devlete ihanet eden Badan voyvodas Gligo-ri Kalimakfnin badr. Bb- Ali tercmannn kesik ba cesedinin arkasna konmutu ye yannda unlar yazl idi ; Bu fie-i habis, tercman ve rey Nikoia Drako'ya aittir, Bodan voyvodas ile gizli tertipler kurduu ve ihanet ettii iin kesilmitir -. Uzun zamandan beri hibir idam olay sadrazamn, voyvodann ve Bb- li tercmannn idamlar kadar halk heyecan-landrmamt. Bu heyecan korkun ekilde arttran yukarda naklettiimiz yazlar olmutur. Sadrazam Mehmed Emin Paa, sadrazamlarn hayatn anlatan tezkirelerde de, Osmanl Devleti Tarihi'nde de, Hlsa-t'l tibar adl eserde olduu kadar ac bir ekilde knanmam, aalanmamtr. Devletin vakanvisleri ve yabanc elcilerin raporlar da onun sava sanatnda tamamen tecrbesiz olduunu, savan banda kendisine teslim edilen yirmibe milyon kuru gibi muazzam bir paray, ihtiyalarn karlanmas iin gereken yerlere gndereceine, kendine ait on milyon kurula birlikte kasalarda saklamak gibi affedilmez bir hata ilediini yazmaktadrlar. Emin Mehmed Paa'nn muazzam serveti ona babas Yusuf Efen d i'd en kalmt. Babas ile be defa Mekke ve Hindistan'a seyahat etmiti 303. Hindistan seyahati Osmanl elisi Salih Efendi'njn lmnden sonra olmu 304 , Hint hkmdar ve temsilcilerinin Trk padiahna verdikleri cevab o getirmi, bu vesileyle oluna devlet kapsnda bir i temin etmiti. ok g zel bir hat ve ok gzel bir slpla yazlan dilekesi ie alnmasn kolaylatrmt. Prenses ahsultan'la evlenmesi de zor olmamt ama,
yazyor. Bu gmleklerden ikisinin zerindeki yazlar edebiyat yllklarnda ve Osmanllarn T, Viyana kuatmasnn nc jbilesinde yaynlanmt. Ferari, Notizie istoriche, s- 116'da Yaradn savanda ele geirilen byle bir gmlei tarif ediyor. 303 Vsf, ise para karnca ilm aratrmalarn unutulduunu anlatan bir Arap vecizesini tekrarlyor : nsann akl maddi zenginliklere taklnca krdan baka bir ey dnmez. Daha yukarda ie u vecizeyi sylyor : z& lem yekun avnn miu'attabl li'i-fet Fe evvelt m yecetuallahn itladebu Yani : Br gence Allah yardm etmezse. Kendi kuvveti ancak ykmna sebep olur. Bilgisiyle ilgili olarak da yle diyor : El-ilmn U'n-nefsi nurun, testedffll biat Ale'l hakaiki misle n r'It-aynl. Yani: lim, akl geree gtren bir rehberdir. O, gz nuru gibi etraf aydnlatr. 304 Orengabad'da ld (Vsf, II, s. 45).

Sayfa

147

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

bunun sebebi daha ok son derece yakkl olmasyd. Onun Hayalin Gl Bahesi 305 adl eseri hem nesir, hem iir yazmadaki stn kabiliyetini gstermeye yeter. Hayat hikyesini yazan tezkireci Cavit, onu, tarihte yalnz gelip gitmeleri, idarenin bir paras gibi devlet hizmetine girmeleri ve ayrlmalar yazlan sradan vezirlerin ok stnde tutar. Padiaha damad olacak kadar onun gvenini kazanan Mehmed Emin Paa, sava konusunda bilgisizliinin ve paraya dknlnn kurban olmutur. Zaten sava konusunda bilgisizliini kendisi de kabul ediyordu. Bu kusurunu sava meclisinde apak itiraf etmekle kalmam, btn baarsz sadrazamlarn akibetine uramadan, birka defa bu makamdan ayrlmay, yerine bakasnn tyin edilmesini istemiti 306. lenler Ve Yeni Tyinler O yl len mehurlar listesine, lm kanl olmayan masum bir mehuru da ilve etmeliyiz. Bu, Mihrimah Sultan'dr. O zaman henz onyedi yandayd ve iek hastalna yakalanmt. Bu hastalk yirmi yl kadar nce yine saraydan kmt ama, oradan ngiltere'ye gemi ve btn Avrupa'ya yaylmt. Bu gzel lleyi, Lleli Camii yaknndaki mezarlkta topraa verdiler (21 ubat 1769). Su ileri mfettii Altnck 307 Mehmed Aa'nn olu olan ve Anadolu kazaskerliine daha yeni tyin edilen Abdullah Efendi de o gnlerde ld. Nesir ve nzm yazlaryla ve byk bir ilim adam olarak isim yapmt. Beydavi'nin Kur'an tefsirine erh yazm, Abdi 308 mahlasn tayan birok iir brakmtr, istanbul'a gnderilen bir rapora gre, lmne ordu hekimi Ahmed Efendi'nin cahillii sebep olmutur. Ahmed Efendi hemen grevden alnd ve yerine bakas tyin edildi 309. len kazaskerin yerine ise air ve mderris defter emni Sleyman Bey getirildi. Bunun lm de, yeni
Asl : Glen-i Hayal Vsf bu konuyu anlatrken Arapa bir msra tekrarlyor ki, bu, Horace'n msra le tamamen ayn anlam tayor : Horace : Mors et fagaeem prrseqnitur rlnun. Arapa msra : Ve men km yeraut bl's-seyfi, mte bt gayrini Tenevveti'l-esbbt ve'l mavta vhidon. Yani: Klla lmeyen baka bir ekilde lr, lm birdir ama lm eidi pek oktur. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/429 -432 307 Altnck, Kiiok altn dernektir; fakat halk dilinde Altn ok. eklini almtr. Benim zamanmda, Fransa'nn Badad Konsolosluumda grevli Ma-Uvore (Malivuar)'a da Trkler hep Mal var, yani zengin diyorlard, 308 Vsf, c. II, s. 37'de HoUn zaferine tarih dren msran tekrarlyor. 309 Gurkzde Hasan Efendi tyin edildi. Vsf, II, s 49.
305 306

Sayfa

148

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

sadrazamn sadaret mektupusu Fevzi Sleyman Efendi'yi azlettii gne rastlar. Sleyman Bey, tpk nl Arap airi Caiz gibi, ineleyici bir slp kullanrd. Birok gazeli vardr ki bunlardan biri, devletin vakanvisine gre, kafiye zarureti iin en g kelimelerin bulunup kullanlm olmasyla nldr 310. Varadin savanda len Sadrazam orlulu Ali Paa'nn ar* kada nl Kel Ahmed Paa'nm olu olan Bender muhafz Kel Ahmedzde El -Hac Ali Paa da o gnlerde vefat etti. Sarayda yetimi, nc Osman zamannda imrahor olmutu. nc Mustafa ise onu ok sevdii yeeni Nurhanun Sultan'-la evlendirmi ti. Rumeli valisi iken gzden derek stanko'ya srlm, daha sonra el ve nihayet Cidde valiliklerinde bulunmutur. Cidde valisi iken, Mekke erifi ile aralarnda kan bir anlamazlk yznden, padiahn izni olmadan ekilmiti. Oradan Adana'ya, Aydn'a tyin edilmi, Andolu'da firari ve si levend-leri ortadan kaldrm veya sindirmiti. Sadrazam Bahir Mustafa Paa onu Diyarbekir'e gndermi, buradan Halep valiliine getirilmi ve sonra el'e gemiti. Sivas valisi bulunduu srada Rusya'ya sava iln edilince Yeni Srbistan'a serasker tyin edilmi, sonra Bender muhafz olmutu. ok yakkl, zeki, lim, drst ve cmert bir insand. Ynetici olarak bulunduu her yerde drstl ve hakseverlii ile n yapmt. Onun atafatl maiyetine btn meslekdalar gpta ederdi. Devlet vakanvisi Vsf yl onun yannda alm, birlikte sk sk ranl Urfi'nin Farsa, Harir'nin Arapa iirlerini okumulard. Bu da onun ran ve Arap aheserlerini okuyup anladn gsteriyordu. Kel Ahmedzde Ali Paa'nn na, Bender'de, vezirler mezarlna gmld. 311 Moldovanc'nn Sadareti Emin Mehmed Paa'dan sonra sadrazamla Moldovanc Ali Paa getirildi. Avrupal tarihiler bugne kadar Moldovanc lkabn 'Moldavyal, Bodanl1 eklinde anlamlardr. Eski ve yeni paalar, daha ok savatklar
Gazeli yle balyor : Hm etti kamettim ol in-ebrn gsterlcikler Itab eyler yznden vecbl ihsana giritikler. Yani: Marur kadnlarn cilveleri belimi bkt. Beni byle gren ask suratl kadnlar dalkavuklukla itham ediyor 311 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/432 -433
310

Sayfa

149

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

ve zafer kazandklar blgenin adyla anlrlar. Moldovanc veya Moldovan ismi de gerekten Moldovya ile ilgilidir, fakat buradaki anlam Moldavyal esirler tccar demektir. Ona nc Osman zamannda verilen bu lkap pek erefli saylmaz. nc Osman zamannda henz bostanc iken, byk yollarda soygun yapan haydutlarn peine gnderilmiti. Bu seferde Moldavyal fahie kadnlar ve ocuklarn satt iin ona, orada kadn tccarlarna verilen 'moldovanc* lkabn takmlard. Basit bir bostanc iken karakullukulua ve bostancbala ykselmiti. Daha sonra vezir, Rumeli valisi ve ayn zamanda Aydn muhassh oldu. Ali Paa, selefi tarafndan Bodan Babuu tyin edildii zaman durumu ite byleydi. Hotin'de baarl olunca, Mehmed Emin Paa'nn yerine sadrazamla getirildi. Prens Galiin'in Turla nehrinin tesine ekilmesi ordunun cesaretini daha da arttrmt. Bundan yararlanmak isteyen Moldovanc, Hotin surlar dibinde karargh kuran orduyu Po-dolya'ya kadar ilerletmek istedi ve bu amala kale toplarnn korunmas altmda Turla (Dinyester) zerine bir kpr yaptrd. br tarafa geen drt bin kiilik Trk askeri Galiin or dusunun hcumuna uraynca ekilmek zorunda kald (23 Austos - 2 Eyll 1769). Ruslar kpry ykmak teebbsnde baarl olamadlar. Kprnn zerine geceleyin bir sandk barut, onun zerine de bir yn tututurucu koymulard. Barutu.tututurup kpry uuracaklard. Fakat cesur ve kararl bir grup Trk askeri, barut sandn oradan ekip uzaklatrdlar. Bu askerlere birer baar nian verildi. 312 Hotnin Dmesi Yedi gn sonra, sadrazam, Hantepesi'nden gelen takviye kuvvetlerle seksen bin kiiye ykselen ordusunun byk ksmini kprden geirdi ve be koldan Ruslara hcum etti. Ruslar, Trklerin Anadolu, Diyarbekir ve Rumeli paalarnn kumandasnda koldan, Krm Ham'nn Kamanie ynnden, sadrazamn da orman tarafndan saldrya getiklerini grdler. ilk saldrda Trkler sekiz yz dman askerini ldrd, drt Tabya, alt top, mhimmat dolu iki sandk ele geirdiler. Fakat Hotin zerine ve Moldovanc'nn birliklerine kar hcuma geen Rus generali Trk
312

Sayfa

150

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/434

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

kuvvetlerini pskrtebildi (9 Eyll 1769 - 8 Cemazielevvel 1183). Sadrazam, oniki bin dalkl 313 askeriyle 314 veya cesur fedailerle 315, nc defa nehri geti. Fakat geceleyin kabaran nehrin dalgalar kpry ykt (17 Eyll 1769 - 16 Cemazielevvel 1883). Osmanl askerleri kprnn yklmas yznden yardm alamaynca bozguna uradlar. Bazlar dman klcyla, bazlar da dalgalarda boularak can verdiler. Bir ksm dalm, ok az bir ksm da yzerek beri tarafa geebilmiti. Devlet va-kanvisi bu olay yle zetliyor: Birok imansz cehennem ateinde yanarken, gerek iman sahiplerinin bir ksm da e-hadet erbetini itiler. ehitler arasnda yenieri kul khyas ile turnacba da bulunuyordu. Bu bozgun Hotin kararghnda panie yol at. Bir avu insanla kaldn gren Abaza Paa da ekilmeye mecbur oldu. Bunun zerine Ruslar Hotin'i igal ettiler (18 Eyll 1769 - 17 316 Cemazielevvel 1183) , Osmanl Devleti'nin Polonya tarafndan en kuzeyde bulunan kalesine Ruslarn giriinden iki gn sonra, sadrazam, geriye doru ekilmeye devam eden ordusunu takip etmek zorunda kald ve Hantepesi'nin yolunu tuttu 317 (21 Eyll 1769 -20 Cemazielevvel 1183). dam edilen nceki sadrazamla ayn ad tayan mrahor Mehmed Emin Paa, Han tepesi'ne Krm han ve sadrazamla ayn zamanda geldi. Yannda, Turla nehrinin ilk iki geilii srasnda yararllk gsterenlere datlmak zere baz dller getiriyordu. Sadrazam, eski kararghna geliinden bir gn sonra bir sava meclisi toplad. Bu toplantda Krm Han Hotin'in dmesini kar gelinmez bir kader olarak nitelendirdi ki sadrazam da bu gr paylat.
Vsf, n, s. 39. Buturljn Ruslarn kaybn aklamyor. Trklerin kaybn ise bin kigi olarak gsteriyor (Essais de Geographie, s. 177'de. bu harektla ilgili bir blm var). Caussin do Perceval'in, 1822'de Paris'te yaynlanan Trklerin Ruslarla Sava Hakknda Bilgiler, adl eserinde, Vsf tarafndan bildirilen hemen hemen btn tarihler yanl alnm. Mesel 54. sayfada, 8 Cemazielevvel 9 Eyll olarak aktarlmas gerekirken 28 Austos denilmi; s. 55'te 16 Cemazielevvel 17 Eyll olmas gerekirken 5 Eyll denmi; s. 58'de 20 Cemazielevvel (21 Eyll) 9 Eyll olarak gsterilmi; s. 61'de, 2 Ekim olmas gereken 1 Cemazielahr 20 Eyll, s. 55'te 9 Kasm olmas gereken 10 Receb 24 Eyll ve s. 72'de 12 Aralk olmas gereken 13 aban, 1 Aralk olarak gsterilmi. 314 Vsf, n, s. 39. Buturn ise 'dokuz bin dalkl, diyor ve bin eksik gsteriyor. Burada Balkan deyimini de Rus bataryalarnn igal ettii yksek tepeler iin kullanyor. 315 <<Dalkl, dal gibi ince kl, ok kullanl kl, demektir - Tabam ince olana da daltaban (yani ok yrd iin anp incelmi taban) diyorlar. 316 Bu tarih Resm Ahmet Efendi tarafndan yanhs verilmitir. 27 Cemazielevvel deil, 17 Cemazielevvel olmas gerekir. Diez, Rus bltenlerindeki tarihlerle karlatrma yapsayd bunu farkederdi. Ama o yahu Trk belgelerine bakmtr. 317 1773'te Rusya ile Trkiye Sava adl eser. 18 Eyll'de yaplan savan pln burada 156. sayfada, Hotin savasnn pln ise 165. sayfadadr.
313

Sayfa

151

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Sayfa

152

Bodan' korumakla grevli olan ve o srada Soroka'da bulunan Abaza Mehmed Paa'ya bin kiilik bir takviye gnderildi. Moghila (Kartal) aynn korunmas Bender kolaasna, Isak'ya sevkedilen topu parknn korunmas ise Anadolu valisi Feyzullah Paa'ya verildi. Karamanbeylerbeyi de kuvvetlerini Abaza Paa'nn kuvvetleriyle birletirecek ve Bodan' savunacakt. Abaza Paa ve Eflk voyvodasna, dmanla gizli tertiplere giren btn reayann tespit ve cezalandrma grevi de verildi (2 Eyll 1769 - 1 Cemazielevvel 1183). Bundan sonra sadrazam sak'ya hareket etti. Askerin maan datmak ve top bataryalarnn nakline nezaret etmek iin drt gn Lopota'da kald. Canik muhassl Ali Beyi, birlikleriyle birlikte Pruth kysnda brakt. Ali Bey burada Bo-dan ordusundan kaanlar durduracakt. Yiyecek ktl ve souklarn artmas yznden Bodan ordusu kalabalk gruplar halinde Tuna kylarna ekiliyordu. Ordu sak'ya perian, darmadan bir durumda geldi. Son bozgunda hatalar byk olan Rumeli ve Anadolu valilerinin tular alnd. Bylece asker ve halk arasndaki homurdanmalar biraz yattrld ama, Ya ve Kalas ehrinde Ruslar karsnda serasker Mehmed Paa ve hazinedar Ali Paa'ya tulu paa unvan verildii renilince tekrar honutsuzluk balad. te yandan, Rus ordusunda Gali'in de azledilmi ve yerine Rus ordularnn bakumandan olarak Romanzov getirilmiti. Ona Ya ehrinde imparatorie adna 'boyar'lk unvan (yani asalet unvan) da verildi. Bu unvanlar, Ermenistan'da, Grozni'de, erkezistan'da, Kabartay'da ve Kk Abaza'da baar kazanan general Totleben ile general Medem'e de 318 tevcih edilmiti. General Stoffeln'in gnderdii albay Fabris, Kalas'ta Bodan voyvodas Konstantin Mavrokordato (Maurocordato) *yu esir ald ve voyvoda bir sre sonra Ya ehrinde ld. Ardi barahibinin rehberlik yapt ve general rtbesine ykselen Karasn, sadece drt yz askerle voyvoda Greguar Ghika'nn bulunduu yere gitti, tki gn saklanan Greguar Ghika sonra yakaland ve hapsedildi. Ruslar ehri yamaladlar, burada bulunan btn Trkleri katlettiler. Karasin'e rehberlik eden ba-rahip ehre, boynunda bir Rus madalyas, iki elinde iki tabanca ile girdi. Bundan az sonra da btn Bkre, Ruslarn 4leri! leri! 319 naralanyla yankland. 320
Rusya, Polonya ve Osmanl Devleti Arasnda Otuzuncu blm, 4, V, s> 65). 319 Stupay! Stupay! (Eflk Tarihi, Engel, H, s. 29).
318

Bugnk

Sava

adl eser (Frankfurt ve Leipzig, 1771.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Moldovanc'nn Azl Ve Hail Paamn Sadrazam Oluu Bu olaylar karsnda eyhlislm bir fetva yaynlayarak, dmanla ibirlii yapan btn Bodanh ve Eflklilerin idamlarnn, mallarna el konmasnn, kadn ve ocuklarnn da esir alnmalarnn hak olduunu iln etti 321. Osmanl vakanvisl-nin sylediine gre bu fetva, Eflkli ve Bodanllarin Ruslarla daha sk ibirlii yapmalarndan baka bir ie yaramamtr. Bodanllar prensliin almetlerini Ruslara vermiler, imparatorieye sadakat yemini etmiler, Saint-Petersburg'a (Rus bakentine) temsilciler gndermilerdir. General Bauer ise lkenin yeni bir kadastrosunu yapmtr 322. Sadrazam, klamak zere sak'dan ayrlp Babada'a gitti. Burada, Kelpaazde Ali Paa'nn lmnden sonra, sadaret kethdas yazc brahimpaazde Mustafa Bey Bender valisi tayin edildi (9 Kasm 1769 - 10 Receb 1183). Sadaret kethdal-na da, ok iyi tandmz Resm Ahmet Efendi getirildi (21 Kasm 1769 - 22 Receb 1183). sak'da erzak temini ile grevli Dastanl Ali Bey, sadrazamn smail ehrinden hareke* ettirdii Ikodrah Mustafa Bey kuvvetlerinin yardm ile, karlat Rus kuvvetleriyle yapt bir arpmada, Ibrail muhafz Abdi Paa'nn yardm kuvvetleri yetimeden galip geldi ve Rus konvoyunu datt. Abdi Bey Kalas yaknlarnda dmanla savarken, Ali Bey ehre girdi. Ruslar kamak zorunda kaldlar, fakat kaarken ehri yaktlar. Bu baardan dolay Abdi Paa Bodan seraskeri tayin edildi. Kendisine yirmibe bin kurula, emrindeki subay ve erlere datlmak zere ok sayda yararllk nian gnderildi. Kethdas beylerbeyliine, yazcs ise divan- hmyun hocalna terfi ettirildi. Fakat, sadrazam Moldovanc Ali Paa bu makama geliinden drt ay sonra azledildi (12 Aralk 1769 - 13 aban 1183). Moldovanc Ali Paa'dan sonra sadrazamla Halil Paa getirildi. Yeni sadrazam Halil Paa, Belgrad anlamasn imzalayan sadrazam vaz Mehmed Paa'nn oludur ve bu mehur anlamadan oniki yl nce dnyaya
Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/434 -437 Vsf, T, s. 50. Thugut'un raporunda tarih olarak 4 Aralk 1769 grlyor. Prens "Kaunitz, Thugut'un byle bir fetva karldn bildiren ilk haberine inanmamt - Thugut ikinci bir raporla bunu dorulad. Bu fetvay vakanfivis Vsf da belirtiyor. Ayrca Drrizde'nin H. 1237'de stanbul'da yaynlanan fetvalar klliyatnda Polonya'ya kar karlan bu fetva da yer alyor ve bunda Poniatowski'den Krata bed faal. diye sz ediliyor. 322 Engel, Eflak Tarihi, n, s. 30* ve Eflk Sava Tarihi, s. 71. Fetvalar, mteakip blmde, s, 74'de.
320 321

Sayfa

153

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

154
Sayfa

gelmitir, i tecrbesi, askerlik kabiliyeti ve nemli saylacak hibir zellii yoktu. Babasnn nfuzu ve padiahn ltfu ile saray hizmetine girmi, nce ikinci imrahor, sonra birinci imrahor, avuba, sadaret kethdas vekili olmutur. Rumeli valisi ve Hotin seraskeri iken selefi Moldovanc taraf nidan Hotin'den alnm 323, Filibe'de oturmaa memur edilmiti. Halil Paa'nn sadrazamla gelii ile, yksek dereceli memurlar arasmda birok deiiklik oldu. Bunlarn en nemlilerinden biri sadaret kethdas Resm Ahmet Efendi'nin azlidir ki, bu grevde henz alt haftadan beri bulunuyordu. Dier iki nemli olay ise Krm Han Devlet Giray ile avuba Yesr Ahmet Efendi'nin azilleridir. Devlet Giray Han, hanlk tahtna geldiinden beri, gerek mcevherlerle ssl silahlar olarak, gerekse para olarak, alt bin kese, yani milyon kuru almt. Bunca byk dllere ramen kendisinden beklenen hizmeti verememiti. Tarla nehrinin tamas srasnda yalnz onun kumandasmdaki askerlerin geii iin yardm edilmi, dierlerine yardm edilemedii iin boularak lmlerdi. Daha sonra Moldovanc ekilmek zorunda kalnca da, han, Bodan ve Eflk'in Ruslar tarafndan istilsna kar koyamam, yardm edememiti. Onun bu baarszln ve davrann renen padiah, hanlk makamna Selim Giray'n olu Kaplan Giray' getirdi. Kaplan Giray hanlarn asker merkezi olan Bucak blgesindeki Kavan'a gnderilirken, Devlet Giray da Kbrs'ta oturmaa memur edildi (2 Mart 1770 -5 Zilkade 1183). Bodan'n yeni seraskeri Abdi Paa, Rus kuvvetlerinin Fokan'da toplandn, oradan Kumla, smail, tbrail ve Yerg'n tehdit ettiklerini renmiti. Onun iin Rusuk ayanndan elebi Sleymanaa ile 324 birlikte Bkre'e doru yrd. Fak-an yaknlarna gelince orduya hitaben bir konuma yaparak, dman esir almay ve ba vurmay dnmeden, her eyden nce onu malup etmek gerektiini, ganimetin ancak bundan s onra dnleceini syledi 325. Bundan sonra Yerg'n savunmak iin geriye dnd, fakat bu mevkiin yaknnda general Stoffeln'in kumandasndaki dman kuvvetlerinin hcumuna urad ve malup olarak bin kii kayp verdi. Ruslar Yerg'n atee verdiler ve Stoffeln Bkre'e girdi (27 ubat 1770). Bodan papazlarnn ihaneti yznden Oltu rma kysndaki Slatina ile
Cavit Bey Tezkiresi. Vsf, onun tayini ile ilgili olarak Hayri ve Enver'nin tarih drdklerini sylyor. 'Sava* Tarihi* . 77'de bu ayan, tuftlu ve. Rusukta baka bir, paa olarak gsteriliyor (birlik onalt bin kilden oluuyordu ve Rusukla elebi Pasa1-Din kumandasnda idi). 325 Vel ganimet, bedel hezimet. Vsf, n, s. 63.
323 324

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Kk Eflk'n bakenti saylan Krayova ehirleri de dt. Vidin valisi Mehmed Paa ile birlikte hareket eden han burasn koruyamamt. Btn bu arpmalar k srasnda, yeni sadrazamn klamak iin tularn Babada'da dikmesinden nce oluyordu 326 (1 Nisan 1770 - 5 Zilkade 1183). Sadrazam, yirmidrt gn sonra kuvvetlerini Babada kanalnn bat kysna nakledebildi. Sadaret kethdas ve karargah paas 327, karargh olarak burasn semilerdi. Buradan, kameri takvime gre yln ilk gnnde 328 Isak-'ya hareket edildi (27 Nisan 1770 -1 Muharrem 1184). 329 eyhlislmn lm O dnemde devletin nemli mevkilerinde yaplan balca deiiklikler unlar oldu: Yenieriaas Sleyman Paa azledildi. Sleyman Paa'ya, brail'e bin yenieri gndermesi emredilmiti; oysa o sadece yz yenieri toplayabilmi, gerekli sayy Babada'dan ok sayda sivil toplayarak temin etmek istemiti. Onun yerine eskiden de yenieri aal yapm olan Aydn valisi Kapkran Mehmed Paa tayin edildi ve serasker s-fatiyle Krm'a gitme emri verildi. Derya Kaptan brahim Paa sancakbeyi sfatiyle doum yeri olan Karakpr (Negropont)'ye gnderildi (26 Nisan 1770 -30 Zilhicce 1183). ok nemli olan derya kaptanlna ise mehur Canm Hoca'nn torunu Hsameddin Paa getirildi. Canm Hoca, elli yl kadar nce derya kaptan olarak Mora'nm fethin' de ok nemli bir rol oynamt. Yeni derya kaptan da bir an nce bu yarmadaya gitme emri ald. lim adamlar arasnda 330 Kazasker Pamakzde ve eyhlislm Pirizde Osman Efendi'nin lmlerinden sonra geni lde tayi nler gerekleti. Osman Efendi, mehur ilim ve siyaset adam Przde'nin olu idi. Gerek eyhlislm, gerek siyaset adam olarak o da babasnn izinden ve ona lyk bir baar gstererek ilerledi. Nesir ve manzum yazda usta idi, zellikle hitabet ve inceleme yazlaryla n yapmt. iirlerinde Sa-hib
Vsf bu olayn tarihini 6 Zilhicce (Pazar, 2 Nisan) olarak gsteriyor ki yanltr- 5 Zilhicce olmas gerekiyor. Karargh Paas: Konak Paa 328 Vsf burada (H, s. 77'de) Babada'n Hac Kalfa tarafndan tercme edilmi ve Enver! tarihinden alnm topografik bir haritasn da veriyor. 329 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/437 -440 330 Menasb- ilmiye (Vsf, n, s, 74).
326 327

Sayfa

155

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

mahlasn kullanrd. Birok gazel ve kasidesi vardr. Zamannn byk ksmn devrin en byk alimleriyle konuarak, tartarak geirirdi. Bu byk limler arasnda Kii Abdullah Molla ile, yz kadar din, edebi ve ilm esere zeyl ve aklama yazan Gelenbev'yi sayabiliriz 331. Siyasi faaliyetine gelince, son savan ilnnda onun tesiri de byk olmutur. Sava devam ederken meydana gelen durumlar karsnda, yukarda szn ettiimiz iki fetvay veren de Osman Efen-di'dir. Bu fetvalarda Polonya, Bodan ve Eflk halkna asker! kanunlara gre davranlaca, canlar ve mallar alnabilecei, kle edilebilecekleri yazlyd. Her zaman sava yanls olduu iin meslekdalar ve ulem tarafndan knanmtr . Ulem, onun salnda bile, verdii fetvalarn tarihe utan verici olarak ge eceini sylemitir. eyhlislmn taassubundan ziyade ihtirasndan, siyasi sistem anlayndan ileri geliyordu bu tutumu. Ayni sistem, Birinci Selim ve Drdnc Murad zamannda da grlmt ve tebann boazlanmas ile selmete ulalaca zannedilmiti. Fakat bu tutum ve szn ettiimiz fetvalar Rusya'da, Bo-dan ve Eflk'te kini arttrmaktan baka bir ie yaramad. Bereket versin, benzer fetvalar bundan sonraki dnemde hi verilmedi. eyhlislm lnce, Sultann eytan suflr ld anlamna gelen bir tarih drld 332. Onun lm tarihini belirten msra, btn mslmanlarm dncelerine tercman olan meslekdalarnn hkmlerini belli ediyordu 333. len eyhlislmn yerine eski eyhlislmlardan Mirza Mustafa Efendi'nin olu Mirzazde Seyyid Mehmed Said Efendi tayin edildi ki, bu zat daha nce defa Anadolu kazaskeri olmutu (2 Mays 1770 - 6 Muharrem 1184). Rey dmanl yapan eyhlislmn lm ilim ve kanun adamlarn ne kadar rahatlatmsa, sadrazam da kardei Ali Bey'in lmne o kadar zlm ve alamtr. Defterdarlk avuu, tmar mfettii ve silahdar
Hammer buradaki dipnotunda Gelenbev'nin lmnden sonra yaynlanan mantk ve metafizikle ilgili eserlerinden. Mir Ebul Feth Esseyid'iri -Mirtez-hib diye anlan eseri iin zeyl ve erhlerinden sz ediyor ama, onun logaritma ve trigonometri konularnda yazd nemli eserleri sylemiyor. Burhan adl bir mantk kitab bulunan Gelenbev'nin. trigonometrinin gen izimlerine uygulanmasn anlatan Kitabu'l meraaid ve Jogaritmay ve logaritma cedvellerini anlatan cCedavih'l Ensab adl kitaplar da vardr (. N.). 332 lm tarihini bildiren kelimeler Mate'l hannastr. Ebced hesabna gre 1183 yln veriyor. Hannas, Kur'an - Kerim'in son suresinde, kt cin ve eytan iin kullanlan sfatlardan biridir. 333 Vsf burada, onun meslekdalarna lleri rahat braknz vecizesini unut turacak kadar ktlk yaptn anlatmak istiyor. O vecize udur : L tesnbbu'l-cmvate fe-imtehnm Kad efadhmn ma kaddem. Yani: llere kfretmeyiniz, nk onlar yaptklar ktln cezasn ekmilerdir
331

Sayfa

156

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

aal grevlerinde bulunan Ali Bey, lmnden nce kararghta sipahiler aas olarak bulunuyordu. Onun yerine Ktipzade Ahmet Aa tayin edildi. Ayni gnlerde ordu kads Bahayi Veli Efendi vefat etti. eyhler, Halveti dervii Hafz Mustafa'y onun yerini almas iin Babada'a gnderdiler. Bu tayinle, bu din bynn, askerin maneviyatn ykseltici bir rol oynayaca da dnlmt. Evliya Saltuk Dede'nin yedi yerde mezan vard ama, en ok nem verileni Babada'daki idi. Baba adyla anlyor, bir ermi olarak sayg gryor, ondan medet umuluyordu. Fakat Osmanl vakanvisinin onunla ilgili olarak bir asr nce anlatt efsane artk unutulmu, etkisini yitirmi bulunuyordu. Saltuk Dede, onikinci yzyln altmnc ylnda yz bin Seluklu Trk ile buraya gelmi ve bu blgeye Dobruca Tataris -tan denmiti. Evliya Saltuk Dede, mridlerine, vcudunun paralarn alt-yedi tabuta koyarak, birbirlerinden uzak kfir ehirlerine gmlmesini vasiyet etmiti. Mslmanlar, onun fni vcudunun gml olduu yerleri dua etmek iin ziyaretgh haline getirmi, bylece buralarn slm imparatorluunun topraklan haline gelmesini hazrlamlard. Yaygn inanca gre Saltuk Dede'nin mezarnn bulunduu yerler unlardr: Trakya, Daya, Bulgaristan, Moesie, Panonya, Sarmatya ve kuzeyde uzak bir yer (tabii, Trftler' tarafndan btn bu yerler Saltuk Dede adyla anlyordu). tik alt blge, Sezarlarn imparatorluklarna aitti ve gerekten mslman T * lkeleri haline geldi. Fakat yedinci makamn bulunduu Posen, son savan ilnna, eyhlislmn Polonya ve Budan'la ilgili fetvalarna ramen, Trkler tarafndan ele geirilemedi. 334 Mora syan Trk eyhlislm Bodan ve Eflk hakknda fetvalar karrken, Rusya da Mayna Rumlarn isyana tevik etmeye balad. Papaz klna giren Rus casuslar, Manyotlann (Manyaklarn) lideri olan Panayotti Benaki ile, blgedeki halk Trk idaresine kar ayaklandrdlar ve Manyotlular Rusya'dan himaye istediler. Buraya gelen Rus heyetinde Mora ordusuna kumanda edecek olan Kont Orlov, Rumelili Jorj Papasolu, Angeli Adamopulo 335 ve Toskanal Jan Platino vard. Bunlar, o zaman Kalamata'da
Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neri yat: 8/440-443 Burada, Orlov'un Piza'dan, Trieste'de bulunan Adamopulo'ya, 1760 sonlarnda yazd mektubun talyanca metni yer alyor (. N.).
334 335

Sayfa

157

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

olan Mavms Mikali'ye (Mavros Mihali) bir altn madalya ve bir subaylk brvesi verdiler. Bir Rus mfrezesinin ve donanmasnn yaknda Manyotlara yardm iin geleceini de vaadettiler (1769). Oniki saf gemisi, oniki firkateyn ve ok sayda kk gemiden oluan bir Rus filosu, sava birinci yln doldururken, Krontad'dan adalara doru hareket etti. Filo kumandam Amiral Spi ritov idi. Bu haber stanbul'da geni yank uyandrd, ama vezirler ve dier ileri gelenler buna inanmak istemediler. Battk Deni-zi'ndeki Krontad ile Akdeniz arasnda byle bir ulam mmkn grmyorlard. Gerekten bu grte olduklar phe ile karlanmsa da, bu, vakanvis tarafndan da itiraz kabul etmez ekilde dorulanyor 336. stanbul'da Rus donanmasnn Akdeniz'e indii kesin olarak renilince, Bb- li, tercman vastasiyle Venedik hkmetine bavurdu ve Rus donanmasnn Balk'tan kalkp Adri-atik'ten geerek Akdeniz'e girmesine msaade ettii iin sitemde bulundu. Eski sadrazam Muhsinzde Mehmed Paa o srada Napoli yaknlarnda slenen kuvvetlerin kumandan bulunuyordu. Kendisine bir hatt hmyunla Mora'nn savunmas iin birliklerini toplamas emri verildi ve gerekli harcamalar iin elli bin kuru gnderildi. Dukagin mtesellimi Hdaverdizde Ahmet Bey, masraf kendisi karlayarak bir birlik kurmutu. O da beylerbeyi sfatiyle, nebaht muhafz Vezir Mustafa Paa'nn emrine verildi. Amiral Spiritof, altm toplu drt sava gemisi, mhimmat ve gemi yapm iin kullanlacak malzeme dolu bir byk, iki kk firkateyn ile, ubat sonunda Mora'da kyya yanat. Getirilen malzemelerle, Rus askerlerine yiyecek naklinde kullanlmak zere drt yeni gemi yapld. Kont Teodor Orlov ise be yz askerle karaya kt. Bunlar, silahlandrlm elli bin Manyotu 337 disiplin altnda tutmaya yeter deildi. Silahlandrlm Rumlar Rus subaylarnn kumandas altnda Mizistre'ya saldrdlar ve ehir halkn vahice katlettiler: Drtyz Trk boazland, henz, meme emen ocuklar minarelerden aaya atlp ldrld.
Vsf, II, s- TO'de yle diyor : ..Jtical- kibar bu keyfiyeti mugalataya hami ve ademi tasdik ile Fet -roburg*dan Akdeniz'e Maskotunun donanma ihracm Ur vehile mttalala-rina tatbik edemeyb... Buna benzer bir olaya 1800 ylnda ben de ahit oldum: Sadrazam Yusuf Ziya Paa, ngiliz takviye kuvvetlerinin Hindistan'dan kalkp Kzl Deniz yoluyla gelebileceklerini kabul etmiyor, imknsz gryordu. O toplantda kendisine tercmanlk yaptm Sir Sidney Smith, haritalar aarak, Hint Okyanusu'nu Kzl Deniz ile birletiren bir boaz bulunduunu anlatmak iin ok ter dkmt. 337 Vsf (II, s. 72'de) bu saynn 60000 olduunu sylyor.
336

Sayfa

158

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Teodor Orlov Koron'u kuatt, fakat V.uvvoti yetmedii iin sonra bundan vazgeti. Kardei Aleksi Orlov ise Navarin'de bir mfrezeyi karaya karm ve bu kuvvetleri Patras'a gndermiti. Fakat bunlar Kastil'den Patras'n yardmna gelen kuvvetler karsnda yenilip katlar. Buradaki Manyotlar ldrld. Ruslar bundan sonra, ayaklanm onbe bin Rum askeriyle Tripolie'ye yrdler, Zafer kazanacaklarndan ok emin olan Rumlar, karlarn da getirmilerdi ve bu kadnlar srtlarnda bo uval tayorlard. Trkleri yenecek, mallarn yamalayacak ve bu uvallara doldurup gtreceklerdi. Fakat burada ayandan, Trhalal Nimetzde, Larissal Mderris Osman Bey, atalcal Ali Aa ve zdin beyzadesi alelacele birka bin insan topladlar. Serasker bunlar Trablus mteselliminin emrine verdi ve kendisi de birliklerini alp yardma kotu (19 Nisan 1770 - 23 Zilhicce 1183). Rumlar ar bir malubiyete uradlar 338 ve oraya pek uzak olmayan bir yerde (Mizistre'de) yaptklar katliamn karln aldlar. ehirdeki Rumlar ldrld. Patras'ta da buna benzer olaylar oldu. Kaleyi ele geiren drtyz levend, sileri kltan geirdiler. Kadnlar ve ocuklar ise esir alnd. te yandan, Prens Dolgorucki ve Mavro Hannibal'n kumandasndaki kuvvetler Navarin kalesine saldrmlard. Dolgoru-ki, Leontari ile Arkadya'y da igal etmi bulunuyordu. Kar koyamayacak kadar az kuvveti olan Navarin, anlama ile kale kaplarn at. Anlamaya gre, Trk garnizonunun hayat balanyordu. Bu anlamay Fransz konsolosu da tank olarak imzalamt. Fakat, Manyotlar anlamaya uymadlar, Trkleri katlederek ehri yaktlar (21 Nisan 1770). Ksa bir sre sonra Aleksi Orlov, Trk hakimiyetindeki btn Rumlara hitap eden bir beyanname yaynlad. Bununla onlan Bodan ve Eflk'te ki savalardan haberdar ediyor, onlar, dindalar olarak, din ve hrriyetleri iin savamaya aryordu 339 (8 Mays 1770). Orlov, Koron ve Modon'u da kuatt. Fakat stanbul'un fethinin yldnmne rastlayan gn Modon kurtarld. Hular ge milerine binip uzaklatlar. Bylece serasker Mora'y kurtarm oluyordu 340.

Essais de Geographie. adl kitaba gre sava 8 Nisan'da olmutu. Onun iin Vsf'in tarihinde 23 Zilhicce olarak gsterilen gnn 13 Zilhicce olmas gerekir. nk 23 Zilhicce Pazartesi'ne rastlyor. 339 Bu beyanname iin L'histoire de la presente guerre VI, s. 75'e baknz. Orada, Bogdan'da harekete geirilen ordunun 600 bin kii olduu syleniyor. 340 Ftih- Mora (Mora Ftihi) olmutu. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/443 -446
338

Sayfa

159

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

eme'de Osmanl Donanmasnn Yaklmas Mora zaferinden dolay bakentte fener alay yaplmad ve ehir mealelerle aydnlatlmad ama, eme'de Trk donanmas yakld. Dokuz kalyon ve yedi firkateynden oluan ve e ayrlan Rus donanmasna Spiritof, Aleksi Orlov ve Elfinston kumanda ediyorlard. Osmanl donanmasnda iki korvet, onbe kalyon, be ebek ve sekiz kk kadrga vard. Donanmaya derya kaptan Hsameddin Paa ile Cezayirli Hasan Paa kumanda ediyorlard. Rus donanmas saldrd. Rus amirali Spiritof un gemisiyle Cezayirli Hasan Paann gemisi karlkl ata baladlar ve ikisi de ayn anda ate ald. Amiral Spiritof ve Teodor Orlov a-lupalara binip henz uzaklamlard ki, Rus amiral gemisi byk bir patlama ve zerinde bulunan yedi yz askerle sulara gmld. Derya Kaptan Hsameddin Paa, Cezayirli Hasan Paa ve onlarla birlikte baz askerler, yanmakta olan gemiden atlayp yzerek kurtulmulard. Yelkenci Bekir, atlamaya frsat bulamadan gemiden yukarya frlamt, fakat tam infilak annda amiral gemisinin serenlerinden birine tutunmu, kurtulmutu (5 Temmuz 1770 - 11 Rebilevvel 1183). Bu gemici tam otuz yl sonra, Rodos'ta, kaptan olarak bulunduu gemide, o savan zelliklerini amiral Sidney Smith'e ve bu kitabn yazarna bizzat anlatmtr. Ertesi gn Ruslar, eme limanndaki Trk donanmasn yaktlar. Bu baar Kont Orlov*a emeskiy lakabnn verilmesine sebep oldu. Ayrca Katerina onun iin arkoselo'da bir zafer ant yaptrd. Deniz savalar yllklarnda bugn bile mehur olan eme Deniz Sava, eski Salamin deniz savanda, Yunanllarn Pers donanmasn yaktklar yerde, Romen Emilius Regilius'un An-tiokos donanmasn bozguna uratt Myonesus'un (bugnk ftkale'nin) yaknnda olmutur. Trk donanmasnn nebah-t malubiyetinden sonra urad en byk deniz sava malubiyeti budur. Bu iki bozgunun ortak yan ise, Osmanl mpa ratorluu tarihinde ok ac bir dnemi balatm olmalardr. Bu iki olay, bu iki dneme alan yolu aydnlatan fenerlerdir, nebaht sava, Sultan Sleyman ve II. Selim dneminde, Osmanl Imparatorluu'nun ihtiamnn sonunu belirler. eme'deki donanmann yaklmas ise messif Kaynarca anlamasnn habercisi olmutur. eme'de donanmann yaklmasndan ay nce stanbul'da, biri Kasmpaa'da, dieri Topkap'da olmak zere iki byk yangn daha

Sayfa

160

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

meydana gelmiti. Birincisinde, orduya ait eyerlerin bulunduu bir bina tamamen yand (1 Mart 1770). kincisinde ise beyz kadar ev tamamen kl oldu (13 Nisan 1770). ok daha byk olan nc bir yangn, padiahn kz kardeine ait bir sarayn yaknnda balam ve bin ikiyz ev yanmt. stanbul'da, eme'de donanmann yand haber alnr alnmaz, bunu daha byk bir felketin habercisi olarak yorumladlar. Daha evvelki yangnlar da eme bozgununa iaret saydlar. eme yangn gerekten korkutucu oldu. Olaydan gn sonra zmir'de halk sokaklara dkld, Rumlar ve Avrupallar arasnda ayrm gzetilmeden sekiz yz kii ldrld 341. Tabii derya, kaptan da azledildi ve onun yerine ihtiyar Cafer Paa getirildi. stanbul halk. Trk donanmasnn yok edilmesinden sonra, Rus donanmasnn ehri kuatmasndan korkmaya balamti. Bunun zerine Sadrazam Moldovanc Ali Paa ile Fransz albay Tott acele anakkale'ye gnderildiler. Vazifeleri, boaz gerisinde savunmay hazrlamakt. Tott'a yardmc olarak, derya ikinci kaptan Hasan Paa'nn kardeini ve onun gibi nl Canm Hoca'nn olu Mustafa Bey'i verdiler. Kaptan- Derya Hsameddin Paa, gerek donanmasn kaybetmi, gerek gzden derek azledilmi olmann zntsyle, az sonra ld. Halk, daha ok azledildiine zldn sylyordu. Padiah onun olu Abdullah' da kadrga kumandanlna tayin etti. 342 Limni Kuatmas Derya Kaptanlndan hemen sonra gelen deniz paas, yani ikinci derya kaptan, eme'de kahramanca arpan Cezayirli Hasan Paa oldu. Moldovanc anakkale'de surlar beyaza boyatmakla ie balad. Bylece dmana yeni tamir edilmi intiban vermek istiyordu. Albay Tott daha faydal bir almaya giriti: kisi Avrupa, ikisi de Asya yakasmda olmak zere drt batarya, yani top at yaplabilecek korunakl yerler yaptrmaya balad. Boaz gemeye kalkacak gemiler iki kydan yaplan top atlarna hedef olacaklard 343.
L'histoire de la guerre presente. adl eserde bu say ancak be. yz olarak gsteriliyor - Fakat Thugut raporunda sekiz yzden fazla insanin ldrldn yazyor. 342 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/446 -448 343 Tott, II, s. 259'da 'iki ate arasnda' anlamna polnte de barbiers et moulins diyor
341

Sayfa

161

Byk Osmanl Tarihi

344

Cilt 16

Joseph von Hammer

Ruslarn dokuz gemi ile anakkale'ye yaptklar ilk hcum baarsz kald . Fakat yiyecek dolu yirmi Trk gemisi, boaz kapamak iin Bozcaada yaknnda slenen Elfinston'un eline geti. te yandan Kont Orlov Limni'yi kuatm bulunuyordu. Kuatmadan altm gn sonra buradaki garnizon teslimi kabul etti. Sekiz maddeden oluan teslim anlamas imzalanm, uygulanmas iin teminat olarak alt rehine teslim edilmiti ki, Cezayirli Hasan Paa, yirmi gemiden oluan donanmasiyle Iimni kysna yanat ve kuatma altnda bulunanlarn yardmna yetiti. Vaktiyle Kamilio'nun Roma kaplarnda syledii gibi, kendisinin rzas alnmadan yaplan teslim anlamasn tanmadn bildirdi. Bundan birka gn sonra, mroz adasnn liman Modon nnde kanl bir deniz sava oldu. ki donanmann kumandanlar yaynladklar bildirilerde zafer kazandklarn sylyorlard 345, fakat daha sonra bu arpmada galip gelen tarafn Osmanllar olduu kesinlikle anlald. Rus donanmasnn kumandan, Hasan Paa'nn daha nce talep ettii alt rehineyi de iade ederek, yelken ap oradan uzaklat (24 Ekim 1770) 346. Kartal Sava imdi deniz savalarn burada brakp, Bodan'daki kara savalarna dnelim. Maysn ilk gnlerinde Krm han, smail kalesinin muhafz Abaza Paa, orum sancakbeyi Seyyid Hasan Paa ve Ka-pcba Dastanl Ali Paa ile birlikte, Pruth nehrinin tesine gemek zere Kienev*e gitti (Mays 1770 Muharrem 1184). Hantepesi'nde, Bodan seraskeri Abdi Paa da Krm hanna katld. Nehrin yaknna geldiler fakat btn geitlerin dman bataryalar tarafndan savunulduunu grdler. Kaplan Giray kendisine bir geit ararken, Ruslar Falc geidinden Prutfa'u atlar. Romanzov hemen hcuma geti ve Hantepesi'nin karsnda ve Kk Kalmasu deresinin arkasnda mevzilenen Trk kuvvetlerini bozguna uratt (28 Haziran 1770). Bu bozgunu renen sadrazam, daha ok Yenieriaas Ka-pkran Mehmed Paa'nn tavsiyesiyle Vidin'den ayrlm, Tuna'y geerek Isak'ya

162
Sayfa

Osmanl Devleti ile Rusya arasndaki sava alan. Hamburg 1771, forma II, s, 7. Bu konuda bkz: Histoire de la presente guerre, X, s. 13. Vsf, , s- 116. 346 L'Histoire de la prsente guerre> adl kitabn Rumca, Almanca ve italyanca nshalar arasnda hi fark yok, fakat Trke Cezayirli Hasan Paa Tarihi bu olay. Byk Amiral Barbaros'un sava gibi kark ve dank an latyor. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/448 -449
344 345

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

varmt. Yenieriaas Kartal'dan CLar-ga'dan) ayrlp gl kysnda ilerledii srada, hann ve ona yardma giden Abdi Paa'nn birlikleri bozulmu, ekiliyorlard. Bunlarn ka yenieriaasnn birliini de bozdu ve ilerleme lerine engel oldu. Bunun zerine ne de birer mektup yazan sadrazam onlar korkaklkla sulad 347. yi grl ve gerekten liyakatli olan kul kethdas, bu durumda ileri gitmektense Kartal'a ekilip siperleri pekitirmeyi tavsiye etti. Fakat bu tavsiyesinden dolay azledildi 348. Sadrazam bu grn aksine hareket ederek Tuna'y amta. Kad Nimetullah Efendi, kethda Seyyid brahim, defterdar smet smail, reis-l kttap Recai Mehmed, avuba brahim Arap-gir, defter emini Veli Efendi, ruznmeci Resm ve muhasebeci Yesu Ahmet Efendiler, mektupu brahim ve Mustafa Efendiler, sadaret mektupusu El-hac Abdrrezzak, beyliki Mustafa, sadaret kethdas yazcs Seyyid Mehmed, terifat Vahdeti Ebubekir Efendi sadrazamla beraber idiler. Sadrazamn emrinde otuz bin kiilik bir kuvvet bulunuyordu 349 (26 Temmuz 1770 - 3 Rebilahr 1183). Ertesi gn toplanan sava meclisinde dmann zerine doru ilerleme karan alnd. nc kuvvetlere serasker Abdi Paa, sa kanada Abaza Paa, sol kanada Adanal Hasan Paa kumanda edecekti. Her tarafta hazrlklar balad ve kethda brahim Efendi gece almalarna mealelerin altnda nezaret etti ki bu da onun mealeci lakabyla anlmasna sebep oldu 350. imdi Kont Romanzov'un nnde sadrazam, arkasnda Krm hannn kuvvetleri vard. Krm hannn kuvvetleri yz bin kiiyi buluyordu, sadrazamn emrinde toplananlar ise daha oktu. Rus generalleri Bauer, Plemjanikof ve Bruce'in emrinde olan tmen Trklere saldrd ve Trk mevzilerini zaptetmeye baladlar. Bu arada yzkrk top, ok mikdarda mal ve mhimmat ele geirmilerdi. Oysa Tuna'y geerken subaylara, yry kolaylatrmak iin arlklarn azaltlmas emredilmiti (1 Austos 1770). Gemite, Birinci Selim (Yavuz), vakanvis Kemal Paaza-de'ye, Memlk sultam Gavri'nin ordusunun altn kuaml, pnl prl olduuna,
Vsf, n, s. 87 ve 88'de, disiplin ve taktik zaruretin ne olduunu da anlatyor. Vsf, n, s- 90'da, konu ile ilgili olarak birka Arap ataszn sylyor Jti bizce en dikkat ekici olan udur : z lem tekun f meniU'Uner'i borretnn Dat meslihfi aleyhi. Yani: Eer insan fikirlerinde hr deilse, isleri yitik demektir. 349 Vsf. II, s. 91. Fakat Buturlin Trk ordusunun saysn elli bin kii olarak gsteriyor. 350 Mealeci: Vsf, s. 91.
347 348

Sayfa

163

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

kendi ordusunun ise demirden baka bir eyi bulunmadna zldn syledii zaman, tarihi ona, altnn demir iin bir av, bir kurban olduunu, yalnz demiri olanlar tahrik edeceini, daha uyank ve hareketli tutacan sylemi, teselli etmiti. te bu gr, yukarda szn ettiimiz son savata da dorulanyordu. Sabahleyin saat dokuz buukta sava kazanan taraf belli olmutu: Ruslar bin kii, Trkler de bunun iki kat kayp vermilerdi. Ayrca birok deerli eya, bu arada yararllk gstereceklere datlmak zere getirilen iki kasa dolusu eref madalyas, dmann eline gemiti. Bu nianlarn her birinde alt gm ty vard ki, artk bunlar onlar ele geiren Rus subayla rnn apkalarn sslyordu. Ruslarn Kagul Sava, Trklerin ise Kartal Bozgunu dedikleri bu sava, 1 Austosta olmutu ki bu, Actium, Saint-Gothard ve Abukr savalarnn yldnmne rastlar. Kartal bozgunundan sonra sadrazam sava meclisini acele toplad. Bu toplantda bazlar Tuna'nn gerisine ekilme fikrini ileri srdler. Dier bazlar ise, nehri gemenin, Zenta savandaki duruma dmek olacan sylediler 351 ve gerekten de yle oldu. 352 smail Ve Kilyann Dmesi Sadrazam, hareketini ordudan gizleyerek, karanlktan yararlanp Isak yaknndan nehri 'geti. Abdi ve Abaza paalarla, reis-l kttap ve mektupuba, otuz bin kiilik bir kuvvetle smail ehrine doru ekildiler. Krm Han smail'i savunmay, buradaki kadn ve ocuklar Kilya ve Akkerman'a, evvelce Hular tarafnda iken kap Osmanllara katlan Yedisan Tatarlarnn ailelerini de sadakatlerinin mkfat olarak Tuna tesine gndermeye alacan syledi. ismail'i savunmak iin tahkimat yapan Han'a elli bin kilo peksimet ve on bin kuru gnderildi. Fakat birka gn sonra sadrazama bir haber geldi. smail'den ekilen birlikler Tuna'y gemek iin izin istiyorlard. Yeterince gemi ve kayk olmad iin bu mmkn deildi 353.

164
Sayfa

Vsf, H, s. 96. Resmi Ahmet Efendi ise Hlasat'I tibar adl eserinde ba savas Saint-Gothard ve Zenta savalar ile karlatryor ki bunlarn kisi de nehri, kargsnda dman bulunan noktadan gemek istendii iin kaybedilmiti (Diez'in tercmesi, s. 147) 352 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/449 -451 353 Vsf, n, s. 96'de st ak denilen nakliye sallarnn bulunmadm sylyor. Abaza Paa nehri -crnak, denilen (s. 99) bir gemi ile gemitir.
351

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Romahzov, general Repnin'in kumandasnda onbe bin kiilik bir kuvvetle smail'i kuatt 354. Buradaki sivil ve asker yirmi bin Trk Kilya'ya doru ekilmeye balad (26 Temmuz -6 Austos 1770). Az sonra, konumaktan baka bir ey yapmayan yenieri-aas ile nakliye ilerinden sorumlu paa iten alnd. Anadolu muhasebecisi ise Ruslarn tehdit ettii Tula'ya, tahkimat ilerini yrtmek ve oradaki, halk yattrmak iin gnderildi 355 (13 Austos 1770 -* 20 Rebilahir 1184). Bu olaylar olurken Krm'dan sevindirici bir haber geldi: Krm seraskeri silahdar brahim Paa, Yenice Boaz ile un-kar'n savunmasn stlenen Krm nureddini (ikinci veliahti) ile birlikte, Urkap'ya saldran Ruslar bozguna uratarak pskrtmlerdi. Fakat az sonra bu sevincin yerini znt ald. nk Isak kprsnn sel sulan ile ykld 356, Kilya'nn ise dt renilmiti (6 Eyll 1770 - 15 Cemazielevvel 1184). Kilya'nn savunmas beylerbeyi Mustafa Paa'ya verilmi ve kendisine yetmibe bin kuru gnderilmiti. Mustafa Paa, on gn sren muhasaradan sonra ehr general Pepnin'e teslim etmiti 357 (1 Eyll 1770). Mustafa Paa'dan Kilya savunmas iin verilen onbe kese para alnd ve Abdi Paa'ya verildi. Ayn maksatla ona daha nce de nemli bir mikdar verilmiti. 358 Yarm Tedbrler Tekrar toplanan sava meclisinde sadrazam, bozgunlarn gerek sebeplerinin ne olduu ve telafisi iin ne yaplabilecei sorusunu att ortaya. Bazlar firar edenlerin cezalandrlmasn ve maalarnn kslmasn teklif ettiler. Bu tedbirin fayda yerine zarar verecei daha nce anlalmt. Ker savamda byle bir ceza uygulayan Cigalizde (Caalolu), Asya'da "bir isyana sebep olmutu. Ondan ok daha nce Hahlat yenen mehur kahraman Selhaddin Eyyub'nin de Akk'da firar edenleri, ellerinden tmarlarn almak suretiyle cezalandrd da doruydu 359. Dier bazlar son bozgunun btn suunu lev^dlere, Trkmenlere ve
Vasf, II, s. 97. Buturlin'e gre on piyade taburu, iki hafif svari mfrezesi, svari alay ve bir kazak alay. Vsf, s. 100. Fakat 20 Rebilevvel bu tarihinin dedii gibi Pazar'a deftfl, Pazartesi'ne rastlyor. 356 Vsf, n, s. 102'de, vakaniivis EnverTyi bu konuda yazd tarihe sefoe kaytlarn kelimesi kelimesine almakla itham ediyor. 357 Vsf, H, s. 104- Buturlin ise (Saint-Petersburg jurnali, I, XVI. s. ZTde yine Vsfa atfen) Kilya'nn alnmasn 2 Eyll (11 CemarielevveD darak ga-teriyor. 358 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/452 -453 359 bn-l Esir. Bu konuda bkz. Naymond, Arap Tarihilerinden Hal nyla 11(01 Semeler. 1629, s. 314.
354 355

Sayfa

165

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

166
Sayfa

yeni toplanm gnlllere yklediler, tik kaanlar dalma bu acemi gnlller oluyordu. Bu grte olanTsr* dzenli ve usta askerlere, kamayanlara, ok para verilerek dierlerinin imrendirilmesin! tavsiye ettiler. Daha sonra zi ve Akker-man kaleleri ile Tuna azlarnn savunulmas zerinde duruldu ve bunu herkes onaylad. Fakat, mecliste bu savunmay zerine alacak gnll olup olmad sorulunca hi istekli kma d. Bunun zerine bu grev Gedikli Eyyub Ahmed'e 360 verildi ve bu maksatla kendisine sadece yarm kese para tahsis edildi. Gedikli Eyyub Ahmet iki gn sonra karargha gelerek, savunulacak rmak azlarnn byk kum ynlar ile dolduunu ve tabya kurmaya imkn vermediini bildirdi. Bu durum karsnda ona, k birlikle ri gelinceye kadar Tuna azna yakn palankalara ekilmesi emredildi. K birlikleri o srada Tul-a'da bulunan Abdi Paa'nm emrindeydi. Bu srada Ruslar alt bin kiilik bir kuvvetle zi kalesine baskn yaptlar. Fakat Krm han, Kartal ve smail'den kaanlar toplayarak oluturduu bir kuvvetle bu saldry pskrtt. Osmanl kararghnda hkm sren kargaa ve disiplinsizlie kar ne sadrazam ciddi bir tedbir alabiliyordu ne de padiah. Bunlar ii yarm tedbirlerle idare etmeye alyorlard ki bu da gszlklerinin iaretiydi. Askerden ikyeti deillermi gibi grnyor, hakkedilmeyen dller datyor ve bylece son felketleri kanlmaz hale getirmi bulunuyorlard, Isak-'da sadrazam son Kartal savanda yaralanan askerlere on -bin kuruluk dl datt ki, defter emini Resmi Ahmet Paa bunu nemle kaydeder 361. Bu teviklere ramen ordunun saflar gittike seyrekleiyor-du. Kartal dolaynda ounluu Krtlerden oluan Diyarbekir birlikleri dalm, kap evlerine dnmlerdi. Sadrazam, k birlikleri yetiinceye kadar tamamen askersiz kalmasn diye, Rumeli'deki her makama bir hatt erif gnderilerek, eli silah tutan herkesin sak'ya sevkedilmesi emri verilmiti. Ayn zamanda o srada muhasebe mfettii bulunan eski sadaret kethdas Ahmet zzet Efendi, padiahn bir beyannmesini ve ordunun ihtiyalarna harcanmak zere bin keselik bir paray karargha gtrd. Ahmet zzet Efendi padiahn gvenini kazanmt ama, bu gveni asla kendi kar iin deil,
360 361

'Berdenine talik1 deniyor Vsf, n, s. 107'de su vecizeyi kaydediyor: Beda M-devftfn mantin fi flffthi Derfthtmm beytin lil-cnnd merihimm Yani: abuk tedavinin Ur yolu, fani yaralar zerine konan beyaz (gm) paralardr.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

arkadalarnn maduriyetini hafifletmek iin kullanyordu. Onun gtrd beyannameyi, sadaret mektupusu Abdrrezzak Efendi, toplanan ordu erkn huzurunda okudu. Vakanvisin dediine gre bu, onlarn kayglarn, zntlerini gidermeye ve cesaretlerini arttrmaya pek yeterli olmad 362. sak'daki anbarlan teftile grevli Dastanl Ali Aa, smail'deki talihsiz sava srasnda, baz vezir ve emirleri kurtararak yararllk gstermiti Bu baarsndan dolay ona tulu paa ve Isak veziri unvan verildi. Tuna kylarn igal ederek buradaki anbarlan o koruyacakt. Rumeli valisi ve eski Isak seraskeri Abdi Paa Main'i savunmas ile, iel sanca mu-hass vezir Abaza Paa ise Hrsova'nn savunmas ile grevlendirildi. Bu srada sadrazamn kskand Sistre valisi Sarm brahim Paa anjine yakalanarak vefat etti 363. Bender Ve brailin Dmesi Bir yanda bu olaylar cereyan ederken, te yanda. Kont Pa -nn, Temmuz sonundan beri kuatma altnda tuttuu Bender kalesini igal etti. Bu kaleyi savunan Trkler inatla, cesaretle kar koyuyor ve Panin bir baar salayamyordu. Fakat ne yazk ki kalede veba salgn grld ve kahraman serasker vezir Meh-med Paa vebadan ld 364. Onun yerini alan Abdlcelil Pa-a'nn olu Mehmed Emin Paa da o menhus salgn yznden askerin her gn azalmas karsnda aresiz kalyordu. Nihayet Ruslar, iki ay sren kuatmadan sonra, general Elemten ve general Rennekamp'n kumandasnda karanlk bir gecede yaplan baskn sonunda kaleyi ele geirdiler (27 Eyll 1770). Ama bu pek kolay olmad. Rus ordusunda, kazandklar baarlardan dolay Musin Pukin ve Kamenskov sivrilmi durumdaydlar. Protasson da Bender'in sol kapma (stanbul Kaps) bir artma saldrs dzenlemi, sonra bunu gerek bir hcuma dntrmt. Panin ise her zaman en tehlikeli yerde, piyadenin banda bulunuyor ve ilk saldran oluyordu. Saldr on saat srd, iki taraf da olanca gcn kulland. Hular bu saldn srasnda ok kayp vermilerdi. Bunun intikamn almak iin kadn ve ocuklar katlettiler, evleri yakp yamaladlar. Baz aile reisleri, dmann zerine atlmadan nce, oluk
ifam 10 antab, denun in kornb (Gnlleri tedavi, arlar dindirir). Vsif.n.. UO'dft/anJin'^'ifatmak'deyioiikuIlaiayor. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/453 -455 364 Vasf, XX, t. 112. <Ttbleau de la guerre preseni adl eterde yaygm kanaatin kendisini birleyerek intihar ettii yazldr.
362 363

Sayfa

167

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

168
Sayfa

ocuunu dmana kle olmasnlar diye kendileri ldrdler. Fakat ehir kalabalkt. Vebaya, kltan geirmeye ve evleriyle birlikte yaklmalarna ramen, be bin be yz kii sa kalabilmiti. Onlar esir alp gtrdler. Bunlarn arasnda serasker Mehmed Emin Paa ile iki tulu iki paa da bulunuyordu. Ruslar yz elli top, otuz bin glle ve yirmi bin librelik barut da ele geirmilerdi. Fakat bu zafer onlara ok pahalya mal olmutu . O kadar ok asker kaybetmilerdi ki, tarihi Vasf1 a gre, Rus ariesi general Panin'e bu kadar l vermektense ehri almamak daha iyi olurdu de mitir. Yine Vsf'a gre, hayatta kalanlar Turla'nn (Dinyester'in) br tarafna, Yedisan airetine mensup olanlar ise Bug nehrinin tesine, zi'ye gtrlmlerdi. Bunlar Krm Tatarlarndan ayr tutuyor, kan karm bakmndan kendilerine yakn ve dost gryorlard. Bender'in dmesinden sonra, Ruslar smail ehrinden sadrazamn kararghna bir temsilci gnderdiler. Bu temsilcinin yanna Bender defterdar Tabib Efendi ile 365 defterdar emini Pr Efendi de verilmiti. Bunlarn niin geldiklerini anlamak maksadiyle yanlarna Anadolu muhasebecisi Nazif Efendi gnderildi. Pri Efendi szde len seraskerle ilgili ileri grecekti, fakat onlar getiren Rus albay, mareal Romanzov'dan bir mektup getiriyordu. Bu mektupta bar anlamas teklif ediliyor, fakat bu anlamann yaplmasna hibir yabanc devletin kartrlmamas isteniyordu (16 Eyll 1770 - 25 Cemazielevvel 1184). Padiah sadrazama bar grmesi iin yetki vermemiti. Onun iin sadrazam, generalin getirdii mektubu 366 istanbul'a gnderdi ve Rus generaline de, Bb- li'nin Romanzov'a yazl olarak cevap vereceini syledi 367. Mesud Giray, Devlet .Giray'n hanl zamannda Eflk iine bir akn dzenlemeyi teklif etmi ama han buna izin vermemisti. O dnemde bu teklifini Kaplan Giray'a da yapt. Fakat az sonra gelen bir hatt hmyun ona, Tuna'nn berisindeki Yedisan Tatarlaryla Bkre zerine yrmesini emrediyordu. Tuna'nn sol yakasnda iki nemli mevki olan smail ve K -ya'nn zaptndan sonra imdi Ruslara tbra'i ele geirmek kalyordu. Bu ehir Tuna
Tableau de la presente guerrc de, tabib kelimesi yanl olarak tanlb eklinde yazlm. van Petro (Vsf, n, s. 115). 367 Vsf, (II, s. 114'de) Arap tarihinden alnm rnekleri de anlatyor ki buna Kre, mslmenlar sava srasnda kfirlerin bar tekliflerini dinlemelidirler.
365 366

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

ve Siret kstanda, Main'in karsnda idi. Sadaret mektupusu Abdrrezzak Efendi'nin gayretiyle buras ok iyi korunmutu. Hular brail'i Ekimin ilk jrilerinde kuattlar (1 Ekim 1770 -16 Cemazielahr 1184). Kale muhafz Canikli Sleyman Paa, barikat kurulmam tek nokta olan Su Kaps'ndan birka k hareketi yaparak baarl sonular elde etti. Bu klarda kesilen dman balarn ve alnan esirleri olu vastasiyle sadrazamn kararghna gnderdi. te yandan Main muhafz Vezir Abdi Paa da kaleye takviye kuvvetleri sokabilmiti. Fakat bir sre sonra, tpk Bender seraskeri gibi, brail seraskeri de vebadan ld. Bunun zerine tsak seraskeri Ali Paa yardm iin acele brail'e gnderildi. Su Kaps'n ele geiren dman, Main'in karsnda kurulan iki yeni tabyadan yaplan topu ateiyle bir hayli hrpalanmt. Yine o taraftan yaptklar ok iddetli bir hcum srasnda ar kayplar vererek ekilmilerdi. Fakat bu baarlara ve Abdrrezzak Efendi'nin tahkimat almalarna ramen, ehir onsekiz gn sonra kaplarn amak zorunda kald. Abdrrezzak Efendi Tuna hattnn ackl durumunu ve sadece bin savaan askerinin kaldn stanbul'a da bildirmiti. 368 Sadrazam Ve Krm Hantnn Azilleri Osmanllar, Turla kysndaki Akkerman ve Bender'i, Tuna kysndaki smail, Kilya ve brail'i kaybetmekle, bu harekt malubiyetle bitirmi oluyorlard. Sadrazamn elinde pek az kuvvet kalmt. Onlar da sak'da byk bir yiyecek sknts iinde idiler. Onun iin, elinde kalan bu kuvvetle k karargh Babada'a hareket etmeye karar verdi (22 Kasm ,1770 - 3 aban 1184). sak'daki anbarlar korumakla grevli Dastanl Ali Paa'ya da yz bin kuru gnderdi (25 Kasm 1770 6 aban 1184). Sadrazam Babada'daki karargah yerine gelince, bu kasabada ve evresindeki dokuz emenin onarldn, sularnn aktn grp memnun oldu. Bu emeler otuz yl kadar nce matbah- amire emini Halil Efendi tarafndan yaptrlm, zamanla kurumu veya sular azalmt. imdi bu emeler, emir yerine getirilerek ve bu i iin ayrlan bin kuru harcanarak onarlm ve yeterli su aktr durumda idiler 369. Tabii bu durum, onun bunca
368 369

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/455 -457 Bu kitabn yazan U06'da Babadaff'a gittii zaman dokut nsmtfn tekrar kurudulunu grmtr.

Sayfa

169

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

insan ve kale kaybetmi olmasnn zntsn giderecek deildi. Babada'a inilerinin ikinci gn, Silistre muhafz Abaza Paa, padiahn emriyle azledildi ve tulu paa unvan alnarak Kstendil'e srld. nk kendisine yeni levendler (yeni asker) toplamak iin verilen paradan alt yz keseden fazlasn, devletin baka bir ihtiyac iin de harcamayarak saklamt. Yenieriaas Mehmed Paa da kabiliyetsiz grld ve onun yerine Edirne yenieriaas Sleyman Paa tayin edildi. te yandan Knm Han Kaplan Giray da baarl olamamt. stelik, gelecek harekt iin kendisine krk gne kadar bin kese para verilmezse han unvann brakacan sylyordu. Buna can sklan padiah ne yaplabileceini yeni grev verilmi vezir Osman Efendi'ye sordu. O da budalaca bir tavsiyede bulunarak bundan kolay ne var, -demi ve hemen kt-kalem alarak, hana, Kefe'nin gelirinden bin kese tahsis edilmesini yazmt. Fakat az sonra Kefe gelirinin onyedi keseden ibaret olduu, onun da Kalgay'a tahsis edildii haberi geldi. Bu durum dncesiz mavirin gzden dmesine, hann da azline sebep oldu. nc Mustafa, Kaplan Giray'n yerine han olarak Selim Giray' getirdi. Selim Giray daha nce de han olmutu. Bundan sonra baka azil ve tayinler de oldu. Sadaret kethdas Seyyid Mehmed Efendi grevden alnd, yerine, daha nce de adndan sz ettiimiz zzet Mehmed Efendi getirildi. Padiah nihayet sadrazam da azletti (4 Aralk 1770 - 15 aban 1184). Fakat, paalk unvann almayarak onu Filibe'de oturmaya memur etti. vazpaazde Halil Paa'nm yerine, Bosna valisi Silahdar Mehmed Paa sadrazam oldu. 370 Avusturya Ve Prusya'nn Arabuluculuk Teebbsleri Yukarda szn ettiimiz Romanzov'un bar teklif eden mektubuna padiahn ne cevap verdiini bildirmeden nce, o srada istanbul'da cereyan eden arabuluculukla ilgili diplomatik grmeler hakknda bilgi vermek istiyoruz. Bu konuda yap-lan, yazmalar herhangi bir rapordan daha ilgi ekici buluyoruz. Bunlar nce, Avrupa saraylarnn ounun karlar szkonusu olduu iin nemliydi. Hepsi arabuluculuk yapmak istiyor ama Rusya inatla ve basan ile bu teklifleri reddediyordu. Arabuluculuk yapmak isteyenler arasnda iki nl hkmdarn faaliyeti, yani Frederik Et ile Jozef
370

Sayfa

170

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/457 -459

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

ITnin gayretleri zellikle dikkat ekicidir. nk bunlardan birinin lkesi olan Avusturya, Bb- li ile gizli bir yardm anlamas yapmlard. Bu anlama, bu lkenin iki nl diplomat olan Prens Kaunitz (Kani) ile Baron de Thugut'un gayretleriyle gereklemiti. Yukarda da sylediimiz gibi, ngiltere ve Prusya, ie Fransa ve Avusturya'nn da karmasndan korkarak, sava kar kmaz arabuluculuk teklif etmiler, bu iki sarayn niyetlerinin pheli olduunu gstermeye almlard. Yedikule'de tutuklu bulunan eli Obreskov'un serbest braklmasn istemiler, Mehmed Emin Paa harekt balatmadan bu konuda tekrar tekrar nota vermiler 371, fakat hibir olumlu sonu alamamlard (Austos 1769). Frederik ve Jozef, Neustadt'da ikinci defa buluup grtkten sonra arabuluculuk meselesini ciddi olarak tekrar ele almay dndler. Prusya kiral, Rusya'y bara raz edecek en iyi are ve yollarn neler olabileceini Prens Kau-nitz'le uzun uzun grt. Frederik ve Jozef arabuluculuk teklifinde mutabk idiler. Fakat bunu henz uygulama safhasna geirecek durumda deillerdi. stanbul'daki elilerine bu yolda talimat veriyor, bekliyorlard. Nihayet iki hkmdar Bb- li'ye birlikte arabuluculuk teklifinde bulunmaya karar verdiler. Bu iin takipileri, Prusya elisi Zegeln ile Avusturya elisi Brognard'm yerine nce maslahatgzar sonra ortaeli tayin edilen Thugut (Tugut) olacakt. Avusturya kiral Jozef'in seyahati ve Prusya kiral Erede-rik ile bulumas padiahn ilgisini ekmi ve kukulandrmt. te yandan, Resm Ahmet Efendi'nin 372 Prusya elisi olarak yazd raporlardan, Frederik'in giriken ve sava zihniyetini daha iyi tanyordu. Resm Ahmet Efendi'nin raporlarna gre Berliniler, Hz. Muhammed'in peygamberliini inkr etmiyor, uygun bir durum olursa, mslmanh kabul edeceklerini sylyorlard 373. Alman (Avusturya) mparatoru Jozef in detleri ve tasan-lan konusunda ise Bb- li'nin elinde Badat valisi tarafndan hazrlanan rapordan baka bir ey yoktu. Bu rapor da Osmanl tarih belgeleri arasna karm ve bunun bir Trk raporu olduu inkr edilmeye allmt. Bu raporda unlar syleniyordu:
Bab- li'nin verdii cevaplardan, Obreskov meselesinde sonu almak iin en uygun zamann sadrazamn bakentten ayrlmasndan sonra olacam dOfOnmflflerd. Sadrazamn hareket gn yaklat ta frsat karmak stemediler. Bftb- li'nin gerek dostlarnn taleplerini reddetmeyecei kanaatinde idiler (Zegelin'in Hatrat, Nisan 17). 372 Trk elisi Resm Ahmet Efendi'nin raporlar (Berlin ye Settin, 1800, s. 9 4). 373 Vsf, I, s- 250: -Nbvvet- Mohammedtyejl nkar etmeyip, mtttmaa donu demekten r etmezler.
371

Sayfa

171

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

...Avusturya (Almanya) imparatoru karacierinden ve dalandan rahatszdr. Bu hastalk yznden idarenin dizginlerini brakm, zntsn gizlemek iin Venedik, Prusya ve Macaristan'a seyahatler yapmaktadr. Annesi olan imparatorie de bu durumu kabul etmektedir. ok hareketli olan olunun zntlerini tabii bulmakta, durmadan yer deitirmek ihtiyacnn fiziki rahatszlktan ileri geldiini dnmekte, kendisinin de bu seyahatleri zdrabn giderecek bir are olarak grdn ve seyahate tevik ettiini sylemektedir. Nihayet, Polonya snrna yakn Avusturya eyletlerinin durumu dikkate alnarak, Avusturya kuvvetlerini Polonya snrna ymtr... 374 Padiah Avusturya'ya Polonya'nn Paylalmasn Teklif Ediyor Padiah, takip edecei politikay, Badat valisinin raporunda belirtildii duruma, yani Avusturya imparatorunun kararsz durumunun deimediini ve kuvvetlerini Polonya snrnda toplam olduunu esas kabul ederek hazrlad. Bunun sonunda da, o gne kadar hi hissettirilmemi artc bir teklif* te bulundu. Thugut ve Zegelin, Viyana ve Berlin'den aldklar talimata uygun olarak, ama tek tek, Bb- li'ye hkmdarlarnn arabuluculuunu teklif ettikten sonra, reis-l kttap smail Kaif Efendi, bir gece gizlice Thugut'la bir grme yapt ve elinin teklifine apayr bir teklifle cevap verdi. Bu, Bb - li'nin daha nce de ne srd, Avusturya'nn Silezya'y geri almasna yardm teklifi idi. Bunun anlam, Avusturya ile Bb- li arasnda, Rusya'ya kar sk bir ittifak kurmakt. Ama, daha nce Prusya aleyhine kurulmas dnlen bu ittifak imdi Polonya'nn aleyhine olacakt. Eer Ruslar Polonya'dan kanlr-larsa diyordu Reisefendi, Avusturya mparatorluu diledii gibi hareket edebilir, dilerse Polonya tahtna kendi istedii bir kiral oturtur, dilerse bu lkeyi Osmanl Devleti ile paylaabilir 375. Polonya'nn Osmanl Devleti ile Avusturya mparatorluu arasnda paylalmas teklifi, Prusya Prensi Henri'nin Saint-Petersbourg'a gidiinden on ay ncesine rastlyordu. Oysa, iki yl sonra kararlatrlacak olan Polonya'nm paylatnlmasiyle ilgili anlamann ilk tasars, Prus*ya prensinin Rusya bakentine yapt ite o seyahat srasnda hazrlanmt.
374 375

Sayfa

172

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/459 -461 Burada Thugut'un 24 Mart 1770 tarihli raporu kelimesi kelimesine tekrarlanyor.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

376

Kaymakamn Avusturya mparatorluk Arivi'nde bulunan mektubunun tercmesi Thugufun 15 Austos 1770

Sayfa

173

Bylece Bb- li Polonya Konfederasyonu'nu brakm bulunuyor. eyhlislm bir fetva kararak Polonyallarn kanlarnn aktlmasna ve mallarna el konmasna izin vermi bulunuyordu. Polonya'nn tam olarak paylalmasn dnen, bu paylamay ksmi olarak gerekletirmek isteyen imparatorie Kateri-na ile Frederik H'den nce, Bb- li, daha dorusu nc Mustafa olmutur. nc Mustafa hemen hemen her zaman, siyas kararlarda nc olmak ve ayr hareket etmek istiyordu. Bb- li, Polonya'y Avusturya ile paylamay umuyordu. Daha nce ran'n paylalmas konusunda da Rusya ile byle bir aniagma yapmt. Fakat bu paralama politikas, gelecekte komular tarafndan onun iin de istenecekti. Thugut, Bb- li'nin teklifine, bu kadar geni kapsaml bir projenin uygulanmas iin zamann uygun olmadn syleyerek cevap verdi. Zaten byle bir plnn uygulanmasnn yeniden ok kan aktmaya yol aacan, oysa teklif edilen arabu-lucukta amacn, ok can kaybna yol am bulunan ve devam etmekte olan sava sona erdirmek olduunu syledi. Viyana hkmetinin cevab da eliyi doruluyordu. Onun iin, Thugut ve Zegelin, sadaret kaymakamndan arabuluculuk tekliflerinin kabul edildiini bildiren bir mektup almaya gayret ettiler. Yine birlikte hareket ederek, ngilizlere ve Ruslara satlm olan, ingiltere'den baka her devletin arabuluculuuna kar kan Bb- li tercman Nikola Karaca'y da yola getirdiler. Reisefendi ve o srada nianc olan selefi Osman Efendi, Thugut ve Zegelin'le yaptklar gizli gece grmelerinde, sadaret kaymakamnn kendilerine diledikleri mektubu vereceini vaadettiler, ama bunun iin, iki diplomatn Bb- li'ye bu konuda yazl bir nota vermelerini de art kotular. Zegelin bu art hemen kabul etti. Fakat Thugut uzun zaman tereddt gsterdi, ama sonunda o da Bb- li'nin bu artn kabul ettiini bildirdi. Uzun zaman diretirse, arabuluculuk teklifi kabul edilmedii iin lgna dnen ngiliz elisi Murray'n bu teklifinin dikkate alnabileceini dnmt. Bb- li politikas yazl nota isteinden vazgeemezdi. Kaymakamn Kaunitz ve Finkenstein'a hitaben yazaca mektup bu notaya dayandrlacakt. Mektupta, Prusya ve Avusturya elilerinin Bb- l'ye yaptklar arabuluculuk teklifinin kabul edildii yazlyd 376. Eer Trk

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

donanmas yaklmam olsayd, Bb- li byle bir mektubu belki hi vermeyecekti. Bender'in dmesinden sonra, Romanzov'un yukarda szn ettiimiz bar teklifi Bb- li'ye geldii zaman, niana ile Prusya ve Avusturya elileri arasnda gece grmeleri devam etmi, Bb- li, Prusya ve Avusturya'nn arabuluculuk tekliflerini kesin olarak kabul ettiini bildiren cevabn yazm, Rusya bu iki devletin arabuluculuunu kabul ettii takdirde Obreskov'un serbest braklacam da kabul etmiti 377. Bu cevabn verilmesi, olaanst bir divan toplantsnda, eyhlislmn fetvasna da dayandrlarak kabulletirmiti. Arabuluculuk meselesi, Bb- li, Prusya ve Avusturya arasnda bylece bir karara balanrken, ingiliz elisi, Prusya ve Avusturya elilerinin itibarlarn sarsmak iin her trl siyas iftira yadryor, Bb - li'ye de Obreskov'un serbest brakma-syle ilgili olarak nota stne nota veriyordu.
tarihli raporuna eklidir. 377 Reisefendi ve Nianc'nn, sadrazamn emriyle Ma jesteleri Avusturya Imparatoru'nun ve Majesteleri Prusya Kral'nn elilerine 1/2 Aralk 1770 gecesi okuduklar beyannamedir. Franszca olarak kaleme alnmtr: Bb- li, Rus saraynn Petersbourg'da, majesteleri Prusya kiralnn elisine, arabuluculukla ilgili olarak, asl gayesi iki devlet arasnda zel gr melerle bar salamak olan cevabi yazsnn muhtevasndan haberdardr. Bb- li, konuyu iyice dnp mzakere ettikten sonra, Viyana ve Berlin saraylarnn elilerinden Osmanl Devleti'nin sava halinde bulunduu hristiyan bir devletle zel grme yapmasna anayasasnn hibir ekilde cevaz vermediini bildirmelerini istemitir. Bunun iin, hem Osmanl Devleti'nin hem de Rusya'nn dostlar olan iki devleti arabulucu olarak semitir. Divan - Hmyun'da oybirlii ile alnan ve Yce Sultan'in onaylad bir karar deitirmesine imkn olmad iin, Bb- li u hususlarda srar ediyor: Bb- li, sadrazam tarafndan evvelce de General Kont Romanzov'a bildirdii gibi, Rusya ile zel mzakerelere hibir suretle giriemez. Rusya ile ancak, Majesteleri Avusturya paratoru'nun ve Majesteleri Prusya Kral'nn arabuluculuu ile ve baka herhangi bir devletin katlmamas artiyle mzakerelere giriebilir. Bb- li, arabulucu iki sarayn, kendi duygu ve dncelerini Kus sarayna anlatacaklarn ve Ru sya'ya bunu kabul ettirmek iin ellerinden geleni yapacaklarn mit eder. Bab- li samimi olarak ban istemektedir. Rusya da ayni dncede olduunu bildirdiine gre, bu devletin, iki sarayn arabuluculuklarn kabul etmede hibir glk karmayacan da mit eder. Btn beklentilere ramen Rusya teklif edilen iki devletin arabuluculuklarn kabul etmemekte srar ederse, bu iki devletin, hangi tarafn engel kardn ve hangi tarafn dostluuna daha ok gvenmeleri gerektiini anlayacaklarn da mit eder. Rusya'nn grmelerde ilk madde olarak ne srd Rus elisi Obreskov'un serbest braklmas meselesine gelince, Bab- li bunu reddetmemitir. Bu maddenin imdiye kadar niin yerine getirilmedii de Majesteleri Prusya Kiral'na defalarca anlatlmtr. Bb- li yine de beyan eder ki: Rusya Devleti barn tesisi iin harekete geer ve iki devletin arabuluculuunu kabul ederse, Rus elisi derhal serbest braklacaktr. Bb- li, arabulucu iki devletin, majesteleri Rus imparatorundan, ad geen eli Obreskov'u tam yetkili murahhas tayin etmesini istemelerini de rica eder. Bylece, Obreskov ve arabulucular, istanbul'da, mzakerelere ksa zamanda balayabilirler. Ama Rusya bir kongre toplanmasnda srar ediyorsa, Bb - Ali, Obreskov'u, snra kadar, eref ve haysiyetine halel gelmeden ulatrmay ve serbest brakmay vaadeder. Bununla beraber, savaa sebep olan meseleleri kimse ondan daha iyi bilmedii iin, Rus hkmeti onu yetkili murahhaslarndan biri tayin ederse, Bab- li memnun olacaktr. Yukarda zikrolunan Bab- li'nin iki veziri (Reisefendi ve Nianc), arabulucu ki devletin elilerinden, bu deklarasyonu zel bir kurye ile mmkn olduu kadar ksa bir zamanda Rus sarayna gndermelerini, ksa amanda kesin bir cevap verilmesi iin srar etmelerini rica eder. Bylece, Bab- li de, bar almalarn m yoksa sava m devam ettirecei yolunda bir karara varacaktr.

Sayfa

174

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Voiney'in cConsiderations sur la guerre actuelle des Turcs> ve PeyssoneTin Considerations> adl incelemesi. Amsterdam, 1788, s. 165. Voiney'in dnceleri ve Peyssonel'in incelemesi, yarm asrdan beri Bb - H hakknda yazlm en iyi eserlerdir. Aslnda Volney'in 1787 sava ve ondan sonra meydana gelen Trk-Rus savalarnda tahminleri doru kmad. Ama baz iddialar ve tarifleri doru idi ve Peyssonel'in grleri ile eliiyordu.
378

Sayfa

175

Ruslarn Hotin'-den hareketlerinden sonra (Haziran 1770), Murray Bb- li'ye yeni bir arabuluculuk pln sundu. Dalkavuka sunulan formller Reisefendi'nin o kadar cann skmt ki, ngiliz elisine verdii cevab eli Thugut'a da bildirdi. Bu, Thugut iin beklenmedik bir gven gsterisi idi ama, ayni zamanda, Bb- li ile yaplacak uzlama mzakerelerinde, baary asla dalkavuklukta aramamak gerektiini anlatm, onu uyarm bulunuyordu. Reisefendi'nin ngiliz elisine verdii cevapta zetle unlar yer alyordu: ngiltere'nin Rus sava donanmasnda grev alan gemileri varken byle bir teklif yapmas ok tuhaf! Korkarz ki bu teklif dmann niyetini gizleyen bir maskeden baka bir ey deildir. Bb- li onun hangi dvaya hizmet ettiini anlayabilmesi iin, ngiltere asl niyetini apak sylemelidir. Alaka ve pohpohlanmaya dayanan bir sistemle Reisefen-di'yi kandrmaya alan ngiliz elisine, hakettii ite bu sert cevap verilmiti. Avusturya'ya Polonya'nn paylalmasn teklif eden padiah, te yandan da Fransa'ya bir ittifak teklif ediyordu. Fransa da Bb- li'ye oniki veya onbe sava gemisini emrine verebileceini sylyor, bunun iin ylda -drt milyonluk bir yardm istiyordu. Ayni zamanda, spanya ile bir dostluk anlamas imzalanrsa, bu devletin de yardm edebileceini bildiriyordu. Bb- li, deniz ittifak eklinde sunulan bu anlama plnn benimsemedi ve bu konuda Thugut'un fikrine de bavurdu. Fakat yine de sadaret kaymakam Dk Choiseul (uazl) 'e yazarak, ondan onbe sava gemisi, yeterince "barut ve topu istedi. Karln para olarak deyeceini bildirdi. Fransz elisi Saint-Priest bunu uygun grd ve hkmeti nezdinde var gcyle destek vaadetti. Bu byk siyasi kar mzakereleri devam ederken, ok daha nemsiz olan Fransz tercman ve tccarlarnn durumu geri plna atlmt. O gnlerde Sayda'da yzer sopa vurulan iki Fransz tercmanna, uradklar maduriyet iin hibir ey yaplmamt. Yalnz Fransz hkmeti onlara mr boyu be-yz lira maa balamak suretiyle tazminat vermi oldu 378. Trk hkmeti bu konuda bir tazminat vermedi ama, Trk mallarn tad iin Hularn saldrsna urayacak Fransz gemileri iin de tazminat

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

vaadinde bulunmad. Reisefendi, Trklerin para desteiyle kurulacak bir deniz ittifak teklifinden Avusturya elisi Thugut'u da haberdar etmi, Thugut bunu Prens Kaunitz'e bildirmiti. Prens Kaunitz'de Bb- li ile benzer bir ittifak kurma fikri bundan sonra domu veya bu fikir olgunlamt 379. Bu teklif, eski Reisefendi 380 ve imdiki nianc ile, imdiki Reisefendi ve Thugut arasnda yaplan gizli gece grmelerinde tartld. Nihayet teklif, be maddelik bir konvansiyon haline dnt. Bu anlama, szn ettiimiz nianc ve Reisefendi Ue, eli Thugut, Anadolu Kazaskeri ve sadaret kaymakam arasnda olmutu (6 Temmuz 1771). Bu konvansiyondaki baz tedbirler padiahn hatt erifi ile yrrle konacakt. Bundan gn sonra konvansiyon imzaland ve padiahn saraylarndan biri olan raan Yals'ntfa taraflar arasnda teati edildi 381
Bb- li'nin nce onsekiz bin kese ake teklif ettii muhtrann tercmesi Thugut'un 17 Nisan 1771 tarihli raporuna ekliydi. Asl da Avusturya imparatorluk Ariv'ndedir. 380 Avusturya elisine verilen bilgilere gre ilk tasar, onar bin kiiden oluacak iki ordu kurmak idi. Bunlarn yllk harcamalar elli milyon olacakt, ayrca olaanst harcamalar da otuzdrt milyon olarak hesaplanmt. (Prens Ka-unitz'in Talimat, 17 Ocak 1771. mparatorluk: Arivi). 381 Avusturya imparatorluk saray ve Osmanl Devleti, iyi komuluk balarnn ve srekli barn salanmas iin samimiyetle almay her zaman grev bildiklerinden, karlkl menfaatlerin korunmas, dostluk balarnn glenmesi iin her areye bavurmaktan geri kalmamlardr. Ama tam bu srada Bb -i li ile Rusya arasnda meydana gelen baz olaylar yznden kan ve devam eden sava, milletlerin huzur ve refahm sekteye uratm bulunmaktadr. Bunun zerine iki saray (Osmanl ve Avusturya saraylar), anlay birlii iinde olduklarndan, genel huzur iin son derece zararl olacak bir feti, Osmanl Devleti'nin haysiyetli tutumuna uygun bir ekilde, bar tesis etmek suretiyle nlemeye karar vermilerdir. Bu maksatla, en ksa zamanda uygulanacak, hayrl ve mutlu sonular getirecek bir anlama imzalamay uygun grmlerdir. Bu anlamann bir an nce gereklemesi iin, Bb - li, halen Anadolu kazaskeri ekselans Atf Mehmed Emin Efendi ile Reis-l Kttap'a veklet eden Raif ismail Bey ve Nianc Seyyid Osman Efendi'den oluan bir murahhas heyeti kurmutur. Majeste Avusturya imparatoru da bu grevi Bb - li nezdindeki elisi Francois Thugut Chevalier'ye vermitir, iki tarafn murahhaslar teamle uygun olarak yetki belgelerini teati ettikten sonra mzakereler balam, birbirini takip eden toplantlar sonunda, Ce-nab- Hak'n izniyle, aadaki be madde zerinde anlamlardr: Birinci madde: Osmanl Devleti, Avusturya tm-paratorluu'na, sava hazrlklarn karlamak zere, her biri be yz kuruluk yirmibinkese para verecektir. Bu anlamann imzalanmasndan hemen sonra drt bin kese snra gnderilecek, geriye kalan onalt bin kese de, gizlice ayni yoldan ayni yere, taksitler halinde ulatrlacaktr. Parann tamam sekizer bin keselik iki taksitte ve sekiz ay iinde denmi olacaktr. Gizlilie riayet yznden meydana gelecek bir aylk gecikme iin herhangi bir tazminat sz konusu olmayacaktr. Avusturya saray ve murahhaslar, yapacaklar mzakerelerde uygun grrlerse, gizli baz meselelerin halli iin, Bb - li tarafndan kendilerine iki- bin kese para verilecektir. kinci madde: Bb- li, cmert davrannn ve mparator tarafndan da ok iyi bilinen iyi ni yetinin bir delili olarak, kendi arzusuyla, Eflk'in, Erdel, Banat ve Temevar snrlar iinde kalan, bir taraftan Tuna, br taraftan Oltu nehirlerine ulaan blgeyi Avusturya'ya armaan edecektir. nc madde: Yllardan beri snrda olay kardklar ve Avusturya topraklarna tecavzde bulunduklar ve gelecekte de byle olaylara sebep vermemeleri iin, bartan sonra uurlar Avusturya lehine yeniden tespit edilecektir. Drdnc madde* Avusturya tebaalar, btn Osmanl topraklarnda serbeste ticaret yapacak ve her bakmdan himaye greceklerdir. zellikle, bundan byle, mtera (gmrk) vergisinden kurtulacaklardr. Gelecekte Avusturya saray, Bb- li nezdindeki elileriyle, ticareti arttrmak ve kolaylatrmak konusunda yeni tekliflerde bulunursa, bu teklifler dikkate alnacak; iki devlet arasndaki sk dostluk erevesi iinde, karlkl menfaatlere
379

Sayfa

176

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Bu anlamaya gre, Osmanl Devleti, Avusturya'ya bir yl iinde yirmi bin kese para verecekti ki bu, kuruun o y.fl.Tniri deerine gre onbir milyon iki yz elli bin florin demekti 382. Ayrca Kk Eflk Avusturya'ya braklacak, Avusturya hkmetini o gne kadar ykml olduu ar vergilerden muaf tutacak, onu korsan saldrlarndan koruyacakt, te yandan Avusturya mparatorluu'nun Ruslarla yapaca anlamada, art olarak, Ruslarn eline gemi Osmanllara ait yerlerin yine Osmanllara iade edilmesi istenecek, salanacakt. Bundan baka, Polonyallarn bamszl da desteklenecekti 383
uygun olarak kabul edilecektir. Bundan baka Bb - li, karlkl menfaat gerei, Cezayir, Tunus, Trab lus, Berberi 'beylerine de kefil olacak, Avusturya bayra tayan gemilerin serbest ticaretine engel olunmas halinde mdahale edecek ve gemileri: saldrlardan koruyacaktr. Mukabil taahhd bildiren beinci madde: Majesteleri Avusturya imparatoru, yukarda drt maddede zikrolunan hususlara, iyi komuluk duygularyla karlk olarak, gerek grme yoluyla gerekse silaha bavurarak, Osmanl Devleti'ne ait iken Rusya tarafndan igal edilen kaleleri, eyletleri, topraklar iade ettirmeye alacaktr. Bu savan kmasna sebep olan Polonya Cumhuriyeti'nin bamszlna ve hrriyetlerine hibir halel getirmeden imzalanacak barn, 1739 Belgrad bannda-ki esaslara uygun olmasna alacaktr. Zamann artlar elverdii lde, Bb- li'nin de kabul edebilecei artlarla, onun aleyhine mahzurlarn ortadan kaldrlmasiyle tesis edilecektir. Ayrca, Majesteleri Avusturya imparatoru, Rusya'nn oyalama bahanelerine msaade etmeyecektir. Bar engelleyen btn sebepleri mmkn olduu kadar abuk ortadan kaldracak, genel huzuru salayacak bir bar iin alacaktr. Bu inanla ve yukardaki maddelerde belirtilen hkmlerin yerine getirilmesi iin, Trke yazlm ve yetkili Kaymakam Vezir Mehmed Paa tarafndan imzalanm nshas ile teati etmek zere, biz, majestelerinin verdii yetkiye dayanarak, bu anlamay imzaladk, armamzn mhrn bastk. stanbul, 16 Temmuz 1771 (L.S.) Franois de Thugut 382 Bir kuru, bir florin yedi krevzer dm, yani defterinden yzde yirmbeg kaybetmiti 1743 -1752 yllar, arasnda sefaret muhasebelerinden alnan ban rakamlar, o tarihlerde 1 kuruun, 1 florin ve 50 krevzer ettiini gstermektedir. 383 Ferrand'in Polonya'nn Defa Paylalmas adl tarih kitab ne kadar deerli olursa olsun, birok hatalar vardr. Bu hatalar daha ok, yalnz Fransz kaynaklarndan yararlanarak yazd Avusturya'nn politikas ile ilgili konulardadr. stelik, Fransz kaynaklarnda da mevcut olan baz olaylar sessizce geitirmitir. Mesel, Choiseul dk Osmanl Devleti ile bir deniz ittifak kurmak iin srekli aba harcam, Aiguillon dk de, dardan bu ittifaka Prusya kiral II. Frederik'i dahil etmek iin alm, ama reddedilmitir. Bu konuda Ferrand (C.I., s. 97'de) yle diyor: ...O tarihten (1770) itibaren, Trke konuan ve istanbul'u ok iyi bilen, hkmeti tarafndan da o k becerikli olarak kabul edilen Thugut, divann karsna byk bir ustalkla iki ayr konuda anlamay birden kard: Bunun birincisi, gerekirse arabuluculua Prusya kiraln da katmak; dieri de, eer Avusturya Trklerle bir ittifak kurarsa, Fransa'y ittifaktan uzaklatrmak... Burada byk hata birden yapyor: Gerekte Thugut, Fransa'nn arzu ettii deniz ittifakn engellemek iin hibir teebbste bulunmamtr. kincisi. Prens Kaunitz, 1770'de, Trkiye ile bir ittifak kurmay henz dnmyordu. Bundan dolay da Thugut bu konuda herhangi bir talimat alm olamazd. nk, yardm anlamasiyle ilgili olarak ald talimat 27 Ocak 1771 tarihini tayordu. Ve nihayet nc hata, Thugut'un, Prusya elisinin arabulucu olarak katlmas hususunda, Bb- h" yetkilileriyle hibir mzakerede bulunmam olmasdr. Neisse'de imparator Joseph ve kral Frederik II ile yapt grmeden sonra ald talimata sadk kalarak, onun katlmamas iin de hibir teebbste bulunmamtr. Ferrand 104. sayfada yle diyor: ..Obreskov, yaklak krk yldan beri oturduu Trkiye'yi ok iyi biliyordu.. Obreskov, Yedikule'de iken yazd hatratnda bu lkede onsekiz yl kaldn belirtmektedir. Ferrand, kitabnn 155. sayfasnda da unlar yazyor: Kuanitz, Trklerle yapaca ittifakn Hularla yapaca ittifaktan daha avantajl olacana inanyordu. Oysa sz konusu olan bir ittifak deil bir yardm anlamas idi ve gayesi Rusya'y bar yapmaya ve Avusturya'nn arabuluculuunu kabul etmeye zorlamakt. 233. sayfada ise yle diyor: ..Obreskov serbestti. Semlin'e gtrlm olmas bile bu meselede Avusturya'nn tesirini gsteriyordu. Prusya ve ngiltere sefirlerinin srarl taleplerine ramen Obreskov'u serbest braktrann Thugut olduu ok doru.

Sayfa

177

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Bu konvansiyon, kaymakam ve Prens Kaunitz arasnda teati edilen mektuplarla da teyid edildi 384. Thugut, maslahatgzar iken ortaeli unvann ald 385 (15 Austos 1771). Avusturya elisi Thugut szn ettiimiz yardm anlamasn gerekletirdikten sonra, Prusya ile birlikte arabuluculuk teklifi yapmaktan vazgemiti 386 Bu yeni anlamann konusuna, srrna vkf olamayan Prusya elisi, daha baka projelerin de ortaya atlm olmasndan pheleniyordu ve verilen sze sadk kalnmasnda srar ediyordu. Bb- li'ye, Ruslarn
Fakat, Obreskov'un Semlin'e gnderilmesi Bb- li'nin istei zerine olmutur. nk Bb- li, Obreskov'un Trk kararghndan gemesi halinde, onun serbest brakldn gren askerler arasmda honutsuzluk yaratacandan ve baz homurdanmalara sebep olacandan ekiniyordu. 286. sayfada unlar yazyor: Divan, 6 Temmuz anlamasnda oyuna geldiini, yirmi bin kese parann boa gittiini gizlemedi. Sonra u notu var: Drt bin keseden baka para dendiini gsteren hibir ize rastlamadm. ki cmledeki hkm de yanltr. nk Bb- li bir sre sonra iki bin kese daha dedi. Daha ilerde ise Basarabya'dak Yedisan aireti diyecei yerde, Basse Arabia'daki Diedsan aireti diyor t*). Ferrand, ok nemli bir hata da, 474. sayfada yle demekle yapyor: Bb- Ali, Sadrazam Osman Efendi ile Abdlkerim'i gndermiti ki bunlar atekesi grtler. Osman Efendi sadrazam deil niancba idi, stanbul'dan onunla birlikte gnderilen meslekda ise Abdlkerim deil, Ayasof-ya eyhi Yasincizde idi. O zaman sadrazamlk makamnda Muhsinzde Mehmed Paa bulunuyordu. ahin Giray (bu rakibin ad)... diyor. Fakat Bb - li tarafndan tayin edilen Devlet Giray'n rakibi, ahin deil, Sahib idi. ahin onun kavgay idi ve Ruslar tarafndan Petersbourg'a gtrlmt. 250. sayfada ise pragmatik grn ileri sryor: Kendisine bu kadar pahalya mal olan, hibir fayda salamayaca bilinen, uygulama zamann ve eklini tamamen Avusturya'ya brakan bir anlamann hibir ie yaramayacan nasl grmedi? Hi olmazsa gizlice Fransa'y bundan niin haberdar etmedi? Petersbourg'u biraz phelendirdii takdirde, Rusya'y bar artlarna daha kolay raz edebileceini nasl hissetmedi?.. Bu sorularn cevabn. Sultan'n bizzat ynetme, mzakereye katlacaklar bizzat seme tutkusunda aramak gerekir. stanbul'da Reisefendi'ye veklet eden ismail Raif ve Osman Efendi, ok gayretli insanlard. Fakat bunlardan birincisi bir afyonke idi. ikincisi ise kendisini ok bilgili ve byk gryordu. Ulemnn dahi bilmedii bu konuda tam bir gizlilik gerekiyordu. Byle bir yardm anlamasnn varln hissettirecek en ufak gevezelik, mevkilerini kaybetmelerine sebep olacakt. Daha sonra Avusturyallara milyon verildii duyulursa, kelleleri de giderdi. Bu sava iin Bb- li'yi tahrik etmi olan Fransa bu yzden timad uyandrmyordu. ngiliz sefiri Murray'n siyasi iftiralar da bu pheyi arttrmt. Meseleleri ve Trke'yi iyi bilen Thugut () Bane Arabia, Asa& Arabistan anlamma diyor. (.N.) ise Bb- li'nin tam gvenini kazanmt. Saint-Priest de bunu u szleriyle dorulamaktadr: Onlar, gvenilir bir insan olduuna inandrmt.. 384 1775'te Bukovina Konvansiyonu'ndan sonra kaymakamn mektubu geri gnderildi. Bu konvansiyon, henz verilmemi yardm bakiyesini ve Kk Ef lk'in alnamayn telfi in bir forml getiriyordu 385 1 Temmuz 1771 tarihli alnd mektuplar. 1770'te Avusturya sefaretinde per sonelle ilgili ban olaylar oldu: Batercman Bianki ve otuz yldr bayardmc olarak alan Roboli, ayni yl iinde ldler. nc tercman Bm saray tercman olarak atand* Tamevar tercman Jenisch saray sekreteri sfat ile atae oldu, onun yerine Tamevar tercmanlna memurlarn en genci olan Zechner Thalhofen getirildi 386 ki tarafn da gerek dostu olan Efendim Kral Hazretleri, mevcut anlamazlk ve huzursuzluk balar balamaz Rusya'nn teklif ettii arabuluculuk grevini kabul etmi, Bb- li de, kiralmn arabuluculuunu kabul etmekle, genel huzuru ve bar istediini gstermitir. Kral Efendimiz, en uygun ve en emin arelere bavurarak, her eit iyi temkinlerle, bartrc grevini yerine getirmek iin btn gayretini gstermektedir. Bb- li, ok drst ve bu konuda iyice aydnlanm olduundan, kiralmn byle kararl bir gayret iinde olduunu kabul edecektir. Kral Hazretleri, bugne kadar Rusya'dan beklenmeyen bir gi grmtr. nk, hkmdarmn byk baarlar bu sarayn gzlerini kama-trmtr ve ona tam olarak itimad edilmektedir. Fakat hkmdarm, mevcut artlar altnda, en makul yolu bularak bilgelikle hareket etmeyi tercih ediyor; bu gzel ii, Bb - li'nin erefine halel getirmeyi nleyecek btn tedbirleri alarak yrtmek istiyor ve bu niyetle hareket ediyor. (Prusya elisinin Bb- li'ye verdii bir muhtrann tercmesi, Mart 1771)

Sayfa

178

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

sava balarken Prusya'dan arabuluculuk istediklerini de aklyordu 387 Hatta, Rusya varlacak anlamaya sadk kalmazsa, Bb- li'nin haklarn korumak iin kiralnn silaha sarlacan, bu hususta Avusturya imparatoru ile birlikte hareket edeceklerini de bildiriyordu. Kampanyann alnda (Nisan 1771) sadrazamn son bir yazsn alan Rus saray, btn arabuluculuk tekliflerini reddetmi ve Obreskov'un serbest braklmasn istemiti. Bu, Rusya'nn ileri srd ilk art olduu iin, eli Thugut da, gizli anlama ile ilgili mzakereler devam ederken, bu artn kabulnde srar etmiti. Bunun sonucu olarak da Rus elisi Obreskov serbest brakld ve Dimetoka yoluyla Belgrad'a gnderildi 388. Daha ksa yoldan giderse Osmanl ordusunun hatlarndan gemesi gerekirdi, bu ise ordunun houna gitmeyebilirdi (3 Mays 1771). Kampanyann sonunda, imdi Reisefendi olan ve daha nce Ruslara esir den Vsf Efendi stanbul'a geldiinde, impa-ratorienin bir mektubunu da getirmiti. Fakat mektupta impa-ratorienin imzas yoktu. Imparatorie bu mektupta Osmanl devletine aracsz bir bar anlamas teklif ediyordu: Bar mzakerelerinde Osmanl Devleti ile Rusya arasna nifak tohumlar eken dmanlarn, savan uzamasndan dorudan doruya yarar salayacaklarn, iki devletin bar yaparak kazanacaklar avantajlara bunlarn engel olmaya alacaklarn sylyordu. Sadrazamn bu mektubun kenarna el yazsiyle yazd nota gre 389, imparatorie mektubun Franszlarn eline gemesinden endie duyduu iin ne mhr basmt ne de imzalamt. Sava kkrtann Fransa olduunu ve bu devletin buna, Rusya'y kzdracak bir anlam verebileceini sylemiti 390. Fakat daha o zaman Rusya, Avusturya'ya ifahi olarak, Krm' aacan, Bodan ve Eflak'te bamsz bir hkmdar tahta karmak niyetinde

ki tarafn da gerek dostu olan Efendim Kral Hazretleri, mevcut anlamazlk ve huzursuzluk balar balamaz Rusya'nn teklif ettii arabuluculuk grevini kabul etmi, Bb- li de, kiralmn arabuluculuunu kabul etmekle, genel huzuru ve bar istediini gstermitir. Kral Efendimiz, en uygun ve en emin arelere bavurarak, her eit iyi temkinlerle, bartrc grevini yerine getirmek iin btn gayretini gstermektedir. Bb- li, ok drst ve bu konuda iyice aydnlanm olduundan, kiralmn byle kararl bir gayret iinde olduunu kabul edecektir. Kral Hazretleri, bugne kadar Rusya'dan beklenmeyen bir gi grmtr. nk, hkmdarmn byk baarlar bu sarayn gzlerini kama-trmtr ve ona tam olarak itimad edilmektedir. Fakat hkmdarm, mevcut artlar altnda, en makul yolu bularak bilgelikle hareket etmeyi tercih ediyor; bu gzel ii, Bb - li'nin erefine halel getirmeyi nleyecek btn tedbirleri alarak yrtmek istiyor ve bu niyetle hareket ediyor. (Prusya elisinin Bb- li'ye verdii bir muhtrann tercmesi, Mart 1771) 388 Obreskov'un Thugut'a yazd teekkr mektubu, Thugut'un raporuna ekliydi. 389 Bu yaznn tercmesi, Thugut'un 17 Aralk tarihli raporuna ekliydi. Orijinali Avusturya mparatorluk Arivi'ndedir. 390 Vasf, n, s. 177: Frans devleti yedine gefip tenfi ve ihll edeeeUttl binaen.
387

Sayfa

179

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

olduunu 391 bildirmiti (Eyll 1771). Prusya, Avusturya'ya Polonya topraklarndan bir ksmn, zellikle Pomerelya blgesini istediini bildirdi ve onu ayni miktarda bir blgeyi almaya davet etti 392. Ayni dnemde Rusya, Osmanl Devleti'nin paylalmasiyle ilgili bir projeyi el altndan Viyana hkmetine bildiriyor, Bodan ve Eflk'in Rusya'ya balanacan, Avusturya'nn da kendisine Bosna ve Dal-maya verildii takdirde herhalde bunu reddetmeyeceini sylyordu. 393 Konfederasyon Lehine Yeni Bir Bildiri Bb- li Avusturya'ya Polonya'nn paylalmasn kabul ettirmeye alrken, konfederasyonun temsilcileri Potocki ve Krasinski sadrazamla grmek zere Hantepesi'ne gelmi ve burada epeyce istiskal edilmilerdi 394 . Bu temsilcilerin burada zaruri ihtiyalar da karlanmad iin, Fransz elisi Bb- li'ye bir muhtra yazarak konfederasyon temsilcilerine yardm edilmesini istemi ve Fransa'nn kendisi de bunlara ayda alt bin dukalk bir yardm yapmaya karar vermiti. Fransz elisi Saint-Priest ayni zamanda Polonya aleyhine karlan bir beyannamenin deitirilmesini, kelimelerin yumuatlmasn da istemiti. Fransz elisi ayrca, eyhlislm'in Lipkan Tatarlar iin bir fetva kararak, bunlarn Rusya'ya kar Polonya'daki konfederasyonla ibirlii yapmak suretiyle hareket etmelerine izin verilmesini de talep etmiti. Bu muhtra sonunda Bab- li gerekten yumuak kelimelerin kullanld bir beyanname hazrlam, evvelki davrann btn suunu ve sorumluluunu, padiahn emriyle idam edilen sadrazamn zerine atmt (3 Mays 1771) 395
Prens Galiin'in ifah notu. Nisan 1771 Prens Kaunitz'in 4 Ekim 1771'de Thugut'a verdii talimat 393 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/461-467 394 Avusturya tercman Bianki'nin Hantepes'nde 10 Temmuz TO'da yazlan raporu, Thugut'un 18 Aralk 1769 tarihli raporuna ekliydi. 395 Bb- li'nin Polonya ile ilgili bir deklarasyonu (Avusturya eliliinin batercman taraf ndan yaplan tercmenin zeti) : Osmanl Devleti ile Polonya arasnda aktedilen Karlofa Bar'nn maddelerine tam olarak uyulmakta, btn Polonyallar kendilerine gsterilen ilgi ve sayg ile tam bir gven ve huzur iinde yaamaktadrlar. Fakat, gelien olaylar ve artlarla kanlmaz ekilde meydana gelen bu messif sava, Polonyallar iin de felket sebebi oldu. Polonya k-rallnn baz senyrlerinden (ki bunlar lkenin en drst, en gvenilir kiileridir ve devletin sel meti iin fikir birlii iindedirler) aldmz bilgilerden, baz cumhuriyetilerin kendi vatanlarnn aleyhine hareket ettiklerini, sava ve ykm krklediklerini renmi bulunuyoruz. Bu kiilerin yanl tutumlarn belirtmek iin Bb- li bir manifesto yaynlam, bununla hem onlar hem de btn Polonya ikaz edilmitir.
391 392

Sayfa

180

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Bu beyanname Polonya asillerinden Lasoki'ye verildi. La-soki, konfederasyonun dier bir temsilcisi olan Morosoviki ile bi rlikte, Bab- li'ye o srada Polonya'nn iinde bulunduu ackl durumu aklamt. Yl sonunda Potoki ve Krasinski, sadaret kaymakamudan bir mektubu konfederasyon eflerine, dier bir mektubu da Litvanya batmanna (Litvanya Prensi'-ne) 396 gtrdler (29 Ekim 1771 - 20 Receb 1185). Dier devletlerin istanbul'daki elilerine gelince, bunlar arasnda da baz deiikliklerin olduunu sylemekle yetineceiz: Maslahatgzar Giustiniani'nin yerine Venier getirildi. Danimarka elcisi Goesen drt yl sonra huzura nihayet kabul edildi. Bu gecikme, elinin Maliano adndaki bir Yahudi ile olan dvasndan ileri geliyordu. O gnlerde Hollanda maslahatg zar Veiller de Bab- li'ye arabuluculuk teklif etti. 397 K Karargh Ve Yeniden Silahlanma Altmiki yandaki yeni sadrazam Silahdar Mehmed Paa, donanma kaptanlarndan birinin olu idi. Gen yata saray hizmetine girmi, terfi ederek srasiyle pekircibaa, rikbdar-la, uhadarla ve silahdarla ykselmiti. nc Mustafa'nn tahta kndan az nce Aye Sultanla evlenmi, sonra vezir olmu, Silistre, zi, Rumeli, Anadolu, Sivas, Ktahya, Selanik, Mara ve Bosna valiliklerinde bulunmutu. Karada'da isyan bastrnca ordu kararghna gitmi ve padiah kendisini sadrazamla tayin etmiti. Yeni sadrazam, Krm Han ile birlikte yapt ilk sava meclisinde, k
Bu manifesto, onun nefretle karlanmas iin ok yanl yorumland. yiyi ktden, yararly zararldan ayracak idrake sahip olmayan kimselerde phe uyandrmaya altlar. Zayf insanlarn bu manifestodaki incelii ve gerekleri anlamasna engel oldular. Oysa bu manifesto, insaniyetin ve politikann gerek ilkelerine gre bir ksm insanlar sakinletirmek, bir ksmn da bakalarnn yanl telkinlerine kar uyarmak gayesini gdyor, bar ve huzurdan baka hibir ey amalamyor, btn bu felketlerin, ok tehlikeli sonulara ulatraca malum olan yanl yollara sapmaktan ileri geldiini gsteriyordu.. yi niyet ve drstlklerinden phe edilmeyen, vatanlarnn selmetinden baka bir ey dnmeyen saygdeer kiiler, kendilerini Osmanl Devle-ti'nin efkatli kucana attlar. Amme huzurunun da onlara duyulan merhamet hislerinden dolay feda edildiini sylemek gerekmez. ...Btn Polonya Cumhuriyeti'nin ve bu cumhuriyetin btn fertlerinin, Bb- li'nin merhameti ve himayesi altnda olduklarn btn dnyaya bildirmek zaruret olmutur... Onlar korkutan, ilerine kuku dolduran yanl telkinlere ramen, b-yk-kk ama iyi niyetli her Polonyalnn, Yce Padiah'n en samimi, en ciddi desteine inanmas gerekir. evketl padiah bugn btn gc ile Polonyallarn iyilii iin harekete gemitir. Gele cekte de kesin ekilde onlarla beraber olacaktr. Bu deklarasyonla, Bb- li'nin duygu ve dncelerini belirtmesinin, herkesin gzne tutmasnn bir grev olduuna inanyoruz. Muharrem aynn ortas ve Hicr 1185 yl. Herbert'in tercmesi: 24 Haziran 1771. 396 Bu iki yaznn tercmesi Thugut'un 18 Kasm 1771 tarihli raporuna ekliydi. 397 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8 /467-468

Sayfa

181

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Sayfa

182

mevsimini Pazarck yerine Babada'da geirmeye karar vermiti (24 Aralk 1770 - 6 Ramazan 1184). Krm Han, kararghn Babada'n iki fersah (yaklak 10 km) yaknndaki Kambur kynde kurdu. Kendisine stanbul'da verilen alt ya da yedi yz akeden baka, masraflar iin, ordu hazinesinden her gn yedi kese ake alyordu. Sadaret mektupusu Abdrrezzak Efendi, Bb- Ali'nin alkan ve sadk bir memuru idi. Bu memur karargaha gelmi, iki de haltt hmyun getirmiti. Bunlarda toplarn kalibre ayarnn yaplmas, sipahiler arasnda bozulan dzen ve disiplinin yeniden kurulmas isteniyordu. Bu hatt hmayunlar paalarn ve yksek memurun katld divanda okunmutu. byk memur, byk-ruznmeci, bamuhasebeci ve Anadolu muhasebecisi idiler. Toplantya katlanlarn hepsi, vatan savunmasnda sadakat ve cesaretle alacaklarn tekrarladlar. Tuna, Sbuna ve Portic nehirlerinin azlarn savunacak bin yenierinin tanmalar iin krk gemi tahsis edildi. Serasker tarafndan Eflk prensliini savunmas grevi verilen ve bugne kadar Krayevo'da, sadakatinde phe ettirecek hibir hareketi grlmeyen Manolaki'ye de takviye birlikleri sevkedildi. Vi-din muhafz vezir Mehmed Paa'ya onbe bin kese, oradaki tahkimatn bitirilmesi iin defterdara on bin kese ake gnderildi. Eski sadrazam Muhsinzade Mehmed Paa son harekatta Mora'daki Rum ayaklanmasn bastrmt. Ona, Vidin'e gitmesi emredildi. Topu paas da stanbul'a arlarak, ondan ve Baron Tott'tan, top ve glle aplarnn yeniden ayarlanmas, top kundaklarnn salamlklarn yitirmeden nasl daha hafif yaplabilecekleri konusunda fikirleri alnd. Arabaciba, sekiz yz askerin kulland yeni toplar sadrazamn bulunduu yere getirdi ve bundan dolay kendisine bir kaftan giydirildi. Bu toplardan kalibresi yz dirhem olan on tanesi, sancak- erifin de dalgaland adrn yannda denendi. Yeni harekt iin kararghta bu hazrlklar devam ederken, stanbul'da padiahn kardei ehzade Bayezid beyin kanamasndan vefat etti. Bu olay, veliahtlarn lmlerinde sk sk grlen zehirlenme ihtimalini akla getirdi ve yaygn sylentilere yol at. len ehzadeyi padiahn ok kskanmas bu sylentileri daha da arttryor veya dorular grnyordu 398 Padiah, bir sre nce sarayda bir bostanc grmt. Bu bostanc, padiahtan izin
398

Modern (19. yy balarnda) bir Bum yazar zehirlendiini iddia ediyor- .

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

399 400

Vsf, n, s. 157: Ruus Sermal&ub.

Sayfa

183

almadan darda olup bitenler hakknda ehzadeye bilgi vermek iin gelmiti. Kardeini ok kskand ve *ondan phelendii iin, derhal bostancnn 'ban vurdurmu-4u (24 Ocak 1771). Bu srada, Eflk seraskeri Silahdar Mehmed Paa, Yerg-'nde ayaklanan yenieriler tarafndan klla ldrlmt. Hotin'den ekilmesi, ok sert davranmas, kendisine duyulan kini arttrmt. Yerg ve karargh aalar koup yardmna gittiler ama onlar da ldrldler. Daha sonra karargh um-nu'ya nakledilince, Yenieriaas Sleyman Bey silerin elebalarn aram, yakaladklarn bir kuyuya attrmt. Bundan dolay da ad Kuyucu kald. ok daha evvel zalimlii ile nl bir vezire de bu lkap verilmiti. Uzun zamandan beri, Osmanl ordu tekilatndaki eski kuvvetli ba ve dayanma artk yoktu. ki bin kiilik dzenli bir sipahi birlii kurmakla ve asker toplamakla grevli berat sahipleri 399, dzenli orduya yazlmak iin ancak iki yz kii bulabiliyorlard. Oysa levendler iin, yani gnll acemiler iin yksek cret deniyordu. Ama artk Osmanl tebas muvazzaf sipahi olmak istemiyordu. Asker toplamay gletiren sebeplerden biri de, hazinenin yararna olarak, Trk parasnda bir devalasyona gidilmesi idi. Altn paradaki altnn deeri artmad halde nominal deerinin ykselmesi, yani gerek deerinin dmesi eklinde olmutu bu devalasyon. En ok tutulan mah-bu)b dukasnn deeri 400 yzon aspre'den 120 aspre'ye, fndk dukas yzellibe aspre'den yzaltnu aspre'ye kmt. Karargha altn paralar yeni birimlere gre saymak iin gelen grevliler, orduya ait kasalarda ok miktarda altn bulacaklarn sanyorlard. Fakat l ve tart aas onlarn geleceini nceden rendii iin altnlar elden karm, ancak birka dukalk altn brakmt. Altn parann fiyatn arttrmakla elde edilecek kr bu yzden pek salanamam, aradaki a kapatmak iin karargha drt yz kese daha para gnderilmiti (22 ubat 1771 - 7 Zilkade 1184). Sadrazam, Yer'nde yenieriler tarafndan katledilen padiahn damad Silahdar Mehmed Paa'nn yerine kethdasn gnderdi ve bu vesile ile ona tulu paa payesi verildi. Kethdann yerine ise Resm Ahmet Efendi getirildi. Daha evvel de szn ettiimiz gibi, Resm Ahmet Efendi bu savataki olaylar zetleyen bir eserin mellifidir. O bu makama ikinci defa

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Sayfa

184

geliyordu. Bu srada silahdarlar aas ile baterifat azledildiler. Terifatla devletin vakanvisi Enver tayin edildi. Vakanvislikle terifatln bir kiiye verilmesi olduka glk karyordu. Terifatlk, vakanvisin kaydedecei nemli noktalardan biriydi. Terifat deyimi ile bazen, padiahn teamle uyarak sadrazam ve ordudaki dier paalara, maalarn denmesinden sonra gnderilen hediyeler de kastedilirdi. Padiah bu hediyeleri onlara, askerin maan kusursuz dattklar iin vermi olurdu. Bu defa bu hediyeleri karargha padiahn kaynbiraderi gtrd. Onu da kethda ile avuba karladlar. Sadrazam kendisine gnderilen hatt erif ile deerli talarla ssl bir haneri ondan teslim ald. Bkre'in ileri karakolu saylan Yerg'ne Ulahlar Giur-gevo, Ruslar ise ura derler. Son harektta Ruslar burasn zaptetmi, sonra terketmek zorunda kalmlard. Daha sonra yenieri ayaklanmasnn burasnn igalini kolaylatracan dndler ve general Olitz'e Yerg'n zaptetme emri verildi. Burasn, eski kethda, yeni serasker zzet Mehmed Paa'nn kumandasnda yedi bin kiilik bir kuvvet koruyordu. Bir hcumla siperler bozuldu ve kale teslim oldu. te yandan general "VVeissman, yedi bin yz elli kiilik bir kuvvetle, Tula'nn bir fersah yaknnda bulunan ve De irmen Boaz 401 denilen yere saldrd (1 Mart 1771 - 14 Zilkade 1184). Burasnn savunmas Beylerbeyi Firaelizde Mehmed Paa ile Samsuncuba Halil Aa'ya tevdi edilmiti. arpmada yz imansz ce? henneme, ki yz gerek mslman ise ehitlik simgesi olan pembe kaftanlara sarlarak Cennet'e gittiler, sonra da kale kaplar dmana ald (4 Nisan 177 -18 Zilhicce 1184). General Weissman bundan sonra bin altiyz adam ile sak-'ya yrd. Bu ehirdeki antoarlan yakt, kaleyi zaptetti ve patlayc madde kullanarak ykt. Bundan sonra da smail kalesine doru hareket etti (25 Nisan 1771 - 10 Muharrem 1185). Yerg ve Tula dmann eline gemi, tsak'daki anfoar-lar yaklmt. Sadrazam harekete bile geecek zaman bulamamt. nk Babada'daki tular ancak Nisan sonlarnda diki-lebilmiti (27 Nisan 1771 12 Muharrem 1185). Birliklerin paras da karargha yerlemelerinden
401

Deirmen Boaz: Vsf, H, s. M.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

402 403

Kssay garibe. Vsf, II. s. 154 Vakanvis bu day ayrntl olarak anlatyor, s. 156-159.

Sayfa

185

birka gn evvel, bamabeyn-ci Salih Aa'nn getirdii be yz kese sayesinde verilebilmiti. Salih Aa, terifat denilen hediyelerle tane de hatt hmyun getirmi bulunuyordu. Bu yazlariyle padiah, Yerg ve Tula'nn kayb ile yenieri isyanndan duyduu znt ve honutsuzluu bildirmekteydi. Sadrazam, orduda disiplini tam olarak salamak iin, sert bir emirname kararak disiplinsizlie sebep olanlar ordudan kovdu. Bunlar daha ok sevimli yzl genlerdi. Bu tedbir divanda bir skandala yol at ki vakanvis bunu ok garip hikyeler anlatld eklinde ifade ediyor 402. Bunu byle bir adam syledii iin, o dnemde yenierilerde ahlkn ne kadar bozul duunu ve Osmanl ordusunda disiplin diye bir eyin kalmadn bundan da anlyoruz. Sadrazamn yeni harektnda ilk teebbs ok baarl oldu. Oniki bin kiilik bir kuvvetle Yerg kalesine yrd. Prens Repnin Turna'dan buradaki Rus kuvvetlerinin yardmna gelinceye kadar kaleyi zaptetti (14 Nisan 1771 - 28 Zilhicce 1184) 403. Garnizonu buradan kaldrp, be !gn nce Ruslar bozduklar ama igal edemedikleri bir kaleye gtrdler. General VVeissman, yedi tabur ve alt byk topla Tula ehrine hcum etmiti. Burasn o zaman sekiz bin kii koruyordu. Tula'ya fersah uzaklkta da Betepe denilen yksek bir mevki vard ve burada yz kadar Don Kaza oturuyordu. Bu kazaklar Osmanl devletine tbi idiler. Ruslar hcum ederek onlar datm, Tula'daki toplar ilemez hale getirerek Kazaklarn evlerine ekilmilerdi. O zaman Ruslara kar salanan bu stnle ramen sadrazam bundan pek yararlanamamt. Pek gayretli ve yorulmak bilmeyen Yenieriaas Sleyman Bey, evrede tefti yaparak kaaklar toplamaya alt ama sonu alamad. Sadrazam Karadeniz'deki 'btn limanlara emirler gnderdi. Gemilerden karaya kan herkesin tutuklanmasn, yalnz kethdann izin belgesini tayanlarn serbest braklmasn istedi. Fakat liman memurlar arasnda da disiplin kalmam, onlar da tefessh etmilerdi. Onun iin emrin bir faydas olmad. Bu olaylar yznden turnacba grevden alnarak Platamona kalesine hapsedildi. Eski sadrazam ve yeni Vidin muhafz Muhsinzde Mehmed Paa, bir yl nce Mora isyann bastrd zaman gsterdii akll hareket ve kararllkla

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Tuna'ya doru ilerledi. Tuna'y getikten sonra Kalafat'ta karargh kurdu. Ama burada da faz-. la vakit geirmeden nce Krayevo'ya, sonra Kale'ye ilerledi. te yandan general Essen, Ruslardan ve Bodanllardan oluan yirmi iki bin kiilik bir kuvvetle Yerg'ne saldrya geti. Kararghn bu ehre hkim durumda olan Balartepesi'-ne kurmutu. Trkler hcumu baaryla pskrttler ve Ruslar beyz l verdiler. Binlercesi de yaraland. Trkler ayrca yedi top ve mhimmat dolu arabay ele geirdiler. Serasker Muhsinzde'nin kuvvetleri, Silistre Valisi Hasan Paa'nn, Kaymakam Ahmet Paa'nm kumandasnda gnderdii yardmc kuvvetlerle takviye edilmiti. Otuz bin kiilik bir ordu da Nibolu'dan gelmiti. Fakat maalesef bu kuvvetler sadece svarilerden oluuyordu. Oysa, Bkre'e yaplacak saldrda ok sayda piyadeye ihtiya vard. Svari birlii Yerg'nde hibir ey yapamadan piyadelerin gelmesini beklerken sabrszlanmaya, homurdanmaya balad. Karargh kumandanna ikyetlerini bildirdiler. Karargh aas onlara, -Hemen hemen hepiniz svarisiniz, bizim piyadeye ihtiyacmz var, atlarnzdan vazgeerseniz derhal dman karsna karz* dedi. Ama askerler buna raz olmadlar. Fakat, durmadan savamak istediklerini tekrarladklar iin serasker Muhsinzde bu isteklerine boyun edi. Muhsinzde, svari birliini, serasker zzet Pasa ve El-Hac Ahmet Paa kumandasnda Bkre'e doru harekete geirdi. Fakat, kumandanlar arasndaki fikir ayrl ve piyadelerin bulunmay yznden ehri zaptedemediler. "Dumbovita kylarnda bozguna urayarak, general Gudovi tarafndan Yerg-'ne kadar srldler 404 (30 Ekim 1771). Trklerin bu harekttaki kayb birka bin insan ve onbe top oldu* te yandan general Miloradovi, Main'de yedi bin kiilik Trk birliini, General Weissman (Vaysman) ise Tula'-da iki bin kiilik baka bir birlii bozguna uratt. Bylece Tuna harekt baarszlkla son bulmu oluyordu. 405 Krm Da Elden Gidiyor

186
Sayfa
404 405

Fakat Trkler iin asl kayp Krm cephesinde oldu. nk oradaki

Vftsf(s.lB4veButurUnTarh5.135 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/468 -474

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

406 407

Vsf, s. 167 TMatre de la guerre actuelle>, s. 188.

Sayfa

187

savalardan sonra Krm Hanl Osmanl Devletinden kopmu olacakt. Selim Giray Han, Babada kararghndan ayrlp ayrlmama hususunda epeyce dnmt. Sonunda, paalar meclisinde, orada kalmasnn yararsz olduuna karar verildi. Bunun zerine Selim Giray, Krm'a dnmeye ve Ruslar tarafndan tehdit edilen Orkap'daki kuvvetlere yardma komaya karar verdi. Selim Giray deniz yoluyla nce Bahesaray'a gitti. Buras eski hanlarn, yani atalarnn bakenti idi. Fakat daha yol yorgunluunu zerinden atmadan, Prens Dolgoruki'nin kumandasndaki otuz bin kiilik Rus kuvveti Orkap nlerinde grn-verdi 406. Altm bin kiilik Nogay kuvveti de Ruslara katlmt. Bu haber Selim Giray' geveklikten syrd, ama, ge kalmt. Elli bin Krml ve yedi bin Anadolulu askerden oluan bir ordu ile, Orkap kstana doru yrye geti. Fakat hatlar yarld ve oniki bin l vererek ekilmek zorunda kald. Daha sonra Prens Prosorovski kumandasndaki Rus tmenini Suva'a srmeye alt ama yine bozguna urad ve Orkap dt. Ruslar Orkap'y kuatma altnda tutarken, onbin kiilik baka bir kuvvetle de Taman kalesine saldrm ve bu kaleyi almlard. Buras Krm'.Asya'dan ayran boazn giriinde ok nemli bir yerdi ve Azak Denizi'ni kapal tutuyordu. Selim Giray, dmann iki ayr istikametten lkesine girmekte olduunu grerek lgna dnmt, Ruslarn Kefe'ye doru ilerlediini renince, Orkap'nn alt fersah yaknnda bulunan Tuz la'daki kararghn geri ekerek Bahesaray'n yolunu tuttu. Ama buraya geldii zaman hemen hemen yalnz kalmt. zntsnden ne yapacan bilemiyor, dnemiyordu. Ruslar Bah-esaray'n surlarna yaklanca buradan Karada'a geti. Ailesinden bazlar da bu daa ekilmilerdi. Az sonra, dman eli* ne dmek korkusu ile oradan da ayrld ve birka adamyla bir gemiye atlayarak istanbul'a geldi. Onun bu ka Krmllarn son midini de yitirmelerine sebep oldu. lkede byk bir kargaa hkm sryor, halk gemilerle Anadolu kylarna kamaya 'balam bulunuyordu 407. stanbul'dan Krm'a yardm kuvveti getiren Abaza Paa o derece basiretini kaybetmiti ki, getirdii yardm kuvvetlerini karaya karmadan gerisin geriye Sinop'a dnd. Bu ihanetinden dolay ba uuruldu. Bu

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

188
Sayfa

cezay hakketmiti. te yandan Knm 'seraskeri brahim Paa, Karasu kysnda mevzilenen garnizonunu harekete geirerek, Ruslarn iddetli saldrs altnda bulunan kefe'nin yardmna kotu ama, orada ok ac bir haberle karlat: Krmllar, igal kuvvetleri kumandan Prens Dolgoruki'ye boyun emiler ve Dolgoruki onlara, imparatorie adna bamszlk vaadederek sadakat ye mini yaptrmt. Artk Krm Rusya'nn hakimiyetindeydi ve Dolgoruki muzaffer bir kumandan olarak srasiyle Kefe, Ker ve Yenikale'ye girmiti (13 Temmuz 1771). Az sonra Gzleve ve Sudak da dt. Son bir arpmada serasker ibrahim Paa da malup oldu ve esir edilerek Saint-Pe-tersburg'a gtrld. Edie ve Yedisan Trkleri bir yl evvel Rus hkimiyetini tanm, fakat daha sonra bir ksm kaarak ayrlmt. Ama onlarn kopmalar Ruslarn sratli bir zafer kazanmalarna sebep oldu. Daha sonra stanbul'a snm krk-sekiz millet temsilcisi ve Selim Giray'in iki olu da Saint-Peters-boung'a geerek, bamszlk vaadeden II. Katerina'ya sadakat yemini etmilerdi. Bu arada Dolgoruki onlarn gelmelerini ve imparatorienin talimatm (beklerken, alelacele, irinbeylerden ahin Giray' Krm Han iln ederek tahta karmt 408. Galip Rus kumandannn bu uygulamasndan sonra Cengiz Han soyundan olan hanlar artk Osmanl Prensi unvanm tayamayacakt ve Rusya, Krm'a bamszlk vaadetmekle, kendi kar iin isabetli bir karar vermi bulunuyordu 409. te yanda, Krm'n zi ve Klburnu kalelerinin dman tarafndan zapt, yarmadann zapt kadar kolay olmad, zi'-nin kahraman muhafz hazinedar Vezir Ali Paa, kuatmay srdren dman, kaar gibi yaparak surlarn dibine kadar ekmi, sonra da ok iddetli bir top ateine tutarak onlara byk kayp verdirmi ve Ruslar kuatmay kaldrmak zorunda kalmlard. Klburnu muhafz Abdullah Paa da ayni baary gstererek Ruslar pskrtmt (31 Austos 1771 - 20 Cemazi-elevvel 1185). Varna'da bulunan sadrazam, bu baarsndan dolay zi muhafzna on bin duka mkafat vermi, ihtiyalarn karlamas iin de yz elli kese ake gndermiti. Klfourun'u baaryla savunan Abdullah Paa'y da bin
Theatre de la guerre actuelle, II, s. 193. Sietrzencewiz'in Histoire de la Tauride*nde 'Sahib' i smi, 'Sahim' eklini alm. 409 Trke'de 'serbestiyet' hrriyet anlamna gelir. Kez (s. 9Tde) bu deyimin yalnz o gnlerde sylendiini yazyor. Trke'de 'bamszlk' anlamn (fa dependance anlamn) veren kelime 'istifcll'dir. Vekleti Mutlaka* deyimi ile 'mutlak hkimiyet' anlatlm dur,
408

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

duka altn ile dllendirmiti. 410 Basiretsiz Osman Efendi Krm Han stanbul'a gelince, Bykdere'de Murad Efen-di'nin evine indi. Padiah, daha nce de vezirlerden biri olarak ad geen, Thugut ve Zegelin ile yaplan mzakerelere katlan nianc Osman Efendi'yi, Krm meselesi hakknda tam bir bilgi almak din Han'a gnderdi. Osman Efendi akl bakmndan zayft, ama o kendini ok iyi bir hatip, ok iyi bir dip lomat sanyordu. Oysa, anlalmaz uzun cmleleri gibi, fikirleri de pek karkt. Herhalde Allah, yklmasn istedii bir devletin hkmdarna byle mavirler verir, bu aptallara hkmdarn gvenini kazandrrd 411. Han ve onu himaye eden Osman Efendi, Krm'n dman tarafndan igalini sadece kaderin bir oyunu 412 eklinde izah ettiler. Han'n geliinden az sonra, Yenikale'nin hain kumandan Abaza Paa'nm kesik ba da, padiahn adaletinin bir delili ola rak saraya getirildi ve orduya ibret olsun diye tehir edildi. te yandan padiah, kahramanca arpmasna ramen Ruslara esir dmekten kurtulamayan Diyarbekir valisi Abdlcelilza-de Mehmed Paa'ya- ulatrlmak zere, giyecek ve bir mikdar para gnderdi. Bu suretle onu teselli etmek istiyordu 413. Osman Efendi, padiaha Krm Ham'mn akbetinden dolay zntsn biraz olsun hafifletecek bir haber de vermiti ki bu, Volga kysndaki Ayuka'da Kalmuklarn ayaklanm olma laryd. Bunlar Senbar'da Jeyk suyunu am, kuvvete bavurarak, Karakalpakflann yaad blgeden geen yolda ilerleyerek, kendilerine yeni bir yer aryorlard. O srada nat Kazaklarndan yirmi temsilci ile Yedisan boyundan bir mirza stanbul'a geldiler ve padiahtan, Baht Gi-ray'n Kpak Trklerine Han olmasn istediler. Bu, padiaha gelecek iin biraz mit verdi. Krm hanl Osmanl hkimiyetinden karken, imdi Padiah, Kpak steplerine, Krban, Kafoar-tay, erke, Lezgi, Kalmuk, Kaytak ve btn Dastanllara hkHammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/474 -476 Vsf ve Resm Ahmet Efendi onun hakkndaki hkmlerinde Thugut'la birleiyorlar. Resm Ahmet Efendi syle diyor: tFenn-i mugalata w nndaTC-rede nadir-l vttcnd asbabi laklak ve saksakan enesine nu|rr bir sat* nt mesnd*.* Vsf ise (s. 167) onun, seferin balamasndan nce sadnuama sah te kahraman edasiyle yazd mektuplarla alay ediyor. Kendisini Han'n hamisi gibi gsterdii bir mektupta yle bir cmle var: -Tarak tarak ki han reiil!* (Yer an, yer an, han geliyor!)* Osman Efendi ile alay edenler, onun bu szn kendisine ynelterek su sekle sokmulardr: Firaka farmkn, kelle reeid- (Dagln. dan, dman geliyor!). 412 ive4 kader. Vsf, H, s. 160. 413 Thugut'tn raporuna gre yirmi bin iki yz krk drt kuru..
410 411

Sayfa

189

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

medecek yeni bir han tayinini hayal ediyordu. ldr valisi Sleyman Paa, damadnn aracl ile, Grcistan kiral Heraklis ile temasa geti. Heraklis Osmanllardan ayrldna piman grnyor, tekrar onun hkimiyetini kabul etmekte gecikmeyeceini sylyor, daha dorusu bu intiba ver-mek istiyordu. Suriye tarafnda ise olaylar Osmanl Devleti lehine bir gelime gsteriyordu. Memlklerin gl beylerinden Ali Bey, Suriye'nin byk bir blmn igal etmiti ama, ok gvendii kaynbiraderi Ebuzeheb'in ihanetine uram, am'dan Kahi-re'ye kamak zorunda kalmt 414 . am valisi Osman Paa, byle tehlikeli bir adamn kamasn nleyemedii, onu yakalamas kolay olduu halde ihmal gsterdii iin azledildi. Onun yerine eski Hotin valisi Vezir Numan Paa tayin edildi. 415 Sadrazam Azlediliyor Ve Muhsnzde kinci Defa Sadrazam Oluyor te bu sralarda, sadaret mektupusu yiit insan Atodr-rezzak Efendi ile Vasf Efendi 416 birlikte stanbul'a geldiler. Vasf Efendi, daha nce de sylediimiz gibi, Ruslara esir dtkten sonra, imparatorieden bir bar teklifi getirmiti ama bu teklifte imparatorienin imzas yoktu. Divana davet edilen Abdrrezzak Efendi, cesaretle, ordunun ne halde olduunu, birliklerin kan hi saklamadan, gerekleri olduu gibi anlatmaya balad. Fakat, Osman Efendi birden szn keserek, onu, padiaha sayglarn sunmay unutmakla itham etti. Ayni akam, padiah, Abdrrezzak Efendi'yi huzuruna ararak ona yle dedi: '...Efendi, bu sabah olacan sylediin eyler oldu, o sefiller stanbul'a doru kayorlar. imdi, isi dzeltmek iin sana gre ne yaplmas gerektiini de syle. Kaanlar, Ruslarn Tula'y almalarndan sonra, sadrazamn Babada'dan Hacpazarolu'na ekmek istedii birliklerdi, oradan da Edirne'deki k kararghna gemeyi dnyordu. Fakat Hacpazarolu'nda halk ve gnlller sadrazamn niyetini anlam, itiraz ederek sylenmeye balamlard. Bunlar, paalarn topland ovin nne geldiler. Ellerinde
Volney, Ali Beg Tarihi risalesi, blm VII. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/476 -478 416 Vsf burada kendisi iin 'felketzede' deyimini kullanyor. Bu, Osmanllarda kullanlan 'far- hakir' deyiminden daha iyidir.
414 415

Sayfa

190

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

tfek ve kllarla ve hmla, toplantnn yapld salona daldlar, sadrazama ye bardlar: Krm' dmana teslim ettin, imdi de buralarn m, bizim, lkemizi mi teslim edeceksin? Padiah ite bu olay haber almt ve Abdrre^^ak Efen -di'ye bu durumda ne yaplmas gerektiini soruyordu. Abdrrezzak Efendi, sadrazama, Hacpazarolu'ndan ayrlmamasnn emredilmesini tavsiye etti. nc Mustafa da bu tavsiyeye uydu. Serasker Abdi Paa'ya bir emir gndererek kuvvetlerini Karasu'ya geirmesini, Dastanl Ali Paa'ya gnderdii emirle de Kstence'ye gemesini istedi. Ayni gn, uzun zamandr ihmalkrl ve kabiliyetsizlii anlalan eski silahdar Sadrazam Mehmed Paa'y da azletti 417 (11 Aralk 1771 - 4 Ramazan 1185). Yeni sadrazam Muhsinzade Mehmed Paa idi ve bu mevkie ikinci defa getiriliyordu. Birinci sadrazaml srasnda, Rusya'ya sava ilnnn, hazrlklarn tam olarak bitirilmesine kadar ertelenmesini tavsiye etmi ve bu yzden azledilmiti. imdi tehlikeli bir duruma giren ileri dzeltmek iin padiah yine onu semi bulunuyortlu. Uzak grl olmas, Mora ayaklan masn bastrmas ve orada asayii yeniden kurmas onun itibarn arttrmt. Onun itirazna ramen iln edilen bu savatan yine ve ancak onun ynetimi ile daha az zararl kabinrdi. Muhsinzade ikinci sadrazamlnda ie, baz yararl reformlara el atarak balad. Her eyden nce, bozulan asker disiplini yeniden kurmak gerektiini dnd. Soygun ve suiistimalleri en sert ekilde cezalandrd. Babada kararghm basan Ruslar karsnda utan verecek ekilde kaan subaylar idam ettirdi 418. Vsf Efendi, esaretten kurtulduktan ksa bir sre sonra Rusuk'tan umnu'ya geerek Muhsinzade'yi tebrik etti. Muhsinzade onun yksek kltrl, zarif ve akc bir slp sahibi olduunu ok iyi biliyordu. Onu divan hmyun hocalna tayin etti. Bu tayinle ilgili berat verirken, usule gre seni hoca tayin ettik demesi gerekirken, byle dememi, seni yazar olarak tayin ettik demitir 419. Bylece, imdi hoca-y cihan denen ve divan efendisi olan hocalarn, balangta sadece birer yazar, ama usta yazar
Vsf, H, s. 186'da, Silahdar Mehmed Paa'nn azli dolaysiyle kendi kanaati ni de belirterek tarihten hatrlatmalar yapyor. Deerini daha nce ispat et -*ni$ bir kumandann herhangi bir arpmada yenilmi olmasn, adi iin yeterli sebep saymyor. Eski devirde Franklarn Gotlara yedi defa yenildikle rini ye yedi ordu kaybettiklerini, ama Frank kiralnn bakumandan yine deitirmediini, bu sebat sonunda tecrbe edinmi kumandann savan e-kizinci ylnda kesin bir zafer kazandn sylyor. 418 Vsf, C. H, s. 190 ve Thugut'un 16 Ocak 1772 tarihli raporu. 419 Vsf, C. II, s. 188e gre cmle aynen yledir: 'Seni ketebeden etti
417

Sayfa

191

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

olduklarn da hatrlatm oluyordu. Hocalk, elilik gibi grevleri yapanlara rical, idare ilerini yrten yksek memurlara ise genel olarak vezir denirdi. Birincilerin ok geni kltrl, byk lim olmalar, ikincilerin ise devlet ykn tayacak gte olmalar, dier bir deyile devlet hamal olmalar gerekirdi ve yle anlrlard. 420 Karargh umnu'da Muhsinzade, onbe gn iinde, Osmanpazar, umnu 421, Selva ve Eskicuma dolaylarndan onbin kiilik yeni bir kuvvet toplad. Bunlar Tuna boylarna yerletirdi. Ordu saflarn sklatrmak gereini duyduu iin de Hacpazarolu'nda bulunan karargh umnu'ya nakletmeye karar verdi. Birinci derecede dnem verdii husus, birliklerin iaesini temin etmek oldu. Bu maksatla umnu ynma, yiyecek satn almas iin yirmibe bin kuru gnderdi. Bundan sonra Bosnallardan oluan ve kendi yannda bulunan bin kiilik bir kuvveti, Rusuk seraskeri izzet Mehmed Paa'nn emrine verdi. Daha sonra Karasu'ya gelmesi emredilen Abdi Paa'ya da, emrindeki tmenle Hacpazarolu'nda (Hacolu Pazar) kalmasn emretti. Bylece bu ehir halknn kuku ve hiddetlerini de yattrm oluyordu. Kendisi de umnu'ya hareket etti (19 Aralk 1771 - 12 Ramazan 1185). Genel olarak Sumla adyla anlan umnu ehri, denize uzanan Hemus dann orta yerlerinde, yksek bir tepenin eteinde bulunduu iin. nemli ve bu konumu ile mehurdur. Buras Balkanlarn savunmas iin en nemli mevki saylyordu. Bu ehir t ondrdnc yzyln banda Hayreddin Cendere-li'nin olu vezir-i zam Ali Aa tarafndan igal edilmiti. Fakat bu igal kuvvet zoruyla deil, bu ehir halk ile yaplan bir anlama ile olmutu 422 . Onyedinci yzylda Kethda Halil Bey, eski surlar genileterek ehri bytm ve buraya bir cami yaptrmt 423. Zamanmzda, nce Kaptan- Derya, sonra sadrazam olan Cezayirli Hasan Paa da buraya bir cami yaptrmtr. Cezayirli Hasan Paa'nn trbesi, umnu'nun balca bidelerinden biridir 424.
Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/478-480 Bu ehrin asl ad umna'dr- Fakat ban eski haritalarda ve gazetelerde yan- olarak Eski-umla eklinde yazlmaktadr. 422 Hicr 789. mild 1387 ylnda. 423 Hicr 1059 (m-1649). Bkz: Hac Kalfa, Rumeli, s. 36. 424 ehrin, Weimar Corafya Enstits tarafndan yaynlanan plnnda (t. 27, No. 55'te) Cezayirli Hasan Paa Tekkesi adyla bu bide de yer alyor. Bu haritada, corafya yllklarndan ve Valsh'tan alnarak aynen verilen ta rifler en iyisidir. Fakat *Le dcUonnaire niversel de geogra pbie = Evrensel Corafya Szl* adl eserde nemli
420 421

Sayfa

192

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Muhsinzade umnu'ya geliinden az sonra, son harektta tamamen harap olan kararghn grevlilerine, ikramiye kabilinden yetmi bin kuru datt. 425 Maksud Giray Krm Han Oluyor Krm'n Ruslar tarafndan igal edilmesinden sonra Han unvan sadece isim olarak, itibar olarak vard. Fakat yine de Bb - h", Tuna'nm berisinde kalan Krm Tatarlarna bir ba tayin etmeyi gerekli grd. Krm Trkleri 'Han' olarak Krm Giray'm olu Baht Giray' tercih ediyorlard. Fakat padiah, hanla Maksud Giray', kalgayla Baht Giray' 426, nured-dinlie ise Mehmed Giray' getirdi. Yeni Han, umnu'ya giderek sadrazam ziyaret etti. Sadrazam onu her zaman olduu gibi trenle karlad ve ona onbe bin kuru armaan etti. Maksud Giray az sonra onbin Krm Trkn toplayarak bir birlik kurdu. Fakat bunlara her ay otuzbe bin kuru dendii halde, bazlar birlikten ayrlp urada burada soygun yapmaya baladlar. 427 Reis-l Kttap Abdrrezzak Efendi Reis-l Kttap Mehmed Recai Efendi ihtiyar ve hasta olduu iin, uzun zamandan beri grevini tam olarak yapamyordu. Onun iin emekliye sevkedildi ve yerine Abdrrezzak Kendi tayin edildi. Abdrrezzak Efendi bilgili olduu kadar yiit, ak szl, sadk ve alkan bir insand. Kararghtan birka defa ok nemli grevlerle bakente gitmi, padiahla grmt. Son gidiinflle, padiaha, hi ekinmeden ordunun ackl duru munu olduu gibi aklamt. Mehur reis-l kttaplardan Mustafa Efendi'nin olu idi. Mustafa Efendi, Rgp Paa gibi sadaret mektupusu iken Belgrad barn imzalam yetkililerden biri olmutu. Rgp Paa'nm sadrazaml srasnda, Kethda Kaif Mehmed Efendi, meslekdann olu Abdrrezzak' tez-kireci olarak teklif ettii zaman Rgp Paa u cevab
bir tarih hatas ile, Sadrazam Ali Cendereli I. Murad'n sadrazam deil de H. Murad'm sadrazam olarak, bu ehrin fethini ise yine yanl olarak 1385 yerine 1442 eklinde gstermekte dir. 1442'de sadrazam olan AH Faa deil, Halil Paa idi. 425 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/480 -481 426 Ferran'n Polonya'nn Defa Paylalmas adl tarih kitabnda Bukht -Giray eklnde yazlan ismin aslnda Baht-Giray olman gerekir. Bu yazar ve Histoire de la Cherosenes taurjque = Krm Tarihi.ni yazan Siestrenzce w2, Maksud-Giray'n han oluunu da bilmiyordu. 427 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/481 -482

Sayfa

193

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

vermiti: Babasna kar dostluk vecibelerimi yerine getirmem gerektiini unutmu deilim. Himaye ettiiniz bu gencin ok kabiliyetli ve alkan olduunu da biliyorum. Fakat, boyu-bosu ok kk. nsanlarn en az yars buna nem verirler. Bu durumu ile Ur otorite salayamaz, itibar kazanamaz 428 . Divan' aleme hizmet iin byle bodur, drt ke, ksa bacakl bir adam geti-rirsem gln olurum. Bu grev oturakl, boy-bos sahibi olmay gerektirir 429. Trklerin uzun boya ne kadar nem verdiini de gsteren sadrazamn bu szleri, eski meslekdann oluna memuriyet kapsn kapamt. Fakat Rgp Paa'nm lmnden hemen sonra, Abdrrezzak Efendi srasiyle tezkireci, sadaret mektupusu ve nihayet Reisefendi, yani Reis-l Kttap olmutu. Belgrad valisi Halil Paa, Karadeniz kylarn koruyacak ve Ruslar Krm'dan karacak kuvvetler iin serasker tayin edildi. Nibolu muhafz Kaymakam Ahmet Paa ise Vidin seraskeri oldu. 'Vidin'in eski valisi Mehmed Paa da Belgrad'a tayin edildi. Bir sre nce kasalar tamtakr grerek zntsnden vefat eden defterdar El-hac smail Efendi'den bo kalan bu greve maliye tezkirecisi getirildi, te yandan, Kaymakam Ahmet Paa Nibolu'dan Vidin'e giderken yolda ld. Dindar bir adam olarak bilinirdi ama ikiye de dknd. Onun iin orduda hem evliya hem de serho lkaplaryla anlrd. Sadrazam onun yerine Rusuk seraskeri zzet Mehmet Paa'y tayin etti. zzet Mehmed Paa'nm yerine de Vezir Dastanl Ali Pasa getirildi. Dastanl, Rusuk seraskerlii ile birlikte Silistre valilii unvann da ald 430. Zitov beylerbeyi Arnavut asll Sleyman Paa kendi kesesinden yapt harcamalarla bin kiilik piyade ve altyz kiilik svari birlii kurmutu. Bu hizmetinin mkafat olarak kendisine tulu vezir berat verildi. Anadolu'da soygun hareketine girien ayaklanm levendleri yola getirdii iin Ktahya mtesellimi de ayni ekilde dllendirildi, ayrca Emir-l hacc'n ve Mekke erifinin ricasiyle Cidde beylerbeyliine getirildi. Eski sadrazamlardan Topal Osman'n olu, iki tulu beylerbeyi oldu. 431

194
Sayfa

Vsf yle diyor : -Ancak nsana nuzf-u devletten mdnd olan cesamet-1 vcuttan mahram... (C. II, s. 195). Kendisi de ksa boylu bir insan olan Vsf, insanlar akllarna, kabiliyetlerine gre deil de boylarna bolarna gre deerlendirmenin yanllna aret ediyor ve Kuran - Kerim'den bir yete arm yaparak, Hz. Sleyman'n ok kk olmasna ramen karncay eline almas olayn hatrlatyor. 430 Yer deitirme ve dier tayinlerle ilgili listeyi Vasf Tarihi'nin 200, 204, 233 ve 234. sayfalarnda grebilirsiniz. 431 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/482-483
428 429

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Avusturya Ve Prusya'nn Atekes n Gayretleri imdi burada, Avusturya ve Prusya'nn Bb-i Ali e diplomatik mzakerelerini anlatmaya devam edeceiz. Hatrlayacanz gibi bu konuyu, Bb-i Ali ile Avusturya arasnda gizli yardm anlamasnn imzalanmasndan sonra kesmitik. Bu konuyu, savan iki devlet arasnda kesin bir bar iin ilk atekesin imzalanmasna kadar kesintisiz olarak anlatmak istiyoruz. Sz konusu gizli yardm anlamasn ilk defa ngiliz elisi Lord Murray rendi. Bunu, Belgrad'a gnderdii ok mikdarda para sayesinde baarmt. Bu eli, idarenin ok bozulmu olmasndan yararlanarak, anlamann bir kopyasn da elde etmiti. Ele geirdii belgenin ok nemli olduunu anlaynca, bunu, Berlin ve Saint-Petersbourg saraylarna da bildirdi. kinci Frederik, Osmanl Devleti ile Rusya arasndaki savan sona ermesini ok istiyordu. nk, yaplan bir anlamaya gre Rusya'ya her yl bir milyon ek demek zorundayd ve bu deme ona ar gelmeye balamt. Onun iin, Bab- Ali ile Viyana arasndaki anlama, onu, mparatorie Katerina'dan daha az endielendirdi. Frederik bu anlamann Rusya'y bara mecbur edeceini dnyor, Katerina ise, ayni anlamay, kendisinin Frederik ile yapt yardm anlamasn yenilemek iin bir gereke olarak gryordu. Kont Panin, Viyana elisine verdii bir nota ile, hkmdarnn, bar iin daha nce ileri srd ilk iki arttan vazgetiini bildirdi. Bu artlar, Eflk ve Bodan prenslikleri ile Kirim Trklerinin bamszl artlan idi 432 (17 Aralk 1771). Ayni gnlerde Prusya elisi Zegelin de sadaret kaymakamna uzun bir muhtra verdi. Bununla, tam yetkili bir Rus murahhas ile tam yetkili bir Trk murahhasnn Bodan'n bir ehrinde buluarak gelecekteki barn esaslarn tartmalarn Bab- Ali'nin kabul etmesi, buna rza gstermesi isteniyordu 433. Bb- Ali bu muhtraya u ksa cevab verdi: Eer murahhas, arienin iki prenslik ile Krm Hanlnn bamszln istemekten vazgetiini bildirecekse ve bu murahhas iki arabulucu devletin elilerinin de katlaca

432 433

Bunu aklayan belge Ferrand Tarihi"ndedir: C. I, s. 264 Traduzione della memoria presentata dal Sig. nviato di Prussia a S.E. Camacam, novembre 1771.

Sayfa

195

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

mzakerelerde tam yetki ile bulunacaksa, buyursun gelsin 434. Rusya ve Prusya tarafndan yaplan Polonya'nn paylal-masiyle ilgili tekliflere Avusturya'nn da kabul edilmesi, Viyana hkmetinin durumunu hem Rusya ve Prusya'ya kar, hem de Bb- Ali'ye-kar tamamen deitirmi bulunuyordu. Prens Kaunitz (Kani) Avusturya'nn stanbul'daki elisine gizli yardm anlamasiyle ilgili talimatn verdii gnlerde, Prusyal Prens Henri Saint-Petersbourg'da idi ve II. Katerna'nm mehur Polonya koparlmaya hazrdr, el uzatp almaktan baka yaplacak bir ey yoktur 435 sz, Avrupa'nn btn saraylarnda yanklanyordu. Bu sz, Polonya'nn paylalmas fikri* ni kuvvetlendiren ilk aklama olmutur. Zaten ok nce Zips 436snr belirleme komisyonu topland zaman, Avusturya Polonya'dan Zips blgesindeki on ky istemiti. Komisyona baka lkelerden temsilci katlmamt. Bir sre sonra Prusya ile Rusya arasnda gizli bir anlama imzaland. Buna gre, kendisine Polonya topraklarnn bir blm vaadedilen II. Frederik, Avusturya Rusya'ya saldrd tak- dirde, bu lke ile savamay kabul ediyordu 437. Daha sonra, Rusya ve Prusya, Polonya'nn paylalmasna Avusturya'y da davet edince, Viyana bu teklifi kabul etti. Bu yeni durum karsnda da stanbul'daki Avusturya elisine yeni talimat ve rildi. Buna gre, Avusturya elisi Bb- Ali'yi bir kongrenin ve atekesin zaruretine ikna etmeye alacakt, 438 Karada Ve Denizde Atekes Eli Thugut ve eli Zegelin 439, Bb- Ali'ye bir nota vererek, hkmdarlar adna karada ve denizde atekes teklif ettiler. Bylece, Allah'n yardm ve kendi hkmdarlarnn da gayreti ile barn salanacam bildirdiler 440.
Traduzione della memoria data della fgida Porta al S. nviato di Russia questo di 3 dec- 1771. lugut'un 3 Aralk tarihli raporu. Orijinalinin Trke kopyas Viyana Arivi'ndedi 435 Ferrand, C. I, s. 142: Prens Henri Saint-Petersbourg'tan 30 Ocak'ta hareket etti. Prens Kaunitz'in talimatnn ve yardm anlamasnn tarihi se 27 Ocaktr. Prens Kaunitz'e Ferrand ve Schoell tarafndan yneltilen "kt niyetH olma' sulamasnn bu tarihler karsnda hakszl anlalyor. 436 Pressburg Saray'ndan Zips valisin gnderilen bir ihtarnamenin Ltince metni, kitabn aslnda, Notlar ve Aklamalar blmnde yer alyor. 437 Widunann ve Schoell'de bu konvansiyonla ilgili en kk br belirti ve keH -me yok. Prens Kaunitz'in 22 Ocak 1772 tarihli talimatnda bu konu zerinde uzun uzun duruluyor. 17 ubat 1772 tarihli konvansiyondan nce Polonya'nn paylalmas zerinde mutabk kaldklar anlatlyor. 438 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/483 -485 439 Kaunitz'in 22 Ocak 1772 tarihli talimat. 440 TTugut'un 17 ubat 1772 tarihli raporu
434

Sayfa

196

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

O gne kadar dost lkelerin btn arabuluculuk tekliflerini reddeden Katerina, Viyana'daki elisinin aracl ile, Avusturya imparatorunun arabuluculuk hizmetini kabul etmeye hazr olduunu bildirdi 441. Avusturya ve Prusya elilerinin szn ettiimiz notay vermeleri bundan sonra olmutur. Birka gn sonra bu eliler feld-mareal Romanzov'a, Bb-i li'nin atekes artlaryla ilgili isteini bildirdiler 442. Ayni zamanda sadrazam, Rus generaline bir yaz ile, atekesle ilgili karar almak iin yetkili klndn haber verdi 443. Bb- Ali, feld-marealin teklifini, yalnz bir noktay istisna tutarak kabul ediyordu. Romanzov atekes sresini kongre sresi ile snrlyordu. Sadrazam ise, kongre bir anlamaya varmadan dalsa bile atekesin dalma tarihinden itibaren ay daha devam etmesini istiyordu 444. Sonunda, sadrazamla Romanzov, Bkre'in hemen yaknnda bulunan Yerg'ne birer murahhas gndermeye karar verdiler. Bb- li bu grev iin divan hocas Abdlkerim Efendi'yi, Romanzov ise Simolin'i seti 445. Karadeniz trafii ve atekesin sresi ile ilgili baz anlamazlklarn halli murahhaslara braklmt. Sadrazam ve feld-mareal bu hususlarda mutabk olduklarn yazl olarak bildirdiler (10 Haziran 1771). Atekes anlamas on maddeden ibaretti 446 ve btn Bodan, Efik, Basarabya, Krm, Kuban, Karadeniz, Akdeniz ve Adalar'cfa uygulanacakt. Rus donanmasnn slendii Paros'ta (Nakepare'de), Mart aynda, amiral Spiritov bir manifesto yaynlamt. Buna gre tarafsz lkelere ait gemiler, anakkale Boaz abluka altnda bulunmasna ramen erzak, mhimmat ve silah dnda her trl eya nakledebileceklerdi 447. Denizlerde atekes, Yerg'nde kabul edilen kara atekesinden alt hafta sonra, nl deniz paas Canm Hoca'nn olu olan Trk murahhas Mustafa Bey ile Rus amirali Spiritov arasnda imzaland. Yerg'ndeki
Kaunitz'in Thugut'a talimat ve Ferrand, I. s. 251. Baron Thugut'un Kont Romanzov'a yazd ve Bb - li'nin atekes isteiyle ilgili 6 Mart 1772 tarihli mektubunun kopyas; feld-mareal Kont Roman-zov'un ortaeliye yazd 'Ya, 13 Mart 1772' tarihli ve atekes artlarn bildiren mektubun kopyas. 443 Thugut'un 17 Nisan 1772 tarihli raporu; sadrazamn 5 Zilhicce 1185 (10 Mart 1772) tarihli feld -mareale yazd mektubun tercmesi. 444 Ortaelinin feld-mareale yazd 11 Nisan 1772 tarihli mektubun kopyas 445 Mareal Romanzov'un sadrazama yazd mektubun talyanca tercmesi: Thugut'un 4 Mays tarihli raporu ve feld-mareal Romanzov'un ortaeliye yazd 28 Nisan tarihli mektup. Thugut'un 21 Mays 1772 tarihli raporuna da baknz. 446 Feldmareal Kont Romanzov'un sadrazama yazd mektubun talyanca tercmesi ve Thugut'un 3 Haziran 1772 tarihli raporu. 447 Atekes anlamas, Vsf Tarihi, O, s- 208 ve 209'da aynen vardr. Fakat imza tarihini yanl olarak 7 Safer (22 Mays) olarak gsteriyor. Dorusu 25 Safer olacaktr.
441 442

Sayfa

197

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

anlama gibi bu da on maddeden oluuyordu 448 (13 Temmuz). Yerg mzakereleri srasnda Fransz elisi Saint-Priest, atekesin Polonya'da da uygulanmas iin ok gayret etti 449. Fakat Bb- li bu konuda ok souk davrand. Eli Thu-gut 450, Reisefendi ve Osman Efendi ile yapt gizli bir grmede, Divan'n Polonya'ya ve gizli yardm anlamasna kar tutumunu anlamak istemi ve Trk hkmetinin yeni durumlardan sonra Polonya'nn kaderiyle ilgilenmekten tamamen vazgetiini anlamt. Padiahn murahhaslar 451, ortaeliye, Bb- li'nin anlama gerei Avusturya'ya verdii milyon kuruluk yardm geri istemeyeceini, hatt Busya Ue yaplacak bar anlamasnda Bodan ve Krm Osmanl hkimiyetinde kalrsa, gizli anlamann beinci maddesine de uyacaklarn, yani Avusturya'ya Kk Eflk' terkedeceklerini, geri kalan yedi milyon kuruu deyeceklerini ve Avusturya gemilerini korsan saldrlardan koruyacaklarn bildirmilerdi 452. Bu o konferans ve bu konferansta konuulanlar o kadar gizliydi ki, Bb - Ali'nin temsilcileri smail Raif ve Osman Efendiler, ulemaya bu anlamadan ve verilen milyon kurutan hi sz et* meyecek, ser verip sr vermeyeceklerdi. Onun iindir ki Osmanl tarihinde bu anlama ile ilgili hibir belge yoktur. nemli devlet ilerinde bu ekilde hareket ok yeni idi ve bu usul Pera'ya (stanbul'da sefaretlerin bulunduu bugnk Beylu'na) ilk getiren Thugut olmutur. Maslahatgzar olarak geliinden az sonra, Trk yetkililerle birok gizli grme talep etmi ve yapmt. Bu grmeler geceleri bazen Osman Efendi'nin evinde, bazen padiahn Kuzguncuk veya Tarabya* -daki yazlk saraylarnda oluyordu 453. Grmeler genel olarak gnein
Thugut'un 4 Mays 1772 tarihli raporu; Martens Rec. IV, 70'te: Prens Alek-sandre Orlov'un manifestosu, 1 Mays 1772. Rus amirali Spiritov'un manifestosu (talyancas). 449 Martens ve Wichmann tarihlerinde deniz savalanndaki atekesten sz edilmiyor, fakat maslahatgzar Jenisch'in 3 Eyll 1772 tarihli raporuna bu anlama da eklidir 450 Thugut'un 23 ve 26 Mart tarihlerinde yaplan gizli grmelerle ilgili raporu. 451 Bir kere daha anlalyordu ki, Bb- li artk Polonya meselesiyle pek a* ilgilenmektedir ve Polonya ile ilgili olarak alnacak tedbirlere veya taleplere kolayca rza gsterebilecektir. Thugut'un 8 ve 11 Maysta yaplan gizli g rmelerle ilgili raporu. 452 Ferrand ve Schoell, gizli yardm anlamasndan nceki mzakereler hakkn* da bir bilgiye sahip deillerdi. Schoel (XIV, s. 417'de) yle diyor: Avusturya Saray 6 Temmuz anlamasn onaylamad. Oysa bu anlama gei* el olarak askda braklm, ama mutabk kalndktan alt hafta sonra Prens Kaunttz ve sadaret kaymakamnn karlkl mektuplar ile onaylanmtr. 453 Thugut, 17 ubat 1772 tarihli raporunda bu konuda unlar sylyor: ..Olaanst olaylar bugne kadar grlmeyen ekilde, grmelerin gizli yaplmas usuln getirdi ve benim durumumda byk deiikliklere sebep oldu- zellikle u son yllarda, yamurlu, frtnal gecelerde Boaz' gemek zorunda kaldm. Klk deitirerek, katillerin kol gezdii karanlk sokaklarda dolatm. evremi saran btn tehlikeleri unutmak, Trkleri ziyaret ettiim iin bama gelecek beklenmedik skntlar gze almak, meseleleri onlarn usulnce tartmak, snrsz bir sabr gstermek suretiyle altm. nk det ve usulleri bire uymayan bu milletle az bir ey yapabilmek ancak bu ekilde mmkn olabiliyor-.
448

Sayfa

198

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

batndan birka saat evvel balyor, sabahn ne, drdne kadar devam ediyordu. Daha da uzarsa, bir afyonke olan Reis-l kttap smail Raif Efendi buna dayanamyordu. Bu durumda afyonun dozunu arttryor ve onunla daha uzun zaman konumalar srdrmek imknsz oluyordu. Buna karlk, meslekda Osman Efendi yorulmak bilmeyen ok gayretli bir insand ve ok konuuyordu. Fakat kongrede murahhas olmas sz konusu edilince, bu ii tek bana kabul edemeyeceini sylemi, imdiye kadar mzakerelerde bulunan smail Raif Efendi'nin de kendisine refakat etmesini art komutu. Ismail Raif tayinini kabul etmi, onunla gitmeyi istiyor grnm, ama yine de stanbul'da kalmt 454. Avusturya Elisi Thugut Ve eyh Yasinci Tam Yetkili Murahhas Oluyorlar Bb- li, Rus murahhaslar Kont Greguar Orlov 455 ve onun maviri Aleksi Mihaylovi Obreskov'un Ya ehrine geldiklerini renince, kendi murahhaslarn da gndermek zere harekete geti. Birinci Trk murahhas yukarda szn ettiimiz Nianc Osman Efendi, ikincisi ise Ayasofya Camii Krs eyhi ve stanbul kadl payesi de verilmi olan Yasincz-de Osman Efendi idi. Yasincizde, zellikle din konularn tartmasn stlenecekti. Divan- Hmyun hocalarndan Kk brahim Efendi de, btn harcamalar karlamak zere defterdar olarak onlara katlmt. Thugut, daha nce de ortaeli olarak, bu unvan tayanla ra mahsus bir trenle huzura kabul edilmiti. imdi, gereksiz masraf olmasn diye trensiz kabuln istemiti. Aslnda, atafat ve gsteriin dman olduu iin istiyordu merasimsiz kabul edilmeyi. Onun iin temaslarn sadaret kaymakam ile yapyor, onun tarafndan kabul ediliyordu. Prusya elisi Ze gelin de balayacak kongre iin tam yetkili murahhas seilmiti. Bu elilerin ikisi de arabulucu olarak grmelere katlacaklarn umuyorlard. kisine de birer samur krkten baka, yol masraflarn karlamak zere yirmibe biner
Tbugut'un ayni raporunda, kongreye murahhas seildii iin Prens Ka-unitz'e teekkr ettikten sonra, onun baz sorularna cevap veriliyordu. Prens ona Baron Rvizki'nin bir meslekda olarak, Jenisch'in de maslahatgzar olarak atanmalarndan memnun olup olmayacan sormu, Thugut ise, Bi -vizki'ye vgler yadrmasna ramen rzasn belirtmemitir. nk onun becerikli olduu kadar da korkak olduunu, kt havalarda Boaz' geme ye cesaret edemeyeceini sylemitir. Ama Jenisch'in tayinini hi itirazsz kabul etmitir. 454 Vsf, n, s. 319da Acayiplik bal altnda. Feldmareal Romanzov'un Sadrazam'a yazd 14 Mays 1772 tarihli mektubunun talyanca tercmesi' Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/485 -489 455 Capo supremo della Artiglieria di S.M.F.I. ajutante Generale. Capo del Cor-po dei Cavallieri di guardia, ecr.

Sayfa

199

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Sayfa

200

kuru verilmiti 456 (2 Haziran 1772). nc Mustafa'nn tasarruf maksadiyle kard yeni talimatnameye gre, Avrupal elilerin olaanst kabullerinde, ancak birer kaftan giydirilecekti. Ama Avusturya ve Prusya elileri iin bu kural bozulmutu. Thugut'a da, Zegelin'e de birer samur krk giydirildi. Benzer hallerde ayn karln gsterilmesi istenmiti. Ksa bir sre sonra Bb- li iki sve elisine de ayni itibar gsterdi. Biri lkesine arld iin, veda ziyareti yapmak zere huzura kabul edilmi ve kendisine samur krk giydirilmiti. Dieri ise, ayn hediyeyi itimadnmesini takdim iin geldii zaman almt. O zamanlar samur krk giydirmenin Bb- li iin zel bir anlam vard: Samur krk giydirmek, Avrupal yksek rtbeli diplomatlarn Bib - li tarafndan kesin olarak akredite edildiini, itimadnmesinin kabul edildiini gsteriyordu. Yaknda balayacak olan mzakerelerde arabulucu olarak hizmet vermeye alacak olan iki eli, umnu'da, sadrazam tarafndan merasimle karlandlar ve hkmdarlarnn mektuplarn takdim ettiler. Sadrazam Muhsinzde Mehmed Paa iki elinin herbirine krmz bir ipek kese iinde otuz mis-kal 457 amber, yz dirhem arlnda sarsabr, zerleri meyve dolu kymetli siniler, erbet dolu kymetli vazolar hediye etti. Birka gn sonra da onlar mzakerelerin yaplaca yere gitmeye davet etti. Zegelin iki Trk murahhas ile birlikte hareket etti. Thugut ise birka gn daha bekleyerek, meslekdana Tuna kysnda yetiti. Jenisch, stanbul'da maslahatgzar olarak kalmt. Trk murahhas Osman Efendi'nin karakteri hakknda yukarda biraz bilgi vermitik. Avusturya elisinin bu kitabn yazarna sk sk anlatt bir olay, meslekda Yasincizde'nin kapasitesi hakknda bir fikir verecek ve onun, Orlov, Obreskov gibi kurt Rus diplomatlar ile mcadelede ne kadar zayf kalacan gsterecektir: Tuna boylarndan Ya ehrine kadar sren yolculuk srasnda, vaktini, elinden hi brakmad bir kitab okuyarak geirmiti. Thugut ise Trke ve Arapa'y ok iyi biliyor, ok kuvvetli bir hafzaya sahip bulunuyordu. Dou melliflerinin eserlerini incelemeyi elli yl nce brakm olmasna ramen, Kur'an- Kerim'in btn surelerini eztoere syleyebili-yordu. Krs eyhi Yasincizde'nin dikkatle okuduu kitabn ne olduunu merak etmi, sormu. Yasincizde cevabnda, Bb - Ali'nin
456 457

Vsf (II, s. 218 ve 219'da): Yaklak olarak altm fld bin be yz frank, diyor. Ayrca Thugut'un raporu. Bir mislcal, blrbuuk dirhem arlnda

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

kendisini murahhas setiine gre, bylesine nemli bir ide, sultann 'gvenine lyk olmak iin hibir eyi ihmal etmemesi gerektiini, onun iin, Avrupallarn hak ve hukuk anlayn oluturan prensipleri renmeye altn, bylece Kus murahhaslarnn kurnazlklarna ve inceliklerine aldanmadan daha baarl bir mcadele verebileceini sylemi. Bu cevab alnca, Thugut, eyhin okuduu kitabn Hugues Grotius'-un ya da Makyavel'in bir tercmesi olacan zannetmi. Fakat eyhin okuduu kitabn Yeni Ahit'in bir tercmesi olduunu hayretle grm. Bir sre nce, padiahn hekimibas Subhi Efendi, maslahatgzar Jenisch'ten tercman Herbert'e, II. Frederik'in Askerlik Sanat adl eserini tercme etmesine izin vermesini padiah adna rica etmiti. Herbert daha nce Boerhave'nin Afo-rizmalar'm da tercme etmiti. Padiahn bu istei, onun milleti iin hangi eseri okumasnn faydal olacan ok daha iyi bildiini, murahhasnn ise diplomasi konusunda hangi eseri okumas gerektiini bile bilmediini ok iyi gsteriyor. Fakat Herbert, imdil ik ilerinin pek ok olduunu bahane ederek, Askerlik Sanatn Trke'ye tercme etmesi teklifini reddetmiti. 458 Fokan Kongresi Avusturya ve Prusya elileri Rusuk'a 26 Temmuz'da geldiler. Burada onlar serasker 'Ali Paa derecelerine lyk bir merasimle karlad. Bu karlama treninden sonra da hep birlikte mzakerelerin yaplaca yer olan Fokan ehrine hareket ettiler. Az sonra, Trk ve Rus murahhaslar arasnda ilk grme oldu (19 Austos 1772 - 9 Cemazielevvel 1186) 459. Rus murahhaslar adrlarna, galip durumda olmann verdii bir gururla, byk atafat ve tantana ile geldiler. Bindikleri arabann nnde bir hafif svari bl ve kyafetleri ok ssl yzel-li uak yryordu. Arabann gerisinde drt hizmet ekibi daha vard. Osman Efendi at stnde ve sadece altm kiilik hizmet ekibinin refakatinde geldi. Giyni sade idi. zerinde kakum krkle kaph yeil bir stlk vard. Ayrc zellii ise altn bastonundan ibaretti 460.
Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/489 -491 Vasf yamlarak 7 Cemazielevvel diyor, dorusu 9 Cemazielevvel'dir. 460 Bu bilgiler belki fazla ayrnt saylr ama o andaki durumu, taraflarn menfaatlerini savunacaklar zaman hangi haleti ruhiyede olduklarn veya olacaklarm gstermekte idi. Essas de GeograpUe, Neufchat el, 1784.
458 459

Sayfa

201

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Sayfa

202

lk grmede Prusya ve Avusturya murahhaslar davet edilmediler ve bu murahhaslar akna dnd. Thugut, Kus murahhaslarndan bu konuda bir aflciama isteyince, Ruslar hibir ey anlamam grndler. Rusya'nn bu iki devletten arabuluculuk talep etmediini, kendi tekliflerinin de kabul edilmediini, byle bir yardm istemediklerini kesin olarak aklam bulunduunu sylediler. Bu, hi beklenmedik, ok can skc bir durumdu. nk iki eli stanbul'dan Fokan'a tantana ile gelmi, arabulucu olduklarn cmle leme duyurmulard. imdi ise onlar konferans salonuna bile almyorlard. Bu durum Trk murahhaslar da ok artt. Ama onlar iki eliyi brakmadlar. Onlarn fikirlerini almak iin sk sk yanlarna geldiler. lk toplantda atekesin 21 Eyll'e kadar uzatlmas kararlatrld. kinci grmede Rus murahhaslar, mzakerelerde hususun esas olarak kabul edilmesini ileri srdler: Birincisi, iki devlet arasnda yeni anlamazlklara yol amamak iin karlkl olarak btn abalarn gsterilmesi idi. kincisi, Trklerin anlamalar bozup sava balattklarna gre tazminat demeyi peinen kabul etmeleri; ncs ise, her iki taraf iin nemli saylacak avantajlar salayacak ekilde sonulandrlmasna almakt. Ruslar, birinci hususun tabii sonucu olarak Krmllara bamszlk verilmesini istediler. kinci artlan, Trkiye'de kys olan btn denizlerde ticaret serbestisi ve Rus tccarlarn en imtiyazl devletlerin tccarlar gibi himaye grmesi idi. Trk murahhaslar, Krmllarn Osmanl devletinden koparlmas artna iddetle kar ktlar. Bunun, mslman dininin esasna da aykr bir istek olduunu sylediler. nk padiahn halife sfatiyle btn snnilerin ruhani reisi olduunu; Hindistan, Buhara ve Fas gibi snn lkelerde idarenin baka snn prenslere verilmi olmasnn tek s ebebinin, buralarn uzakl olduunu ileri srdler. Eer padiah Krmllar ynetmekten vazgeerse, halifelik sfatnn ona ykledii sorumluluu ihlal etmi olacan bildirdiler. Murahhaslarn ok sayg gsterdii ama Kont Orlov'un arabulucu, olarak kabul etmedii Avusturya temsilcisi Thugut, red -dedilii dolaysiyle mruz kald istiskal durumundan usta bir diplomat olarak syrlmasn bildi: Ancak kendisiyle ayni derecede ve ayni yetkilere sahip murahhaslarla mzakere masasna oturabileceini 461 aklad. Fakat, murahhaslar, Avusturya ve Prusya saraylarnn mzakerelere dosta katlmalar teklifine
461

Thugut'un yetki belgeleri, saraydan ald talimatlara iliiktir.

Byk Osmanl Tarihi

462

Cilt 16

Joseph von Hammer

tam bir sktla karlk vermeye devam ettiler. Bu anlayla hareket eden Thugut, Kont Orlov'un kendisine arabulucu olarak kabul edilmeyiinin sebeplerini aklayan bir deklarasyon sunma teklifini, reddetti. Osman Efendi ise, elinin hkmdar tarafndan mzakerelere katlmak iin gerekli gayreti gstermemekle itham edilmesi ihtimaline kar bir savunma gerekesi ve himaye olmas iin bir sertifi ka vermesi teklifini de kabul etmedi. Fakat Osman Efendi Thugut'a bir nota gndererek, iki elinin konferansa alnmama sebeplerini byk bir samimiyetle ve ayrntl olarak anlatt. Osman Efendi bu notasnda yle diyordu: ...Rus murahhaslar, kendilerine verilen grev ve yetki belgesinde, Avusturya ve Prusya saraylarnn arabuluculuu ve aktif olarak katlmalar konusunda tek bir kelime bulunmadn 463, iki elinin konferansa yardmc olarak katlmalarn kendi murahhaslk haklarna ve amme hukukuna aykr bulduklarn sylyorlar 464...* Osman Efendi Krmllarn bamszlk meselesini cansiperane ve bktnncaya kadar ekiti. Bazen etkili konumas ile Rus murahhaslarn susturdu 465, bazen de ok aadan ald. Ruslar ona dahi ya da deli dememek iin yle bir ifade kullandlar: Osman Efendi phesiz ok zeki bir insan, ama bu zek ve dnceleri pek anlalmyor. Rus murahhaslar Krm Trklerinin bamszljj konusundaki son dncelerini Trk murahhasndan yazl olarak bildirmesini istediler. Bunun zerine Osman Efendi onlara bir ltimatomla cevap verdi ki, bu yaz onun tumturakl ama dank slbuna bir rnektir 466. Osman Efendi ve meslekdas Bb- li adna verdikleri yazl cevapta, Krmllarn bamszlna raz oluyor, idarelerine karlmayacam, fakat Krm Han'nm ve kadlarn tayinlerinin padiah tarafndan yaplmasn istiyorlard. O ana kadar harp tazminat demeye hi yanamadklar halde, bu cevapla Rusya'nn zararlarn karlamak iin Basarabya'dan bir ksm
Rus yetid belgelerinin kopyas. Thugut'un 16 Austos 1772 tarihli raporu. Bu deyim Trke'ye inzimam- himmet seklinde tercme edmig. Syle ifade edilmiti: Beyn'ed dvel mnteartf ve mtedavil olan kavui mhallf... Bu notann tercmesi Tbugut'un 18 Austos 1772 tarihli raporuna eklidir. Burada Osmanl diplomatik lisannda flk defa rastlanan baz deyimler de yer alyor: stikaf ma fi-z-zami; beri-z-zimmet; hiraem-i bak-. kaniye... gibi. 465 Vsf da onu Ahmet Resm Efendi gibi tarif ediyor: Fenn -1 mugalata ve m* haverede yekta ve semt-1 cedlttmnarazadMrdahiye-! deha... 466 Thugut raporunda syle diyor: ..Rus murahhaslar Osman Efendi'nin kar -gk slbunu anlamakta glk ektikleri bahanesiyle, cidd bir incelemeden sonra cevap vermeleri in birka gn msaade istediler. Bu notann tercmesi Thugut'un 5 Eyll 1772 tarihli raporuna eklidir.
462 463 464

Sayfa

203

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

topran Ruslara braklabileceini sylyor, ama buradaki Tatarlarn da Krmdakiler gibi hr ve bamsz olmalar artn ileri sryorlard. Btn bunlarn kabul iin de padiahn onay gerektiini bildiriyorlard. Rus murahhaslar, buna, Avusturya ve Prusya murahhaslarna hitaben yazlm bir nota ile cevap verdiler. Krm'n bamszln Trk ltimatomundaki kstlamalara gre kabul edemeyeceklerini, nk bir toplumu ynetecek hkmdar yabanc bir devletin tayin etmesi halinde o toplumun bamsz saylamayacan bildirdiler 467. Bu notaya baka bir nota daha eklenmiti ki, bunda Osmanl murahhaslarnn Krmllarn bamszln nasl kstlamak istedikleri anlatlyor ve impara-torienin "barn ilk art olarak Krm'n tam bamszln istediini, bu art kabul edilmedii takdirde dier konular grmemek emrini aldklarn belirtiyorlard. Yine bu notaya, Krmllarn hrriyet ve bamszln tespit edecek maddenin tasars eklenmi bulunuyordu 468. Trk murahhaslar geri arlnca ve Kont Orlov da Ya ehrine dnnce, feld-mareal Romanzov sadrazama bir mektup yazarak mzakerelerin kesilmesinden duyduu znty belirtti. Bu mektubunda, Kont Orlov'un Krm meselesinde zellikle onun mslman dininin kabul etmeyecei artlar ileri srm olmasn knyordu. Gerekten feld-mareal Romanzov, Kont Orlov'a gre ok daha makul bir insand. Orlov ise bar deil sava istiyordu. nk yeni bir sefer balarsa kardei Aleksi Orlov Adalardaki Rus filosuna kumanda edecek, kk kardei Teodor Karadeniz filosunun amiralliine tayin edilecek, kendisi de Krm kumandanlna getirilecekti. Osmanl Devleti'ne ayr cepheden saldrmak, yzyllardan beri Avrupa'ya dilediini yaptran bu devleti dize getirmenin gururunu kardeleriyle paylamak istiyordu. Bu onun ihtirasla istedii bir eydi. Romanzov, Prusya murahhas Zegelin'in atekesin uzatlmasiyle ilgili teklifini kabul etmeyip byle bir talebi imzalamad in Osman Efendiden de ikyeti idi. 469 Vsf Efendi Atekesin Uzamasn Salyor

204
Sayfa

Sadrazam, Romanzov'un bu mektubunu aldktan sonra, yakn gelecekte

Syle demiti: -u hususu kesin olarak bildirmeyi grev sayarz ki, nasri adlandrlma adlandrlsn, bu ekil, Krmhlann bagmszb e badamaz. Eer bir milletin hkmdar baka bir devletin tebas ise ve hkmdar olabilmesi o devletin tayini ve onay ile oluyorsa, o milletin bajunsu -lftndan sz edilebilir mi? 468 5 Eyll 1772 tarihli rapor. 469 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/491 -495
467

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Dier adlan Giurgevo ve Surska olan 'Yergti'n Hammer "Yerky* seklinde yazyor ve *yer-fek* seklinde izah ediyor (.N.). 471 Vsf, bindii arabaya 'kaleska* diyor- Bu, yarm karoserli kk bir faytondur.
470

Sayfa

205

vakanvis ve reis-l kttap olacak divan hocalarndan Vsf Efendi'yi feldmareal Romanzov'a gnderdi ve ondan atekesin alt ay daha uzatlmasn istedi. Vsf Efendi sadrazama veda edip yola koyulaca zaman, adrn nnde bekleyen Kethda Resmi Ahmed Efendi, ona, atekesi uzatmak iin her trl fedakarl yapmasn, sadece on gnlk bir uzatma iin bile fedakrlktan ekinmemesini syledi. Ne pahasna olursa olsun bu zamana ihtiya vard. Osman Efendi'nin karargha dnnden beri ordunun te ikisi firar etmiti, te biri ise firar etmek iin frsat kolluyordu. Vsf Efendi umnu'dan Rusuk'a yedi saatte ulat. Burada Dastanl Ali Paa'nn temin ettii bir salla Tuna'nn kar sahiline geti. Vasf Efendi bu paadan, askerlerinin Ruslar tahrik edecek bir harekette bulunmamalarn istemi, paa da ona, sadrazamn bu emrinden holanmadn syleyerek ve Resm Ahmet Efendi'nin grnn aksini ileri srerek yle demiti: Askerlerimin says ok, onlarn sava isteklerini frenleyemiyorum, sadrazam Tuna'y gememe izin verirse, bu nehirden Kiov'a kadar btn topraklan ele geiririm. Yerg 470'nde Vsf Efendi, Rus kumandannn emrine verdii bir kalee 471 bindi ve Ya ehrine hareket etti. Yerg'ne fersah mesafede, stanbul'a dnmekte olan Trk murahhaslanyla karlat. Yolda, Osman Efendi*nin bindii arabaya sokularak, ona grevinin ne olduunu zetledi. Osman Efendi de yle dedi: Feld-marealin atekesi uzatmaya niyeti yok, bu teebbs mslmann erefini zedelemekten baka bir ie yaramaz, imknsz bir eyi istemek, aalayc bir ekilde reddedilmeyi gze almaktr. Vsf, Osman Efendi'nin kendi grne aykr olanlar 'hi balamadn, nfuzunun da geni olduunu bildii iin, onun grlerine uyacan syledi. Gerekli gryorsa grevini yapmak iin yoluna devam edeceini, gereksiz gryorsa kendisiyle birlikte karargha dneceini bildirdi. Vsf Efendi'nin kendisine tbi olmasndan memnun kalan Osman Efendi, ona, birlikte karargha dnmelerini syledi. Dn yolunda Osman Efendi, meslekda Yasincizde'den dert yand: Mzakereler srasnda bana hi yardmc olmad, diyordu, sadece kmes hayvan tedarikinde ie yaryor. Bu ekilde konua konua Yerg yaknna gelmilerdi. Osman Efendi, iaret parman ileri doru uzatarak,

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Sayfa

206

nanmazsan uraya bak dedi. aret ettii yerde, pili dolu ok sayda kafes vard ve Yasincizde bunlar bar mzakereleri srasnda toplamt. Vsf, bir murahhasn bu basitlikte oluundan utan duydu. Bir saat kadar sonra Yerg ovasna gelmilerdi. Osman Efendi, adrnda onu, Avusturya ve Prusya elilerine, sadrazam tarafndan Ruslara atekesi uzatma teklif etmekle grevlendirilen hoca-y divan olarak takdim etti. Sonra da Avusturya elisine, Romanzov'un bu uzatmay kabule yetkisi olup olmadn ve bunu isteyeceine inanp inanmadn sordu. Thugut ka amak bir cevap verdi: Bomanzov hkmdarndan gerekli yetkiyi aldna gre, atekesi uzatmaya yetkisi olmadn syleyemem. Prusya elisi ise dobra dobra konutu: Efendi, gerekleri grmenize engel olan ve sadece tahminlere dayanan nadnz daha ne kadar devam edecek? Bb - li'nin gnderdii bir adam grevini yapmaktan nasl alkoyarsuuz? Bu teeb bsn baarl olmayacana sizi kim temin edebilir? Baarl olursa, amaca ulalm demektir. Baarl olmazsa yine d bir faydas olur, dmann tavrn ve ordusunun durumunu anlam olursunuz. Bunu bilmenin hkmetinize salayaca avantaja niin mani oluyorsunuz? Bu szler karsnda Osman Efendi epeyce rahatsz oldu ve yznn regi deiti. Sonra Vsf Efendi'ye dnerek yle dedi: Efendi, mademki byle, gitmelisin, eliler de byle istiyor. Gtmezsen beni kaybedersin. Vsf Efendi gitti ve feld-mareal tarafndan iyi karland. Hemen o akam, Obreskov'un 472 da katld toplantda ilk konumay yaptlar. Romanzov, sadrazamn mektubundaki bar ifadenin samimiyetini biraz phe ile karlad ve onun iin de atekesin uzama sresinin yedi ay olmasn kabul etmedi. Sadece krk gn uzatlmasn, bu sre iinde atekesin yedi veya sekiz ay uzatlmas konusunda Petersbourg'tan, yani kendi hkmdarndan bir cevap alnacan syledi. Hatt bu hususta yazl bir taahhtname verebileceini de bildirdi ve kendisinin de byle bir taahhtname vermeye yetkili olup olmadn sordu. Vsf Efendi nce, sadrazamn bu kadar ksa bir sreye raz olmayacan sandn syledi, daha dorusu o kanaatte imi gibi grnd. Sonra da f eld-mareale bu konuda on gn iinde kesin cevap verebileceini syledi. Obreskov, on gnn az olacana dikkati ekti ve oniki gn olmasn tavsiye etti. Vsf bu tedbiri uygun buldu.
Vasf burada Obreskov'u syle tarif ediyor: Obreskov, cihandide bir mas lahata nazar eden peyftn Ur v&ns oh*,..*
472

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Vsf Efendi, sz verdii cevab getirmek iin ikinci gn Ya ehrinden ayrld. Tekrar Rusuk'tan geerken, serasker Dastanl Ali Paa ona, huzursuz bir ehre ile, teebbsnn sonucunu sordu. Vsf Efendi de Drt-be gn iinde Tuna'y amaya hazr olun cevabn verince, Dastanl'nn yz sapsar oldu ve adet titreyerek yle dedi: Efendi, bu imknsz, Bosna birliklerinde dizanteri salgn var, asker sinek gibi lyor, geri kalanlar da gmen kular gibi yuvalarna dnyorlar. Kasalar bo ve erzak yok. Allah akna sadrazama syle, bana asker, para ve mhimmat gndersin. Yoksa Rusuk'u ancak bir mucize kurtarabilir! Peki ama, birka gn nceki asil gururunuza ne oldu? Hasmetmeaplaruun tavnndaki bu deiikliin sebebi ne? dedi Vsf Efendi. Heyhat, diye cevap verdi serasker, buradan nceki geiinizde durumum bugnknden farkl deildi. Fakat herkesin arasnda baka trl konuamazdm, Osman Efendi'yi kzdracak ekilde hareket edemezdim. nk o her tarafta feldmarealin atekesi be gn bile uzatamayacan, Rus ordusunun hastalktan krldn, kacak ilk atmada bizim Hotin surlarna kadar kolayca ilerleyebileceimizi sylyor. Osman Efendi o srada istanbul yolunda idi ve padiah nez-dindeki itibar yznden herkes, ondan ekiniyordu. Razgrad'a gelince, Vsf Efendi'yi Nail Paa'nn kardei Bekir Bey karlad ve teebbsnn sonucunu renmek istedi. nk o da Osman Efendi'nin her yerde, atekesin uzatlamayaca yolundaki nutuklarn, gerek Rusuk*u savunmak iin, gerekse Tuna'y amak iin bu ehre gitmek gerektiini durmadan tekrarladn duymutu. Vsf Efendi sadrazamn kararghna geceleyin ulat. Gn doarken de sancak adrna gitti ve orada sadaret kaymakam ile reis-l kuttaki buldu. Oradan sadrazamn adrna geerek grevini baar ile yaptn ve bu arada Bekir Bey'in endiesini gidermek iin de bir hayli glk ektiini anlatt. Sadrazam, Osman Efendi'nin dncesiz telkinlerine ramen Vsf Efendi'nin yoluna devam etmesine, grevini baar ile yapmasna o kadar memnun oldu ki ona nasl teekkr edeceini bilemedi. Hemen zerindeki btn altnlar ona verdi. Ayrca onu amedcilie, yani mektupuba yardmclna terfi ettirdi. Fakat Vsf, bu grevi uzun zamandr basan ile yrten, ya ilerlemi olmasna ramen devlete en iyi ekilde hizmet vermekte olan Nuri Efendi'yi krmamak iin amedcilii kabul etmedi. Sadrazamdan bu ltfunu frsat olursa daha baka ekilde kullanmasn rica

Sayfa

207

Byk Osmanl Tarihi etti.

Cilt 16

Joseph von Hammer

Vsf Efendi sadrazamn yanndan henz ayrlmt ki, Muh-sinzde maiyetindeki subaylardan birini gndererek ona Anadolu'da Karahisar yaknlarnda byk bir zeamet 473 verdiini bildirdi 474. Feld-mareal Homanzov'un sadrazama krk gnlk atekes iin mutabakatn bildiren mektubu divanda okundu. Atekes, divanda bulunan herkes tarafndan sevinle kabul edildi. Sadrazam tarafndan imzalanm atekes anlamasnn bir an nce Rus kararghna gnderilmesi kararlatrld. nk o srada firar eden be yz yenierinin ak-Kavak muhafzn ldrdkleri haberi alnmt. Bunu duyan Osman Efendi, kendini tutamayarak, Byle bir ey olacana hi inanmazdm dedi. O zaman, onunla hi geinemeyen Yasinci Efendi ayaa kalkarak cevap verdi: Sen zaten her zaman yanlrsn, senin sama, kestirip atan her zaman menfi tavrlarna ramen, Allah'n seni hakl kard bir tek olay yoktur!Bundan sonra divan dald. hafta sonra, sadrazam Rus kararghndan yeni mektuplar ald. Romanzov bu mektuplarnda imparatorienin istenen atekese raz olduunu, Obreskov'un mzakereleri balatmakla grevlendirildiini, kongrenin yaplaca ehrin Fokan yerine Bkre olmasna karar verildiini bildiriyordu (17 Ekim 1772 -0Recebll85). 475 Bkre Kongresi De Dalyor Osmanl kararghnda atekes iln edildikten sonra Muh-sinzde bar grmeleri iin yeni murahhaslar seti. Bamu-rahhas olarak bu ilerde olduka tecrbeli ve padiahn da gvenini kazanm bulunan reis-l kttap Abdrrezzak Efendi'yi grevlendirdi. Bamuhasebeci Sleyman Penan Efendi ile si-lhdar ktibi Ataullah Bey de ona yardmc tayin edildiler. Bey liki (yani Reisefendi'nin muavini) Seyyid Mehmed Hayr Efendi murahhas ktibi, Vsf Efendi ise konferans ktibi olarak grev aldlar. Bunlara da sadaret ktiplerinden iki kii yardmc olacaklard. Abdrrezzak Efendi'nin toplantya, katlamad zamanlarda ona, birinci tezkireci brahim Mnib Efendi vekalet edecekti.
Zeamet, ylda 20.000 aspros (ok kk deerde ake)'den fazla bir gelir temin ediyordu. Zeamet sahibi buna karlk sava zamannda stenilen sayda bir svari birlii karr ve donabrd. 474 Vsf, I. AbdHamrid'in padiahlnda ve sadrazam Muhsinzde'nin lmn den sonra, Esma Sultan'in tahriki ile zeametin ondan alndn esefle anlatyor. 475 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/495 -500
473

Sayfa

208

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

476

Cmle forte: Attt- harbiyeyi avfttd miamar-i nisyan,.,.

Sayfa

209

Bu defa, Avusturya ve Prusya elileri kongre veya konferansa davet edilmediler. Bunlarn Fokan kongresine davetleri Bb- li'ye yz bin kurua mal olmutu. Bu eliler stanbul'da kaldlar. Padiahn da onay ile tam yetkili murahhas olan Abdrrezzak Efendi, umnu'dan hareket ederek Rusuk ve Yerg yoluyla Bkre'e geldi (2 Kasm 1772 - 25 Receb 1185). nce, bamurahhaslar tercmanlar vastasiyle birbirlerine iltifatlarn sundular. Sonra Obreskov Abdrrezzak Efendi'yi bizzat ziyaret etti ve 'hogeldiniz' dedi. Reisefendi, Obreskov'u ziyaret edecei gnn arifesinde, ona, ok zengin koumu ile gzel bir at hediye etti. Onunla gelen olu Ahmed Hamid Efendi de, Rus el -isiyle Bkre'e gelen Romanzov'un oluna gzel bir at gnderdi. Romanzov'un olu ise at getiren grevliyle Ahmed Hamid Efendi'ye kakum ve samur krkler yollad. Murahhaslar ilk toplanty 20 Kasm (13 ubat) gn yaptlar. Hayri ve Vasf Efendiler aralarnda iblm yapmlard: Hayri Efendi Rus konumaclarn, Vsf Efendi ise Osman-, l murahhaslarnn konumalarn kaleme alacaklard. Yetki belgelerini teati eden murahhaslar nce atekesin uzamas konusunu ele aldlar. Abdrrezzak Efendi atekes sresinin yedi veya sekiz ay olmasn istiyor, Ruslar ise ancak bunun yans kadar bir sreye raz oluyorlard. Sonunda, bu sreyi yakn yerler iin drt ay, Grcistan, erkezistan gibi uzak blgeler iin be ay olarak tespit ettiler. Abdlkerim Efendi ile S-molin arasnda imzalanan birinci atekesin btn artlan bu kinci anlama iin de geerliydi ve atekes 21 Mart'a kadar uzatlm oluyordu: Bu yeni anlama da yazld, imzaland, teati edildi. Bu anlamann bir kopyas kendisine ulatrlan sadrazam o kadar memnun oldu ki, sevincinden, Vsf m deyimi ile 476 silahlarn unutma ivisine ast ve brakt. kinci grmede Obreskov, konuya Krm'n bamszl meselesi ile balamad. nk, Fokan grmesinde kendisi ve Orlov mzakereye bu konu ile balamlard ve bu konuya taklp kaldklar iin mzakereler kesilmiti. Obreskov, Krm'n bamszlndan tek sz etmeden, harbi balatann Bb- Ali olduunu syleyerek harp tazminat taleplerini ortaya getirdi. Abdrrezzak Efendi bu sulamaya, Rusya'nn tehdit eden tutum ve hareketlerini hatrlatarak cevap verdi. Rus birlikleri bar halinde iken

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Balta'da Trklere saldrd ve birok zarara sebep olduklar iin, Bb- li'nin de tazminat istemek hakk olduunu syledi ve szlerine yle devam etti: Harbe karar veren hkmetlerin en az yl hazrlk yapmalar dettir. Fakat Bb- li bu savaa sebep olan Polonya meselesinde baskna urad. stelik, Rus sefareti btn bu durumlarn bar yoluyla zme ulatrlaca teminatn verdii iin Osmanl devleti buna gvenerek harp hazrln ihmal etti. yle, ki, ordusunun yiyeceini bile hazrlamad. Mslman ordusunun Bender'e geldii zaman yiyecek sknts ektiini siz de biliyorsunuz. Bu ehrin halk 'bizi, mademki Bb - Ali hkmeti harbe karar verecekti, uzun zamandan beri erzak anbarlann niin doldur -mad, diye itham etti. Bunu herkes biliyor. Bizim bu ihmalimizin sebebi, Rusya'nn mtemadiyen tekrarlad bar mMinfl kapdmamzdr. Demek ki, harp tazminat istemek Ruslardan ok bizim hakkmzdr.' Bu konuda uzun ve hararetli bir ekimeden sonra Obreskov, Fokan'daki grmede olduu gibi, konuyu sonuca balamadan baka bir maddeye geti. Murahhaslar bir sre, haftada iki gn dzenli olarak toplantlara devam ettiler. Dzenli toplantlardan baka, hararetli ama sonusuz tartmalarla geen olaanst toplantlar da yapld. Nihayet Obreskov Trk murahhaslara on maddelik bir nota verdi ki bunda Ruslarn btn istekleri yer alyordu. Bu on maddede zetle unlar vard: 1- Bb- Ali, kendisine kar silahl olarak harekete geen Bodan ve Eflk halkna yumuak davranacak ve tam bir genel af ilan edecektir; 2- Grcistan'n btn kaleleri Osmanllara geri verilecek, fakat Osmanllar bundan byle Grcistan'dan kle almayacak, kle ticareti yapmayacaklardr. 3- Bb- li nezdindeki Rus elileri huzura kabul edililerinde, en yksek derecede itibar greceklerdir; 4- Elilerin servislerindeki btn personel ve bunlarn tercmanlar her trl vergiden muaf tutulacaklardr; 5- Dinini deitirip mslman olanlar, tercmanlarn huzurunda kendilerine tekrar tekrar sorulduunda, mslman kalmakta srar ederlerse, Rusya elileri bunlar isteyemeyeceklerdir; 6- Hrszlk yapm olan herhangi bir dnme, ald eyi iade etmek veya demek zorunda olacaktr;

Sayfa

210

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

7- Byk ve Kk Kabartaylar Bb- li tarafndan Ruslara braklacaktr; 8- Karm Han'n gelecekte Krmllar seecektir; 9- Esirler karlkl olarak, fidye denmeden, mbadele esasna dayanmadan, teekkr eder tarzda iade edileceklerdir 477; 10- Sn bar anlamas (1843'te imzalanan), gelecei olmad iin, yrrlkten kaldrlacaktr. Uzun ve hararetli ekimelerden sonra Trk murahhaslar, on maddelik bu mutabakat belgesini imzaladlar. Obreskov bundan sonra, yava yava, Krm'n bamszl meselesini ortaya atmaya balad. Barn olmas veya olmamas bu meseleye bal idi. Nitekim bu mesele byk ekimelere yol at. Sonunda ksmen bir zme varld. Mutabk kalman noktalar unlard: 1- Krm'daki btn camilerde imamlar Cuma hutbelerinde, eskiden olduu gibi, padiahn adn zikredeceklerdir; 2- Krm Han'n Krmllar serbeste seecek, padiah da seilen hana, hanlk beratlarn gndereceklerdir; 3er*i ileri yrten Krm ulems, stanbul kadsndan (meihat makamn dan) izin alacaklardr. Trk murahhaslarn kabul etmedikleri tek nokta, Ker ve Yenikale'nin Ruslara terkedilmesiydi. Obreskov bu yerlerin Ruslara, Reisefendi ise Krmllara verilmesi zerinde srar ediyorlard. Grmelerin yeniden anlamazlkla sonulanmamas iin, murahhaslar hkmdarlarndan son emirleri almak zere, mzakerelere krk gn ara verildi. Bu mhletin sonunda, yirmiyedinci oturumda, Obreskov, Trk murahhaslara, hkmetinin artlarn bildiren yedi maddelik bir ltimatom verdi (4-15 ubat 1773). mparatorie, Trklerin bu artlar kabul etmeleri halinde, hakk olan sava tazminatn istemekten vazgeeceini bildiriyordu. ltimatomda yer alan maddeler zet olarak yle idi: 1- Rusya, Krmllarn bamszln garanti eden devlet olarak kabul edilecek; Ker ve Yenikale Ruslara braklacak; 2 - Rus sava ve ticaret gemileri Karadeniz'de ve Adalar denizinde
Hi fidye almadan btn esirlerin serbest braklmas ile ilgili protokol maddesi syle idi: Bundan byle yalnz Rus esirler deil, Polonyallar, Mol-davlar, Ulahlar, Grcler, Osmanl eyletlerinde bulunan her mezhepten esirler, Bb- li nezdindeki Rus elisinin ilk isteinde serbest braklacaklardr!. Rusya, ite bu cmledeki kelime oyununa dayanarak, Polonyallar, Mol -davlan. Utanlar, eitli hristiyan mezheplerinden olanlar himaye etme hakkna sahip olmu, Bfe-i li de bunu kesin olarak kabul etmitir. Bir lke de diplomasinin zayf olduu zaman uranlacak zararl duruma bu olay bir rnek saylabilir; gelecekte, i ki devlet arasnda, dier devletleri mzakerelerden habersiz ve uzak tutarak yaplacak bir anlamann, pek ok lkeyi ok nemli derecede ilgilendirebileceini dnmek gerekir. Byle bir anlama yalnz Trk imparatorlusunun geleceini deil, genel olarak btn dnyann geleceini etkiliyor. Thugut'un Mays 1773 tarihli raporundan.
477

Sayfa

211

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

(Ege'de) serbeste dolaabilecekler; 3- Knm'n btn dier kaleleri Krmllara verilecek; 4- Halen Ruslarn elinde esir bulunan Bodan voyvodas Gregor Gika (Gregoire Ghika) lkesine dnecek ve prensliini babadan oula geer ekilde srdrecektir, fakat istanbul'a her ylda bir vergi verecek, bu verginin mikdar, Raguza prensliinde olduu gibi, bir yllk gelirine eit olacaktr. 5- Rusya stanbul'da devaml olarak bir temsilci (eli) bulundurabilecektir. 6- Kuburun tamamen ve her eyi ile Ruslara terkedile-cek, zi kalesi ise yklacaktr. 7- Osmanl devleti Rus hkmdarlarn Rusya padiah olarak kabul edecek, ona, Osmanl Imparatorluu'nun tebas olan Yunanllar (Ortodokslar) himaye hakkn tanyacaktr. Reisefendi bu ar artlara itiraz etti. Bb- Ali'nin bu maddelerin bir tekini bile kabul etmeyeceini, bunlar kabul etmektense kannn son damlasn aktncaya kadar savaacan syledi. Ama, Obreskov'un da teklifine uyarak, grmeleri bu ekilde sona erdirmeden, artlar bir defa da Bb- Ali'ye bildirerek talimat beklemeyi kabul etti. Bu maksatla, yardmcs Ataullah Bey'i umnu'daki k kararghnda bulunan sadrazama gnderdi. Sadrazam divan toplad. Divana btn birliklerin paalar da davet edildi. Ruslarn yeni artlarn bildiren notalar okundu. Bu nota hakknda divann ortak gr u oldu: Ruslann asl gayesi Ker ve Yenikale limanlarn ele geirmektir. Dier hususlarn hepsi mugalatadr, safsatadr. Rus gemilerinin Osmanl denizlerinde serbeste dolamalar hususunda anlamaya varlabilir; Krm' bugnk kark durumunda brakmaktansa bamszln kabul etmek daha iyidir ve zamanla baz kayplar tekrar elde edilebilir. Notadaki artlarn kabul edilmemesi halinde Ruslara istedii elli bin kese tazminat teinin etmek de mmkndr. Daha on yl ihtili ihtimali olan bir savatan sonra, daha avantajl bir ban elde etmek de zor olacaktr. Ataullah Bey divann bu fikrini stanbu'a ulatrmakla grevlendirildi. Divan- Hmyun'un baz yeleri ve zellikle Osman Efendi, ne srlen bu artlara iddetle itiraz ettiler ve uzun mzakerelerden sonra, artlarn ve notann reddine karar verdiler. Ataullah Bey bu cevab alarak Bkre'e hareket etti. Fakat kararghta,

Sayfa

212

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

sadrazamn yanndan ayrlmadan nce, sadrazam kendisine gizli olarak, ii hemen bitdrmemesini, grmeleri mmkn olduu kadar uzatmasn tenbih etti. Reis-l kttap Afodrrezzak Efendi, Ruslar baz artlardan vazgeirmek iin elinden geleni yapt. Fakat, saat sren bir ekimeden sonra Obreskov, Bb- li bu artlarn tamamn kabul etmezse mzakerelere devam etmeyeceini, zaten bu durumda ekilme emri aldn aklad. Ertesi gn, A'bdrrezzak Efendi, Obreskov'u bir defa daha ziyaret etmeye karar verdi. Yanna Beyliki tAtaullah Bey'i vft Vsf Efendi'yi alarak Obreskov'un ikametghna gitti. Burada anlaamadklar konularda eski grlerini tekrarlayarak birka saat kaldlar, ama hibir anlama olmad. Fakat, bir yeni* lik olarak Obreskov, Bb- Ali son artlan kabul ederse, Trklerin Taman kysnda bir kale ya da mstahkem mevki yapmalarna Rusya'nn kar kmayacan bildirdi. Aksi halde mzakerelerin tamamen sona ereceini, Bkre'te sonu almadan daha uzun kalamayacam, emrini yerine getirmedii iin hkmdarn zm olacan syledi. Reis-l Kttap Abdrrezzak Efendi'ye padiah da gizli bir mektup gndermiti. Bunda, eer Ruslar Ker ve Yenikale'yi istemekten vazgeerlerse, onlara yetmi milyon kuru tazminat teklif etmesine izin veriyordu 478. Sahb Giray, Ai Bey Ve eyh Tahb ................................................................... Yeni Sefer in Silahlanma ................................................................................. Rusuk Ve Karasu Savalar ............................................................................... Ruslar Slistre Ve Varna'dan ekiliyor ............................................................... Kaynarca Sava................................................................................................. nc Mustafa'nn lm ..............................................................................
Vsf, 15.000 kese yani 80 milyon kuru olduunu sylyor, Obreskov*un mek tubunda ise 70 milyon olarak belirtiliyor: Ayin 21'nde ikametghna gittim. Abdrrezzak Efendi bana, o gnden, nce Bb- li'den kesin kararla ilgili hibir talimat ve malmat almadm syledi. Ama o gn postacnn kendisine bir ltimatom getirdiini, bunda unlarn bulunduunu aMad: Sgal edilen btn Osmanl topraklarnn geri verilmesi, Krm'a bam-sizuk verilmesinden, Ker ve Yenikaleyi ve Karadeniz'de Rus donanmas* nm serbeste dolamasn istemekten vazgemesi halinde, Rusya'ya yetmfs bin kse ake para verilebilir. Ben ise cevabmda, butun dnyann hazineleri verilse Rus saraynn su drt esastan feragat etmeyeceini bildirdim: I Krm'a, teklifimde bildirdiim ekilde bamszlk verilmesinden; 2 Yenfltale ve Ker'in ve bunlara bal ky ve kasabalarn alnmasndan; 3 Rus filolarnn, her eit gemilerinin, btn denizlerde hibir tahdide uramadan serbeste dolamasndan; 4 Karadeniz iskelelerinde br devlet lerle serbeste ticaret yapmaktan. Ayrca, atekes sresi sona erdii, Bkre ehri ise silah ve mhimmat deposu halinde bulunduu iin, burada hibir surette daha fada kalnamayacan syledim. Bundan dolay birbirimizden ayrlmaya, o Tuna'nin br yakasna gemeye, ben Bodan'da herhangi bir ehire gitmeye karar verdik. Ama mzakereleri kesmeyecek, elilik ulaklarnn getirip gtrecei mektuplarla, taraflardan birinin kesin ve son szn bildirmesine kadar devam edecektik.. (Obreskov'un ortaeliye mektubu. Bkre, 11 Mart TO).
478

Sayfa

213

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

I. Abdlhamid'in Tahta k ............................................................................ Birinci Abdlhamidin Gszl ..................................................................... Kabinede Deiiklik ........................................................................................... Kont Pulavski..................................................................................................... Pazarck Ve Kozluca'da Bozgun ......................................................................... Kaynarca Bar.................................................................................................. Kaynarca Bar le lgili Dnceler ..................................................................

Sayfa

214

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Obreskov bu teklifi dinledikten sonra yle dedi: 'Sizi temin ederim ki, iflas halinde sandnz devletimiz, son notadaki drt art kabul etmeniz halinde, ayni mikdar paray size derhal ve hibir zorluk karmadan verebilecek durum-diadrU Bu drt madde, Krm'n bamszl, Ker ve Yenikale'nin terkedilmesi, Klburun'daki tahkimatn kaldrlmas ve kalelerin yklmas, ticaret serbestlii ile ilgili maddelerdi. Reisefendi, Beyliki ve Vsf Efendi bu cevap karsnda ardlar, mitleri iyice krld. Hararetli geen tartmalardan birinde Trk murahhas, Ob-reskov'a, Pruth barndan, bu barta Trk paasnn I. Petro'-yu kurtaran cmertliinden sz ederek yle demiti: Hkmdarnz Petro, en korkun bir duruma drld, aa kabuklarndan baka yiyecei kalmad zaman, Bb- li onu ldrmek ya da esir almak yoluna gitmemiti. Sadece, Azak kalesini almakla yetinmiti. Siz Azak' geri verme vaadini de unuttunuz ve ancak yeniden ciddi bir harp tehdidi ile kar karya kalnca bu anlama hkmn yerine getirdiniz. O taahhdnz yerine getirmeyisiniz sizi kt niyetli olarak sulamamza hak kazandrmt. Obreskov buna u karl verdi: Generaliniz Baltac Mehmed Paa, bu davran ile akll ve tedbirli olduunu gstermi bulunuyor. O, savamaktan baka hibir aresi kalmayan bir orduyu buna mecbur etse idi, kasanm olduu zaferi elden karacan anlam bulunuyordu 479. Abdrrezzafc Efendi Bkre'ten ayrlmadan nce, Obres-kov'la onun ikametghnda son bir grme daha yapt 480. Fakat bu da ncekiler gibi sonu almamadan geti. k murahhas birbirine veda etmeden, kabul edilmi maddelerin onaylanm nshalarn teati etmek zere, Yerg adasnda veya baka bir yerde bulumak iin anlatlar 481.
Vsf, II, s. 245'te, buna benzer birok konuma olduunu, ama bunlarn taraflar kzdrmaktan baka bir eye yaramadn sylyor. 480 Vsf bunu 'nihayet-fil nihayet' eklinde ifade ediyor. 481 Obreskov, Thugut'a Bkre'ten yazd 31 Mart 1773 tarihli mektubunda yle diyor: Abdrrezzak Efendi ile mzakereleri kesmemek hususunda yaptm anlama sadrazam tarafndan memnuniyetle karlanm ve istenildii ekilde onaylanmtr. Bylece yazmalar devam edecek ve bu yazmada sylenenler, yzyze
479

Sayfa

215

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Reisefendi, sadrazamn kararghna gitmek iin, btn maiyeti ile, ilkbaharn ilk gnnde Bkre'ten ayrld (22 Mart 1772 - 28 Zilhicce 1186). Atekes sresi bitmiti. imdi yeniden savaa hazrlanmak 'gerekiyordu. Bu arada Bb- li uzun bir beyanname le bar konferansnn baarszlkla sona ermesinin sebeplerini Avrupal elilere izah etti 482. Reisefendi'nin dnnden nce toplanan divan - hmyunlarda, Ker ve Yenikale'nin verilip verilmemesi konusu uzun uzun tartld. Bar kurtarmak iin padiah ve vezirler art lara raz idiler, ama ulemnn inatlarn yenemediler. Ulem bu iki mevkiin feda edilmesi pahasna bar istemiyor, bunlarn Osmanl devletinin elinde kalmasn, Krm'n bamszl meselesinden ok daha nemli gryordu. Daha sonra devlet va-kanvisi bu olaylar anlatrken, Reisefendi Abdrrezzak'n kardei olan bir mollann azndan, o srada ulemnn ne kadar gl, mutlak hkim grnen ve tek bana ynetmeyi seven padiahn da gerekte ne kadar gsz olduuna dikkati ekiyor. ki kazaskerden biri, muhtemelen Mehmed Molla, padiaha kr krne bal idi ve daha sonra eyhlislm olmutu. te bu kazasker, bir gn Reisefendi ile karlanca ona yle dedi: Kardein ne yapyor? Padiahn azndan bizzat duydum, eer Abdrrezzak btn artlar kabul edip bar salarsa devlete byk bir hizmet etmi olacan, ama halk bu sonucu been-meyip homurdanmaya balarsa, onu btn ailesi ile birlikte adalara sreceini syledi.1 Bu konumay duyan Abdrrezzak Efendi, ondan beklenenin tersi bir tepki gsterdi. Adalara srlmek korkusu karsnda panie kapld, cezalandrmay hie sayp bar sorumluluunu zerine alamad. 483 Sahb Giray, Ali Bey Ve eyh Tahb
sylenmi, kongrede konuulmu gibi kabul edilecektir. Buna gre, sayn eli, bu meseleyi mutlu bir sonuca ulatrmak zere, btn imknlarnz kullanmanz ve gayret gstermeniz iin vakit gemi deildir. Obreskov, iyi niyetli araclar olarak gayretlerini devam ettirmek isteyen Thugut ve Zegelin ile sk sk yazmak suretiyle haberlemi, fakat bunun bir yarar olmamtr. Thugut ve Obreskov arasndaki yazmalarn belge leri Thugut'un raporlarna eklidir 482 Bb- li'nin 16 Nisan 1775 (23 Muharrem 1187) tarihli bir beyannamesi Thu-gut'un 20 Nisan tarihli raporuna eklidir. Bu beyanname, Rusya'nn ltimatomu ile birlikte, stanbul'da akrecte Avrupal btn elilere datlmtr. Rus murahhas Obreskov'un tercman Fini vastasiyle Osmanl murahhas Reis -l Kttap Abdrrezzak Efendi'ye verdii (orijinali talyanca olan ve Trke tercmesi bulunan) metinde, Krm'n bamszl zerinde duruluyor, bu esasn kabul edilmesi halinde, bamszln snrsz ve art -sz olarak tespiti isteniyor ve bu sine qua non> art olarak leri srlyordu. Thugut'un Nisan aynda yazd rapor. Avusturya mparatorluk Arivi. 483 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/500 -508

Sayfa

216

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Silah seslerinin kesildii, Bb- li'nin Fokan ve Bkre'te bar kurtarmaya alt dnemde, o malubiyetler arasnda, padiah, Krm'dan ve Msr'dan baz iyi haberler de almt. Ama bunlar, dier cephelerdeki yenilgileri telfi edecek kadar nemli deildi. Msr'da Ruslarn kkrtt Ati Bey isyan bayran ekmiti. te yandan Krmllar Han olarak Sahib Gi-ray' semi, o da kalgayha Ruslarn Petersfoourg'a gtrd kardei ahin Giray', nureddinlie se Bahadr Giray' 484 getirmiti. Han'n tahta kndan az sonra, Krm ricalinden yzelli kii, padiaha bir mektup yazarak, Ruslara boyun edikleri, teslim olduklar iin zr diliyor, kendilerini terketme-mesi iin ricada bulunuyor, yalvaryorlard. Sonraki yl, bir Rus generali arn bir buyruu ile Krm'a gelip, Han'a, sve zerine yryecek on bin kiilik bir ordu karmasn emredince, honutsuzluklar daha da artmt. Mirzalar Rus generaline, ancak kendi topraklarn savunmak iin silha sarkabileceklerini syleyerek dileini yerine getirmeyince, Saint-Petersbourg hkmeti, zaman ve ortamn uygun olmadn da dnerek, daha fazla srar etmedi. Bu savan balamasiyle Rusya, Osmanl devletine kuzeyden, gneyden, doudan, batdan, her taraftan sakhrya gemiti. Ordular Tuna'da, Krm'da, Kuban'da, Grcistan'da, Mo-ra'da savayordu. Donanmas Karadeniz'de, Akdeniz'de dolayor, Peloponez, Suriye, Msr kylarn tehdit ediyordu. Yukarda ad geen Ali Bey, Msr'n gl bir eyh-l beledi idi. Kardei Ebu Zeheb 485 am'da ona kar bir ayaklanma tertip etmiti. Ali Bey ise, sadece kendi otoritesine dayanarak Mekke erifini azletmiti. nce sahte bir fermanla Yen-bu'yu ele geirmi, Cidde'ye kendi adma bir muhass tayin etmi, Suriye ve Msr'da yetler katarak ve Kur'an slbunu taklide alarak beyannameler datmaya balamt 486. Bu beyannamelerle Bb- li'nin Kahire ve am'daki valilerini suluyor, halk esaret boyunduruunu atmaya, eskiden olduu gibi Memlklerin idaresinde bamsz olmaya davet ediyor, kkrtyordu. Akk'da Bb- Ali'nin emirlerini hie sayan eyh Tahir, Ali Bey'in kendisi ile birlemesi teklifini kabul etti. Bylece, Suriye ve Msr,
Mobsinzde Mehmed Pasa'nn Osman Efendi ve Bucak Tatarlarndan H -draa vastas ile padiaha sunduu bir raporun tercmesinden. Hdma Krm'dan zi'ye, oradan da 2 evval 1183'te (7 Ocak 1772'de) bakent s tanbul'a gemiti (Thufiut'un 3 ubat 1772 tarihli raporu). 485 'Zeheb' Arapa'da 'altn' demektir; 'zehab' ise 'adm* veya 'yriiys' anlamna gelir. u Arapa vecize, aradaki fark ok iyi anlatr: Uttur bebek ve sehabek ve mezhebek. Yani: Altnn, admn ve mezhebini belli etme (sakla). 486 Vsf, n, s. 217de. bu bildirilerden birini aynen naklediyor W. bu daha Mora Napolyon Bonapart'n Msr ve Suriye'de datt kkrtma bildirOe-rine rnek olmutur.
484

Sayfa

217

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Sayfa

218

Osmanl idaresine kar birlemi oluyorlard. syan bastrma ve sileri tenkil enirini alan am valisi malup oldu. Bu durumda Ali Bey Msr'n bamszlm saladn zannetti. Bundan sonra Bedevilerin eyhi Hammam'n kuvvetlerini de krnca Arabistan'n fethine giriti. Daha sonra da Suriye'nin hl padiahn emrinde ve ona bal olan blmne saldrd. Bu lke, kaderini her zaman Msr'n yannda yer almaya balamt. imdi ise devlet olarak glenmek istiyordu. Bir Rus sava gemisi Dimyat 487 aklarnda birka sivil gemiyi ele geirmiti. Bu olaydan sonra eyh-l beled Ali Bey, Rusya'nn Akdeniz donanmasna kumanda eden Kont Aleksi Orlov ile temasa geti. kisi arasmda yaplan anlamaya gre, Rusya, Osmanl devletine kar giriecei savata ona asker, silah ve mhimmat vermeyi taahht ediyordu. eyh-l beled, ksa zamanda Gazze, Remle, Nablus, Kuds, Yafa ve Sayda'y ele geirdi. Sam da kaplarn amakta gecikmedi. Ama bundan sonra yenilgiler balad. Tam Osmanl snrlarna doru harekete gemeye hazrlanrken, kaynbiraderi Ebu Zeheto de ona kar harekete geti. Bu rakibine yenilen Ali Bey Kahire'ye ekildi ve bu ehrin kalesine kapand. Daha sonra da, hazinesini ve haremini toplayarak, Suriye'de sadk dostu ve mttefiki eyh Thir'in 488 yanma gitti. eyh Thir, Cezzar Ahmet Paa'nn selefi idi. Cezzar Paa, gnmzde, hem tiranl hem de Akk'da Fransz ordusuna kar kahramanca savunmasyla mehur olan paadr. Ali Bey ve eyh Thir, am valisi Osman Paa'nn ve onun mttefikleri olan Drzlerin iddetli basks ve kuatmas altnda bulunan Sayda'ya yardm iin kuvvetlerini harekete geirdiler. Bu srada Akk koyunda bir Rus filosu grld. Bunlar, isyan eden eyh Thir'e yardm iin gelmi gemilerdi. Thir, al-tyz kese para karlnda, Ruslarn kendisiyle birlikte Sayda'ya saldrmalar vaadini ald. eyh Tahir'in ordusu, Saffet ve Mtavelli'nin alt bin svarisi ile Ali Bey'in sekiz yz Memlk piyadesinden oluuyordu. Trkler ve Drziler de on bin svariden oluan bir orduya sahiptiler. Ayrca yirmi bin kyly de silah altna almlard. Tahir'in ordusu ile yaklatn renen Osman Paa, Sayda kuatmasn kaldrarak bu ehrin yaknnda ve deniz kysnda onlar savaa mecbur etti. Bir Rus firkateyni de savam baladn haber vermi oluyordu. Drziler
487 488

Volney, Voyage adl eser. I, s- 8, blm: -Ali Be Tarihi. Thir (temiz) kelimesini Msrllar 'dhir' seklinde telffuz ederler ki bu da 'parlak, muhteem' demekt ir.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Sir Sidney Smith. 1801'de, bu kitabn yazarn, o zaman cMemlklerin Anas diye anlan bu kadna baz armaanlar gtrmesi iin vazifetendirmig-ti. Bu kitabn yazar Yukar Msr'a gitmeye ve Murat Be'i de grmeye ha-arland srada, Murat Be vebadan lmt,
489

Sayfa

219

dalp katlar ve sava eyh Thir ile Ali Bey kazanm oldu. Rus filosu da Beyrut'u bombalayarak yz kadar evin yklp yaklmasna sebep oldu. Ebuzeheb'in vaadine, askerlerinin gelip balarna gemesini istemelerine aldanan Ali Bey, Ruslarn yardm kuvvetini beklemeden beyz &Temlk askeri ve Osman Bey'in kumandasndaki binbeyz Safed svarisi ile yrye geti (Nisan 1773 - Muharrem 1187). Bu srada eyh Thir Yafa ve Nablus'a yrd. Kendisin* den ayrlan bu ehirlerin halkn cezalandrmak istiyordu. Yafa direndi ve kaplarn ancak ertesi yl ubat aynda at. te yandan Ali Bey Salihiye nlerinde durup karargh kurdu. Burada drtyz kiilik bir Rus bl onun kuvvetlerine katld. Ebuzeheb'in nc kuvvetleriyle yaplan ilk arpmay Ali Bey kaybetti. Yenieriler nce tarafsz kalm, sonra da Ebuzeheb'in safna geerek Ali Bey'e hcum etmilerdi. Ali Bey kaderine raz olarak savaa devam etti, malup oldu ve yaraland. Yaralar yznden kararghta kalmaya mecbur olmu, Gaz-ze'ye ekilmeyi reddetmi, dmanlarnn adrna kadar gelmelerini cesaretle beklemiti. Burada iki kurun yaras daha almasna ramen, diz kp kendisini savunmaya alt. Nihayet yakaland. Ebuzeheb, Murat Bey'e efendisinin gen ve gzel karsn vereceini vaadetmiti 489. Ali Bey'i ite bu Mu-rad Bey esir ald ve Ebuzeheb'in adrna gtrd. Oradan da Kahire'ye gtrlen Ali Bey, gn sonra ld. lm bir rivayete gre yaralar yznden, baka bir rivayete gre de zehirlenmesi yznden olmutu. Esirler arasnda drt Rus subay da vard. Ruslarn dier subay ve askerlerinin hepsi arpmada lmlerdi. Ebuzeheb, Ali Bey'in kesik ba ile birlikte esir Rus subaylarn vali Halil Paa'ya, o da Memlk Beyi'nin sadakatinin delili olarak stanbul'a yollad. stanbul'da eyhlislm bir fetva ile Ali Bey'in idamn merulatrd. Bu hkm ulem arasnda br hayli itiraz grd, fakat ordu kads Mehmed Molla tarafndan hararetle tasvip edildi. Btn bu gibi durumlarda olduu gibi, bu durumda da padiah iradesinin devletin en byk hkm saylacan syledi. eyh Thir'e gelince, o daha bir sre Bb- li'nin emirlerini dinlemedi. Cesur ve mteebbis bir si idi, fakat halefi Cez-zar (kasap) Paa gibi bir

Byk Osmanl Tarihi tiran olmad. 490

Cilt 16

Joseph von Hammer

Yeni Sefer in Silahlanma Bkre'te bar grmeleri yalnz padiahn ve vezirlerin arzusu hilfna deil, Sadrazam'n ve Abdrrezzak Efendi'nin de arzulan hilfna sonusuz braklmt. Mzakerelerin kesilmesi ve baarszla uramas, yukarda da sylediimiz gibi, ne pahasna olursa olsun Yenikale ve Ker Kalelerini ter-ketmemek isteyen ulemnn inad yznden olmutur. Padiah, halkn enerjisini tahrik etmek iin valilere ve birliklere hitaben bir beyanname yaynlad. Bu beyanname ile bansn salanmas iin gayretlerini arttrmalarn istedi, nk buna her geen gn daha fazla ihtiya duyuluyordu. Bb- li vezirleri, btn imknlarn kullanarak daha ok asker kardlar ve bunlar silahlandrdlar. Bylece sadrazam tfekli bin kiiden oluan bir birlik, defterdar ikiyz kiilik bir kuvvet, Reisefendi, avu-ba, Sipahi aalan ve silahdarlar da ellier kiilik silahl yeni kuvvetler kardlar. Bunlarn btn masraflarn kendileri karladlar. Cebeci, topu ve toparabac aalarna gelince, bunlarn da her biri, btn harcamalar kendi ceplerinden yaparak orduya yzer kiilik asker ilve ettiler. Bu arada Akdeniz donanmasnn kumandanl Moldovan-c'nn yerine Derya Kaptan olan anakkale seraskeri Hasan Paa'ya verildi. Moldovanc ise ihtiyarl sebebiyle emekliye sevkederek Rodos'a gnderildi. Karadeniz filosunun kumandanlna Kelleci Osman Paa getirildi. Karadeniz filosu, her biri elli-altm top ve drtyz levend tayan drt byk, her biri otuz-krk top ve kiyz levend tayan orta byklkte drt yelkenli, ebek denilen be hzl gemi ve eitli byklkte dier krk gemiden oluuyordu 491. Bu donanmann amac Krm' geri almakt. Fakat Kelleci Osman Krm' almak iin hibir harekette bulunmad. nk padiahla divan yeleri arasnda Krm'n yeni seraskeri Devlet Giray'a verilecek emirler konusunda anlama olamyordu, te yandan Osman Efendi eski projesi olan Kuban seferinde srar ediyordu. Bb- li Krm ve Kuban'da duruma hakim olamadan yaz gelip geti. Canikli Ali Paa ile Devlet Giray da, btn yaz hibir ey yapmadan Trabzon'da padiahn emirlerini bekleyerek geirdiler. Bb- li, Baht Giray
490 491

Sayfa

220

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/508 -512 ttmgut'un 1 Nisan 1773 tarihli raporu.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

ve Maksud Giray'dan da memnun deildi. Baht Giray'a gven sarslmt. Maksud Giray ise bir senedir savunmakla grevli olduu Rusuk ve Nibo lu civarnda halka gz atrmyordu. stelik, Baht Giray kumandanlkta kendisine tercih edildi diye ksm, son anda sadrazamn kararghn gizlice terkederek iftliklerinden birine ekilmiti (26 Nisan 1773) 492. Bu tavrna kzan padiah da onu Ta-tarpazarc'na srmt. Fokan bar mzakereleri kesilir kesilmez, Ruslarn niyetinin Silistre, Hrsova arasndan ve Balya Boaz yaknlarndan ve daha aada Tula civarndan Tuna'y gemek olduu anlalmt. Bunun zerine sadrazam, Silistre seraskeri Osman Paa'ya, Pazarck seraskeri Abdi Paa'ya ve Babada' savunmakla grevli beylerbeyi erke Paa'ya, dmann harekatn dikkatle takip etmelerini emretmiti. Fakat ne yazk ki as kerlerin ou firar etmi bulunduundan, ky ehirlerindeki btn hal k Ruslar grnr grnmez Pazarck'a kamt. Dman Karasu'ya kadar geldi ve Kara Kerman 493'daJd tahkimat ve kaleleri yktktan sonra tsmail ehrine ekildi. Babada ve Pazarck arasnda kalan krk fersahlk (yaklak 200 km.) bir alanda yanan evlerden, inenen ve yaklan ekinlerden baka bir ey grnmyordu. Baht Giray, Babada ile Pazarck'a eit mesafede bulunan Karasu k kararghnda idi. Karargha doru kaanlan durdurup toparlad. Kylere dalm Rus birliklerine basknlar dzenledi, Ruslarn esir olarak arabalara doldurduu kadn ve ocuklardan bir ksmn kurtard. 494 Rusuk Ve Karasu Savalar Sadrazam Muhsinzde, ordunun komuta kademesinde baz deiiklikler yaptktan sonra umnu'daki k kararghndan ayrlp snra doru yrye geti. Vefat eden ordu kadsnn yerine Galata kads Mftzde Ahmet Efendi tayin edildi. Yenieriaas'nm yardmc paas, yani ikinci aa azledildi. Aa Paa buna sebep olarak ikinci aann aznn fena koktuunu syledi ama asl sebep bu deildi. Yardmcsnn ok zengin ve ok itibarl oluunu kskanyordu. Onun yeine Yeen Mehmed Aa tayin edildi. Bu harektta ilk zaferi Osmanllar kazand ve bu Bb - li iin bir mit
492 493 494

'nugut'un Haziran 1773 tarihH raporu ve Vsf Tarihi'nin 365. sayfasnda. ButurHn, Journal de Saint-Petersbourg, XVI, s. 142. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/512 -514

Sayfa

221

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

oldu. Sava, Rusuk surlar civarnda cereyan etmiti. Ruslar daha nceki baarlarndan gurura kaplarak bu ehri de kolayca igal edebileceklerini sanmlard. Fakat Dastanl Ali Paa Rusuk'un imdadna yetimi, Ruslar yenmiti. top ele geirildi ve bin kadar Rus askeri esir alnd. Esirler arasnda, Varova'nn son elisi ve Prens Pepnin'in kk kardei de bulunuyordu. Bu esirin yaras tedavi edildikten sonra stanbul'a gnderildi ve orada Yedikule'ye hapsedildi 495. Bu zafere ok sevinen sadrazam, Rusuk seraskerine samur bir krk ile bir eref klc armaan etti, beylerbeyi ve br subaylara da deerli elbiseler ve sarklarna takmak zere nianlar gnderdi, te yandan, Karasu seraskeri Abdi Paa'y bu 'grevden alarak Misivri'ye gelmi bulunan Sivas garnizonuna gnderdi. Abdi Paa'nn yerine de Rumeli valisi ve Varna seraskeri Numan Paa'y tayin etti. Numan Paa zayf bir insan olarak biliniyordu, gerekten de yleydi. Varna savunmas da beylerbeyi Seyyid Ahmed Paa'ya verildi. Numan Paa yeni greve arld zaman Varna'da yirmi bin kiilik bir orduya kumanda etmekteydi. Bu ehir Karasu'ya sadece yirmibe fersah uzaklktadr. 496 Ruslar Slistre Ve Varna'dan ekiliyor Karasu yaknlarnda karargh kuran Baht Giray, ordusunu tehdit eden tehlikeyi sadrazama bildirmiti. Fakat, dmann tasarlarn boa karmak iin gerekli tedbirlerin alnmasna frsat kalmadan, Karasu'da, General Vaysman kumandasnda* ki Rus birlikleri, Baht Giray'n, Abdullah Paa'n n ve erke Hasan Paa'nn 497 kumandasndaki birliklere ani bir hcum yapt ve Trkleri Pazarck'a kadar ekilmeye mecbur etti. Ayrca onalt top ele geirdi (7 Haziran 1773). Dman generali bundan sonra feld-mareal Romanzov'un Silistre'ye yapt hcumu desteklemek iin bu ehre doru hareket etti. Romanzov Tuna'y Silistre'nin alt fersah yaknndaki Balya'dan 498 gemiti. Rus birliklerinin sa kanadna general Stupien, sol kanadna
Thugut'un Haziran aynda yazd raporda esir says bin be yz olarak, Les Essais de Gographie adl eserde ise bin olarak gsteriliyor. Bu seferlerden birinde Repnin'in prenslerinden biri esir alnm ve dier bin Rus esiri ile birlikte stanbul sokaklarnda yrtlmlerdi. Vsf ise, H. s. 253'te, bin iki yz diyecei yerde, yanl olarak ila yz diyor.. Buturlin yarallarn tedavisi ile ilgili hibir ey sylemiyor, ama Vsf, pren sin, Reisefendi'ye ait adrda, sadrazamn emriyle ihtimam ve tedavi grdn sylyor. 496 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/514 -515 497 Bu harekta gnll olarak katlan Avusturyal bir subayn hatra defterinden: 1773 Ylnda Trkiye'de Ruslar. 498 Geilen yer Balya Bogazi'dr- Buturlin Gurobala* diyor ki buras Silistre'nin Werset uzaSmdadr.
495

Sayfa

222

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

ise general Potemkin kumanda ediyorlard. Osman Paa'nn kararghndan sevkedilen Trk kuvvetleri Stupien'in nc kuvvetlerine geit vermemek iin iddetle kar koydular. Fakat dman taktii karsnda gayretleri boa gitti ve Osman Paa Silistre'den ekilmek zorunda kald. Bu srada Karasu seraskeri Numan Paa ile Osman Paa'nn nc kuvvetlerinin kumandan ibrahim Paa'ya birer hatt hmyun gnderen padiah u ksa ve zl emri verdi: Eer hayatm lzm ise, dank svarilerini toplayp Silistre'nin imdadna komalsn 499. Bizansllarn ve Hallarn Dristra dedikleri Silistre, derin hendeklerle evrili yksek bir mstahkem mevkidir. Balan, baheleri ve korular ok gzeldir. Romanzov uzun zamandan beri buraya gz dikmi bulunuyordu. Rus ordusu Trk siperlerine doru ar ar ilerledi. Kale evresindeki hendekleri doldurmak iin topladklar al rpy beyz arabaya doldurmu, pelerinden srklyorlard. Yetmi byk top ve ok sayda havan topu ile ehre aralksz ate etmeye baladlar ve hi snmeyen yangnlara yol atlar. Os-manllar bu iddetli ate karsnda siperlerinde alt saat kalabildiler ve sonra ehrin varolarna doru ekilmeye baladlar. Ruslar da varolara kadar geldiler. Burada arpma ok iddetli bir ekilde tekrar balad. Sonunda Ruslar sekiz bin l vererek ekilmek zorunda kaldlar. Bin kadar da yarallar vard. Ruslarn bu saldrda yenilerek geri ekilmeleri, serasker Osman Pasa ile Silistre muhafz Seyyid Hasan Paa'nn kahramanlklar sayesinde olmutur. Trklerin buradaki galibiyeti, btn bu harekt boyunca kazanlm en parlak zaferlerden biridir, Vakanvis Vasf Efendi 500 bunu btn ayrntlar ile anlatr. Silistre mdafaas, savan iinde bulunan Mahmud Efendi'nin bu konuda bir eser vermesine sebep olmutur 501. Romanzov'u yenmesi Osman Paa'ya 'gazilik unvanndan baka, bir samur krk (ki bu stn baar simgesidir), bir eref klc kazandrmtr. Ayrca, kendisine bin kuru (beyz altn) dl verilmitir. Sadrazam, kahramanlk gsteren askerlere datlmak zere elenk denilen drtbin gm nian ve bin ty nian gndermitir. 502
Vasf a gre Karasu'da sava meydannda filen Ruslarn says sekiz bindir. Buturlin ise sadece yz kii diyor- Vflsf'a gre Trkler Onflri, Buturn'e gre ise ondrt top kaybetmilerdir. 500 Bu konuda Vsf syle diyor: Eer mslman askeri kapal bir yerde deilse, pek gerei gibi savamyordu. 501 Bu eserin Xm. cildinde 'Kaynaklar' (No. 18) tablosuna baknz. 502 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/515-516
499

Sayfa

223

Byk Osmanl Tarihi Kaynarca Sava

Cilt 16

Joseph von Hammer

Romanzov Silistre'den geri ekilirken, Karasu seraskeri Nu-man Paa Kaynarca*ya gemiti ve niyeti Romanzov'un Tuna'-nn br yakasna gemesini nlemekti. Ordusunu e blen Romanzov, Numan Paa'nn birliklerini datmak ve Babada yolunu amak grevini general Vaysman'a verdi. Vaysman iddetli bir saldrya geti. Fakat Trkler dman ordusunun dzenini bozup ikiye ayrdlar. Bunun zerine geriden gelen Rus takviye kuvvetleri boluu kapadlar. ok iddetli geen bu arpmadan Ruslar galip kt. Yirmibe Trk topunu ele geirdiler. Fakat bu galibiyet onlara ok pahalya mal oldu. General Vaysman bir glle isabetiyle lm derecesinde yaraland. Yine o sralarda Ruslar, Rusuk yaknnda da yenilgiye uradlar. Trklere bu galibiyeti kazandran, yukarda adndan sz ettiimiz Dastanl Ali Paa oldu. Sadrazam, iki ajan vasitasiyle, Dastanl Ali Paa'nn birliinde subaylar arasnda birlik olmadn, bu blnmenin askerlere de sirayet etmek eilimi gsterdiini renmiti. Onun iin Dastanl Paa'y buradan alp, Rusuk'un sadece fersah (onbe km.) yaknndaki Mardin Birlii'ne nakletti (21 Temmuz 1773). Onun yerine tayin edilen Yeniehirli smail Paa'ya da derhal grev mahalline gitmesi emredildi. Kaynarca'da Numan Paa'nn bozguna uramasndan sonra, Dastanl Ali Paa, Karasu dolaylarn savunmak in Ha-cky'e gemiti. Yenieri Aas da aalk grevinden alnm, anakkale'nin savunmas il grevlendirilmiti. Burada bulunan Gazi Hasan Paa ise sadrazamn kararghna arld. Vidin valisi Ahmet Paa da serasker unvann aldna gre, imdi Osmanl ordusuna yedi serasker (bakumandan) kumanda ediyordu. Bunlarn ikisi Karadeniz ve Akdeniz Kaptan Paalar, dier bei ise Tuna boyunda Silistre, Pazarck, Karasu, Rusuk ve Vidin'de bulunan seraskerler idi. Btn orduya serdar- ekrem* sfatiyle kumanda eden sadrazam, Vidin seraskerine Kalafat'tan Kalla'ya gitmesini, bu blgede slenen birlikleri toplayp Rusuk seraskerine evket-meini emretti. RusuK seraskeri Yerg'n geri almaya alaakt. Sadrazam, Tuna boylarnda o gne kadar grlmemi bu serasker saysiyle de yetinmeyip, onlara yardmc olarak, saray grevlileri sfatiyle yksek rtbeli subaylar da tayin

Sayfa

224

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

etti. Rusuk seraskerinin yanma bu ekilde verilen yksek rtbeli subay, Rusuk yn Seyyid Hasan Paa idi. Dastanl AH Paa ile subaylar arasndaki fikir ayrlklarn sadrazama haber veren o idi. Buna karlk kendisinin de serasker olacan mid ediyordu. Fakat sadrazam ona tulu paa unvan ile Rusuk kumandanln vermekle yetindi, Karasu seraskeri Numan Pa-a'nn yardmclna ise, Kaynarca bozgunundan sonra, a-vutoa El-hac spir Aa verildi, spir Aa Ntiman Paa'ya bin gnll getirdi. Numan Paa Hrsova'y geri almak iin bir sre sonra Ruslara saldrd ama malup oldu. Bu defa sadrazam onun yerine Hacky'de bulunan Dastanl Ali Paa'y getirdi. Ali Paa ve Silistre seraskeri Osman Paa yeniden terfi ettiler. Birincisi Bosna Valisi, ikincisi ise Rumeli Valisi unvanlarn da aldlar. Silistre kumandan Hasan Paa da zi valisi oldu (13 Ekim 1773 - 26 Receb 1187). Bu deiiklikler olurken karargha bin alt yz elli kese ake gnderilmi bulunuyordu. Bu para, k kararghna gemek zere olan birliklerin ihtiyalar iin harcanacakt. Bu srada Romanzov, karargha ekilmeden nce, harekt, Tuna'nn sa yakasnda Trklere ar bir darbe indirerek bitirmeye karar verdi. Bu maksatla Prens Dolgoruki'ye Hrsova yaknlarndan Tuna'y gemesini, general Un'gern'e ise Babada'dan Karasu'ya ilerlemesini emretti, tki generalin birlikleri Kara-Murat ky yaknlarnda birletiler ve Karasu yaknndaki Trk siperlerine hcum ettiler. Bu arpmada Trkler malup oldular ve her eyi dmana brakarak ekildiler. Anadolu Valisi mer Paa ile avuba spir Aa esir dtler. Dastanl Ali Paa kalan birlikleriyle Pazarck'a geldi. Pazarck halknn bir ksm umnu'ya, bir ksm da Balkan dalarna kamlard. Bir Rus tmeni Trk birliklerini takip ederek Pazarck'a kadar geldi. Burada zayf bir direnme ile karlat ve ehri zaptetti. Fakat sadece onbe top ve iki havan ele geirdiler ki bunlar da ie yaramaz hale gelmilerdi. Kaamadan ehirde kalan ihtiyarlan ve kadnlar hi acmadan katlettiler. lmden kurtulanlar da amurlar iinde ve ikence ederek s rklediler. Barbarln, vahetin en iddetlisini gsterdiler. Ungern ve Dolgoruki'nin tmenleri tekrar bir araya geldikten sonra, biri sol yne giderek Varna'y kuatt, ikincisi ise umnu'ya giden sa yolu tuttu. O ana kadar umnu'daki kararghnda hareketsiz duran sadrazam, dmann kendi zerine geldiini renince sava meclisini toplad. Mecliste, muktedir bir kumandann Karasu ve Pazarck bozgununda dalan

Sayfa

225

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Sayfa

226

birlikleri toplamas, seraskerin ihmalini telfi edecek tedbirlerin alnmas fikirleri ortaya atld. Yorulmak bilmeyen Abdrrezzak Efendi ise, Ruslarn zerine yryerek ilerlemelerini durdurmay teklif etti. Bu fikir hazr bulunanlar tarafndan oybirliiyle kabul edildi. Bunun zerine Abdrrezzak Efendi yanma Vsf Efendi'yi, Filibe Mfts Nasuh Efendi'yi ve hemen hemen hepsi kendi adamlan olan drt yz kiiyi alarak kararghtan ayrld. Abdrrezzak Efendi nc Rus kuvvetleri tarafndan igal edilen Kozluca yoluna gelince, civara dalm baz kuvvetleri toplad ve hi gecikmeden hcuma geti. Dman malup ederek Pazarck'a doru ilerlemeye devam etti. Ruslar kk bir birliin deil de byk bir ordunun hcuma getiini sanarak panie kapldlar, malzeme ve silahlarn byk bir ksmn b rakarak kamaya baladlar. Vsf Efendi ehire girdikleri zaman, et dolu kazanlarn hl kaynadn, etlerin yan pimi durumda olduunu grmt. Pazarck' alan Abdrrezzak Efendi, general Urgen'in kumandasndaki alt bin piyade ve bin svariden oluan dier birliin Varna'y kuatmaya baladn renmiti. Gerekten de Ruslar, Varna'nn iki- kilometre yaknndaki Kadky'e gelmi, ehre taraftan saldryorlarch (21 Ekim 1773 - 4 aban 1187). Fakat hibir baar salayamadlar. nk Karadeniz filosunun kaptan Vezir Kelleci Osman Paa o srada Varna aklarnda idi. Kethdasnn emrine verdii alt yz kalyoncu ve bin be yz levendi karaya karm, Varna'nn imdadna gndermiti. Kendisi de gemileriyle limana kadar sokulmu, Hristiyan mahallesinin yalannda, Rus filosunun muhtemel basknna kar tedbir almt. Rus kuvvetlerinin sol kanadna kumanda eden general Rei-ser (Rayzer) ile sa kanadna kumanda eden Prens Anhalt-Bernburg, deniz tarafndan hcuma getiler. Fakat gemilere saldrmak iin ne tututuruculan vard ne de iskeleleri. Ar bir yenilgiye urayarak ekilmekten baka are bulamadlar. Trkler alt top, yz kadar mhimmat arabas ele geirdiler. Ruslar yz l vermiti. Yaral says da oktu. Ama Rus askerleri yine de Hristiyan mahallesine girebilmiti. Burada da tutunamayp, drt toplarn daha brakarak, Voyvoda tabyas denilen bir tabyann korumas altnda, yakn bir kye kamlard. Mevzilendii yerden srlp karlan Dolgoruki, sava meydannda bin be yz l brakarak Karasu ve Babada yolunu tuttu 503. General Ungern'e gelince, o, deniz kysn takip ederek, Balk,
Bu say Vsf'a gredir (II, s. 277). Buturlin sekiz yz kii olduau sylyor. Vsfa gre Ruslar Varna nlerine 4 aban (21 Ekim)'da, Buturlin'e gre ise 29 Ekim'de geldiler.
503

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Kavarna ve Mangalya'dan geip smail ehrine ekildi. 504 nc Mustafa'nn lm Dastanl Ali Paa'nn Karasu'da malup olmas stanbul'daki vezirler arasnda byk bir znt yaratt. Padiah uzun zamandan beri tehlikeli bir hastala yakalanmt. Ona gerei, yani malubiyeti sylemeye kimse cesaret edemiyordu. Nihayet, eyhlislm Mehmed Molla, padiaha gerei sylemek grevini stlendi. Emir-l mer olan bu yksek ahsiyet, eyhlislml iki buuk aydan beri ve vezirlerle tam bir uyum iinde yapmaktayd. Selefi Mirzazde ise hep savatan yana idi ve Sultan artk bar taraftan olduu iin gzden dm bulunuyordu. Aslnda kamuoyu eyhlislmlk iin Orrizde'yi istemekteydi 505. Daha nce iki defa eyhlislmlk yapan bu liyakatli insan sert tabiatt idi, taviz vermezdi. Bu karakterinden dolay vezirler onu istemediler. Bu vasfta bir insaii divan - hmyunda pek istenmiyordu. Yalan bir gemite ulemnn tasvip etmedii bir fetva, yani Memlk beyi Ali Bey'in idamn merulatran bir fetva vermi olmasna ramen, Mehmed Molla tercih edilmiti. Yumuak tabiatl ve nfuzlu eyhlislm, padiaha ordunun Karasu'da malup olduunu syleyince, ektii aclar yznden zaten hrnlaan Sultan hiddetle bard: Seraskerlerimin beceriksizliklerinden bktm artk, kalkp Edirne'ye gideceimi* Ayni gece sadaret kaymakamn ve Reisefendi'yi davet ederek onlara Edine'ye 'gitme kararn aklad. Fakat bunlar Su-tan'n ordunun bulunduu yere gitmesinin nce divanda tartlmasn istedikleri iin, ertesi gn divan topland. Bu defa ulem da vezirlerle ayni dncede idiler. Mevcut artlar altnda padiahn karargha gitmesinin karklklara sebep olacan, hele salk durumu dikkate alnrsa bunun hi de iyi olmayacan bildirdiler. Sonu olarak, padiahn hareketi salk durumunun tamamen dzelmesine kadar ertelendi. Bu srada, Fokan'a ikinci murahhas olarak gnderilen, son derece basit bir insan olan, fakat drstlnden dolay padiahn ok sevdii eyh Yasincizde vefat etti ve padiah buna ok zld. Baz btl inanlara ve
Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/517-520 Thugut 3 Eyll tarihli raporunda yle diyor: Drrizftde kabul edilmedi, nk meziyetleri arasnda sert tabiatl, disiplinli oluu da vard ti bu da vezirlerin pek houna gitmedi.
504 505

Sayfa

227

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

yldz falna kaplan padiah, Ya-sincizade'nin lmn kendi lmnn yaklatna bir iaret sayd. Eskiden, ikinci Selim ve nc Murat da leceklerini anlamlard. II. Selim kendi yaptrd bir hamamn yanmasn, III. Murat ise saraydaki kklerden birinin camlan krlnca duyduu angrtl grlty lmlerine iaret saymlard ve yle de olmutu. nc Mustafa, hastal aa vurulduktan sonra ancak bir ay yaayabildi. Zaten uzun zamandan beri nezle ve gripten muzdaripti ve doktorlar bu hastal tam olarak tedavi edememilerdi. Ama asl hastal bazlarna gre vcudunun su toplamas, dier bazlarna gre de kalbinde polip bulunmas idi ve <bu durum son zamanlarda daha iddetli olarak ortaya kmt. nc Mustafa, alt hafta iinde, aclarla kvranarak can verdi. Gnlerden Cuma ve vakit le namazyd. Tam le ezan okunurken lmt (24 Aralk 1773 - 9 evval 1187). Sultan nc Ahmet'in olu olan Sultan nc Mustafa'nn padiahl yaklak onyedi yl srd. Bu srenin uzunluu, onun zalim ve korkun bir hkmdar olmadn gsterir. Fakat talihsizdi. Byye, maribli khinlere, Msrl astroljist-lere yani yldz falclarna ok inanrd ve bu da onu, ilminin ve politikasnn yanlmazlna inanmak gibi gln durumlara dryordu. Astroloji merak o kadar fazla idi ki, eli olarak gnderdii Resmi Ahmet Efendi vastasiyle Prusya kiral Fre-derik Il'den bir de astrolog (mneccim) istemiti. Ayni uzman Fas sultanna yazd bir zel mek tupla da istemi ve yle demiti: ...Bu mneccim, halka gece ve gndzn en uygun, en uurlu saatlerini gsterecektir. Tabii bu, Kutsal Kitabmzn cevaz verdii lde olacaktr, nk btn srlar, btn ilimleri bilen ancak Allah'tr. En uygun zaman semek iin bavurduu are belki glnt ama, her ii iin en uygun zaman aratrma hi de gln saylmamaldr. Yneticiler iin sylenen en iyi vecizelerden biri, hi phesiz, bir Yunan filozofunun syledii u vecizedir: Zaman tanmay ren (Ya da, uygun zaman iyi se). nc Mustafa'nn kehanete, yldz fauna merak vard ama, o, msbet ilimleri de ihmal etmi deildir. Her yl Ramazan geceleri fkh limlerini toplar, yetler ve hadisler zerinde tartma aard. Onun el sanat olarak rendii ey de zevkli bir insan olduunu gstermektedir. Hz. Muhammed, incil'de adlan geen en byk hkmdarlar olan Hz. Davud ve Hz. Sleyman'n birer meslekleri olduunu syler, onlar gibi herkesin bir ey

Sayfa

228

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

renmesi gerektiini buyururdu. Hz. Davud zrh yapar, Hz. Sleyman ise sepet rerdi. Hz. Peygamber' buyruunu yerine getirmek iin, Osmanl ehzadeleri de kk yatan itibaren bir sanat renirlerdi. nc Mustafa ciltilii semiti. Bu bakmdan, terlik yapmay renen nc Osman'dan ok daha farkl yapda bir insand. nc Mustafa birok bide yaptrmtr ki bunlar onun hem dindarlnn, hem de mimar zevkinin delilleridir: sk dar'da annesinin hatrasna yaptrd bir caminin yaatlmas (vakfiyesi) iin muazzam gelirler balamt. Lleli Camii yaknnda bir medrese, fakirler iin bir ahane (imarethane) ve bir de trbe yaptrmtr. Sultan ikinci Mehmed tarafndan yaplan ve depremde ar hasar gren camii (Fatih Camii'ni) o tamir ettirdi. Yenikap dnda, genilii 7200 metre, uzunluu 14.000 metre olan yeni bir mahalleyi yaptran da odur. Maalesef, onun bu yapcl, bu eserleri, imparatorluunun k ile kayboluyor, unutuluyordu. Bu ke, yetenei ve gerekli enerjisi olmad halde devleti kendi bana ynetmek hrs ve ulemya ramen Rusya'ya sava iln etmesi sebep olmutur. nc Mustafa ile ilgili zmlenmemi bir mesele-de, tahta talip olan kardeini zehirletip zehirletmemi* olmasdr. ada elilerin raporlar ve sadrazam Bahir Mustafa Paa'nn biyografisini anlatan eser, kardeinin lmnden onu sorumlu tutuyor. Tarih onu "bu konuda sulamyor, nk delil yok; fakat, devletin ve milletin bana gelenlerin onun yznden olduunu sylyor. Bu bakmdan o, kendisinden nce tahta oturan iki Mustafa ve onun nc halefi olan Drdnc Mustafa 506 ile birlikte, bahtszlar ve mutsuzlar arasnda saylmaktadr. Drdnc Mustafa, tahta, Sultan Ma'hmud'un 507 emriyle boularak ldrlen amcasnn kanl cesedi zerinden geerek oturmutu. Drdnc Mustafa, tahta km ya da tahtta gz olan ve hepsi felkete urayan oni'ki Mustafa'nn sonuncusu idi. 508 I. Abdlhamid'in Tahta k nc Mustafa'nn yerine tahta, nc Ahmet'in olu Birinci Abdlhamid geti. Babas ld zaman henz be yanda olan
Andreossy, Constantinople et Bosphore (stanbul ve Boazii) s. 5'te yle diyor: IV. Mustafa, dehs da karakteri de olmayan bir padiah idi. Da* mimarlarm dinlemezdi 507 Yine Andreossy, s. 13"te: Mevcut artlar Sultan Mahmud'u bu mukadder emri imzalamak zorunda brakt ve emir o gece yerine getirildi*.. 508 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/520 -523
506

Sayfa

229

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Sayfa

230

Abdlhamid, o zamandan beri, yani tam krk yl, sarayda kapal kalmt. Ne bir i-idare tecrbesi vard, ne de dnyay tanmt. Sadece Osmanl Devleti'nin tarihini okumutu , devlet dizginini ok zayf ellere brakmt. Tahta kp ileri gelen zevatn tebriklerini kabul ettikten sonra, bir hatt erifle, sadrazamn, kalamiyye ve askeriyyeden olan divan ve saray yelerinin grevlerinde kalacaklarn bildirdi. Sonra da, yeni hakkedilen sadaret mhrn bamabeynci vastasiyle karargaha gnderdi 509. Tahta knn altnc gn gelenee uyarak Eyp Sultan trbesini ziyaret etti ve kl kuand. Yeni padiaha refakat edenler arasnda herkes hiyerarideki srasn almt: En bata orduyu temsil eden paalar, onlarn ardnda ulem geliyordu. Sonra uhadarlar, nianclar ve sarayn eitli hizmet erbab vard. Kortejde klavuz avu ile suba ve asesba, sipahi avular v silahdarlar, divan yeleri, tmar yeleri yani gedikli avular, mteferrikalar, yenieri aalar, tezkireceri, sancak- erif muhafz blnden alt svari, topular, cebeciler, nakliyeciler, iki cebeci ve nakliyeci paas, tersane emini ve maiyeti, yenieri, sipahi ve silahdarlarm subaylar yer alyordu. Bunlardan sonra da mderrisler, eyhler, oniki hmyun camimin imamlar, mollalar, divan yeleri olan hoca-y cihan, darphane emini, defter emini, arpa emini, defterdar, niancba, stan bul kads, nafcib'l erif, iki kazasker, kaptan- derya ve yardmc paas, avular emini, mektupu, sadaret ktipleri, tez-kireci, reis-l kttap, sadaret kethdas, avuba, sadaret kaymakam ve eyhlislm yer alyordu. Bunlarn da ardnda byk ve kk imrahorlar, seyislerin yedeinde gtrlen takmlar zengin ilemeli ve eyerlerine aslm kalkan ve kllar bulunan padiaha ait oniki at, solaklar, peykler, bostancba vard. Sultann iki yannda ve ardnda rikbdarlar, silahdarlar, tlbenddar, ibrikdar, kara harem aas ve yazclar, otuz kese ake yklenmi sekiz katrn nnde badefterdar vard. Bu paralar, toplanan kalabala s alacak ti. Sultann bindii saltanat arabasma alt at koulmutu. Drt katrn tad bir tahtrevan ve muzika-y hmyun korteji tamamlyordu. Bu trende ilk defa askerlere clus bahii datlmad. Buna sebep olarak da sava yznden kasalarn boalm olduu ileri srld ki, yakmda len baz ok zengin devlet ricalinin miras padiaha intikal etmi olmasna

509

Thugut'un 6 Ocak 1774 tarihli raporundan.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

ramen bu doru idi 510. Msr'dan Ebuzeheb, Ali Bey'in miras olarak drt bin kese gndermiti. Eski kazasker Moldovanc Paa da bin be yz kese miras brakmt. mer Paa'nn ve Karasu'da Ruslara esir den avubamn keselerinde sultann mhr bile henz almamt. Oysa bu paralar onlara hazineden, askere erzak temini iin gnderilmiti. Akk eyhi Thir Efendi de, Ak-k ve Sayda eyletlerinin valilii babadan oula geecek ekilde kendisine verilmesi artiyle, senede yedi bin kese demeyi taahht ediyordu. te yandan Karadeniz seraskeri Kelleci mer Paa da vefat etmi ve muazzam serveti padiaha kalmt. O gnlerde kamuoyunu en ok ilgilendiren mesele, damad paalardan, yani sadaret kaymakam Melek Mehmed Paa ile Sadrazam Muhsinzde Mehmed Paa'dan hangisinin padiaha daha ok nfuz edebilecekleri idi. Sadrazamn ei olan Azime Sultan ile kaymakamn ei olan Zeynep Sultan padiahn kz kardeleri idiler ve uzun zamandan beri birbirlerini kskanyor ve kin duyuyorlard. Reis-l kttap smail Efendi bu makamda kalabilmek iin byk fedakrlk yapm, iki kardei bartrmak iin muazzam bir servet demiti. Zeynep Sultan kk karde olduu iin ablasna byk paralar demek zorunda kalmt. Padiah byk kardei daha ok sevdii iin onun nfuzu daha da artmt. Sultan I. Abdlhamid'in yapt en nemli deiiklik, eyhlislm erifzade Molla Mehmed Efendi'yi azletmek ve onun yerine Drrizde Efendi'yi getirmek oldu. Bylece Drrfcde bu yksek mevkie nc defa gelmi bulunuyordu. Fakat ok yal olduu iin ksa bir sre sonra bu grevden ayrlmak zorunda kald ve onun yerine Sadrazam tvaz Mehmed Paa'nn olu Yahya Efendi 511 tayin edildi. Kaymakam Melek Mehmed Paa 512 sadrazamn tesiriyle Bb- li'den
510 511

Thugut'un 4 Nisan tarihli raporundan. Hammer'ia 'Yahya Efen*' dedi eyhlislmn 'va^asartde brahim Etendi* olmas gerfc (.N.). 512 Burada, ayn ad tayan ikinci byk sadrazam olan Melek Mehmed Paa (*)'nin hayat ve ynetimi hakknda ksa bir bilgi vermek istiyoruz. Melek Mehmed Paa da, IV. Murad'n 14 yandaki kz ile evlenen teki Mehmed Paa gibi, bir sultanla evlenmiti. Yine burada, Kont Racsinski'nin Voyage pit-toresque de Constantinople (Gzel stanbul Seyahati) adl kitabndaki baz yanllar dzelteceiz. Melek Mehmed'in babas, Bosna'da domu olan Kaptan - Derya. Fndkl Sleyman Paa'dr. Mehmed Paa melek lkabn gen yasta iken almt. Bir melek kadar gzel, yakkl olduu iin vermilerdi bu lakab. 14 yandan itibaren, kaptan- derya olan babasnn himayesinde, hicr 1148 (m. 1735) ylnda gemi kaptan sfatn alm ve eitim grmtr. Daha sonra tersane kethdas, 1165 (m. 1751) ylnda ise beylerbeyi unvann da alarak Kaptan Paa oldu. Bundan bir yl sonra tulu vezir derecesine terfi ederek, III. Osman'n tahta ksna kadar bu grevde kald. Bu padiah zamannda grevden alnd ve 1169 (m. 1755) ylna kadar s-tanky'de srgn hayat yaad.

Sayfa

231

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

uzaklatrld ve donanma paas oldu. Padiah onun yerine Yenieriaas Sleyman Paa'y tayin etti ki, bu paaya ar sertliinden dolay kuyucu lkab verilmiti. Fakat Sleyman Paa bu yeni grevinde ancak birka hafta kalabildi ve azledilerek yerine sadrazamn kararghndan gelmi olan Abdullah Paa tayin edildi. Niancba brahim Efendi ile avu'ba Abdlkerim Efendi de azledildiler. Abdlke-rim Efendi, feld-mareal Romanzov ile atekes imzalanmasnda grev alm ve daha sonra Saint Petersbourg'a eli olarak gnderilmiti, ikisi de reis-l kttap smail Efendi'nin adam idiler. Reis-l kttapla getirilen Lleli Mehmed Efendi de az sonra bu grevden alnd ve zengi aasnn yannda iilerine bakmak zere kethdaha getirildi. Eski sadrazam Kafoakulak'n olu Sleyman Bey ise ikinci defterdar rtbesine terfi ettirilerek, yeni padiahn tahta kn
Bu tarihte, vezirlik rtbesi tekrar verilerek Selanik valiliine tayin edildi. III. Mustafa zaTnamn-da ise niancla tayin edildi ve sadrazamdan dul kalan Zeynep Sultan'la evlendi. 1172 (m. 1755) 'de nce Yanya valiliine tayin edildi, sonra stanbul'a davet edilerek ikinci defa niancla getirildi ve kubbealt veziri (divan yesi) oldu. 1177 (m. 1765)' de Vidin valiliine, ertesi yl Belgrad valiliine ta yin edildikten sonra stanbul'a dnd ve padiahn saraylarndan birinde ikamet etti. Bu, Ragp Paa zamannda verilmeyen bir imtiyazd. Ragp Paa, (*) Melek Mehraed Pasa. bir lim olan Kazasker Abdlkadir Bey'in babasdr. Bu kitabn yazan. Haznmer, Abdlkadir Bey'in arkada idi. Kont RacsMkf-nin notlanndaki baz yanllar onun sayesinde dzeltmi, Cavit Bey Tedrire-si'nden ald Melek Mehmed Paga'nn biyografisine ait bilgileri de yine onun yardm ile padiahn dier damatlarn kskanyor ve stanbul'dan uzak tutuyordu. Daha sonra Anadolu valiliine tayin edilen Melek Mehmed Paa, Sadrazam Mustafa Bahir Paa' -nm lmnden sonra, geici olarak sadaret kaymakaml (sadrazama vekalet) yap. Yeni sadrazam gelinceye kadar bu grevde 'bir ay kald. Bundan sonra nce Aydn valisi, 1179 (m. 1765) 'da ise Bu-meli valisi oldu. Ertesi yl ikinci defa Kaptan Paala getirildi ama ayni yl azledildi. Ksa bir sre sonra tekrar nianc oldu ve bu grevde alta yl kald. Rusya sava srasnda, sadrazam seferde olduu sre iinde sadaret kaymakaml yapt. I. Ab-dlhamid tahta knca bu grevden alnd ve nc defa Derya Kaptan oldu. Kaynarca barndan ve ei Zeynep Sultan'n lmnden sonra, murahhas heyetinin ba olarak Hotin'e gnderildi. Buradan dnnce tekrar Belgrad muhafz oldu ve orada Yamaklarn isyann bastrd. Bu baarsndan dolay mkafat olarak kendisine Mora muhassll da verildi. Ksa bir sre muhassll Gazi Hasan Paa'ya devreden Melek Mehmed Paa, bu defa Eriboz muhafz oldu ve Arnavut isyann bastrmak iin Tep ehrine yrd. 1195 tm. 1701) ylnda Kahire valisi tayin edildi. Bir yl sonra tekrar Belgrad'a geti. ki yl sonra, ayni grevle Kandiye (Girit)'ye gitti. Burada 1198 (1783) ylna kadar kaldktan sonra muhasl olarak Mora'ya geti. Ertesi yl Bender muhafz, sonra Vidin muhafz oldu ve burada Paaolu mer*i grevden uzaklatrd. Paaolu mer'in o lu, III. Selim zamannda Osmanl tarihinde en ok kan dklmesine sebep olan mehur asilerden biri oldu. Sadrazam Yusuf Paa, bir yangndan sonra btn maln kaybeden Melek Mehmed Paa'y, Rumeli'de evld- fatihandan vergi toplamak olan mu-hasllk grevinden ald ve onu Sakz adasna srd. III. Selim, vezir rtbesiyle onu tekrar Kandiye muhafzlna tayin etti. 1206 (m. 1791) ylnda, Melek Mehmed Paa'ya ahsi dmanlk besleyen Sadrazam Yusuf Paa da azledildi ve Melek Paa sadrazam oldu. Fakat padiah, beklenmedik bir srada, 29 Rebilevvel 1209 (24 Ekim 1794) Pazar gn sadaret mhrn geri ald. Sadrazaml iki yl, sekiz ay ve yedi gn srmt. III Selim, Melek Paa'nn, Aye Sultan'dan satn ald Ortaky'deki saraynda (yalsnda) oturmasna msaade etti. Burada, lm tarihine kadar, yedi yl oturdu. 16 evval 1216 (m. 19 ubat 1802) tarihinde, geceleyin v efat etti. Mezar, kars tarafndan ina ettirilen Soukeme Camii'nin avlu-sundadr. Sadrazamlar tezkirecisi Cavid, onun dil, yumuak huylu, herkesin saygsn kazanm byk bir ahsiyet olduunu sylyor. Avrupal eliler de ayni grte birleiyor lar. Ei Zeynep Sultan 1774'de lmt ve Melek Mehmed Paa tekrar evlenmiti. Bu ikinci evlilikten erkek ocuu dnyaya geldi ki, bunlardan biri olan Abdlkadir Bey 1776'da dodu ve halen kazaskerdir. Abdlkadir Bey dnyaya geldii zaman babas 55 yanda idi, Kont Racsinski'nin yazd gibi 95 yanda deildi.

Sayfa

232

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

bildirmek zere Viyana'ya zel eli olarak gnderildi 513, Gelenee gre, hkmdarlarn tahta her knda sarayn hekimbas da deiirdi. Bu adete uyularak Hekimba Mehmed Arif Efendi, Edirne Kads sfatiyle byk mollalar derecesine ykseltildi ve yerine baka bir Mehmed Efendi tayin edildi 514. Bu srada Birinci Mneccim Halil Efendi vefat etti. Onun yerine kinci Mneccim Abdullah Efendi, Abdullah Efen di'nin yerine ise yldz ilmindeki bilgisi Belhli Ebu Maer'den az olmayan Musazde Efendi tayin edildiler. Son bir deiiklik de tercmanlar arasnda oldu. Bb- li tercman Scarlat Karaca Alelko'nun yerine, aklll ve drstl ile tannan psi-lanti getirildi. 515 Birinci Abdlhamidin Gszl Birinci Abdlhamid, tahta kndan on gn sonra, Gksu ayrnda top at manevralarnda hazr bulundu. Burada, Baron d Tott'un talebelerinden olan ve srati olarak adlandrlan topu talebeleri ok sratli ate etme hneri gsterdikleri iin, silahdar, onlarn kumandanlarna duka altn dolu kk bir kese armaan etti. Bundan birka hafta sonra Galata sarayn ziyaret eden sultan, burada tam alt saat binicilik gs terilerini ve cirit oyunlarn seyretti. Padiah, bir emirle divan- hmyunun haftada iki defa toplanmasn istedi. nc Mustafa devrinin sonlarnda bu det hemen hemen unutulduu iin byle bir hareket gerekliydi. Abdlhamid'in idare ile ilgili fikirleri, daha dorusu bu konuda hibir fikri olmay, onun faydal bir denetim yapmasna imkn vermiyordu. Prusya elisinin barla ilgili bir danma yazsna verdii cevap buna gzel bir rnektir 516. Parlak mitlere kolayca kaplan bir mizata olan eli Zegelin, Trklere Busya ile bar yaptrabileceini sanyor, sadece Klburun'-daki tahkimatn kaldrlmas artiyle barn gerekleeceine inanyordu. Bu tasar sadrazam ve dier vezirler tarafndan da benimsendi ve onlar tarafndan fikri alnmak zere padiaha sunuldu. Fakat, padiah tasary yle bir notla geri evirince pek ardlar: Sanrm byle bir teklife cevap bile verilmez, hem zaten bu konuda ne cevap verilebilir ki?
Vsf, n, s. 285. Yetki belgeleri Viyana Argivi'ndedir. Hekimba sarayn nde gelen ricalinden biridir. Tp ve eczaclkla urayanlar da onun denetimi altndadrlar. 515 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/523-526 516 Thugut'un raporundan,
513 514

Sayfa

233

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Kaymakam ve Reisefendi ile mutabk kalarak ve dine aykr olmayacak ekilde bu teebbse bir cevap vermesi gerekirken, padiah tam bir suskunluk iine girmiti. Bunun zerine tasar sadrazama gnderilmi, o da bunu feld-mareal Romanzov'a bir yaz ile bildirmiti. Romanzov da verdii cevapta byle bir tasardan haberi olmadn syledi 517. Kabinede Deiiklik Bir sre sonra, Thugut ve Zegelin'le gizli gece grmelerinin yapld srada tandmz Rikbdar ismail Arif Efendi bu grevinden ayrld ve badefterdar oldu. Onun yerini ise Recai Mehmed Efendi ald. Defterdarlktan alnan Osman Efendi Trabr zon valiliine verilmiti 518. Daha sonra ve bir hayli mcadele ile stanky muhafzln alabilmiti. Darssaade Aas (Kzlaraas), Bb- li'nin ilerine karmak istedii iin iyice gzden dmt. Nfuzlu darssaade-aasi Bekir Efendi'nin idamndan beri hibir darssaade aas devlet ilerine karmaya cesaret edememiti. Onu, mslman-lar iin yeryz cenneti ama azledilen hadmlarn ba iin bir cehennem saylan Msr'a srdler 519. Recai Mehmed Efendi ise reisefendili: getiriliinden bir ay sonra ve nc defa azledildi. Bu azle sebep, hafza zayfl ve unutkanlk idi. O kadar unutkan olmutu ki, bir konumann sonuna geldii zaman, bata sylediklerini unutuyordu. Bu da onun dileri gibi nemli bir mevkide ba olmasn imknsz klmaya yeter bir sebepti. Bu mevkiden alnp avubala getirildi. smail Raif Efendi de tekrar reisefendilie yani reis -l kttapla tayin edildi, tstei zerine padiah ona yardmc olarak niancy da verdi. Ondan evvel o makamn ileri onunla kaymakam arasnda paylalyordu. Eski kaymakam Melek Mehmed'in ei Zeynep Sultan lnce, padiah olan kardeine on bin kese para miras kald. Bu parann bir ksm imrahor Hac Mustafa Paa vastasiyle sadrazamn kararghna, br ksm da Vidin seraskeri zzet Ahmet Paa ile Rusuk seraskeri Cezayirli Hasan Paa'ya gnderildi. Cezayirli Hasan Paa, evinin geimine gerei kadar yardm ede Vsf, n, s- 202'de: -Bu kaziyeden katiyyen haberi olmadn.. ifade ediyorHammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/526 -527 518 Thugut'un 6 Mart tarihli tapon.' 519 Msr- Dareyn, yani 'fisi lemin Msr'* veya 'Tabiatta benzeri olmayan bir yeryz cenneti'. 1800 ylnda ngilizlerin yardm ile Msr'a dnen sadrazam . Yusuf Ziya'nn mhrnde u cmle yer alyordu: Allabm! ki ok menzili yaklanca, Yusuf, iki Msr'n azizi olacaktr. Burada, Hz. Munammed'in Yce Allah katna iki ok menzili yaklam olmas da im ediliyor. Ayrca 'Ari*', 'deerli, erefli' anlamlarna gelir, tik Msr firavununun ismi de Tottfar1 yani 'Aziz' idi
517

Sayfa

234

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

meyecek kadar fakirdi. Onun iin, nc Mustafa'nn lmnden az evvel, anakkale'den Rusuk'taki birliklerin seraskerliine arld zaman kendisine yetmi be bin kuru verilmiti 520, Bu iki seraskerden baka, kararghtaki Reisefendi (stanbul'daki Reisefendi dilerini ona vekleten yrtyordu. Kaymakam da stanbul'da sadrazamn vekili gibiydi). Abdr rezzak Efendi Babada yaknlarnda bir birlie kumanda etmekteydi. Sadrazam ise umnu'daki kararghndan ayrlmamt. te bu srada bir Rus generali karargha gelerek, Roman-zov'dan getirdii mektuplarla Sultan Abdlhamid'iri tahta kn tebrik etti ve Romanzov adna yeni ban teklifleri sundu. Romanzov, Avusturya ve Prusya elilerine de birer mektup yazarak bar anlamasn imzalamaya yetkili olduunu, sadrazama, Bkre mzakerelerinin kesilmesinden nce mutabk kalnan maddeler esas alnarak yeni bir bar teklifi yaptn bildirdi 521. Thugut ve Zegelin, bara yardmc olmak iin Romanzov ve Obreskov'a yazmaktan geri kalmamlard. Hi olmazsa ekli olarak tercmanlarn sadrazamn kararghna gndermek istediler. Fakat sadrazam, yaknda Tuna'y ap Ruslar pskrtmek zere harekete geecei gerekesiyle bu isteklerine olumlu cevap vermedi 522. Kont Pulavski Ayni gnlerde Polonya Konfederasyonumun temsilcisi Ko-sakovski iki subayla birlikte sadrazamn kararghna gelmiti. Bunlar sadrazama, yaknda Kont Pulavski'nin geleceini bildirdiler. Sadrazam da onlar istanbul'a gnderdi. Fakat bunlar stanbul'da huzura kabul edilmediler. O gne kadar konfederasyonu himaye eden Fransz elisi bile onlarla grmek istemedi.
Vfiuf (s. 189) ve Cezayirli Hasan Paa Tarihi. Feld-mareal Kont Romanzov'un, 29 Nisan 1773'te ortaeliye yazd mektup: ..,Bu konuda sadrazamla yazyorum. Ona, son Bkre, grmelerinde murahhaslarn mutabk kaldklar maddeleri esas olarak kabul et meyi ve dil bir ekilde yeniden ele almay, bar gerekletirmek ijn karlkl olarak mmkn olan btn kolaylklar gstermeyi teklif ettim*. Thugut'un bu mektuba verdii 7 Haziran 1773 tarihli cevapta ise unlar okuyoruz: ...Barla ilgili artlara gelince, ekselanslarna btn syleyebileceklerim udur: Sadrazam, gerek devletinin menfaatleri ve gerekse ahs arzusu olarak samimiyetle bar istiyor; buna gvenmenizi srarla ifade etmek istiyorum - Korkulmas gereken ey, hukuk adamlarnn inatlar ve ileri gelen baz saray mensuplarnn entrikalardr. Sayn Zegelin e birlikte ileri dzeltmek, engelleri kaldrmak iin mmkn olan her eyi yapmaya elbette gayret edeceim. Ekselanslar daha zel bir ilgi gsterir ve iaret verirlerse, mzakerelerin devamnda kullanlacak daha emin usul ve arelerin seimi iin katkda bulunabiliriz. 522 16 Rebilevvel 1188 tarihli bu mektubun tercmesi Thugut'un 3 Haziran 1774 tarihli raporundan. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/527 -529
520 521

Sayfa

235

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Raguza'dan arlan Prens Radzivil (Racul) de stanbul yolundayd. Pulavski'nin Bb- li tarafndan Cumhuriyet'in (Polonya Konfederasyonu'nun) elisi olarak kabul edilmesinden dolay ok memnundu. kisi de savatan nce Bb- li'nin konfederasyon mareali erni'yi ayni sfatla kabul etmi olmasn dnerek, imdi de ayni ekilde kabul edileceklerini umuyorlard. Fakat yandar. Pulavski, Osmanl ordusu umnu'daki kararghna terkedince Edirne'ye kat, oradan da Rodos'a srgn edildi. Eskiden, Macar ayaklanmasnn ncs ve ayaklananlarn lideri Rakoczi ve taraftarlar da son mitlerini orada yitirmilerdi. Fakat durumu iyi renen Pulavski faydasz bavurmalarla ve bo projelerle vakit geirmektense Amerika'ya gitmeye karar verdi. Orada onu baka mcadeleler bekliyordu. Prusya ve Avusturya elilerinin Bb- li'yi Polonya temsilcilerinin hayal vaadlerine kar uyarmalarna da gerek kalmamt. nk, Bb- li artk sava bitirmekten baka bir ey dnmyordu. Padiah, sadrazam, vezirler ve ordu ne pahasna olursa olsun bar istiyorlard. Bu dncede olmayan yalnz ulema idi. Onlar, Ker ve Yenikale'nin feda edilmesiyle yaplacak bir bar slm prensiplerine aykr ve devletin geleceini tehdit edici grmekteydiler. Onlarn itiraz ve inad yznden, beinci defa sefere geilmesi emri verildi. 14 Nisandan itibaren, sadrazam, umnu kararghna tularn dikmeye balamt. Bu vesile ile mevltlar okunuyor, Buhara geleneine uygun ilhiler syleniyordu. 523 Pazarck Ve Kozluca'da Bozgun Karargahta yaplan byk bir toplantdan sonra, Reis-l kttap Abdrrezzak Efendi'nin, birliini alp ileri hareket etmesi ve Ruslar Hrsova'dan karmas kararlatrld. Naili Ahmet Aa da, kaanlar olursa durdurmak, yollarn tutmak iin Edirne'ye gnderildi. Ispanak Mehmed Paa Asya'dan yedi bin kiilik bir kuvvet getirdi. Bu olaylar olurken, Fokan grmelerine katlm grevlilerden biri olan Osman Paa Istanky-den adalara arld. Osman Paa Bodrum'a karma yapmak isteyen bir Rus filosunu, yz l verdirerek pskrtmt. Amiral Orlov, Kerme (Gkova) krfezinin giriinde olan bu ehri ikinci defa ele geirmek
523

Sayfa

236

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/529-530

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

524

Vsf, II, s. 288'de, .be$ bin rii olduu syleniyor-

Sayfa

237

istemiti. Bu ikinci teebbsnde kayb birinci teetobsndeki kadar byk olmad. lk karma teefobsnde binlerce l, yedi top, on bin kilo b arut ve ok miktarda eya 524 brakarak ekilmek zorunda kalmt. Ruslarn Asya kylarnda kinci karma harektnn da baarszlkla sonulanmas stanbul'da sevin yaratmt. Ama bu sevin az sonra azalmaya, yerini zntlere brakmaya balad. nk Osmanl ordusu Tuna boylarnda darbe stne darbe yiyordu. Muhsinzade Mehmed Paa Hrsova'y kurtarmay dnrken, Ruslar. Pazarck taraf nidan yeni bir saldrya gemilerdi. Abdrrezzak Efendi'nin nc kuvvetleri Pazarck'n yardmna kotular ama, general Kamenski'nin kuvvetlerine malup oldular. Kamenski ertesi gn Uenli'de birliklerini General Suva-rov'un birlikleriyle birletirdi ve yirmibe bin kiilik bir kuvvet le Osmanl ordusunun Kaynarca'daki slerine hcum etti. Trkler buradan her istikamete daldlar ve yirmidokuz top dmann eline geti. Bunlarn arasnda byk bir kale topu da vard ki Ruslar bunu bir yl nce Silistre kalesini dvmek iin getirmiler, ama Trklere brakp kamak zorunda kalmlard. Rus askerleri daha abuk kaabilmek iin bu topa koulu atlar zm ve onlara binmilerdi. Vsf bu olay gzleriyle grdn, kendisiyle beraber bin kiinin de buna ahit olduunu sylyor. Fakat o srada Trklerin aknl o derece artm, kendilerine gvenleri o derece sarslmt ki, bu topun savata ele geirildiine inanmadlar, paalarnn onu Ruslardan satn alm olabileceklerini dndler. Kozluca savanda esir denler arasnda mabeynci Turhan Aa da vard. Baht Girayla birlikte Reisefendi, Kozluca hattnn ilerisine giderek askerin cesaretini arttrmak istemi, kitle halinde ekilen yenierilerin karsna geip onlarla konumutu: Arkadalar, mukaddes cihaddan niin kayorsunuz? Yarallar tayoruz. Bir yaraly tamak iin iki kii yetmez mi? Her yaral iin elli riinin gelmesine ne lzum var? Fazlalklar geriye, sava meydanna dnsn, ben de sizin nnzde yryeceim! Bo konuuyorsun, dedi yenierilerden biri, talih tersine dnerse nce sen kap kurtulursun, nk sen atlsn, biz yaya. Allah gstermesin, sizi asla terketmem! diye bard Reis efendi, sterseniz atmdan iner, sizin gibi yaya yrrm.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Sayfa

Reisefendi szlerini henz bitirmiti ki, bir tfek sesi konumay kesti. Nutukla vakit kaybetmemek iin uzaktan ona nian almlard. Bu, korkun bir kargaaya, atmaya yol at. Abdr-rezzak Efendi'nin maiyetinden bazlar ldrld, kendisi de ancak, kendi askerlerinden kaarak kurtuldu. Abdullah Paa'mn arpmada yaralanan askerlerinden bir ksm Balkanlar ap Karinafoad'a katlar. Dman svarisi tarafndan takip edilen dier bir ksm da umnu yolunu tuttular ve karargha bozgunu bildirdiler. Ayni anda serasker Dastanl Ali Paa'dan gelen bir yaz, dmann Kozluca'dan um-nu'ya hareket ettiini, hatt Yenipazar'a gelmi bulunduunu bildiriyordu (25 Haziran 1774.-. 15 Rebilahr 1188). . Sadece sekiz bin kiilik bir kuvveti bulunan sadrazam, saldrya urad takdirde en iddetli bir ekilde kar koymak iin tedbir almaya balad: Btn birliin umnu yalannda hazrlanm siperlere sokulmas, kumandanlnn da karargha gelmi bulunan Dastanl Ali Paa'ya verilmesi kararlatrld. Svari birlii ise dman hrpalayarak ate hattna ekecekti. Kozluca arpmasnda ilk kaanlar Abdrrezzak Efendi'nin svarileri idi. Askerinin ve umnu halknn cesaretini arttrmak iin gayret ediyordu. Evvelce alnm olan bir karara gre, ehri savunmak iin erkekler siperlerdeki askerlere katlacak, aileleri de ehir iinde ve onlarn korumas altnda kalacaklard. Firar edenler iin en ar cezann verilecei iln edilmiti. Sadaret kethdasnn ktibi Nzhet Efendi ehirden ayrlmak ve karsn da gtrmek istemi, bunun iin karsna erkek elbisesi giydirmiti. Fakat, erkek elbisesi giydirilen kadn ehir kapsnda nbetilerin dikkatini ekti ve durduruldu. Bir odaya gtrp pheli kiinin cinsiyetini rendiler. Bu duruma hiddetlenen askerler kllarna sarlp hem kadn, hem kocasn orada ldrdler. Nzhet Efendi ldrc darbeleri yemeden nce, kadnn Reisefendi'nin bir klesi, kendisinin de onun adam olduunu bararak sylemiti ama, bu szler nbetileri yattraca yerde daha da hiddetlendirdi, Abdrrezzak Efendi iin de dmanlk duymalarna sebep oldu. Toplanp, onu da ldrmek iin adrna gittiler. Subaylardan biri durumu renip Reis-efendi'ye haiber vermiti. Bunun zerine Abdrrezzak Efendi sancak- erifin konduu adra sakland. Ayaklanan grup Reisefendi'nin adrn igal ve yama ettikten sonra sakland yeri de

238

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

525 526 527

Thugut'un 30 Haziran 1774 tarihli raporundan. Buturlin, Sait-Petersbourg Jurnali, XVI, s. 156. Buturlin Vsf iin 'Serasker' diyor, oysa o 'muhafz* rtbesinde idi.

Sayfa

239

rendiler ve onu bulmak iin bu kutsal yere koup gittiler 525. Sadrazam, sancak- erif adrna, Arnavutlardan oluan bin silahl yerletirmiti bile. adra yaklaan kalabalk onlarn ate etmeye hazr beklediklerini grnce dalp gitti. Abdrrezzak Efendi'ye gelince, svari paalarnn himayesinde um-nu'dan ayrlmak zorunda kald ve istanbul'a dnd. stanbul'da bu olay renildii zaman, Reisefendi'ye ehir-koy'de durmas iin emir gnderildi. Ama bu emir gelmeden o ehre girmi, gizlice yazlk evine gemiti. Sultan onu bulduu yerde idam ettirmek istiyordu, fakat baz dostlarnn araya girmesiyle Ktahya'da hapis cezasiyle yetindi, kardei Air Efen-di'yi ise Bursa'ya srd 526. Abdrrezzak Efendi istanbul yolunda iken general Kamens-ki Yenipazar'dan ayrlm, umnu'ya top menziline kadar sokulmutu. Sadrazamn siperlerin gerisinde beklediini grnce, onu kuatma altnda tutmaya ve istanbul yolunu kapatmaya karar verdi 527. Bu maksatla gn iinde sol kanat kuvvet* lrini yayarak, Yenipazar tarafndan umnu'ya hkim btn tepeleri igal etti. General SeJborovski'nin kumandasndaki birlikler, Balkanlarda alkavak geidini savunmakla grevli eski Sekbanba Yusuf Pasa'y malup etti. Bu geit stanbul yoluna kyordu (3-14 Temmuz). Kamenski, umnu nlerine geliinin yedinci gn ordusunu e ayrd. Bunlarn sleri Yenipazar-umnu yolundaki Bulank ky ile, umnu'dan Varadin'e giden yolun zerinde bulunan Kazanlar ky arasndaki alanlar doldurmu oluyordu. te yandan General Miloradovi, iki alayn, umnu'yu getikten sonra Kam rmana dklen kk ayn karsna geirdi. Bylece, Trklerle Avusturyallar arasnda imzalanan ilk bar anlamasnn ve Trklerin kinci Viyana kuatmasnn yldnm olan 14 Temmuz 1774 gnnden itibaren, sadrazam, Ruslar tarafndan tamamen kuatlm bulunuyordu. Rus ordusu Kam rma kysna kadar ilk defa gelmiti. Eski ad Pamisos olan bu rmak, ondrdnc yzylda Bizans'n snrn oluturuyordu. Bu rmak gzel Hemus vadisini sulayarak, Varna'nn gneyinde Karadeniz'e dklr. Kozluca savandan birka gn sonra, feld-mareal Roman-zov ile

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Obreskov 528, Prusya elisi Zegelin'e bir mektup yazarak, sadrazamdan aldklar yazya gre, bar grmelerini balatmak iin n teklif sunmaya hazr olduklarn bildirmilerdi. Buna gre, Krm Trkleri ile ilgili olarak, Ruslar msl-man diniyle uyumayan hibir art ileri srmeyeceklerdi; fakat, feshedildii halde hkmdarlarnn geri vermeye hazr olduu bunca yere karlk, Kuburun, zi, Ker ve Yenikale'yi istiyorlard. Mektuplarnn sonunda, sadrazamn bu tekliflerini reddetmesine zldklerini de sylyorlard. Fakat, Ruslar umnu nlerine gelince ve sadrazamn ordusu burasn kitle halinde fcerketmeye balaynca, tehlike bymt. Muhsinzde, kararghta svari mukabelesi olarak konuk gibi bulunan bir Rusa tercmann acele yanma artt ve feld-marealin gnderdii son mektubu tercme ettirdi. O gnlerde mektupular, yazclar gibi, Bb- li tercman da yok olmutu. Bazlar Karinabad'a kam, bazlar da Edirne tarafna gitmilerdi. Ama artk, biroklarnn yapt gibi, feldmarealin mektubunu hafife almamak, onu bir hezeyandan ibaret grmemek gerekiyordu 529. Bu mektubun tercmesini okur okumaz, maiyetindeki subaylardan birini feld-marealin karargahna gnderdi ve bir atekes talep etti. Bir yandan da vazifelerini terkedip giden memurlarn yerini doldurmaya alt. Sadaret kethdasnn birinci yardmcs Nahifi Efendi'yi beylikci, yani reis-l kttap vekili tayin etti, birinci yardmclna da Berr Efendi'yi getirdiHalimi Efendi'nin damaca ehr Efendi, sadaret kethdasnn mektupusu oldu. Romanzov, sadrazama verdii cevapta atekes talebini reddediyor, kendisine tam yetkili murahhaslar gnderilmesini istiyordu. Bunun zerine Muhsinzde, Abdrrezzak Efendi'nin yerine reisefendilie Mnib Efendi'yi ard ve ona, murahhas olarak feld-mareale gitmesini teklif etti. Fakat Mnib Efendi bu grevi tek bana yapmak istemeyince, kethda Resmi Ah med Efendi'yi nianc rtbesiyle birinci murahhas, Mnib Efendi'yi de ikinci murahhas olarak seti. 530 Kaynarca Bar

240
Sayfa

528 529

9 Haziran tarihli bu Sn mektup, Thugut'un raporuna eklidi Vsf. , s. 304'de: ..Marealin mukaddema tevard eden mektubu, ban hezeyan ve terehatten baretdr deyfi nazar ve tercmesine tibar otanmadndan...>. 530 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/530-535

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Sadrazam byk divan toplayarak mevcut artlar karsnda dnd tedbirleri aklad. Divanda bulunan herkes, atekes salanmam olsa bile murahhas gndermeyi gerekli ve faydal buldu. nk, artlar ne kadar ar olursa olsun, devletin imdi en muhta olduu ey barn salanmas idi. Fikrini sylemesi istenen Mftzade Ahmet Efendi, Bar eskiden Efbdrrezzak Efendi'ye teklif edilen artlarla imzalanrsa meru olacaktr dedi. ki murahhas, umnu'dan feld-mareain karargh kurduu Kaynarca'ya hareket ettiler. Yenieri melrtupu'bas Laleli Mustafa Efendi ise, ordunun btn vezirleri ve paalar tarafndan imzalanan bir yazy padiaha sunmak iin stanbul'a doru yola kt. Bu yazda son olaylar ve ordunun acnacak durumu olduu gibi anlatlyor, padiahn divanda alnan karar onaylamas isteniyordu. 16 Temmuz gn, iki Trk murahhas Rus temsilci Prens Pepnin ile ilk toplanty yaptlar. Grmeler uzun srmedi. Bkre konferansnda tespit edilen esaslar zerinde yedi saat sren bir tartmann ertesi gn anlamaya varld ve bar saland. Fakat Ruslar imzal nshay drt gn geciktirerek ancak 21 Temmuz'da gnderdiler. nk 21 Temmuz Pruth anlamasnn imzaland gnd. Byk Petro'nun (Deli Petro'nun) bugn Trklerin durumuna derek imzalamak zorunda kald ve utan verici bulduklar anlamay, imdi ayni gne, Rus zaferini simgeleyen bir bara rastlatmak suretiyle unutturmak istiyorlard. Feld-mareal Romanzov'un anlama yeri olarak Kay-narca'y semesi de tesadf deildi. General Vaysman Kaynar-ca'da vurulmutu ve Romanzov, zaferinin sonucu olan anlamay, silah arkadalarnn kanlarn dktkleri yerde yapyordu. Kaynarca bar yirmisekiz madde idi. Ayrca iki gizli madde vard ki bu maddelere gre Osmanl Devleti yl iinde Rusya'ya drt milyon ruble demeyi, Rusya ise hi gecikmeden Adalar Denizi'ndeki (Ege'deki) adalar tahliyeyi taahht ediyorlard 531
Kaynarca Bar'na eklenen zel hkmler (bkz: Martens, Anlamalar, C. II, s. 287): Madde I: Bu ayr madde ile, Bb - li, sava tazminat olarak Rusya'ya onbe bin kese, yani ye-dibuuk milyon kuru demeyi taahht eder, ki bunun Rus paras ile tutar drt milyon rubledir. Bu para yl iinde, taksitte ve u ekilde denecektir: Birinci taksit l Ocak 1775'te, ikinci taksit l Ocak 1776'da, nc taksit ise 1 Ocak 1777'de. Her taksit be bin kese olacak ve Rus elisine verilecektir. Rusya bu parann denmesi iin herhangi bir teminat isterse, Osmanl Devleti istenen tefaina-t verecektir. Bb- li, bu maddenin hkmlerine, iki devlet arasnda imzalanan anlamadecyer alm-casma, kelimesi kelimesine uymay taahht eder. Buna dayanarak bu belgeyi imzalyor ve mhrmz basyoruz. Kaynarca, 11 Temmuz (Rus takvimine gre 21 Temmuz) 1774. Madde II: Bugn imzalanan bar anlamasnn XVII. maddesinde Rus donanmasnn Ege adalarn ay iinde tahliye etmesi kararlatnlmsa da, iki devlet bununla ilgili olarak u hususlarda mutabk kalmlardr: XXIV.
531

Sayfa

241

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Trk murahhas Resmi Ahmet Efendi Hlsat'l itibar adl eserinde, bu iki madde ile ilgili olarak sadrazamn murahhaslar nce yirmi bin ruble iin izin verdiini, sonra krk bin rubleye ktn sylyor. Dier yirmisekiz madde, evvelce Fbk-an ve Bkre mzakereleri srasnda tartlan ve kabul edilen maddelerdi. Bu maddelere gre Krm, Basarabya ve Ku -ban'daki Tatar Trklerine siyas bamszlk veriliyor, din ba-'kmdan ise Osmanl sultanlarna bal kalyorlard. Rus ordusu tarafndan zaptedilen btn eylet, ehir, ky ve kaleler K-nm Han'na terkedilecek, fakat Ker ve Yenikale limanlan Rus-larda kalacakt. Ruslar Boan, Eflk, Basarabya, Grcistan, Mingreli ve Adalar'da igl ettikleri yerleri Trklere iade edecek, fakat Kk ve Byk Kabartay, Azak ve Kuburun Ruslarn olacakt. Esirler karlkl olarak ve hi fidye alnmadan serbest braklacak, Akdeniz'de Rus gemilerine giri ve ticaret serbestlii tannacak, yolcularn ve zellikle Kuds'e gidecek hristiyan haclarn gvenlii salanacakt. Bu, eliler, konsoloslar ve tercmanlar iin iyi bir anlama olacakt. Bundan byle Bb- li Bodan ve Eflk'teM tebaaya daha dil davranacak, Rus hkmdarnn 'imparator' unvann kabul edecekti. Bu anlamaya gre, imparatorienin stanbul'da (Pera'da) bir kilise yaptrmasna, Osmanl snrlar iindeki hristiyan tebaay himaye etmesine, kiliseleri korumasna izin verilecekti. Ve nihayet, bu bar anlamasndan nce Osmanl Devleti ile Rusya arasnda imzalanm bulunan bar anlamalarndan yalnz 1700'de yaplan Azak anlamas yrrlkte kalacakt. Btn dier anlamalar, zellikle de Belgrad anlamas iptal edilip yok saylacak, gelecekte iki imparatorluk arasndaki ilikilerde Kaynarca bar esas alnacakt. Bu savan balamasnn asl sebebi olan Polonya'dan hi sz edilmiyordu. Yine bu savata Trkler, o tarihe kadar hi grmedikleri bir malubiyete uram bulunuyorlard 532

maddeye gre bir erteleme sz konusu olmad iin, her iki devlet yine bu XXIV. maddenin gerei Rus donanmasnn adalardan bir an nce ayrlmasn kabul ettiklerinden, sz konusu donanmann ayrlmasn abuklatrmak zere, Bb- li bu donanmann ihtiyacn elinden geldii kadar karlamay vaadeder. Bu maddenin hkmne de, anlamada yer almasna uyulmas zorunludur. Kaynarca, 10 Temmuz 1774. 532 Bu anlamada Polonya'dan hi sz edilmemesi Rusya iin en byflfc baar olmutur. Savan balamasna sebep bu devlet idi ve imdi onun ad bile anlmyordu. stelik, Polonya'nn ad geen daha nceki anlamalarn hepsi iptal edilmiti. Ferrand, U, s. 249. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/535 -537

Sayfa

242

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Kaynarca Bar le lgili Dnceler imdi, Osmanl imparatorlumu'nun Kaynarca Bar ile sona erecek olan altnc devrinin sonlarna gelmi bulunuyoruz. Sanrz aadaki dnceleri belirtmemizin yeri ve zaman gelmitir. Karlofa Bar Trk istillarnn sona eriini, her zaman ftih olan Osmanl Devleti'nin Avrupa'da gcnn knlsn belirler. Bununla beraber, bu son dnemde bu devletin baz bakmlardan yine de bydn grdk. Fakat bu basanlar geici idi. Asya'da ran'n paylalmas sonucu topraklarn bytmt. Avrupa'da ise Avusturya ve Rusya'ya kabul ettirdii avantajl iki bar imzalamt ki bunlar Pruth ve Belgrad anlamalardr. Bu devirde alt padiah hkm srd. Bunlarn birincisi ile sonuncusunun, yani ikinci Mustafa ile nc Mustafa'nn devirleri, devletin en bahtsz, en felketli devirleri olmutur, ikinci Mustafa devrinde yenieriler ayaklanm ve onu tahttan indirmilerdi. nc Mustafa devrinde ise daha byk bir felaketle karlalm, yani Rusya ile yaplan sava, en ar artlarn kabul edildii Kaynarca anlamas ile sonulanmtr. Bu devirde nc Osman ve Birinci Abdlhamid sadece ismen var olmular, hibir byk veya faydal ide tesirleri olmamtr. Buna karlk nc Ahmet ve Birinci Mahmut birok bakmdan vgye deer iler yapmlard. Faydal baz messeseler kurmu, milletin kalknmas ve medeniyet yolunda ilerlemesi iin gayret gstermilerdir. Bu devrin karanlk tablosunda, devleti nc Ahmet adna yneten sadrazam ibrahim Paa ile her taraftan kecek duruma gelen imparatorluu ayakta tutan son byk stun olan Koca Rgp Paa, iyilikleri unutulmayacak iki dhi olarak grnrler. Bu iki sadrazam, Bb- li'ye byk vezirler yetitirmeye de gayret etmilerdir. Mesel, siyasi kariyerine Viyana elisi olarak balayan Reis-l kttap Mustafa Efendi, Stokholm ve Saint-Petersbourg elilii srasnda kendini gsteren sadrazam Mehmed Said Paa bunlar arasndadr. Bunlarn devlete kazandrd Rakoczi ve Bonneval gibi yabanclar da baarl iler grmler, her yerde yardmc ve mttefikler arayp bulmulardr. Bb- Ali'ye, Villeneuve, Porter, Obreskov, Penkler ve Thu-gut gibi kabiliyetli ve tecrbeli elilerin tesirleri de olmutur 533 Devletin eski Fransa
Burada, olaylarn ahidi ve becerikli bir diplomat olan Baron de Thugut'un kendi devrinde geen olay lar zerinde doru ve shhatli grlerini belirten raporlarndan baza blmler sunuyoruz: 3 Eyll 1774 tarihli rapordan*
533

Sayfa

243

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

phe gtrmeyecek bir ekilde ackl bir safhaya giren olaylar karsnda, ekselanslarnn hak sahibi lkelerle ticaret, Tuna zerinde ve Karadeniz'de seyrseferle ilgili mahedelerinden, bilgelik tayan uyanlarndan yararlanmak iin henz harekete geemedim. Katolik dini yararna olacak sonular almak zere de bir teebbste bulunmadm. Teebbste bulunursam hibir sonu elde edemeyeceimi de anlam bulunuyorum. nk, zamanndan nce teebbse gememek gerektiine inanyorum. Bu meseleler ne kadar nemli ise, ekselanslar, imdi teebbse gememenin de o kadar faydal olacan elbette bileceklerdir. nk, zamansz yapld iin hibir sonu vermeyecek olan bu teebbsler, za mannda teebbs edildii zaman alnacak olumlu sonular da engellemi olacaktr. Majestelerinin baarlan iin bu tedbirlerin gerektiine inanyorum. Bundan baka, anlamann zel bir maddesiyle, hristiyan mezhepleri himaye hakk Rusya'ya verilmi; te yandan, iddiaya gre, Rusya, hristiyan devletler arasnda Karadeniz'de yalnz kendisinin serbeste ticaret yapmasn istemektedir. Bu konuda da zamansz bir teebbste asla bulunmamay faydal gryorum. Bu kararlarn kt yanlan iyice anlalnca, teebbse getiim zaman mcadele daha kolay olacaktr. Rusya ile Osmanl Devleti arasnda yaplacak ve hak sahibi dier devletlerin aleyhine olacak bir zel deniz ticaret anlamasn engellemek, Katolik mezhebinin Dou'da yok edilmesine veya bask altnda tutulmasna yol aabilir. stn zek ve idrak sahibi ekselanslar elbet bu hususu da dneceklerdir. Her iki konuda ekselanslarnn son emirlerini beklerken, bana sylediiniz tedbirlerden, yani Osmanl Devleti'ni mstakbel saldrlardan korumak maksadiyle Tuna aznda bir kale ina etmek vs. gibi projelerden, imdilik Bb- li'ye hi sz etmemeyi uygun gryorum. Bu projeler, bu imparatorluun ksa bir sre nce maruz kald tehlikeli durumlardan evvel gerekletirilseydi, phesiz ok yararl olurdu. Fakat, ekselanslar artk bar artlarn bildiklerine gre, imdi, Avusturya ve Osmanl mparatorluklarnn daha nce yaptklar tedafi ve tecavz (savunma ve saldrma amal) itti* faklarnn Kaynarca Bar ile tamamen deimi durumda olduunu, Bb - li'yi kurtarmak hal mmkn ise, bunun iin baka tedbirler dnmek gerektiini de bilirler. Son anlama artlarna gre, Rusya bir taraftan Krm yarmadasnn dousunda bir blm, Yenikale'yi ve zellikle de ok deerli olan Ker limann, Dinyeper (zi) aznn iki kysn ele geirmi bulunuyor. Bundan baka, Rusya, yalnz Don nehri azndaki Azak kalesini deil, gzel Tagon -rok limann savunmak iin de blgeyi tahkim etmeyi dnyor. Ayrca, bu blgede sanayi odunu yetitiren gr orman, demir, kenevir ve gemi yap mak iin gerekli her ey bol olduu iin, yaknda Ker limannda, oniki -onbe byk gemiden ve dier gemilerden oluacak byk bir filo kurmas zor olmayacaktr. Yeni ele geirdii dier, yerlerde de birok kk gemi yapabilecektir. Rusya'nn yeni ald bu topraklarda, otuz-krk bin kiiden oluacak bir orduyu daima hazr bulunduraca kesindir. Bunlar, gerek bugne kadar Ukrayna snrlarn korumak iin toplad milislerden, gerekse baka yerlerden kolayca temin edilecektir. Bundan da u sonucu karabiliriz: Gelecekte Rusya hep hkim durumda bulunacaktr. Sa-int-Petersbourg hkmeti istedii ve uygun grd zaman, olaanst bir silahlanmaya lzum kalmakszn, Karadeniz kylarna inebilecek; yeni snn Ker'ten hareket ederek, rzgrn da yardm ile, yirmi bin kiilik bir orduyu, otuzalt il krk -sekiz saat iinde, stanbul surlarnn nlerine kadar getirebilecektir. O zaman, ortodoks mezhebinin liderleriyle daha nce anlatklan gibi birlikte hareket edecekleri de phesizdir. O zaman padiaha, Rusya'nn harekete getiini haber alr almaz, sarayn terkedip Asya ilerine kamak ve Dou mparatorluu'nun tahtm daha gl birine brakmaktan baka bir ey kalmayacaktr. Bakent istil edilince, hristiyan mezhebinden olanlar terre itirak edecek, kolayca ve kanlmaz ekilde Rusya'ya tabi olacaklar; btn adalar, Anadolu'nun kylan, t Adriatik kylarna kadar bu devletin eline geecektir. Dnyann her blgesinden daha verimli olan bu ok zengin topraklar, oralara sahip olan Rusya'y yle kalkndracak ve ykseltecektir ki, bu devlet, tarihin anlatt eski alarn efsanevi zenginliklerini, ihtiamn geride brakacak, daha stn olacaktr. Gelecekte, bu byk ihtill, bir hafta gibi ksa bir zamanda, sessizce ve byk hazrlklara ihtiya duyulmadan Karadeniz tarafndan balatlabilir ve ksa zamanda sonulandrlabilir. Bundan byle, Rusya'nn harekt sahas olarak Dinyester (Turla) ve Tuna kylarn semesi dnlemez. nk snrlarndan bu kadar uzakta yapaca bir sava zor ve pahal olaca gibi, lehine de sonulanmayabilir. Fakat yeni snrndan, her zaman ve iki gn gibi ksa bir zamanda harekete geerek ve Karadeniz'e inerek, bakentin surlarna hcum edebilir. Rusya'nn gelecekte sava alan olarak Tuna ve Dinyester kylarn tercih etmemesi iin baka sebepler de var. Bugne kadar Rusya'nn gerek kar, Tuna boylarnda fethettii yerleri elinde tutmasn pek gerektirmiyordu. Bundan sonra byle bir endiesi olmayacaktr. nk yeni anlama, ona, Karadeniz kylarnda ok daha nemli fetihler iin imkn vermi bulunuyor. Rusya, bu devleti 'bir hamlede tamamen igal edip orada, kalmay dnmez. Gelecekte, Osmanl Devleti'nin devrilmesiyle eyletlerinin, snr komusu Avusturya mparatorluu ile paylalr hale gel mesini bekleyecektir. Rus hkmeti, Avusturya'nn pay alarak snrn geniletmesine pek ses karmayacaktr; nk, Avusturya'nn

Sayfa

244

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

elisi Mehmed elebi ve Macar dnmesi ibrahim (Mteferrika) tarafndan matbaann kurulmas, si bir Macar'n olu olan Baron do Tott tarafndan getirilen savunma tabyalarndaki yenilikler, sve'le ittifak anlamas, Osmanl Devleti ile Rusya arasnda iran'n paylalmas anlamasna Fransa'nn mdahalesi, Fransz elisinin Polonya yararna olarak Osmanl ve Rusya'nn aralarn ama gayretleri. Sultan Mustafa'nn dier devletlerden nce Avusturya'ya Polonya'y paylama teklifi, Avusturya ile yardm anlamas, bu altnc devrin nemli olaylardr. Btn bu olaylar Avrupa diplomasisinin, onsekizinci yzyln bandan beri kaoslar arasnda sesini duyuran ama sendeleyerek yryen Osmanl Devleti'nin kaderi zerindeki etkisinin gittike arttn gstermektedir. Baz
Bosna'y, Srbistan' almas baz bakmlardan ok nemlidir ama, onun elde etmek istedii dier Osmanl toprakla r yannda bunun pek nemi olmayacaktr. Yukarda szn ettiimiz eyletlerde yalnz mslmanlar ve katolik olmayan, dier hristiyan mezhebinden olanlar yaamaktadr. Mslmanlar Avusturyallara katlanacaktr, fakat Rusya imparatorluunun ok yakn olduunu gren ortodoks-lar o tarafa g edeceklerdir. G etmezlerse, itaatsizlikleri Avusturya iin srekli sknt verecektir. Bu yzden, Avusturya'nn bu topraklan igali, imparatorumuzun kuvvetini arttraca yerde za yflamasna sebep olacaktr. Btn bu sebepler dikkate alnrsa, ekselanslarnn Tuna aznda bir kale inasn gereksiz bulacaklarn sanyorum. nk, Rusya lehine olan bu anlamann hkmleri, bu savan Rusya'nn Tu -na'da yapt son sava olduunu phe kalmayacak ekilde gstermektedir, te yandan, Ka radeniz Boaz'nda yaplacak tahkimat, maalesef Osmanl Devletl'ne en ufak bir gven vermeyecektir. Fransz albay Baron d Tott'un yaptrd tahkima tn gemite belki bir faydas olurdu. Bakenti topa tutarak kargaa yaratacak kadar, ok asker tamayan kk bir filoyu belki durdurabilirdi. Fakat bugn bu tabyalarn hibir nemi yoktur. nk Rusya, yeni ele geirdii yerlerden ok sayda askeri kolaylkla nakledebilir, istanbul Boaz'nn kapatlmas da bakenti pek kurtaramaz. nk Ruslar, Osmanl Devleti'nin Avrupa yakasndaki topraklarna birok noktadan kabilirler. tin ok daha nazik ve tehlikeli yan u ki, artk Bb- li'nin bekas, gelecekte, dier devletlerin hibirine bal olmayacaktr. nk Ruslarn yeni aldklar yerlerde biraz daha glendikten sonra, ki bu da hi uzun srmez, stanbul'u almak iin hcuma gemeleri gn meselesi haline gelebilir. Rusya anszn saldrya geerek, saldr haberi daha br devletlerin snrna bile ulamadan, stanbul'u ele geirebilir. Bu ksa raporla, imzalanm bulunan messif anlamann bugn ve gelecek iin arzettii saysz ktlklerin hepsini anlatamam isem de, ekselanslarnn talimatlarna cevap vermek iin, bu imparatorluun durumunu ksaca bildirmeyi grev saydm. Bu ackl durum karsnda ne yaplabileceine, durumu telfi iin hangi arelere bavurulabileceine, ekselanslar yksek dirayeeriyle karar vereceklerdir. Bb- li, anlamann gerek hkmlerini hi kimseye acklamamakta, gizlemekte devam ediyor. Bu tuhaf tutumunu mazur gstermek in de, bazen, murahhaslar Resmi Ahmed Efendi ve Mnib brahim Efendi'nin dnmelerini beklediini, bunlarn aklama yapacaklarn sylyor, bazen de hi inandrc olmayan baka eyler sylyor. Bb- li'nin bu tutumu, bu kadar aalayc bir anlama imzalad iin duyulan utantan m, yoksa gerek artlarn duyulmas halinde herkese zararll anlalacandan, tepkileri bir sre daha geciktirmek iin yaplan gizli bir anlamadan m ileri geldii bilinmiyor. Bu srarl suskunluun, Sancak- erifin uzun zamandan beri stanbul'a dnmemi olmasndan halkn galeyana gelmesiyle, vezirlerin kendi akbetlerinden korkmalarndan ile ri geldii de dnlebilir. Bu anlama hakknda her eyi bilmiyorsak da, bildiimiz kadarndan u sonucu karabiliriz: Bu anlamann hkmleri Rus diplomatlarnn becerikliliini, ortaya koyuyor. Bu anlamann ustaca yazlm maddeleri, Osmanl Devleti'ni bugnden itibaren bir eit Rus eyleti haline getirebilecektir. Saint-Petersbourg saray bu eyletinden istedii paray, askeri v.s.'yi alabilecektir. Gelecekte Rusya, Bb- Ali'ye, kanunlarn dikte ettirecek ve padiaha bunlar kabul ettirmek iin imknlara sahip olacaktr. Belki birka yl daha bu ileri padiah adna yrtecek, zaman gelince de idareyi kesin olarak ele alacaktr.

Sayfa

245

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

reform tohumlan bu devirde ekilmi, baz yeni messeseler, mesel nizam- cedit adyla tannan messese, daha sonra bu gelimenin bir sonucu olarak kurulmutur. Fakat, maalesef, bu denemeler devleti glendirmiyordu, nk hep yarm kalyor ve k hzlandryordu. Devleti bu duruma dren d etkilerin en by, Kaynarca bar anlamas ile stnlk salayan Rusya olmutur 534. Ulemnn her eit idari ark harekete geirerek olanca gcyle Rusya ile bu artlarla bara kar kmas bsbtn sebepsiz bir inat deildi. Gerekte bu bar, dardaki btn ktlklerin birikiminin btn arl ile Trkiye zerine dmesini balatan bir bar olmutur. eride ynetimin zayf ve hatal oluu da, k hzlandran dier sebeplerdir. Osmanl Devleti aleyhine bylesine kt artlarla imzalanan bu barn sonularndan en ok sorumlu tutulan sadrazam Muhsinzde Mehmed Paa'dr 535 Bu sadrazamn askerlik konusunda ok kabiliyetsiz olduu birok
Bu anlamann imzalanmasndan ondrt ay nce, Thugut onun nasl sonulanacam aka grmt. yle diyordu: ..Gelecekte byk durum deiikliklerine belki tesadfler tesir edecektir, ama korkulur ki bugnk messif olay Bb- li lehine sonulanmayacaktr. Bu durum tasa bir sre daha devam edecek, sonra, Osmanl mparatorluu gerek savata, gerek barta Ruslara boyun emek zorunda kalacaktr. (Thugut'an 3 Mays TO tarihli raporundan). 535 Baron Thugut'un 18 Temmuz 1774 tarihli raporundan: Burada korkun bir kargaa hkm sryor. Muhsinzde Mehmed Paa'nm mantksz, beceriksiz ynetimiyle imparatorluu srkledii savan balad gnden beri grlen bu kargaa, hibir zaman bu dereceye ulamamt. Hkmetin ka-biliyetsizlii ve zayfl, felketleri telfi edecek tedbirleri almaktan ciz oluu, mzakereleri yrtme iinin Rus silahlarnn tehdidi altnda bulunan ve bunun tesiri altnda kalan dlek sadrazama verilmi olmas ve btn dier sebepler unu gsteriyor: Ruslar, bilinen ustahklaryla bu defa her za mankinden daha ar artlar ileri sreceklerdir ve bunda phe yoktur. Trkleri Ker ve Yenikale'yi brakmaya, para olarak harp tazminat demeye, Kus donanmasnn serbest dolamasn kabule zorlayacak, genel olarak bar artlarn dikte ettireceklerdir. Bana gre, kabulnde glk karlacak tek husus, Krm'a bamszlk verilmesi meselesidir. Bu konuda srarla direnen ulemy buna raz etmek pek kolay olmayacaktr. Fakat artk meselenin lfla halledilme safhas getii iin, Hular bu meseleyi de ortaya atacak, Bb- li'yi fazla korkutmayacak cmleler kullanarak u veya bu ekilde ve emellerine uy^un olarak halletmekte glk ekmeyeceklerdir. te yandan, Ruslarn, dindalar olan Yunanllarn hmisi olarak kabul edilmesi talebine Reis efendi anlamsz baz beyanatlarla karlk vermeye alyorsa da, bana gre Rus murahhaslar bu konuda da istedikleri tavizi koparacaklardr. Bu giditen, katolik olmayan mezheplerin (or-tookslann), Dou'da, katoliklere kar stnlk salayacaklar sonucunu karrken, byk bir znt duyuyorum. Ekselanslarnn geen yln 6 Austos ve 9 Kasm tarihlerinde yazmak ltfunda bulunduklar bu konudaki emirleri de unutmuyo rum. Gayretlerimde hemen hemen hibir basan salanmayacana inanmasam, oktan teebbse gemi olurdum. Olaylar bugn yle bir hal alm bulunuyor ki, bu anda bizim mdahalemizin Bb - li ile daha sonraki olaylarn, ynlendirecei ilikiler zerinde hibir tesiri olamaz. Bu skntl durumdan nasl kurtulacam bilemiyorum. Bu konuda erken yaplacak bir teebbsten hibir baar mit etmiyorum. Ruslarn kendi yararlarna kurnazca bir yorum getirmesini nlemek iin dayanaksz teebbslerimi nereye kadar gtrebileceimi bilemiyorum. Thugut'un 3 Austos 1774 tarihli raporundan: Baz durumlar ortaya ktka, aknlm arttka, sadrazamn hangi cretle srf korkakl ve ahsi grleri yznden devletin selametini hie saydn, feda ettiini anlayamyorum. Canikli Ali Paa, yazd mektuplardan birinde, Krm'a yardm iin harekete gemesi gerekirken, hibir ey yapmadan beklemesine, gecikmesine ve bu suretle Rus generallerine daha rahat edecek frsat vermesine mazeret olarak, sadrazamdan yazl emir gelmediini ileri sryor.
534

Sayfa

246

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

defa grlmtr. Her ne pahasna olursa olsun bar imzalamak istemesi, bunun iin birinci murahhas olarak gvenilir olmaktan km bir diplomat olan dnme Resmi Ahmet Efendi'yi gndermesi, herkesin bildii zayf taraflaryd 536. Bansn imzalanmasndan hemen sonra Muhsinzde Mehmed Paa azledildi. Zaten uzun zamandan beri hasta idi ve son zamanlarda hastal epeyce arlamt. Azledildikten sonra ancak onbe gn yaad. stanbul'a dnerken, Karinabad kasabasna gelince birdenbire fenalam ve lmt. Bu durumda her zaman olduu gibi zehirlendii de rivayet edildi. Bunu d ndrecek sebepler yok deildi. Eer millet ona, utan verici Kaynarca barnn hesabn soracak olursa, Muhsinzde de buna rza gsteren, izin veren stanbul'daki vezirleri itham edebilirdi 537 538 Bu anlamann, Trklerin nem vo anlam verdikleri yedi says ile ilgili yanlar da vardr ve phesiz bu bir tesadftr. Anlama yedi saat sren mzakereden sonra imzalanm, yedinin drt kat olan yirmisekiz maddede tamamlanmtr. Fakat te yandan, bu anlamann Vaysman'm vurulduu ehirde ve Pruth anlamasnn yldnmnde imzalanmas asla tesadf deildir. Rus generalleri ve murahhaslar bu tarihi, o olaylarn intikam olsun diye tespit etmiler ve mzakere yerini de ayni dnce ile semilerdi. Bu sava balarken de kt olaylar meydana gelmiti. San -cak- erifle geit resmi yaplrken dost bir devletin elisi halkn kt muamelesine,
Muhsinzade'nin herkese bilinen ve asla mazur grlmeyecek bu tutumu, utan verecek bir anlamay kabul etme noktasnda bulunmas, kellesinin uurulmasna sebep olacaktr. Bunda hi kimsenin phesi yoktur. Onun en korkun cezaya arptrlmas, kt idaresiyle devletin gelecei iin hazrlad ktlkleri yok etmeyecei dorudur ama, tasavvur edilemeyecek kadar pasif ve zayf olan bir hkmdarn da yapabilecei bir ey olmad bir gerektir. Son felketler ve bunun sonucu olarak halkn duyduu byk znt, onu elence ve sefahatten ancak birka gn alkoydu. Bu durumda kalnca da, o byk gururu bir anda korkakla, bayala dnverdi. yle ki, ulemya bizzat bavurup, barn gerekli olduuna dair bir fetva karlmasn istedi. Ulemnn bara nihayet raz olduu haberi saraya ulatrlnca, hkmdarlk gurur ve erefini bir yana brakarak, bir kutlama enlii yaplmasn emretti! Halk bunu byk bir rezalet sayarak tepki gsterirken, o, mzik sesleri arasnda bu fetvay tasdik etti. Bu fetva ki, yaknda Bb- li'nin siyas varlna son verecek niteliktedir. 536 Dnme Ahmed Resm Efendi'nin byle bir insan olduunu Diez bmiyordu. Onun, yazd tarih kitabnda. Mora Rumlarnn ayflktanTTHiiffiiHfan hi sz etmeyiini, Rum dnmesi olmasna deil de, bu olayda bulunmayna balyordu. 537 Huhsinzde Mehmed Paa, 28 Cemazielevvel 1188 (4 Austos 1774)'de vefat 538 Eli Thugut'un 17 Austos 1774 tarihli raporundan: Tefessh etmiliin bu inanlmaz delillerine, esaslarndan sapm ve bozulmu kt idareyi de ilve edersek, diyebiliriz ki, bu Dou imparatorluunun ykln, Rus silahlarndan ok bu kt idare, bu bozulmuluk hazrlamtr. Bu bakmdan, Osmanllarn siyaset sahnesinden ekilmeye hazr hale gelmeleri, ayni akbete urayan baka devletlere gre, en az acnacak bir durumdur. Maalesef bu imparatorlukta imdi cereyan eden olaylarn, gele* ekte btn devletlerin politikalar zerinde ok byk etkisi olacak, sonu gelmeyen kargaalkla ra, skntlara yol aacaktr

Sayfa

247

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 16

Joseph von Hammer

Sayfa

248

saldrsna maruz kalmla. karlan bir fetva ile Bodanllann, Eflklilerin ve Polonyallarn mallar ve canlar alnabilecei sylenmiti. imdi imzalanan bara gre, Bodanllar, Eflklileri, Osmanl tebaas olan btn Hristiyanlan ve kiliseleri Osmanl devletinin en byk dman olan bir devlet, yani Rusya himaye edecekti. Kaynarca bar, Trkiye'nin kaderine tesir etmesi bakmndan, Karlofa bar ile Edirne bar arasnda yer alr. Kar-lofa bar ile Kaynarca bar arasnda imzalanan dier btn anlamalar, tpk Kaynarca bar ile Edirne bar arasnda imzalanan Zitov ve Bkre anlamalar gibi nemsiz kalr. Kaynarca barnn Karlofa barndan fark udur: Rusya, Karlofa barn, Avusturya, Polonya ve Venedik'le birlikte, ngiltere ve Hollanda'nn arabuluculuu ile imzalamt. Kaynarca bar iin ise, ayni devlet, Ayrupahlann btn arabuluculuk tekliflerini reddetmi, Osmanl Devleti ile bafoaa kalarak artlarn kabul ettirmiti. Rusya, bu sistemden zamanmza kadar hi vazgemedi. arkoselo saraynda ftomanzov Saduniski ve Orlov cmenski iin lakaplar verilmi, antlar ve bstler dikilmiti ama, impa-ratorie Katerina ve Rus devlet adamlar da, btn arabuluculuk tekliflerini reddederek bar yalnz kendi artlaryla kabul ettirdikleri iin Kaynarca- lkabn haketmi oluyorlard. Karlofa bar, esasnda ftih bir millet olan Trklerin istillarna son veren, onlar kendi tabii snrlarnda tutan bir bart. Kaynarca bar ise , Krm'a bamszlk vererek, zi, Kuburun, Yenikale ve Ker kalelerini Ruslara brakmakla, Osmanl Devleti'ni de bu dmannn insafna brakm oluyordu. Bu bar, tekrar ediyoruz, Trkiye'yi ypratan saysz felaketlerin sebebi olmutur, imparatorluun hi deilse Avrupa'da kn balatmtr. Yatan deitirip kendisine yeni bir yol aan nehir, karsna kan engelleri ykar, topra andrr. Bu durumda asl sebebi istilc dalgalarda deil, onlar uzun sreden beri yeni bir yol bulmaya mec bur eden tkanmalarda ve baka kuvvet lerde aramak gerekir. Kaynarca bar daha sonra imzalanacak Edirne bar ile onun getirecei sonularn asl sebebi olmutur. Edirne bar ve sonularnn btn tohumlar Kaynarca barnda ekilmitir. 539

539

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/537 -541