Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi

Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Joseph von Hammer Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

NDEKLER ALTMISEKZNC KTAP ........................................................................ 5 Villeneve .............................................................................................. 5 Bonneval ................................................................................................ 6 sve'le Tedafi Ve Taarruzi (Savunma Ve Saldr) ttifak Anlamas 7 Fransa Ve Napoli le Ticaret Anlamas ................................................ 7 Mengli-Girayn lm ......................................................................... 8 Sultan Tarafndan Bir Ktphane Tesisi ............................................... 8 stanbulda Ayaklanma .......................................................................... 9 Vezirizam'n Azledilmesi ..................................................................... 9 ki mparatorluk Hkmetiyle Yaplan Bar Anlamasnn Uygulanmasnda Ortaya kan Glkler ........................................... 10 Kont Ulefeld; Trk Elisi Viyana'da ................................................... 11 Tercman Ghka'nn dam Edilmesi .................................................... 18 Avusturya Ve Rusya le Anlama........................................................ 18 ran Elilik Heyeti................................................................................ 22 Medine'ye Gnderilen Hediyeler ......................................................... 26 Gktalar ............................................................................................. 27 Romanzoff ........................................................................................... 28 Fransa Ve Napoli'de Elilikler ............................................................. 29 Mora'da Kurbanta rts................................................................. 29 Trk Robinson Crusoe ......................................................................... 30 Yangnlar ............................................................................................. 31 Veziriazamn Azledilmesi ................................................................... 32 Sultan Tarafndan Bir marethane Kurulmas..................................... 33 Dn .................................................................................................. 33 Nadir ah Badad nnde .................................................................. 34 Veziriazam Dt ................................................................................ 36 Bosna'da Snrlandrma ........................................................................ 36 Fransa, sve, Polonya Ve Rusya le Mnasebetler ........................... 38 Bonneval .............................................................................................. 41 Ndir ah Musul'u Bouna Kuatyor ................................................. 54 Terifat Efendisinin Ba Tehlikede .................................................... 56 Rgb'n Kahire, Kesriyeli'nin Erzurum Valiliklerine Atanmalar; Serasker ran zerine Yryor ............................................................ 58 Kesriyelinin Grevi ............................................................................. 62

Kars Kuatmasnn Kalkmas .............................................................. 62 Hindistan Elilik Heyeti ...................................................................... 64 Araclkla. Alkal Anlama ................................................................ 64 Penkler Ve Bonneval ........................................................................... 65 Erivan Sava, Yeen Mehmed Paa'nn lm ................................. 68 Sava Hazrlklar Ve Elilikler ........................................................... 69 eyhlislm Pirzde'nin Azledilmesi ................................................. 72 Kzlaraas'nn lm ....................................................................... 73 Nazrlkta Deiiklikler ....................................................................... 74 naatlar................................................................................................ 74 Veziriazam Esseyyid Hasan Paatnn Dmesi ................................... 75 Br Hristiyanlk Propagandacsnn dam .......................................... 77 Byk Tetkikci .................................................................................... 78 ran Prensi ............................................................................................ 79 Fransa'nn Teebbs ........................................................................... 86 Bonneval'in lm .............................................................................. 88 Rusya le Bar Anlamasnn Yenilenmesi ........................................ 93 Avusturya Bar Anlamas Sresiz Uzatld ...................................... 94 ALTMIDOKUZUNCU KTAP ................................................................ 96 Hrka-i erif Dairesi ............................................................................ 97 Veziriazamn Azli Ve Yerine Seyyid-Abdullah Paa'nn Atanmas.... 99 Ndir ah'n lm ........................................................................... 101 Olaanst Yetkili Eli Kesriyeli'nin rana Dn ....................... 102 Memlklerin Katlim ..................................................................... 104 Birok Valinin Atanmas ................................................................... 106 M. De Desalleurs ............................................................................... 106 Hatt Mustafa Murahhas Olarak Viyana'da ..................................... 109 Evlenmeler, natlar Ve Kitabeler.................................................... 111 stanbul Ve Badad'da syan ............................................................. 111 ran Ve Napoli Elilikleri .................................................................. 113 Krm Han'nn lm ....................................................................... 116 Vezirlerin Atanma Ve Deitirilmeleri ............................................. 117 eyhlislm Esad, Nail Ve Baklar mamnn lmleri .............. 118 Tabiat Olaylar .................................................................................. 120 Kesriyeli, Pirzde Ve Reisefendi Mustafa'nn lm ..................... 120 Bedeviler Arasnda Abdulvehhab Tarafndan Gerekletirilen slmiyet'te Reform Hareketi ............................................................. 124 Bu Mezheb Adamnn Doktrini ........................................................ 126 Arabistan'dan Felket Haberleri ........................................................ 132 Bir Para Hazinesinin Kefi ................................................................ 133 Eflak Prensi eyhlislm Ve Veziriazamn Azilleri ........................ 135

Yenieraas Saraynn Ve Sarayda Bir Kkn nat .................. 136 Br Hind Elisinin Gelii ................................................................... 138 ran Olaylar ..................................................................................... 138 D'ax-La-Chapelle Bar zerine Bb-I linin Gr .................. 140 stanbul'daki Avrupa Devletleri Elilerinin Gayretleri ...................... 141 Klalar, Sayfiye Kkleri Ve Kalelerin ns .................................. 145 Karklklar ................................................................................. 147 Deniz Olaylar .................................................................................... 150 Vezirazam'n Azlt Ve Kzlaraas'nn dam .................................... 152 Deprem Ve Kasrga ........................................................................... 155 Yunanllarn Ayaklanmalar ............................................................. 155 Bb-I li Tercmanlar Ve Voyvodalarn Deitirilmesi ................. 157 Fransz, sve Elilerinin Ve Bir Danimarka Murahhasnn Gayretleri ........................................................................................................... 158 Venedik Ve Raguza ........................................................................... 160 Polonya le Muhabert ....................................................................... 161 Yeni Srbistan Ve Kabarta'da Anlamazlklar kmas .................... 162 Grcistan Ve Irak Olaylar................................................................. 163 Sultann natlar Ve Ziyaretleri ....................................................... 170 Galata Sabay Ktphanesinin Almas ........................................... 171 Deprem .............................................................................................. 172 Birinci Mahmud Ve eyh Yusuf'un lm....................................... 174 YETMNC KTAP ............................................................................... 175 III. Osman'n Tahta k ................................................................. 176 eyhlislam Ve Veziriazamn Azli ................................................... 177 Hekimolu Al Paa'nn Vezretiuzm Makamna Getirilmesi Ve Azliyle Yerine Nail Abdullah Paa'nn Getirilmesi .......................... 179 Reisefendi'nin Kabal .................................................................... 183 stanbul'da Yangn ............................................................................ 184 Vezrzam Nianc Ali Paa'nn dam ............................................. 184 Msr Ve Ermenistan'da Karklklar ................................................ 185 Cezayir Bey'nin ldrlmesi ........................................................... 186 Avusturya, Rusya, Polonya Ve ngiltere Elilikleri Ve Prusya'dan Bir Murahhasn Gelii .............................................................................. 187 Nuri Osmn Camii ............................................................................ 191 Bir Gktann Grnmesi ................................................................. 192 Veliyeddinin Kabal ...................................................................... 193 ki Vezirizam'n Birbirini Takiben Deimesi ................................. 194 Sultan Osman'n Ve nl Kiilerin lm ....................................... 196

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

ALTMISEKZNC KTAP ViIIeneuvc. Bonnsral. sve'le tedafi ve ta-arruz (savunma ve saldr) ittifak anlamas. Fransa vo Napoli ile ticaret anlamas. MengH-Giray'n lm. Sultan tarafndan bir ktphane tesisi. stanbul'da ayaklanma. Veziriazam'-n azledilmesi. ki imparatorluk hkmetiyle yaplan bar anlamasnn uygulanmasnda ortaya kan glkler. Kont Ulefeld; Trk elisi Viya-na'da. Tercman Ghika'nn idam edilmesi. Avusturya ve Rusya le anlama. ran elilik heyeti. Medine'ye gnderilen hediyeler. Gktalar. Romanzoff. Fransa ve Napoli'de elilikler. Moria'da kurbanta rts. Trk Robln-son Crusoe*. Yangnlar. Vezirizam'n azledilmesi. Sultan tarafndan bir marethane kurulmas. Dn. Ndir Sh Bagdad nnde. Veziriazam dt. Bosna'da snrlandrma. Fransa, sve, Polonya ve Rusya ile mnasebetler. Bonneval. Ndir Sah Musul'u bouna kuatyor. Terifat Elendisi'nin ba tehlikede. Ra-gb'n Kahire, Kesriyelf'nin Erzunnn valiliklerine atanmalar; serasker ran zerine yryor. Kesriyeli'nn grevi. Kars kuatmasnn kalkmas, Hindistan elilik heyeti. Araclkla alkal anlama. Penkler ve Bpnne7al. Erivan sava; Yeen Mehmed Paa'nn lm, Sava hazrlklar ve elilikler. eyhlislm Pirizde'nln azledilmesi. Kzlaraas'nn lm. Nazrlkta deiiklikler. natlar. Veziriazam Esseyyid Hasan Paa'nm dmesi. Bir Hristiyanlk propagandacsnn idam. Byk tetkiki. ' ran prensi. Fransa'nn teebbs. Bonneval'in lm. Rusya ile bar anlamasnn yenilenmesi. Avusturya bar anlamas sresiz uzatld. 1 Villeneve Sayfa

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/7

FRANSA'nn aracl ve teminat altnda gerekletirilen ve Bb- l'ye

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

stn imknlar kazandran Belgrad Bar, bu ifte adan, Osmanl ve Fransz diplomatik yllklarnn kaydettii en parlak olaylardan biridir. Fransa'nn Osmanl mparatorluunun meseleleri zerindeki tesiri, ne daha nce, ne de bu olaydan sonra hibir zaman bu lde kesin olmamtr ve M. de Villeneuve'n nemli grevi, Fransa'nn Trkiye ile diplomatik mnasebetleri tarihinin belirttii en-unutulmaz olaydr, ingiltere yz yl nce Polonya ile Bb- l arasnda bir bar andlamasnn gereklemesinde ilk defa araclk grevini stlenmise de, hrist iyan devletler arasnda Fransa, Avrupa'nn bir dier devletiyle Osmanl mparatorluu arasnda anlama maddelerinin insan haklarna uygun bir e kilde uygulanmasna mdhalede bulunan ve bunu teminat altna alm ilk devlet oluyordu. Olaanst eli olarak parlak bir unvana lyk grlen Villeneuve, o dnemde eitli Avrupa hkmetleri tarafndan Bb- l ile giriilen btn mzkerelerin ayn zamanda ruhu, vasisi ve rehberiydi. 2 Bonneval Onun yannda, hristiyan devletler karsnda Osmanl mparatorluunun en faal memuru Bonneval yer alyordu. Franszlara has cerbezelimi ve szn saknmamas yznden, en ufak bir tenkide bile tahamml olmayan Veziriazam Yeen Mehmed Paa'y kzdrm've Kastamonu'ya srgne gnderilmiti. Paa'nn makamndan ayrlmasndan ksa bir sre sonra stanbul'a arlmt. Kzlaraas tarafndan himaye edilmeyen Bonneval, akszlln ihtiml hayatiyle dedi. Srgne gnderilmesine, emrindeki bombaclarn cretlerini almak iin sultana amatal bir ekilde bavurmalarn engellememesi se-beb olarak gsterilmiti; fakat gerek sebeb, Veziriazam Yeen Paa'nn ona kar duyduu kindi 3. Yeen Mehmed Paa'dan sonraki Veziriazam dneminde devlet ilerinde yeniden grev ald, fakat her zaman ayn baary gsteremedi. Bunun sebebi, Fransz elisi Villeneuve ile atm obuasndan tr ona pln ve dncelerinin tatbikinde bir yardmcdan ok bir engel gzyle bakmasydi; yalnz siyasi menfaatleri birletiinde abuk ve emin bir netice elde etmeleri mterek gayreflerinin mkafat oluyordu. Bunun birka misali olmakla beraber, bu aklamaya dayanarak, Sayfa

6
2 3

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/7-8 S. Cont., f. 895.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

sadece birimi,, btn kudretleriji birletirdikleri sve mzakerelerini zikredebiliriz. 4 sve'le Tedafi Ve Taarruzi (Savunma Ve Saldr) ttifak Anlamas sveli nazrlar Hoepken ve Carlson, devletlerinin Rusya ile yapt bar anlamasnn imzalanmasn beklemeden, onu imza srasnda haberdr etmek zere Bb- l ile bir savunma ve saldr ittifak anlamas gerekletirmek istiyorlard. Veziriazam, Villeneuve'n tesiriyle, isve'le bir anlama imzalamaa hazrd. Bununla beraber, sve murahhasnn srarl mracaatlarna ramen, haber stanbul'a geldii gn anlama imzaland. Dokuz maddeden oluan bu dostluk ve ticaret anlamasnda yeni bir meyyide yer alyor ve buna gre iki taraf, Rusya tarafndan saldrya uradklar takdirde birbirlerine yardm taahhdnde bulunuyorlard 5 (20 Ocak 1740). 6 Fransa Ve Napoli le Ticaret Anlamas Bu savunma ve saldr ittifak, Bb- li ile bir Avrupa devleti arasnda gerekletirilen ilk anlamadr. Zira, Kanun ile I. Franois arasnda yapld ileri srlen anlama, esasnda sadece bir dostluk ve ticaret anlamas idi 7. Rus elisi Vini-akof, tercman araclyla bu anlamann Rusya zerinde sebeb olduu honutsuzluu Vezirizam'a bildirdi ye tamahkrl ile tannan Reisefendi'ye anlamann tasdikine mni olmas iin drtyz kese para gnderdi. Reisefendi, tercmana: Her eyi sevdiim kadar paray da severim, fakat, muvafk olana sayg gstermek gerek. Bu hususta Rusya'nn isteini yerine getirebilmek iin imkn grmyorum. cevabn verdi. Rus elisi, Fransz elisi Villeneuve'e hkmdar adna yirmibebin ruble ve Saint-Andre niann verdi, fakat bu cmertliin Fransz politikasnn deimesi bakmndan hibir tesiri grlmedi. Rus elisi Viniyakof'a Rus ariesinin mparatorie nvaniyle tannmas, uurlarn tesbiti iinin bitirilmesi, byk elilikler terifat meselelerinin ve sve'le yaplan ittifakn geri braklmas hususlarn Bb- l ile mzkere etmek grevi verilmiti.
Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/8 Laugier'ye baknz, II, p, 383, anlama metni. 6 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/9 7 Flassan hataya derek anlamann tarihini 1535 olarak gstermektedir.
4 5

Sayfa

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

Villeneuve, her ikisi de para agzls olan Reisefendi ile Bb- li tercmann Viniyakof un rvetiliine kar uyarmak gayretini gstermekten geri kalmad. Napoli elileri Finochetti (Fi-noetti) ve Rumiti, altnn cazibesi ve Bonneval'in gayretleri sayesinde Bb- l ile bir dostluk anlamas imzalamay baardlar. Bu hareket Fransa ve deniz devletleri tarafndan iyi karlanmad. Napolili eliler kendi imzal anlama metinlerini verip Trke metni alacaklar srada, Vleneuve, Sultan'n kuzey Afrika beyliklerine kar verdii teminat ve dokunulmazlk belirten maddeleri kaldrmak imknn buldu. Yirmibir maddeden oluan bu anlamann imzal nshalar Veziriazam tarafndan tertiplenen muhteem bir huzura kabul treninde taraflar arasnda teati edildi (14 Nisan 1740 -17 Muharrem 1153). Fransz elisi, yaplan birok toplantda Bb- l ile Fransa arasndaki imtiyazlarn yenilenmesini mzkere etti: mtiyazlar Msr savann yrrln durdurduu ve yeniden bir bar anlamasna dntrlen yirmidrt maddelik kesin bir dostluk ve ticaret anlamasna evrildi; son bar anlamas bugn de Osmanl imparatorluu ile Fransa arasndaki mnasebetleri dzenlemektedir (30 Mays 1740 - 4 Rebi'ulevvel 1153). 8 Mengli-Girayn lm Krm ham Mengli-Giray Belgrad anlamasndan ksa bir sre sonra ld ve yerine eski kalagay olan kardei Selim-Giray geti. Bu mnasebetle, ark sylemekdeki yetenekleri yznden kendisine Naat- Damac veya dn arkcs damad lkab taklan ve evvelce Veziriazam Yeen Mehmed Paa tarafndan devlet ilerinden uzaklatrlmak istenen maslahatgzar Mus tafa Aa resm grevinden azledildi 9. Sultan Tarafndan Bir Ktphane Tesisi Darda barn salanmas Osmanl mparatorluu iinde enliker ve ziyafetlerle kutland. Veziriazam, Sultan' Bahariye-yazlk saraynda arlad; kendi saray birbiri pei sra kan iki yangnda kl haline geldiinden saray yaknnda bulunan eski veziriazamlar sarayna yerlemek zorunda kalmt. Sultan, Ayasofya Camii'nde, kendisi tarafndan ve iinde dier ndir eserler Sayfa

8
Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/9-10 Suphi, 70 ve 71. Yanl olarak Rusya le bar anlamasn ancak 1740 ubatnda imzalanm gsteriyor. Oysa 28 Aralk 1739'da imzalanp teati edilmitir.
8 9

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

arasnda Halife Osman ve Halife Ali'nin kufi yaz ile yazdklar iki ve o dnemin nesih yazda stad Yakut'un eserinin bulunduu ktphaneyi ziyaret etti. 10 stanbulda Ayaklanma Kapdan- derya Sleyman Paa tarafndan yapm tersaneye emredilen filo, bir blm Kaptan Paa'nn Sultan'dan izin ald Sahil Kk, bir blm Beikta'da Barbaros trbesi nnde, bir blm de Yedikule hisar nnde demirledikten sonra yelken ap harekete geti (30 Nisan 1740 - 3 Safer 1153). Yine bu dneme doru erginlik ana varan sultanlar evlendirildiler; Safiye sultan o srada stanbul'da bulunan eski Cidde valisi Bekir Paa; Saliha sultan Belgrad valisi vezir Ali Paa; Aye sultan Mora vergi mstahsili Ahmed Paa'ya nikh edildiler. Bu vesileyle yaplan dnler, beklenmeyen bir halk ayaklanmas yznden son derece snk geti. Savan ve iddetli kn ykselmelerine yardmc olduklar yiyecek fiyatlarndan ikyeti olan bir kalabalk, dkknlarn ounu yamaladktan sonra, kepenklerin kapatlmasn bararak eskiciler ve kazanclar arsndan darya kt (6 Haziran 1740 - 11 Rebiul'evvel 1153). Kthane tarafnda bir gezintide bulunan Veziriazam, maiyyetindeki adamlarm silahlandrdktan sonra hemen eh-re dnd. Yenieriaas vezir Hasan, milise kaytl birka yz ameleyi alelacele silahlandrd; Sultanbayezid Camii nndeki Yenieri karakolunun albay, kaan Yenierilere fena halde kt. Patrd her ne kadar yatfrldysa da, Sultan'n, avu-badan ald bilgi zerine ayaklanmann belirtileri orsadayken kendisine ehirde asayiin tamam olduunu bildiren Veziri-zam'a gveni kalmad. 11 Vezirizam'n Azledilmesi ehirdeki asayi durumunu dzelteceinden midi kesen Kzlaraasnm telkinleriyle, Mhr-i Hmyn Nianc Ahmed Paa'ya verildi (23 Temmuz 1740 - 28 Rebiul'evvel 1153).. ehirde asayiin yerinde olduunu VezirizanVa yanl olarak bildirdii iin, avuba grevinden alnarak ran'dan gelen eliye karlayc' olarak gnderildi. Azledilen Veziriazam ise
10 11

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/10-11 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/11

Sayfa

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

Padi-sah'n damad Bekir Paa'nn yerine Cidde valiliine atand; fakat bundan vazgeilerek Bb- l'ye arld ve Canee'ye kumandan olarak gnderildi. Sultan'n bir emirnmesiyle, stanbul'daki yedi askeri birliin (Yenieri, sipahi, silhdar, topu, top arabacs, humbarac) aalarna Vezirizam'n ehrin asayiine gereken dikkati gstermedii iin ceza olarak azledildi-i, asayie yeni Vezirizam'la birlikte nem vermeleri bildirildi. Byle bir emirname o zamana kadar Osmanl mparatorluunda grlm deildi, fakat bu emirnameden itibaren bir gelenek halini, ald. Bylece, bu emirnameler yoluyla Sultan, devletteki en nemli deiiklik zerine tab'asna bilgi vermi oluyordu. uras da belirtmee deer ki, Sultan'n hatt- erifi lkenin valilerine, eylet erafna, ulemya, divn azalarna, bu konularda nemi olmayan halka deil de, sadece ve zellikle stanbul'da yerleik durumda bulunan silahl kuvvetlere gnderiliyordu. Despotizmle idare edilen lkelerde, eski Roma'da pretoriyen muhafzlarn imparatora iktidar vermeleri gibi, ordu ve payitaht hkmdara iktidar vermektedir. Dedii dedik olan hkmdarn ancak kendi uydulariyle ilikileri vardr. 12 ki mparatorluk Hkmetiyle Yaplan Bar Anlamasnn Uygulanmasnda Ortaya kan Glkler Yeni Veziriazam, zi ve Nissa'nm alnmalarndan sonra Kahya Osman'n bann vurulmasna sebeb olan Cafer Paa'-nn oluydu. Eski Cidde valisi Bekir Paa'nm himayesiyle devlet hizmetine girmi, mparatorluk miri rtbesine kadar ilerlemi ve Ba Kapu-Aas (Bambeyinci) olmutu. Rusya'ya kar savan balangcnda, zellikle zi'nin takviyesi hususunda, kaymakam olduu Aydn'da Sanolu ve avenesinin ayaklanmasnda byk gayreti grlmt. Vezirizamla getirildii srada Kubbe vezirleri arasnda bulunuyordu 13. Makama getirilmesinden bir gn nce, sve kral XII. Charles'n anlama gereince geri kalan borcuna karlk olmak zere gnderilen sve sava gemisi stanbul limanna girmiti. Btn belirtilerden altn karlnda elde edilmi olan yeni Veziriazam, gemi anlamaya ramen, Bb- li'nin bahis konusu sava gemisini bor deme karl olarak kabul edemeyeceini bildirdi (19 Temmuz). Bununla beraber, Rus

10
Sayfa

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/11-12 Veziriazamlarn Biyografileri, Mehmed Sald. Bu yazara gre yeni Veziriazam eitli ilimlerde hayli yetkili bulunmaktadr. Fakat, Avusturya mparatorluk Arivleri'nde bulunan bir rapora inanmak gerekirse Veziriazam o kuma-yazma bilmemektedir.
12 13

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

^elileri Cagnoni ve Viniyakof, arie'nin iraparatorie unvan almamas ve sve'le imzalanan ittifak konularnda btn gayretlerine ramen en ufak bir baar elde edemediler; bu konuda honutsuzluklarm belirttiler. ran'a gnderilen Trk elisine uurdan sonra bir Rus generali refaka t edeceinden, eliyle uura kadar gidecek olan Paa'nn da eit rtbede yni tulu olmas talebinde bulundular ve bu talebleri msait karland. Eliyi Bender'e kadar gtren Faa, onu ehirde misafir ederek samur bir hil'at verdi. Elilerin deiimi Dinyeper dousundaki Salia kylarnda gerekletirildi; zi civar snr tesbiti ii komiserlere havale edildi ve esirler azar azar serbest brakldlar; zira, stanbul'daki son patrdda halkn feveran bu konuda ihtiyatl davranmak lzumunu ortaya koymutu. Bb- l'nin kont Rumanzof-un olaanst eli ve prens Repnin'le Nepluieff in snr belirlenmesi komiseri olarak atanmalarn renmesi, Azak tahkimatnn sklmesindeki gecikmeden duyduu endieye son verdi. Bb- l, Ali Paa'y Rumeli Beylerbeylii pyesiyle Viyana eliliine atam ve Paa, dzenlenen gsterili bir trenle gven mektubunu almt. Avusturya'nn eli tyini ii, anlamann uygulanmasnda kan eitli glkler yznden gecik-t misti; Avusturya hkmeti, arac eli vastasiyle anlamay tatbikle grevli Trk komiserlerin anlamaya aykr taleblerde bulunmalarndan ikyeti oldu. Belgrad tahkimatnn yklmas durdurulmutu; bunun sebebi, Trklerin anlamay ihlal hareketleri Avusturya hkmetinin dokunulmazlkla alakal taleb-lerine yol am olmasyd. Bb- l, Villeneuve'n de htiyatl araclnn eklenmesiyle Avusturya hkmetini tatmin etmek iin tartma konusu olan Eski-Orsova'da onbir ky Avusturya'ya iade etmee karar verdi. 14 Kont Ulefeld; Trk Elisi Viyana'da Avusturya elisi Schmettau, Trklerin Orsova'nn veya drt fersah stndeki Mehadia vadisinde Czerna'nn sularn Bella'nn mansabna ulatrmak iin kazdklar kanal konusunda ikyette bulunmas hususunda Villeneuve'e mektup yazd; kanal, anlama maddesinde belirtildiinden hayli uzakta kazlmaktayd; Avusturya elisi, Trkler Eski-Orsova'y ellerinde tutmaktan ve kanal kazmaktan vazgetikleri takdirde kendilerinin de tazminat talebinde bulunmaktan vazgeeceklerini Fransz elisi
14

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/12-13

Sayfa

11

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

Vleneuve'e bJdirmiti. Villeneuve, Trk mhendislerinin. Czerna'nn yatan tamamiyle deitirmek imknna sahip bulunmadklar ve kanaln nehir kysndaki kylere verecei zarar nleyemeyecekleri hususundaki beyanlarma dayanarak konuyu, Bb- l'ye bildirdi. Bununla beraber Veziriazam Ouz Mehmed Paa kanaln almasna fazlasiyle taraftar olduundan, mesele snr tesbiti komiserlerine havale edildi. Komiserler snra hareket ettiler ve Avusturya elisi olarak atanan kont Ulefeld'e stanbul'a gitmesi emri verildi. Fakat Reisefendi Bel-grad'n Avusturyallar tarafndan boaltlmasndan nce Trk elisi gnderilmesini uygun bulmad. Bu olaylar cereyan ettii srada, Avusturya Bavekili kont Sinzendorf Villeneuve'n araclyla Bb- l'ye yeni bir teklifte bulundu; bu teklife gre, Avusturya imparatoru, Bb- l, Drina ile Unna arasndaki bir toprak blmn kendisine brakmaa raz olduu takdirde, Syrmi (Zemun) sahrasn Osmanllara vermei taahhd ediyordu; teklifte belirtildiine gre, bu blm Srbistan'dan daha ok Esklavoni'ye aitti. Fakat, Sch-mettau kendisine yazd mektupta bunu bildirmi olduundan meseleyi snr tesbit komiserlerinin kararna brakmann daha doru olacana hkmetti 15 . Komiserler Avusturya komiseri feld-mareal vekili Guadagni ile yaptklar toplantlarda, Osmanl taraf tatbiki imknsz olduu halde Czerna'nn yatann deitirilmesi hususunda srar ettiler; bar anlamasnda Osmanl snrnn bu dalarn eteinden balad belirtildii halde, Eski -Orsova karsndaki tepelerin kendilerine teslimi hususunda da ayn srar tekrarlarlar; nihayet, Belgrad yaknndaki Velik Ostrova adasnn, anlama ile Avusturya'ya braklm olduu halde, istedikleri toprak blmyle birletirilmesi hususundaki taleblerini inadla savundular; oysa bu ada Srbistan'dan ziyade Banat'a daha yakn dmektedir. Villeneuve'n tavsiyesi zerine Veziriazam, neticelendirilmesini hzlandrmak maksadiyle Bosna ve Vidin valilerini snrlarn belirlenmesi almalarna nezret etmekle grevlendirdi. Temmuz aynda, son Avusturya elisi kont Wirmond'un damad olan Avusturya elisi kont Ulefeld kalabalk bir
Kont Sinzendorf un Vleneuve'e gnderdii, Avusturya mparatorluk Arivleri'nde bulunan 30 Mays 1740 tarihli mektup. Trklerin Or-sova karsndaki tepeleri geri vermei reddetmeleri bar anlamasnn 5. maddesine dorudan aykrdr. Neipperg'in balangtan itibaren Trklerin Sava'dan en ufak toprak taleplerini ve Srbistan'n ancak Tuna kavandan balayaca yolundaki grlerini aka reddetmekte ok hakl olduu grlyor. Esklavoni Srbistan'dan tamamiyle ayrdr. Neipperg bar konferansnda Syrmie (Zeraun)'yl Srbistan'n paras olarak zikrettirdi ise yanlmtr; Sava'nn beri -sindeki her yer Syrmle'dlr, fakat, dier taraftan, Srbistan'n bir paras Unna nehrine doru girmektedir. Sabaz bu parada bulun' maktadr ve bu para Drlna'da nihayet bulmaktadr. Neipperg'in yetkisi olmadan verdii bu blm zerinde, bu artlar altnda tm-. parator da aksini ileri srecek deildir.
15

Sayfa

12

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

maiyyee istanbul'a geldi (11 Temmuz 1740) 16 Elinin karlanmas beklendii gibi olmaktan uzak kald. Elilik alaym sslemek iin kendile rinden binek atlar gndermelerini istedii yabanc elilerin her biri bir mazeret ileri srerek isteini yerine getirmekten yan izdiler. Fransz elisi stanbul'a girdiinde Villeneuve'n hayli ilerisinde yer alan avuba, kont Ulefeld'in sanda yer ald. Bu diplomat tarafndan yaplan itirazlara ve Bb l tarafndan evvelki eli kont Wirmond'a uygulanan terifatn tekrar lanaca taahht edilmi olmasna ramen birey deimedi Eli, avubann sana gemek istediinde, avuba gelip onun arkasn da yer ald ve bylece avubann Fransz elisinin nnde olmas gibi, elinin avubann nnde yer almas durumu meydana geldi. avuba eli ile ayn masada yemee oturmak da istemedi. Bu can skc olaylar, kont Ulefeld'e verilen ve yirmiiki maddeden oluan talimatta nceden hesaba katlp yer almamt 17. Eli Ulefeld, ayrca, Fransa elisi Villeiieuve'n araclndan balayarak Neipperg'in anlamay imzalamasna kadar geen olaylarla alkal says yzaltma varan gizli vesika hakknda da talimat almt 18. stanbul'a getirdii hediyeler, Sultan, Valide sultan, yedi Kubbe veziri, Reisefendi ve eyhlislm'a gnderilen gm vazolar, ayna ve tablo
Son grevi saray tercmanl olan elilik ktibi Heinrich de Fenk -ler; tercmanlar: Selescoviz, Momars, Elias, Linskl; oniki tercman yardmcs, Baumeister, Preyner, Bianchi, Mandaller, Sachi, Echtin -ger, Greitter, Augustin, Mouska, Schmid, Selescoviz'ln olu olan Baumeister, rahip, elilik ktibi, oniki elilik svarisi, kont.Goes, Salnt Jullen, Kotulinski, Brandeis, Hamllton, Hohenfeld, Hardegg, Bertold, Pereny, Beleredi, Wicques, L. Gramb; otuz uak; oniki muhafz; oniki i hizmetkr; bir musiki takm; oniki silahor; bir veznedar; bir saati; bir stihkm yzbas; temen Scbade ve ktip Kempelen, ki bunlarn ikisi, biri Franszca, dieri Ltince olarak eliliin gnln tutacaklard (bu ki metin mparatorluk Saray Ktphnest'nde bulunmaktadr); bir doktor; bir seyis; iki arivci ve ki ulak. 17 1 Belgrad bar anlamas konusunda; 2 bunun tasdiki husu-sunda elilie verilen grev; 3 eliler mbadelesi in Schmettau tarafndan tyin edilmitir; 4 gven mektubu; 5 eer Trk elisinde Avusturya hkmeti Bakanna verilmek zere Sultan'n mektubu yoksa, Avusturya elisi de, Vezirizam'a sadece hkmet Bakannn mektubunu verecek, mparatorun mektubunu vermeyecektir; 6 eski eli kont Wrmond'a uygulanan terifata uyulacaktr; 7 Zemlin'e kadar karadan, sonra deniz yoluyla gidilecektir; 8 anlamann imzal metinlerinin teatisi srasnda Fransz elisine bahedilen erefleri aratrmak; 9 pelerinle huzura kmak emri; 10 anlamann XI. maddesinde sava esirleri hakknda yazlanlara uygun davranmak; 11 Roma katolik ruhani savunucusu olarak m-paratorun himayesindeki fransisken ve tesliscl tarikatlarnn hukukunun korunmas; 12 kuzey Afrika ve Dlsinelilere kar gven elde etmek; 13 Belgrad Bar Anlamasi'nda ticaret anlamas yer almadndan konsolosluk ve ehbenderlikler kurulmasna kar kmak; 14 snrlarn belirlenmesi meselesi; 15 dier devlet elilerlyle yi mnasebetler yrtmek; 16 Osmanl mparatorluuna bal prensliklerle onlarn casuslar aracl ile mnasebetler kurmak; 17 teb'alarn ikyetleri; 18 Csaky, llleshazy ve Csai'nin snrlardan uzaklatrlmalar}; 19 lm hkm hari, elinin ma-yyeti zerinde adil hkmler verme hakk; 20 hediyeler; 21 her hususta bilgi toplamak maksadiyle casuslar kullanmak; 22 geri taraf elinin iz'an ve becerisine braklmtr. 18 Avusturya mparatorluk Arivleri'nde bulunan bu talimat otuziki sayfa kadar tutmaktadr. Bunlarla birlikte bulunan yzaltm par* ann altmsdofcuzuncusu kont Neipperg'in tarihin i ihtiva etmektedir. Bu Belgrad bar tarihi ve kont Seekendorf, Wallis ve Neip -perg tarafndan ilenen hatalar, Moser tarafndan yaynlanan Belgrad ban$ anlamasnda elilere gnderilen emirnamede yer alanlara esasda benzemektedir.
16

Sayfa

13

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

erevelerinden oluuyordu 19 Viyana'ya gnderilen Trk elisi, bu ehire dokuzyz yirmi-iki kiiden >oluan bir maiyyetle 20 geldi. Ayrca, yzotuzdokuz deve, yetmi katr ve dokuzyz at da eya tayc ve binek olarak getirilmiti. Trk elisinin mbalal talepleri oldu. nce, topu generali Schmettau, Belgrad seraskeri vezir Ali Paa, uurdaki T rk birlikleri kumandan Ali Paa'nn hazr bulunduklar mbadele srasnda, Trk elisi Sava nehri zerinde bulunan gemiye binmek istemedi ve Schmettau, srarla bask yapmak zorunda kald (10 Haziran 1740). Viyana'ya varmadan nce son konaklama yeri olan Schvvechat'da, genellikle btn Osmanl elilerinden istenen, kendilerinden nceki elilerin uyduklar muameleye riyet gsterecekleri taahhdn verdii halde, Viyana'ya giri gn gelip atnca, kendisini merdiven nnde bekleyerek ikamet sarayna gtrecek olan saray marealinin ayana kadar gitmeyi kabul etmedi; bu yzden Viya na'ya giri gnn ertelemek zorunda kalnd (4 Austos 1740). 8u ide arac olduu zannna kapld Fransz elisi Mirepoix'-nn aklamalarna
Sultan iin: Yaldzl ereve iinde 76 pusluk iki boy aynas; 12 gm avize; ayn madenden iki kon sol; 2 soutma tas, keza; 6 altn zerine gm sslemeli ie; 6 gm ieklik; i gm tabak alt, masa iin; 2 gm buhurdan; 2 altn zerine gm ilemeli vazo ve ibrik; 2 gm kahve cezvesi; 2 gm ok kk cezve, 1 altn zerine gm ilemeli cezve; 2 gm ocak zgarp^, bir gm gm; 1 gm reel kab; 2 altn konsol saati, keza; on oyun havas alan bir saat; drt oyun havas alan bir dier saat; 12 para zengin kuma; 60 pus yksekliinde 2 ayna, cam ereveli; birok avize; 12 kollu avizeler, cam. - Sultan Hanm iin: Gm ili bir saat; ayn madenden bir kahve masas; 2 gm ieklik; iki cezve, keza; 12 para altn zerine gm ilemeli fincan ve ayn mdenden bir tepsi; 54 pus yksekliinde 2 ayna cam ereveleriyle. Veziriazam iin: Altn zerine gm ilemeli bir vazo ve bir ibrik; gm soutucu, buzluk; ilenmi bir gm fincan; alt gm tabak; gm bir iek sepeti, iki gm cezve; iki kk masa; iki byk saat; ilemeli bir konsol saati. - Nissa seraskeri iin: 2 gm ie; bir cezve, keza; bir dier ok kk cezve; 6 g m tabak; ilemeli bir cay fincan, gm ilemeli, iki byk duvar saati; iki cep saati. - nc vezir iin: Bir gm leen ve gm ibrik; 4 tabak ve bir duvar saati. - Drdnc vezir iin: Gm . bir leen ve bir ibrik; 2 tabak ve kase, keza; bir duvar saati, beinci vezir iin ayn hediyeler. - Altnc vezir iin: Gm bir leen ve ibrik, 2 ilemeli ay fincan, 7 tabak ve kse, siyah bir duvar saati. - Yedinci vezir iim Gm bir leen ve ibrik; iki ilemeli gm fincan; bir tabak ve bir kse; bir siyah duvar saati. - Reisefendi iin: ekmeceleri bulunan altn zerine gm ilemeli bir yaz masas; drt kollu gm avize; bir cezve ve ilemeli muhafazas olan bir saat. - eyhlislm iin: Kulpu altn zerine gm ilemeli gm bir sepet; bir tabak ve bir kse, altn zerine gm ilemeli bir leen ve ibrik; byk bir saat. - Bosna valisi Ali Paa iin: Bir tabak ve bir kse, altn yaldzl; byk bir saat; gm bir leen ve ibrik. - Verilecek kiiler belirlenmeyen dier hediyeler u eyadan olumaktayd: ekerleme koymak iin gm bir kse; gm bir cezve; iki komposto ksesi, keza; dier iki kk tabak; iki buzluk, keza; altn yaldzl bir leen ve ibrik; bir ekerlik ve ka, keza; Paris'de iml edilmi iki anak; iki altn saat; onbe gm saat, kstskli veya ksteksiz; iki gm ieklik, iki avize, dier kollu- iki avize 20 Maiyyetinde bulunan en nemli grevliler unlard: Hazinedar; si -lahdar; mhrdar; uhadar; oda ua; kahybey; divanefendl, elilik ktibi; avuba; kapucular khyas, bam&beylnci; selma -gas; divn, avuu; alay avuu; konakaa; zahlretclaa; teymeli aa, masraf aas; odun emini; silhor, seyis; vekilhar; mirhur; saraba; serbanba; akkianba; tfekiba; seyislerba; safca -ba; nalbandba; sancakcba, alemdar; mehterhanlar, din adam -)n; iBfcemleafcas; kaftanagaa; kapueularbariar (mabeyinciler); kahveci; erbeti; helvac; berberba; ttncba; lleciba (ubuku); mataracba; kapclar; alar; ekmekiba.
19

Sayfa

14

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

Beyzaltm kuruun karl altyzseksen florindi; dolaysiyle kuru bir florin ve oniki kreuzer ediyordu. 22 Bu mecliste mparatorluun btn yksek rtbeli sekinleri bulunuyorlard.
21

Sayfa

15

bakarak nihayet taahhdn uygulamaya raz oldu; fakat uygulamaya gelince yine reddetti. Gnlk iae masraf olarak kendisine beyzaltm kuru verildi 21; bu gnlk iae masraf stanbul'daki Avusturya elisinin aldndan yzaltm kuru fazlayd. Osmanl elisine verilen gnlk par aya odun ve yem masraflar dhil deildi. Osmanl elilii, Viyana'da Site Leopold'a yerletirildi. Oniki han, yzon dire ve yirmibir oda emrine verildi. Yolda eliye saray tercman, saray meclisinden bir komiser, saray idaresinden bir komiser ve bir mabeyinci refakat etti. Elinin mparatorun huzuruna kmasna sura gelince terifat konusunda yeni bir glk ortaya kt: Eli, mparatorun zerindeki elbisenin eteini pmek ve gven mektubunu tahtn yanndaki masann zerine brakp geri ekilmek istemedi; eli, mektuplar mparatorun eline vermekte srar etti. Artk huzura kabuln imknszlna ve Bb- l'ye olayn bildirilmesine karar verilmiti ki, Fransz elisinin gnderdii bir pusulann kendisine okunmas, Osmanl elisini, kendisinden nceki meslekdalannm davranlarna uymak hususunda ikna etti. Bu arada imparatorluk meclisi de birka toplant yaparak terifat 22 meselelerini karara balad . Eli, muhteem bir saray arabasiyle mparatorun huzuruna kmak zere tercman ve saray komiserinin refakatinde elilik binasndan hareket etti (23 Austos 1740). Eli, meclis salonunda mparatorun huzuruna alnd. Salona yalnz eli, tercman ve maiyyetinden oniki sekin grevli alnd. zerinde spanyol tarz bir manto ve banda apka bulunan imparator altn bir syebnn altnda oturmutu; arkasnda muhafz birliinden ileri gelen subaylar, solunda mparator-acna tercmana cevap veren Bavekil yardmcs bulunuyordu. Trk elisi vezir olmad ve Rumeli Beylerbeyi payesinde bulunduu halde, ehram biiminde kallavi ve etrafnda vezirlere mahsus altn erit bulunan bir kavukla grlyordu. Hediye olarak mparatora eya ve mcevherat olarak saylamayacak kadar ok hediye sundu. Bunlarn arasnda maroken adrlardan, gm ve altn ss eyasndan Acem hallarna, yine altn ve gmten at koumlarna kadar her ey vard. Bu eyalarn okluu karsnda elinin o kadar byk bir deve ve katr kervann beraberinde getirmesinin sebebi anlalyordu. Zmrd, yakut, inci ve sonsuz denilebilecek kadar bol altn parlts Avusturya imparatorluu sarayn

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

Sayfa

16

deta snkletirmiti. Mcevherlerin yannda hal denince, Trk elisi bunlarn yalnz bir nev'inden elli para getirmiti. stanbul imalathanelerinde dokunmu altn lemeli kumalar para olarak yzlerceydi. Hediye edilen atlar da cins ve renk olarak merakllar deta bylemiti. Elinin sunduu amberin arlnn yzelli mskal olduunu sylemek bile hediyelerin ihtiam baklanda bir fikir verebilir. Trk elisinin masraf Avusturya imparatorluuna yzbin florine maloldu. Snrlarn belirlenmesiyle ilgili mzkereler Fransz elisinin araclyla devam etmekteydi ve stanbul'daki Avusturya elisi kont Ulefeld, Trkler Eski-Orsova zerindeki tepelerin ve ehrin arazisiyle Belgrad nnde bulunan adann kendilerine teslimi hususunda srar ettiklerinden g bir durumdayd. Bu hususta Avusturya elisi kont Ulefeld, Bb - li'nin anlamann maddeleri yerine kendi arzularn geerli sayd itirazn ileri sryordu 23. Reisefendi, snr anlamasnn bu maddenin ayrlarak gerekletirilmesini, bunlarn daha sonra bir ek anlamayla zmlenmesini istiyordu, itiraznn hakllna inanan Ulefeld bu gr karsnda tutumunu deitirmedi 24 (31 Austos 1740). Vezirizam'n bu hususdaki kesin gr u ekilde belirdi: Snr tesbiti komiserleri, Srbistan ve ihtilafl olan aday bir kenara brakarak Tuna'dan almalarna balayacaklar ve Orsova'ya sra geldiinde, Czerna'nn yata ta-mamiyle deitirilmemise (Anlama deitirilmesi artn getiriyordu) Eski-Orsova imparatoruna ait olacakt. Czerna'nn yatann deitirilmesi projesi, Osmanl mhendislerinin ve Bb- l'nin btn siyasetinde snrsz bir tesiri olan Reisefendi Mustafa'nn garib bir teebbsleriydi. Bununla beraber, kanal almas fikri Reisefendi'nin deildi; bu dnce son Veziriazam Ouz Mehmed Paa'nnd. Fakat, Reisefendi, gerek Vezi-rizam'a ho grnmek, gerekse bu teebbse ayrlan parann bir ksmna konmak maksadiyle bu dnceye hemen sahip kmt. Avusturya elisi Ulefeld'in Reisefendi'ye verdii ikibin duka ve byk bir elmas da onu penesine alan rvet susuzluunu doyuramad. Kanal'n ald stanbul'da renilince Bb- li bunu Avrupa devletleri elilerine son derece nemli bir olay olarak bildirdi. Kendisinden nceki Veziriazam tarafndan neticesiz bir teebbs olarak balatlan kanal iinin bir ie yaramayacana kaani olan yeni Veziriazam, bunun kendisine kar
Laugier, n, s. 175. Ulefeld son derece doru bir gre dayanyordum Laugier, II, s. 177. Gsterecei yumuakln Trkleri daha gururlu ve, steklerinde daha nat olmalarna yarayacan bilen eli ilk talebinde srar gsterdi.
23 24

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

yenilmez bir kin besledii Reisefendi'yi devirmee vesile olacan dnerek devam edilmesine ses karmad. Veziria-zam'a byle hareket etmesi tavsiyesinde bulunanlardan biri, Krm'da Kefe'deki kararghn eski imam, snr tesbiti iini ok dar ve son derece ahs bir grle Faydal Tedbirler adl eserinde ksmen ele alm bulunan nevkufat yardmcs ve snr tesbiti komiseri, eski bir mderristi 25. Bu olaylar srasnda imparator VI. Charles'n lmnn kont Ulefeld tarafndan yrtlen mzkereler zerinde olumsuz tesiri grld. Genellikle her saltanat deimesinde Avusturya kk elileri eli unvan alyorlard; fakat Ulefeld eli unvanna zaten sahip bulunduundan, Macaristan ve Bohemya kraliesinden sadece gven mektuplar ald. Fakat, Bb- l onun elilik unvann tamas konusunda glkler kard. Bu durumda, Bb- li glk karmakla bir ey elde edemezdi. Gven mektuplarn reddedemeyecei gibi, huzura kabul hakkn da reddedemezdi. Fakat maksad, dier Avrupa devletlerinin durumuna bakarak davrann tyin etmek bakmndan vakit kazanmakt. Ulefeld, bu konuda ve snrlarn tesbiti konusunda Veziriazam'la bir grme yapt (13 ubat 1741). Eli, Orsova karsnda dil biimindeki arazi ve Srbistan snrnn Prina nehri kylarna kadar gelmesi iin seksene doksan geniliinde bir arazi verdi. Bu hususta VI. Charles'n lmnden beri hkmetinden herhangi bir talimat almam olan Fransz el-isiyle mutabk kaldktan sonra, Bb- l'ye bir ltimatom verdi. ltimatomda, Czerna kanalnn alndan balayarak Eflk' Banat'dan ayran ve Orsova snrn belirleyen muvazi bir hat talebinde bulundu. Bu hat Eflk' Banat'dan ayran rmaa kadar uzanacak ve ayrca Orsova snrn da belirtmi olacak, Bosna snr Karlofa anlamasnda belirlendii ekilde kalacakt. Grevinin resmen tannmas konusunda, Ulefeld, gven mektuplarn elilik ktibi Penislerle Vezirizam'a gndermek zorunda kald. Veziriazam vesikalarn alndna dair eliye 26 hitaben bir makbuz verdikten sonra, mparatorun son mektubuna Sultan'n cevabnn eli Ali Paa tarafndan Viyana'da dorudan hkmete verileceini bildirdi; eli Ulefeld'e gelince, veda iin huzura kabul edilecei hususunda bilgi edinilmesini istedi. Eli Ulefeld, ihtilafl dil
Tedbirti Pesendide, VII. cildin dorulayc aklamalar veren ksmlarna baknz. Burada bahsettii dier eserleri: Tebriz'de imaml srasnda (Hekimolu AH Paa idaresi dnemi), 1148'de (1735) urad felketler; bu eser nl eyhlislm Abdlaziz Efendi'nin Shhatn&me'sinin bir taklididir, dierleri Destiari tahdld-l hudud, tsbtul hukuk, Mevarid oemlytil mez&hlb, yni mezheplerin birlemesini ele almaktadr. 26 Laugier, n, s. 234 ve 237'de Ulefeld'in mektubuna ve Vezirizam'n cevabna baknz.
25

Sayfa

17

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

biimindeki araziyi Drina nehri kylarna kadar vermee raz olarak Banat'la alkal talebleri-hi tekrarlad ve bunlar .da kabul edilmedii takdirde, baka hibir tviz vermemekte kararl olduunu bildirdi. Reisefendi'ye ve sadk yardmcs Bb- li tercmanna besledii kinin tesirinden hibir zaman kurtulamayan Veziriazam, her iViafni de mahvetmek iin bu frsat karmadi: Her ikisinin de agzllkleri ve Fransz elisinin sznden kmamalar yznden mzakereleri srncemede brakarak neticeye varlmasn engellediklerini ileri srd. Beisefendi azledilerek hapse atld ve Ktahya'ya srgne gnderildi (5 ubat 1741 - 19 Zilkade 1153). 27 Tercman Ghka'nn dam Edilmesi Bb- l tercmanna gelince, 15 gn sren 28 bir tutukluluktan sonra saray kk nnde idam edildi; Fransz ve Avusturya elilerinin, tercmann susuz olduu yolundaki mdhaleleri idamn abuklatrmaktan baka bir eye yaramad. Rveti olduu kadar intikamc da olan Bb- li tercman Ghika, Hollanda elilii birinci tercman Karaca'y mahvetmek iin yemin etmi ve azledilen patriki evinde saklamt, dm edilmesi bunlardan birini korkun bir dmandan kurtarrken, patrikin de gvenliini ortadan kaldrmt. dm edilen Ghika'nn yerine Jean Gallimachi Bb- li tercmanlna atand. Tercmann idamnn ertesi gn, ulem ileri gelenlerinin ve askeri birlik komutanlarnn katldklar bir byk divn topland; Avusturya imparatoru ile mutabk kalnarak kararlatrlan snrlar hakkndaki yeni dzenleme okundu ve tasvib edildi. Prusya ordusunun Siiezya zerine yrd ha beri, Avusturya'y, her ne kadar haksz da olsa Osmanl taleb-lerine guzyummak zorunda brakt. 29 Avusturya Ve Rusya le Anlama Yeni Reisefendi, mparatorienin iinde bulunduu aknlk ve teltan yararlanarak Unna'ya kadar uzanan toprak dilimi ve civardaki araziden ayr

18
Sayfa

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/13-21 mparatorluk Arivi'nde Ulefeld, Fawkener ve Calceon'un raporlarna baknz. Bu raporlara ve Suphi'nin tarihinde laf tamak ve rvetle satn alnmakla sulamasna (t. 187) ramen, tercman Ghika'nn gerek dam sebebi zerindeki pheler ortadan kaldrlm deildir. 29 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/21
27 28

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

olarak Eski-Orsova'nn Trklere teslimi zerinde srarla durdu (2 Mart 1741). Bunun zerine, drt maddelik bir anlama imzaland; bu anlamaya gre, Kar-lofa anlamasnn getirdii snrlar Unna'ya kadar yeniden geerli saylyor; Tuna zerindeki tarafsz ada Velik Ostrova yar yarya paylalyordu. Sava nehrindeki Bohemyenler ada-siyle Tuna'daki Pavizza, Kzlova ve Hisarca adalar Trklerde kalyordu 30. Rusya, Bb- li'ye kar, Osmanl mparatorluu'nun Avusturya'nn nfuzunu krmak iin mparatorie Marie Th6rese'in iinde bulunduu vahim durumdan yararlanmak iin kulland diplomatik incelik sistemini uygulad 31. Prens Repnin, mparatorienin erke adas karsnda in etmee ek anlamann IHt maddesiyle hak kazand yeni kalenin evresi tamamlanncaya kadar, Azak tahkimatnn yklmasn erteledi. Peinden de kaleyi erkes'de deil, Azak'dan sekiz fersah mesafede in etmek istedi; yahut kale bu ehirden en ok drt fersah uzaklkta yer alacakt. Rus elileri Cagnoni ve Viniyakof'un Reisefendi ile yaptklar bir toplantda, Trkler, Ruslar tarafndan b'ahis konusu edilen esirlerin serbest braklmas, Rus ariesine mparatorie unvannn tannmas ve ina edilecek kalenin yeri gibi meselelere cevap vermeden, Azak tahkimatnn yklmasn istemekle yetindiler (24 Kasm 1740). Zten Trk ve Rus taraflar, iki tarafn elilerinin takibede-cekleri, payitahta gtrecek olan yollar zerinde anlamaya varmlard. Ayrca, elilerin btn masraflarnn karlkl olarak iki devlet tarafndan denmesi hususunda da anlamlard. Trk elisi kendisi iin zarur ihtiya maddesi sayd eyann bir listesini dzenlemiti; bunun temin edilmesi, yekn ola rak gnde binaltyz rubleye maloluyordu. Kus elisi Ruman -zofun, istekleri daha da mbalalyd 32; zira, Rus elisi, Trk elisinin ihtiya listesini hicvetmek istemi, bu bakmdan dzenledii listede ihtiyac olarak her gn
Bu anlama (konvansiyon) iin Laugier'de, H, s- 372'ye baknz; yazar anlamann tarihini yanl olarak 5 Mays olarak vermektedir ki, bunun 2 Mart olmas gerekmektedir. Bu anlama Sistow andlama -. snn H. maddesinde ve Suphi'de btn olarak yer almaktadr. Ule-feld tarafndan Trklere verilen tvizler kendisinin hkmetinden ald talimatn snrlarm amaktadr ve kendisi de Filibe'den gnderdii 19 Mays 1741 tarifeli mektubunda ki hatasn aklamaktadr; yle ki: Hrvatistan'a ait olan be kasabadan oluan dare merkezini Esklavoni'ye tbi gibi mtalea etmi, Belgrad yajunnda-ki Yldzlkale'ye gelince, bu kalenin nerede olduu hakknda bilgisi olmamtr; bylece, Belgrad anlamas tarihi, esaslarnn belir lenmesinden 2 Mart tarihli tamamlayc anlamaya kadar, mzakerecilerin ihml ve kabiliyetsizllklerinl ortaya koymaktadr 31 Rusya, Bb- Ali'ye kar bu devletin Avusturya'ya uygulad dolambal yollar, savsaklama politikasn uyguluyor, zerinde mutabk kalnm maddeleri uygulamay reddederek mzkereleri belirsiz maddeler zerine doru ekiyordu. Laugier, n, s. 180. 32 Fransa'nn Saint-Petersbourg'daki elisi Chetardie, 19 Mart 1740 tarihinde Rumanzof'un Trkiye eliliine atandm Villeneuve'e bildiriyordu.
30

Sayfa

19

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

Sayfa

20

iin ampanya, Bergonya arab, Macar Tokay arab ve amber, san -sabr iksirlerine yer vermiti. Elinin iksirini yaplmasn istedii sarsabr iei Bucak bozkrlarnda nadir bulunuyordu. Veziriazam, bu ste karsnda kont Ulefeld'e ait ihtiya stesini gzden geirdi ve kont Rumanzof'un listesini, Rus elisi ile Avusturya mparatorluu elisi arasnda bir fark bulunmas gerektiini Jbelirtmek iin, biraz indirimli olarak tasdik etti 33. Rus ariesi Katerina'nn lm ve Rusya'da kark durum, kont Rumanzof u, Bb - l karsnda Avusturya elisinin iinde bulunduu elverisiz vaziyete soktu. Yeilky (San Stefano)'-den ayrlmadan katld kendisine ait terifat dzenlemek maksadiyle yaplan birka toplantdan sonra, muhteem bir trenle bakent stanbul'a girdi (28 Mart 1741). Politikasnn balca letleri olan Reisefendi'nin azlinden ve Bb- li tercmannn idam edilmesinden sonra tesiri hayli azalan Fransz elisi Villeneuve'e gelince, yerine atanan marki de Castellane'-m geliini sevinle karlad. Yeni eliyle anlama iinde, Ruslar tarafndan Azak tahkimatnn yklmas ve Dinyeper'in sa kysnn snr olarak kabulnde, Trkler tarafndan Rus esirlerin serbest braklmas hususunda yeni bar anlamasnn uygulanmasna kar karlan engelleri ortadan kaldrmakla urat. Bab- Al, Rusya'ya imparatorluk unvannn tannmasnn sadece bir nezaket eseri olacan ve Azak tahkimatnn yklmasyla barn uygulanmasnn teminat altna alnacan ve imparatorluk unvannn tannmas iin bunun ilk art olduu nu iddia ediyordu. Fransz elisi Villeneuve Rusya'nn taleplerini destekledi; lkesine hareketinden nce dzenlenen muhteem huzura kabul treninde, Begrad anlamas iin vermi olduu temintn imzal nshasn sundu (16 Nisan 1741); buna Avusturya ile Bab- Ali arasnda imzalanan 2 Mart tarihli ek anlamann tem in atln belirten vesikay da ekledi; o zamana kadar Marie-Therese'in Macaristan kralielii henz tannmam olduundan, bu vesikay vermei reddetmiti. Eli kont Rumanzof Reisefendi ile yapt bir grmede, Reisefen-di, Berda ve Mius rmaklarnn mansaplar aras da dhil olmak zere, Meotide denizi kys iskn edilmemesi, Azak kalesi tahkimatnn sklmesi ve yeni kalenin Azak'dan mnasib bir mesafede ins artiyle imparatorluk payesinin tannmasna raz oldu. Nihayet, iki taraf arasnda Azak tahkimatnn sklmesi ve arie Elisabethe Petrowna'nn Bb- l'ce Imparatorie sLaugier, II, s. 207, Ulefeld Osmanl devletinden gnlk masraf olarak 60 kuru aldn sylyor kf yanl; bu rakam drtyz altmtr. Rumanzof ise drtyz kuru alyordu. Ulefeld'in raporundan.
33

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

fatiyle tannmas hususlarnda anlamaya varld. 2 Mart tarihli anlamadan sonra Avusturya ve Osmanl mparatorluklar, Banat ve Srbistan arasnda Sava ve Unna nehirleri boyunca, Transilvanya ve Eflk arasnda snr hatlarn, atanan komiserler vastasiyle ve yeni dzenlemelere giderek belirlediler 34. stanbul'da Reisefendi Ragb'la kont Rumanzof arasnda yaplan zel bir anlama Rusya'nn menfaatlerini dzene koydu (7 Eyll 1741); bu anlama (konvansiyon) gereince, Azak kalesi tahkimatnn yklmas, bu kaleden otuz fersah mesafede yeni bir kalenin ins, Zaporoglar zerinde Rusya'nn hakimiyeti ve arlarn mparator sfatiyle Bb- Ali tarafndan tannmas kararlatrld ve bu tanmaya kesinlik kayd eklendi. Bylece, Avusturya'dan daha ok Rusya'nn karma olan Bel-grad anlamasnn zel anlamalarla (konvansiyonlarla) kabul edilmesi ve yrrle konmas iin iki yllk bir zaman gemesi lzm geldi. Hristiyan devletlerden rendikleri diplomasi sanat Osmanllarda gzle grlrcesine bir mkemmellik kazanm ve bu sanat imdi hristiyan devletler aleyhine bir silah olarak kullanlr hale getirilmiti 35. Zamann yksek bir zek, adalet ak ve Avrupal temsilcilere kar takdirle dolu Veziriazam, onlara ziyafetler verecek kadar yaknln ileri gtrmt-, kendisinden sonra gelen veziriazamlar, bu ziyafetleri istisnai olarak ve yalnz eliler iin dzenler olmulard 36. Evvelce ran, Avusturya ve Rusya ile anlamalar imzalanmas srasnda olaanst yetkili murahhas olarak grdmz Veziriazam gibi ileri zek sahibi Reisefendi Ragb, ayn zamanda salam eitimi ve itidali ile de nlyd; ayrca Vezirizam'la fevkalde anlayordu; zira selefi Reisefendi Mustafa gibi ne agzl, ne de i kartrc deildi. Bu Reisefendi Mustafa, kendisinden, andlama maddesinde belirtilen ekilde Czerna neh rinin yatann deitirilmesini ihtar eden kont Ulefeld'e, ek anlamalarn (konvansiyon) kendisine nehrin dkld yerlerin deil, ancak kaynandan balanarak deitirmek ameliyesini yklediini bildiriyordu. Daha az aldatc grnen yenilgiler, Trklere, onlar Osmanl mparatorluunun bakentinde s un'i bir ekilde in ettikleri diplomatik
Transilvanya snrlan 28 Haziran 1741'de belirlendi. Viyana mparatorluk Arivleri. Hermanstad'da bulunan bu snrlamann tarihisi, orgu kendisini hayrete dren bir kiliseyi tasvir etmektedir CVZL cildin delillendirici paralarna balcnz). Bu pasaj, Honnayr'n tarik! vesikalarnda tercme edilmitir. 35 Hollanda elisi Calceon, 28 Austos 1740'da Bavekili Fagel'e unlar yazyordu: Efendim, beklenmedik anda ortaya mzkereleri gizlice yaplm anlamalarn ktn sylemekte haklsnz; anlama yap mak sanatnn stanbul'da en yksek derecesine vard grlyor; bunlarn sadece hristiyan devletlere yanldklarn anlatmak gibi bir faydas var; tabi buna anlamay yapan hristiyan devlet de dhil. 36 24 Kasm 1741'de Fawkener ve Rbinson'a, 17 Kasm 1741'de Napoli elisi Finochetti'ye ve. ispanyol maslahatgzar (Jfcrpinstero'ya.
34

Sayfa

21

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

tiyatro sahnesinde kuklalar gibi oynatan sve, Napoli elileri ve Bonneval tarafndan telkin edilmilerdi 37. Bununla beraber, bu yabanclar, hkmetlerinin politikasna getirilen deiikliin farkna varmayarak, VI. Charles'm lmnden hemen sonra fmparato-rie Marie-Therese'e kar dmanca manevralara giritiklerinden bu konuda hkmetleri tarafndan uyanidlar. Bonne-val tarafndan Zrich ve Berne protestanlarn yerletirme projesi, Neufchtel'deki Prusyal yksek maliyeci tarafndan da tatbikatta desteklendii halde gerekleemedi 38. ran Elilik Heyeti Vezirizamhg sresince Ahmed Paa Avrupa devletleri temsilcileriyle tam ahenk iinde bir mnasebet srdrd ve onlara kar son derece nzik davrand. Aslnda Ndir ah'n tehdid edici tavr da Bb- l'nin byle bir politika takibetme-sini gerektiriyordu. Btn kuvvetlerini Ndir h'a kar toplu bir halde bulundurmak iin, Belgrad andlamasiyle eklerini acele yrrle koymak zorundayd. Hatrlanaca gibi, zel anlamalar Avusturya ve Rusya ile yaplmt. Diyarbekir, Rak-ka, Halep, Adana ve Anadolu valiliklerini getikten sonra Belgrad'dan drt-be bin kiilik bir maiyyetle stanbul'a gelen Iran elisinin ehre girii, herkes hkmetin sava tasavvurlarnn farmda olduundan, byk lde bir intiba edinilmesine vesile tekil etti. Eski defteremini Halil, eliyi karlamak zere bir muhafz birliinin banda Fenerbahe'ye gnde,rilmiti; hareketi srasnda kendisine yol boyunca elinin sanda yer almas emri verilmiti; fakat eli buna hibir suretle raz olmad. Bunun zerine kendisini muhafaza ile grevli komiser, eliyi yemek yemek zere tutmalar gerekenden baka bir yoldan gitti; fakat eli kendisine verilen yemekleri de yemedi ve biraz ekmek ve yourt yemekle yetindi. Be gn sonra (5 Mart 1741 -17 Zilhicce 1154), elinin getirdii filler sallar zerinde Beikta'a geirildiler ve elinin kendisi
Belgrad bar zerine Fnochetti*nin 20 Ocak 1740 tarihli raporu: <Vezire hangi artlarla olursa olsun derhal bar yaplmas emri verildi. Bu emir, be ulak gnderilmek suretiyle tekrarland. Buna ramen bar anlamas ancak Belgrad'n tesliminden sonra imzaland ve bu husus renildiinde hayrete sebeb oldu. nk ^Trkler Belgrad' zaptedecek durumda deillerdi. Fransa elisi sve'le ittifaka kar olmadndan, Bb- li kont Bonneval in tavsiyelerinden yararlanarak ittifak neticelendirmeyi baard ve anlama Belgrad'da bar esaslarn mzalayan Cagnoni'nin geliine kadar gizli tutuldu. Cagnonl imdi hesab kapamak ve S- Andre*'nn emrini elmaslar halinde Fransa elisi Vileneuve'e sunmak zere burada bulunuyor. 38 Mterek ad verilen bir mektupta, Prusya kralnn Neufchtel'de ki maliyecisi, Zrich ve Berne kantonlar teb'alannn Trkiye'de iskn edilmeleri plnnn bir kenara brakldn bildiriyor. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/22-26
37

Sayfa

22

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

skdar'da gz kamatrc bir karlanmadan sonra deniz yoluyla Eyb'e gitti. Orada, maiyyetinde bulunan iki hanla, nceki yldan itibaren Nadir ah tarafndan Trkiye'ye gnderilmi olan Ouz Ali hanla birlikte gmrkler mdrnn iftliine yerletirildi 39. Eyub'de karaya k srasnda btn avularn ilerisinde bulunan a-vuba tarafndan karland; karlayclar arasnda svari Paalaryla geit resmi kumandanlar da bulunmaktayd (11 Mart 1741-23 Zilhicce 1154) 40. Elinin Veziriazam tarafndan huzura kabulnde, mparatorluk tarihisi Suphi Efendi gelip kendisini merdiven banda karlad. Kendisine eref hil'ati giydirilecei srada, Vezirizam'n huzurunda onun elinden bu sekinlik belirleyici hediyeyi kabul edemeyeceini bildirdi. Bir yldan beri stanbul'da bulunan Ouz Ali han, iki han ve elinin vak'anvisine (tarihisi) kakm ve samur kaftanlar giydirildi, daha alt grevlerde bulunanlara sde kaftanlar ihsan edildi. Be gn sonra divana ve Sultan'm huzuruna kabul olundu (30 Mart 1741 -12 Muharrem 1154) 41. Sarayn ana giri kapsndan itibaren divan salonu stikametinde, sol tarafta yirmiden fazla binek at sralanmt. Bunlar Sultan'm atlaryd ve bunlarn koum takmlarndaki elmas ve dier deerli talar etraf parltlar iinde brakyordu; yan taraflarndaki kalkanlar da paha biilmez talarla sslenmiti; rtleri ve balklar incilerle ilenmiti; dizginleri ve zengileri saf altndand; bunlarn svarileri stvane biimi kavuklar giymilerdi. Sultan'm muhafzlar, altn ilemeli miferleri, altndan dokunmu elbiseleri, rzgrda dalgalanan pelerinleriyle, ellerinde oklar ve mzraklar, daha uzakta duruyorlard. Onlarn yannda Yenieriler, timar ve zeamet sahipleri grlyordu. Sa tarafta onbin Yenieri ve balklarnn zerinde balklkuu sor-gulariyle seilen elli albay yer almt. Svari Paalar Saadet Kaps (sarayn nc kaps, Bab-s Saade) nne yerletirilmilerdi. Yenierilerin veziraas da onlarn yanndayd; bu kapnn sa tarafnda samur hil'atler giymi ve ellerinde gm bastonlar bulunan elli mabeyinci duruyordu; nihayet divan salonunun kubbesi altnda Veziriazam,
Suphi, f. 190, 22 Zilhicce'nin bir cumartesi gn olduunu sylyor. Oysa 22 Zilhicce cumaya rastlamaktadr. Avusturya elisi de raporunda ran elisinin bugn geldiini belirtmektedir. 40 22 Nisan tarihli Penkler'in raporunda alay dzeni u ekilde veril* mektedir: 1 Yenieriler; 2 Otuz Tatar (ulak); 3 Yirmidrt deli (gzpekler, atl muhafzlar); 4 Seksen avu; 5 Otuz ve-ziraas (Vezirizam'n konak subaylar); 6 r- 40 mteferrika; 7 Yirmidrt gedikli zim ( timar sahibi ktip); 8 Sipahi efendileri; 9 Oniki Vezretiuzma daireleri bakanlar; 10 Onsekiz mabeyinci; 11 Defterdarlar; 12 Otuz levend; 13 Kapucular; H Yirmisekiz muhzir; 15 Yenieri albay; 16 Terifat reisi ve avu ktipleri; 17 Bambeyinci; 18 Baskhya; 19 Beis-efendi; 20 Vezirizam'n satrlar; 21 Veziriazam; 22 Hizmetkrlarndan yirmidrd; 23 Han'n aalar; 24 mamlar; 25 Bab- Al nazrlar. 41 Suphi, s. 192.
39

Sayfa

23

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

Kaptan-Paa ve defterdar, nieratib silsilesine uygun olarak sralanm divn Efendileri bulunuyordu. avuba, gne domadan nce eliyi ikmet yerinde grmee gitmiti. Alay mehterhane yaknna vardnda sabah duas edildi; alay Byk Kap'dan (Bb- Hmyun) ieri girince, onbin Yenieri, avlarn gzleyen kartallar misli, avluya dizilmi pilav tabaklarna doru seirttiler; eli hayretler iinde kald. Eli, ran modasna uygun olarak ancak dizlerine kadar gelen samur bir krk giymiti; banda dervi lerinkine benzeyen bir- aun yksekliinde bir kavuk vard ve sar altn ilemeliydi. Kyafetini grenler glyorlard; byle bir elbise, ancak bakalarnn giydiklerini kskananlarda bu duyguyu tahrik etmemek maksadiyle icd edilmi olabilirdi. Veziriazam divan salonuna geerken, avular Allah'n onu korumas dusiyle selm aldlar. Vezir rtbesinde olan eliye, ir zamanlarda Nianc'nn igal ettii yer verildi. Divn bi-^ tince, eli Vezirizam'n masasnda yemeini yedi; dier han ve elilik mverrihi (tezkireci) Kapdan- deryann masasnda arlandlar; maiyyetindeki dier kimseler ise defterdarn mi-, safiri oldular. Yemekten sonra huzura kabul salonunda Sultan yerini ald ve Veziriazam, iki kubbe veziri (Yenieriaas ve Kapdan- derya), kendilerine byle bir imtiyaz tannm olan defterdar, Reisefendi ve aalar tahtn yannda her zamanki yerlerinde durdular. ran elisi huzura alindi: Fakat ylesine bir aknlk iindeydi ki, azndan sdece ahm! kelimesinden baka nsz kmad. Bunun zerine, itimd mektuplarn ve getirdii hediyelerin listesini sunmakla yetindi 42 Saadet Kaps yanndaki k yerine
ran elisi tarafndan getirilen hediyelerin listesi (*); 1 Talarla ssl altn zerine balkkuu tynden .bir sorgu; gller 105 elmasla erevelenmi; ortasnda 12 byk elmas parlamakta; 6 byk elmas yarm ay oluturuyordu; 123 elmas hep bir den 46 miskal arlnda; gllerin arasnda 10 yakut ve 32 zmrt gze arpmaktayd ve deeri 150.000 ran kuruuydu. 2 Altn kabzal bir haner; kn krmz kadife gller oluturan elmaslar, yakut ve zmrtlerle sslenmi; alt ksmnda on sra inci gze arpyor her srada 80 inci bulunmakta. Bu incilerin deeri tahminen 43,468 kurutu. 3 Srtnda altn harflerle AUah'nkinden gayri kudret yoktur- ibaresi okunan bir kh; kab<*) Suphi'de f. 195'e baknz. zas bir altn top zerine geirilmi eliktendi, kn alt ksmnda elmaslar, yakut ve zmrtlerle sslenmiti. st ksmnda yakutlar dmeler oluturmutu ve altn bir toka bu blm sslyordu; bu toka dtan kk yakut ve zmrtlerle, iten sadece yakutlardan olumutu. Kabzann iki yannda, su ii son derece gzel iki byk elmas grnyordu, geri kalan ksm yakut ve elmastan meydana gelmiti. Knn st ksmnda 12 gl grlyordu; ortalarnda zmrtlerle evrilmi elmaslar parlyordu; dier drt gl zmrttendi ve yakutlarla erevelenmiti; ikisi tamamiyle yakuttan ilenmiti, vb. 4 Acem dilinde perdele denilen kl kay; Trk zevkine gre iki taraf ince talarla sslenmi; zerinde gl seiliyor, her birinin ortasnda 7 elmas yer alyor. Kh kayn takmak iin kopa kullanlyor ve bandlardan her biri yeil ipek kapl ve bu kuma altn ipliklerle tutturulmu. Dm yerinde elmaslardan olumu 15 gl grlyor ve bunlar ayrca yakut ve zmrtler sslemekte. Paha biilmez
42

Sayfa

24

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

varnca, oradaki Yenierilerin kalabalk olmalar yznden orada bir saatten fazla beklemek zorunda kald. Hemen Sultan'n kendisine hediye ettii ata binen eli kalabaln dalmas iin birinci avluda, Darphane karsnda, yine uzun zaman bekledi. Osmanl saraynda huzura kabullerde uygulanan terifat, eli binikiyz kiilik bir maiyyet ve drt-bin kiilik bir muhafz birliiyle geldii iin ok daha dikkatle uyguland. Bylesine kalabalk bir maiyyee huzura kabul iin saraya gelmek, o zamana kadar grlmemi bir olayd ve o tarihten sonra da grlmeyecektir. Ksa bir sre sonra, Veziriazam Kthane yaknnda eli erefine parlak bir ziyafet tertipledi. Bu mnasebetle, muhafzlarnn, uaklarnn, hanesi subaylarnn tam mevcutlu olarak grnmelerine ihtimam gsterdi; ziyafette altn ve porselen yemek takmlar ile hizmet edildi; gz alc bir ihtiam sergilendi. Ouz han ve eliye bal dier iki han ve elilik mverrihine kakm ve samur krknden hil'atler giydirildi (1 Mays 1741-14 Sefer 1154). Vezirizam'n eli zerinde brakmak istedii ihtiam intiba
nefasette talar, kh asksnda ayrca yer alyor. Klcn deeri yaklak 60,000 kurutu. 5 ki nohud byklnde bir elmasla ssl, 3 miskal 114 danks arlnda bir yzk. Deeri: 27,026 Kr. 6 4 miskal 4 danks arlnda dier bir yzk. Deeri: 6,000 7 Sekiz keli safir ve. bir nohut byklnde, 3 miskal arlnda bir yzk. Deeri: 2,432 8 Bir yzk, 2 miskal 112 danks . arlnda. Deeri: 4,050 9 Mavi safir, deirmi biimde, 3 miskal arlnda ve yarm nohut byklnde. Deeri: 1,192 10 Dier bir yzk, 2 miskal 4 danks arlnda. Deeri: 2,026 202 . HAMMER 11 Dikdrtgen bir yakutla ssl yzk, 4 miskal arlnda. Deeri: ' 20,000 12 Deirmi bir yzk, 4 miskal 2 danks arlnda. Deeri: 14,000 13 zerinde Oh! Kudretli Allahibaresi yazl zmrtle ssl bir yzk. Deeri: 550 14 Sekiz keli altn ve beyaz emaye bir kutu, 150 miskal arlnda. Deeri: 950 15 Altn rme ve drt byk inciyle ssl bir kutu. Deeri: 600 16 57 para zengin kuma. Deeri: 4,275 Sorgucun, hanerin, klcn, kutularn, yzklerin ve dier hediyelerin t oplam deeri: 286,530 Venedik elisi Emmo da, raporuna (4 Nisan 1741 tarihli) kendi istihbarat bakmndan bir he diye listesi eklemi bulunmaktadr. Fakat, iki rapor kyaslandnda eli Emmo'nun listesinde baz eksikler grlmektedir. Mcevheratta eksikler grlmesine karlk, ayn raporda kadn elbiseleri de hediyeler arasnda yer almaktadr.

Sayfa

25

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

tamamiyle gerekletirildi 43. Elinin zel grevinin konusunu oluturan Ndir ah tarafndan tesis edilen Cferiye mezhebinin tannmas hususu, Kapdan- derya Paa tarafndan verilen ayr bir ziyafette grld. Bu ziyafette, ulemdan baka sarayn birinci imam Shib Efendi, mparatorluk karargh kads Es'ad Efendi, Anadolu Kadaskerli-inden azledilmi Naili Efendi, iran'da evvelce Osmanl mparatorluunu temsil eden eski eli Abdullah Efendi, ran elisinin mihmandar Halil Efendi ve Reisefendi Rgb hazr bulundu (29 Nisan 1741-12 Safer 1154). Toplantda yeni m-zheb grlrken ran elisinin talebine kesin olarak kar yklmad, gerek kanunun emrine uyulaca bildirilmek suretiyle kendisine kaamakl bir cevap verildi. Vezir Yenieriaas. Davudpa-a'da verdii bir ziyafette eliyi Kapdan- deryann ziyafetin-dekinden daha az bir ihtiamla karlamad. Eli bar mzakereleri iin gerekli yetkilerle donatlm olmadndan ve Nadir ahn Sultan'a gnderdii mesajdan bar m yoksa sava m istedii kesinlikle belirtilmemi bulunduundan, kendisinin herhangi bir meseleye zm getirmeden memleketine gnderilmesinin zorunlu olduu kanaatine varld. Bu grevin yerine getirilmesi maliye tezkirecisi 44 zarif ve lim Mnif Efen-di'ye havale edilerek yardmclna stanbul gmrk mdr Nazif Mustafa Efendi verildi. 45 Medine'ye Gnderilen Hediyeler Ndir h'in, son bar anlamasnn uygulanmas srasnda beinci mezheb olarak Caferiliin tannmas ve ran hacc-nm kabul hususunda birbirini takibeden talebleri Sultan'n, iki kutsal ehrin, Mekke ve Medine'nin hmisi olarak, din duygularn coturmutu. Her ikisi de Hz. Peygamber'in mezarn tezyin etmi olan I. Ahmed ve IV. Murad misllerine uyarak, yllk hediyeleri Mekke'ye gtren srre emini vastasiyle Hz. Peygamberin trbesine prlanta, yakut ve elmaslardan oluan bir avize dal, bir de mcevherlerden oluan bir gne gnderdi. Srre alaynn yola kmasndan ksa bir sre sonra, Kel -Ahmed Paa olu Ali Beyle evlendirilen Heybetullah 46 Sultan'n dn yapld. Eski

26
Sayfa

Suphi, mlsfiri ve beraberindekileri memnun etmek zere verilen bu ziyafeti anlatrken u Acemce beyti veriyor: Savalarda elik, ziyafetlerde mumum, Dmanmn kayb, misafirimin neetiyim. 44 Maliye tezkerecisi. 45 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/26 -30 46 Suphi, s. 184, onun Sirke Osman Paa'mn, dolayslyle bir sultann kz olduunu bildiriy or.
43

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

sarayn odun yanclar, eski bir dete uyarak, rme sepetler veya bardaklar iinde anahtar desteleriyle bir badan bir baa ehri dolatlar (10 Kasm 1740 - 20 aban 1153). Bu dn ve iki olaanst eli Ulefeld ile Rumanzof ve Fransa, ngiltere elileriyle Hollanda ve Napoli' murahhaslarna verilen ziyafetleri Veziriazamla Yenieriaa-s'nn Sultan erefine tertipledikleri ziyafetler takibetti. Ayn vakte doru, dierleri arasnda kaklar ars yanndaki hamamn yalannda bulunan depolan yakp kl eden bir yangnla karlald (1 Kasm 1740 - 11 aban 1153). Bundan daha ok dehet verici bir yangn Byezid Camii yaknnda balad; iki kola ayrlan yangnn bir kolu cami karsndaki ktlar arsn sard, dier kolu ise, Divanyolu'na yakn bir mahalleyi kl haline getirdi, gm ekiciler imalathanesi de bu tahribattan payn ald (27 Aralk 1740 - 8 evval 153). Sekiz gn sonra Ayasofya yannda nc bir yangnla karlald; atein tahribat, ancak ehrin bu blmndeki evlerin yklmasiyle durdurulabildi 47. Gktalar Aa yukar ayn dnemde, Hezargrad'da olaanst bir hdise grld: Korkun bir frtna ve birbirini takibeden imekler ortasnda, ate hlindeki bir gktandan iki byk para yere dt; biri ondokuz, dieri iki okka arlndaki bu gk cisimlerinin terkibi demirden olumaktayd (25 Ekim 1740 - 4 aban 1153). Veziriazam bu olay Sultan'a bildirdi; tabiat ve yldzlarn durumunu yorumlayan Trk mneccimler, bu olay iki kuzey hkmdarnn yakn lmnn habercisi olarak yorumladlar. Bunlarn sylediklerine gre, bu gktalar Siyno-sr (Synosure) drtgenini oluturan yldzlardan gelmekteydi ve Dou milletleri burcun bu blmn bir tabut eklinde gryorlard ve bu blmn tamamlaycs olan yldz cenaze alaynn nndeki at grnmnde yorumluyorlard 48. Gerekten bu kehnet tamamiyle gerekleti; zira yukarda sz edilen olaydan be gn nce imparator Charles ve gn sonra imparatorie Anne'n lm olduklar, aradan ok zaman gemeden renildi. Gktalarnn Osmanl mparatorluunu durmadan tehdit eden me'um kuyruklu yldz Ndir
Suphi, s. 186, Kule Bostam'ndak bir nc yangndan bahsediyor Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/30 48 Benatou-naasch, yni tabutun kzlar; bylece Doulular yldzn arabann dmenini oluturduu, dier drdnn se tabutu temsil ettii kanaatin deydiler.
47

Sayfa

27

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

h'n bulunduu Dou istikametine dmesi, Bb- l'yi phesiz daha ok memnun etmi olacakt. Son bar anlamasnn tasdikini deil de, sadece beinci mezhebin resmen tannmas talebiyle gelen ran elisi karsnda, Bb- l, kendisini bu hkmdara kar sava hazrlklarna girimek zorunluluu iinde gryordu. Bu hazrlk sebebiyle, evvelce Bender, sonra zi valisi olan Numan Paa seraskerlie atand ve Anadolu Beylerbeylii makamna getirildi; Anadolu eski Beylerbeyi Erzurum'a gnderildi. eteci-Paa veya nianc birlikleri kumandan Abdullah Paa Van'da brakld. Bu vesileyle Bb - li, ran ve Macaristan savalarnda serasker, daha sonra Ndir h nezdinde Osmanl elisi olarak grdmz Gen-Ali Paa'y idam etmek frsatn ele geirdi, tinde bulunulan artlar, Bb- li'yi, onun,. Orsova*da Vezirizam'a ihtiyac olan yardm yapmamakla iledii hatalar sktla geitirmek zorunda brakm, fakat bunlar affedmemiti; bununla beraber, kendisi hatalarn unuttuundan ve ran'la Osmanl mparatorluu arasnda bir sava ktnda kendisine kesin ihtiya duyulacana inandndan, Anadolu'da bir valilik verilmek suretiyle hazrlanan tuzaa kolayca dt. Valilik sfatnn kendisine verdii imknla idam iin gelen mabeyincilere meydan okudu ve yeni grev yerine gitmek zere Edirne'ye kadar gelmei de baard. Oradan Gelibolu'ya gemee hazrland srada Bostancba onu krk bostanc ile kskvrak yakalad ve bylece idam edildi. 49 Romanzoff Ozi kalesinin Mnch tarafndan zabt srasnda Ruslara esir den ve Rusya'ya gtrlen Yahya Paa, Rus elisi Rumanzof ile birlikte vatanna dnd; rvet vermek suretiyle Bursa sancana atanmasn gerekletirdi. Kont Romanzof un stanbul'a gelii ylesine a'aal olmutu ki, Avustury a elisi kont Ulefeld ile Fransz elisi lkelerine dnmek iin huzura kabul edilmeleri iin teebbste bulunmay unutmulard 50 ; bununla beraber, stanbul'a geliinde ehre girerken Avusturya elisine verilen borazanlarn ttrmek izni Rus elisine tannmad. 51

28
Sayfa

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/31-32 Fransz elisi 25 Muharrem'de (12 Nisan), Avusturya elisi ise 18 Nisan'da huzura kabul edilme msaadesi aldlar. Suphi'ye, f. 195 ve Avusturya imparatorluk Arivleri'nde bulunan raporlara baknz. 51 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/32
49 50

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

Fransa Ve Napoli'de Elilikler Avusturya elisi lkesine donumu mnasebetiyle, Sultan'a. I^slie'nin olaanst <k iliinden beri sregelen adete uyarak alt at koulu bir arabay hediye olarak sundu. Rus elisine gelince, o da zengin krkler, altn ilemeli kumalar, porselenler ve aydan oluan hediyeler takdim etti. Bb - l, Fransa elisi olarak, Srbistan'da snr belirleme komiserlii grevini yerine getiren, Fransa eski elisi Mehmed elebi'nin olu Mehmed Said Efendi'yi seti; Napoli eliliine ise Hseyin Bey uygun grld ve yeni eli, beraberinde ipek adrlar, amber ve fildiinden oluan hediyelerle iki Napoli sava gemisiyle bu lkeye gitti. Fransa elisi Mehmed Said Efendi de XV. Loais'ye hediye olarak atlar, adrlar, kllar ve tfekler sunmakla grevlendirildi. 52 Mora'da Kurbanta rts Cedleri Birinci Ahmed ve Drdnc Murad'm. kutsal Medine ehrine kar gsterdikleri cmertlie uymay vazife bilen Sultan, hayr ilerini nc kutsal ehire, Kuds'e de yaymak istedi. zerinde Hz. brahim'in olunu Allah'a kurban etmek istedii, Hz.' Peygamber'in Mi'rac gecesi oradan k ata bindii; Cebrail'in indii ve Adem ile Buda'nn Ceylan'da ve Hz. brahim'in Mekke'de olduu gibi hl onun izini hakkedilmi bir halde muhafaza eden Morla kutsal kayasnn eskiyen rtsn yeniledi. Kbe'ninki gibi altn srmadan olan bu rt, kutsal yeri havann deiikliklerinden koruduundan daha ok, kfir nazarlar 53 ve dinden uzak ellerin temasndan koruyordu. Sultan, ayrca, bu kutsal mahallin vakfna iki Kur'an da verdi: Bunlarn okunmasndan kan ses, kutsal tan etrafnda toplanp ilhiler okuyan meleklerin sesleriyle birleecekti; bu ta, kutsal talarn en kutsalyd ve etrafnda meleklerin toplanp ilhiler okumalar yalnz bu taa mahsus bir imtiyazd. Ahmed'-in, ok kudretli Reisefendi'nin inaat mfettii olarak stanbul'dan Mekke'ye gnderildiini daha ncelerde sylemitik. Vardmz dnemde, ksa bir sre nce grevinden azledilmi bulunan Reisef endi Mustafa ve defterdar Atf Mekke ziyareti iin msadeyi aan bir emir aldlar.
52 53

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/32 lsfibet-i ayn'l-kemal. Suphi, t. 201.

Sayfa

29

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

Bu kitabn banda grdmz gibi, Bb- Al tercman Alesandre Ghika, Reisefendi ile birlikte gzden dmt. Tercmann idam edilmesi Bodan prensliine getirilmi olan kardei Gregoire'n makamn kaybetmesine sebeb oldu ve yeri Eflk hospodan Constantin Maurocordato'ya verildi: Bu sonuncusu da, on yllk bir gzden dmeden sonra, kinci defa olarak greve arlan Michel Rakoviza'ya yerini brakt (13 Eyll 1741-2 Receb 1154). Bb- Ali ran sava hakknda kr udisinin grlerini almak istediinden, Krm han Selim-Giray stanbul'a arld (4 Nisan 1740). Zira, snr kumandanlarnn gnderdikleri mektuplarla eli Mnif Efendi'ninkiler arasnda bir uygunluk vard. Bunlarn bildirdiklerine gre, Ndir h, Hindistan dnnde sfahan'dan gemeksizin, Lezgizleri ve Dastan halklarn cezalandrmak zere, dorudan, alelacele ran'n kuzey snrna yrmt. Ayn zamana rastlayan iki adamn gelii, yeni bir sava kor kusundan kaynaklanan halk sylentilerini bir zaman iin durdurdu, oyalad. Bunlar, iki maceraperestti ve stanbul'a biri kara, dieri deniz yoluyla gelmi ve payitahtn btn dikkatini kendi zerlerine ekmilerdi; yle ki, Veziriazam bile bu hususun Sultan'a bildirilmesi gerektiine inand. Bunlara gsterilen alka, yalnz halkn deil, bizzat mparatorluk mverrihinin de safdilliini ortaya koyuyordu. Bu iki maceracdan biri kendisini VI. Charles'n olu olarak tantyordu; bu prensle, si-lahdannn (saray mareali?) kz Helene'den bir rahibeler manastrnda dnyaya geldiini iddia ediyordu. Sylediine gre, Roma'da yksek din makamlarn nezretinde ve seviyesi dola-ysiyle gsterilen ihtimam iinde yetitirilmiti; baz keilerle yapt konumalarda, hristiyan inancnn boluunu grm ve islm'n gerekleri ruhunu doldurmutu; Peygamberin dinine ve Bb- li'ye sayglarn bildirmek zere Cezayir yoluyla stanbul'a gelmiti. Bb - li tercman onun doumu zerine sylediklerinin gerek olduunu bildirmesi zerine, bu maceracya samur bir hil'at giydirildi ve Reisefendi'nin konanda kendisine oturacak yer verildi. 54 Trk Robinson Crusoe Sayfa

30
54

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/33-34

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

Ad Hasan ve bir Osmanl gemisinin 55 kaptan olan te kinin maceralar Robinson Crusoe'ninkilerle baz benzerlikler ortaya koymaktayd. Bir vazifeyle Krm'a giden bu kaptan, dnte Karadeniz'e misafirsevmez adn takdran o korkun frtnalardan birine yakalanm, gemisi, Ylanlar adas (eski Leuce) civarnda batmt. Buras, Tuna'nn Sounna yaknnda denize dkld yerin yaknndadr. Adada, saylar yirmibe olan kazazedeler, geminin enkaziyle kulbeler yaptlar ve bu ssz adada, tabiatla, tek gdalar olan byk balklarla 56 bir lm-kalm mcdelesi yaadlar. Bir gemi gelip onlar bulduunda, yaamak iin dier arkadalarm yediklerinden 57 saylan drde inmiti. stanbul'a geldiklerinde Hasan, omuz ve gsndeki yara izlerini gsterdi; sylediine gre, bu yaralar drtyz okkalk bir kpek bal ile boutuu srada almt 58. Yangnlar Zengin bir tccara ait olan bir lm vak'as, dikkatleri bu kurtulutan daha az tahrik etmedi; bu tccarn maazalar Kadrgalar limanndaydi; burada bir yangn km ve adam yangnn maazalarm sardn grnce korkudan lmt; ne var ki, adamn ld anda yangn da snm bulunuyordu, yni adamn mal kurtulmu, can gitmiti. Otuz gn nce (4 Aralk 1741 - 25 Ramazan 1154), baka bir yangn Ayasofya yaknnda patlak vermi, Tfekiler klas, Ayasofya hamam arkasndaki arslan bakm yerleri ve nihayet Sultanahmed Camii yannda Kabasakal semti olmak zere koldan yaylmt. Tulumbaclar bizzat cesaretlendiren Sultan ile Vezirizam'n hazr bulunmalar yangnn tahribatm durdurabilmiti. . Veziriazam brahim Paa'mn olu Mehmed Paa'nn ei merhum sultann saray mutfanda kan bir yangn, Khya-bey'in (ileri nazr) mal dkn olmamas sayesinde sr'-atle sndrld; bu saray Khyabey'in resm almalarna ve diresine ayrlmt. Khyabey, bitiiindeki evleri kurtarmak uruna bussarayn yanp kl olmasna seyirci kald. ahs menfaatini halk menfaatinin yannda ehemmiyetsiz saymas m -nsmdaki bu
Kancaba. Aybal. 57 Ez-zarurt tebeyecel mahzurt, yni, zaruretin kanunu yoktur. 58 Drtyz okka veya dokuzyz libre. Suphi, bu olaanst hikye zerine bir Arab meselini zikrediyor: nne haz ey'n ucbn, yni acib ey, ve saliket i bretim II uliut-ebsr, yni, feraset rnei; Kur'an'dan u yeti alyor: Tecr er-riyhu b m la teehnne es-sefaiynu, yni, rzgr gemilere gre, onlarn arzusunca esmez. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/34-35
55 56

Sayfa

31

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

asil davran, Sultan tarafndan yanan sarayn yerine yenisi yaptrlmak suretiyle mkfatlandrld. 59 Veziriazamn Azledilmesi Bu srada, Iran snrndan gelen haberler her gn daha endie verici olduundan ve halkn homurdanmas arttndan, Sultan ve kendisi bakmndan bir halk hareketinden korkan Kzlaraas bu hususta Sultan' uyarmaa karar verdi: Bunun zerine Veziriazam Elhac - Ahmed Paa grevinden azledildi ve Mhr-i Hmyn ikinci defa olarak Hekimolu Ali Paa'ya verilmek suretiyle kendisi Osmanl mparatorluunun en yksek makamna karld (7 Nisan 1742 - Safer 1155), Azli gzden dmeye yol amayan Vezirizam'n saray ve yzelli keseyi bulan serveti kendisinde kald. Ne var ki, Sultan'n ona braktn aln yazs elinden ald: Zira ksa bir sre sonra, saray ve sahip olduu her ey bir yangn srasnda yanp kl oldu. Yeni Veziriazam, adet olduu ekilde idare cihazm yeniledi 60. En tesirli nazrlardan ikisi, Reisefendi ve defterdar Atf Efendi, hac iin gittikleri Mekke'den dnlerinde, Atf Efendi makamnda alkonuldu, fakat ksa bir sre sonra ld. Vezirizam'n, eski Vezirizam'n hkmetin tek hkimi olmak maksadiyle 61 birer birer yerlerinden uzaklatrd yedi kubbe vezirini de yeniden makamlarna oturtmak niyetinde olduu rivayeti ortalkta dolayordu. Baz hakl idamlar, bu yksek makam sahibinin gerektiinde dil bir sertlii mizacnn bilinen yumuakl ile badatrmasn bildiini iba ti a m aktayd. Bir korsan kendi gemisinin serenine aslmak suretiyle idam edildi; Ostranica'l hrszlar, mparatorluk saray ve Aksaray nnde ayn kibete uratldlar. Karl tli'nin zlim mtesellimi, evvelce bir ayaklanmaya girerek rakibine kar meru davranacak yerde onu sekbanlariyle ldrtt iin stanbul'a getirtildi; adam uzun zaman cezasz kalmasnn srp gidecei gveni iinde geldi,
Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/35 nazrdan avuba ve Reisefendi'den sonra gelen nemli grevler yleydi: 1 Ruznraei byk; 2 Kk, yni kk ve byk gnlk; 3 Muhasebe! evvel; 4 Anadolu muhasebesi; 5 Cizye; 6 Haremeyn, yni Anadolu vergi dairesiyle iki kutsal ehir vergi direleri; 7 Din vakflar ve tenisiler (mukabele); 8 Svariler; 9 Piyadeler; 10 Defter eminleri; 11 Nakitler diresi; 12 Dkmhane; 13 ehir; 14 Ordu deposu; 15 Yenieri ktipleri ve geit kumandanlar; 16 Sipahiler; 17 Silahdar-lar; 18 Ordu ambarlar; 19 Mevkuf atlar; 20 Maliye tezkerecisi. Deiiklik bu direlerin bakanlaryla alkalyd. Suphi. f. 214. 61 Penkler'in Nisan sonu tarihli raporu.
59 60

Sayfa

32

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

fakat hakettii cezaya arptrlmaktan kurtulamad. Galata'daM Yunanl meyhaneciler gemicilerle kavgaya tutumu ve bunlarn birkan ldrm ve yaralam olduklarndan idam sehpasn boylamakla cezalarn buldular.
62

Sultan Tarafndan Bir marethane Kurulmas Ayasofya Cam'ne bir ktphane vakfederek ruhlar doyurmay dnen Sultan, bununla yetinmeyerek, fakirleri vcuta da doyurmak maksadiyle, ayn binann karsna bir ahane yaptrd ve nzrlaryla birlikte burasn ziyaret etti. Bu ziyaret mnasebetiyle yerler iekli haklarla dendi ve hatrl misafirlerine tatllar ikram edildi; bu dini vakfn idarecisi olan mimar 63 ve yapnn banda bulunan mdr 64, bu vesileyle eref hil'atleri giydirilmek suretiyle mkafatlandrldlar (19 Ocak 1743 - 23 Zilkade 1155). 65 Dn Bir ay sonra, Adana valisi Yakub Paa'ya nianl olan Asi-ma Sultan'n, erginlik ana ermesi gznnde tutularak dn yapld. Saraydan ikmetine ayrlan Kadrga limanndaki saraya kadar tertiplenen gelin alay, adete uygun olarak ka-rakullukuba ve ehir khyas, gzc askerler, talim subaylar 66 tarafndan balatld, onlar devlet ulaklar, divn Efendileri 67, zeamet ktipleri 68 takibetti; onlarn arkasnda topular, silahdarlar, subaylaryla birlikte Yenieriler, svari paalar, kapucular ve nihayet Bb- h* nazrlar takibediyor-lar, ikier ikier yryorlard; bunlarn hemen peinden Maliye nzn dire mdrleriyle birlikte ilerliyor; Kapdan- derya, Yenieriaas Paa, istida diresi birinci ve ikinci reisleri, Reisefendi, avuba, arkasnda gmlerle sslenmi hurma dal tanan Veziriazam geliyordu; nihayet hurma dallar ve gelinin tehir edilen eyizlerinin bulunduu sepetleri tayan yzlerce kapc ve saray oduncusu
Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/35-37 Mimraa. 64 Binaeminl. 65 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/37 66 Serhengan 67 Hocagn. 68 Gedikli zaim.
62 63

Sayfa

33

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

ile alay son bulaca iaretini veriyor, fakat harem diresinin ba idarecisi olmak sfatiyle alay Kzlaraas'mn geiiyle kapanyordu. Bu, sultanlarn d gnlerinde olduu gibi, onlarn cenaze alaylarnda da Kzlara -as'nn yetkileri bakmndan bir riyaset etme meselesiydi. Ksa bir sre sonra, IV. Mehmed'in kz Hatice Sultan'n vefat dolaysyla tertiplenen merasimde de byle oldu (7 Temmuz 1745 - 15 CemziyTevvel 1146), 69 Nadir ah Badad nnde Bu srada, Bb- l'nin Ndir ahn dvasn benimsediinden phe ettii Badad valisi Ahmed Paa'nn gnderdii raporlar, giderek endie verici bir hl alyordu. Bu raporlardan anlaldna gre, elisine gsterilen gvensizlikten ah memnun deildi ve tam ticaret serbestlii, sras gelince Kabe rtsnn kendisi tarafndan gnderilmesi, kendisi tarafndan kurulan beinci mezheb olan Caferiliin tannmas ve Kabe'd e bunlara mahsus bir du yeri ayrlmas talebinde bulunuyor, bunlar yerine getirilmedii takdirde sava iln edeceini bildiriyordu 70. Raporlardan kan netice karsnda, levendlerin tehizat iin Erzurum ve Badad valilerine alelacele yarm milyon gnderildi. Ksa bir sre sonra, vali Ahmed Paa, Nezar Ali han ile Mirza Sakilin gelip kendisine ahn Erzurum ve Diyarbekir zerine yrdn ve kendi rzasiyle teslim olmad takdirde Badad' zor kullanarak alacan bildirdiklerini Bb- li'ye yazd. Bu haber zerine olaanst meclis topland ve savan zorunlu olduu kararna varld; Diyarbekir valisi Ali Paa ran'a kar seraskerlie atand. Ali Paa ile Badad valisi Ahmed Paa arasndaki lmne dmanla ramen bu tedbirin kanlmaz olduunda birleildi. Ksa bir sre sonra Ndir h'n Badad nnde grnd, ehrin civarn yakp ykarak iftlikleri ele geirdii haber alnd. Bu haberler, stanbul'da Saralar arsnda ayaklanmaya tevik edici dedikodu ve honutsuzluklara sebeb oldu. Bu durumda vezir Yenieriaas, payitahtta asayii devam ettirecek ve isiz-gszlerin kahvehanelerde toplanmasn nleyecek tedbirleri iki katna kard. Vezirizam'n bir kalyonun silahlandrlmas iinde ihmli grldn bildiren raporu zerine Kapdan- derya Mustafa Paa azledildi ve yerine Msr valisi Yahya Paa
Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/37-38 Bu hususta, Ahmet Paga'nn end'se uyandran mektuplarndan re Ndir h'n Kabe zerindeki iddlalandan bahsetmeyen Suphi'nin eserinden ok, teferruat bilgi veren Penkler'ln raporlarna baknz.
69 70

Sayfa

34

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

Sayfa

35

getirildi. Kaytaklarn prensi Usmaikhan'n iki elisi bu srada stanbul'a gelerek ferahlatc haberler getirdiler; bu prensin geen ilkbaharda Ndir h'm ordularna kar kazand zaferler hakknda Bb- l'ye bilgi verdiler. Bu zaferlerden ilki Amid vadisinde Lutf Ali han ile Haydarbey'e, ikincisi Koerli vadisinde Atakhan, Mehmed han ve savada hayatn kaybeden Celil hana kar kazanlmt: Bu zaferlerin ganimeti olarak krkbin duka elde edilmiti. Bununla beraber, bu haberlerin uyandrd sevin, NdiS h'n Owar basknnn, Soghort ve Moha Abuk, Cuk kasabalarnda sebep olduu yakp ykmann renilmesiyle, yerini zntye brakt (Austos 1743 - Receb 1156). Surkhai ile Ndir arasndaki gizli grmeler de endieyi arttrd. Ahmed han Usmai, kazand zaferlere karlk olarak bayrak, kaftan ve Kaytaklarn hanl makam verilmekle mkfatlandrld. Badad valisinin khyas Mehmed Aa, valinin emriyle eli Nezarhan'la birlikte ahn kararghna gitmiti. ahn yeni taleblerini getiren Mustafa hanla birlikte geri dnd. ah eski taleblerini tekrarlyor ve bunlar yerine getirilmedii takdirde, Musul ve Kerkk' kuatacam tehdid olarak ileri sryordu. Badad valisi Ahmed Paa, bu durumda savaa mni olmak iin Ndir h'n baveziri Maabir hana, beinci mezheb gln zmek zere bada gelen eriat limlerinden ikisinin tyinini Bb- l'ye teklif etmi olduunu bildirdi. Bb- Al, ayn dnemde, Rakka valiliine, azledilmi eski Veziriazam Ahmed Paa'y, Sleyman Paa'nn veftiyle boalan hac-emrlii makamna da Hamid'li Esad Paa'y getirdi. Ayn zamanda Ndir h'la yaplan bardan beri mulak bir durumda brakt kendisinin ah Hseyin'in olu olduunu id-dia eden ranl macerac Safi meselesini de, debdebeli bir ekilde bu adamn ran tahtnn meru vrisi olduunu iln etmekle halletti.. mparatorluk mverrihi Subhi Mehmed Efendi, Sfi'nin ran taht zerindeki iddialarm merulatrmak maksadiyle bir muhtra kaleme aidi; bylece meru taht iddiacs durumuna gelen Safi, trenler dzenlenerek Sultan'n huzuruna karld. Rei-sefendi, onun adna Acemce dzenlenmi tantma vesikalar, kaleme aidi; kendisine mihmandarlar ve emirlerini yerine getirecek yksek dereceli memurlar verildi; derfterdar da, tahsisat konusunda kacak buyruu beklemesi emrini ald (22 Austos 1743 - 2

Byk Osmanl Tarihi Beceb 1156).71 Veziriazam Dt

Cilt 15

Joseph von Hammer

Bu srada Kerkk'n, ayn zamanda Badad ve Basra'y muhasara altnda tutan ranllarn eline getii renildi. Bu olaylar sebebiyle ve halkn honutsuzluuna son vermek iin Mhr-i Hmyn ikinci defa olarak Hekimolu Ali Paa'dan geri alnd (20 Eyll 1743 - 1 aban 1156). Son Veziriazam grevi srasnda, Hekimolu Ali Paa bu grevde ilk bulunuu srasndakinden daha ok ciddi ve dnceli bir grnt vermekle beraber 72, Bab- li nezdin-de bulunan Avrupa devletleri elcilerle mnasebetlere zel bir dikkat gstermekten geri kalmad. Kont Ulefeld'in stanbul'dan ayrlmasndan sonra Avusturya elilii ktibi Penkler eli sifatiyle stanbul'da kalmt; bu sfatla gven mektuplarn Sultandn kendisine sunmutu. Evvelce eliler bu erefe erememi-lerdi. Gven mektubunu Vezirizam'a vermek zorunda idiler: Benninger1 ve ondan sonra Kunitz, Hofmann, Fleischman ve Pirling, kendi gven mektuplarn aracsz olarak Sultan'a sunan ilk eliler olmulard. Bu mnasebetle almay baard huzura kabul izninde, Penkler'e zel bir lutufta bulunularak, on tercman yardmcs ve be (drt yerine) kiiyle hazr olarak sayglarn sunmas msaadesi verildi. Fazla olarak, kendisine, o gne kadar yalnz elilere gsterilen muamele uygulanarak kaftan veya hermin krkten bir hll'at yerine samur bir krk giydirildi, isve elileri Hoepken ve Carlson, Fenkler 'in Avusturya eliliine atanmasn, kendilerine eliliin birinci ter-cumaniyle deil, nc tercmaniyle bildirmesinden ikyeti oldular (5 Eyll 1742).
73

Bosna'da Snrlandrma Azledilen Veziriazam son sava ve Belgrad bar anlamasnn imzalanmas srasnda Bosna valisi olarak bu lkenin karlarn hararetle sahiplenmiti ki, ikinci Vezirizamh dneminde bu snr ehrinin taleplerine taraftarlk derecesinde yaknlk gsterdi; bu sebeble, son

36
Sayfa

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/38-40 imdi Vezirizam' ilk grevdeklnden ok ciddi, endieli ve kederli buluyorum. Hollandal ktip Rigo'nun Viyana'da katip Dort'a 21 Mart iWS'de gizlice gnderdii mektup. 73 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/40
71 72

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

anlamaya ramen Bosna snrlarnn tesbiti ii dima muallkta kalmt. Bosna yaknnda Sava nehri kavandan balayarak Eski-Novi'yi evreleyen toprak parasndan vazgemeyi dnmedii halde Avusturya hkmeti, bu konuda eli Ulefeld tarafndan ilenen hatay aklamamt ve Eski -Novi'de Unna zerinde yaplan kprnn yklmasn taleb etmekle yetiniyordu. Bu hususta verilen fermanlara uygun olarak kpr aa tarafta yapld; EskiNovi kprs ykld. Fakat Coztanizza kprsnn olduu gibi kalmasndan tela kaplan Bosnallar, kendileri Sunanz, Sapliza, Bivniak, byk ve kk Ottoka'y ellerinde bulundurduklarndan, Avusturya birlikleri tarafndan Ostorgha adasnn igaline kar ktlar. Veziriazam son sz Ostorgha'mn Bosna ve Suhaniz'in Hrvatistan'a balanmas hkmn getirdi; bu sebeble de, kont Wirmond'la ayn zamanda istanbul'da bulunan Hrvatistan ban' Batthyany douda snrlarn tesbiti iiyle grevlendirildi; snr tesbit komiserleri Strugh yarmadasnda bulutuklarnda Suhaniz ve Sumiza'ya sahip olmak konusunda birok glkler ortaya kt ve sonunda anlamaktan vazgetiler (11 Austos 1744 - 20 Cemaziyl'hir 1156). Suhaniz Unna nehri adalarndan biridir ve Novi'nin stnde yarm fersahlk mesafede bulunmaktadr; Sunuza bu addaki rmakla Unna arasndaki Sirovaz arazisinin addr. Hrvatlar bu araziyi Suhaniz'in balants olarak istiyorlar, Bosnallar ise, Sunuza arazisini Suhaniz'e tbi olmas bakmndan talebediyorlard. Bu anlamazlk, ancak Vezirizam'n azlinden sonra Reisefendi Ra-gb'la Avusturya elisi arasnda dzenlenen bir anlama ile yoluna konuldu (18 Ocak 1744 - 3 Zilhicce 1156); bu anlamann giriinde Hrvatlarla Bosnallar arasnda dil meselesiyle alkal anlamazla aklk kazandrld. Ayn zamanda, bu anlama,, gelecekte bu tr itirazlarn bertaraf edilmesini salamak zere, Avusturya snr iinde braklan Sirova arazisinin bundan Byle Sunuza adn tamayaca belirtildi; tviz olarak Subfiniz adas ve Strugh yarmadas, su dolu bir ukur vasta siyle Hrvatistan'dan tamamiyle ayrlmas artiyle Bosnallara brakld. Rus elisi Viniakoff Zaporog Kazaklarnn anlama yoluyla kendilerine braklan alin topraklarnda karklklar karmalarndan ve Tatarlarn yzalia at ve yirmisekiz kzle el koymalarndan ikyeti olduundan, Sultan bu konuda bu trl saldrlara girimemesi emrini vermek ve Bucak seraskerine ayni mnda emirler gndermek suretiyle kendisine her trl teminat vermi bulundu (Austos 1743). Mteakib yl, Bb - H, tercman Jean Gallimachi vastasiyle snrdaki Kus ynandan endie duyduunu belirtince, eli'Viniakoff imparatorundan alm olduu emri bildirerek,

Sayfa

37

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

hkmetinin bar devam ettirmek arzusu hususunda en hlis teminatlar verdi. 74 Fransa, sve, Polonya Ve Rusya le Mnasebetler Bab l tarafndan Rusya'ya kar duyulan gvensizlik, Fransz elisi tarafndan uyandrlm ve devaml olmas hususunda gereken zen gsterilmiti. Fransz elisi Rusya ile Iran ah arasnda bir anlama imzalandn Osmanl hkmetine haber vermiti ve ayn eli, Bb - Al nezdinde sve'in menfaatlerini destekliyordu. Castellane, sarayn baz direlerini grmek ayrcaln elde eden ilk hristiyan eli oldu. Bu msaade, Paris'deki son Trk eli Said Mehmed'e Versaille saraynn baz direlerini grmek imkn tannmas goznnde tutularak verilmiti. Elinin saray direlerini ziyaretinden sonra Kzlaraas, eliye ve beraberinde bulunanlara zerinde Sultan'n turas bulunan, ipek kumalar iine konulmu, 30-40 duka altn ve madalyalar verdi. Bu srada Osmanl imparatorluunun Paris elisi Said Mehined, iki Fransz sava gemisiyle ve beraberinde kraln Sul-tan'a gnderdii hediyelerle Trkiye'ye dnyordu; hediyeler arasnda Veziriazamca gnderilenler de vard. Hediyeler altn ilemeli byk ve kk hahlardan, altn yaldzl ay ye kahve takmlarndan, inci kakmal masa ve paha biilmez vazolarla som altn ve gm kaplardan, Lyon fabrikasnda yaplm altm kanape yastndan, yine saylamayacak kadar ok altn ve gm srahilerden oluuyordu; ayrca yirmiiki de topu gnderilmiti ki, bunlar Bonneval'in bombac birliklerine alndlar: Bylece Fransa, Trk topusunun mkemmellemesine yardm etmi ilk Avrupa devleti oluyordu. Sultan, oda hizmetkrlarndan birini org almay renmesi iin Paris'e gndermiti; eli Mehmed Said, stanbul'da musiki dersi vermesi iin bu genci beraberinde getirmiti. Fakat bu sanat, babasnn elilii srasnda Avrupa'dan Osmanl mparatorluuna getirdii matbaa kadar hararetle karlanmad. Trk matbaasnn mdr mhtedi brahim ve ad yine brahim olan olu, Fransz elisi tarafndan sve lehinde kararlar verilmesi ve Rusya'ya kar teyakkuz hlinde bulunulmas iin gerekli haberlerin Bb- li'ye ulatrlmasnda kullanlyorlard. Ayrca, Fransz elisi, Osmanl mparatorluunun sve'e

Sayfa

38

74

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/41-42

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

Bb- li, sve'e yirmibe kese tutarnda yeni bir yardmda bulundu, Penkler'in raporu. Domini Potocki'nin mektubu. 77 Yazarn Makro Khori dedii kasaba imdiki Bakrky lesi (.N.).
75 76

Sayfa

39

yardmda bulunmas hususunda Bb- l ile mzakereleri yrtyordu 75. Yukarda adlar geen iki brahim, Fransz elisi tarafndan Bonneval'-le birlikte altrlyorlard. Rusya ile sve arasnda bar yaplnca, sve elisi, yaplan anlamann Rus elisi Viniakoff tarafndan ortaya atlan yorumuna kar itirazda bulundu. Zira, bu yoruma gre, isve Rusya'ya baml bir devlet oluyordu; Rus elisi, bu yorumu yznden hkmeti tarafndan iddetle uyarld ve knand. Finochetti'nin yerine Napoli olaanst elisi olarak valye Majo atand. Bu lkenin hkmdar tarafndan Sultan'a, bu hkmdara Veziriazam Ali Paa tarafndan gnderilen file mukabele olarak, renkli camlarla ekiller takld zaman bunlar duvara aksettiren, kutusu altn muhafazal bir sihirli lamba gnderilmiti. Polonya'ya gelince, bu lke, Hekimolu Ali Paa'nm ikinci Vezirizamh dneminde, kendisine meselenin halli grevini vererek istanbul'a, tercman Giustiniani ile birlikte, eli Benoe'yi gnderdi; bahis konusu mesele unlard: Rusya ile Osmanl mparatorluu arasndaki son savata tam bir tarafsz tutum iinde davranamayan Polonya'nn mazur grlmesi Bb- li'den rica edilecekti; ikincisi, Tatarlarn saldrlarla Polonya'ya verdikleri zarar iin bir mikdar tazminat istenecekti; ncs, Polonya topraklarna katlmak zere Zaporog Kazaklarnn arazisinden bir parasnn bu lkeye teslimini gerekletirmee alacakt. Bu elilik, devlet ileri gelenleri arasndaki fikir beraberlii yokluunu ve elinin azdan syledikleriyle gven mektubu arasndaki eliki, Polonya devletinin meselelerini biraz olsun bilen btn diplomatlar hayrete drmekten geri kalmayacakt. Eli Benoe ve aa yukar btn maiyyeti Stanislas Leczinski'nin karlarna hizmet ediyorlard; te yandan hkmet tercman Giuztiniani ve dier birka kii kral III. Auguste'e balydlar. Potocki'nin zel ktibi Paul Starynski, Polonya elilik sekreteri grevini yrtyordu. Potocki, kulland arac ile Vezirizam'a gnderdii mektupta, eli Benoe'nin, Bb- l ve Ruslar tarafndan paylalan Za-porog Kazaklar arazisi meselesinden, yni kk hayli gemite bulunan anlamazl dzene koymaktan baka bir grevi olmadn yazyordu 76. Eli Benoe, Krkkilise'den Eflk prensine tercman Marini araclyla mektup yazd ve birka gn Makro Khori CYedikule dnda) 77'de dinlenmek istedi. Ocak

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

aynn ilk gnlerinde (8 Ocak 1743) stanbul'a vard. Bylece azdan iletecei mesajla gven mektuplarnn muhtevas arasndaki byk eliki ortaya km oldu. Polonya elisinin Bb- l'ye verdii gven mektuplar Czaslau savandan nce kaleme alnmlard ve deitirilmeleri unutulduundan tamamiyle VII. Charles'n lehindeydi. Bu sebeble Potocki, eli Benoe'ye yeni gven mektuplar gndermekte acele etti. Bu mektuplar elinin eline vardnda, ilk mektuplar oktan verilmiti. Benoe, Veziriazam tarafndan huzura kabulnde, Trk dilini yeterin -. ce bilmedii bahanesiyle, kraln tercman Giustiniani'yi grevinden uzaklatrd ve onun yerine tercman Marini'den faydaland. Peinden, Castellane, Carlson, Potocki ve Bonneval tarafndan telkin edilen dnceleri,,l grevini desteklemek bakmndan, aklad. Veziriazam onu sonuna kadar dinledi ve u cevab verdi: Bir karar vermeyi dnmeden nce, otuz-bin ban bir apkaya sokulmas gereken bir lke ile birlikte bir ie nasl teebbs edilebilir? Yeni gven mektuplarnn muhtevasna gelince, Osmanl Hkmeti, Rus ordusuna gei vermek suretiyle taraf sizlii bozan Polonya'y mazur grdn belirtmekle yetindi; daha sonraki grmelerin tarihini tesbit etmek iin, Polonya'dan gelecei bildirilen bykelilik heyetini bekleyecekti (5 Mart 1743). Bb- l'nin bu kararna uygun olarak Giustiniani maslahatgzar sfatiyle stanbul'da kald; eli, kendi adam, casusu Lumaca 78'yi stanbul'da brakt; onunla birlikte Avusturya Dou Kumpanyas mdr tacir Hbschle 79 birlikte Viyana'da bulunan Polonya kralnn elisi Bunau ile mektuplamalarm srdrdler. Kiow Beyi ve Eflak prensi Ghika ve sve elisi Carlson, btn tesirlerini kullanarak, Prusya ile Osmanl mparatorluu arasnda dostluk balarn kuvvetlendirmek isteyen kral kinci Frederic'e yardm ediyorlard. kinci Frederic, Eflk prensinin bu makama getirildiinde kendisini yazl olarak tebrik etmiti. Prens de, ona babasnn lm dolaysyla tziyetlerini ve tahta geiinden tr de tebriklerini bildiren bir mektupla karlk vermiti (10 Ocak 1741). 80

40
Sayfa

Lumaca Perot, meslei kuyumculuk olan bu kii, saray iin altrlmak zere be bin duka altn ile Fransa'ya gnderildi. Lumaca, Bunau'ya gnderdii 30 Mays 1741 tarihli mektupta gizli servisde alanlarn faaliyetleri hakknda bilgi veriyor. 79 Hbsch, protestan, 1722'de stanbul'a ark Kumpanyasnn temsilcisi olarak geldi. Penkler Raporu. 80 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/42 -45
78

Byk Osmanl Tarihi Bonneval

Cilt 15

Joseph von Hammer

Ksa bir sre sonra, Prusya generali Seewald, Kiow Beyi (Palatin) 'nin hizmetine girdi: Balca grevi, oradan Prusya hkmetiyle gizli bir haberlemeyi devam ettirmekti. Eflk prensi de, kendi tarafndan, Marini Pazegna'y ayn maksatla Kiow'a gnderdi (24 Temmuz 1741). II. Frederic, kendisine iyi temenni ve zntlerini bildirmi olan Eflk prensine teekkrlerini ve babasna Veziriazam tarafndan gnderilen mektuptan haberdr bulunmadn bildiren bir mektup yazd: Oysa bu bir mazeretti, zira cevapsz kalan mektubun alndna dir vesika Mareal tarafndan imzalanmt ve Carlson'un elinde bulunuyordu 81. Prusyal casuslarn haberlemelerini yerinde idare etmek zere Ya'a gnderilen Ghisen adnda bir ahs, orada aniden ld ve ortada lmn zehirlenme sonucu meydana geldiine dir baz sebebler vard 82. Bylece, Bonneval'in pekitirme ve glendirme gayretlerine ramen, Prusya'nn Osmanllarla temaslar yeniden bylece kesilmi oldu. Bonneval'e gelince, projeleri bakmndan tam bir baarszlkla kar karya kalyordu. Bu projelerden biri sve'le yeni bir ittifak anlamas yaplmas 83, dieri protestan kolonileri kurulmas 84, ncs ise, bir mhendisler birliinin ordu iinde yer almasyla alkalyd. Bu sonuncu proje mnasebetiyle, yirmibe yl nce bir yabanc meshaciar birlii kurulmas hususunda 85 Fransz subay Rochefort tarafndan Bb- l'ye sunulan pln da canlandryordu. Bu arada, Vezirizam'a Avrupa
Carlson ve Eflk prensinin birbirlerine gnderdikleri mektuplar Avusturya mparatorluk arivlerinde bulunmaktadr. 82 Carlson ve Bonneval, bu adam Ruslarn zehirlediini bildirdiler. nk Eflk'da, daha nce. ayn vazifeyle grevlendirilmi Hauer adnda birini iki iirerek ve trl yollardan badan karmlard. Zten II, Fre"de"ric, kendisine kar ldrmeyi veya zehirlemeyi hedef alan bi r suikasd rivayetini pek ciddiye almamt. Bu hususta, Fransa devlet nazr Amelot da Villeneuve'e yle yazyordu: Prusya kral, Avusturya hkmetinin kendisini ldrtmek iin bir suikasd tertiplediini iddia ediyor. ddiasna gre, bu suikasd kendisi tarafndan - tabi, resm grevlilerinin yardmlaryla - ortaya karlmtr. Bu suikasd tertibini bildirmek zere btn Avrupa devletlerine yazlar gnderdi. Prusya kral tarafndan gnderilen yazlarn bir kopyasn mektubuma ekliyorum. Bundan da Berlin ve Viyana hkmetlerinin bundan byle barmaz bir durum iinde bulunacaklar neticesini karabilirsiniz. 83 sve kralyla Osmanl hkmeti arasnda bir anlama teklifi. 84 1738 -1739 yllarnda, bir protestan kolonisi kurulmas hususunda svire'nin Zrich ve Berne kantonlarna teklifte bulunulmutu. Taxelhofer tarafndan 19 Eyll 1743'de Bonneval'e Berne ehrinden gnderilen bir mektupta bu kantonlarn bahis konusu kolonileri kabul etmelerinin mmkn olmad ve douda bunlarn gerekleebilecei bildiriliyor, durumun Prusya kralyla dier protestan hkmdarlara yazld haber veriliyordu. Avusturya imparatorunun emrinde olan Orgeneral Taxelhofer, ilerin yrtlmesinden duyduu krgnlkla istifasn vermi ve Bonneval'e dostluk balaryla balanmt. Bonneval, son durumu dikkate alarak bahis konusu Protestanlarn Sultan'n devletlerinde yerletirilmeleri projesinin akamete uradn, imknszlatm bildirdi. 85 Osmanl hkmeti emrinde yabanclardan oluacak bir mhendisler birliinin orduda yer almas hususunda Rochefort tarafndan verilen 1717 tarihli proje
81

Sayfa

41

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

devletlerinin durumu hakknda 86 muhtralar, notlar takdim etmek suretiyle

Burada verdiimiz hatrat, Bonneval'in siyas hareketlerini, bu konuda yazlm shhati pheli h tratlardakinden ve prens de Ligne tarafndan yaynlananlardan daha iyi tantmaktadr. Kont Bonneval'in, 1742 Hazirannda Veziriazam Hekimolu Ali Paa'ya Gnderdii Hatrat Altesinize halihazr Avrupa ileri ve hristiyan hkmdarlarn aa yukar dnya lsnde, Almanya imparatoru VI. Charles konusunda tututurduklar sava hakknda yapacam aklamann gayesi bakmndan ve btn bu karklklarn se-bebleri ve hedeflerinin noksansz bir ekilde anlalmas iin bu asrn bana ve spanya kral II. Charles'n lmne kadar gitmem kesinlikle zorunludur. Bu kral, Almanya'da mparator adiyle hkm sren gibi ayn Avusturya hnednndand ve te davisi imknsz bir hastaln penesine dtnden, onun yerine gemek durumunda olanlar, hep birden iddialarn aa vurdular; Fransa kral ve Almanya imparatoru bunlarn nde gelenleriydi; spanya kral ile ayn hanedandan olan Almanya imparatoru, ocuklarndan birinin II. Charles'm varisi iln edilmesinden hibir suretle pheye dmyordu; Fransa kral ve ocuklar kan hakk bakmndan II. Charles'm en yakn durumunda bulunuyorlard; zira, bu krallk kzlara intikal ettiinden, XIV. Louis'nin anas, kars gibi, biri II. Charles'n babasnn kardei, dieri ise onun kz kardeiydi; bunlar, bu krallk zerindeki haklarn Fransa veliahdna ve onun ocuklarna brakmlard; Fransa veliahdnn ocuu vard: En by imdiki Fransa kralnn babas olan dk de Bourgogne'du, ikincisi dk d'Anjou idi ki hlen spanya kraldr, ncs ise arkasnda vris brakmadan len dk de Berry'dir. V.A. Fransa'da Dauphin (veliahd) adnn krallarn byk oluna veya onlarn sllesinden dorudan haleflerine verildiini benden daha iyi bilir. En eski kanunlara gre, Fransa krallnn btn spanya krall zerindeki haklan itiraz gtrmezdi, fakat Avusturya ve Almanya hanedan iki hanedan arasnda kendi lehlerine yaplm birok mukavele bulunduunu iddia ediyordu; bunlara dayanlarak veya bu mukavelelerde, iki taraftan biri ldnde karlkl olarak birbirlerine halef olu-, yorlar, tahta, geiyorlard; bununla beraber Avusturya hanedan kendi haklarna yanlmaz gzyle bakyordu. Bunda da balca sebeb, spanyollarn Fransz milletine kar besledikleri yenilmez kindi; bu yzden Fransa'ya kar yaklak 200 yl boyunca savamlard; bu mddete ksa bar ve faslalar girmiti; bununla beraber, Avusturya hanedannn beklentisinin aksine olarak, spanya kral II. Charles lmnn yaklatn hissedince, kendi halefi olarak, dnyann drt bir yannda bulunan devletlerin, prensliklerin, dklklerin ve dier devletlerin bana.gemesi iin Fransa veliahdnn ikinci olu Philippe'i, dk d'Anjou'yu davet etti; bilindii gibi, spanya, hristiyan krallarn banda bulunduklar devletlerin en byk ve geni olandr; yaklak 41 yanda olan bu prens, spanya'nn payitaht Madrid'e gidince, itirazsz kabul edildi ve bu tacn emrindeki btn devletlerin kral olarak tannd. Fransz hanedanna bu kudret artnn gelmesi, teki hristiyan krallarn memnun etmemekle beraber, o srada Almanya'da saltanat sren mparator Lopold zerinde bir yldran tesiri yapt; bu hkmdarn iki olu vard, bynn ad Joseph, ikincisinin ad Charles'd, bunlar birbiri pei sra kendi veraset lkelerinde, Macaristan ve Avusturya'da tahta ktlar; imparator Leopold, talya'daki spanyol devletlerini, Milan dukaln ve iki krall, Napoli ve Sicilya krallklarm zaptetmek zere ordusunu derhal silhlandrd ve bu zaman esnasnda hristiyan hkmetlerine temsilciler gndererek onlara, Fransa altm yla yakn bir zamandan beri btn birlemi devletler karsnda zafer kazandna gre, bu defa spanya da bu kudretli hanedann eline getiine gre, artk btn devletlerin sonunun geldiini ahlatt; bu teebbsn yazlar da gndererek destekledi; bu yazlarda, spanya taht zerindeki haklarn isbat etmek iddiasm-daydi; bu haklar Franszlar kolayca reddettiler. Fransa yldan beri mparator ve mttefiklerine kar sava srdryordu; Fransa'nn dmanlar spanya'ya spanya'nn iinden hcuma gemee ka rar verdiler. Bu yoldan hemen harekete geildi ve imparator Leopold'un kk olu, Joseph'in kk kardei aridk Charles, III. Charles ad altnda spanya kral, II. Charles'n meru halefi iln edildi; fakat, imparator Leopold ve imparatorie Madleine, onun grnte meru bir unvanla hukukunu desteklemek iin, daha nceden Romenlerin kral olan ve babasnn lmnden sonra tahtn vrisi durumundaki aridk Joseph'i kardei lehine spanya taht zerindeki haklarndan vazgemee zorladlar; kardelerin birbirlerine kar hibir dostluk balar bulunmadndan, bu meseleyi halletmek kolay olmad, fakat nihayet, Joseph, babas imparatorun ve mttefiklerinin ricalar karsnda boyun edi; bununla beraber, nemli bir art komay da ihml etmedi: spanya tahtndan feragat edii yalnz kardeinin ahsna bal olacakt; kendi erkek vrisleri ve bunlarn bulunmamalar ve vrisleri kz olduu takdirde Almanya ve Macaristan ve bunlara bal devletler kendi kzlarna geecek, spanya taht konusunda da kendi kzlar Charles'in kzlarna tercih edilecekti. mparator babalan, iki karde arasndaki bu anlamaya msaade etti ve hemen tatbikine geildi. ngilizler ve Hollandallar byk bir ordu ile spanya'ya nakledilmi olduklarndan, spanya kral III. Charles (Fransa'nn
86

Sayfa

42

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

dman olan devletler ona bu unvan vermilerdi), nce mttefiki Portekiz kral ve sonra Catalogne ta rafndan kabul grd; bu eylet ve iki devlet, Ara -gon ve Valence, Portekiz kral Philippe'e kar isyan ettiler, fakat eski Castille devletleri denilenlerin hepsi ona sadk kalmlard; fakat Charles, ksa bir sre sonra Aragon ve Valence krallklarm kaybedince, kendisine yalnz Catalogne kald. Charles'n spanya'ya hareketinden yaklak iki yl sonra, imparator Leopold ld ve yerine Gmenle rin kral olan byk olu Josep geti. talya'da Franszlarn talihi tersine dnd: Yeni kral ve mttefikleri tarafndan fethedilmi olduundan Napoli kralln, Milan dukaln terketmek zorunda kaldlar; bunlar spanya kral III. Charles denilen aridk Charles'a krallnn birer paras olarak teslim edildiler. spanyol Flandre'ndaki limbourg dukal ngiliz ve Hollandallar taraf nidan fethedildiin-den, III. Charles burann kral olarak tannd. Fakat, bu da artl oldu: ki karde arasnda yaplm olan mukavele yryecek, ve mparator Joseph, kendi ordusu ve mttefikleri tarafndan, Fransa hanedan tarafndan zaptedilmi ve kendileri tarafndan geri alnan topraklardan spanya krall adna vazgeeceklerdi ve Charles yaad mddete spanya kral olarak kalacakt, spanya'dan kmak zorunda kalsa da unvan devam edecekti ve kardeinin erkek ocuklar olduu takdirde babalarnn tahtna kacaklard. Yaklak onbir yldan beri mparator, mttefikleri ve szde kral Charles tarafndan Fransa krallna kar bu kanl sava srp gidiyordu; imparator Joseph erkek evlad brakmakszn ldnde, btn bu fetihlerden, Char-les'n elinde sadece Barcelone, Tarrgone ehirleriyle Catalogne'da birka nemsiz mevki kalm bulunuyordu. mparator Joseph, geride iki kz ocuk brakmt; bunlardan biri, sonradan, hlen Polonya kral olan Saksonya elektr ile evlendi; ikinci kz, yeni imparatorluk tacn giymi olan Bavyera elektr ile bir izdiva yapt; bu sonuncu damadn babas ve Kolonya elektrnn babas spanya kral V. Philippe'in anasnn, Fransa veliahdnn karsnn kardeleri idiler, yalnz bunlar, btn hristi-yan krallar arasnda yeenlerinin vrisi olarak ortaya kmak cesaretini gsterdiler. Fakat, Alman-ya'daki sava, Fransa bakmndan talya'daki gibi ok kt gitmi deildi, bunlar elektrluk blgelerini kaybedip Fransa'ya ekilmek zorunda kaldlar. Bavyera elektrnn alt veya yedi ocuu, Avusturya tarafndan talya yaknnda kk bir ehirde mahpus tutuldu ve kendilerine yaamalar iin kk miktarda bir tahsisat verildi. mparator Joseph'in lm, III. Charles' Almanya'ya dnmek ve kardeinin yerine tahta gemek mcadelesine balamak zorunda brakt; ksa bir sre sonra bunu baard ve aabeyisinin yerine i mparator tannarak Frankfurt ehrinde ta giydi; bugn ngiltere'de saltanat sren Hannover elektrnn hanedanndan bir prensesle evlendi: Evlenmeleri zerinden her ne kadar sene gemise de ocuklar olmadndan, Catalan'lar kendi taraftar olarak muhafaza edebilmek iin karsn spanya'da brakt. Charles'n imparatorluk makamna oturmas ve evvelce kardeinin kazanm olduu baar, ngiltere'de pek ok ileri gelen kiide korkuya sebeb oldu; bu kiiler uzun savalardan olduu kadar bunlarn yol at byk masraflar karlamaktan da bkp usanyorlard. Almanya mpa -ratorluu'na btn spanya krall da eklenince,. V. Charles dneminin geri geleceinden pheye dyorlard. Bilindii gibi, V. Charles, Almanya1 imparatoru ve spanya kral idi. Bundan 220 yl nce Osmanllarn mparatoru Muhteem Sleyman ve Fransa kral I. Franois, V. Charles'n btn h-ristiyan dnyasn fethetmek ihtirasnn karsna dikmeselerdi, bu fetih ryas gereklemi olacakt. Bu ittifak, V. Charles'a, Trklerin byk bir askeri deh gstererek fethettikleri, Macaristan'n en byk blmn ve payitaht Buda'y kaybettirdi. Franszlar talya'da Milano'yu kaybettilerse de Almanya'nn yaknnda ok mhim eyleti, Metz, To -ul ve Verdun'u igal ettiler ki, bu eyletler, Almanya tarafndaki uurlarn rtyordu; bylece, gerein ta kendisi olarak sylenebilir ki, btn hristiyan hkmdarlar kurtulularn Osmanl mparatoru Muhteem Sleyman'a ve onun mttefiki Fransa kral I. Franois'ya borludurlar; fakat, zamanmzn hdiselerine gelmek iin siz Fehmetia efendimize urasn arzedeceim ki, Fransa, aralarnda ittifak anlamas bulunan hristiyan hkmdarlara kar onbir yl boyunca srdrd sava dolaysiyle son derece tkenmi durumda bulunuyordu, Fransa'nn torunu spanya da ayn durumdayd; ngiltere'de bulunan gizli ajanlar, casuslar vastasiyle ve bu adada esir tutulan kendi generallerinden biri olan mareal Talart'dan, ngiliz milletinin byk bir ksmnn bar istediini sevinerek rendi. Yaklak altmdokuz yldan beri saltanat sren Franszlarn imparatoru XIV. Louis bu durumdan faydalanmak iin her vastay kullanmay ihml etmeyerek teebbse geti. Zaten XIV. Louis idare ilminde ve frsatlar deerlendirip devletinin lehine neticeler elde etmekte dnyada ei bulunmaz denecek kadar ustayd. O srada ngiltere tahtnda bulunan kralie Anne'm nedimesi madmazel Masham' elde ederek hkmette deiiklik yaptrd. ngiltere hkmetinin yeni nazrlarndan ikisi fazlasiyle bar taraftaryd. Bylece, bir taraftan bar imknn hazrlarken, Almanya imparatoru VI. Charles'n veraset yoluyla kullanabilecei spanya'ya bal devletlerin onunla birlemeleri imknn da ortadan kaldrm oluyordu. Btn bunlar olurken, ngiltere hkmetindeki, biraz nce szn ettiim iki nazr da ngiltere ile Fransa arasnda bar gerekletirmek konusunda ellerinden geleni yapyorlard. Bu teebbsler ngiltere'nin mttefiklerini rahatsz edecek ve

Sayfa

43

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

ksa srede onlar ngiltere rneine uymak zorunda brakacakt. Nitekim, ngiltere ordusu Flandres'larda mttefiklerinin ordularndan ayrlnca, Franszlar bunlarn zerinde nemli saylabilecek bir zafer ka zanmlard; bu zaferde Franszlar, onlarn ylda ele geirdikleri yeri, ayda geri almlard; bu durum, ngiltere'nin mttefiklerinin yreine korku sald: Bylece, Fransa'nn altm yldr elin de bulundurduu stnl ortadan kaldramayacaklarn birok sebeblerden anlamann korkusu hepsini birden bara zorlad. Almanya imparatoru tek bana harbi srdrmek istedi, fakat ilk meydan savanda ilerin iyi gitmediini grd: Fransa kral, onun imparatorluunun yolunu kapayan iki kalesini, Landan ile Fribourg'u zaptetti. mparator, ancak, elkoyduu lkeleri ve elektrlerin topraklarn sahiplerine iade etmek suretiyle bar yapabildi. Bu elektrler arasnda, evvelce bahsettiim Bavyera ve Cologne elektrleri vard, ki bunlar amcalar olan spanya kraln taht zerinde tutmak, saltanatn devam ettirmek iin hereylerini feda etmilerdi. mparator, Bavyera elektrne, ondan ald eyalar, gm takmlarm, mcevherleri de iade etmek zorunda kald gibi ocuklarnn haklarn da kabul etti. Dier taraftan Fransa, talya'da Mi -lan dukal ile Napoli kralln geri verdi; -drt yl sonra Sicilya (Payitaht Mesina olan) adas da Savoie dk zorlanmak suretiyle -ki orasn kral nvaniyle almt- ve kendisinin Sardonya adasiyle yetinmesi salanarak mparatora verildi, nitekim bugn de kendisine Sardonya kral denilmektedir. spanya kral da, imparatorun lehine olarak spanyol Flandre'mdan feragat etti; nk buras lkelerine yakn olduundan ngiliz ve Hollandallarn kskanlk duygularn uyandryor ve Fransa ile mnasebetlerinde bir prz noktas oluturuyordu. Dier taraftan, spanya kral, Yeni Dnya (Amerika) ve byk Philippines adalarnda, in ve Japon adalarndaki imparatorluunu muhafaza etti, bu da dmanlarnn iddia ettiklerinin aksine spanya'y daha fazla birlik hline getirdi; zira bu saydm yerlerden spanya'ya altn, gm ve mcevher akyor ve bunlar onun kudretini byltyordu. Gerekte spanya kral Fransa imparatorundan sonra hristiyan hkmdarlarn en kudretlisi ve gerekten en zenginiydi. spanya kral V. Phiiippe ile Almanya imparatoru VI. Charles arasndaki bar, Fransa ile ayn zamanda gereklemedi: Catalogne'u boaltacaklarn vaadetmi olan Almanlar, aksine, sileri gizlice kkrtyor, onlara para yardm, yiyecek ve sava malzemesi gnderiyordu; bu, ngiltere, Hollanda ve Fransa'ya verdii szn tamamiyle aksine bir davrant. XIV. Louis bu durum karsnda, torunu olan spanya kralna askeri yardmda bulunmak zorunda kald ve siler tenkil edilmi oldu; Almanya impa ratoru VI. Charles'n utan duymas gereken bu durum, hristiyan lkelerine drt yl boyunca derin bir bar dnemi yaamak imknn salad. Fakat, Sicilya'y Savoie dkne ancak erkek vrisi olmad takdirde bu lkenin tekrar ispanya'ya dnecei artiyle vermi olan spanya imparatoru, bu kralln Almanya imparatoruna verilmek zere mzakereler cereyan ettiini renince, Sicilya'y tekrar Napoli krall ile birletirmek maksadiyle Osmanl Sultan ile Almanlarn savaa tutumu ol: malarndan yararland ve aday fethetmek maksa diyle harekete geti. O srada, spanya kral Bb -i l'ye valye Boisimen adnda bir eli gnderdi. Fakat, stanbul'da bulunan Avrupa devletleri elilerinin evirdikleri dolaplar yznden spanyol elisi stanbul'da hibir netice eldr edemeden kendisine dnyann en g/ui iltifatlar yaplarak. Sultan'-m veziri brahim Paadan alman emirle onalt kese para ihsan da, alarak, spanya'ya dnmesi iin Edirne'ye gnderildi. Bylece, Bb- l, Sultan lehine son derece ya rarl bir1 ittifak oluturmak imknn karm oldu. Byk Sultan bylece, hristiya'n krallarn karlarna gre hareket edecei yerde, kendi menfaatlerini elde etmek iin muazzam bir frsat yakalam olacakt. Bununla beraber, spanya kral, iki ay iinde aa yukar adann tamamn igal eden askerlerini karaya kard. Ayn yl spanya kral btn dncelerini gerekletirmi olacakt. Fakat, Almanya imparatoru, Fransa ve ngiltere spanyollara kar birletiler. spanya kral, imparator III. Ahmed'in kendisiyle ittifak anlamas yapacana dair ihtiyar prens Rakotzi'nin vaadine fazlasiyle bel balad. Bu vaad gereklemedi, bu da spanyol birliklerinin Sicilya'y terketmelerine sebeb oldu. uras muhakkak ki Bab- l spanya ile ittifak etmi olsayd, Macaristan'da ileri kolaylkla yrtecekti, ngiltere ve Fransa Bab- li'nin mttefiki spanya'ya kar herhangi bir harekette bulunmak cr'etinden uzak kalacaklard, spanya ise, talya'da kaybetmi olduu devletleri rahata geri alacakt. Btn bunlar Almanlarn Belgrad' aldklar yl iinde cereyan etti, ksa bir zaman sonra bar anlamas yaplmt ve spanyol birlikleri Sicilya ve Sardunya'y boalttklarndan bu adalardan ilki Almanlara kald, ikincisi ise Savoie dkne teslim edildi ve hlen onun adn tamaktadr. Bu olaylarn peinden hristiyan devletler on yl boyunca srekli bir ban dnemi yaadlar; bu, Saxe elek -tr ve Polonya kral Frederic-Auguste'n lmne kadar srd. Polonyallar krallar olarak Fransa'nn bugnk kraliesinin babas Stanislaus Leszinsky'i setiklerinden Ruslar buna kar kt ve Almanya imparatoru VI. Charles', len kraln olu, hlen saltanat srmekte olan kral spanya tahtna oturtmak iin savaa soktular; fakat bu hareketi Alman imparatoruna, iki gzel krall, Sicilya ve Napoli'yi Fransa ile birleen spanya'ya kaptrmasna maloldu,

Sayfa

44

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

Fransa ve mttefiklerine kar iki veya sava kaybetmesine, ordusunun en tecrbeli subaylarm muharebe meydanlarnda brakmasna maloldu; bunlar genellikle generaller, yksek rtbeli subaylard; imparatorun elinde ok kk oranda yksek rtbeli subay kaldndan ordular artk harekete geebilecek durumda deildi. Bar anlamas yapld ve Lorraine dk, kendi dukaln ttalya'daki Toscane dukal ile deitirdi ye bu dukal Fransa'ya teslim etti; Fransa da dukaln gelirini Polonya kralln kaybetmesinin tazminat olarak kayd- hayat artiyle kral Stanislau Leszins-ky'e brakt. Btn Milan dukal Almanya imparatoruna geri verildi, ki bu dukal bu savata kaybetmi ve btn talya'd a elinde sadece Man-tooue ehri kalmt ve bu ehir de spanyollar tarafndan muhasara altndayd ve bar anlamasnn imzalanmas biraz daha gecikseydi, ehrin spanyollarn eline gemesi artk sadece bir an me-selesiydi. spanya saray bu durumdan pek memnun olmad, nk, Alman imparatoruna, Napoli ve Sicilya'nn, ki bu iki mhim yer spanyollarn kralnn olu nfant Don Carlos tarafndan ahsen fethedilmiti, kaybetmesinin tazminat olarak Parme ve Plaisance dukalklar verilmiti; bu iki dukalk ispanya kralnn oluna annesi tarafndan intikal etmiti ve onun sahiplii altndayd ve Toscane byk dukal da bu durumdayd ve Fransa'nn muvafakatiyle, kendi dukal ile deitiinden Lorra-ine dknn vrisi iln edilmi durumunda bulunuyordu. Bu savada btn yal paray kapan, mttefikleri Almanya mparatorunun zararna ola rak Buslard. Oysa Almanya'y Byk Sultan'a kar haksz teebbsleri iine srklemeyi de baardlar. Hcuma geip Assov'u aldlar; yaklak be yl nce, Bb - l bu milletle bir sava beklemedii srada, bu sava hlini iln ettiler; Bb- l yine hayret iinde kalarak Ruslarn Orkap'y alm olduklarn ve byk ordularnn Krm'da bulunduunu, her taraf ate ve kan iinde braktn rendi. Bu istilya kar koyabilecek bir kuvveti acele toplamak zere harekete geti. Viyana hkmeti nce arabuluculuk teklif etti, fakat bunun samimi bir taraf yoktu: Sadece italya'da perian olan ordularn derleyip toparlamas iin imparatora vakit kazandrmak maksadiyle bu oyuna bavurulmutu. Ve savan bu ilk yl boyunca, Trkler Ruslarla bouurken Viyana hkmeti sadece Bb- l'nin nazrlarn aldatmaa alt. Bu nazrlar Almanya'nn istanbul elisi Talman'n nutuklarna gerektiinden fazla nem veriyorlard; istanbul'da uzun yllar eli olarak bulunan Talman'n sylediklerinin gerekle alkas bulunmad hususunda Humbaracba Ahmed Paa (Bonnevalin kendisi) uyarmalarda bulundu, Majeste Sultan'm nzrla -riyle konuarak onlara Almanlarn kendilerini aldattn, Bosna'dan hcuma geerek Ruslara yardm etmek iin ordularn dzenlemekle megul olduklarn syleyerek uyard; Almanlarn hazrlklarn tamamlaynca Bosna tarafndan, Nice'den ve Eflak'dan hcuma geeceklerini teferrutiyle anlatt, stelik bu anlattklar o kadar az srd ki, h-ristiyan devletler drt veya be ay nce Bosna'da Banyaluka'y muhasaraya teebbs ettiklerinde btn bunlar kendi gazetelerinde yaynlamlard. Hamet Paa (Bonneval) ayn gazeteleri Trke ter-cumeleriyle Babada'nda bulunan Vezirizam'n khyas Osman'a gnderdi, fakat inatl ve.Tal-man hakkndaki msbet grleri ve yannda bulunan ortodoks dinindeki Rumlarn tavsiyeleri devle tin iine yarayacak her eyi tersine evirdiinden btn uyarma zahmetleri boa gitti. Veziriazam, Reisefendi ile Rgb Efendi'yi gnderdii Niemirow kongresinde feer eyin yoluna girecei midiyle ken disini avuttu. Babada'dan Vezirizam'n olaanst* yetkili olarak Niemirow kongresine gnderdii Reisefendi, eli olarak hlen Paris'de bulunan Said Efendi'dir, Rgb Efendi ise Reisefendi makamnda bulunuyor. Bunlar kongreye gittiklerinde, Alman ve Moskov olaanst yetkili murahhaslarnn gln teklifleriyle karlamlard ve en msait ekilde hcum edebilmek iin Bb - li ile elendiklerinin farkna varmlard. Osman Khya ksa bir sre sonra Moskovlann Assow'u kuatp aldklarn ve Almanlarn seksehbin askerle Nice zerine yrdn ve prens de Saxe-Hildebourghausen'in Alman birliklerinden alnm 25 bin dzenli askerle ve btn Hrvatistan, Esklavonie ve Macar milis kuvvetlerinin toplam altmbin askere varan bir kuvvetle Banyaluka'y muhasara maksadiyle Bosna'ya girmek zere Sava nehrini gemee hazrlandklarn rendi. Bu kadar kt haberi hep birden alan Osman Kahya ylesine bir aknla urad ki, deta koskoca imparatorluu iine srkledii tehlikeleri gryor, hibir re bulamyordu ve bir mddet sonra, bu dima muzaffer imparatorluun savunmas iin kt tedbirler alm olan kk def terdar Halil Efendi gibi, hatalarn ban kaybetmek suretiyle dedi. Ksa bir sre sonra stanbul'da Nice'ln savunmasz teslim olduu, buna karslk Osmanl ordusunun tsak kprs vastasiyle Babada'ndan Kartal'a getii renildi, ki bu ikinci haber bu kadar hastalk iinde son derece zayf bir il saylabilirdi. Hkmetin btn gc Veziriazam Silhdr Mehmed Paa zerinde otorite kurmu olan Osman Khya'nn elindeydi. Veziriazam iyi bir insand, fakat nemli hdiseler zerinde pek az bilgi sahibiydi; bu bakmdan devletin birinci derecede nem tayan ileriyle Osman Khya ile defterdar Halil Efendi megul oluyorlard; bunlar da hakkettikleri cezaya arptrlmlard. Silhdr Mehmed Paa azledilerek yerine Abdullah Paa getirildi; Kaymakam Kprl Ahmed Paa serasker olarak Sofya'ya gnderildiinden, yerine kendisine khya olarak hizmet grm olan Yeen Mehmed atand- Ni-ce'in zaptedildii haberi, istanbul'a, Alman ordusundan firar etmi olan iki Fransz askeri tarafndan ulatrlmt. Bunlar, gece gndz demeden ko-

Sayfa

45

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

arak haberi stanbul'a ulatrmakla grevlendirmilerdi. Yeen Mehmed Paa, bu haberci Fransz askerlerini sorguya ekip olup bitenleri renmesi iin Hamet Paa'y (Bonneval'i) artt. Bunlarn sorgusundan renildi ki, Nice ehri, garnizonun hats yznden en ufak bir mukavemet bile gstermeden Almanlarn eline gemiti. Vezret-i-uz-m makam kaymakam Yeen Paa znt iinde hareketsiz kald ve bu haberin etrafa yaylmama-suu istedi, eyrek saat kadar konumadan, tam bir suskunluk iinde kald, gzlerinden yalar dklyordu. Sonra Hamet Paa'ya, bu kadar tehlikeye kar nasl re bulunabileceini sordu; Sultan'n elinde o tarafta dmann karsna karacak ordu namna hibir ey yoktu. Humbaracba Hamet Paa (Bonneval), Kaymakam Yeen Mehmed Pa-a'nm sualine u cevab verdi: Rumeli'de eli silh tutan herkesi, atl ve yaya olarak serasker Kprl Ahmed Paa'ya katlmak (iltihak etmek) zere Sofya'ya doru harekete geirmek gerekiyordu. Ayn zamanda, btn mollalara, kadlara, voyvodalara, Sofya'ya gidecek insan ve hayvanlarn yiyecek ihtiyalarn kendi blgelerinden bulup tatmak emri verilecekti; Hamet Paa, bu cevab verdikten sonra unlar syledi: Nissa Rumeli'nin ortasnda olduundan, zaptedilmi olmas fazlasiyle nemli saylmazd, Almanlar oradan kolayca kovu -labilirdi; fakat Tuna nehri zerinde bulunan Vidin iin ayn ey sylenemezdi, buras Almanlarn eline getii takdirde bu olay muzaffer Osmanl mparatorluu iin ldrc olabilirdi, bunun iin eli silh tutan herkesi Sofya'daki serasker Kprl Ahmed Paa'nn yanna gndermek gerekiyordu; kyler ve kasabalarda bu insanlar besleyecek her ey ihtiyalarna tahsis edilmeliydi; Vidin kalesi kumandam Evliya Mehmed Paa, emrinde savunma iin salam ve arzulu altyz asker bulunduunu kendisine yazmt. Vezret-i-uzm kaymakam Yeen Mehmed Paa, Hamet Paa'nn tavsiyelerini yerinde bulduundan, hemen Sultan'n Hatt- erifleri kaleme alnd, emirnameler hazrland ve bunlar Rumeli'nin drt bir tarafna gtrecek olan ulaklar ertesi sabah yola karld. Ve bu derme atma, toplama grnts veren Trk milis kuvvetleri, dk de Lor-raine'in kumanda ettii muntazam birliklerden oluan seksen bin kiilik ordusunu malb etti ve bu sava srasnda Kprl Ahmed Paa Nice'i Almanlarn zaptetmesi kadar kolaylkla geri ald. Bilhassa takviye birlikleri alan Vidin kumandan Evliya Mehmed Paa, kendisini teslim almaa gelen dman ordusunu yendi; bu kadarla da kalmayarak Tuna zerindeki filolarnn bir ksmn yakt. Zt linizin kudretli eli Bosna'da iken orada Paa olarak bulunuyordunuz ve prens de Saxe -Hdbourghausen'in kumanda ettii Alman ordusu, inat mukavemetine ramen, Banyaluka kalesini muhasara ediyordu ve kudretli eliniz dman ordusunu ebediyen Bosna'dan kovdu. uras doru ki, bu malb kumandann arta kalan kuvvetleri dk de Lorraine'in ordusuyla birleti ve on veya on -drt kere Banyaluka'ya saldrd, fakat ka kere saldrdysa, o kadar kere malbiyete uratld ve bu zaferler gsterdiiniz cesaret ve tedbirli!iin eserleriydi; banda bulunduunuz eyleti zaptetmek iin toplanm ve yz bin kiiden fazla olarak sefere balam olan bu saldrgan ordu, dk de Lorraine ve kont de Seckendorf'un ayrlmalarndan sonra kumandanl ele alan feldmareal kont de Philippe'in Viyana'ya gnderdii listeye gre on-dokuzbin yz kiiye dmt. Hibir suretle vcle dmeden denilebilir ki, Sultan, dmanlarnn kendisine kar meydana getirebildikleri en gzel orduyu mahvetmi olmay, muzaffer imparatorlua kar harekete geirilen bu orduyu ortadan kaldrm bulunmay, kendi deerine ve tedbiri elden brakmayna borludur. sveliler Bb- l'nin tekliflerini msait bir ekilde karlam olduklarndan beri, Moskoflar tarafnd an, gerek ihanetlerle ve dier gizli iren-dirici yollara bavurulmak suretiyle veya onlarla yaplan anlamalarn uygulanmasn reddederek ve bu tutumu fcve kralnn kendilerine teslim etmi olduu bledleri 86 srf paralar iin uur d etmee kadar vardrarak dima rahatsz edilmiler, glklerle kar karya braklmlardr. Moskof limanlarnda sveli tacirlere kt muamele ediyorlar, bunu da onlara hibir ey sattrmamaya kadar ileri vardryorlard ve sve krallarnn ikamet ettikleri Stockholm'daki Rus elisi bu yaplanlar az bulmu ve memnun kalmam olacak ki, lkenin ileri gelen beylerinden biriyle kral ve hkmetini devirmeyi hedef alan bir suikasd zerinde anlat; Allah'dan ki, bu suikasd, Bb - li katndaki sve elisi Carlsohn'un bir akrabas ortaya kard. Zt lleri, bu ktlklerin, yukarda im ettiim gibi, arienin emriyle baron Sinclair'in stanbul'dan sve'e dnerken alaka katledilmesiyle alkal bulunduunu anlamaktasnz ve bunlarn hepsi birden sve milletini, kendisini bu gizli ktlkler ve ihanetlerden aka kuvvet kullanarak savunmak zorunda brakmlardr: Ktlklerle do lu bir milletle ikide birde ihanet edilen, uyulmayan bir bar yaamaktansa sava halinde olmak daha az tehlikelidir. Bu anlat sve savama kadar gtrdkten sonra, Fehmetl Efendimize, bu savan sebeble -rini, Almanya imparatoru VI. Charles'a haleflik, mi-raslk iddiasna kalkan, silhlan elde kral ve prenslerin birbirinden farkl karlarn aklamalym. Almanya imparatoru VI. Charles, btn hak ve sebeblere kar, btn mlk ve devletinin veraset hakkn, byk kardeinin kzlarn hesaba katmakszn, byk kz Marie-Therese'e ve bunun ocuu olmadndan ikinci kzna brakmt. Sylemi olduum gibi, byk kz

Sayfa

46

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

Polonya kral olan Saksonya elektr, ikinci kz Bavyera elektr ile evlenmi olan imparator Joseph, drt buuk ay nce VI. Charles'n yerine imparator seildi. Ne var ki, VI. Charles, mlkn ve lkesini kzlarna brakrken, baz kral ve prenslerin hakl kabilecekleri iddialarn dikkate almamt; zira, bunlarn hkmettikleri lke ve eyletler, anayasalar gerei kzlara intikal edememekte ve imparatorlukta ken disine halef olacak ahsa intikal etmektedir: talya'da bulunan Man, Parme ve Plaisance dukalklarnn durumu byle olduu gibi, genellikle asl Avusturya denilen Stirie, Carintie, Carniole ve Vingt Marc (Windische Mark), ki bu sonuncusu FriouT-un bir blmn de iine almaktadr Istrie, Mar -quisat de illi ve Morlaquie - ki bu sonuncular Adriyatik krfezindedir- durum bakmndan talya-dakilerden daha farkl deildir. Bu son Avusturya hanedan, imdiki Rusya kralnn cedlerine ait olan zengin Silezya eyletinin byk bir blmn de gasbetmi bulunuyordu. Bylece, mteveffa Almanya imparatoru VI. Charles'm halefi olmak iddiasndaki balca ahslar Bavyera imparatoru VII. Charles, ayn zamanda Saksonya elektr olan Polonya kral ve Prusya kral, ki bunlarn hepsi de hkmdardr ve devletleri Almanya'nn iindedir, bunlardan sonra da talya'da kendisi veya ocuklar iin hak iddiasnda bulunan spanya kral gelmektedir. Bavyera hanedannn saltanatn meru vrisi olarak tannmasyla torununu spanya taht ze rinde tutmak iin XIV. Louis'nin srdrd sava srasnda saltanat haklar ve erefinden her eyi kaybetmi olan imparator VII. Charles'in bana imparatorluk tacm giydirmekte fazlasiyle yardm kaydedilen Fransa kral, VI. Charles'n dk de Lorraine'in kars olan kzna kar oluturulan btn bu ittifakn basma getirild i; bununla beraber, Fransa'nn sadece Bavyera elektrne kar duyduu minnettarlkla deil, fakat kendisi iin sekiz yl hapislerde yatmacasna ve ocuklarna varncaya kadar her eyini feda etmi olan bir prensin oluna kar adaletli davranma yolunda hareket ettiini gstermek maksadiyle, Alteslerinizin gzleri nne Charles'm kzlarna kar Joseph'in kzlarnn itiraz kabul etmez haklarn koymam zarurdir; bundan sonra yeni mparatorun imparator olmak sfatiyle mlik olabilecei timr, has ve zeametin mhiyetine geeceim. Zt lleri, bundan krkbir yl nce spanya veraseti sava balad srada, aridk Joseph ve aridk Charles'm babalar imparator Leopold'un, XIV. Louis'nin torunu ve hlen taht zerinde bulunan V. Philippe'le savaarak taht ele geirmek zere ikinci olunu gndermee karar verdiini hatrlamak ltfunda bulunacaklardr. mparator Le-opold, ocuklarnn haklarnn dzenleyicisi olarak onlara. bir mukavele veya anlama imzalatt, bu anlamaya gre, byk olu aridk Joseph kk kardei Charles ve onun erkek ocuklar lehine spanya krall zerindeki btn haklarndan fe ragat ediyordu; bununla beraber, feragat artlyd ve art uydu: Vris olarak her iki karde de kz ocuklara sahip olduklar takdirde, Joseph'in kzlarndan en by yalnz Almanya ve Bohemya ve Macaristan'daki lkelerin deil, ayn zamanda spanya tahtnn ve buna bal devlet ve lkelerin de vrisi olacakt ve bu anlama spanya taht iin yaplan savata Joseph ve Charles tarafndan tatbike konulduunda, ana ve babann tahtlarnn normal intikalini dzene koymak iin meru ve hukuki karar vericiler olarak belirttikleri irdeyi kendisi nin tek tarafl davranyla bozabileceine inanan VI. Charles'm bu tutumu hem hakszlk, hem de akl dyd. Bu bakmdan Fransa kralnn, amcas ve Joseph'in kk kzyla evlenmi olan Bavyera elektrne ve VII. Charles'a ve dolaysiyle imparatorun byk kzyla evlenmi olan Saksonya elektr Polonya kralna yardmlarda bulunmasndan daha hakl bir ey dnlemez. Fransa kralnn mttefiki olan Prusya kralnn Silezya zerindeki iddialarn desteklerken de daha az hakl deildir; nk selefleri, kendisinden nceki krallar dneminde gaspedilmi olan timar ve zeametleri ta -leb etmektedir; amcas spanya imparatorunun talya ve baz devletler zerindeki haklarna gelince, Fransa kral, imparator ve imparatorluun haklarn destekledii kadar panya'nnkileri de desteklemektedir ve Zt linize u hususu, yni zeametlerin mhiyetini gstermem yetmektedir ve dk de Lorraine'in kars olan VI. Charles'n kz ve kk kardei, ne biri ne teki Avusturya taht zerinde hibir talebde bulunmadklarna gre, bunlarn tam haklarn vermek iin sadece asaletlerine yaraacak ekilde yaamalarn salamak hususunda gerekli tahsisat vermek yetecektir. Bundan yaklak binbeyz yl nce, Almanya aa yukar onbe yl boyunca imparatorsuz kalmt; Castle'li Alphons adndaki bir spanya kral imparatorlua seilmi, fakat hibir zaman lkesinden ayrlmak istememi, ngiltere kralnn kardei Richard da hemen ayn zamanda imparatorlua seilmi, Almanya'ya ksa bir seyahat yapm ve btn parasn harcadktan sonra ngiltere'ye dnmt; lkenin banda bir ef bulunmaynn sebeb olduu ve btn Almanya'y penesine alan kargaalk, sonunda, seme yetkisine sahip bulunan prensleri bir araya gelmek zorunda brakt, bir imparator semek zere bir araya gelmi olan prensler aralarnda anlaamadlar; tayin iini, seecei kiiye saygl davranacaklarna yemin ederek Bav-yera dklerden biri olan Acmasz-Louis'ye havale ettiler; bu dk, yeni imparatorun cedlerinden biridir. Bu'dk, ecdadna ait olan Avusturya'daki zeametlerini, maliknelerini kendisine iade ederek, adalet gsterecei midiyle Absbourg dk olan Rodolph'u seti; fakat hibir suretle ummad bir yce makama, imparatorluun bana geen ve fakir bir prens olan Rodolph, kendisini bu makama getiren

Sayfa

47

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

Acmasz-Louis'ye minnet borcunu unuttu ve imparatorluk makamna oturduktan ksa bir s re sonra Bohemya kral Ottocar'la son Avusturya markisinin miras iini ekimee koyuldu: Markinin kz kardeiy^ evlenmi olduu iin btn varislik hakkn da elde etmi bulunduunu iddia ediyordu ve bu yoldan salanan gelirden de ondrt veya onbe yl boyunca yararlanmt; immarator olmadan nce ok fakir durumda bulunan Rodolph, makamndan yararlanarak ailesini glendirmee alyordu ve erkek ocuk brakmadan len zeamet sahiplerinin mlkleri, bu mlkler Avusturya'ya ait olduu takdirde mparatora dnyor, o da istedii kiiye vermek durumuna giriyordu; bu gr Rodolph'un icadyd. Tabi, gr olmaktan kyor ve kanun oluyordu. Ottocar, Bohemya kral, Avusturya'da kaybettii bir savata ldrlnce, onun Avusturya ile alkal devletlerinin tmn, erkek ocuklar olmad takdirde son Avusturya dknn tasarrufuna geecei esas zerinden, Asbourg kontu olan olu Albert'e verdi. Albert'den Avusturya dk adn alm olan VI. Charles'n lmne kadar drtyz yetmibe gne yl gemitir ve bu zaman iinde erkekten erkee geen bu Absbourg hanedan, Bavyera dklerinin itirazlarna ramen, bu lkeleri dima elinde tutmutur; ve Rodolph denilen ve imparator seilen ayn Absbourg kontu Avusturya hanedannn ilkidir, o ve olu I. Albert Ottocar'n einden ve ailesinden alnm bu devletlerin mlkiyetini ellerinde tutmak iin dima bunlarn kz evlda intikal ede -miyecei iddiasna srtlarn dayamlardr; inanla-bilir ki, yeni mparator, Bavyerah VII. Charles, Lor-raine desi ve Macaristan kraliesi Marie-Therese'i bu byk dukalklar ve lkelerden kovmak ve bunlarn mlkiyetini elinde tutmak maksadiyle hi phesiz ayn sebeblerden yararlanacaktr; oysa btn bu dukalk ve lkeler, meru olarak Marie-Therese'-in cedlerine ait bulunuyordu. Bohemya krallna gelince, hukuk bakmdan Joseph'in kzlarna ait bulunuyordu; bylece, Bav yera elektr kendisine ait olan lkelerden nemli bir ksmn Polonya kral olan Saksonya elektr -ne vermek suretiyle buralarn mlkiyetini elde ettiyse de, bu verdii yerlerden mesel Tyrol Avusturya'nn eyleti olduu halde, evvelce Bavyera hanedanna bal bulunmutu ve bu esasa dayanarak Bavyera elektr Tyrollilerden kendisini kral olarak tanmalarn evvelce emir suretiyle istemiti ve onlar da bu emri glk ekmeden yerine getireceklerdi. Macaristan krall, Transilvanya prenslii gibi, evvelce de varolan kendi krallarm semek hakk messesesini oluturmak zere bu frsattan yararland. Gerekte bu son prensler Bb- l tarafndan tasdik edildikten sonra Transilvanyallar tarafndan seilmi saylyorlarsa da, tasdik muamelesi, sadece seilen kiinin Sultan'n menfaatleri bakmndan pheli olmamasnn tesbitinde gsterilen bir dikkatten ibaret kalyordu. Bb- l bu tutumunda haksz deildi; nk bunu gerektiren bir olay, IV. Mehmed (Avc) dneminde Transilvan-yallarn prensleri olarak Kemeni'yi semelerinde grlmt. Bu adam, Avusturya hanedan taraftaryd; Bb- l Michel Apaffi'yi ona kar kard ve Apaffi, yaplan bir savata, Osmanllarn yardmlaryla Kemeni ve Avusturyallar yenilgiye uratt. Osmanllarn setii prens, bu memlekette hayat boyunca hkmranln srdrdkten baka, elde ettii hakl nfuz sayesinde, lmnden sonra makamnn oluna gemesi imknn da salad; fakat olu aptal bir prensti, Osmanl taraftarlm brakt, Avusturyallar tuttu ve imparator Leopold'-un daveti zerine Viyana'ya gitti, orada tutukland ve o zamandan beri Transilvanya'nn Almanlarn hkimiyeti altnda kalmasna bylece frsat vermi ol du. Hamet Paa (Bonneval) Viyana'da bu prensi tand, kendisi ve kars iin yaamalarn temin etmek zere yllk onalt bin florin tahsisat veriyorlard, ok kt artlar iinde hayatlarn srdryorlard, kars ve kendi arkalarnda ocuk brakmadan ldler. Macaristan kraliesinin krall iinde rahat brakldndan fazlasiyle pheliyim; bunun sebebi, elektr ve karsnn Frankfurt'da imparator ve im-paratorie tacn giymek zere lkelerinden uzaklatklar srada Macar ordu birliklerinin Bavyera'-da akl almayacak vahetlerin faili olmalardr. Ayrnt kabilinden btn bu bilgi arzetmelerden sonra, siz Fehmetl Veziriazam Efendimize esas zerinde durumu gstermee zaruri olarak kendimi grevli saymaktaym ve hemen belirtmeliyim ki, Macaristan krallnn hrriyetini ve eski imtiyazlarn geri almas Bb- li'nin menfaatinedir ve tabi kralln, yni Macaristan'n, Almanya tarafnda hibir lkeyle alkas bulunmakszn sadece kralie Marie-Therese'e kalmas art bata gelmektedir ki, bu da Bb- li'nin menfaatinedir; Transil-vanya'ya gelince, Byk-Sultan, Macaristan'daki durumun hemen peinden bu memlekette kacak anlamazlklardan yararlanacak, bu anlamazl oraya bir prens yerletirmenin balca art sayacaktr ve bylece Belgrad'n yaamas iin zorunlu olan Temevar' tekrar ele geirecektir. Alteslerinize, zerinde spanya'nn sahiplik hakk iddiasnda bulunduu Milan, Parme ve Plaisance dukalklarnn mhiyetleri hakknda aklama yapmam kalyor. Beyz yl var ki, bahis konusu bu dukalklar Almanya imparatorlarna tbi bulunuyorlard; fakat, uzun zamandan beri bu krallar taraftarlaryla papalarn taraftarlar arasndaki ayrlk btn talya'da tesirini gsteriyordu: Bu taraftarlara Guelfler ve Guibelenler ad verilmekteydi ve uzun zaman boyunca bu iki parti arasnda sadece katlimlar ve srgne

Sayfa

48

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

gndermeler grld; papalarn taraftarlarna Guelfler, imparatorlarn taraftarlarna Guibelenler denilmekteydi. Bu kargaalklar ortasnda bir imparator Milan'day-ken yle bir hdise cereyan etti: Guelflerin efi ve bu ehirde ok kudretli olan Touriani adndaki bir adam, geceleyin imparatoru ldrmee karar verdi; imparator sarayda hibir eyden phelenmeden uykusunu uyumaktayd, eer Guibelenle-rin efi olan Visconti taraftarlarn silhlandrp imparatorun imdadna komasayd, Touriani hedefe ulam olacakt. Gece yans bu iki taraf arasnda kyasya bir arpma balad; fakat bu mcdeleyi Visconti kazandndan, Touriani'nin adamlar memleketten bir daha geri dnmemecesine kovuldular. mparator, Visconti'yi, Papa'nn taraftarlarna kar elinde bulundurmak iin Milan ehri dk yapt, ehir civarndan da kendisine arazi verdi. Zamanla ykselen Guibelenler, Visconti'le -rin de yardmlaryla Parme ve Plaisance'da ayn gelimeyi gsterdiler ve Viscontileri hkmdarlar olarak tandlar, ayn zamanda Milan dukal ile birletiler. Dier lkelerin byk bir ksm, papalarn taraftarlarn kovmak iin onlara yardmda bulundular. Ve bylece Milan dukal muazzam denilebilecek bir lde byd, tabi bu bymede, ksa bir zaman iinde gelimede cesaretlerinin, elverili frsatlar grp deerlendirmede gsterdikleri becerikliliin rol byk oldu. Ayrca, kendilerine fazlasiyle sadk kaldklarndan, ihtiyalar olduunda onlara derhal yardmda bulunuyorlard. Visconti'ler birok nesiller boyunca Milan'da hkm srdler, fakat nihayet, bu Visconti'ler soyundan son dk meru ocuklar brakmadan ld; Valen -tine adnda bir kz kardei vard ve bundan yz sene nce Fransa kralnn kardei olan dk d'Orle-ans ile evlendi. Son Visconti'nin lmnden sonra, ocuklar annelerinin hukukuna dayanarak bu dukalk zerinde hak iddiasnda bulundular; fakat Avusturya hanedanndan olan imparator Fre -deric, kz evltlarn Milan dukaln baka bir aileye intikal ettiremeyecekleri iddiasmda bulundu, erkek evlt da olmadndan bu devlet imparatorun tasarrufuna dnm oluyordu. mparator, mparatorluun hakkn devam ettirmek iin, bu dukal, son dkn ordularnda general olan Sforze adnda bir kiiye verdi; bu kii imparatorluun bu tevcihini deerlendirdi ve bu hkmranl ocuklarna itirazsz intikal ettirdi; yaklak yz sene sonra, Valentine Visconti soyundan bir Orleans dk XII. Louis nvaniyle Fransa tahtna kmay baarnca Sforze'Iere hcum etti ve onlar Milan dukalndan kovdu ve hayat boyunca bu zaferin getirdii hkmranl srdrd; fakat onun yerine geen I. Franois, Almanya imparatoru ve spanya kral V. Charles'a kar byk savalar devam ettirdi ve Birinci Franois Pavie savanda esir dnce, V. Charles Milan dukaln ve ona tabi devletleri zeamet veya malikne olarak Sforzela -ra verdi. Daha sonra makamdaki son Sforze vris brakmakszn lnce, dukal ve ona tbi devletleri, Valentine Visconti ve miraslarnn haklarna hi aldr etmeden, dukal, kendisinin lmnden sonra spanya imparatoru olan tek olu Philippe'e verdi. Hukuk ynnden Alman imparatorlar dima bu zeametin kzlara intikal etmeyecei grnde olmulardr ve bu anlay imparator Fre -deric'in misline uyarak V. Charles tarafndan da tasdik edilmitir. Altesleri bu aklama dolaysiyle grmlerdir ki, Avusturya hanedanndan gelen imparatorlar ve Macaristan kraliesinin cedleri, bu zeametin, yani Milan dukalnn kz evltlara intikal etmeyecei iddiasndadrlar; bundan u netice kmaktadr ki, Macaristan kraliesinin bu hususta iddiada bulunaca herhangi bir hak mevcut deildir. imdiki imparator, VII. Charles, selefleri Fred^ric ve V. Charles'n yapm olduklar gibi, zeametin tasarrufunu veya tevcih imknn elinde bulundurmaktadr. Bu durumda, MarieTherese'i, yni Macaristan kraliesini bu lkeden kovmak zere byk asker hazrlklar yapt bir srada ve Avusturya imparatorlarnn kardklar kararnameler de spanya imparatorunu desteklemekte iken, bunlara kar Lorraine dknn ve karsnn yapabilecekleri hibir ey yoktur. Daha ksacas, bir ey yap maa kalktklar takdirde bu hibir suretle makul bir sebebe dayanmayacaklar. Bu muzaffer imparatorluun snrlarnda bunlar olup biterken, Hamet Paa, Sultan'a yaplabilecek en byk hizmetin Osmanl mparatorluu ile sve krall arasnda bir ittifak anlamas yapmak olaca kanaatiyle, Zt- llerine ait olan bu projenin gereklemesi yolunda Bb- l nazrlar nezdinde telkinlerde bulunmaktan geri kalmamtr. Hamet Paa (Bonneval) Moskoflarn Osmanl mparatorluuma saldrmak iin byk lde hazrla giritiini ve buna kar tedbirin bahis konusu ittifak olduunu Osman Kahya'ya (Sadaret Kethdas) her rastladnda anlatm, fakat btn bu nefes tketmeler boa gitmitir. Yine Hamet Paa, Bb-i l ile sve'in birlemesinin Mos-koflara anlamalar ihll etmekten vazgeirecek tek re olduunu btn aklyla anlatmaktan geri kalmamtr. Vazgeirecek tek renin bu olduunu arzediyorum; zira Moskoflar, anlamalar ihll etmenin kendilerine sve gibi merd bir d man kazandracan grnce, duyacaklar korku, kt niyetlerini bu imparatorlua kar tatbike koymaktan vazgeirecektir. sve kral ve meclisi her ne kadar Zt - Devletlerinizin projelerini tatbike hazr bulunuyorlarsa da, stanbul'daki iki sve temsilcisi Zt lnize kar byk bir sayg besli yorlarsa da, burada sizin yokluunuzda meram anlatmak kaabil deil, daha dorusu sorumlu olmalar gereken kiiler kendilerine anlatlanlar dinlemekten kanr gibi bir tavr iindeler.

Sayfa

49

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

Veziriazam Abdullah Paa, Humbaracba Hamet Paa'y (Bonneval) yanna armak iin fazla vakit geirmedi. Beraber olduklarnda da ona, Kartal'da boduan Osman Khya'nn evrak arasnda kendisinin birok mektub ve muhtrasn bulmu olduunu syledi. Hamet Paa'y yannda bulundurarak ondan yararlanmann zorunlu olduuna hkmetmiti; fakat, Hamet Paa, Yeen Mehmed Paa'nn emrine uygun bir ekilde. Sultan Ahmed'in sve kral XII. Charles'a verdii bor anlamasiyle ilgili ileri halletmeden nce stanbul'dan ayrlmad. len sve kral, Sultan Ahmed'den, Bender ve Dimetoka'da bulunduu srad a nakit olarak bor almt. Bu borcun denmesi iin sve hkmeti para yerine karlk olarak deerli eya teklif ediyordu 86. Mehmed Paa (Yeen), o sralarda Zt - Devletlerinizin sve'le ittifak projelerinize fazlasiyle mtemayil grnyor ve bunlarn uygulanmaya konulmalarn istiyordu (*}. lulu Ali Paa'nn azledilmesinde sve kral XII. Charles'n dahli olduu, fakat bunun madd bir mtldhale olmad kesinlikle sylenebilir. Meselenin asl udur: Osmanl Trklerinin Koca, Deli ve Ak -byk lkaplaryla eserlerine aldklar Rus ar Birinci Pet -ro'nun kuzey ve gney politikalar byk alkantlara yol amtr. Bunlarn birincisi Baltk denizine hkim olmak, ikincisi ise Karadeniz'e kmak hedeflerine dayanyordu. Koca Petro'nun rakibi, cihangirlik hlyalar besleyen ve byk bir asker olduunda btn tarihilerin birletikleri, Osmanl menbalarnda ad Demir -ba> l-kabiyle birlikte geen sve kral XII. Charles'd. Petro kuzey politikasn gerekletirmek iin, buna mni olmaa alaan Demir-baa kar Danimarka, Lehistan ve Saksonya ile ittifak anlamas imzalad. XII. Charles, Rusya'nn mttefiklerini srayla malb ederek, Baltk denizi kylarndan baka Lehistan'a da hkim oldu. Fakat, 27 Temmuz 1709'da 16 bin kiilik bir kuvvetle Petro'ya kar giritii Poltava muharebesini kaybetti ve mttefiki olan Kazak hetman Ma-zeppa le beraber Bender'e gelip Trkiye'ye iltica etmek zorunda kald. Demir -ba Charles'n dokuz sene sren bu uzun mcadelesinden Trkiye'nin hemen hi yararlanmam olmas zlnmesi gereken bir olaydr, zellikle 1708 olaylar srasnda grdmz gibi, bu iki yabanc devlet arasndaki uzun mcadelede Demir-ba'n tarafn tutan bir siyaset taklbettii grlen orlulu Ali Paa'nn Ve -zirizamhktan azledilmesi, nc Ahmed'in, zamann genel politikasn kavrayamamas bakmndan, her halde lehine kaydedilecek bir nokta saylmamak gerekir. Nitekim Pruth seferi de, neticede Trkiye tarafndan kazanlm olsa da, bu anlayszln bir neticesi olmak durumundadr ve devletin urad zarar hakknda bize bir fikir verebilir. Pruth seferinin srf bu sebeble alm olduu ortada bir gerektir. Ruslarn Trkiye'ye iltica etmi bulunan sve kralyla askerlerini vurmak iin Trk topraklarna tecavz edip 48 saat ierilere kadar ilerlemeleri, Krm hududuna da sarkntla balam bulunmalar, Osmanl -Rus barma ramen Azak denizinde bir Rus donanmas kurmu olmalar ve bilhassa stanbul'daki Moskof elisi Tolstoi'nin Trk milletine snm olan sve kral Onlkln-si Charles'in hudud haricine atlmas ve hetman Mazeppa'nn da derhal Rusya'ya teslimini isteyecek kadar kstahl ileri gtrmesi nihayet bar Pdiah'n uyarsyla neticelenmi ve nc Ahmed'in huzurunda toplanan fevkalde bir mecliste Rus seferinin almasna karar verilmitir. Bu toplantdan bir gn evvel de 360 sava ve nakliye gemisinden oluan byk bir Osmanl donanmas Azak denizindeki Rus donanmasnn imhas ve Azak kalesinin kurtarlmas le grevlendirilerek Karadeniz'e almtr. (.N.) (*) orlulu Ali Paa'nn Veziriazam olarak, Hekimolu Ali Paa'nn Rus Veziriazam Abdullah Paa, Kartal'a gelen Hamet Paa'y (Bonneval) son derece iyi karlad; ona Bb- l'ye gnderdii veya verdii raporlar eline getiinde grdn ve zamann olaylar zerindeki tavsiyelerinden faydalanmak zere yanma getirttiini syledi; iaesi iin dolgunca bir tahsi satla son derece gzel adrlar verdirdi. adrlar, Vezirizam'm ordughnn yaknndayd. Veziri -zam'n onu her kabul ediinde halinde grd drstlk ve gsterdii itimd, Hamet Paa'da sve'le ittifakn gereklemesinin yakn olduu kanaatini uyandrd. Veziriazam Abdullah Paa, Hamet Paa'ya bu iin balamasndan sonuna kadar geirdii safhalar zerinde teferruatl bir muhtra hazrlamasn emrettii gibi, Zt- linizin Bb- l ile sve krall arasndaki dostluk ban kuvvetlendirmek hususunda sarfettii gayretleri belirtmesini de istedi. stenilen muhtra hazrlannca. Veziriazam Abdullah Paa, Zt- linizin Osmanl devletiyle sve krall arasndaki dostlua verdiiniz ehemmiyeti byk bir dikkat ve zevkle okudu ve bu kadar nemli bir meselenin Kartal'da zme balanamayacan syledi. zellikle birlemi durumda bulunan Alman ve Moskof kuvvetlerini ayrmakta faydal olabilecei kanaatinde olduunu belirtti, bu ii stanbul'da nemine uygun bir ciddiyetle ele alacakt; sve elisi de orada olduuna gre anlama onunla yaplacakt; fakat stanbul'a gelir gelmez azledildi ve yerine Yeen Mehmed Paya ile mcadele plnna azledilmeyi gze alabilecek lde taraftar olduu anlalyor. Demir -ba Charles, meseleler kmasna yol aan bir mlteci olarak 5 sene 2 ay Trkiye'de kald ve nc Ahmed' -den pek ok ihsanlar ald. Nihayet 1714 yl 19 Eyllnde Dimeto-ka'dan yola kan sve kralna 600 kiilik bir Trk mfrezesi koruma grevini yerine getirmitir. Bylece yola kan sve kral, Ef -lak'deki 2500 askerini de alarak, Erdel zerinden memleketine gtrlmtr. Bylece, Trkiye'de baz hareketlere yol aan ve Trkiye'nin Pruth seferini dzenlemesine sebeb olan iltica olay son bulmu, Avrupa ve Osmanl tarihinin bir safhas

Sayfa

50

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

kapanmtr. uras muhakkak ki, Trkiye bu olay tam olarak deerlendirememitir. (.N.) a, getirildi. Hamet Paa, Yeen Paa'y Kartal'a gitmeden nce sve ileri bakmamdan iyice hazr ladndan, Zt- linizin projesinin baar kazanacandan hi phesi kalmad; proje, bu artlar iinde herhalde Yeen Mehmed Paa'nn Veziri-zaml dneminde gerekleecekti. sve kralnn ittifaka davet iin yazd ve Zt- linizin asln grebilecei mektup Reisefendi'de bulunmaktadr; bundan memnun olmayan Veziriazam, Hamet Paa'ya, sve kralna Bb- l'nin bahis konusu ittifak gerekletirmeye hazr olduunu bildiren bir mektup yazmas emrini verdi; Hamet Paa'nn yazd mektup kendisine Bb- l tarafndan dikte edildi ve ba vurulan tercman Gikka, bu mektubun ne bir kelime eksik, ne bir kelime fazla bir tercmesini yapt. Majeste sve kral stanbul'a gvendii bir murahhas gnderdi. Fakat ksa bir sre sonra, Veziriazam, Bb- l ile Almanlar ve Moskoflar arasnda arabuluculuk rolne fazlasiyle nem veren ve bu hususta hayli para kazanaca midinde olan Fransz elisi Vleneuve'n telkinle riyle kanaat deitirdi. Bu konuda Belgrad'da kont de Neipperg ile neler grlm olduunu Zt - Aliniz herkesten daha iyi bilirsiniz. Bu bakmdan, olup bitenleri ona sralamamda hemen hibir fay da yoktu. Bununla beraber, Belgrad'da Bb- li ile Almanlar arasnda her ne kadar bar imzalanm bulunuyorsa da, iki sve murahhas uzun zamandan beri Sultanla sve arasnda ittifak imzalamak hususunda tam yetkiye sahib bulunuyorlard; bu iki murahhas, Fransz elisi Vleneuve'den son de rece dikkatlice gizlendiler, bununla beraber projeyi takibetmekten geri kalmadlar; bahis konusu ittifak, Moskoflarn kt niyetinin Bb- l'yi onlara sava amak zorunda brakaca midi iinde imzaland. Gerekten de ancak sveliler muhasa mata baladktan sonra, Ruslarn byk elisi Rc-manzoff, birinci anlama uygulanmadndan yeni bir anlama yapmak emrini hkmetinden ald; bilindii gibi ilk arlama iki seneye yakm bir zaman tatbik edilmemi, Belgrad aklamasndan ve Nice ek anlamasndan drt ay sonra yklaca vaade -dildii halde Assaw kalesi olduu gibi kalmt. Bu durumda birinci anlama tamamiyle hkmsz kalm demekti. Zt- liniz, sve kralnn Yeen Meh-med Paa'dan bir mektup alm olduunu biliyorsunuz; kraln denizde ve karada silhlanma iine byk lde nem verdiini, kraln Bb- l'ye tam yetkiyle gnderdii murahhasn Stockholm'e dnd srada ldrldn, Bb- l'nin verdii cevabn alndn, bardan beri tsve hududuna birok birlik gndermi olduunu ve sve'in bir oldu -bittiyle karlamamak iin byk gayret sarfettiini, byle kuku iinde yaamaktansa s-ve'in bir sava tercih edeceini de biliyorsunuz. Hamet Paa (Bonneval), Veziriazam Yeen Mehmed Paa nezdinde elinden geldiince saygl' davranarak Rusya ile bara muhalefette bulundu: ona yazd yazlar hatrlatarak, kendisine sve kralna yazdrdklarn hatrlatarak muhalefetini srdrd; fakat, Fransz elisi Hamet Paa'nn srgne gnderilmesi iin alt ve bu yolda bir emir karttrmay da baard: Hamet Paa Kastambol kalesine srgne gnderildi; btn gelirini ve Zt - linizin himayesiyle Sultan'n bahetmi olduu btn ltuflar kendisinden aldlar; btn suu, sve'in bu muzaffer Osmanl mparatorluunu Mos -koflann kt niyetlerine kar korumakta yardmc olduunu hatrlatmaktan ibaretti; ayrca ran'n besledii kt niyetlerin tesirsiz kalmasnda yardmc olduunu da hatrlatyordu. Bu da bir gerekti. Zira, Ndir ah, Moskoflann sve'le megul bulunduklarn grrken, Bb-i l'ye kar hcuma gemek cr'etini gsteremeyecekti. Moskoflarla ran ah Ndir arasnda bir anlama olduu bilinmektedir. Ve Ndir'in Hind seferinden dnnde Osmanl mparatorluu'na birlikte saldrma yolunda bir karar almlardr; fakat ne biri ne de dieri, Moskoflann Bb- l'nin mttefiki sve'in hcumuna uramasn beklemiyorlard; sve'in davranii, onlarn Byk Sultan'a kar birlikte harekete gemelerini imknszlatrdi; arie, Belgrad anla mas ve Nice ek anlamasnn kt niyetlerinin nne dikilen btn engelleri yktna inanmt ve Belgrad barndan sonra Bb- l ile sve arasnda anlama olmayaca kanaatindeydi; sve'le anlama haberini alnca, arie, Ndir h'la dndkleri her eyin bir anda tamamiyle tesirsiz kaldn aresizlik iinde anlad. Hamet Paa'ya gelince, srgn yeri olan Kas -tambol'da (Kastamonu olacak) yaklak alt ay kald. Vezir kitaplarn, evrakn aldrd ve evi gnlerce yamaya ak kald; etraf, yaknlar evi terket-tiklerinden, deerli olan nesi varsa yamaclar tarafndan gtrld, hereyini kaybetti, olu Sleyman Bey de ayn zamanda srgne gnderildiinden stanbul'da ona ait herhangi bir deeri savunacak kimsesi kalmad; ve o zamandan beri kendisine ancak Gmrk'ten ald aylk ve peinden de Srma-kehne'den gelen sekiz kese paras azar azar geri verildi. Oysa, Byk Sultanla ki Sicilya'nn kral arasnda gerekletirdii anlama iin harcadklarn soran olmad. Zt- liniz takdir buyururlar ki, dima sadakatla alanlar her zaman iyi muamele grmedikleri gibi en iyi ekilde mkfat-landrlmaktan da uzak kalmlardr. Bonneval'in btn teebbslerini Avusturya elisine aklayan Cenoval Chenier'nin aadaki mektubunda, 1917'de Rochefort tarafndan hazrlanan bir istihkmclar birlii kurulmas hakknda dikkate deer ayrntl bilgiler bulunmaktadr: Not defterimi ve ona ilitirilmi bulunan pusulanz aldm. Bu pusulada, Osmanl mparatorlu-u'na

Sayfa

51

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

olaanst bir istihkmc-mhendisler birlii temin edilmesi ve bir yabanclar kolonisi kurulmas hakknda hazrlanan proje zerinde bilgi verecek kimseye sunulacak para veya minnettarlk iin dncemi soruyor ve projenin tesirsiz kalmas yolunda gerekli areleri gstermem talebinde bulunu yor ve benden bu konu zerinde grmek zere bir gizli gece bulumas istiyorsunuz. TCftnflfttim u ki, stlerimi pheye drmemek, kendimi tehlikeye atmamak ve sizi hizmetlerimden mahrum brakmamak ve yararl olarak hizmete devam etmem bakmndan, en iyisi esrarengiz olmay bir kenara brakmaktr; gece sizde olduumu bilmeleri, tasavvur edilebilecek hakszlklar bana yapmalarna faz-lasiyle yetecektir. Yabanc elilerin burada olup bitenleri renmek iin ne kadar gayret sarfettik -lerini biliyorum ve kimlerin kimin evine girip ktn ne kadar kolaylkla rendiklerini de biliyorum; hem de gece gndz bu renme iinin peindeler. Bu bakmdan, izin verin de size hibir zaman gece vakti gelmiyeyim, daha ziyade gndz ve bir kere yaptm ve size de bildirmek erefine eritiim gibi gndz geleyim. Bu bakmdan sizi ve kendimi tehlikeye atmadan, yukarda sylediim gibi, gndz ksa buluma ve konumalarla meseleyi bir zme balayabiliriz. Bylece konuya girebiliriz, fakat daha nce ancak beni ilgilendiren baz dnceler zerinde durmama msaade buyurunuz. Benim size taahhdm yalnz BonnevaT -in imparatorunuz hakknda sylediklerini, yni imparatorunuzun menfaati aleyhindeki faaliyetlerini bildirmekle snrl bulunmaktadr. Size kar taahhdmn dorudan doruya art da bu. Bunun dnda ne olursa olsun, cereyan eden olaylar size bildirmekle mkellef deilim; bunun iin de sizden aylk avans olarak yz seksen talyan altn (fndk altn) alm bulunuyorum, Msy. Bu mebla almak suretiyle, size sadakatle hizmet etmek ve btn rendiklerimi size bildirmek taahhd-ne girmi bulunuyorum. phesiz, rendiklerim size faydal olacak ve iinize yarayacak hususlardr. Bu prensip erevesinde ve namuskr (!) bir kii olarak davranacamdan tanuuniyle emin olabilirsiniz. Daha ak olmam iin faaliyet alanm yle belirlemeliyim: Sze bildirdiim Trklere yabanclar iin koloniler salamak ve en iyi mhendislerden oluan bir istihkm birlii oluturmak projesi Bonneval'den km bir dnce deildir, bu proje Bonneval'den daha nceye baldr, dorudan doruya onunla alakal deildir, fakat tesadfen, bu proje o olmadan bir neticeye vardnlamazdi; mit ederim ki bu bildirdiim husus sizinle benim aramdaki anlamay zedeleyebilecek bir ehemmiyete sahip deildir. Hkmdarnzn menfaati bakmndan, bu verdiim bilginin unutulmas dahi gerekir. Bu balomdan sadakatimi daha da salamlatrmak ve gayretimi arttrmak hususunda mmkn olan esirgemeyeceinizi mit ediyorum. Bahis konusu projeye dair konumak iin unlar sylemekle eref kazanm olacam: Yaklak yirmi-yedi sene nce birka Fransz protestan. Byk Sultan'in hkmranl altndaki lkelere yerlemek ve oraya mezhep kardelerini ekmek dncesiyle megul oldular. Bunun iki sebebi vard-. Birincisi, katoliklerin hkim olduklar lkelerde srekli olarak takibata ve eziyete mruz bulunmalar, zellikle Koma katoUklerinin hkim olduklar yerlerde bu iaret edilen insanlk d muameleler haddini aan bir derecedeydi; ikinci sebeb, Trklerin kendi lke lerindeki insanlara kendi mezheb ve inanlarnda ibdet hrriyeti tanmalar, bu hususdaki msamahalarnn hemen btn medeni dnyada bilinmesiydi. Protestanlar ite bu hususlar gznnde tutarak, 1717 yl sonunda aralarndan temsilciler ayrarak stanbul'a gnderdiler. Bu gnderilenler arasnda, protestan olmu ve artlar gerei Rochefort adn alm bir topu yzbas bulunuyordu ve bu yzba stn kaabiliyetli bir mhendisti; 1718 ylna rastlayan dnnde kendisiyle tanmak imknn buldum. Takibettii gizli pln saklamakta ustalk gsteremedii gibi talihi de yaver gitmedi, marki Bonnac tarafndan pln, valye de Boisi -men'kiyle birlikte ayn zamanda boa karld; valye de Boisimen spanya hkmeti tarafndan ispanya kral ile B&b- l arasnda gizli bir anlamay sonulandrmak zere gnderilmiti, becerikli Bonnac bu iki yabancnn hibir netice alamadan geri dnmelerine sebeb oldu. Fakat Rochefort, Sadaret Kaymakam brahim Paa ile -ki aras ok gemeden Veziriazam]ia ykseldi- ayr ayr zamanlarda toplant yapmak imknn elde etti. Yine bu Rochefort, projesinden Bb- l'nin dier kudretli kiilerine de im yollu bahis amt; onlara protestanlarn inan ve ibdetlerinde Trklerin holarna gitmeyecek bir husus bulunmadn anlatmt, protestanlar da tpk msl umanlar gibi hibir tasvire tapnmyorlard, Azizler ve Meryem Ana tasvirleri onlar iin ibdet konusu deildi; bu tasvirleri hibir zaman kiliselerinde tehir etmiyorlard ve Allahlarna tam bir sadakatla bal bulunuyorlard. Byk Sultan onlar lkesine yerletirmekle sanatlar, ilmi ve giyim eyas retme sanatn da lkesine alm olacakt, ki bu gelenler ksa zamanda yn ve ipek dokuma iinde byk lde imlata geeceklerdi ve bylece bunlarn yaptklar, yabanc tacirlerin imparatorluun her tarafna sokup yaydklar ve Osmanl teb'asnn zararna sattklar eyann yerini alacakt; Byk Sul-tan'n teb'asnn bundan byk istifdesi olacakt. Bu iml edilenler ve retilenler imparatorluun her tarafnda pein para ile satlarak ticaret dengesi devletin lehine gelime gsterecei gibi, yerli sanayi geliecek, Trkler bu imalt sanatlarnda ilerleyecek, devletin paras baka lkelerin kasalarna akmayacakt; bunlara karlk, sadece kendilerine vicdan hrriyetlerine dokunulmadan yaayabilecekleri yerler gsterilmeliydi. Bu verilecek yerlerde h -ristiyan lkelerinde grlen f abrikalarn

Sayfa

52

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

hepsi mevcut olacakt. Byk Sittin bunlara Eflk ve Bo-dan'da huzur iinde yaayabilecekleri yerler gsterebilirdi, buralarda mslman teb'ann phesini asla uyandrmadan yaayabileceklerdi. Rochefort btn bu anlattklarna bir usta mhendisler birlii kurmak projesini ilve etti. Bahis konusu birlik, usta mhendis ve istihkmclar birlii gibi protestanlardan oluacakt. Bunlar bir mektep vcuda getireceklerdi ve gen Trkler kalelere hcum etmek ve onlar savunmak sanatn kolayca reneceklerdi, kaleleri takviye etmek sanatn da ksa zamanda renecekler ve Yenieri ortalar bu hususta ileri bilgiye kavuacaklar gibi, dier asker birlikler de yeter sayda usta mhendis ve istihkm-cy kendi bnyelerine katabileceklerdi. Rochefort, bu protestan kolonileri iin gvenlik yerine geecek, Sultan'm ve teb'asnn yararna bir imtiyaz modelini de Bb- l'ye sundu. Btn bunlar, Bb- l'nin kudretli ahsiyetleri zerinde byk bir tesirin uyanmasna sebeb oldu. Bu yabancnn sylediklerinden hi de farkl olmayanlarn, bilhassa Petervaradin savanda ehid den Veziriazam Si-lhdar Ali Paa divan toplantlarnda aktan aa sylemiti. Ali Paa her trl eya imalthanelerinin kurulmasn ve Batl tacirlerin Dou'da dolamalarnn menedilmesini kesinlikle istiyordu. Evvelki yazmda da belirttiim gibi, Rochefort'un baar kazanmasna iki ey engel oldu: Birincisi Fransz elisinin, onun srrn anlayarak baltalamas; ikincisi, o srada Almanlarn ylgnla urattklar Trklerin bu teebbsn balarna yeni gaileler amasndan ekinmeleri. Bununla beraber bu teebbsn Protestanlara baz iyilikleri de oldu. Marki de Bonnac bu hdiseyi hkmetine gtrd ve m zkerelerin sonunda, bu grmeler Fransa'da 1724 Nisan'mda karlan benzeri emirnamelerin neri ni engelledi. Rochefort'un dn ve teebbsnn basar kazanamam olmas. Romen katolik devletlere tbi olan protestanlarda yeis ve ftura yol amad; Byk Sultan'n lkesinde yerlemek iin mnasip n kollamak bakmndan stanbul'da baz haberleme merkezleriyle mnasebet ve faaliyetlerini srdrmekten geri kalmadlar. Size urasn tereddtsz syleyebilirim ki, Napoli'ye hareket ettiim 1740 Hazirannn U. gn ve o gnden sonra balayan eitli alkalarm ve bu arada tki Sicilya kral tarafndan istanbul elilii anslyeliine atanmam mstesna, yni bu olaylara kadar, Protestanlarn baars iin dorudan ve dolayl gayret sarfettim, projelerinin gereklemesi iin uratm. Fakat kral tarafndan szn ettiim elilikdeki greve atannca, protestanlan projelerinde baarl klmak iin ne dorudan, ne de dolayl bir alma iine girdim. Buna ramen ricalar eksik olmad; ricalarna mitlerini ne azaltan, ne de oaltan cevaplar vermekle yetindim. Sonra ticaretimin kmesi, hazin durumum ve zellikle Majeste Macaristan kraliesinin menfaatleri bakmndan netice verecek bir ekilde size hizmet etmem, beni tam aksi yne ekti; deimez bir ekilde drst adam karakterini srdreceim, size her eyde ve her yerde sadk kalacam: Tabi, ilk artlarmzda olduu gibi, benden efendim kraln menfaatlerine ters den herhangi bir ey istemeyeceksiniz. Msaade ederseniz, Bonneval hak-knda size faydal olabileceine karar vereceim hususlar aktaracam. Bunu yaparken de mmkn olduu kadar sadakatle hareket edeceimden emin olabilirsiniz. urasn da arzedeyim ki, hkmetim ve buradaki elisi bana, alma ve kaabiliyetlerim-den memnun olduklar yolunda yorumlayacam birtakm iaretler veriyorlar ve bilhassa Dou'da ticaretlerinin gelimesinde son derece yararl olduumu sylemekten geri kalmyorlar. Bense, bal olarak yaamak ve lmek istediim dinim sebebiyle kendimi mesleimde dima sallantl gryorum. uras gerek ki, birok defa inancmn sadakatime engel olmadn sylemek suretiyle beni teselli etmekten geri kalmadlar ve bilhassa erefim ve namuskrlm zerinde tam bir gven besliyorlar; fakat bu husus, mesleimde bilemeyeceim, nceden kestiremeyeceim bir deiiklik olmasndan korkmama engel olmuyor; ve gerekten de bir pro-testann, zellikle bir Cenovalnn, ki Sicilya Kral-h'nn eliliinde kanlar olmas dikkate deer bir hadise saylmak gerekir. Dinime ait dvalar terkedebileceiTui dnebileceinizi burada ele almak istemiyorum, tabi memnun olmadm takdirde Dou'da yerlemei dnmekten onlar vazge-ireceimi stleniyorum; bu sulamalar zerinde kendimi savunmaa almayacam, sadece elimden geldiince kendilerine hizmet ettiimi syleyecei no. Sefaletim beni yaamaya zorlayarak iktidarm tesbit ettiinden, nme kan ilk vastaya drt elle sarlyorum; nk daha iyi, seeceim bir davranta bulunamam, bu da beni insan nev'inde baka bir topluma faydal olmaya gtrebilir ve bu da ilhi hikmete desteklenmi ve korunmu demektir, bu mnda telkki edilmek gerekir. Dou'da yerlemeleri konusunda hizmeti brakarak pro-testanlarn eziyet grmelerine rza gsteremem. Allah da bundan hond ol ma-s. Byle dnnce, hangisi olursa olsun bir mezhebin eza -cef grmesine yardmc olmak durumunda bulunmak tas-vib edilemez. Meseleyi ksa kesmek iin u kadarn syleyeyim ki. protes;;inlann dvasna hizmet etme yolunda, Byk Sultan her bakmdan tercihe ayan gr Lmek ted ir. Sartlur da bu hususta yardmcdr; Byk Sultan son olarak Sicilya'dan alnan makine ve dier eyaya dikkate deer bir alka gstermektedir; ayrca Osmanllarda mevcud bulunmayan btn pratik neticelen grlen ilimlere rabet etmek ted iri er vb nazrlarnn ve Bon-neval'in hfzaanni uyanrmasns gn be gn beklemekteyim, ki bu da Protestanlarn malm projelerine hizmet etoek denektir ve hi phesiz

Sayfa

53

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

onun alkasn canl tutmaya alyordu. Bununla beraber, Bonneval, macerac Beaujeu'nn kral Theodore Neuhofun memuru sfatiyle Korsika adasnn Osmanl devleti himayesine verilmesi vaitlerini desteklemedi. 87 Ndir ah Musul'u Bouna Kuatyor Yeni Veziriazam Esseyyid-Hasan Paa basit bir yenieri ola rak girdii ocakta bu tekiltn aalna ykselmi ve Kzlar-aas'nn gveniyle mparatorluun en yksek makamna getirilmiti. Kzlaraas onun ahsnda bu karklk dneminde devlet dmenini selmetle tutacak ve Ndir h'a kar sregelen sava yrtebilecek kaabiliyeti grd iin bu makama getirilmesinde arln koymutu. Bagdad valisi Ahmed Paa, Ndir h'a kar sava iddetlendirmenin mmkn olup olmadn yoklamas ve bu hususta tam bir fikir edinmesi iin khyas Mehmed Aa'y stanbul'a gndermi, daha sonra da khyay Ndir h'n ordughna bir bar yoklamas bahanesiyle yollamt. Asl maksad Ndir'm durumunu renmekti. Mehmed Aa, ah Radad'a be konak mesafedeki
projenin tatbik o ko o ul masnda bana bavuracaklardr. Ben de onlar geerli sebebler ileri srerek ve her trl bahnel r bularak oyalama yoluna gideceim, bunun ela ninDM projenin uygulana -mamas demektir. Yni, yno hristiyanln eserleri olan ticari eyann Dou'da yer almasnn nne geilemeyecektir. Bunu kendi varlm korumak arzusuyla sylemiyorum; u husus doru ki, hayata pek hz ballk gstermekteyim ve lenleri mutlu bulmaktaym ve sizi temin ederim ki kendi kendimi mahvetme yoluna gitmiyorum ve bunurt benim elimde olduu emrinin verilmediini din bana retiyor ve ayrca, varlmn, sorumlusu bulunduum ilhi hikmetin deposu olduunu da retiyor- Btn bu sylediklerimle, Msy, gryorsunuz, bu projeye mni olabilirim ve ite son pusulanzda benden istediinizi bu suretle yerine getirebilirim. Dier talebiniz bana ltfedeceiniz hususa bal, bu da sizin dnmeniz gereken bir mesele; fakat beni memnun edecek olan benim bildirmemi istiyorsanz, bunu size aka bildirmekten eref duyacam, bu da hayatim boyunca bana verdiiniz yz seksen talyan altnn her ayda bir vermee devam etmenizdir, ben de gizlilie azmi dikkat gstererek, sadakatten ayrlmadan Majesteleri Macaristan kraliesine hizmete devamdan geri kalmayacam. Sizin bana her ayda bir ltfedeceiniz yz seksen talyan altnndan ayr olarak, derhal hediye olarak be yz italyan altn vermeniz son derece makbule geecektir. Bu be yz talyan altnn, bir koum takm ve sizinle bulumak iin kullanacam iki atn satn alnmasnda kullanacam. Zira, tahminime gre, yazn sayfiyede bulunduunuz srada size bildireceim ok nemli hususlar olacaktr. Fazla olarak, bu para bir koum takm ve iki at satn almak iin gerekli olduu gibi, beni rahatsz eden birka alacakly da sakinletirmekte kullanacam. Hizmetlerimin mhiyeti zerinde dikkatle duracanz mit ediyorum. Mkfatlandrma fiyatm, zellikle byle sadakatle hizmete hi de mecbur olmadm dndnzde fazla bulmayacaksnz; hizmetlerimin deerinin ehemmiyet derecesini de takdirlerinize brakyorum. Ayrca, size protestan mhendislerin stanbul'da yerletirilecekleri yerlerin ve imtiyazlarn birer kopyasn getirmee alacam; bunlar, lkenin nfuzlu ve kudretli bir adamnn elinde; protestan mhendislerin stanbul'da yerletirilecekleri mahallerin projelerinin kopyasiyle, Protestanlarn koloni olarak kendilerine verilecek yerlerin projelerinin kopyasnn son derece nemli olduklarn takdir edersiniz; bu kopyalar Bonneval'de de, bende de yok. Fakat zamanla ve tedbirlerle bunlara sahip olarak kopyalarn size vermei mit ediyorum. Adamm olan delikanl ile onda hi phe uyandrmadan mnasebette bulunmanz fevkalde yerinde. Onun kanaliyle ve hibir eyin farknda olmadan size her eyi bildireceim. u hususu eref duyarak, vb. 87 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/45 -46

Sayfa

54

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

Mende'de bulmutu. h, yirmibin ran askerinin banda memleketin b tn hasadn yamalam durumdayd. Daha sonra, kendisine Halifeler Halifesi unvan verilen ve yirmibin askerle Helle zerine yryen ran bakumandan ile karlamt. Bakumandan, Mehmed Aa'nn Badad'a dnmesine msaade etmiti. Ba-dad Valisi Ahmed Paa, khyas Mehmed Aa'y ikinci defa Ker-kk'deki ordughnda bulunan Nadir h'a gnderdi. Nadir h yzbin kiilik bir ordunun banda bulunuyordu. Dicle ve Sab nehirleri zerine iki kpr kurduktan ve bunlarn savunmas iin palangalar yaptrdktan sonra btn hasad yamalamt. Bir tek buday tanesi bile brakmamacasna uygulanan bu yasma yznden Badad'da korkun bir ktlk ve alk hkm srmekteydi 88. Ndir h. Mehmed Aa'y, gayesinin sava deil bar olduu ve sadece beinci mezhebin, Cferiye'nin tannmas iin silhlanm bulunduu hususunda dostluk teminatlar vererek gndermiti. Veziriazam Ali Paa nm azlinden sonra. Mehmed Aa, bundan byle her trl muhabertn, yazmann bir faydas olmayacan kendisine bildirmesi emriyle Ahmed Pasa'ya gnderildi; Abdullah bey, beinci mezhebin kanuna aykr olduunu bildirerek ran savan merulatran fetvay MusuL valisi Hseyin Paaya gtrmekle grevlendirildi. BykMirhur Abdullah Bey, birliklerini kaldrmas iin Diyarbekir valisine yirmibin kuru gtrmek zere payitahttan ayrld 89. Bb- l'nin olumsuz cevabn alr almaz, Ndir ah Musul'u muhasara etmek zere Kerkk'den ayrld ve bayraklarn bu ehrin dousundaki Jonas'n mezar zerine dikti (13 Eyll 1743 - 24 Receb 1156)- ehrin etrafna yzaltm top ve ikiyzotuz havan topundan oluan ondrt batarya dizdi; bu toplar ara vermeden kaleye ate yadryorlard. n taraf yerine arka tarafta patlatlan ondrt lam ran lamclarnn hayatlarna maloldu. Yedisi genel olmak zere ehir zerine onikl taarruz yapld. Otuzbin askerden oluan ve birliklerinin banda bulunan Haleb valisi dikkate deer cesaret rnekleri verdi. Otuz gnlk bir muhasaradan sonra, otuzbin askerini kaybeden Ndir ah Musul'u almaktan vazgeti. Birlikleri maneviyt bakmndan bitkin bir haldeydi ve bu durumda Bb- l tarafndan desteklenen ve ran taht zerinde hak iddiasnda bulunan Saff Mirza'nn Erzurum'dan Kars zerine yrdn
Suphi. f. 223, Unun taghar (stanbul'da 20 kilo) y/seksen kurua ykseldi; pirincin tasthar yz altma. 89 Suphi, f, 233 ve 234. Mehdi, Abdullah'a efendi demekle hatya dyor. Byk-mirhur, eer bey deilse aadr, ama efendi unvan tamaz.
88

Sayfa

55

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

haber ald (20 Ekim 1743 - 2 Ramazan 1156). Ric'at yry srasnda Serine boaznda Trklerin hcumuna urad ve yenildi 90. Bu zaferi, emirlerinde yzer bin kiilik ordular bulunan ve iki taraftan hcuma geen Musul ve Badad seraskerleri kazanmlard; ayrca dman boazn iinde takibet-milerdi. Saray ve Tophane toplarnn salvo atlaryla payitahta duyurulan zaferin enliklerle kutlanmasndan sonra, her veziriazam deiikliinde grld gibi idarede geni lde atamalar, azil ve nakillerle karlald 91. Yapan deiiklikler hayli nemli saylabilirdi 92. Esirleri kurtarmadaki ihmaliyle Rusya'nn ikyeuuu se-beb olan Krm han Selmet-Giray azledildi ve hanlk makam Kaplan-Giray'n olu Selim Giray'a ikinci defa olarak verildi 93. Sultan, hanlk fermaniyle birlikte eref h'ati, ba-lklkuu tynden iki sorgu ve drtbin duka altn gnderdi; bunlar ahinci ibrahim Aa tarafndan kendisine verildi Eski -han Gelibolu yaknndaki kk iftliinde oturmak msaadesi ald. Dastan'da, Nadir ah buralarn igali srasnda onun hakimiyetini kabul etmi olan Kaytaklar, Koumouklar prensleri azledildiler ve Ghazi-Koumouklar hanl eski ircan han So-urkhai'nin olu Mehmed Bey'e verildi 94. Terifat Efendisinin Ba Tehlikede aret edilmee deer bir vak'a da terifat reisi Akif Mehmed Efendi'nin gzden dmesi oldu. Terifat reisi, bayram do-laysiyle Sutan'n eli plmesi merasiminde, Yenierilerden sonra gelmeleri icbeden tfeki, topu ve topu katarlar reislerine nceki sray verdi. Bunun derhal farkna varld ve Yenierilerin bir maraza karmalarndan ekinen Sultan, terifat reisinin idam edilmesi emrini verdi. Veziriazam, Reisefendi ve Yenieriaas efaati olarak mdhalede bulundular; bylece idam cezas, Tenedos adasnda srgne dntrld. Mesele bu suretle rtbas edilmi oldu. eker bayramndan sonra, valilerin tyinlerinin ve Bb- li'de ykselenlerin
Suphi, 255, ayn 25'inin cumaya rastladn sylyor, cuma 24 olacak. Musul'un kurtulu hikyesi Temevarl Melek Efendi Tarihi'nde anlatlmaktadr. 92 Reisefendi yerinde brakld, deftereminliine eski Heisefendi Mustafa Efendi getirildi; eski defterdar Yusuf niancla atand; ruz-name-i evvellie Kesireli; eski defterdar Mehmed Bey muhasebe -i evvellie; kk ruznmeye Abdulbki Efendi getirildiler. Muhasebe dairesine; Rumeli, Anadolu, Mekke, Medine vergi dairelerine; vakflar reisliine; sipahiler, piyadeler, silhdar ve cebeci murakabeci -liklerine (kontrol), tezkireci ktip yardmclna ve beylikilie (Reisefendi Diresi) atamalar yapld. Son olarak da mparatorluk tarihililne Suphi Mehmed Bey atand. Bu liste, elilerin raporlarna eklenen ilk liste oldu. 93 Suphi, I. 236. Selmet-Giray'm hanl Siesrenzcewiez de sktla geitirilmitir. 94 Mehdi Tarihi, I. VI, Pas. 7. Jones hath olarak Sourkhai yerine Serkhai demektedir. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/47-49
90 91

Sayfa

56

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

iln edildii dnemde Birinci Ahmed zamanndan beri det haline gelen iki ziyafet verildi: Bunlarn ilkini Yenieriaas Veziriazam erefine, ikincisini Veziriazam Sultan erefine hazrlyordu. Bu iki ziyafet, ayn zamanda Ramazan aynn ilk yirmi gecesi boyunca Vezirizam'm Bb - l nazrlarna, ondrt sultan ca-mnin ondrt imamna, eyhlislm'a, Kapdan- deryaya Ana-dolu ve Rumeli Kadiaskerlerine, mteakip oniki gnde mollalara, mderrislere, sonra Yenieri kurmay heyetine, svari, t feki ve topu paalaryla nakliye paasna, btn dire reislerine olduu gibi defterdara, Sancak- erif alemdarna, mparatorluk zengi Beylerine, eski nazr ve valilere verilen ziyafetleri sona erdiriyor, onlar talandryordu. Bu defa Sultan, Bb- l saraynda arland. avularn Yaa! sadlar arasnda Vezirizam'in yol gstericilik ettii, koltuuna silahdar-la* girdikleri Sultan, byk salona alnd. Medine'de ehir garnizonundan birok asker, ehirde silah kullanmann yasak olduunu unutarak mabedin iinde bile birbirlerine ate edecek ve Sultan'n mabede tazimlerini bildirmek zere en son gnderdii mcevherli avize ve dier eyaya zarar verecek kadar kendilerini unutmulard. Kutsal mahal ve eyaya kar ilenen bu suun cezalandrlmas ii erife, kadya ve Mekke eyhine havale edildi. Bu vesileyle Cidde valisinin yerine, evvelce bu grevi yirmi yl yrtm olan ve o srada Mora'da vergi toplamakta bulunan vezir Ebubekir Paa atanda. Eski Msr valisi ve daha sonra Kapdan deryala getirilen Yahya Paa, Pr-Mustafa Paa ile yer deitirerek kale muhafz greviyle Belgrad'a gnderildi. Msr'da karklklar bagstermiti: Msr hac kervanlar idarecisi mer Be, dmanlar tarafndan Kah ire'den kovulmutu; Osmanl mparatorluunun son Fransa elisi Said Meh-med, Bb- l adna bu ehirde Osmaa Be'in elinden alnan mallar geri almak, mezheb mensuplar arasnda vergileri hakkaniyetle bltrmek ve iskenderiye limannda demirli bulunan imparatorluk gemileri mrettebatn tefti etmek gibi bir grevle Kahire'ye gnderildi. Devlet hazinesini doldurmak iin alman tedbirler, ran'la savan zorunlu hale getirdii devletin ml gcn arttrmak tedbirleri, Bb- l'nin dikkatini Hekimolu Ali Paa'nn Vezi-rizaml dneminden beri Retimo valisi olan eski Veziriazam Kabakulak zerine ekiyordu; on yldr vali olan bu eski Veziriazam idam edildi ve mallarna elkondu. Viyana eliliinden sonra Tersane amirliine, oradan da defterdarlk grevine getirilen Canip Ali ld ve mirasndan beyz kese vergi alnd. Onun yerine seksenlik

Sayfa

57

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

Sadullah, ifte greve birden getirildi; bylesi vergi bakmndan elveriliydi ve ayrca yerine geecek kii de fazla beklemeyecekti. Yahya Paa'nn yerine, vezir vali olarak Khyabey Mehmed Aa atand; Kos adasna srlen Kayta Ali Paa drtyz kese vergi demek zorunda kald. a-vuba Siruzi'nin makam vergi sorumlusu Abdi Aa'ya. ondan boalan geliri bol makam da Reisefendi Rgb'n kayn biraderi Mollackzde Ali Aa'ya uygun grld. 95 Rgb'n Kahire, Kesriyeli'nin Erzurum Valiliklerine Atanmalar; Serasker ran zerine Yryor Hollanda, Macar, Venedik dukalarnn deerleri drld 96. Veziriazam tarafndan memleketine dn izni mnasebetiyle muhteem bir trenle huzura kabul edilen ve Sultan tarafndan kendisine veda mektubu verilmi olan Hollanda elisi Calcoen, ferman mahiyetindeki bu mektuplarn raporunu bo yere taleb etti (4 Nisan 1744 - 20 Saf er 1157). Reisefendi s-fatiyle bu kabul treninde bulunmu olan Ragb ksa bir zaman sonra Vezir-vali olarak Msr'a atand 97. Eeisefendi makam grevleri, yeniden, ran ve Belgrad ban anlamalarna olaanst yetkili murahhas olarak mparatorluk adna katlm olan Mekke dnnde matbaann mdrlne getirilen Elhac -Mustafa Efendi'ye verildi (24 Nisan 1744 - 11 Rebiul'evvel 1157). Reisefendi Ragb'n vezirlie ykseltilmesi ve stanbul'dan uzaklatrlmasnn sebebi, kendisinin Bb - l tarafndan Ndir h'a kar yaknlk beslediinden phe edilen Belgrad valisi Ahmed Paa ile yakn dostluk mnasebetleri srdrmesiydi. Eski bir yenieri olan, okuma ve yazma bilmeyen Veziriazam, bilgili Reisefendi Ragb'n Sultan zerindeki tesirini Sultan'n gzdesi Kesriyeli'ninkinden daha az kskanmyordu ve Kesri-yeli'yi karargh defterdar olarak Erzurum'a gndererek saraydan uzaklatrd. Bu atamann yapld gn gidip, evvelce Kesriyeli'nin tekelinde bulunan yksek iktidar nihayet Sultan'-m eline gemesi bakmndan Kzlaraasm tebrik etti; bylece, kendi iktidar konusunda kskan olan Kzlaraasn tatmin etmi oluyordu; zira aa,

58
Sayfa

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/49-51 O zaman paralarnn deerleriyle alkal birok fetva. Mft Abdl-kerim Efendl'nin 1827 (1243) ylnda baslan 2 ciltlik eserinde yer alm bulunmaktadr. Bu eserde verilen bilgilerde Trk parasnn deerinin bu fetvalar uyarnca srekli arttrld grlmektedir. 97 zi, f. 5. Defteremini, mparatorluk mverrihi, Ragb'n Samiha (te-strli dnce) unvniyle Msr valiliine tyini dolaysiyle esirlerini byle makamlara getiren Sultan'n muazzam iktidarna dikkati ekiyor.
95 96

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

Kesriyeli'nin dostu olduundan bu tedbirin gerekletirilmesinde hibir suretle itiraki yoktu; bylece atama meselesinden alnmamasn salam oluyordu. Sava harektn ahsen idare ettii halde, Vezirizam'nt Ktzlaraasnn kendisine Serasker - Veziriazam unvann veren sonsuz iktidarn elinden almasndan korkan ve mparatorluk saraynda idareyi ellerinde bulunduran kii, yani, hareme ve hazineye hkmeden iki harem aasiyle Avrupal elilerin kendisine Sultan'n kardinali adn taktklar marur adam imam Piri Efendi, onun stanbul'da kalmasn kararlatrdlar. Bu srada, ran savana ayrlan orduyu takviye etmek gerektiinden ve btn dikkatler ran taht zerinde iddias bulunan Saff'nin gnderildii Kars ehri zerinde toplandndan, oraya acele takviye birlikleri gnderilmesine karar verildi. Ndir ah, ordu ile sava harektn srdryordu. Bunlardan biri bir hann kumandasndayd ve Kars zerine yrd; Ndir'in olu ahruh'un kumandasna verilmi olan ikinci ordu Erivan zerine harekete geti, bizzat Ndir'in kumandasnda bulunan nc ordu ise Tebriz yolunu tuttu. Seraskerlerin kumanda ettii Osmanl ordusuna gelince, bunlar Kars, Diyar-bekir ve Badad zerine yrdler. Rakka valisi Hamalzde Ahmed Pasa'nn yeri, ilerlemi ya gznnde tutularak, sondan bir nceki Veziriazam Ahmed ile deitirildi ve kendisine onbebin kuru ihsanda bulunuldu. Vefat etmi olan Diyarbekir seraskeri Ali Pasa'nn makam, Haleb 98 valisi Hseyin Pa-a'ya verildi; bu vesileyle, ordusunun donatmnda sarfedilmek zere onbebin kuru gnderildi; Badad valisi Ahmed Paa serasker olarak atand (Mart 1744 - Safer 1157). Musul muhafzlna Abdlcelilzde Hseyin Paa atand (o zamandan itibaren bu valilik veraset yoluyla bu ailede kald) ve vezir Meh-med Paa Aydn valiliine getirildi. Eflk voyvodas Michel Bakoviza, vergi toplamada haralk yaptndan, sulu grlerek cezalandrld (25 Mays 1744 - 15 Rebi'ulhir 1157). Boynuzlu hayvanlar 99 zerinden kaldrlan verginin yeniden yrrle konmasndan tatmin olmayan voyvoda, evvelce mevcut 100 drt hayvan zerine de eyrek vergi koymu, bu da azline yol am ve yerine drdnc defa olarak Costantin Maurocordato getirilmi, fakat voyvodal selefininki gibi yl srm, bu da
Saf Mirza lehinde Tripoli, Anadolu, Sivas, Rumeli, Kars valilerine gnderilen ubat; 174 4 tarihli fermanlar gibi, Rablul'ahir (Haziran ortas 1744) tarihli emir Avusturya mparatorluk Ktphanesi'ndedir. 99 Engel'in, s. 21, Eflk Tarthi'ne baknz. 100 Spert. zi, f. 6.
98

Sayfa

59

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

Sayfa

60

kendisine onikibin kese akaya malolmutu. Rakoviza Sakz adasma srld. hafta nce, Kapdan- derya Ahmed Paa kumandasndaki Trk donanmas, her zaman olduu gibi, Akdeniz ynnde yelken amt (25 Nisan 1744 - 12 Rebiul'evvel 1157). O g kadar Kapdan- derya Ahmed Pasa'nn sorumluluuna braklan zi kalesi yap ve tamir ileri Rhodes beyi ile birlikte zi valisine havale edildi; bu mnasebetle donanmaya bal btn nc saf gemiler 101 Karadeniz'e gnderildi. Veziriazam, ngiltere ile Fransa arasnda bir sava kt takdirde, Osmanl hakimiyeti altnda, denizden tarafszl gzetmek prensibi zerinde anlamak zere deniz devletleri elilerini makamna davet etti, bu tedbr de Bonneval'den gelme bir fikirdi. Yaplan anlamalara uygun olarak, deniz haritas zerinde Sidra krfezinden balayarak Arta krfezine kadar bir izgi izildi ve bu izginin iinde grlmeleri btn korsanlara yasakland; ngiliz elisine, Fransz, ngiliz, Hollanda ve Avusturya sava gemilerinin Osmanl denizlerinde her trl hasmane hareketlere girimelerinin yasakland bir beyannameyle bildirildi. Bu tarafszlk beyan, Bab- Al'nin insan haklarna uygun olarak dzenledii ilk resm vesikadr 102. imdi Musul muhasarasn kaldrdktan sonra Kerkk zerine ekilen Ndir h'n yanna ve Badad valisi Ahmed Paa ile giriilen mzakereler zamanna dnelim. Ndir ah, urad malbiyete ramen ancak Ahmed Paa ile mzakerelerde bulunacan bildirmi, Bb- l de ran hkmdarnn bu isteine uymak zorunda kalmt. Bb- l Ahmed Paa'ya tam yetki vesikalarn gnderirken, bunlara bir hil'atle yz kese para tutan hediyeyi de ekledi ve hepsi birden khyas araclyla kendisine teslim edildi. Bu srada Ahmed Paa'nn ktibi, Ndir h'm iki elisiyle mzkerelere balamt. Bu eliler, h adma, Mekke'de beinci bir mescit kurulmas hususunda srarda bulunmulard; ayrca, h lehine olara k Hveyze airetlerinin hkmranlndan vazgeilmesini, ran taht zerinde hak iddiasnda bulunan Sf'nin snr dna karlmasn, esirlerin serbest braklmalarn, ran haclarnn adam bana alman toplam yirmibe kuru tutan vergiden muaf tutulmalarn istiyorlard. Ayrca, Ndir h, Belh'li, Buhara'l, Kerbel ve Helle'li din ulemsn toplam ve bunlar Cferiye mezhebini beinci mezheb olarak iln etmilerdi. Bu vesileden yararlanmak
Penkler'in Kapdan- deryaya verilen emre kard kopyas imparatorluk arivlerinde bulunmaktadr. Penkler'in Mays 1744 tarihli raporu. Beyanname mparatorluk ar -ivlerlndedir ve 1 Receb 1157 (10 Austos 1744) tarihlidir,
101 102

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

Mehd Tarihi. Irakli ad bu tarihte Czeikli eklinde deimitir. Irak li 1798'de ld, Kakheti krallarnn ecereleri iin Klaproth Seyahat-nmesi'nin kinci blmne baknz; tarihlerini de Kafkasya'nn Tarih, Coraf, Etnografik ve Politik Tablosu adn tayan eserinde bulabilirsiniz.
103

Sayfa

61

isteyen Ndir h, Trk ulemsn kendi dvasna kazanmak maksadiyle, ranl meslekdalarnn, yetkili kadlarn hkmn onlara bildiren bir beyanname yaynlamt. Bizzat, Ebu Hanife, ehid Ali ve Hseyin hazretlerinin Necef ve Kerbel'da bulunan mezarlarn ziyaret ettii gibi, Kerbel camiinin kubbesinin altm yaldz ilerini yaptrm, getii her yerde Ahmed Paa tarafndan gnderilen eliler tarafndan karlanarak kendisine sayg gsterilmitir. Mtekib baharda, Ndir h, bekledii bar haberlerini alacak yerde Bb- l tarafndan yaynlanan bir uyar bildirisiyle karlat. Bu vesikada ran taht zerinde,hak iddiasnda bulunan Saf Mirza'nn lehinde bir dil kullanlyor ve ran-' in iyi ilikiler srdrd Dastan, Osmai ve Surkhai prensleriyle ittifak anlamas yapldndan szediyordu. Bu olaylar cereyan ettii srada, Grcistan'da ilerleyen Ahis-kal Yusuf Paa, Tahmuras han, Kakheti prensi ve Ali han tarafndan tam bir yenilgiye uratld. Ndir h, Tahmuras han, kendisine Karthli valiliini, olu Irakli'ye Kakheti valiliklerini vermek suretiyle mkfatlandrd. Bu sonuncu eyalet yarm asr sresince Irakli'nin idaresinde kald; kendisi ancak on-sekizinci asrn sonuna doru ld. Bu, Kakheti'yi idare eden bu soy dan prenslerin sonuncusudur 103. Ndir h'a gelince, kendisi, ayn ad tayan ve ran tarafndan Osmanl mparatorluunu savunan gl bir tahkimata sahib Kars ehri zerine yrd, Trk ordusunun en sekin birlikleri de burada bulunuyordu. Ndir h, kaleden iki fersah mesafede bulunan gneydeki bir tepenin zirvesinde karargh kurdu. Orada be gn sren bir sava sonunda dman pskrtt (31 Mays 1744 - 18 Rebiul'&hir i57>. ki gn sonra Ndir h, bir nehrin kenarnda bulunan ve ehrin batsndan bir-buuk fersah uzaklkta, Erzurum yolu zerindeki Knbed kasabas yaknma yerleti. Bu mevkie hkim olunca, tula bir hisar ina ederek Karshlann kullandklar suyun akn kesme teebbslerine giriti. Fakat, Osmanl seraskeri onun bu projeyi uygulamasna mni oldu. h'n, vadiyi gemek iin Kems-sur kasabas karsndaki geidi zorlama teebbsn kolaylkla boa kard. Mfrezeler ve keif kollar arasnda hafif arpmalarla dolu bir ay sonunda, Ndir h, Knbed kasabasnn tesindeki Feriky'de yerletikten sonra, Kemssur ve Azad-ky kasabasnda, hemen hemen Osmanl ordughnn karsnda

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

mevzilendi. Orada, oniki kola ayrlan ordusunun Iramanda-sini ele aidi; son derece kanl cereyan eden sava, sekiz saat srd. ki han, iki paa ve binlerce askerin cesedi sava meydannda kald 104 (24 Austos 1744 - 15 Receb 1157). Ndir h, sonu gelmeyen bar teklifleriyle Trk seraskeri oyalamaya dayanan politikasn uygulamaya koymaktan geri kalmad. Bu teklifleri incelemesi hususunda Bb- l tarafndan hibir suretle grevlendirilmedii halde, ordudan ykselen bkknlk homurdanmalar, hilebaz defterdar Kesriyeli'nin tesiri, seraskeri bu teklifler zerinde durmak zorunda brakt. Mzakereci olarak 105 Kesriyeli'yi, Murteza Paa ve Ali Efendi'yi seti; bunlar Ndir h'n ordughna gittiler. 106 Kesriyelinin Grevi Sultan'n eski gzdesi Kesriyeli, barn acele imzalanmas hususunda Sultanla dorudan, vastasz grmek gerektiine Nadir ah' inandrd veya ahn kendisi buna inanmak istedi; meselenin Vezirizam'a veya seraskere braklmas ii uzatacakt. Nadir h'm ordughndan knca seraskerin ordughna dnmesi gereken Kesriyeli, grevini o derece hie sayd ki doruca istanbul'un yolunu tuttu. Ne var ki, yapt iin ha beri stanbul'a Kesriyeli'den nce varmt ve yolda, seraskerin davrann tasvib ve Kesriyeli nin hareketini knayan Hatt- erifle karlat. Hatt- erifde Kesriyeli sadece an derecede knanmakla yakay kurtaramyor, padiah onu Samsun'da hapsedilmesi emrini vererek cezalandryordu 107. Kars Kuatmasnn Kalkmas Bu olay renen Ndir ah, Kars ehrinin muhasarasn daha da iddetlendirdi (13 Eyll 1744 -5 aban 1157). Osmanl kuvvetlerine gelince, birlikler u ekilde mevzilendirildi: Casus 108 dandaki en nemli mevkie
Mehd tarihinde bu savatan bahsedilmedii gibi, Ndir ah zerine yazlm eitli tarihlerde de ele a'nmamaktadr. Sava, kanl htras olan Saint-Barthelemy gn cereyan etmitir. 105 zi, t. 10. Mehd Tarihi Abdurrahman Paa ile Kesriyeli'nin mzke relere, resmen memur edildiklerini yanl olarak yazmaktadr. Osmanl ve ran mverrihleri bar tekliflerinin geldii taraf kar taraf olarak gstererek elikiye dmektedirler; bununla beraber elilik raporlar tekliflerin Ndir h'dan geldii ve Kesriye'nin manevralaryla belirli bir durum kazandnda birlemektedirler. . 106 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/51 -55 107 zi, t. 10. Mehdi han, I -VI, Fas. 14, Kesriyeli yerine Kisreli, Ahiska yerine Afchezke, Akhalkalek yerine Akhelkhk, Gence yerine Cang vb. yazmaktadr. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/56 108 Gzctepe.
104

Sayfa

62

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

Trhala Beylerbeyi Murteza Paa Yenierilerin drdnc ferik Paasiyle yerletirildi; demir tel imalathanesi burcuna ve Behrampaa Kaps'na Trabzon valisi Selim Pasa, Ankara, Yeniehir, Nide ve Ktahya sancaklar birlikleriyle; byk mahallede cami nnde ina edilmi burca Erzurum valisi Veli Paa, dier Paa ile birlikte soldaki burca kadar uzanan hat zerinde; soldaki burca Niko-medi sanca birlikleri ve oradan su kenarna kadar milisler ve. Levendlerin 109 banda serasker Ahmed Paa; Veli Pasa'nn sa tarafndaki mahal de dahil olmak ve buna tahta kpr de eklenmek zere Mustafa Paa mevzendirildiler; ordugh a-vubas az evvel sz edilen caminin ilerisinde ve nehrin teki yakasnda bulunan tepenin nne yerletirilen topu kuvvetlerine kumanda ediyordu ve tepe ile nehrin altndan akd bina ve civar Aliye, Karahisar ve el sancaklar tarafndan tutuluyordu ve bu birlikler etrafnda yeni askere alnan Dalk llarn bulunduu mahal bayrakdar Ahmed Paa'ya verilmiti; Timurpaa Burcu metrisleri zerinde ve nehir kysna kadar Yenieri birinci feriki Paa btn kuvvetleriyle mevzilen-miti; bu burcun zerinde ve kayalk arazinin knt yapt yerde, kapnn 110 yannda Karaman Beylerbeyi Abdullah Paa, eteciba Paas olarak, Amasya sancak askerleri ve Yrklerle 111 mevzie girmiti; seraskere gelince, kalenin ilerisinde kurulan adrna gidecek yerde, tahta kpr yaknndaki bir evde ordughn faaliyete geirmiti. Ndir ah, Knbed kasabasndan ayrlarak, siperler ve kulelerle evreledii ehre yaklamt. Sahra toplarn Timurpaa Burcu'nun batsndaki tepelerden daha nceden ate ettirmee balamt; ertesi gn bir genel taarruz tasarlamt ki, afaktan nce ranllar stn Osmanl kuvvetleri tarafndan kuatld, dokuz sahra topuyla btn arlklarn 112 brakarak katlar (19 Eyll 1744 - 11 aban 1157). hafta sonra ehre giden bir vadide mevzilenen iranllar, 30 il 40 kalibrelik onalt byk topla, pek byk zarar vermemekle beraber ate etmee baladlar ve dayanlamaya cak bir souk onlar ekilmee mecbur brakncaya kadar atei srdrdler (9 Ekim 1744 - 2 Ramazan 1157). 113

Levend veya Divne Seraskerin raporuna (mparatorluk Arivleri'nde) ve Mehdfehan Ta -rihi'ne baknz, I-VI, Pas. 14 (Almanca tercmesi, s. 385), muhasaradan tek kelimeyle sz etmemektedir. 111 Evld- fatihan: Fatihlerin ocuklar. 112 Develer zerindeki ykler. 113 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/56 -57
109 110

Sayfa

63

Byk Osmanl Tarihi Hindistan Elilik Heyeti

Cilt 15

Joseph von Hammer

Kars muhasaras esnasnda, istanbul'a Hindistan ah b-yk-mogol Nasireddin Mehmed'den bir eli geldi. Bu elci, Se-yd Ataullah adnda eski bir Buhara'l tacirdi ve evvelce istanbul'da yirniki yl yaamt. Mekke'de hac farizasn da yerine getiren eli, o dnemin Veziriazam ibrahim'den hkmdarna kar sevgi dolu bir mektub almt.- Elinin bu defa beraberinde getirdii mektupta, sevimli kelimelerle ifade edilmi protestola r yer alyordu; fakat, Hindistan nazrlarndan getirdii mektuplarda Ndir h'n Hindistan istilasnn sebeb olduu ktlkler hazin bir dille tasvir ediliyor ve ran tahtn gas-beden bu adama kar Osmanl yardm ve ittifak rica yollu isteniyordu. Hindistan elisi muhteem bir trenle huzura kabul edildi ve Bb- l, elinin getirdii mesaja, onunla birlikte, eli olarak, drtyz ada Trk irinin biyografilerini kaleme alm bulunan ilim adam, maliye ba tezkirecisini Hindistan'a gnderdi. Sultan, yazd cevapta, dorudan bu lkenin hkmdarna hitabetti; Veziriazam ise hkmdarn biri Nizmlmlk, dieri Kamereddin adm tayan iki vezirine yazd. eyhlislm, Kzlaraas, Yenieriaas da kendilerine, gnderilen mektuplara cevap verdiler; bu mektuplarda mphem dostluk serzenilerinde bulunmakla yetindiler 114. Bu Hindistan eliliinin Bonneval'in birtakm tertiplerinin neticesi olduuna inanmak iin baz sebebler mevcuttur. Zira, bir hatrat olarak tutulan notlarda, Bb- Al'nin bu sadk dostunun yl nce Fransz elisine gnderdii mektupta, byk-mogol ile Sultan arasnda Ndir h'a kar bir ittifakn lzumuna isbatm gayret izleri bulunmaktadr.
115

Araclkla. Alkal Anlama Viyana elilii eski ktibi, daha sonra Niemirow ve Belgrad bar mzkerelerinde olaanst yetkili murahhas olarak bulunmu olan Reisefendi Mustafa, araclk ve garantiden sz edildiini duyduundan, Bb l'nin 116 aracln istemee davet etmek suretiyle Avrupa'da savaan

64
Sayfa

Ayn eserde (zi) ahn mektubuna baknz ve Hindistan elisine ve Trk elisi Salim'e verilen gven mektuplarnda, f. 15, birincisinde bir, ikincisinde iki dzine Arabca vecize bulunmaktadr. Diplomatik raporlarda sonradan yaplmas dnlen savunma ve saldr ttifakndan bahse rastlanmamaktadr. Salim'e verilen mektupta da yle. 115 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/57-58 116 Utrecht Gazetesi bu aracln 27 Ocak ve 7 ubatta yaplan ki toplantda kararlatrldn bildirince,
114

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

devletleri bartrmay hedef alan bir proje oluturmutu. Bb- l'nin hristiyan devletlerin aracs hviyetinde ortaya karmaktan baka bir ie yaramayacak bu akbeti mehul pln ilk tasvib etmeyen Bon -neval oldu. Bonneval, aracnn elinde silah olmadka savaan taraflar arasna girmesinin hibir tesiri olamayacan biliyordu: Aracln bundan baka trls sadece gln olurdu; Bb- ne girmelerini meneden bir ferman karld; aksine hareket edenler gemilerde krek veya idam cezasna arptrlacaklard. Usta' bir mzakereci olan Penkler, kralie Maire-Therse ve onun dininden olanlarn dini menfaatlerini korumak hususun da saraydan iki kudretli adam elde etmek hnerini gstermiti. Bunlardan biri, vaktiyle mparatorienin dmanlarna kar onun tarafn tutmu olan nfuzu tartlmayacak kadar byk Kzlaraas, dieri ise kendisini Sultan'n kardinali olarak gren birinci imam, ilim adam Piriza.de idi. Penkler, Reisefendi'-nin daire idarecisini 117 ve hazinedarn 118 da rvetle elde etmiti. Derin politikac, yorulmak bilmeyen ve muhaliflerinin en tehlikelisi Bonneval'e gelince, yaknlar olan Napoli elilii idarecisini, evltl Sleyman beyi ve kendisine babas mhtedi ibrahim Mteferrika tarafndan yaplan tercmelerin srrn veren olu gen ibrahim'i badan karmak suretiyle onun tesirini hemen hemen sfra indirmiti. Bylece, dinlerine ve imparatorlarna ihanet etmi olan bu iki mhtedi yani din deitirerek slmiyeti kabul eden bu iki kii, kendi oullan tarafndan ihanete uram oluyorlard. 119 Penkler Ve Bonneval Rus elisi Viniakoff atei ykselip aniden ldnden Penker Rus eliliinin ilerini de yeni eli gelinceye kadar zerine alm bulunuyordu. Nihayet yeni eli gen Nepluief grevine balamak zere stanbul'a geldi (Austos 1745).
srr aklayan yal ve gen brahimler bunu balarn vererek dediler. 117 mehter 118 Kesedar: Avusturya elisi Penkler'in gizli harcamalar ylda 4 il 5,000 duka tutuyordu. Penkler'in b rakt bir hesap pusulasnda 1744 ylnda para kurlar hakknda ayrntl bilgi bulunmaktadr; bu hesaplara gre, 2,763 kuru 20 para karl olarak 921 duka 40 akaya tekabl etmektedir; 1743 ylnda 6,088 kuru 24 para, 2,029 duka 1 kuru 24 paraya eitti; 1744 ylnda 2,230 kuru 30 para, 740 duka 1 kuru 30 paraya tekabl ediyordu-, 1745 ylnda 11,025 kuru 34 para, 3,675 duka 34 para deerindeydi; 1741 ylnda, Penkler dukay 3 kuru olarak hesap ediyordu. Bu hesaba gre, 1741 ylnda hkmeti iin harcad 11,362 kuru 21 para, 3.787 duka i kurua tekabl ediyordu ve bir sonraki yl harcad 7,318 kuru, 2,493 buuk duka karlyd. 119 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/60

Sayfa

65

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

Sarayn birinci imam Przade Avusturya hesabna alrken, byk kad Esad Efendi de Prusya kralnn karlar iin almay can - gnlden stlenmiti. Esad Efendi, sve elisi Carlson'a (Hoepken bir mddet nce sve'e dnmt), sve kralnn yapm olduu gibi, Prusya kralnn kz kardeinin sve tahtnn vrisi ile evlendiini Bb- li'ye resmen bildirmee ikna etmesi telkininde bulunmutu. Castellane gibi Carlson da kolay dnebilmesinden ve faaliyetlerinden tr kendisini glgeledii 120 halde, Bb- Al'yi Kuzey'in protestan devletlerine yaklatrmakta, gayretlerini Bonneval'in almalaryla birletirdi. Carlson, Bb- l'ye, kendi dindalar olan protes-tanlann katolikler gibi taassub iinde bulunmadklarn anlat yordu; katolikler ise, sylediine gre, protestanlar ve Trkleri kt'adan atmak iin bir sava amak hususunda yemin etmilerdi. te yandan, Bonneval, Bb- l'yi Avusturya'ya kar sertletirmek ve Macaristan'da kargaalklar karmak hususunda byk bir gayret sarfediyordu. Fakat gayretleri hibir netice vermedi ve Toscan byk dknn mparatorluk makamna gelmesi Majo, Carlson ve Bonneval'in plnlarn hibir ie yaramaz hale getirdi. Kars seraskeri eski Veziriazam Ahmed Paa, gerek mparatorluk vak'anvisinin iddia ettii gibi hastal yznden geri alnmasn kendi istemi,' gerekse elilik raporlarnda belirtildii gibi eski imknlarnn alkanlndan kurtulamayarak Ndir h'a kar sava daha iddetli bir biimde yrtmek istemesinden kaynaklanm olsun, bu ehrin muhasarasnn kaldrlmasndan ksa bir sre sonra seraskerlikten uzaklatrld. Yerine yine eski veziriazamlardan Yeen Mehmed Paa geti rildi. nc kuvvetlerin kumandan Abdullah Paa, terfi iareti olan nc tula birlikte, Ardelan ham Ahmed'le ibirlii yaparak ran eyletlerini tahrib etmek emrini ald. Bu harekt iin kendisinin emrine oniki bin Levend'le bunlarn ihtiyalarna sarfedilmek zere binyediyz kese para verildi. Hazineden ekilen ellibin kuru da Badad vali?* Ahmed Paa'ya gnderildi. Yeen Mehmed Paa ordusu da skdar, Yanna, Ohri, Per zerin, Dukagin, Delonia, skb, Krkkise, Trhala 121 sancaklar askerleriyle
Bonneval Castellahe'dan bahsederken: Dzensizlikten kurtulmay bilmiyor; hibir gr sylemedii gibi, bir fikri de stlenmiyor. demektedir. 121 Eliliklerin raporlarna gre: <Asya'dan Aydn, Ktahya, angn, Karaman, Trabzon, ldr, Rumeli Paalar masraf kendilerinden ve devletten olmak zere beyz il bin askerle; Avrupa yakasndan ki tulu onyedi Paa masraflar kendilerinden ve devletten olmak zere beyz askerle, Bosna'dan bin, Selnlk'den bin, Rumeli'den sekizbin timar ve zeamet askeri, bin Yrk, Nureddin (Krm hanlnda han ve kalagay'dan sonra nc nemli makam sahibi) ile birlikte onbin Tatar askeri Kasm 1745.
120

Sayfa

66

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

122

zi, f. 19, zel birliklerin. rakamlarn da vermektedir.

Sayfa

67

takviye edildi; tek kelimeyle Bb- Al emrindeki btn Arnavutluk birlikleri bu takviye iine verildi 122. Sultan'n huzuruna bizzat kmak isteyen Ardelan hanm bu lutufta bulunuldu. Yenieriaas brahim'e nc tula birlikte Erzurum valilii de verildi. Vefat eden eyhlislm'm yerine Sultan'n birinci imam Przde atand (4 Mart 1745 - 30 Muharrem 1158). len eyhlislm, krk yl nce, saltanat deiikliine sebeb olan bir ayaklanma srasnda ldrlen nl eyhlislm'n oluydu; babasnn ldrlmesi srasnda Rumeli Kadaskerlii makamndan alnp Bursa'ya srlmt, yirmibe yl srgnde kalm ve imdiki Sultan'in tahta knda stanbul'a getirilerek eyhlislmlk makamna atanm, bu en yksek din makamda on yl hizmet vermiti. Son olarak Eyub yaknnda bir Nakibend dergh kurmu ve Saralar ars civarnda bir eme yaptrmt. Mhimmat anbanndaki yanan kurun deposunun yerine bir yenisi yaptrld ve ambar mfettii Mollackzde Ali Paa ile deponun ktibi grevlerinden azledildiler. Hakka valisi Ha-mvtzde Ahmed Paa da fazla vergi toplamak yznden grevinden uzaklatrld; fakat bamirhur Abdullah Bey Haleb'-de azil emrini Paa'ya bildirdiinde, eyleti askeri bu emre uymay reddetti ve Ahmed Paa, Abdullah Bey'e Levendlerin detlerinin byle olduunu bildirerek zr diledi. Durumu renen Sultan, s Paa iin Allah belasn versin! diyerek inkisarda bulundu. Paann ksa bir sre sonra tabi lmle lmesini bu beddualarn tesirine baladlar. Krkbin duka altn ve krk hil'atle birlikte ran seferi ordusuna katlmas davetini alan Kran han Selim-Giray, drt-bin askerle birlikte deniz yoluyla Balklava'dan ayrlm, ters rzgrlarn yanamasna engel olduu Giresun ve nye limanlarnn iinde beklemeye balamt. Ayrca onbin Tatar askeri iki koldan yrye gemiti. Bu iki koldan birine Kalaa (veli-ahd) SelimGiray, dierine nureddin (bavezir) kumanda ediyordu. Bu birliklere Asya eyletleri boyunca ilerlerken iskemle avuu veya ehzade avuu klavuzluk edecekti. Bykdere'-ye vardklarnda Giraylar Sultaniye limanna gittiler. Orada Pdih, Giraylara hediye olarak atlar ve subaylarna datlmak zere ikiyzkrk hil'at gnderdi (7 Nisan 1745 - 5 RebiuT-evve 1158) Ksa zaman sonra ran hududundan sevindirici haberler alindi: Mekri'nin ranl kumandan Mehned-Kuli han ve kardeleri, ikibin aileyle bir ksm Hoy'a, bir ksm da Belbas'a olmak zere hicret etmilerdi; Hoy han

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

efer Kasm-Kuli, Denbeli han Murteza-Kuli, Mehmed-Tahir yedi 123 krd airetiyle Van etrafnda yerlemilerdi (22 Temmuz 1745 - 22 Cemaziyl'hir). Selim-Giray, beraberindeki Tatar askerleriyle Bayezid civarn dmandan temizleyerek Ararat' (Ar) am ve Maku'yu ele geirmiti; nihayet Levendlere. kumanda eden Abdullah Paa Musul'daki genel kararghndan karak dman arazisinde bir akn hareketine girimi, Soukbulak ve Serde'e kadar ilerlemiti. Btn camilerde bu ilk basanlarn devam iin dualar edildi. Ne var ki, bu sevinci zntye dntren haberlerin gelmesi fazla gecikmedi. 124 Erivan Sava, Yeen Mehmed Paa'nn lm Serasker Yeen Mehmed Paa; yz binden fazla askerden oluan ordusuyla Muradtepe'den fazla uzak olmayan Kagha-verd yaknnda, Erivan'a alt fersah mesafede bulunan Ndir b'm siperli ordughna saldrmak zere ran topraklarnda harekete gemiti 125. Buras, oniki yl nce, eski Veziriazam Topal Osman Paa'nn sava ve hayatn kaybettii yerdi; grld gibi buras eski veziriazam seraskerler iin me'um bir sava alanyd. Ordusunun say stnlne gvenen Yeen Mehmed Paa, Osmanl tbiyecilerinin dmann ayann tozuyla 126 mahvetmek vecizesine dayanarak ranllar yeneceini mit ediyordu. le vaktine kadar son derece kanl cereyan eden savan kaderi belli olmamt ki, onbebin Anadolu eylet askeri sava meydanndan kat 127. ranllarla drt gn savatktan ve sileri itaat altna aldktan sonra serasker ld ve lmnn malb olmann zntsnden mi, yoksa bir si kurunundan m ileri geldii bilinemedi 128 (14 Austos 1745 - 16 Receb 1158). Osmanllarn kayb yirmi binden fazla oldu. Oniki yl nce olduu gibi, Muradtepesi'nde eski Veziriazam serdara ve stnl kendisini toz hline getirmekle tehdid eden bir Osmanl ordusuna galib geldi. Merhum seraskerin yerine, son olarak Kars valilii grevinde bulunan eski Veziriazam Elhac Ahmed Paa getirildi. Merhum seraskerin uhdesinde bulunan Haleb valiliine eski
Denbeli, Kere Sevenli, Akse Ehizrl, Tolul, Tabnakl, Totokl. zi, f. 26. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/60-63 125 Mehd'ye gre onbin piyade, krkbin svari; Hanway'e gre, Fas. XXXII, yzbin. eteci Abdullah Paa, Hanway'n iddiasnn aksine. Kprl ailesinden deildir. 126 Bu konuda talyanca yazlm bir rapor, Penkler'ln raporuna eklenmi bulunmaktadr. 127 Bu durumu bildiren ve sava anlatan rapordan biri Penklerin raporuna eklenmi bulunmaktadr. 128 zi, Paa'nn lmnn tabii olduunu sylyor; fakat. talyanca yazlm birinci raporda bir asi kurunundan sz edilmektedir.
123 124

Sayfa

68

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

Veziriazam Hekimo-lu Ali Paa atand ve bu mnasebetle Hekimolu Bosna valiliini brakt. Eine pek rastlanmayan derin bir bilgi adam ve III. Ahmed dneminde Ayn'nin Arap Tarihi'ni ve Kandemir'in ran Tarihi'ni Trkeye evirmi olan ve bylece Nevehirli brahim Paa'nm vlmee lyk projesini gerekletiren Khyabey (iileri Nzn) Halil Efendi nazrlktan alnarak vezir rtbesi de verilmek suretiyle Karaman valiliine getirildi 129; fakat ksa bir sre sonra, Aydn valisi Yedeki Mehmed Paa'nn lm zerine boalan makam vezir-vali Halil Paa'ya verildi, Karaman valiliine elik Mehmed 130 Paa atand. Jurnal dairesi Reisi 131 Elhac Mustafa Efendi Khyabeylik (veya ileri Nazrl) makamna tyin edildi.
132

Sava Hazrlklar Ve Elilikler Serasker Yeen Mehmed Paa'nn lmnden hemen sonra Huzur-han, Nadir h adna serasker Elhac Ahmed Paa'ya bar maksadiyle iki kere mracaatta bulunarak yeni teklifler ileri srd; artk beinci mezhebin tannmasn veya Mekke'de beinci camide bir ant dikilmesini deil, Van'n, Krdistan'n, Badad'n, Basra'nn, Hz. Peygamberin yaknlar olan aziz 'e hidlerin mezarlarnn bulunduu Necef ile Kerbel'nm ran'a teslimini istiyordu. Bu mesaj, kabul edilmesi imknsz olduundan, Osmanl imparatorluunda srdrlen yeni sava hazrlk-larn hzlandrmaktan baka bir eye yaramad. Askerleri mkfatlandrma ve silahlanma ii iin gerekli krkbin duka, krk yeni eref kaftaniyle birlikte Krm hanna gnderildi. Bahis konusu silahlanma, yaknda balayacak olan yeni sefer iindi. Cengiz han sllesinden geldiklerini iddia eden ve Cenktay han adn alan Daistan prenslerinden biri, geen yl Daistan halknn Kurtluklarn emhal makamna getirilmiti. Halbuki bu makam, o srada Adil-Giray'n olu Haspul&d hann zerinde bulunuyordu. Bb- l birinci Cenktay hanlnn otoritesini snrlandrmann kendi karlarna daha uygun olduuna inandndan Kumuklarm emhal, iki bin dukalk bir hediye ile ikincisine
zi bu hususta, f. 32, daha nce f. 24'de geen ran meselini zikrediyor ki, bu mesel harekete gemek n gelince kii yzn ortaya koyar eklindedir. 130 Mehdi tercmesi, f. VI, s. 16, bu ad deitirerek Getel yapmaktadr. 131 Ayn. Es., bu ada elik Faa olarak rastlanyor. 132 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/63 -64
129

Sayfa

69

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

gnderdi; onun kardei Saadet -Giray' da Dastan'da Krm emhalligi makamna atad (2 Austos 1745 - 4 Receb 1158). Bylece, bu dnemde Kafkasya'da alt hanlk Bb- Al'ye tbi bulunuyordu. Bunlar Cenktay ve iki Kumuklar ve Dastan'daki Krm Kumuk hanlndan baka, Usma, Kaytaklar han, Surkai, Gazikumuklar ve irvan han, Ardelan han idi. Kars seraskerliinde Yeen Mehmed Paa'nn halefi olan Elhac Ahmed Paa, bu grevinde, son olarak Bosna valiliinden Haleb valiliine gemi olan Hekimolu Ali Paa'ya yerini brakt. Hekimolu Ali Paa ayrca Anadolu Beylerbeylii ve Kars seraskerliine de atanmt. Hekimolu, sefer masraflar olarak seraskerle verilen onbebin kuruu da ald. ran seferine kan orduya o zamana kadar bir tek asker vermemi durumda bulunan Msr valisi, alt Kahire esnaf loncasnn vermek zorunda olduu mutad kontenjan oluturan bin askeri gndermek emrini ald; fakat, bu asker yerine, Bgb Paa'nm bin svarinin masraflarnn stlenilmesi yolundaki ricas kabul edildi. Bin askerin silahlandrl mas ve masraflar her yl ikiyz keseye malolduundan, bin asker iin bu rakam altyzyinni kese tutuyor, yl iin verilecek mikdar ikibin yzaltm keseye varyordu. Rgb Paa, Msrdaki karklklar ileri srerek, srarla affedilmesi rcasiyle ancak ikiyz kese para gnderdi. Bu taleb, divnda byk bir hayret uyandrd. Fakat, bu rahatszln nne gemek kaabil deildi. Asya ve Avrupa'daki valiler kendi birlikleri ve yeni toplanan Levendlerle birlikte harekete gemee davet edildi: Neticede, seraskerin ordughna, birbirleri pei sra Asya tarafndan Hdavendigr, Karasi, Beyehri, Akehir, Karahisar, Nide, Ankara, Sultann, Amasya, orum, el, Alaiye, Kocaeli, Adana ve Avrupa tarafndan Sktari, Ohri, Valona, Delvino, lbasan, Dukagin, Perzerin, skb, Yanya, Selanik, Hersek, Ks, Svornik ve Bosna olmak zere oadrt sancan sancak beyleriy-le birlikte, birliklerinin banda geldikleri grld. Bunlar beraberlerinde veya drtyz asker getirmilerdi; bunlar zel birliklerini oluturan say idi ve beraberlerinde ayrca, yeni askere alman Levendleri de getirmilerdi. Bunlarn says altm veya seksenbin asker kadar tutuyordu. Bu birliklere Sivas valisi Selim Paa, Trabzon valisi Veli Paa, Karaman valisi elik Mehmed Paa ve Erzurum valisi brahim Paa da gelip katldlar; bu vezir-Pasalar bin veya binikiyz mevcutlu zel birlikleriyle gelmilerdi; yksek cret denen sipahilerden oluan svari birlikleriyle drt sahdar bl de yerlerini almlard; nihayet Anadolu, Karaman, Sivas, Adana, Hakka, Erzurum, Haleb ve M&ra zeamet sahiplerinin de gelileri tamamlanmt. Anadolu valilerine, ayn zamanda, Erivan'da firar etmek su -

Sayfa

70

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

retiyle utan verici yenilgiye sebep olan Levendleri aratp buldurmalar ve subaylarnn rtbelerini kaldrarak kesik balarn Bb- l'ye gndermeleri emri verildi. Yirmibe yldan beri valilik olmaktan karlan ve geliri Veziriazam'a braklm bulunan Kbrs, savunmas ve kaleleri gznnde tutularak zeamet svarisiyle birlikte valilik durumuna getirildi ve eski dzenine kavuturuldu. Bb- li tulu vezir rtbesi vererek, mehur kaak Hasan Paa'nn olu byk-mirhur Abdullah Bey'i Kbrs valiliine getirdi. Haleb yaknndaki Azaz ve Klis iftliklerininki de dahil olmak zere adann, o zamana kadar Veziriazam tarafndan alnan yirmiikibin kuru tutan geliri de kendisine verildi. Bu hazrlklar devam ederken, bu sfatla evvelce stanbul'a gelmi olan ve aylardan beri Badad'da bulunan ran elisi Feth Ali han skdar'a geldi. Orada silah deposu ve mutbak mfettileri tarafndan karland, Bagb Paa sarayna yerletirildi; divan efendilerinden Nazif Mustafa, mihmandar sfa tiyle elinin yannda grevlendirildi. ran prensinin tekliflerinin tam mevcutlu divnda grlmesi bir Hatt- erifle emredildi (i ubat 1746 - 9 Muharrem 1159). Nihayet, divn toplantsnda grlmek ve zerlerinde kararlar verilmesi bakmndan Ndir h'n eliye verdii itimad mektubu ve bunlara eklenmi elyazsiyle bir mektubu, ayrca Veziriazam tarafndan kabul srasnda elinin azdan syledikleri Trkeye evrildi. Ndir h, Mekke kua iinde beinci bidenin tesisinden vazgeiyor ve Caferi mezhebinden ranllarn, gelecekte, snn drt mezheb mensuplarna ak camilere kabul edilmelerini istemekle yetiniyor; bununla beraber, kutsal saydklar mezarlarn bulunduu Necef ve Kerbel'nn ran'a tesliminde srar ediyordu; bu teslim talebine Azarbeycan ve Irak eyaletlerinin tamam da dhildi. Vezirizam'dan baka eyhlislm, Kapdan - derya ve yeni vezir Kbrs valisinin de hazr bulunduu divn, Ndir h beinci mezhep ve beinci cami konusundaki iddialarndan vazgemesi artiyle barn yaplmas hususunda din bakmdan hibir engel kalmayaca, fakat Osmanl topraklarnn hibir parasnn teslim edilemeyecei, Ndir h bu hususu kabul ettii takdirde Osmanl hkmetinin bar salamlatrmaktan geri kalmayaca yolundaki kararm bildirdi (4 ubat 1746 -12 Muharrem 1159). Bir Osmanl murahhasnn, evvelce Hac han ve Baki hana refakat ettikleri gibi, Ndir'in murahhasna refakat etmesi uygun grld. Bu karardan sonra, ran elisine mihmandar tyin edilmi olan Nazif Efendi elilie atand ve bu mnasebetle maliye tezkirecisi payesine ykseltildi. Ndir h'n mektubuna Sultan'n cevabiyle Veziri-zam'in ahruh'unkine cevabi

Sayfa

71

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

eliye teslim edildi. Eli Nazif Efendi, beraberindeki Sultan'n ve Ndir h'n olu ahruh Mirza'ya gtrlecek Vezirizam'n mektuplarndan ayr olarak eyhlislm tarafndan ran ulems reisine verilmek zere bir mektubu da ald. Elinin gtrd mektuplarda, kesin bar art olarak beinci mezheb ve beinci camiden vazgeilmesinde gr birlii vard. Bu barn esas olarak Bb- li, IV. Murad dneminde anlama ile iki imparatorluk arasnda tesbit edilen snrlarn geerlilii artn ileri sryordu 133. eyhlislm Pirzde'nin Azledilmesi bn-i Haldun'un nl mtercimi eyhlislm. Przde'nin ran ulems reisine yazd mektup, onun kaleminden kan son mektup oldu. Zira, ksa bir sre sonra, zayf olan salk durumunun grevlerini yerine getirmesine elverisizlii ileri srlerek makamndan alindi; aslnda saray partisi Przde'yi tutmaktan vazgemiti. Onun yerine Sultan'n doktoru Haytiz de Mehmed Emin getirildi. Sultan'n doktoru ve sarayn gk limi, dima ulem arasndan seilmilerdir ve bunlar Rumeli Kadaskerlii grevinde bulunduktan sonra mparatorluun en yksek eriat makamna getirilmee elverili saylmlardr. Bununla beraber bir saray gk aliminin eyhlislmlk makamna getirilmesi daha nce grlmemitir. Dou tarihinde bunun tek misli, Nasireddin Tus'nin vezirlik makamna atan masdr. O da Mengukhan'm Mogollarn imdada armak suretiyle Badad halifesinin dmesine sebeb olmutur (5 Nisan 1746 -13 Rebiul'evvel 1159). Haytizde'nin tayiniyle boalan Sultan doktorluuna Mehmed Said getirildi. Edirne molla topluluundan gelen Mehmed Said eski zmir kadsyd ve eski eyhlislm hacce gittiinde Mekke mollas payesine karlmt. Yeni eyhlislm'n ilk hareketi, Veziriazam ve dier vezirlerle birlikte tersaneye gidip bir sava gemisinin denize indirilmesini grmek oldu (7 Nisan 1746 -15 Rebiul'evvel 1159), gemiye Deniz Ftihi ad verildi. Kendisini sulayacak hibir hali olmad ve bilhassa stanbul liman aznda batan bir Msr gemisinin tayfa ve maln tersane iileri ve sallar kullanarak kurtarma baarsn gsterdii halde Kapdan- derya Mustafa Paa emekliye karld ve emeklilik bedeli karl kendisine Selanik sanca arpalk olarak verildi (16 Nisan 1746 - 24 Rebiul'evvel 1159). Yerine Soan-yemez
Bu mektublar zi'nln eserinde bulunmaktadr, f. 45-51; Ankara sancakbeyi Veli Paa'ya gnderilen ve Feth Ali'nin eliliiyle alkal teferruattan bahseden bir fermann kopyas mparatorluk Arivi'ndedir. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/64-67
133

Sayfa

72

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

lkabiyle anlan, deniz ve gemicilik tecrbesi olmayan Bambeyinci Mahmud getirildi, 134 Kzlaraas'nn lm ok nemli bir deiiklik de, doksanalt yandaki Kzlara-as Beir'in lm oldu (3 Temmuz 1746 - 13 Cemaziyl'evvel 1159); Kzlaraas Beir, mrnn otuz yl boyunca sarayda ve Osmanl mparatorluu'nda 135 sz geen kii olarak hkm srmt. Otuz kurua satn alnan bu Habe esir, yirmi milyon onsekiz bin kese para brakt. stanbul'da Aa Camii'ni yaptrm, Eyb'de bir tercme okulu, bir ilkokul, bir eme, bir ktphane yaptrmt; Vezirizam'm kona civarnda yaptrd bir baka okulun yanna gmld 136. Son zamanlarda nzul isabet etmesi sebebiyle zayf dmt ve Sultan da fis-tlden muztarip bulunduundan, bu iki hastalkl insan arasnda Vezirizam'm iktidar alabildiine bir gelime gsterdi. Bu nun iin de Kzlaraas'mn lmnn hemen peinden ald ilk tedbir, aann adamlarm saraydan uzaklatrmak oldu. Beir, lm yatanda Sultan'a eski saraydan Nezir'i kendi yerine getirmesini vasiyet etmiti; bylece gidecei mezarn derinliinden yine saraydaki hakimiyetini srdreceini ummutu; fakat, iktidar oktan Vezirizam'm eline gemiti, len Kzlaraas'nm himaye ettii Nezir ve Sultan'n iki nedimi Kebabc Ali ve Yakub Aa saraydan atlarak Kahire'ye srldler; Kzlaraas'nm grevleri, hadm aalarnn tbi bulunduklar ilerleme kurallarna uygun olarak, hazinedara, lenle ayn ad tayan Beir'e verildi. Bu kii, Resm Ahmed Efendi'nin Hamile-tul-kuber adl zel eserinde yer verdii otuzsekiz hadmaas-nn sonuncusudur 137. Hat sanatnda son derece ileri olan, mkemmel ata binen bu sonuncu Beir zek bakmndan asla ksr deildi ve zeksn iirle sslyor ve ona eserler ithaf eden yazarlarn zeklarna da eref veriyordu 138.
Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/67-68 Penkler'in 4 Temmuz tarihli raporunda Kzlaraas'nm 3 Temmuz'-da ldn kaydetmesi, Resm Ahmed'in Kzlaraas Tarihi tarafndan dorulanmaktadr (XXXVII. biyografi). 136 Hadikat'l-cevmi (camiler bahesi), yazan Hseyin bin Elhac smail. 137 Hamiletul-Kubera, Arapa Hamilet kelimesinden gelmektedir. 138 Ahmed Resm, Kzlaraalannn Biyografileri adl eserini ona thaf etti ve bu ithaf yazarken de zenci rknn fevkaladelii zerine yazlm olan bn el Cus'nin eserinden bahsetti; bu eserin ad Ten-vir'l gabe fi fazl-ls Habe, yni, karanlk gecede zencilerin ve Habeistanllarn fevkalde meziyetlerini gstermee mahsus k; yine bu eserde, zencileri teselli etmek iin yedi fevkalde eyden bahsetmektedir: Hindistan cevizinin kabuu, miknats, mihenk ta, rastk ta, misk, amber ve saber; ondrt nl hadmdan da si etmektedir: Zlkarneyn (birinci skender), Lokman bunlarn arasndadr; nl ulem arasnda rastlananlar:
134 135

Sayfa

73

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

Nazrlkta Deiiklikler Veziriazam, len Kzlaraas'mn adam olan Khyabey (ileri Nzn)'den de kurtulmakda elini abuk tuttu ve onu tulu vezirlie ykselterek am valiliine atad; onun yerine Belgrad anlamasndan sonra Srbistan'da, snr belirleme komiseri olarak grev yapm ve hlen tersane mfettiliinde bulunan Elhac Mehmed'i getirdi. Mehmed Efendi, Veziriazam Yenieriaas iken bu asker tekiltn mli ilerinin bandayd ve onunla ok iyi bir anlama dzeni kurmutu, o zamandan beri de bu ball itin ile srdrmt; aydn ve bilgili olmakla beraber huysuz ve intikamcyd. Onbe yl boyunca defterdar mektubculuu grevini yrtm olan Behet Efendi defterdar makamna lyk grld. Cebeciler kumandanl Ka-pucularbai Elhac Salih'e verildi; yerine de Vezirizam'n damad Abdi Aa getirildi. Eski Kapucuba ise Mekke su yollan ve su kemerlerinin tamiri iiyle grevlendirilerek tamir masraf krkbin kuru, yol masraf olarak onbebin kurula yola karld. 139 naatlar Tfeki Paas Mustafa Aa'ya ok nemli bir grev verilmiti: Msr'a gidecek ve Abukr'la Maadia 140 arasnda yklan bir eddi ina edecekti. Bu yklma felketinden sonra birok ky ve kasaba denizin istils altnda kalarak zarar grmt; Arak yaknnda Nil sulann skenderiye'ye tayan kanal dolaysiyle pirin ekili yerler, Fayum tepelerine kadar tarlalar da su altnda kalmak tehdidi altndayd. Msr valisi Ragb Paa, Msr'n kuzey yannn muhafazasyla alkal alma-lann byk bir gayretle uygulanmas emrini ald. Beyler ve Msr birliklerinden tabur, ayn ayn zamanlarda on fersah geniliinde ve iki fersah yksekliinde bir eddin yaplmas hususunda valilik katnda ricada bulunmulard; o srada denizin topraklan basmamas iin ne trl bir sed yaplmas hususunda gr ayrl vard. Ne olursa olsun, en iyisi olduuna hkmedilecek bir plnn uygulanmas

74
Sayfa

Atta tbn Ebl, Habib bn Ebi Sabit, Bedis bn Ebl Habib, Mahkul ml; nihayet zenci irleri sralar: Antar bn edd, Nassib Ebu Mahcin, Ebu Dalama. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/68-69 139 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/70 140 zi, f. 28. Mahudia deil, Arap harfi <aynla Maadia'dr.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

hususunda eski Tfekiler Pasas'nu emrine btn vastalar verilmiti. almalarn kontrol iin yzba elikbki ile albay Mahmud, maiyyeerindeki idareciler, takesiciler, marangozlar, kazklar ve bu i iin zorunlu btn aralarla birlikte Paa'nn yardmclna verilmilerdi. stanbul'da masraf gerek devlet, gerekse Sultan tarafndan karlanmak suretiyle olduka fazla sayda inaat gerekletirildi. Maadia eddinin ins iinden kazand gvenle top dkmhanesi yapm ii de topu paas Mustafa'ya havale edildi ve bugn de yerinde duran Tophane onun eseri oldu. Tersanede ahap bir depo yapld ve tamamiyle kurunla kapland 141. Boazii'nin Avrupa yakasnda Bizansllarn Dalgake-sen ve Trklerin Boazkesen 142 dedikleri yerde ahap olarak yaplan Hafz Kemaleddin Camii bir yangnda harap olduundan yerine kagir olarak yeniden bir cami yapld. Boazii'nin Asya kys zerinde Kanun Sultan Sleyman'n Devlerte-pesi arkasnda ehrin fethi htrasna yaptrd ato eski haline getirildi, havuzlar, gl baheleri ve fskiyelerle donatld. Ayn zamana doru, eski Amykos krfezinde kurulan Beykoz ehrinde yeni bir eme yapld. Bu emenin kubbesinin yontulmu bir elmas andrd ve kendisinden nce yaplanlar geride brakt- mparatorluk tarihisi zi tarafndan sylenmektedir. Zamann Abdurrazzak, Nevres ve zi gibi stn zekalar bu yaplan, yazdklan kitabelerle vmlerdir. 143 Veziriazam Esseyyid Hasan Paatnn Dmesi Bu almalar srp giderken, Kzlaraasnn lm zerinden fazla zaman gemeden, Veziriazam aniden makamndan oldu (10 Austos 1746 22 Receb 1159). Bylece, Kzlaraasnn lm de, onun yerine gelene kar alm olduu tedbirler de hibir suretle ona fayda getirmedi. Fazla olarak, Vezirizam'n yeni Kzlaraasnn grevine balamasndan hemen sonra ya ynlad bir Hatt- erifle Mekke ve Medine'deki dini vakflar da dahil olmak zere her trl i iin Kzlaraasna bavurulmasn yasaklamas yeni Kzlaraasnn ruhuna kin tohumlar ekmekten baka bir netice vermemiti; ayn Hatt- erif, dini vakflar iin Kzlaraas'na deil, bu trl iler iin perembeleri toplanacak olan divna bavurulmasn emrediyordu; bunlar
zi, t. 63, bu konuda Abdurrazzak Efendi'nin kaleminden km oniki beyittik bir kitabeden sz ediyor. stanbul ve Boazii, c. II, Ducas Boazkesen'i bakesen olarak tercme etmekle yanlm, bunlar birbirine kartrmtr 143 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/70-71
141 142

Sayfa

75

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

yetmiyormu gibi, Kzlaraasn baka herhangi bir sebeble grmek isteyenlere nce Veziriazam ve eyhlislm'dan msaade almak mecburiyeti de getiriliyordu. Bu tedbirlere ramen, banda yeni Kzlaraasmn bulunduu saray partisi, eyhlis-lam'in yardmyla Veziriazam' devirdi ve Khyabey makamnda bulunan Elhac Mehmed Paa'y imparatorluun en yksek makamna karmay baard. El-hac Mehmed Paa'nn lkab afyonketi ve bir Bekta derviinin oluydu. stanbullu Bekta derviinin olu da dervilikle cemiyet hayatna katlmt. Son Rusya seferinde ordu ktibi olmasn Khya Osman'n himayesine borluydu ve harbin sonunda ayn himaye onu mevku -fatla veya defterdarlk mektupuluu makamna getirmiti; daha sonra Srbistan snrlan belirleme komiseri, daha sonra tersane amirliine ve oradan da Khyabey (iileri Nazrl) 144 makamlarna atlamt. Yeni Vezirizam'n son grevine, Yirmisekiz Mehmed elebi'nin olu Mehmed Said Efendi geti; Mehmed Said sve ve Rusya'daki grevlerinden dndk-ten sonra Avusturya ile Osmanl mparatorluu arasndaki snr dzenleme iine komiser olarak verilmi, son olarak eli lik greviyle Fransa'ya gitmiti. Reisefendi makam Mustafa'ya verildi. On yl nce Viyana eliliinde maslahatgzar olarak bulunmu; daha sonra olaanst yetkili murahhas sfatiyle Niemirow kongresine katlm, Belgrad barn imzalayanlar arasnda bulunmutu. Kesinlikle gzden dmeyen eski Veziriazam Rodos'a gnderilerek uzaklatrld, yeni Vezirizam'n atanmas bir Hatt - erifle mparatorlua duyuruldu. Mnhal bulunan Levazm Diresi amirliine evvelce ayn makamda grev yapm olan Bekir Bey getirdi. Pruth barn imzalayan, nl Veziriazam Baltac Mehmed Paa'nn olu Mustafa Bey, babasnn idamndan sonra saraya alnmt ve on yl boyunca Sultan'n silahdarh grevinde bulunmutu. Mustafa Bey tulu Paala ykseltilerek valilik greviyle Mora'ya gnderildi ve hazine khyas Ali Aa sahdarla atand. Yeni tyinleri yaplanlar Bostancba ve Kapucubana bildirildi ve hepsi de mparatorluk sathnda grev yerlerine gittiler 145. DiEvvelce khyabey (ileri Nzn) grevinde bulunan ve son olarak Vezirizamha getirilen Hac (8 Austos 1746) yetmfindeydi ve bayatn sivil memuriyetlerde geirmiti. Said Efendi Sava ve Bos na snrlarnn dzenlenmesiyle megul bulunduu srada Banat kysnn'dzenlenmesiyle grevlendirilmiti. Castellane, 11 Austos 1746 145 Mora valisi Ahmed Paa Kane'ye gnderildi; Kane kumandan Nu -man Faa Belgrad'a atand, Belgrad valisi Yahya Paa Rumeli Beylerbeyi oldu; o srada Rumeli Beylerbeyi olan eski Veziriazam Muhsinzde Abdullah Faa emekliye ayrld; Cidde Sancakbeyi ve Mekke eyhi Osman Paa Sayda valiliine atand; Sayda valisi ve eski Vezirizam'n damad Osman Paa Kefe'ye gnderildi; Aydn vergi mltezimi Halil Paa Trabzon'a geti; Trabzon'unk, Veli Paa, onun yerine gitti; Adana valiliine Diyarbekir'li eteci Abdullah
144

Sayfa

76

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

vnn balca grevleri. Veziriazam, ileri Nazr ve Reisefen -di'den oluan esas yesinin grlerine uygun olarak seildi, bylece darda grev yapacak olan olaanst yetkili eliler Avrupal devlet adamlaryla mnasebetleri srdrmek zere grev yerlerine doru yola ktlar. Vezirizam'n deimesi vesilesiyle karlalan tek idam olay, eski Vezirizam'n postacln yapan bir Yahudinin idam oldu; dier Yahudi, Ba-lat'da bir Seyyidi dvdkleri iin lm cezasna arptrlmlard. 146 Br Hristiyanlk Propagandacsnn dam Dikkate deer bir idam olay da Agram asll Bosnal veya Hrvat brahim'le alkal idi. Bu adam hristiyan dini lehinde propaganda yaparken sust yakalanm ve ancak tslmiyeti kabul etmek suretiyle cann kurtarabilmiti. kamet yeri olan Kbrs'a gidince, oradan Trke ve Ltince yazd mektuplarla Veziriazam' bzr etti. Bu mektuplarda kendisinin dim muzaffer Allann Peygamberi olarak tantyor ve kendisinin yeniden dirilmi Muhammed Peygamber olduunu iddia ediyordu; kendisine ilh bir vazife verilmiti. Bu vazife, hristiyanlk. Teslis ve s'nn mezhebi hakknda hakikati bildirmekti. eyhlislm, bu adamn deli olmadna ve kanunun idamn emrettii tehlikeli bir kfir olduuna hkmetti 147. Yeni Veziriazam'n makamna oturduu stanbul'da tekrarlanan ihtarlarn dalmalar iin tesirli olmad, isyanc Le-vendlerin kesik balarnn gnderilmesiyle iaretlenmi oldu. Bayezid Camii'nin minarelerinden birinin dam ksmn yakmakla kalan birinci yangn, halk arasnda birtakm meselelerin sylenmesine yol at: Kelle sa olunca balksz kalmaz 148 (11 Ekim 1746 - 25 Ramazan 1150). Dokuz gn sonra, Galata ve Balat'daki Yahudi mahallesinde ayn zamanda kan iki yangnla karlald; evler birbirine bitiik olduundan hepsi birden alevler tarafndan yutuldu (20 Ekim 1746 - 4 evval 1159). Bayramdan sonra, divn memurlar arasnda aziller ve tyinler yapld; bunlar her zamanki

Paa geldi; Adana valisi elebi Mehmed Paa Karaman valiliine gitti; Karaman valisi Habeistan'a atand; Kane valisi Ahmed Paa KarliI ve oradan da Negropont'a gnderildi; Kse Ali Paa Kane'ye atand; Kars valisi Abdlcelilzde Hseyin Paa Musul'a atand; Musul valisi Selim Paa Sivas valiliine atand; Kan-diye valilii Kprl Ahmed Paa'ya verildi, v.b. zi, f. 68. 146 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/71-73 147 zi, t. 58, bu konuda, kendilerini mslman tantarak btn Osmanl mparatorluunu dolaan ve halk hristiyan yapmaa kalkan melun Frenkler iin uzun bir tenkit bahsi yazmtr. 148 Kelle sa olsun cihanda bir klah eksik deil. zi, f. 68.

Sayfa

77

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

ilemlerdendi 149. En nemli deiiklik, Sultan'n merhum emirler reisi Ak Mahmud'un olu 150 seksen yandaki Seyyid Mehmed el-H-seyn'yi getirmek zere, alt aylk hizmeti peinden, kendi doktoru da olan eyhlislm' azletmesiyle bu makamda grld (26 Ekim 1746-10 evval 1159). Sultan'n doktorluundan eyhlislmla getirilen Hayatzde Mehmed, bu azli, azamet merak ve gururuyla ihtiras yznden, kendisi deta davet etmiti. Onun azledilmesi balca adalet makam sahiplerinin de azledilerek grevlerinden uzaklatrlmalarna yol at: Bunlarn arasnda Rumeli Kadaskeri ile Sultan'n doktoru 151 da bulunuyordu. 152 Byk Tetkikci Aydn valisi Veli Paa, si Levendlerin ba sorguculuuna 153 atand. Bu grevi de makamna uygun den olanca iddetiyle yerine getirdi; fakat rastlad yerde Levendleri mahvetmekle yetinmedi; getii her yeri de harabeye evirdi. Gmrk kasabasna geldi ve orada aniden ld. Osmanl imparatorluu vak'anvi si erinin en msamahacs olan ve tarihle alkal grlerinin hiliini hitabet oyunlaryla gizlemee alan izi bile lmn fakirlerin bedduasndan ileri geldiini ve engizisyoncu --nun zulmnden imparatorluk tab'asnn ancak bu lm sayesinde kurtulabildiini kabul etmekten geri kalmamaktadr. Kur-tanc iddeti Levendlerin gcn krmaya yetmeyen eski Veziriazam Hekimolu Ali Paa, bu konuda Sultan'n eliyle yazlm bir mektupla iltifatlarla mkfatlandrld ve hediye olarak kendisine atlar ve bir hil'at gnderildi. Dier bir Sultan mektubu da, Haleb, Rakka, am, Kuds, Van, Kbrs, Vidin ve Ben -der vezir-valilerine
te zi taraf nidan verilen listede (tevciht) yer alan divan grevlileri: (Nazrlar) Khyabey, defterdar, Reisefendi, avuba, nian-c, mstear, mektupu ^Veziriazam dairesinin ktibi), tezkereci (Devlet ras Reisi), terifat, beyliki (Vezlrizamlk makam diresi miri), ikinci ve nc defterdar, divn, nakid, ehir, mut-baki arpalk olmak've tersane de * bulunmak zejre alt emmlik; Gelibolu, Selanik,ve stanbul frn, baruthane ve dkmhane mfettileri; alt yenieri, sipahi ve drt snf asker iin yedi ktip ve yirmiyedi devlet diresi in mir. 150 Veziriazam tarafndan fazlasiyle arzulanan eyhlislmlk makam 25 Ekim 1746'da gelip att. eyhlislm, her e burnunu sokmas ve hara alma yznden kendisini iren hle sokmutu. Bunun yerine gelen Ak Mahmud (zade) merhametli olduundan halktan sayg grmektedir; Veziriazam'n tuttuu Yahudiler hakknda soruturma amakta tereddt gstermemitir; seksen yandadr. Rigo'dan Burman'a, 12 Kasm 1746. 151 Rumeli Kadaskeri, (eyhlislm Is^aa Efesdi'nin olu) Mehmed Esad, nafeJb Bulevizde Mehmed Emin, Sultan'n doktoru Sald'in yerine Halil Efendi geldi. zi, f. 72. 152 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/73 -75 153 Hammer bu Paa in cengizitr sfatn kullanmaktadr ve icraatna da uygun dmektedir. (.N.)
149

Sayfa

78

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

makamlarnda brakldklarn bildirdi. Kap-dan- derya Soanyemez Mahmud Paa, donanmada soan yiyenleri cezaya arptrmakla n yapmt; bu yzden btn donanmada honutsuzlua sebeb olduundan yerine Bamirhur ehsuvarzde Murteza Bey atanarak Mitylen'e srld 154 (28 Kasm 1746 - 14 Zilkade 1159). Ksa bir sre sonra valiler arasnda deiikliklerle karlald ve Rumeli Beylerbeyi Yahya Paa, Yenierilerin bir isyan hareketini balattklar Nissa'-ya gitmek ve isyan bastrmak enirini ald 155 . ran Prensi Bu olaylar cereyan ettii srada, istanbul'da, ran elisiyle birlikte Ndir h'n yanna gitmi olan murahhas Nazif Ef en-di'nin Kazvin'le Tahran arasndaki Kerden ordughnda bir bar anlamas imzalam olduuna dir sevindirici haber alnd (4 Eyll 1746 - 17 aban 1159). Ndir h Osmanl murahhasn Hindistan'dan getirttii tavuskuu eklindeki bir taht zerine oturmu olarak huzuruna kabul etmiti; bu mnasebetle banda bir balklkuu tynden sorgucun ssledii elmasla ilenmi bir ta vard; kollarnda inci ve yakuttan bilezikler grlyordu; boynunda elmas bir kolye taklyd; gsn elmas bir kalkan rtyordu ve belinde ayn talarn ssledii bir kemer yer almt. Tahtnn nnde birinci molla ve hepsinin elbiseleri altndan dokunmu, saraynda en yksek makam sahibi yedi kii tahtnn nnde sralanmlard. Osmanl murahhasnn 156 devrin en byk, en evketl, en azametl, en mehbetl hkmdar Sultan Mahmud adna nutuk sylemesi ve itimad mektuplarn vermesinden sonra Ndir h, ran nezketinin kurallarna uygun olarak murahhasa, zt ahanenin dimann shhatli ve parlak olup olmadn sordu 157 Sonra onu tahtna yaklamaya
zi, . 79. Eski Veziriazam Ahmed Paa Haleb valiliinden Kand -ye'ye atand; Kandiye valisi Kprl Ahmed Paa onun yerine nakledildi; Rakka, onikibin kuru geliriyle Kbns'da vergi toplayc olan Abdullah Paa'ya verildi; ellibin kuru geliriyle Kbrs ayn nvanl* R*$ka valisi Pir Murteza Paa'ya verildi. 155 Eski Veziriazam Muhsinzde Abdullah Paa Bender'e gnderildi; Bender valisi olan olu ayn sfatla Mara'a atand; Hekimolu Ali Paa nc defa Bosna valiliine getirildi; Bosna valisi Sleyman Paa Anadolu Beylerbeyliine atand. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/75-76 156 Hammer, yer yer murahhas ve eli anlamlarnda kelimeler kullanmaktadr. Biz de buna uymay doru bulduk. (.N.) 157 Price, grammer'inde (Londra 1825), dimaghi Suma aghest kelimelerini how do you do (naslsnz?) kelimeleriyle tercme ediyor. Morier'nin seyahat raporunda anlattna gre, Hac Baba ve dier seyyahlar bu kelimelerin Dimanz veya burnunuz byk m? demek istediini ileri sryorlar. Fakat, Vehb'nin lgat kitab zerine Hayat'nin yazd yorumdan ag kelimesinin agatay dilinde zaman mnsna geldiini ve bu tbirde a'm zamanla alkas olduunu ve tbirin bylece Baed dirnar-get, yni diman salatann
154

Sayfa

79

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

davet etti ve Sultan Mahmud hakknda dosta sitemlerde bulundu; sonra, sz Caferi mezhebinin tannmasna, Mekke'de beinci bir bide ykseltilmesine, itirazl, mnazaal topraklara ve hazinelere 158 getirerek, iki imparatorluk arasnda hkm sren savan yerini samimi dostluun almas hususundaki arzusunu bildirdi 159. Osmanl murahhas ile Mayarkhan ve bamolla arasnda yaplan be toplantdan sonra anlama imzaland. Anlamada esas olarak IV. Murad'la imzalanan anlamada belirlenen snrlara uyuluyordu; ayrca yeni olarak sadece madde bulunmaktayd. Bunlarn birincisinde ranl haclarn Osmanl haclar gibi Hac-Emrinin himayesinden yararlanacaklar bildiriliyordu; ikinci maddeye gre iki hkmet karlkl olarak kalc maslahatgzarlar gnderecek ve bunlar hor ylda bir deitireceklerdi; nc maddede ise iki tarafn sava esirlerinin karlkl olarak lkelerine gnderilecekleri belirtiliyordu (16 Aralk 1746) 160. Anlamann imzaland stanbul da renilir renilmez, haber muhteem bir divn toplantsnda yaynland. O andan itibaren Bb - li'nin ran ahma gnderecei eli zerinde hazrlklar balad. Bu elilik grevi Kzlaraas Beir'in lmnden ksa bir sre sonra affedilerek stanbul'a gelmi olan Kes-riyeli'ye verildi. Eliliinin hametli olmasn arzu eden Sultan, eliye Sivas valilii grevini verdi ve Ruzname Birinci Diresi Bakanlna atad, iran'a giriinin gz kamatrc olmas iin Sivas, Karaman. Adana, Haleb, Mara, Rakka, Erzurum, ve Di-yarbekir valiliklerinden birka byk zeamet ve oniki kiilik kk timarh birlikler vermeleri istendi. Her zeamet sahibine bir kese para ve bir adr gnderildi; her tmarlya yz kuru ve bir adr verildi. Bylece, hepsi birden eliye drtyz atldan oluan bir maiyyet meydana getirdiler. Elilerin deitirilmesi iiyle Badad Valisi Ahmed Paa grevlendirildi. Ndir h, el i olarak setii Mustafa hana halifeler halifesi unvann verdi. Elinin, beraberinde Delhi tahtnda olduu gibi yakut ve incilerle sslenmi bir taht,
zaman gibi olsun, ksacas onun gibi taze ve ho olsun mnsna geldiini reniyoruz. Avrupal Farsa uzmanlarnn pek az bildikleri bu yorum, irlerden alnm misllerle ve eitli aklamalarla destek leniyor. 158 Mesneb-u mlk ml. 159 Bignelii yekalelie. 160 hn mektubunun tamamnn yer ald, zi. f. 81'e baknz ve mektubun mhrnde u ibare bulunuyor: Bergzidei Kaadlr, der cihan bd Ndir, yni, Ndir bu dnyada Allah'n setiidir; 82. sayfada ki veliahd prens ahruh'un Vezirlzam'a gnderdii mektuba baknz, bu mektubun sonundaki mhrde u ibare bulunmaktadr: Si nm ahrh un mihr ez teyidi rebban nmyn est ilrrt devleti assari cihanbni, yni, Allah'n ltfuyia mparatorluun sn ve dnya hkimiyetinin vrisi ahrh ad gnele ayn eitlikte parldar; iki bat anlamas iin, C. 86'ya da baknz; ran anlamas, f. 85; f. 86 -91, grevi dolaysiyle Mustafa Efendi'nin Nazif Efendi'ye gnderdii fezleke.

Sayfa

80

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

son icd altn dokuma birok kuma ve drt fil dizisiyle geldiini renen Bb- l, Osmanl ihtiamn 161 gklere karan Atalarszn yalanc karmamak iin hibir eyi ihml etmedi: Anadolu'da son derece gzel doksan Trkmen at buldurdu; imparatorluun en bilgin mderrislerinden Numan Efendi'yi elilik karargh kads s-fatiyle elinin yanna verdi, dnemin en sekin irlerinden Krm asll Rahmi'yi de elilik mverrihi olarak atad, parlaklk ve ihtimlariyle birbiriyle yaran saysz hediyeyi de gtrlmek zere ayrd 162 Hediyeler sayca ve ihtiam bakmndan Bb-
Mal der Hindistan, akl der Frengistan, hamet der li Osman, yni, hazineler Hindistan da, zek Frengistan'da, hamet Osmanl hanedannda. 162 zi'nin kaydettii hediye listesi, f. 95: 1. Ortasnda gze arpan bir zmrdn bulunduu banklkuu tynden bir sorgu; st ksmnda etraf yirmi byk ve yz otuzsekiz kk elmasla evrelenmi bir yakut grlyor; takma ksm altn kk zincirler eklinde, muhafaza olarak da altn elyafndan dokunmu bir keseyle, tahminen deeri: 30,000 Kr. 2. Kumlu deri kapl bir kutu iine yerletirilmi altn knl bir kl; klcn kabzas ve km, dou mdenlerinden elde edilmi byk ve 439 orta byklkte elmasla sslenmi. Kemerdeki gller ve altm kordonu ikiyz elmasla sslenmi; tokas ve omuz asks altn, hepsi birden altn elyafmdan dokunmu ve kadifeden bir keseye yerletirilmi, tahminen deeri: 60,000 3. Astan beyaz stanbul kumandan bir samur krk; alt dmesi otuzalt byk elmastan oluuyor ve bunlara orta byklkte yedi yz on tanesi eklenmi. Bu hediyeyle birlikte oniki inci gerdanlk ve kolluk, Avrupa'nn nadide kumalarndan yaplm bir eyer ka, bunlarn tmnn dee ri : 30,000 4. Altn bir haner; kabzasnn topuunda etraf zmrtlerle evrili bir saat bulunmaktayd; kabzann zerinde byk zmrd, oniki byk ve yzyirmidrt kk elmas grnmekteydi, en u -da byk bir zmrt yer almt, talarn yuvalan altnd; haner, 'Sultan Selim' denilen biimdeydi ve altn bir zincirden tutulan inci, yakut ve elmaslann yer ald altn elyaftan dokunmu bir kese iinde sunulmutur. Yaklak deeri: 20,000 5. Yeil kadifeyle kapl bir ok klf; altn sslemeleri zerinde iri ve drtyz yetmisekiz orta byklkte ve kk yakut grlyordu, bunlara kk pskl halinde bir yakut topluluu da eklenmiti; yetmi altn, yuvarlak yzkrk elmas, otuz-be zmrd ve otuzbe yakutla sslenmiti; yeil kadife zerine tutturulan balarda ikiyzotuz orta ve kk elmas ve ondrt zmrt, otuzdokuz yakut parldamaktayd; ellisekiz ba zerinde yzonalt elmas, yirmidokuz zmrt ve yirmidokuz yakut yer almt; alt ksmnda oniki elmas gze arpyordu; oklar iin sekiz kutu gk yakutla sslenmiti. Otuz kk zincir altndand ve ask yinnibir elmasla sslenmiti, kemerde ise ss olarak bir zmrt gl yer almt ve bunu be elmasla be yakut zenginletiriyordu; elli raptedici ine zerinde yzelli elmas bulunuyordu ve hepsi birden erguvan rengi bir kutuya konmutu. Yaklak deeri: 30,000 6. Zengin stanbul kumandan, be yakut, yuzyirmi zmrtle, inci .ve altnla sslenerek zen ginletirilmi bir yastk, yaklak deeri: 2,000 7. Altn yaldzl ve iki ucu drt elmasla sslenmi bir yay. Deeri tahminen : 100 8. Uzun ksm balenden ve ular elik, altn kakmayla ssl bir paket ok : 50 9. Beyaz ipekten, alt?n ilemeli bir boyun ba : 100 10. Bir byk ve yziki orta ve kk elmasla ssl, erguvan rengi bir kutuya konulmu altn bir kemer. Deeri: 25,000 11. Misk ve amberle dolu ayn bir blml bir kutu ve kapanda bulunan bir saat iinden yirmi -drt elmas ve dtan byk ve doksan daha kk elmasla sslenmi, ayrca keleri altn ze rine oyma resimlerle zenginletirilmi. Deeri: 6,000 12. Yetmialt elmasla dairev ekilde sslenmi ve bir gk yakutun parldad, on yakutun yer ald bir vazo. Deeri: 3,000 13. Kadran oniki elmasla, ieriden yine be elmasla, dardan orta byklkte bir elmas ve sek sensekiz kk elmasla ssl bir alar saat. Altn zinciri yzdrt elmasla sslenmi, kurma anahtar ayrca alt
161

Sayfa

81

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

l'nin o gne kadar eitli Asya ve Avrupa hkmdarlarna gndermi olduklarn fersahlarca geride brakyordu. Pasarofa bar mnasebetiyle gnderilen hediyelerin sayca krkdokuz olduunu ve deerlerinin Osmanl mparatorluu elilik heyetinin btn masraflar da dhil olmak zere yeknun ikiyzbin kuru tuttuunu grmtk. Bu defa hediyelerin says altmdokuzu buluyor ve de r olarak yediyz keseyi buluyordu. Elinin maiyetindekilerin saylar bine ulamt. Hediyelerin hazine khyas tarafndan Bb- l saraynda Vezirizam'a tahsis edilen direye tatlmasndan birka gn sonra ve orada tehire aldklar srada, Veziriazam, eyhlislm, Kapdan- derya, aga-paa, eli Kesriyeli, defterdar, defteremni ve eyletler iki Ka-daskeriyle hediyelerin listesini dzenlemek, kasalara yerletirmek ve bunlar Devletin byk mhryle mhrlemek zere tehir salonuna
elmasla zenginletirilmi. Deeri; 6,000 14. Ortasnda byk bir elmas ve btn etrafnda ayrca altm daha kk elmas bulunan ve be yakut, iki zmrt ve iki elmasla ssl bir alar saat. Ayrca bir iri incinin iinden kan bir altn zincir bu sslere zenginlik katmakta. Yaklak deeri: 4,000 15. Kutusuyla birlikte, orta ve kk elli elmasla ssl bir saat; altn zinciri oniki elmas ve yakutla ve bir zmrtle gzalc hale getirilmi. Deeri, yaklak: 3,000 16. Orta blmnde orta byklkte iki ve daha kk alt yakut ve yirmiiki elmasla ssl sapl bir gzlk; zinciri sekiz elmasla sslenmiti. Zincirine sekiz elmas oturtulmu. Altn srma ile sanatkrca ilenmi bir torba iinde. Deeri yaklak : 1,000 17. erevesi altn, sapl bir gzlk. ki taraf altm elmasla sslenmi ve altn sap dantel gibi ilenmi. Deeri yaklak: 1,000 18. inde iki gm sapl gzlk bulunan sedef kakmal bir kutu. Deeri yaklak: 50 19. Zmrtlerle ssl bir teleskop; iki ucu altn ve altmsekiz elmasla ssl. Deeri yaklak: 1,500 20. Otuzsekiz elmas ve yzsekiz zmrt ve otuz- sekiz yakutla ssl bir teleskop. Deeri yaklak: 1,500 21. st ksm bir taraftan bir yakut, bir tarafn bir gk yakutla ssl altn kakmal bir teleskop; uzunluu boyunca oniki yakut ve bir elmas, bir gk yakut grlyor; evre halkasnda elliiki elmas yer alm. Deeri yaklak : 1,000 22. st ksm yzkrksekiz elmas, otuz gk yakut, alt zmrtle ssl, iki halkasnda krkdrt gk yakut bulunan, st ksm dantel eklinde altnla ilenmi bir teleskop. Deeri yaklak: 1,000 23. Be gemeli bir teleskop; st ksm sedef; gemeler altn. Deeri yaklak: 300 24. Gemeleri altn, st ksm baa bir teleskop. Deeri: 250 25. Drt gemeli, st ksm altn kakmal baa, az taraflar altn bir teleskop. Deeri yaklak: 150 26. st ksm resimle sslenmi bir teleskop. Deeri: 150 27. st bir altn ilemeyle rtl, iki altn kulpu bulunan bir kutu. Deeri yaklak: 5,000 28. istanbul'da imal edilmi, yetmisekiz orta byklkte ve kk elmasla ssl, alt d'l nam lusu olan bir tfek; horoza bal zincir, zmrtlerle bezenmi; altndan olan horozun zerinde mcevherler grlmekte; deeri yaklak: 15,500 29. Demir ve elik ksm gibi dipik taraf da sedef ve altn kakmal; alt d'l namlu mercan ve gmle ssl. Deeri: 300 30. AU d'l namlusu ve dipii yekpare gm; demir ve elik ksmlar kakma altn ve gm; daha evvelkisi gibi stanbul yapm. Deeri yaklak: 600 31. Alt d'l namlusu olan bir tfek; yeil yuvalar iinde altn kakmal, mercan ve inciyle bezeli. Deeri yaklak: 600 32. Kunda baa ve altnla bezeli, demir ve

Sayfa

82

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

gittiler; bu muamele bitince hediyeler saraya tand ve orada Osmanl elisine teslim edildi (20 Aralk 1746 -6 Zilhicce 1159). Ksa bir sre sonra gsterili bir merasimle huzura kabul edilen eliye bar anlamasnn tasdikli nshas verildi ve be gven mektubuyla stanbul'dan ayrld (19 Ocak 1747 - 6 Zilhicce 1159) 163.
Perili bahri. zi. elik ksmlar altn ve gm kakmal bir dier tfek. Deeri yaklak: 600 33. Cezayir tarznda bir tfek; kunda siyah renkli, altn ve gm kakmal. Deeri yaklak: 600 34. Kunda abanoz aacndan bir ift taban ca, kabzas bir zmrtle bezeli; namlularda yetmi elmas, yedi -mrt ve yedi yakut grlyor. Demir ve elik ksmlar altn kakmal; mavi kadifeden knlar ve iki byk elmasla sslenmi, drt orta byklkde elmas ve krkiki zmrt ve altmik gk yakut ve ikiyzdrt kk elmas yine ssleme iinde yer alm. Hepsi bir muhafaza iinde. Dee ri yaklak: 12,500 35. Orta ksm bir byk yakut ve etrafnda orta byklkte drt ve daha kk yakut ve iki zmrt ve yirmialt kk elmasla bezenmi bir at sorgucu. Deeri yaklak: 2,000 36. Bal byk bir zmrt, orta byklkte iki yakut, krksekiz elmas ve yakuttan iki gl ve beleni ikiyzyetmidrt elmas, zincir halkalar yz onbe, hamutu yetmisekiz elmas, koum gsl bir iri elmas ve yzyetmibir orta ve kk e -mas, gs kay beyzelli orta ve kk el mala ssl bir koum takm: 70,000 37. Bir burun tokac, suyu fevkalde bir zmrt ve iki dier zmrt, dokuz gk yakut, yedi o rta ve seksendokuz kk elmasla ssl; talarn srala nii bir renk dzeni oluturuyor: 3,500 38. Ba tarafnda bir yakut, gk mavisi gk yakut; elle tutulan ksmnda ve dier blmlerinde yirmi yakut ve gk yakut grlen, ve yzo n-bir elmasla ssl kumandan asas. Deeri yaklak : 6,000 39. Altn yaldzl, orta byklkte sekiz, yet -miiki daha kk zmrt, yzotuz elmas ve yz-yetmiiki yakut ve gk yakutla ssl zengiler. Deeri yaklak: 2.500 40. n taraf alt dl'l bir zmrt ve etrafnda yetmibir elmas ve yetmi yakut ve gk yakutla bezeli, erguvan rengi kadifeden bir eyer. Arka ksmnda her biri krksekiz elmas, otuzdokuz zmrt ve krkiki gk yakuttan oluan byk gl; orta byklk d eki sekiz gl krksekiz elmas, sekiz gkta, ve iki ok kk gl iki zmrt ve oniki gk yakuttan olumakta. Deeri yaklak: 4,000 41. Yetmiiki yakut, altyzdrt zmrtle bezeli ve incilerle ilemeli, gm saaklarla ssl portakal rengi bir astar bulunan meneke rengi kadife bir haa (at rts). Deeri yaklak: 10,000 42. Erguvan rengi ve altn srma ilemeli san saten astarli bir eyer yast. Deeri yaklak: 1,000 43. Srma ilemeli mavi kadifeden bir eyer rts: 50 44. Kenarlarnda altnla ilenmi gller grlen ter kurulama bezi. Deeri yaklak: 50 45. Altn ilemeli erguvan rengi bir eyer rts 50 46. Gm bir yular: 100 47. Gmz bir dizgin: 50 48. Bir dizgin ve bir kolan: 100 49. Viyana mamult zengin kumalar: 2,000 50. Venedik mamult zengin kumalar : 2,500 51. Yine Venedik mmul zengin kumalar: 800 52. stanbul mamult zengin kumalar : 1,200 53. stanbul mamult kumalar: 1,200 54. stanbul mamult yeni Tarakl kumalar 1,200 55 Rengrenk zengin dokumal kumalar : 700 56. Altn dokuma birok kuma : 1,200 57. al ve sof birok kuma: 600 58. Dier pek ok sof kuma : 700 59. stanbul'da yaplm alt ift yastk: 300
163

Sayfa

83

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

Ayn dneme doru, o zamana kadar stanbul'da grlmemi olan Krm han Selim-Giray davet edilerek gelmesi payitaht iin bir bayram vesilesi oluturdu. Payitahtn surlar dnda atndan inen Selim-Giray, Demirkap iftliinde Bb-i Al nez-dindeki maslahatgzar tarafndan karland (4 Ocak 1747 -21 Zilhicce 1159). Ertesi gn, Veziriazam, eyhlislm, vezirler, Kapdan-Paa, vezirler, YenLeriaas, avular, mteferrikalar, divan Efendileri ve birliklerin aalar refakatinde ehre gzal-c bir alayla girdi. Kendisi iin dzenlenen bir ziyafette kendisine bir hil'at verildi; kendisiyle birlikte istanbul'a gelen hazinedara ve irin Bey'e de ayn ekilde tilki ve hermin krkler giydirildi. gn sonra Sultan'm huzuruna kabul edildi; kendisine samur bir hil'at giydirildi, elmaslarla ssl kymetli bir haner, mcevherlerin zenginletirdii bir saat, iki kese duka altn, iinde saray kokularnn ieler iinde yer ald, bebin kuru deerinde bir altn kutuyla mkfatlandrld. Veziri^ zam, eyhlislm ve Bb- li nazrlar, Sultan'n verdiklerinden ayr olarak Selim-Giray'a hediyeler sundular ve kendisine tekrar bir kapanca giydirildi (2 ubat 1747 20 Muharrem 1160), Daha sonra Deniz Kanad ad konulan bir sava gemisinin denize indirilii merasiminde hazr bulundu. Nihayet gsterili bir merasimle, Veziriazam, btn nazrlar ve Paalar tarafndan geirilerek ehirden kt. O gn Sultan, gittii Aksaray'daki drtyol aznda (9 ubat 1747 - 28 Muharrem 1160), yeni yaptrd bir emenin bulunduu tepede Giray'm alaynn getiini grd. Saa sola selmlar vererek alayn saflarn geen Veziriazam gelip Selim-Giray'n yannda yer ald. Krm han, yol masraf olarak Sultan'm verdii ikibin duka altnn Veziri-zam'n elinden ald. Veziriazam da khyas vastasiyle Krm hanna koumlarnn zenginlii gz kamatran bir at hediye etti. Veziriazam, nazrlar ve Paalar Krm
60. Bursa'da iml edilmi dier alt ift yastk: 300 61. Frenk kadifesinden oniki ift yastk: .ooo 62. Yirmi para Suriye kuma: 3,000 63. On adet Khios hals: 400 64. Uak Trkmenleri tarafndan dokunmu on hal: 500 65. ok gzel bir samur krk : 4,250 66. Ayr renklerde birok para kuma : 394 67. Erguvan rengi drt para kuma: 890 68. Drt para ayr renklerde kuma : 254 69. Seksen Trkmen at: 254 Yekn 386,402 Bu vesileyle Trke szl zenginletirmee yarayacak baz kelimeler veriyoruz: Kum kakma, Senberekli, Bahum, irmh altun soa, Pafte, Tirdeste, Koks tahta, Basma dme, Pervnekemn, enberli, Azlk, enlik, Kor kulih, Tokciridli, Tap-kur, Balk, Elvan, Putedri, Tarakl, Elvan pisto, Katifekinl, Eyer haas.

Sayfa

84

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

164

Compendlum de saintete. zi, f. 52.

Sayfa

85

hann ehrin kapsna kadar geirdiler ve hann ayn zamanda maslahatgzarl grevini yrten Reisefendi Demirkap iftliine kadar kendisinin yanndan ayrlmad. ran taht zerinde hak iddia eden ve son sefer srasnda trenlerle uurlanan ah Hseyin'in olu olduunu ileri sren ranlya gelince, ayn dneme doru btn byklk mitlerini kaybetmi bir halde geri dnd, ran'a kar sava aldnda, bir ran prensi iin gerekli her ey emrine verilmiti: Kuvvetli bir ordu ile snrlara gtrlmt; zira, Bb - l, onun. Ndir ahn yerine ran tahtna geecei midini besliyordu. Fakat. ran tahtnn gasbcs Ndir h, zaferlerinin karlnda Bb - l ran prensi sk bir muhafaza altnda nce ark-Karahi-sar'a gnderildi; sonra, ksmen ack ve byk yolun yaknnda olan bu ehir gvenli bir hapishane grnm vermediinden Samsun'a nakledildi. Ayni kibet, nce Trabzon'a kapatlan, sonra Tokat'a nakledilen ve bu iki ehrin birinden veya tekinden kaaca korkusuyla Sinop'a gtrlen ran han Mirza -am'n da bana geldi. Bu olaylar arasnda Yenieriagas brahim Aydn valiliine atand ve bostancba emekliye karld; yerlerini kanun gerei rtbece hemen kendilerinden sonra gelenler ald: lkinin yerine kulkhyas geldi; ikincinin yeri ise, hasekiaa tarafndan dolduruldu. Dier ok yksek makam sahibinin de deitirilmeleri uygun grld: Bunlar Khyabey (ileri Nzn), avuba (saray mareali) ve defteremini idi. Eski snr komiseri, sve, Rusya ve Fransa elisi Mehmed Said, Vezirizam'n kskanlk duygularnn uyanmasna sebeb olduundan eski grevi olan Maliye diresi reisliine iade edildi. Mehmed Said'in bulunduu makamlar avuba Seyyid Abdi Aa'ya verildi, onun grevi de Petervaradn savanda ehid den Veziriazam orlulu Ali Paa'n m mhr muhafz Mustafa'ya verildi. Eski eyhlislm Prizde Mehmed Efendi ile damad Osman Molla'-nn hac farizasn if edip dnlerinde, arpalk olarak kendilerine verilen Gelibolu gelirinden yararlanmalar hususunda bir ferman yaynland (16 Mart 1747 4 Rebiul'evvel 1160). Gecen yl olduu gibi, bu yl da stanbul, yenialarn en byk irlerinden birini kaybetmenin derin znts iinde kalmt. Geen yl, Beikta Nakibendi Tekkesi eyhi Necarzde diye anlan, Semerkandh eyh Ebu Abdullah Seyyid Mehmed'in Evliyalk Hlsas 164 adl eserinin

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

mtercimi ve Hz. Peygamberin fahriyesi olarak 165 drt ciltlik klliyatn yazan Mustafa Riza Efendi altmalt yanda vefat etmiti. 1160 Hicr yl iinde, byk evliyalk hretine sahip, eyhlerin eyhi 166 ve byk babas I. Ahmed saltanat srasnda Mustafapaa Tekkesi eyhi olan eyh Nureddin, btn mutasavvf eyhlerin birincisi Veys-al-Karan'nin trbesini ziyareti srasnda cioks&n yanda dnyadan ayrld (19 ubat 1747 - 8 Safer 1160). eyh Nureddin o kadar sayg gryordu ki, Sultan sk s k kendisine gidiyor ve hayr duasn alyordu. eyhin cenaze namazn eyhlislm kldrd ve binlerce insann ortasnda Veziriazam elinde krekle gmlmesine yardmc oldu. eyh, ar yaknnda, kudretine son olmayan Kzlaraas Beir'in mezarnn yanna gmld. Ksa bir zaman sonra oullarndan de vefat etti: Drdnc olu Kutbeddin, mnevi stnlnn mirass olarak yukarda ad geen tekkede postniin 167 grevini srdrd. 168 Fransa'nn Teebbs ran'la yaplan anlamann esaslar mzkere edildii srada, Fransz elcisi Castellane ile Bonneval 169 Fransa ile taarrz ve tedafi bir ittifak
Hz. Peygamberin vgs mnsnda. (.N.) eyhi-uyh, zi, . 110. Ayn yerdeki biri Kadiasker Naili, dieri Eyyub suyolcusu Necib Efendi'nln hitabelerine baknz. 167 Bilindii gibi derviler ve eyhler hallar zerine deil kuzu postu zerine otururlar. 168 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/76 -81 169 Argenson, Bonneval'e Austos tarihli mektubunda yazyor, Mektuplarnz, hatrat ve projeleri aldm,- iki imparatorluun karlkl karlar bakmndan bundan daha iyisi dnlemez ve bunlar Majeste'ye arzettim, son derece memnun oldu; size gveni artt gibi, sizi bu yolda hizmet edebilecek gvenli kiiler arasna katt. Sr'atle harekete geiniz ve Macaristan snr zerinde bir oyalama hareketine girimei unutmaynz, yapabileceiniz ve yapmak istediiniz eyi bana bildiriniz. M. de Castellane'nn yerini tutunuz ve onsuz hibir ey bildirmeyiniz; bana alelade yoldan yaznz ve ikinci nshalar bana Napoli ve M. de L'Hopital kanaliyle yaznz. Bonn ev al, Penkler'in ajan (casusu) Cenoval Chenevrier tarafndan yazlm ifreli bir mektuba cevap veriyor: Bb- l'yi Macaristan snrnda oyalama hareketine girimesi hususunda taahhde sokmak bakmndan elimden birey gelmeyecei gibi, aslnda byle bir harekete teebbs de etmemeliyim; bu hususta ilk im ve teebbslerde bulunmak eliye den bir itir. Elcinin kaabiliyetierinin yalnz entrikaya ve kar salayc ilere dnk, bunlara eilimli olmas bir bahtszlk ve felkettir. Bu durum size evvelce iaret ettiim hususlarda ne kadar hakl olduumu isbatlamaktadr; yni burada Fransa'nn deh sahibi bir eliye sahip bulunmasnn her iki imparatorlua da byk yaran olacaktr, bu eli bilhassa byk bir sava adam, usta bir politikac ve usta bir mzakereci, gerektiinde pekgzl ve cmerd olacaktr. Zaten Sultan ve nazrlar, Macaristan kraliesini zecek herhangi bir hdisenin kmasndan ekinmeye ve son anlamalardan hibir ey karmamaya tamamiyle karar vermi grnyorlar. Bu da hristiyan le minde ilerin Osmanl mparatorluu bakmndan lehde bir gidie yer verdii iin ok iyi. Bb - Ali'nin dikkati ranllara kar sava zerinde kesafet kazand iin de iyi. Desalleurs, 23 Aralk 1746'da Paris'den Bonneval'e yazyor: Marki d'Argenson, sizin Trkleri Macaristan'a kar bir oyalama harektna girimee ikna et menizi size
165 166

Sayfa

86

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

anlamas imzalamas hususunda Bb- l zerinde bask yapmaktan geri kalmamlard. Osmanl Nazrlar, Castellane'n on maddeden oluan ittifak taslann dinlenmesi ve tartlmasna gizli oturum ayrmlard. Bu on madde yleydi: Birinci madde: Bb- l'nin olaanst yetkili murahhaslar Avrupa'da barn tesisi iin toplanacak kongrede hazr bulunacaklardr; madde iki: Fransa ve Bb- l, Toskan byk-dknn tahttan feragat etmesi hususunda bask yapmay taahhd ederler; madde : Sultan Macaristan'daki fethettii yerleri muhafaza edecek; drdnc madde: Byk-dk tahttan feragat edinceye kadar sava devam edecektir; beinci madde: Fransa kral ile yaplan anlama onun mttefikleri iin de geerli olacaktr; altnc madde: Bu anlamaya dhil devletlerden hibiri Toskan byk-dk ve Macaristan kraliesiyle 170 ayrca mzkerelere giriemeyecektir. Dresde'de Marie-Therese ile Frederic arasnda anlama imzaland haberi bu mzkerelerin kesilmesine yol at ve Fransz elisi Castellane'n mteakib yl mzkereleri yeniden canlandrma yolunda sarfettii gayretler, Khyabey Said Efendi, eyhlislm Hayatzde ve doktorun yardmlarna ramen (her ikisi de Fransa'nn dostuydu) 171 netice
yazmam hususunda bana bilhassa emir verdi. Macaristan kraliesinin btn talya'nn hkimi durumunda kalmas Trklerin menfaatine deildir. Birliklerini oradan evirmesi, bir zorlama ile de olsa, kendi devletlerinin savunulmas bakmndan bir tehlikeyi bertaraf etmek anlamna gelecektir. Kral, Lyon'da bir ordu toplattrd ki, bu ordu dmanlarn piman edebilecektir. Bununla beraber, Majeste kral, eski devletlerini Avusturya'ya, brakan bir bar anlamas imzalamak zorunda kalacaktr, bu anlama daha muazzam bir toprak parasn da Trklere brakacaktr. Bu bakmdan Trklerin kendi menfaatlerini dnerek silhlanmalar yerinde olacaktr. Dmann gcn azaltmadklar takdirde, gelecekte bir denge kurulmas kolay olmayacaktr. Eer bu sebeblere hediyeler eklemek de gerekiyorsa, size, vaadetmek hususunda serbest olduunuzu sylemek emrini alm bulunuyorum, vaadleriniz desteklenecektir; byk rakamlar vaadetmemek her halde yerinde olacaktr: Mesel, yz bin ek; elinizden geldii takdirde daha azn vaadedebirsiniz. Bu hususu Castellane'a bildirmek iyiliinde bulunursunuz ve en uygun hal eklini seeceiniz de muhakkaktr. O bu konuda talimat alacaktr; fakat aziz Paam (*), size ok beeneceiniz bir karar bildirmek hususunda emir alm bulunuyorum: Kral, byle bir hizmet yerine getirildikten sonra ve siz memleketinize gelmek istediiniz takdirde, u karardadr ki, asl efendinizin kollarna atlacak -ki zaten bunu bekliyorsunuz -, gnlnzn bekledii kabul bulacak ve yalnz bununla kalmayarak size mrnzn geri kalan ksmm gnlnzce ve sekin bir tarzda geirmek imknn da verecek, bunun iin tam bir huzur ve rahatlk salayacaktr. Size arzularnza uygun bir sz ulatrmak imknn bulmaktan tr sevin duyuyorum. artlar u anda bir anlama imzalamak imknn vermemektedir, buna ramen kral, bar anlamasn Trklerden nce yapacak () Burada Bonneval'in Trkiye'de Pasa rtbesi verilerek Hamet adn alnu> olduunu bildiinden kendisine byle hitabedlyor. (.N.) ve bylece, onlarn kendisinin hakkn yediklerin den zlmelerine mni olacak yeterince imkn kalacaktr. Zaten, size tekrarlyorum ki, M. de Castel-ane mektubumla alkal emirler alm olacaktr. Size yazdklarm ona da bildireceim, bunu size kral tarafndan te'yid edecektir. Aziz kont buraya geti, sizden ve dostumuzdan ne kadar bahsettiimizi Allah bilir. Size sayglarm bildirir, dostumuzu tevazu ile selmlarm 170 Proje Avusturya elisi Penkler'in 3 ubat 1746 tarihli raporuna eklenmitir. Haberi almak Penklere drt kese paraya malolmustur. 171 VTI. Charles'n lmnden sonra, Veziriazam Fransa elisine tahtn Avusturya hanedan eline

Sayfa

87

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

vermedi: Gerekte Meh-med Said, miza olarak ekingen ve kararsz olduundan zerine hibir sorumluluk yklenmek cesaretini gsteremedi, eyhlislm ise azledildi. Her ne kadar agzl idiyse de, gz pek o lmayan Reisefendi, kendisinin ban tehlikeye drebilecek byle bir plna yardmc olmak istemedi; zten Bb- Nazrlar Fransa'nn Avusturya ile savaa devam niyetinde olmadn ve byle olunca Bb- li'nin bir bana tehlikeli bir sava stlenmi olaca kanaatini tayorlard. Bonneval, kont Pod-wils'e yazmas iin sve elisi Carlson'un dnnden faydaland ve Bb- li'nin I. Frederic'le 172 srdrd yazmalar yeniden balatmay son derece arzu ettiini konta yazdrd hlde, Osmanl mparatorluu ile Prusya arasndaki mnasebetleri yeniden canlandrmay baaramad. spanya ile ittifak bu devlette Napoli engeli ile karlat: Bu engel, almas imknsz olan Papa ile yaplm hal seferleri anlamasyd ve bu sayede ispanya her yl byk rakamlara varan madd karlar elde ediyordu. 173 Bonneval'in lm Bonneval, Avusturya hkmetine kar, alamam olduu yir-midrtbin beyz florinden kaynaklanan ve dmanlk derecesine varm bir kin besliyordu; bu paray, daha sonra Guastal-la savanda len gayri meru olu Tour kontu iin deil, babasndan, yni kendisinden karlan ikibin ciltlik bir ktphanenin ve ondan kalan, ama kendisinden karlan eyal ar iin istiyordu 174. Bonneval zaten halihazr durumundan da son derece gayri memnundu; bu da kendisine yaplan cret demelerindeki belirsizlikten geliyordu; bu hususta Reisefendi de ona kar msait davranmamaktayd; nk onun birok Avrupa devletlerince ayla balanm olduunu biliyordu 175. Bu durumda, Bonneval, gizlice Fransa'ya dnmeyi tasarlad ve
gemesinden znt duyacan kesinlikle haber verdirdi ve Bavyera'nn yaknda Macaristan'la anlaaca belirtileri zerine. Veziriazam bundaki maksadn vakit geirmeden takibedilmesi hususunda Fransz hkmetine acele uyar yazlar gnderdi. Bu ki beyan, Fransa hkmetinin Bb - Al tanmadan Toskan byk-dklnn meruluunu tanmayaca beyan ta ki betti. Castellane'n Bb - li Hatrat. 29 Temmuz I746*da Bb- l'yi Macaristan snrnda gsterilerle bir oyalama hareketine raz etmek hususunda gayretler blm. 172 Prusya kral Potsdam'dan kont Podwils'e yazd 22 Kasm 1746 tarihli mektubunda Trklerin sava lnnn kendisini rahatsz etmeyeceini, bunun Trklerle Avusturyallar arasnda mtrekeden nce, yni 1748"den nce gerekleemeyecei kanaatinde olduunu belirtiyor. 173 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/81 -82 174 Bonneval bahis konusu tazminat hibir zaman alamad. 175 Fransz elisi Castellane Bonneval'e verilen eref maann muntazam olmadn sylyor; Reisefendi se Bonneval'in Sultan'dan, Fransa ve lkl-Sicilya'dan eref ayl aldna iaret ederek: azyla yiyor diyordu.

Sayfa

88

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

bu tasarsn gerekletirmek iin, Castellane'n yerine atananla m zakerelere giriti; Fransz elisi ona, Dileri Nazr Argenson adna, Bb - l'yi Avusturya'ya kar silahlanmaya ikna etmek grevini verdi 176 ve
Castellane'dan Argenson Nzn Puissieux'ye 23 Mart 1747 tarihli mektup: Msy, geen ayn 27'sinde size yazmakla eref duyduum mektuptan beri, Venedik yoluyla, bana gndermekle ereflendirdiiniz 30 Kasm, 9 ve 26 Aralk tarihli siyasi ilere dir yazlarn ikinci nshalarn ve bana bahis konusu kii iin gnderdiiniz zel mektubu aldm; bunlar bana 1 ubat tarihli ve bu ayn 20'sinde varan mektupla ulatran kont Montaigu oldu. ikinci nshalarn aldmdan bahsettiim yazlarn asllarn, burada. Marsilya'dan uzun zamandan beri beklediimiz iki, gemiden birinde olduunu tahmin ediyorum. Size, Msy, iki hdiseyi bildirmek suretiyle cevap vermi olmaktan eref duyacam; bu iki hdise evvelki raporlarm burada fazlasiyle gvendiiniz iki ahsiyetin grlerinizin baarsn anlamaktan uzak kaldklarna dir sizi nceden ikna edememis-se, sizin bakmnzdan daha fazla artc olacaktr. Said Efendi ile kont Bonneval'den bahsediyorum. Bunlardan lki Sadret Khyalndan uzaklatrld ve grevi avuba'na verildi. kincisi ise, nkseden goute (damla illeti) hastalna balanan ldrc bir uyuukluk iinde. Vezrizam'n bir sreden beri Said Efendi'yi istanbul'dan uzaklatrmaa altn biliyordum. Bu ayn 15'inde azledilmitir. Azil muamelesi bu ayn 15'inde gerekleti. Kendisine tulu Paalk verilip kt bir vilyete gnderilmemi olmasn bir ltuf sayd. Eer byle bir durum bana gelmi olsayd, Khyalk grevini srdrd ksa dnemde biriktirdii serveti abucak elden karm olacakt. Maliye tekiltnda evvelce alm olduu ie girdi. stanbul'da kaldndan, entrikalar yoluyla daha mhim bir mevkie ykselmesi imknsz olmayacaktr. Bylece, dndm size sylemenin grevim olduuna inanyorum. Msy, 12 Eyll tarihli mektubumda da temas etmitim, Veziriazam'm 29 Austos'da sayfiyede bana ltfettii kabulde Said Efendi bulunmuyordu; Veziriazam Bab- li'de bulunmad srada orada olup ona veklet etmek zorundayd, bu da, ilve edeyim ki, onu ok rahatlatt; bu vesileyle dilimizde sk vaki olan bir belirsizlie yer verdim, bu da size Veziriazam'dan bahsettiimi dndrd; oysa, sylediklerim Said Efendi ile alkalyd. Ben, Said Efendinin o toplantda bulunmamaktan ne kadar memnunluk duyduunu sylemek istemitim; nk ekingen, kararsz ve sadece kendisiyle megul olduunu ve kendi, kaderi zerinde dndn, az lutfkr olduunu bilirim ve Fransa eliliine tyin edildiinde Veziriazam'm huzurunda kendisine sylediklerimi Franszca bilgisinden pheye decekleri korkusuyla tercme ettiine hid olmutum, ayrca dillerini konutuu kimselere kar sadk olmad zannm uyandrmak korkusunun da bu davrannda rol olmutu; bir konuma srasnda dncelerini ifde etmek bakmndan glkle karlamayacan d nyordum, yalnz, Fransa'ya kar fazla gayretke veya nankr grnmekten kzarp bozaraca muhakkakt, kendisine gre bu her iki grnt de herhalde ho deildi: Onun dnce tarzna gre birincisi tehlikeli, ikincisi yzkzartcyd. Msy, Said Efendi'nin Fransa'ya Kar minnettarlndan en ufak bir phe duyulmasndan hayrete dm grndnzden, size bu hususta birka olay anlatmak zorunluluunu duyuyorum. Bunlardan birincisi u: Said Efendi Paris'de gsteri ve keyfi uurunda Kraln kendisine ltfettii paralar mahvettikten sonra, memleketine buraya gelirken olduu gibi fakir dneceini hesaba katarak, kendisine olduka ykl bir para bulma hayline kapld; bir ml-tezimlik berat alabildii takdirde kendisine ykl bir para verilecei vaadini ald, bu i iin elal-tndan alt, fakat istei reddedildi. Bu ltfn reddedilmesi, Fransa'ya kar duyduu kinin ilk sebebi oldu. kincisi, tasarruflarnn Marsilya'da har vurulup harman savurulmasdr; kendisi paraszln kendisine ihtiyac nisbetinde tahsisat verilmemesiyle izah etmekteyse de bundan daha byk bir hakszlk olamaz. Kendisi elilikten ancak birka te -beri ve sekizbin kuru gtrdn sylyorsa da, bu paradan baka, kraln kendisine hediye etmi olduu pahal elmas da vard; fakat bu pahal elmas, Kzlaraas tarafndan kendisinden alnd. Sarayda Kzlaraas'nn, bu bahadmh, tercman Laria ile yaptklar toplantda, tercman, Said Efendiye kar gsterilen eakl dnyann en iyi niyetiyle aklamt; bu aklama, Kzlaraas tarafndan Said Efendi'nin soyulmasnn masum sebebi oldu. Bu da nc kin konusudur. Bu olaylar, Said Efendi'nin gvenini kazanm kiiler tarafndan srekli olarak bana anlatld ve dierleri arasnda sonuncusu kont de Bonne-val tarafndan doruland. Said Efendi'yi dostumuz olmaktan uzak sayarak, onu Fransa'nn kendisine yapt iyilikleri unutmu bir kii sayabilirsiniz-Fransa'dan dndmden beri kendisine, gsterdiim dikkate bakmayarak, aldrmayarak bize kar fazlasiyle krlm durumda. Bunun iin. Msy, Sadret Khyal'na tyin edilmesinden tr memnunluk duymaktan tamamiyle uzam; ben 1743 mzkerelerinde onun maskesini drm, onun en azndan bize bir faydas dokunamayacan bildirmitim; zira ekingenliinden baka bir de Fransa'ya kar duyduu kinin de gznnde tutulmas gerekir, bunu da size etrafl bir ekilde
176

Sayfa

89

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

aklam bulunuyorum. Pein hkml olmak bakmndan Said Efendi'nin Bonneval'i (Hamet Paa) taklit ettii aka ortada, bu da bizim grlerimize su rekli engel oluturmutur. u tedbirlerden bahsetmek istiyorum ki, Fransa Trkleri savaa ille sokmak istemiyor, bunu ancak ondan kurtulma yolun da destekliyor ve maksad da kendi bana bar yaparak onlar feda etmek veya feda etmek suretiyle bar yapmak. 1734de Said Efendi ve Bonneval bizim Polonya ilerimize girdiler. Marki de Ville neuve'n mzkerelerdeki basanlarnn neticesiz kalmasna sebeb oldular, Fransa bu yzden Bysvvick bar anlamasnda glklerle karlat. n bek lenmiyeni, Franszlarn savaa devam edeceklerine dair Bb- l'ye kar yazl taahhtte bulunma sim istediler. Trkler bu okuldan bizlere gvenme meyi rendiler. Said Efendi kendi prensiplerini ter. ket m i durumda; bu bakmdan kont Bonneval de, o da kararlarnda srarl, sabit olamyorlar. Bu iaret ettiim hususu, Msy, siz de mahde etmi olmalsnz. Bb - li ile ittifak zorunluluunun kanlmaz olduu grn ileri sren kendileri, ama bunun zerinde herhangi bir gelitirme gayreti gstermeyerek meseleyi uyutmak veya unutturmak isteyenler de yine kendileri. Bu hususu gz-nnde tuttuumdan, btn bu artlar yakndan renmi olmann verdii bilgiyle, 10 Nisan 1745 tarihli muhtramda size u esas gr bildirmek lzumunu duydum: Bb - li komulariyle arasn bozmak istememekledir ve bir kargaalk ktnda, silh kullanarak deil, artlardan yararlanarak Avusturya hkmetinden baz yararlar elde etmeyi, bunda da mzkereleri kullanmay hedef alyor. Gerekten de grdnz, Msy, Bb- l kendisine verdiimiz fikirlerin, davran tarzlarnn hibirini uygulamad, sadece Viyana hkmetinin tercmanna verilecek cevab geciktirdi ve bu arada Toskan devletleriyle Bb- l arasndaki bara bal bulunduu fikrini devam ettirdi. Bylece Trkler bar sistemlerini yine yrtm Byk Sul-tan'n tab'asnm deniz ticaretini tehdit eden korsanlarn saysn azaltm oldular. phe etmiyorum ki, Msy, Viyana hkmeti Banat tarafnda en ufak bir fedakrla raz olduu takdirde, Bb- li 1739 anlamasnn yenilenmesini ve yrrlkte kalmasn isteyecektir. Btn bunlar, Iran bar hakknda edindiimiz bilgiler ve haberlerle birlikte size bildirdim ve gerekten de grdnz gibi, bu bar anlamas Bb- li'nin sisteminde hibir deiiklik meydana getirmeksizin imzalanmtr. Btn Dunlarn neticesi u oldu ki, Bonneval'in mitlerinizi sizi gcendirmeden beslemee devam etmeniz iin ileri srd elendirici bahaneler ksa kesildi ve keye sktrlnca da Bonneval ak ve gereklere uygun olarak konumak zorunda kald. Bu teferruat, Msy, herhalde Said Efendi'ye gvenmeniz hususunda size yaplan telkinlere kar duyacanz teessfleri azaltmayacaktr, tabi bu gr kont Bonneval iin de olduu gibi geerlidir; bu arada kont Bonneval'in yakn lm, sizi teessfleriniz bakmndan belki teselli yerine geecektir. ki ay var ki, kont Bonneval midesinde ve gsndeki kan hcumunun vcuda getirdii ikinlikten muztarib ve bunu kendisinde bulunan damla letiyle izah ediyorlar. Geen yl bu hastalk yznden ektii zdraptan kurtulmak iin zacya ierek intihar dnmt. O zamandan beri hastal gzle grlr ekilde artt. Artk scak suya bastrlm bal ile uygulanan tedavi de kr etmiyor. Doktorlarn tavsiyeleri hilfna, bu scak bala kuvvetli ikileri de eldedi. Byle ak almadk bir tedavi uygulamas yznden sk sk baygnlklar geirmee balad. Bu baygnlklara doktorlar bir felcin habercileri nazariyle bakyorlar. <3nbe gn kadar var ki, yataa mhlanm durumda. Ayn 17'snden beri yatanda uyuklama vaziyetinde hareketsiz yatyor. Birka gl nce grtm doktor, beni hastann durumunun iyiye gittii hususunda temin etti: sylediine gre, ar derecede endielenilecek bir durum bahis konusu deil. Size u noktay belirteyim ki, mektuplar bana Bonneval vasitasiyle ulatrmak istediiniz takdirde, bir kopyasn da ayn tarihte bana gndermek lut-fnda bulununuz. nk, ben bu kopyay, bir aksilik kt takdirde, asln ben yazm gibi gsteririm ve sizin srrnzn ortaya kmas da bylece nlenmi olur. nk mektuplarda birtakm tenkitler var; Trklerin eline getii takdirde, bu tenkitlerin tarafmdan yapldna inanlmas kolaydr. Ayrca, Bonneval'i, durumunu gznnde tutarak kraln hizmetinde bulunmuyor sayabilirsiniz; byle olunca, benim talimata ihtiyacm takdir buyurursunuz; aksi takdirde eli kolu bal bir durumda kalmam bahis konusudur. Bu ayn 21'inde, Bon-neval'inkine yakn olan Napoli elilik konana akam geirmek zere gittim ve eli de Ma j o'ya mahrem bir ekilde, Bonneval'e shhi durumu ile ilgilendiim haber verilip bu yolda teselli bulmadan ld takdirde ok zleceimi bildirdim. Eliye benimle gelmemesini rica ederek, tannmadan bir ziyarette bulunacam syledim; yni bu konuda bana vermi olduunuz talimata taroamiyle uygun davrandm. Zaten, tamamiyle tebdil vaziyette ken disini ziyaret edeceim hususunda Bonneval'e haber gndermitim. Olu Sleyman Bey, Bonneval'-in odasna mmkn olduu kadar az grlt kararak girmem hususunda gereken tedbirleri almt. Saat sekizde ksz ve beraberimde Peyssonnel'den gayri kimse bulunmadan oraya gittim. Kontu bir zek uyankl ve aydnl iinde buldum; artlara uygun olarak candan bir konumadan sonra mektubunuzu verdim; byk bir halsizlik iinde bulunduundan ?arb amakta glk ekti; zarf anca, mektubu okumas iin Peyssonnel'e verdi; kt dz alnca mektubun ifreli olduu anlald. Pekl, dedi kont, ifreyi Peysonnel'e zdre -

Sayfa

90

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

bilirsiniz; kendisine, bu ifrenin anahtarnn yalnz kendisinde bulunduu cevabn verdim. Kont: yley se, dedi, yarn sekreterim Paul' artrm, Sleyman Bey ona mektubun ifresini zdrecektir ve ben size mektubun aslyla kopyasn gndereceim. Btn bunlar buraya kadar ok iyiydi, kendisinden gitme msaadesi aldm. karken, Peyssonnel'i, hastarunkine bitiik odada baz yabanclarla oturup elenen Sleyman Bey'e gnderdim: Kendisine kon ta bir mektub verdiimi, bu mektubu yastnn altnda bulacan, ifresini zdrp bana bildirecei, bunun ok nemli olduu yolunda haber saldm. Bu tedbir zarurydi; zira kont birka zaman sonra iddetli bir damla illeti bunalm iine girdi, kesin bir hareketsizlik ve dalgnlk haliyle yatp kald. Bir kakla azna verilenden baka hibir gda almyor ve artk konumuyordu. Mektubun ifresinin zlmesi ve muhtevas bakmndan, Msy, Sleyman Bey ile Paul'n sr saklamalarna teslim olmu durumdaydm. Sleyman Bey yaklak krkbe yalarnda Milanl bir dnmeydi, parlak olmaktan ziyade salam bir zeks vard; zten, menfaatlerine, terfiine dikkat gsteriyor, bunun iin de ok alyor, mutedil grn ve davranla rndaki topluma uyula takdir kazanyordu. Burada dostlar ve koruyucular kazanmak yolunda kont Bonnevall ile mnasebetlerinden yararland; yllardan beri, kont Bonneval adna, humbaracba grevini yrtyor ve babalndan ayr bir evde yayor, Venedikli bir dnmenin tek kzyla evliliini srdryor. Sleyman Bey'in gze arpc byk bir kaabiliyeti yok, tand kiiler de, yni dostluk evresi de ok geni deil, fakat babasnn grmelerini ve Bb-i l'deki temaslarn biliyor ve bu bakmdan hayli tand da var, bunlara babalndan mesaj gtrp getirmi durumda, bu bakmdan Beyolu'nda Avrupa ahvline dir haberler toplayabilecek bir kii durumunu rahatlkla devam ettirebilir, yni, babal kont Bonneval'in yerini aa yukar tutabileceine inandrc bir durumu var. Yni, imdiki durumda kendisiyle anlalabilecek, tabii bir kanal durumunda ve benim gizlilii bozmamak bakmndan ahsen yrtemeyeceini teebbslerde bana yardmc olabilecek bir kii durumunda; Kont Bonneval'in evrak gnlerden beri onun elinde bulunduuna ve bunlar emin yerde tuttuuna gre kendisine kar ekingen davranmann da bir mnas yok. Bunun yaplmas da zarur idi, zira Peyssonnel, rahatszlndan beri Bonneval'i gnde iki kere evinde ziyaret ediyordu, kontun defterlerinin ve birtakm kaytlarla dolu haritalarnn bir kanepe zerinde ve herkesin alabilecei durumda bulunduklarna Sleyman Bey'in dikkatini ekti. Bu uyardan itibaren Sleyman Bey, babalna ait eline ne getiyse toplayp emin bir yere koydu. Onlar nereye naklettiini kesinlikle bilmiyorum, fakat Napoli elilii kanlar Chevrier, evraklarn en nemlilerinin kendisinde bulunduunu dn akam syledi. Cenovah olan bu kanlar, kt bir htra dolaysiyle hatrlayacaksnz, Msy; bundan yedi -sekiz yl nce, svire'de Fransz poli tikas aleyhinde baz haberler yaym ve hkmet bu haberlerin Protestanlar aleyhimize isyan ettirecek mhiyette olduklarna hkmederek, M. de Villeneuve'e onu kt bir ruh gibi ortadan yoket -mesi hususunda mkerrer emirler verilmiti; M. Finochetti onu Napoli ilerine kartrdnda, ora ya bir seyahat yapt ve istenen projeleri salad, zira byle ilerde mahareti gzden uzak tutulmayacak derecededir. Bu iine mkfat olarak kendisi Napoli elilii kanlarl mevkiine getirildi, kendisinin ihtiyac olan gler yz ve iyi muameleyi kont Bonneval'in evinde bulduundan ona fazlasiy-le baland. Sleyman Bey, bahis konusu ifresi zlecek mektubu ayn 12. gn akam ona verdi; bunu Paul'den rendim; ayn 22. gn sabah Chvrier'yi gndererek Paul' arttm. nce bana hatlar bulunduu iin mektubun bir ksmnn ifresini zmenin mmkn olmadn syledi; bununla beraber, kont Bonneval kendine geldiinde onun da hatrlamalanyla hatal ifrenin zlebilecei midinde olduunu bildirdi. Tabi, mesele krala hizmetle alkal olduundan Sleyman Bey'in izninin alnmas gerektiini de szlerine ekledi. Bu sylediklerini temin etmi olacak ki, dn akam bana, yazma eklenmi olarak bulacanz zeti getirdi. Bu mektubun gerektirdii dncelere girmeden nce, ifresi zlen ksm okuduktan sonra, M. Peyssonnel'i, bu irtibat hizmetinden teekkrlerimi sunmas ve Bonneval hakknda zntlerim olduunu, fakat bu mektubun bunlar daha da arttrdn bildirmesi iin Sleyman Bey'in evine gnderdim; bunlara ilve olarak, ilerlemesine yardma olmak hususunda vesileler bulmak istediimi, Fransa menfaatlerine uygun olan bu ihtimam ve himmet-lerini devam ettirmek niyetindeyse, Bb- l'nin gvenini iyi kullanmak hususunda bu mektubun kendisine bir fikir verebileceini, kararnn beni mutlu edeceini sylemesini de istedim. Bu iltifattan ok duygulanan Sleyman Bey, Peyssonnel'e, bu mektub ifresi iinin hayli yorucu olmasndan tr kendisini mazur grmemi dilediini ve kont iyiletii takdirde endielenilecek bir husus kalmayacan, kontun Said Efendi'ye mzkereler konusunda fazla gvenmesinden tr Reisefendi'yi ihml ettiini, dostlarndan olmadn, bunun iin kendi grevi olan humbaracbaa kar iyi niyetli olmasn salamak zere bu sabah kendisini ziyaret ettiini, zten bakalarnn iine karmaktan holanmadm, bununla beraber Fransa'nn kendisinden isteyecei her eyi yerine getireceini syledi. Peyssonnel, kendisine hdiselere uzak kalmann salam bir kararn delili olduunu bildirdi ve bunun istisnalar olmaa deer bulunduunu ilve etti: Bylece, Sleyman ikna

Sayfa

91

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

Fransa'nn Napoli elisi L'Hopita de ona ayn grev zerinde duran bir mektup gnderdi. Bonne-val'in Fransa'ya dnmesine msaade eden
edilmekte, kendisiyle mutabk kalnmasnda glk gstermedi. imdi, Msy, mektuplarnz vastasiyle bana ulatrmakla eref verdiiniz talimat zerinde dnmek kalyor: 1. Evvelce Trklerin oyalama harektnda bulunmalarn, yni gsteriler yapmalarn istiyordunuz, imdi ise, ellerine silhlarn alarak Macaristan kraliesinin talya'y raptetmesine mni olmalar talebinde bulunuyorsunuz; bu noktann ne kadar nzik olduunu ve gerekletirilmesinin ne kadar ok teebbs ve grmeye bal bulunduunu takdir buyurursunuz. Sleyman Bey kont Bonneval'in yapmas gerekenleri stlendii takdir de bu teebbsler dolayl cereyan edecek demektir; bunlarn gizli kalp kalmayacaktanna gelince. Kont Bonneval'in bu ii stlenmesi dolaysiyle gerekli btn teferruat size bildirdiime gre, karar vermek de size der. Bana gelince, 29 Austos'da Veziri-zam'la yaptm ve tarafnzdan tasvib gren grme erevesinde hareket edeceim. 2. mit eder-siniz ki, Trkler kendi karlarn fazlalk olarak belirttii lde sizinle gr birliine varrlar. Bugn bu sebebe yni kar sebebine bir de hediyeleri katacanz vaadediyorsunuz. Hediyelerden maksadnzn para vermek olduu meydanda ve bunu da miktar olarak yz bin ek olarak belirtiyorsunuz. Sizden urasn hatrlamanz rica ederim ki, Msy, kont Bonneval ile grtmzde, Fransa'nn, Trkiye'nin giriecei oyalama harekt masraflarnn yarsn deyebileceini im etmitiniz ve bu da Bb- l'nin pek houna gitmemiti. Bugn durumun daha meseleli olduunu hatrlatmak isterim, nk Reisefendi, yni Hariciye n~ zryla kar karya kalacaz demektir ve J945 muhtrasnda size izdiim portresine baklarak hkm vermek gerekirse, bu zat, sylediiniz raka mm daha fazlasn temin edebilecek bir karakter yapma sahiptir. Fakat, meselenin para ile ilgili ynnn hemen her eyi halledebileceini sanmayalm; Reisefendi, her eyden fazla, bu davrannda Osmanl mparatorluu'nun menfaatini aka, elle tutulurcasma grmek isteyecektir ve en az bunun kadar nemlisi de, btn olup bitecekler karsnda Osmanl mparatorluu'nun bann armasna hibir suretle msaade edilmeyeceinin temintn arayacaktr. Bunlardan emin olduktan, bu v nlerden tamamiyle temint altna alndktan son ra da sra kendi ahs karnn tatminine geleektir. Yni bunlardan ne birini, ne tekini feda etmesi diye bir ey mevcut deildir. te benim Reisefendi ile ilgili dnce ve in'tiblanm bunlardan ibarettir. 3. Bu iki dnce bir ncsn akla getirmektedir. Bu da son talimatlarnzn, grle rinizin baarsnda balca engeli ortadan kaldrmamaktadr. Bu da Bb- li'nin, terkedilmek ihtimlini gznnde tutmaktan kaynaklanan tereddddr. 4. Son raporlarmda Reisefendi'nin, Bb- li'nin hareketsiz kalmasnn suunu bizim iki hata-nuza baladn grdnz, Msy. Bunlardan biri, Byk-Sultan'n arabuluculuunu kabul etmemi olmamz; dieri, Prusya kralnn bir ittifak hususundaki yaklamalarna hibir suretle cevap verilmemi olmas. Doaysiyle, Bb- l'nin sava iln sebebini Macaristan kraliesinin bu arabuluculuu reddetmi olmasna dayandrabilecei hususunda Reisefendi'yi ikna etmek g olacaktr; ayrca bizim, Rusya imparatoriesini, yalnz onu tek arabulucu olarak tandmz hususunda, Rus hkmeti nezdindeki teebbslerimiz de iyice haber alnm ve renilmi durumda. Bb- li'nin Prusya ile ittifak meselesine gelince, ne sizin yazlarnzda, ne de kont Bonneval'inkilerde, Bb - l'nin teebbslerinden tr mruz kald krc davranlarn tedavi ve telfisi hususunda herhangi bir tavsiye ile karlamaktaym. Reisefendi ve Bb- li, bu durumda kendisini kk drlm saymakta ve pek tabu olarak br kin duymaktadr. Bahis konusu, kinin ok kuvvetli olmas dnlebilir. Zira, Reisefendi, son defa grmde, brahim'in, zntsnden ve utancndan lm olduunu syleyecek kadar ileri gitti; nk bu mzkerelerin kesin bir baar ile neticelenecei konusunda Bb - li'ye temint vermi bulunuyordu. Son dncem u ki, Msy, talimatlarnz herhalde Avusturya elisiyle yaplan grmeler sona erdiinde gelecektir; bu arada Avusturya elisi Penkler'le esirlerin salverilmesi zerinde bir liste de hazrlanm bu lunmaktadr. Bu esirler, Livurn'daki kadrgalarda bulunan krek esirlerine karlk hrriyet lor in el de edeceklerdir. Bu konuda Reisefendi msait bir grn vermektedir. Ben, zindana atlm olan cizvitlerin. hrriyetlerine kavuacak kiilerin liste lerinde yer almalarna alyorum. Reisefendi de bu konuda M. Fonton'a gelecek olan yeni postay beklediini syledi. Grne baklrsa. Bb -t l Avusturya hkmetinin ltimatomuna gereken karl verecek ve eli Penkler'le yaplan mzkereler, Bb- li'nin geri ekilmesini imknsz klacak kadar ilerlemi olacak. Burada Malta valyeler tarikat iin kefetmi olduum hususu Venedik elisi Bocag'a haber ver -mekte bilhassa ihtimam gsterdim; fakat, kont Bon-neval'in muhtrasnda geen hususu eliye bildirmei lzumsuz saydm: Muhtrada geen olay, Mal-tallarn Byk-Sultan'n iki gemisini batrdklar rivayetiydi; zten bu da dorulanm bir sylenti deildi. Bu olay, yle grnyor ki, gzden kam olmal. Sonsuz sayglarmla, vb. Cas tel ane

Sayfa

92

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

mektup, Peyssnol tarafndan ifresi zlm olarak kendisine verildi. Fakat, Bonneval ertesi gn, ilerlemi goutte (nkris) hastalndan, vasiyetnmesiz, on kese bor brakarak ld (23 Mays 1747). Ken dini Bonneval'in gayri meru olu olarak tantan krkbe yandaki mhtedi Sleyman, bombaclar kumandan olarak babalnn yerini ald (Haziran 1747), ayn ekilde Macar mhtedisi brahim Mteferrika'nn olu brahim, babasnn lmnden sonra, geen, yl, imparatorluk matbaasnn mdrlne getirilmiti. Bonneval, yeni sve elisi Tessin'e, Carlson'un stanbul'da kalmasn salamak zere bavurmutu; bununla beraber, Cart son geri arlarak yerine nce maslahatgzar, peinden eli olarak Celsing atand (1745). O srada Trk devleti zerine kk bir eser yazm olan Porter 177, ngiltere'nin stanbul elisiydi. Yazd eser, ayn zamanda stanbul'da Venedik eliliinde ktip olarak grev yapan Businello'nunkinden 178 daha az nemli deildi. Ayn dnemde Cizvit Borowski alt kiilik bir miyyetle gelerek, Polonya adna, Tataristan'da temsilcilik ve Sira'da bir misafirhane tesisi talebinde bulundu. Kendisine iyi muamele edildi ve bahis konusu lkelere gitmesi hususunda fermanlar verildi, tki yl nce Vezirizam'n hetman Podocki'ye Rusya'nn Ukrayna 179'ya kar silhlanp silhlanmadn sorduu mektuptan bu yana Bb - l'nin Polonya ile diplomatik bir ilikisi olmamt. 180 Rusya le Bar Anlamasnn Yenilenmesi Krm hann stanbul'a ararak ve yukarda bahsettiimiz ekilde parlak bir trenle karlayan Bb- l, kendi politikasnn tesiri zerinde fikir al veriinde bulunmutu; Osmanl mparatorluu ran'la bar anlamas imzalamt ve bu gsteri hareketiyle ayn menfaatler zerinde birletikleri tesirini uyandrmak istemiti. Krm han, Ruslarn Kabarta halkn ken di hkimiyetleri altna almak istemelerinden ikyet etti, oysa son anlamada halkn bamsz olduu beyan bulunuyordu; Zaporoglar iin de durum aynyd. Rus elisi Nepluieff bu hususlar hkmetine bildirdi; fakat Krm
Observation on the religion, law, government and manners of the Turks. Lyon, 1768. (Trklerin dini, hukuku ve yaay tarzlar zerine mahedeler). 178 Plerre Businello, Osmanllarn hkmeti, det ve yaay tarz zerine rapor, Lelpzig, 1788. 179 Veziriazam Hasan Pasa'nn Polonyal general Potocki'ye mektubu (ubat 1744). 180 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/82 -84
177

Sayfa

93

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

hanlna bir konsolos atanmas yolundaki teklifine, Tatarlarn vahi olduklar, Fransz konsolosuna ok kt muamele ettikleri, bu hususta bir karara varmadan nce hann memleketine dnmesinin beklenmesinin yerinde olaca cevab verildi. Nepluieff, iki ay sonra, bar anlamasnn ve son anlama ekinin yenilenmesi hususunda grmelerde bulundu. Yenilenmeden maksat, sadece anlamada geen prens van ad yerine imparatorie Catherine (Kate-rina) adnn yazlmasn mmkn klmakt. Zten anlama srekli olarak yapldndan yenilenmee gerek olmamakla beraber, Reisefendi bu artlar iinde yeni bir menfaat kayna grd ve Rusya'nn isteine can ve gnlden rza gsterdi. Bylece, srekli bar anlamas imparatorie adna dzenlenen bir anlamayla yenilendi (10 Nisan 1747 - 29 Rebiul'evvel 1160). 181 Avusturya Bar Anlamas Sresiz Uzatld Bb- l, mparator I. Franois'nn tahta kmasndan sonra olaanst yetkili murahhas veya eli olarak atanan baron de Penkler'in 182 muhteem bir trenle huzura kabul gnn nceden belirlemiti; Penkler, mparatorun tahta kn bu kabulde resmen tebli etmi olacakt. Fakat, Reisefendi, elinin gven-mektubunda mparatorun unvanlar arasnda Kuds kral sfatnn gemesi zerinde durdu. Gerekten de, Kanun Sultan Sleyman'n saltanat dneminde bu konudaki itirazlardan sonra Bb - l'ye gnderilen Avusturya resm vesikalarndan bu unvan kaldrlmt. Reisefendi'ye gre, bu hususun bilmezlikten gelinmesi, Osmanl mparatorluu hkmetine kar bir saygszlkt. Reisefendi, evvelce memlekete sahib olduu iin Sultan, Macaristan liral unvann kulland takdirdp bunun uygun grlp grlmeyeceini baron de Penkler'e sordu. Eli, mparatorun kulland unvann Lorraine dkleri tarafndan kullanld iin fazla nemi; olmadn * belirtmekle yetindi;; Btn itirazlarndan bir netice kmadndan unvan silmek zorunda kald. Napoli krallar da gven mektuplarndan ayn unvan kaldrmak zorunda kalmlard. Bylece, Penkler'in gven mektuplarndaki unvanlar deitirildi. Bu olay

94
Sayfa

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/84 Penkler'in raporu. Mzkereler ve neticesi iin zi Tarihi'ne, t. 160 ve 161, baknz. Tarihi 1818'de yaynlad ve zrTarhl stanbul'da otuzdrt yl nce yaynland ve anlamann metni Penkler'in 2 Austos 1747 raporunda ek olarak bulunduu halde Schoel bu olaydan habersizdir; Trke metinden nce anlamaya getirilen deiikliin sebebierini zah iin bir giri bulunmaktadr. Rusa nshada bu giri yoktur.
181 182

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

mparatorluk mverrihi (tarihisi) muzafferne bir ed ile nakletmekte ve buradan sz Belgrad 183 anlamasna getirerek, Sultan Mah-mud*un ek anlamaya konulan baz ifdelerin karlmaa zorlanmas karsnda; Cenab- Hak isterse, zaman gelince onlar bu yaptklarn bize deyeceklerdir 184 szn sylemekte hakl olduunu im etmektedir. Penkler, huzura kabul merasimlerinden sonra, biri Toskan byk-dk sfatiyle bir dostluk anlamas imzalanmasn baarmak, dieri Belgrad anlamasnn mddetsiz olarak uzatlmasn hedef alan ikili mzkerelere giriti. Bu srekli bar hususunda ilk fikir, kendisini zenginletirecek hdise ve mzkereleri harekete getirmekte ve sonra bunlar sadece altnn yoluna koyabilecei glklerle kuatmakta usta olan Reisefendi'-den geldi. Bar ve dostluk anlamasiyle alkal mzakerelerin cereyan srasnda, Reisefendi, kendisine Fransz elisi Castel-lane ve Bonneval tarafndan telkin edilen bir itiraz ortaya att: Varcki tarafndan yazlan Floransa tarihinde Come de M&Iicis, valyeleri Malta valyeleri gibi Mslmanlara kar aka sava hlinde bulunan Saint-Etienne mezhebinin kurucusu olarak gsterilmiti; bu byle olunca, Bb- Ali ile Toskana arasnda hibir dostluk mevcut bulunamazd. Avusturya elisi Penkler, Reisefendi'ye zekce bir cevap verdi: Eer eski dmanlklar ebed olmu olsayd, Kur'an'da Btn kafirleri lmle cezalandrnz. yazdna gre, Bb- li hristiyan devletlerle nasl bar hlinde yaayabilir ve dostluk mnasebetlerini srdrebilirdi? Her hkmdar, diye ekledi, devletlerinin iyiliini kendi vicdaniyle bartrmay hedef bilmelidir; Bb- l'nin de ayn anlay iinde olduunu mit etmek gerekir. Bb- l tarafndan dier bir glk, ebed* kelimesiyle ifde edilen Belgrad barnn srekliliine kar karld. Ebed sznn Kur'-an'a aykrl zerinde duruluyordu,- fakat, Bb- l Rusya ile ebed 185 bir anlama imzalam olduuna gre bu itiraz fazlasiyle garipti, stelik bu anlama, bahis konusu kelimeye dokunulmadan daha son zamanlarda yenilenmiti. Reisefendi, sadece uzun mddet 186 szcnn kullanlmasn istiyordu; eli, bunlara kar srekli ve ebed 187
Belgrad anlamasnda baz ifdeler in Bb- l'ye yaplan basklar sonunda bunlarn deitirilmek zorunda kalnmas Penkler'in gven mektubuna kar taknlan tavrla telfi edilmitir. zi geni tarih bilgisiyle Hudeybiye anlamas srasnda KureylUern Hz. Peygamber'! baz kelimeleri deitirmeye zorladklarn, Peygam-ber'ln de Saffeyn savanda bunu deyeceklerini bilerek raz olduunu anlatmaktadr. 184 nallah vakti ile mukabele ve mkfat olur. 185 Mebbede. 186 Memdd, yni uzun mddetli. 187 Dim veya mebbed.
183

Sayfa

95

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

kelimelerini tercih ediyordu. Nihayet srekli ve devaml 188 kelimeleri zerinde karar klnd. Fakat, Trke nshada bu iki kelimeye eri atin 189 msaade ettiince uzun mddet kelimesinin tercih edildiini belirten ek bir madde konuldu. Btn bu glkler, Fransa'nn menfaatlerinin savunucusu, fakat, Bb- l'yi Avusturya'ya kar bir savaa kkrtmaa gc yetmediinden hi deilse bu iki devlet arasnda dosta ilikileri engellemek isteyen eyhlislm Haytizde'nin bann altndan kyordu. Ha-ytizde, Avusturya mparatoruna verilen Kuds kral unvanna iddetle kar kanlar arasnda yer almt. Bu eyhlis-lm'n ve peinden seksenlik eyhlislm Mahmudzde Zeynel-bidin'in azledilmelerinden sonra istedii gibi hareket etmekte serbest kalan Reisefendi, nparatorienin anlamann Avustur ya'ya verilecek nshasnda Almanya mparatorluunun tek vrisi olarak kalmasna raz oldu ve anlamann Trkiye nshasnda Sultan'nkilere eklenen Kuds unvan yakksz kaaca dncesiyle kaldrld. Nihayet, mddetsiz olarak yenilenen iin olduu gibi, Toskana ile yaplan anlama iin, her birine bin duka altn verildi. Avusturya imparatorluu iin lmcl bir mn tayan Belgrad bar anlamas, imparatorlua daha nce onbebin duka altnna malolmustu, byk, deeri ulan yzk de bu rakama dhil deildi. Bylece, Fransz elisi Castel-lane ve iki gn nce len Bonneval'e ramen, Bb- l Avusturya ve Toskana ile srekli bir anlama imzalad (25 Mays 1747). Yedi aylk bir sre iinde Osmanl mparatorluu ran ile bir anlama yapm, Rusya ve Avusturya ile mevcut anlamalar da mddetsiz olarak yenilemiti. 190 ALTMIDOKUZUNCU KTAP Hrka-l erif Diresi. Vezirizam'n azil ve yerine Seyyid Abdullah Paa'nn atanmas. Ndir h'm lm. Olaanst yetkili eli Kesrtye-U'nln ran'a dn. Memlklerin katlim. Birok valinin atanmas. M. de Desalleors. Hattf Mustafa murahhas olarak Viyana'da. Evlenmeler, inaatlar ve kitabeler. stanbul ve Ba-dad'da isyan. ran ve Napoli elilikleri. Krm hannn lm. Vezirlerin atanma ve deitirilmeleri. eyhlislam Esad, Naili ve Baklar imamnn lmleri. Tabiat Olaylar. Kesriyeli, Pirizde ve Reisefendl Mustafa'nn
Dim v berkarar. Mesag- er-i olduu vehile mddet-i memdde. zi, f. 116 190 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/ 85-87
188 189

Sayfa

96

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

lm. Bedeviler arasnda Abdulvehab tarafndan gerekletirilen slmiyet'te reform hareketi. Bu mezheb adamnn doktrini. Arabistan'dan felket haberleri. Bir para hazinesinin kefi. Eflk Prensi, eyhlislm ve Vezirizam'n azilleri. Yenieri' aas saraynn ve sarayda bir kkn inat. Bir HiAd elisinin gelii. ran olaylar. d'Ax-la-Chapelle bar zerine Bb- Ali'nin gr. stanbul'daki Avrupa devletleri elilerinin gayretleri. Klalar, sayfiye kkleri ve kalelerin ns. karklklar. Deniz olaylar. Vezirizam'n azil ve Kzlaraasnn dam. Deprem ve kasrga. Yunanllarn ayaklanmalar. Bb- Ali tercmanlar ve voyvodalarn deitirilmesi Fransz, sve elilerinin ve bir Danimarka murahhasnn gayretleri, Venedik ve Raguza. Polonya ile muhbert. Yeni Srbistan ve Kabartanda anlamazlklar kmas. Grcistan ve Irak olaylar. Sultan'n nattan ve ziyaretleri. Galata Saray ktphanesinin almas. Deprem. Birinci Mahmud ve eyh Yusuf'un lm. 191 Hrka-i erif Dairesi ETRAFDAK btn devletlerle yenilenen bar anlamalarnn verdii huzurla, Sultan Mahmud, kendisini balca zevki olan inaat ilerine tamamiyle adad. Fakat ne yazk ki, son samanlarda aknlarndan ikayeti olan Ruslarla ban devam ettirmek naksadiyle Kuban Tatarlarn zabt - rabt altnda tutmak iin Aan adasnda yaptrd bir yeni hisar is tisna edilirse, ykselttii yaplarn hemen hepsi gze arpmayan veya faydasz eyler oldu. Nimet ve Nevres Efendi kafiyeli kitabelerinde Beikta yazlk saraynn tamamlanmasn kutladlar ve onu Dou'mn en nl yedi saray arasnda saydlar: Bu saraylar Dicle zerindeki Keyhusrev Nuiravan 192, Meda-in'deki 193 Keyhusrev Perviz ve Oronte 194 zerindeki ei gzel irin'di ve yeni yapy Arap hkmdar Naaman'n Irak'da 195 yaptrd dier iki sarayla Hahramout'da ve Yemen'de Hom-yar kral 196 ailesi tarafndan yceltilen saraylarla da kyasladlar. mparatorluk mverrihi, sanatkrne nesrini, yeni tamir ettirilen Sinanpaa Kk'ne yerletirilen ve hazineden ondrt-bin
Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/88 Taki Kesra. 193 Taki Mugu 194 Kasr irin. 195 Haveraak ve Sedir. 196 Hadramut'dakl Kasr Mueyed ve Sana'daki Gomedan.
191 192

Sayfa

97

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

Sayfa

98

dirhem gm ekilerek srf bu mdenden iml edilen taht baariyle vmek iin kulland; yazar bu taht gzalc bir us-lbla verken, onu eski ran hkmdar Keykavus'un tavus 197 biimindeki tahtndan da stn gsterdi. Avrupa'da aa yukar bilinmeyen ve Asya'da unutulan bu hkmdarn ad bylece yeniden duyurulmu oldu. Tarihin en yerinde vgleriyle saraydaki kutsal emnetler salonunu tasvir etti. Sultan'n yatak Odasnn yanndaki odada, bu kutsal emnetlerden Hz. Peygam-ber'in yeil renkli olan sanca, klc, yay ve borda 198 denilen siyah kumatan hrkas imparatorluun paha biilmez kymetleri olarak jmuhafaza ediliyorlard. Peygamber'in sanca m-. paratorluun bayra idi ve ordu savaa giderken, muhteem bir merasimle birliklerin serdar olan Vezirizam'n ellerine teslim ediliyordu; sefer dnnde ayn trenle teslim alnyordu. Hz. Peygamber'in klc tahta kan Sultanlar tarafndan kuanlyordu ve kutsal hrka 199, her yl Ramazan aynn ortasnda trenle ziyarete alyor, saray subaylar, bykler ve Nazrlar tarafndan ziyaret ediliyordu; Hz. Peygamber'in hrkasnn bir ucunun batrld su kutsal saylyor, saray leri gelenleriyle ehrin erafna datlyordu. Sancak- erif ve hrka ayr ayr krk bohada muhafaza ediliyor, gm bir kasada korunuyordu. Dier eyalarn muhafazasnda kullanlmak zere iml edilecek kasa iin Sultan'n verdii altmsekizbin dirhem gmten baka, dip duvar ufuk mavisi olan Kutsal Emnetler Diresi'nin bezenmesi iin ayn madenden yirmi ve bir buna yakn dirhem tutarnda kullanm yapld. Mverrih bu vesileyle, bu hrkann, Hz. Peygamber'in, mehur medhiyesinde: Peygamber, kvlcmlar her tarafa yaylan klta*; bu, Allah'-< m knndan bizzat ektii kltr beytini okuduu srada, ir Kab Bin Sheyr'e srtndan karp verdii hrkann ayn olduunu anlatan ehdetleri zikrediyor. Hz. Peygamber'in halefleri olan Halifeler ve Msr Halifelerinin halefleri durumundaki Osmanl Sultanlar, uzun zaman kendilerini eriatn dnyaya kabul ettirmek iin knlarndan ekilmi Allah'n klc olarak grmlerdir; fakat, onsekizinci asrn bandan beri III. Ahmed ve I. Mahmud saltanatlar dneminde, Bb- l'yi rahatsz eden ve nihayet bir siyaset leti olarak kullanlan ran prensinin idam iin birok vesile varken, adetlerdeki bu deiiklik tesiriyle Bb- l onu Samsun'a gndermek ve oradan da Krm hanlarnn srgn yerleri olan Rodos'a naklettirmekle yetindi. Eflak
Taht Tavus; Taht Keykavus. Orada Ebubeklr, mer ve Osman'n ve Peygamber'in dier ashabnn da kllar grlmektedir. 199 Hrka-i erife.
197 198

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

tab'asnii prens Jean Maurocordato'dan 200 ikyetleri ayyuka knca Veziriazam onu azletti ve yerine bylece nc defa bospodar makamna kan Bb- l tercman Alexandre Ghika'nn kardei Gregoire Ghika'y atad (24 Austos 1747 - 17 aban 1160). Ghika'nn dn, ksa bir sre sonra Vezirizam'nki takibetti. 201 Veziriazamn Azli Ve Yerine Seyyid-Abdullah Paa'nn Atanmas Esseyid-Metuned, uzun yllar boyunca mparatorluun en nemli grevlerinde baaryla hizmet grm, Belgrad anlamasndan nceki safhada, neticelendirilmesini hazrlayan mzkerelerde kayda deer rol oynamt; Veziriazam olarak idresinin son dokuz ay iinde ran'la yaplan anlamay yenilemi veya yeniden kurmu, Rusya ve Avusturya ile mparatorluk arasndaki anlamalara yenilemek suretiyle salamlk kazandrm, Toskana byk-dk ile bir dostluk anlamas imzala-mt. Ne var ki, btn bu hizmetler, gzden dmesine mani olamad. Bunu da, onu ulem snfna hcum ettiren kavgac ve kinci mizac hzlandrd. Afyon iptils kendisine Tiryaki lakab taklmasna yol amt ve zten halk gr asndan bir rezaletti. Vezretiuzm makamna Seyid Abdullah Paa'nn atandm bildiren Hatt- erif, ayn zamanda azledilen Veziriazam'in ulemya kar taknd tavr iddetle knad. Yeni Veziriazam Seyyid Abdullah Paa, Veziriazam Kprl Hseyin Paa'nn khyas Hasan Paa'nn oluydu. orlulu Ali Paa'nn Vezirizaml dneminde Rumeli Beylerbeyi olan Hasan Paa Vezirizamhk makamna atanmak zere stanbul'a arlmt; rakibi olan orlulu durumu renince onu Msr'a gnderdi ve orada idam edildi. Olu Seyid Abdullah, bu olaylar cereyan ettii srada ancak byk-mirahur makamnda bulunuyordu ve Aydm'da bagsteren Sarbeyolu isyann bastrmt. Srasiyle Kbrs, Rakka ve Aydn valilik makamlarnda bulunduktan sonra, stanbul'a arld ve kendisin Vezirizam-lk makam verildi. Selefi .olan Esseyid Mehmed Paa Rodos adasna gnderildi; srgne gnderilmesi, bir evvelki eyhlislm, Tabib, Hayatzde'nin am'da vefatna rastlad. Reisefendi Abdullah, dostu ve Niemirow bar kongresinde birlikte alt gzden den Vezirizam'm kaderini paylat. Bununla beraber, dmesinin balca
200 201

zi, t. 128. Ana tarafndan akraba olduklarndan her ikisi de Scarlat -zftde adn tayorlar. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/88-90

Sayfa

99

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

sebebleri Khyabey (ileri Nzn)'in kskanl ve defterdar ile kavgas olarak saylabilir. Kendisini ocuklarna vasi tayin eden yal Murteza'nn serveti zerinden ancak beyz kese demekle sulanmt; Murteza'nn kzn olu ile evlendirmiti. Yeni Veziriazam, eski Reisefendi Abdullah' Kastamonu'ya srgne gnderdi. Bununla beraber, talebi zerine Edir ne'de oturmasna izin verdi 202. Byk deerde bir ir olan Abdullah Nail, Devlet Diresi yazarlarnn efliine atand ve mverrih izi terifatbala ykseltildi. Veziriazam Seyyid Abdullah Paa, makam ve nfuzu fazla-siyle dikkatimizi ekmi olan Reisefendi'den baka, btn selefleri gibi, diresinin birinci derecedeki memurlarn deitirdi; Khyabey'i, avuba, Nianc'y, defterdar, mstear, beylikiyi, mektupu ve iki tezkireciyi, alt mabeyinciyi 203 ve mfettii, svarilik diresinin 204 alt mfetti ktibini, piy-delerinkileri 205, Hazine Diresi ba idarecilerini 206 azletti; ayrca, mparatorluk valilerinden onikisinin yerlerini deitirdi. Yeni Vezirizam'n ilk idri tedbiri, bir emirname yaynlayarak, aksine davranana sert cezalar koymak suretiyle, Beyolu ve Galata meyhanelerinde arap satn yasaklamak oldu. Hz. Peygamber'in btn ktlklerin anas 207 olarak bildirdii diyor zi, arabn kz 208 artk aka grnemedi ve bu zamann kadnlam erkekleri 209, arap dolu kristal bardaklar porselen kahve fincanlariyle deitirmek 210 zorunda kaldlar. Ksa bir sre sonra, meyhane ve kabarelerin en fazla bulunduu stanbul'un mahallesi Samatya'da yangn ktnda, airler cinasl dilleriyle bu yangna boazlan kuruyan ve yanan arap merakllarnn i ekmelerinden kvlcmland-n, bu suretle alevlendiini anlattlar (4 Kasm 1747 - 1 Zilkade 1160). 211

Numanzde, Ho Tavsiyeler'nde, Edirne'de Reisefendi Abdullah'la yapt bir grmeyi naklediyor ve ondan Tavukuba olarak bahsediyor. 203 Hzine, tersane, para, ehir, mutbak ve arpa. 204 Sipahilerindin i, silhdarlarnkini, vb. 205 Yenierilerin, cebecilerin, topu ve toparabaclarn. 206 Tevcihat (atamalar) listesi, zi, f. 140'da bulunmaktadr. 207 Ummul faabis. 208 Bint-l areb, Acemcesi: Dunteri rez. 209 Surezai zeman. 210 zl'nin sylediine gre, be-alt msralk tenkitler (tahmis ve tes-dls) dzyorlard: <Hmlar ikeste cam tehi yok mevcud-u mey, Ettn esir kohv*. bizi, hey zemane Key;> 211 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/91 -92
202

Sayfa

100

Byk Osmanl Tarihi Ndir ah'n lm

Cilt 15

Joseph von Hammer

212 213

Z, f. 135. Ndir h zerine yazlan tarihlerde bu olaydan bahsedilmemekte -dir.

Sayfa

101

Baka mhiyette bir yangn, Iran snrnda patlamak zere olduunun tehdid iaretlerini veriyordu. Ksa bir sre nce, Erij van'da Ndir aha kar bakaldrld haberi alnmt; bir mddet sonra da bu hkmdarn ldrld renildi. Ker-manahanl Celi hann yeeni ve Ndir'in topu birlikleri kumandan Gurd Hseyin han ve brahim'in olu, ran annn kardei Ali-Kuli han, ortadan kaldrlacaklar listesinde kendilerinin de bulunduunu renince, canlarn kurtarmak iin ms-tebidi ldrmee karar verip bin kii topladlar. Bu maksatla Keekciba Kocabe ve Cezayirciba Salihbe'le birletiler; bunlar ahn muhafzlar kumandanyd. Ndir ah Koum zerine ilerlemek zere Horasan'da Mehed'den ayrlrken, olunu sk bir muhafaza altnda bulundurduu Kalat kalesine gndermiti; bunlar, ksa bir zaman nce asl esas olmayan bir phe zerine gzlerini oydurduu Biza-Kuli Mirza, Nasrullah Mirza ve ahn veliahd hrh Mirza, Riza-Kuli'nin olu ve Tahmasip'in kzyd. stibdadndan ve devlet dnine suikasdin-den, halk ve mollalar zerindeki basksndan artk phe edilmeyen Ndir'in eski hretinden eser kalmamt. nanc yerinde olan btn ler iin bir kin mevzuu hline gelmiti. Ouz-belerin ve Afganllarn reisleriyle bir gece istiare ve mzkerelerde bulunmutu. Tasars ortaya kmt. Ndiri durdurmak iin, iki muhafz kumandan Kocabe'Ie Salihbe, grevlerinin verdii imtiyazdan yararlanarak geceyi d muhafzlar arasnda geirdiler ve Ndir hm uyuduu adra girdiler. Sktrlm olduunu gren Ndir kendisini cesaretle savundu, fakat Salihbe'in indirdii bir kl darbesi hayatna son verdi 212 (23 Haziran 1747 - 14 Cemaziyl'evvel 1160). Ndir ahn ldrld gecenin sabah korkun bir kargaalkla karlald. Afganl Ahmed han, Ouzbelere ait bir birlikle ran birliklerine hcum etti; fakat yenilgiye urayarak Kandahar'a kat. Nazar Ali han ordunun fkesinin kurban oldu; Mayar han ve eriat makamnn ba olan Mollaba reyi kamakta buldular. Ndir ahn mhr muhafz, efendisinin cesedini Mehed'e gtrmek zere bir deveye koydu, fakat yolda rastlad bir ksm Krtler onu cesedi bir ukura atarak zerini toprakla rtmee zorladlar 213. Nadir hm lm stanbul'da, Sultan'n can

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

dmanlarndan biri daha ortadan kalktndan Allah'n bir ltfu eklinde yorumlanarak enlie vesile oldu. Osmanl mparatorluu mverrihinin yorumuna gre, Almanya mparatoru VI. Charles ve Rusya mparatori-esi Anne'dan sonra Halifeye kar savaa cr'et eden Ndir de Kur'an'n: ki hibir ey deil, 214 olmas gerek. hkmne uygun olarak dnyadan ayrlmt. Ndir ahn kaatillerin kl darbeleriyle can verdii gn, aha Sultan'n zengin hediyelerini gtrmekle grevlendirilmi olan olaanst yetkili elilik heyeti Iran snrn gemiti. Srbistan'da snrlarn belirlenmesinde komiser olarak grev yaptn grdmz ve bu grevini 215 bir raporla gelecek nesillere intikal ettiren elilik karargh kads mderris Numan Efendi, birtakm iaretlerin kehnete mnlarna bavurarak, Sultan'n hediyeleri arasnda mcevherlerle ssl bir kl bulunduunu gznnde tutup, Ndir ahn kanlmaz bir kaderle kl darbeleriyle hayatn kaybedecei neticesini karr. Bu vesileyle Niemirow kongresi kurban Khyabey Osman'n, Sultan imam Przde'nin ona kttan sanatkrca oyulmu bir makas gndermesinden ksa bir sre sonra idam edilmi olduunu hatrlatr. Yazar, bunun hemen peinden, hkmdarlarn, devlet ileri gelenlerinin dlerini ve dier felketleri haber veren iaretler zerinde durur. Tehdid altndaki, yni bana bir eyler gelecek kiinin sarnn ve tuun yere dmesi gibi olaylar da bu kt iaretler arasnda yer almaktadr. Bunlardan en az yedi iaret de Kesriyeli'nin elilik grevinin iyi sonulanmayacan haber vermektedir. 216 Olaanst Yetkili Eli Kesriyeli'nin rana Dn Ndir hm ldrld haberi duyulunca, h Hseyin'in olu olduunu iddia eden Sam Mirza 217, Azerbaycan'da taht zerindeki hakkm ileri srerek, takdisin ve ran krallarnn mezar ehri olan Erdebil'de kudretli hkmdar klc kuand. Paas brahim han, Ouzbe, Osmanl elisini ve tad zengin hediyeleri ele geirip onlar hemen Tahran'a gtrmek mi diyle Hemedan etrafndaki memleketleri geti. Sam Mirza ve brahim han,

102
Sayfa

Eeyn la yusenn illa ve kad yusellis. tzi, f. 134. Ho Tavsiyeler adl eserinin nc cildinde. 216 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/93 -94 217 Bu taht ddiacsnn mhrndeki yaz Numan'da, f. 150'de bulun maktadr ve yledir: Be men ez Gerdigr ihlamest ismen es lutfi iri Hakk est. Yni: lham bana Allah'n elinden geldi; Allah'n aslan Ali'nin kpei ben Sam adn aldm.
214 215

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

her ikisi de ph biilmez hediyelere sahip olmay akllarna koyduklarndan, elilik heyetini memleketin daha fazla ierilerine ekmek maksadiyle Ndir ahn lmnn bo bir rivayetten ibaret olduunu anlatmaa altlar. Fakat Trk heyetine gelen mektuplarn tarihlerini mukayese eden ikinci eli Receb Paa, khya defterdar ve kad Numan Efendi gerei renmeyi baardlar. Sonradan gelen mektuplar onlar dorulamakta gecikmedi 218. Eliyi geri dnmee ikna eden kad Numan Efendi, bu dn tedbirinin zarur olduunu bir zabtla tesbit etmei yerinde buldu. Eli Kesriyeli hududa vard ve Sina zerinden Badad'a yneldi; zemetli bin svarinin korumas sayesinde sa salim bu ehre ulat. Bu atl birlii, Sultan'n Ndir'e gnderdii hediyelerin Krdlerin, Oguz-beler ve Afarlarn muhtemel saldrlarna kar savunulmas iin elinin miyyetine verilmiti. Ndir hm ldn bildiren tezkirenin gelmesinden be gn sonra, Sultan, payitahtta olaanst bir meclisi toplantya ard. Bu mecliste olaylarn gelimesi beklenerek ran snrnda barn devam ettirilmesi uygun grld (25 Austos 1747 - -18 aban 1160). Birka gn sonra, Bb- l, bu eyleti iki ayr 219 dnemde idare etmi olan Badad valisi Ahmed Paa'nn ldn rendi. lmnden nce si Krd Selim han 220 itaat altna almt. Sultan, bu Paa'nn yerine eski Veziriazam Ahmed Pa-a'y atad. Ayn zamanda eli Kesriyeli'yi Basra valiliine getirdi. Sultan Mahmud'un ikinci mirhuru Mustafa Bey, aha gnderilmi olan hediyeleri istanbul'a getirmek ve len valinin mallarn msadere etmekle grevlendirildi. kinci eli Receb Paa, defterdar Mustafa Bey, karargh kads Numan Efendi, mverrih Rahmi, Kesriyeli elilik heyetine bal olanlarn hepsi, ayn vesileyle stanbul'a dnmek emrini aldlar. Numan Efendi, o zamana kadar mderrisler arasnda igal ettiinden daha yksek bir rtbeye geti. Bu ilerleme onu memnun etmedi; eyhl-islm'a yaknarak, Srbistan'da snr belirleme komisyonundaki ve Kesriyeli ile hizmetlerini, Sultan'n huzurunda iki kere hil'at giymi olduunu, bunlarn en azndan kendisinin Badad kadlna tyininde yeterli olmas gerektiini anlatt. Bununla beraber, ancak uzun zaman sonra Sleymaniye'ye bal sekizlerin mderrisliini elde edebildi ve bu makam
Numan'da Ndlr'in lmyle alkal baka yazarlarmklnden daha ok bilgi ve teferruat bulunmaktadr, yalnz 14 yazaca yerde 12 Cemaziylhr yazmakla yanlmtr. Bu eliliin raporu Nuraan'Jit eserinde hayli yer kaplamaktadr; 85, t. ln-40 86'dan itibaren 161. 219 lk defasnda onbir yl, ikincisinde oniki yl. Niebuhr'daki Badad valileri listesine baknz, II. p. 233. tel, Paa'mn otuz yl valilik ettiini sylemek suretiyle yanlmaktadr. 220 Numan'da Selim Han Tarlhi'ne baknz.
218

Sayfa

103

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

aradan uzun zaman gemeden Manisa kadl ile deitirdi. Daha nce bir ok kere szn ettiimiz eserini bu grevdeyken yazd. 221 Memlklerin Katlim Ndir ahn ldrld haberi stanbul'a henz ulamt ki, Msr valisi Ragb Paa'nn Memlk beylerinin kardklar isyan bastrd haberi geldi ve isyanclarn kesik balar saray kapsnn nne atld. I. Selim tarafndan fethedildiinden beri, Msr'a Bb- l tarafndan Firavunlar lkesi, Memlkle-re de smrmeleri iin bu zengin blgeye zorla kabul ettirilmi mstebidler gzyle baklmtr. Bu yzden, bu lkenin sahne olduu cinayetlerden sk sk bahsetmek imknn bulduk. Msr topraklaruu Osmanl kanna bulayan Kaytabey isyan zerinden yirmi yl gemiti. O dnemden beri Bb- l'nin gnderdii.btn valiler, kendi karlarna uygun olduuna. dir verdikleri hkme gre Memlk beylerinin veya mparatorluk tarihisinin deyiiyle Katamitlerin beylerinin az veya ok kudretli esiri durumunda kalmaktan teye gidememilerdir. mtiyazlarn kolayca uygulayacak Paalar vali olarak kabul etmei siyatleri hline getirmilerdi; daha geldikleri andan itibaren onlar yokluyor, lp biiyor ve tehlikeli olduunu anladklar takdirde azledilmeleri iin ellerinden geleni yapmaktan geri kalmyorlard. Ragb Paa, Memlk beylerine nce her istediklerini yaptrabilecekleri yumuak mizal bir kii olarak grnmt. Grnte kendisine braklan iktidarla yetinerek ve irdelerine kar kmadan yl boyunca onlarla mkemmel bir anlama iinde yaamt. Fakat, nihayet, stanbul'dan alm olduu Hatt - erifi uygulamaya koymann zaman geldiine hkmetti; kendisine si beylerin ortadan kaldrlmalar emrediliyordu. Ragb Paa'nn durumu ciddiydi; Katamit 222 Memlkler partisi ok kudretliydi; saflarnda u beyler bulunuyordu: eyhl-Beled Uzun brahim, hac-emiri (emir'l-hac) Halil bey, Dimyat beyi Ali bey, olak Mehmed, hazine diresi beyi Pu-lad mer bey, Bbhaira kumandan ve Kk lkabl mer bey. Hac-emirinin zalimlii ve gururu, Ragb Paa'ya uzun zamandr dnd darbeyi vurmak frsatn verdi. brahim bey Ma-ribli bir taciri haksz yere idam edip mallarnn zerine oturduktan sonra, Ragb Paa kendisine yzyirmi kese para vermei
221 222

Sayfa

104

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/94-96 zi, t. 137-139.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

stlenmedike hac kafilelerinin idaresini ele almayacan bildirince halk son derece fkelendirdi. Sabr tarlan Ragb Paa resmi olmayan bir reye bavurdu: Kendisine bal bir grup askeri pusucu olarak grevlendirdi; bunlar beyleri divanda toplant halindeyken bastrp ldreceklerdi. Baskn ksmen baarl oldu: Drt bey, defterdar, hazinedar, Dimyat ve Bohaira beyleri saldranlar 223 tarafndan ldrld, fakat dier , eyhl-Beled balarnda olduu halde cesaretleri sayesinde kurtuldu (10 Austos - 3 aban). Bu ldrme olaylarndan sonra, Ragb Paa, stanbul'daki benzeri kadar itibarl olan Hz. Peygamber'in Sanca'n alarak Azablar Kapusu'na .gitti. Hac-emirliine atad Bagicelilbe, Yenieriler Kapusu yaknndaki Mahcar menzilini igal etti. Kazda avuu brahim Yenieriler Kapusu'na yerletii srada, Rdvan kahyabey Sultanhasan ve Sebil-ul-Mminin mahallesine hkim oldu. Ayn gn, Ragb Paa, Kahire'nin yedi loncasnn mensuplarn Sultan'n bayrana yeniden sadakat yeminine davet etti. Bu srada, brahimbe ve Kk merbe alt bin Memlk toplam ve Msr'n belli bal ilerini Katamit beleri arasnda paylamlard. Valinin tarafnda ise yedi loncadan bin asker, eski Circe beyi Mustafabe, Sefer beyi Halilbe ve Kahire defterdar Abaza Mehmedbe bulunuyordu. Ragb Paa, cretlerinden ayr olarak altbin ake mkfat vaadederek kk ordusunun cesaretini tahrik ettikten sonra, Sebilul-Mmi-nin mahallesindeki Memlklerin zerine yrd. leden sonra saat drtte balayan evden eve sava, gne batndan iki saat sonraya kadar srd. Memlk beylerinden drd, Byk brahimbe, Kk merbe, Sleymanbe ve Bohaira eski valisi Hamzabe, gece karanlndan yararlanarak Yukar Msr'a katlar. Ragib Paa, ayn akam, o gnn baarsnda balca hizmetleri geen mteferrika albayn ve azablar aasn bey pyesiyle mkfatlandrd. Yenieriaas, Kahire kara-Kullukuba, atlara binmek ve gece boyunca ehirde asayii hkim klmak emri aldlar. Cumaya rastlayan ertesi gn camileri atlar ve vali Nil'in, edde alan bir yarkla sularnn salverilmesi enliinde, tabi her zamanki debdebe ve gsteriten uzak bir ekilde, hazr bulundu. 224

zi, f. 139. Vali Ragb Paa, Bb- l'nin emirlerine uygun olarak, devlete kar itaatli davranmaya n yinn&e beyin Msr'daki hkimiyetlerini ortadan kaldrmak zere 1747 yl 10 Austos Perembe gn Kahire'de bir suikasd tertipledi. Penkler'in raporu. 224 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/96 -98
223

Sayfa

105

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

Birok Valinin Atanmas Kesik Memlk balarnn stanbul'a gelii, Toskana byk .dknn bu lkeyle 225 yeni yapt dostluk anlamas mna sebetiyle Bb- l'ye gnderdii yzbe Mslmann iki gemiyle stanbul limanna girmesi kadar sevin uyandrd. Bu Mslmanlar ikier ikier Sultan'm huzuruna karldlar ve Sultan bunlara bebin kuru ihsanda bulundu; Kzlaraas, Ve ziriazam her birine bin kuru hediye ettiler. Ayn mikdarda para, daha sonraki gnlerde Sultan'n vezirlie, sonra Mora vergi tahsilat (mukassilik) makamna atad Khyabey, Yeen Ali tarafndan da verildi. Khyabeylie tersane miri Yusuf Efendi getirildi. Eski Mora mukassiliinde bulunan vezir silhdr Mustafa Bey Negrepont valiliine atand ve kendisine arpalk olarak Karl-ili sancaklar verildi. Negropont valiliinde selefi olan Veziriazam Osman Paa'nn olu Ahmed Paa Aydn'a mukassilie atand ve vilyetin geliri kendisine brakld; bu husus, Sultan'm elyazsiyle bildirildi, imparatorluk mverrihi bu eitli atamalar bildirdii liste ile vali ve sancak kumandanlarnn karlkl durumlarna kmsenmesi imknsz bir k tutmaktadr. Sancan gerek mliki (musarnf) vali unvan verilen tek kiidir; Bb- l'nin bir subayna bir sancak verilmise ve bunu arpalk olarak almsa ve bu ii bir bakasna idare ettiriyorsa, vekiline mtesellim denilir. uurlarda kumandanlk ve kalelerde muhafzlk grevlerinde bulunanlar arpalk denilen bu trl gelirlerden yararlanrlar; nihayet, Bb- li bir sancan vergi gelirlerinin btnn bir Pa-a'ya braktnda, buna sahip olana muhassil, yni gelirlerini alan kii, sahip olduu gelir durumuna da malikne ad verilir. 226 M. De Desalleurs Fransz elisi Castellane'n Bb- l'yi Avusturya ile savaa tahrik etmekdeki btn gayretlerine ramen, bu devlet Avusturya ile devaml bir bar anlamas imzalad. Bu anla mann imzalanmasndan alt ay sonra, Castellane'n yerine M. Desalleurs Fransa'nn stanbul eliliine atand. Sultan'n ltfettii huzura kabul treni her zamanki ihtiam iinde cereyan etti. Yirmidrt avu, alt Yenieri, elinin binek atlarn yularlarndan tutan
225 226

Sayfa

106

Gemiler 7 Aralk 1747de stanbul limanna demirlediler. Penkler'in raporu. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/98-99

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

alt seyis, silhdr ve sarayn kapucubas, on uhadar, onalt uak, iki oda hizmetisi, oniki tercman, avular ktibi ve mabeyincisi, elilik gven mektuplarn tayan elilik ktibi. elinin nnde ilerliyorlard. Eli altn srmadan dokunmu parltlar iinde bir elbise ve gm srmadan bir yelek giymiti ve sekiz muhafz tarafndan evrelenmiti, sanda avuba ve solunda mihmandar yer almt; altm Fransz tacirinin nnde yryen baron de Tott alayn 227 sonunu kapatyordu (21 Kasm 1747). Baron de Tott Macar aslyd ve o srada istihkm subay olarak Fransa kralnn hizmetinde bulunuyordu; evvelce, Vezirizam'm Fransa'nn aracln kabul ettiini bildiren mektubunu XV. Louis'ye gtrmek zere Fransa elisi Villeneuve tarafndan grevlendirilmiti. O zamandan beri Fransa devletinin hizmetinde kalmt. Fransa hkmeti onun kaabiliyetine gven besliyordu ve fiilen Trklerle, Rodosto'ya srlen, balarnda Czaky ile Zay'n bulunduu Macarlarla mnasebetlerinde kullanlmt. Fakat, Polonya grevlisi Zierzanofsky'nin, Rusya'nn Polonya iilerine mdhalede bulunduu ve hrriyetlerini engellediinden ikyet etmek zere Fransz elisi Desalleurs'e bavurmasndan beri teebbsleri artk baarl olamamt (1748). Fransz elisi De-salleurs, zerinde hareket edecei zemini derinlemesine yoklu-yormucasna uzun zaman faaliyete gemeden durdu. Nihayet Vezirizam'a bir muhtra sunarak, Sultan' otuzbin mevcutlu bir Rus ordusunun Almanya iinden Flandre'a giriini protesto etmesi hususunda yardmda bulunmasn istedi. Fakat, Ruslarn silhlarn kendi snrlarndan baka yerlere evirdiini grmekten memnunluk duyan Bb- l sessiz kalmay tercih etti. Hlsa, bu dnemde Rusya ve Avusturya'ya - kar son derece bar bir siyaseti benimsemi durumdayd ve barlkta o kadar ileri gitmiti ki, imparator ie Anne ile Almanya imparatoru arasnda yaplan son ittifak anlamasnda gizli bir maddenin bulunduundan haberi bile olmamt. O zamana kadar gizli kalan bu maddeyle iki hkmet, Bb- l'nin taarruzu hlinde, ona kar ayn zamanda sava iln etmei ve ordularn sava 228 iin birletirmeyi stlenmilerdi. Bb- l, Fransz elisi Desalleurs'n Rus birliklerinin Avusturya devletleri topraklarnda ilerleyii konusunda birbiri pei sra verdii yedi muhtray byk bir maharet
Desalleurs'n ei, prenses Lubomirska, kontes Rutofsky'ye 21 Kasm 1747de gnderdii mektup. Evvelki eli Castellane'n veda iin huzura kabul trenini teferruatiyle zi, f. 164, vermektedir. Chevrier raporunda eli Desalleurs' yle anlatyor: Duyarl, az konuan, dnen ve dorudan konuya giren, sade grnl. 228 Articulus secretissimus: Schoelrin yaynlanan kolleksiyonunda (11 Haziran 1746) anlamada gizli madde yok.
227

Sayfa

107

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

Sayfa

108

gstererek cevapsz brakmt; Fransz elisi Bb- l, Fransa. sve ve Prusya arasnda bir ittifakn mzkerelerini gerekletirmek bakmndan da baarl olamamt; bu anlama ile drt devlet Rusya'nn ihtiraslarna son vermei, Rusya 229 ve Avusturya hkmetleriyle ayr anlama imzalamamay taahhd edeceklerdi. Durum byle iken, Bb- Al, Fransa'nn, eski Kapdan- derya, o srada Rodos beyi olan Mustafa Paa'nm kadrgasn iade etmeleri iin Malta valyeleri nezdinde mdahalede bulunmas hususunda Fransz elisi Desalleurs'e bavurdu. Mustafa Paa, I. Mahmud'un Rodos'a srd bir evvelki Veziriazam El-hac Mehmed Paa'nn yeni hkmetini el kylarna karmt. Mersin limannda geminin krek sralarna balanan yz-seksen hristiyan, oniki Napolili gemicinin yardmiyle zincirlerini krm; geminin yeni askere alnm, ayrca sayca da az tayfalariyle arptktan sonra kadrgaya hkim olmulard. Yeni iel valisinin ve Rodos kaptannn kaaklar yakalamalar iin Antalya, Fenike ve Mersin sahil muhafzlarna sratle haber ulatrmalarna ve kaaklar yakalama emri vermelerine ramen, bunlar engine almay ve kadrgay Malta'ya gtrmeyi baarmlard (9 Ocak 1744 -10 Muharrem 1161). Fransz elisi Desalleurs, hkmetine valyeleri esir kadrgay geri gndermee ikna etmesi iin durumu bildirecei vaadinde bulundu. Avusturya'nn stanbul elisi baron de Penkler, son anlamann imzalanmasndan iki ay sonra imzal nshay Bb- l'ye teslim etmi, karlk olarak Sultan'in mhrn tayan nshay almt (29 Temmuz). Vezirizam'a, Reisefendi'ye, Veziriazam diresi ktibine, Bb- li tercmanna ve yardmcs gen ibrahim'e verilecek gm hediyelerin deeri bebin duka tuttu; fakat Reisefendi'nin yalnz kendisi iin altbin duka istedii dikkate alnrsa ve hele Bb- l ile yapt anlamann Napoli'ye maliyeti olan yzbin kurutan ayr olarak tasdikli anlamalarn teatisi esnasnda Vezirizam'a deeri onyedibin beyz kuru tahmin edilen bir yzk hediye sunmak zorunda braklmas hatrlanrsa, be bin duka nemli bir mebla saylmamak gerekir. istanbul'daki ikameti srasnda, Penkler, Bb- l'yi, Tos-kan bykdk ile Cezayir, Tunus, Trablus daylar arasnda bir ticaret anlamasnn mzkereleri iin Sungur 230 Ali Aa'y Afrika'ya gndermek hususunda ikna etti. Beraberinde Avusturyal tercman Gaspar Momars ve Toskan komiseri p-politi bulunan Osmanl murahhas nce Cezayir'e gitti; bahis konusu
229 230

Chevrier'nin raporuna ekli Penkler'n raporu. Mellif Sougour adn kullanyor. (.N.)

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

ticaret anlamasn imzaladktan sonra, oradan kendisini Tunus ve oradan Trablus'a 231 gemek zere getirdii Osmanl donanmasna ait iki hafif tekneyle yola kt. 232 Hatt Mustafa Murahhas Olarak Viyana'da Olaanst eli sfatiyle Avusturya elisi Penkler ikamet ve yiyecek masraf olarak Bb- l'den kendisinden nceki elilere verilenden on kuru fazla ald; kendisinden ncekiler masraflarn karlamak zere gnde doksansekiz kuruta kalmlard. Fazla olarak, huzura kabul gnnde sadece mabeyinci ve avular ktibi tarafndan deil, fazla olarak iki mabeyinci daha kendisine refakat etmiti. Penkler'in eliliine tam karlk vermek isteyen Veziriazam, Hatt Mustafa Efendi'yi Viyana eliliine atarken onu nianc rtbesine ykseltti. Grlyor ki, Hatt Mustafa Efendi, Bb- l'nin onalt yl nce altmiki kiilik bir miyyetle Avusturya'ya gnderdii ve sa dece ikinci defterdar unvann tayan eli Mustafa'dan bir derece yksekti. O dnemden beri dk rtbeyle Avusturya eliliine gnderilen Mustafa iki kere Reisefendi makamnda bulunmu, bu sfatla Belgrad anlamasn imzaladktan sonra, daha yakn bir zamanda bu anlamay srekli bar anlamasna dntrmt. Hatti Mustafa Efendi, elilie atanmadan nce Mevkufat (Vergiler diresi bakan) grevinde bulunuyordu; mparatorluk harekt diresinden kma bir esir kadnla evlenmi, daha nce Rusya snrlarn belirleyen komisyonda almt, ts-tanbul'dan yz kiiden oluan bir miyyet (NOT: 1) ve deeri ikiyzelli-yz kese para tutan hediyelerle Viyana'-ya hareket etti. Grevinin balca hedefi, Almanya imparatoru olarak tahta km olmas dolaysiyle I. Franois'y tebrik etmekti. mparatora verilecek hediyelerin says, Pasarofa anlamasnn imzas srasnda olaanst elinin ktibi tarafndan Viyana'ya gtrlenden alt aded daha azd; fakat buna karlk Hatti Mustafa Efendi, mparatorieye verilmek zere yirmiiki hediye gtryordu. Hatti Mustafa Efendi, Almanya imparatoru I. Franois ve Macaristan ve Bohemya kraliesi Marie-Therese'e verilmek zere hkmetinden gven mektuplar da almt. Bu ifte grevi deerlendirmek maksadiyle ahs ve miyyeti iin iki kat gnlk masraf denmesi talebinde
231 232

Cezayir'le anlama 18 Ekim 1740'da, Tunus'la 18 Aralk 1740'da, Trablus'la 27 Ocak 1740" da mzaland. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/99-101

Sayfa

109

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

bulundu. Avusturya hkmeti, elinin talebini yerinde bularak, kendisinden nceki elilerin almadklar bir mebla, gnde oniki dukay eliye dedi. Osmanl elisi, huzura kabul edilmeden nce, imparatorie ve kralieye takdim edilecei gn terifata ve alayn ilerleyiini dzenleyen kaidelere uyacan yaz ile ta-ahhd etmek, miyyetindekerih ve getirdii hediyelerin listesini ve iki hkmdara hitaben syleyecei nutuklarn kopyalarn vermek zorunda kald. Yine, Rumlar, Yahudiler, dn meler hri olmak zere, elinin btn Mslman miyyetinin imparatorluk sarayna varlnca atlardan inmeleri, yalnz kendisinin elilik ktibi ve khyabey refakatinde atla ikinci avluya girebilecei, silhlarn teslim ettikten sonra kabul salonuna girdiinde, salonun ortasnda ve tahta yaklatnda det olan selm vermesi ve gven mektuplariyle hediyeler listesini bu vesileyle tahtn yanna konulan masann zerine brakarak, yerine kadar geri geri gittikten sonra, hediyeleri tahtn nne koymas kararlatrld; nihayet, eli Hatti Mustafa Efendi, Sultan'm kapaniesinin benzeri olan mparatorun pelerinini pmei ve mparatoru kere selmlayarak geri geri gidip salondan kmay taahht etti. Avusturya hkmeti tercman Schwaheim, elinin ehrin antlar, Schoenbrunn sarajrsn, hazne diresini, ktphaneyi ve tiyatrolar ziyaretinde, dier meraka deer yerleri grmesinde refakatinde bulunmak zere mihmandarlna atand. Bu saylan yerleri dolat srada eliye zellikle serinletici iecekler verilmesine itin gsterildi. Hatt (Mevkufat) Mustafa Efendi, yazd bir rlasyonda (rapor) 233 Viyana'daki elilik grevini ayrntlaryla anlatt ve bu rapor, zi'nin Osmanl Tarihi'nde ek olarak bulunmaktadr. Ayrca, eli Hatt Mustafa Efendi'nin Viyana'ya geliinde imparator ve mparatorie tarafndan huzura kabul ediliiyle, Viyana'dan ayrlrken veda iin meclis bakan, mparator ve mparatorie tarafndan huzura kabuliyle ilgili ayrntlar Viyana Gazetesi 234 ilvesinde yaynlanmtr. Yine bu gazetenin ilvesinde, Avusturya elisinin stanbul'da huzura kabul treni, olaanst yetkili eli olarak veda iin huzura kabul edildikten sonra olaan yetkili eli greviyle stanbul'da kalmas da ayrntlariyle yaynlanmtr. Bu eli, byle bir unvanla Bb- l'nin gvenine lyk ilk grevlidir; zira, daha ncekilerin hepsi olaanst

110
Sayfa

O dnemin dileri deyimi olarak kullanlan relation> gnmzde rapor olarak kullanldndan biz de genellikle rapor kelimesini kullandk. (.N.) 234 zi, f. 190-196. 1825 yl Arivleri, No. 27 ve 28, yazan Hormayer. Trk elisinin veda resmi kabul Viyana Gazetesi 16 Ekim 1748 ekinde; 19 Haziran 1748 No. 49 ve 1 Haziran No. 44 ekleri.
233

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

eli olmular ve srekli eli grevini yrtmemi-lerdir. 235 Evlenmeler, natlar Ve Kitabeler Osmanl Imparatorluu'nun btn snr komulariyle bar hlinde bulunmas, Sultan'a, son on yllk savalarn zorunlu olarak ara verdirdii yap ileriyle, dnler ve enlikleri uygulamaya koymas imknn salad. Oysa, nc Ahmed'in saltanat dneminde, btn bunlar gnlk olaylardand. nc Ahmed'in kz Zbeyde sultan, Pdih Birinci Mahmud'-un emri zerine Anadolu Beylerbeyi Sleyman Paa ile nianland (2 Ocak 1748 - 1 Muharrem 1161). Derhal nianl Paann dnr ve temsilcisi tyin edildi ve nianl sultann vekili Kz-laraas oldu; eyhlislm bu birlemeyi dulariyle kutsalla-tirdi; Kzlaraas din kaidelere uygun olarak eyiz ve nian hediyesini beyan etti. Bu hediyeler altmbin kuru deerinde ndir mcevherlerden ve yedibin beyz gm sikkeden olu maktayd. Vezir Mustafa Paa ve nc Ahmed'in kz Saliha sultann kzlar Fatma hanm, Rumeli*Beylerbeyi Yahya Paa'-nn kardei brahim Bey'le evlendirildi ve dnleri ay sonra mtevazi bir ekilde gerekletirildi. Sultan Zbeyde'ye gelince, nianls dnn yaplmasndan gn nce lm olduundan, bir yl sonra Vezir Numan Paa ile evlendirildi (6 Ocak 1749 - 16 Muharrem 1162). 236 stanbul Ve Badad'da syan Sultan bu dnemde birka yeni kkten baka, Beiktas'da byk bir havuz, Boazii'nin Avrupa yakasnda eski bir caminin yerine yenisini ve Dolmabahe civarnda son derece gzel grnl bir kk yaptrd. Ksa bir sre sonra, Sultan Birinci Mahmud, eyhlislm'n hazr bulunduu bir trenle Bedes-tan yaknndaki yeni in edilecek bir caminin ilk temel tan koydu; bu treni, her zaman olduu gibi, krk koyunun kurban edilmesi izledi, imparatorluk tarihisi zi, bu vesileyle, imparatorluk Tarihfnin boy boy sayfalarn," bu eitli yaplarn tarihini 237 gelecek nesillere intikal ettirmek maksadiyle, solgun
Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/102-104 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/104 237 Burada, Osmanl mverrihlerinin bir Sultan'n saltanat dnemini tebarz ettiren baz olaylar tariheler veya tarih drmek suretiyle belirtme alkanlklar aret edilmek istenmitir. Arab, tran ve TOrk
235 236

Sayfa

111

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

kitabelerle doldurdu. Ayn tarihi bize Ramazan aynn sonunda. Bayram havas iinde Vezirizam'n Dolmabahe'de Sul-tan'a verdii ziyafetin alt byk boy sayfa tutan bir tasvirini brakt; fakat kafiyeli, ar bir dz yaznn zaman zaman garip bir ekilde airane dzyazya yerini verdii bu tasvir, uzunluuna ramen bize, elilerin raporlarnn (rlasyon) satrda rettii nemli eyleri iermemektedir. Bahis konusu ziyafette Vezirizam'n, makamm muhafaza maksadiyle, Sultan'a hediye olarak yirmibebin duka altn sunduunu, saray subaylarna da oniki bin duka altn dattn reniyoruz (7 Ekim 1748 - 14 evval 1161). Bylece, Esseyyid Abdullah Paa, ksa sren bir para fedakrl yoluyla stanbul'da ortaya kan bir halk hareketinin sebeb olduu, seleflerinden bir ounun bana geldii gibi, Vezirizamhk mevkiini tehdid eden kasrgann ynn deitirmiti. Geen temmuz aynn 20'sinde, yersiz yurtsuz takmndan serseri bir Krd kalabal, karacaklar kargaalkta Bedestan yamalama hayaliyle dkknlarn yklaca haykniyle payitahtn sokaklarn dolamlard. Fakat, bu gruhun maksatlar, Pannakkap, Byezid ve Mercanda bulunan muhafz birliklerini sr'atle harekete geiren Yenieriaas'nn gayretiyle boa karlmt; Yenieriaas, muhafzlarla birlikte ardaki dkkn sahiplerini haydutlarn zerine saldrtnu, birka ldrlm, dierlerini datmt. Veziriazam, eyhlislm'n da muvafakatim alarak, Rum ve Ermenilerin hukuk sorumluluktan uzak bir cesaretle bu ktlk erbabnn zerine varp ldrebileceklerini iln ettirdi 238 . Veziriazam Seyyid Abdullah Paa bu isyanc gruhu, bu ayaktakm kalabaln datmay baard iin bir hil'at giydirilmek suretiyle mkfatlandrld. Ayaklanmay bastrmakta hizmetleri grlen Sultanbyezid, Mercan ve Parmakkap* muhafz birlikleri erleri, her birine bin beyz kuru verilerek mkfatlandrldlar. Ayrca, gzclere 239 beyz; kargaaln ilk anlarnda dkknlar yama edilmi olan tacirlere, uradklar zarar karlamalar maksadiyle ikibin beyz kuru datld. Uzun zamandan beri Ermeniler ve Nikdeh'den s tanbul'a yerlemek zere

112
Sayfa

mverrihleri (tarihileri) bu alkanl tarih szyle ifade etmektedirler. Tarih, olaylarn beraberinde bunlarn tarihlerini tes-blti ifde eder. Oysa doulu tarihiler tarihin, zamann ak iinde olaylarn olu tarihlerinin kaydyla grevli olduuna aldrmazlar. Bu dnemin mill tarihileri, Suphi re tzi'de grld gibi. dzyaz ve kafiyeli nazm karm bir ifde vastasiyle Sultan'n dneminde geen olaylar anlatrlar. Bunlardan ilki manl ve zevk sahibidir; ikincisinde bu meziyetlere rastlanmamaktadr. 238 mparatorluk mverrihi bu meraka deer emirnameden bahsetmiyor. 239 Salma kulu.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

gelen Rumlar, ehirde yava yava arnn sanki tek sahipleriymiler gibi bir durum meydana getirmilerdi; srtlarnda kfelerle bu adamlarn oluturduu dzensizlie, bir de mal ykl gemilerin iskelelere gelileriyle ihtiya sahiplerinin kendilerine gerekli nesneleri birinci elden almak imknszl eklendiinden, Veziriazam bu yabanclar memleketlerine dnmek zorunda brakan bir emirname yaynlad. stanbul'dakinden daha tehlikeli bir bakaldrma Badad'da Yenieriler arasnda patlak vermiti; bu bakaldrma stanbul'-dakiyle ayn zamana rastlamt. Hkmetin cretlerini demei geriye brakarak geciktirmesine fkelenen Yenieriler vali Elhac Ahmed Paa'y ehirden kovmular, Sultan' birikmi cretlerini demee ve kendilerinin setii Kesriyeli Paa'nn valiliini tasdike zorlamlard. Bb- l, Badad'dan atlan vali Elhac Ahmed Paa'ya arpalk nvaniyle el sancan vermek suretiyle urad zarar telfi yoluna gitti; bu sancan halihazr valisi bulunan eski Veziriazam Tiryaki Mehmed Paa Musul valiliine geti ve o srada bu eyletin valisi olan, boalan Basra sancanda Kesriyeli'nin halefi oldu. Badad silerine kar yumuak davranmas Bb- l'yi yeni glklerle kar karya brakt; Kesriyeli'nin si Yenierilerin zorla kabul ettirmek istedikleri valilii tasdik edilir edilmez, Arablann em-ri ve Elhac Ahmed Paa'nn selefi mteveffa Ahmed Paa'nn kaynbabas, bu ehrin ve ehre bal yerlerin torununun kocas Sleyman'a vali olarak verilmemesinden duyduu fkeyle-gelip Badad' muhasara etti 240. Badad'm imdadna komak ve Ndir ahn evvelki muhasaralarnda topu kuvvetlerinin byk lde harabettii tahkimat yenilemek hususunda vali Kesriyeli'ye yardmda bulunmak zere Veziriazam tarafndan Mara valisine btn birlikleriyle Badad'a gitmesi emri verildi. 241 ran Ve Napoli Elilikleri Ndir ahn lmyle-ran taht bo kalm bulunuyordu. Ellerini hkmdarlarnn kanna bulatrm olan devlet ileri gelenleri, o srada ok byk bir ordu ile Sistan'da bulunan ahn yeeni Ali-Kuli han tahta karmay uygun grdler. Ali-Kuli han tahta geer gemez, clusunu
Arap krallarndan biri olan bu emir, mteveffa Badad valisi Ah' med Paa'ya kzn verdikten baka, torununu da Paa'nn khyas Sleyman'la evlendirmltl; Paa'nn vefat zerine valiliin Sley man'a verilmemesinden muber olarak gelip Badad' muhasara etti. 241 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/104 -107
240

Sayfa

113

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

Sayfa

114

Osmanl Pdih'na bildirmek zere Kermanahan han Abdulkerim'i eli olarak stanbul'a gnderdi. ahn elisi skdar'a vardnda, mparatorluk mutba khyas tarafndan muhteem bir ziyafete davet edildi ve ziyafetten sonra gemiyle stanbul yakasna geildi.. Orada ikametgh olarak barut deposu yaknnda bir konaa yerletirildi. Bir ay sonra Veziriazam ve Sultan tarafndan huzura kabul edildi. Veziriazam tarafndan huzura kabul edilecei gn Abdulke -rim han, elilik miyyetinden elli kii ve avubana veklet eden Sistowlu mabeyinci Ali'nin nlerinde yer ald elli avu ve Karakulluku Paas, ehremininin koruyucularnn refakatinde Bb- l'ye gitti (1 Mays 1748 - 3 Cemziyl'evvel 1161). Sultan'm huzuruna gtrlen eli, Pdih'a yeni h'm gven mektubunu, Vezirizam'a da itimadeddevlet (veziriazam), ahn ve mollabann (i mezhebinin ba) kardeleri brahim Mirza'nn gnderdii mektubu sundu. Alt ay sren stanbul'daki ikametinden sonra Veziriazam eliyi son defa huzuruna kabul etti ve kendisinin itimadeddevlet'e, eyhlislm'n mollaba-ya ve Sultan'n h'a 242 gnderdii cevap mektuplarn kendisine verdi; uurlarken hediye olarak altm kese para ihsannda bulundu. Bu mektupla Osmanl devleti AliKuli han tahta kmasndan tr tebrik ederken, Ndir ah dneminde imzalanan bar anlamasnn devam arzusu hususunda da temint verdi. dil h (adaletli) unvann alm olan Ali-Kuli han cmerte davranlaryla Ndir h'm on olu veya torununun katledilmelerini unutturmaya alt srada, kardei Mirza-brahim, btn gcyle onu tahtan indirmekten baka bir ey dnmyordu. Ksa bir sre sonra dmanl aka bir isyan halinde patlak verdi ve bir yandan Ouzbelerin bir ksm ve Afganllar, bir yandan da Arslanhan'dan yardm gren brahim, Sultaniye ile Sencan arasnda uzanan vadide kardeiyle taht savana giriti. Talih ibrahim'e gld ve hapse attrd kardeinin gzlerini oydurduktan sonra, bir bana kendisini ran hkmdar iln etti. Fakat saltanat sresi sele fininkinden de ksa oldu. f unvann aldktan ksa bir sre sonra, evvelce balca mttefiki olan Arslanhan'la aralarna anlamazlk girdi. Her iki taraf da silhl mcdeleye bavurdu. Arslanhan Kazvin'le Tebriz arasnda meydana gelen arpmada tamamiyle malb oldu ve ldrld, kardei Sarikhan esir edilip Tebriz'de hayatna son verildi. Bu olaylar zerine, h Hseyin'in kz ve Riza-Kuli'nin olundan dnyaya gelme, Ndir h'n
242

h'm mektubu zi'de, f. 161'de bulunmaktadr.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

veliahd olarak iln ettii ahrh, Horasan'n Me-hed ehrinde ortaya karak taht iin mcdeleye balad. Bunun zerine, Afganl Abdalli aireti reisi Ahmed Han'n Kan-dahar hkmdarlnn dousunu gasbetmesi gibi, tran mpa-ratorluu'nun batsnda bulunan lkelere zorla elkoymu bu lunan ibrahim, stanbul'a iki eli gndermei dnd; stanbul'a ayn zamanda gnderilecek olan iki eliden biri Ndir h' lmnden nce bu grevle stanbul'a gnderilmi olan Mustafa hand; Mustafa han o zamandan beri Badad'da tutuklu bulunuyordu; dieri, Mehdi han, kendi srdalarndan biriydi. Fakat, Bb- li, tahtn iki hak iddia edeninden hangisinin stn geleceini bilmediinden ve tarafszln korumak iste diinden elilik heyetini kabul etmiyor, bunun aksine bir tutumu, bir sre nce bar anlamasnn yenilenmi olmas kadar faydasz sayyordu. Bununla beraber, Veziriazam, iki eliden her birine Sultan tarafndan verilen kymetli talarla ssl birer saatle, birincisine ikibin duka, ikincisine bin duka altn gnderdi; Badad'daki uzun ikametlerinin masraflarn da de mek cmertliini gsterdi. Bb- Ali, yeni TVablus days Mehmed Paa'nra elisini, merhum day brahim Paa'nn akrabas olmasn da gznn-de tutarak itinal bir ekilde karlad. Eli stanbul'a Sultan'a, Veziriazam ve eyhlislm'a, Kzlaraas'na gnderilen hediyeleri getiren sve gemisiyle gelmiti. Trablus daysnn hediyeleri, tersanede hizmet ettirmek zere zindana gnderilen elli Frenk esirinden, elmas talarla ssl bir ine tutturucusu bulunan balkkuu tynden bir sorgutan, mercan tebihlerden, kaplan ve aslan postlarndan, canl leoparlardan ve zenci hadmlardan oluuyordu. Sultan, himayesinde bulunan daynn bu hediyelerine stanbul'da dklm drt yeni top, dier para-lariyle birlikte birka obs topu, bin fersah uzunlukta toplar tutarnda yelkenlik bez, bin kental arlkta gemi zinciri, ayn arlkta ve ayn maden vasfta olmak zere gemi yapmnda kullanlacak demir vermek suretiyle mukabelede bulundu (21 Mart 1748 - 21 Rebiul'evvel 1161). Hemen hi aralksz birbirini takibeden savalara ramen, Osmanl donanmas hibir zaman grlmemi bir lde gemi says ve salaml bakmndan bir gelime gsteriyordu. Szn ettiimiz dnemde, stanbul'da Sultan'n huzurunda ve devlet ileri gelenlerinin hazr bulunduklar bir trenle g-verteli iki byk sava gemisi denize indirildi; bunlardan brine Nasiribahr, tekine Nusretnum adlar kondu. Kapdan - derya Esseyid Mustafa Paa, byk-amiral makamnda brakld ve Sultan, kendisine bir hil'at giydirmek suretiyle, donanmann onun kumandas

Sayfa

115

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

altnda kaydetmi olduu ilerlemeden duyduu memnunluu Adalar denizindeki son gezisindeki m-hadelerin nda belirtti. Sultan'n mhadeleri yerindeydi. Donanma gerekten nemli bir deerlilik noktasna ulam durumdayd. Osmanl riyalas veya nc amiral gem isi, seferi srasnda, Napoli di Romania nlerinde iki Malta skampa-vias (sava gemisi) ile karlamt. ki Malta sava gemisi, Damiat'da direkli bir ky koruma gemisini esir aldktan sonra, avlarn Goesterelik adas limanna gtrmlerdi. ki Malta gemisi gece karanlndan yararlanarak kk Mis adas yaknndaki Karatova limanna gelip sndlar; fakat, brahim, bu blgelerin muhafazasiyle grevli Stankhio kapdan, onlar buldu. Son derece kanl bir savatan sonra, brahim iki dman gemisini.zaptetti; sa kalan ondokuz Maltah ellerine esir dt ve bunlar esir olarak stanbul zindanna gnderildi (5 Kasm - 14 Zkaade). Stankhio mevki kumandan olan bu ayn kapdan, geen yl Deirmenlik (Milo) adas sularnda nl Malta korsanlanndan Paulo adnda birini esir etmi ve gemisini btn mrettebatiyle birlikte stanbul'a gtrmt; Osmanl donanmas denize almak zere demir ald srada bu Paulor birinci amiral gemisinin serenlerinden birine asld. 243 Krm Han'nn lm Azledilen Kalagay (veliahd) ahin-Giray'n Polonya'ya ka-yle ortaya kan karklklar ve onun Basarabya Bohemien-lerini Krm iin tehdit oluturan isyan ettirme teebbsleri, kendi steiyle lkesine dnmesiyle yatt. Krm hannn Bb- Al nezdinde efaati zerine, Sultan, ahin-Giray' Rodos adasna srmekle yetindi; daha sonra Khios adasna gidip yerlemesine msaade etti ve kardei Mahmud-Giray'n Cengiz Han'n ahfadndan alnan topraklardan olan Yanbolu'ya ekilmesi iznini verdi. Be ay sonra, Krm han Selim-Giray istiska (hydro-pisi) hastalndan ld. KaplanGiray'm olu olan Selim-Giray'-n bo kalm olan makam, o srada emekli olan Devlet-Gi-ray'n olu, eski kalagay Arslan-Giray'a verildi. Bykmirbur Toprak Mehmed Bey, onu ilkhan ve han makamna, yni Cengiz Han ailesinin veraset yoluyla intikal eden btn zamanlarn makamna ykselten berat kendisine gtrmekle grevlendirildi. Bb- l'nin her yeni Krm hanna vermesi det olan bir milyon akadan baka. Tatarlar
243

Sayfa

116

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/107-110

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

zerindeki hkimiyetini belirten alt almet de iletildi. Bu almetler samur krk, samur kalpak, elmas bir tutturucu ineyle ssl balklkuu tynden ift sorgu, kl, yay ve sadaktan oluuyordu. Sultan'dan gtrlen bir Hatt erif'de yeni Krm hanndan saraya gelmesini baka bir zamana ertelemesi isteniyor ve gecikmeksizin Krm'a gitmesi bildiriliyordu; haseki veya bostanclar ikinci subay, eref tahsisatndan ayr olarak, yol masraf olarak bin duka altm verdi. 244 Vezirlerin Atanma Ve Deitirilmeleri Vezir seviyesindeki btn atamalar ve valiler arasnda mey^ dana gelen deiiklikler I. Mahmud saltanatnn bu dneminde bugne kadar grlmemi bir younluk ve genilik gstermitir ki, biz bunlardan ancak ok nemli olanlarn zerinde duracaz. Basarabya ve Eflk hospodarlar, Gregoire Ghika ve Cons-tantin Maurocordato, bu yl iinde becayi oldular, yni biri dierinin yerini karlkl olarak aldlar. Daha nce defa Bo-dan dukalk makamnda bulunmu olan Ghika, ikinci defa Eflak prensi berat ald; Maurocordato ise, drt kere Eflak prenslii makamnda bulunduktan sonra nc defa Bodan dukalnn basma gemi oldu (27 Temmuz 1748 - 1 aban 1161). Saray hekimi Mehmed Said bu grevine tekrar balad; kendisinden nceki saray hekimi Ahmed, stanbul kadl makamna ykseltilerek, yerini kaybetmekten duyduu znt bakmndan teselli edildi. Kbrs adas has olarak Vezirizam'a verildi. Anadolu Beylerbeyi vezir Mehmed ve Karahisar sancakbeyi vezir Sleyman Paa, Sultan'n kesin emri zerine ancak arpalk olarak ellerinde bulundurduklar bu eyletleri becayi ettiler. Kahire'de vali Ragb Paa, ortadan kaldrmay dnd Memlk beyleri partisi tarafndan makamndan uzaklatrlmt. Bu zorbalk hareketi, beylerin 245 arazilerine konulan vergilerin alnmas ve stanbul'a doru yola karlmas, Mekke'ye tohumlar gnderme zaman yaklam olduu halde Bb- H 246 tarafndan sktla geitirildi 247 (3 Eyll 1748 - 19 Ramazan 1161).
Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/110 14 Temmuzda, Yenieri avuu brahim ve Araharn kahyas Rd-van elbirliiyle Paa partisbnin hiylesini ortaya kardlar. Kanl bir sava sonunda Paa taraftar yedi tabur kamak zorunda brakld, Paa tutukland ve emin bir yere gtrld, khyas lm derecesinde yaraland. M. Chassier'nin stanbul'da Fransz tercman Dar t an'a gnderdii mektup 246 Holvan Kera. 247 Ghilat.
244 245

Sayfa

117

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

Birinci Mahmud, Msr valiliine o srada el valisi olan eski Veziriazam Ahmed Paa'y atad, onun yerine Retimo kumandan Kse AH Paa getirildi. Eski Msr valisi Ragb Paa'-ya gelince, Nianc sfatiyle kubbe vezirleri arasna katlmak zere stanbul'a arld. Eski el valisi Elhac Ahmed Paa ile Khyabey veya ileri Nazrlnda bulunan Numn Paa'-ya vezirlik pyesiyle Selanik ve Kaval? sancaklar arpalk paras nmiyle verildi (16 Aralk 1748 - 25 Zilhicce 1161). Bu sancaklara o zamana kadar sahip olmu bulunan eski Kapdan-i derya ehsuvarzde Mustafa Paa Cane valiliine gnderildi; bu valilikte bulunan Kprlzde Ahmed Paa ise yeni grevine balamak zere Tirhala'ya hareket etti. Evvelki Badad valisinin khyas ve asi Araplarn elde silh Bb- l'den bu vilyete vali yapmasn istedikleri ve o srada Adana sancann banda bulunan Sleyman tulu Paa payesine ykseltildi; fakat, Badad'da alacakllarna borcu olan binsekizyz kese paray dedikten ve vilyet hazinesine olan krksekizbin kuru zimmet borcundan aklandktan sonra yeni valilik yeri olan Basr a'ya hareket edebildi. Bu arada, Bb- l, Kapucuba Abbaszde Mehmed'i, civardaki Arab kabileleri arasnda Adana valiliine atanan hlihazrdaki vali Abdlcelilzde yznden kan karklklar yattrmak maksadiyle Basra'ya gnderdi. Badad'da Kesriyeli Ahmed Paa Yenierileri zaptedemediin-den azledildi; oysa Kesriyeli, evvelki valinin khyas Sleyman'la gizlice haberlemekle sulanan kendi khyasnn ban Bb - l'ye gndermek suretiyle canla bala grev yaptnn delilini de vermiti. Sultan, onun yerine, Musul valiliinde bulunan eski Veziriazam Tiryaki Mehmed Paa'y atad, Kesriyeli'-ye de yeni bir tyine kadar sknetle beklemesi tavsiyesinde bulu.du. Musul valiliine, Sultan'n kendisine malikne olarak verdii Aydn'a gitmeyi reddeden eski Rumeli Beylerbeyi Yahya Paa atand; dolaysiyle Aydn vergi muhassillii, malikne tasarrufu da eski Msr valisi Ragb Paa'ya mnsip grld. 248 eyhlislm Esad, Nail Ve Baklar mamnn lmleri Ragb Paa, eski eyhlislm smail Efendi'nin olu ve eski eyhlislm Akmahmudzde'nin halefi olan eyhlislm Esad Efendi'nin btn bilgin ulem takmn glgelemesi gibi, btn vezirler arasnda zeks ve derin bilgisiyle dikkatleri zerinde topluyordu (20 Temmuz - 24 Receb). Esad
248

Sayfa

118

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/110-112

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

Vasf, s. 179, Esadln eyhlislmlk makamna geliini bir tariheyle kutlad. I ve II. cildeki eserlerinin listesine baknz. Nil'nin bu eseri El -canib el garbi fi halli mkilti bn'lArabl zi, f. 160. 251 Men mte gariben fekad ehiden, zi, t. 152.
249 250

Sayfa

119

Efendi, Sihahul Cevahir (Mcevherlerin Delili) adl ok beenilen, dilbilgisiyle ilgili bir eser brakt; ayrca, drt nl medhiye zerine drt ve alt msrahk manzum erh ve tenkit kt'alar meydana getirdi: Bordet, Hemziyet, Damuatiyet, Mezariyet. Fazlasiyle takdir gren iki kaside, bir Blbnme veya Austos Bcei, Tez-keret Hanendegn veya arkclarn Htralar, bir Trke-Arab-ca-Farsa szlk veya Kelimelerden Seme, stanbul'da Lehce-tul Lugt adiyle baslan kitab hep onun kaleminden kmtr; bu arada birka Araba ve Trke iir de yazmtr 249. Esad Efendi'nin eyhlislmlk makamna atanmasndan drt ay nce, Drdnc Mehmed'in saltanat dneminde bilgin stanbul kads Mirza Mehmed'in olu ve Birinci Mahmud'un saltanat dneminin balangcnda en yksek eriat makamnda bulunan eyhlislm Mehmed Efendi'nin kk kardei yetmi yandaki Rumeli Kadaskeri ve en byk Trk ilim adamlarndan N-i Ahmed Efendi ld. Naili Ahmed Efendi, Arap tarihisi b-nl Czzi'nin Hz. Peygamberin sllesinden inenler zerine yazm olduu Kitablvifk veya Seilmi Asaleti adl eserini Trk-eye evirdi. Vassaf'm Acem dilinde tarihi slp aheseri saylan ran Tarihi'ne ek olan ve bilgin Reisefendi Ebubekir irva-n'nin lm zerine tamamlanmam bir halde kalan Arapa lgati tamamlad; ayrca, mutasavvf Arap iri, eyh bnl 250 Arabi'nin eserinin tefsirini yapt; Osmanllarn dini talimatlarnn esasn oluturan Birgeli'nin risalesini altm nsha olarak yazdrd; bunlarn otuz nshas Ayasofya ve dierlerini mderrisler (profesr), iki krs ve her birinde bu kutsal kitab okuyacak otuz talebenin bulunaca iki okul kurduu Sultan Mehmed (Ftih) camilerine verdi. O dnemde stanbul'da yaayan mutasavvf eyhlerin en by, Baklar mam adyla tannan Abdullah Efendi, iki ay nce lmt (24 Ocak - 23 Muharrem). Cenazesinin gtrld gn, cemat, Kadlar emesi meydannda, herkes tarafndan terkedilmi ve gece sanlar tarafndan yenmi hasta bir yabancnn karlar zerinde sahipsiz duran cesediyle karlat. Baklarn dindar loncas, Hz. Peygamber'in u: Yabanc bir lkede len, ehidlerin lmyle lr. 251 hadisine uygun bir muamele anlay iinde lm duas okumak zere durdu. Ceset, Anadolukava yaknndaki mezarlkta imamn mezarnn yanna gmld. Bir .sre sonra da sesinin gzelliiyle mehur Sultan imam

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

Hafz Mustafa vefat etti. Vezirler arasnda yerine olunun atand ldr valisi shak Paa ve Diyarbekir valisi, Avusturya ve Rusya'ya kar son savata Azak kalesinin zaptnda ve Krozka muharebesinde temayz eden eski Veziriazam Hasan Paann lmleri karsnda btn imparatorluk znt duydu. Hasan Pa-a'dan boalan valilie Musul valisi Yahya Paa atand; Mara valisi brahim Paa onun yerini ald, Kesriyeli Ahmed Paa'-ya gelince, o da brahim Paa'nn yerine Mara'a atand. 252 Tabiat Olaylar Onbe gnden az bir faslayla Temmuz ve Austos aylarnda iki kere gnein ve ayn 253 tutulmas ilmincumcular (yl-dzbilim) zerinde gnein, ayn ve Merkr'n terazi burcunda bulumalar kadar bir tesir uyandrmad. Bu bulumay ele alarak kasrga ve srekli yamurlar gelecei eklinde bir kehnetin dayana yaptlar. Gerekten de bir kasrga ve onu takibe -den tufan misli yamurlar, Boazii'nin gzel vadilerini suya bodu ve Hali zerindeki kpry sel ald (24 Eyll 1148-X evval 1161). 254 Kesriyeli, Pirzde Ve Reisefendi Mustafa'nn lm Mteakib yln ilkbahar gndnm frtnalar bir evvelki sonbahar gndnm frtnalanyla iddet bakmndan eitlik gsterdi. Bol kar yad ve rzgr dev misli aalar kknden skt, evlerin ve kulelerin damlarn uurdu. Tabiat unsurlarnn bu iddet hali, genellikle nemli kiilerin lm iaretleri olarak yorumland. Gerekten de, bu yl, evvelki yl olduu gibi, devletin en ileri saflarnda ve limler zmresinden alt kiinin mezarlarna konulmalar olayn yaad. Kendisi tarafndan Kasmpaa'da yaptrlan Uaki mescidi hadiresinde yatan Kh-yabey Yusuf'dan baka, ayn makamda yerini alan Abdi Paa; son grevi Bosna valilii olan eski Veziriazam Muhsinzde Abdullah Paa ve son olarak da mparatorluk mverrihinin hirete intikal edenler arasna kaydetmi olaca Kesriyeli lkabn tayan Kastoria doumlu vezir Ahmed Paa kaybedilenler cetvelinde yer almlard. Bu devlet adam, Kesriyeli Ahmed, ok gen yada iken, Surre kafilesini
Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/112-114 Gne tutulmas 25 Temmuz 1748'de (29 Receb 1161). ay tutulmas se 9 Aftustos 1748 (14 aban 1161) tarihlerinde grld 254 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/114
252 253

Sayfa

120

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

Saraydan kutsal ehre gnderilen hediyeleri tayan kafile veya kervan. Surre yola kmadan stanbul'da tren yaplrd. (.N.)
255

Sayfa

121

Mekke'ye gtrmekle grevlendirilen 255 bir akrabasnn yannda kutsal ehre gitmiti; daha sonra, ehrin su yollarnn tamiri ve kudretli Kzlar-aas Beir'in, Medine'de, Hz. Peygamber'in kabri yaknnda temelini attrd bir caminin yapmn idare etmek zere, ran elisi Abdlbki hann stanbul'a geldii dnemde Mekke'ye gnderilmiti. Bu yap ilerini baaryla idare etmi olmas, kendisine Devlet Kayd leri Birinci Diresi'nin bakanlna tyin edilmesi imknn kazandrmt ve tabi bu imkna Kzlaraa-snn yksek tevecchn kazanmak da eklenmiti. Bu olup bitenler Veziriazam'in kskanlk damarlarn kabarttndan, Kesriyeli'yi defterdar olarak Erzurum ordughna gndermek suretiyle sarayn gz nnden uzaklatrd. ran ah'nn bar, tekliflerini serdr Paa'dan izin almakszn stanbul'a gtrmet istediinden Samsun'da tutukland. stanbul'a arld dnemde vezirlie ykseltildi ve olaanst yetkili eli olarak ran ah nezdine gnderildi; sonra da Badad valiliine atand. Nihayet, yeni atand Mara valilii grevine balamak zere hazrland srada vefat etti (Mays 1749 - Cemziyrhir 1162). Kesriyeli birok vakf eserleri ve halk yararna gerekletirdii yaplarla, adn, gelecek nesillere intikal ettirmek bahtiyarlna eriti; masraflarn kendi cebinden karlayarak Kurueme Cmii'ni yeniden ina etti; Kasmpaa'da ta bir eme yaptrd, eyh Murad dervileri tekkesini, Eybsultan yaknnda, Ni-ancar'da dikkate deer bir yap slbuna sahip bu binay geniletti ve doum yeri Kastoria'da pek ok vakf eserler yaptrd. lm byk kayb saylabilecek ahsiyetlerden biri de eyhlislm Pirzde idi. Devrinin en nl Osmanl limlerinden biri olan Pirzde, genliinde, ir Thir ve shak-Hocas lkabiyle anlan ir Ahmed'den, talihin stn bir lutfyla, ders almak imknn bulmutu; daha sonra, Veziriazam Daltaban ve Rami Paalarn imam oldu; nihayet btn mderrislik derecelerini geerek Sultan imam mertebesine ykseldi; bu makamda bulunanlara, siyas ilerdeki tesirleri dolaysiyle Sultan'n limi de deniliyordu. Pirzde de btn gcyle mparatorie Marie -Therese zamannda Avusturya siyasetini destekliyordu. Birinci Mahmud onu eyhlislmlk grevlerinden uzaklatrdnda, Mekke'ye giderek hac farizasn yerine getirme teebbsne giriti; hac dnnde birka zaman Gelibolu'da oturdu. Buradan Rodosto'ya gitti ve orada dnya gnleri tamam oldu (25 Haziran - 9 Receb). ncelemelerinin konusunu oluturan

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

Sayfa

122

eserler zerinde birka bin yorum ve mhade kaleme alm olan Pirzde, Araplarn Montesquieu'su denilen bn Haldun'un Mu-kaddemt 256 adl eserini Trk diline kazandrmak suretiyle adn ebedletirdi. Bu yl iinde lm, yetmiinden fazla yada olan emirler reisi Boleyzde Esseyid Mehmed Said't de alp gtrd. Sultan, merhuma halef olmak zere Kuds kadl makamnda bulunan Esseyid Mehmed Said'i seti ve kendisi stanbul'a davet edildi. Mekke kads ve Anadolu'da doduu yer olan Ka-zabad' iaret eden lkabiyle Elhac Ahmed Kazabad, arkasnda Dilbilgisinin Drt Mukaddimesi (Mukaddemat- Erbaa) ve daha birok eserle ikinci bir erhas ve ikinci bir bn Hacr olmak hretlerini brakarak vefat etti. Fakat, bu devirde Osmanl mparatorluu'nun kaybndan en fazla elem duyduu Reis-efendi Elhac Mustafa'nn lm oldu. Hicri 1100 ylnda Kastamonu yaknndaki Goel'de doan merhum, Trkler, Araplar ve iranllar arasnda yaygn bulunan bir asrn banda doa caklar arasnda ayn asrn olaylarna byk lde hkim olacak birinin mutlaka bulunduu yolundaki inanlarn kuvvetlenmesine hizmet etti. stanbul'da tavukcuba veya pazarda kmes hayvanlar basatcs olan birinin kzyla evlendi; kaynpederi lnce onun iinin devam ettiricisi durumuna geti ve bu ie devam ederken fazlasiyle ilgi duyduu ilim ve aratrmalara daha ok kendini verdi. Gecesini gndzne katmas ve sebat sayesinde ksa zamanda dneminin ilim adamlar arasnda ad anlr oldu ve nc Ahmed'in tahtn kaybetmesi sonucunu getiren ihtillden sonra halefi Birinci Mahmud, onu ikinci defterdar payesine ykselterek, tahta kn Avusturya hkmetine bildirmekle grevlendirdi; bylece olaanst yetkili murahhas durumunda bulunuyordu. Elhac Mustafa, Viyana'da ikameti srasnda, Avrupa hkmetlerinin siyasetleri zerinde tam bir bilgi edinmek hususunda hibir frsat karmadi; zten bu siyaset zerinde o andan itibaren kendisi ok byk lde tesir sahibi olacakt. Avusturya'dan dnnde beyliki veya reis vekili olarak Babada ordughnda Reisefendi smail'e refakat etti. Birka zaman sonra Reisefendi makamna getirildi ve olaanst yetkili murahhas olarak Ni-emirow Bar Kongresi'ne gnderildi. Krozka savandan sonra, Vezirizam'la birlikte mehur Belgrad bar anlamasn imzalad. Anlamada baz ifdelerin Avusturya'nn srarl talebleri zerine deitirilmesi ve bir yl sonra bir ek anlama imzalanmas
Frenkesl Prolgomne olan kelime, eser veya eserlerin iinde kullanlan terimlerin veya eserin aklanmas iin yazlm nsz anlamna gelmektedir. (.N.)
256

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

zorunluu duyulmas Sultan'm Bb- l tercmannn bann vurulmasn emretmesine ve Reisefendi Mustafa'nn grevlerinden azline sebeb oldu. Bu gzden dme, Tavuku Mustafa'nn Mekke'ye gitme teebbsnde ar bast. Reisefendi makamnda yerini alan Ragb Paa vali olarak Msr'a gnderildiinde, Tavuku Mustafa ikinci defa olarak Osmanl mparatorluu'nun bu en etkili makamnn bana getirildi. Bu yeni nezreti srasnda tahribat btn Avrupa'ya yaylan savaa son vermek hususunda Osmanl devletinin aracln hristiyan devletlere teklif eden o oldu; yine onun tavsiyesi zerine, Bb- l, stanbul'daki yabanc devlet elilerine ngiltere ile Fransa arasndaki savada Osmanl denizlerinin tarafszln bildiren birer muhtra verdi. Tavuku Mustafa, sve, Napoli ve Toskan ile mzkerelerde bulunup bunlarla dostluk ve ticaret anlamalar imzalad. Fransa ile eski imtiyazlar anlamalarn yeniledi; Rusya ve Avusturya ile ebed (srekli) bar anlamalar yapp bunlarn yrrle girmelerini salad. Grevinden ikinci defa azledilince, Edirne'de kesin inzivaya ekildi ve stanbul'a ancak Devlet Ruznme Birinci Diresi Reisi olarak nadiren gel di. Birka ay sonra, Boazii'nde Avrupa yakasnda Kialar mevkiinde bulunan yazlk kknde ld ( Eyll 1749 - 18 Ramazan 1162). Her eyi kavrayc bir zekya ve olaanst bir hafzaya, son derece tabii ve zarif bir hitabet kaabiliyetine sahipti. Dima kendine hkimdi ve hibir zaman ince bir alay veya nktenin arlndan hibir ey kaybettirmedii asil bir ciddiyetin temsilcisiydi. Bu tabi stnlklere, iyi yetimi btn O smanllarn sahip bulunduklar mkemmel Trke, Arapa ve Farsa dil bilgisini de katmt. Nesir yazan ve ir olarak ilim adamlarnn toplantlarndan holanyor, dillerini son derece przsz konumasiyle Araplar zerinde hayranlk uyandryordu. Sevimli ve lutfkrd, gnllerde yer almasn bildii kadar ahmaka gururun her trlsnden de alabildiine uzakt. Fakat paraya kar son derece agzlyd. Yabanc devletlerle yapt mzakereler Vesilesiyle zengin hediyeler elde etmiti. Pirz -de'nin syledii gibi, gerekten Avrupa devletlerini ayla balam idiyse de, ald byk meblalar mlee koyup topraa gmmyor, lkse ve sefahate harcamyor; fakat bu paralar halka yararl yap ilerinde, hayr iin oluturulmu vakflar kurmakta, Osmanl medeniyetini hristiyan parasiyle gelitirmek ve savunmakta kullanyordu. Badad'da bir cami ve bir medrese yaptrd; Kastamonu yaknndaki Goel ve Ferva'da bir okul ve bir medrese kurdu; stanbul, Mekke ve Medine,' birok eme ve okullarn ona borludurlar: zellikle Mekke ehri, Reisefendi Mustafa'dan para olarak her

Sayfa

123

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

yl belirli bir ba almaktayd 257. Bedeviler Arasnda Abdulvehhab Tarafndan Gerekletirilen slmiyet'te Reform Hareketi Hristiyanlk ann onsekizinci asr yalnz Avrupa'da deil, Asya'da da yeni reformlar filizlendirdi. Gerekte, Osmanl m-paratorluu'nun siyas messeselerinde uygulanacak olan reformlar ancak bu asrn sonunda gn na ktlar. Bununla beraber, hatta asrn ilk yars sona ermeden nce, Hz. Peygam-ber'in vatan ve Islmiyetin beii olan Arabistan, Bedevilerin yeni havarisi Abdulvehhab'm yeni doktriniyle temasa geldi. nl Alman gezgini Niebuhr'un 258 Abdulvehhab' Avrupa'ya tantmasndan yirmi yl nce Osmanl tarihi, zerinde fazla durmadan, bu tarikatdan, onun hakdan sapc ve ihtillci doktrininden bahsediyordu. Ancak ondokuzuneu asnn balangcnda bir baka nl Alman gezgini Burkhardt 259, Niebuhr'un bize bu tarikata dair aktard noksan bilgileri dzeltti. Arabistan ve Suriye llerindeki uzun gezisi srasnda kili krk yaran br titizlikle tuttuu gnl sayesinde, bu konuda Trk tarihilerin srdrd sessizlik bizi hi hayflandrmamakta-dr. Bylece, burada Bedevilerin tarihi ve Islmn reformcusu Abdulvehhab hakknda vereceimiz zette o b ize rehberlik hizmetinde bulunacaktr. Hrriyet llerde tam mnsiyle yaygndr ve kurak Arabistan ovalarnn oullan olan Bedeviler, geride kalan asrlara olduu gibi, gnmze de bu hrriyetin geleneklerinin, ilkel karakterinin; binlerce yldanberi deimeden kalm ktlk ve faziletlerinin mhrn tarlar. A, arzularn yiyip bitirdii, yalanc, sun'i btn bu mnasebetleri, insandan insana hile idare eder; bununla beraber, merd, cmerd, yumuak mizal ve her trl haylin stnde misafirsever ve en zalim dmanna kar szne sadk olan Arap, Osmanl karsnda birok stnlyle sekinleir. Arap, btn bu iyi vasflarna perhiz-krlg, kanaat etmeyi, hitabet kaabiliyetini, ateli ve airane bir muhayyileyi de ekler, candan ve sirayet edici bir ne'eyi de ekler. erefinin ve hareminin ateli savunucusudur. Namusuna srlen

124
Sayfa

Biyografisi zl'de, s. 108 ve 109 ve Resm'nin Reisefendller Biyogra -fileri'nde -LXV. olarakbulunmaktadr. Damad Bekir Efendi, mirass olarak hapsedildi ve ancak ikiyzelli kese tutarnda para dedikten sonra brakld. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/114-118 258 Niebuhr, Description de L'Arabie (Arabistan'n Tasviri), 1779, II, s. 206. 259 Burkhardt, Notes on the Bedouins and Wahabis (Bedeviler ve Va-hbiler zerine Notlar), Londra, 1830.
257

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

lekeyi kanla temizler ve akrabalarnn intikamn almak gerektiinde kan aktmak iin yanp tutuur (Atee kar ate; fakat utan verici hareket asla! ntikama kar intikam; fakat erefsizlik asla!) 260. Gnmzde de, kendi erefi ve kadnlarnn erefi iin arpan Bedevinin sava l budur. Bununla beraber, Bedevi, misafirsever olduu kadar kan dkc, asil olduu kadar zalimdir. Rivayetlerin, Hatim Tai'nin misafirsever Hi; merd ve kararl mzrak Maadi Kerb'in deeri; svariler babas Antar'a izafe ettikleri airane tuluat kaabiliyeti zerine anlattklarnn hepsi, gnmzde saysz rnekler tarafndan dorulanmaktadr. Akam olunca, Bedeviler hikyeler dinlemek veya mehtapta ak havada ark sylemek zere toplanrlar 261. ki cinsiyetten de genler gruplar hlinde toplanrlar, birinci arkc tarafndan sylenen ilk msra koro hlinde tekrar ederler ve el rparak arkya katlrlar; yzlerine de buna gre bir ifde verirler. ki veya gen kz, yzleri rtl olarak ve oynayarak gelenek veya hicabn kendilerine adlarile hitbdan menettii delikanllar korosunun nne gelir ler. Gece arksnn 262 melodisi sava meydannda sylenenin ayndr 263. Neeli durumlarda kadnlarn lu, lu diye haykrlar, yalnz bu ses, ln byl sessizliini bozar 264; airetten birinin lmnde, at kadnlarn ikyet lklar orada hazr bulunan seyyah titretir. Arabn ev olarak sadece bir adn vardr; eyas bir deve eyerinden, bir su tulumundan ve ayakl bir tencereden oluur; giysi olarak bir gmlek ve izgileri yabaneeininkini andran bir hrka (aba) ile yetinir. En byk lks silhlarnda grlr: Bunlar kl, mifer, ok ve zrhtan oluur; sadece birka airet ateli silh kullanr. Deve st, ekmek, tereya, hurma ve l mantanyla beslenir. Deve ve be asil cinsi olan at balca servetini tekil eder. Filozof Fisagoras'n kutsal sayd be rakam balca dini ve siyasi messeselerinde de bulunur. Dklen kann intikamn almak gayreti beinci kuaa kadar intikal eder. Savunma ve boyun eme hak ve fiilleri de be rakamldr; elin be parma stn hakkn iaretidir. eyh, yni htiyar, Aksakall (sakalnn renginden tr byle denir), airetin reisi ve idarenin badr; Akid, yni sava zamannda airetin kumandan, otoritesi ve etkisiyle eyhin kudretine
En-naar en-naar ve la el r, et-thar et-thar ve l el ar! Musameret. 262 Esmir. Svariler geliyor, oh Dieba; svariler geliyor, hrszlar (die -be); svariler geliyor Dieba'dan, oh ak! 263 Hadu. s. 424. Ey lm, bizim zerimizdeki kanununu ertele ki intikammz alm olalm. Sen plak bal ku, sen atmaca, sen akbaba, insan etine asanz sava saflarna katln. 264 Burk har d t buna ctagralb> demektedir ki, genellikle tehlil> denir.
260 261

Sayfa

125

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

kar bir denge oluturur; Kad veya hkim, ihtilafl meseleleri hkme balar, eriata uygun hkmleri kutsaldr; Vassi, yni vasi veya patron, yalnz bakalarnn menfaatlerini kollamak ve ocuklarn terbiye]eriyle alkalan-makla kalmaz, fakat zayflar tarafndan kendilerini kuvvetliye kar korumak iin seilmitir; nihayet dakhil gelir ki, bu da hayatnn ve servetinin korunmas iin bir bakasnn himayesine snm kimse demektir. Hrszlarn ve ekyann, kendilerini esir tutanlardan gerek onlarla ekmek ve tuz yiyerek, gerekse giysilerine dokunmak suretiyle kendilerini koruma hakk elde etmelerine mni olmak iin, bunlar kazlm bir ukurda muhafaza etmek dettir; bununla beraber eer bir sulu serbest bir kiinin yzne tkrmeyi baarrsa, ondan kendisini himaye etmesini istemee hak kazanr ve yzne tkrlen kii hrriyetini elde etmesi hususunda ona yardmc olmak zorundadr. Hrsza harami denir ve bu da Bedevilere dokunulmas haram olarak bildirilen lee, kana ve domuza dokunmakla ayn mnya gelir. Gnde be vakit namaz klmak, oruca ve kurban bayram emirlerine uymak Bedevilere evvelce emredilen ve Ab-dulvehhab'n reformlarna kadar yerine getirilen vecibelerdi. 265 Bu Mezheb Adamnn Doktrini Byk Temim airetinin kollarndan biri olan Vehhabi airetinden kan ve ad hereyi dzenleyenin kulu* mnsna gelen Abdulvehhab slmiyetin Calvin'idir. Calvin'in hristiyanl ilk saflna gtrmek istemesi gibi 266, Abdulvehhab da, Hz. Peygamber'in emirlerini ilk safl ile yeniden
Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/118-121 Calvin (Jean), asl ad Cauvin (Noyon, Picardle 1509-Cenevre 1564). Babas Noyon bapiskoposluunda grevliydi. Calvin 1523'de Paris'e gitti ve orada dilbilgisi, mantk, felsefe okudu. Daha sonra Orleans ve Bourges'da hukuk tahsil etti. nl dil bilgini Alciat Ciovan Paolo'-nun yannda alarak ondan yararland; Yunanca ve brntce rendi. Luther'cilerle temas kurdu ve Luther'ci oldu. Paris'e yerleti. 1530'-da filozof Senecca'nn eserini yorumlad ve bu filozofun ekol olan. Stoaclkla tncil arasndaki mnasebetleri aratrd. Bu arada Bude ve Nicolas Cop gibi yenilik tatafdarlanyla dostluk kurdu. Fransa kral Birinci Frariois'ya thaf ettii Calvin'ciligi iine alan Hristiyanln Din retimi adl eserini yaynlad, nce Ltince olarak yaynlanan kitabn daha sonra Franszcaya evirdi ve ilk basks 1536' -da Basel'de yaynlanan eser birka bask yapt. Bu eseriyle nl Fransz yazarlar arasna girdi. dem'in hats yznden gnahkr saylan insanolu ile Tanr arasnda tek aracnn sa olduunu syledi; insann yapt iyiliklerle deil, ancak Tanr'nn ltlu le temize kabileceini ileri srd. Tann'mn sevdii kullar nceden setiini ileri sren gr bu kitaba dayanr. Cenevre'de Belediye Mecl -si'nin karariyle kitabnda belirttii grleri uygulamak imknn buldu. Kitabnda bahsi geen din retimin banda halkn seim yoluyla grev verdii rahipler bulunuyordu. retim grup toplantlar halinde yaplyordu ve halk. retimin banda kendi setii kiiler bulunduu iin rabet gsteriyordu. Luther'cilerin de gayretleriyle, Calvin'in din retim tarz giderek yaygnlamak istidad gsterdi. Bylece, Calvin'in retim tarz zellikle kuzey ve gneybat Avrupa'da yaygnlat. Kitabnn yaynlanmasiyle Engizisyonun uygulad takib bsbtn artmt. Din retimin yaygnlamas se papaz klkl zebaniler elindeki bu kence
265 266

Sayfa

126

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

tesis etmek ve Mslmanlarda snm olan sofuluu yeniden alevlendirmek teebbsne kalkt. Uzun uzun eriat incelemeleri ve uzak yolculuklar yaparak bu teebbse hazrlanan Abdulvehhab, yeni mezhebinin akidelerini (dogma) yaynlamak suretiyle reform hareketini balatt. s lmiyetin ana kaidelerine o kadar az karyd ki, ne Msr, ne de Suriyeli din hukuk limleri bu mezhebi mahkm etmek cesaretini gsterdiler. Bu son derece tehlikeli, yenilik getiricilik iine balad andan itibaren, aslnda Anzesler airetinin bir blmn oluturan ve Vuldi Ali airetinin bir kolu olan Mesalih airetinden Muhammed bn Suud' -dan destek grd. O, herkesten evvel, Dariye'de yeni mezhebi barna basan ilk kii oldu. Abdulvehhab'n kzyla evli olduundan kaynpederinin mezhebinin taraftarlarn siyasi bir zmre olarak kaynatrd, ve Vehhabler hkmetini kurdu. Bunun neticesi olarak, siyasi ef, dini efle birleti; aslnda iler mezhebin kurucusu Abdulvehhab ile Muhammed bn Sud ara snda taksim edilmiti ve Sud'un olu Aziz ile torunu Sud, babalarnn verdii misle uyarak, yeni mezhebi Arabistan'da yaymaya, ellerinde kl, evvelce Peygamber'in yapt gibi, reformu kabul etmeyenleri ortadan kaldrmaya devam ettiler. Abdulvehhab, Hz. Peygamber'e abartmal sayg retimi ve zellikle halkn evliyalara gsterdii ibadet derecesindeki balla kar iddetli bir mcdele at 267. Bunlarn mezarlar Abdulvehhab taraftarlarnn fkelerinin hedef noktas haline geldi. Taraftarlar, bu fkelerini Hz. Muhammed ile torunlarnn saygdeer mezarlarna varncaya kadar sirayet ettirmekten geri kalmadlar. Kur'an'da emredilen zekt ve sadakalar, israf yasaklayc hkmler, ispirtolu ikiler yasa, kadlara emredilen drstlk ve ilk Mslmanlarn sekinlii olan cihad anlayna kadar her ey yeniden yorumlanm, bunlarn bo olduklarna hkmedilmiti. Peygamber'in bu ilk kanunlarnn hie saybnasyla birlikte, Abdulvehhab, Peygamber tarafndan mahkm edilen btn zevklere,268 arap, ttn ve esrar gibi sarho edici
messesesini gazaba getirmekte gecikmedi. Ne var ki, Calvin en azndan mrnn yansn bu takip ve gazaptan kamakla geirmi ve korunma usllerini yice gelitirmiti. Bunun iin Engizisyon, nazar sulamalar dnda ona bir ey yapamad. Fakat, ehirden ehire seyahatte bile temkinli dav ranmak zorunluluu hayli skc olduundan, grlerini daha tesirli bir ekilde yaymak iin bu - seyahatleri kstlamak, sonunda bsbtn vazgemek gerekti. Eer bu kstlamalar ve sonunda vazgemeler olmasayd, savunduu Luther'cilii daha da yaygnlatrmak mk&n bulaca ve katolik kilisesini daha fazla zayf drecei phesizdi. mrnn son yllarn eserini olgunlatrma yolunda kulland. ok iyi bir renim grd iin uslb ve dnce yapsnda bir salamlk gze arpmaktadr. (.N.) 267 slm dininde grlen evliyalar, katolik kilisesinin azizlerine gsterilen saygy grmlerdir ve bunlara birtakm mucizeler izafe edilmitir. Burkhardt. s. 280. 268 Hammer, birka sayfa nce ftri ve kisbi, yani doutan gelme ve sonradan kazanlan meziyetler, ahlk

Sayfa

127

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

maddelerin; nihayet tebihin kullanlmasna iddetle kar kt. Muhammed bn Sud, btn Arabistan'da yeni mezhebin ruhan ve cismn lideri oldu. Muhammed bn Sud, Mekke'nin ele geirilmesi srasnda yaynlad Vehhabl ilmhalinde, Islmiyeti en basit unsurlariyle, yeni dinin yapsnn bir blm olarak gsterdi. Btn kurtulu ilmi maddede toplanmaktadr: Allah bilgisi 269, din ilkeler bilgisi, Peygamber'in koyduu ilkeler bilgisi. Her eye kaadir, ibadet edilmesi gereken bir tek Allah vardr. Dinin ilkeleri de sayca tr: slmiyet, yni Allah'n irdesine tam teslimiyet, iman ve hayrl iler. slmiyet be maddeye blnyor: I. mn bilgisi: Yalnz bir Allah vardr ve O'nun Peygamberi Hz. Muhammed'-dir; II. Gnde be vakit namaz klmak; III. Toplam serveti orannda emredilen zekt vermek; IV. Ramazan aynda oruca saygl olup ed etmek; V. Hayatnda bir kere Mekke'de hacca gitmek. man bilgisi, aadaki alt imn maddesini iine almaktadr: I. Allah'a imn; II. Meleklere iman; III. Kur'-an'a imn; IV. Peygamber'e imn; V. Onun vasflarna imn ve VI. Kyamet gnne (ruz-u ceza) inanmak. Hayrl iler u tek emirde toplanmaktadr: Onu gryormusun gibi Allah'a ib-

vasflar ve savalk konularnda Trklerle Araplar kyaslayp Araplar Trklere kyasla stn ve sekin bir soy olarak gsterirken yapt hat gibi, burada da ahlk d zevkler konusunda Trkleri bunlara bilhassa tutkun gstermek suu ilemektedir. Bir kere Anadolu eyletlerinde, yni Trklerin ounlukta olduu yerlerde onlar ahlak! salamla rnek bir hayat srmlerdir. Sularn en fazla grld stanbul'da ise ehrin kozmopolit nfus yaps Hammer tarafndan gzard edilmektedir. En fazla su ilenen IV. Murad'n saltanatnn lk dneminde sulularn ounluunu zellikle Rum aznlk ve devirme Yenieriler oluturmaktadr. Bu husus Karakulluku defterlerinde belirtilmitir. (.N.) 269 Allah, bilgisinin tasavvuf ve ilahiyatta tam karl Mariietuah -dr. nk bu deyimde Allah' tanmak ve Allah' bilmekten ayr olarak, artlaryla birlikte bir Allah bilgisi ifde edilmektedir. (.N.)

Sayfa

128

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

Arabistan'dan Felket Haberleri ....................................................................... Bir Para Hazinesinin Kefi ................................................................................. Eflak Prensi eyhlislm Ve Veziriazamn Azilleri ............................................ Yenieraas Saraynn Ve Sarayda Bir Kkn nat..................................... Br Hind Elisinin Gelii ..................................................................................... ran Olaylar..................................................................................................... D'ax-La-Chapelle Bar zerine Bb-I linin Gr ...................................... stanbul'daki Avrupa Devletleri Elilerinin Gayretleri ...................................... Klalar, Sayfiye Kkleri Ve Kalelerin ns ..................................................... Karklklar .................................................................................................. Deniz Olaylar .................................................................................................... Vezirazam'n Azlt Ve Kzlaraas'nn dam ...................................................... Deprem Ve Kasrga ........................................................................................... Yunanllarn Ayaklanmalar .............................................................................. Bb-I li Tercmanlar Ve Voyvodalarn Deitirilmesi .................................... Fransz, sve Elilerinin Ve Bir Danimarka Murahhasnn Gayretleri............... Venedik Ve Raguza ........................................................................................... Polonya le Muhabert ..................................................................................... Yeni Srbistan Ve Kabarta'da Anlamazlklar kmas ...................................... Grcistan Ve Irak Olaylar ................................................................................. Sultann natlar Ve Ziyaretleri....................................................................... Galata Sabay Ktphanesinin Almas............................................................ Deprem ............................................................................................................. Birinci Mahmud Ve eyh Yusuf'un lm ........................................................ YETMNC KTAP ..................................................................................................... III. Osman'n Tahta k ......................................... Hata! Yer iareti tanmlan eyhlislam Ve Veziriazamn Azli............................ Hata! Yer iareti tanmlan Hekimolu Al Paa'nn Vezretiuzm Makamna Getirilmesi Ve Azliyle Yerine Nail Abdullah Paa'nn Getirilmesi ......... Hata! Yer iareti tanmlan Reisefendi'nin Kabal .......................................... Hata! Yer iareti tanmlan stanbul'da Yangn.................................................. Hata! Yer iareti tanmlan Vezrzam Nianc Ali Paa'nn dam .................... Hata! Yer iareti tanmlan Msr Ve Ermenistan'da Karklklar ....................... Hata! Yer iareti tanmlan Cezayir Bey'nin ldrlmesi .................................. Hata! Yer iareti tanmlan Sayfa

129

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

Avusturya, Rusya, Polonya Ve ngiltere Elilikleri Ve Prusya'dan Bir Murahhasn Gelii .......................................................... Hata! Yer iareti tanmlan Nuri Osmn Camii .................................................. Hata! Yer iareti tanmlan Bir Gktann Grnmesi ....................................... Hata! Yer iareti tanmlan Veliyeddinin Kabal ............................................. Hata! Yer iareti tanmlan ki Vezirizam'n Birbirini Takiben Deimesi ......... Hata! Yer iareti tanmlan Sultan Osman'n Ve nl Kiilerin lm .............. Hata! Yer iareti tanmlan

Sayfa

130

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

det et, zira sen onu gremesen de, iyi bil ki o seni grr. Peygamber bilgisi yeni mezhebin en nemli blmn oluturmaktadr, nk bu bilgi Peygamber'i mevzu olarak alan abartmal saygnn ktye kullanlmasn ortadan kaldrmaktadr. Bu bilgi yle diyor: Abdullah'n olu Muhammed, Peygamber, bir tek halka deil, btn halklara Allah tarafndan gnderilmi fni bir insandr (lml bir insandr). Eer seninki deilse, hibir din gerek olarak mtalea edilemez; ondan sonra hibir peygamber gelmeyecektir, zira o, peygamberler zincirinin son halkasn vcuda getirdi. Bu domalarn (dome) hibirinde aslndan sapm bir ilke grlmemektedir; aksine slmiyet, bu anlay iinde aslndaki saflk, katkszhk iinde grlmektedir, Abdlvehhab'm mezhebinin gayesi de buydu. Yazk ki, slmiyet geirmi olduu bu saflatrma ameliyesine ramen, o msamahszlkdan 270 ve taassubdan kurtulup bu engelleri aamad. Peygamberi hak Peygamber olarak tanmak, her msl-man iin gnde be vakit namaz mecburiyeti, zekt vermek, oruca riyet etmek, hac iin Mekke'ye gitmek, bunlar Abdul vehhab'n reformunda yer alan Kur'an'a, meleklere ve Peygam-ber'e inanmak kadar esasl dini kaideler ve hikmetlerdir. Bu reform hareketi dier btn dinleri reddeder; dini grevlerin yerine getirilmesinde grlen ihml iddetle cezalandrlr; Muhammed'in uygulad usllere sdk kalarak, baka dindeyken Islm kabul edene tam teslimiyet veya ekilip gitme arasnda seim yapmay brakr. Abdul vehhab'n mezhebi zerine verilen bu hzl aklama 271, bu
Bu gr Hammer'e aittir ve slmda, slmn aslnda msamahaszlk bulunduu gibi bir zanmn domasna yol amaktadr. Oysa slmn aslmda msamaha fazlasiyle mevcuttur ve Hadislerde de bu husus fazlasiyle belirtilmitir. ttihad ve Terakki Pa rtisi kurucusu Ahmed Rza Bey Paris'de Franszca olarak yaynlad slm'da Msamaha adl kitapta bu konuyu ele alarak, btn dinler arasnda tslmm bu hususta benzersizliini ilemitir. (.N.) 271 Grlyor ki, Hammer, Vehhablik zerinde esasl bilgilere sahib deildir ve slmda reformun hristiyarilktakine benzer bir ekilde bahis konusu olamayacan dnmemektedir. Hristiyanlkta re form, kelimenin mnsndan anlalaca gibi. bozulan esaslarn yeniden tekiline giriilmesi hareketidir. nk papalar birtakm bid'-atler getirmek ve dine eklemek suretiyle onu bozmulardr: Reformculara Protestan denmesinin sebebi de budur, nk protestan iti raz eden mnsna gelmektedir. slmda byle bir ey yni dinin aslna, cevherine bid'atlerle eklemeler yaplm olmas bahis konusu deildir. Yobazlar ve kendiliklerinden bid'atler getirmee kalkanlar btn dinlerde grlr. slmn cevherinde bir bozulma, bir deitirme grlmemitir ki reform ihtiyac dosun. Bu hususta ncelemeler yapan ilahiyat limlerimiz ve bu meseleler zerinde duran mtefekkirlerimiz, Vehhablik zerinde Hammer'ink inden ok ba ka ve daha esasl grler oluturmulardr. Deerli mtefekkir ve tasavvufta derinlik sahibi merhum stad Necip Fazl Ksakrek'n Doru Yolun Sapk Kollar adl (B.D. Yaynlar, stanbul. 1978) eserinden Vehhablik blmn meselenin iyice aydnlanmas bakmndan buraya aktarmay yerinde ve faydal buluyoruz :
270

Sayfa

131

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

tarih kitabnn dnd l bakmndan nedefine varmtr. imdi bu din ihtill haberinin sarayda, divnda ve payitaht stanbul'da uyandrd intiba tasvir ve bu arada Arabistan'da patlak vermi olan fakat Bb- li'yi gerekten fazla ciddi olmad iin tela kaptrmayan birka bakaldrmay anlatmak kalyor. Bu olaylar o sralarda Sultan'm Mekke'ye olaanst hediyeler gndermi olmasndan kaynaklanan siyasi sebebleri htra getireceklerdir. 272 Arabistan'dan Felket Haberleri

Lenln nasl Marks'm tatbikisi olduysa, bn-1 Abdlvehhab da asl tatbiki amelesini Suudiler kolunda bularak bn-i Teymlyye kafasn maddeye nakedici oldu. Ancak kinci Abdlhamid devrinde biraz nefes alr ve etraf grr gibi olan biricik slm devletinin zaafndan ve onun sahte nklplar eliyle yedii darbelerden de faydalanarak bugne kadar geldiler. Gitgide sulandrlan ve usta bir siyaset adam olan evvelki Melik devrinde pek da vurulmayan Vehhablik, nihayet retim ve eitim plnna inhisar ettirilerek politika ve idare perdesinde pek gze arptrlmaz oldu. En ksa ve zl ifadeyle, nedir u Vehhablik ve lleri nelerden ibaret? Vehhablik, bn-i Teymlyye bahsinde kullandmz tabirle, bir nevi slm materyallzmasdr ve bu materyallzmann son dura Allah' tanmamak olduu halde bunlar tandklar ve en doru tanmann kendi mezheblerinde olduu iddiasndadr. Ruha, ruha-niyete, onun lm sonras devam ve tasarrufuna inanmakszn Allah'a nasl inanlabilir veya Allah'a inanp da ruh nasl inkr edilebilir? Hem gze fhan, hem de onun grdne inanma olur mu? Sorarsanz nanyoruz! diyeceklerdir. Fakat zoraki bir nantan sonra gizli bir nkr inde o inantan kurtulmaya abaladklarn teslim etmeyeceklerdir. nsan ldkten sonra sfra ulam kabul edenler, btn iz ve iaretlerini yeryznden silenler ve Allah Resuln ziyareti bile gnah sayc bir anlaytan gelenler, hangi tevil yoluna saparlarsa sapsnlar, teleri. telerin hikmetlerini kabul etmemek mevkiindedirler. Hendese davalarnda olduu gibi, onlarn zahirde bu derece mbalal grnmeyen l izgilerini uzatacak olursanz teslim edeceksiniz ki, anlaylar, semalarn ve arzn nuru olduunu bildiren Allah', nurundan ayrmaya kalkmaktan baka bir ey deildir. Ve bu ana nokta etrafnda u ller : Hibir inceliine nfuz etmeksizin sadece kitap ve snnete balanmak iddias ve cra ve kyas gibi iki hayati vastann kknden iptali... Kendilerinin bir seJefiyecilik iddiasiyle Sahabler yolunda gittikleri yalan ve Vehhablik dndakilerin kfrle sulandnlmas... Birtakm hurafeler ve uydurmalarla bir arada Snnet Ehli itl -kadnca makbul baz esrar tecellilerinin tebih ekmeye kadar irk saylmas... Tasavvufun topyekun inkr ve i leme kaplarn tamamen kapal tutulmas... Netice, uurtmann kafasn kesip kuyruunu havada durdurmaya almak derecesinde bir abes davranyla d dnya ve d ekillere mhlanp kabukta pas tutma ve zde rmenin, son iki asr boyunca - guy modern - dallet mektebi.. Bugn, biraz da kendilerinin hicap duymaya baladklar bu mektep, ruhundan uzak bulunduklar mukaddes eriat anlamadan tatbik etmekte baz baarlar kaydediyorsa, bunu kendilerine ait bir baar deil, sadece nadan ellerde bile eriate bal bir kymet bilmek gerekir. Buhar ve Mslim gibi iki emin ve temiz kaynan bir arada rivayet ettikleri bir hads, Vehhabilii ve onun vatann belirtmi olmakla mucize apndadr. Allah'n Resul mbarek parmaklarn Necid istikametine dndrp buyuruyorlar : Fitne, mrlfklk, dinsizlik, karklk, bozgunculuk te bu ynden gelecektir. Baka kymet hkmne ne hacet!. (.N.) 272 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/121 -126

Sayfa

132

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

Arabistan'daki karklklar Bb- l'ye ilk haber veren Basra valisi Sleyman Paa oldu. Paa, Kavarna'da Beni Lams-lar, Huveyze ve Ahvaz'n Muide aireti ile birleen Ben Mun-tefikleri, asi l Araplanna hcum ederek yenmi olduunu da bildirmiti; aralarnda reisleri olan Bu rhane ve olu Kelb Ali'nin de bulunduu binden fazla siyi kltan geirmiti; Basra civarn Araplarn elinden kurtarm, Basra krfezi denizcilerini, zellikle Basra liman tacirlerini konsanlklaryla dehete drm olan kaatil Kiab'yi ortadan kaldrmt; nihayet devlete sadk Devsir airetinin yardmyla korsanlarn ocan sndrmt. Sleyman Paa'nn bu hususlar bildirmesinden ksa bir sre sonra, Badad valisi eski Veziriazam Mehmed Paa, Araplar tarafndan tahrik edilen bir atmann h emen peinden Sleyman Paann, Araplardan oluan kalabalk bir ordunun banda, Badad' muhasara ile tehdid ettiini Bb - l'ye haber verdi. Veziriazam Esseyyid Abdullah Paa. Badad' kurtarmak iin Krd beyleri, Diyarbekir, Musul, Haleb, Hakka, Ma-ra, Mardin valileri birlikleriyle harekete gemesi hususunda Sivas valisi Savelizde'ye acele harekete gemesi emrini gnderdi. Serasker Paa'nn harekete getiini renen Sleyman Paa, zerine yklenecek frtnay atlatmak iin atik davranarak Bb- l'ye, Sultan'a olan sarslmaz balln ve alk sebebiyle Basra'dan ayrlm olduunu bildirdi. Sleyman Paa'nn gerek niyetlerini renmek isteyen Bb- l bunun tahkiki ve valiyi ayran ihtilflar ortadan kaldrmak greviyle bir mparatorluk fermaniyle birlikte ikinci mrhur Mustafa Bey'i Paa'ya gnderdi. Ayn zamanda Mekke eyhi grevlerini de yerine getiren Cidde valisine, Msr valisi eski Veziriazam Ahmed Paa'ya ve kutsal ehir erifine hitaben yazlm fermanlar da ayrca yola karld. Bu fermanlarda, valilere ve Mekke erifi Mes'ud Ben Saad'a, -Necid'e bal bir kasabada, Aiyine'de, Islmiyetin esas ilkelerine hcum eden ve kendisini reisi iln ettii dinsizlik mezhebini beiinde bomalar iin aralarnda anlaarak en tesirli releri bulmalar tavsiye ediliyordu. 273 Bir Para Hazinesinin Kefi

273

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/126-127

Sayfa

133

Bb- l'nin Arabistan'dan birbiri pei sura ald kt haberleri, bir hazinenin kefedilmesi bir dereceye kadar telfi etti. Evvelce kubbe vezirliinde bulunan Musul valisi Mehmed Paa, Bb- l'ye, birka ii

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

Sayfa

134

toprakta altklar urada ii altn para ile dolu iki vazo bulduklarn ve eskiliklerinin Abbasiler dnemine kadar ktn, altn paralarn bin drtyzel-idrt adet olarak sayldn, tamamnn drtbin dokuzyzyet -mi dirhem ektiini Bb- l'ye bildirdi. Bildirilen altnlarn arlk olarak deeri, o srada para kuruna gre onbir dirhem bir duka altnna tekabl ettiinden drtbin beyzyirmi duka altm miktanrdayd. Bu hazine devlet kasasna konuldu. Bu haznenin bulunmas, ayrca, I. Mahmud'un saltanatnn Allah tarafndan bilhassa istendii eklinde bir umum btl itikadn yaylmasna yol at. Halkn say olarak ok baka nsbetlerde bytt bu drtbin birka yz duka altn, Arabistan'dan gelen zc haberlerin payitahtta meydana getirmi olduu kt tesiri bir zaman iin unutturdu. Sultan, ihtiamnn kudretiyle, Abdlvehhab'n mezhebi ile sarslan ve eski dinle reform arasnda tereddt geirenleri vazife snrlar iinde tutmak mak-sadiyle I. ve III. Ahmed, IV, Murad ve IV. Mehmed rneklerine uyarak, Kutsal Ev Kabe'ye gnderilmi en zengin hediyeleri ha trlatan hediyeler sundu. Yeni mezheb da ait ihtiamlara ne kadar dmansa 274, Birinci Mahmud da elmaslarn ve deerli mcevherlerin parltsyla m'minlerin gzlerine hitabetme-e o kadar ehemmiyet veriyor, bylece btn m'minlerin namazlarn klarken baklarn, ynnden ayrmadklar Kutsal Ev Kabe'ye saygsnn bykln ortaya koymu oluyordu. Yeni Kabe rtsnn hazrlanmasna nezret eden hazine khyas, Kzlaraas ile birlikte bu din hediyeyi ve yine Kabe'ye gnderilen mcevherleri Mekke'ye gtrmekle grevlendirildi. Sultan'n iki saray adamyla Kabe'ye gnderdii mcevherlerin canl , gklerde bulunan ideal yakut krs 275 ile rekabet edecekti. Sultan'm gnderdii paha biilmez talar Canope'-unki gibi parldayan alt keli ve benzeri iki tala muhafaza edilen bir yakuttan oluuyordu ki, bu talardan birincisi altyzaltmsekiz, ikincisi yediyzelliiki krat arhnday-d. Eski bir mdenden gelen bu zmrd, oniki byk, otuz orta byklkte ve altmalt kk elmasla erevelenmiti; bu kymetli talar demeti ondokuz byk elmasn parldad; on sra byk inci, ki bunlarn tamam sralar hesabiyle -yzelli inciyi buluyor ve sralar bir yakutla noktalanyor, mparatorluk tarihisine gre hepsi birden, elmaslarn suyu ile canlandrlm bir ayrda uzanm gne misli parldayan bir gz
Bu grn aksine Vehhabligin esasa ait yenilii de olmadn grdk. (.N.) Metinde krs ad ctabernacle'dr. Musa'ya gnderilen on emrin iinde bulunduu sandn zerine konduu krsye benzetiliyor.
274 275

Byk Osmanl Tarihi oluturuyordu. 276

Cilt 15

Joseph von Hammer

Eflak Prensi eyhlislm Ve Veziriazamn Azilleri Birinci Mahmud, dn ve ilimler mevzuunda gayretini stanbul'da da gsterdi: kinci br ktphane ve Buhari tercmelerinin tefsiri iin Ftih Sultan Mehmed Cmii'nde on krs oluturdu; evvelce bu hayr Ayasofya'dan balatmt. Osmanl Salnameleri 277, ayn dneme doru, vezir rtbesinde baz atamalar, birok azil ve deiikliklerden bahsetmektedir ve bunlar devletin yksek makamlarnda bulunanlarla alkaldr. Bunlar arasnda, Khyabeylik makamna yeni atanan Abdi Aa ile ba-mirhur Toprak Mehmed Bey de tulu paala ykseltilip birincisine Trhala, ikincisine Karaman sanca grev yeri olarak gsterildi. Eflak voyvodas Constantin Maurocordato, Prensliin Tuna tesi blmnde yaplan deiikliklerden zlerek kendisine verilen topraklar idarede ihm li grlmesi sebebiyle azledildi ve Tenedos adasna srgne gnderildi; cezann sebebi bu deildi; asl sebeb, voyvodann Ramazan bayram dolay siyle saray subaylarna yeterli ekilde bayram avans vermemesiydi (Austos 1749 - Ramazan 1162). Bo kalan dukalk yeri, iki kere Eflak, kere de Bodan dukalk makamnda bulunmu olan ihtiyar Michel Rakoviza'nm olu Constantin Rakovi-za'ya verildi. Bu deiiklikler sk grlen ilerden olduundan kamuoyunun dikkatini ekmedi. Bir ay nce de bir ilim adam olan eyhlislm Esad Efendi azledilmiti. Esseyyid Abdullah Paa'nn tyininden nce, bu hususda yaynlanan Hatt- erif'-de selefi Veziriazam Elhac Mehmed Paa snr kalelerine ihtiyalarnn gnderilmesinde ihmli grlmekle sulanmt; Abdullah Paa'nn azli ise idaresinin geveklii zerine dayandrlmt. nc Ahmed'in gzde Veziriazam' Damd brahim Paa'nn divitdarlk 278 hizmetinde bulunduu iin bu lkabla da anlan yeni Veziriazam Mehmed Emin Paa, onun nfuzlu khyas Mehmed'in kzyla da evlenmiti O zamandan beri nemli devlet ilerinde bulunmu, eitli Maliye ilerinin dire bakanlklarn yapm, ehir khyal ve tersane
Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/127-128 Salnameler, yni bugnk deyimiyle yllklar, Osmanl mparatorluu dneminde devleti alkalandran olaylarn kronolojisi, resmi seyir defteriydi. Bugn ayn gelenein devam ettirilmemesi ciddi bir noksanln iareti saylmak gerekir. (.N.) 278 Byle hizmetlerden Vezirizamlk makamna y kselenler, devlet idaresinde tecrbeye deer verildiini gstermek bakmndan dikkate deer. (.N.)
276 277

Sayfa

135

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

khyalnda bulunmu, son olarak Abdi Paa'nn yerine dahiliye nazrlna getirilmiti. Sultan onu btn teki nazrlarna tercih ederek mparatorluk Mhr'n kendisine verdi (3 Ocak 1750 - 23 Muharrem 1163). Babas Azde Mehmed Paa idi. Carlowiez barn takibeden yl kan Arap isyannda, Basra ve Kavarna'-da devlete byk hizmetleri grlmt. Mehmed Emin Paa'mn atanmas, Rum eli-kazaskeri Mehmed Said Efendi'nin Esad Efendi'nin yerine eyhlislmla atanmasiyle ayn zamana rastlad. 279 Yenieraas Saraynn Ve Sarayda Bir Kkn nat Vezirizam'n azlinden on gn nce ay tutulaca haber verilmi (23 Aralk 1749 -13 Muharrem 1162) ve tutulma olay saat devam etmiti. Bu olay dolaysiyle ileri srlen naho kehnet, sylendiine gre, gereklemiti: Doulu tebih anlay iinde, Veziriazam imparatorluun ay durumundayd; mparatorluun gnei Pdiah'dan k ald kadar parlard, nitekim, ay tutulmu ve Abdullah Paa azledilerek makamndan uzaklatrlmt. Bu olay btn zihinleri megul ettii srada, be gn sonra gne tutulunca, dncesi mhiyeti bakmndan btl itikatlara eilimli olan halk, bu yeni olayla heyecanla megul oldu ve Sultan bakmndan kt bir iaret sayd. nl Arab mutasavvf eyh Ibni Arabi'nin eserinden alnan bir faslm takviminde ay ve gnein ayn zamanda tutulmas kehnetinden bahsettii renilince duyulan endie bsbtn artt. Polis payitahtta fiil tedbirleri harekete geirerek skneti muhafaza emrini ald ve yldzlarn ebed ve deimez hareketlerini yorumlayarak kargaalk ye anari tohumlar ekmek isteyen birok mneccim boduruldu. Saray gkbilgininin, bundan byle endieye yol aan ay ve gne tutulmaiariyle alkal haber ler vermeleri de yasakland. Bununla beraber, drt hafta sonra, halk btl itikatlar bakmndan stanbul'da patlak veren bir yangnda yeni bir gda buldu ve herkes bu yangn evvelki kehnetin dorulanmas eklinde yorumlad (3 ubat 1750 20 Safer 1163). Yangn, Ayazma Kapusu yaknndaki bir evde kt ve otuz saat iinde altbin altyzaltmyedi evle birlikte Yenierilerin mehur Aakapusu'nu da kl hline getirdi. Bu yangnn bir karkla sebeb olmasndan endielenen Sultan, binann yeniden

Sayfa

136

279

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/129-130

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

Drtbin kuru. zi, bu kitabeyi aynen almtr, s. 217. 282 ekup bu bent ile reddi hreti skender v Hzr.
280 281

Sayfa

137

yapm iin ocaa seksen kese para 280 gnderdi. Yenierilerin Aakapusu, gerek hazneden gelen paralar, gerekse nazrlarn masraf blmeleri sayesinde sr'atle yapld. Usta bir tarih drc olan Nimet Efendi, sarayn i ve d kaplan ile eme ve fskiyeli havuzun zerine konan krk kitabesinde Sultan'n elinin akln ve in edilen yedi odann 281 etraflarnda hareket eden yedi gezegene hayret ederek bakmalarn- vd. On gn sonra me'um yangn yeniden, bu defa eyhlislm Said Efendi'nin evinden balad ve aka dmanlar iln edilen yenierilerin sevinli baklar nnde, eyhl-islm'm kymetli nesi var nesi yoksa hepsi kl olup havalara savruldu. Bu yangn, iki ay sonra Silh Pazar esnafn keder iinde brakan yangn gibi kin yznden giriilen bir kundaklama ile izah edildi. Bu yangnn ilk haberi alnr alnmaz, Sultan, Vezirizam'la Yenieriaas'na, yeteri kadar birliklerle, arya giden iki yolu igal etmeleri emrini gnderdi; zira halkn, ileri krkbin insan giydirebilecek kadar tka basa malla dolu maazalara hcum edip yamalamasndan korkuluyordu. Bu iki yksek rtbeli devlet adam, payitahtta skneti salamak gayesiyle bu byk yangndan hibir ey karlmamasna bizzat nezret ettiler. Yangndan sonra Yenierilere para datld ve halkn mrldanmasn yattrmak iin, Veziriazam, byle hallerde iddet kulland Glce Mustafa dnemindeki vazifelerini hatrlad; gerekten de ok iddetli davranmt ve o zamandan beri lkab Yangncaa olmutu. Mevkii, kulkhyas Esseyid Ahmed Aa'ya verildi. Bu yangnn sebeb olduu felketin tamiri srasnda, Sultan, Tophane su yolu eddi ile saray duvar iinde, Topkapu saray yaknndaki bir sarayn yapm ilerini hi eksilmeyen bir alma hzyla devam ettirdi. Bu saray, birka yl nce yaplm olan bir elence evinin arsas zerinde ykseltildi, bahis konusu evin ad Mahmubiye (muhabbet) yeri idi. Bu sed zerine hakkedilen kitabeler, iri Nimet Efendi'nin yazsndan, Birinci Mahmud'un bu yaps ile ki Boynuzlu skender'in ve Hayat Suyu muhafz Hzr'n ann silmek istiyordu 282. Topkap'da yaptrlan saray iin Devlet ras Dileke Diresi Reisi Abdi Efendi'nin yazd ve byk salonun btn etrafn kaplayan mavi zemin zerine altn harflerle ilenmi kitabede, duvarlar ssleyen aynalarn ve zerine iek ekilleri ilenmi pencere kristallerinin gzellii tasvir edilmekte, bunlarn Senamar'm eserlerinden stn olduklar ileri srlmekte, bylece sarayn bu mimarn eseri olan Sidir

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

ve Havernak saraylarn at anlatlmak istenmektedir. 283 Br Hind Elisinin Gelii Bu ayn yl iinde yeni bir gverteli sava gemisi denize indirildi. Bu gemiye de evvelki iki sava gemisine olduu gibi ihtiaml bir ad, Bridezzafer ad kondu. Sultan Mahmud, selefi nc Ahmed'in binalar ykseltmek ihtirasm tevars etmiti; fakat her eyin stnde sevdii, yabanc elilerin kendisine sunduklar hediyelerdi. Birka vakit nce Avusturya m-paratorluu'nun gnderdii hediyelerden 284, her biri bir sanat eseri olan bu hediyelerden baka, Tunus ve Cezayir daylarnn gnderdikleri tfekler, tabancalar, arslan, kaplan, leopar krkleri, canl leoparlar, mercan tespihler, hallar, hristi-yan ve zenci hadm esirlerden oluan hediyelerden baka, b-yk-mogol Nasreddin Mehmed h ve nizamlmlk (veziriazam), Sultan'a tebrik mektuplariyle birlikte zengin hediyeler gndermilerdi. Hindistan snrna vardklar gn len eli Trabzonlu 285 Salim'in ktibi Yusuf, hediyeleri stanbul'a gtrmekle grevlendirilmiti. Hediyeler arasnda balklkuu tynden yaplm altn elmas ve yakutlarla ssl bir sorgu, kab-zesi ve kn paha biilmez talarla ilenmi bir haner, onbir para altn ilemeli sarm iin ince ipek, yine ayn kumatan onbe para ipek kuma, yine byk sayda Hind kuma ve al, nihayet glyalan dikkati ekiyordu 286. Bu hediyeler eski bir ittifakn balarn kuvvetlendirmek istemekten daha ok bir dostluk ve hayrhahhk nianesi olarak verilmiti: Zira, Ndir h'n lmnden beri, ran anarinin deheti iinde alkalanyordu ve bir yandan da yedi taht iddiacsnn av hline gelmiti ve bunlar ran'n terekesini ekiiyorlard. ran bu durumda bulunduuna gre ne Sultan, ne Byk-Mogol, aralarndaki ittifakn kuvvetlendirilmesini dnmyorlard. 287 ran Olaylar

138
Sayfa

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/130-132 izi, f. 205, mparator ve mparatorienin karlk olarak Sultan ve Vezirizam'a gnderdikleri hedi yelerin listesini veriyor. Sultan'a ait listede ondrt, Veziri zam'mkinde otuzdrt para hediye yer alyor. 285 ada airler biyografisinin yazardr. 286 zi, f. 224, Nasreddin Mehmed ah ve Vezirizam' tarafndan Sultan'a gnderilen hediyelerin listesini veriyor. Hediyelerin says listede otuzdrt grlmektedir. 287 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/132-133
283 284

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

Tahmas ve olu Heraklius, Ndir'in saltanat dneminde sava sanatn renmilerdi. Biri Tiflis'in hkimi, dieri Kak-heti prensiydi. Her ikisi de Grcistan'a hakim olmak, tamamiy-le ele geirmek iin Covani ve Sariceli Penan airetlerinin han ile mcdele hlinde bulunuyorlard. Bakhili Mehmed han, Efar, Erivan' muhasara etmek zere Kerni'den harekete geti; fakat civar lkelerin hanlar, Grcistan prenslerini, Tahma s ve Heraklius'a yardmlar iin bavurduklarndan, yenildi ve Kerni'ye ekilmek zorunda kald; buras da yamaya uraynca, cesaretinden hibir ey kaybetmeyen Bakhili Mehmed han Arpaay zerinden uregil'e ekildi ve mrel airetiyle Ta-hanlar airetinin topraklarn tahrib etti. Kardeinin lmnn intikam peinde koan Rumiye han Tebriz'i kuatmakla megul bulunduu srada, Afganl Razad han Rumiye'yi igal ile kendisini Ardelan ve Megri'nin hkmdar iln ettirtli. ran'n merkezinde, Ndir h'm yeeni ve dil h adn alarak Abdulkerim'i eli olarak stanbul'a gndermi olan Ali Kulu-han, Irak valisi olan kardei brahim han tarafndan yenilgiye uratlm ve gzleri oydurulmutu. Fakat bu gasbn meyvelerini uzun sre tadamad: Ndir h'n torunu ve onun tarafndan veliahtlna atanm olan ahruh'un birlikleri tarafndan yenilgiye uratld ve kardeini esir olarak gndermi olduu Mehed'de ldrld. Gzellii, tabiatnn yumuakl ve insanseverliiyle halk kendisine balam olan ahruh, genel karklktan yararlanp gen prensi ortadan kaldrarak taht ele geiren bir muhterisin kurban oldu. Bahtsz h Hseyin'in babas II. Sleyman'n bir kznn olu olan Seyid Mehmed, gayelerine varmak iin ahruh'un byk babasnn mill dine kar btn kini tevars edip benimsedii dedikodusunu halk arama yaymt. ddialarnda mollalar tarafndan des teklenen Seyid Mehmed, birliklerini toplamaya vakit bulamadan hkmdarna kar hcuma geerek onu esir edip gzlerini oy-durttu. Fakat, iktidar ksa sreli oldu. ahruh'un bakumandan Yusuf han Can, ona kar yrd; efendisinin intikamn almak maksadiyle savat ve Seyid Mehmed'i yenerek ldrd. ahruh'u tekrar tahta kardktan sonra onun adna idareyi yrtt. Horasan halk uzun zamandan beri ikiye ayrlmt. Bunlardan biri ahruh'u, bir ksm ise, h Hseyin'in bir kzndan domu olan smail Mirza'y tutuyordu. Hepsinin de gz tahtta olan birok ef, smail'e kar ayakland; onunla taht kavgas yapanlar arasnda Salih han, Ali Kuluhan, ahruh, Seyid Meh-med, smail Mirza, Salih ve adlarndan daha aada bahsedeceimiz biroklar vard. Durmadan byyen bu anari ortasnda, Tebriz halk, ehirlerini

Sayfa

139

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

himyesi altna almas ve kendisine bal lkelerden biri saymas hususunda ricada bulunmak zere Bb- li'ye temsilciler gnderdiler. Dier taraftan, Ndir h dneminde stanbul'da ran elisi olarak bulunan Mustafa han, Vezirizam'a gnderdii bir mektupta Hemedan, Kermanah, Isfahan ve Kaz-vin'i ele geirmesinde yardmc olmas talebinde bulundu. Buna karlk, idareyi Bb- li adna yrteceini, Bdb- l'ye bu vilyetlerin h'a verdikleri vergiyi 288 deyeceini vaade-diyordu. Bar - sistemine sadk olan Bb- l, bu iki teklifi yrrlkdeki anlamalar bozmadan kabul edemeyecei cevabn verdi. Ayn yl iinde,yer alan deiiklikler ve terfiler arasnda Kapdan- derya ehsuvarzde Mustafa Paa'nn azliyle, yerine vezirlerin en zengin ve en yals olan Elhac Ebubekir Mustafa Paa'nn atandn belirtmek gerekir; yeni Kapdan- derya krk yl nce Msr valilii makamnda bulunmutu ve servetinin birmilyon kuru 289 olduu tahmin ediliyordu. eyhlislm'n azliyle yerine Murteza Efendi'nin atanmas, bu sonuncu olay, Sultan'n yeni atanan mevki sahibine bir mektup gndermesi, onu memurlarn en lyk olanlar arasndan semee tevik etmesi ve selefini bunun aksine tutumundan tr knamas bakmndan burada zerinde fazlasiyle durulmaa deer. Bahis konusu mektup, Kur'an'dan yaplan bir alnt ile balamakta ve alntda yksek makam sahiplerinin, halk hizmetlerinde cahil ve karaktersiz kiileri bilgili ve fikir bamszlna sahip kiilere tercih ettikleri anlatlmaktadr: Syle, bir eyler bilenler .hibir ey bilmeyenlere ezdirilir mi? 290 D'ax-La-Chapelle Bar zerine Bb-I linin Gr Hollanda elisi kont de Hochepied ve Venedik elisi Venier'-in yerine atanan valye Lezze istisna edilirse, Rusya ile bar anlamas yapld srada Bb- l tarafndan itimada mazhar bulunmu olan Avrupa devletleri elileri istanbul'daki grevlerini hl yrtyorlard. Lezze, ayrl izni iin huzura kabulnde yaplmas det olan trenle itimdnmesini aidi' ve ken disine kol azlar geni bir samur krk giydirildi. Fransa'y Marie-Therese'in kocas Franois de Lorraine'i Almanya imparatoru olarak tanmak ve Stuart'larm sonuncusunu snr d etmek zorunda brakan Aix-la-Chapelle
Bu mektup ve buna verilen Vezirizam'n cevab zi'de, f. 128-129'da, bulunmaktadr. Hochepied'den Viyana'da ktip Dorde'ye gnderilen 4 Kasm 1750 tarihli mektup. 290 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/133-135
288 289

Sayfa

140

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

Bar Anlamas. Avrupa ktas zerinde bar tesis etmiti: Fakat muharib devletlerin politikalarn deitirmemiti; bu sebeble elileri Avrupa'da cereyan eden olaylar, Bb- l'ye kendi hkmetlerinin lehindeymi gibi gstermee devam ettiler. Yukarda Bb- li'nin bu devletlere arabulucu olmak teklif inde. bulunduundan bahsetmitik; bu teklif btn Avrupa'ya bar getirmek erefini dnen Reisefend Mustafa'dan gelmiti; fakat teklifin her taraftan reddedildiini gren Bb- l, kfirler arasndaki savan devamnda teselli buldu. Bu arada Mslmanlarn Hris-' uyanlara kar uyguladklar politikay dnce bakmndan dayandrdklar vecizeleri hatrlarken, mparatorluk tarihisi de Aix-la-Chapelle Bar Anlamas vesilesiyle bu vecizeleri yle sralad: * Allah kpee domuzu yenecek kuvvet verdi 291; bir kafirin lm, slmiyet iin bir kazantr 292; kfirler ancak bir tek ve ayn halk olutururlar 293 ; Allah topunu birden ebed lanete teslim etsin 294. stanbul'daki Avrupa Devletleri Elilerinin Gayretleri Osmanl mme hukukunun bu prensiplerini iyi bildikleri halde Fransz elisi M. de Desalleurs ve sve elisi Celsing, Prusya ile bir ittifak anlamas hususunda Bb- l nezdinde musallat olma derecesinde srar ettiler; bununla beraber baaramadlar; Veziriazam bu konuda herhangi bir mzkereye girimek niyetinde olmadm yazyla kendilerine bildirdi 295. Hristiyan esirlerin bir isyan sonunda Megri limanndan Mal-ta'ya kardklar Osmanl gemisinin iadesi konusunda Fransa'nn Malta valyeleri stad nezdinde giritii teebbs, Vezirizam'n kont de Puisieux'ye yazd mektuba verdii zoraki bir teekkr mektubundan baka bir sonu getirmedi. Fransz elisi Desalleurs'un hkmetinin tekliflerini Bb- li'ye 296 kabul ettirmekte yardmlar dokunacak araclar o dnemde
Sallatalahul-fcebbe alel-hiaziri. Beher taraf ki evet kste soudi islam est. 293 El kfrn mllletn vahidetn. 294 Demeruhum Allahu bil-haza vel-huzlm. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/135 295 Penkler'in 5 Temmuz 1750 tarihli raporu. 296 Viyana'da Baveklet evrak diresinde, Desaleurs' -den Puisseux'ye gnderilmi bir yn rapor ve talimat bulunmaktadr. te bunlardan bazlarnda bulunan tlimatdan pasajlar. - Desalleurs'den Puissieux'ye, 23 Kasm 1748: Burada nem verilecek mesele, sve'i korumak, Polonya'y terketmemek, Rusya'nn geni projelerini durdurmak, burada eski itibr yeniden oluturmak; bunlar, gzden kar mamam gerektiini emrettiiniz drt hedef. - Desalleurs'den Puissieux'ye, 27 Aralk 1740: ekingenlik, kendilerinin (Trkler) iyi niyet dedikleri eyin gerek kayna bu. - Desalleurs'den Puissieux'ye, 15 Nisan
291 292

Sayfa

141

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

eyhlislm Esad Efendi ile Kzlaraasnn hazinedar oldu; her ikisi de o srada saraydaki byk itibrlarndan yararlanyorlard. Sultan'n harem diresinde, Avusturya elisinin 297 raporuna inanlrsa, Fransz elisi Desalleurs'un karsn sk ziyaret eden Kzlaraasnn gzdesi birtakm iler evirmekteydi ve tabi bu gzde Kzlaraasmm hesabna, o da bir byn hesabna alyor, bylece saraylararas gizli mnasebetler srdrlyordu; bu gizli mnasebetlerin birtakm siyas neticeler verdii de phesizdi. Nitekim, beraberinde XV. Louis'nin Sultan'a yazd bir mektup ve ii onikibin duka altn tahmin edilen kymetli talarla dolu bir kk kasa bulunan Bellet adl bir Fransz doktor stanbul'a geldi ve yukarda sz geen gzde kadnn araclyla, nce Fransz elisini in iine katmakszn Bb - l, Fransa ve Prusya arasnda bir ittifak yapmak zere mzkerelere girimeyi denedi; yalnz bana giritii bu teebbste baarl olamad, eliyle birlikte teebbs tekrarladysa da netice deimedi. Bunun zerine Desalleurs ve sve elisi Celsing, Bb- Al'ye Hanovre anlamasnn kendisi
1749: Bb- l ile bir dostluk anlamas yapmak bakmndan glkler, elverililikler ve skntlar hakknda size ayrntl bir bilgi vermekle eref duyarm. Burada byle bir sade ve aynnsz bir anlama iin rnek yok, Trkler ise adetlere, teamllere sonsuz denebilecek ekilde baldrlar. Topal Osman Paa'nm Fransa'ya kar bir temayl vard, esaretten kurtuluunu Matta'ya, bir Frans-za borluydu; Rgb, tabii olarak Fransa'dan yanayd; Esad Efendi aka sve'i tutmaktadr, ki bunlarn her de bar komiseridir. Belgrad bar anlamasndan beri olaylar hayli deiti: Bab - l'nin arabuluculuunun Fransa tarafndan szde reddedilmesi, Avusturya ve Rusya ile ebed bar anlamas, ran savann sebeb olduu tkenme, nihayet Byk-Sultan'n kendi zel kar veya Vezret-i-uzm makamnn saraya boyun emesi, se-vilmeyen her mparatorluun i zaruretleri, Byk -Su Han' taht zerinde tutmak ve umumi bir isyana mni olmak iin bar bir sistemin uygulanmasn zorunlu klyor; ben sve'e mli yardm yaplmasn tevik etmekteyim.* - Desalleurs'den yaz, 15 Nisan 1749; Polonya'ya gelince Polonyallarn geveklii, Ruslarn paras ve arabulucularn unutkanlyla Belgrad anlamasnn Karlofa bar anlamasn mahvettiinden bu yana, Bb- l'nin bu kralln ilerine karmak iin artk bahanesi yok, ill ki byle bir eye lzum hsl olmasn; Bakanlk bunu bana aka anlatt. Desalleurs'den Puisseux'ye, 15 Austos 1749: Mevkilerinde az sre kalan ve belirli ilere bakan nazr durumundaki vezirlerle iyi ilikiler yrtmek yeterli deil, nce den dostlar edinmek ve onlax mesele zerinde iyice aydnlatmak gerek, Vezirizam'n her deimesinde al badan dercesine ie balamamak iin bu art. -Desalleurs'den Puissieux'ye, 18 Ocak 1749: Celcing hl maslahatgzar olduundan, sve'i stanbul'da bir eli bulundurmaa zorlamak veya ikna etmek gerek. Desalleurs'den Puissieux'ye, 3 ubat 1749: Krm hanm ve nazrn bizim karlarmzdan yana olmalar bakmndan elde etmek iin hibir fedkrlktan ekinmedim. - Desalleurs'den Puissi-eux'ye, 7 Aralk 1749: Malta'da esir bulunan kalyonun Paasnn annesi bir imknn bulup Byk-Sultan'a olunun serbest braktrlmas iin, Trklere gre, son derece dokunakl bir ricnme sunmu, Byk-Sultan Hazretleri de bahis konusu ric-nmeyi bana gndertmi. - Puissieux'den Blondel'e, 22 ubat 1750: Rusya Nystadt anlamasnn VII. maddesini canlandrmaya ve bu maddeye, 1721 ylnda konulduu zihniyetin tamamiyle zdd bir yorum kazandrmaya alyor. - Puissieux'den Blon-del'e, 29 Mart 1750: Ruslar 1743'de bunu Abo anlamasna sokmak istediler; fakat, sveliler raz olmaynca vazgetiler. Bestuscheffin patavatszl ve kt niyetiyle bulunduu istem zerine, ok g durumda, sve'le yaplan ek anlamaya so kuldu. ngiltere'nin bu hususdak gr. sve'in eref ve bamszlna kasteden bir taahhde Rusya lehine girimeyecei yolundadr; sve bunu ancak Avusturya, ngiltere ve Fransa hkmetleriyle birlikte kabul edebilir. Fakat sveliler byle bir projenin varolmam saylmasn tercih ediyorlar; gerekten de haklar var, nk byle bir projeyi bir millete teklif etmek bile onun erefine ve bamszlna suikasd tertiplemekten baka bir mnya alnamaz. 297 Bu mektubun kopyas, 9 Eyll 1749 tarihiyle Viyana arivlerinde bulunmaktadr.

Sayfa

142

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

bakmndan tad tehlikeyi, Rusya'nn sve ve btn Kuzey Avrupa'y kendi dev yapl imparatorluuna ilhak etmek maksad peinde kotuunu anlatmakla yetindiler; dolaysiyle Bb- Al'yi Avrupa'nn meselelerini kesin bir zme balamak maksadiyle aracln teklif etmee ardlar. Bu arada ngiliz elisiyle Avusturya elisi, ortada bagstermi bir atma bulunmadndan Sultann araclnn havada kalaca grn savununca, Reisefendi, sve elisine hkmdarn Rusya ile ayr bir bar anlamas iin ikna etmesi tavsiyesinde bulundu. Evvelki yl, kont Tessin, sve kraliyet prensinin evlendiini bir not eklinde Vezirizam'a bildirmi, o da, kendisinden nceki veziriazamlarn detlerine aykr olarak, bir teekkr mektubuyla karlk vermiti. sve elisinden baka, Napoli elisi kont Ludolf, hkmetlerinden aldklar emir gerei Fransz elisiyle birlikte hareket etmek zorundaydlar. Fransa elisi Napoli ticareti lehinde ve Sultan'n temint altnda Kuzey Afrika devletleriyle bir ticaret anlamasn gerekletirmek hususunda btn nfuzunu kulland. Bu mzkerelerin masraf yarm milyon kuru tuttu, fakat bu mikdar ar grnd halde, Kuzey Afrika korsanlarnn Napoli ticaret gemilerine saldrlaryla her yl sebeb olduklar zararn yine de altnda kald (Mart 1750). Bu son yllarda Bb- l'nin Polonya ile mnasebetleri, kraln lkesine iltica eden Krm hanl veliahd lehinde bir efaat mektubu gndermesinden ibaret kald 298. Kazaklar hetman (prensi, efi), Bucak Tatarlar bakumandannn Prusya kral 299 ile ilikiler kurmasn bir mektupla destekledi. Rusya, eli Nebluieff araclyla, hkmdarnn sve'i fethetmek tasavvuruyla alkal olarak Fransz ve sve elilerinin esasdan yoksun bulunduunu, bununla beraber Abo anlamasnn 7. maddesi gereince bu kralln hkmet eklinin deimesine hibir suretle msaade edemeyeceini bildirdi 300. Karm ilerine gelince, Krm han Selim-Giray'n stanbul'da ikameti srasnda kendisine durumu anlatarak mdahalede bulunmasn istemesi zerine Veziriazam, Rus mparatorluu Bavekili kont de Bestujef'e, halk ayaklandrmak zere Kabarta lkesine giren bir Kus casusundan ikyetini
III. Auguste'n, Vezirizam'a gnderdii 7 Haziran 1747 tarihli mektup. Kazaklar hetmannn, Bucak Tatarlar bakumandannn Prusya kralyla ilikiler kurmasn destekleyen mektubu: Majestelerini ssleyen faziletlerin yksek hreti, Bucak Seraskeri Sultan Kiarin Glray' lkenizde bulunan bir Tatar istemek zere Mustafa Aa'y majestelerinize gndermek hususunda cesaretlendirdi. Eyll 1750. 300 Rus elisi Nepluieff'in Austos 1750 tarihli mektubu. Bb - Ali'nin eliye verdii muhtra Polonya meselesiyle lgili olup 14 Mays 1750 tarihlidir.
298 299

Sayfa

143

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

yazmt. Rus elisi Nepluieff stanbul'da ld ve Avusturya elisi Penkler, Viniyakof un lmnde olduu gibi Rusya'nn ilerini yrtmekle ikinci defa grevlendirildi. Sultan'a hediyeler getirmek zere ksa bir sre nce gelmi olan Cezayir ve Tunus murahhaslar, Avusturya elisi Penkler'le, Avusturya bayra tayan ve Nieuport ve Ostend limanlarndan kan gemilerin de geen yl Trieste, Fiume, Boccari ve Zeng limanlarna ait ge milerin gvenliini salamak zere Kuzey-Afrika lkeleriyle Avusturya mparatoru ve Toskan byk-dk arasnda imzalanm bulunan anlamaya dhil edilmesi hususunda yeni bir ek-anlama imzaladlar. Veziriazam bu konuda Cezayir, Tunus ve Trablus day ve ocaklarna birer genelge gnderdi, onlar da bu defa Bb- li'nin kesin tenbihine boyun ediler ve iaret edilen limanlar 301 evvelki anlamann artlar iine dhil ettiler. Avusturya, ReisefendTye iki bin duka, Sungur Ali 302 adl komisere ve Kapdan- deryaya biner ve Bb- l tercman Callimaci'ye de beyz duka peke sunarak bu hizmetin minnettarln dedi. Penkler'e, Dou'nun eitli mevkilerine atanacak konsoloslar semek grevi verildi. Az zaman sonra, Trablus elisi Hasan Efendi, beraberinde ordu maliye nzn veya Avrupallarn kanton'u kar kullanlan ocak'n defterdar bulunduu halde Viyana'ya kageldi. Hasan Efendi, mparatorun ahsna hediyeler getirmiti; bunlarn deerleri son derece vasat olduundan daynn niyetini anlamak kolayd, bu bakmdan elisi bir hkmdara lyk hediyelerle Afrika'ya dn mek zevkini tatt. Bugne kadar Hristiyan devletlerin elileri hibir zaman bylesine cmert grlmemilerdi, Bb- li'nin verdii tvizlerin hepsi, karl hkmdarn hazinesinden kmak zere Vezirizam'a, Reisefendi'ye, Bb- li tercmanna denen byk paralar karlnda elde ediliyordu. Bir mddetten beri Sultan tarafndan verilen veya kendisinin gittii ziyafetler dolaysiyle yabanc devlet elilerinin saraya iek buketleri veya ekerlemeler gndermeleri deti alm yrmt. Byle vesilelerde, her eli dier meslekdalarn gdlgede brakmak yarna giriyordu. Bundan da maksatlar Sultan'm vglerine ve Kzlaraasmn en iyi ve en fazla sanatkrca seilmi hediyeleri gndermesinden tr eliye bavurarak bildirdii Sultan'm takdirlerine lyk olmakt. 303

144
Sayfa

Bu madde Trablus'da 15 Eyll 1750'de imzaland. Anlamaya defterdar, kahya, liman kaptan, sancak beyi ve Trablus Beylerbeyi de mzalarn koydular. 302 zi, bu komiserin raporunun bir zetini vermektedir; baknz: f. 190 ve 200. Bu olaya baz seyahatnamelerde de temas edilmi, bylece yukarda bahsedilen tvizlerin bedel kargl elde edilmesi belirtilmek istenmitir. 303 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/136 -139
301

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

Klalar, Sayfiye Kkleri Ve Kalelerin ns Sultan'm veya Kzlaraasnn takdirleri stanbul'da bulunan yabanc eliler tarafndan bu kadar fazla istenmee deer grlyorsa da, Yenieriler tarafndan beenilmeye gelince iin rengi deiiyordu. Bu hususlar okuyucularmza her ne kadar lzumsuz grnse de, bizi megul eden lkenin detlerini tanmak bakmndan byle rneklerin anlatlmasnda fayda bulunduundan phe edilemez. I. Mahmud'un debdebesini gsteren ltufkrlkla bu Yenieri asker blmn ereflendirmesi burada zikredilmee deer. Kanun Sultan Sleyman Yenieriler iin yeni klalar yaptrrken bir de deimez bir davran ge lenekletirmiti. ehzade Cmii'nin karsndaki eski klalarn nnden her geiinde, altnubirinci alayn alay beyi kendisine bir tas erbet sunuyor, levazm subay da ayn hareketi Kzlar-aas iin tekrarlyordu; Sultan, kendisine sunulan erbet tasm duka altn ile doldurarak geri veriyordu. Birinci Mahmud, nl ceddinin htrasnn ihya edilmesi iini bir Hatt - erifle emirname eklinde dzenleyerek, bunu Yenierilerin Aakap su'nda toplanan kurmay heyetine muhteem bir trenle gtrecek devlet by olarak Reisefendi'yi grevlendirdi. Bu emirn-me'de bildirildiine gre, Sultan'm Aakapusu'ndan her geiinde Yenieriler Paas ona bir tas erbet getirecek ve bunu kendisine Aa sunacakt; Kzlaraas'na gelince, yine emirnamede laelirtildiine gte, ona erbeti nc Pasa (zagarcba) getirecek ve birinci Paa sunacakt. Bir dier, maddede Vezirizam'a, erbetin levazm Paas tarafndan getirilecei ve birinci Paa tarafndan sunulaca belirtiliyordu. Btn avular ve Yenieri levazmclar Reisefendi'yi karlamak zere Sleymaniye Camii'ne kadar gittiler. Aakapusu'na gelince, btn Yenieri Paalar kendisini karlayp divn salonuna gtrdler. Hatt- erifin okunmasndan sonra, birliin imam, Allah'n iyiliklerinin Sultan'in zerine olmas niyziyle her zamanki duasn okudu. Sultan'n Hatt- erifinin giri blm Yenieriler iin vglerle doludur ve yetmialt yl sonra, bugn saltanatta bulunan hkmdarn bu ocan ykln meru gstermek iin Yenierilere ynelttii lanetleri iyice anlamak iin bahis konusu parann bir blmnn buraya alnmas yerinde olacaktr. I. Mahmud'un Hatt- erifinin giri blm yleydi: Bb- li'nin Yenierileri, zerinde Allah'n yeryzndeki glgesi ve kullarnn gz olann

Sayfa

145

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

146
Sayfa

takdisinin zerinden eksik olmad imn ileri gelenlerinden oluan bir byk birlii vcuda getirirler. Onun erefini arttrmak iin gsterdiimiz gayret ve ihtimamlar, bize fni ve ebedi bir haz salamaktadr. Subaylar gibi bu askeri tekiltn sade erleri de bize unutulmaz hizmetlerde bu lunmulardr ve savata olduu gibi barta da gayret rnei olmulardr. Bu sebeble de onlar muhteem memnunluumuzu hakketmilerdir ve bunun derin bir htrasn muhafaza ettiimiz gibi, eriilmez tevecchlerimiz her gn onlarn itibr ve kadirlerini arttrmaa meyletmektedir 304. Bundan ksa bir sre sonra, byk bir yangn neticesinde Aa saraym kaybetmek felketine uram bulunan Yenieriler, on saat iinde bin evi kl eden bir dier yangnn klalarnn byk bir ksmn kapkara enkaz yn hline getirdiini grdler. O srada Yenieriler yzseksendokuz odal veya tabur olarak taksim edilmi bulunuyorlard ki, bunlardan yz cemat veya lo nca, altmsbiri blm halinde bulunuyor, otuzdrd segban veya avclardan, drd oku ve solaklardan oluuyordu. Bu doksandokuz odaldan yalnz yirmialts eski klalarla kalyordu, geri kalan yeni klalara yerletirilmiti. Yenieri birliklerinin honutsuzluuna, hatt ortaya kabilecek ayakleomalara mni olmak iin yanan klalarn yeniden ins hususunda gerekli paray acele bulmak zorunluluu vard. Evvelki asrn son yllarnda km olan yangnlarda yalnz otuzyedi odal 305 alevler tarafndan kl edilmiti; bu mikdar, burada bahis konusu edilen 1751 yangnnda enkaz yn haline gelen seksendokuz odal saysndan daha dkt. Bu sayca fazlalk sebebi ve sava gibi olaylar, yeniden in edilmelerini be yl geri brakmt. O dnemde, her tabur bin-dokuzyz otuz buuk kuru bahi alm, dier taburlara (cematler ve segbanlar) onbirbin altmalt buuk kuruun biri verilmiti. Bu durumda Bb- i, bahi olarak, ikiyzoniki kese sarfetmi oluyordu; fakat bu mikdarn yalnz yetmi ke sesi mparatorluk hazinesinden km, geri kalan aralarnda yardm karar alan nazrlar tarafndan karlanmt. Bu defa da masraflar ayn mikdar zerinden hesap edildi; fakat otuzbir cemat, ve yzyirmibir cemat ve sekban kouu bulunduundan masraflar drtyzkrkbir keseye ykseldi. Bununla beraber. Sultan, zel bir lutfla 1693'de her ble verilen yekna, her blk ikibin beyz kuru ve dier cematler ikibin kuru alabilecek ekilde, beyz
Bu blmn sadk tercmesi bu ekilde olduu halde Muceah d'Ohs-son, geree dikkat gstermeksizin karmza u tercmeyi karmtr: Eski baarlar, sava ve din! faziletleri ve saflarnda kahraman ve ehitler bulundurmakla, ilahi takdislerle dolu v.b.> 305 Odal deyimi ayrca sfat olarak da kullanlmaktadr. (.N.)
304

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

altmalt buuk kuru ilve etti; bylece yekn alty z seksendokuz keseye vard. Yenieriler kurmay heyeti, bu paray gelip almas iin mparatorluk divnna davet edildi ve para, avubann, Kapucularba ve mparatorluk tarihisinin huzurlarnda saylarak teslim edildi. Para, Yenieriaas tarafndan taml belirtilince, klala--nn emredilen yeniden yapmnda sarfedilinceye kadar, Sley-maniye Camii'nde muhafaza altna alnd. Sultan Mahmud, cebeci klalarnn insnn yeni bir pln zerine gerekletirilmeleri emrini verdi. Boazii'nde, Kksu'da her cephesi yz-krksekiz auns olan bir elence kk yaptrd; ayrca, Boaz ii'nde dier zelliklerinden ayr olarak kyda nefs korular bulunan Kandilli sarayn yeniden in ettirdi. Karklklar karmas ihtimli bulunan her eye dikkat eden ve yeni yaplar ykseltmek hususundaki zevkini tatminden geri kalmayan Birinci Mahmud, gerekten yararl kiileri mkfatlandrmaktan ve tevik etmekten geri kalmad. Bu yoldaki davranlarndan olarak, Urkap srlarnn tamiri ve Arbat hisarnn savunmasn salamas, Asya ktasna geirilecek birliklerin gemiye Kefe'den bindirilmesine ahsen nezret etmesinden duyduu memnuniyetin almeti olarak Krm han Arslan Giray'a bir hil'atle birlikte bin duka ve bir Hatt- erif gnderdi. Birinci Mahmud, ehirde imzalanan Belgrad bar anlamasndan hemen sonra balanan tahkimatn tamiri iinin bir an nce bitirilmesi iin de ayn dikkat ve alkay gsterdi. Bel-grad'dan istanbul'a giden kapnn zerine yerletirilmi bulunan ve konu olarak gelecek kuaklara kurucusunun zaferini ve bu kalenin zaptedilmezlik hretini azametli ifadelerle an latan kitabe, Belgrad' son olarak ele geiren feld-mareal La-udon tarafndan Viyana'ya gtrld ve orada, murahhas sfa-tiyle Karlofa (Carlowiez) anlamasn imzalayan ehrin Trk valisinin mezar taiyle birlikte, Hadersdorf koruluuna Laudon'-un mezar yanna konuldu. Bylece yerletirilen iki kitabe ile mezar ta, Avusturya'nn zaferlerine ve asrlardan beri Trkiye, Macaristan ve Avusturya'nn gayretlerinin deimez hedefi olan Belgrad'm dne ahitlik etmektedirler 306.

Bu ki mezar tann yazlan, Les Mlnes d'Orient, C. V, S. 330'da bulunmaktadr. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/139-142
306

Sayfa

147

Karklklar

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

Sayfa

148

Resmi tarihiler ve kitabe yazarlar, efendilerinden aldklar grevlerine sadk olarak Sultan' yeni bir dzenin kurucusu olarak tasvir ettikleri srada i ihtilflar Osmanl mparatorlu-u'nu her taraftan kuatyordu. Basra'da, Frat filotillasnn kaptan kumandan isyan bayram am ve Muntefik aireti Arap-lariyle birlemi, ehrin civarn talan ederek yakp ykmt. Valinin gayreti sayesinde, Menav hisarna ekildi ve burasn ksa bir sre muhasara ettikten sonra, kk bir kaykla Abu-ehr'e 307 kat. Fakat, Basra limannda demirli gemilerin kaptanlar tarafndan yakalanarak Osmanllara teslim edildi ve silere uygulanan cezaya arptrld (Ocak 1751 Rebil'evvel 1164). Bosna'da Abdurrahman Efendi, kendisiyle birinci yanlk payesi, yni eyletin en nfuzlu ve en zengin kiisine verilen paye iin ekien Dervi Kaptan'la aka sava halindeydi. Yazk ki bu anlamazla Yenieriler karta ve mdhaleleri her tarafta kan dklmesine sebeb oldu. Ancak bu eylete taraflar anlatrmak ve karklklara sebeb olanlar iddetli cezalara arptrmakla grevlendirilen birok komiserin gnderilmesinden sonra, Bb- l skneti salayabildi. Karaman'da, Kapdan-i deryalk makamna atanan vali Toprak Mehmed Paa'nn bu vilyetten ayrlmasndan ve valilik makamn teslim alacak halefinin ar davranmasndan yararlanan bir levendler blkbas isyan bayran amt. Kayse-riye sancandaki i kasabasn yamalamakla yetinmeyen bu si, yirmialt erkek, yirmidokuz kadn ve krk ocuun s ndklar bir maarann giriinde byk bir ate yaktrarak bu bedbahtlar ldrtt. Hessargrad 308 ve Rusuk civarnda Bala kaza diresine bal yedi ky halk krsal blgede her trl haydutluk suu iledikten sonra, silh kuanm olarak Rusuk ehrini kuatmaa kalkacak kadar cr'etlerini ileri gtrmlerdi. Valinin sebat sayesinde zarar veremeyecek hale getirildiler. Elebalardan yirmibei Silistre'de hapis yatmak cezasna arptrld, bunlardan bir ksm ayn ceza ile Varna ve Yerky'e gnderildi; tekiler memlekette sknu kollayacaklarna, yeni kargaalklar kt takdirde yzotuzbin kuru deyeceklerine dair bir ahidnme imzaladlar. ou zaman ksm bakaldrmalarn sebebi olan kadlarn rvet taleblerinin nne gemek maksa-diyle Bb- l, Asya ve Avrupa eyletleri valilerine
307 308

Kilis. zi, t. 244. zi, Razgrad demektedir.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

zi, t. 250, vergileri yle sralyor: 1. devr (kasa dairesi vergisi); 2. kaftanbaha (kaftan zerine vergi); 3. zahirebaha (yiyecek zerine vergi); 4. naaleha (at nal zerine vergi); 5. aaar; 6. yazc akesi; 7. sarrafiye; 8. seyahat vergisi v.b. 310 Hindunanei meydan ibret klnd. zi.
309

Sayfa

149

adalet hakknda ad verilen emirnameler gndererek, komiserlerin, voyvoda ve idarecilerin ve vakflar mtevellilerinin rvet almalarn iddetle yasaklad. Bunlarn haklar olan vergileri dzene sokan Veziriazam, ahsen konulabilen 309 oniki kadar vergiyi de kaldrd; zira bu vergilerin arkasna gizlenerek rvet yolunu ack tutabiliyorlard. Bu emirlere ramen, Simav Deli Ah-med, gemite olduu gibi, efcyalklaryla doduu memleketi zarara sokmakta devam etti. Fakat sonunda, Hdavendigar ve Karasi sancakbeyi Elhac Mustafa Karaosmanolu tarafndan Alaehir civarnda Sacayak kynde yakay ele verdi; yardaklarndan sekiziyle birlikte ba vuruldu (6 Eyll 1751 - 15 evval 1164). Malatya civarnda Alhassili airetinden Kalenderolu, Birinci Ahmed dneminde ada mehur Kalenderolu'na hazin bir hret kazandrm olan sahneleri tekrarlamak tehdidiyle ortaya kyordu. mparatorluun drt bir yanndan gelen birka bin fcadar levendin bana geen Kalenderolu, arpmak maksadiyle Mara valisi Rivanzde Sleyman Paa'nn zerine yrmek cur'etini gsterdi. Paa ile saflar oluturarak savat da: Fakat yenilip esir edildi, ba ve ordusunun ileri gelenlerinin balar vurularak Bb- li'nin eiinin nne atld (26 Mart 1752 - 10 CemaziyTevvel 1165). Aydn valiliini Hakka valiliiyle deitiren Ragb Paa, kendisine rehberlik etmi olan Kahire valiliindeki Memlk beylerinin katlim siyasetini, bu me'um siyaseti Suriye'de uygulamaya koydu. Byk Mullier airetinin isyncba Bear ve zellikle Dkerli aireti, uzun zamandr ekiyahklanyla blgeyi bizar ediyorlard. Ktl kknden kesmek isteyen Ragb Paa, Bear'a kar mahsustan onun iin iyi eyler dnen kii olarak grnd; fakat birok grmeden sonra, hi ummad bir anda onu tutukl ay verdi, burada Trk mverrihinin ifdesini kullanalm: ba onun yolunu takibedeceklere ibret olmas iin, yerde kavun misli yuvarland 310 (Mays 1752 - Receb 1165). Ayn cezadan, orum Krtleriyle birletikten sonra Amasya sancanda her trl e-kiyalk suunu ileyerek memleketi ate ve kan iinde brakan birok levend efleri de kurtulamadlar. Arabistan bu i kargaalklardan kurtulmu deildi. erif Mes'ud, eski Kabe rtsn Sultan'a hediye olarak gnderdikten sonra lm, Mekke eriflii makam kk kardei Musa-id'e gemiti. Bb- l, kutsal ehri ve

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

hac kervanlarn l Arap-larmm saldrlarndan ve zellikle Mekke ile Medine arasnda dolaan kalabalk Beni Harb airetine kar korumas artiyle onu makamnda brakt. Musaid'in bu makamda brak dier erifler tarafndan iyi karlanmad ve bunlarn Taif Araplann -dan takviye alan reisleri Mehmed erif, kutsal ehri kana boyamak ve silhl isyan karmak tehdidinde bulundu. Bb- l'nin emirleri ve Belgrad anlamasn imzalayan eski Veziriazam Esseyid Mehmed Paann mdhalesi sayesinde bu kavga kan dklmeksizin tatlya baland. 311 Deniz Olaylar Deniz ticaretinin gvenlii bu kargaalk dneminde, vilayetlerin sknetinden daha az bozulmu durumda deildi. Donanma kapdanlarmn uyanklna ve dikkatlerine ramen birok korsan Adalar denizinin gvenliini bozuyordu. Emeksiz Reis, Maina sularnda, Bora 312 adasnn karsnda oniki krek oturakl byk bir Malta kalyonunu 313 esir aidi; tpsara stne vardklarnda Osmanl kaptan, bir dier Malta korsan 314 gemisinin esirini elinden alma gayretleriyle karlat. Dokuz topla silhlandrlm ve on tayfas bulunan bir korsan at 315 Emeksiz'in eline bu atmada geti ve stanbul rotasnda seyrederek, bayraklarla donatlm bir halde, avlariy-le birlikte limana girdi (16 Nisan 1751 - 20 Cemaziyl'evvel 1164). Birka zaman sonra, bu Kapdan, Vetiloz 316 limannda Mal-tah korsan Paulo'nun bir direkli, iki at ve yeni in edilmi bir kalyondan oluan kk filosuyla karlat. Hemen hcuma geti ve gemilerinden birini yakt; esir ald dier gemi Kapdan Paa'nn istanbul limanna giriini ssleyip renklendirdi (12 Kasm 1751 - 23 Zilhicce 1164). Emeksiz Kapdan'n kumanda ettii gemi gverteliydi, be yl nce payitaht tersanesinden km ve Peribahr (Deniz Kanad) ad konmutu. Kapdan - deryann dnnden iki ay sonra elli aun boyunda yeni bir sava ge misi denize indirildi ve Siveribahri ad ver-di. Bu olayn hatras dolaysiyle yazlan birok tarihe ve sinarasnda, zamann en ok beenilen irlerinden biri

150
Sayfa

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/142-144 phesiz Formik adalar olacak. 313 zi diyor: Lanetli Malta korsan, Masko. 314 Korsan ahtusi; bu gemilere genellikle ahtur denilmektedir. 315 Ele geen bu teknenin sadece top tamak ve gereinde bunlarn kullanlmasna yarayan bir gemi olduu phesizdir. nk bu sayda tayfas olan bir korsan gemisi dnlemez. (.N.) 316 Vitulo(?).
311 312

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

olan Devlet ras bayardmcs Enis Nman medhiyesi mparatorluk tarihinde yer almaa lyk grld. Ebubekir Paa'nn halefi Kapdan- derya Toprak Mehmed Paa'nn raporu zerine Bb- Al'ye davet edildi ve kendisinden birka Venedik gemisinin Lepanto limanna kadar takibettikleri Trabluslu reisin Mina adl gemisinin limandan gven iinde ayrlmas iin Patras konsolosuna gerekli talimat vermesi tenbih edildi; Venedik Cumhuriyeti bu istein yerine geti rilmesi iin sr'atle harekete gemekten geri kalmad. Bu dneme doru lmler dolaysiyle gerekletirilen becayi ve terfilerden en ok hatrda kalabilecek olanlar zikretmekle yetineceiz. Cidde valisi Elhac Osman Paa vefat ettiinden bir zaman mnhal kalan makam, Mekke erifinin raporu zerine, fakat sadece kaymakamlk pyesiyle khya Mustafa'ya verildi. Kaymakam pyesiyle valilie getirilen khya Mustafa, Osman Paann borlu kald yz altm be bin yz otuz drt kuruu hazneye giri yaptrmakla grevlendirildi (13 Ocak 1751 -15 Safer 1164). Benzer bir deiiklik, ilerini dzene koymaa vakit bulamadan .vefat eden vali Kse Ali Paa'nn valisi bulunduu Karahisar'da da grld; Ali Paa'nn zimmetindeki para yznden haznenin zarara uramamas iin mallarna el konuldu. Uzun askerlik meslek hayatnda silhdar-aaha kar siphiaal makamn ondokuz kere deitirmi olan mirialem Halil Aa, birliklerinin cretlerinden kendisine gnde bin yz seksen aka gelir getirecek ekilde para ekmiti; doksan yanda lnce serveti msadere edildi ve uzun rede gerekletirdii ihtilas bylece tazmin edilmi oldu (15 ubat - 19 Rebi'l-evvel). Eski Veziriazam ve Kesriyeli'nin azlinden sonra Bagdad valiliine getirilen Elhac Mehmed Paa'nn lm, btn servetinin ate ve su tarafndan mahvedilmesiyle ayn zamana rastlad, istanbul'daki kona ve dier btn gayri menkulleri yangnla kl oldu ve menkul servetini getiren gemi anakkale Boaz giriinde batt, kendisi de emekliye ayrld Badad valiliinden istanbul'a dnerken Retimo'da ld. Bylece hayat boyunca agzllkle biriktirdii servet mezarnda kendisini takibetti (19 Austos - 27 Ramazan). Dnemin en nl irlerinden biri olan Krml Rahmi vebadan ld. Evvelki eyhlislam Akmahdud Efendizde Esseyid Zeynelbidin El-Hseyn Efendi'nin seksenbe yanda ecelle karlatn da burada zikredelim (20 Ekim - 30 Zilkade). Nihayet ikinci Mustafa'nn kz ve saltanat makamndaki hkmdarn kzkardei Aye sultan grne baklrsa zehirle ld; evvelce Kzlaraa-s'nn mevkiinden dmesine sebeb olan saray entrikasnda onun da parma vard. Cenaze treni hanedana

Sayfa

151

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

mensup prenseslere uygulanan ekliyle yapld ve Validesultan Camii yak nnda amcas III. Ahmed ve bykbabas IV. Mehmed'in yanna gmld. 317 Vezirazam'n Azlt Ve Kzlaraas'nn dam Bu dnemdeki devlet memurlar arasndaki deiikliklerden ancak birka kelimeyle sz edeceiz. lk elde, Yenieriaas Esseyid Ahmed'in vezirlik makamna terfii ve Sayda valiliine atanmad btn kurmay heyetinin yeniden ele geirilmesine yol at. Silhdarn deitirilmesi, bu defa, gzden dme yznden deil, makam sahibinin hastal yznden oldu. Sultan zel bir tevecch gstererek yz aka ile emekliliine msaade ettii gibi, saray tarafndan iaesinin temini emrini de verdi. Haleb valisi bu eylet halknn ikyeti zerine azledildi. Toprak Mehmed Paa Kapdan- deryalk makamnda ihtiyar ve fazlasiyle zengin Ebubekir Paa'nn yerini ald; doksanna yaklaan Ebubekir Paa, ikinci defa Mekke'ye hacca gitmek istiyordu 318. Cidde valiliine atanmas ise, Yenieriaa-s'n Sayda valiliine gnderip uzaklatrdktan sonra defterdardan da kurtulan Vezirizam'n bann altndan kt. Bunlara karlk, devlet ileri zerindeki tesirleri son derece kskan olan selefi Vezirizam'n alnganlm tahrik etmi olan drt kiiyi gereken yerlere yerletirdi. Bu drt kii, Said, Behet, Mnif Efendi ve Nazif'di. Daha nce Osmanl mparatorluu'nu Fran sa hkmeti nezdinde temsil etmi, sonra nianclk, daha sonra iki defa iileri Nazrlnda (Khyabey) bulunmu olan Mehmed Said'e srgn yeri olan Gelibolu'dan ayrlp istanbul'a gelmek izni verildi. ir Mehmed Behet, yersiz iftiralar sonunda hapse atlmt; kendisi hrriyetine kavuturulduktan birka zaman sonra stanbul'a arlmt. Serez'deki ksa mahpusluu srasnda, Trk Ovide'i denmee lyk iir gcne sahip Mehmed Behet, istanbul'daki dostlarna bir gazel gnderdi; bu gazelin birka kt'as Osmanl imparatorluu tarihinde yer ald. Behet'in bana gelen felketlerin, yni o iftiralarn uy-durucusu khya Memi Efendi idi; ne var ki, kendisi de bu zaferinden uzun zaman yararlanamad; gzden dt ve Tenedos adasna srgne gnderildi ve ancak uzun zaman sonra stanbul'a gelebildi, divn terifats makamm elde etti. Memi'in azlinden sonra, Veziriazam onun kahyalk makamna ince bir zeka ve bilgi adam olan
317 318

Sayfa

152

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/145-147 Umre olacak. (.N.)

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

319

Penkler'in raporu. mparatorluk tarihisi bu cret kesintisini sktla geitiriyor.

Sayfa

153

ve devleti, ran ah Ndirin saltanat dneminde eli sfatiyle iki kere temsil etmi bulunan Nazif Mustafa'y atad. Birbiri pei sra patlak veren yangnlar, bahsettiimiz baka deiikliklerin korkusunu ortala yaydlar. Yanan klalarnn yeniden insna yardmc olmak zere cretlerinden zayf bir oranda yaplan kesinti yznden Yenierilerin duyduu honutsuzluk yeni bir ayaklanma ve muhtemel bir isyan endiesinin domasna yol ayordu 319 (30 Haziran 1752 -17 aban 1165). Byle bir felaketi nlemek iin, henz yirmisekiz yanda bulunan ada ve selefi Beir gibi harem ve Sultan zerinde snrsz bir nfuz sahibi olan yeni Kzlaraas Beir, Veziriazam Emin Mehmed Paa'y azlederek yerine Ba m ir h ur Mustafa Paa'y atad. Veziriazam Emin Mehmed Paa'nn azlinin ve Betimo'ya hareketinin ertesi gn, Sultan'm bir Hatt - erifi, byk divn hlinde toplanm bulunan devlet ileri gelenlerine, Vezirizam'n azledilmek suretiyle, Yenierilere ve Aalarna kar taknd sert ve horlayc tavrdan tr cezalandrlm olduunu bildiriyordu. Fakat, Emin Mehmed Paa'nn srgne gnderilmesi Yenierilerin homurdanmalarn yattrdysa da, Kzlaraas ve adamlarnn hadlerini bilmezlikleri ve hareketleriyle yreklerinden yaraladklar ulemlar zmresi iin ayn netice elde edilmedi. Daha ok ksa bir mddet nce, gen Kz laraas'nn uhadarlarndan biri, skdar kadsnn yzne krbala vurmak cr'etini gstermiti. Kad bu durumu Bab- l'ye bildirerek ikyette bulunmu, ancak kendisine zengin hediyeler verilmek suretiyle fkesinin yattnlmas mmkn olabilmiti; fakat, bunun hemen peinden Kzlaraas'mn adamlar kad'nn evini bastlar ve kendisini bodular: Sonra da ortala, kad'nra evinin gece yans kt, kendisinin de enkaz altnda kalarak hayatm kaybetmi olduu sylentisini yaydlar. Bu cinayet, henz yatm olan ulem zmresinin kinini bsbtn krkledi ve artk halk ayaklandrarak intikam almaktan baka bir ey dnmediler. eyhlislm, taht kurtarmann tek resi olarak Kzlaraas'n saraydan uzaklatrmas tavsiyesinde bulundu. Btn saray Beir'in emrinde olduundan ihtiml bu tavsiyeden de haberi olmutu. Sultan, mstebid hkmdarlarn balca silh olan gizlilie sadk kalarak, tam bir anlama iinde bulunduu nedim Beir'i de beraberine alp Boaz kysndaki yazlk kklerinden birine gitti; fakat karaya ayak basaca

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

anda, kay idare eden bostancbaya aa doru giderek Kzlaraas'n Kz Ku-lesi'ne gtrmesi emrini verdi. nce Sultan'n niyeti onu Msr'a srgn etmekti, fakat bu cezann ulemya yetersiz grnd kendisine bildirilince, idamm emretti. Son derece kuvvetli olan gen zenci Beir, ellerinde kllar bulunan uaklarn zerine saldrdklarn grnce hanerine bavurdu, fakat bouna bir davrant, imparatorluk harem dairesinin gen kzlarnn mu-hafazasiyle grevli zenci, say okluu karsnda yenildi ve kl darbeleriyle can verdi. Akan kan ertesi gn patlak verecek olan isyan bodu. Sultan, Kzlaraas ve gzdesi Sleyman'n vurulan balarnn, imparatorluk saray giriinden nce yer alan Alay Kk'nn mazgallarnda sergilenmesine ihtimam gsterdi Bylece, her ey dzen iine girdi. Beir'in serveti, stanbul'da bugn hl adn tayan mektep ve medreseler at ve bunlarn btn masraflarn kendi dedii halde, elli milyon kuru olarak tesbit edildi. Beir'in adam olarak bilinen otuz uak, haseki, bostancdan sonra sarayn birinci subay, Sultan'n hekiminin khyas, ekmekciba ve birka seyis Adalardenizi'n-deki adalara srgn edildiler. Sultan'n tevecch gsterdii si-lahdar ve saray hekimi, gzdeleri olarak Beir'in yerini almakta gecikmediler. Efendisinin nfuzuna gvenerek skdar kadsnn yzne krba vurmak suretiyle ve bu dncesizce, hayaszca davran iyle Kzlaraas'yle birok lmlerine sebeb olan uhadar, ulem zmresine kar saygszlnn cezasn, yirmi gn sonra celldn klcyla kafas ucu rularak dedi. Sleyman'n ktibi ve idam edilen Kzlaraas'-nn bagzdesi Mehmed, efendisinin gizli hazinelerinin syle-tilmesi midiyle ikenceye tbi tutuldu. Sonra, Kzlaraas'mn mli ilerine bakan adamiyle ayn yerde ba vuruldu. Bu kadar kurban yeterli bulmayan halkn cezalandrma iradesi, Sultan'm ikinci imamnn da srgne gnderilmesini istedi. Kzlaraas Beir'e gnderilmi saysz mektup ve ricaname arasnda, bir yn da kendisinden i istemi ve arzulan yerine getirilmi mevki hrs sahibi kimselerin teekkr mektubu bulundu. Bunlarn arasnda ele geen merhum Reis-efendi Mustafa'nn damad Bekir Efendi'ye ait olannda, Reisefendi makamna atanmak bahis konusu ediliyor ve atamann kt gn seksen kese verilecei bildiriliyordu. Bekir Efendi, vermei stlendii bu mebla hazneye demee mecbur tutuldu. Kzlaraasnn lm, azledilen Vezirizam'm durumunda da bir deiiklie yol at; nce Retimo'ya srgne gnderilen F.mn Mehmed Paa, peinden bu adann kumandanlna atand. Bayram gn Sultan, zihinlerdeki kaynamaya ramen, kararl bir tavrla Sultanahmed Cam'ne

Sayfa

154

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

gitti. Payitahtta kabul ettirilen bu cesurca gvenin, her eyin sknete dnmesinde byk rol oldu. 320 Deprem Ve Kasrga Onbe gn nce son derece iddetli bir deprem Hafsa ehrini tamamiyle denilebilecek ekilde tahribetmi ve Edirne'nin en byk camilerinde nemli hasara sebeb olmutu (30 Temmuz 1752 -18 Ramazan 1165). Bu, btl itikadn byk felketlerin habercisi olarak kehnette bulunduu ilk tabii fet deil-di; zira geen yl ve ayn bu Ramazan aynda tufan derecesinde bir yamurla karlalm, stanbul civarnda, Hali'de seller kabarm ve Kasmpaa'da yzaltmbe ev, alt resm frn ve deirmeni sular gtrmt; ayn tufan skdar'da bir mezarl tahribetmi, tabutlar ve ant ihtiamnda in edilmi kkl bykl trbeleri iddetli ak$yla denize srklemiti (15 Austos 1751 - 23 Ramazan 1164). ki ay sonra ehrin zerine abanm, aklk yerler kaln bir kar tabakasiyle rtlm, yalnz Marmara'da erzak ykl iki yzden fazla gemi batmt. Gkbilimciler ve tarihiler, yz ay yl nce ve tam ayn zamanda bir kasrgann memlekete zarar vermi olmasn olaanst bir hdise olarak belirttiler. 321 Yunanllarn Ayaklanmalar Yenierilerin homurdanmalarndan ve ulemnn honutsuzluundan kaynaklanan taht tehdit etmi, Kzlaragas ve gzdesinin idamiyle geici olarak bertaraf edilmi tehlikeler, Veziriazam Mustafa Paa*nn bilgisi ve ihtiyatl davraniiyle tamamen uzaklatrlmt. Bylece, bayramn giriinde, sanki olaanst hibir olay cereyan etmemi, hibir ey hkmetin h areketine mni olmam gibi gelenein ve dinin btn icblan yerine getirildi. Sekiz gn sonra Sultan, Bayram namaz iin muhteem bir alayla Sultanahmed Cam'ne gitti, sarayda devlet ileri gelenlerinin tebriklerini kabul etti; Yenieriaas, eski bir gelenei yerine getirerek Veziriazam'a Bayram esnasnda bir ziyafet verdi; Veziriazam da ayn gelenee uyarak hkmdarn gzahc bir ziyafete davet edecekti (20 Austos 1752 - 9 evval
320 321

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/147-150 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/150

Sayfa

155

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

Sayfa

156

1165). Bu mnasebetle yeni atanan saray grevlilerinin ve g revlerinde braklanlarn listesi yaynland. Bu iki stede 322, zellikle nazrlarn, mstearlarn, yksek direler reislerinin, mfettilerin, khya ve avularn ve nihayet eylet valilerinin ve sancak beylerinin adlar yer alyordu. Reisefendi Ni, a-vuba Bosnal Mehmed Aa -ki Veziriazam bir sre nce bozulan asayii tesis greviyle memleketine gndermiti-, defterdar grevlerinde braklyorlard; Fransa elisi Yirmisekiz Mehmed elebinin olu nianc Mehmed Said emeklilie karlan tek grevliydi ve ondan boalan makama iki yl nce iileri nazrln yrten Memi getiriliyordu. Viyana'da son Trk elisi Hatt Mustafa Vezaret-i uzma Dairesi Bamuhase-besi Reisi olarak makamnda braklyor, daha sonra Viyana'ya eli gidecek olan Resm Ahmed'e de Gelibolu barut imalathanesi mdr olarak ayn muamele uygulanyordu, imparatorluk tarihisi (mverrihi) zi, terifat nazrlna getiriliyordu. Eylet valileri ise, birka istisnas ile yerlerinde brakldlar. Bu valiler arasnda iki eski Veziriazam ile birok eski Veziriazam olu bulunmaktayd: iki eski Veziriazam, Erzurum valilii g revinde bulunan Elhac ibrahim Paa ile, Trabzon valisi Ali Paa idi. Veziriazam oullan ise u valilerdi: Bosna valisi Kpr-lzde Ahmed Paa, Rumeli Beylerbeyi, Ndir h'a kar Kav kk'de verdii savata ehit den Osman Paa'nn olu Mehmed Paa, daha sonra kendisi de Veziriazam olan z valisi Muhsinzde Mehmed Paa, ayn terfileri kaydedecek olan hali hazrdaki Rakka valisi Mehmed Ragb Paa. Bu atama ve te' -kitler yapld srada Bb- l ve eyaletlerde hkm srmekte olan ve devam temint altnda grnen sknet, payitahtta Rumlarn ayaklan m alariyle bozuldu, ilerinden drtbin kadar dzensiz bir kalabalk halinde patrikhaneye girdi ve dinlerinin ba olan patriki dinine ball ile tannan bir papaz Athos'a srmesinden tr knayarak kendisine hakarette bulundu. Kalabalk, Fenerli beyleri de bu tedbirin alnmasna se-beb olmakla sulayarak evlerini yakmakla tehdit etti. Grltler kopararak patrikin azledilmesini istediler; asayiin bu taraftan bozulabileceinden phe etmeyen ve mni olmak veya daha dou nnda bomak iin hibir tedbir almayan Veziriazam, taleblerini yerine getirdi. Bununla beraber, aknl geince, Patrikhane saray nndeki patrdda elebalk edenlerden birkan astrd; bylece zten Trklere kar bakaldrmay akllarndan geirmemi olan ve sadece
Bu iKi tevciht listesi' tzi'de, f. 245, bulunmaktadr. Bu ki listede, evvelkinde bulunmayan iki eminlik makam grlmektedir: , Emini klaghadi enderim (i vesikalar eminligl), emini klaghadi bi -run (ds vesikalar eminftgi).
322

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

kendi din byklerine ve Fener beylerine kar ayaklanan payitaht Rumlar arasnda asayi saland. 323 Bb-I li Tercmanlar Ve Voyvodalarn Deitirilmesi Bu ayaklanmadan bir yl nce, vergi geliri ihsan olarak hl veziriazamlara verilen Kbrs halk, Vezirizam' kanuni nisbetten fazla vergi istemekle sulayarak Sultan'a ikyet etmiler ve Bb- l tercman Gallimachi ile patriki hid gstermilerdi; bunu haber alan Veziriazam Emin Mehmed Paa her ikisini de tutuklattrd. nce her ikisini de idam ettirmek istedi, fakat fikrini deitirerek Bb- l tercmann Tenedos'a srgne gnderdi, patriki de Athos tepesine gndererek bir manastra kapattrd. Tercman Gallimachfnin grevi, Eflak prensinin olu ve ya sadece yirmi olan Mathias Ghika'ya 324 verildi; Eflak prensliinden nce sve'in elilik tercmanln yapan babas Lukaki, grevlerinde danman ve rehberlik ederek oluna yardmc oldu. Olunun Bb- l'ye tercman olarak atanmas, Eflak prensine ikiyz kese para vermesiyle gerekleebilmiti. Fakat, bu politikann meyvelerinden yararlanmas mmkn olmad, zira bir yl sonra Bukre'de ld ve veballar iin yaptrd Saint-Pantaleon hastahanesinin manastrna gmld 325. Eflak beyleri (boyard), Bb- li'nin kendilerine hospo-dar (prens, voyvoda) olarak len prensin byk olu Scarlat Ghika'y atamas talebinde bulunmak zere, istanbul'a bir heyet gnderdiler. Murahhaslarn Veziriazam'a sunmakla grevlendirdikleri ricnmede, Eflak beyleri, ayrca, Trklerin Eflak'-da yerlemelerinin yasaklanmasn diliyorlar ve lkelerinin iyilii iin Bb- li'nin sk sk prens deitirmee son vermesini, zellikle her yl prensliin tasdikinden vazgemesini temenni ediyorlard. Murahhaslar daha yolda iken len prensin ikinci olu Bb- l tercman Mathias Ghika'nn babasnn yerin atandn ve yerine greve girdii ihtiyar Gallimachi'nin srgnde bulunduu Tenedos'dan derhal geri arldn rendiler. Yeni Eflak prensi, kamuoyunu kendi aleyhine evirmekte gecikmedi. Babas, mevcut alt eit vergiye biri bayram hediyesi, dieri vergi tamamlaycs adiyle iki vergi eklemiti. Bu yeni vergilerden memnun olmayan Mathias, Eflak
Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/150-152 Engel, Hlstolre de Valachle, s. 22; Sulzer, m. s. 385. 325 Gblha'run lm haberi stanbul'a 7 Byll'de ulat.
323 324

Sayfa

157

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

prenslii iin kardeini istemi olan Eflak beylerinin murahhaslar hakkn da byk bir kinle takibata giriti. Eflak beylerinin (boyara) stanbul'a ulaan tekrarladklar ikyetleri, fazla nemli olmad halde, sonunda Bb- l'yi Bkre'e taraflar bartracak bir komiser gndermesi hususunda karara vardrd. Komiser gelince, halk hkmet binasnda topland; beraberlerine Eflak beylerini ve bapiskoposu alarak, prense kar ikyetlerini bildirmek zere Trk komiserin kald binaya gittiler. Komiserin istanbul'a gnderdii lyiha (rapor) zerine, prens Mathias Ghika, Bodan prensi sfatiyle Ya ehrine gitmek emrini aku, o srada Bodan prensi olan Constantin Rakoviza, ayn paye e Eflak'a geti. Bb- l bylece halkaa ikyetleri karsnda adaleti yerine getirmiti, fakat dorudan doruya Sultan'a bavurmaktan ekinmeyen Eflak beyleri srgn cezasna arptrldlar. ehrin asayiini salamak maksadiyle ileri Nazr (kah-yabey) Rum ve Ermeni patriklerine gnderdii bir buyrultu e, stanbul'da ikamet etmekte olan bapiskoposlarn sekiz gnde bir karlkl birbirlerinin ziyaretinde bulunmalarn salamalar emrini verdi. kinci bir buyrultu, kadlar, btn timar ve zeamet sahiplerini topraklarna gndermee mecbur tuttu; nihayet nc bir buyrultu, aksine hareketin lm cezas olduunu belirterek, on yldan beri veziriazamlarn evlerine kapc ve saman tayclar sfatiyle girmi olan btn Rum ve Ermenilerin hepsinin istanbul'dan dan karlmalarn emretti. 326 Fransz, sve Elilerinin Ve Bir Danimarka Murahhasnn Gayretleri Eflak ve Bodan prensliklerini makam olarak elde etmek iin yanp tutuan btn Fenerliler 327, Osmanl hkmeti zerinde o dnemde rakipsiz bir nfuzu bulunan Fransz elisi Desalleurs'e bavurma det hline getirmilerdi. Bunlarn banda Rodolphe Cantacuzene bulunuyordu ve Fransz elisine, Sultan kendisini Eflak prensliiyle pyelendirdii takdirde her yl onbin duka vermekle kalmayacan, ayrca Banat ve Temevar'n 328 mlkiyetini vermek taahhdnde bulunuyordu. Bu yaidleri alan Fransz elisi, daha nce iki kere baarszla uram bulunan Bb-

158
Sayfa

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/152-154 Osmanl tmparatorluu'nda Dilerinde, tercmanlk ve eliliklerle mnasebetleri genellikle Fenerli Rumlar stleniyorlard. Bunlarn Rum patrikhanesi le de ilikileri bulunduundan kendilerine bu ad taklmt. (.N.) 328 Rus elisinin gizlice yapt bir konumadan ald bilgiye gre Penkler'in 1752 tarihini tayan raporu.
326 327

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

li, Fransa ve Prusya arasnda bir ittifak oluturmak projesini yeniden gndeme getirdi ve gereklemesi yolunda almalarn artrd. Bir sre sonra, Bb- Al'ye Fransa kral XV. Louis tarafndan yazlm bir mektup verdi. Fransa kral, sve lehinde yazd bu mektupta 329, Rusya saldrda bulunduu takdirde bu lkeyi savunmak istediini bildiriyordu. Fransz elisi Desalleurs, sveli Bakan Cel-sing'le ibirlii yaparak, stanbul'da Bb- l ile Danimarka 330 arasnda bir iyi dostluk anlamas yaplmas hususunda gayret sarfeden Danimarkal eli Gaehler'in almalarn destekledi. Nihayet, Fransa elisi Desalleurs, iki kere paralanmak tehlikesine mruz kalm bulunan Polonya'y Ruslara kar savunmak maksadiyle Bb - li ile Fransa arasnda bir ittifakn gerekletirilmesi teklifinde bulundu ve ittifaka karlk Dantzig ehrinin Trkiye'ye verileceini im etmekten geri kalmad (1753). Veziriazam bu teklife kaamak bir cevap verdi ve eliden bunu red mnsnda yorumlanmamas ricasnda bulundu. sve elisi elsing, Bb - l'ye bir notla sve kral ve Hesse-Cassel'in koruyucusu Birinci Frederic'in lmn ve prens Fre-deric H'nin tahta ktn bildirdi; Vezirizam'a yeni kral tarafndan 331 Sultan'a hitaben yazlm bir mektup verdi; yeni kraln lkesindeki hkmet eklinin deimeyeceine gvendiini beyan etti. Bu beyan, renildiinde Rusya'da memnunluk uyandrd ve yeni hkmdarn niyetleri zerinde rahatlk duyuldu (17 Haziran 1751). Ksa bir sre sonra, sve Bavekili Kont de Tessin, Rusya nezdinde Bb- l'nin sve lehinde giritii teebbslerden ve Rusya'nn bir nota vererek sve kralln Avrupa'nn kuzeyinde bar bozgunculuu 332 sulamasndan temize karmasna nayak olmasndan tr Ve-zirizam'a teekkr etmiti. sve kabinesinde Kont de Tessin'-in yerini Bavekil olarak Hoepken 333 ald. Yeni Bavekil, stanbul'da eli olarak uzun ikameti srasnda, ondrt yl nce, Bb- li ile sve arasnda bir dostluk anlamasnn imzalanmasnda byk gayreti grlmt (15 Nisan 1752). Hoepken de, Fransa elisi Desalleurs gibi, Bb- l'nin srekli eli olarak tanmay reddettii Danimarka elisi Gaehler lehinde teebbslere gemi, fakat bunlardan bir netice elde edememiti; fakat ayn neticeyi almak iin alan halefi M. de Celsing, Ve Fransa kralnn 29 Eyll 1752 tarihli mektubu. Gaehler'in talebini desteklemek zere Fransz elisi tarafndan 8 Aralk 1752 tarihinde verilen muhtra. Viyana Arivleri. 331 tzi'de bu mektubun tercmesi, f. 148 ve 149, bulunmaktadr. 22 Mart (eski tarz) 6 Nisan 1752 ta rihini tamaktadr. 332 sve Bavekili Tessin'in Sultan'a ve Veziriazam'a mektubu. Trke tercmesi Viyana arivlerinde bulunmaktadr. 333 sve Bavekilinin Vezirizam'a mektubu. Kont Hoepken'in mektubu 15 Nisan 1752 tarihlidir.
329 330

Sayfa

159

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

zirizam'n azndan, Bb- l'nin hibir yabanc tesir olmakszn bu meseleyi bizzat halletmek kararnda bulunduunu renmiti. Danimarka kralnn yaveri olan M. de Gaehler, stanbul'a 334 gelince, Vezirizam'a muhtevasnda kendisini Danimarka'nn olaanst yetkili elisi olarak tantt bir nota sundu; bu devlet, Osmanl Devleti himayesindeki Kuzey Afrika devletieriyle drt yl nce bir bar anlamas imzalamt. Eski gelenekleri srdrmekte kskan bir dikkat gsteren Bb - l, bu notaya, yabanc devlet elilerinin veya murahhaslarnn bu vasflarn tantmak iin kendilerinin snra vardklarnda bunu bildirmeleri ve Sultan'n gnderdii br muhafz birliiyle stanbul'a geldikleri takdirde grev unvanlarnn tannaca cevabn verdi; zten Osmanl tmparatorluu'nun ilk gelenlere eli vasfn tanmak adeti de yoktu. Koyu bir Mslman olan Reisefendi Naili, bu vesileyle, eyhlislm Murtez Efendi'ye eriatin kfirlerle yeni ittifaklar yapmaya msaade edip etmedii sualini sordu. eyhlislm'm bir fetva eklinde verdii cevap yleydi: Hayr, Sultan'n ve mparatorluun stnlne yaramas istisnsiyle. Q srada stanbul'da Napoli elisi Kont Ludolf ile ktibi ve entrikac Bonneval'in mahremi ve danman Cenoval Che-nevrier'nin bozuup ayrlmalar zihinleri fazlasiyle megul ediyordu. Bu ktip, Fransz elisinin Bonneval'e yazd mektup hakknda Avusturya elisine bilgi vermi olduu ve. daha birtakm entrikalarda parma bulunduu anlalnca, stanbul'dan zorla gemiye bindirilerek talya'ya gnderildi (6 Haziran 1752). Oa yd nce, Bonneval'e, svire kantonlarndan birka bin proteston hristiyan getirtip bunlarn bir ksmn Osmanl mparatorluu 335 topraklarnda koloniler halinde yerletirmeyi hedef alan bir pln vermi olan da bu ayn Cenoval diplomatt. 336 Venedik Ve Raguza Raguza gemilerinin Venedik krfezinde seyrettiklerinde dedikleri rsum, bir mddetten beri uyguland halde Venedik Cumhuriyetiyle Raguza Cumhuriyeti arasnda byk anlamazlklara yol amamt. Raguza Cumhuriyeti, Venedik Cumhuriyeti hakknda ileri srecei ikyetleri
Bavekil kont Bermtoff'un bir mektubunu da getirerek 8 Haziran 1752'de stanbul'a geldi. Taxelhofer'in Berne'den (svire) Bonneval'e 19 Eyll 1755 tarihli mektubu. 336 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/154 -156
334 335

Sayfa

160

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

Vezirizam'a ulatrmakla Braccoli'yi grevlendirdi. Anlamazl sona erdirmekte acele eden Veziriazam, bu olay hakknda bilgi edinmesi ve alkal taraflar 337 anladrmas hususunda Bosna valisine emir gnderdi. Giriilen aracln nezareti altnda, Venedikli murahhas, Albay Giuseppe Canobe, Raguzal komiser Matteo Sorgo ile bir anlama imzalad. Bu anlamann getirdii bir taahht olarak Raguza Cumhuriyeti her ylda bir, Adriyatik denizindeki kumandan amirale gei rsumundan vazgeen Venedik'in zararnn karl olarak yirmi duka altn deerinde bir gm vazo vermei kabul ediyordu. Kendi bakmndan da, Venedik Cumhuriyeti, Raguza gemilerinin Venedik krfezinde serbeste seyretmeleri ve ayn devletin inci avclarnn bu av srdrmelerine izin vermei taahht etti. Ayrca, Venedik Cumhuriyeti gemi ve teb'asnn hangi artlar iinde olursa olsun Raguza ormanlarndan odun kesmemeleri hakknda anlamaya varld; sonunda, iki cumhuriyetin yzoniki yl 338 nce Sussar adasnda imzalam olduklar anlama yenilendi (6 Temmuz 1754 -15 Ramazan). 339 Polonya le Muhabert Bb- l'nin bu dnemde Polonya ile mnasebetleri, Vezi-rizam'la saltanat bakumandan Potocki'nin birbirlerine gnderdikleri birka mektupla snrl kald; bu mektuplardan biri Polonyal obanlarn srlerini Eflak topraklarnda otlatmala-ryla alkalyd ve Potocki, Fransz elisi M. de Desalleurs'un 340, bu hususun bir mesele olmamas yolunda hayrhah del letlerini de taleb ediyordu. Dier mektup, bir asrdan fazla zamandan beri Eflak'da yerlemi ve orada ou zaman ar eziyetlere 341 mruz kalm bir aznlk topluluunu konu almt. Bb- li'nin emri zerine, Bodan prensi Constantin Ra-koviza, Potocki'ye, Vezirizam'n mevcut anlamann btn maddelerinin uygulanmas tlimatuu vermi olduunu yazyordu. Potocki ayn zamanda, tstanbul ve Krm'da bulundurduu memurlar vastasiyle
Venedik elisi, bu vesileyle Sultan'm fermannda geen Venedik Cumhuriyeti teb'alar ifdesinin yerini Venediklilerin teb'alan> ifdesinin almas talebinde bulundu. Bu taleb, Venedik aristok rasisinin bu dnemden itibaren Cumhuriyet kelimesinden dehet duyduklarnn en yi delilidir. 338 16 Ramazan 1167 tarihini tayan bu vesika Trke ve talyanca olarak Viyana arivlerinde bulunmaktadr. Ne Engel, Ragza Tarihi, ne Martens bu vesikadan sz etmedikleri gibi 1592'de yaplan an lamay da sktla geitirmektedirler. 339 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/156-157 340 Potocki'nin Desalleurs'e mektubu, 25 Ocak 1751 tarihli. 341 Potocki'nin mektubu, 2 Ekim 1752 tarihli
337

Sayfa

161

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

Czartorysky ailesini ve Polonya'nn hrriyetlerinin acmasz dman olan Rusya'y suluyordu. Krm han Halim-Giray, Bb- li adna, yabanc devletlerin Polonya'nn hrriyetine kasteden tertiplerden ikyet etmek zere, mahaline, Polonya diyet meclisine bir eli gnderdi. Krm Elisi Mahmud Aa, kendilerinden bu konuda gerek aklamalar elde edemeden Polonya krallnn yedi ileri geleniyle (magnat) mzkerelerde bulundu 342 (1 Mart 1751). 343 Yeni Srbistan Ve Kabarta'da Anlamazlklar kmas Avusturya elisi Penkler, Bb- Htlen Bodan ve Eflak prenslerine, bundan byle Avusturya'dan kaak olarak bu lkelere snacaklarn iadelerini emreden bir ferman almay baard. Avusturya elisi Bb- Ali'den bu prensliklere giren Alman paras ve silhlar hakknda gr belirten zel bir nota alm olduu halde hibir deiiklik grlmedi, eli bu ithalta m saade eden bir ferman almay baard (17 Haziran 1752). Ayn zamanda Avusturya 344 elisine ve ngiltere elisi Por-ter'e verilen notada, Veziriazam onlarn hakkaniyet, hakikat sevgileri ve ferasetlerine hitabederek olaylar deerlendirmelerini istedi ve biri Kiow ve zi arasnda ve snrlardan otuz fersah, dieri Archangelsky'de ve snrlardan sadece onyedi fersah uzaklkta iki yeni kale yaplmasnn Rus elisi Obreskoff'un ileri srd gibi mevcut anlamalarn ihlli mnsn tayp tamadm sordu; anlamalar ancak biri Rusya tarafndan er-kesk, dieri Bb- l tarafndan Kuban nehri zerinde yaplacak iki kalenin inasna izin veriyordu. Bb- l yeni Srbistan'n yeni bir lke olduunu ve ne Rusya, ne de Polonya'ya ait olmadn iddia ediyordu; Rus elisi bunun aksi grteydi; bununla beraber, Rus hkmeti balanan kale yapm faatiyetlerini durdurttu..Bb- li ile Rusya
Krallk byk mareali ekselansn saraynda Krm hannn elisi Mahmud Aga'nn katld konferansta hazr bulunanlar: Cujavin rahibi Dem bocowski, Cracowie valisi Ponlatowski, mparatorluk buyuk -mareali Bielfnski, Bavekil Malachovski, Ltvanya Bavekili kont Czartoriski, mparatorluk Bavekil Yardmcs Wodzlcki, mparatorluk mareali Minsziek, 19 Austos 1754. 343 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/157-158 344 Bu dnemde tercman yardmclarnn says altya indirildi ve bunlar u kiilerdi: Testa, Mandel -ler, Geitter, Beaumeiser olu, Moneska ve Augus-ti. Tercman Seleskovich, hkmet tercmanl grevinden Viyana'da baron de Schwachheim'in yerine atand; ad geen baron ise eli olarak Penkler'in yerine geti. Beaumeister, Peterwardin anlamasnda tercman olarak grev yapt. Seleskovich'in Vi -yana'ya gelmesiyle Testa tercmanla atand: Bu makam ondan nce Momars ve Bianchi igal etmilerdi. Hermanstadt'da tercmanlk grevinde bulunan Volde 174*de ld. Avusturya'nn stanbul elisi olarak devlerine hizmet eden Penkler, 1 Temmuz 1753 tarihini tayan mparatora hitaben yazd bir mektupta, tercmanlarn eitim ve retimleri konusundaki dncelerini ayrntl olarak ortaya koydu.
342

Sayfa

162

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

arasndaki dier anlamazlklar Kabarta olaylaryla alkal olarak ortaya kt. Ob-reskoff, Viniyakofun yerine stanbul hkmeti katnda elilik grevine balaynca bir nota vererek, hann olu iki sultann Ruslar Kabarta'dan kovmaya kalkmakla anlamay ihll etmi bulunduklarndan ikyeti olmutu; taraflarn grevlendirdii bir komisyonun bu hdise hakknda bilgi edinmesini ve Bb- l'nin iki sultan (Tatar ehzadesi) armasn istemiti (Eyll 1751). Bb- l Rusya'nn bu isteklerini yerine getirmek zereydi ki, Tatarlarn ham, Ruslarn, o zamana kadar kendisine itaatli kalm olan Abaza Kesik'in alt airetini aleyhine evirdiklerinden ikyet etti. Obreskoff bu sulamaya verdii ce-vabda, bahis konusu olaydan kesinlikle haberi olmadn, Pe-rekop'daki yamadan meydana gelen tazminat dzenlemek zere oluturulan komisyonun Tatarlarn hatas yznden beinci toplantdan sonra almalarn durdurduunu ileri srd. Bununla beraber, han, Kabarta'daki Abaza Kesik airetleriyle alkal ikyetlerinde srar etti ve Bb- li, Krm hanna, son bar anlamasiyle tesbit edilmi olan snrlarn muhafazas hususunda dikkatli davranmas emrini verdi. Bb- li'nin Avrupa devletleriyle diplomatik mnasebetleri ve az kalsn yeni savalara yol aacak anlamazlklarndan ksaca bahsettikten sonra, ran snr zerinde cereyan etmekte olan ok nemli olaylara dnebiliriz, iran'daki saltanat faslasnn ortaya kard hdiselere skskya bal bu olaylar hibir Avrupa ve tran eserinde mparatorluun bu blmn deki Osmanl valilerinin raporlarnda ve mparatorluk tarihisi zi'nin vekayinmelerindeki kadar tamlk ve bilgiyle ele alnmadndan, bu yazar, ran' ztrab iinde brakan kargaalklarn izeceimiz zet aklamasnda bize rehberlik edecektir. 345 Grcistan Ve Irak Olaylar Rumiye'ye hkim olan Afganl Azad hann Ahmed ve Musa adl Paalarn Erivan zerine yrttn yukarda sylemitik; fakat bunlar Tahmuras ve Tiflis prensi tarafndan malbiyete uratlnca, Azad han imdadlarna kotu. Tahmuras Metrisky yaknnda ona saldrarak yendi, alt gn boyunca takibetti ve Rumiye zerine nc'ate zorlad. Azad hann bu seferden nce onikibin kiiden oluan ordusu ancak te biri kadar kald (8
345

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/158-159

Sayfa

163

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

Sayfa

164

Mays 1751 - 12 CemziyTevvel 1164). Daha nce, Azad handan baka, yedi taht iddiacsnn aralarnda ekitiklerini sylemitik. Dokuzuncu taht iddiacs Hseyin Mirza'nn ahsnda mcadele sahnesine girdi. Hseyin Mirza, ah Tahmasip'in olu olduunu sylyor, Safev hanedan ehzadelerinin katlim dneminde Rusya'ya kam olduunu iddia ediyordu. Hseyin Mirza nce Mehed'de ve Kerbel'da ortaya kt ve orada, Nadir h'm muhafz birlii eski kumandan Mehmed Rza Han'la Ndir h'n Hz. Ali'nin trbesinin yeni badan insiy-le grevlendirdii Mehdi han ve nihayet Mirza brahim'le dier birka devlet by gelip kendisine h Tahmasip'in gerek olu olarak bi'at ettiler. Ndir h'n istanbul'daki son elisi ve o srada Badad'dan ayrlmam olan Mustafa han da, Bb- l'ye taht iddiasndaki bu ehzadeyi destekleyici bir mektup yazd. Bu ihtirasl eski eli, Isfahan halknn Osmanl Sul-tan'ndan eski ahlar ailesinden bir prensi ran tahtna karmasn rica eden arzalarn gtren Mirza Abdlmmin'i Ba-dad'a aldktan sonra kendisini, ran Irak valilii verilmek ar-tiyle, Osmanl teb'as saymalar teklifinde bulunmutu. Snr zerinde barn devamn can gnlden arzulayan Veziriazam, evvelce imzalad bar anlamasnn ran'n ilerine karmasna msait olmadn hana verdii cevapta belirtti; ayn zamanda Badad valisi Sleyman Paa'ya, taht iddiasndaki prensin bu blgelerden uzaklatrlmas emrini verdi, bununla beraber, kendisine bin duka altn hediye olarak verdirdi (7 Eyll 1751 - 16 evval 1164). Bu bar siyaseti rehber edinerek ve ranllarn kendilerini tehlikede sayacaklar bir mevzuun ortaya kmamas iin de, si bir Krd birliini Kerkk'den Erde-bil'e giderek malb eden Basra valisi Sleyman Paa'ya geri dnmesi emrini gnderdi. Bb- l, kararlatrd siyasete uygun davranarak, Azerbaycan halknn gnderdii ve Mirza Ab dulmmin'inkine benzeyen bir ricnmeye yeni bir olumsuz cevap verdi. Eski Tebriz divan beyi Feth-Ali hann olu Rza han da Tebriz, Rumiye, Karacada, Erdebil, Meragha, Danbeli ve daha birok blgenin han ve ayanlarnn imzalarn tayan, Sultan'a ayn ekilde bavuran bir istirhamnmeyi Erzurum valisi Abdul Paa'ya verdi. Abdul Paa bu ricnameyi stanbul'a gndermekle yetindi. Evvelkilerde tekrarlanan taleblerle karlaan Veziriazam, tekliflerini kabul edememekten duyduu znty belirtmekle cevabn bildirmi oldu 346. Kesri-yeli Ahmed Paa'nn
zi, f. 258, bir ngiliz bakanlk gnlnn iddetle tenkit etmesine karlk, bu mdahalede bulunmamak sistemini vmektedir.
346

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

Bu fermanlar 1 Rebil'ahir (17 ubat) tarihini tamakta ve Penk-ler'in, iinde Vezirizam'm Badad'da Sleyman Aa'ya gnderdii bir mektubun tercmesi de grlen raporlarna eklenmi bulunmaktadr. 348 15 Receb 116S (20 Mays 1752) tarihli Hatt - erif'in tercmesine baknz; 30 Receb (13 Haziran) tarihli ve ayn mnda bir dieri Penkler'in raporunda bulunmaktadr.
347

Sayfa

165

Ndir h'a gtrmekle grevlendirildii zengin hediyeler, yeni ahn tahta kmas vesilesiyle kendisine sunulmak ve bylece barn salamlatrlmasnda kullanlmak midiyle o zamana kadar Badad'da braklmt. Fakat, ran taht zerinde ekienlerin saylan fazla olduundan, bu mit her geen gn daha fazla kayboluyordu. Bu bakmdan, Badad, Musul, Diyanbekir, Sivas, ehrzor, Malatya, Mara valilerine, Mardin, Bolu ve dier voyvodalklara, bu hediyelerin bir eyletten dierine intikal ettirilmek suretiyle stanbul'a kadar getirmeleri, Kesriyeli Ahmed Paa'nn elilik eyalarndan ayr olarak bir listelerinin yaplarak, mparatorluk haznesine nakledilmek zere Birinci Mevkuft Diresi'ne teslimi emredildi. Dier iki fermanla Badad valisine ve szn ettiimiz hediyelerin muhafazas iin Veziriazam tarafndan seilen mirhur Mahmud Aa'ya, Ndir h'n elisi Mustafa hann gvenliine gereken dikkatin gsterilmesi emri verildi. Mustafa hann payitahta 347 gelmek iin tekrarlad talepler, Bb- l'nin nihayet bu msaadeyi vermesiyle neticelenmiti. Mustafa han, stanbul'a hareket etmek zere' iken, sfahan' gasbetmi durumda bulunan Send Kerim tarafndan iki olunun hapsettirilmi olduu; dostlarndan ve taraftarlarndan bin kadarnn, Kerim hann stn kuvvetleriyle arpmak zere Musdek hann Peri mstahkem hisarna ekilmi olduklar; nihayet iki hann Loristan kadlaryla ve baz askeri birliklerle ve yirmibe erafla Kermanahan'a vardklarn ve artk kendisiyle Hseyin Mirza'nn gelmelerini bekledikleri haberini ald. Bu haberler Mustafa hann ilk plnn deitirmesine ve olaylarn gelimesini bekleme karar vermesine sebeb oldu. Bu rada Badad valisine gelen yeni emirlerle, Mustafa han ve Hseyin Mirza'nm gvenliklerinin ihtimamla korunmas bildirildi; Badad valisine gnderilen bir Hatt- erifle ran snrna, oradan silhl br kiinin gemesine 348 imkn brakmayacak bir dikkatin gsterilmesi emri verildi; nihayet Ndir ah iin ayrlan hediyelerin stanbul'a gnderilmesi hakkndaki emirler ibtl edildi. Sultan tarafndan Bagdad valisine gnderilen Hatt- erifle, hediyeler mstakbel h iin muhafaza edileceinden yalnz bunlarn listesinin stanbul'a ulatrlmas emredildi. Ndir h'n elisi Mustafa han, Bagdad'dan hareketinden ncet Bb- l'ye ran'daki durum ve taht kavgas

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

Sayfa

166

iinde olan kiiler hakknda ayrntl bir rapor gnderdi. Afganl Ahmed han Kandahar'a yerlemi ve Belucistan halkn kendi dvas lehine dndrmt. Kr ve hareket kaabilivetinden yoksun bulunan ahruh Mirza, Mehed ehrini hkimiyeti altnda tutuyordu. Irak'da (ran Irak) smail Mirza adna, h Hseyin'in kzndan doma ve Bahtiyar airetinin reisi yirmi 349 yandaki Alimerdan han hkimiyeti elinde tutuyordu. Alimerdan, kendi Paas ve Send airetinin reisi Send Kerim'e yenildikten sonra firar etmi olduundan, Kerim, gen prensin yanna rakibini yerletirmiti. Han unvan tayan Huveyze, Loristan, uster, Dizful ve Dorak valileri, makamlarn aileden intikal etmi olarak mutlak bir hkimiyetle ellerinde bulunduruyorlard. Kazvin si Lutislerin ellerindeydi; Tahran, Mirza Ni-zam'a boyun emekteydi; Hemedan, Karaouzlular Trkmen airetinin hakimiyetindeydi; nihayet Abd Ali han. Ndir h'n lmnden hemen sonra Kermanahan' ele geirmi ve oraya vali olarak yerlemiti. Bakian'a hkim ve Azerbaycan' elinde tutan Azad hana gelince, Grcistan prensi Tahmuras'la srekli sava halindeydi. Svari birliinin banda Erzencan ve Sul-taniyah'a kar bir sefere girien Paas Musa han, Engu -run'da hkm sren Gurbistu hann olu han Saf Yar tarafn -dan tam bir yenilgiye uratld. Tiflis'li Tahmuras ve olu Heraklius, Kakhetierin prensleri olarak Grcistan'da han Legi Seki ve Hac elebi'ye 350 kar sava halinde bulunuyorlard. zel kinlerini tatmin etmek iin, Karacadal han Legi, Gence Kr Kzm, hverdi ve Covanir airetinin reisi Saruveli Penan Tahmuras hanla birletiler. Fakat, ordu Berdaa'da Kur nehrinin tamasndan durduunda, Tahmuras, kendisine candan bal olan han Leghisle -ri ordusuna pheli kiiler durumunda gsterip onlar tutuklattrd. Birka gn sonra Gence zerine yryerek muhasara altna ald. Hac elebi, Tahmuras'm siyaset bakmndan hi de akllca olmayan bu davranndan yararlanarak, altbin askerin banda Kur nehrini geti, tepeler yaknnda aniden Gru-zi ordusuna saldrd, malbiyete uratt ve firara mecbur etti (Austos 1752 - evval 1185). Bu zaferden sonra, dierleri arasnda, Grcistan'n Trkmen airetleri olan Timorciler ve Ha-sanlular galibe itaatlerini bildirdiler. Aradan henz bir ay gemiti ki, Tahmuras, Hac elebi ile savamak zere Tiflis, Kak-hetiler, birka bin erke ve Grcistan
Onlardan sonra iki kral yar, birinin ad smail ah, ondokuz yasnda, ah Hseyin'in kznn oglu...> Ali Pagann Penkler'e mektubu, 1 Ekim 1751 tarihli mektup. 350 zi, t. 275. Heraklius yerine Elkere okunuyor.
349

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

4 Aralk 1752 tarihinde yazlm mektup. Penkler'in raporu. Penkler'in ayn raporu. 353 4 Mart 1754 tarihli mektup.
351 352

Sayfa

167

eyletinden gelme birliklerden meydana gelen bir ordunun banda grnd (4 Eyll 1752). Hac elebi ordusunu sava birliine ayrd. Bun lardan biriiacisi Tiflis birlikleriydi, ikincisi Kakhetilerle, ncs erkeslerle savamak emrini almlard. Cereyan eden savata Hac elebi kesin bir yenilgiye urad. Tahmuras, o andan itibaren ran hkmdar olarak eski hanedandan taht iddiasnda olan bir prensi kabul ettirmek tehditlerini harekete geirdi. Kendisine yardm eden birlikleri memleketlerine gn derirken, yamaclklar ve ykclklaryla bir dman ordusundan fazla memlekete zarar veren erkesler, Kazaklarn Trkmen airetleri ve Bortalular affedilmelerini dilediler, Tahmuras son sefer srasnda sebeb olduklar zarar ve ziyan tazmin etmeleri artiyle onlar affetti. Babas geen yl len miret'in gen prensi, annesi ve iki amcas 351 tarafndan prensliinden kovulduundan beri, Ahiska'da Osmanllardan yardmna gelmeleri ricasnda bulunuyordu. Heraklius, mteakip ilkbaharn balangcnda, Kazaklar ve Bortalulann 352 snrlan yaknnda Leghisleri yeniden malbiyete uratt; dier taraftan Leghisler Ahiska civarn yamaladlar ve esir ederek gtrdkleri oniki kadar kiiyi serbest brakmalarn isteyen Paa, yzyirmi pantalon, bir o kadar izme ve yedi at fidye olarak vermek zorunda kald. Leghis reisleri arasnda en kudretlisi olan Hac elebi, Tahmuras ve olu Heraklius'un hkimiyeti altndaki topraklan, yapt aknlarla zarar vermee devam etti. Bu akanlar, ksa bir zaman nce ran Irak'nda ran tahtn isteyecek kadar kudret kazanan Afganl Azad hanla ahmuras ve olu Heraklius'un barmalarna kadar srd. Bu yeni durum karsnda, Hac elebi, kendini Gruzi prensine dmanlarnn dman ve dostlarnn dostu olarak tantt 353. Afganl Azad han gelecekteki byklnn binasn in ettii srada Gney ran'da baka olaylar cereyan etmekteydi. Bahtiyarh Alimerdan, yni Loristan airetlerinin reisiyle Send airetinin han Kerim, sfahan'da h Hseyin'in kzkardeinin olu olan kk prens smail Mirza'nm ran hkimiyeti iin ekiiyorlard. Akrabas olan Loristan, Huveyze ve usteri kumandanlarnn, Kermanahan civarnda dolaan Senghin ve Kelhur airetlerinin birlikleriyle kuvvetlerini arttran Alimerdan han Isfahan zerine yrmee hazrd. Kerim han, kardei Mehmed'i birliklerinin seraskerliine atad ve onikibin askerle Alimerdan hanla savamaya gnderdi. Kermanahan yaknndaki Hacbd

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

Sayfa

168

kasabasna gelince, Mehmed arlklarn burada brakt ve yedibin kiiyle dman ordughna bir baskn yapmak zere harekete geti. Fakat orada yle bir karlan karland ki, kendisi ve iki kardeiyle birlikte altbin askeri sava meydannda kald; geri kalanlar kap canlarn kurtardlar. Zaferinden marur Alimerdan, Kerim hann sfahan'la Hemedan arasnda yaptrd ve hazinelerini iine koyduu tahkimli Peri hisarna kar yrd; Peri hisarn zaptetti. Fakat Send Kerim Neha-vend'de tutuduklar bir savata, byk bir ksm Alimerdan'n saflarndan kap Kerim hann sancaklar altnda arpmaa gelen Loristan birliklerinin savan kaderini tyin eden ihanet leri sayesinde hasmn yenilgiye uratt. Alimerdan ve smail han Badad'a katlar; orada vali Sleyman Paa onlar iyi karlad ve ran elisi Mustafa hamn evinde kendilerine yer ayrd. Send Kerim, Peri mstahkem hisarn geri ald ve eli Mustafa hann Badad'daki evinde bunlarn sndklarm renince, elinin mlklerinin bulunduu saray ykp esir ald iki olunu sfahan'a gtrd. Loristan kads ve iki han Badad'a gelip bu zc haberi kendisine iletince, beraberine kendisini desteklemek istedii taht zerindeki iddia sahiplerin^ den prens Hseyin Mirza'y da alarak alelacele ran'a hareket etti. Oullarn kurtarmak ve Hseyin Mirza hakkndaki dncelerini gerekletirmek iin Afganl Azad han Rumiye'den yardma ard. Azad han, Send Kerimi Peri hisar nnde yendi ve kaleyi muhasaraya ald 354. Send Kerim, Hazar denizi kylarnda yerlemi bulunan Kaarlarn Trk aireti reisi Mehmed Hseyin handan yardm ricasmda bulunmak zorunda kald. Azad han tarafndan Kavin civarnda yenilen Send Kerim, Isfahan ve iraz' terk edip ran'n yksek ve mnbit vadilerini, eteklerinden balayarak Germasir veya scak blge denilen ve ran krfezine kadar uzanan orak araziden ayran byk da silsilesinde suacak bir yer aramaa mecbur oldu. Talihin tersine dnmesinden ve askerlerinin kendisini ter-ketmelerinden o kadar maneviyat bozulmutur ki, anlattklarna gre, Germasir'e (orak blge) hkim sra dalardan birinin zirvesini oluturan tepede bulunan Hit kasabas reisi Rus-tem han, kendisine dar Kenne geidine girdiinde Azad hann ordusunu yenmenin ne kadar kolay olacan anlatt srada Hindistan'a kamak zeredir. Azad han, Hit'e varmak iin ordusunu Kenne dar boazndan geirmek zorundadr. Kenne geidi iki mil uzunluundadr. Zirvenin etrafnda dolanan yol ou yerlerinde iki kadem geniliindedir. Rustem han, bu yola hkim olan
354

Vasf Tarihi, s. 21, istanbul'da 1219 (1804)'da basld.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

Tevclhti ilmiyye. zi, f. 285. Vasf, s. 11 ve 20. Tevcihi divniye. 357 Tevcihi Vzer,
355 356

Sayfa

169

kntl tepelerin zirvesi zerine askerlerini mevzilendirdi; bu srada Send Kerim de dman alt vadide beklemekteydi. Azad hann birlikleri boaza girince, dal savalar ldrc bir tfek salvosu balattlar. Kargaalk son haddini buldu ve kesin bir yenilgiye urayan Azad han, ksa bir sre nce bir kaatilin haner darbesi altnda hayatn kaybeden Alimerdan han gibi, Badad'a kamak zorunda kald. Orada mit ettii yardm deil, cmert bir himaye buK duundan, Grcistan prensi Heraklius'u kendi dvasna kazanmaa alt, fakat baarl olamad. Daha sonra, bu gezginci hayattan yorgun dtnden, gidip galibinin mrvvetini diledi., Send Kerim, onu tehlikeli bir dmanken sadk bir dosta dntren byk bir iyilikle karlad. Azad hann malbiyetinden sonra Kerim hann arpaca dmanlarn en tehlikelisi bugn ran'da hkm sren hanedann kurucusu olan Kaarlar'm reisi Mehmed Hseyin hand. Ndir h'm lmnden sonra Iran tahtn ele geirmek iin aralarnda ekien oniki efin mcdelesini tam anlamak bakmndan, bu eflerin bal bulunduklar airetler zerine ve bu eflerden bazlarnn Safevler hanedan saltanat srasnda ki hkim tesirlerine ve milletin btnne kendi hkimiyetlerini kabul ettirme yolunda sarfettikleri gayretlere bir gz atmak gerekmektedir. ah Hseyin'in kzkardeinden olma veya boy-, le olduklar-iddiasnda bulunan prensler, ahruh Mirza, smail Mirza, Hseyin Mirza ve Safi Mirza, yalnz bunlar, taht zerindeki iddialarn Saf evi ailesiyle akraba! klarna dayandrabile-cek durumda bulunuyorlard; tekiler sadece kudreti! airetlerin reisleri durumundaydlar. Kandahar'da Ahmed han ve Azer baycan'da Azad han, ran'da Safevlerin hkimiyetine son vermi olan Afganllar airetine mensup bulunuyorlard. Alimer-dan, Loristan'da Bahtiyarlar airetinin reisiydi; Kerim han, Send Ali Kulihan airetine kumanda ediyordu; Ndir h'm dier akrabalar Efarlar airetindendi ve Mehmed Hseyin han Kaarlarn banda bulunuyordu. Bu duruma gre, Safev ve Afganllar reislerinin Efar ve Kaarlarn Trkmen airetleriyle. Bahtiyar ve Sendlerin ran airetleriyle mcdele ettikleri grlyor. Kzlaraas Beir'in lmnden hemen sonra ve her yL evval aynn ilk gnlerinde halka Sultan'n ulem 355 grevleri, divan 356 efendileri ve kubbe vezirleri 357 ynnden tercihlerini bildirmek bakmndan yaynlanan

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

listede ounlukla eski grevlilerin mevkilerinde kalmalar uygun grld halde, baz nazrlklardaki byk deiiklikler daha sonra yapld. Bunlarn en nemlisi Khyabey Mustafa Nazif Efendi'nin ran'a eli olarak gnderilip stanbul'dan uzaklatrlmasyd. Daha nce, Nadir h dneminde yine eli olarak ran'a gnderilmiti ve beraberinde mparatorluk tarihisi Rid Kfendi var-di; bu sefer yalnz gidiyordu. Onun yerini tersane emini Mustafa Bey ald ve tersane emini iine Reisefendi Mustafa nm muhteris ve zengin damad Bekir Efendi getirildi. Merhum Kapdan- derya Sleyman Paa'nn olu olan Kapdan- derya Mehmed nc tuu elde etti. Rumeli ve Anadolu Kadaskerleriyle stanbul kads, aralarnda memuriyet deiimi (becayi) yaptlar. Sultan'n saraydan uzaklatrd hazne dairesi kalemi reisi, vali olarak Trhala'ya gnderildi, bu tyinin sebebi Veziri-zam'n onu kendisine rakip olarak grmesiydi 358. Orsova muhasarasnda kahramanca mukavemet gsterdikten sonra, Belgrad anlamasnn hemen peinden Veziriazam olarak Avusturya ile snrlar dzenleyen ek anlamay imzalam olan eski Veziriazam Kr Ahmed Paa vefat ettiinden, Sultan, ondan boalan valilie Kahire valisi eski Veziriazam Abdullah Paa'-y, Msr valiliine de yine bir eski Veziriazam olan Mehmed Paa'y atad. eyhlislm Esad Efendi 359 de ksa bir sre sonra ld (10 Austos 1753 - 10 evval 1166). Yukarda szn ettiimiz ilm eserlerden baka, vakf olarak kurduu medrese ve mektepler brakt; mverrih Vasf'a inanmak gerekirse, musiki bilgisinde Farb'nin yannda yer alyordu ve hitabet ilmi bilgini olarak da Veysi ve Nbi Efendiler dzeyindeydi. 360 Sultann natlar Ve Ziyaretleri Veziriazam Mustafa Paa o srada, Eyb 361 yaknndaki Otaklar kynde bir Nakibendi tekkesinin ins iiyle meguld. Oraya eyh olarak, Suriye seyahatinden dndnden beri Galata'da barut deposu arsas zerinde bir cami yaptrmak zere hkmetten bu i iin gerekli paray temin etmiti; bu eyh, kurun deposunun, Bizans'n Araplar

170
Sayfa

Penkler ve Desalleurs onun Vezirlzamhk makamna getirilecei kanaatindeydi. amahsehari'nin Abdulmmin Asfahan'nin Altn Yapraklar'na nazire olan Altn Kilerler adl eserini manzum olarak tercme etti. 360 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/159 -167 361 Vasf, s. 15. Hseyin Ayvansaray'nin Camilerin Bahesi adl eserinde 39. Eyb din! binas.
358 359

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

tarafndan yedi yl sren muhasaras srasnda Ben Ummeiye tarafndan Bizans'-da yaptrlan ilk caminin 362 yerine yapldn kefetmi olduu iddiasndayd. Bilindii gibi, Araplarn 363 bu iddetli muhasarasna Bizans d ay anabilmiti. 364 Galata Sabay Ktphanesinin Almas Bu ayni eyh, Medine ve Mekke'yi ksa sre nceki ziyaretinde, bu kutsal ehirlerin ilkinde, Hz. Peygamberin babasnn mezarn kefetmiti. Sultan'n dindarlnn gayretiyle, ce-sedden kalanlar muhteem bir tabuta konmu ve son derece pahal bir rtye sarlarak, Medine camiinde m'minlerin sayglarna muhatap klnmt. Sultan Mahmud din grevlerine dima sadk kalmt. Ayasofya ve Ftih camilerinde Buhri tefsirleri okuma krsleri kurmutu ve okuyucular ziyaretleriyle tevik etmei bir grev saymt. Bununla beraber, dini grevlere ball, onu dnya zevklerinden uzaklatrp vaz-geirmiyordu. Sultan, kendi gezintileri iin tersanede in edilen muhteem bir yatn denize indirilmesi treninde hazr bulundu; ksa bir sre sonra bir sava gemisinin tezghlardan denize indiriiiinde her zaman tekrarlanan treni ereflendirdi; denize indirilen gemi gverteliydi ve Anka-y Bahr ad dualar okunarak kondu. Veziriazam ve dier nazrlar plak geminin Sultan'n baklarn rahatsz edeceini dndklerinden iini rengrenk kumalarla sslemiler, alay bayraklaryla donatmlard. Sultan, huzurunda yeni yangn tulumbalarnn denemelerini jraptrd ve bunlar maksada "uygun buldu. Bunlar, br taraftan uzak emelerden bile hortumlar vastasiyle su alp bir yandan da atee sr. skmaa devam edebildiklerinden eskilerden stndler. Ayrca, hortumlarnn elastikiyeti istenen ynde ve yanan evin girilemeyen kelerine su skmak imknn salamaktayd. Yangnlarn her zamankinden daha sk grld payitahtta bu trl ilerlemeler zorunluydu 365. Polisin tekilt bakmndan durumu parlak saylmazd. Veziriazam pyitaht polisinin slhn bizzat ele ald. ardaki bir maazann damna trmanp
Bizansllar bu mahasarann gerek olduunu kabul ediyorlar, fakat Vasf, muhasarann ehrin Araplar tarafndan zaptedildilni syleyecek kadar leri gidiyor. 363 Camiler Bahesi: Kurunlu Mahzen Camii; bu cami, Galata'daki -lerin yedincisidir; eyh ryasnda kurun mahzenini ve orada gml mslman muhasara ehitlerinin mezarlarn grmtr. 364 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/167 -168 365 Bu yangnlardan biri Yenikapu Langa semtinde 9 Cemziyl'evvel 1167 (4 Mart 1754); bir dieri Ayakapu'da; bir dieri ayn yln 7 Ramazan (28 Haziran) ve ncs brahimpaa Hamam yaknnda; drdncs 5 Muharrem 1168'de (22 Ekim 1754) Uzunar-'da kt.
362

Sayfa

171

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

ieriye girmek iin pencereyi kran bir hrsz yakalanarak asld. Veziriazam Mustafa Paa'nn devletin asayi ve refahn salamak yolunda gsterdii ihtimam, dahil idarenin btn dier dallarna kadar uzand. Veziriazam tersaneyi, dkmhaneleri sk sk ziyaret ediyor, srasyla tezghlar, fabrikalar birer birer teftiten geiriyordu. Sultan tarafndan Galata Saray yannda yeni in ettirilen ktphane, eski saraydan alnan kitaplarla zenginletirilip sslendi, imparatorluk eski sarayndan bu kitaplarn nakledilecei gn, Galata Saray aas, bunlar devralmak iin btn saray baltaclar ve subaylarnn banda, mparatorluk eski Saray'na gitti. mparatorluk Silhdn, yeni ktphanenin hocas, beyzadeler odasndan hoca (profesr), Kur'an okuyucular imam, Mekke ve Medine dini vakflar mfettileri, ktphanenin idarecisi ve ktibi, btn beyzadelerle otuz hoca yardmcs, binann byk salonunda toplandlar ve Kurandan on yet okundu; hazr bulunanlardan biri, Kur'an'n birinci sresini Beyd -v tefsirine gre izah etti. Bu vesileyle ktphanenin sanda ve solunda yaptrlan emelerden, bu binaya sk gelenlerin her an cismn ve zihni susuzluklarn giderebilecekleri anlatlmak isteniyormu gibi, su yerine nefis bir erbet akt. Altan alt gn sonra Sultan, Kur'an okunmasnda hazr bulunmak zere ktphaneye gitti. Galata Saray ktphanesine bu ziyareti, Sultan'n halk arasnda muhteem grnlerinin sonuncusu otdu. Birinci Mahmud, saltanatn, biri Ayasofya, dieri Valide Camilerine bal iki ktphane kurmak suretiyle balatm, bunlar onun saltanatnn balangcnn iareti olmutu: Saltanatn, beyzadeler Galata Saray ktphanesini amakla sona erdirdi.
366

Deprem Bir sreden beri salk durumu cidd bir ekilde bozulmutu; bir yl iinde iki payitaht, stanbul ve Edirne'yi temellerinden sarsan iki deprem, zc olaylarn habercileri eklinde yorumlanmt. Geen yln Ekim aynda son derece iddetli bir deprem az kalsn Edirne'nin saray ve camilerini yerle bir edecekti. Halihazr yln 2 Eylln 3'ne balayan gece, stanbul'da ondrt yersarsntasyla karlald; ehir surlarndan bir blm, Yedikule

Sayfa

172

366

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/168-169

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

Penkler'in raporu 2 Eyll gece onbirde demektedir. Vasf 15 Zilkade 1167 diyor; bu farkn zahiri olduunu sanyorum ve 15 Zil-kade'nin 2 Eyll'de gne battktan sonra balamasndan ileri gelmektedi 368 Hya, Kara Davud, Edb, Miri ve Kazla;ir in eserleri zerine yo rumlar. 369 lahiyat, yni ilhi olanlar
367

Sayfa

173

adyla anlan hisarn bir kulesi bu gece ykld 367. Payitahtn en gzel ve en eski iki camisinin, Aya-sofya ve Ftih camilerinin duvarlarnda byk atlaklar meydana geldi, elli veya altm kii yklan evlerinin altnda kalarak hayatlarn kaybetti. Sultan, slm geleneine uygun olarak, camilerde topluca depremler, ay ve gne tutulmalar gibi olaanst hdiseler srasnda okunan dualarn okunmas emrini verdi. Zemini hl sallanan atlam duvarlar arasndan depremle alkal ilh sreden okunan duann ge ykseldii duyuldu: Yer skntdan titredii ve kendisine sknt veren yk uzaa, atmak istediinde, insanlar kendi kendilerine "Daha neye muhtacz?" diye sorduklarnda, sarsntlar onlara cevap verir, vb. Ftih Camii'nin atlayan duvarlar, Yedikule'den bir burcun ve ehrin en eski yolunun yklmas, Osmanllarn btl itikatlara inanan zihinlerinde ancak ilim alannda veya devlet ileri mevkilerinde bulunan baz kiilerin mevkii erinden dmeleri veya lmleri kehnetine yol aabilirdi. Gerekten de, Sultan-ahmed Camii Hafz ve baimam Yusuf Efendi'nin depremden alt hafta sonra vefat etmesi, kehnet hususundaki genel inanc ksmen dorular grnd (14 Ekim 1754 - 26 Zilhicce 1167). Veziriazam orlulu Ali Paa'nn lalas olan Yusuf Efendi, Buhri gelenei kolleksiyonunun geni bir tefsirine teebbs etmiti; yirmiyedi yl sren almadan sonra eserini Sultan'a sunduunda Sultan tarafndan bin duka altn hediye edilmek suretiyle mkfatlandrld ve byk hacimli eseri, Sultan Mahmud'un Ftih Sultan Mehmed Cmii'nde kurduu ktphaneye koyduruldu. Eserin ktphaneye konulduu gn, Birinci Mahmud, Yusuf Efendi'yi artt ve huzurunda kendisine yeni bir hediye olarak altbin kuru verdirdi. Bu ok kymetli erhten ayr olarak, Yusuf Efendi Beydv erhi zerine tefsirler yazd ve Mslim gelenekleri kolleksiyonunun btn ilk yansn erhetti; fazla olarak, Gelenek'den 368 alnm birok mevzu zerine yazlm yirmi ilm eser, birok ilimler zerine kaleme alnm yirmiyedi risale brakt; nihayet, Hilmi mahlasyla (takma ad) Trk ve Fars dilinde birok din 369 iir yazd. mrnn altm yln hocalk, Sultan Camilerinde imamlk grevlerinde doldurarak sekseniki yanda vefat etti. Onu mezarnda taki-beden Sultan Mahmud'un iki ay sonraya rastlayan lm, depremden karlan kehnetin dorulanmasn tamamlad. Zaten ok hasta

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

olan Mahmud, bu durumuna ramen cuma namazn klmak zere camie gitmek istedi (13 Aralk 1754 - 27 Sefer 1168). Gerektiinde hkmdar tutmak imtiyazna sahip si-lhdr ve dier Aalarla Omuz veziri durumunda bulunan devlet ileri gelenleri tarafndan glkle ata bindirilip eyer stnde tutularak 370 camie gtrld. Camiden dnnde, saraya girilen d kap altnda son nefesini verdi. mparatorluk saraynn toplar ve minarelere karlan mndiler kardei, II. Mustafa'nn olu nc Osman'n tahta ktn payitahta iln ettiler. 371 Birinci Mahmud Ve eyh Yusuf'un lm Bu adla tahta kan hkmdarlarn birincisi olan Sultan Mahmud'un uzun saltanat dnemi (yirmi drt yl srmt), genellikle mutlu gemiti. Bu dnem, Osmanl mparatorluu tarihinde Birinci Mahmud'un banda bulunduu idari ilerdeki yumuaklk ve Belgrad bar anlamasn imzalamaktan kazand parlak baar ile sekin bir yer almaktadr. Ayasofya, Ftih, Valide Camii ve Galata Saray'nda kurduu ktphanelerle milletinin minnettarln kazand. Saltanat dneminde makama gelen onalt Vezirizam'dan ilk onikisi, kendisine kudreti her eye yetien, Pdih ve mparatorluu ortaksz yneten seksenlik Kzlaraas Beir tarafndan takdim edilmiti; dier drd gen Kzlaraas Beir'in letleri idiler ve onun sonsuz kudretini ktye kullanmann cezasn Kzkulesi'nde can vermek suretiyle ekmilerdi. Bu verirler okluu arasnda hepsinden fazla, merd ve gzn budaktan saknmayan valye ruhlu, Kerkk'de Ndir h'a kar vetiii savada ehid den Topal Osman Paa Ue iki defa Veziriazam olan ve mparatorluu ndir rastlanan bir bilginlikle idare eden Hekimolu Ali Paa parlamlard: Bunlarn her ikisi de mparatorluun gerek temel stunlar idiler. Sultan Mahmud'un saltanat dneminde. Dahiliye ve Hariciye Nazrlar, Avrupa hkmetleri nez-dinde grev yapan veya Bonneval tarafndan Avrupa olaylarnn durumu hakknda aydnlatlan btn eliler Bb- l'nin d politikas zerinde ok byk lde tesir sahibi oldular. Bunlarn arasnda son Avusturya ve Rusya ile snrlar dzenleyen ve bir yl boyunca Veziriazam sfatiyle devleti idare etmi olan Mevkuf at Mebmed Paa; Viyana elisi ve btn Avrupa'ya ztrap veren
Koltuk vezirleri. Baknz: Osmanl mparatorlusunun Tekilt ve daresi, c. IX, s. 11 ve 61. Bunlarn saylan sarayda oniki di. 371 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/169 -171
370

Sayfa

174

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

savaa son vermek iin Bb- li'nin aracln teklif etmi olmasiyle tannan Mustafa Efendi; Rusya, Avusturya ve ran'la giriilen btn mzkerelerin ruhu Mehmed Rgb; nce Fransa krall katnda eli, sonra isve ve Rusya'da elilik grevini yrten ve daha sonra Dahiliye Nazrlna getirilen Mehmed Said ve nihayet o srada Reisefendi grevinde bulunan Nail Abdullah Efendi, bu byk ldeki tesiri yeterince temsil ettiler. Bu saydklarmzdan sondan , yeni Pdih nc Osman dneminde Veziriazam oldular. Srekli makam deitirmelerine ramen, bu devlet adamlar, devletin en vahim karlar zerinde, divan kararlar zerinde, meru bir tesir sahibi olarak seslerini duyurmaktan geri kalmadlar. On lar tarafndan idare edilen Bb- l, Avusturya ve Rusya ile Belgrad bar anlamasn imzalam ve Fransa ile balar salayan kapitlasyonlar yenilemiti ve sve ile bir ittifak anlamas gerekletirmiti; Ndir h'la bar anlamas, Napoli ve Toskan ile dostluk anlamalar onlarn gayretleriyle mmkn olabilmiti. Birinci Mahmud saltanat Osmanl diplomasisinin en parlak dnemidir: Bu dnem birok elilikler oluturulmas, mesut sonulara gtren mzkereler, devlete snr genilemeleri kazandran anlamalarla sekinliini ebediletirmitir. Sultan'n halknn bilgisini arttrmak ve medeniyetini hzlandrmak iin sarfettii gayretin ahidi drt yeni ktphanedir ve bu gayret tarihin hakl vglerine lyktr. Birinci Mahmud'un saltanat dnemini bu gr asndan ele alan Avrupal tarihi, takdis edilmi anlamna gelen adna imda bulunarak, kendi vglerini, onun hakimiyetini hayrsever ve mutlu 372 olarak dnen mill tarihilerin vgleriyle birletirecektir. 373 YETMNC KTAP III. Osman'n tahta k. eyhlislam ve Ve-zirizam'n azli. Hekimolu Ali Paa'run Veza-retiuzm makamna getirilmesi ve azliyle yerine Nail Abdullah Paa'mn getirilmesi. RelsefendT-nin kabal. stanbul'da yangn. Veziriazam Nianc Ali Paa'nn idam. Msr ve Ermenistan'da karklklar. Cezayir Beyi'nin ldrlmesi. Avusturya, Rusya, Polonya ve ngiltere elilikleri ve Prusya'dan bir murahhasn gelii. Nuri Osmn Camii. Bir gktann grnmesi. Ve-liyeddin'in kabal.
372 373

Mahmud saad essuoud, yni Mahmud yldz, mesut yldzlar arasnda en mesut olandr. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/171-172

Sayfa

175

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

ki Veziriazamdn birbirini takiben deimesi. Sultan Osman'n ve nl kiilerin lm. 374 III. Osman'n Tahta k SULTAN nc Osman'n tahta k, benzeri olaylarda harekete geirilen bir ihtiamla gerekletirildi. Sarayn ehzadelere mahsus dairesinde yarm asr kapal kaldktan sonra, tahta kmak iin mahpesinden alnd. Babas II. Mustafa'nn ayn mahpesten kn ihtill abuklatrmt. Tabiat, vcut ve yz yaps bakmndan Osman'a kar lutfkr davranmamt; yz etli ve kaba izgiliydi; ba, boynu olmad sylenebilecek durumda olduundan, biri tekinden daha yksek olan omuzlar arasnda hemen hemen kaybolup gitmiti ve bu ekil bozukluunu kardei I. Mahmud'la paylayordu. Cidd ve becerikli olmaktan uzak bir mizaca sahipti, fakat kan dkc deildi. Uzun sre diresinde kapal kalmas ve d hayata ait hereyden uzak kalmas ve faal hayata ge girii, mizacnda asablii kkletirmi ve ona hkmdarlarda, yakn seleflerinin yapt veya yapmak istedii hereye kar uygunsuz korunmalara bavurma davrann arttrmt. Kardeinin yapm olduklarn beenmemee ve onunklere zd zevk ve anlaysa sahip bulunduunu gstermee hazr bir tavr iinde grnd halde, hibir hususta hemen yeniliklere bavurmaktan sakndndan, bunun delilini iki balca devlet adamn, Veziriazam ve eyhlislm' yerlerinde brakmakla verdi. Tahta knn beinci gn, annesi (merhum Sultan baka anadan domayd), nne ve arkasna iki at koulmu ve ilerisinde yal sultann khyas ile Kzlaraas'mn yrdkleri, muhafz birlii ve saray hadmlarnn etrafnda ilerledikleri bir tahtrevan iinde eski saraydan mparatorluk sarayna getirildi 375. Gelenek hlinde uygulanan sreden drt gn gecikilmi ol arak, saltanatnn dokuzuncu 376 gn trenle kl kuanmak zere, Osman, Eyb Camii'ne gitti (19 Aralk 1754 -14 Rebiul'evvel 1168). Eyb'a giderken camiin yanndaki yedinci Osmanl hkmdarnn, yni Ftih Sultan Mehmed'in trbesini ve Osmanl Pdihlarnn yirmidrdncs Birinci Mahmud'un kurduu ktphaneyi ziyaret etti. Kendisine ktphaneyi
Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/173 Vasf, s. 43. Kl kuanmadan nce tahta knn beinci gn; Andreossiy'nin (stanbul ve Boazii) ifade ettii gibi 10'uncu veya 14'nctt gn deil. 376 Muradca d'Ohsson, VII, s. 125.
374 375

Sayfa

176

Byk Osmanl Tarihi

377

Cilt 15

Joseph von Hammer

deerlendiren Birinci Mahmud'un elyazs Kur'an' gsterildi; on yet okudu.

eyhlislam Ve Veziriazamn Azli Camiden saraya dnnde, clus diye adlandrlan vergiden, yni kanuna gre, timar ve zeamet sahiplerinin gelirlerinden, devletin aylkl memurlarnn maalarndan yaplan kesintiden vazgetiini bildiren bir Hatt-i erif kaleme ald. Bu vergi, o zamana kadar. Padiahlarn tahta klarnda alnmt. Askere datlan clus bahii ikibin yz yet midrt kese tuttu 378. nc Osman'n tahta kn kuzey snrlan komu devletlerinin hkmdarlarna bildirmek zere eliler grevlendirildi. Mabeyinci ve eski hazinedar Zistovlu Mehmed Aa Polonya'ya; eski mhrdar ve daha sonra silhdar khyas olan zzet Ali Paa, Dervi Aa ile birlikte Rusya hkmet merkezi Saint-Petersbourg'a hareket ettiler; nihayet eski devlet ras ikinci reisi Halil Efendi haberi Viyana'ya gtrmekle grevlendirildi. Her eliye de Sultan'n sahavet eseri olarak, hareket lerinden nce h'atler verildi. Sultan Osman'n hkmetinin ilk icraat, dorudan doruya Pdiahdan gelen bir dnceyle bir buyrultu yaynlanarak btn ikili elence yerlerinin kapatlmas, kadnlarn sokakta dolamalarnn gnlere balanmas ve reayann kyafetlerinin dzenlenmesi oldu. Bu tedbirlerden ilki, kabarelerden hara alan Yenieriaas, bostancba-, topubann gelirlerini azaltyor, bu yzden de homurdan malara yol ayordu. Pdiah'n kendisine gezinti gnleri olarak ayrd perembe, cuma ve pazar gnlerinde kadnlarn sokaa kmalarn yasaklyordu. Pdih, yarm asr boyunca iinde yaad yalnzln cezasn kadnlara ektirmek, harem diresinin mstebite detlerini btn ehire yaymak istiyor gibiydi. Burada, Osmanl saraynn dou mstebidliinin garabetini ortaya koyan bir dier deti zerinde durmak gerekir: Sultan harem dairesine gittii vakit ayanda, altnda gm kabaralar aklm potinler vardr; bunun sebebi, admlarnn koridorun Malta talar zerinde yanklar yapp kadnlara ve cariyelere uzaktan hkmdarn orada olduunu bildirmek ve onlara odalarna ekilme zamann ihtar etmek iindir; zira Sultan'n beyzden fazla kadn ve cariyesi olduundan, bunlar hep bir
377 378

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/173-174 1,197,000 kuru. Vsf, s. 43.

Sayfa

177

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

Sayfa

178

arada bulunurlarken, biri istenmedii takdirde, bu hal Sultan iin can skc olur. Bu kadn ve cariyelerden hibiri, arlmadan hkmdarn karsna kmak cr'etini gsteremez; ne de cazibesiyle onu elde etmee kalkabilir. Reayann giyinii hususuna gelince, Sultan eski dzenlemeleri yenilemekle yetindi. Sultan'n kendisi tarafndan yazdrlan bu emir, yaynlandktan sonra uzun sre yrrlkte kalmad. Zira stanbul'da olduu gibi, baka ehirlerde de, emirnamelerden ounun ancak leden saat bire kadar devam edeceine dair bir darb mesel vardr 379. arap evvelce olduu gibi satld; yalnz daha fazla temkinli davranlyordu. Kadnlar hi kimse tarafndan azarlanp incitilmeden, yasak denilen gnlerde sokaa kabildiler. Sultan da buyrultusuna aykr giysiler kullanan reayaya kar aldr etmedi. Sultan Osman, aabeyisi Sultan Mahmud'un tevecch ve iltifatlarndan yararlanm olan ark syleyiceri, musiki erbabn, yakn nedimlerinin bir ksmn eski saraya gndererek, bir ksmn da Msr'a srgne gndermek suretiyle imparatorluk Saray'ndan uzaklatrd. Saray camii imamlar arasnda yapt atamalar ve grevden almalar, ok nemli bir deiiklikle karlalaca tahminlerine yol at; bu da eyhlislm'n azledilmesi olayyla doruland. Be hafta sonra bir azledilme olay da Vezirizam'n bana geldi; bylece Mustafa Paa devletin en nemli grevinden uzaklatrld (16 ubat 1755 - 4 Cemziyi'evvel 1168). eyhlislmlk makamna ulemnn en yals durumunda bulunan seksen lik Vassaf Abdullah Efendi getirildi; Vezirizamhk da, nc defa olarak, Ktahya valilii makamnda bulunan, siyasetindeki devamllk ve idaredeki kaabiliyetiyle bu makamn en lyk ahsna, Hekimolu Ali Paa'ya verildi. Bu k esnasnda souk o kadar iddetli oldu ki, limanda denizin yz buzla rtld; Defterdar iskelesinden Stlce'ye yryerek geildi. stanbul'un fethinden beri byle bir olayla ancak bir kere, kinci Osman'n saltanat dneminde karlalmt. Bununla beraber, Bizans dneminde Boaz denizi birka kere donmu ve Asya'dan Avrupa'ya buz zerinde yrmek suretiyle geilmiti. Arcadius'un saltanat srasnda, deniz yirmi gn sreyle bu durumda kalmt 380; Constantin Cop-ronymos dneminde, deniz buz dacklarn srkleyip getirdi; on yl sonra 381, deniz kydan yz kadem tesine kadar dondu; sonra buzlar zlmeye balaynca, buz dacklar gelip ehrin ky surlarn sarst. mparator Romanus'un saltanat
leden ikindiye. Chronicon Paschale, s. 400. 381 703'de, Theophanes.
379 380

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

dneminde Trkler ilk defa Bizans eyletlerini zaptettikleri srada, Boazii tekrar buzlarla rtld 382; nihayet, tarihin bize rettii kadaryla, Bizans'n himayesindeki devletlerin aknlardan korunmas iin imparator Ducas zamannda Osmanllarla ilk ittifak anlamas 383 yapld srada deniz yedinci ve sonuncu kere olarak dondu. 384 Hekimolu Al Paa'nn Vezretiuzm Makamna Getirilmesi Ve Azliyle Yerine Nail Abdullah Paa'nn Getirilmesi Yeni Veziriazam Hekimolu Ali Paa, Mart aymn sonuna doru stanbul'un karsna, skdar'a varmt; ilerlemi yana ve kn iddetli gemesine ramen. Trabzon'a kadar gitmi ve orada haseki kendisine Mhr Hmyun'u vermiti (27 Mart 1755 - 13 Cemziyl'hir 1168). Bu vesileyle, kendisine glkle neticelendirilmi tarihe beyitlerinden oluan ve iktidara geliini cokunlukla ven bir yn iir sunulmutu; yazlan i irlerden birka, kendisinin iktidara dnnn geliine rastlad baharn erefine yazlmt 385. Yeni Veziriazam tarafndan yaplan deiiklikler iinde ilk nce, zengin ve nfuz sahibi gmrk reisi shak'n grev yerinin deitirilmesiyle yerine Karabai Sleyman Paa'nn getirildii Kapdan- derya Mehmed Paa'nn azlinden sz etmek gerekir. Dier deiiklikler devletin yksek makam sahipleriyle eylet valileri arasnda yapld. stanbul Kaymakam Mustafa Paa vali olarak Trabzon'a gnderildi; evvelki Vezirizam'n, kendisine Cidde valiliini vererek stanbul'dan uzaklatrd yal ve zengin Ebubekir Paa, kars Safiye Sultan'n hatrndan ok, sonsuz denebilecek zenginlii sayesinde ve yana hrmeten stanbul'a arld. Saray tabibi elebi Mustafa, imesi iin yemek listesine yazd hoaflar Sultan'a iyi grn memi olduu iin gzden dt ve yerine baka bir tabib atand. nemsiz bir sebeb Ba-mirhur Sdk'n azline sebeb olmutu: Mstebid hkmdarn at, tad ykten huysuzlana-rak yana doru srayp, nerdeyse efendisini yere drecek bir harekette bulunmutu. Ulama 386, saray tabibinin yerine
928 ve 934'de Smon Lagotheta. 1232'de Acropolita, 37. Nceph Greg, H,,5. 384 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/174 -176 385 Olu tarafndan yazan Ali Paa Tarihi'nde bu iirler 132'den Ul'e kadar dokuz sayfay doldurmaktadr. lerinden en sekinleri: Asm smail, Osman Molla, Nimet, Tevfik, Re'fet, Kutb, Fethi, Dani, Rif, Bsseyid Mehmed, Servet Osman, Tabr, Emin, Ahmed Bey 386 Hammer oul olan ulem kelimesini ayrca oul aretleriyle vermektedir. (.N.)
382 383

Sayfa

179

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

bir dnmenin atanmasnn sebeb olduu honutsuzluu bildir mekte gecikmedi. Ba-mirhura gelince, farkna varan olmad. Veziriazam, Kahybey (Dahiliye nzn) olarak gerekten byk ilim sahibi Veliyeddin'i seti. Hocagnlar zmresinden karak Suriye'de Sayd Beylerbeylii'ne gnderilen eski defterdar Almi, iki tulu Paalktan vazgeerek saraya daire efendisi olarak girdi. Sultan Osman, donanmann Adalar denizine hareketinden nce sahil kkne gelip etek pen ve sefer izni isteyen yeni Kapdan- deryaya doksan kese ihsanda bulundu. Sultan, yeni in edilmi ve donanm masraflarn kendisi dedii kalyonla karlat Malta valyeleri tarikat bayran tayan gemiden birini batrp birini kamak zorunda brakan ve esir eden Cafer Beis'e esir ald gemiyi balad ve onu bu suretle mkfatlandrd. lm, alt nl kii tarafndan doldurulan alt nemli mevkiin bo kalmasna sebeb olmutu. Vefat eden kiiler unlard: Son Dahiliye nazr tKhyabey) ve eski ran elisi, Reisefendi Sar Abdullah Efendi'nin yakn, akrabas, Mesnevi yorumlaycs ve Bayramiye tarikatnn eyhlerinden biri olan Nazif Efendi; Ayni'nin Arap Tarihini ksmen tercme etmi olan eyhlislm Karahalilzde Mehmed Sid; mparatorluk mverrihi ve terifat reisi. Vsf Efendi'nin hakknda ir olduu kadar en iyi dzyaz yazar hkmn verdii zi Efendi; eski Dhiliye Nazr, Mara Beylerbeyi Abdullah Paa; nihayet gazelleriyle nl ve mparatorluk mverrihinin, bir maliyeciyi oluturan yksek kaabiliyetine vglerle ahadet ettii defterdar Serezli Behet Efendi. Bu sonuncunun makam Hakim Efendi'ye verildi; zi Efendi'nin terifat reisi makam, bu makamn eski sahibi ve bir bayram tebriki vesilesiyle Sul-tan'a ballklarn arzetmede Yenierilerin nne gemek hatsn ileyen ve bu yzden de ban kaybetmek tehlikesiyle karlam olan Akif Efendi'ye verildi, izi Efendi, daha sonra. mparatorluk mverrihi sfatn, III. Osman, III. Mustafa ve I. Abdlhamid saltanatlar dnemlerinin tarihini yazm olan En ver'ye brakm oldu. stanbul'da baslan Vsf Tarih i'ne bu eser zet olarak alnmtr. Geceleyin kan bir yangnn peinden azledilen Hekimo-lu Ali Paa, kendisinin idaresine braklan iler hakknda daha yeni yeni bilgi sahibi olmaa balamt ve bylece Veziriazam-l elli gn srm demekti. Aslnda, yangn, sadece bir vesileydi. Azlinin gerek sebebi, iktidara geldii gnden beri Sultan'n gzdesi Silhdar ile aralarnda srp giden anlamazlkt. Babasnn biyografisini yazan Hekimolu Ali Paa'nm olu Siai, bu azilden bahsederken sebeb gstermektedir; ne var ki, Osmanllar, en ok

Sayfa

180

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

Elmemr maazur. Sina Tarihi, f. 142. 389 Veziriazamlarn Biyografileri, yazan: Mehmed Said.
387 388

Sayfa

181

bilgili olanlar bile, hkmdarn hareketlerini ve en tabi hdiseleri bile gzden geirirken gr noktalar zerinde tantc bilgi vermemei tercih etmektedirler. Hekimolu Ali Paa* diyor yazar, azledildi, nk evvel eski tandklar, Bosnallar onu durmadan taciz ediyorlard; ikincisi, dmanlar iftiralar atarak ondan Sultan'a sz ediyorlard; nihayet, nk Mhr Hmyun'u ald gn yldz fal yenge burcunun tesiri altnda bulunuyordu ki o srada ay nc yar kurs durumuna girmekteydi ve btn dier gezegenler ona karydlar; nk kendisine Mhr Hmyun'un verildii gnn gecesi bir ay tutulmas olay ile karlald ki bu, veziriazamlar iin kt bir iarettir; nk onlar mparatorluun ay. Sultan ise gneidir. Hekimolu Ali Paa, azledilen veziriazamlara genellikle yapld gibi sarayn balkhanesine gtrlmedi, fakat derhal Kzkulesi'ne nakledildi; karlat bu sert muamele ruhunu me'um nsezilerle doldurmu olmalyd; nk gen ve kudretli Kzlaraas Beir orada feci bir kl?etle canndan olmutu. Muhafazasna verildii bostanc hasekisi, Ali Paa'ya u Vazife mazurdur Arapa ataszn 387 hatrlatarak ok hazin bir grevi yerine getirmek zorunda olmasndan tr kendisini affetmesini diledi. Ali Paa, hasekiye: Ben akyiyim** dedi, bama gelenlerden yaknda lmle cezasn bulacak olan silhdardan baka kimse sulu deildir. Daha sonra, silhdar bann vurulmas cezasna arptrlnca 388, Hekimolu Ali Paa'nn szleri ermi tarafndan sylenmi olmak deeri kazand. Bu arada, azledilen Ali Paa, KzkulesTne gnderildiinin ertesi gn affedildi ve Famagosta'ya srgne gnderildi. Sultan, Vezret-i-uzm yni mparatorluun en yksek iktidar makamna, genliinden beri bu makamn diresinde grevli olarak alm, Reisefendi Mustafa Tavuku emekli ol duunda bo kalan makama veklet etmi, daha sonra terifat diresinin bana atand zaman, tam bir karkln hkm srd eski terifat kaidelerinde yeniliklere yer vermi bulunan Naili Abdullah Paa'y getirdi 389 . Sultan'n tercihi Nail Abdullah Paa'y en yksek iktidar makamna getirmeden nce, Paa birinci defterdar grevini yrtyordu. Bilgili, iyi yetimi bir kii olan N, lkesinin edebiyatnda ustayd ve Ndir h'la yaplan mzkerelerin anlatld raporu zi Efendi tarafndan mparatorluk Tarihi'ne alindi; tamamiyle gerek-i bir anlayla kaleme alman bu raporda

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

Sayfa

182

Paa'nn yazarlk kaabiliyeti grlmektedir. Bb- l'nin ran tahtnn bu mutlu gasp ile yapt ilk bartan nceki mzkerelerin anlatln, tarih, Rgb Paa'nn kalemine borludur. Dima olduu gibi, Veziriazam deiikliinden sonra, bir sr atama ve deiiklikle karlald. Bunlarn en nemlisi, silhdann tulu vezir rtbesine ykseltilmesiyle Sultan'n mhrnn muhafz ktipliine atanmas oldu; bu sfatla divanda kubbe vezirleri arasnda mzkerelere katlma hakk da verilmiti. Sultan'n gzdesi olmak durumu, ona geliri arpalk olarak kendisine verilen Aydn vilyeti valiliini de asaleten kazandrd. eyhlislm Vassaf Abdullah Efendi, Eflak boyardlan (beyleri) tarafndan Constantin Maurocordato'nun azledilen hospodarn tahtna oturtulmas yolunda tertiplenen entrikalara kartndan azledilerek makam Damadzde Feyzullah Efen-di'ye verildi. Fransz elisi Desalleurs'un efaati, entrikaclarn ar cezalara arptrlmalarn nledi; Eflak boyardlan ve Maurocordato Lemnos'a srgn edildiler. Baka mhiyette evrilen manevralar stanbul Rum patrikhanesinde blnmelere, fikir ayrlklarna yol ayordu. Bunun sebebi, patrikin, bapiskoposun grne aykii olarak, vaftizin tam geerli olabilmesi iin yeni domu ocuun btn vcuduyla vaftiz suyuna batrlmas yolunda bir gr ileri sr-mesiydi (Haziran 1745). Bb- l, muhalif durumundaki bapiskoposlar kendi ruhniyet blgelerine gndermek suretiyle meseleyi kestirip att. Krm han vefat ettiinden yerine kalagay Halim-Giray, Sultan tarafndan atand. Veziriazam Naili Abdullah Paa dneminde nc Osman eski Otaclar (halk, Otaklar diyor) camiinin yeniden insn emretti. Padiah bir gn Eyb Sultan ziyaretine giderken bu camiin harap hlini grm ve yeniden ins emrini vermiti. Ne var ki Naili Paa, bu inaatn bitmi durumunu grecek kadar Vezirizamlk makamnda kalmad. Tyininden doksanyedi gn sonra azledildi, Paa'nn makamndan dmesi, aa yukar, eski Fransa elisi Mehmed Said'in evvelce iki kere getirilmi olduu Khyabeylie (Dhiliye Nazrl) nc defa atanmasjyle ayn zamana rastlad. NiU Abdullah Paa'nn dmesinin sebebi, o srada nianc ve kubbe veziri olan silhdar Ali'nin gzn uz un zamandan beri imparatorluun en yksek makamna dikmi olmasyd (24 Austos 1755 16 Zilkade 1168). 390
390

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/176-181

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

Reisefendi'nin Kabal Ayn gn, drst, irtia ve irtikptan ate grmcesine kanan, fakat kaba grnl ve kimseyle yaknlamayan Re-isefendi Abdi'nin anakkale'ye srgne gnderilmesi emri verildi. Tarihi Vsf, Reisefendi Abdi'nin azlinden bahsettii raporuna ekledii deerlendirmede, Avrupa yksek sosyetesinin ak bir ekilde ayrc vasfm oluturan' o uygunluk ve politika nezketinde Osmanllarn o zamana kadar kaydettikleri ilerlemeyi de gzler nne sermektedir; yazda yle deniliyor: Abdi, eski byk kayadan yontulmu, insan topluluundan kaan ve i mnasebetlerinde kaba davranlar olan bir kiiydi. Abdi'nin hemen peinden Kzlar aas'nn azledilip Kahire'ye s-rlmesiyle karlald. Azil ve srlme sebebi olarak grevlerini yerine getiremeyecek kadar yall ileri srlen Kzlaraa-s'nn yerine, ikinci hadunaas hazinedar Ahmed atand. nc Osman kyafet deitirerek ehirde dolamaktan ve ayaktakmndan kimselerin konumalarna katlmaktan holanyordu. Bu dolamalarndan birinde, bir gn skdar yaknnda bir aa topluluu altnda azledilmi yal bir nible (kad yardmcs) karlat; konutuu kiinin kim olduunun farkna varan ve Hekimolu Ali Paa'nn dostu olan adam, Sultan'n affn kazanarak dostunu Famagosta'daki srgnden getirtmek bakmndan bundan yararland. Nib, Sultanla arasnda geen konumay Hekimolu Ali Paa'nn olu ve biyografisinin yazar Sia'ye anlatt. Sia, Nib'e dersini o kadar iyi verdi ki. nc Osman'la kararlatrdklar yerde bulutuklarnda, Sul-tan'dan Hekimolu Ali Paa'nn geri getirilmesi msaadesini elde etmekle kalmad, bir kere vali olarak bulunduu Kahire'ye vali olarak tyinini de yaptrd. Sultan, bu mesut mesaj Ali Paa'ya gtrmek zere ikinci olu Galib Bey'i seti. Zaten Sultan Osman'n devlet ileriyle bitip tkenmek bilmeyen alkas yollarda ve istanbul civarnda yapt gezintiler ve halkla konumaktan ibaret kalyordu. Son zamanlarda, Kur'an'n yazdn hatrlatarak, kadnlara yalnz kocalarnn houna gitmekle uramak dtn ileri srp giyimde lks ve bundan byle st dar, rengrenk kumalardan elbise giyimini yasak layan bir buyrultunun Sultan'dan kt doruydu. Ayn buyrultu, vezir olmayan kimselere atlarna gm nal taktrmay, bu mdenin elyafndan

Sayfa

183

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

dokunmu husyelerle atlarn zerini rtmei yasaklyordu. 391 stanbul'da Yangn Bayramn birinci gnn ikinci gnne balayan gece bir bakkal dkknndan kan yangn, ona I ti saatten daha az bir zamanda iki bine yakn evi yakp kl etti (12 Temmuz 1755 - 2 evval 1168). Tarihi Vasf bu yangnn ancak ksmi 392 olduunu sylyor; bu yangnn verdii zarara bakarak ehirde ay sonra kan ve tarihinin tam 393 diye vasflandrd yangnn verdii zararn nisbeti zerinde bir fikir edinilebilir. Otuz -alt saat boyunca yangn btn istikametlerde yayld. Bb- l, Veziriazam saray ve Defterdar Kapusu'na kadar hereyi yakt. Bu saraylarn ve iinde mescitle ordunun adrlarnn bulunduu Mehterhne'nin yeniden ins almalarna nezaret etmek zere mfettiler tyin edildi. 394 Vezrzam Nianc Ali Paa'nn dam

Sultan, bir Hatt- erifle yangnn yaylmasn nlemekte gsterdii gayretten tr Vezirizam'a teekkr etti. Bununla beraber, drt hafta sonra azledildi ve sarayn orta kapsnn altnda boynu vuruldu. Aradan iki saat gemi gememidi ki, Sultn Osman, yalanlarla, rvet alarak emirlerini uygulamay ihml etmekle sulad gzdesini 395 feda etmi olmasndan pimanlk duydu. Nianc Ali Paa'nn doumu karanlkt, yni anas-babas pek belirli deildi; saraya alelade baltac (odun yarc) olarak girmi, sesinin gzellii sayesinde nc olanlar odasna mezzin ola rak balanmt. Daha sonra Sul-tan'n tevecch onu srasiyle silhdr, vezir makamlarna ykseltti; iki Vezirizam' devirdikten sonra, Veziriazam olarak mparatorluun en yksek yetki ve iktidarn kullanmakla grevlendirilmiti. nc Osman, mparatorluun bu yksek ihtirasl sabk gzdesinin halefi olarak, Mehmed Said Paay seti: Mehmed Said Paa Paris'de Trkiye'yi eli olarak

184
Sayfa

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/181-182 Cttz'i. 393 Klli. 394 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/182 395 Vsf u Araba vecizeyi zikrediyor: Acele etme, ne yaparsan yap, dnerek yap; zira tel insana pahalya mlolur. (La teaceluni liemri kunte tefaalenu ferrubem yuassir el nsanu rain acelin.)
391 392

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

temsil etmi olan ve daha sonra kendisi de bu temsil grevini ayn lkede vakarla srdrm olan bir devlet adamyd. Fransa'da elilik grevini baaryla yrten ve kraldan btn devlet adamlarna kadar Franszlarn takdirlerini kazanan Mehmed Said, memleketine dndnde Vezret -iuzm Dairesi ve tersane ilerinin banda bulunmu, iki kere Khyabey (D hiliye Nazrl) makamnda grev yapm, oradan da Sultan tarafndan mparatorluun en yksek makamna atanmt. Khyabey makam Mehmed Said Paa'nn Vezirizamlg ile boalnca buraya Reisefendi Kmil Ahmed, ondan boalan makama da Veziriazam kabinesinin mahrem ktibi Hamza Hamid getirildiler. 396 Msr Ve Ermenistan'da Karklklar O srada Msr valilii grevinde bulunan eski Veziriazam Hekimolu Ali Paa'nn durumu son derece gt. Uzun zamandan beri bu eyletteki beylerin kudreti o dereceye varmt ki, stanbul'dan gnderilen valilere hakaretle bakyorlard. Bu anari durumu, Bb- l'nin menfaatlerini vahim bir ekilde baltalamaktayd. Valilerin her yl Bb- l'ye gndermekle grevli olduklar vergi tahsilatnda grld gibi, Msr'n yldan yla Mekke halkna ve airetlere datlmak zere yola kard buday kervanlarnn da arkas kesilmiti. Btn bu Msr beylerinin en kudretlisi brahim Khya; geen yl lmt (23 Kasm 1754); fakat, son nefesini vermeden nce, Osman beyin Kahire'ye kandan sonra uzun zaman Mekke'de srgn hayat yaam olan Abdurrahman Kazdal'y kendisine halef tayin ettiini bildirmiti. Abdurrahman Kazdah, hkmetle alkal ilere ibrahim Khya'nn brakt yerden devam etmek iin Ali bey Circeli Osman bey ve brahim Khya'nn salnda Azablann 397 reisi olan Rdvan'la birleti. Rdvan, Ab-durrahman Kazdah'ya kar isyan etti; fakat, drt saat sren bir arpmadan sonra kesin bir yenilgiye urad ve taraftar drt beyle birlikte kamak zorunda kald; dier biroklar zindana atld (16 Mays 1755). Hekimolu Ali Paa, valilik ilerini teslim almak zere, bu olup bitenlerin peinden Kahire'ye geldi. Yirmi Memlk beyi, yedi milis birliinin balar ve drt mezhebin Mfts tarafndan makamna lyk bir arlkla karland. Yeni gelen btn Osmanl valileri tarafndan det gereince mam afii'nin
396 397

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/182-183 Penkler'in raporuna bagU Alessandra'nn 2 Aralk 1754 tarihli mektubu.

Sayfa

185

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

kabrini ziyaret etti. Valiliinin ilk gnnden itibaren iki kutsal ehrin ald budaylar Mekke ve Medine istikametinde yola kard. Geciken Msr vergisinin istanbul'a gnderilmesi hususunda da ayn gayreti gsterdi ve Kabe rtsn yeniletti. Avusturya ve ran hududunda kargaalklar bagstermi-ti; bunlarn en fazla tesirli olduklar ehirler Belgrad ve Erzurum'du. Belgrad valisi Kprl Ahmed Paa, kendisine bakal-dran Yenierilerden kurtulmak iin kamt. Erzurum valisi Abdullah Paa ise civar yerleim blgelerinde kargaalklar karan birok asi elebalarla mcdele halindeydi 398. Bunlardan biri Mulu Aleddin'di; Mercimek hisarna ekilen bu si bir mddetten beri, oradan kanun tanmazln yrtyordu. Vali bu sinin zerine yrd ve nisan zaptederek ykt. Malaz-glrdli Nuh Bey'e kar da baar kazanarak iki hisarn yerle bir etti. Mahmudi'li Mihrab ile Haari Tatar han iddetle zer lerine gidilerek itaat altna alndlar. Abdullah Paa, Mu ve Bitlis halkna bir taahhdnme imzalatt. Buna gre, yeniden ortaya ktklar takdirde halk bunlar vilyetlerinin dna atacakt; Bitlis'in azledilmi valisi Burhan hana da vilyetlerinin kaplarn kapayacaklard 399. Bununla beraber Mulu Aled-din'in olu babasnn yolunda yrmee devam etti. Seferlerinin ss ve yamalad mallarn deposu olarak kullanaca, ayrca stn kuvvetler karsnda ekilmek zere Kheleres'de in ettirdii hisarla kendisin i temint altna aldktan sonra, Tatuvan arhan'dan bin il ikibin kuru arasnda vergi topladktan baka Ahlat ve Adilcuvaz civarn da yamalyordu. 400 Cezayir Bey'nin ldrlmesi Cezayir'de, itidliyle tannan yetmilik Mehmed Paa, birliklerine aylklarn datt srada bir kaatilin haner darbeleriyle ld (11 Aralk 1754). Paa'nn henz hayat belirtileri gsterdii farkedilince tfek atlaryla cansz hle getirilmiti. Paa'y ldren kaatil, kendisini Cezayir days iln etmek niyetindeydi, fakat svari Paas Ali, kaatilin iini bitirdi ve Mehmed Paa'nn makamna getirildi. Bb- li sipahi kumandan Ali Paa'nn Cezayir halk tarafndan kendilerini idare etmek zere valilie
Zilhicce 1167 (Ekim 1754) tarihli Penkler'in raporu. Van halknn ricanmesl; Cemaziyl'ahir 1167 tarihli bir fermana ekli bulunmaktadr (Nisan 1754). Ayni kaynak. 400 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/183 -185
398 399

Sayfa

186

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

seildiini renince, valilik muamelesini alelacele tasdik etti. 401 Avusturya, Rusya, Polonya Ve ngiltere Elilikleri Ve Prusya'dan Bir Murahhasn Gelii nc Osman'n saltanatnn ilk yl boyunca, Bb - Al'nin yeni tahta k olayn bildirmek iin gnderdii elilere karlk olarak, birbiri pei sra, Avusturya, Rusya ve Polonya'dan eliler geldii grld. Avusturya, Penkler'in yerine srekli eli olarak gelen baron de Schwahheim araclyla Bb- l'ye tebriklerini bildirdi. Avusturya elisi, gzahc bir trenle huzura kabul edildi ve Viyana hkmetinin iinde yeni elisinin Dou dilleri bilgisini 402 vd gven mektubunu sundu. O zamana kadar, her saltanat deiikliinde Avrupa devletleri elilerinin yeni Sultan'a hediyeler sunmak deti vard. Avusturya elisi, bu dete 403 uymadan sadece gelip tebriklerini sunan ilk Avrupa devleti elisi oldu (17 Temmuz 1755 - 7 evval 1168). Avusturya elisi, gven mektubunu sunarken, selefi Penkler ve onaltnc, onyedinci yzylda Muhteem Sleyman ve IV. Murad saltanatlar dneminde birok byk elilerin yaptklar gibi Sultan'a Almanca deil, talyanca hitabetti. Viyana*ya selefi Hatt Efendi gibi yz kiilik miyyetle deil, sadece elli kiilik bir miyyetle girmi olan Trk elisi Halil, kraliyet meclisi bakan yerine Avusturya hkmeti Bavekilini ziyaret eden ilk Osmanl elisi oldu. Bu olay burada belirtmek yerinde olur; nk o andan itibaren Bb- Al'nin Avusturya ile mnasebetleri son derece dostane bir mhiyet kazand. Eli Schwahheim, biri Macaristan ve Bohemya kraliesi sfatiyle Marie-Therese, dieri mparator ve Toskan byuk-dk Franis tarafndan imzalanm iki gven mektubu getirdiinden, Bb- li tercman kendisinden yz yerine ikiyz duka altn hediye talebinde bulundu. 1754'de Viyana'da, Schwahheim'in mdrlnde gen yardmclar ve tercmanlar yetitirmek maksadiyle kurulan Dou Dilleri Akademisinden ilk iki renci de greve balam oldu. Bunlar Jenisch'le Thu-gut'du ve her ikisi de Dou dilleri uzmanlar ve devlet adamlarnca 404 tannmt.
Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/185 Dou dilleri zerinde gerekten bir uzmand. 403 Gerekte, Talman da 1731'de hediyeler getirmeden gelmiti; fakat o, zengin hediyeler getiren Rus elisi erbatoff ve Polonya elisi 6i-eracowskfgibi kabul edilmeyerek gen gnderilmiti. 5 Ocak 1755 tarihli Penkler'in raporu. 404 Schwahheim'n tercmanlar Avusturya, hkmeti tercmanlna ' atanan Selescovich'in yerine gelen Bianchl ve Testa idi. Tercman yardmclar Monzka, Thugut ve Jenisch'di.
401 402

Sayfa

187

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

Trablus'da, Avusturya elisi Cosmo Conti, evvelce mparatorun Ali Paa'nn selefi AH Paa ile imzalam olduu dostluk anlamasn bu day (devlet naibi) ile yeniledi 405. Bu tarihlere doru, eski ran h' Ndir'in olu olduunu iddia eden, fakat bu yaknl, akrabal delilleriyle ortaya koyamayan onsekiz yalarnda bir ranl veya Ermeni gen, Bel-grad'dan Zemlin'e 406 kat. Bb- li, bu gencin ahs hakknda herhangi bir ikyette bulunmadan Bosna'dan Hrvatistan'a hicret eden seksenbe ailenin geri gnderilmesini istedi. Viyana hkmeti bu talebi reddettiinden, Bb- l tercman, Avusturya'nn stanbul elisine, bu reddin mevcut anlamay ihll eder mhiyette bulunduunu ve bunun Ruslarn Yeni Srbistan'da iki yeni kale in etmelerinden daha az znt verici olmadn bildirdi. Bb- li, bu inaattan, ksa bir sre nce Sultan Osman'n clus tebriki iin stanbul'a gelmi bulunan olaanst yetkili Rus elisi prens Dolgoruki'ye ikyette bulundu. Sultan Osman'n tahta kn bildirmek zere Rusya'nn payitaht Saint-Petersburg'a gitmi olan Dervi Mehmed Efendi, dnnde, tarihi Vsf*m imparatorluk Tarihi'ne ek olarak ald eliliiyle alakal bir raporu Vezirizam'a sundu. Bu raporunda Trk eli, evvelce Mehmed elebi'nin Fransa saray hakknda anlattklar gibi, Ruslarn detleri, saray balolar, sahne oyunlar ve operalar zerinde uzun uzun durmaktadr. Sahne oyunlarndan bahsederken, Trk elisi, bunlar dn gecelerinde oynanan oyunlara benzetmektedir 407 ve aklar tarafndan bir arada bulunmak iin icd edilmi olduklarn, klarn aralarnda buluma sz vermek iin mnsip bir zemin oluturduunu, seyredenlerin ancak te birinin bunun farkna vardn yazmaktadr. Onu bilhassa "hayrete dren, imparatorieyi dansedenler arasnda her istikamette hareket ederken byk bir zarafet 408 iinde grmesidir; bu konuda u Arap vecizesini zikrediyor: nsanlar kendilerini zevklerine terkederler ve aylar dalarda dans ederler 409. Polonya kral, elisi kont Munizek araclyla Sultan'a tebriklerini sunmutu. Bu elinin maiyyetinde, birka yl nce ; tanbul'da eli Benoe'ye refakat etmi olan Komorowski bulunuyordu. O zamana kadar

188
Sayfa

evval 1168. Penkler, bu taht ddiasnn sahte olduunu gstermektedir. Bu ranl veya daha ziyde bu Ermeni Semlin adndayd ve Avusturya ordusunun en yal albay olarak birka yl nce lmt. 407 Lellet'l nikab, Vsf, f. 64. 408 Bin naz le kametine ihtizaz. 409 En nasu fi havesennihim ved-dubbu yerkass fil cebel.
405 406

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

Polonya krallar, tebriklerde, elilerinden nce murahhaslar gndermeyi gelenek hline getirmilerdi; Sultan Osman'n tahta kmas vesilesiyle saray bakumandan Branicki, makama tannan imtiyaz dolaysiyle, albay Malczewsky'yi Vezirizam'a gnderdi ve bylece kraln elisinden nce davranm oldu 410 Albay Malczewsky'nin alm olduu talimat, Bb- l'yi
M. Malcewski'ye Talimat: 1. Her vesileden yararlanarak Polonyallarn vatanlarna ne kadar bal bulunduklarn ve Bb - li'nin Polonya'da skn ve asayiin devamna gsterdii dikkate minnet duyduklarn belirtmekten geri kalmayacaktr. ayrlklarla Cumhuriyet'in imdi geici olarak yattrlan son artlardan, bu ayrlma ve blnmelerin mhiyeti kendisince bilindiinden, ayn zamanda bunlarn zm relerinin de yabancs olmadndan, frsat ktnda bunlar ayrntl bir ekilde anlatmak zere hafzasnda bir dzene sokacaktr. 2. Bb- li tarafndan bu yolda yrtlen te: ebbslerin, komu bir devletin Polonya'da rahatszlklara sebeb olan niyetlerini boa kardn konumalarnda vurgulamaktan geri kalmayacaktr. zellikle, Polonya'da cereyan eden i blnmeler srasnda, lkenin sknuna zt olan niyetlerini tatbike koymasndan endie duyulduunu da ihsas etmekten geri kalmayacaktr. 3. Evvelki maddede geen hususlar belirtirken, bilgili, fakat mutedil bir davran iinde bulunmaya itin gsterecektir; Bb- l'nin bahis konusu devlete kar uygulad ve devam ettirdii sistemin farknda olduunu verecei misllerle ortaya koymaya, belirtmee almaktan geri kalmayacaktr. 4. Polonya'ya gelen Krm elisinin davranlar hakknda hibir ey anlatmamaa itin gsterecektir; daha ziyade bu Krm elisinin davranlar hkmdar veya hkmetinden ald talimat erevesinde cereyan ettiinden, Polonya'daki ikmetinin sonuna doru niyetleri son derece pheli kiilerle irtibat kurduundan ve yola ktktan sonra da yz fersaha yakn bir dn yaparak hibir zorunluluk olmad halde Jassy'den gemi olmasndan im yollu olsun bahsetmemekte dikkatli davranacaktr. 5. Bu vesileyle, Eflk hospodar prensin murahhas Leonardy'nin meselelerin zmne hibir kolaylk getirmeyen davranndan ve efendisi prensin gelecekte daha anlayl ve daha az pheli kiiler gndermesinin temenni edildiini im yoluyle aklayacaktr. 6. zel bir itin gstermeden byk-generalin Polonya'da grd itibr ve saygdan, kendisini halkn iyiliine adamasndan ve Bb~ li'ye kar besledii dostluktan bahsedecektir. 7. Gerek huzura kabullerde, gerekse Osmanl nazrna anlataca hususlarda ve nihayet gerekse Polonya'nn menfaatlerine kar duygularnn samimliine kanaat getirdikten sonra temas kurmaa alaca Bb- li birinci tercman ile yapaca zel konumalarda, kendisine verilen talimata uygun davranacaktr. 8. Fransa'nn Bb- li nezdinde bulunan olaanst yetkili elisi valye de Vergennes'e tam bir gveni olacaktr; yerine atanan Fransz elisi gelinceye kadar Fransz elisi kont Desalleurs, Osmanl nazrna ulatrmak istedii hususlar iin kullanaca vastalar konusunda kendisini aydnlatacak, grevinin baarsna mni olmak isteyenlerin tuzaklarna kar kendisini emniyet altnda bulunduracaktr. 9. Grevinin snrl olduu bildirildiinden, stanbul'da grevinin tamamlanmas nisbetde ka labileceini Osmanl nazra anlatacaktr; byk-generale dima durumunu bildirecektir. 10. Byk-generalin dikkatine deer hususlar Cozim yoluyla Bassa adresiyle ve hareketi srasnda kendisine verilen ifre tablosuna uygun olarak bildirecektir. 11. zellikle Bb- l bahis konusu olduunda, her eli, ok bilgince hareket etmek, soukkanl, ok az sk ve ok tedbirli davranmak yolundaki vecizeyi gznnden ayrmamak zorundadr. Umumi yerlerde ketum ve dnceli, tarafsz bir hava iinde olduunu belirten bir grnm verecektir. Bakalarnn teebbs ve szleri zerinde dnp onlar inceleyecek, gerekten ayrld intiban hibir suretle vermeyecektir. 12. Hibir istisnada bulunmakszn stanbul'daki yabanc devlet elilerinin hepsiyle (emasda bu lunabilir ve bulunmaldr; fakat, bunlarn herbiri -ne kar ihtiyatl davranmak gerektiini hatrdan karmamaldr ve mnasebetlerini bu yolda yr tm elidir. 3 3, Gvenini ekmek iin, Polonya ileri ze rinde en ufak bir bahis amakszn, ehemmiyetsiz toplantlarda Hbsch'le konuabilecek. stanbul'da bulunmasnn sadece terifat meselesiyle ilgili ve devletin byk generallerinin yararlandklar imtiyazlarla alkal bulunduunu anlatmakla yetine ektir. 14, Grevi zerinde tecesss gosteiv olan btn elilere kar da ayn ekilde davranacak ve o y olda bir
410

Sayfa

189

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

Polonya ile Saksonya arasndaki anlamazlk konusunda aydnlatmak ve bu lkede asayiin tesis edilmi olduuna ikna etmekti (21 Mays 1755). Ertesi gn stanbul'a varm bulunan Fransz elisi M. de Vergen -nes, payitahta girdi. Hkmetinden Polonya elisiyle birlikte hareket etme yo lunda kesin emir alm olan Fransz elisi, Bb- li'nin nazrlar tarafndan birka ay nce ngiltere elisi Porter'e kar ar kabalndan ekinilen ve mparatorluk tarihisinin iddetle knamaktan kendisini alamad Reis efendi Abdi'nin gsterdii ihtimamla karland (15 Ocak 1755). ngiliz elisi Porter'in huzura kabul edildii gn, eli Kral II. Georges'un Sultan' tebrik eden 411 mektubunu kendisine verdii srada, Abdi, Sultan'n mektubunu elinin alnna dayad ve o anda Abdi'nin maiyyetinden bir adam, Sultan'n mektubunu ptrmek iin elinin avular iine ald ban zor kul lanarak emee alyordu. zin almak iin Vezirizam'n huzuruna kabul edildii srada ise, Abdi, elinin oturmas iin konulan tabureyi, Veziriazam otururken ayakta durmas iin uzaa ekdirtti (Temmuz 1755). Napoli hkmeti maslahatgzar kont Ludolf elilie ykseltilmi ve clus dolaysiyle Sul-tan'a hkmdarnn tebriklerini sunmakla grevlendirilmiti. Veziriazamlar sk sk deitirildiklerinden, Sultan'n her yeni veziriazam atamasnda Avrupa devletleri elileri Bb- l'ye gidip tebriklerini sunmak zorunda kalyorlard. Venedik elisi kont Ludolf, nce veya sonra kabul edilme ekimelerinden kurtulmak iin meslekdalar elilerden on gn sonra Bb- l'ye gidiyor ve tebrik nezketim yerine getiriyordu. Bu imtiyaz, Napoli ile Osmanl imparatorluu arasnda ilk dostluk anlamasnn imzas dneminde o zamanki eli tarafndan Ut i bin duka altn karlnda elde edilmiti. Bu dostluk anlamasna ramen, Napoli devleti, Kuzey Afrika'da bulunan Osmanl korumas altndaki Berberi devletlerle 412 savamaktan geri kala-mmaktayd.
dil kullanacaktr, 15. stanbul'da bulunduu takdirde gen Lin-chon'la ahbabhk tazeleyebilecek ve kendisine verebilmek iktidarnda olduu aklamalar elde edecek, fakat netice olarak bunlardan herhangi bir proje veya teebbs iin harekete gemeyi dnmeyecektir. 16. Tahsisat yllk bin duka olarak tesbit edilip bunun yarsn hareketinden nce aldndan, geri kalan yans stanbul'a varnda kendisine denmi olacaktr. 17, Talimat ve dier bilgiler, ancak Byk-gene-ral'den gerekli yazlar alacak ve kendisine ayn ekildeki yazlan gnderecek olan valye de Ver-gennes'e bildirilmelidir. Dubno, Mart 1755 mza: Kont Branicki (Baron Joseph Von Hammer Purgstall 411 Penkler'ln raporu. Sultan'n cevab ngilizce yazlmt ye Rebi'l-ahir 1168 tarihliydi. Vezirizam'n ngilizce mektubunun kopyasnda Aralk 1754 trihi grlmektedir. 412 Dostluk anlamas devam ederken bu atmalara Trkler de katlyorlard.

Sayfa

190

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

sve'in istanbul elisi M. de Celsing, ikinci Alphonse Fre-deric'in Sultan' clusundan tr tebrik eden mektuplar gelmeden nce, Vezirizam'a bir muhtra sunarak, daha nce voyvoda Ghika, Carlson ve Castellane tarafndan giriilen teebbsn az baarl olmasna ramen, ikinci Frederic'in Prusya maslahatgzar, Breslau'da ticaret danman Rexin vastasiyle Bb- l ile bir dostluk anlamas hususundaki teklifini destekledi (19 Mart 1755). Sultan'a Prusya kralnn tebrik mektuplarn getiren Rexin Breslau'da Hbsch ticaret evinde tccar rakl yapm, sonra bir Avusturya alaynda 413 mlzim olarak hizmet etmiti. Prusya kral Frederic, Rusya murahhas olarak Belgrad bar anlamasn imzalayan Florentin Cagno-r'nin tavsiyelerine uyarak, Trkiye ile alkal her eyde olduu gibi bu bar teklifi meselesinde de ciddiyetle harekete gemiti; Cagnoni, eli Viniyakof'la birlikte grevli olarak istanbul'a gnderilmiti, fakat Rus hkmetinden memnun olmadndan Prusya hizmetine gemiti 414. Bb- li ilk defa olarak, Prusya ile dosttuk mnasebetlerine girmenin eriata uygun olup olmadn renmek zere eyhlislmlk makamna bavurdu. eyhlislmlk makamnn karar Prusya'nn lehinde olduu halde, Resefendi bir anlama yaplmasna kar kt-, neticede Rexin, herhangi bir ey imzalayamadan, sadece Sultan'n kraln tebriklerine karlk yazd kuru bir cevap mektubuyla dnmek zorunda kald. Bununla beraber, Veziriazam, isve elisine, her eye kaadir Allah'n irdesi o yolda ise, arada zten iyi mnasebetler bulunan Prusya kral ile bu mnasebetlerin daha salamlatrlmas iin Bb - li'nin Sultan'n saltanatnda mesut bir Daka yl bekleyeceini bir notla bildirdi 415. Nuri Osmn Camii Veziriazam Mehmed Said Paa'nn idresinin ilk byk hareketi, Sultan Birinci Mahmud tarafndan yedi yl nce in-sma balanan ve yaptrann deil de, tahttaki Sultan'n adn im ile Nuri Osmn ad serilen caminin tamamlanarak ibdete almas oldu. Bu adlandrma, saltanattaki Sultan'n ve Kur'-an'm srelerini bir araya toplayan, ayrca Hz. Muhammed'in iki
Birkenfeld alaynn sancakdr; 1754*de Breslu'a dnd; 17 Martta stanbul'a geldi ve 11 Temmuzda deniz yoluyla dnd. 414 Kraldan yirmlbin reichsthalers cret ald; o srada attmbir yandayd, Schwachheim'in raporu. 415 nallahu teal bundan byle bir erif sal -i meymenet ihtimali in-tizaren. Bu not ve Sultan'n krala cevab, Kraliyet Arlvleri'nde asl nsha olarak bulunmaktalar. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/185-189
413

Sayfa

191

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

kzyla evli olduu iin iki nur sahibi lkabiyle anlan nc halifenin adn hatrlatt gibi, caminin iindeki aydnla da imda bulunmu oluyordu. Nuri Osmn Camii her cephesi yetmialt adm tutan bir drtgen oluturmaktadr ve zellii, ayn kuturda bir tek kubbeyle rtl olmasdr. Yni bu kubbenin yan dayanak kubbeleri yoktur 416. Mermer ve cephe stunlarnn bulunmamas in edildii dnemin durumu hakknda bir fikir vermekte ve bu grnyle dier camilerden esasl bir farkllk oluturmaktadr. Kur'an'n Yerin ve gn Allah'dan sudur eyler 417 yeti kubbenin iine yazlmtr; ayn yet Ayasofya'nn kubbe iini de sslemektedir. Sultan Osman ilk defa bu camie cuma namaz iin gittii gnr camide vezirlerine, eyhlislm'a, byk mollalara ve divn efendilerine hil'atler ihsan etti; Veziriazam ile Kzlaraas birer samur krkle Sultan'm sahavetinden yararlandlar; byk eyhler ii d hermin krk kapl hil'atler alp dualar ettiler; cami imamlarna ve dier ulemya, krklerle sslenmi ll'atler ihsan edildi; daha aa rtbedeki btn ulemya keten cbbeler datld; nihayet Paalar ve dire reislerinin de kaftanlar ihsan edilmek suretiyle gnlleri alnd (5 Aralk 1755 - 1 Rebil'evvel 1169). Mteakib cuma gn Sultan Osman, batan bir Msr gemisini yzdrmee alan iilere evk vermek zere deniz kenarna gitmek zere yol deitirdi. 418 Bir Gktann Grnmesi Oniki gn sonra Noel bayram arafesinde, gece yarsndan sonra saat ikide, gkte muazzam bir ate kre grld ve yere yaklarken alev girdabna dnt, sonra ateli silhnkine benzeyen bir patlama sesiyle kayboldu (24 Aralk 1755 - 20 Rebil'evvel 1169). Bu gkta zihinleri, henz megul ettii srada, birok yangn 419 kt ve mneccimlerin olay
Mimar M. Le Roi'y 1753'de stanbul'da kald srada Sultan Birinci Mahmud'un in ettirmekte olduu camie gtrdler; binay yapmakla grevlendirilen Yunanl mimarn binay tamamiyle kapayacak olan kubbenin insnda uygulad sde ve kolay usl grnce hayret duymaktan kendini alamad. Caminin iini kaplayan ve dairev olarak her ynde harekot edebilen bir iskelenin ortasna yerletirilen bir srk, kubbenin ayr ayr direlerini birbiri pei sra iziyor ve kubbenin inasna girecek her tulann yerini belirtiyordu. Bu uslle kubbe yava yava ykselerek akul izgiye geldi ve anahtar grevini yapan bir tala kapatld. Guys, II, p. 2. Androsi-nin Constantlnople et Bosphore adl eserine de baknz. 417 Yirmidrdnc srenin otuzaltnc yeti: Gn ve yerin g Allah'dan sudur eyler; duvardaki bir yuvada yanan ve zeri fanusla rtlm bir lmba gibidir, fanus bir yldz gibi parlar; lmba ne Dou'da, ne Bat'da yetien kutsal bir aacn yayla beslenmektedir. Allah, holand kiinin gzlerinde parldar. 418 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/189 -190 419 Dier yangnlar arasnda biriyle 28 Rebiul'evvel 1169 <l Ocak 1756) tarihinde karlald.
416

Sayfa

192

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

zerindeki eamet yorumlarn dorulad. Mneccimler, memleketin en ta nnm kiilerinden birinin lmn haber vermelerinde, kehnetleri bakmndan son derece hakl ktlar; gerekten de Aydnl Osmanolu'nun kesik ba bir mzraa taklm olarak saray kapsnda tehir edildi. Bb- H, evvelce Rusya'da elilik grevinde bulunan Dervi Efendi'yi, mallarn msadere ve muazzam servetini hazneye intikal ettirmekle grevlendirdi.
420

Veliyeddinin Kabal Veziriazam Mehmed Said Paa, kendisinden nceki Vezi-rizam'm Gelibolu'ya srd Reisefendi Abdi ve Khyabey Yeen Mehmed'i stanbul'a getirtti. Trkede Yeen kelimesi yaver mnsna gelmektedir; bu tarih iinde ayn lkab tayan vezir ve veziriazamlardan birok kere sz ettik. Mehmed bu lkab, kendisinden nce Kahyabey makamnda bulunan Veti-yeddin'in kaba bir akasna borluydu. Yeen Mehmed'in hazne kayd khyal (defteremni) yapt dnemde, Veliyeddin bir gn ona adm sordu. Defter Emnlii makamna kadar ykselmi bir memurun adnn herhangi bir Nazr tarafndan bilinmemesi imknsz olduundan, bu kaba bir akayd. Yeen ona adm syledi; fakat nezaketsizlik alkanlna sdk kalan Veliyeddin, bu sefer de, tutup ne zamandan beri memuriyette bulunduunu sordu. Yeen, bilgie olduu kadar ineleyici bir tarzda cevap verdi: Umum Evet gnnden beri, yni Kur'an'da okuduuna gre, kinatn efendisi olan Allah, dnyay yaratmadan nce, bu suali daha sonra bir vcuda sahip olacak btn ruhlara sordu: 'Ben sizin Efendiniz deil miyim?* 421 ve ruhlar hep birden cevap verdiler: 'Evet, evet!' 422 .^Din ve felsef bir mn dolu olan bu din gelenei, yaradltan nce, bir anlamann mevcut bulunduunu ve bununla dnyevi temaslardan uzak ve saf durumda bulunan ruhlarn, hkim Efendi Allah'a bat etmi, itatlerini bildirmi olduklarn belirtmektedir; yine bu gelenek, mahlkun hlikine kar itaatinin bu anlamaya dayal olduunu ve insan irdesi hrriyetinin aslnda ilh irdenin iinde bulunduunu anlatmaktadr. Veliyed -din: Bylece, diyor, demek ki siz Genel Evet gnnden beri grevdesiniz?
Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/190-191 Elest blrabblkm; ruzi elest,> yni ruhlarn itaat gn ran air lerinin eserlerinde ve Hazif'de, gazellerinde geer. 422 Beli! beli! Bu kelimenin Baali'nin ksaltlm olduu - o Baal! (Efendi) - grlyor.
420 421

Sayfa

193

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

Bununla beraber bir yaverin (yni Yeen'in) kendi efendisi olduunu hi kimseden duymadm. htiml siz, 'Evet' diyen ruhlarn kaydn tutmakla grevlisiniz. Bir baka sefer, adn sormak iin eyhlislm Pirizde'nin oluna hitabetti; eyhislm'n olu adnn Osman olduunu syleyince, Veliyeddin, bu Osman adnn ylan 423 kelimesiyle bir benzerlii bulunduunu belirtti. Hep ayn nezketle bir gn Ba-mirhur Ali Paa'dan mhrn gstermesi ricasnda bulundu. Ali Paa'nm mhrn inceledikten sonra: yi, demek adnz Ali diyerek mhr geri verdi. Ali Paa, hemen intikam almak maksadiyle onun mhrn grmek istedi. Veliyeddin memnun bir hlde mhrn karp verdi, Ali Paa mhre baktktan sonra geri verirken: Hayret! Demek adnz Veliyeddin? demei ihml etmedi. mparatorluk mverrihi Trk nktedanlnn bu rneklerini ineleyici nkteler veya zek oyunlar olarak deerlendirip eserinde yer verdiinden burada uzun boylu ele alnmalarm lzumsuz sayyoruz. 424 ki Vezirizam'n Birbirini Takiben Deimesi Sultan nc Osman'n devlet idaresiyle alkal icraatnn veziriazamlar deitirmek ve kadnlarn lks giyimlerine kar buyrultular yaynlamakla snrl olduunu daha nce sylemek frsatn bulmutuk. Saltanatnn ilk ylndan itibaren drt kere Veziriazam deitirdi. Mehmed Said Paa, makamnda en uzun sre kalan Veziriazam oldu; yeni vergiler karmak yznden azledildiinde makamnda altnc ayn doldurmu bulunuyordu. Makam, I. Mahmud'un sonuncu, Sultan Osman'n saltanatnn ilk Vezirizam' Mustafa Paa'ya ikinci defa olarak verildi. Mustafa Paa, kudretli Kzlaraas Sleyman'n gzden dmesine de sebeb olmutu. Sultan'n bir emri, bundan byle, divan efendileri ve ordu byuklrinin saraya tilki ve sincap krk astarl hil'atlerle gelmelerini yasaklyor, ancak samur krkl hil'atlerle gelmelerini bildiriyordu. Yeni Veziriazam, gzden dmesinden beri igal etmekte olduu vergi genel mltezimlii makamnn bulunduu Mora'-dan, atanmas zerinden bir ay getii srada stanbul'a geldi. Payitahta vard gn, det olan trenle grevine balad (3 Mays 1756 - 3 aban 1169). Saraydan knda, mparatorluk tavlasndan kendisi iin getirtilmi olan zengin koumlu ata
423 424

Sayfa

194

Ala vezni saban (ylan). Vsf, f. 55. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/191-192

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

binip, btn vezirlerin refakatinde, oturmasna ayrlan saraya gitti. Makamna oturmas zerinden hafta gemiti ki, mahallelerinden birinden kan yangn yznden stanbul yeniden ate tehlikesinin kucana dt. Fakat, bu yangnn verdii zarar, drt hafta sonra kan ve ehri iki btn gn boyunca tahribeden yangnnkiyle kyaslannca az,nemliydi. mparatorluk tarihisinin ahadetine gre, bu yangn, Ftih Sultan Meh med'in stanbul'u aldndan beri karlalan yangnlarn en korkuncu, en dehet vericisiydi. Yangn, birok defa olduu gibi, Cibli Kapusu dndaki Yahudi mahallesinden kt; oradan ehre atlad ve on ayr istikamette yaylma kaydetti (6 Temmuz - 8 evval) 425. Felketin ertesi gn, gz, Unkapa-n'ndaki maazalardan Sleymaniye'ye,- Vefa meydanndan ehzade Camii'ne ve eski Yenieri klalarna, Zeyrek'den Saralar ve Kasaplar arsna, Sultanselim ve Sultanmehmed Camilerinden Ayakapu ve Yenikapu'ya kadar, kara enkaz ve kl ynlarndan baka birey grmyordu. Yanan evlerin says sekiz bine ykseliyordu. Bunlarn arasnda beyzseksen deirmen ve frn, yetmi hamam ve bir han, ikiyuz cami, bine yakn dkkn bulunuyordu. Zamannn en iyi blmn ehrin yeniden insna veren Veziriazam, bir yandan da, temeli Kap-dan- derya tarafndan atlm olan Midilli adasnn bat limanndaki hisar inaatn ihml etmiyordu. Gzetmesi ve almas sayesinde, be dll muntazam bir yap olan hisar alt ay iinde tamamland 426. Mustafa Paa'nin iktidara dn, her zaman grld gibi, yksek makam sahipleri arasnda baz deiikliklere yol at. eyhlislm Damatzade Feyzullah Efendi, Beykoz'da Boaz kysndaki yalsna ekilmek zere msaade istedi ve yerine Drrizde Mustafa Efendi atand 427. Eski eyhlislm P-rzde'nin sarayda imam olan olu Rumeli Kadaskerlii payesini ald; Anadolu Kadaskerliine Molla Osman getirildi. Pr-zade Osman bu sekin makama lykt, zira, milli tarih onu bize hukuk ve fkh ilimlerinde ikinci Taftazni ve hitabet ilminde ikinci Bedi Hemen olarak tantmaktadr. Saray b-yk-mareallii, silhdarhk ve bamirhurluk vezirlerin getirilebilecei makamlar iken, tulu paalarn atanabilecekleri makamlar dzeyine karld 428.
Tott, Hatrat, I, s. 12, tarih dzeni gzetmeden bu yangn anlatyor. Vsf, f. 82, spanya eliliinden dnnde hisar grdn sylyor. 427 Tott, s. 12, her zamanki mbalasiyle yle diyor: Damatzde aile sinden Murad Molla ki, bu aile stanbul'un fethinden beri her nesilde mparatorlua bir eyhlislm vermitir. Damatzde'nin ad Murad deil Feyzuilah'dr ve bu aile daha nce Damatzde Ahmed'-den baka eyhlislm da vermi deildir. 428 Bunlar avuba Abdurrahman Paa; shdar Mehmed Paa, B -yttk-mirhur Kall-Ahmed Paa olu Ali
425 426

Sayfa

195

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

ok nemli bir deiiklik Veziriazam Mustafa Paa'nmki oldu (13 Aralk 1755 - 20 Rebil'evvel 1170). Sultan, Mustafa Paa'ya 429 halef olarak eski Reisefendi, Rusya, Avusturya ve iran'la yaplan bar anlamalarnn baarl mzakerecisi ve son grevi Msr valilii olan Rgb Mehmed Paa'y seti. lm gelip de Osmanl mparatorluu'nu deiiklie bir trl doymayan bir hkmdarn elinden kurtarmam olsayd, Rgb Paa, ok muhtemeldir ki. Sultan Osman'n kararsz mizac yznden makamnda bir yldan fazla kalamayacakt. Rgb Paa'nn be yl daha devam eden idaresi devlet makinesine yeni bir ilerleyi ve ileyi getirirken, Sultan'n otoritesini de, belirli bir zaman iin, ieride ve darda n plna kard; bu idare dnemi Osmanllarn modern tarihinde aklk ve bilgiye dayanyla sekinlik kazanr ve bu zellikleriyle payitahtta ve payitaht dndaki eyletlerde asayii srdrmei baarrken, bilgili ve ak siyaseti yabanc devletlere kar baaryla korur, ilim ve edebiyata da korumacl yaymak suretiyle sekinliini en yksek noktaya karr. Fakat, Osmanl mparatorluu veziriazamlarnn en bilgilisi ve tam devlet adam adna lyk Veziri azam Rgb Mehmed Paa'nn 430 tarihini anlatmadan nce, Sultan Osman'dan nce vefat eden yksek makam sahiplerini bildirmemiz yerinde olacaktr. 431 Sultan Osman'n Ve nl Kiilerin lm Sultan Osman'n tahta kmasndan ay nce lm, eski zi valisi, Belgrad ban anlamasnn bir maddesine dayanlarak Rusya'daki esirlii son bulan ve dnnde Trhala 432 sancana atanan Yahya Paa'y ald. Yaklak yl sren nc Osman'n saltanat, srasnda iki Kapdan- derya
Paa. 429 Hammer'in ksaca Mustafa Paa dedii bu zat, Osmanl kaynaklarnda Kse Bahir Mustafa Paa olarak anlmaktadr. Azline sebeb, am valilii ile hac -emrlii makam boalnca kendisine rakip grd, lkab Koca olan Rgb Paa'y Pdiah'a fazlasiyle methedip bu lere tyin ettirmek istemesi ve nc Osman'n da o kadar muktedir bir veziri am valiliinden ok Vezret --uzm makamna lyk grmesidir. Bylece, Bahir Mustafa Pasa, kazd kuyuya dm demektir. (.N.) 430 Rgb Paa'nn Hammer tarafndan gelmi gemi Osmanl mparatorluu veziriazamlarndan biri olarak gsterilmesi elbette yerinde saylabilir. Fakat, en deerlisi olduu hkm zerinde dnmeyi daha sonraya brakarak, gerekten sekin bir Veziriazam olduu sylenebilir. stanbullu olan Koca Rgb Paa, Defterhne ktiplerinden Mehmed evki Efendi'nin oludur. 1110/1098-1699 tarihinde dnyaya gelmi olduuna gre 58-59 yalarnda Veziriazam olmu demektir. Dvan edebiyatnn en nemli ahsiyetlerinden olan Rgb Paa, Ruhi ve Nab gibi fikir ve felsefeyi iir hline getirmi ve birok beyitleriyle msralar darbmesel hline gelmitir. Asker durumun perianln bildii hlde slahat hareketlerine girimemesi, bu bakmdan, alt yldan fazla sren sadret mddeti gznnde tutulunca, tarihiler tarafndan byk bir ihml eseri saylmaktadr. Mezar Llel'dek ktphanesinin bahesindedir. (.N.) 431 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/192 -195 432 Vsf, f. 61; lm 10 Zilhicce 1168 (17 Eyll 1755)

Sayfa

196

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

da ld;, bunlardan biri srgne gnderildii Retimo'da, dieri ise s-rasiyle Byk-mirhurhk, ran elilii, Belgrad valilii, Kap-dah- derya makamlarn igal ettikten sonra Ohri sancakbey-liiyle payitahttan uzaklatrlm ve orada hayat son bulmutu. Bunlardan ilki Toprak Mehmed Paa, dieri Kara Mehmed Paa olu Mustafa Paa idi. Bir yl sonra, en gzel elyazmas Kur'an- Kerimler 433 kaleminden kan, Osmanl ylklannda alma ak ve din emirlere riyeti vlen, Kur'an'n 434 birinci sresini her ay yetmi bin kere okuyan, hattat Mehmed Rsim vefat etti. ay sonra, stanbul'un ilim adamlar, Tatar hanna balln isbatlamak iin nl tarihi Gazan Han'n tarihini Farsa'dan Trke'ye eviren Emirler Reisi ve Nakibl-erf Riza Efendi'yi son istirahatghma kadar gtrdler. lm saraya da girdi ve Sultan'm biri erkek dieri kz iki yeeniy-le annesi Rusya meneli seksenlik Valide ehsuvr 435 sultan ald (27 Nisan 1756 - 27 Receb 1169). Mverrih Vsf, Valide Sul-tan' bize abdest almadan ayan yere basmayan ve her gece bin be yz kere Tevhid 436 sresini okuyan, dini emirlere riyette rnek biri olarak gstermektedir. Yine Vsf, onu genellikle kadnlar iin sarfedilen vg szleriyle anlattktan sonra, Meryem gibi saf yrekli, Saba Melikesi gibi bilgili, Musa'nn kzkardei Asiye gibi mtevazi olarak vasflandrmakta, slmiyetin ermi kadn Rabia mertebesinde dinine bal olarak tasvir etmektedir. ksz ve yetimlerin, fakir-fukarann anas, III. Ahmed'in kz Sultan Zbeyde'nin 437 lm, payitahtta, mparatorluun mitlerinin zerinde topland Sultan'n yeeni Mahmed'in vefatndan daha az teessr uyandrmad (22 Aralk 1756 - 29 Rebil'evvel 1169). Zehirlenerek ld sylentisi yayldndan feci sonu genel alkay uyandrmaktan geri kalmam, babasnn yanma gmlmek z ere tertiplenen cenaze trenine bebin kii katlmtr. nc Osman da aradan bir yl gemeden vefat etti. lmnn tabii olup olmadn anlamak zere cesedi Yenieri Paalar tarafndan ziyaret edildikten sonra, Valide Camii'nde Veziriazam, eyhlislm, vezirler, Kapdan- derya, Anadolu ve
Ayn. Es., s. 70; lm 15 aban 1169 (15 Mays 1756). Vsf, s. 54; lm 1 Zilhicce 1169 (27 Austos 1756). 435 Schwachheim'in raporu lm tarihini 26 Nisan olarak tesbit ediyor. 436 Kur'an'n ll'nci sresi: Bir Allah'dan baka Allah olmadn syle; O btn ebediyettir; O dourmad ve dourulmad, O'na hi kimse benzemez. Bu sre Tevhid ve hls adn tamaktadr. 437 Hammer tarafndan doru olarak lm tarihi 6 Ramazan 1169 (4 Temmuz 1756) olarak gsterilen IlI'nc Ahmed'in kz, sylendii gibi byk hayr eserleri brakmtr. Bunlarn ou gnmzde bakmsz bir hlde bulunmaktadr. Ftih, Aksaray gibi semtlerde yaptrd sbyan mekteplerinden ou yol ve resm inaat sebebiyle yklm, ortadan kaldrlmtr. Yine skdar taraflarnda yaptrd emeler de ayn akbete uramaktan kurtulamamlardr. (.N.)
433 434

Sayfa

197

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

Rumeli Kadaskerleri, Emirler Reisi ve stanbul kadsnn hazr bulunduklar cenaze namazndan sonra kardei Mehmed Han'n yanna gmld 438 (30 Ekim 1757 - 16 Safer 1171). nc Osman'n veftiyle yerine tahta kan Sultan Mustafa, bu adla tahta kanlarn ncsdr; Sultan nc Ahmed'in oullarndand ve on ay nce len kardei ehzade Mehmed'den sadece birka gn kkt. Onun gibi, krkbir yl nce, Osmanl tmparatorluu'nun Temevar'n btn Banat' kaybettii, ordunun felket iinde bulunduu ylda dnyaya gelmiti. Osman tarafndan imparatorluun kuruluundan beri, Mustafa ad, Osmanl tarihinde bir felaket mhr olarak grlmtr. Yldrm Byezid'in bu addaki olu, babasnn Timur'a esir dt Ankara savanda kaybolmutu; Birinci Mehmed ve kinci Mehmed'le taht kavgas yapan Dzmece Mustafa'nn esir Sultan'n gerek olu olup olmad hibir zaman anlalamam ve Bizans'n elinde esir tutulan bu prens, Ulubad savanda yenilgiye uradktan sonra Edirne kalesi burlarndan birinde aslmt 439. Kk Asya'da si dervilerin elebas olan Brklce Mustafa, ehzade Murad ve vezir Byezid Paa tarafndan Karaburun'da yakalanp btn, mridleri ldrldkten sonra idam edildi. kinci Murad'n on yandaki kardei Mustafa, evvelki Mustafa gibi taht iddiasnda bulundu; lalas lyas tarafndan kendisine ihanet edildiinden yakaland ve iznik'te bir incir aacna aslarak ortadan kaldrld, ikinci Mehmed'in Karaman valisinin, babasnn bu eyletteki birliJderiniik kumandam olan olu Mustafa, phe zerine zehirlenmek suretiyle ld. Kanuni'nin byk olu, veliahd ehzade Mustafa 440, Roxelane ve damadnn kinine kurban giderek, Konya Erelisi'nde babasnn nnde celldlara boduruldu. kinci Selimin olu Mustafa, Kanunnme'ye gre, m. Murad'n tahta knda, celldlara bodurulan be kardeinin kaderini paylat. nc Murad'n ondokuz olundan tek mit balad, babasnn lm ardndan asil duygularla do lu bir mersiyede zntlerini belirttikten sonra mezarnda babasn yalnz
nc Osman yla yakn saltanat dneminde fazla Veziriazam deitirmek ve kadnlarn lksden kanmalarn temin etmee vaktinin byk bir ksmn vermekle beraber, devlet ileri, bilhassa yangnlardan sonra stanbul'un imriyle alkaland da bir gerektir. Halka kar efkatli davrand mverrmlerce kabul edilir. Hatta, Mehmed Said Paa'y yeni vergi getirdii iin Vezirizamlktan uzaklatrmas bunun delili saylabilir. (.N.) 439 Hammer bir isim hatas yaparak veya bask hats yznden Ulubad savanda Mustafa'nn n. Mehmed tarafndan yakalanp Sdlr-ne kalesinde asldn sylemektedir. Olay tkinci Murad dnemindedir ve Mustafa Ulubad'da deil Gelibolu'ya katktan sonra yakalanm ve aslmtr. (.N.) 440 Kanun'nin veliahd ehzade Mustafa, Hrrem, damad ve kz Mh-rbnh tarafndan Selim'in tahta kmas yolunda evrilen dolaplarn kurban olmutur. ir Talcal Yahya Bey, Mustafa iin yazd mersiyede Kanun'yi sulamaktan geri kalmamtr. (.N.)
438

Sayfa

198

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 15

Joseph von Hammer

brakmad. Hepsinin de ad Mustafa olan. sekiz ehzadenin taht zerinde hak iddia edicinin zor kullanarak hayatlarna son vermelerinden sonra, Birinci Mustafa saraydaki hapishanesinden, ak noksan yznden tekrar oraya dnmek zere kt. Zenta sava meydanndan katktan ve o zamana kadar hibir Osmanl Sultan'nn imzalamad utan verici bir anlamay, Karlofa bar anlamasn imzaladktan sonra, tahtndan indirildi ve mrn saraydaki kafesinde tamamlad. Nihayet nc Mustafa, bu addaki ehzadelerin onbirincisi ve Osmanl sultanlarnn yirmialtmcs olarak, gerekte iddet kullanlarak kaybetmedii, fakat nl Vezirizam' Ragb Meh-med Paa'nn lmnden itibaren gururla zerinde, kalmad tahta kt 441

ahslar saylnca yinnialtme, fakat, II. Mustafa ikinci defa tahta ktndan; saltanat srme gznnde tutulunca yinnlyedinci hkmdar. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 8/195-198
441

Sayfa

199