Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi

Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

NDEKLER YRMNC KTAP ............................................................................................................ 6 II. BAYEZD DNEM .................................................................................................... 6 YRMBRNCI KTAP ................................................................................................ 64 II. BAYEZD DNEM ................................................................................................. 64 Akkoyunlularn Sonu Ve h smail'in Zuhuru ...................................... 65 h smail'in Osmanllar'la Temas ............................................................ 73 ehzade Korkud'un Msr'a Kamas ......................................................... 76 Byk Zelzele ...................................................................................................... 78 ehzadelerin Hkmetleri Ve Sefaretleri ................................................ 81 Byezd le Selim Arasnda Muharebe ...................................................... 82 ahkulu syan .................................................................................................... 84 Hadm Ali Paa'nn ehdeti ......................................................................... 87 h smail'in sleri Cezalandrmas ......................................................... 89 Yenierilerin syan .......................................................................................... 91 Dhili Muharebeler ........................................................................................... 92 I. Bayezid'in Tahttan ekilmesi Ve rtihali ............................................. 95 Ii. Byezd'in ahsiyeti Ve Saltanat Zamannda Devletin Durumu 97 YIRM KNC KTAP ................................................................................................109 YAVUZ SULTAN SELM'N DNEM...................................................................109 Yavuz Sultan Selm'in Tabiat .....................................................................109 Clus Bahii .....................................................................................................114 Pdihn Kardeleri Ve Yeenleri ...........................................................116 ehzadelerin damlar ...................................................................................118 Ecnebi Devletlerle Siys Mnsebetler .................................................122 ah smail'in Devam Eden stilalar Ve iilik Fesad ..........................125 Muharebe Balyor..........................................................................................134 Yavuz Selim le h smail'in Mektuplamalar ...................................136 aldran Meydan Muharebesi.....................................................................144 Yavuz Selm'in Tebriz'e Girii .....................................................................151 YRMNC KTAP .............................................................................................158 YAVUZ SULTAN SELM DNEM ........................................................................158 Kemah Kalesinin Fethi ..................................................................................158 Dulkadirolualddevle'nin Sonu ............................................................159 st Seviyedeki damlar Ve Yenieriler le Alakal Yeni Tedbirler 160 Tersane'nn Gelitirilmesi ............................................................................163 dris-i Bitlis'nin Faaliyetleri Ve Dou Anadolunun Kesin Olarak Osmanl-Trk Topraklarna lhak ...........................................................165

Mardin'in Fethi .................................................................................................172 Kara Han'n Sonu; Bykl Mehmed Paa'nn Zaferi ...........................177 Musul....................................................................................................................184 Urfa .......................................................................................................................185 Dou Anadolu'da drs'in dari Dzenlemeleri ....................................188 Yeni taat Eden Dou Anadolu Ahlisine Dir ......................................190 Osmanl Devletinin Dou Hududu ............................................................192 YRMDRDNC KTAP ......................................................................................195 YAVUZ SULTAN SELM DNEM ........................................................................195 Msr Seferi .........................................................................................................195 Msr Memluk Sultanlmn Tarihesi Ve XVI. Asrn Balarndaki Durumu ...............................................................................................................199 Merci Dbk Meydan Muharebesi .............................................................205 Halifeliksin Osmanllara Gemesi .............................................................209 Haleb Eyaleti Ve Tarihi..................................................................................209 Haleb'in Alnmasndan Sonra, Yavuz'un Suriye'de Yry........213 Yavuz Selim Han'n am'da Klamas Ve Ziyaretleri ........................215 Emevyye Camii'ni Ziyaret ...........................................................................217 Atabe Nbeddn Ve Salhaddin Eyyb'nin Trbelerini Ziyaret 220 Yavuz, Muhyi'd-Dn Arb'nin Trbesinde ............................................222 Msr'a Doru ....................................................................................................225 Sina lnn Almas Memlklerle atmalar .................................226 Ridniye Zaferi .................................................................................................228 Msr Memlk mparatorluu Tarihe Karyor ...................................231 Memlklerin Son rpnlar .....................................................................233 Tomanbayn Sonu ..........................................................................................234 Msr'da Yeni darenin Tekili ....................................................................241 Yeni Osmanl lkesi Msr'daki Trih Eserler .....................................242 Yavuz'un Kahiredeki slm Eserlerini Ziyareti ....................................244 Kaahire'deki Medreseler ..............................................................................246 Nil lei - Nil'in Feyezanlar .....................................................................249 Mahmel- erf Ve Surre Alay ....................................................................253 Kaahre Kanalnn Almas Merasimi .....................................................255 Msr'dan Dn ...............................................................................................256 Ynus Paa'nn dam ....................................................................................256 Suriye'nin daresinin Tanzimi ....................................................................258 D Mnasebetler.............................................................................................258

Muhyiddin- Arabi Trbesinin Al Merasimi ...................................260 Yavuz Sultan Selim stanbul'da ..................................................................260 Krm Hnl'nn Yeni Stats ...................................................................261 Yavuz'un Son Senelerinde D Mnsebetler .......................................262 Cell Kyam Ve Bastrlmas ......................................................................263 Edirne'de Veba Zuhuru .................................................................................265 Yavuz'un Son Gnleri .....................................................................................266 Yavuz Sultan Selm Han'n rtihli ............................................................268 Yavuz Sultan Selm Hn'n ahsiyeti Zenbilli Ali Ceml Efendi ....270

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

YRMNC KTAP II. BAYEZD DNEM Trih sahnesinin Byezd saltanat balarnda en mhim ahsiyeti olan Cem zerinde nazarlarmz uzunca bir zaman dolatrdktan sonra, artk bizzat padiaha ve hkmetinin vekyiine gzlerimizi evirmek vakti gel mitir. Byezd, tahta knda otuzbe yanda idi; bu zamana kadar silhdan ziyde mtala ile megul olarak Amasya hkmetinde sknet krne mr geirmiti. Tab'an halm ve skna mail olarak iirden ve dnyev olaylar hayret nazarlaryla tem etmek mesleinden mah -zz olduu cihetle, hrite dmanlarnn ve dhilde Yenierler'in taarruzlarn defetmek veya saltanatn balangcnda ve sonunda olduu gibi birderiyle oullarnn isyann bastrmak iin mecbur olmadka harb etmemitir. Devletinin ilk devresinde saltanatn kurucusu Osman'n otuz senelik muharebelerini1 Orhan'n sknet iinde geen saltanat tkib ettii gibi, bu ikinci devrede dah II. Mehmed'in otuz senelik ftuhatn Byezd'in nisbeten bar olan hkmeti tkib etmitir. II. Byezd, devlet binasn II. Mehmed'in kurduu esaslar zerinde bulmu olduu iin Orhan gibi kanun vz unvann almaa istihkak kazanmamsa da, bz kanunlar ikml ve bzlarn asl vazedili maksadlarna irca etmitir. Babasnn son vezr-i zami Karamanl Mehmed Paa'mn timar ve zeamet hline koyduu malikneleri, tam tasarruf ile mlik olmak zere sahiplerine iade ettii gibi, Rm Mehmed Paa'nm ihdas ettii eyleri de ilga etmitir.2 Kardei Cem gibi, enerjik hareketlerine, kuvvetli bnyesine, ucu kvrk ve olduka kavisli burnuna vris olduu pederinin elbisece koyduu usle harfiyyen riyet etmitir.3 Yalnz Cem'in salar, sakal, kalar kumral, Byezd'in ise siyaht; Cem dima pederinin muhteem tantanasn gsterdii halde Byezd ahlk sadelii ile mutta-sf olarak ilimlere ve sadelie olan meyli kendisine Sofu lkabnn verilmesine sebep olmutur. Nasl ki birok Osmanl mverrihleri bu unvan ile yd ederler. htimldir ki

6
Sayfa

Sultn Osman uhdesine Karaca-Hisar ehrinin verilmesinden (1289/688) rtihline kadar (1326/727). Neri, varak: 250. 3 Semll-nme, Cem' bizzat grm olan Bosio der ki; Burnu o kadar kvrk ve o kadar kavisi idi ki hemen st dudana ge!irdi.> Verto.
1 2

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

eer Cem taht iin mnazaa etmek zere silha sarlm olmasayd Sultn Byezd, pederinin birader idam hakknda vaz eyledii usln tatbikinden vazgeecekti; hatta kardeine ilk muharebede galebe ettikten sonra Osmanl memleketinden uzaklaarak Kuds'e ekilmesi artyle sulh etmek ve idare ettii memleketin varidatn vermek teklifinde bulundu. Daha sonralar Byezd, yedi Hristiyan hkmetinin Trkiye aleyhinde bir muharebeye bayrak yapmak ve kendisinin ba zerinde daim bir tehdd ittihz etmek maksadiyle Cem'i ele geirmek iin mnazaa ettikleri srada, kardeinin uyumaz dman olarak grnm veya, l veya diri mutlaka ele geirmee alm ise, saltanatnn asayiini te'mn etmek mecburiyetinde olduu iin ma'zr demek olduu gibi, aile zalarnn idam kanununun vahce tatbiki, haleflerinin msm karde ve yeenlerini clus eder etmez ldrmelerine nis-betle, daha az nefreti celbedecek bir surette vuku bulmutur. Byezd saltanatnn, biraderi Cem ile muharebeden sonra, ilk muha rebesi II. Mehmed tarafndan talya'da balanlm olan seferin devam ve Bosna, Srbistan valileri tarafndan Dalmaya ve Macaristan'da mnferit surette vukua getirilen cevelnlardr. Otranto ftihi Gedik Ahmed, II. Mehmed'in vefat neticesinde, yarmadadan ayrlmt; halefi Hayreddn,4 parlak bir mdfaaya ramen, Kalabur ehrini -Srbistan'a ekilmek artylenihayet Dk d Kalabr'a teslime mecbur oldu (10 Eyll 1481). Bununla beraber Dk mansz bahanelerle binbeyz Trk'den mrekkep bir frkay alkoymu ve sonralar talya muharebelerinde bunlardan pek ok istifde etmitir.5 Dalmaya'da Srbistan belerbei skender Paa, Ftih ile akdedilmi olan ahidnmenin yeni sultan tarafndan uzatlnadfca halefi iin icrasnn mecbur olmadn ileri srerek, Zr mntkasn hasara uratt.6 Venedik hkmeti Pdiah'a tebriklerini arzet-mek ve Sultn Mehmed ile akdolunan muahedeyi (les Capitulations) yenilemek zere valye Antonyo Vetorin'yi stanbul'a gnderdi. Lkin mzkereler mkilta mruz kalarak, ancak ertesi sene neticelenebildi. Ra-gza
talya mverrihlerin'rn Ariadeno dedikleri. Sismondi, 9, s. 201; Rokoe (Roscoe), X. Leon, 2, 9. Birincisi Jacob Vola -terrani Dlarium'dan, s. 146, ve Gianonne'nln Mednyt Trthi'nden, 1. 28, 613, nakleder; ikincisi Muratori'den, un, c. 5, 9, s. 37, nakleder. 6 Avusturya mparatorluk ve kraliyet hanedan hazne-i evraknda Marinl Noto'nun uurumda: Scenderbassa scoregia il territorio di Zara dicendo che era in pace col padre, et non con questo Signore (skender Pasa sulhun imdiki pdih ile deil, babasiyle akdedilmi olduunu beyn ederek Zara'y talan etti) diye yazmaktadr.
4 5

Sayfa

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

Cumhuriyeti'nin sefareti daha msaadeli bir surette kabul olunarak, Ragza'nn o zamana kadar mlik olduu imtiyazlarn tasdikinden baka, senelik verginin bin dukaya indirilmesine muvaffak oldu.7 Bosna'da sancak bei Ykb, Rizano, Pusretina, Kosk (Kosak) hisarla-ryle Ragza'ya it Barstavik kalesini ele geirdi; skender Paa dah Se-mendire ordughndan Macaristan'a aknlar yapt. Trkler'i arazlerine ric'at ettirmek iin Macaristan ordusu umm kumandan Pol Kini otuz -ikibin kii ile Tamivar'dan kt; Tkeli ailesinden Nikola ve Andre kumandalarnda bulunan yz svari ok ileri gitmi olduklarndan (2 Te-rnisn 1481) drt mislinde bir Trk frkas tarafndan orman iinde sarld; biri ileri gelenlerinden olmak zere elli kii sava meydamnda kalarak dierleri az ok ar yaral olduklar halde, orduya iltihak ettiler. Kini Tuna'yi geerek Klomba zerine yrd. Darya hcum eden bin Trk svarisi tamamen kati veya esr edildiler. Knis esirlerin cmlesini karsna getirterek bir tanesinden madasn kltan geirtti. Bu ktal srasnda Macaristan ressndan Yaki Semendire kumandann Ko-lomba kaplarna kadar takip etti ve orada yakalayarak idam ettirdi. Kini ordusunun Ruzgonili Ladislas ile bir Srp despotunun kumandasnda bulunan dier bir frkas Tuna'y geerek ordunun asl ksmn takviye etti. Ordu b u iltihakdan sonra Krozva nehrine kadar ilerledi. Kini, oniki gn civardaki bo yerleri hasara uratarak, nehrin geit yerinde bulunan Kevi, Haram, Bozazin8 kalelerini tahkim etmekle beraber daha sonra ellibin Srpl ve bin Trk esr ile ekildi. Dier taraftan skender Paa, AH Paa, Malko-olu Tuna'da Semendire karsnda bulunan adaya istihkm verdiler.9 Ertesi senenin balarnda (16 Knnsn 1482) Byezd Venedik ile yeni ahidnmeyi imza etti. Venedik, bununla senelik onbin duka vergiden kurtuluyor, fakat Osmanl gmrne medyun olduu eHibin dukann taksitte denmesini taahd ediyor, btn ticar eyas zerinden yzde drt resm-i ihdl (idhl vergisi) itasna muvafakat ediyordu. Buna mukabil pdih dah Osmanl ordularnn son musalehadan beri verdikleri zayiatn Venediklilere tazminini, o zamandan beri esaretle getirilen Hristiyanlarn iadesini, Venedik'in ticretinin Osmanl silh gc ile himayesini, Venedik'in Sayfa

8
7 8 9

Engel, Ragza Trihi, s. 187. Katana'da Korvininln mektuplar, 80, s. 395. lmek, Bosna ve Ragza T&rih i Korvn, mektubunda 'bunlar Alibeg, Zkenderbassa, Mankotsenicz diye yd eder.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

civarda bulunan mstemlekelerinin hududunun eskiden tyin olunduu gibi braklacan kabul ve taahhd ediyordu.10 te Venedik siyseti, Pdiah'n -tahmin Anadolu'da Cem tarafndan tehdit edilmesinden dolay- bulunduu tehlikeli vaziyetten istifde ile bu msait artlan salayabilmitir. Bu senenin geri kalan ksmm hemen kamilen Karaman seferi igal etti. Sultn Byezd, bu seferin sonunda stanbul'a avdet etti (1 Ramazan 887/14 Terinievvel 1482). Avdetinden be hafta sonra (6 evval-18 Knunevvel), saraynda byk bir ziyafet ekti, buna btn vezirlerini davet ett i. Dnmelerine ruhsat verdii srada hepsine hil'at giydirilerek, yalnz Kefe ve Otranto ftihi ve Cem ile Kaasm Be'in galibi Gedik Ahmed Paa istisna edildi ve ona srmal kaftan yerine acilen ldrlmesine almet olmak zere siyah ketenden bir kaftan verildi. Pdiah'n iareti zerine bir dilsiz, Ahmed Pa-a'y hanerle ldrd. Bu vak'a anszn zuhur etmi bir hiddet eseri de il, oktan beri tasavvur olunmu bir intikam idi.11 Sultn Byezd, daha babasnn haytnda Ahmed Paa'nn kaba ve sert tabiatndan mteessir olmutu. nk bir muharebe gn kt hareketinden ve emri altndaki askeri maharetsizlikle taksim etmi olmasndan dolay ehzadeyi tenkd ve takbih etmiti. Byezd bu cr'etine piman edeceini syleyerek tehdd etmesi zerine Ahmed: - Bana ne yapabilirsin? Babamn ruhuna yemin ederim ki bir gn tahta nail olursan senin hizmetin iin kl kuanmam. cevbn verdi. Vakt ki Gedik Ahmed Paa Otranto kumandanlndan davet olunarak Yeniehir muharebesinde ilk defa olmak zere Byezd'in huzuruna kt, klc ber-mutd beline balanm olacak yerde atnn eyer kana aslm idi. Pdih: - stadm, sen pek eski peyleri hatrna getiriyorsun; genliim za mannn hatlarn unut; klcn kuan ve dmanlarmn aleyhinde kullan. dedi, Ahmed ile Pdih arasndaki bu zahir barma, Byezd'in intikam tasavvurlarn unutmasndan ziyde Karaman'da kardei Cem'e kar edecek olduu muhataral muharebede vezirinin asker maharetine muhtc olmasndan ne'et ediyordu. Lkin Ahmed Paa'nn itigl vstas ve hayat
10 11

Lojiye, Venedik Trihi, 7, s. 377. Engel, Ha*sa T&rihl. s. 285. 286.

Sayfa

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

harbden ibaret olarak, Pdih ise sknet taraftar olduu cihetle, Gedik Ahmed Paa Venedik ile akdolunan sulhu iddetle takbih ettii gibi, Rodos valyelerimin elileriyle icrasna me'mr olduu mzkereden ekilmi ve Pdih'in, biraderinin esareti iin tarikata senelik bir vergi vermek suretiyle milletin vekarn ayaklar altna aldndan dolay alen ikyetlerde bulunmutu.12 II. Mehmed'in irtihlinde ve kendisinin Bursa'dan avdetinde iki defa Yenieriler'in isyann altn ve bir takm vaadlerle teskine mecbur olan Byezd, defalarca muzafferiyetlerine rehber olan kumandann13 hasmne tutumunun, Yenieriler zerinde saltanat tacn muhataraya koyacak bir te'srde bulunmasndan -pek de yersiz olmamak zere- korktu. Gedik Ahmed'in, kaynpederi tshk Paa ile ittifak ederek Pdih'n iltifatn kazanm olan Hzr Be-zde Mustafa Paa aleyhinde tertb ettii hiyleler Sultn Byezd'in kalbinde veziri hakkndaki eski infiallerinin htralarn yeniledi ve hayl vakitten beri dman olarak telkki ettii bu hizmet-gzrndan kurtulmaa karar verdirdi. Gedik Ahmed Pasa'nn katliyle son bulan ziyafetin ahvl-i muhtasn meskt geiyoruz. Osmanl mverrihleri bu hususta bsbtn suskun olduklar gibi, Avrupallar tarafndan verilen tafsiltn shhati hi olmazsa phe gtrr.14 drs'e nazaran,15 Gedik Ahmed Pa-a'nn anszn idam bir ziyafette deil, Edirne
Kaorsen, de foedere cura. Bajazit. l, varak: 155, Ahmed'in idam sebebi olmak zere, tdrls ve Sa'd'd-dln'e mugayir olarak, kaba tabiatl oluu ve sarho iken tahkir edici szler sylediini beyn eder. 14 Kaoursen'den naklen Levanklo ve Verto. Bz Avrupal mverrihlerin zannna gre Byezd bir ziyafette sarholuunda azndan karaca szlerde idamn salayacak bir bahane bulabilmek iin- Gedik Ahmed Paa'ya haddinden ziyde iirmitir. Fakat bu, hakkata muvafk grnmez, ve bir kitapta yazlm olduu gibi sefhat perver olduu iin deil, haytnn sadeliinden dolay Sofu diye adlandrlan Bye-zd'in bilinen tabiatna muvafk dmez. imdiye kadar Osmanl Devleti'ne dir trih yazan mverrihlerin hepsi nezdin -de makbul grlen aadaki rivayete dah inanmak lzm gelmez: Gya Byezd'in ehzadesi Ahmed, shak Paa'nn kz ol an- Ahmed Paa'nn haremine taarruz etmi ve Ahmed Paa zevcesini boamak iin pederine gndermi de shak Paa' nn ehzade Ahmed'e husmeti bundan ne'et ediyor imi.. Bu rivayet bsbtn yanltr. Sa'd'd -dn ve drs'e mr-caatle anlair ki. shak ve Ahmed Paalar arasnda dima hsn-i imtiza grlm ve hatt bunlar Mustafa Paa'y drmek iin ittifak ederek, bu ittifak shak Paa'nn sukutunu icabetti rnntir. drs'e nazaran, Yenieriler'in Gedik Ahmed Paa'nn katlinden dolay isyanlar Dvd Paa'nn shak Paa'ya halef olmasna yolamtr. Lkin bu bir trih hatdr ki, Sa'd'd-dn tashih ediyor, c. 3, s. 447. (Devletin resm tarihisi Sa'd'd-dn'de (stanbul basm, c. 2, s. 24) Gedik Ahmed'in idam gecesi nsf- leyle dek y srr.zere vakit geirildii yazlm olduuna gre, Ahmed Paa'y sarho etmek mes'elesi bsbtn reddolunamaz. Haber-i Sa-hh Gedik Ahmed Paa'nn hn- hayt mnend-i sahb o bezm-i nn- safda isle olunduunu yazyor ki. Hoca' nn msn o dah byle tefsir etmi demektir. Her halde Gedik Ahmed'in katli Sultn Byezd'in byk hatasdr. Dvd Paa'nn shk Paa'ya halef olduunu Sa'd'd -dn sdece nakl ediyor; bunun vukuu trihi bakmndan haty mutazammm bir rivayet olunduu anlalam yor. Mtercim)! 15 drs, varak: 240.
12 13

Sayfa

10

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

yolu zerinde vuku bvl-mutur; yalnz uras muhakkaktr ki, bu vak'ay mtekib devletin Avrupa'da ikinci payitaht olan Edirne'de Yenieriler'in bir isyan vuku bulmu ve Edirne valisinin ziym icb ettirmitir.16 Az bir mddet sonra shk Paa vezr-i zamlktan azl ile yerine Anadolu belerbei Dvud Paa tyin olundu. 17Bu Dvud Paa, ismini verdii mahalle ile bir cami,18 bir medrese, bir imaret insiyle nmm ebedletirmitir. Vezr-i zamin camii stanbul'un Avrupallara ikametgh olan mahallelerinin gney ucunda tatl bir yoku zerinde muhteem bir surette ykselmitir. Yokuun eteklerinde uzanan Dvud Paa sahras, Avrupa seferlerinde toplanma ve buluma mevkdir. Nasl ki skdar sahras da Asya seferleri iin bu hizmeti grr.19 Byezd'in zamannda Dvud Paa sahras -ki birok Bizans mparatorlarnn burada meydn- mlebt (elence meydan) frkalar tarafndan saltanatlar iln ve tc giyme merasimleri icra olunmutur- Hebdomon20 diye isimlendirildii gibi, o civardaki saray ve mahkemeye dah o isim verilirdi. Avrupa taraflarna yaplan seferlerde Peygamberin Sanca orada bulunarak, Pdih orduyu bu sahraya kadar tey ve avdetinde yine oradan istikbl eder. Dier birka veziri zam da camiler in ettirmilerdir. Sonralar bunlardan ikisi (Pr ve Kaasm Paalar) birer mahalle yaptrarak, bunlara kendi isimlerini vermilerdir. Lkin Dvud Paa camii ve Hayreddin Paa (Barbaros) trbesi k mahalli olarak bilhassa hret kazanmlardr ki, birincisi ordularn, ikincisi donanmalarn sefere k yerleridir. 1483 (888) baharnn21 balarnda Byezd -saray erkn ve hademesi refakatinde olduu halde- Sultn Mehmed'in (ele* geirmek mak-sadiyle)
Sultn Byezd 880 Ramazannn birinci gnnde Edirne'ye gitmiti. ev-vl'ln altnc gn gecesi Saray-i Cedldde ret meclisi toplam ve gece yarsna kadar elence ve zevkle vakit geirdikten sonra, o gece di er vezirlerin taltifi srasnda Gedik Ahmed Pasa dam olunmutur. drs - Bitlisi, bu dam, Hzr Be-zde Mustafa Pasa'nn hiyle le katlettirilmi olmasna hamleder. O aralk shk Paa dahi azl le mtekaiden Sel n k" e gnderildi. Bz mverrihlerin rivayetine gre, Ahmed Paa'nm katlinden sonra Yenieri kavga edip Edirne subasru brdler. (Ta-c't-TevUh'den hlsa, c. 2, s. 24 ,25). fdeye baklrsa Saray- Cedid Edirne'deki saray olacaktr. Mtercim. 17 Sa'd'd-din, Yenieri hadisesinden dolay Dvud Pasa'nn da azledlldli ni ve fakat az bir mddet sonra mevkiine tekrar iade edildiini yazar. (s. 25) (Mtercim). 18 Hadkat'LVUzer, 1, Osman Efendi'nin eseri; Cami, 889/1484'de bina olunmutur. 19 stanbul ve Boazii, 2, s. 12-15 (Haydarpaa taraflar ki, Ayrlk emesi de son uurlama ve ayrlma mevkii olacaktr. Mtercim.) 20 Hebdomon yedinci tepe, yhud Yedinci tepenin niane Onisnta) si demektir. 21 B'zim trihlerde hicr sene bahar denildii zaman o seneye tesadf eden rebi mevsimi ('bahar mevsimi) kasd olunur. Mtercim.
16

Sayfa

11

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

hasara uratm olduu Morava kalelerini mdfaa durumuna koymak zere Filibe'ye gitti.22 Filibe'den Kstence'ye, Samakov'a, amurlu'ya, Saryar'a, Sofya'ya gitti. Asker kalelerin tekrar insiyle megul olduu srada Bosna Belerbei Mustafa Corcevi, Hersek'i istil etti etti ki, bu mntka o zaman sret-i kat'iyyede Osmanl lkeleri diresine girmitir. Babalar Etienne Vlatko'nun vefatndan beri memleketi aralarnda taksm eden iki kardeten Kosarik Vlatko Ragza'ya kat. Pdih ile vezr-i zamin infialini izle iin hediye olarak zt-i ahaneye oniki-binbeyz, vezr-i azama beyz duka altm stanbul sarayna geldi.23 Morava kalelerinin takviyesi srasnda kendisinin hudud zerinde bulunmasndan istifde ederek mtrekenin yenilenmesi iin Macaristan Kral Korvinus ile mzkere arzusu gsterdi. O zaman Bohemya'da harble megul olan Korvinus bu arzuyu memnuniyetle kabul etti ve be senelik bir mtreke akdedildi.24 Yine bu aralk Venedik, geen sene akdolunan sulh muahedesinin tasdiki iin Domeniko Bollani ile kardei Franesko Orelio'yu sefr sfatyle gnderdi.25 Yine bu senenin nihyetinde Karaman hkmdarlarnn son erkek evld olan Kaasm Be ile o zaman Karaman vilyeti vlsi bulunan Byezd'in ehzadesi Abdullah vefat ettiler. Cem'in hezimetinden sonra Pdihn Kaasm Be'e brakm olduu Ta-ili hkmeti zeamet olmak zere Kaasm Be'in torunu Turgud olu Mehmed Be'e verildi.26 Ertesi sene, yni 1484 Mays'nn birinde (4 Reblahr 889) Byezd Edirne'ye azimetle27 -son olarak Macarlar'la akdolunan mtrekeye dhil olmayan- Bodan zerine yrmek iin tertibata balad. Muhasara toplar Karadeniz'den Tuna azna gnderildi. Pdih Edirne'de ikameti esnasnda kendi nmn tayan camiin temelini att (23 Mays 1484 -26 Reblahr 889). Bundan baka Tunca zerinde bir medrese, bir imaret, ve -o zamana
Kantemir Moravay Mora anlayarak Pdihn 887'de Mo-ra'ya gittiini ve berzahn iki tarafnda iki kale yaptn yazar. Halbuki Lepanto (yni nebaht) o zaman henz fet -holunmamt. (Kantemir'in Mora berzahnda yapld dedii kaleler de Pdihn Morava Suyu zerinde tamir ettii mahallerdir. Mtercim) 23 Sa'd'd-dln, Solak-zde, Nuhbet't-Tevrth, tdrs, Nrt. 24 Byezd'in mektubu ve Korvinus'un cevb Katona'da mnderlctir, c. 12, 16, s. 525. 25 Marino Sanato'nun umu. 26 Sa'd'd-dn, 3, s. 475. Solak-zde, 70. Nuhbet't-Teftrlh. Hac Kalfa'nn Takrmv't-Tevrh'i bu vefcayii 888 senesinde gstererek bir gne tutulmas ve Mekke'de su takn ile tesadf ettirir. (Turgud -olu -ki Tct. Tevrih'de ismi Mahmd'dur- Kaasm Be'in kzndan torunu idi. Onu Karaman Beliine oturtan Karaman merasdr. Sa'd'd-dn, c. 2, s. 41. Mtercim.) 27 Engel, Eflk Trihi, s. 182.
22

Sayfa

12

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

kadar Edirne ahlsinin mahrum bulunduklar- bir has-tahne in ettirdi. Ahab ar bir ay nce28 yanm olduundan, dnnde bitmi grmek zere, krgir olarak insn emretti. 27 Haziran (2 Cumdelahr) trihinde ordu shakl, yahut Isak denilen mahalden geerek Eflk Voyvodas burada muahedelere uygun olarak yirmibin kiilik bir muavin kuvvet ile orduya iltihak ve hk-i py-i ahaneye vergisini takdim eyledi.29 6 Temmuz'da (11 Cmdelahir) Kiliya kalesini karadan, denizden muhasara ile Temmuz'un onbeine tesadf eden aranba gn zaptetti. Byezd, Kiliya (Kili) dan Akkirman zerine yrd. Ve yol esnasnda Mingli Giray Han kumandasnda ellibin Tatar'dan mrekkeb bir yard?mc kuvvet ald. Osmanl saflarnda harb eden ilk Krm askerleri bunlar olmutur. Kiliya'nn zabtndan dokuz gn sonra (29 Cmdelahir - 24 Temmuz) ordu Akkirman duvarlar nne vsl olarak, ehir onalt gn muhasaradan sonra30 kaplarm at.31 Pdih Krm Hn'na bir srmal kalpak32 vererek kymetli hediyelerle terhis eyledi. Kendisi de alt gn sonra (22 Receb - 15 Austos) Ak-kirman' terk ile Kiliya tarafna geip, gelirken getii yoldan, yni -Osmanl saltanatnn kuruluundan evvel Saltuk Dede'nin Trk Seluklularndan bir miktarn getirip yerletirmi olduu- Tataristan Dobruca-s'ndan avdet etti.33 Eflk seferi esnasnda yedibin kiilik bir aknc fikas Hrvatistan, Karinti, Karniyol mntkalarn istil ile Sen-Veyt'e kadar ilerlemi ve oradan onbin ahlyi esr olarak getirmiti. Ancak Hrvatistan- ban Lopo Volkovi ve Frangipan Kontu Bernar, esirleri geri aJmak ve bir sene nce van Zarini ile Misel Seloinin Volkovi ile ittifak ederek nail olduklar galibiyetten aa olmayan bir muvaffakiyetle Trk-ler'i ric'ata mecbur braktlar.34
Sa'd'd-dn, 2, 474. Engel, Eflk Trihi, s. 182. 30 Engel'in Bodan Trihi'ne gre 5 Austos'tadr. Lkin Sa'd'd -dn tarafndan gsterilen trih ordunun merhilnmesinden me'huz olduu zannedilir ve Solak -zde Trihi'yle Nuhbe-t't-Tevrh'e de muvafakati cihetiyle daha ziyde tercihe yn grnyor. Neri, clrs, l dah bu hususta mttefiktirler. O zamann Avrupa mverrihleri Akkirman' tahrif ederek Munkastron ekline koymulardr. Kantemir bunu bir taraftan Herodot'un Ozmia dedii ehir yapar, ve dier taraftan Ovid'in srgn edildii yer olmak zere gsterir, 1, 3, s. 66; mteakiben yazd bir haiyede Krm'da Herodot'un Grimi dedii bir ehir bulunduunu ifde eder, 31 Kiliya'nn, bizim trihlerimizde Killnln ele geirilmesi 11 Cmdelahir ve Akkirman'n 16 Receb 89 trihleridir. Sa'd'd-dn, c. 2, s. 43. Hoca' nn rivayetine gie, Aiklrroann otuz senelk zahiresi ve pek ok emvali var imi; hendek de gayet derin imi. (ayn sahfe). Mtercim. 32 Ak t>rk ve srmal skf, Sa'd'd-din. (Mtercim). 33 Sa'd'd-din, 3, varak: 477. Lutf Fasa, Ojhu-name bidayetinde. Sar Saltuk Dede Tataristan Dobrucas'na, 662 (1263) de gelmitir. 34 Valuasor ve Mejizer.
28 29

Sayfa

13

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

Sultn Byezd Edirne'ye avdetinde Filibe'yi -II. Mehmed zamannda Rodos muhasarasna kumanda etmi olan- ikinci vezr Mesih Paa'ya tekadiye olmak zere tahsis etti; yine o srada skender Paa'y Rumeli eyletinden azl ile yerine Semendire vlsi Hadm Al Paa'y tyn etti.35 Kn sonunda Pdih Edirne'den ayrlarak le Da36 zerine ekilerek orada (1486) Macaristan Kral ile Msr Sultn'nm ve Hind h'mn sefirlerini kabul etti. Hediyeleri fillerden, zrfalar-dan, ince baharattan, altndan mrekkeb olan Hind elisi Sultn Bye-zd'e efendisinin tebriklerini tebli etti. Macaristan elisi son muahedenin tasdiknamesini getiriyordu. Msr elisi de Sultn tarafndan Cem hakknda gsterilen misafirperverlikten ve ehzde'nin hacca gidiinde himayesinden dolay i'tizra me'mr idi. Byezd birincisini byk bir ihtiramla kabul etti. Macaristan elisi bu terchden mteessir olduysa daj erke Sultnnn elisine tekaddm etmekle teselli buldu.37 Sefirlerin ikametleri esnasnda, Sultn Byezd'in Kiliya ve Akkirman fethine'dir Trkmen hkmdar Uzun Hasan'n olu ve halefi Ykb'a gnderdii nmenin cevb geldi.38 Bu iki mektup trnbelgatin muhbesi idi; Pdih'n nmesi, ktibi tranl Hce Seyyid Mehmed rz ve Ykb'un mektubu o zaman Uzun Hasan'n olunun saraynda tevk' hizmetinde bulunan drs tarafndan kaleme alnm idi. Bu mnsebetledir ki Byezd drs'in limne ve mhirne yaz slbuna hayran olarak kendi sarayna alp da devletinin trihini ona yazdrmay iddetle arzu etmitir. F'1-hakka, daha sonralar drs bu trihi yazmtr. Bu srada Bodan Voyvodas Ak-kirman' istirdada kalktndan Byezd Rumeli belerbei Al Paa'ya Bodan ve mlhakatnn zaptedilmesini emretti. Bodan'a asker, sevk ertesi sene Silistre kumandan Bal Be Malko tarafndan tekrir olunmu ve Bal Be birok aknc ile birlikte Prut'u geip esr ve hayvan olarak zengin ganimetlerle dnmtr.39 imdiye kadar, Byezd saltanatnn ilk senelerini dolduran vekyie gz attk. Avrupa tarafnda vukua gelen asker sevkyt sr'atle gzden
Engel, Macaristan, Trihi, Caesarem Turcarum vayvodatum de Zendere (Semend're) famillart suo AlibeS: vayvodatum autem de Bodon (Vidin) cuidam Malkowich contulisse. 36 Sultan Beyazidin bir yaz mevsimini geirdii Cule Da Sad'd -dn'de (c. 2, s. 44) beyn olunan ke Yayladr ki, Edirne kazasnn bir nahiyesi hlen (mtercim M. Ata zamannda) bu isim ile yd olunur. 37 dris, varak: 235. 38 dris, varak: 231. 39 Sadd-din, 3, varak: 478. idris, varak: 234, li, Bayezid Saltanatnn birinci ve sekizinci fgasl. Solak -zde, 71, Ner, 242 dris, 229, Nuhbett- Tevarih, Ali, Byezd Saltanatndan Dokuzuncu Fasl.
35

Sayfa

14

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

geirmi olduumuzdan, Asya tarafna dikkatimizi evirmek zaman gelmitir. Bu kt'ada, Osmanl pdiahlaryle Memlk sultnlar arasnda ilk defa olarak harb kvlcmlar zuhur etti. Byezd -sye meyyal tabiati-ne ramen- Msr'n Karaman lkesinde her an ziydeleen istillarna bir mukavemet eddi te'ssini icb ettiren kuvvetli sebeplere uygun e kilde harekete mecbur kald. II. Mehmed'in saltanatnn son zamanlarnda Memlkler*le Osmanl Devleti arasndaki mnsebet huss bir surette souklamt: Melik Eref Kaytbay, hac yolundaki eme ve mahzenlerin40 kendi parasyle tamiri hakknda Ftih tarafndan vuku bulan teklifi reddetmi, Dlkadir hanedanndan bir hkmdr-zdeye -II. Mehmed'inhimyesi altna ald bu aileye kar- yardmc olmutu. Bundan baka Byezd nezdine sefaretle gnderilen, Hindistan Pdih Beh menh'n vezr-i azam Msr lkesinden geerken tevkf olunarak, Osmanl Pdihna takdm edecek olduu kymetli eyann byk ksm elinden alnmt. Cem'in Kaahire'de grd misafirperverlik, Adana vp Tarsus civarnda Ramazan-oullar'ndan birok kalelerin zabt, haclar hakknda icra olunan mtemdi zulmler yaygn ikyetlerin sebeblerine eklendi. Karaman Vlsi Karagz Paa, Ramazan-oullar'ndan alman kalelerin geri alnmasna me'mr edildi41 (Cmdelul 890 - Nisan 1490). te bu hdise, I. Sel mzamnnda Memlkler saltanatnn mahv ve Msr'n fethi ile hitm bulan muharebeye balama iareti olmutur. Kk Asya ve Suriye hududu -ki burada Toros Dalar eteklerinden denize kadar uzanr- muharebe mevkii oldu. Trkmen ailesinden u vak'alar srasnda nazar- dikkatimize mruz ve Avrupal mverrihlerce mevcudiyetleri bile bilinmeyen42 Ramazanoullar ikiyz sene bu zirveler zerinde hkm srmlerdir. Osmanl saltanatnn kurucusunun ceddi Sleyman Horasan'a dnerken Frat geidi ve Ca'ber yaknnda boulduu zaman oullar kuzeye ynelmi ve hepsi -ok Trkmen kabilesinden olan yedi arkada aileleriyle birlikte ukurovada yerlemitir. Bunlar Yregir, Koun, Varsak, Karais, zer, Gndz, K Timur idi.43 Bu airetin resi
Meslik-i hacda olan berkeler, Sa'd'd-dn, c. 2, s. 46. Mtercim. Sa'd'd-dn, 3, s. 420. Solak-zde, 71, Neri, 242, idrls, 229, Nuhbett -Te-v-rta, Al, Byezd Saltanatndan Dokuzuncu Fasl. 42 Dglni (De Gutgnes) bile bunlarn mevcudiyetinden haberdar deildir. 43 Askpaa-zde (Vatikan Ktphanesi nshas), s. 517. Msr muharebesi sebebleri iin 527'inci saftfeye mracaat. (Sa'd'd-dn'de Yregir, Ksn, Katimur (veya Kutimur), Varsak, Kara -ts, zer, Gndz, c. 2, s. 48.
40 41

Sayfa

15

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

Yregir oldu; o taraflarda ikamet eden Ermenler'den Adana, Ma sis, Tarsus civarnda hayvan otlatma hakkn alarak Bucak-olu Ramazan'a iltihak etti. Ramazan, Kosun'a klak olarak Asarlk ve yaylak olarak Glek Da*n tahsis etti. Hayvanlarn mevsime gre gh ovalarda, gh tepelerde otlatrlard. Bu suretle K Timur, yaz ile k Tarsus ile Bulgar Da'nda (Bolkar da) Gndz Sis ovasyle Masis Da-lan'nda, Ramazan Adana vd ve yaylalarnda geirirlerdi. -oklar btn ovalk mahallerin hkimi olmakla beraber, henz Krmenler'i sylediimiz ehirlerden uzaklatracak kacjar kuvvetli deil idiler. Ancak elli sene sonradr ki, zer'in torunlarndan Dvud bu tasavvuru icra iin Msr Sultn eyh Ahmed'den yardm istedi. Sultn, bu talebi msadek-rne kabul ederek, asker gnderdi. Bu asker ise memleketi Sultn'n hesabna ele geirdiler; Davud'a memleketin bei unvanndan baka birey braklmad. Davud'un gsterdii misl, dier aile reislerine numunemi imtisal oldu: Gndz-oullar Aya kalesini Sultn'n askerine brakarak Msr'a iltica ettiler; Ramazan-olu brahim de Msrllar' davet ve Adana ve Sis ele geirilmek iin yardm edildi. Nihayet K Timur'un bir olu Tarsus'un zabtn kolaylatrd. u suretledir ki, eyh Ahmed hemen hi harb etmeksizin Kk Ermenistan'n en mstahkem alt kalesini, yni Aya, Glek, Sis, Masis, Adana ile Tarsus'a44 ve daha sonralar -Suriye
Mtercim.) 44 Aya'n skenderun Krfezi'nde ve Bagras'dan ve Teli Ham-dn'dan bir merhalede kin ve Sultn Sleyman zamannda in olunmu bir kuleyi hvi olduu Cihn -nma'da yazldr, s. 603. Taorus Da'nda (Toros Dalar) Glek o mntkann en mhim mevkidir. Cihn-nm, s. 601. 1233 stanbul matbuu Mensik'I-Hacc kaleye ve boaza ayrm yapmakszn Dlek ismini verir, s. 39 ve 40. Ermeniyye Da'nda kin Ss Kalesi kat suru bulunan ve Ayn- Zerbe'den yir-midrt ve Mass'den (eski Mopseustia) krk mil mesafededir. Ceyhan Nehri kenarnda bulunan Masis de Adana'ya alt fersah mesafededir. (Cihn -nm, s. 202). Onun yaknnda Cebel'n-nr (Nur Dalan) vardr ki snblleri ve yebr -h's-snem (insan kk bitkisi) ile mehurdur (MensikF-Hacc). En eski zamanlardan beri nmn muhafaza etmi olan Adana (Adana kelimesi, nceleri dal harfi ile yazlrken * posta memurlarnn Adrina (Edirne) ile kartrmalarn nlemek maksadyle 1290'dan sonra Atana eklinde yazlmaya balanmtr. Mtercim). Seyhan (Sarus) nehri zerinde kindir. Kamazan-oullar'nn hkmeti zamanndan kalma bir camii ve Pr Paa tarafndan tekrar yaplm bir kalesi vardr (Mensik'1 -Hacc, 24; Cihnnm, s. 601). Tarsus da Adana gibi eski adn muhafaza etmitir. Seyf'd -devle 350 (961) Me Bizansllardan almt; skender'in urad tehlike ve Kleopatra'nn sular zerindeki seyahati ile mehur olan Sidnos nehrinin menbana yakn bir mevkide bina olunmutur. Sidnos, Tarsus duvarlarna, Sarus Adana duvarlarna kadar gelir ve Ceyhan Masis yaknlarndan geer. Ner'nin Seluklular Trihine gre Frederik Barbaros Ceyhan nehrinde ve Kalikadnus deil, Masis yaknlarnda boulmutur. Bu mntkadan geen be nehirden, yni Kalikadnus (Bugnk Silifke yhud Slif), Latmos (Kzlca), Sidnos (akt), Saros (Seyhan) Piramos (Ceyhan ) nehirlerinden Ceyhan dou tarafa der. Cihn-nm'nm 6O3.'nc sahifesinde Ashb- Kehf in maaras Tarsus yaknlarnda olduu zikredilmitir.. -Sa'd'd-dn (3, 381) kpaa-zde'den naklen Alnka, Molen, Birsbert gibi dier ehirlerden bahseder (Alan-ku, Mellen, Barsbte?) (Sa'd'd-dn, stanbul basm, s. 49, c. 2.). Zannma gre bunlarn birincisi eski Anchialus, ikincisi Mallus'dur; lkin ne Cihn-nm'da, ne de MensikT-Hacc'da onlardan bahs olunmaz. Bil'akis Cihn-nm, s. 602, Birsbirt' Sis'in kuzeyinde ve bir merhale mesafede bulunan bir kale olmak zere zikreder. urasn da hatrlatrz ki Bi'r kelimesi araba olup, eski Badd taraflar bakayasn da bu

Sayfa

16

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

boazlarnn koruna ittihaz ettii- dier birok hisarlara kadar hkmranlk diresini geniletti. Karagz Paa -yine Gek nmndaki boazn medhlinde kin- Glek kalesi zerine hcum etmek iin Karaman'dan hareket etti: Onun yolda bulunduu srada Alan-ka, Molen kaleleri ahlsiyle Tarsus'un ile<-ri gelenleri ve Trkmen airetleri reisleri olan K Timur, Koun,45 Karasa Karagz Paa'nn sanca altna koup geldiler. Drt kale, yni Glek, Alanka, Molen, Pirsbert Karagz Paa'ya teslim olarak Osmanl Devletine muayyen bir vergi vermeyi taahhd ettiler. Lkin dier bir noktada Osmanl ordusu -bu seferde birbirini tkib eden- bozgunluun birincisine urad. Dlkadir hkimi Al'd-devle'ye imdd iin Sultn Byezd tarafndan gnderilen Ykb Paa Malatya'ya doru giderken Msr Sultn'nn imrhoru Bi Be*in kurmu olduu bir tuzaa dt. Herne kadar evvelce Al'd-devle ile birlemi ise de malb ve byk bir zayiatla ric'ate mecbur oldu.46 Karagz Paa Adana ve Tarsus civarnda ele geirdii kalelerin mdfaasn Ms Be ile Byezd'in kayn biraderi Ferhd Be'e tevdi etti. Ancak Paa'mn nail olduu muvaffakiyet, kendisini zafer sarholuuna gark etmi ve nefsine cesurca bir itimd duymasna sebep olmutu. Emr-i Kebr, dier bir unvanla Msr askeri bakumandan z Be ve Haleb Bei Temrz 47 byk bir kuvvetle -krkrne bir emniyet iinde taraf taraf dalm bulunan- Tarsus ve Adana muhafzlarn basarak Musa ve Ferhd belere Sa'd'd-dn'in tbirince erbet-i ehdeti n itdirdkden sonra48 bunlar oralardan tard ettiler.49 Bu iki malbiyetin intikamn almak iin Anadolu Belerbei Hersek Ahmed Paa ordunun bakumandanlyle Tarsus ve Adana'ya gnderildi; Karagz Paa ile Hzr-bezde Mehmed Paa onun kumandas altnda di. Birincisi Karaman Vlsi olmak ve ikin cisi Ahmed Paa'dan yal bulunmak cihetiyle bu yeni kumandann emri altna
isme tesadf olunur, Bi'r-i Nemrd (Birnemrd) gibi. Porter, Travels, 2, 330, bu kelimenin aslnda phe etmekle bir hatda bulunmutur. 45 Kantemir Kosunlu Tatar airetini bir ehir zannederek Asya belerbei Taris mntkasnn mehur Kurunlu (hesabca Kutemurlu - Ktimrl olacaktr. Mtercim) ve Kosunlu ehirlerini zabt etti der. (Byezd-i Sn Saltanat, s. 131). Kosunlu airetinin ismi Koun ehrinden ine'hzdur ki, bu ehrin kadm Cocussus olmas melhuzdur. Manner, bunun Dana da nbaka birey olmadn zanneder. 46 Sa/d'd-dtn, 3, 482. Solak-zde, varak: 81, Ali, 9. Fasl. 47 Sa'd'd-dln'de Temraz (veya Temerrz) (Mtercim) 48 Sa'd'd-dn'in aynen tbiri udur: cehd-i ehdet-1 tecerru'yile (c. 3, s. 51) Mtercim. 49 Sa'd'd-dln, 3, 482. Solak-zde, varak: 71. Al, 9. fasl.

Sayfa

17

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

girmekten mnfail oldular: Dman zerine yrnld; lkin Ah med muharebeye balad halde Karagz ve Mehmed kavgann lkayd seyircisi olarak kaldlar; Ahmed Paa fevkalde hamaset rnekleri gstermekle beraber malp ve esr oldu. teki iki paa Adana ve Tarsus kalelerim Msrllarda brakarak katlar (891/1486).50 Sultn Bayezd bir kayn biraderinin lmne ve dierinin esaretine yolaan b mtekerrir malbiyetlerden asla me'ys olmayarak ve-zr-i zam Davud Paa'nn krkbin Yenieri ve btn kaps halkyle Karaman hududuna yrmesini emretti. Rumeli Belerbei Hadm Al Paa dah Semendire'den hareketle vezr-i zamin ordusuna iltihak iin Gelibolu'dan gemilere binmee me*mr oldu. Dvud Paa Karaman hududu zerinde ve Koca Kale yaknnda Alada (Tarsus) eteine vsl olunca51 Dlkadiriyye Bei Al'd-devle istikbline gelerek hareketi istikametinde devam edecek yerde -Kaasm Be*in kzndan torunu Mehmed Be'in isyan karm olduu- Varsak ve Turgud airetleri arzsine gitmesini tavsiye etti (892/1487), Vezr-i zam bu re'ye uyarak kumandas altnda bulunan Rumeli ve Anadolu belerbeilerinin birincisi Tarsus yolundan, ikincisi Alayurdu Boaz'ndan- Karaman'n ierisine dhil olduklar srada, Bulgar Da'n geerek Varsak arazsini istil etti.52 Kaasm Be'in torunu Turgud Mehmed, memleketinin Osmanl ordusu istilsna mruz kaldn grerek zevcesi ve ocuklary-Ze beraber Haleb'e kat. Bu aralk Varsak reisleri itaat arzetmek iin ta -kmiyle vezr-i zamin huzuruna geldiler. Dvud Paa bahadrl derecesinde siyaseti olduundan, bunlar hediyelere boduktan ve kendilerine h'atlar

Sa'd'd-dn 3, 487. Solak-zde, 71, Al. Hac Kalfa, Takvlm't u bozgunluu 892 senesinde gsterir. Koca Kale Makdonal Kineir'in Ke (G) - Hisar dedii ma-haldir (Seyahatname, s. 114). Makdonal bunun eski Tyana olduunu zanneder. Renel ile Makdonal'a nazaran Keyhusrev ve skend er Kilikya'ya buradan girmilerdir. Keyhusrev'in Seferleri'nin Tasviri, Renel, s. 38; Seyahatname, Makdonal, s. 126. Manner'in zannna gre Keyhusrev yn- Zerbe'den gemitir ki, douda nc boazdr, Cihjhnm (s. 614) bunu Serfendigr Boaz nmyle yd eyler; yalnz bu takdirde Dana ve Kumana imdiki Elbistan olmak lzm gelir ki, bu mmkn deildir; nk Kumana Sarus ve Elbistan ise Piramos nehri zerinde in olunmutu. Belki Ma'den eski Kumana'un yerindedir. Lkin Renel ve Kineir'in syledik leri bir vak'a var ki, Keyhusrev Kilikya'ya Ayn- Zerbe'den girmise ileri gidecek yerde Tarsus'a doru dnm olacakt. Koca -Hisar'n kadm Castra Cyri mevkiinde olmas pek muhtemeldir. 52 Burada Kilikya'nn iki boazn buluyoruz. Biri Tarsus yolunun gzergh ve dieri Ala Yurdu'dur. GeHisar'dan -klnca birinci boaza gelinir ki, Makdonal bir tarifini brakm ve onunla Renel'in fikrine gre skender ve Gen Keyhusrev buradan gemitir. kincisi mutlaka Ayn- Zerbe'nin dousundaki mahal olacaktr ki, Chn-nm'da ve Manner'in eserinde mezkrdur. Burada ncsnden, yni akt'dan geen Haclar Yolu'ndan bahsedilemezdi; zira Vezr-i zam bstn ona mukabil ve muhalif bir mevkide, yni Koca Kale yaknlarnda ve daha ziyde douya doru bir yerde bulunuyordu.
50 51

Sayfa

18

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

giydirdikten sonra iade etti.53 Mevsim ok ilerlemi olduu cihetle Davut Paa Istabl ayn'nda ordusunu terhis ederek Rumeli'ne dnp Vize'de Pdih'n ayan pmek erefine nail oldu.54 Vezr-i zam, Karaman'n s airetlerini itaat altna ald srada Sultn Byezd stanbul'da sefirleri kabul ediyordu. Bu sefirlerin, gerek itimd-nmesinin ekli, gerek maiyyetirideki ahslar itibariyle en yn -i dikkt olam spanya'nn son Mslman hkmdarnn sefiri di. Ben Ah mer'den Grnata Pdih olan bu zt, Aragan ve Kastil Kral Ferdinand ta rafndan iddetle tazyik olunarak gayrimslimlerin istilsna kar Sul tn'l-Berreyn ve Hkan'l- Bahreyn*den istimdd eyliyordu. Sefirin itimd-nmesi Elhamra Pdihlarnn bahdrne ve airane fikrine gre yazlm idi; Mslmanlar'n dr olduu straplar, slm'n spanya'da sktunu ve yedi asr bu kt'ada hkim olduktan sonra yaknda karla caklarn bildiren arapa bir kaside idi. En messir bir ifde ekliyle Ms lman millet ve hkmdarlarnn merhametlerini taleb ediyordu.55 Byezd diynetperver ve kendisi de ir olduu iin spanya sahillerini tahrb etmek zere bir donanma gndermekle cevap verdi. Donanmann kumandasn eski hademelerinden bulunan hsn mmtaz cihetiyle Keml56 tesmiye olunarak Keml Res unvnyle Hristiyan donanmalarna dehet salan amirale verdi. kinci sefaret, Venedik'ten gnderilmiti.57 Onalty muharebeden sonra yedi sene nce II. Mehmed ile sulh akdetmi olan Antoni Ferrera ve Ciovanni Dario Pdih'a Venedik'in dostne temintlarn tecdide geldiler.58 Dier taraftan, Sultn Byezd dah Msr ile muhrib bulunduu mddete Famagusta59 limannda donanmasnn bekletilmesine msade ve Bukolino Kzini'nin devletle am olduu mzkerelere devam olunmasn talep etmek me'-mriyetleriyle Venedik'e
SaWd-din, 3, 44, unlar sayar: Bua ol; Ak~ba ol, Elvan ol, Smk ol, dir ol, Artufc, eytan ol (Bizim nshada aynen yle yazldr: eBua ol, Akba al, Klvn (Ulvan) ol, Smk ol (Simek ol). ren (veya Evren) ol. Ulu ol, Ark eytan, Ouz Be ol gibi nice boy beleri... 54 Sa'd'd-dn, 484. 55 Hac Kalfa Takvm't-Tevarth'de 882 vakayiinde unlar yazyor: Reften Keml Reis b donanma be -gret-i Ispanlye ba'd ez istimdd- Beni Ah-mer b kasde-i garr. (Mverrihin tercmesi yerine aslndan alnd.) 56 Keml Kapdn, Sinan Paa tarafndan pdiha kle olmak zere takdim olunmu ve hazne odasnda istihdam edilmitir. Byezd Devri'nn 15 'inci Vak'as'nda bundan bahseden l. Keml'in gzellii hakknda Ner'nin yazd medhiye-lerde dolay infial gsterir. 57 Marini Sanato, 1487 senesi vahalarnda. 58 1483 vak'alarnda Marini Sanoto bunu yle kaydeder: Arriva a Constan -tinopoli Bobani nostro oratore Prancesco Aurelio fra suo. (Avusturya mparator-i Hnedn Hazine-i evrak.) 59 Kbrs'ta Magosa.
53

Sayfa

19

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

bir eli gnderdi. Mar mntkasnda Usimo beldesi Papa'nn eline dm ve bu deiiklik zerine beldenin vatanda payesini hiz ahlsinden biri kendisini hkini nasbettirmiti. Ancak bu yeni makamnda uzun mddet kendisini tutamyacan ve talya'nn dier prenslerinden himaye gremiyeceini kefederek, Sultn Byezd'e ehrin -malikne suretinde uhdesine braklmak kaydyle- kabuln teklif etti.60 Bukolino'nun -Boverli Julyen kumandasnda bulunan- Papa VIII. Innosan'n askerine kahramanca mukavemeti ile Trkler gelecek korkusu Loranzo D Medii'yi -Hristiyanlk hakknda vahm neticelere yol amas muhakkak olan - bu mnazaaya bir son vermek iin mdhaleye ikna etti. Trkler bir kere Koma hkmeti memleketlerinde yerleince bir daha kartabilmeleri pek mekk idi. Medii, yle bir dzenleme ekli buldu ki, bu akdn hkmnce Bukolino, ehri ye-dibin filorin mukabilinde Papa'ya iade edecekti- Bundan dolay rhni sfatl hkmdar Usimo'yu elde etti; Bukolino, Floransa'dan Miln'a giden yol zerinde tevkif olunarak muhakeme edilmeksizin asld.61 Venedik Senatosu, Venedik ile Msr arasnda sulh mevcut olduunu ileriye srerek, Osmanl donanmalarnn Famagusta'da beklemesine msade edemiyeceini zr dileyerek beyn etti. Yine o eli, yahut yine Venedik'e gnderilen dier bir sefr Pdih'n derin sayglarna iaret olmak zere Medii'ye ndir hayvanlardan mrekkeb kymetli hediyeler getirmitir ki, bunlardan -Avrupa'ya ilk defa olarak giren- bir zrfa nazar- dikkati celbediyordu.62 Yine o zamana doru Bodan Voyvodasnn bir elisi son iki sene vergisini Osmanl haznesine te'diyeye geldi; bir Macar elisi stanbul'a geldii gibi, bir Osmanl elisi de Matyas Korvinus'un Nevtad'daki ordughna gnderildi. Aslen Srpl olan Macar sefiri Demitrius Yaksic, dn
Osimo beldesi hakknda Luigi Martorelli'nin Osima Belde-i Gavr-i Mu'tozile ve Necbesi Trihi unvanl eseriyle Ta-lcoi'nn Osima Belde-i Gayr- Mu'tezilesi Trihi nm kitabnda Bukolino'nun bu teklifi hakknda garb tafsilt vardr. Bukolino, Osimo ahlisini Osmanl ve Ankona'nn Mar mntkasn Osmaniye olmak zere gsteriyordu. Martorell'-de. s. 368-375, Bukolino'nun yeeni Anjelo Gzone'ye verdii ta'limt, Osimo'dan 24 Knn- sn 1484 trihiyle yazd mektup ile bu ehrin muhasaras trihi dercedilmitir (s. 376). Bu muhasara hakknda urasn nazar- dikkate almaldr ki, kahraman Cakamo Trivolzio, Ludoviko Sofrazana'nm hilekr -ca siysetine ramen bunu devam ettirmitir. Martorelli, Bukolino'nun ayaklanmasndan bahseden birok eserlerin isimlerini gsterir. 61 Slsmundi, 11, s. 284 ve 285. Stefano'dan naklen nfessura Dario, s. 1213, Marlnl Sanoto vHe de Dnohi, Reynald, Kilise Vekayinmes, 1487, bb: 7, s. 381. 62 Loransso Dd Medii (Loranzo de Medici) eserine Roskoe (Roscoe) tarafndan yazlan 49 numaral haiye Dkn ktibi Pi&tro da Bibiena tarafndan yazlnu defter hediyeleri ihtiva eder.
60

Sayfa

20

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

63 64

Engel, Srbistan Trihi, s. 449. Sa'd'd-dn, 3, 484. Solafc-zde, Ali, Baye-zd- Sn! Saltanatndan 13. Fasl. Katona'da, 12, 14, s. 182, Raab Papas Paul Gregoranes't raporuna mracaat

Sayfa

21

iin Pdih'dan ruhsat ald srada, hrmet almeti olmak zere taraf - ahaneden kendisine bir hil'at verildi. Lkin Macaristan'a dnnde Semendire yaknnda Gz Mustafa tarafndan zerine hcum edilerek btn maiyyetiyle birlikte kati olundu. Yaksic, evvelki muharebelerin birinde Mustafa'y esr etmi, dilerini krdktan sonra ie sokulan kardeini yava yava yanar bir ate zerinde bizzat kzartmaa mecbur etmiti. Bu emsali iitilmemi vahet hukuk- insaniyyenin bir sefr zerinde hetk edilmesine (yni insanlk hukukunun bir sefr zerinde yrtlp atlmasna) hakkaniyet sureti vermezse de, hi olmazsa ma'zr gsterir. Bununla beraber Yaksic o kadar ecaat gsterdi ki, vcdu ald yaralardan kalbura dnm olduu halde dm ve intikam yerde kalmayarak haytn terketmitir; nk o da hasmn ldrmt.63 Yak-sie'in Pdih nezdinde bulunduu sradadr ki, Matyas Korvinus o zaman muhasara etmekte olduu Nevtad nndeki ordughnda Osmanl elisini kabul etti. Bu sefr, daha nce Pdih tarafndan Msr Sult-n'na gnderilmi ve bz mzkereleri iyi idare etmesi diplomatlkla maharetini gstermiti. Bundan haberdr olan Matyas, top grltleriyle dane uultular arasnda kabul etmek zere eliyi bir batarya iine getirtti. Pdihn nmesine orada cevap verdi. Sefr, Kraln nutkunu gerek korku ile unutmu olsun, gerek toplarn mtemdi sayhalar iyi iitmesine mni bulunmu olsun, szlerini tekrar etmesini Matyas'dan rica eyledi. Korvinus: - Bundan sonra Pdiah'n istediklerini hatrnda tutar eli gnder mesi cevabiyle iktifa etti.64 Fl-hakka Byezd ertesi sene Yaksic'in katlinden dolay ma'zeret beyn le beraber, sona ermi olan mtrekeyi sene uzatmak me'mriyetiyle ikinci bir eli daha gnderdi. 1488 senesi seferi mutd olan mevsimden evvel ald. 18 Mart (3 Rebiylhr 893) trihinden itibaren Al Paa -Rumeli yeni belerbei Hall Paa ve Anadolu belerbei Sinan Paa kendisini takip etmekte olduklar hlde- Gelibolu'dan Anadolu'ya azimet etti. Msr Sultnnn -u msaadesiyle sulh kararn tcl edecei midine binen- hrriyetini iade etmi olduu Hersek Ahmed Paa, kara kuvvetlerinin hareketine denizden imdd etmek iin yz yelkenden mrekkeb bir donanma ile Karaman

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

sahiline gnderildi. Al Paa, Karaman Vlsi Ykb Paa askerini kendi askerleriyle birletirdikten sonra akd Boaz tarikiyle Ereli'den Adana zerine yrd.65 Adana ve Tarsus istihkmlarn tmr ve Anaverza, Kre, Nemrin, Melvne hisarlarn zaptetti ve yklm olan Aya duvarlarn eski hline getirdi. Hall Paa Sis ehrini hasara uratp zaptetti; bu mevkideki Msr kumandan stanbul'a gnderildi ise de, Hersek Ahmed Paa'nn braklmasna mukabil zincirleri alnarak ve hil'at giydirilerek Msr'a iade olundu. Memlkler Sultn, Al Paa aleyhine Devlet'in en byk mers, yni bakumandan zbek, nc snf merdan Temrz Be, drdnc dereceden ba-silhdr ve im-rahur Kansuy kumandanlarnda yeni bir ordu gnderdi; bunlardan baka her rtbeden binbeyz zabit ile Dmk, Haleb, Trablus, Sayda, Remle kumandanlarn, Ramazan ve Turgudlu airetlerinin yardmc askerlerini de zikretmeliyiz.66 Msr ordusu, Suriye boaznda Bagras nne vsl olunca Hersek Ahmed Paa donanmasnn deniz tarafndan yolunu kesecek bir surette orada beklemekte bulunduunu grd. Burada geit, da ile sahil arasnda o kadar dardr ki, Sakal Tutan ismini almtr.67 Boaz gemek mdi tammiyle kesildii bir anda iddetli bir frtna Osmanl gemilerini datt: zbek -rn Pdih Dr'-nn Bln'dan gelerek Amanos dandan inmekte olduu hlde onun mu kabelesine azimet eden skender'in gemi olduu- bu tehlikeli boazdan gemek zere kotu. Msrllar hareketlerine devam ederek ve Ceyhan (Piramus) ve Seyhan (Saros) nehirlerinden geerek Tarsus ve Adana ehirleri arasnda -bir taraftan akd ve dier taraftan Seyhan ile mahdd olan- Aa ayr'nda durdular, iki ordu ite burada arptlar (17 Austos
Bu, Kilikya'nn boazndan birincisidir ki, daha ziyde bat tarafnda kin olup Tarsus ile Adana arasndadr. Ortadaki boaz Koca Kale'den Glek tarikiyle Tarsus'a gider. skender ve Koyhusrev'in getikleri boaz budur. Kar cihetin mntehsndaki boaz Serfendigr'dan Ayn - Zerbe'ye varr. Seyhan (Saros) ve Ceyhan (Piramos) son iki boazn yolunu keser. Binenaleyh Kilikya'nn boaz olduunda phe olmayp, Makdonal Kin&r'in 20. sahfede yalnz iki boazdan bahsetmesi yanltr. Quinte-Curce dahi boaz olduunu u ibarelerle aka ifde eder: Per hoc dorsum, qua maxime introrsum mari cedit, asperi tres aditus et perangusti sun t. (Kitap-3). 66 Msr Sultn Rm-ili asfclrinn hcumlarndan haberdr olcaJc kalem-revende olan mer ve sipahi cem' dp snlsi olan z^beg ki .emr- kebr-i Msr idi serdr itdi ve ssi olan Temriz'i ki emlM silh huvey-vend idi ve rbi' olan Kansuy'y ki emlr- hr- 'zam idi ve elf ve hamse mi'e serdrlarn ve m ve Haleb ve Tarablus ve Sayda nible-rini bile koup Al Pasa'ya gnderdi. (Sa'd'd -dn, c. 2, s. 56) (Ham-mer'in b'nbeyz zibit dedii elf ve hamse mi'e tesmiye olunan gruhun mers olup, bunlarn neslinden olan EJftyye takm Mehmed Ali zamanna, kadar Msr'da mevcd idi. Mtercim.) 67 Mensik'1-Hacc, s. 49, ile Slnme-i Edebiyat, c. 14, s. 51'e mracaat. Salnamemde Suriye'nin deniz boyunca giden ibu boaz Amanos Da'nda ve daha ziyde kuzey-douda bulunan Amanos boazndan tammiyle temyiz edilmitir; Asya'nn Az Ma'ruf Bir Htasi Merhilnnesi mellifi ise bu iki boaz birbirine kartrr.
65

Sayfa

22

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

Kayseriyye sancakdn Yular-ksd Sinan; Karesi sancakdn Kral olu shak, Rumeli'de Kzlca mtesellimi Karaca-zde skender elebi.
68

Sayfa

23

1488 - 8 Ramazan 893). Al Paa, -en mahir generalleri olan sfendiyr-zde Kzl Ahmed, Turhan olu mer Be, Mahmd Be etrafnda olduu hlde merkezde durdu. Sa cenahda Anadolu ve Karaman belerbeileri Sinan ve Ykub bulunuyordu ki, ir Velyy'd-dn olu Ahmed Paa ile Sleyman Be onlarn maiyyetinde idiler; sol ce-nhda Rumeli belerbei Hall Paa muharebe ediyordu. Anadolu askerinin pidarlar Evranos-olu ve Rumeli pidarlar Hseyin Be kumandasnda idi. z-bek, sa cenah kumandanln m belerbeine vermi ve Sultn Kaytbay saraynn en byk me'mrlar onun maiyyetine me'-mr bulunmutu. Suriye yardmc askerlerinin harbetmekte olduu sol cenah da Haleb belerbeine tevdi etmiti. Temrz Be kumandasnda drtbin mzrakl pidarlar tekil ediyordu. zbek de bizzat merkezi igal ediyordu. ki Evrenos-oullar sa ve Sleyman ilk msademede dtklerinden Anadolu ordusu sebat edemeyerek firar etti; Temrz'un svarileri firarileri iddetle takip ederek kendilerine terk olunan ordugh yama etti. Sol cenanda Rumeli ordusu muzafferiyeti almaa byk bir gayretle altysa da, saflarnn aralanmakta olduunu grmesiyle toplarn, mhimmatn, arlklarm harb armaan olmak zere brakarak, sayca stn olan dmandan ric'ate mecbur oldu. Ganimetin Msr'a ulatrlmasnda muhafazaya me'mr olan bir Msr frkas Suriye yolunu tuttu; lkin Bagras'a vardnda Boaz'n Hersek Ahmed Paa tarafndan karlan askerle kapanm olduunu grerek kendisine, ilh elde yol amaa mecbur olmakla beraber birok telefat verdi, malblann terket-tii kymetli eyleri harb meydannda brakt. Bununla beraber Kilikya'-da muzafferiyeterini takip etmekte ve Versak ve Turgud airetleri tarafndan gayyrne yardm grmekte olan zbek Adana'y muhasara ederek barut mahzeninin igalinden sonra eline geirdi (1 Nisan 1489 - 1 Cmdelul 894). Al Paa Ereli ve Lrende zerine ekilerek ordusunun dalm olan bakiyyesini orada toplad; messir bir ibret gstermek ar zusunda Pdih'm emri zerine bu defa dah mirine rekabeten ilk nce firar etmi olan Karagz Paa ile Al Paa'nn bu seferin musibetine sebeb olarak grd68 bz mer stanbul'a gnderildi. Karagz Paa idam ile dierlerinden birtakm hapis ve birtakm azlolun-du. Ertesi sene

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

(1490-895) dhilde, Edirne'de bir cami, bir medrese, bir hastahne insndan, birok dkknlarla shak Paa mahallesinin kami len yanmasndan ve o ehrin yedi mahallesine iddetli bir frtna esnasn da yldrm derek hasara yolamasndan baka vaka olmad ise de69 hrite yeni muvaffakyetsizlikler hazrlanmakta idi. Msr ile muharebe Dlkadiriyye Bei'hin hyanetinden dolay Osmanl ordular iin musibete yol at. II. Mehmed'in saltanatnn son senesinde tahtna iade ve Msr Sultnrmn iltizm ettii birader ve rakibi Budak Be'e kar himaye eyledii Al'd-devle eski dman Kaytbay'n muzafferiyetlerine kapld; zbek vstasiyle hyanetini mzkere etti ve zbek'in oluna kzn verdi.70 O zamana kadar Msrllarn am'da mahbs tuttuklar kardei Budak Be ise firara muvaffak olarak istanbul'a gitti ve Pdihla dehalet etmesiyle Vize sancak beyliine tyin olundu. Sonralar Osmanl siyseti, Budak Be'e eski taraftarlarm rabtet-mek ve emareti ehemmiyetsiz olmayan bir mttefiki Anadolu'da idme eylemek mi diyle Budak Be'in tarafn tutmay gerekli grd. Bundan dolay Sultn Byezd, Budak' babasnn mirasn ele geirmek iin Anadolu'ya gnderdi ve Amasya Bei Hzr Be-zde Mehmed Paa, Kayseriyye Bei Mihl-olu ile Karaman Beleri resi Mutanzar-olu Mahmd'u onun refakatine verdi. Budak, zabitlerinin kumanda etmekte olduklar asker le hemen hemen hi mukavemet gormeksizin Dlkadir toprana girdi. Lkin Al'd-devle'nin olu olup babasnn Krehri (Krehir) sancana tyin etmi bulunduu yeeninin gzlerini karmakla, bu ilk muvaffakiyetinin kadrini pyml eyledi. Al'd-devle mthi bir ordu ile onun zerine yrd, Budak'n yardm talep etmek zere Mahmd Be'e gndermekte olduu bir mektup Al'd-devle'nin eline geerek, bunun yerine baka bir mektup gnderdi ki, dmann sefl bir vaziyette bulunmas sebebiyle imdd gnderilmesine asla lzum bulunmadn iaret ediyordu. Budak, Mahmd'un gnderecei askeri beklerken anszn stn kuvvetler tarafndan yaplan bir hcum ile
Sa'd'd-dn bu saikann nzul trihi hakknda 894 Recebi' -nn yiirmi drdnc gnnde ki mh- temmuzun rbi'i ve yevm- cum'a idi diyor. Hlbuki Receb'in yirmidrd Haz -rn'n yirmi'ne tesadf ettii gibi, Temmuz'un drd cum'a deil, cum'a ertesidir. (Mtercimin hesabna gre de ibu 24 Receb Hazran'm 23'ne tesadf etmektedir. Temmuz'un 4' hakkaten cumartesi dir ve bu trihin mukabili 5 a'bn'dr; Sa'd'd -dn'in hesabnda yanllk vardr.)
69 70

Sayfa

24

Sa'd'd-din, 3, varak: 489.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

karlat. Olunun elde silh lnceye kadar cesurca mdfaasna ve skender Be'in kahramanca ecaatler gstermesine ramen, Budak, kardeinin eline esr derek Msr Sultnna gnderildi.71 Bu muzafferiyet haberi zerine, zbek -Kayseriyye'yi muhasara iin- ordusunu Al'd-devle ordusuyla birletirmee gayret etti (895/1490). Byezd, Al Paa'mn talihsizliinden korkarak, onun yerine kapudn-paa mevkiinde bulunan Hersek Ah-med'i gnderdi. Ancak zbek ile Al'd-devle'nin Kayseriyye nne gelmi ve Ereli ile Lrende civarm yamalamakta bulunmu olduklarna muttali olarak, Beikta'tan skdar'a geip de sefer hazrlklarn bizzat yerine getirmeye karar verdi. Azimet hazrlklar srasnda bir nsha Kelm-i Kadm ile hads kitaplarndan mretteb hediyeleri hmil bir Tunus elisi Dersadet'e geldi ki, Osmanl Devleti ile Msr arasnda asayiin iadesi iin Tunus hkmdarnn tavassutunu arza me'mr idi. Molla Arab unvanyla mehur olan lim mft Al el-Arab dah bu niyyet zerine hayl zamandan beri Msr ile muhabere ediyordu.72 Hersek Ahmed Paa'nm yaklamas zerine Osmanl toprann zbek ve Al'd-devle tarafndan tahliye olunduuna dir u aralk gelmi olan haber, Mft ile Tunus sefirinin sulh tekliflerini kolaylatrd. Byezd, evvelce niyyet ettii vehile Beikta'tan skdar'a geecek yerde, avlayarak Edirne, psala, Gmlcine taraflarna azmet etti ve daha sonra bir torunu nun snnet ve kzlarnn tezvci dnlerini icra etmek zere payitahtna dnd.73 Bu sene zarfnda bir Trk frkas Karniyol mntkasn istil teebbsnde bulunmusa da, Bimbaum ormannda memleket milis askeri tarafndan perian edildi. O surette ki, Valvasur'un tbirince, bu vah hayvanlarn sna olan orman, onlara mezar da olmutur.74 Byezd'in be olu Kk Asya'nn en gzel be vilyetini idare ediyorlard: Sultn Ahmed Amasya, Sultn ehinh Karaman, Sultn Alem -h Mentee, Sultn Korkud Saruhan, Sultn Selm Trabzon hkmetin de idilerBu ehzadeler amcalar Cem ile birlikte II. Mehmed saltanatnda snnet
71 72

Sa'dU'd-dln, 3, 490. Sa'd'd-dn, 3, varak: 492. Soak-zde, varak: 72. Nuhbett-Tevrih, varak; 109. l!, II. Byezd saltanatnn 14. fasl. tavrfrtl-Ebr&r. 73 Osmanl mverrihlerinde -MD'Ohsson'in (c. 1, s. 171) dedii gitoi bu se-yhattn veto korkusuyla vukuunu zannettirecek hibir fkraya, tesadf olunmaz74 Valvasur, 4, s. 382 (Bizim tarihler Valvasur'u tanzr etmilerdir. Mtercim.

Sayfa

25

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

edilmilerdi. Vekayiiyle megul olduumuz vakitte dah, biraz evvel vefat eden ehzade Abdullah'n olu, bir vezirin oluyla beraber snnet edildiler. Byezd'in kzndan biri Tercan'da muharebe meydannda kalm olan ehzade Uurlu'nun olu ve Uzun Hasan'm torunu Ahmed Mrz'ya; ikincisi Vezr-i zam Dvud Paa'nn oluna; ncs kodra Bei Nash Be'e tezvc edildi.75 Bu dn hipodromda (Atmeydan) icra edilmitir ki, orada bulunan bir Hristiyan kilisesi az evvel barut mahzenine tahvil edilmi v e bir yldrm isbetiyle harb olarak sa levhalarla rtl kubbesi denize dp seyredenlerin hayret ve aknlklarna yolaarak denizin yznde yzm idi.76 Bu aralk, Mft ile Tunus elisinin mzkereleri hondluk ile neti celendi. Osmanl ordusu iin pek de erefli olmayan be senelik muharebeden sonra, ukurova'da Msr ordusu tarafndan zabt olunan ka ledeki hukukundan Sultn Byezd vazgemek77 ve bunlar Mekke-i Mkerreme ve Medne-i Mnevvere evkafndan saylmak artyle Msr ile Devlet-i Aliyye arasnda sulh akd olundu78 (1491). Asya'nn asayiinin salanmasndan ve Venedik hududunun belirlenmesinden79 sonra, Sultn Byezd -Matya Korvinus'un vefatndan beri dhili muharebeler iinde bulunan- Macaristan zerine gzlerini evirdi. Burada hkm sren karklklar sayesinde Belgrad' para ve hiyle ile ele geireceini md ediyordu. Semendire kumandan Hadm Sleyman Paa, despot Oylak'a -kimin idaresi altna deceini bile bilmeyen- Macaristan'n aresiz bulunduunu bildirerek Belgrad, Alaca Hisar, tzvornik kalelerini teslim etmesini ve Pdihn atfetini kazanmakta acele davranmasn ihtar etti. Oylak, her iki tarafa msid ekilde yorumlanabilir bir cevab verdiinden80 Byezd, Arnavud askerinin Belgrad zerine yryerek abluka etmelerini emretti. Kapudan Gye Paa (Dmd Mehmed Paa) yz
Sa'd'd-dln, 3. s. 493. Solak-zde. Nuhbert't-Terrth. Sa'd'd-dln'e gre (3, varak: 491), 22 a'bn, yni 20 Temmuz; bunda ise bir sehv vardr. Hammer'ln Franszca ki basmnda byle ise de yanltr: Bu kale bizim taraftan, Sa'd'd -dn'in tbiri vehile <Bewb-i kmyb tarafndan zabt olunmutu; bunlar Haremeyn-i Muhteremeyn evkafndan olduu hkmet-i Msriyye tarafndan leri srld iin iade olunmutur. Mtercim. 78 Sa'd'd-dn, 3, varak: 493. Solak-zde, Nuhbett-Teyarlh. Hac Kalfa Takvmtt't-Tevrh, 896 senesi. Mezeri, 1, s. 303 ve Knol, 355 ve 229, 1487 senesi, olduu gbi Dreler (Drechsler) kroniinde 1483 ise de, bunlar yanltr. 79 Bu hududun tyinine dir 10 Temmuz 1490 tarihli vesika Venedik ha -zne-i evrkndadr. 80 Sa'd'd-dn, 3, varak: 349. Solak-zde, Nuhbett-Tevrlh.
75 76 77

Sayfa

26

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

yelkenli ile Arnavudluk sahillerine giderek Pdih' beklemek emrini ald.81 Byezd, 10 Mart H92'de stanbul'dan Sofya'ya gitti ki, oradan Belgrad'a ve eer Belgrad hakkndaki tasavvurlar akim kalrsa Arnavudluk zerine yrmek niyetinde idi.82 Bununla beraber Semendire Kumandannn askeri abac' muhasara etmi, Bosna'da bz kaleleri alarak Yaica'y tehdd eylemiti. Macaristan'daki Trkler Kini tarafndan tammiyle malb ve pekok be-leri esr edildi.83 Sreni (Sevreni?) bam'nn kardei Jorj More, Ma-carlar'n muzafferiyetlerine kanl bir niane olmak zere Millet Meclisi' ne iki araba dolusu Trk ba gnderdi.84 Byezd, Belgrad' kuvvet veyhud hiyle ile ele geirmekten md keserek Sofya'daki ordughn terk edip, Manastr yolundan Arnavudluk'a girdi; 897 Ramazan'nn 24 gnn (Haziran 1492) Tepedelen'de geirdi.85 Bu srada vezr-i zamin kaps halkyla Yenieriler memleketi talan ve ahlyi perian ediyorlard.86 Pdih Manastr'dan Pirlepe'ye giderken, kalender kyafetine girmi bir kaatil derin ve dar bir geitte Byezd'in yanna yaklaarak haner sokmak istemise de, muhafzlar vaktinde men' ettiler. Bu adam derhl para para edildi. Pdih'n yanna silhl olarak kimsenin yaklaamamas ve huzuruna kabul edileceklerin koltuuna iki mbeynci girmesi hakknda mer* olan usl eer Ka-pilovi'in I. Murad' ehd etmesinde ittihaz olunmam ise, bu vak'adan itibaren uygulanmaya balamtr. Ecnebi sefirleri -esasen pdiha kar her trl sikasd teebbslerine mni olmak iin konulan- hl bizim gnmzde (Hammer'in zamannda) tbi tutulmaktadr. Payitahtta h-km-ferm olan taundan dolay Byezd ArnavudlukHa ikametini birka ay daha uzatarak stanbul'a ancak k ortasnda dnebildi. Byezd'in ibu Arnavudluk seferi esnasnda hayl aknc frkalar Avusturya iinde her yan perian ederek, evvelki aknlarnn hibirinde grlmemi derecede tahribat yaptlar. stirya'da beinci,87 Karinti-ya'da
Bayazet fatto armare vel 300 (Byezd 300 gemilik filo tehiz ettirmitir). Bu filonun techzi 1488'de gsterilmi ise de hatdr (Marinl Sanato). 82 Sa'd'd-dn, 3, varak: 349. 83 Bonfinus, Aere, 5, 1, 2. 84 Engel, Macaristan Tarihi, 3, s. 448. 85 Tepedelen'dir, Tepelen deildir. Yanya Vlsl Ali Paann doum yeridir. 86 Sa'd'd-dn, 3, varak: 495. Solak-zde. Nuhbet't-Tevarih. 87 Birincisi 1386'da Yldrm Byezd zaman; ikincisi 1418'de Radgesburg civarnda; ncs 1475'de Rande; 1480'de Yukar sttrya'da.
81

Sayfa

27

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

altnc,88 Karniyol'da yedinci89 olmutur. Trkler, frkaya ayrlarak her frka bu bedbaht memleketin bir tarafna -gitti. Birinci frka Karniyol'a girip dnlebilecek her trl dehetleri icra ederek Mutling ve Rudolfsvert tarikiyle Laybah'a kadar gitti. mparator Maksimilyen'n Karintiya'ya gnderdii asker Trklerin ikinci frkasn tehdd ediyordu; Rudolf D Ge-venhller'in emri altnda baka asker toplanarak, Karintiya asilzdegn olan Jan Ungand, Nikola Lihtentayn, Pankras, Dietritayn, Leonar D Koloniz, Kristof Veysteryah, Jorj Veyssenek, Nikola Raber dah bunlara iltihak ettiler. Hristiyan ve Trkler Vilah yaknnda karlaarak birka saat gayet iddetle muharebe ettiler; Trkler'in arkalarndan getirmekte olduu onbebin esr kavga esnasnda zincirlerini krarak Osmanllar 'm arka tarafndan hcum ile dehetli bir ktal yaptlar. Yedibin Hristiyan muharebe meydannda kald; Trkler onbin telefat verdikten baka ye -dibini esr oldu.90 Reisleri Mihl-olu Al Paa,91 Gevenhller'in, yahut Koloniza'mn emriyle idam olundu.92 Muharebenin vuku bulduu mahalde yaplan bir tepe defnolunan llerin miktarnn okluuna bugn dah ehdet etmektedir. Osmanllar'm nc frkas Silli'ye kadar Aa stirya'y istil etti.93 Bununla beraber bu korkun manzaralarn Trkler'e mahsus olmadn hemen syleyelim. Macarlar da ekseriya vahette onlarla rekabet ettiler. Vahetler icadnda hudutsuz tasavvur geniliine sahip olan Kini Sureni muhasarasn terke mecbur ettii zaman Trkler'den ald esirlere en mthi ikenceleri yapt: Birtakm uvallar iine konulup,
88 89

Mejizer. Valvasur. 90 Kezalik. (Bu aknlarn tahribatna mbalaa karm olduunda phe yoktur. Bununla beraber, imdi mverrihin yazaca vehile o zaman Osmanl lkelerine taarruz eden dmanlar nsniyetkrne muamele etmez lerdi. Mtercim) 91 Sa'd'd-dn, Solak-zde. 92 Valvasur, 1, 4, Mejizer. 93 Mejizer, Engel, Macaristan Trihi, s. 183. Burada Trk aknclarna izafe edilen u mezlim, iki husustan kaynaklanmaktadr. Birincisi, Osmanl-Tttrk aknclar bu asrin komandolarna benzer; aknclar, dman lkesinin derinlerine kadar nfuz ederek, dmann ekonomik ve asker gcn tahribe uratrlar ve dman ahlsi ve askerinin moralman ve iktisad cihetten iyice zayflamasn temn ederlerdi, ki yukardaki malmat, aknclarn bu maksad te'mn ettiklerini gstermektedir. kincisi, o devrin mehazlar, yni Hristiyan mverrihler bu hdiseleri o kadar mbalaa etmilerdir ki, Trkler'in saldklar bu deheti, Hristiyan taassubunu kuvvetlendirmek maksadyle ger -ek-d mezlim haberleriyle sslemilerdir. (Hazrlayan)

Sayfa

28

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

uvallar dikilerek suya atld; birtakm deirmen talarnn altna konularak ezildi; dier birtakm diri diri derileri yzld ya atete kebb edildi, yahut diri diri a domuzlara yedi-rildi.94 Mihl-olu'nun Vilh yaknnda btn ordusuyla telef olduu sene Semendire Vlsi Hadm Al Paa Transilvanya'dan ric'ate mecbur ve Krmz Kule geidinde Etienne tarafndan tamamen malb olarak, l ve yaral onbebin kii kaybettikten ve ganimetlerle btn esirleri braktktan sonra Eflak'a dnebildi. Osmanl ordularnn bir sene iinde Sureni, Vilh ile Krmz Kule boaznda birbirini mtekib urad malbiyetin intikamn almak iin Ykup Paa sekizbin kii ile yedinci defa olarak Aa stirya'ya gir di ve Silli ile Peto mntkalarn hasara uratt.95 Byezd'in Amasya Vlsi bulunduu srada, kapaas hizmetinde bulunmu olan Ykub, daha sonralar belerbei sfatiyle Byezd(in ehzadelerinden Karaman Vlsi Alemh'n yanna gnderilmiti. Ykub Paa Yayca nnden geerken, bu kalenin kumandan Konizai'yi fert ferde bir mbrezeye davet etti. Lkin Konizai buna cevap olmak zere iddetli bir hcum yaparak Ykub Paa'y pek perian bir halde ric'ate zorlad.96 Osmanllar Ost-rovi yaknnda Unna'y geerek Slavin ve Kulpa zerine yrdler ki, evvelki aknlarn hibirinde buralara kadar gelememi idiler. Bunlar on-begn Hrvatistan ile Aa stirya'y harb ettiler; lkin Jak Segeley ve dier Alman efleri Hrvatistan'a ekilmee mecbur ettiler. O vakit -Osmanl trihinin Macar trihinden ziyde isimlerini kaydettii97 - birok Hrvatlk asilzadeleri birbiriyle iddetli bir muharebeye tututular. lk nde Derengzeni Ban' Franjiyan (Frangipan) kontlar, Ni-kola ile Bernarden, Modro Kontu Jan bulunuyorlard. Bir takm Macaristan Kral'ndan, dierleri Ykub Paa'dan yardm istemi idiler;98
94 95

Engel, Macaristan Tarihi, 3, s. 55. Bonfinius, Aere, 5, 1, 3, s. 707.. Civvio Hadm Al Paa Karintiya'y is -tl eden, nc frkaya kumanda ettiini beyn etmekle aldanyor. 96 Sa'd'd-din, 3, varak 497. 97 Sa*d'd-dn, Osmanl memleketlerine taarruz iin ittifak eden be banm biri Kral ol, biri Gre ol, biri Ger Nikola, biri Motrue vilyetinin hkimi, biri Derencil Ban ki kraln bi -rder-zdesi idi diyor, (fstanbul basm, c. 2, s. 73.) Bunlarn birincisi Zapolya olmak muhtemeldir; dieri (Gre-ol: Kont Gera) Orana duacs gibi grnyor. ncsndeki Ger Rumca Efendi manasnadr ki, Nikola Frangipani olacaktr. Drdncs Modrusch (Modru) Vlsi Jan Frangipani'dir. Beincisi olan Derencil Ban, Drengzeni Ban'dr ki, Sa'd'd -dn'in rivayetine gre Mihl-olu'nu bozmutu. Ancak Drengzeni, Kraln yeeni olmad gibi, Mihl-olu'nu da bozup ldren Khevenhler, yhud Coloniez'dir. (bu haiye Sa'd'd -dn ile karlatrlarak yazlmtr. Derencil'in kral hned-'nndan olmayp isminin dorusu Drihni olduu ve Hrvatlk kumandan bulunduu stanbul matbuu Sa'd'd-dn'in haiyesine tbi' tarafndan iaret edilmitir. 98 Sa'd'd-dn Vkb Paa'dan yardm isteyeni Ger Karli di yor ki, Kari yhud arl nmnda bir asilzade

Sayfa

29

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

ancak Osmanl generali ric'ate mecbur olup da Hrvatistan'a geldii zaman mterek dman ile harbetmek zere bartlar99 Ykub Paa, Sadbr ayana vsl olunca aa ve talarla sed ekilmi ve her taraftan dmanla evrilmi olduunu grd. Bulunduu hl-i mecburiyetten dolay subaylarndan birini ric'atini para ile satn almak zere gnderdi; lkin Derengzeni esirlerin ve ganimetin iadesini art olarak ileri srdnden Ykub muharebeye karar verdi. Derengzeni, dmann sayda stnlnden korkarak ric'at etmek zere bulunduu halde Berdarden Do Franjipan kendisini oluyla kardeini bir muharebenin ihtimllerinden kurtarmak istemi olmakla ayplayarak- muhalefet gsterdiler. Ykub Hristiyan generalleriyle mzkerede geen vakitten istifde ederek yoluna mni olan bir aal kestirdi ve boazdan kurtuldu. Hristiyan ordusu arkasndan geldiinden Osmanl generali 1493 Eyllnn 9'unda Adbina100 yaknnda muharebeye giriti: Bebin yedi-yz Macarl maktul ve Derengzeni ailesinden Hrvat resi esir oldu; Franjipan kontundan biri muharebede telef olarak, bir dieri Trkler eline dt; ncs kat, kurtuldu. Ykub Paa Hrvatistan Ban' Derengzeni'nin oluyla kardeinin balarnn kesilemsini emr ederek -Osmanl ordusu Derengzeni'nin topra zerine ric'at etmek istedii zaman sulhu bozmu olmasndan dolay onu iddetle knayarak- hediyesi olmak zere istanbul'a gnderdi. Hrvatistan generali Pdiah'n huzuruna gtrld zaman vekarn ve mu'td olan huuneti asla tebdil etmedi. Maahaza Sultn Byezd idam ettirmeyerek iki hizmetisiyle beraber bir adaya gndermekle iktifa etmi ve ay sonra orada zehr yahut iklimin, ldrc te'siriyle lmtr.101 Ykub, muzafferiye-tine mkfat olmak
olacaktr. Kraldan istimdd edeni de Sa'd*d -dn Giralhd diyor ki Agram'-daki Oswald Papas olmas muhtemeldir. Sa'd'd-dn'in rivayetine gre, Kral Drengzeni'yi arl'a imdd etmee me'mr etmiti. 99 Osmanl mverrihlerinde bu i'tilftan bahsolunmuyor, yalnz Macar mverrihleri zikrediyorlar. Ykb Paa bu muharebesini bizzat nazm etmi ve Sa'd'd -dn (c. 2, s. 79) bu nazmn bir parasn almtr. yle balyor: Buluduk dmene n Krbuada Nida iridi kim Kr bu arada Ykb Be, bir d kulunu Belgrad'a voyvoda etmek arzusunda olduunu, gazilere yardmc olmaktan baka bir emeli olmadn beyn ile nazmn yle imza ediyor: Benem Bosna Bei Dervi Y'kb! Huda avniyle irdm bu cihda. 100 Sa'd'd-din'de Kurbova yahut Karatova. 101 Bonfinius, 1, 3, s. 706. Derencil Bn'm bozgunluu Sa*d'd -dn, Solak-zde, Nuhbet't-Tevrh, Ravzat'lEbrr ile drs'de yazldr. Hac Kalfa Takvm't-Tevrh'inde 898, tnhizm- Kf-fr- Engrs ez Ya'kb Paa-i Vl-i Bosna. Der Ceng-i azm Krtuva (Kratova) v esr eden Derendi Bn - Serdr-i Engrs diyor. Bu sene zarfnda ehemmiyeti daha az olmayan iki vak'a vardr ki, biri ran'n son byk iri Cm'nin ve dieri III.

Sayfa

30

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

zere Pdih'dan bir kl ald gibi, istabl-i hmyndan (pdiha it tavladan) bir de at ihsan olundu; Sultn Byezd bu derece ile de yetinmeyerek, Rumeli belerbeini Bosna'ya nakledip, onun yerine Ykub Paa'y tyin etti.102 Pol Kini haytnn son dakikasna kadar Osmanhlar'n barmaz dman olmutur. lm yatana uzanm olduu halde dah aknclarn, Derengzeni'nin hezimetinden sonra Petu'ya kadar stirya'da ve Tam var'a kadar Banat'a vki' olan aknlarndan dolay intikam almak iin Macaristan Kral'm ikn'a alt;103 nzul darbesiyle dili tutulmu iken bir harita getirterek ve hkmdarna Osmanl hududunu gstererek eliyle kendi boazn skp Hristiyanlk dmanlarna ne muamele yapmak lzm geleceini bu iddet iareti ile gsterdi. mparator Mak-similyen aknclar stirya'dan kardysa da, yedibin esir alp gtrdler. Yeni mparator'un bu srada gstermi olduu iddet, saltanatnn yirmi be senesinde aknclarn bir daha grnmemesi neticesini verdi. Osmanllar'n Tamvar Banl'nda yaptklar hasarlarn Semendire zab-tiyle intikam alnm ve Kini hayt terketmek zere olduu halde bu muharebede hazr bulunmutur. Semendire haricindeki mahalleler yaklarak bu mntkann yama edilmesi Hristiyanlara esr, hayvan, buday, kymetli eya olmak zere o kadar ok ganimet salamtr ki, be kz bir dukadan, drt kzyle bir kadn onsekiz gm sikke'den fazla etmezdi.104 Macarlar Trkler'e mukabele-i bi'1-misil muamelesi yaparak esirleri sattlar. Zr o zamanda esirleri satmak veyahut hepsini birden ldrmek iki millet arasnda mterek bir detti. Hristiyanlar istifde salayan u haydutluklar yaptktan sonra 1494 Terinievvelinin birinde, Bel-grad duvarlar nne geldiler. Sereni'nin akrabasndan Bakeser,105 lakabiyle yd olunan Piyer More -ki 1494 nihayetlerinde eli sfa-tyle stanbul'a gitmi idi- ertesi sene hediyeler ve
Frederik'in vefatdr. Frederik bilinen hkmdarlar iinde yegne olarak seksenyedi yana vsl olmu ve 54 se ne imparator, 69 sene tstirya Dukas sfatyle yaamtr. (T -rh-i veft- Molla Abdurrahmn Cm: Ve min dahlehu keen-ne menna 18 Muharrem 898. Takvm't-Tevrh'den, Mtercim)'. 102 Sa/d'd-dn, 3, varafc: 500. 103 Bonfinius, Aere, 5, 1, 4, s. 719. Julius Sezar, Staat und Kirehengeschlehte. 104 Engel, Macarstan Trihi, 3, 2, s. 72. Bonfinius, Aere, 5, 4, s. 719 -20. 105 Piyer More (Bonfinius, s. 820) sefaretten avdetinde Kinis'in aknlarnn te'srini mbalaa ettii aadaki ibareden anlalr: Tureae andito Pauli incursu adeo perculsi metu erant ut praetorianae cohortes, quae Constantinopoli praeside bant in Asiam repente traje cerint, Imperatore praesertm tum in Aegypto (!) absente. Gya Byezd Msr'da bulunmu gibi!

Sayfa

31

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

sulhun on sene iin uzatlmas teklifi ile gelen bir Trk elisiyle birlikte avdet eyledi.106 Macar Kral, Derengzeni'nin hezimetinde esr den Hristiyanlarn hrriyetlerinin iadesini, mtreke mddeti iinde her trl aknlarn kesil mesini, hitmndan ay evvel devleti haberdr etmek zere mtreke nin yenilenmesi veyahut kesilmesinin kendi reyine bal olmasn huss bir art ittihaz etmekle beraber, sulhu yalnz sene iin kabul etti.107 Macarlar'n musalahanm akdinden nce vukua gelen son arpmalar Ya -yie (Yayca) valisi Vladislas Kanizai'nin muharebesidir ki, son sene zarfnda kumandasndaki kaleden hrice hcum etmek suretiyle Ykub Paa'y ric'ate zorlam ve drt bin atl ile Srbistan' istil ederek -Hadm Al Paa'nm ganimetlerini koymu olduu- iki hisar eline geirmiti. Derengzeni'nin vefatndan sonra Hrvatistan Ban' tyn edilen cesur Kanizai -onun tavsiyeleri zerine yaplan son Srbistan seferinden dnnde Belgrad'dan pek uzak olmayan bir mahalde vefat eden- Pol Kinis'in izinden yrd.108 Belgrad muhafz askeri zabitlerinin ehri Trkler'e teslim etmek zere kurduklar fesad Kanizai tarafndan kef olunarak, bu hyanetin balca failleri olan Oranad Duahan ve Sen - Jan valyesi ile Sirmi mntkasnn irsen dukas olan Loran Oylak yalnz mansb ve emvalini kaybederek, daha aa snftan olanlar idamla cezalandrldlar109 (1495). 1496'da Trkler Bosna'da Komotya, Tersas, Neretva, Kozruvar kalelerini istil ettiler,110 Ertesi sene Dalmaya'ya girerek Zara etrafn talan edip Friyul'da Rayfni, Zirkni, Levri (Lori), Oberlaybah ehirlerine kadar ilerlediler. kodra Bei Frz Be -O vakte kadar Venedik himayesinde bulunmu olan- Karada Bei Jorj ernovi'in arazsini muhafaza iin Pdih'n emriyle Kataru'ya geldiini Venedikli kuman - dan Mares Trevizan'a haber verdi.111 Trevizan'n verdii cevapta bu arazde Venedik Cumhuriyetinin hibir tasarruf fikri beslemedii beyn olunarak, u cevap muvakkaten Padiah ikna etmi ise de, Venedik hkmeti hakknda Osmanlar' endeye drmtr. ki sene sonra Osmanl Devleti ile Venedik arasnda patlak veren harbin ess ite bu vakadan domutur.

32
Sayfa

Bonfinius, Aere 5, 4, s. 728. Bonfinius le Katona, 10, s. 708. 108 Sen-Kleman'da 24 Terinisani; Bonfinius, Aere, 5, 4; Engel, Macaristan Trihi, 3, s. 272. 109 imek, s. 183. 110 Engel, I>aimay TTih, s. 562; Macaristan Trihi, 3, s. 35. 111 Marini Sanatu, Bu mektub 24 Haziran 1497 trihiyledir.
106 107

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

Bu senenin bahnnda (3 Mart 1497) vezr-i zam Dvud Paa ondrt sene u mhim hizmette bulunduktan sonra senelik yzbin ake ile tekad olundu.112 Vezr-i zamlk mesnedinin kuruluundan beri o makama geen ondrt zttan Pdih'm tevecchnn bekasiyle beraber ilk ekilmi olan, Dvud Paa'dr. Dvud Paa'mn on selefinden birtakm btn haytlar mddetince o makamda bulunmu ve dierleri gzden derek de vezr-i zamlktan kapudan-paala ve Gelibolu be-liine tenzil edilmi olan Mahmd Paa, Gedik Ahmed Paa, Mesh Paa gibi- kk hizmetlerle iktifaya mecbur olmutur. Dvud Paa'nm ekilmesiyle boalan makam, Pdihn enitesi Hersek Ahmed Paa'ya verilerek,113 o da yine o sene zarfnda -II. Mehmed zamannda idam olunan- Halil Paa'nn olu andarl brahim'e terk etmitir. Devletinin haysiyeti msid olduka eski mtrekeleri yenilemeyi ve komularyle sulh hlinde yaamay dnen Sultn Byezd, Lehistan ile yedi seneden beri dosta mnsebetlere devam etmekte olduu halde, Silistre Bei Bal Be'in mehur olan sevkyat zerine, o zamana kadar iki millet arasnda hkm srm olan hsn-i imtizacn birdenbire kesilmesine sebep oldu. 1490 senesinde Byezd ile Jagelloniar'n ncs Kazimir saltanatlarnda Osmanl Devleti ile Lehistan arasnda ilk ahid-nme akdolunmutu.114 Bu muahede sonradan-Bohemya ve Macaristan Kral bulunan iki byk kardei Sigismund ve Vladislas'n emellerinin atmas sebebiyle- Lehistan Kraliyet tahtna kan Jan Alber tarafndan sene daha uzatlmt.115 Belirtilen mddetin sonunda Jan Alber Trkler aleyhine deil, Bodanllar aleyhine taarruz bahaneleri arayp mteakiben uursuz Skava muharebesini at. Macaristan Kral Vladislas Lehistan ilerinde tavassut arzetmek ve Bodan'm Lehistan askeri tarafndan istils Osmanl Devleti'nin deil, Bodan'n vergi verdii Macaristan'n hkmranlk
Hadkat'l-Vzer, Osman Efendi-zde. io'daki Venedik elisinin cumhura yazlm 5 Mays 1497 tarihli mektubuna mracaat: 11 gran Sig-nore dimisse al 3 di marzo il Wezind Daud, et l'ha mandato al suo Ti-mar presso Andrinopoli con provisiome di aspri 300 mille. Davit era amissimo dei Venezianie e pacifico. (Dvud Paa'nn Edirne yaknnda yzbin ake ile tekade memur olduunu ve Paa'nm Venedikliler'e mu hibb ve sulh-perver bulunduunu mutazammndr) Marini Sajato'nun un'u (Kronik). 113 bu 1497 senesinde ilk Osmanl byk ir-i rebtosi Ahmed Pa$a ile son byk ran mverrihi Mrhond vefat etmilerdir, Takvm't-Tev&rih. 114 Martens'in Diplomasi Rehberi adl eserinde bu ahidnmeden bahsolun -mayp, lkin 1607 senesinde yenilenmesi mnsebetiyle Naira'da zikro-lunmutur. &, 251. 115 Solinyak (Solignac), Macaristan Tarihi, 1, 16, 1493. Kromer (Crumer), s. 660. Noygebaver (Neugebauer), s. 430. Herburt de Pulstein, s. 209.
112

Sayfa

33

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

hukukuna muhalif olduunu tebli etmek zere, stanbul'a bir sefr gnderdi (1497).116 Bu mdheleye ramen Silistire Bei Malko-olu Bal Be muharebe emrini alarak 1497 senesi iinde -biri ilkbaharda ve dieri sonbaharda olmak zere- iki defa asker gnderdi. Birinci defasnda altm bin kii ile Tuna'dan geerek onbin esrle dnd. kinci defasnda -eer Macaristan mverrihlerinin szlerine inanlmak lzm gelirse- bu sevk olunan kuvvetin kumandan olan Osmanl generalinin (Bal Be'in) emri altnda seksenbin kiiden ziyde vard.117 Dinyester nehrini kayklardan kurulmu bir kprden getikten sonra n*& kumandanln kk olu Tur Al (Durali) Be'e ve ordunun iftici frkas kumandanln byk olu Al Be'e verdi. Dinyester zerinde bulunan Sruka Hisar'a urayp nehrin geidini mdfaa eden kule hk ile yeksan edildi. Bir gl kenarndaki Derekzeni (De-reczny)118 ehri anszn zapt edilerek yakld. Kankuga (Kanczuga;yahut Cinanca),119 Gelebanya, Braklav dah bu hle uradlar. Radimin120 kalesi istihkmlar sayesinde taarruzdan masun kaldysa da Perovorsk121 hcumla zaptedildi. Bu ehrin yaknnda Bal Be pekok ganimetlerle olunun frkasna iltihak etti. Hazan Voyvoda (?) btn memleketi dolaarak Dinyester zerinde Lehliler tarafndan yklm olan kpry yeniden yaptrd. Kaasm Be-zde Mustafa olu -muvaffakiyetten ziyde ecaatle mdfaa edilen- bir boazdan silh kuvvetiyle geerek elli svr ile Saana Kprsnden geti ve Yaroslav122 ehri ve mntkasn tamamen hasara uratt gibi, beldenin altn ve gm servetiyle mehur olan bir kilisesini yama ettirdi. Bu mddet esnasnda Bal Be Hali,
Engel, Macaristan Trihi, 3, 2, s. 100. Prey, 4, s. 274. Engel, Macaristan Trihi, 3, 2, s. 100. Bu belde Sa'd'd-dn'de zi'krolunmamtr. 119 Sa'd'd-dn'de Cinnca. 120 Sa'd'd-dn'de Adne Rdmn (stanbul basm, c. 2, s. 83). Sa*d'd-dn bu seferde mevz- bahs olan ehirlerin hemen cmlesinin isimlerinin bana Adne lfzn ilve eder. Adne kelimesi ne Rusa, ne de Leh lisannda ehir demek olmadndan Kont Stanislas Rezevosky gibi ben de zannederim ki, Slovence'nin bak oraya! Orada! demek olan bir kelimesidir. Anlaldna gre Trkler gitmek veya. gemek istedikleri yerlerin ismini sordkua ahlsi tarafndan bu kelime kullanlrd; Trkler ise bunu belde isminden sanmlardr. Nasl ki polis ve kus isimlerinin evveline Rumca bir kelime ilvesiyle stanbul ve stanky (Stan-polis-stanbul..) Sa'-d'ddn'in bu paras Sankovsky tarafndan Leh lisanna ter-'cme olunarak 1824'de baslmtr. 121 Sa'd'd-dn'de Andre Prevorsk 122 Sa'd'd-dn'de Yareslav. (stanbul matbuu Sa'd'd -dn'de ehrin ismi tasrh edilmi deildir. Fakat yaymlayan Sane denildiini sahife kenarn ayazmtr. Yaymlayann Hammer'e mracaat etmi olan bir ma lmatl kii olduu zannedil'r. Sa'd'd-dn Matbaa-i Amire'de tab' olunduundan, tb'i Majfcbaa-l mire mdr olacaktr. stanbul matbuun-da Yaroslava Yattilav eklinde yazldr. M.t 4'de bu aknlara dir daha geni zahat verilecektir.)
116 117 118

Sayfa

34

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

Zidakon, Sambur, Drahubi123 havalisini ha-rb etti. Eer souk ve erzak yokluu Trkler arasnda byk zayiata yol amasayd, memlekette daha ileri gideceklerdi. Lehistan mverrihleri bu seferde telef olan Osmanhlar'm miktarn krkbine karrlar. Osmanl mverrihleri ise Bal Be'in ordusu krkbin kiiden mrekkep olup, Ki-liya ve Akkirman'a byk ganimetlerle gelindiini ve Pdih'a it bete bir/in alnmasndan sonra, muavin askerlerin terhis olduunu yazarlar. Moldavya Voyvodas Bodan'n (?) Lehistan Seferi esnasndaki hizmetlerine mkfaten kendisine Pdih tarafndan samur krkl bir kaftan ve bir sancak ile iki tu, koka (tyl serpu) gnderildi. Bu eref almetlerinden tular paa rtbesine terfi, koka Yenieri miralaylna tyin edildiine iaret idi.124 1492 senesi -ki Kristof Kolomb'un Amerika'y kefettii senedir,125 Rusya le Osmanl Devleti arasnda ilk siyas mnsebetler vukua gelmitir. ar III. Jan, Osmanl Devleti'nin genilemesine dikkat nazarlarn atfederek, bu devletle mnsebete girimeyi hayli vakitten beri arzu ediyordu. Piyelogrod'da arn ktibi Koroin ile birka paa arasnda mzkerelerde Osmanl kumandanlar dah metblarmn Rusya -n'yle mnsebetler kurulmas arzusunda bulunduunu Koroin'e tebli ettiler. ar bundan haberdr olarak, mttefiki olan Krm Han Mengli Giray'a bu husustaki efkr- ahanenin (pdihn dncelerinin) alnmasn bildirdi. Sultn Byezd: - Mengli Giray, Moskov hkmdar senn kardasn ise benim de kardam olacakdur cevbn verdi.126 Bir mddet sonra, Azof ve Kefe Rus tacirleri bu iki ehir mutasarrflarndan ikyeti olduklarndan, oradaki ticretlerini kamilen terkettiler. Kefe Paas, bu neticenin Mengli Giray'm hiylelerinden doduu iftirasn Pdih'a bildirdi. Bu mnsebetledir ki, III. Jan, mttefikinin bu ite bir kusuru olmadnn bildirilmesi iin Sultn Byezd'e aadaki mektubu yazmtr: Trkiye belerinin hkmdar ve berr bahrin pdih sultn - zistikll Byezd'e. Biz ki Tanrnn inyetiyle btn Rusyalar'm ve kuzeydouda dier birok lkelerin yegne hakk hkmdar Jan'z, zt-i
123 124

Solinyak-(SoIignae), 1, 16, c. 3, s. 172, Amsterdam 1751. M. U'sstm, 7, 445. 125 Ktib eleb'nin, III. cildin Mtercim'in lveeri'ne nakledilen ifdesini tashih ediyor. Hakkaten Amerika Ktib eleb'nin dedii gibi 862/1457'de deil, 898/1492'de kefolunmutur. 126 Karamsln, Rusya Trihi, 1930, c. 6. s. 289.

Sayfa

35

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

Sayfa

36

evketlerine yazmak istediimiz udur ki: imdiye kadar beyn-i iKls iin sefr gndermedik. Bununla beraber Rus tacirleri sizin memleketinizi dolam ve iki hkmete de faydal bir ticret icra etmilerdir. Bun lar sizin, hkimlerinizden grm olduklar mezlimden dolay bana defalarca ikyet ettiler. Lkin ben skt ettim. Geen sene Azof Paas bunlar bir hendek amaa ve muhtelif inaat ileri iin arabayla ta tamaa mecbur etmitir. Bundan daha ileri gidilerek Azof ve Kefe tacirlerimiz mallarn yar fatiyle teslime icbar olunmutur. Eer bunlardan biri hastalanacak olursa hepsinin mallar hacz olunuyor. Eer vefat edecek olursa hkmet btn mallarn zaptediyor. yileecek olursa, malnn yansndan ziydesi verilmiyor. Vasiyyetnmelerin artlar mer1! tutulmuyor. Trk hkimleri btn Rus emvali iin kendilerinden baka vris tanmyorlar. Bu kadar haksz muameleler tacirlerime sizin memleketinizde ticreti men' iin beni icbar eylemitir. Bu tacirler eskiden, ancak kanunen muayyen olan miktar te'diye eyledikleri ve kendilerine serbeste ticrete msade olunduu hlde imdi bu efl-i taaddkrne-nin (saldrgan ilerin) sebebi nedir? Bunu biliyor musunuz? Yoksa bilmiyor musunuz? Babanz II. Mehmed byk ve mehur bir hkmdar idi; rivayete gre bize beyn-i meveddet (sevgisini gstermek) iin sefr gndermek arzusunda bulunmu; lkin Cenb- Hak myesser etmemi. Bu tasavvurun imdi icra olunduunu neden grmeyelim? Cevbnz intizr ederiz. Moskov, 31 Austos 1942127 sene sonra stanbul'a ilk Rs sefareti geldi. Sefr Misel Pleeyef . Jan*a veda ederken metbundan bir itimdnme ile beraber ald ta'lmt mucibince Sultnn memleketlerinde Rus ticretinin serbeste yaplmasna dair mzkerelere balamaa me'mr idi; Sultn Byezd ve olu Mehmed'e128 arz- ihls ettii srada diz kmemesi; vezirler v-sitasiyle deil, dorudan doruya zt- hne ile muamele etmesi; hibir sefirden geri, kalmamas ta'lmtda tenbh ediliyordu. Pleeyef, talimatnn fikrini tecvz ile stanbul'a varndan itibaren souk ve kibirli grnd. htiram ve riyete gark edildii halde kendi erefine vezirler tarafndan verilen ziyafet davetlerini, hediye edilen kymetli elbiseleri; masraflar iin tahsis
127 128

Karamsin, Rusya Tarihi, g. 290. Pederlerinin saltanat terk etmesinden evvel rtihl eden Byezd'in eh -zdelerindendir. Mtercim i

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

olunan onbin sekeni reddetti. Bunun zerine Sultn Byezd, Mengli Giray'a aadaki ekilde imda bulunmutur: - Kendisiyle dostne rabtalar kurmay iddetle arzu ettiim Rusya hkmdar, bana kaba bir adam gndermitir; orada tahkir grecek leri korkusuyla, kullarmdan hibirini kendisinin refakatine katp da Rusya'ya gnderemiyeceim. ark ve Garb'da ihtiram grdm hlde, kendimi yle bir hakarete arz etmekten mahcb olacam. Bununla beraber Byezd, byk hkmdara (Rusya arna) sefirinin hafife alc slubundan asla ikyeti olmayarak, yazm olduu mektupta tebeasmm ticretine mteallik her trl taleplerini yerine getiriyordu. 1499'da III. Jan, Byezd ile Kefe Vlsi bulunan olu Mehmed iin i'timdnmeleri hmil olarak istanbul'a Aleksi Golokvastof nmnda bir sefr gnderdi. Golokvastof, Pdihn memleketlerinde Moskof ticreti iin yeni faydalar salamaa nail olduundan ve Byezd'e: - Byk hkmdar, sefiri Misel Pleeyefi neden dolay itham etmekte olduunuzu bilmiyor; ancak ma'lmunuz olsun ki pek ok hkmdar metbuuma (efendime) sefr gnderirler ve bunlar lutf ve hrmet grrler. Bu husus Pdih'n bizzat tecrbe ile emniyet kesb edebilecei bir eydir.129 yolunda tebligat icra etmee me'mr idi. Trkiye ve Rusya arasndaki bu yaknlama bir taraftan Rusya'nn ticreti iin yeni mahreler bulmak ihtiycn hissetmesinden ve bir taraftan da Osmanllarn Lehistan'daki yeni aknlanyle Rus hkmetinin, Pdih'n emrgzr olan Krm Hanlar'yle devaml mnsebette bulunmalarndan ne'et etmiti. O zaman btn Rumeli ve Anadolu Osmanl vilyetleri batanbaa Leh esrleriyle doluydu.130 Bu milletin en gzel kz ve delikanllarndan seilmi olan birtakm esirler, Msr Sultn Kaytbay-zde Nasr Mu-hammed'in clusundan ve ehzadenin Napoli'de vefatndan az bir mddet sonrakendisine tezvcini Bb- Hmyn'dan talep etmi olduu, Cem'in kermesinin dn iin hediye olmak zere gnderildi.131 u suretle, Ftih'in iki kz torunu Osmanl Devleti'nn en kuvvetli iki komusuna verilmi
Karasn, 6, s. 355, 1499 senesi. Bu mellifin Mahmed Shikzoda dedii Mehmed, ehzde'den baka birey deildir. Karasin'in yazna gre eyh-zde anlalmak lzm gelir; ark isimleri imlsnn tahrifinden ihtinb olunmas lzm ve bir harfinin deitirilmesiyle mn bozulaca bundan da anlalr. ehzade yerine eyhzde denilecek olursa tahrif pek az olduu halde, hkmdar olu yerine bid olu demek olur. 130 Engel, Moldavya Trihi, s. 151, Vrage Ddvornik'in ifdesinden. 131 Al, Byezid Saltanatndan 27. Fasl.
129

Sayfa

37

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

Sayfa

38

idi: ehzade Cem'in kz erke Sultan'na, Sultn Byezd'in kz Uzun Hasan'n torunu ve ran tahtnn veliahd Ahmed Mrz'ya. Devlet iin pek mhim bir siyseti mutazammn olan bu iki izdiva, II. Mu-rad'n Srbistan Prensesi Mara ile izdivacn hatrlatr ki, II. Mehmed Bosna ve Srbistan hakkndaki iddialarn bunun zerine bina etmiti.132 Geri Byezd'in halefleri olan padiahlar, akrabalk kurduklar hkmdarlarn memleketlerindeki fetihlerine hukuk bir ekil vermek iin, veyahut bahis konusu memleketlerde veraset hakk iddiasnda bulunmak iin hi bir vakit bu izdivalar taleplerine vesile ittihaz etmemi iseler de, bu izdivalar, Sultn Byezd'in devlete hem-hudd olan en byk iki hkmet, yni ran ile Msr'da nfuz te'mn etmek emelinde bulunduuna aikr bir surette dellel ediyordu. Trk haric siyseti Sultn Byezd'in zamannda huss bir ekil kazanmaa balam, ve Osmanl Pdihlar iinde Byezd, Avrupa ve Asya'ya birok sefirler gndermek suretiyle ilk defa olarak bu siysete byk bir vs'at kazandrmtr. Osmanl diplomasisinin nasl yrtldn takdir iin hareket noktamz emn bir surette te'ss etmek ve sonralar urad muhtelif dei iklikleri anlamak zere, onbeinci asrn sonuna doru Byezd'i Avrupa hkmetleriyle, zellikle ttalya ile mnsebetlerde bulunduran sefirlerle sulh ahidnmelerine bir nazar atfedelim: Macaristan Kral Vladislas, kendisiyle Devlet-i Aliyye arasnda akdo133 lunan otuz senelik mtrekenmeye kardei Lehistan Kral Jan Al-ber'i dhil etmek iin 1497'de stanbul'a bir sefir gndermiti; ancak mzkereler bir netce vermeyip, bil'akis Osmanllar'm Lehistan'da iki istilsn ta'cle sebep olmutu. Yine o zamanlarda talya'nn alt hkmeti, yni Papa, Floransa, Piza, Miln, Napoli, Venedik Pdih'm dostluunu veyahut yardmn kazanmak iin birbiriyle rekabet ediyorlar ve tehalk gsteriyorlard. Byezd'in -Yesua'nin (Hz. sa'nn) iki yann delen demir mzran Roma'ya getirmi ve Cem'in iaesi iin krkbin duka vaad etmi olan Mustafa nmnda bir eliyi Papa nezdine gnderdiini ve Boiyardi'nin mzkerelerini ve tertblerini ve Pdih'm Rodos std- zam'na, Fransa Kral VIII. arl'a da sefr gnderdiini, evvelce zikretmi idik.
132 133

Bratoti'de SaWd-dm, s. 14. Prey, un (Kronlfc), 4; Katona, 11, 18, s. 309; Marini Sanoto, 1498 Senesi.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

Yine ibu 1497 senesinde Byezd talya'nn iki sefirini kabu l etti ki, biri Papa Aleksandr134 tarafndan gnderilmi ve Luici Sforza'nn 135 elisi olan dieri Venedik aleyhindeki menfaat atmasna Osmanllar idhle almaa me'mr idi. Be sene nce (1494), Napoli Kral Alfons Franszlar aleyhinde Pdih'dan yardm talep etmiti. Ferdinand'-n vefatndan sonra Napoli elisi Tomazi Paleologos, Kral'n halefi Fre-derik d'Aragon ile Devlet-i Osmniyye arasnda kat' bir muahede akdetti (15 Temmuz 1498).136
1497 da Constantinopli 5 et 5 settembre, vi era un oratore de papa e uno del duce di Milako. Marini Sanoto. Guvviciardini, 1, 1. Bu ahidnme, it olduu zaman itibariyle bizce pek kymetli grnd ve pek az ma'rf bulunduu iin Marini Senato'-dan aynen nakl ile beraber, mteakiben 1408 senesinde I. B -yezd'in olu Sleyman ile Kaloyanes Paleolog (Calojoannes Paleologue) arasnda akd olunan bir muahedenin suretini yazacaz. Daha eski bir trihte olan bu son ahidnme trihimizin birinci cildinin nerinden sonra Avusturya mparatorluk Hanedan hazne-i evraknda Libre dei patti kitabnda bulunmutur. Osmanl Pdih ile Kral Frederiko arasnda 15 Temmuz 1498 trihiyle akd olunan ahidnmenin suretidir: Sultan Baiesit cum Dei grande, Imperator Asie atque Europe, ete. Serenissimo Domino Don Federigo de Aragona Rex Sicilie, ete. Con la felice memoria dela Mta. del Sr. Re Don Ferando nostro padre Re di Appulia infra nui erra sag-ramento et bona pace, quale sagramento et bona pace con Vra. Ma la cn firmamo; dove hessendo morto dicto Re Ferando non fo mai interrtta detta bona pace et da poi la mor-te di Sua Ma, ene successa la Ma, Nra. suo fiol quale per sua parte haver mandato per Ambasator suo a la Nra. Signoria M. Thomasso Paleologo Asani per renovare et confirmare la bona pace et amicitia, la quale havemmo acaeptata in lo modo et maniera infraseritta et havemmo renovato lo nostro sagramento et pace de ozi, ehe et li 15 de Julio in Panno de la nativita de Chto. 1498 e dello nostro Propheta Mohameth 903, durante dicta pace et bona amicitia durante la vita nostra e de la Ma. Nra, et damo avanti sia fatta pace et bona amicitia e ehe fra nui sia sagramento et ferma et bona pace et amicitia et in il modo ehe seguira. Promettemo et faremo commandere, ehe per tutto lo tempo de ditta bona pace et amicitia durera, tutti mercanti subditi et vassalli di V. M. possano et debono praticare et mercantiare salvi liberi et securi con le persone navili et cosse Thoro be qualunque natura se siano per mar o . terra et per tutti li porti marini, citade, insule, provincie et lochi de Nra, Gran. Sgia. et per tutti li stad di Nra. juris -dizione per modo, ehe li vassali de Sua Ma. con g proprii persone et robe siano securi et liberi da omne danno impedi -mento et ofensione non altramente si quelli fossero in lo Do-minio de sua Ma. pagando porho li driti soliti et consueti per le mercantie et robe, ehe conducessero da uno paese in Paltro per terra o per mar, et simulmente promete et commandra lo prefatto Re Don Federigo fare lo simile in tutto lo suo regno per terra e per mar com e scripto in lo Capitolo predicto. Anche prometemo et faremo commandare ai Sanzachi et H Subass et qual se voglia altro nostro Oficiale che debano in omne occurentia tractar bene et amicabilmente li vassali e mercanti et subditi de la Sua G. Maest per fark" ministrare bona et expedita justitia regondo la occorentia lo bisogna, e lo simle promette Sua Ma. observare in tutto lo auo rego. Et pi prometemo, che per caso succedesse, che per mare et pe r terra li vassali et subditi nostri facessero nocumento reale o per-sonale ali vassali di Sua Ma. che per tale danno, violentia or-donria non se-intendi per alguno modo rota dicta bona ami-citia ma quella habia a stare ferma et stabile n il suo vivore, e che le mercantie navilii danari o qual si voglia altre cose che fossero tolte se debano integramente restituire ali patroni loro senza condizione e manchamento alcuno, et lo simile promete Sua Ma far fare abservar in tutto lo suo regno per mar et per terra secondo in lo Capitolo se contiene. Item simo contenti che durante dita pace e bona amicitia non se possanno in nisuno loco de lo Nro, stato tanto per mare, quanto per terra pigliare presoni, ni schiavi de vassali et homini de Sua Ma, tanto moscoli quanto femine, tanto nicoli, quanto grandi, et in caso, che per furto o per altra violentia et forza ne fosse piglato alcnno in publico e in secreto ni in mare o in terra subito fareli liberare et ponerli in sua libert, et se per aven -tura fosse stato venduto in publico o in secreto non de manno mascolo o femina farelo liberare et restituire et simelmente quando fossero state vendute le robe injustamente tolte in tempo di essa pace niente, et lo simile promette sua Ma. farlo observare. Faremo commandare, che tutti nave, gale, barche, fuste, quale se volia altro leguo mariuo da li vassali subditi tanto in alto mare, quanto per li porti spiazie insule et marine delo nostro stato li farome poriarc amicabilmente insieme et per nullo modo fareli offender et fareli dar impazo ne in lo robe ne in persona, ma farli servare infra l'horo bona amicitia et secura
134 135 136

Sayfa

39

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

pratica, e che li patroni et navili delli nostri subditi si facessero lo cpntenuo commendato siano castigati de per-. sona et de beni secondo la qualt della offension et delicto che commetessero, et lo simile promete Sua Ma. fare obser-vare a, li sui subditi et vassali per tutto il suo regno secondo contiene in il sopraditto capitolo. Item prometemo et faremo commandare che quando per l'aventura alcune galie nave o qual se voglia altro legno marino delli vassali delo prefato Re Don Federigo per mala fortuna donassero in terra in lx sua jurisdizion de la Nra Grau, Sgia che in tale caso se intendano salve mercanzie, pecunie, persone et legni e che siano deli patroni et a quelli liberamente fare restituire et cussi ancor se intende si fossero de la prefata Ma. overo di suoi officiali factori et ministri, lo simil promette Sua Ma. fare observare et commendare in tutto lo suo regno tanto per mare, quanto per terra. Item si per caso fusse, che alcuno merchadante o altro subdito o vassalo di Sua Ma. morisse in le terre et lochi dela Nostra Serenita commanderimo, che tutte le robe danari et altre cosse che restessero di dicti homini, farne far inventario per homo nostro, et tecre dicte robe in deposito fra in tanto che Sua Ma. scriver. a chi volle se restituiscano a chi portera dicta lettera et fare che nulla persona li paga impazo, et lo simile promette Sua Ma. far observare in tutto lo suo regno accascando tale cosx de li subditi et vassali nostri, et per questo prometemo a la Ma. prefata del Re Don Federigo, che la confirmatione della pace fatta infra Nostra Gran Signoria et Sua Ma, observarla et non far lo contrario et contravenire, e promettendo et jurando sopra al Propheta Nostro Mohameth et Alcurano a Dio Omnipotente observarli pienamente et integramente senza excepione diminution et malignit alcun et per maior testifiction di pace et bona amicita per far la nota ai subditi e schiavi nostri; la faremmo pubicare, la presente pace per lo Domino e Stato nostro commandando sotto gravissime pene che sia inviolabiliter observata, per lo simile promete la Ma. Nostra far observare et fare banire in tutto lo suo regno et per majr fermeza di dicta pace et amicitia nuit prefato Gran Signor et lo preditto Re Federigo volemo et dicemo che li presenti Capitoli et tenore di quelH se debano sempre mai intendere bona fede e senza fraude, calumnia et sin conditione, che la Ma. di Re Federigo ne habia da mandar lo corpe de Gem Sult an ostro fratello, la qual conditione lo Vostro Ambassadore non ha voluto acceptare et per la Sra. Nostra li e stata commandato, che debia portar questa pace alla Serta, vostra certificandola, che havuto che huveremo dcto corpo, ogni di per experientia v edera che con effecto crescere di bene in meglio la nostra bon amicitia che non mancharimo mai in le occorentie de la Ma. Vostra. Data in Constantinopoli adi 15 Julio 1498 et de Nostro Profeta 903. (Marini Sanoto, c. 2, 13 Temmuz yerine sehven 18 yazmtr.) 1408 senesine doru Sleyman ile Venedik arasnda akd olunan ahidnme. (kinci cilde baknz) in nomine di Dio verasio. Mi che sum Musulman Zalabi no del gran Soldan Bajezit imperadores. Da puo, che lo gran imperator Caloiam Imperador de Griesi mio pare Paleologo Imperador e lo Impero di Costantinopoli fo contenti quelli e mi cum lo commandamento del nostro Sgr. Dio et etziamdio cum li grandi Communi in sembre Rodo cum lo so hospital, Venetia, Zenova cum l'isola di Sio e lo Duca di Nixia cum tutte le terre et isole che cum alli suoi luoghi e nel cose del mar da basso del mar mazor et infra terra del Imperador cum tutti i luoghi che lo habbia e de la liga che se in compagnia havemmo zurato et havemmo fatta verasia paxe cum bona voluntade e dicta adesso cum la voluntade de Miser. Domino Dio lo zuro per quello che ha fatto lo cielo e la terra per mio Macometo Mustafa, e per le mie sette Musafi et per lo mio alto grande Profeta che nui credemo e per anima de mio avo, e per la testa del mio pare Soldan, per Fanma mia cum tutti questi ho fatto paxe cum li miei baroni e cum tutti li miei sudditi et homini ho fatto questa paxe che Dio ne dara s'il vegnesse altri Signori mie suzeti cum mio pace lo Imperador et cum lo Imperio de Griesi e cum la compagnia delli c ommuni, i castelli e terre del Imperador e delle convicine e cum li luoghi et isole e casali che cum lo mar da basso e lo mar mazor et infra terra havemmo fatto la paxe fine che saremmo vivi e li fioli di viyi filoli, e che li nostri fioi sia cum lor in bona paxe. A mo pare Imperador de Griesi et lo Impero di Costantinopoli. lo ho dado Salonichi cum la Calamarea cum tutte le pertinenzie, come havemmo parlado e dato Golicho fino la Paravasdaro e fiua alla marina france e libero, et ho dado Salonichi cum lo su ula e quello che li dava a mio Pare. lo ilo dono et ho li dado dalo Panido fino in Meseftbre, e la Paletoria insembre e le sue castelle e aline et con tutte le lor pertinenzie lo le ho dade senza alguni tributi a mio pare lo . Imperador et a lo Impero di Griesi, et in quelle contrade tutti queli Turchi che habbia possession io li die cazar via de la et in questi luoghi tutti si Griesi come Turchi ch'habbia com-prado alguna cosa per la sua moneda che li sia soi. Et ho dado Constantinopoli cum tutto suo confine franche senza algm tribUto, de la Parapolia fine al Panido et in questi luoghi chedi Ze novesi che sia in mi, et in le mie prison, ver in mie baroni, si li se trnova e li se debba lassar et nde li trnova al-gun Zenovese prison, che io il debbo lassar. Item si alguno sclavo scampasse dei Zenovesi e fosse ben Musulman, che io o debbia dar, cum questo, che da puo che fo la rota del Tam-berian, tutti quelli mie che se trovasse in le lor man, che eli sia lasadi. Item delle prison di Syo che li debbia dar 25 Ama-loti. Item li castelli che ha Zenovesi in lor mar majr, che eli non sia tagnudi di parghar tributo. Item quelli 500 ducati, che dava quelli de Syo al Signor de alto luogo, che li non debbia paghar niente. Item de io confiue de Venctiani si o fosse preso tenue ni castelli casalli ni alguna cosa de o suo confine che o le debbia

Sayfa

40

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

Venedik bu srada birok dmanlar tarafndan tehdd edildiinden Zanta adasnn vergisini vermek ve Osmanl Devleti ile her trl ihtilflarn dzeltmek ve mtrekeyi yenilemek zere Andrea Zankani'yi stanbul'a gnderdi. Zankani'nin varndan evvel mzkereler, Andrea Gariti tarafndan idare edilmekte idi. Ga-riti yalnz tacir gibi hareket etmeyerek, elilik liykatini ve yirmibe sene sonra Doc sfatyle Venedik Cumhriyeti'nin idaresinde gsterdii siys mahareti gstermekteydi.137 Hadm Al Paa, bir sene nce iki-bin Trk ile Kataro'dan hareket ederek (1498) Zara havalisini talan et-m ve Laybah surlarna kadar uzanan bir akn ile birok esr getirmi138 olduundan, Byezd, Venedik elisinin maksadndan phelenmekle beraber, hakki dncesini kefettirmek istemediinden, Ikodra san-cak-bei Frz'u bundan dolay ikyet etmekte olan Gariti'ye i'tizr bildirmee me'mr etti. Kendisinden nce vsl olan Macar sefirinin daha evvel kabul olunmas lzm gelecei bahanesiyle Zankani huzr- ahaneye mslnn (yani: pdihn huzurunda, saygyla ayakta durmak zere kabul edilme merasiminin) her gn bir baka gne te'hr edilmekte olduunu grd; nihayet kabul zaman geldi. Zankam, istanbul'a vardnda -hlen (Hammer zamannda) yabanc sefirler hakknda mu*td olduu vehile- tercman vstasiyle ihtirama mazhar olmu ise de, kabul salonuna avu-ba, sonraki tbirle saray mirlii vazifesini if eden me*mr tarafndan getirilmeyip zabta me'mru demek olan subay ta rafndan rehberlik edilmek suretiyle farkl bir muamele gsterildi; bundan mada, i'timdnmelerini takdm ettii zaman zt- hne dorudan doruya sefire hitb etmeye tenezzl gstermeyerek -Hersek Dukas Olerik'in kardei olup eskiden Hristiyan dninde ve Venedik vatandal pa render e darli Silines. Item per cohtra l'isola di Nigroponte su la terra ferma li don infra terra niia cinpue e si in questi fosse saliue ni scalla chel sia mio e s'ie fosse tolto in tutto gran del mio paise senza paghar il mio commerchio che quelli suo che o trazesse sia castigad. Item che l'Marchese della Bondeniza non sia tegnndo altro salvo guello che o iera tegnudo per avanti a mio pare. Item che se nessun sclavo ni servo vegnisse scampar ali lor loghi che eli me li debbia dar e per simil si algun lor schiavo ni servo scampasse ali mie luoghi che sia tegnudo doverlili dar. Item che quelle che dava Nicsin et altro Inogho, et la Pa-latia zoe dcati ducento che oli non debbia dar niente. Item deli Amaloti di Venetiani li daro cinquaento Amaloti qualche che eli vor cum questo patto, che eli me renda tutti li Turchi che eli hav ra. Item de io trabuto de Foia Nuova also ducati cin-quecento. Item si alguna casion intravegnisse o de sagnue o de parole o perche altro muodo se fosse che la paxe non se rompa, ma remagna ferma, e che quelle division che fosse se debbia accordar amicabelmente entro mezane persone. Item la Salona cum quel confin, che mauzava la centessa le ho dade alo hospedal de Ruode franehe e libre. 137 Marini Senoto, Lujlye, 1, 8, 91. 138 Maj-ini Sanoto, Paolo Oivvio, Valvasur, Mejzer.

Sayfa

41

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

yesinde bulunan ve imdi Mslman ve Pdih'm dmd olan- vezr-i zam Hersek Ahmed Paa-ya hitaben rd-i kelm eyliyordu. Bu zam-nm dier vezirleri yetmibe yanda ihtiyar brhm Paa ile yine B-yezd'in dmd olan, Hjrvat generali Derengzeni'nin galibi Ykb Paa ve yirmibe sene nce Tagliamento nehri sahillerine sald deheti ibu 1499 senesinde yenileyecek olan skender Paa idiler. Venedik hkmeti, Gelibolu tersnesindeki falliyete ve kumandas Keml Res'e verilmek zere bir donanma techz edilmekte olduuna vkf olduu cihetle, Zankani hakknda hafife alc muamele tabiatiyle Cumhr'a emniyet-bah olmuyordu. Sefirin kabulnden onbegn nce yirmi byk gemi ve altm yedi kadrgay ihtiva eden ve cem'an yzaltm yelkenden mrekkeb olan Osmanl donanmas139 Mora sahillerinden Mo-don ve Inebahti (Aynabaht) taraflarna yirmisekizbin Rumeli ve onse-kizbin Anadolu askeriyle sekizbin sipahi ve hemen bir o kadar yenieriden tertb edilmi altmbin kiilik bir140 bir ordu gtrmek zere yelken amt.141 Bu zamanda devletin saf gelirleri142 takriben ikibuuk milyon du-ka'y buluyordu;143 Sultn Byezd'in yedi ehzadesinden herbiri bir eylet hkmetinde olduu gibi, yedi kermesi de birer kudretli vezirle evlendirilmi olduundan, Osmanl hanedannn evketi en yksek mer tebesinde idi.144 Bu saadet ve kudret Osmanl Devleti ile sulhun muhafazasna Venedik'i bir kat daha tevik ediyordu. Bununla beraber n bir hcuma kar kendini koruyabilmek iin kuvvetli bir donanma techz etti. u tedrikleri nazar-i dikkatte bulundurmakta olan Pdih, Venedik sefiri Zankani vstasiyle -fakat Trke deil, Ltince- bir ahid-nme akdetti. Ahidnmenin Ltince olmas Byezd'in fikrince menfaatlerine uygun grd zaman bozulmas iin bahane olabilirdi.145 Osmanl Devleti'nin byle mer* usllere aykr bir ahidnme akdi ve mteakiben nakz etmesinde Miln, Floransa, Napoli sefirlerinin -Papa ve imparator Maksimilyen'in muvafakatlariyle- pekok telkinleri vuku bulmutur. Bundan
Marind Sanata, Adriem Gr*ti'nin raporu,. Marini Sanoto'nun Kroniinde, 1496, stanbul'da Oumhur'un ktibi Sa -kndino'nun lyihas. 141 Kezalrk. 142 Yni vezinlere ve eylet valilerine mahsus aidattan baka. (Mtercim). 143 Marini Sanoto'nun un (Kronik)u. 144 Kezallk. 145 Marind Sanofco; Lojiye, Venedk Tarihi, c. 8, s. 91. 15 Mart 1499 trihiyle akdedilen bir ahidnme V enedik Hazne-t Evrk'nda mahfuzdur.
139 140

Sayfa

42

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

da maksadlan kendileri Venedik aleyhine taarruza balayacaklar zaman Venedik'in, Osmanl Devleti'nin sahte gsterilerine al-danp da Trklerin hcumuna mdafaasz bir halde ma'rz kalmas idi. Sultn Byezd, Ludvik Sforza'nn elileri tarafndan tahrik edilerek 1 Haziran 1499 (21 evval 904) trihinde stanbul'dan Edirne'ye gidip, oradan Rumeli belerbei Mustafa Paa'y nebaht'nn ele geirilmesi iin gnderdi. Kapdn Dvud Paa kumandasnda bulunan donanma dah o tarafa tevecch eyledi.146 Muhalif rzgrlar Dvud Paa'y ay mtemdiyen, gney tarafndan Modon'u muhafaza etmekte olan Sapienza adas altnda durmaa icbar etti. Bu aralk kara ordusu nebaht yaknnda atalca vadisine kadar ilerlemiti. Mora sancak-beyi Hall147 D-vud Paa'mn zarur olarak durmaa icbar edilmesi zerine sabk vezr-i zam Hersek Ahmed Paa birka bin yenieri ile koarak Osmanl donanmasnn -yzaltm gemiden mrekkeb olan ve nebaht Krfezi giriini Trkler'e kar kapatmak arzusunda bulunanVenedik donanmasna tesadf ettii srada Halomia148 limanna vsl oldu. Venedik Amirali Antonyo Grimani, kendi kuvveti Osmanlilar'n kuvvetinden pek aa olduu halde, muharebeye hazrlanmakta iken, Korfu'dan iyi tec hz olunmu onbe gemi getirmekte olan Loredano iltihak etti. Venediklilerin en mahir amiral olmak zere gtrdkleri Loredano'nun gelmesi, Grimani'nin rekabetini tahrik etti; bununla beraber gemiler muharebe nizm zerine dizildi. ki donanma birka gn birbirinin karsnda manevra yaptlar. Alban Armenyo nclere, Loredano ve Grimani kendi emirleri altndaki gemilere kumanda ediyorlard. Venedik amirallerinden daha az mahir olmayan denizci de Osmanl donanmasnn kumandasn aralarnda taksm ettiler; ancak bu donanmann tlimsiz ve henz sapan dan ayrlm taifesi mcdele zamannn gelip attn dehetle gryorlard. Bununla beraber Kapdn Dvud Paa ve onun emri altnda bulunan ve donanmann en byk gemileri olmak zere ikbinbeer yz tono -luk iki sefineye binmi olan Keml Reis ve Burak Res149 Porto-Longo limanndan
Marini Sanoto'nun Kroniik,'inde Venedikliler'in akdini bozmasndan ikyetini mutazammin olarak Sultn Bayezd'in Fransa Kral'na ki mektubu vardr ki, biri stanbul'dan ubat. trihiyle, ve dieri Fapasl'dan 14 Nisan 1500 trihiyle tSrmienmistlr. 147 Marini Sanoto'nun Kronik'i biri Hall tarafndan ve dieri 1499 Haziran trihiyle Korint Sancakbeyi. Mehmed canibinden Napoli Di Malvaziya'nn Venedik Valisine yazlm iki mektup zikreder. 148 Ktib eleb'nin Esfr-i Bahriyyesinde Halmc denilmitir. Sa'd'd-dn'de mstens hatsiyle Oluml diye yazldr. (stanbul matbuun-da Alhu, c. 2, s- 92). 149 O zaman Trke'de byk gemilere krke denilirdi, nakliye gemilerine (parendarie) ma'na; en hafif
146

Sayfa

43

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

karak harb saf zere dizildiler.150 ki donanma -o zamandan beri Burak Ees nmm alan- Sapienza adas yaknlarnda karlatlar.151 nc kumandan Alban Armenyo, Burak Res'in byk gemisi tekilerden ayrlp Hiarenta yukarlarna doru geldiini grerek ve bunu evvel Keml Res'in gemisi zannederek,152 ona yanamak zere Venedik donanmas arasndan kt. Loredano dah ona imdada giderek iki kapdn -hemen hemen ikisi ayn zamanda- engelli borda kancalarn Trk gemisinin zerine attlar ve ellerinde kl geminin gvertesine atldlar. Geminin zaptolunaca srada Burak Res mitsizlik gsterdi ve baka bireye bakmayarak -kendi gemisinin ortalarnda bulunduu- iki dman gemisine ate verdi. Yangn derhl tehizata sirayet ederek, mteakiben gemiden gayet byk bir alev hortumundan baka birey grnmez oldu. ki donanmann en mehur kapdnlar olan Armenyo ile Loredano; Kara Hasan ile Burak tifeleriyle beraber gemilerini yutan ate iinde mahvoldular (28 Temmuz 1499). Rekabet saikasna kaplp da Loredano'nun imdadna gelmemi olan Grimani nebaht Krfezi'nin medhalini Osmanl donanmasna serbest brakarak Korfu'ya avdet etti.153 nebaht, mahrt bir yokuun zerindedir. Birbiri zerine kondu rulmu kaleyi154 ihtiva eder: Bunlarn birincisi Peritorio, ikincisi Oremazio, ncs Neo-Kastren ismiyle yd olunur.155 En son zamanlarnda istihkmlar ihml edilmi olduundan, ta duvarlar her taraftan yklyordu. Grimani, yirmiiki Fransz ve iki Rodos gemisinin ilti-hakiyle kuvvetini artrm olduu halde, Korfu'dan avdetinde Osmanl donanmasna yeniden tesadf ettiyse de birka yaylm atele iktifa etti. Venedik
gemilere barca; byk kadrgalara (galeaza) kalyon; d kadrgalara (gripi) * ekdirdi (ekdiri); ince yelkenlilere (fuste) krlang afl-lar verilirdi. Byk kadrgalarda 10'dan 20 sraya kadar k -reki bulunurdu. 150 Sa'd'd-dn, 3, s. 507 ve 508. Solafc-zde, drs; Hac Kalfa, Trih-1 Esfr. BahUyye (Tuhfet'l-Kibar fi Esfri'l-Bthr) s. 8-9. 151 Hac Kalfa, Tanlh-I Esfr-i Bahryye, 9. $kpaa-zde, s. 456, Bahriyye. 152 Spandojino, s. 75 ve Marini Sanpto. 153 Lojiye, 8, s. 114-115. (Venedikliler'in Keml Res'e tedenfoeri kinleri olduu iin -Yeniehir hkimi Keml Be, Burak Res'in gemisinde olduundan, dolay- onu Keml Reis'in gemisi sanarak, her biri bin kiiyi hmil iki gemiyle, herfbirinde beyz kii olan- dier iki gemi Osmanl gemisini ortaya aldlar. Beer yz kiilik, iki gemi atmann balangcnda yakld. Berikiler bizim gemiye engel attklarndan, muharebe uza -ynca Burak Res dman gemilerine neft ve ate att; fakat Osmanl gemisi de kurtaramayp beriber yand. Yeniehir Hkimi Keml Be, Burak, Kara Hasan, beyz dilver ehd oldu. Dmana yardma gelen bir kalyon zaptedildi. Donanma nebaht limanna girerken de cenk edildi. Sa'd'd-dn, c. 2, s. 94. Mtercim) 154 Koronelli (Coronelli), Mora Krall Trihi Hatrat ve Corafyas. Amster-dam, 1686. 155 Marini Sanoto'da, D. uan Moskos (D. uan Moschos) raporu.

Sayfa

44

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

amiralinin bu derecede faaliyetsizlii ve tereddd zerine Fransz donanmas Grimani'yi yalnz bana brakmaa karar verdi. Osmanl donanmas nebaht nne demir att. Grimani'nin cesareti krldndan ehre yardm edemedi. Venedik donanmasnn ayrlmasndan sonra ku mandan Zuano Mori her taraftan terkedilmi olduunu grerek, kendisi ni kaleyi teslime mecbur grd156 (26 Austos 1499). Trkler'in nebaht (Aynabaht) dedikleri Lepanto (Neopaktos), Ko -rint Krfezi'nin medhali olan boaza yaknlndan dolay, krfezin en mhim limandr.157 Bu ehir eskiden Lokrililer'e it olduu halde, Atinallar onlardan alarak Spartlar tarafndan malb edilen Mesinali-lar*n bakiyyesini buraya nakl ettiler. Daha sonra Makedonyal Filip Eto-lular'a, Romallar da ilk mutasarrflar olan Lokrililer'e iade ettiler. II. Byezd Venedikliler'in Hellad mntkasnn en mhim ticret limanna sahip olunca eskiden Rion ve Antirion ad verilen- Mora ve Rumeli tepeleri zerine iki istihkm ins suretiyle, boazn tutulmasn emretti. Anadolu Belerbei Sinan Paa, bu inatn idaresine memur oldu ve Preveze Hkimi Mustafa Paa'ya dah -gelecek sene Modon ve Koron fethinde kullanlmak zere Venedik gemileri modelinde krk sefine158 ins vazifesi tevdi edildi. Ondan sonra padiah, nebaht muhasarasnda hazr bulunmak zere karargh ittihaz etmi olduu Korint Krfezi'nden hareketle Yeniehir, Manastr, Kprl, skb tarikiyle stanbul'a dnd.159 Osmanl donanmas Korint Krfezi yaknndaki Umur Be limannda k geirdi. Sultn Byezd'in, ikinci payitahtna geldii gn andarl ailesinden Hall Paa-zde brahim Paa irtihl etti;160 bu mhim me'mriyette babasna, byk babasna, ecddndan ikisine halef olmutu ki, onlar vezr-i zamlk hizmetini mteselsilen tevars etmi idiler. stanbul'da bina olunan bir cami ve bir
Sa'd'd-din'e nazaran, 3, varak: 507, Lepanto kumandan ilk ihtar m -tekib Mustafa Paa'ya bildirmiti ki, hibir Osmanl donanmas hisarlar nnde grnmedii mddete ehri mdfaaya me'mrdur. Marini Sanoto. 157 Hac KaJfa'nu Rmritt'si, s. 125. Manner'n Corafya's, s. 120. 158 drs, varak: 171. Marini Sanoto yalnz yirmi gemiden bahseder: Fabri -care, gaile 20 grosse a la forma di quelli dei Veneziani. 159 nebaht muihfalan Mustafa Paga'dan mn dileyerek 905 Muharreminde kal'a teslm olundu. Krfeze dmen gemisi girmemek, in iki tarafnda rber iki kal'a binas Mustafa ve Sinan Pasalar'a tefviz olunup Ahmed Paa gemiden karak huzr-i ahaneye kabul klnd. Mevkeb- hmyn Yeniehir ay-Hisar, Sar-Gol, Manastr, Kprl, tarikiyle s-kb'e gelerek ondrt gn orada tutulduktan sonra Edirne'ye vrd itdi ve k orada karld. Sa'd'd-dn, c. 1, 95. Mteacim, 160 nebaht, yazn peik scak olduundan, Sultn Byezd yaylakta ikamet ediyordu. Sa'd'd -dn'in ifdesine gre, tbrhm Paa, yaylaa ota kurulduu gn vefat etmitir, Edirne'de deil. TcH't-Terarh, c. 2, s. 95-96. Mtercim.
156

Sayfa

45

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

medrese brhm Paa'y yd ettirir.161 Son Rodos muhasarasn gerekletirmi olan Mesih Paa, brahim Paa'ya halef oldu. Byezd nebaht'ya gitmek zere Edirne'den ayrlmazdan nce Bosna Vlsi skender Paa, Zr seferinde alman ganimetlerden hkmdarlk hissesini hk-i py-i ahaneye takdim etmee gelmiti. skender'in, bu sefer ile Venedikller'e taarruza balamas162 Dalmaya'da fetihlerde bulunmaktan ziyde, dmann kuvvetini paralamak ve nebaht muhsaras esnasnda Bosna'y Venedikliler'in her trl hcumlarndan korumak maksadna dayanyordu. Sonbahara doru, yni nebaht'nn ele geirilmesini mteakiben, skender, zonzo ve Drava kenarlarna kadar Friul ve Karintiya mntkalarna ikinci defa olmak zere istilda bulundu ve birincisinde gstermi olduu mthi manzaralar bir kere daha gsterdi. kola ayrlan onbin svr ile bebin piyade Eyll nihayetine doru Gardiska ve Udina sahrasnda ordugh kurarak Friul ve Karintiya arasnda her trl muvasalay kestiler. kibin svr yol gzerghlarnda bulunan hereyi tahrb ederek, Tagliamento'yu163 gediler; bir frkas Trevize yolundan ve PortoBufalo'dan Vienza karsna kadar geldiler; Venedik Cumhuriyeti bunlarn karsna, beyz svr olmak zere bin gzide asker164 gnderdi. Bu frka Sasile'de bin piy-delik bir yardm kuvveti alarak Gradiska zerine yrd. stradiot denilen hafif svarilerden yzelli kii bu ehirden dar karak bir hcum yapt ve beyz Trk'ten mrekkeb bir frkay yenerek az bulunur yz kesik bala dnm idiler.165 8 Tern-i evvel 1499'da Osmanl askeri Ker'den hareketle zonzo'dan gediler ve yzotuz ehir, kasaba ve karyeyi yangn yerine evirerek bu seferden sekiz bin esr alp gtrdler. Bu vaheti asla mukavemet kaydnda bulunmakszn tem etmi olan Venedik generali Andrea Zankan, daha sonra hakl olarak cezalandrl mtr.166 Bir dier Osmanl frkas yine bu aralk Karniyol ve Karintiya167 mntkalarn talan ederek, gen erkek ve kzlardan mretteb byk bir

Sa'd'd-dn, 3, s. 510. Sa'd'd-dn, 504; Martni Sanoto, 1499 senesi. 163 Sa'd'd-dn'de Aksu. 164 Fu nominato il conte di Vicenza con 3000 cernidi, fra i qualli 500 Cavalli erano zonti a Sacil, e era adunato 600 nomini verso Gradisca. 165 Marini S an at o. 166 Marini Sanoto. 167 Mejizer, s. 68. 1499 senesi yerine 1498 der. tstvanfi dah 1499 yerine 1500 yazar. Valvasur.
161 162

Sayfa

46

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

ganimetle Kastel-Nuovo zerinden dndler.168 Trkler Dalmaya'da Taranta'ya kadar btn Makarska ve Frimori blgelerini is-tl etmi iseler de Almisa zerine vuku bulan bir teebbslerinde muvaffak olamam idiler.169 Avusturya'da, Macaristan'da, Transilvanya'-da, Lehistan'da otuz sene zarfnda yirmi defa tekerrr eden byk aknlarn en sonuncusu budur. Ondan sonra bu aknlar Viyana'mn ilk muhasarasna kadar kesilmitir.170 zonzo ve Tagliamento arasndaki mntkalar defa harb etmi olan iskender Paa, ertesi sene askerini Bosna'ya sevkederek Yayca (Yaia)'y muhasara etti. Lkin Jan Korvinus tarafndan ric'ate mecbur braklarak, az bir mddet sonra da hkmetine komu bulunan Hristiyan ahlsinin memnuniyetine mcib olarak bir maraz- kaml171 den vefat
Passavano per Castel-Nuovo loco nuovo con, la preda lajga di bambini di 4 anni Marini Sanoto'nun Engel, Dalmaya Trihi, s. 652. 170 Bu aknlarn cmlesi trihlerine ^jre ve lzm gelen yerlerde zikr olunmu ise de, okuyucular iin tam mnsiyle bir kolaylk olmak zere umm bir tablo vereceiz: I- 1469, Trkler nc defa stirya (Styrie)'ya girerek Petu (Pettau)'ya kadar ilerlemilerdir, tik iki akn 1396 ve 1418 tarihlerinde vuku bulmutu. II- 1470, seksen yanda bir paa kumandasyle birinci defa Karniyol (Carniole) (yni beinci asrn son yarsnda birinci defa; nk 1408'de dah bir takm Trkler Metling (Moettlig)'e kadar girmilerdir.) III- 1471, shk Paa Bosna'da ve Hrvatistan'da (Cro-atie). IV- 1472, 7 Haziran, ikinci defa KarniyoVa. Trkler Lay-bah (Laibach) hisarlarna kadar geldiler. V- 1473, nc defa Karniyol'a ve drdnc defa ts -tirya'ya. (Birincisi 1396, ikincisi 1418, ncs 1469 senelerinde)'. VI- 1474, 6 ubat, Macaristan'a; Grosswardein*in yamas. VII- 1475, beinci defa stirya'ya, ikinci defa Karintiya (Carinthie) ya; Rann yaknnda Istiryallar'n bozgunluu. VIII- 1476, Bosna'ya ve drdnc defa Karniyol'a. IX- 1477, skender Paa'nn zonzo (Isonzo) ve Taglia-mento'y gemesi. X- 1478, tskender Paa'nn ikinci defa zonzo'yu gemesi ve Trkler'in nc defa Karintiya'y istils. XI - 1479, Mihl-olu ve Malko Transilvanya'y dolayorlar; 13 Tern-i evvel'de Brotfcld muharebesi. XII- 1480, 29 Temmuz'da, Austos 25, beinci defa Karniyol'a ve altnc defa stirya'ya, drdnc defa Karintiya'ya. XIII- 1483, Hrvatistan'a, Zirini, Sulni, Ban Wulk tarafndan ric'at ettirilmeleri. XIV- 1484, Altnc defa Karniyola ve beinci defa Karintiya'ya Hic'atlerinde Ban Wulk (Wulkovicz) ve Kont Fran-gipani taraflarndan malp edilmilerdir. XV - 1490, Trkler yedinci defa Karniyol'a girip Birn -baum ormanndan ric'at ettirilmilerdir. XVI- 1492, sekizinci defa Karniyol'a, altnc defa. Karintiya'ya, yedinci defa stirya'ya; Hadm Ali Paa Kzlkule Boaznda malp, Mihl-olu Ali Paa da maktul* olmutur. XVII- 1493, Hrvatistan'a, Drengzeni bozgunluu. XVIII- 1494, sekizinci defa stirya'ya, Maximien tarafndan karlmlardr. XIX- 1497, Dalmaya'ya ve Friyul (Frioul)'a. XX - 1498, Bal Be Bolonya ve Dalmaya'ya. XXI - 1499, skender Paa nc defa zonzo'yu geiyor, Trkler dokuzuncu defa Karniyol'a giriyor. u cedvelde Trkler'in bu otuz sene zarfndaki balca istillarndan bahs olunmutur ki, stirya ve Karintiya'daki altar ve Karniyol'da dokuz defa tekrarlanmtr. Bunlar Val -vasor ve Mejizer taraflarndan bilhassa zikr olunmutur. Lkin mteakiben kk asker frkalar tarafndan icra olunan aknlar daha ziydedir. Valvasor 1460'dan 1518 senesine kadar Karniyol'da bu kk aknlar yirmiyediye kadar saymtr. 171 maladie pediculaire, derinin altnda birtakm hayvancklarn zuhurunu mclb olan hastalk;. . Sami (Mtercim).
168 169

Sayfa

47

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

etti.172 Venedik'in 1498 senesinde nebaht'nm teslmiyle urad byk zararn bir dereceye kadar karl olmak zere Kefalonya adas Osmanllarn elinden zaptolunmutur. Onnc yzyl balarnda Bizans mparatorlar'nn Venedik'e terketmi olduklar Kefalonya, II. Mehmed'in saltanatn sona ermesinden bir sene evvel Gedik Ahmed Paa tarafndan zaptedilmi ve Byezd'in clusunda Osmanl Devleti ile Venedik arasn da akdolunan muhedenme adann Osmanllar tarafndan temellkn tasdik etmitir.173 Gedik Ahmed Paa'nn Kefalonya, Zanta, Santamav-ra adalarn elinden alm olduu vatanda rtbesini hiz Lionardo'nun kardei Antonya Kefalonya'y silh kuvvetiyle geri ald; lkin Venedik Cumhu riyeti muahedelerin artlarna harfiyyen riyetle Antonyo aleyhine drt kadrga gnderdi. Vuku bulan msademede Antonyo maktul olarak ada Osmanllar'a iade olundu. O zamandan beri Kefalonya Osmanl Devleti'nin elinde kalmt. Fakat nebaht'nm zabt senesi, yhud ertesi sene Piazni ve Gonzaloe Vebian kumandasnda iki Venedik ve spanyol donanmas Kefalonya nnde grnerek, az bir mddet devam eden muhasaray takiben idare merkezini hcumla zaptettier.174 Pizani'nin bu parlak sava htrasn te'bd iin kalenin byk kapsnn zerine mermer bir kitabe konuldu.175 1499-1500 k esnasnda Preveze Bei Mustafa, Byezd'in insn emretmi olduu krk gemiyi yaptrmt. Bunlardan yirmisi tersaneden kmak zere hazr bulunduu halde, karanlk bir geced e Venedikliler ta172

Engel, a^.e., 435. Valvasur, Mejizer," Istoanfi. Paolo Civvio dah skender Paa'-nn zonzo sahillerine vusulnde hasta olduunu yle zikreder: Esso venne mezzo ammalato. Bu mverrih Aknclardn miktarn onbin gsterir; Spandojino ise onlar yirmibin'e ve alp gtrdkleri esirleri de alt bin yerine kezlik yirmi-bin'e kadar karr. Sa'd'd-dn ve ondan naklen Solak-zde, ve Nuhbet't-Tevrih yalnz beyz aknc yazar. Bunlarn hakk miktar onbin idi. drs bu hususta ancak bir iki sz syler, drs daha ziyde tafsilta girierek zonzo'yu Doliza (s. 260) diye adlandrr: Sa'd'd-dn Doline eklinde yazar. 173 Spandojino, s. 63. 174 Koronelli, s. 125. Verdizeti ve Andrea Morisini'den naklen. 175 in un sasso sulla porta maestra di Ceffalonia. Marini Sano-to'nun Kronik'inde bu kitabe u surettedir: Quod Cephaloniam insulam ab Ottomano et Turcarum Regibus immanissimis fi-dea Christianae hostibus per plurimos annos insessam vi et armis Veneto Imperio vindicavit; superato in ea alltissimo monte arce et natura et arte munitissima, civibus et incolis in deditionem ac fidem receptis, propagatis Reipublicae fini-bu ob insigne meritum, auctum per religionem, grati nautae fausto et felici victori posuere. Millesimo quingentesimo ad 9 Calendas Junii. Bu trih (9 Haziran) Kefalonya'nn zabt trihi olmak lzm gelse, Osmanllardan 1500 senesinde alnm olmak lzm gelirse de, 1499 senesinde istirdd edildii Venedik trihlerinde yazl olduundan, zikr olunan trih bidenin vaz'na ait olacaktr.

Sayfa

48

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

rafndan yakld.176 Venedik askeri Regniasa177 kalesini de zabt ederek bu mevkiin ianesiyle Arta Krfezi'nden Osmanl Donanmasn takviye iin gidecek imdad nlediler. 7 Nisan 1500'de Sultn Byezd, askerin ecaatini kendisinin huzruyle artrmak iin stanbul'dan Mora'ya gitti. Onsekiz gn Leontari'de kalarak Ramazan bayram merasimini orada icra etti. 7 Temmuz 1500 (9 Zilhicce 905) trihinde Ykub Paa'nn donanma ile Modon nne vard haberi Pdih'a vsl oldu.178 Drt gn sonra da Byezd, kara ve denizden kuatlm olan ehrin nnde grnd. Osmanl toplar eitli yerlerden kale duvarlarn ykm olduklarndan, umm bir hcuma karar verildi. Lkin asker o kadar intizamszlkla ve o kadar iddetle hcum ettiler ki, ilk taburlar ric'ate icbar edildikleri halde onlar takip edenler tarafndan hendeklerde ezildiler. O surette ki Osmanllar gediklere kendi maktul ve yarallarnn cesetlerini ineyerek ktlar. Muhafzlar bu birinci msademeye kahramanca mukavemet ettilerse de, Osmanllar Modon kasabasna hkim olarak, oradan hcumlarna devam ettiler. Muhasara hafta kadar uzam idi ki, Venedik yeni amirali Melior Trevizani, Trkler yeni bir hcuma hazrlandklar srada geldi. Trevizani'nin askeri, Osmanllarca nisbetle az olmakla beraber kuatlm olanlara yardma karar verdi. Hasmnn nazar- dikkatini kendi zerine ektii esnada, donanmasndan yardm malzemesi, her trl mhimmat ve zahirelerle dolu olan drt kadrga yakld.179 Bu tasavvurun icras mkil idi; lkin Modon mzayakann son derecesinde olduundan, olduka tehlikeli bir harekete cesurca teebbs etti: Drt kadrga dolu yelken Osmanl donanmasnn ortasndan geerek limann giriine kadar gittiler, fakat liman giriini kuvvetli bir zincir ile kapatlm buldular. Muhafz askerlerin cmlesi birden, istihkmlar brakarak kadrgalarn gemesini kolaylatrmak iin zinciri krmaa geldiler. Bu dakikada Anadolu Belerbei Sinan Paa, istihkmlardan birok mevkilerin bo kaldn grerek hcum emri verdi; Trkler mukavemet grmeksizin duvarlardan trmanarak, gediklerden girerek ellerinde kl ve ate btn ehre yayldlar (10 Austos 1500). Dalan muhafzlar toplanp da harb nizmna girmee altlarsa da
Bu vak'adan yalnz Sa'd'd-dn, l, drs, Solak-zde bahseder. Rakya ti, zamanmzda oraya iltica eden Soliutler'in katlimiyle nldr. Pkvil, Yunanistan'da Seyahat, 2,1, 39; 3, 111; 5, 184. 178 Sa'd'd-dn, 3, varak;: 512. 179 Kezalik.
176 177

Sayfa

49

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

faydasz kald. nk Mslmanlar ehrin btn caddelerini ellerine geirmi idiler,180 yaa baklmakszn ve erkek, kadn denilmeksizin ktal birka saat devam etti; hemen btn asilzadeler dm edildi. Papas Andrea Falkoni ahlyi tevik etmekte olduu bir srada ldrld. Trkler ehri atee vererek, be gn yand. Altnc gn Byezd, byk kiliseyi slm'a tahsis etti ve cuma namazn181 ed etmek zere dhil oldu.182 Pdih duvarlarn yksekliini, hendeklerin derinliini grnce: - Belerbeim Sinan Paa'nm ve Yenierilerimin ecatiyle bu kal'ay Tanr verdi183 demitir. Duvardan ilk trmann Yenieri devletin en ma'mr sancaklarndan birine be olmutur. Modon'un tahribi Navarin, nm - dier Zonkio (eski Pilus) ve Koron'un dmesi ile neticelenmitir: Vezr-i azam Al Paa ve kapdn Dvd Paa birincisi ordu ile, ikincisi deniz kuvvetleri ile (15 Austos) bunlarn fethine gittiler. Bu iki ehir, Modon ahlsinin uradna uramamak iin derhl teslim oldular. Pdih Koron'a 20 Austos 1500'de girip byk kilisede namaz kld ve Modon'da olduu gibi bin azab ve binbeyz yenieri muhafz brakarak 23 Austos'da ehri ter -ketti. Silhnn muzafferiyetlerinden dolay Cenb- Hakk'a mteekkir olarak, bu iki ehrin varidatn Mekke ve Medine belde-i mukaddesele-rine tahsis etti.184 Modon istihkmlarnn yenilenmesi ve yeni kuleler ins iin yz amele istihdam
Loj'ye ve Koronelli, Sa'd'd-dn, l, dier Osmanl mverrihleri. Sa'd'd-dn. 182 Marini, Sanoto'nun Kronik'ine gre Modon, 9 -Austosta alnm ve bu trih Pdh'm Macaristan Rral'na zafernmesin-de dah dere olunmutur. Bununla beraber Osmanl mverrihleri 14 Muharrem, yni 10 Austos trihini gsterirler. Sa'd'd-dn, perembe 14 Muharrem diyor, lkin 14 Muharrem pa -zartesi'dir; Sa'd'd-dn mteakiben fethin beinci gn Bye-zd'in Byk Kilse'de Cuma "Namazn ed etmi olduunu syledii cihetle, hatas arlam olur. (istanbul basm Sa'-d'd-dn'in c. 2, s. 106'snda 960 Muharreminin ondrdnc gnndeki yevm-i hams idi diye yazl ve kenarnda tbi' tarafndan o gnn pazar ertesi olaca erhi kaytldr. Sa'-d'd-dn yine o sahfede Bu feth-i dil-gnn beinci gni hsn- mezbrun zam- kenyisinde salt- cum'a ed olunduunu yazmtr. Halbuki fethin gn ne perenbe, ne de pazar ertesi olmayp pazar olduu sabittir. nk eyh-zde insyle yazlp Mnet- Feridun'un birinci cildinde 333-337. sahfelerde dercedilmi bulunan Mutun Fetihnamesinin nihyetinde fethin trihi Dr-i cihd- yevmi'1-ehadd-i ehr-i muharrem olduu mnderic ve bu ibareye gre 906 rakamn iaret etmektedir; 906 Muharreminin on Marini Senatomun yazd ve pdihn Macaristan Kral'na mektubunda muharrer olduu bildirilen 9 Austos trihine tesadf etmi olmakla, pazar'dr. Pazardan sonra beinci gn dah cuma'dr. u halde fethin gn iin hams denilmesi ehadddan galat ve bunun da yazl veya istinsah hats olaca anlalr. Sa' -d'd-dn'de ve dier mverrihlerde 13 Muharrem denilmeyip de 14 yazlm olmas da takvim ile r'yet ihtilfndan olmak lzm gelir. Fart- r'yet ashabndan bzlarnn hilli bir gn evvel grdkleri pek ndir ise de, gayri.vki deildir. Hkm-i er' ise ehdete tbi'dir. u halde Modon'un fetih trihi 13 (Takvim hesabnca 14) Muharrem, 9 Austos 1500, pazar olduunda bhe edilemez. Mtercim.) 183 Spandojino, Tanr virdi ibaresini aynen nakleder. 184 Spandojino.
180 181

Sayfa

50

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

olundu; burasn enlendirmek iin Mora'nm her beldesinden be aile istenildi. Byezd Koron'dari ayrlnda Napoli Di Malvaziya nne kmsa da, Paul Kontarini, mevkii teslim etmektense harabeleri altnda kalmak azmiyle oraya kapanm olduundan, srarl mukavemeti Osmanllar'n muhasaray kaldrmasna yol-amtr.185 II. Byezd, Nianc Tc Bein maharetli kaleminden km fetih namelerle nebaht'nn, Koron'un, Modon'un zabtedildiini eyletler vllerine, ecnebi hkmdar veyahut sefirlerine tebl ediyordu.186 Side Ceneviz hkmeti reisine, Rodos std-i zam'na, spanya, Fransa, Lehistan, Macaristan krallarna da fetihname gnderildi. Macaristan Kral' -nm gndermi olduu iki casus -ki Modon muhasaras esnasnda esir edilmitibu ehir asilzadelerinin idamnda hazr bulunduktan sonra, Kral'a iade olundu.187 Pdih fetihnamelerde Venedik'i s gsterip eytnn ivsna kaplarak itatdan imtina' etmi188 olduunu beyn ediyordu. Venedik bu mthi muharebenin arlna yalnz bana tahammle kudreti yetmediinden Papa'nn, Almanya mparatorumun, n giltere, Fransa, spanya, Napoli, Lehistan, Macaristan krallarnn yardmlarn istirham etti.189 Papa VI. Aleksandr, istenilen imdad gnderecek yerde yazd cevabda Trkler'in hareketlerini, kilisenin urad hakaretleri, Hristiyanln dt tehlikeleri kuvvetli tbirlerle tasvir etmekle iktifa ediyordu.190 Ancak, bu nefret-i kudsiyet-perverne, hakikatte Pdih'm tahribatndan ziyde ehzade Cem tah-sstm kaybetmi olmasna esef eden Papa Borcio'mn davranna muvafakat gsteriyordu. Nihayet mterek menfaatler Venedik'i, Papa'y, Macaristan Krah'n taarrz ve tedafi bir ittifakta toplayarak, bu ittifak 1501 Pantakot Yortusu'nun pazar gn Roma'da Papa Kilisesi'nde iln olundu ki, bu, Hristiyan hkmetlerinin Trkiye aleyhine ikinci ittifaklardr; Osmanllar'm
185 186

Marlni Sanato, Lojdye, 8, 126. Bu fetihnameler li'nin bendeki nshasnda Byezd saltanatnn 26. ve 27. fasllarnda yazldr. 187 Sa'd'd-dn. 188 1 Sultn Byezd'in Macaristan Kral'na yazd fetihnamenin 1 ti ne es i, Marini Sanoto'nun 3. cildinde dercedilmitir. 189 Bernino, cMemorie istoriohe cio che anno operato i sommi ponti fici nelle querre contro i Turchi, 1685, s. 148. 190 Papa VI. Aleksandr'n Trkler'in dinsizce hareketlerine ve kiliselerin urad tahkrta, Hristiyanlar'n tehlikeye dtne dir 5 Austos 1500 tarihli mektubunun Marini Sano-to*da dercedilmi olan sureti: Eo plus ad opus defensionis hujus modi contra ipsos Turcas, qui Salvatoris nostri nomen blashemant templa et altaria sua diruunt, sacra polluunt, et leem Sanctissimam fidemque orthodoxam perdere conantur, s e personasque suas ad hane sanetam et communem atque necessariam expeditionem celeriter arcingamt.

Sayfa

51

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

tecvzlerine kar bu trl karlkl taahhtler Ehl-i Salb Muharebeleri yerine kaaim olmutu. O byk dn alarn taarruz ve zapt etme fikirleri basretkrne bir surette olmak zere- bir zamann kollama ve tedf'den ibaret bir siys usle dnmt. Bunlarn birincisi Papa VIII. nnosan'n vefatndan az vakit nce tekil ettii ittifaktr,191 ki netice cihetinden akm kalmtr. nno-san tarafndan tanzim olunan ahdnme artlar mucibince mparator Friedric'in olu Maksimilien'in, Matyas Korvinus'un btn gleri Fransa, ngiltere, spanya Krallarnn yksek nezretlerine konulacak ve kardinallerden ekserisini beraber alacak olan Papa donanmasiyle mttehid olarak Trkler aleyhine hareket edecekti. Grnata Mslmanlan'na kar spanyollar'a gnderdii yardmlardan dolay haznesi boalm olan Papa, tasavvur olunan sefer iin yirmibin sd hare etmi bulunduu hlde, lm kendisini vurmu ve neticede tasavvuru gerekleememiti. Venedik, Papa, Macaristan arasndaki ittifak birincisinden daha semereli bir neticeye vsl oldu; Venedik ve Papa donanmalar spanyol ve Fransz deniz kuvvetleriyle bsbtn kuvvetlenerek, Trk gemilerini vurup ele geirmek zere denize almakta gecikmediler. Venedik Amirali Trevizani btn gayretini sarfedip de kurtaramam olduu nebaht, Modon, Koron kalelerinin dmesi zerine ok yaaya mad. Halefi Beneditto Pesaro, Korfu'daki mevkiinde Navarin'i Osmanllar'dan almak ve Voisa'da bulunan oniki kadrgay yakmak teebbsnde bulundu. Fi'1-hakka sekiz gemi ile hareket edip Trk donanmasn gaflette bularak ilk tesadf ettii kadrgay yakt ve dier onbir ini zab-tetti.192 Lkin Pesaro, ald gemileri muzfferne Korfu'ya getirdii ve Byk Kapdn lkabm alan Kordolu193 Gonzaloo kumandasndaki spanyol donanmas Kk Asya sahillerini tahrb ettii srada,194 Keml Res anszn Navarin zerine gelerek limanda bulunan drt kadrgay ve -Karlo Kontarini'nin serbeste ekilmek vaadi zerine Al Paa'ya195 alaka teslm etmi olduu- kaleyi zabtediverdi. Pesaro, mparator Friedric'e me'znlyeti mutazammn Papa'nn kard 20 Nisan 1487 tarihli emirnamenin ess nshas

52
Sayfa

Bernino, s. 141. Almanya rhiblerini varidatndan, onda birini Trkler aleyhine harb iin. almak zere Lojye, 8, 128. 193 Kordu Endels (Endls) n Kurtubasdr. Kurtub unv-myle maruf bykler oraya mensubdur. 194 Prema De Spandojino. 195 Spandojino Al yerin,e Heli Eunuco yazar.
191 192

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

196 197 198

Bernino, a.g.e., s. 149. Lojiye, Bernino, Sa'd'd-dn, varak: 519. Kavsat'l-Ebrr, Midilli Muhasaras, Hac Kalfa'nn Tafcrfmttt-Tev&tt'ine gre 907/1501 senesinde.

Sayfa

53

Avusturya Hnedan-i mparator! ve Kralsi Hazne-i Evrak'nda inevcuddur. Burgonya Dukas Sarl' Trkler aleyhinde ittifaka celb iin Majksimilyen ile arl arasnda tavassutta bulunmay teklif eden VI. Alek-sandr'n 16 ubat 1490 tarihli emirnamesi de oradadr. Venedik silhlarna edilen hakaretin intikamn, Kontarini'yi dma mahkm ederek ban kestirmekle ald. Bununla beraber, Pesaro ve Gonzaloo kumandanlarnda bulunan Vejiedik ve spanyol donanmalar yonien Denizi'ni dolatlar (1500). Kardinal D Bussou'un emri altndaki Papa donanmas Boaz'a kadar Akdeniz'de Osmanl elinde bulunan adalar ha rb ettiler.196 Trk donanmas stanbul'a ekildiinden Pesaro, Eji-na'y alarak eline gemi olan birka Osmanl gemisi taifesini astrd. Amiral Ravestayn kumandasnda olan ve karaya karlmak zere onbin askeri hmil bulunan Fransz gemileri Midilli adasna yanamaa gittiler. Ravestayn, adaya karak ada merkezini yirmi gn muhasara etti.197 Bu haber zerine, Manisa Vlsi ehzade Korkud, Franszlar' karmak iin Ayazmend iskelesinden sekizyz kiiyi gemilere bindirdi; bu srada Karasi Sancak-bei de kuvvetleriyle ehzde'ye iltihak ediyordu. Bye-zd, dmann eyletine bu kadar yaklamasna hiddet ederek, yeni tec-hzt masraflarnn karlanmas iin ilk defa olarak fevkalde vergiler ve cerimeler alnmas yoluna bavurdu. O zamandan itibaren buna benzer akeler, Osmanl mliye uslnde huds-i avarz, yni anszn zuhur eden masraf nm altnda198 muntazam bir ird menb' olmutur. Padiah Hersek-zde Ahmed Paa'y Anadolu Belerbei Sinan Paa'y da refakatine vererek, Midilli'nin yardmna gnderdi. Hersek Ahmed'in azimetini tkb eden gece (Tern-i evvel 1500) (Cmde'1-ul 906) Galata'-da Barut-hne yaknnda yangn kt. Vezr-i zam Mesh Paa, Galata kads, Yenieri Aas Karagz yangnn sirayetini nlemek iin elbirliiyle altlarsa da, Baruthane berhava olarak, uan talardan birka kad ile vezr-i zami yaralad ve be gn sonra vefatlar vuku buldu. Vezr-i zmhkta Hadm Al Paa, Mesh Paa'ya halef oldu. Midilli'nin imdadna koan Hersek Ahmed'in yaklat srada, Fransz amirali Ravens-tayn, Rodos std- zaminin yardm olarak getirmekte olduu yirmido-kuz yelkeni beklemeksizin demir

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

ald. Fransz donanmas erigo aklarnda iddetli bir frtnaya tutulup tamamen batt, ancak pek az gemici kurtulabildi, Pesaro, medhalinin dar ve iyi tahkm edilmi olmasna ramen Preveze limanna girdi, sekiz kadrgay yakt ve bu cesurca vurumadan yalnz bir kii kaybederek dnd. Pietrosani kumandasnda yeni bir Fransz donanmas Bafo piskoposu Jak Pesaro kumandasnda yirmi kadrgadan mrekkep Papa donanmas, Benedetto Pesaro'nun emri altnda bulunan Venedik donanmas SantaMavra dier adyla Lukas' muhasara etmek zere birletiler199 (1502). Santa-Mavra adas karadan yalnz dar bir boazla ayrlmtr. Mttefikler, boazn iki sahiline asker kararak mevkiin dhilden alabilecei her trl imdada mni olmak zere, karada mstahkem bir ordugh te'ss ettiler. Ada nnde dolaan Mttefikler donanmas da denizden muvasalay men' ediyordu. Venedik toplan Santa-Mavra duvarlarn dmekte olduu srada karada Pesaro ku-mandasyla braklm olan askerin saflarna bin Trk tarafndan hcum edildi. stihkmlarn metaneti, askerin ecaati, reislerinin faaliyeti Osman-llar'm atllarn te'srsiz brakt; binbeyz maktul ve esir vererek pe-ran bir halde ekildiler. Yanya, Argiro Kastro, nebaht sancak beleri kumandasnda Santa-Mavra'y mdfaa eden ve muhasarada ilerinden birka yzn kaybeden 200Yenieriler, Azablar'n iddetli muhalefetine ramen teslim olmaa karar verdiler. Trkler tarafndan tehdd edilen Kbrs adas Venedik kumandan Nikolai Kabello'nun akllca alnm tedbrleri ve ecaati sayesinde kurtuldu.201 Pesaro, donanmasiyle Cezyir-i Bahr-i Sefd (Ege Adalar: Oniki Adalar)'i dolaarak Trkler'-den hayl gemi ald. Devletinin deniz ticretinin yaknda harb olacan takdir etmekte olan Byezd, Cezir-i Bahr-i Sefd'i Hristiyan korsan gemilerinden temizlemek ve adalarn vergisini almak iin kapdn-paa'y gnderdi.202 O zamandan itibaren cevelm her sene tekerrr eder muntazam bir usl hkmn almtr. Pdih Kefalonya'nm kaybn, Dalmaya ve Bosna'da
Spandojino, s. 82. Bu seferin vuku bulduu trih hakknda Venedik m verrihleri arasnda byk b'r phe vardr. Osmanl mverrihleri se, San-ta-Mavra'mn zabtn bile sktla geerler. 200 Byezd, alaka teslim olmalarndan dolay, ceza olarak daha sonra bu Yenierileri astrmtr (Argiro Kastro, Ergiri'dir. Mtercim) 201 Venedik'te Meryem Rhibleri Mektebi (Maria della Salute)' -deki bir mezar tanda aadaki ibare grlr: Nicolai Ca-pello qui elassi proefectus Pazaite Ottom. Imp. rempublicam persequente eam fortiter ac felicissime tutatus est. Cypro in-sula servata dam Venetias ovans revertitur... 202 M. D'Ohsson, 7, s. 426.
199

Sayfa

54

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

yapt fetihlerle karlamak arzusunda bulundu: llbasan sancak bei, Evranos torunlarndan Is Be-zde Mehmed vstasiye Durazo (Drac)'-yu ald.203 skender Paa'nn olu Mustafa Lofca ve Brusca kalelerini zabtetti204 ve Trkler'in nc bir frkas Pozaa ve Valkon civarn tahrb etti (1502). Osmanllar'n daha ilerlemelerine mni olmak iin Transilvanya ve Tamvar banl kumandanlar Sent-Jorj Kontu Piyer ile Josef ve Jan Korvinus SenSeverin hudud kumandan Piyer Tar-nok ve Belgrad Vlsi Jorj Koniza ile birletiler; bunlar Belgrad ve Pank-sova arasnda Haram yaknndan Tuna'y geerek Vidin*i, Kladuva'y, Nibolu kasabasn tahrb ve birok esr ve arabalar dolusu balarla avdet ettiler. Trk esirleri mzayede ile satlarak Bulgar kavmine mensub Rumlar Belgrad ile Tamvar arasn imr ettirmek zere yerletirildiler. Seferden getirilen Trk balar Ofen'de Kraliyet Kasr emesi etrafn da kazklara geirildi; fakat bunlardan kan koku okadar messir idi ki, kralie, bir mddet iin kokumu olan sudan bir daha iemedi.205 Byezd ordusunun kuzeyde malbiyetlerine mukabil Mora'da Atti ka'y206 ve Astro207 limanm zabtetti. Lkin henz tammiyle itaat etmemi ve isyan fikirleri Karaman hkmdarlar nesli tarafndan tahrik edilmekte bulunmu olan Turgud ve Varsak airetleri yeniden Karaman sahillerinde isyan bayran kaldrdlar. slerin kuvveti o derecede idi ki, Byezd'in ehzadesi, yni Amasya Valisi Sultan Ahmed, Karaman Vlsi Sultn ehinh, Beehri Vlsi Sultn Mehmed -Dlkadir Hkimi Al'd-devle ile birlemelerine ramen- mdfaa durumunda kalmaa mecbur oldular. Muhatara ta'ciliyet kazanm olduundan, hacdan dnmekte olan vezr-i zam Mesh Paa,208 bakumandanl almaa lzum grd. Mesh Paa, umm ordugh ittihaz etmi olduu Lrende'den Ta-il'e azimetle sleri firara mecbur bratk ve Tarsus'dan Haleb'e giden yol zerinde takb etti.209
Sa'd'd-dn, 2, varak: 521. Solak-zde, l. Sa'd'd-dn, 520. Lofa, belki Aa Mllosevzi (MiloshevzD'dir. Brusca* da. Priieka (Priccieka) yahut Yukar Miloevzi olmaldr. 205 stuanfi, Katona, c. 11, 18, s. 311. 206 Sa'd'd-din, s. 518. Pkvil, Yunanistan'da Seyahat, 2, 21 -22. 207 Kezalik. 208 Metinde, Mesh Paa'nn vefat zikredilmitir (906); Karaman hdisesi Mesh Paa'nn vefatna yol aan yangndan evvel vuku bulmutur. u halde yangnn 906 veyhud 905'de olmas lzm gelir. Hoca Sa'd'd -dn dah yangn Karaman'dan sonra yazar. 209 Sa'd'd-din, 3, 517. Solak-zde, l.
203 204

Sayfa

55

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

ranl smil Safev, Osmanl Devleti'nin Venedik ile muharebelerinden frsat bularak, Osmanl kuzey hududlarna taarruz etmiti; daha sonra muharebeden vazgeerek mu'td olan hediyeler ve sulh teklifi ile Pdih'a bir sefr gnderdi. Byezd, sefiri kabulden bidayette imtina gsterdiyse de, Santa-Mavra'nm Venedikliler tarafndan zabt haberinin gelmesi zerine, grmek zere bir zaman tyinine muvafakat gsterdi. Venedik ve Macaristan'la muharebe byk masraflar icb ettirdiinden, Byezd, dmanln ortadan kaldrlmasn cidden dnd; Lehistan elisini arabulucu yaparak Macaristan ile bir ahidnme mzkeresine ve Hersek Ahmed Paa'y -ticar ilerinden dolay stanbul'a gelen iki vatandayle birlikte harbin balangcnda habse atlm olan- Andrea Gariti ile konumaya me'mr etti. Venedikliler, istifadeli artlar salamak iin ordularnn muvaffakiyetlerinden istifde etmek isteyerek Zaharya Frei'yi payitahta gnderdiler (27 Eyll 1502) Bu eli, Gariti'nin balam olduu mzkerelere devam ederek 14 Knunevvel 1502 trihinde Sultn Byezd ile Venedik arasnda otuzbir maddelik bir ahidnme imza edildi.210 Veredikliler Santa-Mav-ra'y iade ve Kefalpnya'y muhafaza ettiler; Modon, Koron, nebaht zerindeki hukuklarn terk ederek, fakat harbin balangcnda zabtedilen husus mallarn iadesi artna muvaffak oldular. Ahidnmenin imzsndan ongun sonra, buna harfiyyen uyulmas iin devletin btn sancaklarna ta'limt gnderildi. Trihte, devletin ilk tercman olmak zere zikrolunan Suba Al, Venedik Senatosu'na muahedenin tasdiknmesiyle Santa-Mavra'nn zabtnda Pesaro'nun eline dm olan yirmidrtbin dukann iadesi talebini bildiren bir Pdih mektubunu211 gtrd: Bu ake ile dier bz tazminat talebleri otuzdrtbin dukaya varyordu. Trk elisi, yahut iti-mdnmedeki tbire gre Kul Al,212 Venedik Doc'uyla Senato'nun huzuruna kabul
Marini Sanoto. 908 (1502) senesinde kpaa-zde'nin trihi sona erer. Bunun Avrupa'da yalnz bir nshas vardr ki, Kralie Kristin tarafndan Vatikan Ktbhnesine ita olunmutur. 211 Marini Sanoto' bu mlakat hakknda yle diyor: E ntrava nel consejo de X, stato di circa una ora e mezza senza alcun Tur-geman, perche el sa la lengua, e ritorno colla sola pergamena in mano, che era li capitoli della juradi per la Signoria nostra. Venedik arivinde Osmanl pdihlar tarafndan gnderilmi muharrert mecmuasna da mracaat. Osmanl sefiri bunda 14 Mays mlakatnda ilk kabul edilen zt olarak gsterilmi tir; lkin nm musarrah deildir. Venedik arivinde, 14 K -nn- evvel 1502 ve 24 Cumdil-ahir 968 tarihli iki ahidnme vardr ki, birincisi o zaman cri olan det icbnca Rm ve dieri ise Trk lisannda yazldr. Venedik arivinde 1503 senesinde eli Ali vstasiyle gnderilen ahid tasdiknamesi ve Venedik elisi Gritti'nin itimdnmesi de mevcut ve her ikisi Rumca'dr. 212 t'mad-nme'de Kullarmdan Al veyahut Kulum Al denilmesi kas-dedilmi olacaktr. Mtercim.
210

Sayfa

56

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

olunarak muahedenin btn artlarna riayet olunacana yemn etti.213 8 Austos 1503'de Andrea Gariti Doc'un tasdiknamesini vermek ve sulhun iadesinden dolay tebriklerini arzetmek zere stanbul'a gnderildi; lkin me'mriyetinden balca maksad yeni hududlarn kesilmesiyd. Devlet kapsna gnderilmi olan Alvazio Sagn-dino Venedik tarafndan Gariti'ye refakati verildi. Sagndino'nun ismi yalnz hizmetlerini zikreden Venedik hkmet evraknda214 deil, Trkler'in asl hakknda te'lf ettii bir eserle de bize vsl olmutur.215 1502 Knunevveli'nde Andrea Gariti stanbul'dan ayrlarak bir Rum kadnyla gaynmer mnsebetinden hsl olma veledi Alvazio Gariti ile beraber Venedik'e dnd. Biz bu delikanly yirmi sene
Gritti'nin itimdnmesinde yle denilmitir: Ve havemo man -dato per el Segretario ensieme cum il mio Schiavo Ali, ed avendo visto la Eccellenza Vostra e deti capitoli e quello che in essi si contiene, tutti li avendo acceptadi ed al couspetto del sporascritto mio Alibei li avete giurato. Marini Sanoto, Pdiah'in mektubu 6 Tern-i evvel 1503 trihi ile tarihlen-mi olduunu yazar. Avusturya mparatorluk Hanedan Ha-zne-i Evrak'nda Byezd'in be mektubu daha vardr: Birincisi 23 Tern-i evvel 1501; ikincisi, 14 Terin-i sn; ncs 20 Knun- evvel. Birincisi Osmanl tebeasmdan birine it bir miktar akenin iadesine dirdir; ikincisinde Bayezd, Santa-Mavra'da tutulmu birka Trk esrinin bedelsiz tahliyesini taleb ediyor; ncs Pdih'm Ktib Zaharya'dan ald mektubun vsl olduunu ve Midilli'nin Osmanl Devleti'ne iadesi emrini mutazammndr. Bunlarn de Venedik Doc'u Loredano'ya hitaben Rumca yazlmtr. Drdnc ve beinci . Trke'dir; biri Pdih'n kullarndan Ali'nin itimdnmesi-dir ki, 24 Cumdil-hr 908 trihiyledir; dieri Andre Gritti'nin itimadnmesine dir ve 15 Reb'1-hir 909 tarihlidir. 214 Avusturya mparatorluk ve Kraliyet Hazne-i Evrak'nin Venedik ubesinde Sagundino'ya verilmi yedi talimat vardr ki tire (?) zerine yazldr, bazlar mektup ve bazlar kitap eklindedir. 18 Eyll 1493 tarihli birincisi Hadm Sinan -sancak be tarafndan Sebenik kazasnda yaklan yuayetmi haneden dolay eliyi ikyete me'mr ediyor. yle balar: Aloysi Sa -gtudine! Non est a te absconditum damnum superiori mense llatum in nostro Territorio Sebenici per Sinan Bascia Eunuc-hum in praesentiarum flambularium Crayne qui hostiliter mag-na vi et pressidio multas villas et domus a cenlum et septua-ginta supra combussit, ete. 10 Nisan 1494 tarihli ikincisi Hadm Sleyman Paa tarafndan Sebenik arazisinde ka olunan hasarn tazminini taleb iin Sagundino'ya emir veriyor: #Ut fiat restitutio et emen-datio damni illati per Suleiman -Bassa Heunucum in terri-toriis nostris Sebenici et Tragurii.- Si restitutio et emen-datio non fiat habes in mandatis redeundi Constantinopolim ad indolendum de re hujus modi. ncs elinin kodra Sancakbei nezdine giderek arazsinden karlan Kont Zernovich'in yerine iadesini taleb etmesi emrini veriyor: Aloysi! Ex decreto novissimo consilii nostri Rogatorum notativi est ex asse, qua inducimur ad de-mittendum Scutarum ad Ferisaga Sangiacum illum, ete. Drdncs Sagundino'nun stanbul'a azimetle Pdih' Fransa Kral'nn harektndan haberdar etmesini emrediyor; Sancakbei Mustafa elebi tarafndan Sebenik kazasnda vukua getirilen hasardan dolay da ikyete me'mr eder. 1496 Mays trihiyle trihlenmitir. Beincisi -ki 20 Temmuz 1503 tarihlidir- u fkralar ihtiva eder: Jurata Ja pace nostra in mano deli' Orator delT llmo. Sr. Turco havemmo expedito el nobil homo Andrea Gritti Orator nostro al dito Sr per congratularsi de la conelusion di essa pace e praeticar ehe si a dato ordine al metter deli confini delle terre e loci nostri convicini a quelle di Seuehesa a perehe a questo offeto conosciamo la pratica di de circunspetto Aloy-sio Sagundino fedelissimo segretario, ehe di questa materia sei optime informato, considerata ezian la fede e dexterita tua habiamo deliberato destinarti a q esta expedizione. Altncs 10 Austos 1505 tarihli olup iskenderiye Venedik tacirleri hakkndaki taaddiyttan dolay Pdih'a ikyet e-dilmesini ihtiva etmektedir. Yedincisinde Kataro (Cattaro). arazsine girilerek hrszlk yapldndan dolay tazminat talebini mildir. 215 Otbomanorum famjllia, seu de Turcarum. imp&lo Hstorfa, N, Segundino autore, Halkondilas'in 1551 Bale ve 1551 Viyana, basmlarnda (Trkler'in asllar hakkndaki kitabin addr}.
213

Sayfa

57

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

sonra Kanun Sleyman'n Macaristan tahtna oturtmu olduu Zapolya'nm nezd-i ahanede -Macaristan iin bir musibet olmak zere- huss me'mru olmak zere greceiz. Siys mahareti derecesinde mahret -i harbiyyesiyle mmtaz olan Andrea, vatanna dnnde kendisinin sefareti ve Osmanl P-dih'nn o zamanki kuvveti hakknda Venedik idarecilerine mufassal bir rapor verdi.216 Hmil olduu nme-i pdih sene ikametten sonra deitirilmek zere, payitahta bir Venedik Balyozu gnderilmesine msade ediyordu. Byezd, bundan baka yine o sene zarfnda Macaristan sefiri Barhabas Beayi ile yedi senelik bir mtreke akdetti. Vladislas, mtrekenmeye kendisinin Macaristan ve Bohemya krallklanyle beraber Dalma-ya, Hrvatistan, sklavonya, Moravya, Silezya, Luzas hkmetlerini de dhil etti. Bodan', Eflk', Raguza Cumhuriyetini mtrekenin faydalarndan hissedar eden bir huss madde, bu hkmetin gerek Osmanl Devleti'ne, gerek Macaristan'a vergi vereceini zikr ediyordu,217 Vladislas'm Srbistan, Bosna,
Gritti'nin bu raporuna nazaran o zaman vezr unlard: Hersek Ahmed Paa, res-i dvn (vezr-i zam), Mustafa Paa, kapudn Dvud Paa. Byezid eliden gemilerin seyir durumlar hakknda malumat istemitir. Venedik Doc'unun afiyetini sul ettii srada son ahidnmede karar verilen maddelerin muhafazasna yemn etti mi diye sormutur. vezirin yev-m biner, Yenieri aasnn beyz ake tahsisat var idi. -' bin Yenieri'ye, altyz ulaa, yz doancya, otuz sekbana, yz at uana yevm beer ake veriliyordu. bin kadar gnll sekizer ve beyz siph yirmier ake alyorlard. Dvn, haftada drt gn: Cum'a ertesi, pazar, pazar ertesi, sal kurulurdu. Gariti huzr- ahaneye knca Pdih'n elini pmek istemi ise de msade olunmamtr. Eylet valileri ehzadelerin rd bir milyon ikiyzbin ake idi ki, o vakit bir duka elli ake tuttuundan, takriben yirmidrtbin dukay buluyordu. Hersek figlio dol Duca che fu figliol dei Duce Stefano di Castelnuovo valentissimo, di buon animo e ingegno. Mustafa-Pacha Greco fu Ambasciadore Roma, avaro, sordidissimo, maligno, versatile. Daud (dal paese di Hersek, capo dalT ar-mata, da bon ingeg lo magnifico literato ben voluto della corte. (Andrea Gri tti'nin Raporu, Knn- evvel 1503, Marini Sa-noto'da!) 217 Napoli Hkmeti'yle Osmanl Devleti arasnda ilk akd olunan ahidnme suretini yazdmz gibi Osmanl Devleti ve Macaristan arasnda ilk akd olunmu olmak zere bilinen ahidn -menin de suretini buraya dere edeceiz. Belki bu vesika lisn ilimleri mtehassslar nokta -i nazarnca XIV. ve XV. asrdaki Venedik ve Almanya evrak kadar kymetli olamazsa da, corafya, trih, ihsiyyt (istatistik) tedkkleri itibariyle byk ehemmiyet tar: Nos Wladislaus Dei gracia Hungarie, Bohemie, Dalmacie, Croacie, Rame, Servie, Gallicie, Lodomerie, Bulgarieque Rex, ac Slesie et Lucemburgensis* dux, Marchioque Moravie et Lu-sarie et aliarum multarum terrarum dominus, ete. Notum fa-ciemus qubus expedit universis presentes litteras nostras pa-tentes visuris et audituris: Quod quamvis illa pax et amicicia atque fraternitas que inter nos et Serenissimum ac potentissi-mum principem domnum Amry Zwlthan Bayazyh Turcorum Cesarem, multorumque aliorum regnorum et terrarum domi-'num, regnaque et terras atque dominia utrius que nostrum, aliquamdin erat, propter cortas res per hec tempora inter-missa fuerit, ad apertumque beli um atque hostilitates deve-nerimus, tamen ex quo prefatus Turcorum Imperator optavit, ut rursus cum eodem ac terris et dominiis suis sicuti prius pacem et amiciciam iniremus ac invicem in bona quiete et vicinitate viveremus Nos sicuti antea ita et nne ejusdem Ce -saree Majestatis pacem amiciciam et fraternitatem non as-pernandam duximus et cum Majestate Sua ad hos infrascriptos articulos pacis et treugarum in nomine Maximi Dei deve-nimus, imprimis: Quod no Rex Hungarie facimus et firma-mus cum prefato Sereni simo Cesare Turcorum pro nobis et universis Prncipibus Regibus et Potentatibus
216

Sayfa

58

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

christianis pre-terea pro illustrissimo dominio Venetorum similiter confede-ratis nostris et universa christianitate et pro omnbus nobis confederatis terrisque regnis et dominiis nostris ac prefatorum Regum Principum et Potentatuum ac eciam prefati Hlus-trissimi dominii Venetorum et universa christianitate, firmam pacem et amiciciam, ita quod a modo in antea fiat et sit inter nos et dictos omnes Principes Reges et Potentatus chritianos et simil ter Illustrissimu mdominium Venetorum universam-que christianitatem ad una, et inter prefatum Cesarem Iurco-rum ac cum omnibus suis sibi subjectis et adberentibus, parte ex altera, Regna quoque terras insulas et dominia utriusque partis sit firma et vera pax et amicicia duratura per septem integros annos, et incipiat a vigesima die mensis Augusti anni prasentis. ita videlicet quod si infra vel ante dictos septem annos aut Majestatem nostram aut Majestatem Cesaream, ex quo omnes morituri sumus, mori contingeret (quod Deus longe diflerat et avertado pax quoque sta eo casu fini t a et expirata esse intelligitur, Item quod sta pax sit pro nobis et regnis nostris precipe Hungarie, Bohemie, Dalmacie, Croacie, Scla -vonie, ete. Et eciam pro toto dominio Morave et pro utroque ducatu Slesie ac dominio Lusacie et tenis Moldavie quam eciam Transalpine cum eorum Wayvodis Kara Bogdan et Radwl, et cum omnibus filiis et successoribus eorum. ita quod iste Wayvode et terre eorum penes nos Regem Wladislaum in hac pace inelusi intelligantur, et quod tributum ac mnnus et servicia, que hactenus Cesaree Majestati solverunt ita et deinceps serviant, et plus ab eis non expetatur neque aliqua calompnia ad eos imponatur, similiter que nobis hactenus solverunt et deinceps ca solvant, et plus ab eis non expetamus; insuper Ragusium civitas nostra Dalmacie cum omnibus castris civitatibus terris pertinentiis et metis ejusdem ac eciam insula tota cum suo dominio similiter penes Nos Regem Wladislaum in sta pace sit, sed tributum et servitia que hactenus Cesaree Majestati solverunt et servierunt, et deinceps quoque serviant et plura servicia ab eis non expetantur, que prius non fuerunt. Item partes TranssiJvanie et regnum Bozne cum castro JAYC-ZA et als castris partibusque et pertineciis ad ipsum spec-tatibus. Proterea pro castro glorioso Belgrad ive Nan -Doralba, similiterque pro castro Zeweryn et Zre-Bernyk te cum castro Sabacz et pertinenciis ac metis eorumdem, et denique pro reliquis omnibus nostris finitimis castris et ceters universis dominiis nostris et subditis quibus -cunque nominibus nominatis, et in quibuscunque locis habi-tis et existentibus, ex nostra parte; item ex parte Cesaree Majestatis pro ipsaf Majestate et pro toto Imperio ejusdem ac teiTs et dominiis ac edam subjectis ejusdem nec non domi niis et confinia tenenti bus ac terra duciecum ejusdem potes-tate, et penes terram ducis cum castris Prolosacz, Ymoczky, Bog, Jerogwcza, Lywbesna, Mozthar, Pochyeel, Blagay, Nowy, Byzna, KIywch, Zamobor Mileresowa, ac cum oppidis et civitatibus, eorum, ex una. Et ultra hoc cum terra Bozne, et quod ad eam pertinet, in ejusdem Bozne confinibus cum castris Ka-Mengrad, Klywch, Hlewna. Belgrad, Wenchacz, Komothyn, Wrathnyk, Jerbelycza, Thrawnykc, Dolowy, Maglay Et Aliud Belgrad Zwled, Thory-Chan, Fewarlak, Prozor, Bobowacz, Dwbrow-Nyk, Una Cum Civitatibus Et oppidis et item cum castro Zwonyk et cum eorumdem pertinencns; et item penes Da-nubium pro terra RASCIE et castro Zmederew, cum castro Hawal, Kwylych Hram Golwbacz et cum ipsorum oppidis et civitatibus et pro terra Banychewa et castris Florenthyn Et Bdyn, cum oppidis et tota terra Bdyn, et item pro terra Cesaris Sysman hoc est Bolgaroczag et confinibus ejusdem, ac castris Orahonor et Nykopol-Ye Twrgeno Et Rwz cum oppido et eorumdem pertinenciis, item pro castris Agyerme, hoc est Neztherbelgrad Et Kylye. et cum omnibus eorum pertinenciis et ultra suas terras a mari usque ad aliud mare, que ad illa pertinent, omnia insimul in istis trengis et pace, ut habeantur et contieantur. Similiter fiat et sit sta pax pro universal stat Sancte Ro -mane Ecclesie necnon Regibus et Principibus ac Potentatibus predictis, videlicet Romanorum Franie, Hispaniarum, Anglie, Portugalie, Polonie Regibus. Item pro dicto Illustrissimo domino Leonardo Lauredano Duce et ipso dominio Veneciarum, nec non tota Italia et Regno Neapolitano et Insu la Sicilie ac m.ino Magistro Rody et Insula Chw, Ceterisque Principibus, et Potentatibus Christianis ipsaque universa chrstianitate, et cunetis ipsorum regnis, terris, do niniis, castris, civitatibus, portubus, villis e aliis quibuscunque locis eisdem mediate ive immediate subjectis ipsorumque statibus, ducibus, feudatariis, Gubernatoribus et Vasallis et quibuscunque ipsorum usbditis, ita quod ipse universalis status Sancte Romane Ecclesie atque omnes Principes et Potentatus christiani, et inter alios dictum Illustrissimum dominium Venetorum et universa christianitas penes nos in istis treugis et pace includantur habeant cum terris dominiis et subditis eorum eandem pacem, atque amici-ciam cum dicta Cesarea Majestate terrisque dominiis ac subditis et adherentibus ejusdem, quem nos cum terris regnis et dominiis nostris cum cadem habemus, ipseque Imperator Thwrcorum nos et dicta regna ac dominia nostra dicteque Sancte Romane Ecclesie statm provincias et duces, Marchiam videlicet Anconitanam et Romandiolam, ceterosque Principes Reges et Potentatus pretactos, ipsumque Illustrissimum do-mnium et universam christianitatem, omnesque penes nos inclusos eorumque regna provincias terras et dominia, castra, civitates, insulas, portus, villas et alia quecunque loca, et ipsorum subditos et ad eos pertinentes, palam vel occultate, directe vel indirecte, per se vel per alios, ive per mare ive per terram, in nullo penitus offendat, aut impediri faciat.

Sayfa

59

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

Bulgaristan'daki memleketlerinden herbiri sarhen zikr olunmu ve mtreke geni bir mn ile ngiltere, Fransa, spanya, Portukal (Portekiz), Lehistan, Napoli krallariyle Venedik Doc' una, Rodos std- zam'na, Sakz Cenevizlilerine mil bulunmutu. Zikredilen bu artlardan baka, dost devletlerin sefr ve tacirleri ahidn Et nos tandem hujus modi pacem hoc modo confectam, deduci faciemus ad noticiam omnibus predictis Regibus et Principi-bus ac Potentatibus christianis, ut si in pace sta nobiscum permanere voluerint, unusquisque eorum infra spacium unius ann litteras et sigilla sua ratificationis et recognicionis cum nuncio suo ipsi Ces ari Turcorum mittat pro universali vero stat Sancte Romane Ecclesie nos sponte promittimus, qui autem infra illud tempus non miserit, ab hac ordinacione et extra pacem nominetur et intelligatur ac in pace ne sit. Item casu quo per aliquem Principum sen Regum et Potentatuum christianorum predictorum, sta pax violaretur, nibiliminus sta pax inter nos et alios Principes christianos, qui hane pacem ratificaverint, et qui eam non violaverint, ipsum quoque Illustrissimum dominium Venetorum firma et inviolata atque in vigore suo permaneat et tantummodo illi violatori et non aliis sta pax violata intelligatur. Item quod ab utraque parte hoc est tam ex parte ipsius Cesaree Majestatis quam eciam ex parte nostra et dictorum Principum christianorum et ipsius Illust rissimi domin Veuetorum, et maxime confinium sue Cesarel Majestatis committatur seriose et districte subditis omnibus confinia tenentibus, ut hane pacem firmiter obser-vent, neque aliqua dampna commitant, sub pena capitali. Et si qui subditorum alicujus partis, contra hujus modi manda-tum facerent, pena debita puniantur. Quod si alique diffe-rencie vel dampna aut rapine tempore medio hine inde fie-rent vel committerentur, que tamen ne fiant, cavendum providendumque erit, sta pax nibilominus propterea rupta et vio-lata non intelligatur sed ad revisionem ejus modi dampnorum teneatur tam Cesarea Majestas quam Nos Rex et dicti Prin-cipes ehristiani, quibus forte hujus modi dampna illata fue-rint, ipsumque Illustristrissimum dominium Venetorum ho-mines et judices suos ad confinia mittere qui tandem in coufi-nibus ipsa dampna commissa revideant et reetificent ac per-petratores eorumdem debita dignaque pena puniant et propterea ut prefertur ipsa pax per hoc non videatur esse violata et rupta, sed maneat in vigore suo. Item quod ex utraque parte provideatur et caveatur et taliter confinia tenentibus committatur atque precipiatur quod nulle penitus incursiones eciam leves et parve et neque rapine vel furto, que per Chathos et Martholoczos fieri solent, deinceps fiant, et nde hec fieri con-tingerent, Non solum illi qui talia facere anderent sed eciam officiales et confinia tenentes nde scilicet talia committeren tur debita pena puniantur, et insuper ad resarciendum omnia dampna commissa compellantur, et donec pa x sta fuerit ex ambabus partibus, ut castra de nou erigantur. Item quod du-rante sta pace et amicicia Cesarea Majestas per regna terras et dominia ad nos Regem prefatum qualitercunque pertinen-tia, ad alicujus Principis sen Potentatus ehristiani regna, terras, dominia, et subditos, exercitum sen magnum ive parvum, absque Nostro, Regis scilicet prefati, aperto consensu et vo -luntate in nullo casu, nullaque racione et occasione transmit-tat et neque suis Bassis Consiliariis, Wayvodis Officialibas vel Capitaneis transmittere permittat. Item quod deinceps duran-te pace sta ive treugis Oratores et Nuncii utriusque partis libere et secure sine omnibus litteris assecuracionis et absque obsidibus aliquibus hincinde vadant, et redeant, et nemo sit ausus ipsos impedire sed talod oratores et nuncios semper per officiales confinia tenentes cum honore usque ad presenciam illius Principis ad quem missi sunt, condu cantur. Item quod mercatores tam nostri et dictorum Principum nobiscum in hac pace inelusorum et hane pacem ratificancium ipsiusque Ulustiissimi dominii Venetorum, quam eciam Cesaree Mejestatis et suorum libere pacifice et sine omni impedimento et absque alique formidine ambulent et proficiscantur ex ambabus par-tibus. Et quod eis sit libertas mercandi et negociandi juxta consultudinem illus patrie seu terre ad quam venerint, solutis de more tamen solvendis, et quod libere semper ubicunque voluerint cum rebus et mercibus eorum stare morari et tan-dem abire permittantur. Que omnia et singula supradicta hu-jus modi pacem et amiciciam ac fraternitatem concernentia Nos Wladislaus Rex prefatus promittimus in verbo Nostro Regio ac fide nostra christiana, juramusque per Deum vivum qui celum et terram creavit et per gloriosam ejus Genitricem, virginera Mariam ac per quatuor Evangelistas, omnesque Sanc-tos et Sanctas Dei firmiter et inviolabiliter sine omni dolo et fraude, nec velle illis palam vel oculte, directe vel indirecte, quovis quesito colore contrario, donec et quousque sua Ce-sarea Majestas eam ipsam pacem recte tenebit et observabit. Harum nostrarum quas ob majorem fit firmitatem omnium supradictorum dupplici majori sigilo Nostro communiri feci-mus vigore et testimonio Htterarum mediante. Datum Bude xx die Mensis Augusti supra dicta, Anno Domini Millssimo Quingentesimo tercico. Regnorum nostrorum Anno Hu n gar i e Qnartodecimo, Bohemie vero Trecesimo quarto.

Sayfa

60

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

meye taraf olanlarn memleketlerinde seyahat edebilecekleri, serbeste ticret yapabilecekleri kararlatrld. Tasdiknamelerin mbadelesi Maca ristan Kral ile Pdih'in bir sene zarfnda karlkl olarak ve resmen gnderecekleri sefirler ma'rifetiyle vuku bulacakt. Vladislas 20 Austos 1503 trihinde Ofen'de, Meryem'l-Betl ile Drt ncili, Hristiyanlk azz ve azizelerini yd ederek muhedenmeye yemn etti. Osmanllar tarafndan Hersek Ahmed muahedenin artlarna riyet olunacan Kur'n (- Kerm) zerine taahht etti. Venedik'le muharebenin balarnda Ahmed Paa vezri zamlktan azledilmiti; lkin Venedik ve Macaristan ile mzkerelerinin muvaffakiyeti ve gemiteki hizmetlerinin yd edilmesi ikinci defa olarak o makama ykseltilmesini icbettirdi.218 Bu zamanda Ahmed ile birlikte memleketin idaresine mesa sarfeden vezirler -Cem'in zehirlenmesi pazarl ile Byezd tarafndan Roma'ya gnderilmi olan- aslen Rum olan Mustafa Paa ile debdebe ve ihtiama meyilli ve fakat ilimlerin gayretli hmsi olan aslen Dalmayal Dvud Paa id. Bu suretle devletin en byk mansb mhtedi (sonradan mslman olmu kimse) tarafndan idare olunuyordu. Anadolu Belerbe-i Sinan Paa ehzade Cem'in Msr Sultnmdan mahlle kermesiyle izdivaca muvaffak1 oldu. Bu Sultn, Gr (Gavri) ailesi hkmdar tarafndan -biraderi Mekke erifi aleyhine ayaklanm- Katde ailesinden bir emre va'd olunmu ise de, Byezd'in sefiri Haydar vstasiyle Byezd nmna taleb olunmas zerine Gr onu stanbul'a gndermitir.219 u suretle Cem'in kendinden sonraya kalm
Andrea Gariti'nin Venedik darecilerine Raporu, Knunevvel 1503. (De -laatone di Andrea, Gritti ai Pregadic). M. Sanoto. 219 Sa'd'd-dn, varak: 530, c. 3. Solak-zde, varak: 75. (Hammer ibu mehazlar gsterdikten sonra Mekke erfi'nin biraderi Cem'in kzn istemi iken onun Kaahire'ye vusulnden az zaman nce kzn Osmanl sefirine tevden stanbul'a gnderildiinin ve bu zt Msr hkmetine istil ile Sultn' hududa kadar tkib ederek, fakat tutamadnn Sa'd'd-dn ve So-lakzde'de dercedilmi bulunduunu yazyor; sonra Msr'da byle inklb olmadn ve 1501 (906)'da tahta kan Kansu Gur'nin aslnda memlk bulunduunu sylyor. Hammer'in, ge rek metindeki, gerek bu haiyedeki ifdesi bir noktada dzeltilmee muhtatr: Sa'd'd-dn ve Solak-zde ehzade Cem'in kerimesine izdivaca tlib olan ve Msr'a gelip hkmdarla geen ahs, erifin biraderidir demiyorlar; 908'de Mekke Emri'nin veftyle kalan iki olundan biri isyan ettiinden, Msr Sultn mer -y elfiyye'den birini -Cem'in kzyle evlendirmek vaadiyle- sinin zerine gndermi; bu aralk si-lhdarlar-aas Haydar Aa stanbul'dan Msr'a gidip Cem'in kzn alarak Haleb'e kadar gelmi; o srada Hicaz'a giden Msrl Be muvaffakiyetle dnerek kz istemi; kzn gnderilmi bulunmasndan dolay Msr Sultn'h ldrp yerine gemi; prensesi tkib etmi ise de Msrl'nn adamlar Haleb'e gelinceye kadar bizimkiler Osmanl h ududu olan Herak-lia (Ereli)'ya kadar gelmiler. Lkin Hoca'nn ve Solak -zde'-nin bu ifdelerinde Msr Sultn'n ldrp yerine gemi sz doru olamaz. nk Hammer'in yazm bulunduu vehile, 906'dan beri Kansu Gur hkmdar idi. Merc-i Dbk muharebesine kadar da tahtnda kald. Haramer, muharrirlerin tenkidinden sonra, Cmf 't-Tevrh'den naklen o zamanki e-rf ailesine dir aada tercme olunan tafsilt veriyor:) Emr Berekt bin Muhammed'in kendisine rakb drt biraderi var idi ki, bunlardan Huz'a 906 (1500)'da vefat
218

Sayfa

61

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

olan yalnz bir kz da Byezd'in kullarndan birinin haremine girmi olmasyle Pdi-h'n tahtna rekabetinden korkmasna bir sebep kalmad. Nasl ki, Venedik ve Macaristan ile akdolunan mudehelerle de devletin haric s-yii de te'mn olunmutu.220

62
Sayfa

etmitir. Dieri Cezn'dr ki 906 (1502?)*de bir muharebede maktul olmutur. ncs Hanse'dir ki geici bir mddet in biraderini emirlik makamndan tard etmitir. Drdncs Kaytbay (Katde) (?)'dir ki, daha sonra Berekt ile birlikte emirlik yapmtr. Berekt birbirini takiben olunu emarete itirak ettirmitir ki, onlarn da isimleri udur: Al, Mu-hammed fi', Eb Nmeyy. Kabe'nin anahtarlarn I. Selim'e teslim eden Eb Nmeyy'dir.219 220 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 2/317 -360

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

YRMBRNCI KTAP ................................................................................................ II. BAYEZD DNEM ............................................................................................... Akkoyunlularn Sonu Ve h smail'in Zuhuru................................................ h smail'in Osmanllar'la Temas ................................................................. ehzade Korkud'un Msr'a Kamas ............................................................... Byk Zelzele .................................................................................................. ehzadelerin Hkmetleri Ve Sefaretleri ....................................................... Byezd le Selim Arasnda Muharebe ............................................................ ahkulu syan ................................................................................................. Hadm Ali Paa'nn ehdeti ........................................................................... h smail'in sleri Cezalandrmas ............................................................... Yenierilerin syan ......................................................................................... Dhili Muharebeler ........................................................................................ I. Bayezid'in Tahttan ekilmesi Ve rtihali ..................................................... Ii. Byezd'in ahsiyeti Ve Saltanat Zamannda Devletin Durumu ................

Sayfa

63

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

YRMBRNCI KTAP II. BAYEZD DNEM Venedik ve Macaristan ile akdolunan muahedenin sebebini Byezd'in syiperver tabatinden ziyde, Anadolu hududunda zuhur eden ahvlde aramaldr. Akkoyunlu Hnedm'mn sukutu ve Uzun Hasan torunlarnn hkmetleri enkaz zerinde smil-i Safev Hnedm'mn evketli zuhuru, Osmanl Devleti'nce tehlikeli bir durum olarak grlmtr. Bir milletin trihi, komusu olan dier bir milletin trihiyle kuvvetli bir ekilde irtibatlar kesbettii zaman, birincisnin etrfyle bilinmesi ikincisi hakknda hi olmazsa bz incelemelerin bilinmesini gerektirir. T ki aralarnda mevcut bulunmu olan mnsebetler ve karlkl olarak icra eyledikleri muameleler hakkyle takdir edilebilsin. Okuyucularn Macaristan, Venedik, Lehistan, Rusya gibi -mukadderat Osmanllar'm mukadderatna bal olanhkmetlerin trihi hakknda hiz olduu malmat bu memleketlerde cereyan eden vekay hakknda dima istitradlar yazmaa hacet brakmaz. Lkin Asya hkmetlerinden ekserisinin vekayiini hl kaplam olan karanlk, mverrih ve okuyucuya vakit vakit bu memleketlerin trihini hlsa etmek vazifesini ykler. nk ekseriya onlar, bu megul olduumuz trihin -gzden uzak tutulmas mmkn olmayan- birer erhidir. Bundan dolay evvelki kitaplarda Rm Seluklular (Anadolu Seluklular)'n, Timur Hhedm'm, Karadeniz Tatar Hnlar'm, Ki-likya Karaman hkmdarlarn, Dlkadir, Ramazn, Akkoyunlu, Kara-koyunlu Hanedanlarn okuyucularn gzleri nnden sr'atle geirmitik. Bu defa da yine o sebeplerden dolay, zamannda ve yerinde zbek Han-lar'ndan, Mekke erfleri'nden, Msr Memlkleri'nden, ran ahlan'n-dan bahsedeceiz. Osmanl Devleti, bu oniki hanedan ile muharebelerinden dima muzaffer kmtr: Hatt bunlardan biroklar Osmanllar'm darbeleriyle sukut etmitir; zbekler'l e Timur'un torunlar gibi bzlarda Hindistan ortasndan ve Ceyhun tesinden Osmanl Devleti'nin dostluunu aramlardr. Mekke erifleri ve Krm Hnlar sonralar bu devletin vergi verir mttefikleri olmulardr. Yalnz gh galib, gh malb olan ran hlar'dr ki, zamanmza kadar Osmanl Pdihlar ile faslasz uramakta devam etmilerdir. Msr'n, Arabistan'n, btn Asya hkmetlerinin ele geirilmesinden sonra, ancak

Sayfa

64

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

ran Trkler tarafndan imtisas (absorbe) edilmeyerek, mstakil bir trih ve mevki sahibi olmak zere kalmtr. Onaltmc asrn balarndan onsekizinci asrn nihayetine kadar ran tahtnda Safev221 Hnedn'ndan oniki h birbirini takiben tahta kmlardr. kiyz senelik bir mddet zarfnda bunlarn saltanatlar trihi, Osmanl Pdihlarnn trihlerine paralel olarak gelimi olduundan her an nazar-i dikkatimizin bunlar zerine atfedilmesine ihtiya vardr. 1500 senesinde, Byezd'in Modon ve Koron fetihnamelerini gnderdii srada idi ki, h smil de ran tahtna clus unu btn Asya saraylarna bildiriyordu. smail'in saltanatndan evvel ran Devleti uzun bir mddet dahil muharebeler, aile ekimeleri, her trl siys cinayetler iinde kalmtr.222 Akkoyunlularn Sonu Ve h smail'in Zuhuru Akkoyunlu Hnedn'nn en kuvvetli hkmdar olan ve gururuyle, II. Mehmed'n silhlarn zerine evirtmi bulunan Uzun Hasan'm Tercan Sahrs'nda kendisi iin emetli bir ekil gsteren muharebede kaybettii ehzade Zeynel'den baka, Hall, Ykb, Ysuf, Maksd, Mesh, Uurlu Mehmed nmnda alt olu vard. Uurlu Mehmed'in ecaati, ihtimkrne tavrlar orduyu kendisine balamt. Bununla beraber Uzun Hasan -en ziyde sevdii, yahut hi olmazsa en entrikac zevcesinden domu bulunan- Halil'i tahtn vrisi olmak zere tyin etti. Uurlu Mehmed bu tercihten muber olarak, babasnn aleyhine silh kulland. Lkin iki defa Fars ve Azerbaycan'da Uzun Hasan'a malb olarak II. Mehmed nezdine iltica etmesiyle, ikametgh ve maiet vesilesi olmak zere Sivas'a tyn olundu. Babasndan hond olmayan bz adamlarn ihtarlarna kaplarak hududu geip yeni bir ordu ile tekrar babasnn ze rine yrdyse de, isyannn cezas olmak zere muharebe .meydannda ldrld. Olu Mrz Ahmed o vakitten Byezd'in yardm ve himayesini istedi ve Byezd'in kzlarndan biriyle evlendi. Uzun Hasan iki ay fasla ile lem-i uhrda Urlu'yu tkb etti (1478); Hall, tahta karak, gaynmer biraderi olan Maksd'u Uurlu'nun teebbslerinde medhal-dar olmak
Sehve mebn olmak zeredir ki, Avrupallar ve hatta bunlarn arasnda Deini (De G-uignes )gifoi msterikler Sf aduu verirler. 222 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 2/361 -362
221

Sayfa

65

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

bahanesiyle idam ettirdi. Validesinin ricas zerine; ana tarafndan da karde olan Ykb ve Ysuf'u -Uzun Hasn'm ve Sleyman Be'in akrabasndan- saray muhafz Bayndr Be ma'rifetiyle Diyr-bekir'e gnderdi. Henz alt ay gemiti ki, daha ondrt yanda olduu halde pek byk mdler vermekte bulunmu olan Ykb, Bayndr Be'in telkinleriyle Azerbaycan'a giderek, biraderinin saltanatn zabtetmee teebbs etti. Hoy ve Selmas yaknnda vuku bulan muharebe, gen saltanat davacs iin fena emarelerle balad; lkin Halil'in lmyle nihayet bularak (1479) Ykb'un Akkoyunlu Hanedan tahna clusu ile neticelendi.223 Ykb, II. Byezd ile dostne mnsebetlerde bulunmu ve n ve ereften mahrum olmakszn geen oniki senelik saltanat mddeti zarfn da stanbul'a defalarca sefr ve hediyeler gndermitir. 886 (1481)'de Bayndr Be'in tahrikiyle zuhur eden isyan onun kanyle sndrd ve El -cezre Hkimi Mafaas (Mfa'as) (??)'n olunun arazsini zabtetti.224 Yine o sene zarfnda iki kumandan Sleyman Be ile Hall Sof'yi, Sa-fev ailesi messisi olup SafevlerMen ve taassub erbabndan tertblenmi bir ordu ile mah ehrini zabtetmi olan eyh Haydar aleyhine olmak zere rvn hkiminin imdna gnderdi. eyh malb ve maktul olarak ehir eski mutasarrfna iade olundu.225 Uurlu'yu saltanat tahtndan mahrum edip de Halil'i onun yerine ikame ettirmi olan valide sultn, Ykb'un isyannn netice vermesinde dah yabanc kalmam ve saltanat kudretini Ykb'un elinden de Ysuf a geirmek tasavvurunu kurmutu. Maksadna ulamak iin en mn ve ser vsta olmak zere zehiri seti. Lkin cinayeti hi beklemedii bir netice vermitir ki, sene sonra Valentin Borcio'nm kardinaller iin hazrlam olduu bir erbeti yanllkla babas ve kendisi ierek mezara gitmelerini icb ettiren tesadf hatrlatr: Ykb ve Ysuf valideleri tarafndan tertb edilen zehiri birbirini mtekib itiler; valide sultn da zntsnden bakiyesini iti.226 Ykb'un Baysunkur (Baysungur), Murd, Hasan nmlarnda pek gen olu kald. Memleketin en kuvvetli iki bei olan saray muhafz Sleyman Be ile Sof Hall veraset mes'elesinde ihtilfa dtler. Sleyman Be Uzun Hasan'in yedi olundan bu ihtillde

66
Sayfa

Sa'd'd-dln, 3, varak: 522, 524. Cra't -Tevrh, Cenafo, Viyana, ktphanesinde aded: 496, s. 229. tdrs, varak: 260 vd. 224 Cezret'1-mer. Mac Donald Kinelr'in. Seyahatnamesine mracaat, s. 450. Cihn -nm. s. 439. 225 Cenb, s. 230. 226 Sa'dti'd-dn, 3, varak: 524. Cenb, Cftmptt*t-Tevfcrth, tdrs.
223

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

227 228 229

CmT't-Tevrh. Sa'd'd-dn, 3, varak: 925. Cenb, varak: 231. Cenb, vara'k: 231, tdrs.

Sayfa

67

hayatta kalm olan Mesih'i, Sof Hall Ykb'un byk olu Baysunkur'un tarafn tuttu. Vu-kbulan muharebede Mesh haytn kaybetti. u.suretle Uzun Hasan'n yedi olundan yedisi de kazaya uramtr: Zeynel, Ftih aleyhine alan Tercan muhasarasnda; Uurlu Mehmed babas aleyhine Tebrz muhrebesinde; Halil kardei aleyhine Selmas muharebesinde; Mesh yeeni ile muharebede maktul olduklar gibi, Maksd biraderi Ykub tarafndan idam ve Ykb ile Ysuf analar tarafndan .zehir ile ldrlm lerdir. Halil'in olu Al Be, Uurlu Mehmed'iu olu ve Byezd'in sarayna iltica ettiini grdmz Mirza Ahmed'in kardei II. Mahmd Baysun-kur ile taht iin mnazaa etmek istediler. Lkin Baysunkur Akkoyunlu Hanedan tebeasnn en kuvvetlisi olup onsekiz olu devletin en byk me'mriyetlerini ve en byk eyletlerini idare etmekte ve taraftarlar da en mhim hizmetleri igal etmekte olan Nr-Sof menfaatleri yle icbettirdiinden Baysunkur'a meclb idi. Sofi Halil Baysunkur ile beraber Karaba'dan sr'atle Dergzin'e giderek, orada yaplan muharebede Al Be ile Mahmd telef oldular.227 Van ve Vastn yaknnda Sofi Halil Sleyman Be'in alelacele toplam olduu bir Krd ordusuna tesadf etti; erzak bulunmamas ve ordusunda hergn firarlar olmas sebebiyle miktarnn azalmas Tebriz'e ric'atini mcib oldu. Sleyman Be Nr-Sof ordusunun reislerini vaidler ve taltiflerle kazanarak henz dokuz yanda bulunan ehzade Baysunkur'u birlikte alp kendi sancaklar altna gelmee ikna etti. Nr-Sof Tebrz hisarlar nnde vukua gelen muharebede maktul oldu.228 Mverrih Sa'd'd-dn'in byk pederi Hafz Muhammed -ki Nr-Sof'nin mahremi idi- bu muharebede hzr bulunmutur. Sleyman Be muzaffer olduktan sonra Tebriz'de ehzade Baysunkur'u Akkoyunlu hkmetinin pdih olmak zere iln etti (896 / 1490).229 Fakat Sleyman Be'in, vesyet-gerdesi nmna hkmet dizginlerini eline geirdiinden beri henz sekiz ay gemiti ki, Halil'in olu ve Uzun Hasan'm torunu brahim Sultn, gaynmemnnlardan mrekkep bir frkann bana geerek, Maksd'un olu olup Nr-Sof tarafndan Alancuk kalesinde habsedilen ehzade Rstem Mrz'y kurtard ve Y-kb'un gen oluna kar saltanat davacs olmak

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

zere ortaya kard. Baysunkur ve kardei Murd, valide tarafndan byk pederleri olan irvan hkiminin nezdine gittiler. rvn hkimi hemen Rstem zerine yryerek bir muharebe etti; lkin iki frka arasndaki mzkereler zerine Baysunkur'un rvn ile hem-hdd olan Karaba Kende, Gence, Berda' (?) memleketleriyle iktifa etmesine karar verildi.230 Baysunkur, bu mukavelenameye ok zaman riyet etmedi; yeni karklklardan dolay sfahan'a gitmi olan rakibinin gaybubetinden istifde ederek Azerbaycan' istil etti. Lkin Rstem askerinin kumandan231 Baysnkur'a galebe etti ve kendisini yakalayarak sfahan'a gnderdi ve orada idam edildi. Hayt daim bir sefahatten ve hkmdarl onun nmna brahim'in hkmranlndan ibaret olan Rstem'in saltanat da alt seneden fazla devam etmedi. II. Byezd'in damad Ahmed Mrz, bu karklklarn saltanat kudretini ele geirmee msait bir vesile olacan dnerek pasta tatar kyafetinde istanbul'dan firar ile232 bir engele rastlamaksi2in Araks 233sahillerine kadar vsl oldu ve Rstem ordusunun firre-riyle kuvveti hergn artmaa balad. Nihayet brahim dah bu tarafa getiinden234 Ahmed Araks' (Ara nehri) geerek -Rstem Grcistan'a ekilmekte iken- Tebriz'e vard. Rstem, toplam olduu bir ordu ile, bir mddet sonra dnd; Ahmed Mrz onu karlamaa giderek, galip geldi ve ban kesti. Ahmed, saltanat tahtna kar kmaz, tahta kmasna sebep olan hle benzer bir sebeple, yni brahim'in ondan da yz evirmesi ile hkmdarlktan dt. brhm birok devlet bykleriyle ittifak ederek Ykb'un olu olup Rstem'in teebbsleri srasnda Bay-sunkur ile birlikte byk babas irvan hkiminin nezdine iltica etmi olan - Murd'm saltanatn ilna karar verdi235 ve Ahmed'in zerine yrd. Ahmed, kendi tarafn tutan bir ordu ile ve irvan hkiminin yardmiyle mukabele ederek iki taraf Isfahan yaknlarnda muharebe ettiler. Kavgann balangcnda

Sa'd'd-dn, 3, 527. drs. Seyyd Al Be, Tc't.Tevrih, c. 2, s. 121 (Mtercim). 232 det-i me'lfesi zere iret itmee gidiyor gibi Galata/ya ve oradan skdar'a gedi. 'Ulak' tavrnda kaarak slm arasnda ktal vuku bulmamak in Mrz'ya msaade virmemi olan- Sultn. Byezid henz firarndan haberdr olamad hlde hayli yol alm idi. Sa'd'd -dn, s. 122. Mtercim. 233 Rd-Ares, Ara ay ki, alabal mehurdur. Mtercim. 234 Sa'd'd-din, 3, 528. Cmi''t-Tevrh, drs. 235 Sultn. Murd bin Sultn Ya'kb'a gibne bat ile hutbe ve sikkeyi onun nmna, itdiler. Sa'd'd -dn, c. 2, s. 124. Mtercim.
230 231

Sayfa

68

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

Sultn brahim kendisine mutaassbne muhabbeti olan236 bir frka erbb- ecaatle Ahmed Mrz'nn zerine atlarak, Mrz, en sdk adaylaryle beraber harb meydnnda maktul oldu.237 Ahmed Mrz'nn kardei Ysuf un oullar Mehmed Mrz ve Elvend Mrz bu muharebede amcalarnn sancaklar altnda bulunuyorlard. Birincisi Yezd'e, ikincisi Azerbaycan'a ve oradan Krdistn'a iltica etti. Sultn brahim, o zamana kadar rvn hkimi nezdinde mlteci bulunan Murad' hkmdarla davet ettiyse de, Murd'm hkmdarl brahim'in saltanatna bir bahaneden ibaret olarak, asl hkmdar kendisi idi. Murd'n kumandanlar bu hlden endieye kapldlar. brahim, kendi hkmranlnn sarsldn grerek, selefleri hakknda yapt gibi, yeni hkmdara dah hyanet ederek Elvend Mrz'y buna rakb kard. Elvend, brahim'in yardmlaryla Murad'a galebe ederek, onu Meraga kalesi zindanna att. Bu srada Mehmed Mrz Irak'da biraderine rekabeten hkmdarln iln etti. brhm, Elvend Mrz ile birlikte Mehmed'in zerine yrd. Lkin Sultaniye yaknnda yaplan muharebede defalarca hynetiyle hayl vakittir mstehak olduu lm buldu. Elvend Karaba'a kat; Mehmed muzaffer bir ekilde Tebriz'e girdi. Bu haber zerine brahim'in kardei Gzel Ahmed, Elvend'in Meraga kalesinde habsettii Murd' kurtard. Murd, Irak- Acem'den bir ordu toplayp Mehmed Mrz'y Isfahan yaknnda malb edip ortadan kaldrarak, ikinci defa ran tahtna clus etti. Mehmed, Murad' karlamak zere Tebriz'den sfahan'a yrrken kardei Elvend Karaba'dan km, ve Tebriz'i zabtetmiti. Lkin Mehmed ve Elvend'in muharebeleri srasnda bir nc rakb zuhur etti ki, epey bir mddetten beri sarslmakta olan Karakoyunlu Devleti'ne son darbeyi vurmak zere isyan ordusuyla ve isyandan daha mthi olan yeni bir mezheb silhyle geliyordu.238 Bu rakb, on sene nce Sleyman Be ile msademesinde maktul olan eyh Haydar'n vefatndan sonra Geyln (Gn)'a iltica eden smail idi.239 smail,
Sa'd'd-din bunlara feda der. Fedai kelimesi frka -i tsmiliyye'ye, baka deyile Hasan Sabbah emrindeki kaatlere verilen bir isimdi. 237 Sa'd'd-dn, 3, varak: 529. Cenab. Deguignes, Murad'dan sonra ve Elvend'den evvel hkm sren Muhammed'i unutuyor. ark mverrihlerine nazaran Akkoyunlu Hanedan Uzun Hasan ile balam ve bunlardan ancak dokuz hkmdar gelmitir ki, isimleri udur: 1) Uzun Hasan, 2) Halil, 3) Ykb, 4) Baysunkur, 5) Rstem, 6) Ahmed, 7) Murad, 8) Muham-med (Mehmed), 9) Elvend. 238 Sa'd'd-dn, 3, 570. tdrs, CmJ'ti't-Tevrh, Cenab. 239 h smail b. eyih Haydar b. Cneyd b. brahim b. Hce Allb. eyh Sar'd-dn ibni eyh Safiyyd'dn-i Erdebil. Sa'd'd-dn, 2, 126.
236

Sayfa

69

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

irvan hkimine galebe ve kendisini idam etmek suretiyle babasnn intikamn ald (1499/905). ki sene sonra Teb-rz hkmdar Elvend Mrz ile Nahcvan yaknnda kanl bir muharebe yaparak, bunda, Akkoyunlu ailesinden yedibin Trkmen maktul olmutur.240 Elvend, Badad'a kap oradan Diyrbekir'e giderek amucas Kaasm Be'den Diyrbekir*i ald ve bu gasbdan sene sonra (915/1504) orada vefat etti.241 Nahcvan muharebesini tkb eden senenin sonuna doru smail, Hemedan yaknnda Sultn Murad' bsbtn malb etti; Murad Badad'a iltica etti; lkin smail'in askerine kar orada durama-yarak Dlkadiriyye Bei Al''ddevle'nin yanma ekildi. Al''d-devle'nin yardm Muradn Badad'a dnmesini ve be sene hkm srmesini te'-mn ettiyse de, smail tekrar Badad'dan kardndan Diyrbekir'e kat ve Elvend'in vefatndan on sene sonra (920/1514) orada smail'in darbesiyle telef oldu.242 Murad'n veftyle Uzun Hasan Hanedan snd; Hasan'm yedi olu gibi yedi torunu da cmleten ecel-i kazaya uradlar.243 Halil'in olu Ali Be ve Uurlu Mehmed'in olu Mehmed, Ykb'un olu Baysunkur aleyh ine muharebede maktul olmulard. Baysunkur, Maksd'un olu Rstem Mrz'nn emriyle idam olunmu, Rstem de Uurlu Mehmed'in ikinci olu Ahmed Mrz'ya malb olduktan sonra ayn akbete uramtr. Ahmed Mrz, Ykb'un der olu Sultn Murd ile msademesinde silh elde haytn ikml ettii gibi, Murad dah Ysufun olu Mahmd Mrz'y ldrdkten sonra smail'in silh altnda ademe gitmitir. Akkoyunlu Hnedn'nn enkaz zerine, onnc asrn balarnda Avrupallar'ca Sf diye ma'rf olan-- ah smil-i Krdebl Hanedan kuruldu. sriil Hanedan, mevcdiyyetini hayt- mtehayyirne-ye vakfetmi bir meyh ilesidir. ark trihi, smail'den evvel altnca batma, yni yeni hkmdarln kuruluundan ikiyz sene ncesine kadar silsile -i nesebini zikreder. Cengiz Hn torunlar zamannda hayatta olan en byk mutasavvf eyhlerinden Safiyy'd-dn Eb shk Erdebl, on-drdnc asrn balarnda vefat ederek takva dolu haytnn gzergh olan Ereb'de mtevr-i hk oldu (topraa sakland; zeri toprakla rtlerek gmld,

70
Sayfa

CmT't-Tevrfh. Cmi't-Tevrth, Cenftb. 242 Cmi''t-Tevrin; Cento, Sa'd'd-dn, dris. 243 kinci cildin sonundaki Karakoyunlu Hanedan cedveine bkz.
240 241

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

defnedildi). Safev ailesi onun nmna nisbet olunmutur. Bu aile Sf nmn -kudret menbm daha gzel ifde etmekle beraber- kabulden imtina ederdi. Safiyy'd-dn olu Sadr'd-dn Ms, torunu Hce Al torunzdesi brhm, onun tasavvuf mesleine slik oldular. brahim'in olu ve babas gibi eyh olan Cneyd'dir ki, bu ile.-den ilk defa bir siys te'sr kazanmak arzusunda bulunmutur. Onun ikbl hrs Karakoyunlu Hnedn'ndan Erebl hkmdar Cihn-h'm infialini celbetti. Cneyd, bu srada Cihn-h ile muhrib bulunan Akkoyunlu hkmdarnn sarayna iltica etti. Uzun Hasan Cneyd'e yardm ve himaye gstermekle yetinmeyerek hemiresi Hadce Begm'244 de onunla evlendirdi. Cihnh'n Uzun Hasan'a malb olmas zerine Er-debl'e dnerek, ran ftihinin akrabalndan cesaret alarak yine siys haytn entrikalarna girdi. Tasavvurlarn gizlemek ve kendisini b-karar eden iindeki hrs kefettirmemek iin gayrimslim olan Grcler'le bir cihd bahane yapt. Lkin Hristiyanlar zerine yryecek yerde, taraf -tarlaryle birlikte kuzeye ve irvan hkiminin arazsine yneldi ve istl etti. Ancak mahall askerler ile giritii cenkte telef oldu. Uzun Hasan Cneyd'e olan muhabbetini olu Haydar'a intikal ettirerek, onu kz lem-h Bn ile evlendirdi. Haydar, Uzun Hasan hayatta bulunduu mddete sakin durdu; ancak onun vefatyle memleketin her tarafnda karklklar knca, atleti terkederek, babas Cneyd'in yolundan yrd. Taraftarlarn zahir br almet i le ayrmak iin, onlara kzl klah giydirmi245 ve ite bu bulu, daha sonralar Iranllar'a kzlba nmnn verilmesini mcib olmutur ki, bunlar bu ismi o vakitten beri bir hakaret addetmekte ve zamanmzda dah reddetmektedirler. ranhlar mill gururlar hasebiyle dima iddia ederler ki, bu lakab vaktiyle giymi olduklar altn serpulardan kaynaklanmakta ve kzl lafz kzl altn mnsna gelmektedir.246 Haydar, babasnn
Begm ve Blgim lfz, kf- farisnin zammesiyle okunur. Nihyetindeki mim (-Im,-m) trkenin te'ennisidir; nasl ki hnm kelimesi de han in menneslnden baka birey deildir. Mtercim. 245 Camit-Tevarih. 246 ran' dolaan bz ingiliz mverrihleri kzl lfznn kzl altun mnsyle tefsirini tammiyle kabul etmi grnyorlar. Bunlarn yanldklarn anlamak iin XVI. ve XVII. asr yazmalarn ssleyen tasvirlere bakmak kifayet eder: Bu tasvirler o zamann btn kahramanlarn balarnda kavuk ile gsterir ki, b u kavuklar beyaz dlbendden d sark olup tepesinde bir krmz nokta var idi ve sarklarn ekli bir nevi hurma aacna (chou palmiste-: ucunda lahanaya benzer ve taze iken salata gibi yenir bir meyvesi bulunan iri yaprakl hurma aac Kaamus-i Fransev, . Sm) benzerdi. Ban etrafna sarlan bez oniki katl olarak Eimme-i sn-aere iaret idi. Bu Oniki mam, Drt mam ile kartrlmamaldr. zbekler ve Osmanllar Eimme-i Erbaa (Drt mam)'ya ziyde ta'zm eyledikleri halde, Eimme-i Isn-aeriyye
244

Sayfa

71

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

kullanm olduu bahaneyi kullanarak, yni Grcistan gayrimslimlerine kar asker evkini vesle edinerek, altbin kiiyle Kafkas'a yneldi ve babas gibi irvan' zabtetti ve memleketin beini bir mddet Glistan kalesinde kuatt. Uzun Hasan'm olu ve halefi Ykb, rvn-h'a imdd iin saray emri Sleyman Be'i gnderdi. Haydar, yukarda yazld zere, Sleyman Be ile bir msademesinde maktul oldu ki, bu kavga Tabsern247 yaknnda vuku bulmutur (893/1488).248 Haydar'm iki olu Yr Al ve smail, Ykb tarafndan Isfahan kalesi zindanlarna atld; Ykb'un yerine geen Rstem Mrz hrriyetlerini iade ile, evvelki gibi eyhlikle vakit geirmek zere kendilerini Erebl'e gnderdi. Yr Al, hayl zaman Rstem'e sdk kaldktan sonra isyan etti. Lkin kanl bir muharebede malb oldu ve ldrld.249 Henz altbuuk yanda bulunan smail, Geyln (Gln) hkimi250 erif Hasan Hn'n himayesine tevdi olundu. Uurlu'nun olu Ahmed Mrz -ki o zaman Akkoyunlu pdih idi- daha sonra smail'in memleketten karlmasn istedi. Lkin erf Hasan bu firarinin hkmranlk sahasnda bulunmadn syledi. Gen mlteciyi yksek aalarn zirvelerine aslm bir adr iinde muhafaza etti. Aalarn yapraklarla dolu dallar Isml'i gzlerden rak tutuyordu. ran h'nm ikinci bir sefiri smail'in kendi topranda bulunmadna erf Hasan'n yemin etmesini istedi. Mlteci, toprak zerinde deil, hava iinde bulunduu iin Hasan, yalanc dmeksizin yemn edebildi. smail alt sene Geyln hkiminin yannda vakit geirdikten sonra, memleketin payitaht olan Lahcan'da taraftarlarm toplad. eyh Sadr'd-dn Konev'nin Osmanl memleketlerinden Teke ve Diyrbekir taraflarnda ikamet eden mridleri de ona iltihakla kendisini takviye ettiler. eyh Sadr'd-dn, Timur'un istilsnda ekserisi kendi
ran'n yeni mezhebinin mensuplar nezdinde huss bir ihtirama maz -hardr. (Oniki mam, Snn mezhebler mensuplarnca da muhterem olduklar, izaha muhta deildir.) 247 Mersd'I-Ittl'da (c. 2, s. 195) Tabsern denilen mahal olacaktr ki, Nibr ve Isfahan arasnda Khistan mntkas olduu Meras d'd an anlalyor. Mersd'm haiyesinden Tebersern eklinde yazld dah grlr. 248 Cm''t-Tevrhe gre, bu muharebe aban'da vuku buldu. 249 Cenbi, s. 134. Bu mverrihe nazaran smail, kendisine taraftar tedrik etmek iin, bizzat Lahcan'dan unafo'ya gitm'tir. htimal ki Sadr'd-dn, Timur'dan Eirdir'in affedilmesini salayan eyh Baba'dr. (1. cilde bkz.). 250 Burada Kuzey ran'n iki hanedan kendini gsterir ki, De-guignes bunlar hi zikr etmez: irvan ahlar, Gln ahlar. Birinci hanedan 774 (1372)'de kurulmu olup 945 (1538)' -de yklmtr; ikincisi 890 (1485)'de teesss ve 1025 (1616)'da yklmtr. Herbirinden sekiz hkmdar gelmitir (Hac Kalfa, Takvm't-Tevrh, s. 167 ve 168). Cenb ve Hezarfenn irvan hlar'nn mufassal trihlerini yazyorlar. Sekiz irvan ah unlardr: 1) eyh brahim, ki d ifti iken hkmdar olmutur, 2) Halil, 3) irvn-h, 4) Gz, 5) Mah-md, 6) h, 7) II. Hall, 8) hrh. Gln (Geyln) Hkmdarlarnn trihi ne Cenb'de, ne de Cmi''t-Tevrh'de vardr.

Sayfa

72

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

tarkatine slik olan Teke ahlsinin Tatar ordular arkasndan esaretle gtrlmemesihi cihangirden rica etmi ve ricasn kabul ettirmi olduundan, o vakitten beri bu mmtklarn btn ahlsi ranl eyhlere bal bulunmulard. Bu srada takmyle Geylan'a hicret etmeleri sebebiyle, smail onlar Lahcan'da sancann altna toplad.251 Ondrt yanda bulunan smail takriben yedi bin Trk ve Acem'den mrekkep bir ordu ile babasnn ve byk babasnn rvn mlknde katledilmi olmalarndan dolay, intikam almak iin oray istil etti (906). rvn-h' kanl bir muharebede bozup ldrd.252 Bu muzafferiyetin neticesi olarak mah teslim oldu.253 Azerbaycan boazlarna hkim olan vezr-i zam ems'd-dn Geyln'-nin smil tarafna geip onun veziri olmas, ran ordusu kuvvetini ziydeletirdi. ems'd-dn ile dier Akkoyunlu mersnn yardmyle gen ftih ertesi sene bu hanedann son istinadgh olan ve ran hkmdar bulunan Elvend Mrz'ya hcum etti ve galib gelerek onaltnc asrn ilk senesinde Azerbaycan'n payitaht olan Tebriz'de devletinin essn vaz' etti.254 h smail'in Osmanllar'la Temas Osmanl Pdih, Teke mutaassblarnn hicretlerine mni olmak iin bu vilyet ahlsinden ekserisini yeni fethedilen Koron ve Modon ehirlerine naklettirmi olmakla beraber, smail'in Byezd ile ilk mnsebetleri dosta oldu. Fakat smil, taraftarlarnn serbeste hicretlerine msade istemek zere stanbul'a sefir gnderdiyse de bu talep reddedildi.255
Cami''t-Tevrih, bunlarn mensuto olduklar airetleri zikr eder: Ustaclu, amlu, Rasava, Zlkadlr (Dlkadr), Kaar airetleri. u suretle imdiki (Hammer zaman) ran ahlarnn mensb bulunduklar Kaar aireti Safev Hnedn'nn burulmasndan ceki tarihe ma'ruftur. (Kaarlar* in Trk olduklar ve hatt ran han'nin anadillerinin zerbayncan Trkesi olduu rua'lmdur. Mtercim). 252 irvan HJmi Ferruh Yesr, Sa'd'd-dn, c. 2, s. 126. (Mtercim). 253 Cenb, Safev trihinde, s. 139; rvn-hlar Trihinde, s. 131; Akkoyunlu Hanedan trihinde, s. 230. 254 906, nhizm- irvn-h der- ceng-i h smail ve zuhr- devlet-i Kzlba, Hac Kalfa, Takvmti't Tevrh. Trih-i Hurc- h tsmil: Kaahir-i kahraman- mlk-i Bitlisi, h smail'in icd ettii yeni mezhebe mezheb-i n-hak terkibini trih bulmutu. Bu trih, h smail'in kulana kadar gitti; h drs'e gemi hukukunu hatrlatarak ibirarn tebli etti. tdrs, h hazretlerine yanl duyurmular. Ben 'mezheb - n-hak' demedim; mezhebina Hak dedim cevbn verdi. Soak -zde bu fkrav yazar, ve fakat lalettayin bir ire snd eder. 906 hcr senesi mverrihin gsterdii vehile onaltnc asrn birinci senesi olan 1501 mild senesine tesadf edip, drs'in trihi de 906 senesini gsterir. (Mtercim). Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 2/362 -369 255 Sa'd'd-dn, 3, s. 530. (Douya giden Hricler'in ou Teke ve Hamd vilyetlerinden olduklarndan, orada merede ve ahbb nmndaki ehas Mutun ve Kurun canibine gnderdiler, ve ba'dem sfl nmna kimesne -nn
251

Sayfa

73

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

Kzn evlendirmek istedii Ald-devledene de hsn-i kabl gremedi. smail, Dlkadirli hakiminin bu reddinden dolay, intikam almak istedi; lakin Osmanl Devletinin mthi gcnden de korkarak, askerinin Osmanl toprandan gevmesinden dolay itizar iin yeniden sefirler gnderdi. Yeni bir cenge girimek hususunda isteksiz olan Sultan Bay ezid, Yahya kumandasnda Ankaraya hududlarn muhafazas iin bir ordu gndermekle yetindi.256 smilin mdafaasz Dlkadiriyye arazisini talan ve mid ile Harput mstahkem ehirlerini zabtettinkten sonra257 rana dnne (913/1507) kadar, Yahya, Ankara nnde kurduu ordugahda kald. Alad-devlenin olu ve iki torunu smailin eline dtnden, ran merdmhorlar taraufndan atete kzartlarak yenildi.258 Ertesi sene (1508) smail, Trabzon Valisi ehzade Selimden ikayet etmek ve Padiaha dostluk teminatn yenilemek maksadylme stanbula yine eliler gnderdi. ehzade Selim, ran toprana gemi ve Erzincan ve Bayburda kadar olan

hudddan gerilmemesine emr vlrildi. Erdebl ol der-I devlete ub-diyyet-nme gnderp ahbbnun Acem diyarna gemesine icazet rica eylediyse de kabul olunmad. Tct -Tevarh. c. 2, s. 127. h smail'in Kzn evlendirmek istedii Al''d-devle'den de hsn-i kabul gremedi. smail, Dlkadirli hkiminin bu reddinden dolay, intikam almak istedi; lkin Osmanl Devletinin mthi gcnden de korkarak, askerinin Osmanl toprandan gemesinden dolay i'tizr iin yeniden sefirler gnderdi. Yeni bir cenge girimek hususunda isteksiz olan Sultn Byezd, Yahya kumandasnda Ankara'ya hududlarn muhafazas iin bir ordu gndermekle yetindi (Not: 4). smail'in mdafaasz Dlkadiriyye arazsini talan ve mid ile Harput mstahkem ehirlerini zabtettikten sonra (30) ran'a dnne (913/1507) kadar, Yahya, Ankara nnde kurduu ordughda kald. Al''d-devle'nin olu ve iki torunu smail'in eline dtnden, ran merdmhorlan tarafndan atete kzartlarak yenildi (31). Ertesi sene (1508) smail, Trabzon Vlsi ehzade Selm'den ikyet etmek ve P -dih'a dostluk te'mintn yenilemek maksadyle stanbul'a yine eliler gnderdi. ehzade Selm, ran toprana gemi, ve Erzincan ve Bayburd'a kadar olan yerleri hasara uratmt (32). Hatt bu aknlarda smail'in kardei brahim'i esr etmiti (Not: 5). Acem elisi srmal elbise ile -fakat Pdih'n elini deil- dizini pmek erefine mazhar oldu. Sefr, son husmetlerinin Osmanl Devleti aleyhine deil, Al''d-devle aleyhine vukua getirildiini syleyerek efendisinin bar niyetlerini yeniden arz et ti. Dnnde Byezd tarafndan smail'e gnderilen eli -kendisini ayakta f-y me'mriyette mecbur etmek iin- yere hal serilmemi olduunu grnce kaftann karp sererek, u kalie-i nev-i icd (yni: bu yeni icd edilmi! kale) zerine oturdu. ran saray halk bundan pek ahbab atalarnn halifelerinin iv ettikleri adamlardan ibrettir. M-tercim.) 256 Marini Sanoto'da smail ve Byezd ordularnn kuvvetleri Scio konsolosunun 27 Eyll 1507 tarihli bir raporuyla tyin olunmaktadr: II Soffi con 80.000 huomini tra i quali 15.0 00 cavali accampato a Kaissarie I/armata turca incirca di An-gora. Jahja-Pascha con Janizeri 6.000, Asapi 8.000, Albanesi 5.000, il Beglerbeg di Natolia con 18 Sandjaki. Dier bir raporda smail'in svarileri otuzbin'e karlmtr. 257 Ando adosso a Alaedle in la pi estrema montagna chiamata Turnadji, cio e delle grue. Tolse due terre grosse al A. Amid prese un fiole figlia. Marini Sanato. Alaudule, Amld e Corpot d'Alaudule. 258 Sa'd'd-dn, 2, varak: 305. Solak-zde, 76. (Al''d-devle ah smail ile biraz cenk etyse de bir ogl ve iki nebiresl (kz torunu) esr olarak n-r bir sarp daa kad. ah, Al''d-devle'nn payitahtn yakup ykd; ecddnun mezarlarm acup kemiklerini atee urd. Bu esnada Yahya Paa'nun Eragr'ye geldini iiderek vezr eyh Necm-i Gln' nn tedbri zerine ran'a gitdi. Nakl derler ki Al''d -devle'nn ogln ve nebrelerini kebb itdirmi ve rnler birbirinn ellerinden kapsup yimiler. Tcu't -Tevrh, ile Solak-zade'den hlsa. Sa'd'd-dn, c. 2, s. 131, S. zade, stanbul basm, s. 320. Son fkra petk de inandrc deildir. Mtercim).

Sayfa

74

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

yerleri hasara uratmt.259 Hatta bu aknlarda smailin kardei brahimi esir etmiti.260 Acem elisi srmal elbise ile fakat padiahn elini deildizini pmek erefine mazhar oldu. Sefir, son husumetlerinin Osmanl Devleti aleyhine deil, Alad-devle aleyhine vukua getirildiini syleyerek efendisinin bar niyetlerini yeniden arz etti. Dhxhre :aesir kanafhrah blaiye ghreniyeh eyi kendisini ayakta ifa-y memuriyette mecbur etmek iin- yere hal serilmemi olduunu grnce kaftann karp sererek, u kralie-i nev-i icad (yani: bu yeni icadeedilmi! Kralie) zerine otdurdu. ran saray halk bundan pek taaccb ederek ve u cesaretin smailin gururu huzurunda affedilir grlmesinden hayrete kaplarak, hatta ahn bu vakur Osmanly heman ldrmemi olmasn ok grdler. Acem elisinin stanbula var, smailin komusu ve tabi dman zebekler Han eybek tarafndan gnderilen elinin geliine tesadf etmiti.261 zengan lontan. da Caraserai loco di questo S'gnore (Ottomano) 4 giorante. (Yni: (h smail) Sofi, Osmanl Padiahnn memleketlerinden Karahisar'a drt gnlk olan Erzincan'dayd) diye yazar. smail ordusunun kuvveti, oniki bin svr ve otuabebin kemanke tahmin olunmutur. Marini Sanoto. taaccb ederek ve u cesaretin smail'in gururu huzurunda affedilir grlmesinden hayrete kaplarak, hatt h'n bu vakur Osmanl'y hemn ldrmemi olmasn ok grdler.262 Acem elisinin stanbul'a var, smail'in komusu ve tabi dman zbekler Hn eybek263 tarafndan

Siyo (Scio) Venedik Konsolosu'nun raporunda: II Sofi si trova, in Arstanbul'daki Venedik elisinin ibu ran sefareti hakknda Marini Sanoto'da dercedlmi olan raporu Sultn Selm tarafndan tahta kmazdan nce ran toprana vki olan aknlara dir l'nin verdii ma'lmt ile tamamen uyuuyor. Solak-zde bu bbda phelidir; lkin bu bhe Bayburd'un ve Erzincan'n zabt hakknda doru ise de, dier aknlar hakknda deildir. Nasl ki o raporda u ekilde dere olunmutur: Si e doluto il Sofi al Signor contra il suo figliuol a Trabezun. 261 Venedik sefirlerinin raporlarnda zbek elisi della testa verda; h' in elisi deila testa rossa diye yazldr. Osmanllar in della testa bianca, ve Grcistan elisi iin della testa nera deniliyor ki, u suretle yeil ba>, kzl ba, ak ba, kara ba sirasyle zbekler'e, Acemler'e, Trkler*e, Groler'e alem olmu oluyor. (Mtercim) 262 E pocio manchio non lo fece talar in pezzi il Sopfa. Kezlik. 263 eybek Hn, zbek Hnlari'ndan ve Cengiz'in olu Cuci'nln neslindendir. Hicr dokuzuncu asrn balarnda Mvernnehir ^e sonra Horasan' zab-tetmekle Hseyin Baykara olu Bedlzzamn malb olarak ah tsmi! Safev'ye iltica etmi ve 916'da h smail'in askeri Merv'de ejrbek Hn'a galebe almtr. eybek Hn muharebede vefat ederek, Horasan smail' in eline gemise de, Bedzzamn'a vermeyip kendi si muhafaza etmitir. eybek Hnn nesli Mvernnehir'de daha ok zaman hkm srmtr. Kaamusul-A'lm, c. 4, s. 2893. Mtercim.
259 260

Sayfa

75

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

gnderilen elinin geliine tesadf etmiti.264 ehzade Korkud'un Msr'a Kamas imdi -yedi sene sonra I. Selm'in cesur ve liyakatli hasm olmak zere zuhuruna kadar- Acem ftihinden gzlerimizi ayrarak, Venedik ve Macaristan sulhunu tkib eden vekayii yazacaz. Bu sralardadr ki, Burak Reis gemisinin Sapienza Deniz Muhrebesi'nde yaklmasnda vefat eden Kara Hasan (Kara Hasan)'in kardei olup Kara Turmu nmyle hret kazanm olan bir deniz haydudu itaatini arz etti. Kara Turmu doum yeri olan Sivrihisar'da265 birka gemi tehiz ederek vatannn ticretine byk hasar vermi ve aleyhine on kadrgadan mrekkeb bir donanma evkine mecbur olunacak derecede dehet salmt (909/1503).266 Bununla beraber idarenin muhtelif ubelerinde bz deiikliklerde bulundu. sene nce vezr-i azamlk makamna iade edilen Hersek Ahmed Paa, ikinci defa azledildi ve bu hizmet tekrar Hadm Al Paa'ya verildi. Pdihn kendi hanedanna it endelerinden haberdr olan bu vezr ise, ehzade Korkud'un hilfna olmak zere her vesileyle ehzade Ahmed'in tarafn tutmakla Byezd'in zntlerini artrd. Al Paa ile Korkud arasndaki uyumazlk bir hdise ile artarak ehzadenin izzet-i nefsine o kadar te'sr etti ki, Korkud'u -hakknda felkete yol aabilecek- fevkalde bir harekete sevk etti: Bu dediimiz hdise, deniz kenarnda kin ve hakikatte asl olarak hass unvan altnda vezr-i a'zmlara mahss arazye dhil olup, fakat eski vezr-i azamlarn eylet valili klerindeki ehzadelere hrmeten vazgedikleri bir kazann Hadm Al Paa tarafndan zabtdr. Korkud, vezr-i azamn u kindrne hareketinden fkelenerek bizzat ihkak -i hak etmek iin amcas Cem gibi Msr'a kamaa karar verdi; babasna Hacc iin Mekke'ye gideceini haber vererek maiyyetindeki seksenyedi kii ile Akba Res kumandasndaki be gemiye bindi (Muharrem 915/Nisan 1509).267 Be gn sonra s-kenderiyye'ye vard; geliini Memlk Sultn'na

76
Sayfa

Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 2/369 -371 Sa'd'd-dn'in Seferihisar diye yazd bu Sivrihisar, Izre yalcn olan Sivrihisar olacaktr. Ankara'daki Sivrihisar sahile ok uzaktr. (Mtercim) 266 Sa'd'd-dn, 3, varak; 53. 267 Venedik elisinin raporuna nazaran Korkud'un donanmas sekiz gemiden, mrekkebdi. 4 fuste e 4 brig antini, e non si sa dove sia andato. Yine bu rapora gre Korkud'un infialine AJI Paa deil. Hersek Ahmed Paa sebep
264 265

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

bildirdi. Sultn'n cevb gecikmedi; dokuz cins at, dokuz katar deve, katar hecin, kymetli rtlerle mzeyyen olarak ehzadenin bizzat binmesi iin iki katar deve, maiyyeti halk iin yetmi katar deve ile yz at, matbah iin krk katar deve, dokuz bin duka, dokuz top srmal kuma, gayet gzel dokuz delikanl gnderdi. Korkud bu alayla, krk davulunu vurdurarak Msr payitahtna yneldi. Divitdr, yni emr-i kebr ve baka bir deyile Msr devletinin ba veziri -f-y resm-i ho-med ile nezd-i sultanye da'vet in- rikbdar zbitiyle birlikte istikbline geldi (1 Safer - 21 Mays). 1509 Mays'nn yirmidokuzunda ehzade ihtim- resm ile Kaahire'ye girdi. Cmertlik iar olan Sultn, her gn ehzde'ye elli koyun , elli kantar eker, elli md pirin, ikibin pili, ikibin kaz, yzelli kantar bal, cep harl iin elli kese altn tyin etti.268 Korkud geliinden gn sonra Sultn'n msadesi vehile mlakata gitti. Sultn ile ehzade kar karya gelince, ikisi de bir anda atlarndan indiler; Sultn ho geldiniz mnsna olmak zere, kendi olu gibi ehzadenin gzlerinden; Korkud da ihtiram iareti olmak zere babas gibi Memlk Pdihnn gerdanndan pt; lkin iddetli srarna ramen, ehzde'nin -seyahati iin bahane ittihaz ettiiHacc iin kendi toprandan gemesine mmanaat gsterdii gibi, Sultn Byezd ile sulhu ihll edecek dier her trl taleplerini de reddetti. Korkud, babasnn vezr-i a'zamnn stn nfzuy-la uraamyacaru grerek, Al Paa'ya bir mektupla mracaat etmek suretiyle mevkiinin mkiltndan kurtulmak iin en akllca reyi buldu.269 Mekke'ye gitmek tasavvurunda bulunmasndan dolay zr beyn ederek, babas tarafndan hkmetine iade olunmas hakknda vezr-i a'zamn tavassutunu rica ediyordu. Talebi kabul edilerek, Kilikya'ya avdette isti'cl gsterdi. Seyahatinde, donanmas birok Rodos valyeleri gemilerine tesadf etti; Rodos bayra ekmekten ehzde'nin imtin zerine Rodoslular cenge baladlar: ehzade malp ve kendini Kk Asya sahiline atmaa mecbur oldu.270 Korkud'un aln
olmutu. 268 Korkud'un Msr'a seyahati ve orada ikameti hakknda Sa'd'd -dn ve So-lakzde'den ziyde tafsilt veren Al ehzde'nin Kaahire'ye 9 Safer pazar gn dhil olduunu yazar (Byezd Saltanatnn OtuzyedincI Hdi sesi). Lkin 915 Muharrem'! cuma ertesine msdll olduundan, Safer'n 9'u bittabi pazar deil, sal'dir. (Hammer'in bu hesab Islht-Takvm'e dhi mut&btfr. Mtercim.) 269 Korkud'un mektubu ve l Paa'nm cevab, bendeki Ali nshasnn haiyesinde mndericdlr. 270 Papa II. Jui'n Bolonya (Bologna)'dan 9 ubat 1511 tarihli mektubu -ki valyelerin mevkilerinde kalmalarn mirdir- . std- zam Emmerik d'Ambosia'nm Rodos adas hakknda ne derecelere kadar korktuunu gsterir: Per tuas litteras certiores facti sumus, Turcarum Regem et Sultanm ac Corc -hut Celabi impios et crudeles

Sayfa

77

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

yazs, firarndan baka birok ahvlde dah amcas Cem'in aln yazsna benzer, kisi de irfan sahibi idiler, ikisi de korkun bir lmle hayatlarn bitirdiler. Korkud da Cem gibi ir ve onun gibi deb ve ulem ile evrili idi; bilhassa kendisinin de ihtisas kazanm olduu msik bilgilerini ve san'at-krlarn himaye eder ve onlarn sohbetleriyle byk bir haz duyarak vakit geirirdi. Islmn hukuk kaideleriyle pek derinden megul olarak, hukukun mkil mes'eleleri hakknda bir eser te'lf etmitir.271 Korkud'un ilmiyyedeki derinlii irleri ve fakhleri adet bylemiti. Lkin Ye nieriler'le vezirlerin tevecchszlklerini mstelzim olarak, bunlar B yezd'in son saltanat gnlerinde ve lmnden sonra, Korkud'dan kk olan Ahmed ve Selm'i tercih ettiklerini alenen ortaya koydular.272 Byk Zelzele 1509 Eyllcnn ondrdnde stanbul, Osmanl trihinin kaydettii zelzelelerin en mdhiine urad.273 109 cami, 1500 ev, kara tarafndaki surlarn hepsi, deniz tarafmdakilerin ou, Yedikule, denizden Bah ekaps'na kadar saray duvarlar -temellerinden zirvelerine kadar- hk ile yeksan oldu.274 Ftih Cmii'nin en byk drt stununun balklar derek kubbenin bir taraf eildi. Hasta hne'nin, imaretin, cami tarafndaki sekiz medresenin ve dier birok ummi binalarn kubbeleri ykld. II. Byezd Cmii'nin medresesi yklarak bir byk harabe ynndan ibaret kald.
Principes ac Tyrannos, Catholice fidei hostes parare elassem potentissimam ad expugnationem si poterunt: Quod Deus sua elementia avertat: insule et civi-tatis Rhodi, eo potissimum quia estate proxima Deo auxiliante tuus exercitus classem primogeniti dicti regis Turcarum ab ipso Sultano redeuntis, eo quasi capto, profligavit, communem injuriam sibi illatam existimantes: ad cujus insule et civitatis defensionem Priores, Bujulius Castellanus Composte: Milites et preceptores ac fratres et Capellani hospitalistui sanc-ti Joannis Hierosolymitani potissimum sunt necessarii. 271 Latf, Tezkire-! uar, ber'in tercmesi, s. 62 ve 341. Al, OtuzyedincI Hdisenin bidayeti; Nesr ve Dermiknun (?) 272 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 2/371 -373 273 Sa'd'd-dn, Cumde'1-ul, l 24 Reb''1-hir diyor. Solak-z-de mu'td vehile ikisini de yazyor. Dier bz mverrihler yalnz senesini gstermekle iktifa ediyorlar. Venedik sefirinin Marini Sanoto'da dercedilmi olan raporuna, yahut Eflk Bei Mihne (Michne)'nin Venedik Doc'una yazd mektubun u fkrasna mr acaat olunursa ihtilf hallolunur: Mihuies D. Voivodae transalpinensis, in arce Brechmich feria sexta (12 Tern -i evvel) post Dyonysum. Bundan anlalr ki, arz hareketi yd - irtif- salb, yni 14 Eyll trihinde vuku bulmutur. Bu ise 915 Cmde'l-uhrsma tesadf eder. Dima ta-mmiyle yn- itimd olmayan Menavino arz hareketini austos aynda gsterir: Una sera del mee Agosto. Mihne zannediyordu ki stanbul'un sular Tuna'dan alnp oluklarla getirilirdi! Caenobia illa subterranea laboriosa et maxima cu-ar elaborata ex Danubiol per tot montes et valles difticiles ad Constantinopolim ducentes penes omnia obruta. 274 Sa'd'd-din, 3, varak 525 .Solak-zde. Kavsatin-Ebirr, Al, 38'inc Hdise; Hac Kalfa, Takvlm't -Tevrh.

Sayfa

78

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

Binlerce erkek, kadn, ocuk enkaz altnda medfn oldular.275 Yalnz vezr-i a'zam Mustafa Paa'nn hanesinde atlaryla birlikte yz svr telef oldu. Bu arz hareketi krkbe gn stanbul'u, Rumeli ve Anadolu eyletlerini dima heyecanda brakt. orum ehri ahlsinin te ikisi, yarlp alan toprak iine gtler. Gelibolu istihkmlar276 ykld. Byezd'in doduu Dimetoka beldesi batanbaa toprak ynndan ibaret kald. Kprm deniz, dalgalarn stanbul ve Galata surlarn ararak o-belde ve karyenin sokaklarn tfna bouyordu. Eski su bendleri ykld. Ayasofya Cm'nde Bizans imparatorlar zamanndan beri mevcud olan- muhteem mozak rten sva kamilen dd, gya u tahrb olmu eseri grmek ve Hristiyan kiliselerini -ki bu umm harb iinde hepsi salam kalmlardrhuzrlaryla muhafaza etmek istiyor gibi nciller'in sahiplerinin byk tasvirlerinin yeniden meydana kt grld. Byezd, saraynn duvarlarna i'timd edemediinden bahesine gayet hafif bir adr yaptrarak on gn orada ikamet etti. Daha sonra, Kostantiniyye'nin arzetmekte olduu dehet verici manzaray grmemek iin, saltanatn ikinci payitaht olan Edirne'ye iltica etti277 (9 Receb 915/23 Terinievvel 1509). Lkin pdihn geliinden az bir vakit sonra Edirne'de dah stanbul derecesinde arz hareketi oldu; alt gn sonra da korkun bir frtna karak Tunca tat ve mecrasndan karak zelzele felketinin meydana getirdii harabeleri sular altnda brakt. Unsurlarn galeyan geince, Byezd stanbul duvarlarnn derhl ta'mrini te'mn edecek tedbirleri mzkere iin bir at dvan278 toplad: O kadar hakszlk, o kadar zulm ettiniz ki mazlumlarn ahlar gklere kadar karak belde ve memlekete Gazab- lh'yi davet eyledi279. Osmanl memleketlerinin her tarafndan bin duvarc getirildi; amele olmak zere bin msellem ve kirei olmak zere sekizyz yaya dah bunlara ilve olundu.280 ki ay zarfnda (29 Mart 1510/18
l, Solak-zde. in civitate Calipoli castrum fortissiraum penes roptum; brachium maris Inter Galatam et Constantihopolim ultra mrura acuam n jecit. Viya na Hazine-i Evraknda Mine'nin mektubu. 277 Sa'd'd-dn, l, Solak-zde. Spandojlno, s. 84. Bu felketde vukua ge len telefatn miktarn Osmanl mverrihleri bebin, Mine (Michne)'nin mektubu on bin tahmin eder. 278 At dizgin'nden tutanak ve bir ayan zengiye koyarak binmee hazr surette mzkere oluna ndvana At Divan> denilir. 279 l, So!ak-zade. 280 Spandojino bu ilerde istihdam edilen adamlarn miktarn altmtoin olarak gsterir. Marini Sanoto*da dercedilen Venedik elileri raporlarnda Dimetoka inaatnda istihdam edilen onfoin kiiden hri olarak, yalnz elli bin tahmn edilmektedir. Bu inat yanl olarak 1511 senesinde gsteren Civvio'ya nazaran amelinin miktar
275 276

Sayfa

79

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

Zilhicce 915'den 1 Haziran / 23 Safer'e kadar) yalnz stanbul ve Galata sur lar deil, Galata Kulesi, Kz Kulesi (Leandr Kulesi), Yaldzl-kap'daki deniz feneri, Yeni Saray, Byk ve Kk ekmece kprleri, Silivri hisarlar ta'mr edildi.281 Kostantiniyye duvarlarnn tamirinin sene-i devriyesi iin verdii ziyafette Sultn Byezd, ulemnn byklerinin iddetli ve srekli srarlarna uygun olarak, gn fukaraya gm tabak ve sahanlar iinde yiyecek ve iecek datt.282 u suretle gsterilen servet ve refhetten maksat, geen senenin zelzelesini, Yenierilerin Ya-hd hanelerini yakmak suretiyle meydana getirdikleri hasarlar, ehrin byk binalarnn tekrar ins iin sarf icb eden klliyetli akelerden mtevellid vergileri unutturarak, halka cesaret vermek idi.283 Bununla beraber u vatanperverne sebebin altnda o tedbri iltizam edenlerin gizli bir maksad da vard ki, bu da ziynet ve ihtiamn dman olduu cihetle ilk halfelere imtislen gm avn kullanlmasnn men'ini arzu edebilecek olan pdihn iddetli takvasna mukavemetten ibaretti.284 Ziynet ve ihtiam ise milletin ahlknda o kadar ilerlemiti ki, zayf bir tabiatn her trl birbirine zd durumlarn ahsnda cem etmi olan Byezd gibi bir hkmdarn bunu yok edebilmesi kaabil deildi. O zaman Trklerin sarholuu ve itidlsizlikte ifratl o derecedeydi ki, iki sene evvel pdih arab iilmesini idam cezasyla men' etmi ve arab satlan umm yerlerin kapanmasn emretmeyi muktez grm idi; lkin Yenieriler meyhaneleri cebren atlar, Byezd de zabt kaabil olmayan bu gruhun daha mfritne muamelelerde bulunmasndan korkarak, drt gn sonra bu yasan kaldrlmasna mecbur oldu.285
onbebinden ziyde deildi bk. Sansovino'nun Fatt Uiustrj di Selim unvanl eseri, 2, 337. 281 l ve Solak-zde. 282 Fuogo a Constantinopoli 45 Luglio di notte brusero 800 case. Fu posto per i Turchi aile case degli Judei. (Metindeki rivayete dirdir) Venedik Sefirinin raporundan. (Marinl Sanoto'dan). 283 Bu byk zelzele felketinin at yaralarn tamiri hususunda Ord. Prof. .H. zunarh unlar kaydetmektedir: stanbul'daki yklan yerleri yaptrmak in yirmi evden b'r kii ve ev bana yirm'kler ake takdrlyle cerahor, yni cretli amele tedrik edildi; bu suretle Anadolu'dan otuz -yedl bin ve Rumeli'den ylrmidokuz bin cetrahor karlp bln kadar ml-mr ve dlger getirildi. Bunlardan baka yaya'lardan sekizbln ve msellem tayfasndan Cbin kiiye de kire yaktrld. Bu suretle devlete it olan stanbul ve Galata taraflarndaki yerler in 915>Zhiccesi'nde onseki-zlnde balayan naat altnuflbe gnde sona erdi> ... Bu tmlr edilen yerler arasnda kale surlar, Gaata'daki mahzenler vesatreden baka Ka -le-1 bahreyn denilen Kzkulesl, Rumeli ve Anadolu hisarlar fenerlli. ekmece kprleri, Silivri kalesi ve Burgus denilen hisarlar da vardr. Btn naat Mimar Hayreddln b. Mimar Murad'in nezreti altnda yaplmtr. (Ord. Prof. H. Uzunarl, Osmanl Tarih, c. n, Ankara 1975, s. 233-234; Al' c. 1., s. 200-201*6 atfen). (Hazrlayann Notu). 284 M.D'Ohsson, Osmanl Saltanatna dir cedvel. 285 Venedik elilerinin 1508 senesi raporlarna nazaran.

Sayfa

80

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

ehzadelerin Hkmetleri Ve Sefaretleri stanbul surlar yaplnca Byezd vilyetlerin idaresini kendisince en ma'kl grnen esaslar zerine te'ss etmeyi dnd. Eyletlerin oullar ve torunlar arasnda taksimiyle dhilen ve Macaristan ve Venedik ile evvelki muahedelerin yenilenmesiyle haricen devletinin emniyetini tezyin edeceini md ediyordu. Byezd'in ehzadeleri ehenh, Korkud, Ah med, Selm birok senelerden beri Karaman, Teke, Amasya, Trabzon h kmetlerini idare etmekte olduklar gibi, Selm'in onalt yandaki olu Sleyman'a da Bolu eyletini verdi. Bu tedbr ise pekok zamandan beri ihtilf ve kin menbamdan baka birey olmayan kendi hanedan arasnda yeni tahriklere sebeb oldu. ehzade Ahmed gen yeeninin Amasya' dan stanbul'a, yni kendisini tahta ulatracak olan yol zerinde -gya gidiine mni' olmak ve kendisi saltanat tahtn alabilmek iin - ikamesinden ikyetle honudsuzluk gsterdi. Byezd bir kere kararlatrd ey den geri dnmek alkanlnda olmamakla beraber, hanedannn asayii iin gen ehzadenin me'mriyetini Kefe eyleti olarak deitirdi. Zan-nolundu ki, u suretle ehzade Sleyman'n padiahlk iddiasnda bulunmasna sed ekilmitir. Lkin hakkat-i halde, devlette dahil muharebe zuhur ettii zaman, ehzadeyi o muharebelerin tehlikelerinden masun b -rakmakdan baka bir netice vermemitir.286 Bu srada Msr Sultn'-mn bir elisi gelerek ehzade Korkud'un eyletine avdetim haber verdii gibi,287 bir Osmanl elisi son msaleha-nmeyi yenilemek iin Ofen'-de bulunmakta olduu halde, bir Macar murahhas288 stanbul'a gelerek ahidnmeyi yeniledi.289 Sultn Byezd Venedik'e de mtrekeyi uzatmak ve Cumhuriyetin birok dmanlarndan her tarafta grd taz-ykat zerine Nikola Custinian vstasiyle Trkler'den lk defa olarak isteyip de nail olamad yardm hakknda mzkerelerde bulunmak me'-mriyetiyle Venedik'e dah bir eli

Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 2/373 -375 286 Sa'd'd-dn, 3, varak: 356. Solak-zade, varak: 77, Al. 287 A di 26 Luio venuto un orator del Cairo per dir al Signore ohe 11 suo figlio Korkoud venia al suo Sandjiak con 24.000-000 asprl di entrada do e da 50 M'glloni (HJarni Sanotu'da Venedik Elilerinin raporu). 288 Kezalik: U 16 Lulo baso la man del Signore l'orator ungaro. 289 Istoanfi, Trih, 1, 4, s. 37. Katona, c. 11, Bab: 18, s. 306.

Sayfa

81

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

gnderdi.290 stanbul'da mukm Venedik Balyozu ise Venedikliler tarafndan esr edilmi olduu halde devletin kudretli mdhelesini taleb etmi olan Marki D Mantu'nun hrriyetinin iadesini Venedik Cumhuriyeti nmna vaad etmee mecbur oldu .291 Byezd le Selim Arasnda Muharebe Byezd, ya ilerlemi ve shhati sarslm olduu halde, muhedelerin yenilenmesiyle md ettii asayi ve rahat gremedi. Dier taraftan, evvel oullar arasnda, sonra oullaryla kendi arasnda dahil bir muharebe ortaya kmakta gecikmedi. Hepsi babalarna halef olmak hrsnda ve padiahlk iin birbirleriyle uramak zere saltanat tahtnn bir an evvel boalmasn grmek sabrszlnda bulunan ehzadeler arasnda dima hkmn yrtmekte olan gizli rekabet, Sleyman'n valilii mes'elesinden dolay meydana kt. oktanberi kl altnda alevlenmee hazrlanmakta olan kvlcm, bir yangn oldu. II. Byezd'in sekiz olundan hayatta idi. Pdih kendisine halef olmak zere ehenh ve Korkud'a terchan Ahmed'i semi olduu halde, Byezd evldnn by olan ehenh vefat etmi olduundan, padiahlk en byk-evl-dn hakk olmak prensibiyle, Korkud'a it olmak lzm geliyordu. Lkin Byezd'in kendilerine ilk ettii atlet hlinden hi holanmayan Yenieriler, iir ve musikye muhabbetinden dolay Korkud'u saltanata lyk grmyorlard. Mu'td olan veraset nizmnn u suretle Ahmed'in lehine bozulmas, Selm'in hrsn
Marini Sanoto'nun 1511 tarihine nazaran, Pdih'n bu bbda 1 Eyll 1511 tarihli Rumca bir mektubu olduu gibi, yine ayn trihte yazl: Scrive ehe manda un Ambassador con ampla facolt di capitolare, e de la facenda tratada per Nicoli Gius-tigniani. ibaresiyle Venedik'in istinesi hakknda Justiniani ma'rifetiyle vuku bulan teebbsten bahs olunmu ve sonra bu istineye dir yle denilmitir: Negoziazioni a Andrino -poli con Mustafabassa per subsidii veneti: il Signore dice: non son in pace in Hongeria, e voli la guerra in Italia.. Yine bu mverrih eserinin 1509 senesi vekayiini ihtiva eden 8. cildine u mukaddime ile balar: Non senza grande faticho e con-tinua solecitudine de investigare la verit e quello ehe per gior-nata occorreva con le deliberatione de li padri e Senato nostro * havendo porta fine gi a sette volumi non piccoli delle Chro -niche nostre chiamate del successo di Italia quasi nove ehe per per giornata intendeva, e compito l'anno 1508 introvan-dosi - il mondo in gran combustione o per dir meglio Italia e il Domino Nostro veneto. Marini Sanoto'nun bahsettii Rumca mektib -i ahaneden baka Avusturya imparatorluk ve Krallk Hanedan Hazne-i Evrak'nda bz esasl vesikalar vardr. Ezcmle: 17 Knn - evvel 1480 tarihli mektubu ki, Vatica ve Ampelo Castro kalelerinin iadesini sulhun onsuz olunmaz art olarak taleb ediyor; vezr-i zam Hersek Ahmed tarafndan 21 Knn- evvel trihiyle Venedik ayanndan Andrea Gritti'ye gnderdii bir mektup ki Aya-Mavra ve Kefalonya adalarnn ve dier bz mahallerin terkini Pdih nmna taleb ediyor. 291 Guyviiyardini, 1, 9. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 2/376
290

Sayfa

82

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

Sa'du'd-da, 3, varak: 557-559. Solak-z4e, varafe: 78. Civvio, Spandojino, Gembinl, Menavino, Sansovino. 293 Sa'd'd-dn, varak: 570. Solak-zde, Al, Onsekizinei Hdise; Civvo, Span-dojino, Meaavino, Sansovino.
292

Sayfa

83

tahrik ederek, her ne kadar iki kardeinden gen ise de, ya cebir yahd hiyle ile saltanat tahtm almaa karar verdi. Selm'in sava fikir ve dnceleri, izzet-i nefis ve feverandan meydana gelmi tabiat -eer zulm ve iddetinden korkmam olsalar- askerin muhabbetini te'mn edecek idi. Bununla beraber Ahmed'in Yenieri reislerine verdii ihtiyatszca bir cevab, cenk iin yetimi adamlarn Selm'e tevecchlerini te'yd eyledi. Selm, bunlarn kendi hakknda m-sid bir fikirde bulunduklarndan haberdr olmasyle beraber maskesini karmak zaman geldiine hkmetti. Babasyle kendi arasnda bir ho-ndsuzluun ilk almeti olmak zere, pdihn msadesini almakszn Trabzon eyletinden olu Sleyman'n eyl etine (Kefe Sancana) gide? rek, oraya bal bulunan araznin idaresini kendi arzusu vehile tyin etmekle beraber, Kefe'den erkezistan ierilerine aknlar yapt. Byezd, hakl olarak fkelendi ve Selm'in kendi eyletine dnmesini emretti. Selim ise itaate bedel, babasna ve hkmet merkezi yakn olmak maksadna atfen Rumeli'nde bir sancak istedi. 292 Selm bu yaknlkla, Byezd'in saltanatn Ahmed'e devretmek tasav vuruna mni' olmak ve Byezd'in irtihlini haber alr al maz saltanat tahtn ele geirmee msid bir mevki'de bulunmak istiyordu. Yirmialt seneden beri grmedii babasnn elini pmek bahanesiyle Edirne'ye gitmesine msade olunmasn defa taleb etti. Vk mslmanlar sebeb-i vcduna (yni babasna) ihtiram arzn bir fiil-i ceml add ederlerse de, padiah, olunun tasavvurlarn kef ederek o msaadeyi defa reddettii gibi,293 Kmelinde sancak talebini de kabul etmedi. u tekerrr eden red muameleleri zerine, eyletin deitirilmesi talebini bizzat te'yd etmek zere bir ordu denilebilecek maiyyetiyle Karadeniz'den geip Edirne'ye gitmee karar verdi (Mart 1511). Vezirler byle bir teebbsn do uraca neticelerden dehete kaplarak, padiah ilk kararnda sebat et tirmek iin hepsi ittifak ettiler. Eer Selm'in u isyan hemen bastml-mazsa, dier oullar arasnda da bunu rnek alacaklar bulunacan ve zten devletin o vakte kadar harfiyyen riyet olunan asl prensibinin saltanat tahtnda bulunan hkmdar oullarndan birinin Rumeli'de bir eylette bulunabilmesine muhalif olduunu Byezd'e arz ettiler. Pdih, Selm

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

hakknda iddet gstermeden evvel, en messir ihtarlarda bulunmak zere Molla Nreddn Sargrz'294 ehzadeye gnderdi. Lkin bir faydas olmad. Bunun zerine Byezd, vezirlerinin srarl tazyiklerine dayanarak, Rumeli belerbei Hasan Paa'y onbebin kii ile s ehzadenin zerine gndermee karar verdi. Hasan Paa, henz bir merhale almam olduu halde, Selm'in sancaklar grnd; Hasan Paa ile asker evkinden maksad ehzde'yi korkutmaktan ibaret olduundan, Paa hemen Edirne'ye ekildi. ki ordu bu ricti Selm iin hayra yorumlayarak, taraftarlar ise saltanat tahtna shib-i mutlak olacana imdiden hkmettiler. ehzade Edirne kaplarnda bulunan ukurova vadisine henz ordugh kurmutu ki, pdih dah muztarip olmakla beraber ordusuna iltihak etti; orada adrnn perdelerini indirmi olduu halde, olunun -harb dzenine girmi ve meru efendisine kar harbetmek zere iaretini bekleyen- askerini gzyalaryla hayretler iinde seyrediyordu. Rumeli belerbei, Selm'in yanna gidip geri babasn gremez ise de, pdih hayatta bulunduu srece ehzade Ahmed'e saltanat devret-memee sz verdiini syleyerek bu defalk oul ile baba arasnda cenge mni oldu. ehzde'nin Rumeli'nde sancak talebi de kabul edildi: Semen-dire eyleti Vdin ve Alaca-hisar arazsinin ilhakyle uhdesine verildi. Bu artlar mutazammm bir sened-i kat' Byezd'e arz olunmasyle tasdik edilerek gen yiitlerden, atlardan, paradan mteekkil birok hediyelerle ehzde'ye gnderildi.295 Daha sonra padiah stanbul'a, ehzade Semendire'ye gitti.296 ahkulu syan Rumeli'nde bu vak'alar cereyan ederken, Anadolu dah bir dahil mu Mevlan Nr'd-dn Sarugrz lakabiyle Rm'da tihar bulmu lim -i dindar ve edfcj, namdr <Sa'd'ddn) (Mtercim) 295 Paolo Civvio dah Sa'd'd-dn gibi bu hediyelerden bahsederek diyor ki: Et mandogli un bel presente di denari vesti cavalli e schiavi rispondendo che non accadeva per allora che venisse a basciare la mano. 1541, varak : 15. Semendire sancann Selm'e tevcihi hakknda Spandojino dah yle yazar: II che intendendo Baiazete gli diede Semandrio per fiam-bularo (sandjak), e cosi senza baciarli la mano Selim quindi si parti. Sa'd'd -dn bu dahil muharebe hakknda birka sz sylerse de l'de; ondan naklen Solak -zde'de tafsilt vardr. Civvio ve Spandojino 1511 ve 1512 seneleri vekayiini yalnz bir seneye toplarlar; bu karklk, arada bir senenin kaybol masn mcib olur. Venedik elilerinin raporlar trihleri gsterirler: Constantinopoli 24 Agosto 1511 vene Selim per pren-der il Dominio al padre, il Signor parti di Adrianopoli e vene in Constantinopoli, deto fiol entro in Adrianopoli come Signor scordando il caracio e facendosi dare denari del padre. 296 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 2/376 -378
294

Sayfa

84

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

harebe tehlikesi altnda bulunuyordu. ehzade Korkud, kardeinin Edirne nne geldiini haber alnca hemen Antalya'dan km ve Byezd'in daha nce kendisine vermekten imtina gsterdii Saruhan eyletini zabt etmi idi. Korkud'un niyeti saltanat varislii mes'elesinin halledilecei mcdele mevkine yakn bulunup da o mes'eleyi ekberiyet hakkyla kendi lehine halletmek idi. Krkud Teke eyletinden geerken, o zaman memleketi talan eden haydud frkalar Alnalu Ky civarnda btn eyasn yama ettiler. Bu haydutlarn ba Karabyk nmnda birinin olu idi; o taraflarda pek ok olan h smail'in mutaassp taraftarlarnn bana geerek, kendisine ahkulu unvann vermiti; lkin Osmanllarca tehlikeli bir s olarak grldnden eytankulu nm verilmitir.297 Byezd'in slere kar gnderdii Anadolu belerbeini eytan-kulu gafleten basarak ordusuyla beraber mahvetti (1511 ubat nihayeti yhud Mart balar). Belerbei Karagz Paa'nn bu hezimeti Rumeli'de Selm yeni sancaa giderken duyuldu. ehzade, Anadolu'daki karkln neticesi beklemek bahanesiyle Zara'da durdu. Byezd Semendire'ye doru yolunda devam etmesini defalarca emrettiyse de te'sri olmad. Pdih o zaman payitahtnn bir darbeyle zabt olunmasndan korkmaa balayarak sr'atle stanbul'a dnd.298 Byezd'in gidiinden sonra, Selm Edirne'ye girdi (Reblevvel 917/Hazrn 1511). Hapishaneleri at; hkmet sandklarn boaltt. Kendi nmna yeni hkimler tyin etti. Bununla beraber tstanburda ehzade Ahmed'in frkas -ki Byezd'in feragat etmesiyle taht yolunu ehzde'ye amak istiyorlard- byk bir te'sr kazanmlard. Bu frkann resi ve Ahmed'in muhibb-i hss Al Paa'nm telkinleri zerine Byezl -ordusuyla Edirne'den km olan- olu Selm zerine tekrar yrd. Ura Ky civarnda, orlu'dan (kadm o-rulum) uzak olmayan bir mevki'de iki ordu karlatlar. orlu, Bizans trihinde mehurdur: Aleksi Komnen dmanlarnn saflarna karklk vermek iin da tepelerinden tekerlekler yuvarlamak hiylesinde bulunmu idi.299 Al Paa nikrsden muztarip olan
Kantemir ve ondan naklen Dolakrua h smail'in ocuklarnn hocas eytan Kul'nn br aa altna gmd iki kitab karmak suretiyle bir keramet gsterdiinden bahsederler. Ancak bu rivayet bz Trk hikayecilerinin mahsl olmak gerektir. Trih, Teke mutaassbn ancak cesur bir haydd olmak zere gsterir; bu adam teebbslerine meru bir ekil vermek zere h smil nmn ortaya koymusa da, kendi iddias gibi h'm ocuklarnn hocas sfatn hiz olmad grnr. smil o vakit yirmidrt yanda idi. (Kantemir'de ss iaretli nota.) 298 Sa'd'd-din, 4, sarafc: 548. 299 Anna Komnena, 1, 7, Paris basm, s. 215.
297

Sayfa

85

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

Pdihn yatana yaklap perdeyi ekerek, Selm'in ekseriyetle Krm Tatarlarndan mrekkeb ordusunu gsterdi ve dedi ki: - Bu hl ile gelen bir oul babasnn elini pmek mi, yoksa onu tah tndan indirmek mi ister? teki vezirler de, Byezd'in harb iin emir vermee ikna' etmek zere bu yolda szler sylediler. Pdih kalkp yastklarna dayanarak orduya hitaben: - Kullarm, siz ki benim ekmeimi yiyorsunuz, sler zerine yrynz!300 dedi. Onbin askerin hepsi birden Allahu Ekber diye bararak dman zerine hcum edip, bozdular (8 Cumdi'1-ul 917 / 3 Austos 1511).301 Selm, ancak -Osmanl trihinin BosefaUi302 olanKarabulut 303 adndaki al cins atnn sr'ati ve tkib eden birka s -vr ile ehzde'nin arasna atlan sdk arkada Ferhd Paa'nn -daha sonralar dmd ve vezr-i a'zn olmutur- fedkrl sayesinde selmet bulmu ve u suretle hareketinin cezasn grmekten masun kalmtr.304 Selm, Karadeniz zerinde bulunan Ahiyoli (eski Anhiyalos) kasabasna kaarak slerin gemilerini yakmak emrini getiren- posta tatarnn geliinden evvel gemilere binip Krm'a tevecch eyledi.305 Selm, u muharebede ikibin svr kaybetmiti; ordusunun bakyyesi dald. Yhud Krm'da ehzde'ye iltihak etti. ehzadenin kaynpederi olan Tatar han misafirper verlik gstermekle beraber, saltanat dvasn desteklemek iin yeniden imdd vaad etti.306
Osmanl mverrihleri tarafndan naklolunan u birka sz, Ciwio*nun Sultn Selm hakkndaki (Sansovino'da 2, s. 336'de mnderic) eserinde Byezd'e sylettii uzun nutuktan ziyde hakikate muvafk grnyor. 301 Menavino, pdihn ordusunu drtbinden ibaret gsteren Osmanl mverrihlerinden ziyde itimda sayandr. 302 Byk skender'in garb vasflar hiz at. Nasl ki Husrev ve irn'n ebdz ve Glgn omindakl atlar da ran trihinde mehurdur. (Mtercim). 303 Civvio Charabulo yazar. 304 Sa'd'd-dn, 4, varak: 551. Al ,Solak-zde, varak: 79. 305 El Sigr. manda a brusar questa nave, so la quale esso Selim passo su la Grecia. Marini Sanoto'da stanbul Venedik elisinin 24 Austos tarihli raporu. Kk orlu rma yaknnda vukua gelen Ora Muhrebesi'nin meydana gelii trihi Al'ye gre 8 Cmdel-ul (3 Austos); Cenb'ye gre 2 C-mde'l-u'dr. Lkin Cenb'nin gsterdii trihlerin doru olmad Sa'd'd-dn*e muvafk olan Venedik elileri raporlanndan anlalr. 937 senesinde eli Donado ma'rifetiyle yenilenen kapitlasyon Venedik Hazne-i Evrak'nda mevcuddur. 306 Solak-zde, Bal Paa'nn rivayeti zerine yazan Sa'd'd -dn'-den naklen, Selm'in Tatar Hn tarafndan teklif olunan muaveneti -bu trl yardmclar sayesinde tahta kmay istemedii cihetle- kabul etmedii gibi Tatar Hn'nm kzyle evlenmekte ekimser davrandn yazar. Bu mnsebetle mverrih, Selm'in u hasletler ile muttasf olduunu yazar: 1) Sabr; 2) Emniyet, 3) fikr-i teebbs, 4) kbet-endlik; 5) eref hissi, 6) Muhfaza- raiyyet (tebeasm koruma duygusu), 7) Huls-i niyyet, 8) ecaat, 9) Adalet, 10) Hikmet ki drs, bir medhiyesinde bilhassa bunu anlatr. Yalnz bir sz sylemek lzm gelir ki, bu uzayp giden medihlerin istind ettii ess, tammiyle yanltr: nk ordu orlu'ya geldii zaman hemen yalnz Tatarlardan mrekkeb idi. Ondan maada
300

Sayfa

86

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

Hadm Ali Paa'nn ehdeti eytankulu'na esr olup da kaza vurulmak gibi ldrc bir haka rete urayan Anadolu belerbei Karagz'n hezimeti ehzade Selm'in Edirne'ye azimetine sebep olmutu. nk, vezr-i a'zmn bin Yenieri ve drtbin Azab307 ile Anadolu'ya gitmesinden dolay Rumeli askerinin urad zaaf kendisine daha az mukavemet edileceini md ettiriyordu. Al Paa ise, Anadolu ordusu kumandasn eline almakla beler-beinin vefatndan ve Osmanl silhna edilen hakaretten dolay -bir bl Bursa civarna kadar gelen- eytan-kulu takmnn kamilen mahv suretiyle intikam almak sevdasna dmt.308 Bundan baka u ve-sleden istifde ederek Byezd'in muvafakatine binen ve Selm ile yaplan mukaveleye ramenehzade Ahmed'i tahta icls edeceini md ediyordu. O aralk, Saruhan vlsi bulunan ehzade Korkud'dan gelen bir mektub,309 dmann Bursa'dan karak ehzde'nin yedisekiz bin kisilik ordusuna hcum ile galebe ettiim ve Alaehir'de belerbeinin haznesini zabt ile krk katar deve srerek ekilip gitmi olduunu vezr-i azama bildiriyordu. ehzade Ahfned ile vezr-i a'zam Altunta310 Ky yaknnda ve Germiyn arazsi zerinde tesadf ederek, Pdiah' tahttan feragate bir an nce ikna edecek tedbrleri mzkere edip kararlatrdlar; lkin ele avuca smaz tabiatna
Selm hayl vakitten beri Tatar Han'nn kzyle izdiva etmi olduundan, onunla Krm'a dnnde evlenemezdi. Venedik elilerinin orlu muharebesi hakkndaki raporlarnda (Marini Sanoto) unlar okunur: Mort i 2.000 cavalli -e con suo cognado fiol delgran Tataro invalidisse l'esercito. (Mtercimin ilvesi: Sa'd'd-dn, Krm Hn*yla geen szlerden Pdih'n aadaki hasletlerinin ortaya ktn yazar: Evvel sabr, saniyen tevekkl, slisen ulvv -i himmet ve vakar rbian kbet-endlik, hmisen riyet-i nm n-ms- saltaant, sdisen muhfaza-i raiyyet, sbian huls-i niyyet, sminen ecaat ve ehmet, tsian hsn-i tedbr ve feraset, eren babasyle muharebenin gayr- ihtiyar olduu. std- zam: *Ulw-i himmet, metnet-i azim, kibr-i nefe, ittis- tasavvur, hiddet-i zek, umk- nazar, sr*at-i intikal, isbet-i zann, celdet-i ftryye, mahret-i harbiyye, meyl-i inklb, tahkr-i dt, nufz- emr-i ilkaa-y dehet, iddet-i sekime, galebe-i mkilt, nefret-i leziz, istihff- hayt gibi her biri bir kahramana sermye-i iftihar olacak meziyyt - celle demi idi. Selm'in maiyyetinde Tatarlar bulunduu ve Krm Hn'na shriyyeti olduu ma'lm ise de, Hammer'in Ftih'e stanbul ve Sultn Selm'e Msr'n zabtn ok grerek, b-tarafla tammiyle riyet etmedii grlr. Bal Pa-a'dan menkul rivayet Sa'd'd-dn'in Selm-nme'sinde (stanbul basm Sa'd'd-dn'in Zeyli, c. 2) s. 604 ve 605 ve Solak-zde'de (stanbul basm, s. 333-334) dercedilmitir.) Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 2/378 -380 307 l, Hdise 52. Sa'd'd-dn'e nazaran (varak: 555, c. 4) drtbin Yenieri. 308 Sa'd'd-dn, 4, varak: 555; Venedik elisinin Edirne'den gnderdii 9 Mart . 1511 tarihli raporuyla mttefiktir. 309 Bu mektub bendeki Ali nshasnn kenarnda mntfericdir. 310 Civvio, Sultn Selim hakkndaki eseri, Bu mevki -eer Ta-ili ile kartrlmam ise- eski Tascia dedikleri yer olabilir.

Sayfa

87

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

bylenmicesine kaplm olan Ye-nieriler'in ehzade Selm'e tam bir sadkatle balanmalar, bunlarn mterek mdlerini neticesiz brakt. ehzade Ahmed Yenierilere birok hediyeler verdiyse de, faydas olmad: Askerin dncesinde kardeinin yksek vasflar hakknda yerlemi olan i'tikad bozamad. ehzade ve vezr-i a'zam tasavvurlarm daha mnsib bir zamana te'hre mecbur olarak, imdilik Teke mutaassblar zerine yrmekle iktifa ettiler. Ordunun yaklamas haberi zerine eytankulu takm Kzlkaya boazlarna ekildiler. Her taraftan duvar gibi byk kayalarla evrili olan bu vd, bir cihetten Karaman ile hem-hudd olmasyle vezr-i a'zam Karaman eyletinde ehzade ehenh'a halef olan kardei Alemh'n lalas Haydar Be'e Kayseri bei ile iki bin kii alarak dan Karaman cihetinde-ki medhallerini igal etmesini emretti. Kendisiyle ehzade Ahmed dah dman dier taraflarndan kuattlar. Bu garb ablukadan otuzsekiz gn sonra eytankulu kayalar arasndan bir yol aarak yolunu kesen Haydar Be takmn mahvetti ve Kayseri yolu zerinden Sivas'a doru kad. Ancak iki gn vakadan haberdr olan vezr-i a'zam Yenieriler'in en cesurlarndan ikibin kii ayrarak ve atlara bindirerek bgerin takibine kotu; ordunun bakyyesini de arkasndan gelecek olan ehzade Ahmed'e brakt. Al Paa Sarmsaklk311 Ky yaknnda dmana yetierek,312 maiyyeti az olmakla beraber cenge giriti ve pek iddetli bir muharebe vuku buldu (Reblevvel 917 / Austos 1515). eytankulu ile vezr-i a'zam ikisi birden maktul derek muharebe bitti. ki ordu dald. te Koron ve Modon ftihi ve stanbul'da iki cami ve bir medrese bnsi Hadm Al Paa313 u suretle zayi oldu. Al Paa, cenk- meydannda ehd dm ilk Osmanl vezr-i a'zamdr. Yksek fikirli, ilim ve san'atlarn mnevver bir hmsi olan Al Paa her ay bir defa limler ve irleri saraynda toplamak i'tiydmda idi. Bunlara gsterdii cmertlik, bzan israf derecesini bulurdu. Yalnz bir gnde yz keseye kadar datt olurdu.314 Birok kymeti! eserler, onun nmna yazlmtr. Kendisine eref veren bu ithafnmeler arasnda -vezr-i a'zam hakknda bezi eyledii o kadar med-

88
Sayfa

Sarmsakl veya Sarmsakl hl bu isimle mruftur. l, Krkikinc Hdise, Sd'd-dn'e nazaran (varak: 561, c. 4), bu msademe Gkay kenarnda vuku bulmutur. Cell-zde'nin SeJm-nm,e'si, Dresd nshas, b.b: 8, varak: 19. 313 Bu vak'a eytankuJu'nun Osmanllar'a nc galebesi olmu oluyor. Hac birinci olan Karagz hezimetini 916 (1510) ve ehzade Korkud ile Al Paa malbiyetlerini 917 senelerinde zikreder. 314 Sa'dtt'd-dn, 4, varak: 555-556.
311 312

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

hiyelerden dolay deil, Al Paa devlet trih-nvisi unvann vermi olmasndan dolay- iranl drs'in315 Osmanl tarihindeki mukaddimeyi bilhassa nazar- dikkate alrz. Paa'nn asker ve siys faziletlerinin yd edilmesi drs'in trihi ve ir Mesh'nin mersiyesi vstasiyle sonraki nesillere nak olunmutur.316 h smail'in sleri Cezalandrmas Teke sleri basz kalarak h smail'in memleketine doru kamaa devam ettiler. Yolda bir Acem kervann vurarak yama ve binden ziyde adam kati ettiler. Maktullerden biri de Enbiy-nme nzm ve Turay'nin mehur kasdesiyle ayn kudrette olarak kabul edilen bir kasidenin sahibi ve kendisine ikinci Sibeveyh unvann verdiren manzum bir nahvin mellifi ranl en byk limlerden eyh brahim ebster idi.317 Mutaassplar, eyhi, -olunu gz nnde ldrdkten sonra- kati ettiler. h smail bu trl efli her ne kadar taraftarlar tarafndan yaplmsa da cezasz brakamazd; hatt lkayd kalmas bile tasvb olarak kabul edilebilirdi. Bununla beraber hkmdarlarn hakky-le anlalm menfaatine -ki kendi haklarna riyet ettirmektir- vkft. Bundan dolay tebeas hakknda yaplan bu haydutlua cesaret edenleri byk bir ziyafete davet etti: Gya yemek hazrlamak iin iki byk kazan kaynattrd. Teke mutaassplarnn iki yeni reisi -ki biri Sultn ve teki Vezr nmn alyordu- huzuruna getirterek meru efendileri Byezd'e isyan etmeleri ve mdafaasz kervanlar zerindeki alaka vahliklerini iddet ve istihza ile yzlerine vurdu. ki mcrim af dileyerek ayaa kapandlar; onlar tutturup kaynar su dolu iki kazana attrd. Bu cezada hazr bulunmaa mecbur olan maiyyetleri muhtelif Acem asker Kalb-i Paa ile peykn- advv Kan yalad ve karnda old (Mverrihin La lance de t'ennemi qui pera le coeur du pasona s'unit a lui en lechant son sang suretinde tercme ettii bu beyti Sa'd'd -dn'in
drs-i Bitlisi trihi farsadu. Bundan Hammer drs'i iranl saymafcta-dr. (Mtercim). Trihinin son bab hatemesinde. Mesh'nin mersiyyesi Divn'nd mn-derictlr. Sa'd'd-dn, 4, s. 566, bu mersiyeden aadaki beyti zikreder (aslndan alnmtr): Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 2/380-382 317 (Bu fkra Hammer'in mehaz olan Sa'd'd-dn'den dorudan doruya alnmtr, cild: 2) Tc't -Tevrih'de eyh ebster'nin Kasde-i Tiyye unvanl manzme-i nahviyyesi Arab ve Acem lmialarna faik olduu ve bn Mu't ve bn Mlik dah bunu ziyde takdir- edecei ve kasidenin gurre-i Muharrem 900 trihini ifde eden ibarelerle bitmi olduu derce-dilmitir.
315 316

Sayfa

89

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

intihb etmesi, iki kimsenin birbirinin kanndan yalayarak karde olmalar eklindeki bugn terkedilmi bulunan eski bir adeti telmih etmefrkalarna alndlar.318 Bu insanla yakmaz mczt h smail'e iki menfaat mlhazas ilka etmi idi: Bir taraf dan istiyordu ki OL mehzl, h smail e mlakat itdkde cem'iyyetini tefrik tedrikine ap her bli mersndan birine havale iderek ziyafet it-snler diye ferman.. eyledi. Unci gn li bir ziyafet tertibi grdi. Meydnn ortasnda b ie meml iki azm. kazgan hamim-i cehennem gibi germ cn idi. Grenler tabah - taam in ihzar olunm sanrd. Meer birini serdrlar, ve o birini vezneri in hzar itm. ki, ol hmkr-lar puhte eyleye. Bunlar env- tekrm ve tevkr ile akd- meclis-i ziyafet itdi sebzezra gtrp vaz' olunan otak- dke ve syebn- mnakkas. syeghnda. cls ile izhr- sret-i istinas itdl. Ahvl-1 eme mteallik mushahete ru idp takrb ile sebeb -i hurucundan istikaf itdl ve eyitdi ki: Babam Sutn Byezid Hn hazretlerinin sye- him-yetinde bunca zamandan berti ehl-i yldniz mreffehl'hal olm iken ne icb itdi ki rakabeni ribka-i itaatinden ihra idp hurc zrvasna urc itdn? Cevfo virdi ki: Pir lp i'till -i mizac ihtill-l mlke medd olup tedbr-i umurdan el eikmisdr. Tetavl-i vzer ile ok mezlim cereyan, itdi. Zulmlerine tahamml idemeyp bu sureti ihtiyar itdk. Huss h hazretlerinin dergahna yz srmek mnteh-y murd idi. stnelerinde kul olma hdmet-i makbule add iderek gel dk. an dahi eyitdi ki: Memleketi yakup ykmak ne lzm idi?> Ana dah byle ce-vb virdi ki: eke gel dmz taaddilerin intikamn almagn ve cem'i ahbb ve a'vn sn ohnagyin nehb grete cesaret olund. h eyitdi: Bu cevb dah ma'kl degildr. Makbul olduu takdir zere, bu canibe hod da'v-y muhabbet idersln, bizmle Sultn Byezid Hn miyarmda bvvet ve bnvvet merasimi mrt olund ma'l-mun idi; anlara tetvl bize id idin ne ho mlhaza itmedn? Ale'l-huss bizm krbnmuza ne vech ile taarruz eyledn? Tccara taarruz katta' tark-i ameldr; fi'ln kavlh gayr- musaddak ve klzbini mu-hakkakdur. Bu

90
Sayfa

Sa'd'd-n'in jjuna dir olan fkralar Mtercim tarafndan aada, zik -rolunur: Bu fkra Hammer'in mehaz olan Sa'd'd-dn'den dorudan doruya alnmtr, cild: 2) Tc't -Tevrih'de eyh ebster'nin Kasde-i Tiyye unvanl manzme-i nahviyyesi Arab ve Acem lmialarna faik olduu ve bn Mu't ve bn Mlik dah bunu ziyde takdir- edecei ve kasidenin gurre-i Muharrem 900 trihini ifde eden ibarelerle bitmi olduu derce-dilmitir.
318

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

i'tirzin cevbna kaadir olamayup cerimesini i*tirf itdi. h eyitdi ki: Y bu otaay basna seltinden kimn izniyle vaz' eyledn? Ol dahi Gaziler almetidr didi. h eyitdi: Otaa taknmak pdh icazetine mevkuf dur; hem sen ne zamanda gazi oldun? Msel-mnlarn kann n-hak ylre dkmek gaza mdur ve byle gaza da'vs sezmdur? Ba'deh havss - mersndan Dv-Sultan'a hit.b idp eyitdi ki: Bu ota adan hazzin vara bandan al ve bana sal Dv-Sultn dah hemndem otaasm alup bana takup h'a secde eyledi. Hemn lhza smler &&p ikisini de ol ki kazgana prtb tdiler. Sair mersn kati idp bakyye-i sipahini intihb itdi: Beendne vazife ta'yin idp ma'dasm a'zd eyledi. Ve saz ve slblerin esb esvblarin ziyafet idenlere temlk ile tlak eiyledi. Anlar dah oluk ocuklaryla rplak, yaln ayak sokaklar dolaarak tesel eylediler. Bed ame irmez emel-i pynna K,r- n-hemvar kalmaz yanma henz domakta olan hkmetine, kendisini dahil tahriklerden muhafaza edecek son ve iddetli bir darbe vursun, dier taraftan da metb larna bakaldran ecnebi sleri cezaya uratmakla, onlar rnek alacak kend itebeasn mutlaka korkutmaa kf bir misl ortaya koyuyordu. Bundan baka Osmanl pdihna ho geinmek arzusunda olduunun bir delilini gstermi oluyordu. Teke sleri hakkndaki mcztnz haber vermek zere Byezd'e bir eli gndermekte acele etti. Ancak u srada satvetini de gstermek istediinden zbekler Hn eybek'in tahnit edilmi ban -fakat kafa kemiini kendisine kadeh yapmak zere alkoyarak- o vsta ile gnderdi. Bu i fiilen pdiha meydan okumak idi; zr Mver-y Ceyhun'da hkm sren eybek (bek) snn olduundan, siys menfaatleri ve dn i'tkadlar ile -i olan korkun komusu Acem-ler'e karx- Osmanllar'la irtibatl idi.319 Yenierilerin syan Acem elisi Byezd'i stanbul'da buldu. Pdih Selm'e galebesinin ertesi gn payitahtna gelmiti (18 cumadi'I-ul / 13 Austos). Bye-zd'in

319

Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 2/382 -384

Sayfa

91

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

byk olu ehenh ve ikinci olu Korkud320 haytda olduklar halde, kendisinin yerine gemek zere setii ehzadesi Ahmed -nice vakitten beri kurduu tasavvuru icra mevkiine koymak iin- Al Paa'nn hezimetinden sonra321 0egbze civarna kadar payitahta yaklamt. Hersek Ahmed Paa ki Al Paa'nn vefat zerine nc defa olarak vezr -i a'zamhk makamna getirilmiti- Yenierilerin Selm'e taraftar olduklarm aktan aa iln etmelerine mni' olamad; Yenieriler Anadolu'da Osmanl ordularnn son defa uradklar musibetleri en ziyde Ahmed'e isnd ederek, Selm'in denenmi kahramanl sayesinde asker anlarn iade edeceklerini md ediyorlard. Bundan dolay, B-yezd'in Aleksandr Borjia nezdinde vaktiyle elisi olan, ikinci vezr Mustafa Paa'nn ehzade Ahmed'i istikbl iin skdar'a gemee hazrland haber alnnca, stanbul'da isyan koptu (21 Austos 1511). Geceleyin, Yenieriler Mustafa'nn sarayn yama ettiler. Kendisi ellerinden g kur-tulabildi. Ondan sonra vezr-i a'zamm sarayna gittiler. Ahmed Paa' m-saadekrne hareket ederek ve altn datarak322 askeri teskine alt. Lkin vezr Hasan Paa'nn, Anadolu kazaskeri Meyyed-zde'nin, nianc Ca'fer eleb'nin -ki de Ahmed'e taraftar olmak zere maVf idiler- hanelerini yamadan kurtarmaa re bulunamad. Avrupal ve zellikle Floransal tacirlerin maazalar da u tahribat arasnda masun kalamad.323 Byezd, isyann bymesinden korkarak vezr-i a*zamn yerine Mustafa Paa'y, kazaskerin yerine Molla Halil'i, niancnn yerine andarl Hanedanndan son vezr-i a'zam brhim Paa-zde'yi tyin etti .324 Dhili Muharebeler ehzade Ahmed stanbul kaplarnda demek olmakla beraber anlad ki, bu karklklar arasnda payitahta giremiyecektir;325 bunun zerine geldii yoldan dnerek Karaman vlsi iken vefat eden ehzade e320 321

Maurace D'Ohsson, I, s. 284. li, Krknc Vak'a. Sa'dti'd-dn, 4, varak: 569. 322 Venedifc elileri raporlarnda 23 Eyll trihiyle trihlenmi ve stanbul'dan yazlm mektuplarda yle denilmitir; Disse (Herseko ave gran ragion, yeni de Signor 1000 aspri donoe ei Janisserie. 323 li, bu vak'anin zamann cum.adi'1--htrt olarak gsterir. 324 Alt, Sa'd'd-dn, Solakzade. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 2/384 -385 325 Menavino'da Del movim&nto del Sultan Ahamat deli' Amassa>.

Sayfa

92

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

henh'n olu ve kendisinin yeeni Mehmed'in ikametgh bulunan Kon ya'y muhasaraya gitti. Gen ehzade yiyecek olmad iin, haytn taarruz etmiyeceini vaad etmi olan amcasna teslim mecburiyetinde bulundu. Byezd bu hdiseden haberdr olur olmaz ehrin iadesi emrini tebli etmek zere saray mersndan birini Ahmed'e gnderdi. Lkin Ahmed de artk kendi nbetinde yznden maskeyi atarak babasnn gnderdii elinin burnunu, kulaklarn kestirdi. Bununla beraber gen ehzade Mehmed'i mahbs tutmaa cr'et etmedi.326 Karaman belerin-den cesur ve sdk Deli Ggz'n -ki Mehmed ile birlikte Konya kal'-asna girmi ve cn-1 gnlden mukavemeti Ahmed'in ilerlemesine mni olmutu - ba kesilerek pdiha gnderildi. Ahmed'in yeeni ile cenk etmesinden zten pek mnfail olan Yenieriler'in honudsuzluunu bu vahet son dereceye kard. Lkin Ahmed'in veziri Yular-kasd Sinan Paa'nn -yirmi bin Trkmen ile Karahisar ve Niksar taraflarn talan etmekte olan- Mir Al Halfe'ye malp olduu haber alnnca, Selm'in rakibi aleyhine olan kini doldu, tat. ehzade Ahmed hakkndaki bu infiallere eytankulu'nun -hakl haksz ehzde'nin ihml ve ilgisizliine hami olunan- galebesi htras da eklendi; o zaman milletin ve Yenieriler'in sads Selm lehine yeni bir kuvvetle ykseldi. Byezd sevgili olunun, sefirini327 idam etmek suretiyle kendi hakknda gsterdii hakaretten iddetle mteessir olarak ve maahaza yeni iki veziri Mustafa328 ve Hersek Ahemd Paa (ki hiren affedilmiti)*nm srarlarna uygun olarak Semendire hkmetini tekrar Selm'e tevcih edip bu suretle Krm'dan Rumeli'ne avdetine msade gsterdi. Bu srada o zamana kadar kendi eyletinde skn hlinde kalm olan ve fakat yeeni Mehmed'in urad muameleye nazaran Ah-med tarafndan o yolda bir taarruzdan korkmaa balam olan Korkud, biraderlerinin teebbslerine kar uramak ve pdih ile Yenieriler'in tevecchn ve onun neticesi olarak saltanat tacn te'mn etmek arzusuna dt. Korkud yalnz sdk hizmetkrn alarak tebdl-i kyafetle istanbul'a geldi ve Yenieriler camiine inerek kendisini onlara misafir yapt. md ediyordu ki u gsterdii tavr-
Civvio, Fatt* iUustri di Selhn; Sansovlno'da, 2, s. 339. Osmanl mverrihlerine nazaran ehenah'in yalnz Mehmed namnda bir olu vard. 327 Sa'd'd-dn, 4. varak: 572. Ulloa, Dlas Tanco'nun tercmesi, s. 98. 328 SaWd-dIn, 4, yarak.: 573.
326

Sayfa

93

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

emniyet ile misafirperverlik hukuku kendisine bu askerin tevecchn kazandrsn; otuz sene nce, II. Mehmed'in vefatnda babasnn geliine kadar iki hafta idarenin banda bulunduu zaman Yenieriler'e verdii hediyelere de istind ediyordu.329 Lkin bu askerin, Korkud'un ehliyetsizliine i'tikad ve Selm'in hakkndaki muhabbetleri o tasavvurlar bozdu: Bununla beraber Korkud'a mevkiine lyk ekilde hrmet gsterdiler ve otuz seneden beri grmemi olduu babasnn elini pmek arzusunu izhr ettii zaman huzr- pdihye kadar refakatinde gittiler; u kadar ki stanbul'a doru ilerlemekte olan Selm'in vusulne kadar Korkud'un btn hareketlerini dikkatle nezret altnda bulundurdular.330 Bir taraftan da Ahmed maksadna nail olmak iin hibir eyde kusur etmemiti. Krm yarmadasnn hkmdarlk suretiyle temellkne muvafakatini vaad ederek gizlice Krm Han Mengli Giray'dan yardm istedi. Bu teklif Hn'n Se-lm'e olan meylini sarsmak maksadn gdyordu. Ancak Hn'n olu Saa det Giray -ki Selm'in sdk dostu idi- Ahmed'in hiylelerini Selm'e haber vermekle beraber, ehzade Ahmed tarafn tutan biraderi Mehmed Giray'm te'srine kar pederinin nezdinde onu muzafferne mdfaa etti.331 Selm, Semendire eyletine daveti bildiren babasnn gnderdii mektubu almazdan evvel, takriben binbeyz Tatar olan bin svari ile 1512 knun- snsi nihayetlerine doru Akkirman civarndan Tuna buzlarn gemiti. Souun iddetinden maiyyeti halknn birou telef oldu. stanbul'da martn altnc gn Yenieriler grltl bir cem'iyyet kurarak kendilerini Ahmed aleyhine gtrmek zere Selm'in payitahta getirilmesini Pdiah'dan istediler. Byezd korktu. Muvafakat gsterdi. Babasnn kararn haber vermek ve stanbul'a geliini ta'cl etmek ze-' re Yenieriler Selm'e derhal bir nme gnderdiler.332 Selim ile pyitaht arasnda otuz inilden fazla mesafe kalmaynca Yenieri aas istikbline gitti.333 1512 nisannn ondokuzunda (2 safer)334 Selm mutantan bir surette stanbul'a

Ctvvio ye Spandojlno l ve Sa'd'd-dn ile tamamen mttefiktirler. Sansovino, 2, Fatti Iilustn di SeUm, varak: 340. 330 Sa'd'd-dn, 4, varak: 574. Alt. 331 Cell-sde'nin Selim-nme'si, Dresden nshas, bfo: 4, s. 17. 332 stanbul'da Venedik balyozu Andrea Fuakolo'nun 8 mart 1512 tarihli raporu. 333 Marlnl Sanoto'da Anrea Fuskolo'nun raporundan: Selim verme 30 mjglie di Constantinopoli, e il capo del Janissarl ando lo visltar. 334 Andrea Fuskolo'nun raporu.
329

Sayfa

94

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

girerek, Yenibae Kaps'nda335 vezirler, dier devlet bykleri, biraderi Korkud tarafndan selmland.336 B-yezd saltanat srasnda byk hazneler toplam olduundan, bunlarn sayesinde kendisini taht zerinde tutacan md ediyordu. Eer Selm eyletine gitmek isterse defaten yzbin duka vereceini ve senelik iki-yzbin duka rd tyn edeceini tebl ettirdi. Lkin Selm -ki tahta clus ederse gnde ake terakki vereceini Yenierilerde vaad etmiti- onlarn iltizamndan emn olduu cihetle bu teklifleri reddetti. h-tiyar padiah, sret- rz gstermek lzm geleceini hissederek, kendisi irtihline kadar tahtta kalmak, haznednna ve haznesine iliilmemek, Selm biraderi Ahmed ile uyumak artlaryla Selm'i halef gstermee muvafakat eyledi. Fakat s ehzade bu artlarn ancak ncsn f etti ve bir an evvel padiahlk etmek sabrszlyla babasn tahttan feragate zorlamak iin her tedbre mracaat etti.337 I. Bayezid'in Tahttan ekilmesi Ve rtihali 25 Nisan 1512 (8 Safer 918) cuma ertesi gn Yenieri ve Sipahiler btn halk arkalarnda olduu halde vezirleri nlerine katarak sarayn nnde toplandlar; Byezd bunlar tahtn sahibi olarak kabul edip meramlarm sul etti.338 Hepsi bir azdan Padiahmz ihtiyar ve hastadr; onun yerine Sultn Selm'i isteriz. diye bartlar. Bu srada oniki bin Yenieri cenk naralar atmaa baladlar. Pdih olunun, halkn, ordunun elbirliiyle kendi aleyhinde bulunduklarn grerek mukavemete cesaret edemeyip u szleri syledi: - Saltanat olum Selm'e terk ediyorum; Allah padiahln mbarek etsin..339 O anda sarayn duvarlarnda ve ehrin yedi tepesinde Allahu Ek-ber sads yankland. Sultn Selm babasnn hkmet asasn u suretle cebren ald srada, sarayn birinci ve ikinci avlusu arasnda muvsala vstas olan
li, Krkikinci vak'a; Sa'du'd-dln, 4, varak: 574. Spandojlno. s. 88. tstan. bul ve Boagii, t s. 101; Menavino. Civvio'nun Fatu Ulustu! di Selim isimli eseri. Marini Sanoto'da Justlniano'nun raporu. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 2/385 -387 338 Solak-zde, Sa'd'd-dn, s. 574, Cuma ertesi hakknda bu gnn saadetini mutazammin olan Barik Allah f sebteh... e hads(- erf)inl zikreder. 339 Civvio'nun bu mnsebetle naklettii nutuk srf lhtlridir.
335 336 337

Sayfa

95

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

kapda bugn vezirler ve sefirlerin huzr- hmyna kmazdan evvel durduklar mevkide bulunuyordu. dma mahkm olan vezirlerin saraydan ktklar, yhud saraya girdikleri zaman kendilerine felket ipini atmaa veyhud boyunlarn kesmee me'mr celld dah orada durmak mu'tddr. Ne korkun durak yeridir ki padiahn kulu mthi bir ende iinde, metbunun huzuruna girmek msadesini, yhud lmek emrini burada bekler. Vezirler, Selm'e Byezd'in cevbn teblie gelerek kendisini saray dernuna getirdiler. ehzade hal' eyledii babasnn ellerini evldlm btn ihtiramlarm gstererek pt. Byezd padiahlk almetini bir hakim skniyle zerinden terk ile yeni saraydan hemen kmak tedrikinde acele etti. Yeni padiaha an ve uzun mr temennilerinde bulunan halkn Eski Saray*a kadar babasna refakat eden muhafz kuvvetlerinin banda bulunduktan sonra Yeni-Saray'a dnd. Devlet erkn kendisine sadakat yemni arzna geldiler. Yirmi gn sonra Byezd -artk her taraftan yz evrildiini grerek- doum yeri olan Dimetoka'da mrn tamamlamak zere, oraya gitmesi iin olundan msade istedi.340 htiyar pdih bu ruhsat alnca vezir Ynus Paa ve ancak bir milyondan fazla fedkrlkla haytn kurtarabilmi olan defterdar Kaasm refakatinde olduu halde azimet eyledi.341 Selim Edirne yoluna giden payitaht kapsna kadar babasnn arabas yannda yayan yryerek Byezd'in vermekte olduu nashatlar apak bir ihtiram ile dinlemekteydi. Tahttan indirilmi Sultn Dimetoka'ya kadar varamad. Azimetinin nc gn Hafsa civarnda Aya342 nm mahalde ir-tihl eyledi (10 Reb'l-evvel 918 / 26 Mays 1512).343 Byezd'in vefat yandan ve uzun mddet ztrabndan m, yoksa hizmetkr sfatyle yannda bulunan Ceneviz Menavino'nun isnd ettii vehile aslnda Yahudi olan tabibinin Selm'in emri zerine verdii zehirden mi ne'et etmitir, buras bilinemez. Bu hususta Venedik elilerinin raporlarnda skt edilmi olmas btn mverrihler tarafndan tekrar
Spandojino, s. 189. Cell-zde'nin SeMm-nme'sI, blb: 12. Venedik elilerinin raporlar, Marini Sanoto'da. 342 Lutf, varak: 38. Solak-zde'ye nazaran Sdl'de; dier bzlar Sazldere'de ve Cenb ekmece'de diyor. Yalnz Cen-b'nin yazd bir vak'a zehirlendii zannm veriyor. Onun rivayetine gre Byezd ekmece'ye vardnda yzn ykamak istedii zaman bann btn salari elinde kalm ve kaziyye ne idin bilp derhl odasna girmitir. Cenb, varak: 432, Sultn Byezd'in izamn 8 Safer (25 Nisan) trihinde zikr eder. Hlbuki bir ay sonra kmtr. Cell-zde'-nin Selmnme'sinde Byezd 8 Safer'de hal' olunup 11 Reb''I-evvel'de irtihl eyledii mnderictir. (Bb, 12; varak: 30). 343 Edirne c:varnda Sdere nm mevzi'de irtifoal etti. Sa'dU'd -dn, s. 207. iMtercim).
340 341

Sayfa

96

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

edilen bu isnad fi'1-hakka tekzb eder; lkin devletin mverrihlerinin de sktu ve Selm'in btn hayat bunu te'yd eder grnmektedir.344 Ii. Byezd'in ahsiyeti Ve Saltanat Zamannda Devletin Durumu Byezd, Osmanl tahtndan gelip geiini ekseriya felketli muhare beler ve korkaklk, ekingenlikten ibaret bir siysetle iaret etmitir. Sal tanat birok mnsebetlerle mutasavvfne ve airane bir tavr almeti gsterir ki, bu hl padiahn ehresinde ve zamannn btn messesele rinde grlr. Muahharan Venedik docluuna ykselen eli Andrea Ga -riti, hkmetine yazd raporlarn birinde bu bbda yle diyor: Etli V9 dolgun ehresinde asla bir zlim ve korkun adam almeti yoktur; bilakis hzn, evhmperestlik, srar, biraz da cimrilik emaresi grnr. Makine sanayiini ziyde sever; iyi kesilmi krmz akiklerden, ilenmi gmten, gzel iml edilmi eyadan pek holanr. Ncm ve ilhiyt'ta dern bir ma'lmt sahibi olup dima bu ilimlerde mtala ile meguldr. Kimse ondan daha iyi ok kuramaz. Hayli vakitten beri arbdan el ekmise de, dier zevk ald eylerden el ekmemitir. Bununla beraber s-i istml kendisini zamanndan evvel ihtiyar bir adam yapmtr.345 h tsmil'in ran tahini gasbetmek iin ne srm olduu tasavvuf fikri o zaman yalnz Acemler'e deil, Trklerce dah hkim idi. Bu devrin mezhebi temaylleri yarm asrdan beri tasavvuf ile ninedr olan birok eserler ve zellikle pek ok mnzev tarkatleri te'ssiyle tezahr etmi idi. Osmanl devletinin ilk asrnda Nakbendler, Sa'dler, Bektler olmak zere yalnz dervi tarkati bulunuyordu ki, Orhan saltanatnn sonunda bunlardan bahsettik; devletin ikinci asrnda Halveti,346 Zey-n, 347 Babay,348
Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 2/387-388 Ne la faccia carnosa e grassa, ne lo aspetto non dimostra esser crudo e terribile, ma molto melanconico superstiziozo e osti-mato, non senza avarizia. Si cce delectarsi deli' arte meca -niche, come intagliare in carnioli e in argento lavorare e torno, dotissimo nell* Astroolgia e Theologia studia continuamente e tira un arco che non si potria meglie; da molti anni a ri-messo l'nso del vin e attende a viver con gran regola non pero che possi astenere del coito, nullum libidinis genus praeter-mittendo, et hine est che la Signoria sua hora dimostra esser in bona conualischentia ed ora sia grandemente invechiata. Andrea Gritti'nin 1503 Knn - evvel tarihli yazs. Ondan sonra 63 yanda bulunduunu (Hlbuki 1447'de doduu cihetle 56 yanda idi) ve alt olu olduunu (Hlbuki sekiz'dir) yazar. Bu hususta Civvio'da dah yle yazldr: Baiazetto vec -hio e podagroso et dilettosi di Philosophia e specialmente della doctrina di Averrois. 346 mer Halveti Kayser'de 800/1397'de vefat etmitir. 347 Zeyn'd-dln Ebbekr Hf Kfe'de 813/1424'de vefat etmitir (Bu tarihin dorusu 838/1434 olacaktr. Hammer'in Franszca iki basmnda ikisi de yanltr. Zeyn'd -dn'in vefat trihi Takvmtt't-Tevrb'de hicr olarak
344 345

Sayfa

97

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

Bayram,349 Erefi,350 Bekri351 tarkatleri teesss etti. Bu muhtelif tarkatlerin bugn de birok mrd-leri vardr; en mehur zevatnn mezarlar ihlsl mslmanlar iin ziy-retghdr. Byezd mnzevliine ve tabiatnn yumuaklna ramen irete dkn olmak352 ve ehzade Cem ile kendi oullarndan birini zehirlemekle itham edilmitir; u kadar ki, bu zehirleme hususuna trihe mu-hakkyyet verecek bir dell yoktur. Krkbin duka tahsisattan kurtulmak iin kardeinin vefatna sebep olmas353 -hele birader idamnn II. Mehmed tarafndan devletin esas kanunlar arasna dhil edilmi olmas dnlrse -br dereceye kadar ihtiml kabul eden bir zandr. Ancak olu Mehmed'i tebdildi kyafet stanbul'a gelmi olmasna cezen a-nigr-ba vstasiyle 354 zehirlettirdii hakknda Menavino'nun rivayetini padiahn oullan hakknda dima gsterdii efkat ve kendisinden evvel vefat eden evld iin dkd samim gzyalar ile tekzb olunur grmekteyiz. ehzade Alemh'm irtihlinde -ki vefat haberi ber-mu'td siyah kd zerine beyaz yaz ile yazlmt- bandan kavuunu yere att; direlerinin hallarn tersine evirtti; gn her trl mu-zkay men etti. Fukaraya yedi bin ake tevz' eyledi.355 Kendisine cimrilik isnd olunmasyle beraber Byezd saltanat mddetinde birok sadakalar vermitir ki, onun zamanndan kalma defterlere nazaran bunlar sekizmilyonatyzbin356 akeyi bulmaktadr.
mukayyed ve 838 hlcrlyyesi hesben. gsterdiimiz miladiyyeye tesadf eder. (Mtercim). 348 Abdlganl Pir Baby Edirne'de 870/1465 tarihinde vefat etmitir. 349 Hac Bayram Ankara'da 876/1471'de vefat etmitir. 350 Seyyd Ebbekr Eref-i Rm ki 899 (1493) senesinde tznik hricinde vefat etmitir. Orada bir cami mevcuttur ki, 1232 (1776)'de stanbul'da baslan Mensik'1 -Hacc mellifi ziyaret etmitir. 351 Pr Ebbekr Vefy ki, Haleb'de 902 (1495)'de vefat etmitir. Riko (Ricaut) bu tarikat, rivayeti sahh ise bir Trk mellifine atfen Ebr-i Behr (Ebroubehari) diye isimlendirir. Ebr-i Behr, bahar bulutu demek ise de, II. Byezd asrnda byle bir tarikat messisi olduunu hibir yerde grmedim. Bir de dilencilik eden dervilere umm surette Kalender denilirse de Piti Dlakrua ve ondan naklen ul (Schultz) 'un yazd gibi (M.D.'Ohsson, 4, s. 624) bu isimde bir tarkat-i mahsse yoktur. 352 MD'Ofosson, 4, s. 56 ve 168. 353 Birok Osmanl trihleri sonralar vezr-i zam olan Mustafa nmndaki elinin ehzade Cem'i zehirleyen berber olduunu yazarlar. Vki berber vezr-i zam olabilirdi; ancak Byezd'-in elisinin, Roma'da mevkuf bulundurulan ehzade Cem'e berber olmas tasavvur olunamaz. Kantemir'in, byle bir ta savvurdaki mnasebetsizlii anlamas lzm gelmekle beraber, bu cinayeti ileyen berber brahim'i (II. Byezd, haiye: 11) cinayetin tertibeisi olan eli Mustafa ile kartrr (II. Byezd, s. 330). Piti Dlakrua'nn fihristinde Mustafa vezr-i zam tyin ve brahim tesmiye olunmutur deniliyor. Bir isme dier bir isim ilve olunabilir imi gibil 354 ora e Sultan Paiaztt fece aveenare Sultan Ma h om et suo flgloulo (Sultn Byezd'in kendi olunu ldrdne dir Menavino'mm ifadesidir). 355 Menavlno. 356 Sa'd'd-dn. 4, varak: 579. Solak-zde, Idrs. O zaman 50 ake 1 duka olduu cihetle 172.000 duka demektir, bk. MD'Ohsson, 2, 422.

Sayfa

98

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

Yalnz Mekke-i Mkerre-me'ye fukara iin senevi krk bin duka hediye gnderirdi.357 Elbisesine gelince, Byezd ne ilk alt pdih gibi altnda serpu (skf), ne de II. Murad gibi kisve-i ulem (rf) giyerdi. Mahrt ekilli ve etrafna dl-bend sarl bir kavuk intihb etmitir ki, o zamandan bu vakte (yani Ham-mer*in yad zamana) kadar mcevveze nm altnda terifat serpuu olarak kalmtr.358 Venedik elileri Justiniani ve Fuskolo'nun -ki Byezd'in irtihli senesinde birincisi Edirne'de ve ikincisi stanbul'da ikamet ederdi- raporlarna nazaran, o zaman devletin varidat drt be milyon duka miktarna varyordu.359 Anadolu'da yirmidrt;360 Rumeli'nde otuzdrt sancak vard. ki milyon dukadan on milyona kadar deien varidatlarna gre bu sancaklarn beleri kendi masraflanyle iyi mcehhez ve msel-lah olarak beyzden bine kadar svr beslemee mecburdular. u suretle sulh zamannda hayvanlar mkemmel elli bin zam ve timrl ile onikibin Yenieri'de n mrekkeb daim bir ordu bulunurdu.361 Donanma tertibat alelade yetmi kadrgadan ziyde deildi. Eylet vlsi olan ehzadelerin senelik irad seksenbin duka kadar tahmn olu 357 358 359

Ullj M.D'Ohsson, 3. 258. MD'Ohsson, 4, 114. Le entrade di questo Signor turcho se de moneda da circha Ducati duo milione e mezzo di carazo, il resto che sono un milione e ducati 300 mille dazi delle sue terre, aline, doane, bestiami, peschiere, miniere di argento rami et ferri - oltra le entrade de Timari auno li Sanzachi ed altre genti sopra-dita che pol ascender le intrade datoli per il Signor da ducati duo milione, che seriano in somma le entrade del deto Signor da ducati cinque milioni, e per questo se puol gindichar per la gran spesa che fa in elimosine continuo. (Marini Sanoto). 360 Sanzach nella Grecia 34, in Natolla 19, e poi quelli del fioli che sono Sanzachi 5. (Rume l"de 34 ve Anadolu'da 19 ve ehzadelerle pdiha has 5 sancak bulunduuna dir M. Sanoto'nun ifadesidir.) 361 Siu (Scio)'daki Venedik konsolosunun 1507 tarihli raporu o zaman Ankara'da ikame olunan tarassud ordusunun tertibatn yle yazar: Yenieri piyadeleri 6.000 Azablar 8.000 Arnavudlar 5.000 Anadolu Belerbei maiyyetinde 18 sancak. Garbler yni Gnlller 1.500 Timrh Sipahiler 2.000 Kayseriyye svarileri 2.000 Kayseriyye sanca svarileri 2.500 Romanay'daki Bodan bei askeri 3.000 Dmd- Pdih Sar Ahmed maiyyeti 1.500 Dier d m d maiyyetinde yirmidrt sancak bei 2.400 Aksaray'da Cihnh ordusu 10.000 Amasya'da Sultn Mehmed ordusu 12.000 Bb- Hmynda kalan Yenieri 3.000 bin Azab ile Aknclar 15.000 Cem'an 25.000 piyade ve takriben iki misli svr.

Sayfa

99

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

100
Sayfa

nabilirdi. Vezirlerin yirmibebine, Anadolu ve Rumeli belerbeilerinin otuzbine, iki ordu kadlarnn begerbine, iki defterdarn drder bine, iki kapcba'nn biner akeye varrd. tulu vezr -ki birincisi vezr-i a'zamdr- ile iki kazasker, iki defterdar,362 dvn- hmyn niancs dvn tekil ederek, her hafta cumartesi gnyle onu tkib eden gnde saray- hmynda itim' ederlerdi. Yirmibe ktib -ki sonralar her biri dvn- hmyn kalemlerinden birine ba olmutur- sarayda devletin kuyudtyle megul olurlard. Devletin btn eyletlerinden akp gelmekte olan altn ve gm vezne (lmee, tesbit etmee) mahss yz kii bulunurdu. Dvndan sonra vezirler sarayda yemek yerlerdi. Vezirlerin herbiri kendi nezretine it iler hakknda huss bir mlakatta pdiha ma'lmt verirlerdi. avu-ba'nn emri altnda bulunan ve hkmetin emirlerini lzm gelen yerlere ulatran ve gereken ahslan tevkif ve vergileri tahsil vazifesiyle mkellef olan altm avu dvnn yanndaki odada kendilerine verilecek emre dima hazr bulunurlard. Sarayn kaplarn yz kapc beklerdi. Ordunun erkn- harbi alt svr generalinden (Bu svariler sipahilerden, silhdarlardan, aylkl svarilerden, gureb-y yemn ve yesr (Sa ve Sol Garibler) 'den mrek-kebdir), drt muavini ile Yenieri aasndan, topu-ba'dan mteekkildi. Hssahur*daki bin svr saray mrhorunun emri altnda bulunurdu. Pdih at ile kt zaman ikiyz solak ve yz hademe maiyye-tinde bulunarak, bunlar muharebelerde ve ordughlarda zt- ahaneyi asla terk etmezlerdi. kinci hatda Yenierilerin adrlar pdihn ota etrafnda bir dire tekil ederdi. Sultn Byezd tab'an sulha mail olmakla beraber din dnceleri cihetiyle cihdn sevablann ok azz bildiinden islm'n en mehur iki hkmdarna, yni Ehl-i Salb tarihinde hret kazanm olan Nred-dn363 ile Timur'u rnek alarak, muharebelerinde elbise ve ayakkablarna isabet eden tozlar byk bir itin ile toplattrarak, bunlarn vefatnda yanaklar altna konulmasn vasyyet etti; t ki, Sa'd'd-dn'in if-resi vehile bt-i latf-i gaza kabrini misk gibi muattar ve ber-mcib-i hads-i erif364 te-i
ki defterdar olan ilk padiah, Byezid'dir. Kendinden ncekilerin yalnz birer defterdar vard. MD'Ghsson, 7, s. 261. 363 CmT't-Tevrth. 364 eref'd-dln.
362

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

cehmi andan dr eylesn. Kur'nn emrettiklerine tammiyle riayetkar olduundan stanbul'un yedi tepesinden ncsnde365 br cami bina ettirmitir ki, ancak dokuz senede hitm bulmutur. Onun yannda fukara iin bir imaret366 ile bir de medrese in edilmitir.367 Edirne'de dah stanbul'daki cami tarznda bir cami ile hastahne, imaret, hamam, medrese yaptrmtr. Bu camie Tunca zerindeki alt kemerli kpr yannda bulunan deirmenlerin varidatn tahsis etmitir.368 Sultnn emri ile Amasya'da bir tekye, bir mekteb, bir imaret, bir medrese ehrin manzarasn sslemi ve bu medresenin idaresine me'mr zta yevm seksen ake tahsis olunmutur.369 Sultn B-yezd'in inat bunlardan ibaret de kalmayp -pederinin eyh Eb'l-Vef iin yaptrd gibi- o da eyh ems'd-dn Buhr iin bir tekye ve bir medrese bina ettirmitir.370 I. Mehmed zamannda te'ss edilen ve II. Mehmed zamannda kaldrlan riyset-i sdt mansb halfeler zamannda cri olan Nakb*l-Erf unvnyle Byezd zamannda tekrar vcd bulmutur.371 Pdihn birok vezirleri kendisine imtisal ederek ezcmle Al ve Mustafa Paalar stanbul'da fukara iin imaret yaptrmlar ve lzmgelen tahsisatn tayin etmilerdir.372 Ergene nehri zerinde bir kpr yaptrm olan byk babasna iktitfen373 Byezd dah Osmanck'ta Kzlrmak zerinde dokuz ve Sakarya zerinde ondrt ve Saruhan sancanda Geds (Hermos; bugnki Gediz) nehri zerinde ondokuz kemerli birer kpr kurmutur.374 nata ve sadakalara verdii pek byk mebllardan mada her sene fukahya,
Cenab, s. 413. (Hads-1 erifin meali: Allah yolunda (Chad iin) iki aya tozlanan kimseye nr (ate) haram, edilmitir Metindeki ibareye Sa* d'd -dln'ln stanbul basmnda tesadf ulunamad; baka bir Osmanl mverrihinden alnm olsa gerektir. Mtercim) 366 Bu tepe Osmanl mverrihleri tarafndan stanbul snesinde denilmi, yani stanbul'un gbei addedilmitir. Ancak Varon da DeU hakknda dnynn gbei dedii halde (de lingua ltina, 6) bu doru olmad gibi. o tepenin stanbul'un gbei addedilmesi de muvafk - hakikat deildir. (Byezd mevkii ehrin hemen, ortasnda olduundan, m367 Sa'd'd-dln, 4, varak: 579. stanbul ve Boazii, 1, 402. 368 Cml'de yevmi onaltar ake vazife ile imam; o kadar yevmiye le onalt kaari -1 Kur'n; yiirmidrder ake ile drt kayym; yllrmidrder ake ile alt fer; otuz ake le kandilciler ta'yn eyledi. Fukarann masrif-1 aesi dokuz milyon yzbin aikeye bali olurdu; imaretin hademesinden h erbirl yiirml ake alrd.> drls, 200 ve 201. Burada mstensihin bir sehvi olmak gerekdir; nk immn tahsisat kandilci tahsisatndan daha az olamaz. 369 Hac Ka'fa'nin Rm-lH'si. 370 S.Vdtt'd-din. 4, Yarak: 58. 371 n, varak: 174. 372 M.D'Ohsson, 4, 562. 373 Mustafa'nn ina ettirdii bitiini iln etmek maksadiyle verdii ziyafette Menavino pdihn hademes'nden olmak sfatyla hazr bulunmutur. 374 (Kezalik Kantemir'in Kuds' Goezsou yapmak gibi tahrifatn hatrlatmaktadr.)
365

Sayfa

101

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

mftlere, kazaskerlere, mderrislere, eyhlere pekok hediyeler datrd.375 Tasdik etmek lzm gelir ki, Byezd'in ilimler hakkndaki himayesin den, asrnda ilm terakkiler byk apta etkilenmitir. Bilhassa fkh olduka sr'atli bir ekilde genileyip gelierek, en muhterem fakhlere ms-tesn riyetler gsterilmitir. Bunlardan Sangrz,376 Byezd ile Selm verrlhlerimlzin tebihi yerinde grnr. Sa'd'd-dln'in stanbul basmnn 2. cildinden 311'lnci sabitesinde stanbul srresi yerine stanbul sd -desi denilm'tir ki, bunun bir bask hatas olduunu Hammer'in delaletiyle anlyoruz. Mtercim) arasnda yaknlama salamaa me'mr edilmiti. mm Ali 377 sefaretle Msr Sultn Kaytbay nezdine ve muahharan ehzade Korkud'a gn derilmitir. Niksr378 ve Ysuf-i Cneyd379 cmi'lerde te'ss olunan ktbhnelerin hfz- ktblklerine me'mr edilmilerdir. Bz fukah bulunduklar yksek er* mansblarda byk servetlere mlik olmalaryla, bunlar huss ktbhneler te'ssine sarf etmilerdir. iirleriyle hret kazanm olan Mihr ile kane mnsebetlerde bulunan Meyyid'd dn380 -k byk ir Nect, Dvn'n onun nmna ihd eylemitir- bu ulem zmresindendir. Vefatnda imdiki stanbul ktbhnelerinin
O zaman mft senelik otuz bin, kazasker yirmibe bin, altml tbir olunan mderrisler ile semniye mderrisleri drder bin, yiirmibeliler ve yiirmililer ikier bin, eyhler ikier binden er bine kadar ake alrlard (l, varak: 174). Kantemir burada softa kelimesini sftan karmak gibi affedilmez bir hatda bulunur, hlbuki tahsilin zorluundan kinaye olmak zere shte, yni yanm demektir. 376 929/1522*de vefat eden Sargrz, slm hukukuna dir Murtaza unvanyla bir eser yazmtr. 377 Ali, 927/1520'de vefat etmitir. Sa'd'd-dn, varak: 598. 378 Mehmed bin tbrhm biri Hasan el-Niksr. Hsm'd-dn To-kad'den, Fenr-zde'den Ysuf Bal'dan, Molla Yegn'dan okumutur. sfendiyr-olu smil Be Kastamonu'da bir medrese yaptrarak mderrisliini ona vermi ve yz cilt kitap da vakf eylemi idi. Sultn Byezd, tefsir ilmindeki geni bilgisinden dolay stanbul'a getirdi. Kh Ayasofya'da, kh Byezd Cmii'nde Pdih hazr olduu halde vaaz ederdi. hr mrnde hafz olmutur. Vefat: 901. eyh Vefa yaknnda medfnjdur. Ulm-i riyziye'yi Kadzde-i Rm tilmizlerinden Molla Fethullah irvn'den grmtr. Sre-i Dhn Tefsiri, Beyzv haiyelerine talikat, Vikaaye-i Sadr'-eriV sna erhi vardr. (Bu ve emsali hal tercmelerinde mtercim tarafndan Hammer'in mehaz olan Sa'd'd -dn'e de m-rcaatle daha ziydece ma'lmt verilmektedir). 379 Sadr'-uar'ya birok haiyeler yazm olan Tokat'h Ah! Ysuf bin CtU neyd. Sa'd'd -din, varak: 587. Al. 380 Abdurrahman bin Al bin Meyyedi'l-Ams. 860'da Amasya'da doup 922'de stanbul'da vefat etmitir. Sultn Byezd Amasya valiliinde Mevln ile musahabe t ederdi. Sultn Mehmed katline emir kartm ise de ehzade emrin varmasndan evvel Abdurrahman' Haleb'e kard. Sonra ran'da Cell-i Dvn dersine girerek yedi yl okuyup icazet ald. Byezd'in clusunda dnerek Rumeli kazaskerliine kadar kt. 917'de Yenieriler hanesini basp yama etmilerdi. Bu mnsebetle azledildi. Yevm yzelli ake tyin edildiyse de kabul etmedi. Sultn Selm eski mevkiine iade ile, ran'a beraber gtrd. Tebriz'den dnte ihtiyarlndan dolay iki -yz ake ile tekad edilerek stanbul'a gnderilmitir. lisanda gzel iir sylerdi; yazs da gzeldi. Ihn -i kelmdan bz mkil bahislere dir risalesi, Krre-i mddehar-ceh (?) tahkikine dir bir kitab vardr. Ktphanesinde mker-rerattan baka 7000 cilt kitab bulunurdu. iirde mahlas H-tem'dir.
375

Sayfa

102

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

herbirinden zengin bir ktbhne brakmtr; zr bu messesede yedibin cild kitap bulunuyordu. Byezd asrnda hrete maz -har olan Sinan Paa tilmizi Lutf,381 eserlerinden ziyde haytnn felketle sona ermesi sebebiyle n kazanmtr. Rakibi bulunan fakh K-tib-zde tarafndan ifrata varan serbest fikirleri sebebiyle itham olunup kendisiyle birlik olanlarn verdii bir hkm le idama mahkm olarak ortadan kaldrlmtr. Byezd asrna eref veren altm fakh arasnda ikisi dier bir ilim ubesinde yksek hret kazanmlardr; bunlar -birincisi tbda, ikincisi riyziytda n kazanan- Hakm-h ve Mirim e-leb'382dir. Byezd'in saltanat devri Tc Be'in iki olu Ca'fer ve Sa'd'nin eserleriyle Osmanl lisnnda in mektublarn (resm mek-tblar) iki numunesini grmtr.383 Mverrih
Tokadl Ltfullah. Sinan Paa'nn akirdi idi. Molla Al Kuu ran'dan geldii zaman Ltfullah Sinan Paa'nn emriyle onun dersine devam ederek riyaziyat (matematik) okur ve sonra okuduunu hocasna okuturdu. Sinan Paa vezr olunca, Sultnn haznesinin hfz-i ktblne me'mr oldu. Sinan Paa'nn gazaba urayarak Sivrihisar'a azimetinde Ltfullah Hoca'sn brakmad, beraber gitti. Byezd'in clusundan sonra Bursa'da Sultn Byezd mderrisliine kadar kt. Lkin hiddet-i lisnndan dolay ulem kendisine buz ediyorlard. Ulem toplanp mlhidlik, zndklk isnd ettiler. Mft Efdl-zde katline fetva vermedi; Hatbzde verdi. Ve likadd - mett ehdan-900 trihinde idam olundu. Hatb-z-de ulem toplantsndan dnd zaman bz yaknlarna Kitabm Lutf'nin elinden kurtardm demi. Lutf bir gn Hay-dar'n vcduna isabet eden bir okun karlmas iin namaza durduunu hikye ile te namaz byle olur, yoksa bizimki bir kuru yatp kalkmadr demiti. Bu sz katline sebep tutulmutur! Ders gnleri medreseye gelince atn kendisi balar ve oradan eyh Vefa zaviyesine giderek Sahh-i Buhar okudur ve okurken alarm. Akl ve nakl ilimleri cami, mu -shabeti gayet latif idi. erh-i Mfth'a haiyesi, en gzel haiyedir. limlerin tasnifine dir bir kitab vardr. (Esbak Marif mektubcusu Halet Be merhum, Molla Lutf'nin mufassal tercme-i hlini gayet gzel yazp bastrmt. Teessf olunur ki, imdi bulunamyor. Molla Lutf Osmanl ilim trihinde huss mevkiye shib bir zttr.) 382 Hakm h Muhammed Kazvn, Cell- Devvn kirdlerin-dendir. Aben-cedd tabb-zde idi. Dier ilimlere vkf olduundan baka, tbda da mahareti ziyde idi. Acem'den Mekke'ye giderek bir mddet o civarda bulunmutur. Meyyed-zde'nin tavsiyesi zerine Byezd zamannda yzyirmi ake vazfe ile tabb -i pdih olmutur. I. Selm'in yakmlanndan-d. Sleyman'n saltanatnn balarnda vefat etmitir. Sre-i Feth'den Kur*n'xn sonuna kadar tefsiri, sre ve yetlerin rab -tma dir kitab, Hce-zde'nin Tehft'ne haiyesi, Akaid-i Adudiyye ve Nesefiyye erhlerine haiyeleri, &agoci ve K -fiye'ye ve Mcez-i Tbb'a erhleri, Demr'nin Hayt'1-Hay-vn'na tercmesi vardr. Sa*d'd-dn, tstanbul basm, c. 2, s. 572 -573. Mr Al rtn aatayca Tercm-i Ahvl-i ar'-sua zeyl yazd iin kpaa-zde irler arasnda saymtr..- Muhammed bin Mu h amme d Kadzde-i Rm, Mrm elebi unvanyla mehur idi, Hce-zde'den, Sinan Paa'dan okumutur. Birok medreselerde ders verip nihayet Sultn Byezd'e ulm- riyziyye muallimi olmutur. Riyziyt'da ei yoktu, I. Selm kazasker etti. Hacdan sonra 931'de Edirne'de vefat etti. Halm, selm, sabrl, mrvvet sahibi idi. Her ilimde geni bilgisi ve Arabca, Farsa kaside hfznda byk kudreti avrd. Ulu Be'in Zc'ine Byezd emriyle Farsa bir erh yazmtr. Al Kuu'nun hey'et (astronomi) den Fethyye'sini erh etmitir. Kble'nin ynn tyine dir risalesi vardr. Sa'd'd-dn, c. 2, s. 570 ve 571. akirdi Sinn'd -dn Ysuf Fethyyeyi erh etmitir.- eyh Muzaffer'd-dn Al e-irz, Cell-i Devvn'nin akirdi ve damaddr. Mr Sadr'd -dn rz'den ders grmtr. Cell-i Devvn hasta olunca asrn limlerine tahsis edilmi medresesine onu vekili olarak brakm ve eyh orada hayl zaman ders vermitir. fran'n ihtillinden dolay bu tarafa geldi. Kazasker Meyyed -zde, Muzaffer'd-dn'in Cell-i Devvn nezdinde kendisine takdim olunduunu (kendisinden daha ileri grldn) bildiinden Byezd'e tavsiye etti. Mderris oldu ve Selm'in zamannda gzlerindeki zaafiyetten dolay tekad oldu. 926'-da Bursa'da irtihl etmitir. Riyziyt'da byk maharet sahibi idi. klides'in kitabna haiye yazmtr, (Bu ztn metinde zikri gememi ise de, Hammer Notlar ve Ak lamalar ksmnda bahsettiinden, tercme-i hli Sa'd'd-dn'den alnd.) 383 Ca'fer eleb, babas Tc Be Byezd'in Amasya valiliinde mlk hizmetlerde bulunuyordu. Hac Hasan 381

Sayfa

103

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

Neri ve drs'i384 sret-i mahssada zikr etmemiz lzmdr ki, Pdiah'n

zde'den, Molla Kestell'den Hatb-zde'den okumutur. Sultn Byezd, Mah -md Paa medresesini verdi. Sonra nianc oldu. Sultn Ah-med'e intisabndan dolay Byezd'in saltanatnn sonlarna doru hanesi yama olundu. I. Selm, tekrar niancla getirdi. Lkin Yenieriler'i Pr Paa ile Halm eleb'nin evlerini yamaya tevik etmek thmetiyle daha sonra idam etti, tn (gzel yaz yazmak) da benzeri yoktu. Byezd'in fetihnamelerinin ekserisini bu zt yazmtr. (Oku-zde'nin rivayetine gre, I. Selm yazdraca kd iin ktibe bir hafta mhlet verirmi; Ca'fer eleb'ye bir kt emretmi, eleb her naslsa unutmu ve haftann sonunda Pdih arp da Kd okut deyince Ca'fer eleb cebinden bir beyaz kd kararak derhl okuyuvermitir. Oku -zde'nin bu fkrasn Sleyman Paa Mebni-n'ya rnek olarak almtr.) Kardei Sa'd Be Kad-zde'den, Hac Hasan-zde'den okuyup mteaddid medreselere, en sonra Bursa Muradiye Med -resesi'ne mderris olmu ve 922'de vefat etmitir, Araba ve Farsa'da ir idi. erh-i Mifth'a haiye, Sadr'-eria'nn ehd babna risale yazm, Akaaid-i Nesefye'yi Araba olarak nazma ekmitir. Sa'd'd-dn, c. 2, s. 570. 384 Neri akaayk'da, Sa'd'd-dn ve l'de dercedilmemitir. Fakat Rz'nin Tezkire-i uar'smda Selim'e muasr irler arasnda gsterilmitir. Mecd, akaayk tercmesinde ondan bahseder. (Bursal olup ilim tahsl ederek mderris olduu, iiri o kadar mehur deilse de II. Byezd asrna kadar trihi makbul ve mtedvil bulunduu bz uar tezkirelerinde yazldr.)- tdrs-i Bitls, Acem pdihlarnn tevkii makamnda idi. h smail'in hurucunda Mekke'ye ve oradan buraya ge lip Sultn Byezd emriyle Farsa Osmanl Trihi yazmtr. Yazd eserler pekoktur. Sultn Selm'in fevkalde tevecchne mazhar olduu, Krdistan'm fethi onun himmetiyle husul bulduu trihin metninden anlalr. Sa'd'd -dn, c. 2, s. 566. Hem lim, hem edb ve ir, hem byk siys idi. (Sleyman'n clusu senesinde vefat ettii metin haiyesinde mtercim tarafndan gsterilmitir). Olu Eb'1Fazl, trihini ikml etmitir. Ner ve tdrs, eserleri bize kadar vsl olan mverrihlerin en eskisidir. Zr Orhan'n mm llys'n olu ve I. Murad'n muasr bulunan eyh Yahya ile II. Murad asrndan k Paa hafd-zdesinin trihleri zy olmutur. II. Meh-med asrnda tabb lim krullah Farsa bir trih yazmsa da Ftih'in clusuna kadar Osmanl trihi ksm birka sah-feden ibarettir. Byezd asnnda bulunmu ve Takprl-zde'nin akaa-yk' ile Sa'd'd-dn'in trihinde tercme-i halleri yazlm olan ulemnn balcalan unlardr: I- zr demekle mehur Germiyanl Molla Kaasm. Husrev rn nzm eyh'nin yeeni; 901 (1495)'de Sem-niye mderrisi iken vefat etti. Gayet zek idi. tki - ders verir, lkin btn bilgilere tatbk ederdi. Mevkf in ilahiyat ksmna haiye yazm ve Molla Lutf'nin Seb'-i edd risalesine cevp tertb etmitir. Trke, Farsa iir sylerdi. Sa'd'd-dn c. 2, s. 549. II- Muhammed bin Hasan Samsun. Birok medreselerde ders vermitir. erh-i Meftih'a, Hiye-i Tecrid'e ve Telvh'e haiyeleri vardr. 919 (1513), Edirne kads iken vefat etti. Sa'd'd -dn, c. 2, s. 556. III - Hamdli Kara Seyd, erh-i Mifth'a haiye yazmtr. erh-i Mcvkfa itirazlar kaleme almtr. Sa'd'd-dn, c. 2, 557. IV- Muhammed bin Muhammed Kucv. Birok medreselerde mderrislik etmi, sonra Anadolu kazaskerlii ve daha sonra buradan tekd olmu, semniye mderrisi, Msr kads, Hacdan sonra yzotuz ake ile mtekaid oldu. 931 (1524)' de vefat etmitir. Bama karlar dd, o kadar ki belim eildi mealinde bir beyti, ihtiyarla dir bir manzumesin-dedir. Sa'd'd-dn, c. 2, s. 558. V- Muhyiddn-i Acem. Seyyd erf Crcn'nin Feriz erhine haiye yazmtr. Edirne kads iken vefat etti. Kuvvetli bir erati idi. s. 560. VI- Mevl Sinan el-Acem. Berda' yaknlarnda Gence'-den bu tarafa hicret etmitir. Amasya'da mderris ve mft iken vefat etti. erh-i Me vki fa haiye, erh-i Cedd-i Tec-rd'e haiye, ilm-i hey'et ve fenn-i db hakknda risaleler yazmtr, s. 560. VII- Kad Mahmd bn eyh Muhammed, Sultn B-yezd'e imam, on yldan ziyde Bursa kads, 911'de Anadolu kazaskeri oldu. Muhammediyyoye Mahmdiyye ismiyle nazire yazmtr, s. 564 -5. VIII- Ysuf Hseyn. Badad'da kadlk etmitir. h smil zamannda Mardin'e ve oradan buraya hicret etti. En byk medreselerden olan Bursa Sultniye'sine mderris oldu. Tecrd'e mufassal erhi vardr. Cell-i Devvn ve Mr Sadr'd-dn rz'yi muhakeme etmitir. Hazret-i Al'nin Neh-c'1-Belga'sna erh yazmtr. Mukaddemt- tefsire mteallik risalesi vardr. Sa'd'd-dn, s. 566. IX- c'd-dn lys. Dimetoka'da Eref-zde'den ve sonra Sinan Faa'dan ders almtr. 90 yanda olduu halde 929 (1522)'de vefat etmitir. Bursa kadlnda, Edirne'nin B -yezd Medresesi' mderrisliinde bulunmutu. Tecrd, Metali', emsiyye (mantk), Adudiyye (akaaid) haiyelerini haiye yazmtr. Sa'd'd -dn, s. 568. X- Molla Kara Keml. Karamanl'dr. Hayl'den, Molla Husrev'den okumutur. Edirne'de mderris iken kad

Sayfa

104

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

emri zerine kuruluundan II. Byezd asr nihayetine kadar devletin trihini yazmlardr. Neri, Osmanl lisnnda sde bir blb ile yazm; drs farsa ve Arab mverrihi Yemn ile Acem mverrihi Vassf in tumturakl tarzn semitir. Birincisi sde ve hlis bir vekyi-nvis, ikincisi ise Osmanl hanedannn mblaakr meddahdr. Byezd'in edebiyat hakknda fazlasyle gsterdii himaye ecnebi memleketlere, hatt Horasan ile rn'n dier vilyetlerine kadar uzanmt. Bu son memlekette ir-i a*zam Cm385 ve mtebahhir fakh Devvn birincisi bin altn, ikincisi beyz altn olmak zere- senelik tahsisat alrlard. rnh mft Mevln Seyf'd-dn Ahmed ve Peygamber'in hadslerini toplam olan Mr Ceml'd-dn Atu'llah386 Pdiah'n cmertliinden hissedar olmulardr. Bu saltanat devrinin en byk eyhi387 skilibli Yavus'dir ki, Bye-zd Amasya vlsi iken hacdan avdetinde saltanat tahtnda greceini kef ile ehzadeye beyn etmiti; Yavus'nin byk hreti, kendisine eyhu'sseltn ve sultn'l-meyh unvannn verilmesine sebep olmutur. Zvyesi dima devletin en byk me'murlar ve fakhlerin en bykleri ile dolu idi.388 Sultn Selm stanbul'a gelip de payitaht meyhini kamilen davet ettii zaman yalnz Seyyd-i Velayet eyh Hseyn389 bu davete icabet etmemee cr'et etmiti. Bunun sebebi sorulduunda yeni pdihn
bulunan Meyyed-zde ile bir mes'elede ihtilf olduundan, Meyyedzade kazasker olunca Kara Keml'i tekad ettirdi. Kara Keml ise bundan mteessir olarak mrnn sonuna kadar inziva ile, Keafa ve, Beyzv'nin tefsirine, Sadr'-era'ya, Mevkf erhi'ne, Hayl'nin erh-i Akaaid'ine haiyeler yazd, s. 574. XI - eyh Yahya bin Bahsi KaresTdendir. KadYnn tefsirini mtalasz tedrise muktedir idi. eriat'I-lslm'a erhi, Sadr'-^ra'ya haiyesi vardr. Onuncu asr balarnda vefat etmitir. Sa'd'd-dn, s. 573-574. XII - mm-i Veled-zde. Babasndan okuduktan sonra Molla Husrev'e kird ve dmd olmutur. Birok yerlerde kadlk etti. Yz yana yaklatnda sz syleyemez olmutu. Keafn birok bahisleri ve pek ok rabca kasideler hafzasnda idi. Kfyye'nin Habisi erhini erhetmitir. s. 574. 385 Cm, Heft-Meclis unvanyle mehur olan yedi romantifc iir mecmuasn teekkrlerini arzetmek sadedinde, Byezd nmna ithaf etmitir. C-m'nin bu ithfma dir olan mukaddimesi Kalkta'da baslm nsnda mndericdlr. s. 118, 119, Byezd'e yazd bir mektup ile beraber 897 (1491) trihiyle mttverrehdir. 386 Zbdet't-Tevrh sahibi ve Lr'nin yeeni Sa'd Molla Dev-vn'nin bir farsa kt'asn yazar ki, Cm'ye kendisinden fazla tahsisat verildiinden ikyetidir. Res'l-kttb Sar Abdullah Efendi'nin Mneat Mecmuasnda Byezd'in Cm'ye iki mektubu vardr. Numara: 11 -13. Cm'nin cevblar, 12,14, 15. Pdih'in Dewn*ye mektubu, 16, Devvn'nin cevb; 17, eyh Ahmed Teftazn'nin Byezd'e mektubu; 18 Byezd'in cevb; 19, Baykara'nn Byezd'e mektubu; 20, cevb. Diyz'in el yazmalarnda (45, numara: 38) Byezd'in Acem ahna 895 (1489) tarihli mektubu vardr. 387 Sa'd'd-dln ve Al Takprl-zde'den naklen Bayezld asrndan otuz eyhin tercme- halini yazarlar. 388 Musllhtt'd-din Frz Yavsl 926 (1519) trihinde vefat etmitir. Sa'dU'd -ln, varak: 606. (Karlatrnz: Osmanl Mellifleri, Bursal M. Thir Efendi, c. I, s. 226), Yeni harflerle stanbul basm, M. Fikri Yavuz -lsmail zen'ln haz.) 389 Hseyni, 73 yanda olduu halde stanbul'da 929 (1522) de vefat etmitir. Sa'd'd-dln, varak: 607.

Sayfa

105

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

saltanat mddetinin az olaca kefinde bulunduunu beyn etmitir, ir. Murad zamannda stanbul muhasarasna fiilen itirak eden nmdmn akrabasndan bulunan eyh Ahmed Buhr bir sene Mekke' de kalarak her gn yedi defa Kabe'yi tavaf etmitir.390 Nihayet Mudurnulu eyh Dvl mutasavvfne bir eser yazmtr ki, eyh e-bsterfnin Glen-i Rz'na lahika tekil eder.391 Yavs ve Dvd gibi meyh ile sohbetlerde bulunmu olmasndandr ki Byezd, iirlerine hsse-i farikas olmak zere tasavvuf ve uzlet rengi vermitir. Kardei Cem'in392 ve olu Korkud'un393 iirleri ise bilkis ak ve aktan ikyeti ihtiva eder. Lkin Byezd'in evld arasnda airane tabiat ile en ziyde mmtaz olan Selm'dir. Dier ehzadeler airlik iddiasnda bulunmamakla beraber irlerin sohbetlerinden hond olurlard. Bundan dolaydr ki Zek394 ehzade Alemh'n ktibi; Zihn,395 ehzade Mehmed-h'n defterdar olmutur. Byk skender hakknda kaside tan-zm etmi olan ir Fign ehzade Abdullah'n medha-hn olmutur.396 ftb,397 Mnr398 Nect -ki birok ran eserini tercme etmi saz iridirler-. ehzade Ahmed'in hizmetinde bulunmulardr. ehzade Abdullah'n vefatndan sonra ehzade Mahmd'un saray nianc sfatyle Necati'yi,399 medha-g ve hikye-nvis sfatyle Figan ve Andelb'yi,400 defterdar sfatyle Tli''yi,401 ktib-i dvn sfatyle Sni''yi402 cem'etmitir. Behit ve Firdevs Byezd asrnda i'rreb-bde Fign ve Nect. ile rekabet etmilerdir. Acem irleri gibi Hamse
Bu Ahmed Buhr Rika (Ricaut) nmndaki Avrupal mverrihin dedii gibi Ebru Behr olamaz. nk Ebru Behr nmna Byezd tarafndan cami yaplm deildir. Bundan baka Ebru Behr Ahmed Buhr gibi bir tarikat messisi deildir. Byezd tarafndan in olunan zaviye Seyyd Mehmed Buhr nmnda bir zt iin yaplmtr. Ancak bu Buhrler mtekaddimnden Sahh -i Buhr sahibi mm Buhr ile kartrlmamaldr. (Seyyd-i Velyeti'l-Hseyn'nin tercme-i hli stanbul basm Sa'd'd-dn'in ikinci cildinden 578-579 ve Seyyd Ahmed Buhr'nin tercme-i hli 587, 593'de derce-dilmitir.) 391 Viyana Ktphanesindeki Glen-i Tevhd unvan bakmndan Glen-i Rz'a benzerse de mnderect itibariyle ona benzemez. h Baba Ni'metullah Glen-i Rz' II. Byezd asrnda tercme etmitir (l, varak: 182). hid (Ltf'nin mtercimi ber, s. 204) dier bir Glen -i Tevhd mellifidir. II. Murad asrnda rz Trke baka bir Glen-i Rz yazmtr. 392 ber'n OsmfeJ airteri ve Terftotm- Ahvali eserinde Cem, s. 62. 393 Kezalk, g. 68. 394 Kezalk. 395 Ali, 184. 396 k Hasan-zade, 397 Ali, varak: 184; aber, s. 100. 398 li, varak: 186. 399 foer, 187, A&kpaa-zde, Knal-zde, Riyazi. Necati Leyla vtt Mecnn 400 Al, 185. 401 Kezalik. 402 Kezalik, 175.
390

Sayfa

106

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

yazan ilk Osmanl iri Behit dir.403 Sleyman Peygamber'in trihini yans mensur, yars manzum olarak yzaltm ciltte yazmtr. Bunlar padiaha takdim etmesiyle zt- hne seksenini seerek, geri kalanlarn yaktrmtr.404 Temenn -ki hull-i ervah (ruhun bedenden bedene gemesi) mezhebini kabul ve izhr etmi ve her mahlku zt- ulhiyyetin mtemmim cz' addetmekte bulunmu idi-. II. Murad zamannda idam olunan Nesm ve Keml mm i'tikdna muvafk bir meslekte olmasndan dolay, onlar gibi maktul oldu. Bu irler listesinin sonu olmak zere, Amasya'da domu olan gzel Mihr skender'e akn azm ve tehir etmitir ki, bu ire, Osmanllardn Safosudur.405
Bu Hamse'nin mnderect unlardr: 1) Vrak ve Azr, 2) Ysuf Zleyh; 3) Hsn Nigr, 4) Sheyl Nev-bahr, 5) Leyl v Mecnn. Dier bir Behit Cemh v Alemh nmyle manzum bir hikye yazmtr. I- II. Byezd asrnda Nakb'l-erf Emr. Vef. 941 (1534). ber, s. 103; H, s. 184. II- Basr. Gayet ltfeci idi. Cm'nin, Mr Al r'in, ir Bin*nin tavsiyeleriyle stanbul'a gelerek Uurlu'nun olu Ahmed'e intisb etmitir (ber'in dedii gibi Mahmd -olu deil). Beng- (Afyon-ke) nme mellifidir. ber, s. 3; l, varak: 124. III - ker. Kle idi. Byezd'e alemdar olmutur. ber, s. 119. Al, varak: 184. IV- tznikli Cell; muahharan baka bir Cell daha gelmitir. l -biri znikli, dieri Bursal iki CelTyi kartrmasndan dolay- k Hasan' hatal bulur. Kmal-zde. V- ehzade Cem'in defterdar hid. ber, 213 ve l, 105. VI- Cem'in niancs Sa'd. ber, 203. VII - Kand ki Cem'in saraynda bulunurdu. H, varak: 106, Knalzde. VIII - Niyz. Figan ve Nect ile birlikte Sultn Abdullah'n saraynda idi (H, 187). I. Byezd asrndan Niyz ve III. Murad asrndan nc bir Niyz ile kantrlmama -hdr (Al, 187). IX - Saf. Dvn'm Byezd nmna ihda etmitir. (l, 185, Kmal -zde). X - m. II. Byezd asrnda sancak-bei. l, 185, Knalzde. XI - Seyf. Amasya valiliinde Byezd'e mensub idi. l, 184; Knah -zde. XII - evk. Nect, Tli, Sni' muasr idi. Al, 185; Knah -zde. XIII ve XIV - Zarf nmnda iki ir ki, biri Gynk'-den, teki Bolu'dandr. l, 185; Knah-zde. XV- Sn. Gzelliinden dolay Ysuf- Sn denilmitir. l, 184. Can Memi nmnda bir ir dah daha sonra geldii halde kendisine Sn-i Vhid lakab verilmitir. Knah-zde. XVI - Mud, yahut Mud Hasan. Bir Acem tarafndan ldrlmtr. Knal -zde. XVII- ver. ir ve msk-ins. l, 185; ber, 203. XVIII - l'ye nazaran mer, Knal-zde'ye nazaran Amr. l, 185. XIX - Ktibi. Sonra gelen Galatal Ktb bakadr. l, 186, Knakzde. XX- Mesti. Nect akirdlerinden; aka dir iirler naz-metmitir. l, 186, Knal-zde. XXI- Necm. lm-i ncma merakndan dolay byle adlandrlmtr. l, 187; Knah-zde. XXII - Visali Hademe-i hssa muallimi, Dvn sahibi. H, 187; Knal -zde. XXIII - Vasf. Emvl-i emrriyyeyi zimmetine geirmesinden dolay hapsedilmitir. Latf, Knal-zde, l, 187. XXIV - Hilli. Bursa'dan. Dvn sahibidir. l, 187; Knal-zde.403 404 iber, s. 251, Latifi ve Ask Hasan'dan naklen. (Bu cild'lerl <CZ> saymaldr. Mtercim). 405 Ltf'nin Tercm-i Ahvl'i (ber'in tercmesi) ile k Ha-san'n Tercm-i Ahvline mracaat. Rumca'nn Safo kelimesi ile Araba'nn saf kelimesi ayn kktendirler. Mihr hem sun, hem deparlak mnsmdadr. nk mihr, ak ve gne mnlarna gelir. Byezd'in muasrlar olarak gsterdiimiz oniki irden baka l tezkir-i ur'ya nazaran unlar da yazar: Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 2/388 -395
403

Sayfa

107

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

YIRM KNC KTAP ................................................................................................. YAVUZ SULTAN SELM'N DNEM ......................................................................... Yavuz Sultan Selm'in Tabiat .......................................................................... Clus Bahii ................................................................................................... Pdihn Kardeleri Ve Yeenleri .................................................................. ehzadelerin damlar ..................................................................................... Ecnebi Devletlerle Siys Mnsebetler ......................................................... ah smail'in Devam Eden stilalar Ve iilik Fesad ........................................ Muharebe Balyor ......................................................................................... Yavuz Selim le h smail'in Mektuplamalar............................................... aldran Meydan Muharebesi ........................................................................ Yavuz Selm'in Tebriz'e Girii ..........................................................................

Sayfa

108

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

YIRM KNC KTAP YAVUZ SULTAN SELM'N DNEM Yavuz Sultan Selm'in Tabiat Byk hkmdarlarn406 n hrs -ki kendilerini muzafferiyetlere ve fetihlere sevk eden ve onlar rahat brakmayan bir marazdr - bzan pek byk vekaylerinin cazibesiyle, parlak ve fakat faydasz bir hodbinlie feda edilen milletlerin musibetlerini muvakkaten unutturu rsa da, vahlik ve kan tenelii ark milletleri arasnda bile dima nefretle karlanm ve taht kati ile lekeleyen hkmdarlar muasrlarnn muahezesinden ve kendilerine halef olanlarn tel'ninden kurtulamamtr. Vazifelendirilmi bir takm adamlar her cinayetin yanna bir ma'zeret, yhd makbul bir sebeb koyarlarsa da, beyhudedir; daha mstakil fikirli erbb- kalem bu yalanlarn mhiyetini aa kararak, hkmdarlarn iledikleri ktlk ve hatlar, bize her trl kapallktan r olarak asl hakikatleri vehile grnr. Osmanllar'm keskin ve eilmez mnsna olarak Yavuz407 adn verdikleri Selm dah u suretle Asya'da, Avrupa'da kendini medhedecek kimseler bulmu ve onlarn kalem-i esaretleri mezlimini dilne ve siysetkrne icrt; istibdadn byk bir devletin hkmdarna lyk bir
Bu devletin en byk ikt pdih Pth ile Yavuz'dur U, biri Kostan -tiniyye gtbl dnynn gbta ett'l bir beldeyi fethederek saltanatnn merkezi ittihaz etmi ve hkmete devamn te'mn edecek intizaml bir ekil vermi; dieri Osmanl saltanatn slftm Halifelii kuvvetiyle salaml atrp te'yld eylemitir. Ha mm er, Kostantiniyye Ftihi'nin faaliyetlerinin muhakemesi olarak iddeti iltizam ettii gibi, Msr ve Ha remeyn Ftihi hakknda da bl-taraf grnmyor. Mverrihin aynen tercmesi vazifesi terked'lmemekle beraber, gerekli balca yerlerde, ten-kld edilecektir; ancak ifdelerinin bu durum gznnde bulundurularak okunmas imdiden muhterem okuyuculara hatrlatlr. Mtercim. 407 Yavuz kelimesi hakknda bz tedklklerin yazlmasn faydadan hal! grmedik: Ahmed Veflk Paa L6hcede bu kelimeyi edd, yaramaz, hain, uz zdd suretinde ve uz kelimesini; uysun, iyi yarar, ceyyid (ho, iyi), slih, halim, Ouz diye iz&h ile ikinci kelimede Az olsun uz (veya z?) olsun, ok olup yavuz olacana suretinde bir de darb- mesel yazar. u darb- meselin birinci ksm ma'lm ise de, ikinci ksmm iittiimiz yokdur. aatay lehesi olan Aposkada da ne ya -vuzu, ne de uz'un bu mnsn gremiyoruz. Paris'te 1870'de mparatorluk Matbaas matbuu Lug&t-i Nevalede yavuz mauvais, querel-leur, faible (yani: Fena, mnazaac, zait) diye izah edilmitir. stanbul matbuu aatay ye Osmanl Trkesi lgatinde ise <Yavuzpklze, a'l, nk, hlb; gzel, mstesna suretinde yazlmtr. Filhakika Osmanllkta yavuz at denildii zaman herkes atin alsn, en kuvvetlisini anlar. Hammer'in byk tab'nda yavuz tranchant, inllesibe (yni: Keskin, eilmez) ve muhtasarnda, keskinden sonra Vigoureux (kuvvetli) kelimesiyle tefsir edilmitir. Buhrl Sleyman Efendi'nin kaydettii ekil Hammer'in tercmesine muvafk olmakla berftber, en doru grnyor. Yavuz kl, yavuz at klcn ve atn bMn zelliklerini toplayan, en iyisi, ls, mstesnas demek olduu gibi. Sultn 5e-Um'e Yavuz denilmesi padiahlk hasletlerini taznamlyle hiz olmasndan ne'et etmi olacaktr. Mtercim.
406

Sayfa

109

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

sfat olarak gstermi ise de, trih bundan dolay, o hkmdar hakknda aldanmam ve kendisini faaliyetlerine gre muhakeme etmitir. Nezdine gnderilmi olan sefirlerin, hatt bz Osmanl melliflerinin ehdetleri menfaatperest dalkavuklarn mbalaalarna kfi derecede tekabl etmitir. Venedik elisi Fuskolo'nun reis-i cumhura gndermi olduu bir raporda u szler yazldr:408 Vehen krmz olan Selim hunhar grnyor; zalimane tabiat kendisine Yenieriler'in muhabbetini celbetmitir; Selim gzel olmaktan ziyde irkindir.409 5 Nisan 1512 tarihli dier bir raporda Venedik sefiri u suretle fikrini beyn eder: Bu hkmdar insanlarn en zlimidir; yalnz ftuhat dnyor ve yalnz harbe mteallik ilerle megul oluyor.410 Selm'in clusundan birka gn sonra, Venedik sefirlerinin onun hakkndaki hkmleri budur. imdi Osmanl mverrihlerinden Cenb ile Hezarfenn'i dinleyelim: Ce-nb der ki: Selim uzun boylu idi; fikrinde cr'et ve ziyde selmet var idi. i're muhabbet eder ve muvaffakiyetle sylerdi; hadd (hiddetli), mstebid, tazyka mail olarak kendisini bsbtn umr- mmeye hasr etmi idi; lemin intizmn muhafaza azminde idi. yn- hayret bir zekya mlik byk bir pdih idi; ekseriya halk arasnda gezer ve tannmamak iin her defasnda elbisesini deitirirdi. Birok mahremleri vard ki her tarafa girip karlar, ve un- cihandan kendisini haberdr ederler idi. Selim Acem, Trk, Arab iirlerinde temeyyz etmi-dir. Msr seferi esnasnda Ravza (Koza) adasnda bulunduu srada ev mirin e tevfikan in edilmi olan bir arab kknn dvrna kendi karihas mahsl olarak iki beyt yazmdr. Mf-t ve ir-i mehur Keml-paa-zde'nin bu pdih hakknda az zaman iinde ok i yapm ve ems-i garb gibi zamn- ka-sr iinde arz zerine bir zll- memdd vermi olduunu sylemesi hakldr.411 Hezarfen ile ir bzlar Cenb'nin ifdelerini hemen hemen aynen
Venedik elisi Sultn Byezd'in hilm ve sknuna bede Sultn Selim' in satvet ve feverann grnce bittabi' Venedik hakknda birok endielere decekdlr; onun raporu bu endenin bir aynasdr. Mtercim. 409 <Questo Signor di anni 38 rossula faccia, mostra crudelissimo e per questo amafco dei Janizzari (Halbuki Selim 1467'de domu ve 512'de XI. Byezd'e halef olduu zaman 45 yanda idi), pul to&to bruto che altramente. Marinl Sanoto'da Fuskolo'nun raporu. 410 Signor de 36 anni, ferocclssumo e tutto di guerra, ne abada ad altro che cose martiale. (u halde yandan on sene dajha gen grryor demektir. 411 Kemlpaa-zde Gldeste-i Riyz-i ur'da defalarca zikro-lunan: Az mddetde ok i itmi idi Sayesi olmidi' lemgr ems-i asr idi asr- emsn memdd olur, zaman kasr beyitleri gzel ve airane bir fikri ifde etmektedir.
408

Sayfa

110

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

naklederler. Lkin hemen cmlesi devletin resm vak'anvisi Sa'd'd -dn ile beraber Selm'in faziletlerine hayran olmaktan baka birey sylemezler. Sa'd'd-dn'in mtalas ise -pederi pdihn huss hizmetinde bulunarak kendisi de sarayn bozulmu muhitinde yaad iin- kymetten sakttr.412 Usle riyet eden l evvel -ran ahn malb, Memlkler saltanatn tenkil, Krdistan ile Msr' zabt etmi olan- Selm'in yksek vasflar ve faaliyetlerinin ycelii hakknda mutantan bir vg yazar. Bunun iindir ki birok mverrihler I. Selm'e -II. Mehmed gibi- taraf- lh'den bilhassa mazhar- himyet olmu nazariyle bakarlar. Maamafih, Al, Selm'i pederini tahtndan indirmee ve biraderleriyle beraber bir-der-zdelerini kati ettirmee sevk eden sebebleri serbeste beyn eder. l, ran seferi esnasnda Yenierer'in isyanna neyin sebeb olduunu hikye ettikten sonra Selim zamannda Osmanllar arasnda yaygn ekilde sylenilen Sultn Selm'e vezr olasn!413 temennisinin meneini de saflkla izah ederek der ki: Bu sz (Solak-zde* de-bu rivayeti nakleder) vezirlerin dima bir ay hizmetten sonra azl ile cellda teslim edilmi olmalarndan ileri gelir; bunun iindir ki vezirlerin vasyyetnmelerini ceb -lerinde tamalar mu'td idi; huzr- pdihden her kdka kendilerini yeniden dnyya gelmi sayarlard. Bundan dolay -byk bir cesaret ve necbne br serbesti sahibi olan- vezr-i a'zam Pr Paa, yar cidd yan latife olarak Selm'e yle sylemee cesaret etmiti: Pdiahm bu sdk kulunu da er ge bir bahane ile ldreceini biliyorum; o gn gelmeden, bu dnydaki ilerimi tanzim etmek ve br dnyya hazrlanabilmek iin bana birka saat msade etmez misin? Pdih glmekten kendini men' edemiyerek: Hakikat, oktan beri onu dn yorum. Lkin vezr-i a'zamlk me'mriyetini senin gibi grecek bir kimse bulamyorum; yoksa arzunu yerine getirmek benim iin kolayd.,414
Hasan Can alt sene Selm'in hizmet-i hassasnda bulunmutur. Olu Sa'd'd -dn'in Selm-nme isminde bir eseri vardr ki, ondrt ksma ayrlm olup, her birinde pederi Hasan an'dan rvyeten bir fkra nakl eder. Diezi'n Asya Htrat'nn ilk ksmnda tercme ettii kk kitb budur. s. 256. Ancak Diez; bunda bir hikyeyi atlam ve bz hatalar yapmtr. Hussiyle Selm'in huss hizmetinde bulunan zt bizzat Sa'-d'd-dn zanneder. 413 Bir Trk iri yle demiti: Rakibin lmesine re yokdur Vezir ola meer Sultn, SellnVe!> 414 l; Solak-zde, varak: 199. Hezarfenn Cenb'yi istinsah ve Nuhbet't Tevrh Sa'd'd -dn'i hulsa etmitir. Solak-zde ise, hem drs ve Ner'den, hem Sa'd'd -dn ve l'den alr. Ekseriya birbirine zt vak'alan biraraya getirirse de, Civvio gibi ahs mtalasna uydurarak yazmaz. Civvio ise, mesel, bir taraftan Sultn Selm'e isnd olunan zulmleri naklederken, dier taraftan Msr'daki Venedik elisi Moenigo'nun bu pdih adalet numunesi gsteren raporlarn dere eder ki, u fkra o raporlardandr: Che nul huomo era par in virth, jus -titia, hamauit et
412

Sayfa

111

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

cevbn verdi.415 Selm addedilecek surette sevdii cihetledir ki, Yenierilerdin te vecchn celbetmiti. Harikulade bir faaliyete mlik olarak ne taama, ne de harem zevklerine mail idi; lkin beden eitiminin en zorlularna yatknd ve gnlerini av ile yhud silh kullanmakla geirirdi.416 Uykuya pek az vakit ayrdndan, gecelerinin byk ksmn trih, yhud farsa iirler okumakla geirirdi.417 Selm, huss bir tercih gsterdii Farsa lisnnda bir dvn yazmtr.418 Civvio, Selm'in -II. Mehmed gibi Sezar ve tskender trihini okumaktan
grandezza d'animo e che non haveva punto del barbaro. (Yni: Fazilet, adalet, insaniyet, byklk hasletlerinde kimseye benzemez; vahetten tammiyle beridir (uzaktr). 415 Hayrullah Efendi Trihi'ne nazaran (c. 10, s. 92) Sultn Sem Pri Paa'ya u hatt - hmynu gndermiti: Benim vezirim, ahvl-i umur, cmle, senden sul olunur. yle k tehvn ve teksl etmi olasn, elimden hals olma muhal bilesin; ve hrette dah yzi kara har olup azm ikb ve azaba giriftar olursun. Allahu Subhne ve Tel Hazretlerinden korkmak gerek; mazlumlardan zlimlerin zulmn def etmek gerek; zinhar gaflet etmeyesin, ve ahvlinle mukayyed olunmaz sanmayasn, her hussda benim casuslarm vardr; ahvline behemahal muttali' olurum. Kazaskerlerime ve ir v-zerma ibu hatt- hmyn- sadet-makrnumu gsteresin ki, anlar dah elimden hals olmazlar. Cmlesinin ahvline sen mukayyed olasn; zerre kadar zulme rz-y hmynum yokdur. Malmun ola, ve*s-selm. Pr Paa bu hatt aldktan sonra bir gn huzr- hmyunda Nihayet bir bahane ile beni de ldreceksiniz, bari bir gn evvel olsa da u daim korkudan kurtulsam! demi. Bunun zerine Pdih, epeyce gldkten sonra Benim de hatrma gelmiyor deil; fakat henz yerini tutacak birini bulamadm. suretinde ltife ve taltiften mrekkeb bir cevap vermitir. Selimle ilgili menkbelerdendir ki, Pr Paa ikinci vezirlie Rumeli Belerbei Mustafa Paa'y tavsiye eder; Pdih: - Ben mecnn muyum ki yle bir deliyi vezir yapacam? Fakat senin vezirin olsun. diye msade gsterdi. Mustafa Paa ise unun bunun ifaline kaplarak, Pr Paa aleyhine huzurda iken sze karr. Sultn Selim: - Mel'n! Ben Pr Paa'nn gereini, senin yalann fark etmez miyim? Hem sen benim vezirim deil, onun vezirisin. diyerek huzurundan karr. Pr Paa ise: - Pdihm, onu yardan atmasnlar diye efaatle kurtarr. Yine Selm'in menkbelerindendir ki, Cell-zde Mustafa Be bir gn huzura arlr. Pdih gzlk ile Trih -i Vassf okur-mu: - Cell-olu sen misin? buyurur. Cell-zde Evet dedikten sonra, o trihte mrdlerinin okluuyla ma'rf bir eyh hakknda: - Geveli-olu'nu nasl bilirsin? diye sul eder. Mustafa Be: - Kermt ma'rf bir ulu kii olduunu syleyince Ce-ll-zde'y daha yakna ekerek o sz bir daha syletir. Bunun zerine defa: - Olur mu? Olur mu? Olur mu? demi ve Cell-zde'nin ulufesini sorup On ake cevbn almas zerine On mu, on mu, on mu?... Seni hizmetime alrm, vezr ederim. eyhe selm syle. buyurmu. Szn tekrar fikr cevvliyetin iddetine ve son derece asabiyete dellet eder. 416 Fu gran cacciatore e vlgilante, pocco intertenitor delle Dame, e nel man. ,giare f di tal modestia, che non toccava re non d'una vlanda, attacon-donsi a venationi e cose grosse pl ene a ucelii., PaoLo Cvvlo. 417 Cihn-nm, s. 689. Sa'd'd-dn'in Se'lm-nme'si. Diez'in DCnlk-wrd%-keitejj (Asya Htralar), s. 266. 418 Diez'in Asya Htrt'na mracaat. Ancak Diez'in tercmesi zarafeti derecesinde doru deildir. Ezcmle, aslda ocuklar sevininiz, mecnnlar geliyor! denildii halde, Bunlar ehrin etretli ocuklardr ki, delilikler arkasndan kouyorlar diye tercme etmitir.

Sayfa

112

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

Nlzm'nin skende*"-name'si Farsa*dan Trke'ye Fign ve Ahmed D tarafndan tercme edilmitir, bk. ber'in Ter&cim-i Ahvli, s. 85 ve K-nal-z&de. 420 Ltlfl'nin Terftelan- Ahvali, s. 287. 421 ber, Osmanl irlerinin Tercfon-l Ahvli, s. 27 ve 29. 422 email, nme.
419

Sayfa

113

zevk aldn sylemekle, Sezar'm ve Pansa'nn erhlerini yhud Kinte-Grse ve Arria'nn eserlerini murad etmemitir; onun bahsettii ancak eski Kayserler yhud ran imparatorlar olan Key (Keyynyn) lerin trihi ve tabl-i revend (Rond?) denilen. destanlarla Rolan kahramanlk efsnesine olduka benzeyen cenk hikyelerinden ibaret ve Is-kendernme419 unvanyla ma'rf olan Trk ve Acem iirleri olabilir. Selm ulemya hrmet ve takdiri cihetiyle, en iktidarllarn byk mevkilere nasb etti. Saltanat zamannda tarihi dris Krdistan'n idare usln tanzime ve fakh Kemalpaa-zde vak'a-nvis sfatyle Msr seferinde refakate me'mr olmulardr. Necati'nin liyakatli rakibi Zat -ki evvelce II. Byezd, biri bahar ihtidasna doru, dier ikisi bayramlara tesadf etmek zere, senede kaside inadna me'mr etmiti- Selm'in clusunu tebrk iin yazm olduu bir kasideye mkfat olarak, senede onbirbinbeyz ake ird getirir ky almt.420 Selm Msr'a gittii vakit, sefer esnasnda ma'lmt sahihlerinden olan zevatn sohbetlerinden haz duyduundan, ir davet etmi idi. Bunlar Padiahn huzuruna ktklar vakit elini pmek iin ilerlediler. Fakat bu hareketi pek acemice yaptklarndan kllan Pdiah'a dokundu. Selm evvel fkeye kaplarak irlerin idamn emrettiyse de, biraz sonra emrini geri alm ve talihsiz irleri ayaklarnn altna yzer deynek vurulmaa mahkm etmiti. Pdihsn ilim adamlarna ve ilme hrmeti sayesinde bu ceza da affedildi. Ertesi gn irler -kaftansz, uzun elbise yerine ksasn giymi ve balarna sark yerine d bez sarm olduklar halde- Pdiah'n huzuruna ktlar. Selm satran oynamakta olduu halde, irleri kabul iin ban evirdi, fakat azlarndan galiz ve kaba lfzlardan baka bir ey iitmediinden, bu durum hayret ederek, onlar nezdnden zellne kard.421 Selm, elbisesinde ziyneti sever ve dima zarafetle, zevk-i selm ile temeyyz ederdi. Kaftan kymetdr ilemelerle mzeyyen idi. Kendinden ncekiler silindir eklinde ve aa ksmnda dlbend sanl bir kavuk giy milerdi; Selm o serpuun yerine mdevver ekilde ve yukars tam -miyle al ile rtl bir kavuk kabul etti.422 Zamanmzda dah (Ham-mer

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

zamannda) selm denilen bu serpu -bizzat Pdiah'n syledii vehileran hkmdar Keyhusrev'in tacna benziyordu.423 Mahremleri bu deiikliin sebebini kendisinden sormalar zerine, padiah Kuzruna devletin bykleri silindir eklinde bir sark (mcevveze) ve saray zabitleri srmal serpular (skf) ile ktklar halde, hkmdarn onlar gibi bir kisve giymesi mnsib olmad ve banda Acem ahlar gibi bir tc bulundurmas lzm geldii cevbm verdi.424 Kendinden ncekiler sakal brakm olduklar halde, Selm, onlara ramen sakaln tra ettirdi. Fakat byklarn brakt.425 Bacaklar ksa, yukar ksm pek uzundu; yz mdevver ve gayet renkli, gzleri byk ve parlakt; siyah ve sk klaryle byk byklar da btn manev hviyetini tyin eden iddetli tavrna az yardm etmiyordu.426 Clus Bahii

423 424 425

M. D'Ohsson, 4, s: 115. l, varak: 184. Avrupallar'm detlerine gre sakal tra edilince byk da tra edilebilir zannndan doan dnceye it bir szdr. Sultn Selm'n byklarn tra etmek ihtimli bizce hi htra gelmez. Mtercim. 426 Civvlo. std- zam I. Selm'i yle tarif ediyordu: Sultn Selm kaa -meti tle mail, kemikleri kaim, omuzlarnn aras gayet vsi', vcdunun nsf- ls nsf- esfelinden ksa, ba byk, kalar atk, yz mdevver ve krmz, byklar ehresine bir ga-rb heybet verir halde byk, arslan gibi az iri, ene kemii vsi ve kavi bir dehetli kahraman idi. Hele cebhesinin intizam ve nrniyetiyle gzlerinin gh -bir fikr-i hakimane gibi- manzrunun gnlnde olan en pinhn kelere duhl eder yolda ve gh -bir zebn-gy gibi- nazarlara if-y meram eder sretde baklar isti'ddnn fevkaldeliine birer vazh brhn idi. Sretde ise kudretinin nadiren tezyininde bezl-i keml etdi-i havnk- dtdan ma'dd bir zt olarak ulw-i himmet, me-tnet-i azm, kibr-i nefs, ittis- tasavvur, hiddet-i zek, umk- nazar, sr'at-i intikal, isbet-i zann, celdet-i ftriyye, mahret-i harbiyye, meyl-i inklb, tahkr-i dt, nfz- emr, ilkaa-y dehet, iddet-i sekime, galebe-i mkilt, nefret-i leziz, istihf^f- hayt gibi her biri bir kahramana sermye-i iftihar olacak birok meziyyt- celleyi cami olmakla beraber ftratnda ehvet ve rahata inhimak olmamak cihetiyle hl! zamanlarn sohbet-i ulem ve mzkere-i ulm ile imrr etmiidi. Hatt kendisi mizacnda olan iddet-i teessrle beraber otuz sene kadar mlkn bir kesinde cz'iyyt ile itigle mecbur olduuyn pek ziyde sklm ve bittab mlik olduu hiyt gnlne dnydan bir nefret vermi olmak cihetiyle baya bir hzn -i daimye mbtel olduundan, bu ztrbn te'sriyle geceleri uykusu saate mnhasr olmala, o zamanlar saray ktphane sinde ne kadar roellift vr ise leyl-i tenhyde cmlesini gzden geirmiti. Bu fazil ve mevhbe ve kemlt- aleniyyeden baka teebbsnde lemin muazzamat- umurunu cz*iyytdan muhak-kar grmek ve icrada biTakis makaasdnm en kk bir cz' -ine klyet-i cmi'as kadar ehemmiyet vermekden ibaret olan ve mteessir-i celleye mazhar olmu ne kadar ezm vr ise hemn cmlesinin en byk silh kuvveti bulunan hassa- imtiyaza mlik olduu gibi hakk ve kymet-ginslk -ki teby-i beerdeki nakaays ve kemltn mzn- ta'dlidir- mzcmda hibir hdise ile halel bulmayacak sretde yerlemi idi. lem de maksadn taharride ikdam ise o derecede idi ki, tark - azminde mevt-i hil tecessm ederek karsna durmu olsa b-perv zerine gider ve bu yolda her trl mtehiyyt ve hissiyatna pek suhuletle galebe ederdi. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 2/396 -400

Sayfa

114

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

Byezd, devletin dizginlerini daha kav ellere teslim ederek, Kostan tiniyye'den kt gn (7 Reb'I-evvel 918/23 Mays 1512) Yenieriler Selim'i, mu'td olan clus bahiini vermek iin icbara karar verdiler ve bunun iin geecei sokakta saf tekil ederek durdular.427 Selim, payitahtn Edirne yolu zerindeki kapma kadar pederim geirmee gitmiti. Yenieriler, Pdiah'm dnnde -kendilerinin kllar sayesinde tahta ktn ve yine o sayede taht zerinde kalabileceini ihtar etmek iin kllarn birbirine atmay kararlatrmlard. Dncelerine gre bu nmayi sayesinde Padiah'dan -ber-mu'td her yeni clusun nianesi olanbahilerin kurtarlmas mmkn deildi. Fakat Selim bu suretle adet Yenieriler'in boyunduruu altnda tahta kmak istemediinden, stanbul kaplarna vsl olunca -Yedikule'ye giderek pederinin hazinelerini almak bahanesiyle- birdenbire yolunu deitirdi; sonra ehrin srlarn tkib ederek yalnz maiyyeti zbitnyle birlikte saraya gitti. Ve hl eski mevkilerinde beklemekte olan Yenierilerin midini boa kard. Bununla beraber Padiah kendisinin -Byezd henz tahtta iken- artrlmasn vaad etmi olduu bahii vermemee cesaret edemedi; B-yezd'in it etmi olduu iki bin ake yerine her Yenieri bin ake, y-hud Trk sikkesinin o vakitki kymetine gre elli duka ald.428 Bundan cesaretlenmi olan bir sancak-bei kendi gelirinin de artrlmasn ta-leb etti. Selm cevb olmak zere klcn ekerek ban kesti.429 Ye-nieriler'e kar gsterilen cmertlik hazneyi boaltm olduundan bilumum tebea-i devlet -Hristiyan, Yahd, Mslman- fevkalde bir vergi ile mkellef tutuldular.430 Yeni Pdih' ilk olarak selmlamak ve himayesini taleb etmek zere gelmi olan Raguza temsilcileri nail olduklar kabul suretinden memnun, fakat -az sonra, mutd olan vergiden baka ticar eyann devlet limanlarna
CenbI, varak: 412. Solak-zde, 01 trihde altun altm akeye ve gur krk akeye geerdi diyor. (Solak-zde, stanbul basm, s, 346). Fakat Menavino'ya gre altn elli akeye idi. Bir asr sonra ek sikkesi terakki etmi olduundan otuz altn krkbe ek kymetinde bulunurdu. O zaman ake imdiki para gibi tedavl ederdi. Bir guru ake deerindedir (Bu cmlenin dorusu imdi ise bir guru krk para, her bir para ake itibr olunur suretinde olmak lzm gelir. Mtercim). P-dih'n clusunda askere tevz olunan para, yetmibe guru demektir. M.D.'Ohsson'un u ibaresinde dedii gibi, yir-mibe guru deil: Yenieriler evvel ikier bin, sonra er bin ake aldlar ki, yirmibe guru demektir, mtekaidlerine ise bunun yars verildi. Dier asker biner ake ald. Bu ihsan alelade iki milyona bali olurdu. M. D'Ohsson, byk ebadda basm, 2, s. 325. 429 Soiak-zde, varak: 82. 430 Selim a iinposto una unpozizione a tutta Grecla, a Indil, a Turchl, a Caribodjan, a Natalo t trlbato. Marini Sanoto'da Venedik raporlar.
427 428

Sayfa

115

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

giriinde yzde be resim vermee mecbur kaldklar iin- pek me'ys olarak geri dndler.431 Selm, takriben yine o trihte, pederiyle Bodan Bei arasnda akde dilmi olan muahedeyi yeniledi; bu muahede ile Bodan kendisini Bb - Hmyn'un tabii ve haracgzr tanmt.432 Pdihn Kardeleri Ve Yeenleri Selim, Byezd'i tahtndan inmee icbar ile yerine clus ederken, ken disini en byk tehlikelere mruz brakmt: Her biri en iyi eyletlerin vlleri olan ve pederlerinin mrs iin kavgaya hazr bulunan biraderlerinin hasedleri karsnda bulunacakt. Byezd'in sekiz olundan bei, yni Abdullah, Mehmed, ehenh, Alemh, Mahmd kendisinden evvel vefat etmilerdi, tik ikisinin evld yoktu. ehenh'n Mahmd isminde bir olu ile Alemh'm Osman nmnda bir olu kald; Mahmd ise Ms, Orhan, Emn nmlarnda erkek ocuk brakt. Byezd'in henz hayatta olan dier olundan, yni Korkud ile Mehmed ve Selm'den, Korkud'un evld olmad halde Ahmed'in Aleddn, Murd, Sleyman, Osman isimlerinde drt olu vard. Selm'e gelince, onun da birka kzyla Kefe'de vl bulunan Sleyman isminde bir olu vard: Bununla beraber o vakit Byezd'in zrriyetinden oniki ehzade mevcuttu.433 Korkud ile Ahmed -pederlerinin inzivas esnasnda- Selm tarafndan, me'mriyetleri olan Saruhan ve Amasya valiliklerinde devam etmilerdi; hatt Ahmed'in arazsine Midilli adas ilve edilmiti. Yeni Pdih'n olu Sleyman, bat merasimine dhil olmak zere Kefe'den arld; fakat gen ehzde'nin stanbul'da bulunmasndan dolay icra edilen enlikler srasnda, Selm, Ahmed'in olu Aleddn'in pederinin muvafakatiyle Bursa'y zaptederek ehrin subasn idam ettiini ve ahlden haddinden fazla vergi aldn haber ald. Kanlmaz olan tehlike byk ve sr'atli tedbr alnmasna muhtc olduundan, Selm hkmet dizginlerini oluna brakarak hemen yetmibin

116
Sayfa

H Engel. lUguza Trihi, s. 196. Engel, Bofrdan Trihi, s. 162. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 2/400 -401 433 Sa'dtt'd-dn, varak: 580-582. ehzadelerinin adedi Avrupal mverrihlerde alt ile yedi arasnda deiir; sarayda hizmet etmi olan Menavino (bile ancak alt ehzade saymtr: Verdii malmatn ne kadar az mevsuk olduu bununla anlalr.
431 432

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

kiilik *bir ordunun banda olduu halde, (15 Cmde'1-ul 918/29 Temmuz 1512) Aleddn'e kar yrd;434 bir taraftan da hibir ehzadenin -vaktiyle Cem'in yapt gibi- Avrupa'ya savumamas iin Kk Asya sahillerinde dolamak zere yirmibe kadrga gnderdi.435 Ordunun hareketi esnasnda Yenieriler'le Sipahiler arasnda bz mnazaalar zuhur etmiti; fakat Selm'in metaneti -o gibi ahvlde fena netceler vermesi mmkn olan- bu mnazaalar yattrd.436 Selm'in nc kuvvetleri kumandan olan Malko olu Tur-AH Be, Aleddn'i Bur-sa'dan kararak -klcn hemen onun arkasna isabet etmekte olduu haldeAmasya yolu zerinde Malatya ve Darende'ye kadar tkb etti. Dier taraftan Pdih da Ankara zerine ynelmiti. Fakat Ahmed, Pdiah'n yaklamas zerine kam ve oullarndan zten ecatleriyle mruf olan ikisini ah smail'den yardm stemee gndermi olduundan, onu tutamad.437 Selim, Ahmed'in firarndan sonra mnhal kalm olan Amasya valiliini Dvd Paa'mn olu Mustafa Be'e vererek Tern-i sn nihayetine doru (1512) (Ramazan 918) Bursa'ya dnd. Bu ehre girince ilk ii ecdadnn kabirlerini ziyaret oldu; sonra askerine cmerte mkfat vererek, onlar klaklarna datt.438 Ahmed Pdih'm dnn haber alnca kaybetmi olduu hkmeti tekrar elde etmek iin zaman msid zannederek, iltica etmi olduu Kemah'dan sr'atle yol -alarak Niksar'a, Niksar'dan da Amasya'ya giderek oray anszn zaptetti; Mustafa Be Ahmed'in vadlerine aldanarak onun verdii vezret unvann kabul etti; u suretle kendisini Pdiah'a alen bir dman olarak gstermi oldu.439 Selm Ahmed'in muvaffakiyetini haber alnca, bunu -zten vaktiyle Byezd'e
Solak-zde, varak: 83; Sa'd'd-dn, varak: 661. Marlni Sanoto'da Venedik sefirlerinin raporlar. E armata vele 25, per manderle accio questo frateUo non fuglsse, e voul tagliar legnantf per 300. (6 Austos tarihli Venedik raporu). 436 Li Janissarl e Sipahi in discordo e stat) a le man, e esser amazzati 12 Janissari (Venedik raporu). 437 Venedik sefirinin 9 ve 26 Tern-i evvel ve 12 Eyll 1512 tarihli raporu. 438 Venedik elisinin zikr olunan raporunda yle yazlmtr: II signor avea commincio der ducati 18 per janizzari in oro, che non ha pi aspri. Bu fkraya gre, Selm'in clusunda Ye -nieriler'e verilen ihsann onsekiz Trk dukasndan ibaret olduu dnlecek olursa, Menavino btn Osmanl mverrihlerine muhalif bulunmu olur. nk onlar her nefer elli altn (her altn altm ake) almlar derler, ihtiml ki bu mverrihler Osmanl altnndan bahsetmekte olduklar halde, Menavino Venedik altnyla hesb ediyor. Lkin yine bu mverrih Pdihsn hademe-i hassasna id olan bbda yzalt-m ake Venedik dukasndan ziyde tuttuunu zikreder. Bu hesaba gre elli, ellidrt ake bir altn tutuyor. San -sovino'nun clus bahiinin iki milyon dukaya vardna dir olan ifdesi her halde mbalaaldr. nk her Yenieri elli altn almakla beraber mecmuna verilen yarm milyondan ziyde tutmaz. 439 Sa'du'd-dn, varak: 613, Solak-zde, vara: 83. Nuhbatt-Tevrth, Al.
434 435

Sayfa

117

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

yapm olduu gibi kendisine de hyanet etmekle itham ettii- vezr-i a'zam Mustafa Paa*nn ifsdlanna hami etti; zann isabetli olduundan biraz sonra hakikat olarak aa kt. Selm -biraderinin haremini bertakrb almak zere- Amasya'ya gayet gizli olarak bir kol ulfeci (muvazzaf svariler) gndermi idi. Mustafa Paa bundan, o aralk eyletiyle hem-hudd olan memleketlerde harb etmekte olan Ahmed'i haberdr etti. Ahmed u tahkirden olduka hiddetlenerek kalabalk bir ordu ile dnd ve haremini ele geirecek olanlar yol zerinde bekledi. Pdihn svarileri birdenbire hcuma urayarak her taraftan evrildiklerinden kaytsz artsz teslim olmaa mecbur oldular.440 Vezr-i a'zamn hyaneti Selm'e ulfecilerin resi tarafndan m, yoksa Pdih'm elde ettii bir mektup ile mi haber verildii ma'-lm deildir. Herhalde Pdih hinin cezasn gayet alen ve messir surette vermek iin drt vezirini fevkalde bir dvna davet etti;441 vezirler Bb- Hmyn'a geldike kendilerine hil'at- fhire giydirildi: Yalnz Mustafa siyah bir libas giymi olduu halde ieriye alnd; hi bhe brakmayan bu iaret zerine celldlar Mustafa'y yakalayarak bodular; cenazesi sokaa atlarak kpeklere yem oldu.442 Mustafa'nn veftyle vezri a'zamlk mnhal kalm olduundan Hersek Ahmed Paa drdnc defa olarak bu en yksek, fakat tehlikeli me'mriyete getirildi.443 ehzadelerin damlar Selm'in bheleri ve selmeti uruna feda444 edilen yalnz
Menavino Selm'in vezr-i zami Mustafa Paa'nn idamn yazyorsa da trihinde dah aldanyor; zira bunu Sultn Selm'in yeenleriyle Korkud'un katlim mtekib vuku bulmu olmak zere yazar. Hlbuki Venedik elisinin raporunda gsterilen trihe nazaran Mustafa Paa onlardan evvel ldrlmtr. 441 Marini anoto'da Venedik raporu. 442 Menavlno, Cvvlo. Bu tafsilt Tubero'nun trihinden alyoruz; ancak o mverrih Mustafa Paa'nn ehzadeye, Sultn Selm'i berber ma'rifetiy-le zehirlemek fikrini vermesinden bahsettii zaman bu mhte-dnin sonraki ahvliyle ilk iini, yni ehzade Cem'in zehirlenmesi vak'asm kartryor. Tubero, ehirlere bir takm antik isimler vermek ve Byezd, Selm, Korkud, Ahmed nmlarn Ltin isimleri eklinde Bazethes, Selynes, Corquthes, Achimates yazmak hatsnda dah bulunmutur. 443 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 2/401 -403 444 stanbul'da Venedik sefirinin 3 Knun - evvej tarihli raporunda yle gr01 tir: il Signore, venuto n Brousa, avea fatto strangolar Mustafa ve 283 (Besinci cildin Aklamalarna bk). (Mtercimin ilavesi: Korkud' un arz-i ltaattan ibaret ve Muhlte-i bUstfe&h Korkud- zzet-hah> mzasyla imzalanm olan mektubuyla P&disah'n cerabnamesl, stanbul matbuu Feridun'un birinci cildinde 345 ve 346'nc sabitelerdedir. Gayet veciz olan Pftdiah'm cevab aada aynen naklolunur: Cenab- izzet-meftb, uhuvvet-i nisab, muhabbet-i lyab, meveddet-i kbb, sevket-Uctls&b. btrftderum Sultan'
440

Sayfa

118

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

Mustafa'nn ba deildi; bu birinci idam, Selm'in saltanat senesi Tern -i s-nsinin 27finci cuma ertesi gn -ki dvn- hmyn toplanmas iin tyn edilen gnlerdendi- Selm at zerinde bir dvn yaptktan sonra askerine resm-i geit yaptrd. Yenieri kumandanlarndan bei Bur-sa'ya giderek herbiri Pdiah'n orada mahbs olan be bira d er-zadesinden birini saraya getirmek zere emir ald; bu ehzadeler Sultn Mah-md'un oluyla, Alemah'm olu Osman ve ehenh'n Mehmed idi: Mehmed ancak yedi yanda, dierlerinin yalar ise ondrt ile yirmibir arasndayd. ehzadeler stanbul'a getirildiklerinde bir odaya kapatlarak ertesi gn idam edildiler.445 Celldlar ieriye girdikleri zaman bu bire ocuklarn en k dizst kerek haytnn balanmasn istirham ile gnde bir ake ile Pdiah'a hizmet edeceini syledi. Alemh'n olu Osman -ki yirmi yandayd ve daha o yata yksek hasletlerini gsteriyordu- kendini tutmaa gelen celldlara kar nefsini cesurca mdfaa etti; mcdele arasnda o mdhi takmn reislerinden birinin kolu krld, bir dieri de ldrc bir bak darbesi ald. Pdihn karde-ocuklar canilerin okluuna takat yetiremeye-rek balandlar ve zlimce bouldular. Cenazeleri Bursa'ya nakledilerek Selm'in emriyle II. Murad'n yanna defnedildi. taraf edeceini md ediyordu. Fakat Selm onun ifsdtndan vaktinde haberdr olduundan bir av bahanesiyle birdenbi re Bursa'dan karak be gn gittikten sonra maiyyetinde onbin svr ile Manisa nne vard. Korkud ancak kaabilmek iin vakit buldu ve mtemed, sdk dostu Pi-yle refakatinde olduu halde, saraynn arka kapsndan kt. ki firari yirmi gn bir maarada sakl kaldlar. Gizlendikleri yerden kmaa mecbur olduklarndan tebdl-i kyafetle Teke vilyetine iltica ettiler. Oradan da
Korkud- kambeyn ve kamyab hafazanallah teftl ve ldamehu cenafcna tevM- refl- hmyn vsl oMukda ma'lm ola ki: ahd- sabkam lbkasna rsal eyledln tazarru'-nftme vae old ve ol b&bda senn dail malmundur ki benlim garazm saltanatdan nttfa- nar- fiten olup sabka criftll eytan-kuu nm mel'nun tuyannda ve KrdebU ogl denen lamaU-i peUdfln sarka stilsnda ve Kaysarlya hududuna gelflp UdOgi evza'dan din devlete ne denia kusur irlsmlgMl. Hl bi -lnyetullahu teftlft lzn-t ser'-l kavlmOle sark canibine azlmet-1 hmynum mukarrer olup madam ki siz ahd-1 sabk flzre olasz, bu canibden asla endie ttmeyp duaya tigl buyu-rasut vesselam. 445 Sa'd'd-dn'e nazaran (c. 2, s. 229 ve 230) bu ehzadeler stanbul'da deil, Bursa'da ldrlm ve Bursa'da cedleri Sultn Murd- Sn trbesine defn olunmutur. Bunlar Sultn Ahmed tarafndan kaarak Sultn Selm'e iltica etmi olduklar halde, Sultn Ahmed ailesinin zuhuru idamlarna vesile tekil etmitir.

Sayfa

119

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

Avrupa'ya gitmek resini bulacaklarn md ediyorlard; lkin bir ihtiyatszlk kendilerini kaybettirdi. Bir kaya oyuunda yeni bir snak aramaa mecbur olduklarndan bir Trkmeni kendilerine yiyecek getirmek iin gndermilerdi. Piyle bunun iin kendi atn vermiti. Trkmen'i yeni hayvannn srmal eyeri arkadalarna bhe verdiinden mltecilerin itimd ettikleri ahs tkib ederek onlarn snaklarn buldular ve Teke vlsi Kaasm Be'e haber verdiler.446 Kaasm gayretini gstermek hususunda hrsl olduundan, mltecileri basarak esr etti. Selm, Korkud'un haremini getirerek Bursa'ya girerken bu haberi de ald.447 Neticede, esirleri getirmek iin Kara in-olu'nu me'mr etti. ehre yaklatklarnda kapcba Sinan -zahirde Korkud'u biraderi adna selmlamak, fakat hakikatte onu idam etmek zere- istikbline kt. Geceleyin Sinan Pyle'yi maksadn anlamaa vakit brakmadan- efendisinden ayrd ve Korkud'u uyandrarak Pdiah'n kendi hakknda kard idam kararn bildirdi.448 Korkud, bir saat msade taleb ederek, P-diah'a -hyanetinden dolay kendisini azarlar mhiyette- manzum bir mektup yazd. Mektubu bitirdikten sonra ban me'm ipe teslm eyledi. Ertesi gn Korkud'un cenazesi kendisine arz edildii vakit, Selm biraderinin fign-nmesini okurken -gerek nedamet ile gerek riya ile olsun- pek ok gzya dkt. Yalnz o kadar keder ile de kalmayarak gnlk umm bir matem emretti, ve biraderinin iltica ettii yeri haber vermi ve hizmetlerine mkfat istemek zere Bursa'ya gelmi olan Trk-menler'den onbeini -ehzade CenVin eyasn yama etmi olmakla iftihar eden haydutlar armha germi olan Byezd'i taklden- hakaretle idam ettirdi.449 Piyle, Korkud'un trbedarlna me'mr edilerek, haytnn geri kalann efendisi iin alamakla geirdi.450
Sa'd'd-dln, varak: B65. Solak^de, varak: 83. Nhb**t-Tevanh. Menavlno, DeUa morta Sulthan Coructh frateHo di Sulthan Selim; Clvvlo. SeUm'l Meshresl; Sansovlno, 345. 448 Sa'dtt'd-dtn, Solak-z&de, Nohbetat-Tevrlh, Ail. 449 Nuhbetttt-Ter&rlh, Al. 450 ehzade Korkud'un, vki ahid hilfna, taht iin mnazaa karmak emelinde olduunu Sultn Selm haber almas zerine, eh-zde'ye askerin kumandanlar lisnndan davet edildiini bildiren mektuplar gndermi idi. Ahlka aykr olduu izaha muhta olmayan u hileyi Korkud anlamayp, muvafakat cevb vermi ve cevap Pdih'n eline gemitir. Korkud'un znaaradki hlini tasvir eden Hoca'nn beyitlerinden birka (c. 2, s. 230 34). Girdiler bir gara zr mestmend Dde ter, leb huk, zr derdmend Ac ve muhtc ve garb ve hksr Ne beer ydd ne deyyr diyar Bisteri gl berki gibi nerm iken Meclisi evk- teden germ iken Bisteri hk old, blni hacer Korkudan Korkud neler ekdi neler!
446 447

Sayfa

120

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

K sona ermek zereyken Ahmed yirmi bin svr ile Amasya*dan hareket ederek Bursa yolunu tuttu. Zten biraderinin ecaati hakknda pek zayf bir fikir peyda etmi olan Selm, Yenieri aasn - gn iinde onbin Yenieri'den mrekkeb bir ordu getirmek zere- ale'l-acele stanbul'a gnderdi. Aa, Pdih'n tyin ettii mddet zarfnda gelerek Mudanya Krfezi'ne kt.451 Hemen o gn Selm hasmnn karsna kotu. Ahmed Ke Da'nn kenarndan geerek Bursa'ya giden yola hkim bulunuyordu. Selm'in nc askerine kumanda eden imrahor Meh-med Aa ile Anadolu Belerbe, Ahmed'in geiine engel olmak istedilerse de tammiyle malb olarak yedibin telefn ile geri ekilmee mecbur oldular (14 Nisan 1513). u hlde Pdih'a ancak sekiz, nihayet onbin asker kalyordu;452 Ahmed kendisine msid olan ahvlden istifde edebilmi olsayd, Pdiah'n hli fena idi. Birinci muharebenin sonunda edecei yeni bir muharebe bhesiz kendisini tahta gtrecekti. Lkin ehzade Ahmed, kardeini tkb edecek yerde, Dukakin-olu Ahmed Paa ile Tatar Han'nn olu ve Selm'in dmd Saadet Giray'n birbirini mte-kib getirdikleri asker ile Pdih'n bir ordu tekil etmesine vakit brakt. Hn-zde -herbiri yedeine drt hayvan alm- beyz Tatar'n453 riyasetinde olarak hnn ihtiramlarn tebl iin gelmiti. Bu yeni kuvvetler toparlannca, Pdih ordughn biraderinin ordughndan ayran- Aksu ay'n454 geti. ki ordu, 24 Nisan 1513'de,455 Byezd'in tahttan ayrlnn yldnmnden bir gn evvel, Yeniehri ovasnda mevk aldlar.. Kavga balamadan evvel Ahmed -beyhude kan dkmemek iinmnazaalarn ahs mfcreze ile halletmeyi Pdih'a teklif etti; lkin Selim, muharebedeki mdleri tercih ederek, bunu reddetti ve teklifi du yurmaa gelen mndye bin ake hediye vererek ruhsat verdi. Beyz arhac iki taraftan muharebeye baladlar. Selim, dman safna kar bin svari ayrd; Ahmed misli bir kuvvetle onlar bozdu. Zafer Ah -med

Nesri, varak: 28; Ali, varak: 10; dhan-nnia, s. 626, Menavino. MenavinoFya nazaran 8.000, Venedik erlerinin raporlarna nazaran 10.000 kii. 453 Sa'd'd-dn, Solak-zade, Al, Menavino, Civvio, Tutoero. 454 Anadolu ve Rumeli'deki rmaklarn ekserisi sularnn rengine gre Ak -su, ve Kara-su diye isimlendirilmitir. Civvio, -gya iki ordu Nilfer kenarnda imi gibi- Aksu ile denize dklen Nilferi kartrr; hlbuki yle olacak olsa, Selm irmag gemekle muharebenin mevkii olan Yeniehir ovasna vsl olamamak lzm gelirdi. Civvio, Ermeni Boaz'n Ke Da zannederek Uurminio Da diye isim verir. 455 Alfonson Ollua, s: 106.
451 452

Sayfa

121

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

tarafna ynelmek zereyken Anadolu Belerbei456 Yenierilerle ve Saadet Giray Tatarlaryle Ahmed'i yan taraflarndan sardlar. Onlarn darbeleri o kadar iddetli oldu ki, Ahmed'in askeri bozularak taraf taraf kat. Ahmed, hareketin umm vaziyetine uymaa mecbur olduundan, atnn dizginini evirerek su dolu hendei tkb eden ince bir yolu tuttu; lkin topran birdenbire atnn aya altndan kaymas zerine at ykld; takibine koyulmu olan Dukakin-olu,457 ehzade henz kendisini kurtarmaa vakit bulamakszn yetiip onu esir etti. Ahmed, biraderinin nezdine gtrlmesini istedi; lkin Selim grmekten istinkf ve bir Osmanl ehzadesine458 lyk bir sancak vereceini ilve etti. Bu imli ce-vb idam karar idi; Korkud'un celld olan Sinan karrn icras iin emir ald.459 Ahmed, me'm darbeden evvel parmandan -kymeti Rumeli'nin bir senelik vergisine mudil olduu rivayet edilen- bir yz karp deersizliine bakmayarak bir yadigr olmak zere kabul ricsiy-le460 Pdih'a vermesini tenbh etti. Cenazesi Bursa'da II. Murad trbesi dhilinde Selm'in be birder-zdesinin cenazelerinin yamna defn edildi.461 Ecnebi Devletlerle Siys Mnsebetler Selim, Bursa'dan hareket ederek Gelibolu'ya gitti; yolu zerinde, anakkale Boaz'nda Avrupa sahiline hkim olup Trkler'in Kilid'l -Bahir adn verdikleri kaleyi ziyaret ettikten sonra, Aynaroz'a vsl ol du.462 Vezirler, Pdih' orada bekliyorlard. Selim onlar maiyyetine alar ak stanbul'a ve oradan Edirne'ye gitti. O vakte kadar yeni pdih tanmakta
Tubero, Anadolu Belerbeini Sn> tesmiye ederse de, bu bir hatdr; nk S'nn bir sene sonra belerbei olmutur. 457 Menavino, ve Clvvio. Tubero. Solak-zade, Sa'dti*d-dn, H. 458 Venedik sefirinin raporunda (Marini Sanoto'ya mracaat) Ahmed'n Du -kakin-olu'na vermek stedii, fakat onun Padiahn bir kulu in ok kymetli bularak reddetmi olduu ikibin duka deerinde bir tudan bahsedilmitir. 459 Solak-zade, bu hususda yle syler: Nizam- lem itin, kavid-1 l-i Osman eyeddhmullah'l-mennn zere kayd grld.> 460 Solakzde, varak: 84. 461 Sa'd'd-dn, Solak-zde, NuhbeUl'-tTevHh, li, Belg-l Bursevt Selm'in trlh-nvls ve o vakit dvn- hmyn ktibi olan Mehmed niancdan rivayet ile, Ahmed'in af talebi iin Sellm'e mektup yazm olduunu, fakat Fdiah'n Ahmed'e eytan-Kulu zamanndaki atletinden ve kadnlara yakacak surette mr geirmesinden dolay kzarak Ahmed iin hazrlad mthi cezadan dolay bu suretle kendini temize kard n iddia eder Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 2/403 -407 462 Lutfl. yarak: 76.
456

Sayfa

122

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

gecikmi olan devletler, tahtn hakk vrisinin kim olduuna bheleri kalmadndan, Selm'in dostluunu kazanmak iin Edirne'de birbirleriyle rekabete baladlar. Selim, evvel -ballklarn arzetmek md dolmu olan vergiyi demek iin gelmi olan- Bodn ve Eflk sefirlerini, daha sonra eski ahidnmeleri yenilemee me'mr Macaristan ve Venedik sefirlerini kabul etti. Selm'in btn nazar- dikkati ark zerine mteveccih olarak, harsne maksadlar arasnda Garb henz hibir mevk tutmamakta olduundan, bu ahidnmelerin mzkeresi pek kolay olda Pdih, clusunun balarnda Venedik hkmeti reisine mektup yazm ve bunda Byezd'in saltanattan kendi zzsyle feragat eylediini gstermeyi bilhassa iltizm etmiti. Pdh'n bu mektubu tevdi etmi olduu Semz avu 463 kalabalk bir maiyyet ile Venedik'e giderek orada tamamen ark'a yakr bir debdebe ile grnm ve Senato'ya on asilzade tarafndan gtrlm idi464 (14 Temmuz 1513). Nikola Justi-nianl, Selm'in clusunda stanbul'a gnderilmi ve Pdih'a Bursa'ya kadar refakat ederek, oradan Korkud'un ve Ahmed'in malbiyet ve idamlarn Venedik hkmetine yazm di. Bunun iin Venedik Pdiah'm nezdine yeniden bir sefir gndermee davranarak, Antonio Justiniani'yi intihb etti. Bu sefir Pdah' Edirne suru dhiline kadar tkb etti. Jus-tiniani hsn-i kabule mazhar olduysa da, md etmi olduu eylerin hepsini istihsl edemedi. Selim; yerlilerle Venedikliler arasnda kan dvalarda Hristiyanlar'n ehdetinin kabul; Venedik Cumhuriyeti tebeasnn Trkiye'de yaptklar vasyyetnmelerin kabul edilirlii; o vakte kadar stanbul'da sene kalm olan465 Venedik sefirinin bir sene daha uzatlmas gibi taleblerinin bzlarn reddetti. Bununla beraber sulh ahid namesi yine imza edilerek (17 Terin -i evvel 1513), eski ahidnmedeki artlara dokunulmad. Selim ordularn ran hududuna gtrmee hazrlandndan, imdilik Avrupa devletlerini ho tutmakta byk menfaat gryordu. Justiniani'nin Venedik'e dnde bir Trk sefiri pdihn ahid tasdiknamesini hkmet reisine vermek me'mriyetiyle. ona refakat etti. Bu sefir, -selefleri gibi- hizmet ettii hkmdara yarar bir

463 464

Marini Sanoto. Marini Sanoto: A di 14 lulo la matina venne l'Orater de S. Turcho vesttto de vflttafna d'oro fodero di raso e eon la veste vetudo, e 11 sol alcunl veatlti di velndo ponazo, altrl veludo verde altri di scarlato. 465 Marini Sanoto'da, Justiniani'nin 1513 Eyll tarihli rapora suR ahld -nftmeslnln ast 17 Terin-1 evvel tarihli (a*b&n 919) ve Trke'dir. ti-m&d nme Yunanca yazlm olup Venedik Hazlne-1 Bvrak'nda mevcuttur.

Sayfa

123

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

ihtiam ve debdebe gsterdi.466 Marten obur -Macar Kral nmna Trkler'in Sava nehri sahillerini istillar zerine sonunda inkta'ya uram olan mtrekeyi yenilemek iin- Antonio Justiniani ile hemen ayn zamanda Edirne'ye vsl olmutu.467 Lkin obur*un seyahati esnasnda -kumandanlkta Pereni'ye halef olmu olan- Vesprim Piskoposu Piyer Berislov Avenna (Onna) ve Sava nehirleri arasnda Trkler zerine hcum ederek ikibin kiiyi ldrm idi. Dier taraftan Jan Zopolya, Transilvanya'dan Eflk'a girmi ve Sureni'ye kadar ilerleyerek pekok esr alm idi. Bu dmanca hareketler cidd bir muharebe dourabilirdi; lkin Selim ile Macar sefiri arasnda mtreke sene mddetle yenilendiinden Berislov Zopolya derhl geri dnerek, mes'ele orada kald. Yine o zamana doru, Selm iki sefir daha kabul etti. Bunlarn biri Msr Sultn Kansu Gor (Gavri) tarafndan paha biilmez hediyeler getiriyordu,468 dieri de Rusya byk-hkmdr Vasili tarafndan idi. Vasili tebeasnn ticretini dima daha ziyde artrmak istediinden ve Osmanl Devleti ile ittifak akdetmenin kendisi iin pek faydal olacan hissettiinden, selefi III. Jan'n poilti kasna uygun olarak, zabitlerinden Aleksief isminde birini Selm'e gndermi idi (1514). Bu sefr -milletinin haysiyetini pek alaka ta'zmt ile lekelemeksizin- Pdiah' Vasili'nin kendisine kar besledii samim hisler hakknda te'mn etmee me'mr idi. Zt - ahaneyi selmlarken huzurunda diz kmek yerine kollarm kavuturmas ve efendisinin nmesini Hnkr'a verirken -zt- hne evvelce Vasili'nin afiyetini sormad halde- onun da Sultn'n afiyetini sul etmemesi sefire tenbh edilmi idi. Bununla beraber Aleksiefn ald talimatta bunlardan baka mu'tdn hricinde birey yoktu. Hkmdarn nmesi sayg tabirleriyle yazlmt; u szleri ihtiva ediyordu: Babalarmz hakkaten blrderne bir ittihd ile yaam idiler; niin onlarn oullar da yle yapmasnlar? Aleksief Selm tarafndan hsn-i kabule mazhar olduktan sonra Menkb Bei Keml refakatinde olduu halde, Moskova'ya dnd. Hkmdar,

124
Sayfa

Vestito de veludo cramesln e vestagna d'oro. fodera di zlbelMno, avuto 500 ducati i>er spese del vlagglo ,accompanato da 10 gentiluomlnl U altrl Turchi vestltl de damascho giallo e Honado, chi panno turchesco, ch l di scarlato. 467 Engel, Macaristan Trfh, 2. s. 161. 468 Msr sefaretinin gemi olduu Dmk (am) tedbirlerindeki Venedik konsolosunun 25 Eyll 1512 tarihli rapora.
466

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

etrafnda boyanlar bulunduu halde, Osmanl sefirini kabul etti. Sefr, biri Arab, dieri Srp lisnnda yazlm iki pdih nmesini it etti. Bundan baka efendisinin dostne hislerini teblie me'mr idi. Bu, Selm'in, pederinin tahtndan fera zerine Rusya sarayna gndermi olduu se-fr idi. Ertesi sene (1515), r'n en sdk bendelerinden olan, Kurubof Menkb Bei'ni stanbul'a kadar tkb ederek Vasili'nin cevbn getirdi. Bunda Vasili, Mengli Giray'n Litvanyallar'a yardm etmi olmasndan ikyet ederek, o kavim ile dostne mnsebetlerinin kesilmesini Hn'a emretmesini rica ediyordu. Kurubof bir de Osmanl Devleti ile Rusya arasnda tecvz ve tedf ahidnme mzkeresine me'mr idi. Lkin bu mhim mes'ele te'hr edildi. Selm, cevb olarak, bu i iin Moskova'ya baka bir sefir gndereceini syledi ve bir kere ran ile harbe baladktan sonra vaadini hatrna getirmedi. Yalnz Kefe'de ve Azofda ticar serbestiye dir bir muahede akdedildi.469 Burada, Vasili'nin haytnn son senelerinde Pdih'a gndermi olduu dier bir nme hakknda birka kelime syledikten sonra, tekrar vukuat tkb ederek vak'alarn srasn bir daha kesmeyeceiz. Vasili, (1514'de vefat eden) Mengli Giray'n byk olu ve halefi Mehmed Giray ile harb ettii zaman -Pdih'm Tatar Hn zerinde nfuzu olduunu bildii iin- Selm'in nezdine yeni bir sefir gnderdi. Bu sefir Pdih'h vaad etmi olduu ikinci nmeyi almam olmasndan dolay efendisinin teessfn tebli etmekle ve Hn'n teebbslerine son verecek ve hem Iitvanya, hem de Polonya hkmetlerini korkutacak bir ahidnme mzkeresine me'mr idi. Bu yeni mracaat da birincisinden daha fazla muvaffakiyete nail olamad. Selm, Glohvastof ad verilen, Moskof sefirine Rusya hkmdar hakknda pek meveddetkrne bir cevbnme vererek, iki millet arasnda ticretin serbestliini te'kd etmekle iktifa etti.470 ah smail'in Devam Eden stilalar Ve iilik Fesad

469 470

Karamsin, Rusya Tr*hi, Riga 1825, 7, s. 47, 58, 78. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 2/407 -410

Sayfa

125

Yeni Pdihn, mensb olduklar saraylarn tebriklerini ulatrmak iin acele etmekte olan Venedik, Macaristan, Msr, Rusya sefirlerinin te-

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

hcmnden, ran tarafndan bir sefr gelmemi olmas, daha ziyde na -zar dikkatini celbetmiti. Sultn Selm ile mthi rakibi h smail arasnda harb kacan o zamandan itibaren herkes anlamt. Safev Hnedm'nn messisi alenen ehzade Ahmed tarafn tutmutu. Saray o bedbaht ehzadenin -ilk ikisi Ahmed'in pederinin miras iin mnazaa etmek zere silha sarld vakit, ncs Yeniehir mu harebesinden sonra- birbirini mtekib iltica eden oluna kurtulu kaps olmutu; Aleddn Kaahire'ye firar ederek orada vebadan vefat etmiti.471 h smail memleketini Selm'in dmanlarna amakla ik-tif etmeyerek, onunla bizzat harbetmee hazrlanyordu. Bu niyetle -Os-manllar'a kar tasavvur ettii harbe itirak ettirmek ve ikiyz kle ile on tane diri vaak takdim etmek me'mriyetiyle- Msr Sultn'na parlak bir sefaret hey'eti gndermekte acele etmiti.472 Sultn Selim ise bu ahvle vkf olduundan u zuhur eden yeni ikyet sebepleri, ran ah aleyhinde -mene'i eski htralara kadar kannefretini bsbtn artrd. Lkin iki hkmdarn birbirine kar mevkilerini iyi anlamak iin, geriye doru bir nazar atfederek, h smail'in clusunun yedinci senesinden itibaren ran'da geen vak.alara dnmek lzmdr. Hatrlanacaktr ki, -ikisi de Selm'e dostluk balaryla bal bulunanAkkoyunlu ve Karakoyunlu belerinin473 sktu ran hkmdarnn asker muvaffakiyetlerini bilhassa talandrmt. h smail, hem bu belerin itaati altnda bulunan memleketlere, hem de irvan ve M-zendern hlar'nn memleketlerine hkim olunca, Irk- Arab ile Ho-rsn' dah hkmetine ilhak etmek istemiti (913/1507). smail, Dlka-dir Bei'ni te'db ettikten sonra, ran'a avdete hazrland srada -Akkoyunlu sllesinin en son vrisi Murad tarafndan Diyr- Bekr hkmetine tyin edilmi olan- Emr Be istikbline karak, kalenin anahtarlarn kendisine teslim etti ve memleketi
Venedik sefirlerinin 9 ve 26 Terln-i evvel 1512 tarihli raporlar. Marini Sanoto. am'da kamet eden Venedik konsolosu -fci Kaahtre'ye giden hey'et-i sefaret oradan gemiti- 25 Eyll 1512 tarihli' raporunda syle syler: II sophi mando al Soldan aralbasciatori da li primi suol baronl e uno suo segretario sclentifico. Ii quali lnsieme passi per questa terra molto honestamente con curalU 200, eon dleci ]ovi cervieri. Marlnl Sanoto. 473 Selm'n henz Trabzon valisi iken Elvend ve Ykb Begler'e yazm olduu mektuplar Mneat- Feridun'da 242' ve 244 m. 1 arda; cevblar da 245 ve 246 nu.lardadr. Paris nshas, s. 301 ve 303. Ylcb'un mektubu Karabag klandandr ki, Langles Kaz Da diye simlendirilen yer zannetmiti. Notlces et extraits des Manuscrits du Rol, 5, s. 684. ehzadelik zamannda Sultn Selm'e Sultn Ya'kb'dan gelen iki nme ve cevablar stanbul matbuu Feridun'da (c. 1, s. 340-342) ve Elvend ah'dan gelen nme ile cevb (s. 342-345) derce-dilmitir.
471 472

Sayfa

126

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

kolayca fethetmesine yol gsterdi. Ertesi sene (914/1508) smail, Murad'm hkmet merkezine yrdnden Murad, memleketini terk ederek Suriye'ye gitmi idi. Btn arazye hkim olan smail, orann idaresini, hnlarnn en cesuru olan Mehmed Ustaclu'ya verdi; Badd' da -bhesiz ki bu ehrin eski hkimlerinin htralaryle istihza etmek iin HalfetlHulef474 gibi. muhteem bir unvanla tezyin edilmi olan- bir hadm aasna verdi. s-' mail btn seneyi (915/1509) kalabalk bir ordu ile, Basra Krfezi ile Hazar Denizi arasnda uzanan ve Hzistn'da ster ehrinden irvan'da Bk ehrine kadar olan mntkalar dolamakla geirerek, ordughm klamak zere -henz mukavemet etmekte olan kaleleri zapt etmek iin- Bk ehri civarnda kurdu. ah smail, 1510 senesi yaz esnasnda askerini -Timur'un torununun olu olan Hseyin Baykara'ya it. ve Ceyhun'un beri tarafndaki memleketleri fethederek hkmranlk sahasn geniletmi olan- zbekler Hn bek'e kar475 gtrd. smail, pek kat' olmayan birka muharebeden sonra dmann nnden kaar gibi grnerek onu bir pusuya getirdi; onbebin svari ile ismail'i tkib etmekte olan (1510/916)476 -bek Hn, ihtiyatszlnn cezas olarak hem kendisinin hem de maiyyen -den onbin kiinin haytn kaybetti. Bu muvaffakiyetle marur olan g-lib, dmann kafatasn en paha biilmez talarla ssleyerek mrnn geri kalan ksmnda kse makamnda kulland. Bann zerindeki deriyi de baharat ile doldurduktan sonra zafer nianesi olarak Sultn Byezd'e gnderdi.477 h Horasan hkmetini kurucularnn resi olan -vaktiyle smail'in pederinin kaatilinden intikamn alm olan- Abdal De-de'ye tevdi etti.478 Teke slerine -yukarda sylemi olduumuz- mthi cezay bu seferden ran'a dndnde icra etti.479 smail480 klk kararghn Kum'da te'ss ederek, Necm-i Sn (kinci Yldz) lakab verilmi olan Emr Ahmed Isfahn'yi
Nuhbett-Tev&rih'de. bek (veya eybek), bz trihlerde zbek Pdih Muham -med Hn eybn suretinde grlr. 916, Maktul-i eybek Hn der ceng-i h ismail der Merv. eybek Hn kafas dmen elinde kse olan mlkdandr. Takvm't-Tevrh. 476 Nnhbetflt-Terftrfh. 477 Cenfibl, . 135. 478 Ntthbetttt-Teritfb. 479 Cengiz H&n birok Mool kabilelerine kars byk muzafferiyet kazanman zerine esirleri kaynar su dolu yetmi ki kazana attrarak bu kencenin ilk misalini gfetermistl. 480 Malkolm, fam Tarthrade; tranllar'n bu ah -Vellsi Acem kitaplarnda ekseriya eytan -kul smiyle anlr demekle fatols bir bata yapar. Malkolm su suretle Teke asisi eytan-kuu*y ah smail le kartrr.
474 475

Sayfa

127

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

Ceyhun'un te tarafndaki memleketlerin fethine gnderdi. Ahmed nehrin sahiline varnca kendi askerini -Gazne hkmdar ve Timur'un beinci derecede torunu- Mirza Bbur'un askeriyle birletirdi. Demir Geidi'ni birlikte geerek Her ehrini hcumla zabtedip ahlisini katlettikten sonra bek Hn'n olu Demir Hn'n481 kendi ordusuyle yeeninin askeri banda olduu halde- Buhr ve Gucduvfin ehirlerine482 doru yollarna devam ettiler. Bu defa muzafferiyet zbekler tarafnda kald: Ahmed sfahan btn askeriyle birlikte mahv oldu. Bilahare Hind'de Byk Mool H kmeti'nin messisi olan Mrz Bbur da binbir glkle Gazne'ye dne bildi. Demir Hn le yeeni Ubeyd Sultn Ceyhun'u getiler. Fakat ts -mil'fn kendilerine kar ilerlemekte olduunu haber alnca alelacele dndler.483 ran ah, kumandanlarnn malbiyetine hiddetlendiinden, korkaklklanyle askerinin erefini drm olanlar cezalandrmak suretiyle bu malbiyetlerin nn almak istedi. zbeklerin stn kuvvetleri nnde firar etmi olan Abdal Dede -gemi hizmetlerine ramen- misl olarak seildi: smail onu kadn elbisesiyle bir eee bindirilmi olduu halde davulzurna ile gezdirdi. Horasan'n idaresi Sriye'l Zeynel Hn'a, Belh de menei Anadolu olan Dv Sultn'a verildi. Bu vak'alar -smail'in olu ve halefi Tahmasb'n doumunu484 grm olan- 919 (1513) senesinde cereyan etti. Baykara'nn torun-zdesi, Timur neslinden Bed''z-Zamn o zaman ran saraynda idi. Bed''z-Za-mn bek Hn tarafndan katledilmi olan- pederi Sultn Baykara'nn vefatndan sonra -Amasya Vlsi Ahmed'in oullarn dah kabul etmi olan- h'n nezdine iltica etmi idi. smail Ahmed'in ikinci olu Murad'n tarafn tutarak byk bir ordunun banda olduu halde Osmanl lkesine tecvz etti. ah, ondrt seneden beri dima harbde bulunarak dima muzaffer olmu ve kendisine boyun emek istemeyen ondrt hkmdar malp etmiti;485
bek, yahut Malkolm'un tercmesinde yazld ekilde h Be. Byle vak'alann szn etmeksizin geip de, Malkolm'un ran Trihfnde (c. 2, s. 271) dedii gibi smail'in harektna dir tafsilta girimek manaszdr mu'td ibaresini kullanmak bir Acem trihinden ziyde bir Osmanl trihi iin mnsip olabilir. Malkolm da dier Acem trihi yazanlar gibi, eski ve yeni hanedanlar vekayii hakknda ok tafsilt verip Orta a'dan az bahsetmi olmakla itham olunabilir. Bize daha yakn zamanlara it vekayi yn - dikkattir. Eski alara id olanlar ise, ekseriyetle efsne nev'indendir. 482 Gucduvn Bufaarft'ya alt fersah mealede bir kasabadr. Racbatfi Aynl'l-Hayftt, stanbul basm. 483 Nuhbet't-Tevarlh ve Cenabl. 484 919 hicri senesinin 21 Zilhicce'slnde (3 Mart 1513). 485 Ondrt nefer sehryar-t evreng-niglnun baslarn kesttp... Solak-z&de, 84. ) Mverrih, Hristiyanlk'taki rafzilik tabiriyle Protestanlarn dier Hristiyan mezheblerl le ihtilafn kasdeder. Hemen hemen esasa alt demek
481

Sayfa

128

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

irvan, Mzendern, Dlkadir, beleriyle Akkoyunlu ve zbek beleri gibi Sultn Selm'e de galebe edeceini md ediyordu: Lkin bu marur galibin muzafferiyeti son noktaya varm ve Osmanl mir-i mutlakmn ykselen yldz karsnda onun muvaffakiyetinin yldz btn parlakln kaybetmee mecbur olmutu. smail'in yldz aldran Muhrebesi'nde486 karard, on sene sonra da bsbtn kayboldu. Bununla beraber, ran hkmdarnn o zaman urad malbiyetler ilk muzafferiyetlerini unutturamaz. Zten h smail'in XVI. asrn balarna doru ortaya k o kadar dikkate yn vak'alara sebeb olmutur ki, bundan dolay saltanat zaman Orta Asya siys ve dn trihinin en mhim devirlerinden birini tekil eder. Avrupa -bilhare Hristiyan dnini ikiye ayran karklk tohumlarnn gelimekte olduunu hissettii zaman- yzelli seneden beri Asya'da gizlice intir etmi olan yeni bir mezheb gittike messeseleerek slm lemini birbirine dman iki frkaya ayrmt. Snnler ile iler*in mnazaalar Osmanl ve ran devletlerinin mukadderatlarna o derecelerde te'sir etmitir ki, burada -aadaki vak'alar] n anlalmasn kolaylatrmak iin- bz tafsilta girimekten sarf- nazar edemiyeceiz. Bu rfzlik de, Hristiyan dinindeki rfzlik gibidir; bal olduklan vak'alar iyi anlalmak istenilirse, ikisinin de epeyce tedkk edilmesi lzmdr. Lkin ikisinin mhiyyeti esasen birbirine zddir; zira Hristiyan dni birok defa kanl muharebelere sebep olmu olmakla beraber, Katolik ve Protestan mezheblerinin ne maksadlannda, ne ilk k noktalarnda hibir siys ilke yoktur denebilir. Hristiyanln hkim olduu memleketlerde dn, devletten ayrdr. slm'da ise bil'akis hkmetin esaslar -kadm Ben srail'in ruhan hkmetinde ve Asya'daki mezheblerin hemen hepsinde olduu gibi- dnin esaslarnn ayndr; taht'a tesadf eden her darbe mihrb' da sarsar. Nitekim Snnler ve iler tefrikas yalnz mezhebi i'tikadlar hususunda deil, tahta tevars kaidesini tanzim eden siys
olan bu ihtilf, Drt Mezheb ile iiler arasndaki ihtilfn ayn olmad gibi, mverrihin Snnilik ve Rafzlik hakkndaki ifdeleri de kendi takdirinden baret olup, slm'a dair szlerin hakikilii ve tafslt it olduu kitaplarda mnderic bulunmutur. (Mtercim) 486 Mirza Kaasm Gn-bd'nin h-nme'si ismail cengverlik vak'alanna yedibin beyit sarfetmi olmakla beraber, saltanatnn balangcndan ondrt senelik bir zaman hikye eder ve ondan sonraki on seneden bahsetmeyerek, Horasan fethini m-tekib h'n vefatn yazar. Mirza Kaasm hakknda Sam Mir-z'nin tezkiresine mracaat.

Sayfa

129

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

Sayfa

130

prensipler hususunda dah bir tefrikadr. Bundan mada Hristiyan dni balangcndan birka asr sonra Katolik ve Protestan kiliselerine ayrlm olduu halde, slm'da yekdierine hasm olan iki mezheb, bu dnin daha ilk devresinde balamtr. (Hazret-i Muhammed'in vefatndan ancak otuz sene gemiti ki, Mslmanlar hilfet mes'elesinde ayrldlar. Bzlarn Peygamberin damad (Hz.) Al ile evld tarafn, dierleri onun hilafn ve daha sonra Emeviyye hanedannn tarafn tuttular. Mes'ele lem-i slm'n hkmeti (Hz.) Al'nin evldna mf Emeviyye487 hanedanna m it olacan bilmek idi. Al'nin hasmlar -ki hilfet neticede onlarn tarafna gemitirSnn yni Peygamber'in yolunu harfiyyen tkb edenler unvann aldlar; Al taraftarlar da i ve Hafz olarak isimlendirildiler. Peygamber'in damadndan hkmeti almak isteyen ilk ordunun banda (Hz.) Muhammed'in en gen ve en sevdii haremi ve Al'nin muhalifi e bulunuyordu. e'nin Al'ye muhalefeti, Peygamber'in bu gzde zevcesinin gerdanlnn kaybolmas vak'asm-dan balamt. e'nin msmiyyeti hakknda yet nazil olmu idi. Bu sefer esnasnda e'nin bir deve zerinde olduu halde Al'ye kar vki' olan cengi Cemel Vak'asi diye adlandrlmtr (36/656). Muaviye, Al ve onun taraftarlarna kar birok muharebelerde bu lunmutur. Lkin bu muharebelerin en kanls Hicret'in 37'inci senesinde vuku bulan (657) Sffn Muharebesi'dir. 22 sene sonra Muaviye'nin olu ve hilfet tahtnda halefi olan Yezd'in saltanat zamannda, 10 Muharrem 60 / 21 Tern-i evvel 679, Al Evld'nm en k olan Hseyn -hibir dman bulunmam olsa susuzluktan ldrmee kf olan- Kerbel sahrasnda mahv edildi. Bunun zerine e ile Muviye ve Yezd, Al S -llesi'yle taraftarlarnn nefretlerini celbettiler. Ve onlarn nefreti tam bir ayrlk domasna sebep oldu. (Hz.) Al'nin oniki evld ve ahfadna mm unvan verildi; bu unvan cmi'lerde cematle ed edilen namazlarda isimleriyle beraber zikredilenilk slm halfelerine dah verilmiti. Bilhare bu 12 adedi Al taraftarlarnca mukaddes addedildi. lk yedi imm -hibiri Al hanedannn hilfetini te'ss edemeksizin- irtihl etmilerdi.

487

meyye de denilir.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

Abbas halfelerinin yedincisi olan Me'mn488 -ki trihte ilim ve san'atlar himayesiyle mruftur- sekizinci imm olan Al bin Musa'y kendisine vris intihb ederek kz mm'l-Fazl' onunla evlendirdi (201/ 816). Bu karar, ya vicdan bir kanatden, yhd kuvvetleri gittike artmakta olan Al taraftarlarna akrabalk bayla merbut olmakszn taht onlara kar mdfaa edememek korkusundan ileri gelmiti. Al, Rz tesmiye edildi ve halfe iki muhalif frkann barm olduunu da kar bir almet ile gstermek iin Abbsler'in kullandklar siyah rengi terk-ederek, Al ailesinin ittihaz etmi olduu yeil rengi kabul etti. Lkin Me'mn'un bu karan uzun mddet srmedi; Rz'nn vefatnda (211/826), Halfe, Al Evld'nn hilfetin vrisi olduunu iln eden irdesini feshederek eski rengi iade etti. Bununla beraber Me'mn -Snnler'in memnuniyetsizliklerine ramen- (Hz.) Al'yi Peygamber ashabnn hepsine tercih eylediini sylemekten geri kalmad. Me'mn'dan sonra tahta geen torunu Mtevekkil, tammiyle muhalif bir vaziyet ald. Bunun neticesi olarak minberler zerinde (Hz.) Al ve Hseyn'in nmlann tel'n, kabirlerini tahrb ettirdi ve trbelerini ziyaret etmeyi men' etti. Mtevekkil, onbe sene sren saltanatnda bre ler'i kl ve ate ile tkb etti. Mtevekk'in olu, kaatili ve. halefi olan Mustansr (861) pederinin izinden gitmedi; Al'nin ahfadna hrmetle muamele etti. Bir asr zarfnda Al Evld hi rahatsz edilmediler. Fakat onlar hakknda, l-i Bye (Bveyh)'nin kudretli hkmdar olan Muizz'd-devle kadar hi bir hkmdar ihtiram gstermedi, Muizz'd-devle sadece kendi menfaatini t-kib ile Abbs-oullarm drerek yerine Al Evld'n geirmek iin her-eyi yapt. Halfe Mut'ullah'n mesine ramen, Hseyn'in erefine huss bir gn te'ss eden489 Muizz'd-devle'dir. Kamer senenin birinci aynn 10'una tesadf eden gn -ki o vakte kadar Mslmanlar arasnda, Nuh'un gemiden ve Ysuf un mahbesden kd gn olarak maruf idi- Muizz'd-devle'nin
M. D'Ohsson Halfeler'in isimlerine Avrupa'da mu'td olduu vehile bir aded ilve eder: I. Mehmed, I. Abdullah, II. Mu-hammed gibi. - Bu suretle Me'mn'u III. Abdullah ve M-tevekkil'i I. Ca'fer sayar. M. D'Ohsson'un Osmanl Devleti CedvehVnde tkib ettii u usl, ark mverrihlerince car deildir. Onlar yalnz *Seffh, Mansr, Mehd, Hrn, Emin, Me'mn gibi isimlerle yd ederler. 489 Hac Kalfa, Takvm't-Tevrfh, sene 382. Aure Matemi i ve Snnler arasnda -Katolikler'le Protestanlar arasnda Allah Yortusu gnnde olduu kadar- ekime konusu olur. nk iler*in Snnler'e nisbeti Protestanlarn Katolikler'e nisbeti gibidir (Bu nisbet yle olmad gibi, Hz. Hseyn'in ehdetinin yldnmne girilmesi istisnasz btn Mslmanlar^ mteessir ettii aikr olup, ranllar*n bu hususta farklar mateme alen bir ekil vermelerinden ibarettir. Mtercim)1.
488

Sayfa

131

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

emriyle bir kan ve matem bayramna evrildi (352/953): Dkknlar, arlar, umm binalar kapanrd; kadnlar -salar dank- Hsyen-i ehd'in vefat iin ac ac bararak ve alayarak sokaklar dolarlard.490 Bu matem gn, Snnler ile iler arasnda mukateleye sebep olarak yz sene zarfnda payitaht ile devletin btn lkesi kana boyand. iler; u matem gn te'ss edildii gnden beri, mezheblerinin bir yn-i esssi addettiler: Bunun telsisinden otuz sene sonra, Bah'd-devle'nin veziri Eb'l-Hasen Kevkeb onu lv etmek istediinden galeyana gelen halk tarafndan paraland (382/992). Bu matem gn zamanmza kadar kalm ve ran'da hl tiyatrovr bir tan tana ile icra edilmektedir.491 Uzun mddet zaptedilebilmi olan nifak, Kaadir-i Bi'llah'm saltanat srasnda, Badd'da iddetle zuhur etti. Snnler ile iler arasnda vuku bulan harbde ehrin Tavukpazar tammiyle yand; Halfe, ancak Gazne hkmdar Mahmd'un yardmlaryla asayii salayabildi (407/1016). Pek ok i de klla, atele492 imha edildi (408/1017). Bu mthi felketlere ramen, Rfzler 12493 ve 20 sene494 sonra -hep mtem-i ra bahanesiyle- iki defa daha silha sarldlar. Hasmlarna kar ettikleri son muharebede tammiyle imha edildikleri gibi ikamet ettikleri Kerh Mahallesi de batan aa tahrik edildi. iler, bu kadar zyitdan ve malbiyetlerden sonra zayflamak yle dursun, frkalar her g}Xn yeniden iltihk edenlerle bymekte idi. Hic ret'in beinci (Hristiyan takviminin onbirinci) asrndan itibaren -kendilerini Al Evld olarak gsteren- Ftmler'in iddialar Abbas halfeleri taht iin gittike daha ziyde tehdd edici bir vaziyet ald. Bezzr Badd'da hilfet tahtn igal eden Kaaim Bi'llah'n zaafndan istifde ederek Ftmler tarafn tuttu ve kuvvetle mdhele ederek iler'in muzafferiyetini te'mn etti.495 O zaman hutbe, Msr'daki Ftm Halfesi Mustansr nmna okunur ve sikke de onun nmna baslrd.496 Onsekiz
Malkolm, Porter, Moriye, Sar den; ona nazaran Dptre, Tankoani, Jtoer. Hac Baba nmndaki romana dahi mracaat. 491 M. D'ohsson. GOlgen-i Halefa, istanbul'da matbu. Stly: Tftlh-i Hniefft. Zehebl ve tbn ahne .. 492 Zehebl, Glen- Huiefa, Suytl, bn ahne ve Hac Kalfa, *fcrfm*t -Tev&rlh, sene 408. 493 Kezalik, sene 440 (1048). 494 Hac Kalfa, Takvfantt't-Tev&rfh, sene 444 (1052). 495 Hac Kalfa, Tafcrlmtt't-Tevfrrth, sene 444 (1052). 496 Ke741Uc, sene 450 (1058).
490

Sayfa

132

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

sene sonra, Mtevekkil Bi'llah'n saltanat zamannda497 Snnler eski stnlklerini tekrar elde ettiler. iler on sene sonunda mcdeleye baladklar halde498 hasmlar tarafndan malp oldular.499 Tefrika -bir asr zarfnda- yer deitirerek Badd'dan Suriye ve iran'a geti. am'da500 ve sfahan'da501 onaltar bin kii sadece tsml mezhebini tkib' etmek phesiyle boazland. sfahan'da katlim sekiz gn srd. Badd Halfesi Nsir'd-dn-illah'n saltanat zamannda Snnler ile iler arasnda aure matemi mnsebetiyle yeniden mnazaa zuhur etti. Bu -yedi seyyarenin mzn burcunda toplandklar iin- ark mneccimlerinin duyann sonu olmak zere gsterdikleri sene zarfnda idi.502 Mezheb muharebesi bir defa uyandktan sonra Nsir'in -krkalt senelik bir devri kuatan- btn saltanat zamannda devam etti. Nihayet Abbser'in otuz-yedinci ve son halfesi olan Musta'sun zuhur etti. Halfe -ark trihinde ile'1-ebed bir hin olarak mruf olan- veziri Alkame'nin hinne telkinleriyle l atraftarlarn Mtevekkil ve Kaadir-li Bi'llah'n gstermi olduklar dereceden daha byk bir iddetle tazyik etti.503 Mus-ta'sm'n mezlimi dmesine sebep oldu. Alkame, gizlice iler tarafna bal olduundan zavall kardelerinin mallarn, haremlerini, ocuklarn Snnler'in dman ellerinde grdkleri vakit, efendisinden grd iyilikleri unuttu; onun mracaat zerine Hulg Badd' istil ederek Abbas Halfeleri'nin kudret merkezi olan bu ehri harabeler altna gmd.504 i mezhebi, iki asrlk bir uykudan sonra h tsmil zamannda yeni bir aaa ile zuhur ederek o vakitten beri ran eyletleri zerinde dima hkim kald.
497 498

Kezalik. sene 468 (1078). Takvbnflf-T*v4rih, sene 478 (1085). 499 Zeheb, Glen, Syt'nin Trh-i Hulefa's, bn ahne; Hac Kalfa, 483 senesi M. D'Ohsson bu ihtilliardan bahsederken 382'den 656 senesine atlar. Ve takriben asr zarfndaki Hilfet devresinin vak'alanndan hi bahsetmez. Ancak yeni bir Mosheim gelip de bu mhim mevzdan bahsedecek olursa, bu Osmanl devleti trihinin metin ve zht buna dir mehazlarn mevcudiyetini gstermee kfidir. TafcvfenA't-Terfcith, sette 483 (1090). 500 Takvm't-Tevrh, gene 523 (1128). 501 Takvmt-TeTrih, sene 560 (1164). 502 Takvtmt-Tev&rh, Sene 582 (1186). 503 Takvm't-Tevrfh, sene 656 (1258). Ziya Paa'mn Musta'sm' kim etdi karin bn Alkame msranda bn Alkam suretinde dah ird olunan Meyyed'd-dn bni Alkam ki halfeyi iler aleyhine tahrik ve bu suretle memlekette bir honudsuzluk ilka ettikten sonra Hlg'yu davet ve Halfe'yi hiyle ile ona teslim ederek hainliin trih ve mcessem bir timsli olmutur. 504 M. D'Ohsson, 1, 118.

Sayfa

133

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

Osmanl Hnedn'yle ran'da Safev Hanedan, Al ve Muviye hanedanlarna neslen hi raensb deildiler; lkin her biri bu iki ismin sem bolize ettii ayr ayr iki mezhebe mensup idi. Gerek kudret, gerek hret cihetinden birbirinin rakibi olduklarndan dolay Selm ile smail arasnda tabi olarak meydana gelmi olan nifak sebeblerine mezheb fikri de eklenmesiyle, Pdih ile h ahs dmanlklarn mezhebdalarnn nizlanyle kartrdlar. Kendileri de bizzat cenk meydnna karak iler ile Snnler arasndaki eski husmetleri birdenbire uyandrdlar: Bunun zerine yeni bir mcdele balayarak buna hkmdarlar da, tebealan da eit nisbette itirak ettiler. Uzun ve mthi bir mukatele iki memleket halk arasnda pek ok telefata sebeb oldu.505 Muharebe Balyor eyh Cneyd ve eyh Haydar tarafndan neredilen ve h sml tarafndan tutulan ilik mezhebinin Osmanl memleketlerinde nasl ya ylm olduunu yukarda sylemitik. Teke slerinin balangta elde ettikleri muvaffakiyetler, eytan-kul'mn Al Paa ile muharebede telef edilmesi ve ona halef olan iki reisin seflne akbetleri de hatrlardadr. O vakte kadar bu mezheb muharebesi -Osmanl Devleti iin- I. Meh-med zamannda Torlak H Kemli506 ve Simavl (Simavna'l olacaktr. Hazin.) eyh Bedreddn'in isyanlarndaki mezheb muharebesinden daha vahm bir a'rz gstermemi idi; lkin yangn iin iin yanmakta olduundan, az bir mddet iinde btn iddetiyle parlad. Selm'in saray iinde tasavvur ettii ve hazrlad i katlim, trihin -mfrit bir taassubun neticelerini kavimlere gstermek iin- zerinde duraca hdiselerdendir. urasn da hemen sylemeliyiz ki, o kadar kanl bir manzaray baka hibir Osmanl pdih tekrarlamamtr. Dn dnceler urunda kurban edilen mazlumlarn adedi bakmndan Osmanl mverrihlerinin mbala etmi olduklar kabul edilmi olsa bile, Selm'in emretmi olduu byk Engizisyon ve Sen Bartelmi dehetlerine hakkyle rekabet edebilir.507 Hayrete yn bir
Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 2/410-417 TorUk Hd foin Keml. S'd'd-dn, c. 1, s, 298 (Mtercim). 507 Bu adamlarn idam ahlk nokta-i nazarndan elbette menfurdur. Ne re ki ahlk ile siyset ayr ayr eylerdir. h smail'in ecdad mezhebcilik bid'atiyle Anadolu iini fitne kazan haline koymutu. Sultn Selm'in gsterdii, daha dorusu devletini muhafaza iin gstermee mecbur olduu iddet siyset nokta-i nazarnca
505 506

Sayfa

134

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

aratrma - soruturma usl ortaya koymu olduu adalar tarafndan sylenilen Selm, gerek Avrupa'da, gerek Asya'da i mezhebine mensb olmakla itham edilenlerin bir cedvelini tanzm ettirmiti. Yedi yandan yetmi yana kadar byle bheli olanlarn adedi krR bini buluyordu. Bunlarn hepsinin ya boynu vuruldu, yhd da mebbeden habse mahkm oldular.508 O mthi ve kanl muharebenin sebepleri Engizisyon ve Sen Bar telmi katlimlarn douran sebeplere benzer; ldrlenlerin adedi ark trihinde ancak -dil unvmyle yd olunan Nirevn'n saltanat zamann ebediyete kadar lekelemi olan- ellibin Mezdek'nin adedine kys edilebilir, ingiltere, lllirya, Buadise,509 Tuna510 kralieleri gibi bz hkmdarlarn memleketlerini ecnebi tazykndan kurtarmak, Mit-ridat511 ve Jugurta gibi der bzlarnn da sarslm olan tahtlarn zc bir darbe ile tahkim etmek iin bavurmu olduklar512 katlimlar, ancak siys ekimelerin zarur neticeleri idi. Bize daha yakn bir zamana it olarak 1282 mild tarihinde Sicilya'da bulunan Franszlarn Paskalya Gn akama
ma'zeretten hl deildir. Bununla beraber, fevkalde bir zamana mnhasr olan bu hli, asrlarca hatt spanya'da I. Napolyon'un istilsna kadar devam eden Hristiyanlam Mslmanlar bile hirete temz gitmek iin yakan Engizisyon'a kys etmek b-tarafha aykrdr. Mslmanlar hibir vakit, hibir yerde Engizisyon yapmamlardr. slm'da dn taassubun vahet eklinde zuhuru, siysetin tahrikiyle halkn duygularnn birdenbire feveran etmesinden domu c-hilne hareketlerdir. Engizisyon ise halk esaret altnda tutmak ve byk servet kazanmak iin huss surette tertb edilmi ul-hiyyet kanunu nmna asrlarca icra edilmi byk ve eytanca bir zulmdr. 508 Krk bin mkdr rs-i habsi'n-nfs, kimi maktul, kimi mahbs olmu idi. Sa'd'd -dn. Grlyor ki, Sa'd'd-dn habs'n-nfs terkibini kafiye iin yazmtr. Solak -zde daha sde olarak diyor ki: Krk bin mkdn fark- dllenn kimi maktul ve kimi mahbs olmu idi. l ile drs'in olu olup babasnn trihim tezyl eden (ona zeyl yazan) ve I. Selim zamanm yazm olan Eb'1-fazl pederinin eserine uygun olarak Osmanllarn muvaffakiyetlerine szlerini hasr etmi ve ibu mthi katlim alklamtr. Eb'l -Fazl'n yz beyit-lik bir manzumesi (ki asl farsadr) ksmen ve melen yledir: Ahvle vkf olan Pdih o kavmi takm takm ve isim isim yazmak zere her memlekete ktibler gnderdi; yedi yandan yetmi yana kadar olanlarn defteri dvna getirilmek zere emr olundu. Getirilen defterlere nazaran ihtiyar, gen krk bin kii yazlmt. Ondan sonra her memleketin hkimine me'mrlar ma'rifetiyle defterler gnderildi; bunlarn gittikleri yerlerde kl isti'ml olunarak bu memleketlerdeki katledilenlerin miktar inde*l-hesb krkbini geti. u suretle Eb'1-Fazl dier mverrihlerde zikredilmemi olan bir hususu, yni yalnz defterde dhil olanlarn deil, defter hricinde olan bir takmlarnn da ldrldn zikr ediyor. Osmanl hanedannn bu meddah, Pdh'm adalet ve hakkaniyetine binen yalnz mcrimleri cezalandrmak istediini ve me'murlar kendilerine daha ziyde ba iin cret verilmek zere tamaa kaplarak verilen emirlerin hududunu tecvz ederek, masumlar yok ettikleri halde, Cenb- Hak onlar Rz- Har'de dr- ikb ereceini ilve ediyor. (Bu hususta Hammer'in Eb'l-Fazl'n maktlnin miktar krk bini geti ibaresini hesb hrici krkbin kii ldrld mealinde anlam olmas ihtimli vardr. Bununla beraber, Mtercimin zannna gre Eb'l-Fazl'n krkbin adedi de, aynen kabul olunamaz: Sultn Selim memleketi iilerin manev te'-srinden kurtarmak iin siyseten iddete bavurmaya mec burdu. Ancak byle eylerde yaplandan ziyde ayialar mat -lb olduundan, ldrlenlerin adedi, hakkaten ldrlm olanlardan ok fazla olarak gsterilmi olabilir. Mtercimin ilavesidir)'. 509 Tacitus, in Agricola, 15, 16. 510 Justinus, 2, fasl: 5. 511 Plutark (Plutarque), in Silla, 24, 512 Sallust, Jugurtha, 67.

Sayfa

135

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

doru okunan du vaktinde katlim edilmeleri de, yine o cmleden saylabilir. slm arasnda Bbek ve Karmta meznebi sliklerinden ordularca ahs silhlan ellerinde olarak harb meydannda telef oldular. Badd'da, sfahan'da iler'le Snnler karlkl birbirini kati ettiler; Dmk (am)'da ise sur dhilinde bulunan smiller'in bir gn iinde hepsinin kati edildii grld. Lkin bu mezlim ne kadar mthi olsa da, hi olmazsa mahdd bir dire ierisinde belli ahslar zerinde icra ediliyordu. Selm'in emretmi olduu katlim yle olmad: Bu devletin birok eyletinde btn Osmanl mverrihleri ona -krkbin kiiyi ldrtm olduu iin- dil lakabn vermilerdir; lkin daha -yn- hayret olan cihet urasdr ki, nezdine gnderilmi olan Hristiyan sefirleri de kendi hkmdarlarna gnderdikleri raporlarnda hepsinde onu bu lkabla yd etmi ve gayet acb adaleti vmekten ekinmemilerdir.513 Yavuz Selim le h smail'in Mektuplamalar Selm, klcn kendi devleti dhilinde gezdirdikten ve topra Rfi zler'den bu suretle temizledikten sonra, onu hrice gtrmee hazrland. Kaybedilecek vakti yoktu, nk h smil, mezhebdlarinn intikamn almak ve -kendisinin ecne bir surette muhafaza etmi olduu- Pdih'n yeeni Murad'n taht zerindeki iddialarn mdfaa etmek zere byk bir ordu ile ilerliyordu. Selm, karrn fevkalde bir dvnda ortaya koyarak, Yeniehir Ovas'n askerin toplanma yeri olmak zere tyin etti.514 Pdih harb szn defa sylemi olduu halde -baklar altnda titremekte olan- kullarndan hibiri cevap vermiyordu.515 Bunun zerine Abdullah isminde bir Yenieri neferi sktu bozarak Hnkr'n ayaklarna kapand ve
Mi dlceva il clarissimo Messer Luigi Mocenigo, qual li uno del Ambas -cladori di Venetia appresso V.M. in Bolcvgna, che essendo lui al Calro ambasciadore appresso a Soltan Selim, e se havendo molto ben pratticato, nulto huomo era par ad esso in virt, jurtitia, htunanitla egrandezza d'animo. (Civvio, V. arl'a yazlm bir mektuba atfen byle syler, bk. CIvvio, Venec'a 1541, yarak: 25.) Bununla beraber dier taraftan Nikola Justinianl (Marini Sanoto'nun vekynamesi, c. 19) pek muhtasar olarak yle syler: <Ohe il slgnor havea manda a far amazzar tutti della Sofi. (Beyolu'ndan 7 Terinievvel 1514 tarihli meUub). Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 2/418-419 514 kr'nin SeJfim-nm*'sinde (va: 18) askerleriyle beraber gelmee davet edilen sancaklarn isminin tamm mezkrdur: Ktahya, Biga, Karesi, Ha-mid. Mentee, Aydn, Kengr, Bursa, Botu, Kastamonu, Ankara, Kocalli. 515 Pdihn nutku l, Lutf, Sa'd'd-dn ve Eto'1-Pazl Mahmd'da (tdris1 in olu ve onun eserini tkb eden) baka baka olarak yazlmtr. Lut -f'nin, Pdiah' ran h'na harb etmee sevk eden sebepler arasnda yeeni Murd'n lmnden dolay ntikam almak da dhil olduunu
513

Sayfa

136

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

arkadalarnn, Pdih'n emri altnda tran h'na kar yrmekten hissettikleri memnuniyeti onlarn nmna beyn eyledi. Vezirlerin tereddtlerini izle eden bu hareketten dolay mkfat iin, Selm Yenieri'ye Selanik sancan verdi.516 Selm, gn sonra, 22 Muharrem 920 (19 Mart 1514) Edirne'den hareketle on gn sonra, 2 Saf er (29 Mart), stanbul kaplarna vsl oldu. Pdih'n bizzat kumanda ettii harblerde det olduu zere, Selm adrn Eyb Mahallesi surlan nnde, Fil Sahrs'nda kurdurdu. lk ii Pey-gamber'in sahabesinin mezarn ziyaret ederek seferin muvaffakiyeti iin onun manev imdadm taleb etmek oldu.517 Bu mnsebetle birok sadakalar verdi. Sonra hkmet dizginlerini -bunun iin Manisa'dan getirtmi olduu- byk olu Sleyman'a brakarak askerini skdar'a doru sevk etti. Rumeli Belerbei Hasan Paa'nm kumandas altnda bulunan Yenieriler de o esnada Gelibolu'dan gemilere bindiriliyorlard. Sultn Selm, 24 Safer 920'de -Osmanhlar'ca mbarek saylan bir perembe gn- (20 Nisan 1514)518 yola kt. Ordusuna Maltepe'de yetiti ve Bosna Vlsi Hadm Sinan Paa'y Anadolu Belerbei nasb etti.519 27 Safer'de (23 Nisan) ordu ierisinde tevkif edilmi olan Kl nmnda bir ran casusunu iln- harb beyannmesini ihtiva eden bir nme ile smail'e gnderdi. Gerek slbu, gerek mhiyeti itibariyle o asrn ruhunu ve Selm'in kendine has dehsn dorudan doruya temsil eder grdmz bu mek tubun melen tercmesi udur520. Bayndrler'i pern ettikten sonra ark vilyetlerine musallat oldunuz. Zndkl, mlhidlikle birletirerek bunca fitneler kardnz. eyheyn-i Mkerremn'e (Hz. Eb Bekr ve mer) etm etmenizin (hakaret etmenizin) ve dier fesadlklarnzn katl'i icb ettirdiine fetva verilmitir. Safer'de o tarafa tevecch edeceim. Klca yapmazdan evvel slm teklifi eriat hkmndedir: Tevbe ve istifar ediniz; atlarnzn ayaklar basan yerleri geri veriniz. Byle yapmazsanz zorbalkla aldnz memleket
H, Sf-'im zamannn kinci vak'as. Sa'd'd-dn; drs'ln olu. Cell-zde'nln Selm-name'sine dahi mracaat. 929 Hicr senesi 26 ubat Pazar gn balar. Binenaleyh 24 Safer Sa'd'd -IJn'ii dedii gibi bir perenbe idi. 519 Sa'd'd-dn, Solak-zde, li, Bb'I-Fazl Mahmd. 520 Hammer'in tercmesini yazd bu mektubun metni stanbul basm olan Ferdn Bey Mi>cti'rn 1, cildinin 301-303'lncl sahifelerinde ve stanbul basm Sa'd'd-dn'in 2. cildinin 246-248'inci sabitelerinde dercedit-mitir. Burada grdnz tercme hlsasr; M. At*ya aittir. Hazrla yan.
516 517 518

Sayfa

137

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

askerimiz tarafndan zabt olunacaktr. Safer, 920. sylemesi hatdr; Murd, smail nezdlne iltica etmi ve saraynda sayg grerek yaamakta idi. Bu mektub rn h'na gnderildii gn Selm, Akkoyunlu Hanedan hkmdarlarndan -smail'e kar silhlanm olan- Ferruhd Be'e de bir mektup521 gnderdi. Pdih bu mektubda Ferruhd' ecaat ve metanet gstermee tevik ediyordu. Ertesi gn, 28 Safer 920 (24 Nisan 1514), Pdih Maltepe'den hareketle Yeniehir Ovas'na doru ilerledi; Rumeli Belerbei Hasan Paa, anakkale Boaz'n Gelibolu'dan gemi olan askerle beraber orada Pdih'a iltihk etti. Ongunluk yryten sonra Osmanl ordusu -Seyyd Battal'n trbesi bulunan- Sey-yd Gaz'de durdu. Bu ehirde gnlk bekleyi esnasnda Selm, askerinin gayretini artrmak iin her birine bin ake fevz etti.522 Yirmi bin zemetci Siph'den mrekkep pidar ordusuna Vezir Dukakin Ah-med-zde kumandan tayn edildi. Sinop Vlsi Ahmed Karaca Paa, mkemmel techz edilmi beyz svr ile ordunun ilerisinde giderek gzergh kefetmek ve bilhassa esr almak (dil almak) zere- onun maiy-yetine verildi.523 Trkler Seyyd-Gz'den Konya, daha sonra Kayseri zerine yrdler. Ordu Kayseri'de birka gn istirahat etmekte iken, Pdih, Dlkadir hkmdar Al'ddevle'den yardmc svr askeri almak iin mzkerelere giriti. Selm, bunun iin Al'd-devle'yi kararghna davet etmiti. Lkin AlM-devle ihtiyarlndan dolay gelemiyece-ini beynla zr diledi; bundan mada -bitaraf kalmak bile yle dursun- Osmanl ordusuna kar hasm grnerek, gzerghnda mkilt karmaa cesaret etti. Bu tecvz, Selm'in kalbinde derin bir te'sr brakt ve bilhare bunun intikamn parlak bir surette ald; lkin o vakit-ki mevkii, teessrlerini saklamaa mecbur ediyordu. Selm yoluna devam ederek Cmdi'l-ul'nn 3'nde (26 Haziran) Isklce'ye vsl oldu.524
Osmanl mverrihlerine nazaran, bu iki name Maltepe Kararg&h'ndan gnderilmitir. li, nc Vak'a, varak: 193. Sa'd'd -dn, Solak-zade, varak 85. Ce-lal-zade'nin SeUm-name'si, varak: 38, Dresden nshas. 523 Yine onlar. 524 Venedik konsoloslarnn raporlar bu sene zarfnda pek az olmakla beraber Al'd-devle'nin celbi mmkn olamadn te'-yd ederler. Onlardan bir fkra: El quale Signor Anatolat (Al'd -devle) secretamente s'inten-deva col ophi; ha cavalli 40.000, il Signor l'ha fatto chiamar che venghi a darli obedi -centia, e il Signor Anatolat rispose: Daro il fiol con 6.000 cavalli che son vechio, e il Solthan disse li che voleva lui e non il fiol. (Marini Sanoto, Kronik, c. 19). Ysuf un Selm-nme'si, s. 19-25; Ordunun merhalelerini dier Osmanl trihlerinden gzel tyin eder: 1) 24 Knun- evvel, stanbul'dan sonra Beikta'tan skdar'a, 2) skdar, 3) Maltepe, 4) zmit, 5) Kazkl Beli, 6) znik yaknlarnda Dikilita, 7) Yabanumcu (?) Da, 8) Yeniehir, bir gn tevakkuf, 9) Akbyk, 10) Ermeni Pazar, 11) Zencirli Kuyu, 12) Boz n, 13) ukur Hisar, 14) Eskiehir, 15) Akvirn, 16) Seyyd Gazi, 17) Kulap, 18) Piyade, 19) Sdl, 20) Selmaleyk ayr, 21) Halka Pnar, 22) Akehir, Sekiz
521 522

Sayfa

138

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

Selm, tasavvurlarnn icrasnda sabit olduu kadar ayn zamanda tedbirli de olduundan, askerinin gayretim artrmak iin bin ake ze mete mlik olan her svarinin tahsisatna elli ake zammn irde etti. Sivas'da umm bir resm-i geit yaparak,.-mkemmelen silhlanm yz-krkbin asker, bebin zahireci ile altm bin deveden ibaret olan- kuvvetlerinin bir saymn yapt.525 Pdih bunlardan baka, Kayseriye ile Sivas arasnda krkbin ihtiyat askeri dizmiti. u kadar ki, bunlarn arasnda ordunun hasta ve alilleri de vard. Bu ihtiyat askeri kumandannn vazifesi, hem ordunun ric'at hattn emniyet altnda bluundurmak, hem de -Acem Hn Ustaclu'nun dmann nnden kaarken btn memleketi yakm olmasndan dolay 526 - bulunmas gittike mgkil-lemekte olan zahire ve otu tedrik etmek idi. smail'in bu cesrne firarndan dolay Trkler'in, daha harbin balarnda, tevakkufuna ramak kald. nk Osmanl ordusunun Trabzon'dan katr srtnda getirilen- donanma zahiresinden baka yiyecei yok idi.527 Pdih'm h'a gndermi olduu birinci mektubu, az bir mddet sonra bir ikincisi tkb etti. Yine birincisinin mealinde olan bu mektupta nesir ile Iran iirleri meze edilmi idi.528 Selim, -bir eyh ailesi zr-riyetinden olan- smail'in meneine telmih ve istihza iin hrka, as, misvak ile kuaktan ibaret eyhlere mahss eya ihd etti.529 En sonra Erzincan'dan
gn tevakkuf, Dukakin-olu Ahmed'in keiflerde bulunmak maksadiyle Sivas'a gnderilmesi, 23) Arka, 24) uun (Ilgn), 25) Kk Zeng, orduya resm-i geit; 26) Kermic Beli Da, 27) Konya, alt gn tevakkuf, ordu cedvellerine nazaran mevcd seksenbin kiiye bali oluyordu; Edirne Valisi ehzade Sleyman maiyyetine bin svr gnderilmesi; 28) Krkpnar, 29) Pnarba, 30) Akaehir, 31) Ddene, 32) Akyok (Ak Oyuk) (?); 33) Gilzeb, 34) Taarzan ayn, 35) Angd, 36) llbasan, 37) Karahisar, 38) Karangu Kpr (Karanlk Kpr), 39) Kayseri, 40) Angur Gl, 41) Sultnhan, 42) ubuk Ovas; llbasan beleri mektupular -nn vusul, 43) Uskulc Yurdu, 44) Dnimendli, 45) Sivas, sekiz gn tevakkuf; Karaca Paa, Mihl -olu, Bayndrl Fe-rahd Be ileri gnderildi; 46) Rahat Yurdu, 47) Kohisar, 48) Kazh Gl, 49) Masaklar Kayas, 50) ahne, 51) Akehir, 52) Suehri, 53) Gkseki, 54) Byk Yurd, 55) Yassemen, 56) Sakall Da, 57) Erzincan, Acef elisi huzr - ahaneye kabul olunarak bir kutu afyon getirdi; ordu onsekiz gn konaklad, buradan Sultn Selim ehzade Sleyman'a skender Paa kumandasyle oniki bin kiilik bir muavin kuvvet gnderdi. 59) ubuk,.59) Kargn ayn, 60) Tercan, 61) Uskolca, 62) Hodcani, 63) lacjar, 64) ermuk, 65) Erzurum, 66) Kara Kangal, 67) Matar Ha, 68) Molla Kaasm, 69) Oun ayn, 70) oban Kprs, 71) Soun, burada Pdih smail'in ikinci elisini kabul etti. 72) Gullar Yurdu, 73) Gle, 74) Aydn Be Ky, 75) Elekird, 76) Tuzla Suyu, 77) Gib Aa Ky, 78) Sakall, 79) Bazergn Suyu, 80) Danasaz, 81) Karapnar, 82) Ovack, 83) aldran. 525 Bb'UFazl, yarak: 44. 526 Sa'd'd-dln, Solak-zde, H, Hbl-Fazl. 527 Al!, varak: 193; Cvvio, Selimin Vekayt-i Mehresl, Ma-n San oto'da. 528 Osmanl mverrihlerinden hibiri bu nmeyi dercetmezse de. bu nme Ferdtn Bey'in Moe&t'mda 150 numarada ve Kraliyet Ktphanesindeki nshann 79 nu.snda ve s. 286'da dercedilmitir. (tst. basmnda s. 354 355'dedr). 529 Ali, varak: 194.

Sayfa

139

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

tarihlenmi ve Trke yazlm nc bir mektup gnderdi ki, Farsa olarak yazlm iki evvelkileri530 hulasa ve Pdih'm yakn bir zamanda Azerbaycan'a vsl olacan ve Sivas ile Kayseri arasnda bir ihtiyat ordusu braklm olduunu haber veriyordu. Selim, askerinin psikolojik durumu ve intizm hakknda bz medhalardan sonra, yle sylyordu: - Kl da'vsn idenlern siper gibi bellara gs germek dm pesi ve serverlik sevdasnda olanlarun zahm- t teberden b key olmamak hernefs endesi olmamak gerekdr... Hazer selmetde perdeninlik ihtiyar idenlere erlik ad hat ve lmden korkan kimesnelere ata binmek ve kl kuanmak n-sezdur. Pdih smail'e harb meydnnda bulumay vaad ederek, nmesine son veriyordu.531 Osmanl ordusu emen532 civarnda adrlarn kurduktan sonra (25 Cumdi'1-ul /18 Temmuz) bir Acem sefiri gelerek Selm'in nmeinin cevbn getirdi ve afyon dolu bir altn kutu teslim etti.533 u suretle,bu iki rakb hkmdar, birok Asya pdihlarna imtislen birbirine itimdnmeleri sarih tahkirden ve hediyeleri hunriz istihzamdan ibaretsefirler gnderiyorlard. skender'in Hind'deki mehu r vak'-alarn yazm olan ark mverrihleri, skender ile Purus'un birbirlerine gnderdikleri hediyeler ve bunlarn seilmesinde aram olduklar bbrlenme ve tahkir edici mnlara dir byk bir hazla ve uzun uzadya tafsil ederler. Yldrm Byezd ile Timur muharebelerini tasvir eden bi'l-cmle ark trihleri de, o iki hkmdar arasndaki muharebeyi yazarken Asya kavimlerine has olan bu istihza fikrini sylerler.
Mttn$e&t- Feridun* nu: 251, Kraliyet ktphanesindeki nsha, s. 284. Kbrs'taki Venedik konsolosunun bir raporunda yle grlr (Marinl Sano-to, c. 19): II Sciah ripose: se vol non manzate vostri cavalll, e se U vostrl sohavl Janizarl non si fara suole dalle scarpa delil zerculahl (srma serpularndan), ehe portono in testa, io non passero (Murad ay), ma se vol volete yenir trovarmi. 531 Feridun, Kraliyet ktphanesinde nu: 251 ve 79, s. 289. Sa'd'd -dn, varak, 237. Al, varak: 190. Solak -zde, varak: 85. Eb'1-Fazl, varak: 46, Lut-fl ve Berlin Kraliyet Ktphanesi Mecmuas, Dlez'in yazmalar arasnda. 1 Cumdi'1-ul (22 Haziran) trihi yalnz Feridun'da grlr. (M.l. 12) 532 Sa'd'd-dn'de Yass-emen, c. 1, s. 256 (Mtercim) 533 l, varak: 494, afyon irsalinden dolay keyf lfznn mel'-abe-i lfzyye kabilinden (kelime oyunu cmlesinden) ihtiva etmi olduu tahkir edici mn hakknda, dier mverrihlerden ziyde tafsilt verir. Keyf, Trke'de bir adamn shhati ve ahvl-i maddiyesi mnsna geldii gibi, daha huss bir kullan olarak afyondan hsl olma sarholua da dellet eder. Araba'da bir eyin dahil hli mnsn i'ar eder. Bundan dolay, afyon gnderilmesi kelimenin iki mnsna gre Sen afyon keyfiyle sarho olduun cihetle hibirey bil miyorsun; evvel iin hakikatini anlamalsn suretinde tefsir edilmek lzm gelir. (Bu surette, tefsir edilmesi, mverrihin ahs fikridir. Mtercim).
530

Sayfa

140

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

ocuklarn zeks da fikirlerle deil, hayllerle tezahr eder; bunun iin, iirin ve hayllere dayanan edebiyatn en eski beii olan arkta szn messir hayllerle meze edilmi ve tahkre ac telmihlerle dolu huss bir ekil verilmi olmas garb grlmemelidir. Osmanllar'ca lykyle takdr edilememi olan ismail'in cevbnda kuvvetli bir devletin hkmdarna yakacak edbne ve vakrne bir beyn tarz vardr, ismail'in mektubunda, Selm'i harbe sevk eden sebepleri bilemediini beyn eder ve Dlkadiriyye hkmdryle hibir zaman husmette bulunmam olduundan bahisle sulh taleb eder; Pdih'm tahta clusundan evvel aralarnda dostne mnsebetler bulunduunu da hatrlatr. Sonra eski rabtalarn hibir surette deitirmek istemediini, Selm'in mektubundaki ifde eklinin bir pdiha lyk olmadn, bu mektubun bhesiz afyon ile sarho olmu ktiblerin eseri bulunduu iin, sefiri h -Kul Ay534 ile bir kutu iinde afyon gnderdiini; Irde-i lhiyye'nin az zaman iinde tezahr edeceini; fakat o vakit i iten gemi olacan ilve eder. smail, bunlardan baka, o satrlar sfahan'da bir av esnasnda yazdn, fakat bu dosta cevb Pdih tarafndan hsn-i kabul grmedii takdirde Selm'e kar yrmee hazr olduunu sylyordu. smail, Selm'i istediini yapmakta serbest brakyor ve harbe balamakta o vakte kadar gecikmi olmas bu mcdeleye vermek istedii neticeyi pek ince dnmesinden ileri geldiini ifde ile szlerine son veriyordu.535 Pdih'm mektuplarna nisbetle mu'tedil olan bu mektup ve ondan ziyde birlikte gelen hediye,536 Selm'in iyice fkelenmesine sebep olduundan, tsmll'in sefiri para para edildi. Selm'in yeeni, yni ehzade Ahmed'in olu Murd, daha nce kendisinin teslim edilmesini talep iin ran sarayna gelmi olan Selm'in sefirine bu muameleyi yapmt.537 Bununla beraber, Trklerin btn bu tahriklerine ramen, dman
h-kuh Akay by-i Bker (Mtercim). Bu haiyede Hammer'in mealinden bahsettii mektubun asl, Farsa olarak Miinet- Feridun'un 1. cildinde s. 356 ve 357'-dedir. 536 Haveva in costume Sultan, Selim, come h&bb'amo ancora inteso dire l Serenissimo Andre Grltti duce di Venezia, di ptgllar per bocca aile volle una semenza nata Turchia, ohe leva a gili huomlni la mamoria d elle cosa grave e fastidiose, e gli rende molto sciolti ed allegri, e dura per alcma ora. - Alfonso Ulloa, Libro deli Origlne del TurcM, Venedifc 1558, s. 153, Cell-zade, Selm.n&me, varak: 40. 537 (smail ehzade Murd'a hitaben): <TI d sse: Tolete questo Ambasciador n vostra man et fateli quel vi place, e tne dito Soltano Morad lo plgllo, e H fece togl'ar II naso ed oreghle e strasclnar.> (Relazlone di coe Turche di Clpro). Marlni Sanoto'da, c. 19.
534 535

Sayfa

141

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

grnmyordu. Bsbtn tahrb edilmi bir memlekette daha ziyde iler lemek, muhakkak bir ktla mruz olmak demekti. Yenieriler sylenmee balyor ve avdet iin srar gsteriyorlard. Selim, askerinin hareketini tanzim ve -ran'n payitaht ve h smail'in mu'td makam olan- Tebriz surlarna kadar vsl olmak iin yrnecek yolu krk merhaleye taksm etti. ocukluundan beri Selim ile beraber harem-i hmynda bym olan Karaman Belerbei Hemdem Paa,538 vezirlerin tevkleriyle, Pdih'n bu seferde mruz olduu tehlikeleri ifdeye ve ordunun u ssz llerde daha ziyde erletiimemes iin srara cr'et etti. Bu fikir maTcl olmakla beraber -hibir mania nnde te-reddd etmeyen- Selim o fikri tasvib etmediinden, Paa cr'etinin cezasn bayle dedi. Zeynel Paa, dvn- hmyn'da Hemdem Paa'nm yerine geti ve tekrar yola klarak ivrmek'e539 kadar duruland. Orada Bal Be dman askerinin geride kalm olanlarndan birkan ldrd ve iki esir ald. Selm, hasmnn tahkir edici nmesine cevb vermeyi ok arzu ediyor idiyse de, smail'in -misliyle mukabele iin- gnderilecek sefiri idam edeceini dnerek henz cevb yazmam olduundan, bu frsattan istifde etti: ki esri serbest brakarak onlar Trke bir mektupla h smail'e gnderdi. Selm, bu mektubda smail'in merd-lik gayretini tahrik ile yle sylyordu.540 Ismil-i bahdr, eshullahu nehu, tevk- ref'-i cihn-me-t' ve hkm-i erif-i vcib'I-inkyd ve'1-ittib' vsl olcak ma'lm ola ki: Dergh-i sadet-i dest-ghma mektb gonde-rp, cr'ete mteallik kelimt idp*izdiyd- cr'ete sebep olur nesne irsal olund ki gelmekde msreat idesiz, biz dah intizrdan hals olavuz' diy bildirmisiz, ma'lm old. mdi biz ztmuzda konlan halet ve cibilletimzde olan cr'eti amele getrp mesfe-i badeden senn kasdna leker- b-girn ve ryt- feth-i yt- nusret-nin ile merhil ve menzil kat' idp gelp havme-. hkmetinde olan memlekete duhl itdk; yn-i seltn-i ullemr ve mezheb-i havkn-i z'1-kadr pdihlarm taht- tasarrufunda olan memleket menkhas

142
Sayfa

Civvlo Hendem Pasa'y endemo> tesmiye eder. Sa'd'd-dln'de rmk>. Sa'd'd-dn, c. 1., s. 256. Mtercim. Feridun'da nu: 258, Prls nshas, nu: 79, s. 292. Osmanl mverrihleri arasnda yalnz Ali (varak: 193) ve LutfI bu mektubu zikrederler. Feridun'un Camadi'-uhr nihayeti trihi yanltr; nk o gn Selim aldran vad'si giriinde bulunuyordu. (Hammer'ln tercmesi mektubun hu -lsasdr. h tsmftii drdnc defa gnderilen Selm'in bu mektubunu Feridun'dan aldmz suretini biz koyduk. Mtercim). (Mn^^ftt- Fert-dn, c. 1. S. 357358,
538 539 540

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

mes-besindedr. Recliyyetden hissesi ve ftvvetden behresi, belki dernunda fi'1-cmle zehresi olan kimesneler kendden gayr ferd ana taarruz itdine tehamml eylemek ihtimli yokdur. yle olsa bunca gndr ki askir-i nusret-i messir memleketine dhil olup kmrnlk iderler, henz ne nm nian peyda ve ne vcdnden eser hveyd. Bir vehile mestr'l-hlin ki haytnla memtn ales-sevddur. Arz cr'et kesb itmee hacet kimde var idne zhir-i hl temam hiddr. Vki' kaziyye budur ki imdiye deinmenden bir fi'l vcde gelme-midr ki andan celdet ve merdnelik fehm olna. Sureta gelen amel dah serser semere-i mekr hledr. ekk yokdur ki cr'et-i rzyyenn eseri ancak telbs ve tedls olur, gayri olmaz. Hele mtibtel joldun derdn devas ma'lmun imi, ol-makle nesne isti'ml etmele kuvvet-i kalb tahsil idermisin, imdi gayet mcerrebn olan isti'ml eyle, bed ki mukabeleye cr'et koymaa bis olan ve bu cnibden dah bilrsen inayet sana fevka'1hadd olmdur. Senn zaaf- kalbm izlesi-yin krk bin mikdr er leker-i zafer-rehberden ifraz olnup Kayseriyye ile Sivas mabeyninde ikaamet emr olnmdur; hasma mrvvet ancak bukadar olur, bundan artk olmaz. Eer min ba'd dahi ber-karar- vaz'- sabk knc-i zviye-i ru'b hrsetde mnzev olasn erlik ad sana harmdur. Mifer yi-rine mfcer ve zrh yirine adr ihtiyar eyleyp serdrlk sevdasndan ve sipeh-slrlk hevsndan feragat eyleyesin... Selm bu mektuba -smail'e isnd eyledii korkakla telmhen- bir de kadn libas ilve ediyordu.541 Selm, bunlarla beraber Snn olmak haysiyetiyle, fran hi'na kar kendisine iltihk iin tevk etmek zere- Semerkand Hn Ubeyd'e542 ve -dman memleketinde bulunduunu haber vermek iin- Msr Sultn'na543 da birer mektup gnderdi. Selm irmek'den544 Eskitepe'ye, oradan -Uzun Hasan'n hezmetiyle ma'rf olan Tercan'a doru yrd.545 Tercan'da iken -bilhare vezr olmu olan- Krd Bei Mustaf'ya bir kolordu ile sol cenhdan ayrlarak Bayburd'u muhasara etmesini emretti. Selm yoluna devamla ertesi gn Skmen'e
541 542

Ali, s. 194. Alt sahlfe olan bu mektup erjdn Beg Mnet'nda 2 Cumdel-Uhra (28 Temmuz); Paris Ktp. nedeki nshasnda se (nu: 79, s. 310) Cumde'l-Uhr nhyetlyle mverretdlr. 543 Kezalik. 544 Solak-zade, varak: 85, Sa'd'd-dln, varak: 239, Ali. 545 Marini Sanoto'nun Kronik'inde Vicentino ahlsinden Anzo -letto nmnda birinin bir risalesi dercedilmitir ki, bu adam yirmi sene Sultn Mehmed'in hizmetinde ve Ftih'le birlikte Uzun Hasan muharebesinde bulunmu .

Sayfa

143

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

vsl olarak, orada Grcistan Bei Cnik'in sefirlerini kabul etti. Bu sefirler beraberinde Pdih'm ordusu iin bir zahire kervan ile Al'd-devle'nin h smail sarayndan Cnik'in nez-dine firar etmi olan- iki olu vard. Selm, ikinci imrhorunu teekkr ve libs- fhr ile CiVe gnderdi. Tebriz zerine tekrar yola klmak szkonusu olduu zaman, -dman hi grmeden tkib etmekten yorulmu olan- Yenieriler alenen ikyet ederek geri dnmek istediler. Selm, Yenieriler'in evvelce bir defa daha Erzincan'da bekledikleri esnada- gstermee cesaret etmi olduklar ve kendisinin Hemdem Paa'nn ahs zerinde cezalandrmaa mecbur olduu mrltlar iitmee tenezzl etmemiti. Lkin yeniden vukua gelen bu itaatsizlik teebbs zerine Yenieriler'in ortasnda cesurca ilerleyerek: - Bana byle mi hizmet etmek istiyorsunuz? Aranzda kim haremini, ocuklarn grmek istiyorsa buradan ksn, ayrlsn; ben buraya geri dnmek iin gelmedim. Korkaklar benim arkamdan gelmek isteyenlerden, bana hizmet iin kl kuanm ve tirke takm olanlardan imdi ayrlsnlar. Ben kararmdan hibir vakit geri dnmeyeceim..546 dedi, Bu szlerden sonra hareket emrini verince hibir Yenieri sancaktan ayrlmaa cesaret edemedi.547 aldran Meydan Muharebesi Ordunun yry esnasnda, pidar ordusu kumandan olan Mihllu Mehmed Be, DiyrbeMr vlsi Ustaclu-olu'nun Hoy'a varm olduunu ve smail'in ordusuyla yaklamakta bulunduunu Pdih'a haber verdi. rn h'ndan, Pdih'm son mektubuna cevaben gelen nme bu haberleri te'kd eyledi.548 Selm, smail'in mevkiini brakmak sretiyle yapt hatdan istifde ederek merhaleleri ksaltt. Mk kalasna yakn Kazl Gl yurdunda, ehsvr-olu Al Be Selm'e birka esr gnderdi, bunlar smail'in Hoy'da bulunduunu sylediler. Al Be bu hizmetine mkften

144
Sayfa

Sultn Se'lm nutkuna: Ben gnlmde yerlemi bu niyetten ddnmem mealindeki forsa msryle son verdi (Yukarda meal! yazl olan msra Sa'd'd -dln bu vak'a hakkndaki kendi fdesini sslemek in yazmtr. Vaka Sultan Selim Farsa'y gayet gzel iirler yazacak derecede bilir se de Yenierilere nutkunu farsa bir msra le km& etmesi asla tasavvur olunamaz. Tirke, ok mahfazas demektir. Mtercim) 547 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 2/419 -426 548 Sa'd'd-dln, 4, varak: 642. Civvlo'da syle grlr: <B mando un Ara d o a Selim e con esso lul alouni uomlni de guerre (Fattt ulustu di Selim), Sansovlno, Ummi Tarih, Venedik, 1654, s. 350.
546

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

giyeleri altn kakmal ve dizginleri paha biilmez talarla ziynetli bi r at ihsan ald.549 Selm artk dman ile kar karya gelmekten midini kesmek zereyken -Acemler'in eline dmek felketine dr olan- eyh Ahmed nmnda bir casus vstasiyle smail'den karlkl sava iin bir davet haberi ald. Bu casus h'n huzuruna gtrld vakit vazifesini o kadar maharetle if etmiti ki, smail, Trk-menler'in ranllar tarafna gemek iin gizlice gndermi olduklar bir eli olduuna kanaat getirmiti. h, casusun hiylesine aldanarak kendisine paha biilmez hediyeler vermi ve salimen Pdih'a gndererek onu aldran Sahrasnda beklemekte olduunu haber vermee me'mr etmiti. Birka esirin i'tirflan da bu beynlar dorulad. Trk ordusu Danasaz mevkiinden geerken bir Gne tutulmas oldu. Mneccimler, khinler bu hdiseyi Osmanllar iin hayra yordular. En eski alardan beri ranllar Gne'e tapar ve devletin resm mhrnde o vakit dah Gne bulunurdu. Bundan dolay Osmanllar, ranllar'n erefi, Selm'in parldayan yldz nnde tutulacan ve Rafzliin hak mezheb nnde sona ereceini tasavvur ettiler.550 Selm yine Danasaz'nda iken Byezd kalesinin zabt edildiini ehsuvr-olu'ndan haber ald. ki gn sonra551 (2 Receb-23 Austos) Pdih aldran v-dsine vsl oldu. Vadiye hkim tepelerden, douda smail'in adrlar grnyordu.552 Geceleyin afakla beraber muharebeye balamak, yhud askere yirmidrt saat istirahat vermek klarndan birini kararlatrmak zere, bir harb meclisi tekil edildi. Btn vezirler, ikinci kk tercih ettiler. Yalnz defterdar Pr muhalif re'yde bulunmaa cesaret etti: Aknclarn byk bir ksm gizlice dmann mezhebine slik olduklar cihetle kendilerine dnme vakti brakld takdrde, onun tarafna gemeleri ve hi olmazsa isteksiz ve gevek hcum etmeleri ihtimline istinaden Pr, muharebenin te'hrini tehlikeli buluyordu. Selm:

Sa'd'd-dn, 4, varak: 642; Eb'1-Fazl, varak: 57; Celalzade, 41. M. D'Ohsson, 1, s. 379. 551 Sa'd'd-dn, 28 Cmdel-uhr diyor ki, 20 Austos'a tesadf eder. O zaman vki olan ksf (Gne tutulmas), bu trihin doruluuna asla bhe brakmaz. Bununla beraber Rodos s -td- zami Kabriios'un X. Leon'a mektubunda gsterdii 7 Tern-i evvel trihi yanltr. 552 Ker Porter aldran yerine Kaldran yazar. aldran sahrasn yle tasvr eder: The really hdeous glen of the Thou-rian opens into a magnificient valley stretching on ali sides to an immense extent. it has been called by some the plain of Kaldran, and is remarkable for the defeat of Shah Ismael by Sultan Selim. - At its eastern extremites stands Tabreez the capital of the provinces. (Travels, Robert Ker Porter, 1, s. 219).
549 550

Sayfa

145

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

Sayfa

146

- te yegne re'y sahibi bir adam! Yazk ki vezr olmam!.553 dedi ve derhl hcum emrini verdi. Ordu ovaya inmek iin tepe zerinde harb nizmnda dizildi. smail; Osmanl svarisinin ovaya indiini grnce, hasmnn kendisi iin o kadar msaadesiz bir yerde harbe balayacak kadar cesaretine inanamad. Mevkiinden emn olduundan, durumunu muhafaza ederek, gittike artan bir merakla dmannn harektn gzlemee balad. O v akit adamlarnn esr etmi olduklar bir Osmanl svarisini yanna ararak Selm'in kumandanlarn ve muhtelif kolordularm grdke, bunlar hakknda o svariden cevaplar ald.554 - Bir kan rma gibi tepeleri istl eden bu krmz sancaklar nedir? - Bunlar aben-cedd balar olan Mihl-olu'nun kumandas altndaki Nibolu svrlerinindr? - Ya imdi ovaya inen bu yeil bayraklar? - Bunlar da belerbei Isfendiyr-olu'nun kumandasnda bulunan Bolu ve Kastamonu svrlerinindir. Bu iki kolordu Aknclarla beraber Osmanllardn nclerini tekil ederler. Birdenbire tozdan bir bulut ykselerek, onun arasndan azm piyade kitlelerinin sel gibi sr'atle ilerledikleri grld; bunlar krmz elbiseli Azablar idi. defa yeniden toz girdablan ge ykselerek srmal eyer kalar parldamakta olan atlarn kinemelerinden svarilerin geldikleri anlald. smil defasnda da Pdih'n geldiine hkmetti; lkin esr, ismail'in Pdih zannettiklerinin Karaman, Anadolu, Rumeli belerbeileriyle maiyyetlerindeki zemetci svariler olduunu syledi. Onlardan sonra sar ve krmz bayraklanyle piyadeler grnd; omuzlarnda -altn inelerle balarna rabt edilmi -beyaz duvaklar dalgalanyor gibi grnyordu; bu duvak zannedilen eyler Yenieriler'in beyaz uka serpularndan, altn ineler de serpularn n tarafnda srma ile menku ve gnein ilk klanyle prl prl parlayan kak resimlerinden baka birey deildi. Yeniden bir silh akrds ve atlarn nal sesleri iitildi; bunlarn etrafnda toplanan toz bulutunun ortasndan -tozdan dolay daha parlak grnen- askerler kt; sada krmz sancaklar, solda yeil sancaklar
Cenab, s. 415. Cell-zde, s. .41. Kef'nin Selimnne'si, e-20. Sadrzam LutfI (va: 90-92) bu fkrada, ohnme'nln Zefhrab fkrasn tak -Jldetmis zannoiunur. LuttI, Osmanllar'in tfcb ettii harfe nizmn gsterdii iin, kendisinde tarihi bir kymet buluyoruz.
553 554

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

dalgalanyordu; ortada biri krmz, biri beyaz iki alem-i hkim bulunuyordu. Trk atls: - tte Pdih, evketl Sultn! Bu iki sancak onun sancaklardr; sanda Sipahiler, solunda Silhdrlar, arkasnda Ul-feli svariler ve Garbler; bunlar Pdih'n hassa askerleridir. dedi. tran ah o kadar heybetli askerin toplandn grnce derin derin iini ekti; lkin cesaretini kaybetmeyerek msademeye mukavemet iin hazrland. Osmanllar ovada, mu'td olan nizmlar vehile dizildiler: Sinan ve Zeynel Paa'lar kumandas altnda bulunan Anadolu ve Karaman Be lerbeilerinin svarisi sa cenah ve Rumeli Belerbei Hasan Paa'nn kumanda ettii Avrupa askeri sol cenah tek ediyordu.555 Avrupa ve Asya Azablar* iki cenaha taksim edilmilerdi. Yenieriler merkezi igal ediyor, onlarn arkasnda -maiyyetinde veziri, yni vezr-i 'zam Dukakin, Hersek Ahmed ve Mustafa Paalar olduu halde- Pdih bulunuyordu.556 Arabalarla develer Yenieriler'in nnde bir siper te-kl ediyordu. Toplar iki cenahn ularnda Azab alaylarnn arkasna konulmu ve zincirle birbirlerine balanm olduklarndan geilmesi imknsz bir sed tekil ediyorlard. Selim topu askerine -Ancak Azablar saa ve sola giderek toplarn nnden ekildikleri zaman- ate amalarn emretmiti. Osmanl ordusu yine yzyirmibinden ziyde askere557 varyor ve bunlarn arasnda seksenbin svari bulunuyordu. Lkin atlar ot noksanndan dolay zayf kaldklarndan ayaklar yorgunluktan kvrlyordu. Kendi memleketlerinden scak bir bir memlekete nakl edilmi olan Yenieriler'le Azablar dah yol esnasnda gda olarak bozuk bir undan, ham meyvelerden baka birey bulamamlard.558 O kadar-mahrumiyetler askeri yormu ve asker intizam bozmutu. Lkin Osmanllar dman grnce ztrablann, yorgunluklarn unuttular; Acemlerin elbisesi zerine salm olan altn ve kymetli talara harsne bakyor, Acem ordughnda mebzul olan zahireyi kendi ellerinde
Sa'd'd-din, 4, varak: 244, Solak-zde, 86. Ali, Lutft, Cen&bl, Hezarfenn, Nuhbetil't -Tevrh, Ra-vz&t'l-Ebrr. Avrupa mverrihleri arasnda Tobe-ro, doru olarak Syle der: in dextro cornu Asiatici constiterant, laevum Europaei tenuero. s. 301. Civvio, Pania bu nizm ber-akis yazar. 556 Cenb, 415. Penia, Chrvio. 557 II Slgnor va contro 11 Sofi con esercito belllcoslsslmo di 120.000 ma tutti vano came alla morte mal volontieri contra l Sofi, per esser parte della sua faction. Marini Sanoto'da 14 M art 1514 tarihli Venedik raporu, c. 19. 558 Civvio, Sansovlno'da, Ummi Trih, varak: 349.
555

Sayfa

147

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

148
Sayfa

gryorlard. Ordunun saflar arasnda i'timd yaygnlat; asker hcum emrini sabrszlkla bekliyordu. ismail'in svarileri miktarca hemen hasmnn atllarna mudil idi; bundan baka Acem askeri afiyet ve rhatda olarak, atlar da yorulmam ve iyi beslenmi idi. Hepsi harbe alm onbin svariden mrekkeb bir kol nazar- dikkati ekiyordu: Bunlarn miferleri mcell elikten ve krmz tularla mzeyyen idi; silhlar' demir topuzlarla yay ve dibudak aacndan yaplm mzraklardand. Bu mzraklar ortalarndan tutmak suretiyle kullanyorlard.559 evik ve asab atlara elikten maml eyerler vurulmutu. Askerinin intizm ve tecrbe edilmi sadakati560 muhreebnin neticesi hakknda smail'e pek byk md veriyordu. Kumandanlar arasnda Diyrbekir valisi Ustaclu-olu Badd, Mehed, Horasan, Damgan valileri birinci kanun me'mru561 Ni'me-tu'llah-zde Mir Abd*l-bk gibi at zerinde ihtiyarlam cengverler vard. Lkin ran ordusunun piyade askeri olmad gibi, Osmanllarn mthi toplarna kar koyacak bir tane toplar yok idi. smail, casuslar veya dman tarafndan firar eden askerler vstasiyle Selm'in tasavvurlarndan ve toplarnn tertibatndan haberdr olduundan, askerini iki kola ayrarak kendisi birincisinin bana geti; dierinin kumandanln da Ustaclu-olu'na verdi. smil bu btn gnn neticesini Ustaclu-olu ile birlikte, iki mtekabil noktada icra edecei mttehid bir harekete balamt: Kendisi dmann sol cenah, Ustacluolu sa cenah zerine yryerek, Azablar'n btn hareketlerinin tkb edilmesi ve onlar saflarn atklar vakit yan taraftan sararak, bu suretle Yenieri kolu zerine arkadan hcum olunmas kararlatrlmt. Evvel ran svarisi Osmanl svarisi zerine hcum etti. Osmanllar sadmeye mukavemet gsterdiler. ki asker h ve Allah sadla-ryle birbirine kart. smail kendi sevk ettii hcumda tammiyle muvaffak oldu. Azablar yandan sarlnca mevkilerini braktlar. Hasan ilk hcumda telef oldu. Selm'in btn sol cenah dmdr (ardc) ordusuna kadar pskrtld. Lkin sa cenhda, Belerbei Sinan Paa Ustaclu-olu'nun tertibini bozmaa muvaffak oldu. Sinan Paa'nn askeri saflarn aacak yerde
Lancie di frassino ch'essi secondo il costume spagnuolo frigliavano a mezs'harta. Cvvlo, varak: 350. Civvio, Sa'd'd-dtn, Solak-zde, l, varak: 193, Acemler'in heyecanlan, smail'e kar sadkatleri ve smail'in siyaseti hakknda tafsilat verir. 561 Vefcim's-Saltana. (Mtercim)
559 560

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

muntazaman toplara doru ekilerek zincirleri getiler.562 Bu hareket o kadar sr'atle icra edildi ki, Acemler birdenbire toplarn nnde bulundular; toplar alr almaz Acem saflar arasna lm dneleri samaa balayarak bir n iinde harb meydn cesedlerle batan baa doldu. En evvel telef olanlarn arasnda bulunan Ustaclu-o-lu'nun harb meydnnda dmesi, Acemler'in hezimetini tamamlad, Selm bu tarafta galip geldikten sonra, ordusunun en iyi askerinden mrekkeb olan sol cenahnn malbiyetini tamir etmesi lzm geliyordu. Zabitler, neferler, hepsi smail'in hcumunun iddeti karsnda kayorlard. Pdihn bir emri zerine Yenieriler, arkasnda siper alm olduklar arabalardan mrekkeb eddi bozarak tfek atmaa baladlar.563 Acem h'nn askeri zayflamaa balad srada smail kolundan, ayandan yaralanarak attan dt. Bir Osmanl svarisi elinde mzrak- h'in zerine yrd. Zabitlerinden birisi kendini feda etmi olmasayd smiT- in hayt sona ermi olacakt. h'n hassa askerinden aynen onun gibi giyinmi olan Mrz Sultn Al ah benim! diyerek nefere doru kotu. Mrz Al esr edildii esnada Hzr564 nmnda bir seyis kendi canm tehlikeye koyarak atn smail'e verdi. smail muharebenin muhakkak surette kaybedildiini grerek atnn olanca sr'atiyle kat. Maiyyeti aske rinden henz muharebe etmekte bulunanlar dah ona uyduklarndan, harb meydn Osmanllar'a kald. ki taraftan da byk telefat oldu. smail'in ordusundan 14 hn,565
562 563

Cenabl, a. 415. Cenb, s. 415. Onun ifdesi, Yenierilerin Rumeli svarilerine muavenetten istinkf gsterdiklerine dir Rodos std-x zaminin verdii malmattan ziyde mevsuktur. Umumiyetle Avrupal yazarlarn ve hatt Marini Sanoto'nun (c. 9) bu muharebe hakknda verdikleri ma'lmt bhelidir. stanbul bal yozu Nikola Justiniani iyi malmat almamt. Lkin Kbrs, Korfu, Beyrut, skenderiye konsoloslarnn raporlar trih kymet itibariyle daha deersizdir. nk, ekseriyetle efsne yazarlar. Ezcmle Kbrs konsolosu yzbir kii ile birlikte bir Macaristan elisinin Pdihn maiyyetinde olduunu ve Beyrut konsolosu Acem ordusunda onbin kadn bulunarak harbe itirak ettiklerini bildirir. Yine bu konsolos Osmanllar'n kuvvetini ikiyzbin'e karr. Bir Venedik raporu aldran muharebesine 24 Austos ve Civvio 26 Austos tarihini gsterir. Hlbuki btn Osmanl mverrihl eri 2 Receb (23 Austos) trihini zikrederler. Venedik raporlar tetkikler iin her ne kadar bavurulmas gerekli yerler olursa olsun, ve ne kadar kymetli bulunursa bulunsun, onlardan ihtiyatla istifde et melidir. Sahihlerinin gerek ahs liykatleri, gerek rastgele atp tutmalar hasebiyle bu raporlarn kymetleri farkldr. Bunlarn hibiri memleketin lisnna vkf olmad gibi, yrrlkte olan ahvlden de haberdr deillerdi. Bzan pek gln efsnelere itimd ederler ve ekseriya hkmleri taraf-girnedir. Bu hususta Moenigo tarafndan Selim hakknda beyn olunan medhedici ifdeleri misl olarak gstermek kfidir. (Osmanllarn aleyhindeki ifdeleri gstermek daha doru olurdu. Mtercim). 564 ismail, bu fedkrl tafcdren bilhare Hzr in bir trbe yaptrd. (Bu adam Acemler arasnda Ateken Hzr diye hret bulmutur. Sa'd'd -dn, c. 2, s. 270. Mtercim) 565 Osmanllar'n bu muharebede kaybettikleri adamlar: 1) Rumeli belerbei Ysn Aa (dorusu: Rumeli Belerbei Hasan Paa; Feridun, s. 410; Merhil-nme, Mtercim), 2) Sofya Sancak-bei Malko-ou Al Be, 3) Silistre Sancak-bei Malko-olu Tur Al Be, 4) Prezrin Sancak-bei Sleyman Be, 5) Karesi Sancak-bei

Sayfa

149

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

Selm'in ordusundan 10 sancak beyi harb meydnnda kaldlar. Acem ah btn gece koup kaarak, sonra,566 ertesi gn afak vakti Tebriz surlar nne ulat. ehir halk hissi bir ballktan ziyde, merak si -kasyle istikbline kdlar. Osmanl mverrihlerinin ehdetlerine nazaran567 smail payitahtnda kendisini emniyette gremediinden Derg -zn'e doru yoluna devam etti. Bu esnada Trkler, dmann ordughm, haznelerini, kadnlarn zabt etmi idiler. h'n en sevgili haremi de bu kadnlarn arasnda bulunu yordu. Korucular Selm'in huzuruna sevk edilerek onun emriyle kati edildiler.568 Btn esirler ayn akbete uradlar. Yalnz kadnlarla ocuklar bu katlimdan kurtuldular. Trih -Sultn Selm'e itaat arzetmee gelmiken Pdihn emri zerine iki olu ve yzelli maiyyeti ile birlikte boynu vurulanRstem Hn' da gsterir. Dier bir Krd reisi Hlid dah haytn hynetiyle kurtarabileceini zannetmi ise de, btn maiy-yetiyle birlikte kltan geirilmitir.569
Mehmed Be, 6) Kayseri Sancak-bei veys Be, 7) Nide Sancak-bei Yzk-olu (dorusu: Yryi-olu, kezlik) skender Be, 8) Beehir Sancak -bei Karli-olu (Sinan Be, kezlik); 9) Mihl-olu Mustafa Be. Tubero'nun Arax Devius dediinin kim olduunu bilmek mkldr. Muharebe meydnnda kalan rn hnlar arasnda unlar saylabilir: 1) Abdlbk, devletin en byk me' -mru (Malkolm'un ran Trihi'ne de mracaat, c. 2). Malkolm'-un yazna gre Meer Syoud Sheriff Sudde al-suddor ki Mr Seyyd erf SadruVSudr okunmaldr; lkin bu da unvandr; ahsn ismi deildir (Tamam udur Mr Seyyd-i erf Sadru's-Sudr (yni kazasker) ve Vekl's-saltana Abdlbk; kezlik.); 2) Diyr- Bekr Vlsi stach-olu, 3) dad Hkimi Hulef Be, 4) Mehed Hkimi Seyyid Muham-med Be, 5) Horasan Hkimi Lala Be, 6) Hemedn Hkimi Tekeli Be, 7) Sultn Al Be, 8) Kse Hamza Be, 9) Ko -rucu-ba, 10) Nakb'l-Erf, 11) Mugan Hkimi Arzu Be, 12 Gence ve Berdea kumandan Servd Be (kezlik, Serdr Be).. Bu muharebeyi tafsiltl bir ekilde anlatan Osmanl mverrihlerinden unlar zikredeceiz: Sa'd'd-dn, 4, varak: 643-649.- Solak-zde, varak: 86.- l, 4, Drdnc Hdise, varak: 195.- Lutf, s. 85-94.- Cenb, s. 415.Hezrfenn, varak: 131, Eblfazl, varak: 52-60.- Ravzat'l-Ebrr, varak: 28 - Chn-nm, s. 689.- Nuhbet'tTevrh,- Tc Be, varak: 158.- Kk Nianc. Avrupa mverrihlerinden: Penia, Papa Leon'a stanbul'dan 6 Knun- evvel 1514 tarihli mektup, (Bi-zari, Rerum persicarum faistoria, Francafurti, 1601, s. 278).- Civvio, Fatti illustri di Selim.- Sansovino, Trih-i Ummi, varak: 350-352.- Tubero, Commentarii, Francoforti, 1603, s. 300.-Cambini, Cose dei Turchi, I. IV.- Alfonso Ulloa, Libro del origine e successione del Impero dei Turchi, Vinegia, 1558, s. 109.- Menavino, Della battaglia e rotta del gran Turcho col Soff e suo nipote Sultan Morath. Menavino, harb meydannda kaarak bylelikle esaretine nihayet vermitir. - Sansovino, Annali turceschi, Venezia, 1573, s. 190.- Kantemir, Pr Paa'nn uzun bir nutkunu yazar, (Selm -i Evvel, 5), nasl ki Tubero dahi Pdih'n bir nutkunu defceder.- Piti Dlakrua bu mhim muharebe hakknda birka szden ziyde sylemez.- Minio (Mignot) Acemler'in maktullerini onalt bin, Trkler'in krkbin yapar. - Malkolm, ran Trihi (Histe. de la Perse) c. 2, s. 272. 566 Acem mverrihleri bu hezimetin arn smail'in, inanlmak lzm geldii takdirde, hrika, addedilecek fevkalde ecaati rivayetlerimle haber vermek istemilerdir. Mesel smail'in bir Trk svarisini bir klta eye re kadar tklye ayrm olduunu rivayet ederler. Dier bir rivayette ts-mil, dman toplarn birbirine balayan zinciri kucyle krmtr. Mal-kolm ve Morlye'ye mracaat. 567 Sa'd'd-din, Solafc-zde, li, Eb'1-Fazl; kri'nln Settmpamesi (mensur). 568 Yine onlar. 569 Receb'in 12'slnde, evvelce 50 adamyle gelip hapsedilmi olan Hac Rs-tera'i oluyla kati eylediler. 15'inde kzlba bejlerinden Hlid Be 150 adam ile divna gelp arz - itaat ettiyse de silhlan alnp divnda ziyafet

Sayfa

150

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

Yavuz Selm'in Tebriz'e Girii Ertesi gn sabah Selm, vezirlerinin ve askerlerinin tebriklerini kabul etti. Gnn bakyyesi istirahate tahsis edildi. Daha ertesi gn, Pdih ordusunu kaldrarak Tebriz zerine hareket etti. Vezr Dukakn Ah -med ile defterdar Pr570 ve -evvelce Akkoyunlu Begi Ykb Be'in veziri olanmverrih drs571 nden ehre giderek Pdih nmna anahtarlar taleb ve Sultn Selm'in muzafferiyet alayyle duhl iin lzm gelen tedrikleri icra ettiler.572 Sultn Selim uzun bir kavis izerek on gn573 yrdkten sonra Tebriz'e vsl oldu. Kendisini istikbl iin topluca Srhb'a kadar km olan halk, askerle beraber Pdih'n yolu zerine dizildi. Selm, ehre duhlnde574 birok dervilere rastlad. Halkn nnde bulunan ve herkes tarafndan hrmet edilen bir ahs nazar-i dikkatini celbetti. Bu, Timur ahfadndan, pederi Hseyin'in Horasan'dan atldndan beri575 smail'in saraynda bir derviin nezreti altnda yaamakta olan Bed''z-Zamn idi. Selim, ona ehzade elbiseleri verdirerek kendi tahtnn yannda kurdurduu bir taht zerine davet etti ve Timur sllesine u suretle hrmetini gster di.576 Bed''z-Zamn'a gnde bebin ake tyin etti. Osmanl ordusu ekildii vakit o da Pdih ile birlikte stanbul'a gelmi ve stanbul'da vebadan vefat etmitir. Selm, gzel sesiyle mruf mezzin Muhammed Hafz sfahn'yi dah nezdine ararak Sa'd'd-dn'in pederi olan577 olu Hasan Can ile birlikte Osmanl lkesine getirdi. Sultn Selm, Tebriz'de kald bir hafta zarfnda, yalnz muzafferi olunurken cmlesi idam olundu. Rz-nme-i Sefer-i trn, Feridun, c. 1, s. 506 vd. Sa'd'd-dn. (Mtercim). Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 2/426 -431 570 Cell-zde'nin SeMm-nmesi, 15, Dresden nshas, varak; 43. 571 li, Eb'1-Pazl, kr'nin Selim-name's. 572 Sa'd'd-dn, Solak-zde, l, Eb'1-Fazl, kr, 573 Farsa bir manzum eserden ibaret olan kr'nin Selm-nme'-sinin nesir olarak ve ilvelerle yazlan tercmesi trih vak*-alannm shhati bakmndan ve toporafi ile ilgili tafsilt itibariyle btn dier menblardan daha tercihe ayandr. Bu eser (varak: 32), ordunun muhtelif merhalelerini gsterir: 1) Yukar Miskimin, 2) Aa Miskimin, 3) Hoy, 4) Badere, 6) Idhl (Pr Paa, drs ve Dukakin burada Tebriz'e gnderilmitir), 6) Ahde Han 7) Kuu eme 8) Hamci Beli 9) Yedi eme (Krd Hlid'in idam edildii yer), 10) Sultaniye, 11) Tebrz, iki tevakkufla beraber onbir merhale, Lutf Paa ile dier mverrihlerin dedii gibi dokuz deil. 574 Srhab'dan Tebriz'e kadar Padiah'ri yolu zerine ar behl Yezd kumalarndan py-endzlar denmi idi. Sa'd'd-dn, c. 2. s. 280. Mtercim. 575 Kantemir'in bizzat Hseyin Baykara'nn. dahi esir edildiini sylemesi hatadr. Selim, haiye. 576 Sa'd'd-din, Solak-zde, H, Eb'1-Fazl, kr'nn SeSimn&mes. 577 Sa'd'd-din'in SelSm-nme'si.

Sayfa

151

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

yetinin btn semeresini toplam ve h'n mcevheratm,578 kymetli kumalarn, altn ve mcevher ile ssl silhlarn, fillerini ve smail'in son Azerbaycan hkmdarlar Ykb ve Eb Sad'de nalm olduu hazneleri kendi memleketine gndermekle megul oldu. Selm, geliinin ertesi gn (16 Receb 920/6 Eyll 1514) Sultn Ykb Cmi-i Kebri'ne giderek -hutbesi kendi nmna okunan- cuma namazn ed etti; bu gzel binann harb olmaa yztuttuunu grerek tamir edilmesini emretti. Sonra Het Bihit denilen nefs baheyi ve Ykb ars n gezdi.579 Ertesi gn Hce sfahn'nin Pdihn huzuruna girerek -biri Farsa, dieri aatay lisnyle yazlm ve Osmanl ordusunun muzafferiyetini tebrik eden- iki kasideyi takdim etmesine msade edildi.580 Selm, olu Sleyman'a, Edirne Vlsi'ne,581 Krm Hru'na,582 Msr Sultn'na,583 Venedik Hkmet Resi'ne584 za-fer-nmeler gnderdi. Osmanllar'n bu muvaffakiyeti Venedik hkmet reisine d bir siph vstasiyle tebli edildi. Selim, ran payitahtnda ancak sekiz gn kalarak, oradan en mahir bin san'atkr stanbul'a gnderdi. Btn varidat menb'lar kurumu olan ve mnhasran kendisine dman bulunan iler'le meskn bulunan bir ehirde daha ziyde kalmas ihtiyatszlk olurdu; zten h'n yaknda bulunmas da Selm'i endeden hl brakmyordu. Pdih Tebriz'den hareket ederek (20 Receb / 15 Eyll) Karaba'a yneldi. Selim klk kararghn Azerbaycan'n bu mntkasnn mnbit ovalarnda kurmak istiyordu. Fakat Ara Nehri
Sa'd'd-dn, varak: 33. ve H, smail'in zevcesi Tcl Sltan'n -Trk-ler'in eline dm olan- ykt ile mzeyyen bir ift kpesinden bahsederler: Bu kpenin talan smail'in sarholuk esnasnda krd ak byk ve kymetli bir yakuttan kopmu paralar idi. Sa'd'd-dn, varak: 640. Sa'd'd-dn'in pederinden rivayetine gre, Tcl Hanm, aldran hezimetinde Mesh Paa olunun eline girmi ve bir gece Paa'nn adrnda kalm, tatl diliyle La'l-i Brek denilen krmz yakutun paralarndan ma'ml bir kpesini hediye ederek Mesh-zde'nin elinden kurtulmu. bu L'l-i Brek emsalsiz derecede byk imi, h smail sarholukla krm, veziri Acem, mahir kuyumcu olduundan, Pek l etmisiniz, evvel bir ie yaramaz idi, nice pdihdan kalm uursuzca bir ey idi, imdi paralarndan bir gzel eyler yaplr. Pek kk leri de mferrihta konulur. demi ve yle yaplm. Osmanllar elinde kalp da Tc-zde ile evlendirilen, bu Tch Hanm deildir. Tcl Hanm'n pek de gzel olduu anlalr. Trihlerimizin bu trl malmat gzel trih romanlara sermye olabilir ve zannma gre cin roman tercmelerinden pek ok faydal olur. 579 kr, varak: 34.. 580 Eb'1-Pazl. 581 Mnet. Feridun, m: 254. Paris nshasnda ,79, s. 294, cevb dahi vardr, nu: 255. 582 Mneat-1 Feridun, nu: 256. Bu nme Paris nshasnda, yoktur. 583 Aralbca yazlm olan bu uzun. mektup Mtine&t. Feridun'da yoktur. Lkin krTnn SeMm-nAme'sinde bulunur, varak: 36-42. 584 Sansovino'nun vakayinamesi Rumca'dan tercme edilmi olan bu mektubu tamamen yazmtr. Lkin trihi 29 Agustos'tur. Halbuki Selim Tebriz'e ancak 5 Eyll'de girmitir.
578

Sayfa

152

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

sahiline varnca Yenieriler'in isyanyla tasavvurlar bozuldu. Yenieriler evvelce geirdikleri mahrumiyetlerin daha iddetlisine tesadf edeceklerini anladklarndan, bu uzak memleketlerde harb etmekten ekiniyorlard. Bu defa Selm'in azim ve hiddeti ciz kald. Yenieriler Pdih'n etrafn sardlar. Ve para para olmu libaslarn mzraklar ucunda gstererek ve haykrarak Rumeli'ne (Osmanl lkesine) dnmek arzusunda bulunduklarn gsterdiler. Aralarnda bzs Pdih'n adrn kurunla delmee kadar vardlar.585 Selm bu mecburiyete bal olarak, ric'at emrini verdi.586 Lkin byle mecburen raz olduu msadeden dolay hiddetini teskin iin nnde ric'ate mecbur eden- itaatsizlii vezirlerine isnd etti, yhud yle grnd. En evvel hiddeti Mustaf'ya isabet etti. Nahcuvna* varndan evvel Selm b-zebnlarndan (dilsizlerinden) birine eilerek bu ie dir birka sz syledi. B-zebn derhl Mustafa'nn yanna gitti ve kimse grmeden atnn eyerini tutan kolan kesti. Vezr, askerin istihfaf sadlar arasnda attan dt. Selm, ordusunun vezire kar gsterdii hrmet noksanln bahane ederek Erivan surlarna vard zaman Mustaf'y azl etti.587 (2 Sabn / 22 Eyll). smail ile muharebe iin askerin evkinden istifde edilmesi hakkndaki tavsiyesi Selm'in houna gitmi olan defterdar Pr, Mustaf'nn yerine geerek derhl -ordunun zahiresini tazelemek iin-

Sa'd'd-dn'in pederi bu hdiseyi (olunun nerettii ScUm -nftme'de yazn olduu zere) bizzat Selm'in azndan iittiini rivayet ederek nakl eder. Cihan -nm'ya dah mra. s. 689. 586 Sa'd'd-dn, 4, varak: 656. Solak-zde, varak: 87. l, varak: 196. Eb'1 -Fazl. Selim-nme-i kr, varak: 34. Bu mverrih dn merhalelerini yazar: 1) Shlne, 2) Girze, 3) Maran-da, 4) Sense, 5) Kerkene, 6) Ara ay kenar (920 a'bn gurresinde Ara Suyu geilp amma hayl tagn olmala ziyde at ve adam gark oldi, Merhil-nme, Ferdn, c. 1, s. 411. Mtercim), 7) Tnd Alnca Suyu boyunca tebdl -i istikametle (istimletle) hareket, 8) Nahcivan yaknlarnda Ka-raba Ky (Mustafa Paa'nn attan drlmesi), 9) Ah -med Be Zaviyesi, 10) Sdrikiye, 11) tkidere, 12) Zeng ayr (Mustafa'nn azli), 13) kilise, 14) Oru, 15) Mastra, 16) Kars Suyu kenar, 17) Kars, 18) ala Koru, bir gn tevakkuf, 19) Dkaba, 20) Durhan (Devr-i Hn), 21) Durak, (burada Krdistan'dan mhimmat geldi), 22) Bilecik (burada otun okkas bindrtyz akeye kadar satld), 23) Alaclar, 24) oban Kprs bir gn tevakkuf, 25) Seyki, 26) Matarha (Pr Paa'ya vezret tevcihi), 27) Erzurum, 28) Hd Tekye, 29) ikau, 30) Krz (Krvuz), 31) Derenciye, 32) n -olu, bir gn tevakkuf, 33) Yenice, 34) kilise, Sipahilere ruhsat, 35) Snr Ky (veya Sinver Ky), bir gn tevakkuf, 36) Terekli Zaviye, 37) Dye eyhi, 38) Kareker, 39) Lasurlusur-kano (?), bir gn tevakkuf, 40) Butc, 41) Hisar - Cer (Hisr-cr), 42) Seksr, Bayram, iki gn tevakkuf, 43) ytiye, 44) Sunsa, 45) Karatabre, 46) Amasya, Met. (NOT: 29) Tab Be, varak: 58 ve 59. Sa'd'd-dn, pederi Hasan an'n Sultn Sleyman'n vezr-i zami brhm Paa ile bu meru olmayan harekete ve ileride bahs edeceimiz dier bir hususa dir mklemesini nakl eder (4, varak: 658). brhm Paa bu s-i istimalin hi bir suretle ma*zr olamayacam beyn etmi (l'ye de mracaat). h smail'in Sultn Selm'e gnderdii elinin i'timd -nmesi res'l-kttb Sar Abdullah Efendi'nn Dstr'ln'snda mnderictir. Numara: 35. Pdih'n daha nce gnderilmi bir mektubu -ki bunda ran h'na yalnz Pehlivan Abbas Mirza (smail ?) diye hi-tb olunmutur- o mecmuada 23 ve cevb 24 numara ile dercedilmitir. 587 kr'nin Setlm-nne'si, varak: 35.
585

Sayfa

153

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

Bayburd'a doru gitti.588 Pdih Kars civarna varnca -Cnik'e, vaadi hilfna olarak ordugha gelmedii takdirde kendisini bekleyen m-czt hissettirmek iin- adrlarn Grcistan hududuna doru tevcih ettirdi. Selm Grcistan zerine yrd; lkin drdnc gn Cnik tarafndan -arkasnda byk bir zahire kervan beraber olduu halde- bir sefaret hey'eti grnd: Asker alktan zahmet ekmee balad ve bir kilo unun dukas bindrtyz akeye kt cihetle, bu tesadf pek iyi oldu.589 Selim, Bayburd'un anahtarlarn Erzurum'da ald. Bayburd muhafzlarnn gsterdikleri mukavemeti ve ehrin zabt iin grlen mkilt imrahoru Bykl Mehmed vstasiyle haber aldndan muhasara ordusunda bulunan belere: Ben gelmeden evvel kal'a alnmam olursa sizin balarnz decektir! diye yazmt. Bu haberin ifde tarzndan dehete kaplan zabitler, gayretlerini bsbtn artrarak ehri hcumla zab-tettiler. Selm, -Kilise; nm- dier Amiyazin civarnda zemetli svarilerine izin verdi. O kadar kalabalk bir orduyu beslemek mkil olmaa balad gibi, henz 3 Ramazan'da (23 Tern-i evvel) bulunmakla beraber- topra rten kar btn asker hareketleri gayr kaabil klm olduundan bu karar ma'kl idi. Bununla beraber Detbrd ve Ki kalelerinin zabt Bayburd'un ig alini tkb etmiti.590 Bykl'nn hizmetleri bir mkfata lyk idi: Selm onu bekletmiyerek Erzincan livasnn idaresini -Karahisar, Cnik, Trabzon ehirlerini ilve ederek- kendisine tevcih etti.591 9 Ramazan'da (28 Tern-i evvel) askerin iddetinden ve mezliminden ikyet ile istirham iin birtakm kyller Selm'in huzuruna geldiler. Selm -maiyyetlerinin crmlerinden dolay hakl olsun haksz olsun mirleri tecziye etmek suretinde ortaya koyduu usle uygun olarak- Dukakin Ahmed ile Hersek Ahmed'in adrlarnn iplerini kestirdi; bu, onlarn azledildiklerine iaretti.592 Vezr-i 'zamlk me'mriyeti, aldran Muhrebesi'nde Osraanllar'n sol cenahna kumanda eden ve zafer kendisinin tedbiri sayesinde kazanlm bulunan cesur hadm, Rumeli Be -

154
Sayfa

kr'nin Selim-nme'si, varak: 35. Kezallk. Cell-zde, t>t>: 15. 591 Sa'd'd-dln, Solak-zde, l, Bb'-Fazl. 592 Ekseriyetle yanl malmat alan Venedik balyozu qustinianl, raporlarnn birinde, yanl olarak yle syler: Poi fa Bassa Sinan un suo schi-avo qual era Imbrahor e avea 7 aspri addl, e il beglerbeg di Natolia-Nuoua. 1 Mart 1515.
588 589 590

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

lerbei Sinan Paa'ya tevcih edildi. Yeni vezr-i 'zam svr askeriyle birlikte Ankara'ya giderek k kararghn orada kurdu. Selim de Amasya'ya doru yoluna devam ederek terin-i sn ortalarnda oraya vsl oldu.593 Bu ehre girdii gn, Dlkadir hkmdar Sleyman'n akrabasndan ve onun ahs dman olan ehsvr-olu Al'ye Kayseri hkmetini vererek, Sleyman'n hkmetine tbi' memleketleri zabtederek arazsini geniletmesini emretti.594 Dlkadir hkmdarnn Pdih'a bir frka svr yardmc askeri vermekten imtina' ve hatt Pdih'n askerini yolda rahatsz ettii hatrlardadr. ehsvr-olu, memuriyetinden birka gn sonra ve mevsimin iddetine ramen, birdenbire Bozok kalesini zabtederek, Sleyman'n ban Pdih'a gnderdi.595 Harbin balangcndan beri Yenieriler arasnda birka defa tezahr etmi olan itaatsizlik fikri, k kararghlarnda yeniden intizamszla se bep oldu. sler vezr Pr ile Selm'in hocas Halm'nin hanelerini yama ettiler. Pdih bu defa da askerin itaatsizliinden dolay bir byk me'mrunu cezalandrd: Vezret me'mriyetinden azledilmi olan Duka -kin Ahmed cellda teslim edildi.596 O esnada Bal Be ile Hac Be Sarnu, nm- dier Havale597 ve zvornik598 kalelerine kar yaptklan neticesiz aknlarda esr ettikleri bir takm Hrvat ve Macarlar'n balarn Pdih'a gnderdiler. K esnasnda Selm Amasya'da -rn h'ndan kendisine paha biilmez hediyeler getirmi olan- sefirleri kabul etti. Sefirler aldran Muhrebesi'nden sonra Pdih'n eline dm olan, h zevcesi sultan serbest brakarak iade etmesini taleb etmee me'mr idiler.599 Bunlar fran saraynn en yksek me'mrlan arasndan seilmi drt kii olarak Sey -yd Abdlvehhb, Kad Paa da denilen Kad shk, Molla krullah Mugan,

Sa'du'd-dn, Solak-zde, l, Ebu'1-Fazl, krI. Sa'd'd-din, 4, varak: 659, Solak-zade, varak: 87. Eb'1-Fazl, l ve k-r'nin Selfan-nme'sI. krl'nin Sdtra-nme'si. 596 tstuanfi, Tarih, 1, 6. Bu kale Belgrad ile Semendire'nin ortasndadr. 597 krl'nin Selm.nme'si, varak: 34. Macar mverrihleri Bosna'da Ysuf hakknda bir ey sylemezler. Lkin Marint Sanoto'da (Vekyinme, c. 19) yle grlr: Nel mee di n&vemtoere venne 11 Bassa di Bosna con 4000 uomini, sopra ilpaese di Hongeria, etiam n questa contada di Zara ve-nendo do Opuch (terra di Bosna) sotto un castello nutoto Carin, sotto posto ali Hbngeria, il nome del conte Zuan Cranovlcz, poi a un altro castello il nome Zuan Cranoviez. poi a un altro castello il nome del conte Zorzi Corlovich (Lettera dala in Lourana da Sagredo Castellan di Lau-rana). 598 ah smail'in mektubu Mneat- Feridun, nu; 258, Paris nshasnda nu: 79 ,s. 27. Cell-zde'ye (varak: 45, Dresden Ktphanesi) dahi mracaat. 599 Sa'd'd-dln, 4, varak; 659. Solak-zde, 88, Ali, 188, Eb'1-fazl varak: 68, ttkrl, varak: 42.
593 594 595

Sayfa

155

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

eyh Haydar'n halfelerinden Hamza idi.600 Lkin Selm onlarn istirhamlarn dinlemek yle dursun, milletler hukuku hilfna olarak sefirleri tevkif ettirdi; ilk ikisini stanbul'a, dier ikisini de Di met o -ka'ya gnderdi; sefirler oralarda habse atldlar: Bu srada h'n zevcesi olan sultan da Ca'fer eleb'ye601 nikahlad. Milletler hukukunun sefirler ve h'n haremi hakknda bu suretle nakz edilmesi -ki btn slm kanunlarna da mugayirdir- her trl mazeretten rdir. slm hukuku u iki ess mukaddes sayar: Elilere hibir zarar isabet etmemeli602 ve; Eli, anca me'mriyetini f eder. Malb dman Dn-i Muhammedi'de bulunduu halde onun meru' zevcesini galibin almasna da slm msid deildir. Bu iki hareket Selm'in dier bz fiillerine de mazeret yolu bulmu ve esirlerin ve Rfzler'in idamn vmek derecesine kadar km olan Osmanl mverrihleri tarafndan bile takbih edilmitir.603

Yine onlar, Nuhbet*t-Tevarth, Ravzatol-Ebr&r. Tau Be, varak: 58 ve 59. Sa77-7i9, pederi Hasan Cann Sultan Slemann vezir-i azam brahim Paa ile bu mer olmayan harekete ve ilerdie bahs edeceimizi dier bir h ususa dair mkalemesini nakl eder (o, varak: 658). brahim Paa bu su-i istimalin hibir sretle mazur olamayacan beyan etmi (Aliye de mracaat). ah smailin Sultan Selime gnderdii elinin itimad -namesi reisl-kttab Sar Abdullah Efendinin Dsturlnasnda mnderictir. Numara: 35. padiahn daha nce gnderilmi bir mektubu -ki bunda ran ahna yalnz Pehlivan Abbas Mirza (smail?) diye hitab olunmutur- o mecmuada 23 ve cvevab 24 numara ile dercedilmitir. 602 Eliye zeval yoktur. 603 Osmanl mverrihleri sefirlerin idam hakknda birsey sylemezler. Halbuki Balyos Justiniani tarafndan Venedik hkmetine gnderilmi 1 ' Kart 1515 tarihli bir rapora inanlrsa vaki' olmu bir eydir: E ha fatto strangolar un Ambasciadore del Sofi era n Adrianopoli (Dlmetoka) en un Dardanelle. Marini Sanoto'nm kronii. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 2/431 -436
600 601

Sayfa

156

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

YRMNC KTAP ............................................................................................. YAVUZ SULTAN SELM DNEM ............................................................................. Kemah Kalesinin Fethi .................................................................................... Dulkadirolualddevle'nin Sonu .................................................................. st Seviyedeki damlar Ve Yenieriler le Alakal Yeni Tedbirler .................... Tersane'nn Gelitirilmesi ............................................................................... dris- Bttlts'nin Faaliyetleri Ve Dou Anadolunun Kesin Olarak Osmanl-Trk Topraklarna lhak ............................................................................. Mardin'in Fethi ............................................................................................... Kara Han'n Sonu; Bykl Mehmed Paa'nn Zaferi ........................................ Musul .............................................................................................................. Urfa ................................................................................................................. Dou Anadolu'da drs'in dari Dzenlemeleri ............................................... Yeni taat Eden Dou Anadolu Ahlisine Dir ................................................ Osmanl Devletinin Dou Hududu ..................................................................

Sayfa

157

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

YRMNC KTAP YAVUZ SULTAN SELM DNEM Kemah Kalesinin Fethi Erzincan'dan bir merhale mesafede bulunan ve Frat sahilinde zabtedilmesi imknsz bir kayann zerinde Kemah Kalesi grlr. Yldrm Byezd zamannda belerbei Timurta tarafndan zabt olunduu halde, Timurlenk zamannda Osmanl memleketlerinin dnda saylmt. Kemah,604 yalnz mevkii ile deil, toprann verimlilii ve ahlsinin san'atkrl ile de mehurdur. Bayburd'un kz, Erzincan'n kozu gibi Kemah'n bezi darb- mesel olmutur. Ortasnda bu kalenin bulunduu memleket, Amien Marselen'de Gmatene nmyle gsterilmitir.605 Vaktiyle Msrllar'n bir mucize gibi grdkleri olduka garb bir hl seyyahlarn nazar- dikkatini celbeder. Her sene ilkbahar yamurlar esnasnda gkyznde bulutlar teekkl ederek geen bldrcnlar ve dier kular ova ya derler. Ahl bunlardan binlercesini tutarak ve sirke iide muhafaza ederek gayet faydal bir ticret yaparlar.606 Kemah'dan pek uzak olmayan Urla (?) taraflarnda altn, gm, bakr mdenleri bulunanlar da silsilesi vardr. Frat'n kar tarafnda, fakat gneye doru d aha ilerisinde Mden ehri vardr ki, Osmanl trihlerinde mdenleriyle mehurdur.607 Selim, Keml'in fethini, yalnz vaktiyle memleketinden bir para olan kalenin tekrar zabt maksadyla deil, Erzincan ve Bayburd'da bu kalenin
Evliya Kemah' Diynbekr, Mardin, ebn Karahisan, Afyon Karahisan, Ermenek, Merkab, Hasankale, Mak, Ardanu kaleleri derecelerinde tutar. 605 Gumathenem contingit reglonem uberem et cultu juxta foecundam. Ammien Marcell, 18, 9. Cell -zde, b.b: 16. 606 Cihan-nm, varak: 413; Sa'd'd-dln, varak: 662. ekilde selvaya, (bal? yahut bldrcn?), eklde helvaya benzer diyor. Sa'd'd-din'den telhis (c. 2, s. 292): Kemah'n cmle-i gari-bnden biri budur ki baharda bulutlardan sere yavrusu gibi henz kanadlanm kular der; halk bunlar toplayup kablar iinde saklarlar. ekilde slvya, ekilde helvaya benzer. Sayd olun-mayup kalanlar uup gider. 607 Cihn-nm, s. 403; Dpre, Seyahatname, 1, s. 60; Makdonald Kineir, Seyahatname, s. 349. Ma'den ismini alan en mehur ehirler Kastamonu (Cihn-nm; s. 650) ile burada mevzu- bahs olan ehirdir: Bunu Elbistan yaknndaki Ma'den ile ka-rtrmamaldr. Avrupa'da Ma'den vardr: Sidr Kays, Karatova, Novoberda, (Hac Kalfa'nn Rm-ili'si, s. 82, 93, 144). Bu alt Ma'den'in hibiri Ykt'nin corafya lgatinde bulunmaz. Ykt yalnz Arabistan'da mevcud mdenlerle N-br havlisinde mevcd bulunmu olanlar yazar. Ykt' -ye en ziyde Anadolu iin deil, Arabistan iin mracaat edilebilir.
604

Sayfa

158

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

muhafzlar tarafndan dima ihll edilen asayii te'mn ihtiyaciyle arzu ediyordu. Bu sebepler, Kemah'n zabt iin Amasya'daki k ordughndan Erzincan Vlsi Bykl Mehmed Paa'ya emir gndermesini icb ettirdi. Kendisi de baharda608 (5 Reb''l-evvel 921 /19 Nisan 1515) bizzat hareketle Karl Gl, Karaca ayr,609 Artukbd, Sivas, Merzifon, Elmal tarikiyle Kemah zerine yrd. Karaca ayr'da mola verdii srada Msr Sultfin'nn elilerini kabul eyledi ki, bunlar Kayseri ve Bozok sancaklarnn ehsvr'a malikne olarak verilmesinden dolay -ehs-vr Be'in pederi Msr Sultn'nn dman olduu iin Msr kaplarnda asld ve bu iki sancan Msr hkmetine tbi' ve oralarda hutbe ve sikkenin Msr Sultn nmna car olduu bahanesiyle- efendileri adna ikyetlerini bildirmee geliyorlard. Selm: - Eer Sultn merd ise nmnn hutbede zikri ve sikkede hakki hukk saltanatn Msr'da muhafaza etsin.610 cevabiyle elilere ruhsat verdi.611 Bu suretle Memlk Sultn'na kar tasavvur ettii muharebeyi m etmi oluyordu.612 Dulkadirolualddevle'nin Sonu Amasya'dan kndan bir ay sonra (5 Reb'I-hir / 19 Mays) Pdih Kemah nnde grnerek, kaleyi hcumla zabtetti ve iine Kara -in-olu Ahmed Be'in emri altnda bir muhafz kuvveti koydu.613 Ondan sonra Dlkadir dncesini, Dlkadir Bei'nden intikam almaa hasr etti. Kemah'n fethinden sekiz gn sonra Sivas'a dnm olduu halde, oradan Al'd-devle aleyhine ehsvr-olu Al Be ile vezr-i 'zam Sinan Paa kumandalarnda onbin Yenieri'den mrekkeb bir frka gnderdi. Kendisi de aras ok gemeksizin hareket ederek, Sinan Paa'nn Elbistan hisarlar
Sa'dti'c-dn, varak: 661. Solak-zde, varak: 88. l, Drdnc hdise, varak: 193. Eb'1 -FazJ, nesr ve nazm, varak: 70-74. 609 Pdih Merd ise Msr'da hutbe ve sikkesin mstemirr itsttn didi. Sa' d'd -dln, c. 2, s. 291. Mtercim. 610 Pdih Merd ise Msr'da hutbe ve sikkesin mstemirr itsttn didi. Sa' d'd-dln, c. 2, s. 291. Mtercim. 611 Sa'd'd-dln, Solak-zde, Eb'1-Fazt, Al. 612 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 2/437 -438 613 Sa'd'd-dn, 4, varak: 662. kr'nin Selm-nrae'si Krdistan'n zabt hakknda pek az sz syler. drs'in olu ise bu hususta kymetli ve dikkatli tafsilt verir. Ancak kr, ran ve Msr seferleri trihini Ko Aa'dan ald ma'lmta bina etmi olduu halde, Ko Aa Krdistan seferinde hazr bulunmam ve drs ise pdih tarafndan orada mhim bir vazifeye me'raur olmu ve onu f etmitir.
608

Sayfa

159

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

nne vard sralarda ncesu kenarna gelip, ordu kurdu. O srada Al'ddevle rdekli'de bulunuyordu; ilk ii olmak zere hazneleriyle haremini Turna Da zirvesine kararak yanndaki Trkmenler ile -memleketinin kalbghna medhl olan- boazlan zabtetti.614 29 Reb'1-hir / 12 Haziran 1515'de Sinan Paa Gksu615 sahrsn geerek Turna Da eteklerinde kaleye kapanm olan ihtiyar Dl-kadirli Bei'ni harbe icbar eyledi. Vuku bulan muharebenin balangcnda Al'd-devle maktul oldu; bunun zerine Trkmenler bozulup Dlka-dr Bei'nin drt olu ile kardeini Osmanllar eline brakarak dalara doru katlar. Oullarnn balan kesildi. Amcalar Abd'r-rezzak, yeenlerinin kesilmi balarn Selm'e bizzat takdim etmee mecbur edildi. Selm, -kbet-i hlini hissettirmek istiyormu gibi- Al'ddevle'-nin ban bir zafer-nme ile Msr Sultn'na gnderdi. ehsvr-olu tulu vezr unvnyle fethedilen memlekete vl tyin olundu. Pdih orduya memnuniyetini bildirmek iin her svariye bin ake ihsan eyledi. Kayseri'ye dnnde Anadolu ve Karaman askerine ruhsat vererek, muzafferiyetlerini bir mektup ile Venedik Do'una bildirdi616 ve istanbul yolunu tuttu.617 st Seviyedeki damlar Ve Yenieriler le Alakal Yeni Tedbirler Selm, stanbul'a varr varmaz ilk i olarak isyan eden Yenieriler1-in te'dbleriyle megul oldu. Askerin en eskilerini huzuruna davet ederek, Amasya'da Pr Paa ile Halimi hocann hanelerini kimlerin tahrikiyle yama etmi olduklarn sordu. Yenieriler bu trl hareketlerin mes'uli -yetini bakalarna yklemeyi frsat bildiklerinden, kendi mirleri olan skender Paa'y, sekban-ba Balyemez Osman', Kazasker C'fer eleb'-yi ne srdler. Selm, tsknder Paa ile Osman Aa'nn balarn kestir -di;cesedleri kpeklere ve av kularna atld. Ca'fer eleb'ye gelince, o zaman mft'den stn olan kazasker hiz olmasndan dolay, idamnn kanun bir surette
Sa'd'd-dln, 4, varak: 663. Solak-zde, varak: 88. Ali, Drdnc Hdise, Venedik'in Kbrs Konsolosu tarafndan gnderilen raporda bu da cStel-lat ve zirvesindeki kale Taznas diye adlandrlmtr. Mazini Sanoto, Cell-zde, b&b: 16. Kefi, 36. 615 Sa'd'd-din'de Gksn, c. 2, s. 295. 616 15 Haziran trihiyle trihtenini olan bu mektup, M. Sanoto'nun vek -ylnameslnde mnderictir: <Hanno rotto e preso 11 detto Aledoulo con quatro suoi flgUuoli a taiorno la testa a tuttl ,e slmultanemente tutto auo eserclto taiorno a pezzi e lo anihtlarono. (Translata da Greco.) 617 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 2/438 -439
614

Sayfa

160

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

olmas icb ediyordu. Binenaleyh Ca'fer eleb'-yi yanna ararak slm askerini itaatsizlie ve isyana tahrik edenin ne trl cezaya mstehak olacan sordu. Ca'fer, eer vak'a sabit ise mn-hemik (yni askerin tahriki iinin stne den) katle mahkm olmas lzm gelecei cevbn vermesi zerine Selm, kendi hakkndaki hkm kendisinin beyn eylemi olduunu syledi.618 Kazasker, o zaman ta-mmiyle infial g&termee balayarak, Pdih' hakkaniyetin sadsn dinlemee davet etti ve Ca'fer Bermek'yi idam eden Hrn'r-Red gibi nedamet iinde ruhunu teslim etmemek iin vicdann br ma'smun katliyle lekedr etmemesini ihtar etti.619 Lkin hepsi beyhude oldu. Byk hatibin, byk irin, kalemi pek ok zamandan beri Byezd ve Selm'in fetihlerinin ilnna vsta olan edibin szlerinden te'sr grlmedi.620 Cafer'in vefat srasnda syledii sz yerini bularak, Selm bu hususta verdii karardan teessf etti: stanbul'da iddetli bir yangn 621 kt (25 Austos 1515). Pdih bizzat yangn mevkiine giderek atein sndrlmesi iin emr verdii srada beraber bulunan vezr-i 'zama u szleri syledi: - Bu yangn, Ca'fer'in nefe-i tenidr, nihayet saray, taht ihata ve bi'n-nefs beni imha edeceinden korkaram.622 Huss sohbetine dhil olanlar da bedbaht kazaskeri -bir yerde habsedip saklamak suretiyle- kurtaramam olmalarndan dolay azarlad. ' Sultn Selm, Yenieriler tarafndan en son yaplan itaatsizliklere sebep sayd, yhud yle grd ahslarn izlesiyle o makle ahvlin nn almak iin icra edilmesi gereine inand idamdan sonra, Yenieri Oca'nm tanzim eklindeki noksanlara re bulmakla megul oldu. O zamana kadar Yenieriler'in en byk kumandanl sekban -ba-ya aitti. Sekban-ba bu mertebeye ancak daha alttaki basamaklar getikten sonra ykselebildiinden, onun vefatnda yahut azlinde kendisinden bir derece astnda bulunan zabit kumanday ele alrd. Daha ak tabiriyle, sekban-ba
Sa'd'd-dn, i, varak: 666. Solakzade, S8, H, Beinci Hadise, 198. k eleb'nin ve Knal-zde'nin Tezkire-i uar'larnn her ikisi Dvnndan bz beyitler nakl ederler. Ca'fer'in bir de Heves-name'si vardr. 620 nebaht, Modon, Koron zafer-nmeleriyle Sultn Selim tarafndan ah smail'e gnderilen mektup ve ehzade Sleyman'a ve Venedik Do. u'na ve Msr Sultm'na yazlm aldran Zafernmelerj Ca'fer elebi in&'siyledir. 621 Venedkl Balyosu, Justirani (M. Sanoto'nun vekayin&mesi) bu vak'ay Venedik hkmet ine -o zaman ak haberlemeden pek korkulduu iin- ifre Ue yazd bir mektupla bildirmitir. 622 Knazade.\
618 619

Sayfa

161

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

-Yenierilerin tekilinde Yayalar gibi onlara ilhak edilen- Otuz takm Sekbn'm reisi olmaktan baka birey deildi. Bununla beraber Yenieriler nev'i askerden, yni 62 Yenieri Bl nden,, 33 Sekban *Odasndan, 100 Yaya cemat'ndan mrekkeb idi. Selm, sek-ban-ba'nn yerine -bu hususta yrrlkte olan terakki kanununu na-zar- itibra almakszn-'- sadkatlerine itimd edebildii belli ahslardan birini ntihab etti. Bu da mr-i alem Ykb idi. Bu aann yanna kul khyas unvniyle ikinci bir kumandan koydu. Unvanlar muhtelif av hizmetlerinden alnm ikinci dereceden drt general bunlar tkb ediyordu ki, onlar da unlardr: Sekmen-ba, Zaarc-ba, Samsoncu-ba, Turnac-ba.623 Bunlardan sonra, daha alt mertebede olmak zere avu-ba geliyordu, te bu yedi byk zabit, Yenieriler'in erkn- harbi-yesini tekil ettiler.624 Unvanlar pdihn av hizmetlerinden kanyaklanan ikinci dereceden drt generale mukabil, her alayn balca drt zabiti muhtelif mutfak hiz metlerine gre bir isim almlardr ki unlardr: orbac-ba, A-ba, Sakaba, Vekil-harc. Derecesi aa'y tkb eden Kul Khys'n625 zabitler arasnda son derecede bulunan Khy-yeri626 ile kartrmamaldr. Khyyer Yenieriler'in, bulunduklar mahaller hkmetlerine den ilerini tanzime me'mr idiler. Bu zabitler rtbece son derecede bu lunmakla beraber, isimleri Yenieriler'e gnderilen btn fermanlarn banda zikrediliyordu. Bunlarn altnda da srasyla Muhaddrlar, Deveci ler,627 Hasekiler628 bulunurdu. Terakki u suretle vuku bulurdu: Kah -yyeri'nden muhaddrla, muhaddrlk'tan devecilie klarak, srasyle en yksek derece olan kul kahyalna varlrd. Selm'den evvel terakki silsilesi bu surette idi. Bundan fiilen bir deiiklik yaplmad. Yalnz onun zamannda aalk ve kul khyal mansblar icd olundu. Pdih Aa ve Kul Khyas nasbi hakkn kendisi iin muhafaza ederek, -o zamana kadar Yenieriler elinde kalm olan- en yksek derece kumandanln kendi eline alm oluyordu. Bu cesurca ve basiretle alnm karar, u korkun asker arasnda

162
Sayfa

Sekmen (semen)'in eski imls sekb&a'dr, av kpei muhafaza ve evkine me'mr demektir: Zaarc'nn ayn, samsomcunun <sansunc>dur. Sanun 'kavga k&pegi demek olduu Lehce'de yazldr. Mtercim. 624 Dvlet-d Osmaniye'nin Tekilt ve UsM-1 daresi, 2, s. 203. 625 Abd mansna olan ttadur: Kul kethdas, fashi gedhud dr. Mtercim. 626 Mevk-I me'mriyet, bizzat me'mr manasnadr. 627 Devlet-i Osmnlyye'nln Tekilt ve UsM daresi, 2, s. 2{3. 628 Kezalik, s. 204.
623

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

daim surette vukua gelen itaatsizlik fikrini bastrmak iin bi't-tab pdihlara daha ziyde kuvvet ve kudret verecekti.629 Selm, slahatn tamamlamak iin baka tedbrler de ald: Aa'-nn ancak Pdih bizzat muharebeye gittii zaman askerin banda bulunmasn, Ocak'la ilgili ilerin devlet kapsnda kul khyas vstasiyle grlmesini, hkmdarn bulunmad zaman payitaht muhafazasnn sek-bn-ba'ya havale edilmesini kararlatrd.630 Tersane'nn Gelitirilmesi Bunlar, Selm'in tasavvur ettii slahatn bir cz'nden ibaretti ve Pdihn yorulmak bilmeyen faaliyeti idarenin her ubesinde birden grlyordu. Bir taraftan asker zerinde te'srini te'mn ediyor ve inzibat balan pekitiriyor, dier taraftan da -devletin hline gre kifayetsiz derecede kalan- deniz kuvvetlerinin tanzimine gayret ediyordu. r^ ah zerine alan seferde ordunun yiyeceini Trabzon'a kadar nakletmek iin kullanlan donanma bu vazifenin ihtiyclanna kifayet edecek miktarda olmad gibi, tehizat da mkemmel olmadndan Hristiyan donanmalarna mukabeleden ciz ve Osmanl sanca dima yeni hakaretlere ma'rz idi. Bundan mada Osmanllarn fetihten beri stanbul'da Rumlarn eski tezghlarndan baka tersane olmad gibi, bunlann da harb bir halde bulunmas Selm'den evvelki pdihlarn bu hususta cidd tedbirler almadklarna dellet ediyordu. Pdih bir gece uykusuz kalarak o srada btn bu ahvli hatrna getirdi ve aldran Muhrebesi'nde vezret derecesine terfi etmi ve kendisine tammiyle emniyet etmekte bulunmu olduu Pr Paa*y huzuruna ararak yle hitb etti: - Eer bu akrebler (Hristiyanlar) denizi gemilerle setr ediyorlarsa, eer Venedik Docu'nun, Papa'nn, Fransa ve spanya krallarnn bayraklar Rm-ili sahillerinde temevvc ediyorsa, buna sebeb ancak senin batetin ve
Solak-zde, varak: 89. Cihn-nm, varak: 689. Bu esere nazaran kethudayer ile kul-kethuds arasndaki mansblar unlardr: Kethudayeri'nden sonra muhaddar-ba, acemi yaya-ba-, kapu yaya-ba, deveci-ba, hasek-bai, turnac-bai, san-soncu-ba, zaare-ba, sekbn-ba. Sekbn-ba terfi-i rtbe ile yaya-be olurdu. Ocak'ta ondrt yaya-be bulunurdu. Bunlarn almet-i farikalar birer tu idi. Lkin terfi' silsilesi burada kesilerek daha yukar iki hizmete tyin hakk Pdiha it idi. 630 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 2/439 -441
629

Sayfa

163

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

benim msmahamdr. Lkin ben herhalde kuvvetli ve kesretti bir donanma sahibi olmak isterim.631 Pr Paa u cevb verdi: - Pdihm, siz bu kulunuzun arz etmek istediim eyi benden mukaddem beyn buyurdunuz. Yarn arz iin huzr - ahanelerine girdiimiz zaman vzery ve hussen beni tekdir ediniz; hemn bir tersane ins ve kendi masrafmzla be yz harb gemisi tehizini ferman buyurunuz. Frenkler bu tedri-ktdan haber alr almaz korkuya deceklerdir: Greceksiniz ki tezghlarn ikmalinden, krk kadrgann denize indirilmesinden evvel birbirine sebkatle muhedtm tecdidine ve verg te'dyesine geleceklerdir. u suretle bu techzt masraflarndan ksm- kllisi onlarn altunlaryle te'dye olunacakdr. Pr Paa'mn fikri Pdih tarafndan da uygun grlerek ertesi g n dvnda o ekilde sz syledi. Vezirler, nlerinde Pr Paa olduu halde huzurdan knca limann dier sahilinde bulunan bir kabristana gittiler. Vaktiyle Bizansllar'n632 gemi tezghlarnn bulunduu bu araz yine o hizmete tahsis olundu. Vezirler inatn yaplmasna bizzat nezretle, mezarlktaki kemikleri yeni tersanenin arkasnda kazlm olan ve Mezarlar Mezar ad verilen uzun bir hendee naklettirdiler.633 Pr Paa'mn tahminine muvafk olarak Avrupa hkmetleri mzkerelerin yenilenmesi iin tersanenin tamamlanmasn ve donanma tehizatnn ikmlini beklemediler. Macaristan, Osmanllarla bir senelik bir mtreke akdederek Knin, Kilise, Skardino taraflarm rahatsz* etmekten geri kalmayan Trkler'in tecvzlerinden kurtarmak iin Lehistan' da bu ahde kabul ettirdi. Eflk Prensi Nagol Basaraba dah her sene altyz genten mrekkeb bir yardmc kuvvet ve yz banera (dokuzyz daller) vergi takdim edeceini Pdih'a arz eyledi.634 Lkin ne Venedik, ne de Napoli hkmetleri Macaristan ve Eflk'n gsterdii misle benzer harekette bulunmadlar.

164
Sayfa

l, Altnc Hdise, varak: 199, bunu Kaann Sleyman'n niancs ve mverrihi Cell-zde'den rivayet eder. ehzade Ahmed'in idam hakkndaki tafsilt da ondan almtr. Cell -zde Selm zamannda dvnn alelade bir ktibi idi. 632 stanbul ve Boarfi, 2, 5. 55. 633 Ol (olan mezar- ma'lmdur. H, Bu tersanenin tamamlanmas hakknda Hac Kalfa'nn T&kvfen'tTOTarih'ine bk. 634 Engel, Macaristan Trihi, 3, s. 192; Eflk; Tarihi, s. 98.
631

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

stanbul'da vuku bulan yangndan az sonra, Sultn Selm Edirne'ye gitti. Vezr-i 'zam Sinan Paa'dan hond olmad cihetle onun yerine Hersek Ahmed Paa'y tyn etmek dncesindeydi. Ahmed Paa drt defa vezr-i 'zam olarak drt defa azl edilmi olduu iin bu hizmetten kendisine yorgunluk gelmi olduundan, ihtiyarln ve felli olduunu beyn ederek mazeret diledi. Selm gizli dncesinin Sinan Paa tarafndan Hersek Ahmed Paa'ya haber verilmi olmasndan bheye derek Sinan'a gazab etti ve klcn ekip zerine yrd. Fakat Sinan Paa sr'atle kaarak bir mddet saklanp, bulunduu yeri kimse kefedemedi. Pdih onun yerine tyn edecek birini aradysa da hkmet ilerini onun gibi idare edecek bir vezr bulamadndan, vezr-i 'zamm meydana kp hizmetine devam etmesini bildiren her tarafa emirnameler neretti. Sinan Paa tekrar gelerek daha birka sene iktidar mevkiinde kald.635 Bu srada Erzincan Vlsi Bykl Mehmed Paa Krdis-tan'n fethini ikml ve Molla drs'in yardmyle Osmanl Devleti'nin bu yeni eyletinin idaresini tanzim etmiti.636 dris-i Bitlis'nin Faaliyetleri Ve Dou Anadolunun Kesin Olarak Osmanl-Trk Topraklarna lhak Sultn Selm kendisi de ir olduundan ir ve limlerin kadrini takdir eder, ma*rifet erbabn pek gzel ayrr ve hnerleri kendisinin muazzam dncelerine hizmet edecek ve memleketin ykselmesine yardmc olacak kiilerle sohbeti arzu ederdi. Bunun iindir ki, ran ah aleyhine olan seferinde zamannn en byk limini, yni: nceden muallimliinde kendisine hizmet etmi olan Halm'yi, evvel niancla ve sonra kazaskerlie ykseltilmi olan edb ve ir Ca'fer'i, Osmanl Dev-leti'nin ilk umm trihini yazan drs'i beraber alm idi. drs, Bitlis'de domu olduundan Krdler'in detlerini ve ahlkn bilir ve o mahalleri pek gzel tanrd. Sultn Selm, memleketin muhtelif airetlerinin reislerini el altndan
Justlnlani 26 Austos 1515 tarihli raporunda yle yazar: Determino il Slgnor di tomar Bassa Achmet Carzega perohe Piri e Synanbassa, fa-cesse entender quello a detto Carzeg, e quel ricusando il Signor mando a diril venisse sendar Bassa, e quel pur excusandosi era impotente e gotoso. II Slgnor l'ntese che il'sapeva perche mandava per lui, e volendo Synan andar li opresso l Slgnar u disss hav la fatto ma!e a riportar que!lo si tratava alla Porta, e li volesse dar de la Scnitara, e lui scampo via e cussi Synan lesse dar de la Sclnitara, e lui scampo via e cussi Synan mostrando anda ralla caza e cra anda alil montl; il Slgnor mando Olacchl (Ula k) dirili ritornasse a sentar. Marini Sanoto, sene; 1515. 636 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 2/441 -443
635

Sayfa

165

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

smail'in itaati diresinden kmaa tevik iin, drs'i Amasya'daki ordughndan defalarca Krdistan'a gndermiti. drs'in tahrikleri, Pdih'n md etmi olduu netceyi tam mnsiyle verdi. Kr -distan'n btn ehirlerinde mid, Bitlis, Hasankeyf de birden ihtill kt. aldran Muhrebesi'nden sonra Diyrbekir ahlsi Ustaclu-olu'nun kaymakamn tard ile Sultn Selm'e itaat arzetmi idiler. O srada eref Be dah Bitlis'de Osmanl sancan ekmi ve ran ah nmna hkm sren kardei Hlid Be aleyhine silhl bir ayaklanma yapmt. Hlid Be esr edilerek Pdihsn emriyle Merende'de idam olundu. Lkin -Iran hududunda bulunan Hns kalesi kumandan ran generali halfe tarafndan sevk olman- oullar eref Be'e defa hcum ve galebe ettiklerinden, eref Be, birka yz kii zayi ederek Bitlis'e ekilmiti. Dier taraftan ecdad babadan oula Hasankeyf ve Siird kalelerinin sahibi olan- Eyybiyye Hnedn'na mensb Melik Hall smail aleyhine isyan etmi ve smail, Ustaclu-olu'nun kardei Kara Hana vermek zere karabetlerine ramen, Halil'i kendisine mrs kalan mlkten karmt. Kara Han Siird'i hcum ile zabt etti. Hasan-Keyf e birka defa hcum ettiyse de637 muvaffak olamad. Sason Bei Mehmed Be -h'in ti-mar olarak svariler emrine vermi olduu- Herzen638 arazsini zabtederek, Acem timar shiblerini tardetmiti. Seyyd Ahmed Be Zerk' dah (?) Diyrbekir ahlsinin yardmlanye oraya yakn Atak ve Meyyf-rkn ehirlerini ve Kaasm Be Merdis Eil mevkiini zabtetmi idi. Pdihn ran seferinde ayan pmee geldii iin kendisine bir sancak verilmi olan Merds'li Cemd Be Palu hisarlanna Osmanl sancan dikmiti. Nect639 ve Cezret'1-mer kumandan, karsna gnderilen ran askerini kartm ve uran Bei Seyyd Be Kerkk ve Erebl'i cebren slla~e1mi^ idi. Krdistan'm bu balca dokuz belerinden baka, dier onalts da Sultan Selm'e taraftar olduklarn iln ettiklerinden,640 onlarn sadkat yeminlerini almak ve Krdistan'm arktaki
drs'in olu Eb'1-Fazl, varak: 82, babasnn e! yazlarna, atfen. Sa'd'd -dln ve Solak-zde onu istinsah etmilerdir. 638 Lapie'nin haritasnda Krdistan'n Hsn - Keyf kasabas yaknlarnda Erzen nmyle grnen ehirdir. Ykt'nin corafya lugatnda (el-Mterek) yalnz drt Erzen yazar: Erzen'r-Rm (Erzurum), Erzencn (Erzincan), Ermeniyye'de Er-zen-i Ahlat, rz yaknlarnda olup Mtenebb'nin zkreyledi - Erzen. 639 Bunun dorusu Baht olacaktr. Galiba mellifin nshasnda bu harfin noktalan yerlerinde deildir (.Mtercim). 640 l, varak: 300. Eb'l-Fazl'da zikredilmeyen blrofc isimler zikreder: Abdi Be, zzeddln fr Be, Emr Dvud Gzin.
637

Sayfa

166

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

641 642

Urmiye, Strabon'da <Spauta>, Malatya Melitenedir. Sa'd'd-din, varak: 667, c. 4. Ati ve Unnlye'den And ve Malatya'ya kadar diyor.

Sayfa

167

uc noktas olan Urmiye gl sahillerinden bat hududlar olan Malatya'ya 641 kadar ahlsi Krd olan btn memleketi tesellm etmek me'mriyetiyle drs yine Krdis-tan'a gnderildi. Bununla beraber h smail, Pdih'n Tebriz'den gidiini haber alnca Dergzn ve Hemedn' hemen terkederek payitahtna dnmt. Teb riz'den Karahan' Diyrbekir'in tekrar zabtna gnderdi. Karahan evvel apakur zerine yryerek h smail'e sdk kalm olan Mardin, Ruha, Hasankeyf kumandanlarnn getirmekte olduu yardmc askerleri yolda toparlad ve nihayet hkmet merkezini muhasara etti. Diyrbekir ahlsi her ne kadar mzayaka grdlerse de son derecede mdfaaya karar vermi olduklarndan, Osmanllar'dan yardm istemek iin Amasya ordughna birka eli gnderdiler. Selm, derhl, Yenierilerden Hac Yekta Ahmed kumandasnda bir miktar asker gnderdi. Bunlar kaleyi kuatanlarn saflarm yararak Rm Kaps'ndan kaleye dhil oldular.642 Diyrbekir temsilcilerinin dnnde, Pdih smail'in sulh talebine red ile ce-vb verdiini, Krdlere imdd gnderdiim, Kemah' vurmak zere yaknda yrmek dncesinde olduunu tdris'e bildirdi. h ismail, dmanlarnn hareketine vkf olunca -memleketin rn istilsndan evvel vlsi bulunanKrd Be'e, Hlid'in oullar olan Erci ve dilcevaz kumandanlaryle birleerek muhasara ordusunun imdadna gitmesini emretti. Bu muhtelif mfrezeler Erci havlisinde toplandklar srada, drs, Bitlis, Hizan, Meks (Meges?), Sason belerinin mttefik kuvvetlerini toplayarak ve birdenbire Acemlerdin zerine hcum ederek, onlar ma-lb etti ve byk bir ganimet ald. Diyrbekir'in ablukas bir seneden fazla mddetten beri devam etmekteydi. Krdler, gerek sk sk vuku bulan hcumlarndan, gerek has talktan dolay onbebin kii kaybetmi idiler. Ancak bu eatli dallar ondrt seneden beri muhrib bulunduklar Acemlerde kar mezheb ve memleketlerini son dereceye kadar muhafaza etmekte kararlydlar. Be -ler Dlkadiriyye hkiminin malbiyetini ve Osmanllar'n Kayseri'ye ekildiini haber alnca, yeminlerini alm olan drs'i tekrar Pdih'in nezdine gitmek zere sktrdlar. Lkin drs Hasankeyf e yardnda Sultn Selm'in bir

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

mektubunu buldu ki, Diyrbekir'in kurtarlmas iin Bykl Mehmed'e emir verildiini bildiriyordu. Bir posta gvercini bu mjdeli haberi ehrin gayretli mdfilerine ulatrd. Tmarlar defterdar Nizmeddn Al Bayburd'da Bykl Mehmed ve Hasankeyf de drs ile bulumak zere yirmi gn yol yrm*^. Pdih, drs^e verdii fermnda kendi tarafna gemi olan Krd beleri arasnda birliin salanmasna i'tin etmesini emrediyordu.643 Binenaleyh drs emikezek ve Palu kumandanlarm, Merds Bei ile Cemd Be*i, apakur, Bitlis, Hasankeyf, Hran644 (Hizan?), Ha-rr, Sason valilerini yeniden toplayarak645 metbunun haklarndaki iyi niyetlerini onlara tebli etti. Maahaz Krd Be kumandasndaki Acem ordusu apakur duvarlarna kadar gelmi ve hcum ile ehri zaptetmi idi. drs Bykl Mehmed'e durumu bildirmekle beraber, Krdistan'n reisleriyle birlemek iin Hasankeyfi en muvafk nokta olmak zere bildirdi: Hakkaten drs ile maiyyetlerinde onbin kii olan Kaasm, Cemd, Hseyin Beler Osmanl generaliyle orada bulutular. Bunun zerine Bykl Mehmed bir an kaybetmeksizin dmana kar yryerek onlar malb ve Erci ve dilcevaz zerine ric'ate mecbur etti. Bu muzafferiyetten sonra Krdler'le Bykl Mehmed Diyarbekir'in imdadna kotular. Asmasek (?) mevkiinde Amasya Belerbei d Paa bebin kiilik bir imdd kuvveti getirdi. Karahan ise mttefik askerlerin Diyrbekir'e be fersah mesafede Kara Kpr'y gediini haber almas zerine, muhasaray kaldrarak Mardin'e ekildi. Bykl Mehmed Diyrbekir mntkasnn -eski mda646 isminden alnarak- mid ve Kara mid de denilen idare merkezini kendi tasarrufuna ald. Amien Marselen (Amien Marcell) dah drs gibi bu mntkalara gnderilen bir orduda bulunmu647 ve her ikisi bizzat hid
Bb'1-Fazl, va :83, 84, 85, 86, 87. Thfeophylacte'in Horre dedii mahal olmaldr. (Hlbuki Sa'd'd -dn'de, c. 2, s. 309, Hzn ve bundan sonraki Harr Cez!re>dir. Mtercim). 645 Bb'1-Pazl, varak: 87. 646 Amien Marselen, 19, 7. GUbbons'a bknz., 2, bb 19, s. 155. 647 Cihn-nm, s, 437. Bu havaliyi henz hibir Avrupal mverrih dolamamtr. Amien Marselen'de beyn olunan Bebese, Horre, (Hr; belki Hrn veya Hayran), Reman, Busan (Bozan), Karha (Charcha), Meyakarr (Meja Carire) (Meyyf-rkn?) mevkilerinin nereleri olduu imdiye kadar tyin edilememitir. Karha, Lapie haritasnda Kars yahut Kerh (Kharcch, Kerkh) denilen ehirdir. Meaj Carire, Amien'in yazd vehile Souk-su demektir. nk Arabca'da M sudur; Krdistan lisannda Karire yahut Karare souk su dur. Binenaleyh Meya Karin- de souk su demek olacaktr. Teofilakt Meya Karir'i zle Da zerinde gsterdii cihetle (5,23) Harr Krdleri isimlerini bu ehirden alm olmalar muhtemeldir.
643 644

Sayfa

168

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

olduklar muharebelerin tasvirlerini bize nakletmilerdir. Gerek Marselen, gerek drs, Diyarbekir'in mdfaaya mahss inatnn metanetini ve mevkiinin savunmaya msid bulunduunu bildirirler. mid, Dicle Nehri'nin kenarnda, bu nehrin kaynad dan gneyinde ve Mey-yfnkn (Nimphius) Irma mansabnn batsnda kurulmutur. mparator Kostantin Diyrbekir'i sur ile kuatarak, orada harb makinalar imlat iin bir imalthane yaptrmt. Mteakiben ran hkmdar br muhasarasna geldi. Bu muhasaradadr ki bur bana tc yerine boa ba eklinde648 altn tolga giymi ve Acemler bunu grnce -hnh diye barmtr.649 Oniki asr sonra bu sad Osmanh-ar'n kulaklarna sk sk eriecekti. bur iki gn zarfnda kaleye birok hcumlar yapt halde, btn gayretleri muhafzlarn ecaati nnde te'-srsiz kaldn grnce, muhasaray kaldrmak zorunda kalacan zannetmekte iken, ehirde veba zuhur etmi ve askerinin gayretinden ziyde bu felket ehrin teslim olmasn icb ettirmiti (M.. 359). Birinci Justinien mid ile Dr, Re's'1 ayn yhud Rezn, Nusaybin (Nisibis), Ruha (Edesa), Kirkesiye (iresium), Meyyfrkn (Martiropolis)650 gibi Bizans mparatorluu ile ran ahl hududunda bulunan mevkilerin istihkmlarn yemledi. Bu ehirlerin o zaman ehemmiyetleri olduu gibi, Osmanl Devleti ve ran muharebelerinde dah mhim birer mevk tekil ettikleri grlecektir. mid'in Kubd'a kar vukua gelen ikinci muhasaras daha uzun ve daha kanl olmutur: ranllar, ilerinden elli bin kiinin ehir surlar altnda dp telef olduklarn grdkleri halde mular (Acem khinleri) mid kadnlarnn hisarlar zerinden kuatan askerlere kar rlplak arz- endam etmekte olduklarn gstererek bunun hayr fal olduunu ve Acemler'in zafere erieceklerine iaret olduunu bildirdiler.651 ranllar karanlk bir geceden istifde ederek yar sarho ve uyumu rhiblerin lykyle muhafaza edemedikleri bir kuleye trmandlar; ehir ahlsi uyand zaman dman
Aureum capitis arietini figmentum interstinctum lapillis pro diademate gestans. Daha sonralar Msr Memlk beleri ba kisvelerine boynuz eklinde, buna benzer eyler yapmlardr. Lkin eski Trk resm elbise resimleri de bu trl tolgalar gstermektedir. Eskiden boynuz, hkmdarlk almetlerinden -di, nasl ki Zlkarneyn: ki boynuzlu tbirinden de bu anlalr. 649 Acemlerin apuru saansan (Saansaan) yani ehenah ve Firuz (Pyrosen) yani Bahtiyar diye alkladklar Marselende dercedilmitir, 2, 19. 650 Procoplus, de Aedificiis, 1, 2, 3. (Rezain, Nizibln, Nisibis, Roha. Edessa, Circerium (Urfa), Martyropolis.) 651 The indecency of the women on the rampart who had revaled telr most secret charms of the eyes of assailan. Gilbbons, 4, bb: 4, s. 109. (Metindeki ifdenin ngiliz mverrihi GUbbons'dan menkul asldr.)
648

Sayfa

169

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

hisar iinde grdler. Ve seksen bin Rum kltan geirildi (505). Hrriyet ve eitlik iln eden ve az daha zlim Kubd'n tahtn zr zeber edecek olan Mezdek'in652 isynyle ran'da zuhur eden muharebe srasnda mid yine Acemler'in boyunduruundan kurtuldu. Ancak bu suretle yalnz efendisini deitirmi oldu: Bekr kabilesi Arablar'nn eline derek gerek mntka, gerek ehir o ismi ald. Bu kabile zerinde hkim olan ve o zaman istilsn Diyr- Bekr'e kadar uzatan aile, Kende Hanedan idi. Bu ailenin hkmdar Hacer, Esed kabilesinden olan dmanlarnn intikamna kurban oldu. Olu mr'1-Kays Bizans mparatoru'nun yardmyla babasnn intikamn almak istedii halde hamamda, zel olarak hazrlanm olan bir libasn temas etmesiyle zehirlendi.653 lmr'1-Kays s-lm'dan nce zuhur eden ve altn yaz ile yazlm iirleri Kabe'de kabilelerin saygl nazarlarna arz olunan yedi byk Arab irinden biridir. Diyrbekir, daha sonralar (Hazret-i) mer tarafndan feth olunarak Emeviyye ve Abbsiyye hanedanlarnn hkm altna geti. X. asrn ortalarnda654 tekrar Rumlar tarafndan zabt olunarak Ben Mervn Krd -leri idaresinde istiklline kavutu. Bu hanedan da seksen sene hkmet srdkten sonra655 Trkmen Artuk, o ailenin hkmdarn indirerek yerine geti.656 Timur, bu mntkay hiyle ile ele geirerek Artuk'un neslini yok etti ve Diyrbekir ve Irak' Arab valiliklerini torununun idaresinde toplad.657 Timur'un vefatnda Akkoyunlu Hnedn'ndan Kara Ysuf Mardin ve mid'i istil ederek, bu iki mevk onun vrislerinde kald. T ki, h smil ortaya karak memleketi bunlarn elinden ald (908/1502). Yeni hkmdar yukarda grdmz vehile btn mntkay ve Di yrbekir ehrini kumandanlarnn en maharetlisi olan Ustaclu-olu'nun
Mezdek, veya Mjdek hakknda Burhn'dan telhis: Nirevn'm babas Kubd zamannda nbvvet iddiasnda bulunmu bir adamdr.' Nr ve zulmet kadm, ve nurun fiil ihtiyar ve zulmetin fiili ittifkdir; dn-i hakk teperestlikdir; emval ve ezvc mterekdir der idi. Bu mezheb birok adamlarla beraber Kubd'a dah ho grnd halde olu Nirevn Mezdek'i seksen bin tevbiiyle idam eyledi. 653 Cihn-nm, s. 443. 654 H. 347/M. 958. Hac Kalfa. Tafcvbntt't-Tev&rih. 655 Hac Kalfa, s. 163. .892 (1001) senesinden-478 (1080) senesine kadar bu hanedandan ait hkmdar gelmitir. 656 Hac Kalfa, s. 164. Artuk ailesi H. 477 (1084)'den 811 (1408) senesine kadar hkm srm ve 21 hkmdar gelmitir. 657 eref'd-dn, Tmur Bqg Trihi, c. 2, s. 262-287.
652

Sayfa

170

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

658 659 660

Sski yazdaki okunuu dima bu ekildedir. Binbir Gece Masallarnn kahramann telmih ediyor. Mtercim. Heude, voyage of he Persian gulptf and journey oveziand Londra, 1819, s. 202.

Sayfa

171

himmetli ellerine brakt. " Nihayet, aldran Muhrebesi'nden sonra mevkiin hkimi olmu olan Karahan, -Pdih'm tarafn tutan- balca Krd reislerinin gayretleriyle Osmanllar'a teslim olunduunu grd (921/1515). mid ehri yuka rda yazld gibi zaman zaman Rumlar, Romallar, Acemler, Va'lek (?) olu Bekr, Mervn ailesinden Krd Bei, Artuk ve Karakoyunlu Trkmen hanedanlar ve en sonra h smail eline geerek, nihayet Osmanl S llesi'ne intikal etmitir. mid658 ehrine Kara mid denilmesi, ehrin seyyahlar tarafndan ilk grnnde hsl ettii te'srden dolaydr: Btn evler kara a murla yaplmtr. Diyrbekiri tasvir eden Avrupa seyyahlarnn en sonuncusu diyor ki: Nazarlara bu kadar yeni ve cazibeli bir manzara arz eden beldeler pek azdr. Duvarlar altndan ok kadar sr'atli geen nehir (bu nehrin ismi olan Tiar Farsa'nn ok mnsna olan tir kelimesinden alnmtr) hayatn son snr gibi grnr. nk kpr geilip de teki sahile varlnca nazar, her taraftan grnmekte olan kabirler zerinde haznne taklr kalr, ve siyah mermerden masn' olan ve lahde benzer kayann kelerini ssleyen mazgallarn kasvetli manzaras insana rperti verir. u hayli tamamlamak iin karanhk dkknlardan, faal ve grltl bir halk ktn grrsnz ki, parlak elbiseleri mamum grnl ikametghlanyle garb bir tezd tekil etmektedir. Gya bunlar nrn bir takm hayllerdir ki, u dnynn btn gelip geici tezyinatn hmil olduklar halde, kadm ikametghlarn ziyarete gelmektedirler. Sokaklar dolatnz vakit de bu te'sr azalmaz. Seyyah kendisini har meydnna veyahut ehrzd (ehrazd)'n o kadar airane tasvir ettii mdsizliin byl sarayna659 nakl olunmu zannetmek iin muhayyile gcn zorlamaa mecbur deildir.660 Kara tatan yaplm duvarlar, bunlar yaptran ve tamir edenlerin isimlerini hatrlatan Rumca yazlm veya kf hatlar ihtiva eden kitabelerle kapldr. Bu kitabelerde maprator Valans ve Valantinien ile Mervn ailesi hkmdarlarnn isimleri okunur. ehrin hisar etrafnda bulunan yetmi iki kule, Hz. sa'nn yetmi iki akirdi hrmetine mparatorie Eudoksia tarafndan in edilmi zan -

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

nedilir.661 Diyrbekir ehir ve kalesine iki menbdan su gelir: Birincisi olan Hisar suyunun -ki Amien Marseln bundan imi ve hararetinin iddetinden dolay mtegayyir (bozuk) bulmutur662 - iinde balklar vardr. Suriye ve sriyeliler eskiden balklar hakknda ihtiram gsterdikleri gibi bu balklar da hlen ahlnin hrmetine mazhardr. Hamravt n-myla Bat Asya'nn en gzel suyu olmak zere mruf olan ikinci menb ehrin gneyinde bulunan Karada'dan gelir. Kale ile slm'n ilk ve en byk generallerinden olup erat-i Muhammediye'yi Irak'da ner etmi olan Hlid bin Veld'in in ettii Cmi-i Kebr'in suyu bundandr.663 Diyrbekir'de daha sonralar in olunan camiler kendilerini yaptran paa ve eyhlerin isimlerini tarlar.664 Dicle'nin sahilinde baheler mevcuttur,665 ki nehrin mu'td gnlerde vuku bulan feyeznlaryle sulanr. Ahl, nehrin kenara brakt bala gvercin gbresi attktan sonra karpuz ekerler. Aldklar mahsl Beyne'n-nehreyn (Mezopotamya) kt'asnn en iyi mahsl olmak zere tannr. Trk seyyah Evliya, Diyrbekir'in Reyhan Ba'n Bat Asya'nn en gzel baheleri olan Dmak, Malatya, Konya, Adaliye, Mar'a balarna mudil bulur.666 Diyrbekir'de Mslmanlarn mukaddes bir hrmetle ziyaret ettikleri iki kabir vardr ki, biri Hlid'in,667 dieri ran'l byk mverrih Lr'nin mezardr. Bu ehir sakinleri pamuk beziyle ipek ve pamuk kark bez ve krmz mein ml ederler. Mein dabbalamak iin Krdis-tan'dan gelen mazy kullanrlar ki, Diyrbekir bu mahsln balca toparland yerdir. Diyrbekir'in bugnk nfsu 40.000 tahmin olunur.668 Mardin'in Fethi

Dpre (Dupre), Seyahatname, 1, s. 63. Amien Marseln, 18, 8. Evliya bu sularn letafetini Ma'ret'n-Nu'mn sularna mabih bulur. 664 Cmi-i Kebr'de ancak uzun boylu bir adamn yetiecei bir yenle Urfa'l olan Nb'nin bir beyti bulunmaktadr. 665 Evliya, 4, skender Paa, Husrev Paa, Melek Ahmed Paa, cmileriyle Misk Cmii'ni, Cmi-i MuaUak', eyh Rmiye, emseddn Efendi ve kale iinde Hlid bin Veld Camiini zikreder. 666 Cihan-nm, s. 437. 667 Evliya, Malatya'nn, Isposan, Konya'nn Meram, Adaliye'nin, tstanaz, Mara'm Gksn bahelerini zikreder. 668 McDonald Kirieir, yalnz 36.000 nfs olduunu yazar. Dpre 50.000 Mslman, 50 Rm ailesi, 50 Yahudi ailesi, 80 Keldn ailesi, 400 zmanik (Hristiyan Mu'tezilesi, Protestanlar olsa gerefcdir) ailesi, 300 Suriyeli y hud Ermen ailesi olduunu beyn eder. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 2/443 -450
661 662 663

Sayfa

172

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

Diyrbekir fethinden sonra Osmanl ve Krd topluluklarnn askerleri yoluna devan ederek gn Cavsk'da kald. Bu mddetin sonunda Bykl Mehmed Paa dman tkb etmek mi, yoksa imdi btn Osmanl lkesinin en mstahkem mevkii olan Mardin zerine hcum etmek mi lzm geleceini kararlatrmak zere bir harb meclisi toplad. drs, ikinci kk tercih etti; bilhassa unun iin ki, Hasankeyf Bei Melik Halil'in Mardin iinde gizli mnsebetleri vard. drs Mardinliler'e kendi eliyle bir ihtarname yazd ki, bunda: Ey mn edenler, cmleten hl-i sye avdet ediniz; eytnn hatvelerini (admlarn) tkb etmeyiniz, o size apak bir dmandr mealindeki yet-i kerme669 iktibas olunmutu. Mardin'in ileri gelenleri Osmanl ordughna Seyyd Al'yi gnderdiler. Seyyd Al Melik Hall ve tdrs ile mzkere ederek ehrin kaplarnn almasna ve Acem muhafzlarnn teslimine karar verildi. Bunun zerine drs ve Hall bir frka Krd askeri ile ayrlarak ileri hareket ile Mardin'i teslm ettiler.670 Ahlye derhl bir iln neredilerek, slerin ve yeni mezhebin sliklerinin almetleri olan krmz klahlarn biryerde toplamalar emr olun du ve kendileri irkef lmna atld.671 Ancak Mardin ehri u suretle teslim edilmise de, Timur tarafndan iki defa672 zabtna teebbs olunamayp alnamayan ve hl smail hesabna mukavemet etmekte bulunan Mardin kalesi yle olmad. Bir Timur trihi yazm olan Arabh673 bu kaleyi yle tasvir eder: Kal'a yuvas gayet yksekte olduu iin avclarn yetiemedii Anka gi bidir. Bir emirdir ki ok zamandan beri kocaya verilecek zaman gelmi olduu
Eb'1-Fazl, fi, 88. Karahan EHyr- Bekir'den kup Mardin'e iltica etmi idi; oradan da kal'ay bir mikdr muhafza tevdi1 ile Sincar'a kad. mer, o scaklarda Sincar sahrasna gitmek istemeyp gn Cavsk*da kaldlar. Mavereden sonra her ne kadar iner-y Rm avdet re'yinde bulundu-larsa da Bykl Mehmed Pasa, Mevln tdrsi mer-y ekrddan biriyle Mardin'lileri kelam- Ieyyn ile ikn'a me'mr eyledi. Mevln be-yz gzde Krd ile Hall Bei alarak Ekrd'dan birini ilci olmak zere irsal ve u mektubu ibl eyledi: (melen) Ey imn edenler, cmleten hl-i sye avdet ediniz, eytnn hatvelerini tkb etmeyiniz, o size apak bi dmandr... taat gsterilirse ma ve canlarnn mahfuz kalaca da tebli olunmala' Seyyd Al Nusaybni ma'rifetiyle karann teslimi kararladi. Sa'd'd-din'den telhis, c. 2, s. 310 ve 312. Mtercim. 671 Eb'I-Fazl, varak: 88. (ehr ve kurada ne kadar kzlba tac varise cem' jdttp 'srisin matrah -i kazurata ilkaa* idler. Ve klahlarn av k peklerinn balarna getirdiler. Kzllbalann emvali yama olmup fa kat memleket halkyle dostane geinildi. Kezlik Sa'd'd -dn, telhis, c. 2, s. 312. Mtercim). 672 Timur'un meddah eref'd-dn Yezd, cihangirin ric'atini rtmek iin mmkn olan her trl teVllere bavurur: Ahvl bu bbda Mardinliler'e pek msid olduundan ehenh - Tatar'n onlar hakkndaki fikrini ta'dle yardm etmi idi. Timur Be Trihi, Piti Dlakrua, 3, bb: 37-39, s. 283. 673 Arabsh'n eseri, Ahmedfe Arabsftdae vitoe et renim g^starum Tmuri hLstoria unvnyle Latinceye tercme ve 1636'da tab' edilmitir.
669 670

Sayfa

173

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

halde dima bekr kalan kzn kimse istemee cesaret edemez; dan zirvesinde in edilmi olduu iin. uzaktan grnen, kuleler ze rinde kulelerden ibarettir. Kubbesiyle gkkubbesi arasnda yalnz u fark vardr ki, Gk kubbesinin zirvesi dima hareket hlinde olduu halde bu nun kubbesi hareketsiz ve sarslmas imknsz gibi kalr. Kalenin arkasnda hakka inanmlarn ruhu kadar vsi' bir sahra vardr; bu sahrada dah aralarndan prl prl menblarm akt baheler, av hayvanlany-le dolu ormancklar, yemyeil mer'alar grlr. te tarafta keskin kayalar674 grlr ki, en cesur adamlar bile trmanmaa cesaret edemez ve birbirine girift bir ekilde girmi, okunmas kaabil .olmayan tatan bir elifba manzaras gsterirler. Yol kuleden kuleye ve kapdan kapya kar. ehir, ziynetli bir doku gibi kaleyi kuatr ve ondan yiyecek ve su alr, gdasn gkten ald iin hayr ve err her trl harekta mukavemet eder. Mardin, kadm Mard,675 yahut Merd dr ki, Amien Marselen ve Theophikakt zle Da'nn676 mstahkem bir kalesi olmak zere zikr ederler. zerinde Mardin'in kurulduu tatan zirve lden balayarak ba tdan douya doru giden ve Dicle kenarna kadar muhtelif isimler alan da silsilelerine aittir. Nusaybin'in kuzeyinde ufku talandran ve Cd ad verilen bu dalar silsilesinden mteekkil mntka, birok maz aalarn ihtiva etmesinden dolay en eski zamanlarda Masis veyhd Masius eklinde adlandrlmtr. Bu aalarn yapraklarndan da gayet lezz men (veya mn) hsl olurdu.677 slm akideleri mucibince Nuh'un teknesi zle Da'nn en yksek zirvesinde durmutur. Hristiyanlarn zannettii gibi (Strabon'un Abu Da dedii) Ararat zerinde deil. ran hkmdar V. Arzas (Arder) bu dalar ile Cebel-i Lbnan'a678 bir ta-biat-i mteharrike ile muttasf bulunan Marde679 kavminden bir ksmn naklettirmi ve Masius Da'nm bat ucunda bulunan ehre bunlarn ismi verilmitir. Eski mverrih

Curf. Simocetta, Marde tribus paPesangfe ab urbe Dara, 3. 676 Per izalem montem inter castella proesidiaria duo Merida et Lorne, Amien Marselen, 19, 9, 677 Chn-nm, s. 441, Mazu aalarna men der. Men denilen mahsln toplanlmas (Alm. Ghezemghin veya Terenghetoindir.) iin Walpoole'un Hatratna mracaat. 678 Teofan, Paris, 1655, s. 302. Kodenus (Codenus)'un rivayetine gre bunlarn meskenler Kilikya sahilinde Satalia (Adaliye) duvarlarna kadar uzanr ve huss bir mtiyazlar mucibince reislerini bizzat mparator nasb tmitir. 679 Justin, Dr'nn mebn bulunduu da Zapaortenon (Masius) tesmiye eder.
674 675

Sayfa

174

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

ve corafyaclarn680 ele geirilmesi, zabtedilmesi imknsz bir nesil olarak bildirdikleri bu adamlar, ehri ma'bd ittihaz eden ok eski bir Acem mezhebine mensup grnrler. nk Mard'larn torunlar ve imdi Masius ve Lbnan Dalar'nda s-kn bulunan Yezdler eytn'a ibdet eder, nasl ki, bunlarn komular olai emsler681 de Gne'e taparlar. Btn Osmanl memleketleri iinde mezhebi itikadlarnn icrasnda serbest muhtelif zmrelerin en ok bulunduu yer, Mardin ehridir. Snnler, iler, Ermeni Katolikleri ve Er-men Mu'tezilesi682 Rum Hristiyanlar!, Ya'kbler, Azz Yahya Mezhebine mensup Hristiyanlar, Keldnler, Yahudiler, emsler, Gebrler, Yezdler,683 aralarnda daim tecvz ve mnferet vuku bulmakszn bar iinde yaarlar. Birbirinin zerinden grnecek surette in edilmi olan ehrin evleri, birbirine o kadar yakndr ki, daha yksekte bulunan hanelerin kaplar daha alakta olanlarn damlarna dokunacak gibi grnrler.684 Bu huss durumlar Mardin hakknda nazar- dikkati celbetmee kf olmakla beraber, bir baka suretle de hreti vardr ki, o da imdiye kadar silh zoruyla zaptedildiinin asla bilinmemesidir. Akdolu-nan meveret meclisinde Mardin zerine kararlatrlan teebbsn mu vaffakiyetle netice vermesi az kald ki, Bykl Mehmed ve d Paalar arasnda zuhur eden iddetli bir fikir ayrlndan dolay tehlikeye dr olacakt. Krdistan beleri arasnda anlamay o kadar maharetle muhafaza edebilmi olan drs. Osmanl ordusunun bu iki generalini uzlatrmaa muvaffak olamad. d Paa'nn iddiasna gre, kendi me'mriye-t Diyrbekir'in kurtarlmasna mnhasr bulunduundan, drs'in ve Ha -ll Eyyb'nin srarlarna ramen, Mardin kalesinin muhasarasnda birlikte bulunmaa muvafakat gstermedi. ad Paa Cavsk'da Bykl Mehmed Paa'dan ayrlarak685 askeriyle birlikte Diyrbekir yolunu tuttu. drs bu vak'ay Pdih'a duyurarak, u ittifakszlktan dolay yardmc kuvvet getirtilmesine ihtiya artmakta bulunduundan, imdd istedi. 1516 baharnn ilk gnlerinde Karaman
680 681 682

Strabon, 15. Plinius, 6, 27. Arianus, 3, 24. Suriye vilyetinde bir ksm arazye Arz-i emsiyye ad verilmesi bundan olacaktr. Mtercim. Ermeni Protestanlar olacaktr. Mtercim. 683 Makdonald Kineir'in Seyahatnamesi, s. 434. Dpre, 1, 72. 684 Cihn-nm. 685 Cevsak (Djewsak) Teofilakt'n Dr'dan onikibin adm mesafede Solahum (Solachum) dedii mahaldir, 2, 3536. Teofilakt'n ran Seferi Trihi zikrettii birok kalelerden hibiri Man-ner'm corafyasnda bulunmaz.

Sayfa

175

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

Belerbei Husrev Paa mttefik askerlere yardmc gnderildi. Husrev Paa kumandasnda 20.000 kii bulunuyordu ki, bunlardan altbin svari ve bin yenieri Paa'nn emri altnda, bebin sipahi ve silhdr da Bal Aa kumandasnda idi.686 Karahan, Bykl Mehmed ve d Paalar arasndaki mnazaadan istifde ile Mardin kalesi muhafzlarn takviye etmiti. En eci korucular dan altyz, Pdih'a itaat arz eden Krdler'in elinde bulunmayan boazlara ki Sm ve Kerkk'den ibaret idi- varm idiler,687 Bunlar Badd'a vardktan sonra doruca Mardin zerine yrmee me'mr idiler.688 Acemler'den ayrlmam bulunan Hemedn ve Glehr beleriyle dierleri de yolda koruculara iltihak ettiler. Sincar ovasnda drs'in oul larndan Eb'l-Mevhib elebi ile Cezreli mer ve Kerkk'l Bahtn nmnda dier iki Krd beinin kumandasnda birka yz kiiden mrekkep bir dman frkasna tesadf ettiler. Bunlar ikibin askerle pek yakndan evrilmi olduklar halde, birka yz kii kaybeden dmann arasndan kendilerine bir yol amaa muvaffak oldular. Mardin ehri bu d efa da Mardin ve Hasankeyf kalelerini hl ellerinde bulundurmakta olan - h sml askerine teslimiyet gsterdi. Ancak bunlar ak sahrada Osmanl askerine mukabeleye muktedir olamadklarndan Kerh'a.689 kapandlar ve orada dima Diyrbekir'in Osmanl muhafz askerleri tarafndan taarruza mruz kaldlar. Dier taraftan Hsrev Paa Frat' ge tikten sonra Bykl Mehned Paa ile birlemi idi. drs'in re'yine uygun olarak hemen dmana hcum etmek lzm gelirdi; lkin Bykl Mehmed Kerh ile Diyrbekir arasnda bulunan bir kpr yaknlarnda durarak, Harput Hkimi Hseyin Be'in690 kumandas altnda -drtbin kiilik bir kuvvet ayrd ve dman kefe gnderdi. Daha iyi bir mevsimde faydal olmas
Bu asker Diyrbekir'e giderken evvelce muhasara olunup da henz alnamam olan Harput kalesini de Karain-olu Aihmed Be'in yardmla-ryle fethetmitir. Sa'd'd-din'den hlsa, c. 2, s. 313 ve 314. Mtercim. 687 Hb'l-Fazl, yarak: 89. 688 h sml de aslker toplayarak Karahan'u imdadna kotu. Ezcmle Hemen hkimi Yegn Be'i ve Irak memleketinden Glher ve Kerd hkimi olan Cuka Sultan ve 600 hassa korucusunu Sini Derbend ve Kerkk yolundan Badd'a gnderip, Badd hkimi Kaygar Sultan e birlikti Mardin'e gitmee me'mr' etti. Krd begleri, Krdstan derbend-lerini ve Azerbaycan yollarm tutmulard. Hatt be-hatt meliklerinden Cezre-i meriyye hkimi olan Bedr Be, Kerkk Bahtn hkimi olan Seyyd AJhmed Bei iki yzden mtecaviz Krd mbrizlyle Yegan Be'in ve Cuka Sultn'in yolunu balamaa gndermiidi. tkibin Acem geerken bunlarla mukatele ettiler. Muzalferiyet bu tarafta kald. (Sa* d'd -dn'den hulsa, c. 2, s. 314) (Glher, mverrihin yazd vehile Glehr olmaldr, lkin Hammer'in Sum dedii Sni yni Sine olacaktr. Mtercim) 689 Kerh TeoIakt'ta Kerharooram eklindedir. 1, 13, 690 Bb'1-Fazl, varak: 92.
686

Sayfa

176

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

muhakkak olan bu asker hareket, o vakit pek m nasebetsizdi; toprak yamurlardan amur hlini alm olduundan piyadeler yol yryemiyorlard. Osmanllar'ca mes'd saylan Kevkib-i Se-mniyye Gn691 Acemler Hseyin Be'in frkasnn zerine anszn hcum ederek Dicle'ye ric'at ettirdiler. Ancak bin kii yzerek kurtula-bildi692. Karahan, bu muvaffakiyet zerine Pr mevkiinde klamakta olan Di yrbekir Trkmen aretleriyle birlemek zere oraya doru yrd. Lkin Bykl Mehmed, nihayet yola km olduundan kadm Kohisar eh rinin dousunda bulunan Kargan Dede693 mevkiinde birdenbire dmannn karsnda grnd.694 Kara Han'n Sonu; Bykl Mehmed Paa'nn Zaferi Muharebeden kanmak mmkn deildi. Husrev Paa, 6.000 Anadolu ve Karaman svrsiyle sa cenhda bulundu. Hasankeyf, Sason, rvn,695 Eil, Bitlis, Nemrn, Atak, emikezek beleri ve dierleri696 -Idrs nlerinde olduu halde- sol kolda mevk tuttular ki, bu kolun toplam mevcudu 4.000,den ibaretti. 2.000 kadar olan Yenierilerle topular Bykl Mehmed Paa'nn kumandasnda merkezi tekil ediyorlard. Karahan, bu harekt grnce cepheden vuku bulacak taarruzun faydasz kalacan dnerek, smail'in aldran muharebesinde yapt gibi Trkler'in balca hattn evirmek istedi. Hareminin hizmetinde bulunan kadnlar erkek klnda svari saflarna tevz ettikten sonra,697 askerini iki frkaya ayrd, her birini Osmanllarn bir cenah zerine hcuma me'mr etti. smail'in yeeni Hseyin Cam-Beg ile birlikte kendisi birinci frkann kumandasn
slm'da yle bir mes'd gn yoktur. Takvimlerin gsterip de yaplp yaplmamas uygundur veya deildi diye iaret ettii sradan gnlerden biri olacaktr. Mtercim. 692 Eb'1-Fazl, varak: 92. 693 Ruh'dan Nusaybin'e gidilecek yolda. Clhn-nm, 444. (Sa'd'd-dn'de Dede Kargnadr. Mtercim.) 694 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 2/450 -454 695 Nusaybin yaknnda bulunan rvn yhud rvnt (tok. TeofMakt, 1, 3, 6). Teofila&t'n bahsettii mahalde baka irvan olmamak gerektir. (Sa* d'd-dn mer-y irvnU diyor; birka irvan olduu anlalr. M tercim.) 696 drs, bunlarn isim ve knyelerini zikreder. (mer ve mlk -i Ekrd' dan Melik Hall Eyyb, Sason hkimi Mehmed Be, mer-y 'rvnt, Eil hkimi Kaasm Be, Bidls hkimi eref Beg, Nemrn hkimi D-vud Be, Atak hkimi Ahmed Be Zerk, h -veted Be Sleymn. Sa' d'd-dn, c. 2, s. 317. Mtercim.) 697 Ve hem key avret r der libas- suvaran nmyn gerde (yni: Btn kadnlar svr kyafetine koydu. Bz talyan mverrihlerinin aldran Muharebesinde :fcAmazonlar bulunduundan bahsetmi olmalar bundan ne'et etmi olmafc gerekir.
691

Sayfa

177

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

alarak, dierinin idaresini Hemedn ve Der-gzn valisine tevd ve yz korucuyu yni h'n hassa askerini o frkaya ilve etti. lk hcuma balayanlar Acemler oldu; Karahan Husrev Paa'nn askeri zerine yle bir iddetle hcum etti M, eer Bykl Mehmed Paa'nn mdhalesi olmam olsayd, Osmanllar' ric'ate mecbur edecekti. Lkin Mehmed Raa sa cenahnn tehlikede olduunu grerek imdada ye timekle muvzene hsl oldu. Karahan bu muharebede bir kurunla vu rularak dp ld. Sol cenhda ise kavga daha kanl idi, emikezek hkimi Dergzn Bei'nin hcumu zerine malb -olacak bir halde iken, Hasankeyf ve Bitlis beleri imdada yetitiler. Osmanl tarafnda bulunan Krd reisleri drs'in tec' edici sadsn da iiterek gayretlerini artrp galebe ettiler. Dman Kargan Dede'den ancak iki- fersah mesafede bulunan Mardin yolu zerinde tkb ettiler.698 Karahan'n vefat ran-hlar'm bozgunluunu son dereceye getirerek Acemler taraf taraf katlar. Bir ksm Sincar sahrasnn ortasn tuttu.699 Dierleri -ki Kara-han'm zevcesi olup maktul kumandan tarafndan Trkmen airetlerinden birinin muhafazasna tevdi' edilmi olan h'ri kzkardei de bunlarn arasnda idi- Musul ve Kerkk tarikiyle Tebriz'e getiler. Bu muharebenin neticesi Ergani,700 Sincar,701 ermik, Birecik gibi henz Osmanllar'a itaat arzetmemi olan mstahkem mevkilerin ekserisinin teslimini te'mn etti. Mardin ehri bile tekrar gliblere kaplarn at. Fakat kalenin muhafzlar hibir artla teslim olmak istemediler. Us-taclu-olu ile Karahan'm biraderi Sleyman Hn, kalenin teslimi hakknda Osmanl kumandam tarafndan vki olan ihtarlara cevaben, h s-mil kalenin muhafazasn dostluuna itimd ederek
Eb'1-Fazl, yarak: 93. Sincar, Teofilakt'da Tusingaron Frorion tesmiye edilmitir. 3, 16. 700 Makdonald Kineir'in (s. 554) Arguna dedii mahal, Diyrbekr'-in oniki fersah mesafede Toros Da'nn bir boazmdadr ve bakr mdenine yakn Ergani'dir (Cihn -nm, 439). Trker*-in ecdadnn Asya'nn kuzeyindeki eski Ergene (Ergenekon) havzasndan, yollarn engelleyen demir kayalar eriterek ktklar hakkndaki eski rivayeti tahkik iin, bu mevkiin gzel tyini lzmdr. Ebl-Gaaz'nin Tatar Trihine mracaat (e-cere-i Trk). 701 Sincar Da eteindeki Sincar mevkii henz hibir Avrupal seyyah tarafndan ziyaret olunmamtr. Lkin Evliya bir tarifini yazmtr. Bu mntkada bulunan Krdler Sal ve Sekiz Bykl ismiyle yd olunurlar, iki byklar dudaklarndan kar; ikier de gzlerinin, burunlarnn, kulaklarnn zerindedir. Bunlardan birtakm kara kpeklere ibdet ederler. Vcdlar kk ve bceklerle kaplanmtr.. Evliy'nn naklettii eski bir rivayete gre Nuh'un teknesi Sincar yaknlarnda br kayaya arparak su almaa balam ve Nuh'un midi kesilmi; teknede bulunan ylan, Tfn'dan sonra kendisini insan etiyle besleyeceine yemin ederse yardm edeceini Nuh'a sylemi; Nuh'un buna sz vermesi zerine ylan su giren delii vcduyle kapam; tekneden klnca vaadin ye rine getirilmesini istemi; Nh Cebrail'in tavsiyesi zerine ylan yakp kln havaya savurmu; bu kl paralar insan kanyla beslenen haerta dnerek Nuh'un taahhd yerini bulmu. Evliya Seyahatnamesi ve Salnme-i Edebiyat (Jahr-bcher der Litteratur), 13, s. 246.
698 699

Sayfa

178

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

kendisine tevd* etmi olduunu ve yle kymetli bir emnetin muhafazasna nefsini mecbur addettiini beyn etti. Husrev Paa bir sene boyunca muhasara ettii halde netice alnamad. Mardin kalesi zerine vuku bulan teebbslerin bir te'sri grlmeyerek, nihayet Sultn Selm Suriye muharebesinden sonra Bykl Mehmed PaaV* yeni kuvvetlerle ve birok muhsara toplariyle gnderip, onun vstasiyle ele geirebilmitir. Kahramanca nukaavemetine mkfat olmak zere btn muhafzlar kltan geirilerek, Sleyman Hn'n ba da -daha nce iki kardei hakknda olduu gibi- Pdih'n ayaklar altna konuldu. Ancak Ruha, Rakka, Musul mstahkem mevkileri itaat etmedike Dyrbekir ve Mardin'in fethi, Krdistan'm elde edilmesi iin kfi ola mayacandan, bunlarn da zabt lzm gelmi ve Bykl Mehmed Hasan keyf den balayarak oralar az vakit iinde itaate mecbur brakmtr. Keyf yhud Unutma kalesi (Dr'n-nisyn) demek olan Hsn- Keyf (Hsn- Keyf; Hasankeyf), eski Acemler'den Glgerd'in ismini alm idi. Arablar birinci heceyi muhafaza ederek Ke's-i Gl yapmlardr. Bu isimlerle imdiki hapishanelerde mebbed mahkmlara mahss hcrelere mudil olarak Lete ad verilen bir hkmet hapishanesinden dolay Rm mparatorlar tarafndan verilen Unutma Kalesi nm arasnda bir mnsebet vardr.702 Bu kalenin imdiki ismi olan Hsn- Keyf u huss mnsebetten ve Re's'1-Gl ismi, dik ve kaya zerindeki md-hi mevkiinden ve kaya iinde oyulmu mahbesl erinden kaynaklanm grnyor. imdi k mevsiminde ahlnin ikametgh ve yaz mevsiminde ahrdr. Hsn- Keyf, Dicle'nin kuzey sahilinde ve bu nehrin -vaktiyle Osmanl devletinin en gzel bir kprsyle mehur olan- Erzen703 rmayla birletii
Proropyus. de Belio Perslco, 1, 5. Bu hapishane irveyh'in pederi Husrev Pervz'i iinde astrd Dr'z^Zulemtdan baka bir yer deildir. Teo-flakt 17. 703 Cihn-nm, s. 438, eski ve imdiki Araba isimlerini beyn ediyorsa da, Keyf kelimesinin asln bulmakta mkilta d-r olarak Keyf okunmak lzm geleceini zannediyor. Btn Osmanl mverrihleri Keyf yazarlar. Kilkerd kelimesinin birinci ksm amur demek olan kil farsa kelimesidir. Dier ksm olan Kerddir. (Teofil, 3,5). Bu mverrihin Ben d sabinin yni Sbir Boaz dedii, ihtimal ki Ndir yaknndaki Dicle geididir. Makdonald Kineir Hsn- Keyf (Hasan Keyf) yerine Osman Ky yazar ki, bu bozulu eklinin menei anlalamaz. Makdonald ile Evliya ve Cihn -nm'mn kale mevk hakkndaki ittifaklar ngiliz seyyahnn Hasan Keyf den bahsettiinde bhe brakmaz. nk de bu mevkiin Erzen ve Dicle'nin birletii mahalde bulunduunu sylerler. Hasan Keyf den Mardin yolu zerinde en yakn olan karye, Bayram Ky diye isimlendirilir (Ki-neir'in Seyahatnamesi; s. 425). htimal ki bu mevk Te ofilakt'-n Veiduno'sudur. Bayram Ky'nden Macar (Teofilakt'ta, 2, 18, Matzaron Firorion kalesinin mevkiinde kin Matra nm mahalle gelinir ki, metinde yazld zere, Macaristan hkmetinin armasndaki Matra, Tatra, Patra Dalan'ndan birinin ismine muvafk olmak cihetiyle yn- dikkattir.
702

Sayfa

179

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

mahalden uzak olmayan bir noktada vki'dir.704 Hlen (Hammer zamannda) -Macaristan'n byk ovas zerinde grlen byk dadan birinin ismine muvafk olmak zere- Matra705 denilen ve eskiden Macar unvanyla yd olunan, eski bir kaleye yakndr. Trkler mid, Mardin, Sincar, Hsn- Keyf kalelerine hkim olunca Beyne'n-nehreyn (Mezopotamya) kt'asnn kuzeyi demek olan Diyrbe -kir eyletinin dier ehirlerinin de tamm sr'atle itaat ettiler. Bunlardan Nusaybn, Dr, Meyyfnkn, Cezre-i mer en nce teslimiyet gsterdikleri gibi, bunlann etrafndaki sahralarda takm takm gezmekte olan Ren, Harr, Sincr, Ustaclu, Cezrev Krd aretleriyle Mevl Arab aireti de Osmanl saltanatnn itaati altna girdiler706 Asrmza (Hammer'in asrna) yakn bir zamanda, Iran ahlar ve Osmanl Pdihlar, aralarndaki ihtilf ve dmanl fasl iin dima Asya'nn bu bat ksmnda mcdele ettikleri gibi, sa'nn doumundan nce ve daha sonra Roma ve Bizans alaylar eski ran hkmdarlaryle bu mntkada sk sk muharebeye lzum grmlerdir. Meyyfrkn'den Dicle'ye dklen Nim-fius rma iki rakb hkmet arasnda hudd tekil ederdi. Mezopotamya sahrlanndadr ki,
Bu mntkann zm pek mehurdur. Clhn -nm, s. 488. Evliya bu kpr mnsebetiyle, btn Osmanl memleketlerinde bulunan kprleri zikreder: 1) II. Murad tarafndan Rumeli'de in olunan Ergene Kprs, 2) Saraybosna Kprs, 3) Mostar Kprs, 4) Cisr-i Mustafa Paa, 5) stanbul yaknlarnda ekmece Kprs, 6) Edirne Kprs; Asya'da: 7 -9) II. Byezd tarafndan Geyve'de Sakarya, Osmanck'ta Kzlrmak, Saruhan'da Geds (Gediz) (Hermas) nehirleri ze rinde yaplan kpr, 10) Amasyada Yeilrmak Kprs, 11) Erzurum yaknlarnda Erzen Suyu zerinde oban Kprs, 12) Yine Sultn Byezd tarafndan in olunan ve Al-tun Halkal ad verilen kpr, 13) Erzen zerinde Hasu Kp rs, 14) Bu nehrin mansabma ve Hasan Keyfe yakn mahaldeki kpr, 15) Seyhan zerinde Adana Kprs, 16) Ceyhan zerinde Masis Kprs, 17) Yalnz-gz Kprs,. Pokok, 5, bb: 14; 18) Ara zerinde Culfa Kprs. 705 Notlar ve Aklamalar ksmnda bu kitaba it 17. Not'a baknz. 706 Bu eserin tercmesinde, tpk Mehmed At Bey gibi, biz de metne dokunmadan yeni harflere eviriyoruz. Bu itiDarla baz noktalar Mehmed At Bey'in erhleriyle akla kavuturuluyor, Hammer'in Hristiyanlk gayretiyle veya zamannn teknik ve ilm mahrumiyetleri sebebiyle dt pek bariz hatalar okuyucunun irfanna brakyoruz. Bunlardan birisi de, h smail ve Safevler'den bahsederken mverrihinin dima Acemler tbirini kullanmasdr, ki doru deildir. Geri h smail ve kurduu devlet tran topraklan zerinde ve Acem nfsunu da iine alyor; fakat devletin kurucular Trk airetleridir; devraldklar saltanatlar da Akkoyunlu ve Karakoyunlu Trkmen beylikleridir, h smail'in ordusu da hemen hemen tammiyle Trklerden mteekkildi r. Osmanl Trk' Snnlii, tekiler de 'l kurduklar devletlerin temel akidesi yapmlardr. Bir bakma bu mezheble ilgili mcdele, hakikatte Osmanl'nn nizm- lem politikas iinde erimek istemeyen ran ve Azerbaycan Trkmenlerl'nln ilik dvasn polit'k bir kalkan olarak kullanp Osmanl Trk'nn dvasn ve mevcudiyetini iten ve dtan tehdit etmesinden kaynaklanmtr, diyebiliriz... kinci husus da yukarda Kttrd kabileleri olarak isimleri saylanlarn, b'zatlhi isimleri bile onlarn zbez Trk kabileleri olduunu gstermesi bakmndan yn- dikkattir: Ustaclu, Sincr (Sencer yahut Sancarl)... Bunlar, balarndaki Trkmen beyinin isimlerini, kendi kabile topluluklarna isim yapm olan Trk zmrelerini gstermektedir, Osmanl, Seluk'lu. Kara-han'l... tabirleriyle ayn mhiyetteki isimlerdir. Bugnk tim.etno-lojik yapmzla ilgili aratrmalar yapanlarn bunlara dikkat etmeleri Trkiye zerinde oynanan oyunlarn aa kmas bakmndan da mill bir vazfed'r. (Hazrlayann Notu)
704

Sayfa

180

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

Konsolos ve imparatorlarn ordular yeni muzaffe-riyetler veyahut kendilerine mezar aramaa gelmilerdir. Bu kt'adadr ki, ranllar'n sk sk istillarna sedd olmak iin o kadar kale ve kuleler in olunmu ve bunlar asrlarca muttasl alnp verilerek silhlarn tli'ne gre sahip deitirmitir. Lkin hibiri Nusaybin kadar muhtelif durumlara maruz kalmamtr. Eski Mezopotamya kt'asmn bu payitaht -ki Romallar ancak Lkllus'un Kral Tiran aleyhine vukua gelen seferi esnasnda mevcudiyetinden haberdr olmulard- Tiran ile Roma arasnda akd olunan artlar mucibince, o kt'ann dier beldeleriyle beraber ona terk olundu.707 Trayan, tekrar zabtetti.708 Hadrien tarafndan Acemler'e de olunduu halde, Sever'in hkmeti zamannda Roma'ya ilhak edilip, yine Sever tarafndan tezyin ile mstahkem bir hle getirilmitir.709 Bu zamandan itibaren iki asra varan bir mddet zarfnda ran hkmdarlar Dou'nun bu korkutucu merkezini tekrar ellerine almak iin mtemadiyen uramlardr. Nusaybin, II. pr tarafndan ayr ayr defa muhasara olundu: Birincisi elli, ikincisi seksen, ncs yz gn devam etti. Son muhasarada ilk iki muhasaradan da ha ok adam kaybetti. Sedler vstasiyle iirilen Dicle sular, istihkmlarn hizasna kadar ykselirdi. Beldeye pr'un askerlerini dkmek zere serapa mcehhez bir ince donanma, bu heybetli gln zerinde iler ledi. Lkin muvaffakiyet neticesini muhakkak grd bu tedbr pr'un zarar grmesine yol at: Fillere bindirilen okular bu hayvanlar tarafndan yere atlarak inendikleri srada, Acem svarilerinin byk bir ksm da bouldu. Nusaybin ahlsi ruhbanlar tarafndan grdkleri te-vk zerine o kadar sebatkrne mukavemet gsterdiler ki, pr ric'ate mecbur oldu. Ancak Julien'in hezimetinden sonra bu kale ile -Singar Kalesi ve hudd zerindeki dier ehirler- Zoviye'nin710 imzalad bir ahidnmeye uygun olarak yine ranlilar'n eline dt ve kat' surette onlarda kald.711 Hermas (Migdonius)712 nehri kenarnda bina olunmu bulunan Nusaybin, imdi sefil bir kyden baka birey deildir. Eski azametinin nianesi olmak zere ancak duvar paralar, birka kule, eski istihkmlarnn temelleri
707 708

Diakosius, 35, 7. Kezalik, 48, 23. 709 Kezalik, 75, 3 ve 30, 6. 710 Juliani Orat, Gibboms'da, 18, ikinci cilt, s. 107. 711 A. Marselon, 25, 7. Ubanius, Zozimus, Gibbons'da, 24, c. 2, s. 466. 712 Dpre, tranda Seyahat, l, s. 86. Makdonal Kineir'in Seyahatnamesi.

Sayfa

181

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

kalabilmitir.713 urada burada grlen bu bombo harabelerden dolaydr ki Nusaybin Cnistn nmn almtr. Bild- Sakaleyn714 ismiyle de yd olunur ki,715 sakaleyn den maksad insanlarla cinlerdir. Ahl., ehre yakn br kaya zerinde Nuh, drs, Ey-yb Peygamberlerin ayaklarndan kalm olan izlere sayg gsterirler ve cinlerin serlerine kar onlardan himaye isterler. Nusaybin'den Mardin yoluna doru baklnca, ancak sekiz fersah mesafede olan Dr ehri grlr. mparator Anastas, Nusaybin'in kaybndan sonra Dr'y hududun bu tarafndaki asker mevkilerin birincileri derecesinde salamlatrmt. Justinien mevcut istihkmlara yenilerini ilve ederek, daha mthi bir hle getirdi. Dr -saray ve kiliselerinin muhteem harabeleri iinde- altm kadem yksekliinde ve on kadem geniliinde duvarlanyle,716 hl seyyahlarn gzlerinde o zaran Frat'n te tarafnda Romallar'n mlik bulunduklar mstahkem ehirlerin hakk bir numunesini arz etmektedir.717 Lkin bu eser bakyyeleri arasnda Mslmanlarn aradklar, Hazkl Peygamber le asl Krd olan bir azzin mezarlarndan ibarettir, Messisinn nmna nisbetle eskiden Anasta-siopolis denilen Dr, idare merkezi Nusaybin olan kadm Migdoni eyleti dhilinde olduu gibi, o vakitler Meyyfrkn (Martyropolis) dah kadm Sufene eyletinin hkmet merkezi idi. Bu iki ehrin ikisi de gzel bahelerle kuatlmtr.718 Meyyfrkn, Circs Peygamber'e mensup olup da Rm mparatorlarnn ve bz ran hkmdarlarnn719 pek ok sayg gsterdikleri kilise ile mehurdur. ehrin yaknndaki Ayne'l-havz henz hibir Avrupal seyyah ziyaret etmemitir.720 Hamdan ailesinden -Mtenebb'nin gayet baarl olarak destann syledii- mehur hkmdar Seyf'd-devle'nin trbesi harabeleri de burada grlr.721 Ancak zannolunduu vehile, burada olmas lzm gelen enbiy kabirlerinden ve Martyropolis isminin722 ebedletirdii ve hatra getirdii yz ehd mezarndan hibir eser
Makdonal Kineir'in Hatrata, s. 260. Evliya, 4, 715 Kezlifc. 716 Makdonal Kineir'in Seyahatnamesi, s. 440. 717 Kezallfc, s, 260 ve 262. 718 Cihln-nm, s. 437. Evliya, 4. 719 Husrev Pervz zevcesi Sre'nin gnln ho etmek iin, bu kiliseye altndan bir ha astrmt. Simokata, 5, 14. Circs Kilisesi hakknda Bb'l-Ferc'e mracaat, va: 98. 720 Clhn-nm, a. 439. 721 Kezalik, 437. 722 Manfcyropolis ehdler- beldesi; ehdiyye> demektir. Mtercim.
713 714

Sayfa

182

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

grlm deildir. Diyrbekir, baka bir ifdeyle Kuzey Mezopotamya mntkasnn Dou hududu zerinde, Dicle'nin tekil ettii bir ada vardr. Bu ada, 723 Halfe mer bin Abdlazz'e mensup olmak zere Cezre-i mer adyla anld gibi, ortasndaki ehir dah ayn isimle yd olunur. Cezire ehrinin (kadm Tumanum) istihkmlar Diyrbekir gibi siyah tatan yaplm olduu halde, hemen kamilen harb olmutur.724 ehrin batsnda bulunan Ayn'lSikln, gzel baheleri sular. Hepsi Krd aslndan olan sakinleri Dicle ve Habur'un725 letafetini hazin ve messir iirlerle yd ederler.726 Bu mevkii ziyarete gelen yabanclara, halfe ve imamlara id olduu rivayet olunan bz makberler ile ahlnin zannna gre Nuh'un zevcesinin gemide l olarak dourduu ocuun gayet cesm mezar gsterilir.727 Nhun gemisi, Cd Da eteinde olan ve Grgl yaknnda kin olup Cezre'de grlmesi kaabil bulunan kaya zerinde durduu zaman, Nuh ailesi batdaki Kurbet's-Semnn728 mevkini inmi ve ilk itigli olmak zere bu ocuu defn etmiler.729 Ancak bu rivayet bsbtn hayli olduu gibi, vatanlarna nisbetle Cezer (Cezri) lakabn alan birok hretle slm limlerinin buradan ne'et ettii hakkndaki iddia da itimda yn deildir730 Cezire ismi, ehrin zerinde kurulduu adaya mnhasr deildir; Frat ve Dicle ara snda bulunan kt'a, yni Beyne'n-nehreyn (Mezopotamya) mntkas dah Cezire ismiyle731 ma'rftur. Arab corafyaclarnn zikrettii onbe adann en by ite u Beyne'n- nehreyn cezresidir.732 El-Ce-zre, vaktiyle
Tirgis partem etiam mohtis Izalae (Cd) circumit, et cas-tellum, Thommanum quod dicitur, reditu suo includit. Teofi-lakt, c. 2.) Dicle, Cd Da yaknnda Cezire ehrinde bakasn ihata etmez. Manner, bu mverrihin verdii malmattan istifde etmemitir. Thomanum (Tomanum) ismi Karyet's-Semnn nmnda muhafaza edilmi olduu grlyor. 724 Makdonal Kineir'in Seyahatnamesi, s. 456 .Tudelal Benyamin'den bwi bu ehri ilk ziyaret eden M. Kineir'dir. 725 Bu isim eskiden Nicephorus yhud Centrites ve Chaboras yahud Mygdonius denilen yerlere aittir. 726 Evliya." 727 Evliya! 728 Kadm Bezafoday burada aramaldr. 729 Evliya. 730 Muhaddisn (Hads limleri) nden Cezri bn Rebi'a 137 (754) de vefat etmitir. Trh -i Kmil sahibi Esr'ddn Cezr 630 (1232) ve Mesel's-Sir sahibi edblerden dier Esr'd-dn 638 (1240)'da vefat etmitir. Bu trihin sekizinci kitabnda zikredilmi olan ems'd-dn Cezr (Cezer) 833 (1428)'de vefat etmitir. Bu erbb - kalemin cmlesi Cezr (veya Cezer) unvann doum yerlerinden almlardr. 731 cezire ganl bir mahJbbedir Drt tezyinat ile mashbedlr Hak, demi, suret verince hilkate Ey tabiat al nigh- dikkate: Znet-i mahssa ver canbeynine A] iki bz -y sinmn beynine. (Muallim Nc-Mtercim). 732 Ykt'nin Mterek nmndaki mtebih isimler lgatine nazaran Arab corafyasnn onbe Cezre'si unlardr: 1) Cez-re-i sr, (Mersd'l-Ittl'da Akur denilen mahal, dorusu Asr olacaktr, trih metnine baknz.) Dicle ve Frat arasndadr; 2) spanya'da Cebel't-Tnk yaknnda Cezret'l-Hadr, 3) Zenc (Habe)
723

Sayfa

183

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

ilerinde sakin bulunan kabilelerin reislerine, yni Mazar (Muzr) ve Reb'a ile Bekr'in isimlerine nisbet edilen kazaya ayrlmtr. Bunlardan Bekr, Elcezre'nin kuzey ksmnda ikamet ettiinden, Di-yr- Bekr beldesi ve tarif ettiimiz balca ehirleri iine alan Diyr- Bekr kt'as, onun ismini almtr. Neb'a ve Nazr733 olu Muzr Beyne'n-nehreyn kt'asnm gney ksmlarn aralarnda taksim ettiler: Birincisi Dicle sahili boyunca uzanan arazyi alarak Musul'u ikametgh ittihaz eyledi. kincisi Rakka'y merkez yaparak Frat sahillerine yerleti. Bu iki belde, onlara tbi' kalelerle beraber Bykl Mehmed Paa tarafndan Osmanl memleketlerine ilve olunduundan, bu fetihlerin ehemmiyetini daha iyi anlatmak iin, burada bz tafsilta girimek icb eder.734 Musul imdi (Hammer zamannda) Musul sanca denilen Reb'a eyletinin idare merkezi olan Musul ehri, iindeki yirmi camiin zerfeti ve -biri Piza Kulesi gibi bir tarafna mail olan- yedi kulesinin gzellii ile mehurdur. Eski Ninova'dan735 yalnz Dicle sular ile ayrlmtr. imdiye kadar gzden geirdiimiz ehirler gibi bunun da ahlsi hemen kamilen Krd'dr.736 Musul Krdleri anadillerinden baka, Arabca Trke, Farsa da 737 sylerler. Eskian en mehur peygamberinden Ynus ile Ortaan azizler zmresinin ilk snfndan olan Azz Circs buralarnn ahlsince hrmete mazhardr.738 tn trihleri Ortaa'a tesadf eden en gzel
mntkasnda Cezret'l-Hadr, 4) Msr'da Cezret'z-Zeheb, 5) Msr'da Hayriye yaknnda yine Cezret'l-Zeheb, 6) Endls'n ark ksmnda Cezret'-kr 7) Cezret'1-Arab, 8) Cezre-i bn-i mer, kadm Tomanum ki, yukarda zikr ettiimiz drt Cezre'nin (Cezr) doum yeridir. 9) Afrika'nn bat ucunda Cezre-i Ben Munay, 10) Sse (?) ve Tunus arasnda Afrika'nn dou sahillerinde erik nahiyesinde Cezret' -erk, 11) Fustt civarnda Nl'in te-kl ettii adalardan biri olan Cezre-i Ben Nasr, 12) Yemen'de Ben Sa'leb'e it Cezret'n -Nahl, 13) Kaahire ve skenderiye arasnda Nl'in baka bir adas olan Cezre-i Kavsn, 14) Elcezre ki Endels ahlsi indinde Balear, Mayorka, Minr adalar demektir, 15) Cezre-i Mahalle, Fustt yaknnda. 733 Cihan-nmT s. 432 ve 436. Pederinin mirasm taksimde Rebia atlara mlik olduundan Reb'at'l -Fris ve Muzr ise eeklere sahip olduundan Muzr'l-Hammr denilmitir. Eski Medlerde dah Mazar (Muzr) ismi grlr: Polyainus, 72, 3, bb: 4. Mazares. 734 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 2/454 -460 735 Yahut, kadm Ninova'dan baka eski Badd yaknnda bu isimde bir ky bilinir. (Bk. Mersdu'l-fttf. Mtercim.) 736 Halbuki, bugn bile -vak.tlyle Mlsk- mill hudutlar iinde kalan- Musul ve Keifck, Elcezre'nin kuzeyinde kesif Trk nfusuyle mehur Trk; beldeleri olarak bilinmektedir. (Hazrlayan). 737 Cihn-nm, s. 434. 738 Evliya Circs'in ejder ile kavgasn nakl eder ve bu ztn krk defa atee girdiini yazar. Evliy'ya nazaran

Sayfa

184

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

camiler Atabe Seyfddn Gz ile Nreddn'in kz taraflarndan yaptrlmtr.739 Muslin denilen ipekli kuman ismi Musul'dan gelir; nasl ki Baldaken tbir olunan kubbeler de Ba-dad'a mensubdur. Musul'un dousunda Koal Su demek olan Naura menb vardr ki, bunun sath ivid verir nebatlarla doludur. Gneyinde dah scak bir mden suyu kayna vardr ki, getii yerde kokulu ve koyu renkli bir zift brakr.740 Urfa Muzr (Mazar) airetinin memleketi, buraya it birok trih hatrattan dolay daha ziyde nazar- dikkatimize ayandr. dare merkezi Ruha, sonraki adyla Urfa (kadm Adessa, yhud Kalirhue) 'dir ki, zamanmzda (Hammer a) bu isimdeki sancan merkezidir. Kalrhue'nin nefis menbnn besledii havuz balklarnn vaktiyle Suriyeliler tarafndan As tarte ilahesine tahsis klman hayvancklar olduuna bhe yoktur. imdi Krdler Urfa'y brhm Peygamber'in manev himyesi altna koymulardr. Zr Nemrd'un bu Peygamberi iine att atein bir anda gl bahesi hline gelmesi, hdisesinin burada vuku bulduu rivayet olunur. Ortaa'da Adessa -tanassur ettikten sonra Yes' ile haberlemi olduu hikye edilenKral Augar741 sayesinde kuds bir hrete mlik idi. Byk skender'in saltanatnda bu beldenin ahlsi Rumlar'dan, Arab-lar'dan, Suriyelilerden, Ermenler'den mrekkeb garb bir itima hey'et tekil ederlerdi. Bununla beraber Suriye742 ve Arab743 lisanlar fa-sh bir ekilde konuulur ve yksek derecede bir Arab mektebinden baka, yine o derecede bir Acem mektebi bulunurdu.744 Adessa'nn son hkmdar Avgar, Antonen Karakalla tarafndan Ro ma'ya zincirler iinde gtrld; lkin tli'in garb bir ekilde deimesiyle
Seyf'd-dn G-z Cmii'ne defn olunmutur. Lkin Cihan -nn'ya gre, s. 443, mezar Musul yaknlarndadr. Bu esere nazaran Ynus Peygamber dah Mardin yaknnda bir ejderle kavga etmitir. 739 Evliya. 740 tfhan-nm, s. 134, Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 2/460 -461 741 Augar veya Avgar> Ekberden bozmadr. 742 Bayer, Edessae Trihi, s. 5. 743 Trih- Eb'l-Ferec, 10, s. 16; Vessel. 744 Theodor, lector, at calcem Hist. eceles, in Assemanl. ark Ktphanesi, 2, s. 402; 3, 386 -387; 4, 70, 924 ve Gibbons, 8, haiye 44.

Sayfa

185

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

Karakalla dahi dmanna malb ve lmn pensesine dt.745 mparator Valerien de tli'in daha ziyde br msadesine nail olamad. Birinci pr'un mahsur tuttuu ehri kurtarmak iin ilerlemi olduu halde, bu mevkiin hisarlar altnda malb olarak, kendisi de Acemler'in eline dt.746 Justinien, Adessa istihkmlarm tamir etti747 lkin o zamann mverrihlerine inanlmak lzm gelirse, ranllar'm Husrev-i Nirevn zamannda alel-acele ric'atlerini kalenin istihkmlarnn metanetinden ve muhafzlarnn ecaatinden ziyde, Mesih'in Kral Avgar'a gnderilmi mektubuyla tasvirine atfetmek lzm gelir.748 Bu mektb ile tasvir be asr mehul kaldktan sonra, birden bire mucizev bir surette bulunuvermi ve Adessa'y Arablar'n elinden kurtarmtr. Sonralar, birbirini mtekib Emev ve Abbas halfeleriyle Hamdan,749 ve Ukayl750 hanedanlar hkmdarlarnn eline gemitir. Onlardan sonra Baldvin gelerek Adessa Emareti (Kontluu)'ni te'ss etmitir. Elli sene sonra md'd-dn Zeng751 Adessa'y Hristiyanlar'dan alarak,752 kendisine vergi vermek ve bal kalmak artyle, Ukayl Hanedan hkmdarna iade etti.753 Atabe Hnedn'nn yklmasndan ve memleketlerinin Hulg tarafndan ele geirilmesinden sonra Eyybye Krd H-nedn'nn yedi ubesinden754 biri, Mezopotamya'da hkmranln te'ss etti. Bu hanedann son hkmdar Akkoyunlu Hanedan hkmdar Urun Hasan tarafndan ldrld. Nihayet Uzun Hasan hanedanna halef olan h smil, hkimiyetini bu taraflara uzatm idi. Ancak aldran hezimeti zerine, btn Krdistan' Sultn Selm'in muzaffer ordularna terk etmek mecburiyetinde kald. Reb'a kazasnn, yhud Ruha sancann ikinci mhim beldesi Rakka (Nicephorium) 'dr ki, Reb'a evvel ikametgh olmak zere buray semiti. Kalinikum dah denilen Rakka, Bizans mparatorlarnn -ticretleriyle en
Jornandes, 1, 1: Caracalla, Bdessa defunotus>. Zozlmus, Hst. 747 Gibbons, bab: 49, haiye 7 ve 14. Seasonably presented to the devotlon of the times.> 748 Teofilakt, 1, 3: 749 Ben Hamdan 323/934'ten 380/990'a kadar 5 hkmdar. 750 Ben Ukayl 380/990'dan 495/llOl'e kadar 10 hkmdar. 751 Haleb Atalbeleri 408/1017'den 630/1232'ye kadar 5 hkmdar. Zeng, Avrupa mverrihlerinin Sanguinus dedikleridir. 752 Gesta Del 753 Cibn-nm, s. 436. 754 Birincisi Msr'da, ikincisi am'da, ncs Humus'da, drdncs Ha-ma'da, beincisi Yemen'de, altncs Haleb'de, yedincisi Hsn- Keyf'da, (Hasankeyf'de).
745 746

Sayfa

186

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

mhim olan- ehirlerinden biriydi;755 Justinien756 tarafndan geniletilip yeniden in edilmitir. Hrun'r-Red dah orada muhteem bir saray bina ettirmitir ki, henz harabelerin bz izleri mev-cddur.757 Rakka'nn alt tarafnda Frat sahili boyunca inilerek Habur mansabndan Kirkisiye (Rm tmparatorluu'nun eski iresium beldesi-dir ki, Karhabeza denilen mahal dah belki budur) ehrine ulalr. Bunun duvarlar altnda Msr hkmdar Ne Buhtunnasr ile muharebe etmiti.758 Rakka'nn st tarafndan ve Rakka sahilinde, nehrin geit yerini muhafaza etmek zere iki kale grlr. Birincisi Br, yhd Birecik (kadm Brta),759 ikincisi Dr- Rm, yhud KaTat'r-Rm adn alr. Frat'n te tarafndaki ehirler arasnda ticret merkezi olduundan eski Tapsaks yhud Zogma (Thapsacius veya Zeugma) ad verilen KaF-at'r-Rm Ortaa Arab corafyasnda bahis mevzuu olan drt kalenin en mehurudur,760 Ancak bu kalelerin her birine mensup olan hkmdarlar her kim olursa olsun Harran Kalesi trihde bsbtn ayr ve mhim bir mevk igal eder. Urfa ve Nusaybin arasnda bulunan Harran Tevrat'ta Havran ismiyle zikredilmitir ve (Hazret-i) brahim'in Uvr (Uver)'den gelerek burada ikamet ettii bildirildii gibi, Romallardn Kara dedikleri mevk dah burasdr ki, Krass utan verici malbiyetini burada grmtr. Bizim gnmzde burann ahlsi ehir ahlsinden az uzak bir
Callinicum munimentum rabustum et commercandi opimitate gratissi -mum. Amien Marselen, 23, 3. Prokop, de Aedificis. Cihn-nm, s. 44. Renel, Keyhusre-vln Seferlerinin Tasviri s, 65. 758 Jozef, 10, 71. 759 Cihin-nn, s. 594. 760 Cih&n-umft, 6. 444. Ykt'nin Mterek'inde zikrettii ondrt kale unlardr: 1) Hind'de in hududunda Kal'a (Mersd'a nazaran Hind ve in arasnda Kal'a-i Bekle), 2) Endels'de Kal'a denilen mevk, Kl demirleri bu iki yerin birinden gelir. 3) Yemen'-de Kal'a ki, birok eserlerin sahibi Fakh Kal' buradandr. 4) Kal'at'r -Rabh, 5) Kal'a-i Eyyb, ikisi de Endels'de (Me-rsd, Mednetn azimetim celleti'1-kadr bi'1-Endels diyor. Mtercim) 6) Kal'a-t'1Cass (Mverrih al demek olduunu ilve ediyor, fakat Mersd'a gre ya Elhas veyhud el -Hsndir) Fars vilyetinde Arcan kazasnda, 7) Frat zerinde Sffn karsnda Kal'a-i Ca'ber (Sleyman h'n boulduu mahal), 8) Suriye'de Sayda yaknnda Kal'a -i Hasen (Mersd'da Kal'a-i Eb'l-Hasen), 9) Afrika'da Kayrevn'n sukutundan sonra in olunan Kal'a-i Tviye (veya Tvh) (Mersd'da Kal'a-i Eb Tavl) 10) Endels'de Kal'a -i Ab-dsselm, 11) Frat zerinde Menbic yaknlarnda bulunan ve Haleb'e tbi Kal'at'n -Ncm (Mersd'a gre Menbic'e drt fersah mesafededir, Cisr-i Menbic nmnda bir de kprs vardr), 12) Endels'de Kal'a - Yahsab (veya Yahsub), 13) Frat zerinde Birecik ve Sumeysat yaknlarnda Kal'at'r -Rm,. Mild 1220 senesinde hayatta bulunan Ykut bunun fslm memleketleri ortasnda Ermeni Hkmeti merkezi olduunu zikr ediyor. Demek olur ki Frat geitlerini muhafaza eden kale vardr: Kal'a-i Ca'ber, Kal'at'n-Necm, Kal'-at*r-Rm. (Mverrih ondrt yerine on yazyor, fakat Mersd'a gre daha baka mahaller vardr: Merc'l-Kal'a, B-diye'de bir mevzi, yhud Irak Hlvan'nda bir karye: El-Kal'a, am'da kurun mdeni ihtiva eden bir da; Kayrevn'da Kal'a-i Bisr; Kal*a-i Ben Hammd ki Afrika'nn mntehasn -da olacaktr; Hazar Denizi'ne yakn Ermeniyye tarafnda Kal'-at'1-Lan.
755 756 757

Sayfa

187

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

mahalde Sbier'in Kamer bdethnesi'ni gsterirler. mparator Julien buradan geerken memleketin detlerine uygun hareket etmi olmak iin kurbanlar takdim etmiti.761 Harran tepelerini, Sigar sahalarn, Kamer Ma'bedi harabelerini,762 Bebaraks ceziresi yannda in olunan ehram, Hbur'un763 -komu olan ehre764 Re*s'l-Ayn ismini vermi olan- yz menbn imdiye kadar hibir Avrupal mverrih ziyaret etmemitir.765 Dou Anadolu'da drs'in dari Dzenlemeleri Bekr, Muzr (Mazar), Reb'a kabilelerinin sakin bulunduklar memleketler -ki bugn (Hammer zamannda) Mezopotamya'nn kuzeyinde az fark ile Diyrbekir, Rah, Musul sancaklarn tekil ederler- Bykl Meh-med Paa'nn asker liykati ve ondan ziyde drs-i Bidls'nin mhirne grmeleri sayesinde Osmanl memleketleri arasna katlmlardr. drs, Selm'in emirlerine muntazr olmakla beraber, bu mntkann dahil idaresi iin yorulmak bilmez bir gayretle alyordu; mmkn olan her trl tedbrleri ve icrt alarak, asayii te'mn ediyor, Osmanl Devleti'ne emir gzr olmak zere itaat ettirdii emirlerin rabtalarn pekitirmek istij-ordu. Bu tedbrlerin hepsini Pdih tasvib etti ve bir fermnyle drs'e tebli etti. Ferman ile beraber itaat arz eden belere tevzi' olunmak zere taraf- pdihden 17 sancak, srma ilemeli 500 hil'at, 25.000 duka gnderiliyordu.766
Moestus exinde digressus venit cursu propero Carras, anti quum oppidum Crassorum et Roman exercitus aerumnis in-signe. Ibi mora tus aliquot dies dum necessaria parat, -et Lunae, quae religiose per eos colitur tractus, ritu locorum fert sacra. Amien Marselen, 3, 23. 762 Musalla-y Sbin bu teli (tepe) zerindedir. Ctth&n -nitm s. 444. Mafe-donal Kineir Of tane famous eity Haran little or nothing remains diyorsa da, onun szne itiraz kabildir. 763 tjyzden ziyde uyn- safiye kar. Cihn-mm. 764 Bizans imparatorluunun buralar istils srasnda -bu ehiri tahkim etmi ve mutantan binalarla sslemi olan mparator Teodos'a nisbet-le Thodosiopolis nm verilmiti. Prokop, A^ifies, 2, 2. 765 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 2/461 -463 Cihn-nm'da (s. 438-439) yle dercediimitir: Sincr kur-bnde Cetel Gedk (atal Gedik) ta vardr ki bunda H-tniye nmnda bir gl ve onun ortasnda Havtu adyla anlr bir ada ve ky vardr; adann bir tepesinde bir byk stn grlr. Otter de (2, s. 255) bu stn veya ehramdan bahsediyorsa da Cihn -nm*ya atfen sylyor. 766 Pdih Diyrbekir belerbeisi Meihmed Paa'ya srh ve sefdden kse-1 emele smaz mebli-i kesre gnderdiler. Ve esbfo ve emti-i nefsln-den b-hadd ve bUkiys nesne t buyurup hal'- mtenevvia-i fhire hsan ile serfirz eylediler. Ve mer-y Dyrbekr'e ve mlk hkkm- Ekrd'a bah olunmak ittn yiirmibe yk ake ve be yz cme-i zerrin ve on yedi alem-i prtezyn irsal buyurdular. Sa'd'd -dn, c. 2, s. 321. Grlyor ki, bu eya Bykl Mehmed Paa'ya gnderilmitir, tdrs'e yazlan ve Notlar ve Aklamalar ksmnda bahsedilecek olan fermanda bunlardan bahsolunmaz. Mtercim.
761

Sayfa

188

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

drs, o kadar iyi balam olduu vazifesini ikml etmek iin Diyrbekir'i muvakkaten birka sancaa taksim etti. idareyi tabatiyle kolaylatrmakta olan bu taksim, ertesi sene Ruha ve Musul hkmetleri in de kabul olundu. Krdistan -hemen hemen kaleleri saysnda mers bulunanbu kt'asmm bsbtn huss olan hli, belerin ve baka bir tbirle airet reislerinin istikll fikri, ahlsinin vaheti, harpi detleri pek mutlak bir hkmet idaresine msid olmayacakt. drs, bu memleketleri ancak uzun almalar neticesi elde etmi olduundan, yumuak ve uzlatrc tedbrler kullanmas icb ederdi: Bundan dolay Krdistan'n o zaman te'ss olunan ve imdi (Hammer zamannda) uygulanmakta olan idare tarz Osmanl Devleti'nin dier eyletlerinin idare uslnden esasen farkldr. Diyrbekir eyletini tekil eden ondokuz sancan datl ekli bu fark gsterir: Bunlardan yalnz onbiri mu'td usl ile idare edilmitir; hkmetleri huss artlara tbi' dier sekizinden bei irsen reislie mlik olan belerde braklmtr. Zten trihin umm olarak bilinmesinden u netice kar ki, araznin birbirine bal olmayan byle birok reisler arasnda taksim edilmesi, pek ok kaleleri ve mstahkem mevkileri iine alan ve ahlsi dima silh kullanmak alkanlnda olan ve bundan dolay sava bir karakterle muttasf bulunan dalk memleketlerin hemen cmlesinde, her vakit bir zaruret hkmn almtr. Bu nok-ta-i nazardan mtala edilince, Trkiye'nin hududlarnn iki ucunda bulunan Bosna ve Krdistan'n tammiyle birbirlerine benzedikleri grlr. Her iki eylet o vakit -imdi olduu gibi- kaleleri miktarnca kk beliklere ayrlmt.767 u kadar ki Bosna, hkmet merkezine daha yakn bulunduu cihetle, pdihlar ahlnin serkene hareketlerini kolayca bastrmaa muvaffak olmulardr. Hkmetin icrt merekzinden daha uzak olan Krd reisleri hakknda gsterilen msadelerin Bosna hakknda uygulanmasna ihtiya
O zamana doru yazlm olan Bosna Trihine mracaat. Trk -ler'in Bosna'ya istilsna dir Venedik kale muhafz Lauran tarafndan yazlp yukarda bahsedilen raporda Karen Kalesi zikredilmektedir. II nome un altro Castello il nome del ve del Conte Zuan Cranovics conte Zorzi Corlatovich Diyr-bekir eyletinin ondokuz sancandan onbiri dorudan doruya idare olunan sancaklardr ki unlardr: 1) Diyrbekr, 2) Harput, 3) Akakale, 4) Ergani, 5) emikezek, 6) Hasankeyf, 7) Siirt, 8) Sincr, 9) Siverek, 10) Meyyfrkn, 11) Nusaybin; Ktirdler'in elinde olan sekiz sancak da unlardr: 1) Atak, 2) Portuk, 3) Tercl, 4) apakur, 5) ermik, 6) Saman, 7) Klb, (Gelb), 8) Mehrn. Tevars eden be hkmet de unlardr: 1) Eil, 2) Palu, 3) Cezre -i bni mer, 4) Hazo, 5) Gene. Kaanun-nme'ye mracaat. Cihn-nm (s. 436), ondokuz sancak saymakla beraber daha sonra Ruha hkmeti bahsinde ismi geen Habur ile Malegerd isminde iki sancak daha zikrediyor ise de, Krdistan eyleti tafsiltnda bunlar almaz.
767

Sayfa

189

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

grlmemitir. Bundan dolaydr ki, tevars ess ancak Krd mers hakknda mer' tutulmutur.768 Yeni taat Eden Dou Anadolu Ahlisine Dir Krdistan, yhud Krdler'in bulunduu memleketler -k pek eski zamanlardan beri muhrib ve ekavete meyilli bir millet olmak zere tannmtr- bir taraftan Elvend (Oront) DaVyle, dier taraftan menb -na kadar Frat nehriyle hududludur; vaktiyle ran ahlanna ait olduu halde, bugn rn Krdistam denilen Kirmanh eyletinden maadas Osmanl Devleti idresindedir. Byk Sultn Sleyman tarafndan felholunan ehr-i Zor Osmanl Krdistanmn merkezidir: Ancak Kurdoen, Knrdoi, Kadosiyen yhd Srt airetleri,769 Ksenofon zamannda sakin bulunduklar eski Kordoen kt'asmdan kmlard. Bunlar hissolun-mayacak bir surette Ermeniye ve Beyne'n-nehreyn (Mezopotamya) mntkalarnn gneydousu boyunca uzayp giden sahralarda Van ve Ahlat golleriyle doudaki kolu olan Murad ay'na ve Mu'a (kadm Mukzene) kadar lerlemilerdir. Eski bir rivayete gre, vah airetlerden mrekkep olan770 bu kavmin Krdistan dalarna kamas Dahhk'n zulmnden kurtulmak iindir.771 Ancak, lisanlar, asllarnn Hind, yhud Trk bulunduklarna dellet eder.772 Seksene kadar saylan Krd airetleri773 arasnda en ziyde yn- dikkat olan, Yezdler ve baka bir tbirle eytn'a tapanlar dr. nk bunlarn merkezlerinin Mardin'de bulunmas, eski Mardlardan gelmekte olduklarn gsterdii gibi, mezheblerinin ran'da err'i (ktl) ma'bd olarak kabul eden bir Acem gruhunun itikdiyle olduka benzerlii vardr. Yezdler'den sonra. Hakkrer, Zbrler, Hletler, Harrler, Renler, Bahtler gelir. Birtakmlar da bulunduklar memleketlerin adlarn almlardr: Bitlisler, mdler, Sencrler, Gurkller,. Avnikler, Cezrevler gibi ki, Bit lis,
Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 2/463 -465 Strabon, Medya (211 ve 212) ve ran (125, 3, blb: 2) memleketlerinden bahsederken Stleri iki defa zikreder ve haydd unvnyle yad eder. Pollt (5, bb: 52) ise, mvir kemanke olmak zere yazar. 770 Manner,' 5, 2, s. 225 ve 495. 771 Evliya, Cihn-nm, Salnm,e-i Edebyt'da Asya Trb&yesfone de mracaat, 18, s. 244. 772 Hud (Heude), Seyahatname, Londra, 1819, mukaddimesinde. 773 Evliya 12 Krd dilinden bahseder. Satame-i Edebyy^'a bk. 13, 249. Orada Cd Da'm merkez ittihaz etmi otuz alt ve sahray mesken edinmi otuzalt airetten bahs olunur.
768 769

Sayfa

190

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

lmdiye ehirlerinde; Sincar ovasnda, Gorkl774 ve Avnk775 kalelerinde ve Cezre-i mer'de sakin olduklar iin byle yd olunurlar. Btn bu muhtelif airetlerin irsi reislerine itaat ederler ki, bu reislerin szleri kanun hkmnde ve tebaalarnn hayt ve memt ellerindedir. Bunlarn maiyyetinde ekseriya birok adamlar bulunur; ve kendileri Nuh'a kadar kardklar ailelerinin eskiliiyle iftihar ederler.776 Beden sporlar severler, cilalanm ve iyi su verilmi silhlaryle777 memleketin dalarna, derelerine778 dair komalar sylerler. Elbiselerini rengrenk ubuklu kumalardan iml ederler.779 Ksaca, Krdistan dalarnda herey skoya'nn ahvlini, skoya kabilelerini, mnazaalarn, ve Osiyan komalarn hatrlatr. Acemler'in azdan aza intikal eden eski hikayeleriyle imdiki romanlarnn kahramanlar Rstem, Behram ubn, Gurkn, Mld, gzel rn'in hem bahtiyar hem bedbaht k Fer-hd,780 krd kavmindendir. Hatt Avrupallar'n Saldin dedikleri byk Salheddn -ki Eyybye saltanatn Msr, Arabistan, Suriye, Mezopotamya mntkalarnn cmlesinde te'ss etmi ve h ismail'in dm-d ve Hsn- Keyf (Hasankeyf) emri bulunan son torunu muhtariyet eklinde Osmanl itatna girmitir- Krd kavmindendir. Halil'i Pdih nmna emaret makamna tyin ve mu'td terifat ile -Osmanl devleti tarafndan araz sahibi merya verilmek uslden olan- sancak ve tabi ile tu'u781 i't eden, drs-i Bitls'dir. drs de pek byk hizmetlerine mkften 2.000 Venedik dukas, sekiz hil'at, kabzas altn ilemeli bir kl ile Pdih'n son derece memnun olduunu bildiren bir ferman ald.782 Sultn Selm, bununla da
Gorkl, Cd Da'nm ark mntehasndadr. Cttn -nma, Salnane-i Edebiyat, 13, 252, Avnik, Timur Trihi'nde ehemmiyetle zikrolunur. eref'd -dn, Timur Beg Trihi, c. 2, 1, 3, baJb: 43, s. 299. Makdonal Klneir. 777 Makdonal Kneir ve Heude Krd silhlarna dir mufassal tafsilt verirler. SaLnme-i Edeblyt'a bkz., 14, s. 23. 778 Evliya, Salmam,*-! Edebiyat, 13, s. 262. Bugn Elegher isminde bulunan Jtaz Pline'de su ekilde zikredilir: loco nomen Elongosine (yerine: Ble-ogosine) est ipsius qua tardior fluit Diglito (Arablarm Diclesi). Pline, 6, 27. 779 Their costumary dress is a long robe, made of white cotton cloth, but in the neighbourhood of Betlis and Moosch they manufacture a sortof striped stuff, resembllng tartan, Makdonal Kineir'in Seyahatnamesi, s. 411. 780 Cihn-niima, s. 450. Glfer kabilesinden. 781 drs'in olu Eb'UFazI. 782 Evst-i evval 921 (Tern-i sn ortalar 1515) trihiyle tarinlenmi olan bu ferman Eb'l-Fazl'da tamamen mndericdir. Varak: 96. li, varak: 203, Onuncu Vak'a.. dris-i Bitls'ye yazlan Selm'in fermannn hlsas: Mektubun geldi, Diyrbekir vilyetinin klliyen fethine bis olduun anlald. Yzn ak olsun, na'allah sair
774 775 776

Sayfa

191

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

iktifa etmeyerek dris hakkndaki yksek itimdnn ve gveninin yeni bir delili olmak zere, kendi tarafndan imza edilmi ve yalnz drs'in mnsib grecei isimlerin yazlaca mahaller ak braklm fermanlar da gndermitir.783 Osmanl Devletinin Dou Hududu Bykl Mehmed, Diyrbekir'e avdet ettii srada Sultn Selm rn zerine yrd ve u seferde maiyyetinde bulunmak zere drs'i davet etti. drs-i Bitls'nin siys mesleki burada sona erer. Kaahire'nin fethinden az sonra irtihli vuku bulmutur.784 Zten Msr'n tanzmiyle alkal ilerde vatan olmak cihetiyle ahlkn, lisnn bildii ve evvelce Akkoyunlu hkmdarnn tevk'isi sftyle iinde bulunduu- Krdis-tan'da olduu kadar muvaffakiyeti grlemezdi. drs'in mhirne mzkereleri sayesindedir ki, bu mhim eylet Osmanl lkelerine dhil olmutur. Bu mzkereler kendi ihtiyiaryle itaatlerini salam ve sonradan aldran muzafferiyetiyle kazanlan neticeleri tamamlam idi.785 Diyrbekir, Urfa, Musul sancaklarnn istils rn-zerine seferin en gzel semerelerinden biri olmutur: Bu kazan, Trklerin Kk Asya kavimleri zerinde hkimiyetlerini yeniden salam ve Acemler'in taarruzlarna bir sed tekil etmitir. Daha eski zamanlara irca olunmak istenirse, grlr ki, Roma, Frat sahilleri bu mahall hkmetler askerlerince zabt edilmedike, kendisim Asya'nn sahibi addetmemitir. Zr bu nehir -Dicle deil- iki dman
vilyetlerin fethine de sebep olursun. evvale kadar ulufeniz ile iki bin sikke-i efrencye filori ve bir samur ve bir vaak ve ki murabba sf ve bunlardan gayr bir samur ve bir vaak krk kablu sfar dah ve bir fireng kemha glaflu mzehheb kl in'm ve irsal olundu. Diyrbekir'den arz- mutbaat eden belere oraca tyin olunan sancaklarla kendilerinin elkaab sence ma'lm olduundan diyar belerbei Mehmed'e irsal olunan nin- erifimle muanven beyaz ahkm- erfenin imsyle suretlerinin buraya gnderilmesi ve tafslt - tevcihtn bildirilmesi lzmdr. Lzm gelen belere istimlet-nme yazlmak zere baka nianl beyaz kdlar da gnderilmitir. n'mlanyle beraber kendilerine irsali ve suretlerinin bu tarafa tesyn muktezdir. Burada mhimmt- sefer muradm zere yetimitir. n'allah o tarafa geleceim. Erdebl -olu smail, Hseyin Be ve Beh-rm Aa nmnda iki ilci gnderp her ne murd olunursa kabul edeceini beyn ile sulh teklif etmi ise de ilcilerini Dime-toka'da ve adamlarn Kilid'l-Bahir'de habs ettirdim, trn ileri hakknda mecd s' olasn. Evst- evval, 921, Edirne, Sa'-d'd-dn, c. 2, s. 322-323). 783 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 2/465 -467 784 Cls-l Sleymm senesi rtihal eyledii Sa'd'd-dn'de yazKir: c. 2, s. 566. (Mtercim). 785 Tebriz Hisar nnde bulunan aldran ovas Kars'n kuzeyinde ve Grcistan hududunun yaknnda, Kur Nehri sahilindeki ldr eyletiyle kartrlmamaldr. ldr, Halb'lerin veya Keldnler'in (Chalbes ou Chaldeen) eski merkezidir. Renel'-in Keyhusrev'in Seferlerinin Tasvri'ne mracaat, s. 235. Bu mellif aldran ile ldr' kartryor.

Sayfa

192

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

memleketin tab hududunu gsterir. Dicle -ki iki byk kola ayrlarak biri Diyrbekir'in batsna,786 dieri Bitlis'in dousuna doru akar- ite u vaziyetinden dolay aka tyin olunmu bir hudud hatt tyinine uygun deildir. Daha sonralar Roma ve Bizans imparatorlar Frat'n te tarafna satvetlerini ulatrdklar vakit, Meyyfrkn'den inen Nimfius, memleketlerine hudud hatt olmu ve bu hududa riyet ettirmek iin onlarn yaknnda bz kaleler bin, edilmitir. Ancak Frat -ki Murad (eskilerin Omiras dedikleri) ad verilen doudaki kolu 787 Mezopotamya ovas boyunca giderek doudan batya doru akar- Avrupallarn Asya'daki istillarnn dima tabi hududunu tekil etmi ve dima tekil edecektir. Eski ve yeni Roma'nn, Ehl-i Salih'in, yerkre zerinde bu ksm birbirini mtekib istil eden btn hkmetlerin fetihleri burada durmutur. Eer Osmanllar birgn Avrupa'dan karlrsa, Frat yine Asya ve Avrupa hkmetlerinin hudud izgisi olacaktr.788

YRMDRDNC KTAP ........................................................................................ YAVUZ SULTAN SELM DNEM ............................................................................. Msr Seferi ..................................................................................................... Msr Memluk Sultanlmn Tarihesi Ve XVI. Asrn Balarndaki Durumu .................................................................................................................... Merci Dbk Meydan Muharebesi .................................................................. Halifeliksin Osmanllara Gemesi ................................................................... Haleb Eyaleti Ve Tarihi ................................................................................... Haleb'in Alnmasndan Sonra, Yavuz'un Suriye'de Yry ......................... Yavuz Selim Han'n am'da Klamas Ve Ziyaretleri ...................................... Emevyye Camii'ni Ziyaret .............................................................................. Atabe Nbeddn Ve Salhaddin Eyyb'nin Trbelerini Ziyaret ................... Yavuz, Muhyi'd-Dn Arb'nin Trbesinde ...................................................... Msr'a Doru .................................................................................................. Sina lnn Almas Memlklerle atmalar .............................................
Dicle'nin bat kolu drt menbdan kar: 1) Ban, 2) Ergani, 3) narl, 4) Tercl. Salnme -i Edebiyat'a mracaat, 14, s. 254. Cihn-nm ve Evliy'dan naklen. 787 Renel, Keyhusrev'in Seferlerinin Tasviri, s. 211. 788 Bu ham hayli Avrupallar gaddarca, vahice denediler. Ama, Trkler'in trih sahnesinden silindiini zannettikleri bir devirde bile. Hallar, Meric'in tesinde kaldlar. Ylrmiblrinci asr se, Trklerindir. Hazrlayan. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 2/467-468
786

Sayfa

193

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

Ridniye Zaferi ................................................................................................ Msr Memlk mparatorluu Tarihe Karyor ............................................... Memlklerin Son rpnlar .......................................................................... Tomanbayn Sonu .......................................................................................... Msr'da Yeni darenin Tekili ......................................................................... Yeni Osmanl lkesi Msr'daki Trih Eserler ................................................. Yavuz'un Kahiredeki slm Eserlerini Ziyareti ................................................. Kaahire'deki Medreseler ................................................................................ Nil lei - Nil'in Feyezanlar .......................................................................... Mahmel- erf Ve Surre Alay ........................................................................ Kaahre Kanalnn Almas Merasimi ............................................................. Msr'dan Dn ............................................................................................. Ynus Paa'nn dam ...................................................................................... Suriye'nin daresinin Tanzimi ......................................................................... D Mnasebetler ........................................................................................... Muhyiddin- Arabi Trbesinin Al Merasimi ............................................... Yavuz Sultan Selim stanbul'da ....................................................................... Krm Hnl'nn Yeni Stats ........................................................................ Yavuz'un Son Senelerinde D Mnsebetler ................................................. Cell Kyam Ve Bastrlmas........................................................................... Edirne'de Veba Zuhuru ................................................................................... Yavuz'un Son Gnleri ...................................................................................... Yavuz Sultan Selm Han'n rtihli ................................................................... Yavuz Sultan Selm Hn'n ahsiyeti Zenbilli Ali Ceml Efendi ......................

Sayfa

194

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

YRMDRDNC KTAP YAVUZ SULTAN SELM DNEM Msr Seferi Bykl, Mehmed ile drs'in Krdistan' itaat ettirdikleri ve bu mn tkalarn idar tanzmtn icra ettikleri k esnasnda, atlet ve ar can llktan asla hond olmayan Sultn Edirne saraynda yeni fetihler tasavvur ediyordu. 1516 baharnn girmesiyle beraber, vezr-i zam Sinan Pa-a'nn Kayseri'de toplanm olan krk bin kiilik bir ordunun kumandasn eline alarak789 Mara sanca yoluyla Frat zerine yrmesini emretti. Sinan Paa, Osmanl ordularnn harektn durdurmak veyahut arkalarndan hcum etmek zere Msr Sultn'nn Suriye hududuna gndermi olduu tarassud ordusunun taarruzundan korkarak ileriye gitmee cesaret edemedi. Selim, bu dmanca tezahrat Sinan Paa vsta-siyle haber alnca, bir dvn toplad: Hersek Ahmed Paa sze balayp Msr'a harb iln edilmesi re'yinde bulundu. Ve Selm'in bhe ve fkesini artrmak iin Kaahire'de esareti esnasnda, Msr Sultn'nn -eer Osmanllar gnn birinde Mekke ve Medine'ye yaklama teebbsnde bulunacak olurlarsacmlesini ezmek tehdidinde bulunduu kendi kulana kadar geldiini ilve etti.790 Nianc Mehmed, iki mukaddes beldenin himayesinin Pdih'n ann artracan ifde ile Ahmed Paa'-nn re'yine zahr oldu. lm incelemeleriyle ilmiyye snfna byk hizmetler vermee hazrlanm olan Mehmed, ibu nianclk hizmetini srf Pdihn huss emri zerine kabul etmiti. Harb taraftarl fikrinde bulunmas, kendisini nazar - pdihde vezrete liykat mevkiine kard; fakat bu yeni eserin tevcihi kabul ettirmek iin reddi kaabil olmayan bir del ortaya koymas iin zaruret hsl oldu. Yni Pdih, onu kendi eliyle dd. 791Hersek Ahmet Paa ile
789 790 791

Sa'd'd-dn, varak: 638; l, Onuncu Vak'a, tdrs'n olu. Hersek Aimed'in szleri krl'nin SeUmpme'slnd vardr: &3, l, Sa'd'd-dn, 4, 638. (Pdih, erkn ile mavere itdukde kimi fesh-i azimete (yni seferden vazgemee)

Sayfa

195

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

Nianc Mehmed'in re'yler,792 saray bakumandannn793 grd bir rya ile te'yd edildi: Bu zta Peygamber'in drt refiki sancaklanyle grnm idi.794 Ancak Sultn Selim'in Msr seferini kararlatrmasna sebep,
mail, kimi Acem seferinn tercihine kaail olduklar halde manzr- iltift- pdh olmala nianclk mansbndan vezrete sud iden Hce oh Mehmed Paa -ki tark-i ilmden yetimi idi- Pdh'un hdmet-i Haremeyn ile teerrf arzsi-na muttali' olduundan Dmene yr olan da dmendir mealini yd le Msr seferini re'y itdi. Pdh Bizm de re'yimz bu idi diyerek ona hsn -i hitb ve dier vzerya itb itdl. Ve bu vehile Pr Paa'y istanbul muhafazasna brakd. Sa'd'd-dn'den hlsa, e. 2, s. 227-28. Dayak fkras, yanl anlalm bir ey olacaktr. Mtercim. 792 Mverrih Zeynel Msr'a dir hereyde en iyi malmat sahibi grnmekle beraber, Hersek ve Pr Paalarn Msr muharebesi hakknda Pdihn fikrine aykr re*y verdikleri iin azl edildiklerini ifde etmekte aldanyor. Eski ve Yeni Msr unvamyle stanbul'da baslm (1729) Sheyl trihi'nin de bunu bn Zeynel'den ald aikrdr. 793 Hammer Grand-maitre du serai diyor ki, kap-aas Hasan aa'dr. Nasl ki bundan sonraki haiyede mtercimin ilvesinden anlalr. Mtercim. 794 Diez'in Asya Htrat'nda Sa'd'd-dn'in S^Km-nme'si, s. 266. (Hoca Sa' d'd-dln, bu rya fkrasn pek gzel nakl etmi olduundan, aada telhis olundu; Msr Seferi'ni aret Eden Mtashr By Peder (Hasan Can) sylerdi ki, Pdih ekseriya geceleri uyuma -yp kit-b okurdu, yhud ahvl-i lemden bahs ederdi. Bir akam uyuyakalmm, hizmetlerine gidemedim. Sabai namazndan son ra gittiimde: - Bu gce grnmedin, ne yaptn? buyurdular. - Bfrka gece uykusuz haldgm, cihetle bu gece hizmetten mahrum oldum, diye zr beyn ettim. - O halde, ne ruy grdn, syle! dediler. Arz olunacak bir ey grmediimi ifde ettim. - Bir geceyi hep uyku e geirdiin luaSde, riiy Trmem^k olur mu? Elbette grmiisndr, syle! buyurdular. Bir rya grmediime yemn ettim. Balarn sallayarak: - Acib! dediler, Biraz sonra kap-aas Hasan Aa'nm bulunduu kapya bir i iin gnderdiler. Baktm ki aramzda muhabbet olan haznedr-ba Mehmed Aga, kerci-ba, saray aas ile konuuyorlar; lkin kap -aas Hasan Aa mtefekkir ve mtehayyir, ban emi, gz yal. Egerci sktu glib bir adam idi; fakat u hlinde fevkaldelik olduundan: Acaba akrabasndan biri mi vefat etti mlhazasyle hatrn sordum, - Hayr, bir gey yok. Dedi. Lkin hazinedar aas bana hitaben: - Kardam, aa bu gece bir vki'a grm, ondan mtehayyirdir, szlerini ey'edi. - Allah akna ryay haber verin; zfr Pdih benden rya sordu ve ibram etti, dedim. Biz srar ettike Hasan Aa: - Benlin gibi gnahkrn ne ryas olur ki Pdih huzurunda nakle lyk olsun! diyerek kem&l -i hayasndan vazgememizi rica etti. Nihayet Mehmed Aa: - Nasl sylemeyeceksin ki, sylemee me'mr olduunu syledin. Ketmi (sylenmemesi, saklanmas) hyanet olmaz m? deyince, gizli srrn aikr ederek yle nakl etti: (Rya aynen alnmtr) Bu nice grdm ki bu eiinde oturdumuz kapuy acele ve itb ile dakk itdiler. Ne haber var? diye ler vardum. Grdm ki kapu bir cz'ce alm, ol denl ki taras Arab simasnda nrn ehas ile meml; elleri bayrakl ve msellh ve mkemmel olup tururlar, ve kapu dtbinde drt nrn kimesne turur; ellerinde birer sanc ak var. Dakk- bb idenn elinde pdhun ak sanca; bana ey dr ki Bilr mlsn neye gelmjlz? Ben dah Buyucun direm. Didi ki: Bn grdrn ehas ashb- ResluUah'dujr saalvatullahi aleyhi ve se'mihl. Bizi hazreti Reslullah gx>nderilp Selim Han'a selm ltdi ve buyurd ki 'KaJkup gelsn fci Haremeyn huhnetA ama buyunld'. Ve ba drt kimesne ki grrsln, bu Sddk -i 'zam ve bu mer-i Faruk ve bu Osman- Z'n-nreyn'dr. Ben 9 senn ile tekelHtm eyterem, AH fbnj Ebl Tlib'm. V*r Selim Hn'a, syle dddi, ve nazarumdan gib olcular. (Aynen nakil burada son bulur.) Tere gark olmuam. Sabaha kadar bihd kalmm. Sabah namaz vakti uyandrdlar. Esvb deitirdim. Hasan Aa hem ryay syler, hem alard. Pdihn emrettii hizmeti yerine getirip huzurlarna geldi'mde, o

Sayfa

196

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

vezirlerinin re'ylerinden ziyde bir fetih ihtiycndan ibarettir. Ancak Biz bir resul gndermeden ta'zb etmeyiz mealindeki yet-i kerme hkmn f etmek istiyordu .795 Bundan dolay Msr Sultn'na Karaca Paa796 ile Rumeli Kazaskeri allme Zeyrek-zde Mevln Rkn'd-dn'i gnderdi; bu sefaretin gnderilmesini daha manidar klmak iin kendisi de 922 Cumdi'l-UI'snm 4'nde (5 Haziran 1516) bizzat stanbul'dan hareketle skdar'a geti.797 Selim, yola kmadan evvel, devletinin jm mhim beldesinin s -yini emniyete alacak tedbirleri ikml etmiti: Edirne hkmetini olu Sleyman'a, stanbul muhafazasn vezr Pr Paa'ya Bursa muhafazasn vezr Hersek Ahmed Paa'ya verdi.798 Cumad'l-ul'nm 25'inde (26 Haziran) Pdih Konya'da mutasavvf azizlerin mezarlarn ziyaret ederek Diyrbekir'in ran tarafndan son vlsi Karahan'm bayle birlikte o mntkama tamamen itaat ettii haberini aldktan sonra799 Elbistan zerine
hizmeti sul etmeden: - Senin sabaha kadar uyuyup da Tkjfa (rya) grmediine taaccb olunurr buyurdular. - Pdihm, ryay bu Hasan bulunuz grmediyse, baka Mr Hasan bulunuz srrm. Emriniz oOursa **z edeyim, dedim. Ve emirleri zerine tammiyle anlattm. Mbarek gzlerine ya geldi, szlerimi bitirince buyurdular ki: - Derdmendn tsaf.y nuerebi varfflmj. Sen onu Mze medh itdkce bir demi ibdet Men ffrrsen vJI sanursin zarn idcrdttfe. Tevekkeli medh +jnPz imlstta. Mteakiben: - Btz sana dinmez mruz ki Wz bi bir tarafa nle'mr ohnafeszm glt -meyz? Ecddimuz velyetden beh^eraend di. diyp, kendisini kastederek Hemn biz onlara benzemedlik szlerini lve buyurdular ve ondan sonra Arabistan seferi hazrlklarna teebbs ettiler. Solak-zde bu fkrada Pdih'a dahi o gece ryasnda Hasan isminde bir adam vstasiyle tebli vki' olaca haber verildiini yazar. Mtercim. 795 Bunu : .......................................... Bunu mteakiben dier bir yet-1 kerme dere olunmutur ki, sefirlerin maksadn zah eder: .................. Feridun'un 266 numarasna, nme-i 'pdihye mracaat. (Mevin Rtik-ntl'd-dn ve Karaca Paa ile gnderilen bu mektup -ki imdiye kadar Msr Sultm'yle muhaberenin Aralba olmasna mukabil, bu defa buna mugayir olarak Trke yazlmtr- stanbul basm Mnet- Fer-dn'nun 1. c'Minde 374 ve 375. s.lerdeir. Yukarda belirtilen iki ftyet-1 kertmeyi durumu anlatrken Sa'dtt'd -dn, trihinde yazmtr. Sa'd'd-dln, c. 2, s. 228. Mtercim.) 796 Karaca Paa denmekle mehur Ahmed Be, Sa'd'd -dn, kezlik. Mektub-da ismi A*meddir. (Mtercim). 797 Sa'd'd-dn'e gre Pdih'n skdar'a geii 4 Cmde'1 -ul perembedir. 1516 senesi kebse olduu (yni ubat aynn 29 ektii sene olduu) ve Hicr yl 5 ubat sal gn balad Cihetle, 4 Cmde'1 -ul. Yhud 5 Haziran hakkaten perembeye tesadf eder, Venedik elisinin raporunda Pdih'n 10 Haziranda Sof (h smail Safev) aleyhine Anadolu'ya gittii yazl olduundan Msr aleyhine olan tasavvurlarndan henz malmat alnamamt demek olur. 798 Sa'd'd-dn, 4, varak: 684. l, Onuncu Vak'a. Bb'1 -Pazl. 799 Marini Sanoto'da Pdih tarafnda 10 Temmuz 1516 trihiyle Venedik Docuna yazlan mektuba mracaat. Bunda henz yalnz Iran seferinden bahs olunmaktadr. Mnet - Feridun'da Pdih tarafndan Ubeyd Hn'a ve Msr Sultn'na yollanm olan mektublar dercedilmistir. Bf-rincisi 259 numarada ve kincisi 262 numarada. (Semerkand Hkimi Ubeyd Hn'a gnderilen ve Diyrbekir ve Krdistan'n fethini bildiren SelnV'n Trke mektubu Edirne'den gnderilmiti. stanbul basm Feridun'da c. 1, s. 366 ve 367'de dercedmi ve fakat

Sayfa

197

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

yrd. Msr Sultn Kansu Gr (Gavri), Osmanl ordusunun hareketini haber alnca, ellibin kiilik bir ordu ile Haleb'e kadar ilerlemiti. Orada SelmVin elileriyle. grerek, onlara birok tahkir edici szler syledikten sonra habsettirdi. Lkin Pdih'n yaklamasnda metblaryle h smil arasnda sulh mzkeresinde bulunmalarn teklif ederek, kendilerini serbest brakt.800 Sefirler 10 Receb'de (9 Austos) Bucak Dere'-de Pdih'n ordughna geldiler.801 Dokuz gn sonra Osmanllar Mer-zban'a vardlar. Burada Aymtb (Anteb) Hkimi Ynus Be802 Msr saflarndan firar ile Selm'in bayra altna katlm ve orduyu Ayn-tb'dan Haleb'e gtrmeyi teklf etmitir. Bu iki ehir arasnda mesafe on gnlk yoldur.803 Bursa Be'i Ko Be ile Ferhd Be yolda ke-fte bulunmak ve esr almak zere ileri gnderildi.804 Bununla beraber, Moolbay yeniden sulh tekliflerinin icrasna me'mur olarak, maiyye-tinde birok adamlarla Selm'in ordughna gitmiti. Osmanl Pdih, huzuruna gayet gzel silhlarla kan bu nme-ber (mektubu) in sava tavrlarndan infiale kaplarak: - Gr bu sefareti f etmek iin eriat adamlarndan birini bulamad m? dedi. Ondan sonra Moolbay'm cevbn beklemeksizin ve i'timdnmesi-ni vkf olmay istemeksizin gerek onun, gerek btn maiyyeti halknn balarnn kesilmesini emretti. Sefirin on arkada idam edildi; fakat Y nus Paa Msr Sultn'nn sefiri hakknda beynelmilel hukuka riyet olunmasn istirham iin Pdih'n ayaklarna kapanmas zerine Selm, emrini geri ald. u kadar ki, Moolbay'm byn, salarn tra ettirerek ve hem topal, hem uyuz bir eee bindirerek u hl ile Msr Sultn'na gnderdi.805 Btn hakkaniyet kaidelerinin ve ark mstebidleri iin bile mukaddes olan
tarihsizdir. Akehir* den Sultn Gri'ye gnderilen ve kezlik Krdistan fethini bildiren mektup evhir-i Ramazan 921 tarihlidir. Ferdn, c. 1, 369-371 Mtercim.) 800 Sa'd'd-dn, 4, varak: 680. Ali, Onuncu Vak'a; Eb'1 -Pazl. 801 %'d'd-dln, kezalik. 802 Sa'd'd-dn, varak: 685. Asl erke olan bu Yunus Be, daha sonra vezr-i zam olan Ynus Paa ile kartrlmamaldr, bn Zeynel ve ondan istinsah eden Sheyl Ynus'a paa unvann veriyorlarsa da, bundan da anlalr ki bu iki mverrih mnhasran Msr'a dir bahsetmedike ifdeleri ihtiyatla karlanmaldr. Msr ordusu ve Memlk belerinin mnazaalar hakknda verdikleri malmat Sa'd*d -dn*de ve dier Osmanl mverrihlerinde bulunmad iin kymetlidir. 803 Kezal'k. (Ordunun birok erzak ile yryne gre. Mtercim) 804 Sa*d'd-dn, $86. Al, Eb'1-Fazl. (Esr almaktan maksad dmann durumunu sylettirmetatir. Mtercim.) 805 bn Zeynel .varak: 14. Sheyl, varak: 12. S^nn.me.1 krl.

Sayfa

198

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

elilerin dokunulmazl kaidesinin u suretle unutulmas, Msr seferini lekeleyecek olan birok manzaralarnn mukaddimesidir.806 Harb sahnesine ve Memlk hkmdarlarna atf edilecek ksa bir bak, imdi gzlerimizin nnden geecek vak'aar prl prl bir gn gibi aydnlatacaktr.807 Msr Memluk Sultanlmn Tarihesi Ve XVI. Asrn Balarndaki Durumu Firavunlar'n, Batlamyuslarm, Romallar'n, Bizansllar'n istilsndan beri Msr sekiz asr iinde sekiz hanedann birbini takiben hkm srdn grmtr. Emevye ve Abbsye Halfeleri, Msr' vller raa'rifetiyle idje etmilerdir ki, hkmranlk mddetleri ok srmeyen iki hanedann messisi olan Tolun808 ve Ahd809 nmnda iki Trk bu valilerdendir. Ftmyyn,810 Msr'da, Badd Hilfetine tab' olmamak zere bir hilfet kurdular. u suretle o zamandan ber slm'n en byk hkimiyeti Nl ve Dicle halfeleri arasnda taksim edildi. Byk Selhad -dc, Msr'da hanedannn satvetli tekiltn ve hkmranln te'ss etti; lkin kendisinden sonra ancak bir asr devam edebildi.811 nk hkmdarn muhafazasna me'mr olup Nl zerinde bir kasra nisbetle Bahr812 denilen Memlkler'den biri, son Eyybiye hkmdarndan taht gasbetti. Bahr Memlkleri'ne de erke Memlkleri halef oldular. Batdan kumlarla, kuzey ve doudan denizle evrili olan Msr, karada gneyden Habeliler'in ve kuzey-douda da -Asya ve Afrika'y birletiren berzahtan geilmek zereSuriyelilerin taarruzundan baka bir hcuma ma'rz deildir. Pekok asrlardan beri Habe dalanndan ordular in-meyip yalnz kle, altn, fildii satmak zere kervanlar geliyordu. Berzah cihetine gelince, bu taraftan istil
Fakat Msr Sultn tarafndan Pdihn elilerinin tahkir ve tevkif olunduu da unutulmamaldr. Mtercim. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 2/469 -473 Tolun-oullar 245 (867)'den 292 (904)'ye kadar saltanat srmlerdir ve bunlardan drt hkmdar gelmitir. 809 Ahd (thd)-oullar 223 (934)'den 357 (967)*ye kadar be hkmdar. 810 Ptmler 297 (909)'dan 567 (1178)'ye kadar 14 hkmdar, hkmet merkezleri Medhiyye; Hac Kalfa'nm Tafcvfen.t-Tev&rth'ine mrc.t. 811 567 (im>'den 652 (I254)'e kadar 11 hkmdar. 812 Her ne kadar deniz demek se de dery>ya benzerliinden dolay Nl'e de bahr denilir. Bu beler, Nl zerinde Ravza'da bulunan bir kasr, da oturduklarndan Bair yhud Meralike -i Bahriyye (Bahr MemIfeleri, Deniz Klemenleri) ismini almlardr.
806 807 808

Sayfa

199

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

200
Sayfa

tehlikesi en eski zamanlardan beri ayn halde kalmt. Bundan dolay Msr hkmdarlar dima -kendi memleketlerinin emniyetinin salanmas iin gerekli bir sed saydklar- Suriye'ye gz dikmilerdi. Suriye bzan kamilen, bazen ksmen Msr'n hkimiyetini tanm olduu gibi, Msr hkmdarlarnn Suriye'yi tehdd eden Asya hkmdrlanyle ekseriya dmanca mnsebetler iinde bulunmalar da durumun tabiat gereinden idi. Msr'a l yoluyla yaplan Acemler'in ve srler'in son istillarndan, skender'in halefleri arasnda ve Selevsid'lerle Batlamyus'Iar arasnda vukua, gelen birok muharebelerden sz etmeyeceiz. Suriye ve Msr Abbsler'in hkm altnda birlemediklerr mddete- bu iki mntkann hkmdarlar tarafndan her vakit kendi memleketlerinin zarur bir cz -i mtemmimi olmak zere grlmt. Binenaleyh Tolun -oul-lar, Msr'da yeniden te'ss ettikleri hkmeti Suriye'nin zabtyle kuvvetli bir hle getirmeyi tabi olarak zaruretten saymlar ve bu mntkay msterih bir halde tasarruf edebilmek iin muzaffer ordularn Antakya ve Tarsus'a kadar sevk etmi idiler.813 Halfe'nin kz Katru'n-Ned (Katr'n-Ned) ile muhteem bir trenle814 evlenmesiyle mehur olan Tolun-zde Humrveyh babasnn siysetini tkb etti. Evvel m vlsi, sonra Msr'n mstakil hkimi olan Ahd -o zaman Suriye ve Mezopotamya'nn hkimi Ben Hamdn'n merkezi olan-- m ve Haleb'i ele geirdi. Lkin Ahd'in olu nmna hkmet eden Kfur nmmdaki hadm, Hamdan hanedannn en byk hkmdar olan Seyf'd-devle'ye kar Haleb'i mdfaa edemedi. hretli Arab iri Mtenebb Suriye hkmdarlarndan Msr hkmdarlar tarafna geerek, zaman zaman her iki tarafn muvaffakiyetlerinin destann yazmtr.815 Ftmler' drdnc halfe Azz-Billah l-i Bveyh (yhud Bye veya Boya)'n bir klesinden Dmk (am)' ald; en mfrit mstebid olan halefi Hkim Bi-emrillah -ki Suriye'ye de bir sefer amt- Kuds'n816 tahribat ve hafiyelerinin hiyleleri sayesinde, ilh olmak zere hrmetlerini kazand Drzler'in ibdeti ile byk hret kazanmtr.817
Nuhbet't-Tevrth. Nb*ti't-Tevrh. Abdl-ltifde bu dnn tarifine bk. 815 Mtendbto, Viyana 1824. 816 Nuhbet't-TevHh. Wllken et Mchaud; Hal Seferleri Trihi Kitaplar, Mstahrect. 817 Silvestre Do asi. rzUerfa kitaplar Mstahreat.
813 814

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

Suriye ehl-i Salb'i Msr Eyyb Sultnlar ile dima sava hlinde bulunmu ve Fransa Kral IX. Louis Dimyt'n ikinci muhasaras esnasndaki esretinde, hkmdarl Eyybler'den Memlkler'e nakl eden ihtille hid olmutur. Bahr Memlkleri'nin en kuvvetli iki hkmdar olan Baybars ve Kalavun, Msr'daki hkmranlklarn Suriye'nin fethi gibi mhim bir ii halletmekle kuvvetlendirdiler. Bunlardan birincisi Mo-ollar' tard ve Karmta'nn kalesini tahrb etmi, ikincisi Halar'dan Merkub, Lzkye, Tarablus ile dier ehirleri alarak Hristiyanlarn elinde ancak -Kalavun'un olu Eref Hall zamanna kadar muhafaza edebildikleri- Sr ve Batlamyus ehirleri kalmtr. u suretle Suriye iki asr Ehl-i Salb elinde kaldktan sonra, Timur'un gelip geici istils istisna edilirse, mnhasran Bahr ve erke Memlkleri'nin hkmranlklar altna gemitir. Bu erke Memlkeri XIV. asrn ihtidasndan balam ve vekayiiy-le megul bulunduumuz zamana kadar 23 hkmdarlar gelerek, hkm ranlklar 134 sene srmtr. erke hkmdarlarnn birincisi Berkok,818 Timur'un -Msr Saray'na iltica eden Azerbaycan Hkimi Ahmed Celyr'nin tardn ta-leb etmek zere- gnderdii eliyi idam ederek, cihangirin satvetine kar durmutu. Daha sonra Timur, bu hakaretin intikamn Suriye'nin yamas, Haleb ve Dmk ahlsinin katlim suretiyle Berkok'un olundan almtr.819 Timur ekildikten sonra Suriye, tekrar Msrllar'm hkmranlklar altna dnd. Sultn Meyyed Eb'n-Nasr Zahir, Karaman ve Dlkadir Beleri'nin memleketlerine kadar olan yerleri ele geirerek, birincisinden Tarsus ve Lrende ve Kayseri'yi; ikincisinden, Mar'a, Elbistan ve Behsn'y ald. Fakat Dlkadirli Bei Msr Sultn'n metb tandndan, fethedilmi olan memleketleri kendisine malikne suretinde iade olundu.820 O zamandan beridir ki, iki hkmet hududunun birbirine yakn olmas, Osmanl Pdihlar'yla erke Sultnlar arasnda sk sk mnsebetler vukuunu icb ettirmitir.
Bahriyye Memlkleri hakknda burada hatrlatrz ki, Sismun-di'nin Fransa Trihi'nde (c. 7, s. 40): Memlk - bahr, deniz sahili kleleri demektir diye yazmas sehvdir. nk bunlar o ismi Havza kenarnda Nl zerinde Bahr nmyle anlan bir kaleden almlardr. Sismundi Berberiyye hakknda mverrihlerin bsbtn sessiz bulunmalarndan ikyet ediyor. Nefs'1 -emre muvafk olmayan bu ikyet gsterir ki, Sismundi, bundan bahseden Trk ve Arab mverrihlerini bilmiyor. 819 Cild: 1, bto: 7. 820 Nuhbett-TevHh ve Cenb.
818

Sayfa

201

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

Sayfa

Kbrs ftihi Eref Barsbay Mezopotamya'ya kadar muzafferiyetten muzafferiyete koarak, Diyrbekir'i muhasara etti ve Akkoyunlu hkmdar Kara Osman' kendisine tab olmaa mecbur brakt. O sralarda ah -ruh tarafndan gnderilen eliler Msr'da, Mekke ve Medine'de hutbenin efendileri nmna okunmasn teklif etmeleri zerine, Melik Eref bunlar payitahtndan denek darbeleriyle tard ettirmee cr'et gsterdi. Hkmet mddeti Mehned'in saltanatnn sonlarndan ve Byezd saltanatnn balarndan onar seneye rastlayan Sultn Kaytbay, siyseti Os-manllar'n siysetiyle ziyde mnsebeti olan ilk Msr hkmdardr. Dl-kadir hkmdar Sleyman Be'in mirasnn oullarndan hangisine it olmas lzm gelecei, Ftih ile Kaytbay arasnda ihtilf mevzuu olmu ve sonralar Byezd zamannda harbin balamasna sebeb olarak, bu muharebe Osmanllarn birbirini tkib eden malbiyetinden sonra, Fas Sultn'nm tavassutu ile son bulmutur. Yeni bir dmanlk zuhur etmeksizin yirmibe sene gemiti. Ancak Osmanl Devleti Diyrbekir'in fethiyle Msr Memlkleri'yle o taraftan da smr komusu olmu ve Suriye'yi tehdd etmekte bulunmu olduundan, onalt seneden beri hkmdarlk etmekte bulunan Kansu Gr (Gav -ri) hudd memleketlerinde yz gsteren tehlikeye kar artk daha fazla seyirci kalamyarak, bir ordu ile Suriye'ye gitmee karar verdi. Eski erke saltanatlarnn idare usl, Suriye ile mnsebetlerinden daha az bilinir; fakat herkese malmdur ki, memlk para ile satn aln m kle demek olarak, eski halfeler bunlardan muhafz askerleri ter-tb etmi idiler. Halfelerin evketlerinin yklmasnda ise memlkler -Romahlar'daki pretorien snf gibi- Hilfet'i temellerinden sarsan inklblann balca millerinden olmulardr, ite bu Trk klelerinden birka yeni hanedanlar te'ss ettiler. Ancak esaret hibir yerde -Msr'da olduu kadar- mkemmel ve parlak bir deime grmemitir: Bu lkede memlkler, Eyyubye Hnedn'nm sukutundan Osmanllar'n fethine kadar ikibuuk asr zarfnda, ark'n en kuvvetli tahtlarndan birini igal etmilerdir. Hatt Trkler (Osmanllar) yerletikten sonra Memlk-er Msrllar*!, yine boyunduruklar altnda bulundurdular. Fakat bu defa kendi aralarndan setikleri bir klenin deil, Osmanl Pdihlarnn klelerinden birinin as-y hkmeti altnda idiler. erke Memlkleri Msr'da uzun bir

202

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

mddet devam ederek, nihayet zamanmzda (Hammer821 zamannda) hasmlarnn ecaati deil, hynetiyle mahv olmulardr. Geri u son zamanlarda Memlkler'in XVIII. asrdaki durumlarna dir seyyahlar ve ilm hey'etler tarafndan Avrupa'da birok eserler nerolunmu ise de, Memlk hkmetlerinin ikbllerinin zirvesinde bulunduklar zamandaki, yni XIV. ve XV. asrdaki hli pek az bilinmektedir. Orta a'-n seyyahlar ve Avrupal mverrihler bize ehemmiyetsiz rivayetlerden baka birey brakmam822 ve bu hkmetler hakknda geni tafsilt veren ve bizce yalmz isimleri malm olan Arabca kitaplar823 bir mtercimin ortaya kmasn bekler vaziyette kalmtr. Trihimizin hacmi Memlkler'in asl, satveti, sultnlarnn saray, ordular hakknda az tafsilt verilmesine msade etmektedir: Askerleri snfa ayrlarak, silhlarndan ziyde i'tibr dereceleriyle birbirinden ayrlrlard. En asil add olunan birinci snf, hlis erke klelerinden idi. kinci snf Celebn (Celbn), yni esaret altna alnm takmdan mteekkil olarak ekserisi Habe idi ki, bunlar satanlar ve tutanlar zamanmzda Celb tbir olunur. nc ve son snf Karns, yahut korsanlardr ki, her milletten aylkla tutulmu adamlardr. Her hkmdar tebeddl ettike bu asker i'tibr derecelerine gre clus atiyyesi alrlard.824 Devletin en byk me'mriyetlerinde bulunan beler yir -midrt kii idi. Ordunun bakumandan emr-i kebr unvann tard.825 Memlkler beyaz elbise giyerler ve alt taraf yeil, yukars siyah kavuk tarlard.826 Belerin i elbisesi beyaz ve dtan giydikleri ise en parlak ve gayet muhtelif renklerde idi. Kyafetlerinde en ziyde yn- dikkat olan, gayet byk kavuklar idi; bunlara 60-70 zira' uzunluunda bez sarlm olup, ban etrafnda o suretle bklr ve aksam birbirinin iinden o suretle kvrlrd ki, byk kk boynuzlar te-k ederdi. Bunlar da kavuk sahibinin

Nuhbett-TevHh . Onaltnc asr balarndaki Memlkler Tarihi iin mevcud olan en gzel bir menb ne Meusel zikr ediyor, ne de Wachler. Bu menb Aragon Kral Ferdinand'n Msr'da elisi Fietro Mar -tire*nin 1501 tarihli raporudur ki, 1564'de Venedik'e tbi* olunmutur. 823 Burada bahis konusu olan en mhim eserler Makrz ile Sy -t'nin trihleridir. Birincisi H ta yi, ikincisi Hsn 1-Muh-dara f Ahbri'I-Msr ve'l-Kaahireyi yazmtr. 824 Marini Sanoto'nun Kronik'inde Sultn Gri'nin clusunda verdii bahi, memlk bana 100, CeLbnlar 50, her Karns'e 30 duka olmak zere gsterilmitir. P. Martlre, bahi yerine neffe Arabca kelimesini kullanr. 825 Marini Sanoto'daki Venedik elileri raporlarnda beler Amiragil (emirler) tesmiye olunmutur. 826 Marinf Sanoto'nun Kir<joik'i ve P. Martire: Un capello fatto di due divise, ver d e da baso e di sopra negro. Va: 32.
821 822

Sayfa

203

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

mertebesine gre alt'dan on'a kadar olurdu.827 Kara, yni boynuz, ark kavimlerinde Kudret-i lhye ve satvet-i ahanenin en eski almeti olup, Byk skender onlara gre skender-i Z'1-karneyn (ki boynuzlu skender);828 nmndan baka bir suretle ma'rf deildir. Bu gayet byk kavuklar, onlar tayanlarn balarm miferin skletine altrmaa yardm eder. Ve sanki serpuun pek hafif olmas byk me'mrlara lzm olan vakar ile te'lfi kaabil olmayan hareketlere sebep olacak ye sahibinin fikirlerinin hafifliine dellet edecek gibi arballk ve ciddiyet verirdi.829 Vezirlerin, emirlerin, kadlarn, eyhlerin elbiseleri daha az ar olmayan kaaidelere tab idi.830 Terifat elbisesinin en byk ziyneti, bunlarn zerine Kur*-n (- Kerm)'den alnm yetler, yhud en mehur irlerden alnm beyitler ilenmi olmas idi.831 Byk me'mrlar, hcum ve mdfaa hlinde ellerini tammiyle serbest bulundurabilmek iin ksa yenli kaftan giyerlerdi. Memlkler ise -mirlerinin huzurunda elleri meydanda grnmeleri pek byk ayp olaca telkksiyle- ellerini bsbtn yenlerinin iine saklarlard.832 Ordu muzkasndan bir ksmnn terennmlerine mahss birer Tabl hneye mlik olan yirmidrt beden833 sonra, yirmidrt vl gelir ki, onikisi Msr ve onikisi Suriye eyletlerini idare ederler.834 Devletin en byk iki me'mru orduda emr-i kebr, mlk idarede -Osman-llar'da vezr-i 'zam'a
Marini Sanoto'nun Kronih'i: Di tela sottdlissima di Cambal tutto cor-nuto di 60 e alcuna volta di 70 braccia tirato in varie pieghe e di verse rlvolgiture, che vengono in fine a rluscir in corna. Dal piano del Delopan (dlbend) cine si fica in capo escono sel corna lunghe, poco meno di sel pafcme come ie corna della lumaca. 828 Halbuki Isfcender-i Zlkarneyn bakadr. K-aamus Tercmesinde skender maddesine mracaat. 829 Per non far alcun goffo hrutto sciocco ed indegno di gravit d'uomo nel mover leggermente il capo. P. Martlre, varak: 33. 830 SytTmn Hsn'l-Muhdara'snda bir bb mill elbise ve resm kyafetin tarifine ayrlmtr. Kadlar, ulem krksz sof giyerlerdi. Yzleri beyaz, astarlan yeil idi. Msr'da hl mu' -td olduu zere omuzlarnn zerine byk bir al atlm idi. Bzlarnn taylasnlar (sarn ucundan braklm m -temevvic nesceler) var idi. Umumiyetle katra binerler, ha-tb ve vaizler Abbas Halfeleri zamanndan kalma eski bir dete uyarak siyah al tarlard. mer ve vzer srmal ipek elbise giyerlerdi. 831 Eski Almanya mparatorlarnn resm mantolarnda da yazlar vard. 832 Perene non portano cesti di sopra con alcun taglio se non nelle maniche, che i Signori, le usano corti e brevi e gli altri quasi fin sopra le difa. (Eski Iranllar'n ahlar huzurundaki vaziyeti gibi.) 833 Bunun iin o belere shib-i tablJnt denilirdi. 834 Msr o zaman aadaki eyletlere ayrlmt: 1) Syt, 2) Feyym, 3) Behanse, 4) Menfiye, 5) Demenhr, 6) Dmyt, 7) Garbiye, 8) arkye, 9) Buheyre, 10) skenderiye, 11) Sem -nt, 12) Sad (Sheyl, varak: 5,5). Suriye eyletleri: 1) Sa-fed, 2) Tarablus (Trablus), 3) Beyrut, 4) Sayda, 5) Dmk, 6) Haleb, 7) Hama, 8) Humus (Hums), 9) Bre (Birecik), 10) Adana, 11) Mar'a, 12) Kal'a -t'r-Rm (bn Zeynel, varak: 2). Vller*e nib ad verilirdi ki, oulu Nevvb (!)tr. ngilizler Dou Hindistan'da bundan Nabob kelimesini karmlardr. bn Zeynel ve Sheyl Selm'in muharebeye balad zaman memleketi idare eden valilerle Arab kabileleri meyhinin isimlerini zikrederler.
827

Sayfa

204

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

mudil olan- divitdr835 idi. Memlk Dev-leti'nin dier byk me'mrlari emr-i silh, mir-i hr, hcib'1-hc-cb (ba-mbeynci), emr-i haznedr'dan ibaret olarak, tersane ve ahr mstahdemleriyle silhdrlar, hcibler, divitdrlar bunlarn emirleri altnda bulunurlard. En byk eriat me'mru kad'I-kudt unvann hiz olarak fmm Eb Hanfe, mm afi, mm Mlik, mm Hanbel tarafndan te'ss ve temsil onan drt snn mezhebe mensup drt kad onun idaresi altnda idi.836 Sultn'n dvn'a riyaset ettii gnlerde,837 kadlar, hazne me'mrlan, ordu mfettileri838 hkmdarn sa tarafnda ve vazfe-i tahrriyenin en byk me'mrlar ile Memlk mers sol tarafnda839 bulunurdu. Harem hadmlar840 uzaka dururlard. Dvn yalnz sal ve perembe gnleri kurulurdu.841 Sultn ata bindii zaman bann zerinde ipekli bir emsiye tutulur, ve kavuunun srmal yazlarla saltanat unvannn nak edilmi olan- ucu arkasndan sallanr-da.842 Merci Dbk Meydan Muharebesi Memlk Sultn Gr 84 yanda olduu halde843 Osmanl ordusunu karlamak zere emirleri, kadlar, en mruf iki eyhi ile birlikte Kahire'den kt. Kansu Gr'nin onalt yldr devam eden saltanat devrinde, her memleketten toplad celbn ve memlkler on bine varyordu. Bunlarn yardmyle seleflerinden kalan korsan snfnn, dier bir tbirle nc derecedeki klelerin dizginlerini tutmak mmkn idi. Kansu Gr bir hatda bulundu: Belerinin hangisinin itimda yn olduunu bilmediinden, u
Venedik elilerinin raporlarnda Msr lgati mucibince Diodar d enilmitir, Suyt. Bu drt kadlk Sultn Bayibars zamannda te'ss olunmutur. 837 P. Martire. Bu mverrih, sultnn ziyafetleri haklknda uzun tarifler yazmtr. Ullua'ya mracaat, Vasfco Dyaz Danko'nun tercmesi, bb: 38, 41; El Yazmalar tzhat ve Mitetahrcat, c. 4, s. 572. 838 Vekl-i Beyt'IJMtl ve Nzr'l-Cey. 839 Kitabs-Siyr. 840 Quasi in quello spatlo di mezzo vidi da treniat veccji stoarbati -che sedevano in certe parte come posticcie, ed intesi ne questi erano gll eunuohl del Soldano guardiani delle sue mogliere ed inamorate. P. Mar-tire, s. 30. 841 Suyt, Hsn'l-Muhdara, Bb clsi's-sultn f Dri'l-Adle. 842 Suyt, kezalik. Eski Iran nlan'nin sikkelerinde de grlr ki, tc -larm iki tarafndan ular sallanmaktadr. Avrupa hkmdarlarnn sa-raylarndaki kabul resimlerinde kadnlarn boyunlarndan nesceler sallanmas' deti buradan kalmadr. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 2/473 -479 843 Venedik raporlarna gre, Kansu 80 yanda idi. Pietro Martire se 1502 senesinde 55 yanda gsterdiinden, o vakit ancak yetmi yanda idi. Sheyl ve bn Zeynel 86 yanda derler. Ulloa, s. 116f 73 yanda olduunu yazar: Havea una hernia grande testicoli, la quale f cagione della sua morte.
835 836

Sayfa

205

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

suretle, askerin imtiyazlar bakmndan birbirinden farkl snflara ayrlmasndan doan intizamszl artyordu. Hkmdara samimiyetle bal olan m Vlsi Siby bhe altnda idi. nk onun ismi Sin (s) harfiyle balamakta olup, bu seferin trihini yazm olan ve gizli ilimlerde byk bilgisi bulunan bn Zeynel ise, ismi Sin harfiyle balayan bir dmandan844 dolay byk tehlikeye deceini Kansu Gr'ye haber vermiti. Msr Sultn'mn am'a varnda, Haleb Vlsi Hayrbay ile Sultn Selm arasndaki gizli mnsebeti Sibay hkmdara bildirdi. Lkin Kansu Gr bn Zeynel'in kefine itibr ettiinden, Sibay'n ihbarna kulak vermedi. Zten ordunun en ileri gelen belerinden Birdi Gazzl de Hayrbay ile mttefik olduundan, onun iddetle mdfaasn yapyordu.845 Yalnz, memleket ierisinde Osmanl-lar'a rehberlik ettikten sonra sadkat maskesi altnda am'a gitmee cr'-et eden Ayntb Bei hinlere mahss cezay grd.846 Kansu Gr yoluna devam etti; 24 Austos 1516 (26 Receb 922)847 trihinde iki sultn Dbk Ovas'nda kar karya geldiler848 ki, Islm rivayetlere gre Dvd Peygamber'in kabri buradadr.849
Hlbuki Sultn Seln'ln smi de Sin ile balyordu. bn Zeynel, Kesfi'nin Settnvttne'si, varak: 44. Trih - Msr, Mehmed bin Ysuf. Sheyl, varak: 11; kr'nin Selm-nme'si. 846 Feridun'da (c. 1, s. 401) dercedilmi olan Merhi -nme'ye nazaran Ynus Be nikaab- sadkat altnda am'a giderek ldrlm olmayp -uhdesine Filorine belii tevcih olunmu olduu halde- Rdniye (Reydniye) muharebesinde bizim tarafta Msrllar'la vuruarak telef olmutur. 847 Solak-zde'ye gre 26 Receb Cum'a ertesi. 26 Receb 922, 24 Austos'a tesadf ederse de 1516 senesinin ubat' 29 ektiinden ve 922 Hicr senesi 5 ubat Sal gn baladndan, 24 Austos Pazar'a der (Bir gn ihtilf takvm-i r'yet farkndan meydana gelmi olabilir. Mtercim). 848 Ykt'nin Mtereki on Merc (Merc: birok nebta mlik geni araz) sayar: 1) Merc-i hn (Mersd: Merc'I-At-rhn. Mtr.). Ahun, Masis yaknnda ve Suriye hududunda bir kaledir. 2) Merc'l -Ahrem Humus sancann kalesidir. 3) Merc'l-Hatb (Merc'l-Hatab), Horasan'da, 4) Merc'1-Ha-lc, Tarsus yaknnda ve Suriye hududunda bir kale, 5) Mer-c'd-Dbc Tarsus ve Masis arasnda, 6) Merc-i Rht, Gota (Gte) ad verilen m vdi-i ltifinin dousunda, 7) Merc-i Safran (Merc's-Safer, Mersd), Havran yaknnda, 8) Mer-c'd-Daryn (Merc'z-Zyzin; dier isimler Mersd'a muvafktr. Mtrc.) Mezopotamya'da Rakka yaknnda, 9) Merc -i Azr, Gota vdsi yaknnda ve Rht sahras nihyetinde, 10) Merc -i Uyun, Suriye sahilinde, 11) Merc-i Kurey, Endels'-de, 12) Merc'l-KaFa, Hlvn yaknnda ve Irak yolu zerin de, 13) Merc-i Musul, Musul yaknnda ve Dicle kenarnda vsi bir kaza. tbu on Merc'den yalnz biri Ykt tarafndan zel olarak zikredilmee yn grlmtr. Bu da Merc-i Rht'cUr ki, 24 Hicr senesinde Mervn'n tarafn tutanlarn Zbeyr ile muharebe ettikleri mevkidir. Birinciler Ymn, ikinciler Kays nmn almlard. Kanl bir muharebeden son ra birinciler galebe aldlar. Ykt'nin eseri pek kymetli olmakla beraber Arab corafyasna dir isimler bakmndan bile ne kadar naks olduu bu kelime hakkndaki ifdesinden anlalr. Zr yalnz Merc -i Dbk deil, 13 Hicr senesinde byk bir muharebeye mevk olan Merc-i Saffer'i dah unutuyor (Takvm't-Tevrh'e mracaat, sene 13 ve 14) (Ham-mer'in Merc-i Safran dedii Mersd'da Merc-i Safer diye kaytl olduu yukarda belirtilmiti. Mtrc.) 849 Kantemir, Dbk Ovas demek olan Merc-i Dabk, Dbk isminde bir kale zannederek hh iaretiyle haiyesinde Buri-Valk yazar. Sa'd'd-dn, Solak-zde, tbn Zeynel, Sheyl, Rhib Tersiye'-nin Encmen-i Dni Lyihalarnn Muhtralarnn
844 845

Sayfa

206

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

Selm, sa kol kumandanln Anadolu Belerbei Zeynel Paa ile Karaman Belerbei Husrev Paa arasnda taksim ederek, kkl birer aileye mensb olan ehsuvr-olu Al Be ile Ramazn-olu Mahmd Be'i onlarn maiyyetine girdi. Sol cenah, Bykl Mehmed Paa ile Amasya Be-lerbei'nin kumandasnda idi. Ordunun cebhesine toplar konulmu, ve onlarn n de ber-mutd bir araba seddiyle setredilmi idi. Kansu Gr sa koluna Haleb Vlsi Hayrbay', sol koluna m Vlsi Sibay' koymutu. Uzun ve pek kanl olmayan muharebenin Osmanllar tarafndan ka zanlmasnn sebebi -aldran muharebesindeki ranllar gibi Msrllar'-n da toplar olmad halde- Trkler'de top bulunmasna850 mnhasr olmayp, bir taraftan da celbnlar hareket etmemilerdir. Bu asker, hkmdarn korsanlar kendilerinden daha ziyde tercih ettii ve stn tuttuu eklinde yanl bir zehaba kapldklarndan, hatt muharebeye gri-meksizin katlar.851 En ziyde celbnlara i'timd eden ve ahsna o kadar sdk bulmad852 korsanlardan kurtulmak fikrinde ve fakat cel-bnlar muhafaza arzusunda bulunan Gr, dman ateine srmek iin tekileri ilk safa yerletirmiti. Celbnlar Gr'nin asl niyetini bilmeyerek, bu vaziyetin kendilerinin hakl olarak nazar- iltifattan dtklerinin neticesini gsterdiine hkmettiler ve muhatarann en iddetli zamannda yerlerinden hi kmldanmadlar. Ancak bin korsan telef olarak853 Msr ordusunun bakyyesi dalverdi. Seksenlik Msr Sultn, askerinin hezimet ve firarna kaplarak y ihtiyarlndan, ya nzulden, yahut belerinden birinin hynetiyle bir gl kenarnda hayt terk etti.854 te Gr'nin korsanlar bandan def etmek tasavvuru kendisini has mnn ilk hcumlarna ma'rz tutarak taht ve haytn ve Msr'n da yalnz
yirmi-drdnc cildinde dercedilmi olan muhtras, ekseriya yanl trihler gsterir: Hussiyle, aldran muharebesinin trihini 28 Receb gstererek bunu da 18 Austos'a ve daha aada 27 Receb'i 6 Eyll'e tesadf ettirir. Ullua muharebenin trihini doru gsterirse de, u ifdesi yanltr: Nello stesso giorno che due anni avanti ruppe il Sofi. Kansu Gur (Gavri) nin ald merhalelerin trihleri Eb's-Srr el-Bak'nin trihinde mnderictir. zht ve Mstahract, 1, s, 171. 850 bn Zeynel ve Sheyl, varak: 14, kk-byk toplar beyz'e karrlar. 851 bn Zeynel. kr'nin SeUm-nme'si. Sheyl, varak: 13. Kesf'nin Se-lm-nme'si, varak: 50, ve mtekib varaklar. 852 Seleflerinden kalma klelerin miktarn mmkn olduu kadar azaltp, kendi klelerini oaltmak, Msr Sultnlarnla teden beri ttihaz ettikleri bir siysetti. 853 Marini Sanoto'da Venedik raporlar. Non sono morti in clroa 1000 schiavi ohe e pochissima cosa, ma hanno tutto il paese contrario, mancano di capo e di denari, inspauridi dal'artilleria. 854 Sa'd'd'-dn, Solak-zde, Nuhbet't-Tevih.

Sayfa

207

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

Haleb'i deil, btn Suriye'yi kaybetmesine ml oldu. Ynus Paa, Haleb yolunu tutan Hayrbay' tkbe me'mr oldu. Lkin Hayrbay, kaleye can atacak yerde, yoldan dnd; hynetiyle Pdih'n tevecchne mazhar olmak iin, alaka Ynus Paa'ya teslim oldu,855 Selim, Gr'nin adrnda 200 kantar gm ile 100 kantar altn hv muazzam bir hazne buldu. Muharebe meydnnda kalan llerin arasn da Msr emr-i kebri Sdn-i Acem ile Memlk Sultnlarnn en cesur belerinden birinin cesedleri bulundu.856 Selm, bunlarn rtbelerine lyk ihtiram ile defn edilmesini emretti. Kans Gr'nin cesedini muayeneye gnderilmi olan bir avu, onun ban keserek Pdih'n ayaklar altna koymak zere getirmiti. Lkin Hnkr, Gr'nin hiz olduu saltanat mertebesinin htrasna hrmetsizlik gsterilmesinden fkelenerek avuun bu alaka dalkavukluuna mukabil ban kesmek istedi. Ve nihayet, vezirlerinin iddetli srarlar zerine azliyle iktifa etti.857 Haleb ahlsi Sultn Selm'in gelmekte olduunu haber alnca karlayarak sadkatlerine yemn etmek zere, ehirden kp Meydn- Ezrak'da toplandlar. Pdih'n eline Haleb ile birlikte umulmadk hazneler girmiti: Bir milyon duka ve kymetli kumalardan yaplm, vaak ve samur kapl bin kattan ziyde elbise.858 Sultn Selm gerek mevkii, gerek ticreti cihetiyle mhim olan bu ehrin idresinin tanzimine derhl pidar kumandan Karaca Paa'y vl, mleki-zde Keml ele-b'yi kad tyin etti. ehzade Sleyman'a, ecnebi devletlerine, Sakz Cenevizlilerine,859 Venedikliler'e zafernmeler yazld. Haleb'in sukutu, Malatya, Divrii, 860 Behsn,861 Ayntb,862 Kal'at'r-Rm gibi Msr hududunda863 ve Memlkler
Sa'd'd-dn'e nazaran (c. 1, s. 335), Ynus Paa Hayrbay'in arkasndan azimete me'mr olarak Haleb'e cebren girmi ve Hayr-bay mukavemete muktedir olamayp m tarafna kamtr. Daha sonra Ynus Paa'ya mracaat ve onun delaletiyle itaat etmitir. 856 Kansu bin Sultan- erke. Sheyl, varak: 16. bn Zeynel'e gre Selm'in yeeni ki -pederi ehzade Ahmed'in vefatndan sonra Msr'a iltica etmiti- bu muharebede telef olmutur. 857 Sa'd'd'-dn, Solak-zde, Nuhbet't-Tevih. 858 Sheyl!, varak: 18. Ibn Zeynel, kr'nin Selm -nme'si, Sa'd'd-dn, 4, varak: 689, Solak-zde, varak: 91, l. 859 Bu mektublar Haleb'den 27 Austos 1516 trihiyle triihlenmitir. Marini Sanoto'nun Kronik'i. 860 Chn-ntim, s. 624. Divrii bugn (Hanuner zaman) Sivas eyletine tbidir. Vaktiyle Msr hkmetine tbi bulunmusa da dman memleketinin ortasnda kaybolmu bir memleket kabilinden mi demektir. 861 Cihin-nm, s. 599. 862 Ayntb, Haleb'in imalinde fersah mesafededir. CUin -nm, s. 499. 863 Sa'd'd-dn, 4, varak: 690. Solak-zde, varak: 91. (Malatya, Divrii, Darende, Menr, Gmi, Gerger, Behsn, Kalta, Kal'at'r Rm ve Ayn-tab Sa'd'd-dln, c. 2, s. 339. Mtercim)
855

Sayfa

208

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

elinde bulunan dier mevkilerin tammnn Osmanllar'a intikalini salad.864 Halifeliksin Osmanllara Gemesi Sultn Selm, ilk defa Haleb Cmi-i Kebrinde Cuma namaz ed ettii zaman hatb, elkab- ahaneye (Pdihn lakablar arasna) H-dim'lHaremeyni'-erfeyn (Mekke ve Medine belde-i mukaddeseleri-nin hizmetkr) vasfn ilve etti ki, o zamana bu kadar bu vasf Memlk hkmdarlarna mnhasr idi. u mhirne dikkat Selm'in hrsna pek muvafk geldi; fart- kranndan bin dukadan ziyde deeri olan kaftann kararak damarn okayan hatibe verdi.865 Selm bu hususta ir K'b bin Zheyr'in kasde-i medhiyyesine mukabil br-de'sini vermi olan (Hazret-i) Peygamber'e imtisal gsterdi.866 Haleb Eyaleti Ve Tarihi Haleb'-ehb867 stanbul, Edirne, Bursa, Kaahire, m ehirlerinden sonra saylr: Bu Osmanl'nn 6. byk beldesi eski Beroia, baka bi r adla Chalybon ehrinin bulunduu yerdedir. Eski bir rivayete gre brahim Peygamber'in misafirperverlik manzaralar, ziyafetleri orada vuku bulmutur ki, bu ahvl kendisini Mslmanlar nazarnda mukaddes add ettirir.868 Geni Haleb sahrasnda yedi tepe vardr;869 bunlardan drd -XIII.
Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 2/479 -482 Suriye ve Msr'n ele geirilmesi ve Haremeyn'in hizmeti emrindeki azimet-i sadaka-i Selimi, Msr Sultm'nm vefatna yol aan byk galibiyet ile kolaylam olmasndan dolay, hatibin ald emir mucibince Haremeyn'in hizmeti unvanm ilve etmesi tabi olduu gltoi, Pdih'n byle bir muzafferiyet zerine hsanda bulunmas ark'a mahsus det olmu geyler gereindendir. Hammer'in hatibe dalkavukluk isnd etmesi ve ihsan fazla bulmas ark detlerine vkf olmamasndandr. Mtercim. M. Marsel (M. MarceD'in Ravza ceziresi Mikys- Nil'i (Msr'n Tarifi, c. 2, s. 137) hakkndaki eserinde Eb'sSrr, maa-haz bu eserde Hadim yerine Hdr (Chadir) denilmitir ki, manaszdr. Hadim lfz da Servteur yerine Sau-veur (kurtarc) mnsyle tercme olunmutur. 866 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 2/482 (Hazret-i) Muhammed hakknda iki kaside Arab edebiyat trihinde huss bir hreti hizdir. Birincisi K'b ibni Zheyr'-in kasdesidir ki, Lette ve Freitag taraflarndan Almanca'ya evrilmi ve asl ve tercmeleri karlkl olarak erhiyle birlikte baslmtr (Bnet Sud...) El-Brde nmyla yd olunan ikincisi Uri tarafndan Ltince'ye, Rosenzweig tarafndan Almanca'ya Silvestre de Sacy tarafndan neren Franszca'ya tercme edilerek baslmtr. Benim (Hammer'in), stanbul ve Boazii eserimde dercedilmi olan Mukaffa tercmesine m racaat. 867 Kr ata dah vasf olan esheb sznn mennesldir. Mtercim. 868 Ch&n-mm, s. 593, Roussel ve Arvieux'ye mracaat.
864 865

Sayfa

209

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

asrn nihayetlerinde in olunan870 - ilk kalenin surlar iindedir. Batsnda Kavk871 nehri geer ki, sulad bostan ve balarn kavunlar, hyarlar, helvac kabaklar, zmleri, bilhassa karpuzlar mehurdur.872 ehrin oniki kapsndan her biri oniki mahalleden birine gtrr.873 Ahlsi 250.000'den ziydedir.874 Haleb eylet merkezi olarak, yedi sanca vardr.875 Hududu Frat sahillerine ve bu nehir uzunluunca Blis'den (kadm Barbalisus),876 Bre, dier adiyle Birecik (kadm Birta)'e kadar uzanr. Menbic (kadm Hierapolis ehri),877 Ma'ret'n-Nu'mn, Haleb'in kaza diresindedir. Birinci belde S-riyeliler'in Derkte nmmdaki byk ilahelerinin mbediyle, ikincisi kurucusu olan Arab hkmdar Nu'mn ve ir Eb'1-Al ile mehurdur. Eb'l-Al'nm iirleri kuvvetli bir hrriyet hissi ile dolu olarak, kendisi doum yerine nisbetle Maarr nmn almtr.878 Haleb eyleti ahlsi batdan Antakya'ya ve doudan Frat'a doru Trkmen ve Krdler ile muhtelif airetlere mensup Arablar*dan879 mrekkeb bir halitadr. Burada mverrihin gzleri nne birok m lhazalar kouur. I. Byezd'in, Timur'a esr olmalarndan az vakit nce,
Arvieuc, 1755, c, 4, H. 690 (1291). Chn-n-ma, s. 593. 871 &mi tasgir sretindedir. Trke'nin Kavak lfzndan me'huz bulunduu da rivayet olunur. Mtercim. 872 Roussel, Haleb Tarih-i Tbii'si ve Citon-ntima. (Diyrbekir karpuzlar da mehur ve hacimleri ok byk ise de kisi bir sofrada birarada tecrbe edilirse, Haleb karpuzlar elyafnn incelii ve lezzeti ile Diyrbekir mah slne derecelerle stn olduu anlalr. Mtercim.) 873 Rousse eserinde filhakika yalnz dokuz kapdan bahsederse de haritasnda isimleriyle on kap mevcuttur. 874 Roussel'e gre, 235.000; Arvieux'ye gre 290.000; Tavernler'ye gre 258.000. (Haleb ehrini Kaamusii'lrA'lm 155 cami, 164 mescid, 23 medrese, bir idadiye, bir Fransz mektebi, 23 tekye, 15 kilise, 73 hamam, 120 hn, 11 kpr, 102.000 nfs le kayd eder. Eski devirlerin inatndan olan idadiye ile kpr gzel mimar eserlerdendir. Cemil Paa'nm valilii zamannda ehir hricinde Cemliye smiyle nsna balanlm olan mahalle gittike bymtr. Son olarak Beyrut demiryolu Haleb'e kadar gelmitir. Bagdad demiryolu dah oradan geecektir. Mtercimin 7-8 sene evvelki hesabna gre Haleb'in o vakitki nfsunu 150.000 tahmin ve imdiki demiryollarndan dolay 200.000'e yaklatn zanneder. Geri bz seneler scaklk derecesi -14 dereceye kadar derse de, k sreksizdir. Yazn da harareti iddetli olmakla beraber zararsz ve havas pek gzeldir. Bir seneden nce patlamad cihetle Habbet'-sene de-nilen banna tb henz re bulamadysa da, yzde karsa be gzellie zarar vermez. Haleb'in sancaklar: Haleb, Urfa, Mar'a; fakat Mar'a ile Urfa'nn Haleb'e mnsebetleri zayftr. Mtercim.) 875 Cihn-nm'ya gre, s. 593,_ yedi sanca unlardr: 1 - Adana, 2 - Haleb, 3 - Bs, 4 - Birecik, 5 Aziz (?), 6 -- Kilis, 7 - Ma're. 876 Barbalisus, bugnk Blis (Manner, 4, 1, s. 525). ark mverrihlerine nazaran Hlfet'in Muviye'ye intikalini mcib olan Sffn Muharebesi burada vuku bulmutur. Teofan, 1, 15, Kos -tantiniyye, Cetrenus (Setrenus)'dan naklen. 877 Manner, 4, 1, s. 510. Menbic, Bizansllarn <Monbesiasdr. 878 Chn-nm, s. 292. 879 Eski Ramazan-oullari'nn bakayas olan Trkmenler imdi u isimlerle yd olunurlar: Pehlivan Oullar, Bayatlar, Kaarlar, Receb Oullar, Kekli, Abal, rdekli... Krdler ksmen Snn ve ksmen Yezidindirler ve bulunduklar mahallere gre Birecik, Bizek, Biraz, Dan, Banek (Bank) Krdleri n -myle anlrlar. Arablar Ben Kel b ve Ben Yezr retle-rindendir. Cihn-nm, s. 593.
869 870

Sayfa

210

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

Kaahirede mukm olan Abbas halfesi'nden Memlk hkmdar Bay-bars'n delaletiyle Sultn unvann ald zamandan beri yzotuz sene gemiti. Onun beinci halefi Selm, o zaman Suriye'de Tatar Cihangri'-nin eserini takip ediyordu. Ceddinin galibine o kadar iddetli bir surette mukavemet etmi ve daha nce Ehl-i Salb muharebelerinde nice mehur cengverlerin silhlarna ve vekyilerine sahne olmu olan bu mevkii kolaylkla ele geirdi. mer'in, Suriye'nin bakyyesiyJe beraber Bizans-llar'dan alm olduu Haleb, Emev ve Abbas Halfelerinin ve daha sonra, hanedanlar Msr valiliine nasb olunan Tolun ve Ahd oullarnn eline gemi, nihayet Hamdan Sllesi'nin byk hkmdar Seyf'd-devle tarafndan mstakil hkmetinin merkezi ittihaz edilmiti. Seyf'd-devle muzaffer silhn btn Kk Asya'ya eritirerek Byk Domes-tiki880 malb ve mahbs etti ve Olimp (Kei Da) eteinde ve adet Bizans' grecek bir noktada bulunan Bursa'nn fethine kadar gitti. Lkin Seyf'd-deve Suriye'ye dnerken, Rumlar ke'ndisini bir boazda anszn bastrdklarndan glkle kurtulabildi; bu muvaffakiyet zerine Bizansllar gerek Haleb ve gerek Humus, Hama, rz ve Ma're (Maara) beldelerini tekrar ele geirdiler ve mid ve Nusaybin'e kadar Frat'n te tarafndaki memleketleri tahrb ettiler. Seyf'd-devle tekrar Bizans-hlar'n elinden ald eski payitahtnda881 vefat etti. Dmanlarnn eline dmemesi iin na'mn Meyyfrkn'e naklini vasiyet etmiti. Bu ihtiyat faydasz deildi. Zr, Kelb airetinden Salih bn Mer-ds Haleb'i Seyf'd-devle'nin torunundan alarak Salih Hnedn'n te'ss etti ve elli sene bu memlekette hkm srd.882 Merds Hanedan hkmetinin enkaz zerine, Ehl-i Salb'in Suriye'ye birinci istillarna doru, Seluk Hnedm'nn bir ubesi devlet te'ss ederek az va kit iinde btn Asya'ya yayldlar. Kardeini ldren Rdvan.883 Antakya'nn
I. cildSe hatrlatld zere, Byk Hadm mnsmaysa da, Bizans hkmetinde kara ordular bakumandan demektir ki, Seyf'd -devle'nin meddah olan Mtenebbi'nin iirlerinde (Damestk) imlsndadir. Mtercim. (Dal.m.sin.te.kaf). 881 Arab tarihilerine nazaran Seyf'd-devle'nin hkmet ve muharebeleri safahatnn balcalar unlardr: Haleb ehrini Ah-diler'den zabt 333 (944), Mar'a'da Rumlar'a malbiyeti 334 (945), Bursa'y muhasaras (El -Mekn) ve byk domestk esr etmesi 342 (953), Hadse yaknnda Rumlar'a galebesi 343 (954), Kanserinde (Kayseri'de?) malbiyeti 251 (962), Rum-lar'n mid kalesini muhasaralar 355 (965), Seyf'd -devle'nin Haleb'de vefat 356 (966). Eb'1-Fid, el-Mekn, Nuhbet't-Tevrh, Hac Kalfa. 882 Deguignes Ben Merds sllesini unutmutur. Bu hanedan Haleb'de 414 (1023)'de zuhur edip 472 (1079)'da yedinci hkmdarnda snmtr. Hkmdarlarn isimleri: 1) Salih bin Merds, 2) Eb Kmil ibl'd -Devle, 3) Muzz'd-Devle Ul-vn smil (Siml?), 4) Atyye, 5) Muhammed bin Nusayr (drd de Salih'in oullan), 6) Nasr, Mahmd'un olu, 7) Sabit bin Mahmd, Nasr'n kardei. Nuhbet't -Tevrh'e baknz. 883 Bu isim Rdvan veya Rzvn yazlr. Deguignes ve Wilke' -nin yazdklar Redhwan veya Rodhwan
880

Sayfa

211

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

Ehl-i Salb tarafndan zabtndan sonra, Haleb'de Dmk, Humus,884 Musul885 "hkmdarlarn birletirerek Hristiyanlarca Antakya surlar altndaki mehur muharebeye girimi idi. Lkin Musul hkmdar Krbua'nn hatsyle Mslman askerinin ordugh kamilen dman eline geti. Rdvan'n vefatndan sonra Hadm Lu'lu' mteveffa hkmdarn oullar nmna hkmet dizginlerini eline geirdii zaman, Haleb'liler kendilerine vl olmak iin Artuk Hnedn'ndan kuvvetiyle hret kazanm olan Mardin Bei l-gaz'yi davet ettiler. Evvel Musul Atabei Aksangr886 aleyhine Dmk Hkimi Tutekin ve Hristiyan-lar'la ittifak etmi idi; ancak sonradan yine bu Aksangr'la ittifak ederek Hallar*! Asrib (Sarepta) sahrasnda kanl bir malbiyete uratt (15 Cumadi'1-ul 513 / 24 Austos 1119).887 On sene sonra Haleb'de Hristiyanlar iin daha korkun bir dman, yni Atabe mdeddn Zeng zuhur etti. dil, fakat iddetli olan bu cen gver kendisine izmi olduu hatt- hareketi tkib ederek mntkann btn Trk beyliklerini ve Hristiyan prenslerini malb etmee muvaffak oldu. Ehl-i Salb zerine Haleb civarnda kazanm olduu bir mu -zafferiyet, Asrib (Sarepta)888 kalesinin eline gemesini salayarak -Haleb'e yaknl pek muhataral olduu ve tek olarak bulunmas bir taa rruz vaktinde muhafazasn gletirdii iin- duvarlarn ykt.889 mdeddn'in olu Nreddn ve Eyyb Hnedm'nn. kurucusu Se-lhaddn ise, Hristiyan ordular iin selefleri l-gaz ve Rdvan'dan daha mthi oldular. Hallar'n elinde kalan birka ehirden baka btn Suriye'ye mlik olan bu iki hkmdar, Haleb'i de istillarnn diresine aldlar. Haleb, Eyyb ailesinin snmesinden sonra, Bahr Memlkleri'-ne, onlardan erke Memlkleri'ne, nihayet onlardan da Osmanllar'a intikal etti.890
gibi deildir. 884 Humus Hkimi Cenh'd-devle. 885 Tutekin. Haleb'de teekkl eden bu ittifakn ruhu Rdvan idi. bknz. Nubbet't -Tevrh. 886 Aiksan&rdir; Aksungur deil887 Wilken, Geschicht* der Kreurattge, 2, s. 435. 888 Asrib, kadm Sarepta'nn Arabalamdr. Hammer'in Fransz-casnda Asaret yazlmas hatdr. Asrib Mersd'l-Ittl'da mruf bir kale olup Haleb'e fersah mesafededir diye kaytldr. 889 Nuhbett-Tevrh. Bu zafer, ve Asrifo duvarlarnn yklmas ne Mo'da vardr, ne Wilken'de. 890 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 2/482 -485 Arablar'n fethinden beri Haleb'de hkm sren oniki hne-dn unlardr: 1) Abbs, 2) Ben meyye, 3) Ben Tolun, 4) Ben Ahd, 5) Ben! Hamdan, 6) Ben Merds, 7) Ben Seluk, 8) Ben Artuk, 9) Atbekiyye, 10) Eyybiye, 11) Bahr Memlkleri, 12) erke Memlkleri.

Sayfa

212

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

Haleb'in Alnmasndan Sonra, Yavuz'un Suriye'de Yry Selim, birka gn Haleb'de kaldktan sonra, Hama (kadm piphania) yolunu tuttu. Bu ehrin Rumlar tarafndan verilen ihtiaml adna liykati, ancak Suriye'nin o mntkasnda yerleen Eyybye ubesinin ikinci ve sondan evvelki iki hkmdarnn edeb anlarndan ne'et edebilir. Bu iki hkmdar, Avrupa'da ok zamanlar mehul kalm olan melik, ir ve mverrih Mansr ile,891 ark trih ve corafyasnn en iyi melliflerinden biri olan Eb'l-Fid'dr. Lkin Asya edebiyatnda hret kazanan bu iki hkmdarn kabirleri bugn seyyahlarn nazar- dikkatlerini -monoton henkleri Arablar'n haznne iirlerinde o kadar ok vgye mazhar olan nara ismindeki byk su dolaplarndan ziyde celb etmez.892 Selm, Hama hkmetini Gzelce Kaasm Paa'ya verdi, ki bu zt -sonralar Byk Sleyman'n veziri olarak bir cami, bir medrese, hamamlar ve ummun faydalanmasna it dier messeseler in etmi ve stanbul ahlsi onun htirasma hrmeten ehrin belli bal mahallelerinden birini nmyle isimlendirmilerdir.893 Osmanl ordusu mukavemete tesadf etmeksizin Humus'a (kadm Amesis'e) kadar hareketinde devam etti. Vaktiyle Tedmr (Palmyre)894 melikesi Zeyneb'in (Zenobi) -daha msid bir neticeye mstehak bir kahramanlkla- mparator Aurelien ile muharebesi bu ehrin yaknnda vuku bulmutur. lka trihinde Suriyeli gnee-tapc Apollo'nun mezhebiyle hret bularak, bir Eyybiye ubesinin son karargh olan ve uzun mddet Msrl valilerin zulm ve Bedevler'in haydutluklar895 altnda inleyen Humus beldesinin merkez olarak kabul ediliiyle tekil olunan bu sancak, Rumeli'den Ihtimm-olu nmnda bir Trk'e malikne suretinde verildi. Sultn Selim,896 Memlk belerinin yeni bir sultn intihb etmek
Birok ilimlerden bahseden Mezmr ve Tabakt arabidir. Arab iirlerinde Semelere mracaat. Eb'1-Fid, Chn-nma; r-y Devlet zasndan Ewers ma'rifetiyle nerolunan, Richter'in ark Seyahatnamesi, s. 233, Hama nauralarm tasvr eder. 893 Sa'd'd-dn, Solak-zde, (Kaasm Paa kocaman mahallelerin -melek'l894 Garb lisanlarnda Palmr (Palmyre) diye maruf olan kadm bir ehirdir. ark lisanlarnda Tedmrdr. 895 Cihn-nn, s. 290, diyor ki: Hkimlerin zulm ve siteminden, Araplar' in istilsndan.. C.zde, Selinin me, b: 30. 896 Venedik elilerinin raporlarnda Osmanhlar'in bu sradaki kuvveti yle gsterilir: 8.000 Janissari, tra i quali 4000 schopetari, 25 a 30 mille ca-valli 50 carete artiglieria (8.000 Yenieri, 4.000 sipahi, 25'den 30 bine (kadar
891 892

Sayfa

213

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

zere Dmk (am)'da birleip de bir anlamaya yaramadan Kaahire'ye azimet ettiklerini (22 Eyll) haber alncaya kadar, m zerine yrmedi. Lkin Eyll nihayetlerine doru Selm'in sancaklar Dmk'n bir mahallesi olan Mastaba duvarlar zerinde dalgalanyordu. Memluklerin mevkiin mdfaasna me'mr etmi olduklar Arab emri Nsireddn, Hayrbay'n tekliflerine kaplarak Osmanllar'a teslim oldu. Mastaba'ya varndan oniki gn sonra, Selm Dmk'a girdi ve Kasr- Ablak'a indi ve burada, Suriye kaleleri kumandanlar, Arab beleri897 Lbnan Drzler'i arz- ubdiyyete geldiler. Tarablus, Kuds, Safed hkmetlerini skender Paa-zde Mustafa'ya, Evrenos-ou'na, Mustansr-olu'na tevcih eyledi.898 Drzler'in kalblerini kazanmak iin, onlarn mersnmevtin en sdk hizmetkr alan ma'hd deresiyle Belde-i Tayybe'ye ne gzel yaratn ve bu mahalleleri te'ss eden ztn htrasna nasl arz- tevkrt etmekte bulunduunu Gzelce Kaasm Pasa grm olsa, bize ne kadar gzel szler sylerdi! Mtercim.) dan Maan-olu'na sancak beylii verdi.899 sa Be-zde Mehmed Be, Suriye hududu zerinde pidar gibi bir mevk'de bulunan Gazze'yi sancak beyi sfatyle zabt etmek iin ikibin svr ile o tarafa
svari, 50 takm top). Bunlar Msrllarn Haleb muharebesinden evvelki kuvvetinden bahsederken de yle sylerler: Ii Mameluchi 12.000, e coi Arabi 60.000 (12.000 memlk, 60.000 Arab). Osmanl m verrihleri ve onlardan stinsah edenler hakikatte 50 adedden ibaret olan toplar 500 yazmlardr. 897 Cihn-nm, s. 554; Suriye'de dokuz Arab aireti yazar: 1) Tayy aireti ki ubeye ayrlmtr: a) El-Fadl: Frat boyunca sakin Ben Re, Ben Tarbu, Ben Mevl bunlardandr; b) Al Amr areti. Havran civarnda sakin olan Ben Merr/ bunlarn torunlardr, c) Dmk civarnda Al kabilesi. 2) Ben Mehd areti ki, aslnda Kahtn*a mensubdur. Belka (?) etrafnda Ben Haris arazsinde sakin olurlard. Tar -biyye ismiyle marufturlar. 3) Gazza ve Drim civarnda Ben Crem aireti. Sen Sevle, Ben bid, Ben Al' Muham -med, Ben Huveytt, Ben Atyye, Ben Lm bunlardandr. Hac kervanlar yolu tarafndaki arazdedirler. 4) Ben Sa'le-be ki am'dart Amman'a giden tarafda sakindirler; JMss ve Refik nmnda iki ubeye ayrlrlar; Avf Ben Sa'lebe -i Ham-dn'ye mensubdurlar. 5) Zbeyd-i Kahtn aireti. Muhtelif ubeleri bulunduklar mahallerin isimlerini alrlar: Zbeyd -i Merc, Zbeyd-i Ahlf, Rahabe yaknnda, bu ubeler Al Fazl aireti civarnda yerlemi idiler. 6) Ben Hlid aireti. Humus civarnda, Hlid bin Veld'den geldiklerini iddia ederler. 7) Ben Hrse aireti, 8) Ben Akab e aireti, 9) Gaaziyye aireti. Son airet Hamdn'dir. 898 Sa'd'd-dn, varak: 691. Solak-zde, varak: 32. drs'in olu, 110; Al. 899 Cihn-nm, s. 554; Suriye'de dokuz Arab aireti yazar: 1) Tayy aireti ki ubeye ayrlmtr: a) El -Fadl: Frat boyunca sakin Ben Re, Ben Tarbu, Ben Mevl bunlardandr; b) Al Amr areti. Havran civarnda sakin olan Ben Merr/ bunlarn torunlardr, c) Dmk civarnda Al kabilesi. 2) Ben Mehd areti ki, aslnda Kahtn*a mensubdur. Belka (?) etrafnda Ben Haris arazsinde sakin olurlard. Tar -biyye ismiyle marufturlar. 3) Gazza ve Drim civarnda Ben Crem aireti. Sen Sevle, Ben bid, Ben Al' Muham -med, Ben Huveytt, Ben Atyye, Ben Lm bunlardandr. Hac kervanlar yolu tarafndaki arazdedirler. 4) Ben Sa'le-be ki am'dart Amman'a giden tarafda sakindirler; JMss ve Refik nmnda iki ubeye ayrlrlar; Avf Ben Sa'lebe -i Ham-dn'ye mensubdurlar. 5) Zbeyd-i Kahtn aireti. Muhtelif ubeleri bulunduklar mahallerin isimlerini alrlar: Zbeyd-i Merc, Zbeyd-i Ahlf, Rahabe yaknnda, bu ubeler Al Fazl aireti civarnda yerlemi idiler. 6) Ben Hlid aireti. Humus civarnda, Hlid bin Veld'den geldiklerini iddia ederler. 7) Ben Hrse aireti, 8) Ben Akabe aireti, 9) Gaaziyye aireti. Son airet Hamdn'dir.

Sayfa

214

Byk Osmanl Tarihi gnderildi.900

Cilt 4

Joseph von Hammer

Yavuz Selim Han'n am'da Klamas Ve Ziyaretleri Pdih, kn drt aym am'da geirdi. Bu aylardan -ki 1516 senesinin Tern-i evveli, Tern-i snsi, Knun- evveli'dir- Ramazn ile evval ve Zi'1-ka'de ve Zi'1-hicce'ye tesadf eder, Arablar'm oru, istirahat ve hacca tahsis ettikleri zamanlardr. Selm, bo vakitlerini Emev halfelerinin ve nice byk hkmdarlarn ikametgh olan bu ehrin bidelerini ve slm'n en mehur meyhinin kabirlerini ziyarete sarf etti. Dmk'n ziyde yn- dikkat olmas, hatrata ve trih binalar bakmndan o kadar zengin olan bu ehri ziyaretinde Osmanl Pdihn tkb etmekliimizi bizim iin bir vazife addettirmitir. Nm Tevrat'ta zikredilmi olan Dmk, dier bir tbirle Damas (Damascus), Osmanl Devleti'nin beinci ehridir. Pdihn lakablarnn yazlmas srasnda dima mi tkb eden Cennet-meamm (Cennet kokulu) vasf, ehrin ve civarnn gzelliini gstermee kfidir. m, btn dnynn en gzel ovalarndan ve Mslman corafyaclarnn Ri -yz- Cennet (Cennet Baheleri) diye isimlendirdikleri drt vdden biri olan Guta sahras zerinde ykselir. Batan aa zmrd gibi olan, saysz nebat ve aalarla rtl bulunan bu muhteem sahra ehir ile Kasius Da901 arasnda iki fersah mesafeye uzanr. Her tarafndan Bir-d (Bird) (kadm Krizuruas)902 nehri ile sulanr; o surette ki her tarafnda -dima kumdan ibaret llerinin iinde gneten yand cihetle Arabi'n tasavvur ettii cennet hayalnin iki zarur art olan- sf bir su ve taze emenler grlr. spanya arablar da Grnata'y1 bunun iin Endels yarmadasnn,cenneti
Selim, Suriye'yi sekiz eyalete taksim etmiti ki unlardr: m, Haleb, Humus, Hama, Tarablus, Kuds, Safed, Gazze, Muahharan eyletten ibaret kalmtr: Haleb, Tarablus, Dmk. Emeviyye zamannda Suriye sekiz cend veyhud kazaya taksim edilmiti: Filistin, rdn nehri kenarndaki araz; m, Humus, Kanserin; bunlarn idare merkezleri Kuds, Taberiyye, Dmk, Humus, Haleb, idi. Memlkler zamannda valilere nib, kif, vl denilirdi. Dmk, Kuds, Humus, Baalbek, Rahye (Rahabe?) Acln, Sarhad, Masiyt, Sabre ehirlerinde otururlard. Remle ve Nablus'da kifler, ve Say-da, Beyrut, Tedmr'de dah valiler bulunurdu ki, cem'an on -drt hkmet demektir (Cihn-nm, s. 553-554). Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 2/485 -487 901 Bu dada ve Selevkiye'deki Kaslus (Casius) Da zerinde Jpiter Casius' un bix mabedi bulunurdu. Manner, Corafya, 6, I, s. 451. 902 Bered; Berd' eklindedir. am'n en byk nehridir. Zeydn nahiyesinde am'a Baalbek cihetinden be fersah mesafede Kan-v> kynden kar. Mersd'l-Ittl.
900

Sayfa

215

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

ismiyle isimlendirmilerdir.903 Bir-d nehri bu mnbit ovada yedi kola ayrld gibi904 da ellesinden akp gelen Fenca menb sular da vdyi sular. m vadisinin gzellii Arab corafyaclar tarafndan bu beldenin hl-i izr- cihan,905 ahbl-itvs- cinn, akd-i tabi' hsn n ve remzt'1-imd gibi vasflarla tavsif edilmesini mcib olmutur.906 Asya'nn bu cenneti hakkndaki taVfler yetmie kadar cedvel, onsekize kadar menb ile her trl mahsuldar aalar, sebze, zahire, iek yetitirir yirmibire kadar kk vd.907 saymaktadrlar.908 Dmk'n glleri,909 ayvalar, zmleri, limonlar, incirleri, armudlan Asya'nn her tarafnda mehurdur. Binenaleyh genlik anda -ftih sfatyle deil, tacir sfaty-le- bu ehre gelmi olan (Hazret-i) Peygamber am'a pek mes'd unvann vermi ve ashabndan bunun sebebini sul eden bir zta Allah'n meleklerinin bu ehir zerine kanatlarn gerdiklerini beyn etmitir. Bundan maada Cenb- Hakk Kur'n'da Tn ve Zeytn, yni Dmk ve Kuds ile910 Tr- Sn, Mekke zerine kasem etmitir.911 Hbil'in Allah'a kurban arz etmesi, kardeini idam etmesi, dem ve Havva'nn haytlarndaki bir ksm vak'alar, brahim'in doumu slm rivayetlere gre burada vukua geldii gibi, Yesu'nun validesinin hanesi de buradayd.912 Bu cennet gibi mntka halfelerin mutlaka nazar- dikkatini ve ordularn celb etmi olmaldr. Peygamber'in ashabndan ve slm'n en mahir kumandanlarndan Seyfullah (Allah'n Klc) unvanyla ma'rf H-lid ve
Bu sebebdendir ki, Tournefort, Bursa hakknda yle syler: Hakkaten mevkiyle, emeleriyle Dnya'da Grnata'ya en oifc benzeyen beldeyi setiler. Yirmibirinci Mektup. 904 Ali Be'e mracaat, 3, 371. Yedi saniyeye ve yedi seyyareye mahsus olmak zere Dmk'n esas olarak yedi kaps vard. 905 Hsn Ak sahibi hazret- ey'in, Reslkttab R&gkTn bir gazelini tahmisinden : 906 Pokok'da fege denen matldtr. Tevrat'ta Farfar nmyle yd olunan mahal hi phesiz cennetten baka bir ey deildir. 907 Bedr'd-dn Haleb'nin Tenf'l-MesmP fi Vasfi'l-Cmi'sinde. 908 El-Berki'I-Meta'Ik fi Vasfi'l-Calak, Hudvvirdi bni R'. 909 bn R' Dmk civarlarnda bulunan en gzel otuz iek hakknda bir mntehabt mecmuas brakmtr. Cihn-nm, s. 585. Teessf olunur ki, bu gzel vadinin letfetli manzaras bile, kendisini mu'td olduu hissizlikten kurtaramam olan Rihter, nebatat ilmine in deil idi. 910 Kur'n- Kerm'de Ve'ttn ile Ve*z-zeytndan murad, Dmk ve Kuds olabilecei tefsirlerde dercedilmi ve filhakika bu s-re-i erfede Tr- n ve Mekke'den de bahis buyurulmu olmas bu sureti te'yd etmektedir. 911 (Hazret-i) Peygamberdin Cebel-i Kassiun zerine ordu kurarak oradan ehre hayranlkla baktna dir Rihter tarafndan iki defa hikye olunan rivayet aslszdr. m havalisinin tariflerini belirten elimde bulunan iki eser ki biri yukarda zikr olunan kitaptr ve dieri ki Fezil'-m unvanyla bu ehrin btn trihini ihtiva etmektedir her ikisi bu rivayetten bahsederler. Diez'in el yazlarndan 112, 8 numarada Berlin Ktphanesinde bulunan m Trihi ehemmiyetsiz bir eserdir, ki Cihn-nm'nn am kelimesindeki malmat bile ihtiva etmemektedir. 912 bn'r-R'i ye am
903

Sayfa

216

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

Emn'l-mmes unvnyle ma'rf Eb Ubeydet'l-Cerrh Dmk rerine yryerek karlkl iki noktadan ve ikisi birden muhasara ettiler. Eb Ubeyde am'n itaat etmek suretiyle teslimini kabul etti. Hlid ise bu teklifi reddetti. Eb Ubeyde rz ile alan kaplardan girmekte iken, Hlid duvarlar tazyik ile ehre ftihne dhil oluyordu.913 Ben didinie arsa-i cennet sevd- am'dr Nktedir kasdm, kys tme hayl-i hamdr. Nokta smaz, nutka gelmez bir garb ihamdr Nokta smaz, nutika gelmez bir garb hiamdr Arz-i dilberde sanma hl-i anberfmdr Aks-i d sne-i ftde- n.kmdir. msralar -&i, eski edebiyatn meftun olduu bz san'at'ar ihtiva ediyor olmakla beraber Cennet m'm ya altnda, ya stndedir darb - meseline de telmh am'dr- belde-i Dmk'n bu dnydaki itibarl hlini de hatra getirmitir. Mtercim. (Yukardaki msralarda, ben lfzna (eski harflerle yazlnda) baka nokta sdmlamaz; ve Mevlevi tarikat sliklerl gsteri yapmaktan htiraz ederek, lfzlarnda, yni szlerinde ben demekten ekinirler ki, burada bir hm sanat sz konusudur.) Emevyye Camii'ni Ziyaret Yahya'nn ba'ndan dolay ihtiram edilen bir yer olan m Byk Kilisesi, belde ve Suriye'nin slm ve Hristiyanlar arasnda mnazaann balamasna sebep olarak, iki tarafn uyuamamalar zerine, ikisi arasnda taksm edilmi idi. Lkin meyye Hnedn'nm beinci halfesi Ab-dlmlk elli sene sonra Hristiyanlar' bu mukavelenin salad faydalardan vazgemee ve Byk Kilise iin ta'vz olmak zere ehrin surlar dnda yaplm olan ve bununla beraber teslim mukavelenamesine dhil olmayan Azz Tomas914 Kilisesi'ni kabul etmee mecbur kld ve u Byk Kilise'yi Arab san'atnm zirvesi olmak zere ihya ederek, ark'-da stunlarnn ihtiam, kubbelerinin okluu, hatlarnn zerfeti, mih-rblarmn serveti, minare ve minberlerinin adedi, tslm'n en mehur olan byk ahsiyetlerinin kabirleri ile ile'1-ebed hreti devam edecek olan ma'lm
Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 2/487 -488 Clhn-nmt, s. 573. Gifobons, bab: 51, c. 5, s. 307, bu kiliseyi, Meryem Kilisesi olmak zere yazars a da, Arab mverrihleri (Hazret-i) Yahya'ya-mensb olduunu gsterirler.
913 914

Sayfa

217

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

camie tahvil eyledi.915 Sultn Selim, en nce bu camii ziyaret etti. Cami, arktan garba doru beyzelli kadem uzunluunda916 ve imalden cenuba doru yzelli kadem geniliinde, vs'ate slm'n btn camilerine ve hatt Kurtu -ba Cmii'ne fikdir. Hac KahVya nazaran ins iin be milyon duka kadar pek byk bir mebl sarf olunduu gibi, gnlk masraflar yz dukaya varyordu.917 Drt mezhebe ait drt snfa ayrlmak zere, on -alt immn Mslman cematine imamlk ve minareden yetmibe mezzinin Ezan ile m'mnleri ibdete davet eyledii ve ramazan geceleri onikibin kandil yand dnlecek olursa, u yz duka mbalal grnmez.918 Kubbelere altn ve gm zincirlerle asl altyz kan dil919 olduu ve her tarafta yeil zemn zerinde krmz ve beyaz benekli ve yalnz krmz renkli somakiden, granit ile muhtelif renklerde mermerden yaplm stunlar arz- endam eylemekte bulunduu bilinirse, camiin inat masraflarnn miktar da garib grlmez. Mihrb ciheti, her taraftan -biri krmz biri yeil- krk stun920 ile evrilidir, iki stunu -ki Kubbet*n-Nesr921 denilen orta kubbe bunlarn zerine dayanmtr- Yezd'in olu Veld, Hlid'den binbeyz duka altnna satn almtr. Fstk yeil olan dier ikisi -ki skenderiyye'den getirilmitir- beer yz duka kymetinde olarak, Hazret-i Yahya'nn ba'nn~ bulunduu binay sslerler. Ancak camiin en byk iki stunu -ki stanbul'daki Sleymniye Camii stunlarndan baka hibir cami direkleri bunlara kyas olunamaz- bat tarafnda bulunan Bb'l-Berd ismiyle msemm olan byk kapnn nne dikilmitir. Dier kap da semnn dier cihetine nazrdr.922 Camiin iinde drt mezheb, yni Hanef, afi,923 Mlik, Hanbel iin drt mihrb924 ve mezzinler minareden indikten sonra son defa olarak
Trlh-i am'n ikinci bab ancak bu camiden bahseder. Cihn -ntim'ya mracaat. Al Beg, eserinden naklen, Travefe nm eserde, s. 265, yalnz drtyz kadem tulnde denilmitir. 917 Cihn-nm, s. 577. 918 Kezalik, s. 576. 919 Cihn-m, s: 574. 920 Clhn-nm, 574. 921 Ali Beden naklen eser-i mezlkr, s. 265. Her srada 44 stn sayar. 922 Kartal Kubbesi>. 923 Gneyde Anberniye kaps, kuzeyde Zencini Kap, dah deniJen Smey-st Kaps, douda Cerven Kaps, en byk kap olan Bfo'13erde (B-b'1-Breyde) Murad Paa f"~ tndan onalt kademeli bir merdivenle klr. 924 Al Beden, s. 266. yle denilmitir: Upon the rlght of tshe nave is the Mehereb far the imamm of the Schafii rite.>
915 916

Sayfa

218

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

tekrr-i davet925 eylemeleri iin drt mahfel mevcuttur.926 Bu camiin minaresinden biri slm arasnda ziyde hrmete mazhar olarak Hazret -i Yesu'nun dnynn son gnnde gkten bu minareye nazil olacana i'tikd ederler. Bir dieri -ki nm Minret'l-Arsdur- ahbdan olmakla beraber Timur zamannda vukua gelen Dmk yangnnda yerinde kalan yegne minaredir.927 Ancak camiin en muhterem ksm, Mslmanlarn dncesine gre, Hz. Yahya'nn ba'mn928 hlen muhafaza edilmekte olduu huss mahaldir. Bununla beraber, Hz. Yahya'nn ba Rm mparatorlar zamannda mutantan bir surette stanbul'a nakl olunarak birka defa Avru pa'ya geebilmek zere taaddd eylemi ve fakat belki hibir vakit Avrupa'nn Hristiyan toprana gelmemitir.929 Kur*n'n (Hz.) Osman eliyle yazlm nshasnn bu camie nakli -Bizans trihinde (Hz.) Yahya'nn ba'mn nakli gibi- Arablar*n inandklar rivayetler cmlesindendir: bu nsha evvel Taberiye'de hfz olunduu halde, Hristiyanlar'n ellerine der korkusuyle Ehl-i Salb vaktinde Dmk Cmii'ne nakl olunmutur.930 Hallar, Dmk duvarlar nnde grndkleri zaman halkn figanlar arasnda ummun hrmet do lu baklar nne konulmutu.931 Rivayet olunur ki, Osman, kaatil-lerinin darbeleri altnda ruhunu teslim ettii zaman, bu Mushaf - erifi okumakta idi; zerine birka damla kan damlamtr ve bu damlalar hl ziyaretilere gsterilmektedir.932 Kitb- Kerm'in Dmk Cmii'nde bulunan dier bir nshas dest-i Al ile mektbdur.933 Camiin duvarlarna iki Sre-i Kur'niyye, yni El-Furkan ve El-Melike sreleri mavi zemin zerine altn yaldzl harflerle nak olunmutur.934 Cmi'-deki hafzlar, Yahya'nn ba'nm konulmu bulunduu mahal nnde Kur'-n- Kerim'i kraat erbabnn
Al Bede sehven marl> yazlmtr. Tekrr-i tfa'vet Kaamet'tir. Avrupal Ezan ile Kaamet! tefrik edememitir. 927 Baknz: c. 1, kitap: 7. 928 Chaa-nm, 573. 929 Ambianl, Equitani, Romani, veram faciern lndu<bHamque verticem Chrls-ti praecursoris colere arbitrantur. Kaorsen'in Yahya'nn Mukaddes Ba-'nm Kostaotjnlyye'den Eodos'a Nakli hakkndaki eserinden.) 930 Zeheb'nin Muhtasar bn Cevz'sine nazaran bu nakil 507 (1113) ve Syt'nin Ta rih-i Huiefsna n4$|*j| 543 (1100) senesindedir. 931 Zeheb, 543 (1148). Wken'n Ha^a Muhrebeterlsne bkz. 3, 7, s. 446. 932 Mensik'LHacc, s. 59. C4hn-nnA'dan ve Trke Trifo-i am'dan naklen. 933 Oan-nma, 574; Memsik'1-Hacc, s. 59. 934 Cftan-am, 574, sls hattyle diyor ki kf hat anlalmaldr.
925 926

Sayfa

219

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

eyhlerinden yedi ve on byk zta mensup olan usl zerine kraat ederler.935 Bu cmi-i eriftedir ki, ashb-dan Eb'd-Derd Kur'n' bir defada binaltyz ehl-i slm'a okutmutur. Ebu'd-Derd'mn usl-i ta'lmi, renenlerin bir ksmnn dierlerine retmesi usldr ki936 Avrupa'da ncil'in bu ekilde ta'lmine Lan-cester usl ad verilir. Cmi-i erife her taraftan birok ziyaretiler gelerek Hz. Yahya'nn bandan baka Hd ve Hzr Peygamberlerin kabirlerini de ziyaret ederler.937 Btn bu makamlar, bu ehid mezarlar, bu maksureler, bu kubbeler, bu stunlar, bu fskiyeler ki ilerinden biri bir kavunu938 havaya atacak kadar kuvvetlidir- bugn dah am'dan Mekke'ye gitmek zere geen Hac kervanlarnn hayretini celb etmektedir. Ancak altn kandiller gm zincirlerle beraber kaybolmu ve muhteem stunlar Msr ve Irak dahil muharebeleri939 ve Timur istils940 zamanlarnda ehri harb eden iki byk yangndan pek ok hasar grmtr.941 Atabe Nbeddn Ve Salhaddin Eyyb'nin Trbelerini Ziyaret Sultn Selm, Emeviyye Cmii'nden -btn ziyaretilerin deti vehilePeygamberin ashab ve zevcelerine it kabirleri, islm'n byk meliklerinin ve eyhlerinin makberlerini ziyaret etmee gitmitir ki, am' Mslmanlar nazarnda kutsallatran bu yerlerdir. Timur'un (Hz.) Mu-hammed'in zevcelerinin merkadlerinin muhafazas iin gsterdii ihtimamdan daha nce bahsetmitik.942 am'da medfn krk sahbden -merkadleri Selm'in nazar- dikkatini celb eden- drdn, yni Hlid, Eb Ubeyde, Eb'd-Derd ile Peygamber'in mezzini Bill-i Habe'yi zikr etmek kfidir.943 Ancak Suriye ftihinin daha ziyde nazar- dikkatini
Cihan-niim, s. 577 (Krat- Selb'a ve Krat-i Asere). Tezkiret'l-Hifcem, Terome-i HM Eb'1-Fid. Mensih'LHa^c. 938 Bu fskiye Karpuz Kaldran ta'br olunur. Birka adm tede dier bir fskiye vardr ki, bilek kalnlnda olmak zere yetmi kadem yksekliinde su karr (Rihter'in Seyhat -nme'si, s. 142. Al Be, Travels, s. 265). Rihter, Cmi'in yedi kulesinden bahsederlerse de, Mensik'l -Hacc'da Cihn-nm'da olduu vehile yalnz minareden bahsolunmak-tadr. 939 Zeheb'ye nazaran. 461 (1068)'de. Cihn-nma ve Trlh-i Dmk bu yangndan bahsetmezler, fakat Mensikl-Hacc'da zikredilmitir. 940 Bknz. c. 1, Kitap: 7. 941 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 2/489-491 942 Kezlik. 943 Mensk'UHacc, s. 62, Ash&b, 53, yh, s. 54.
935 936 937

Sayfa

220

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

celbeden makbereler -aralannda camiin bnsi olan halfe ile olu Veld'in ve slm'n en byk sultanlarndan Nreddn ve Sa -lhaddn'in mezarlar dah bulunan- mehur hkmdarlarn trbeleridir. Btn Asya'ya an yaylm olan Hallar^ bile senasna mecbur etmi olan Byk Atabe Nreddn, birok slm hkmdarlar tarafndan bir imtisal numunesi olarak kabul edilmitir. Ezcmle Ftih Sultn Meh-med, devletin birok ehirlerinde Nreddn gibi sekiz drl-fnn. (niversite) te'ss etmitir;944 burada ir messeselerden bahsetmeyeceiz. Nreddn, Dmk' yalnz cami ve dr'l-fnnlarla deil, slm'n en byk iki binsiyle de tezyin etmitir: Biri ry- Devlet saraydr ki, -mstebid hkmdar Hkim tarafndan Kaahire'de bina olunan Dr'l-lme945 mukabil olarakDr'1-Adl946 diye adlandrlmtr. Dieri, bir byk hastahnedir ki, senede yedi bin duka947 tah-sst tyn olunmu ve Halfe Muktedir'in Badd'da in ettii byk hastahne ile bihakkn rekabet etmekte bulunmutu. Nreddn, devletin gelirlerini bu trl messeselere sarf ederek, kendisi ahs serveti ile iktifa ederdi. Fakrne, keten ve iplik libs giyerek pek az masraf eder ve kk ve byk cihda mevcudiyetini hasrederdi.948 Fahr949 unvanl mehur bir eserin sahibi ve gvercin postasnn mucididir.950 Hamdn Hanedan hkmdar Seyf'd-devle951 gibi Nreddn de, muharebesinde elbisesine isabet eden tozlar toplamak suretiyle Mslman olmayanlara kar muhrebelerdeki mesasine hid olarak, kendisiyle birlikte defn edilmesini vasyyet etmitir. Eyyb Hanedan messisi Sal-haddn dah yine byle bir dnceyle vasyyetnmesinde Rz- harde onun birlikte kyam edebilmek iin klcma n'yle beraber topraa gmlmesini dercetmitir.952 Salhiddn henz 11 yanda iken babasyle birlikte mer'in Dmk
Nreddn tarafndan te'ss olunan sekiz darlfnun (medrese) bu ehirlerdedir: 1) Haleb, 2) Hama, 3) Baalbek, 4) Humus, 5) Menbic, 6) Ruha, 7) Dmk (Kasr'da), 8) Yine Di-mk'da Atyye Medresesi (Cbiyye Kaps yannda). Nuhbe-tii't-Tevrh. 945 Mak-iz. 946 Nuhbetttt-TevHh. 947 Syt, Trh-i Hulef. 948 Clhd- ekfberden maksat -insann en byk dman olan- nefsiyle uramaktr. Kk cihd, alelade caddr. Hammer'in Franszcasnda birincisi ilim, ikincisi silh mnasyle tefsr edilmitir. 949 Nuhbett-Tevrh. 950 Oihn-nm, s. 608. 951 Zehb, 656 (1258) senesi. 952 Cihan-nrn, s. 62. Nreddin ve Salhaddn'in trbeleri hakknda Mn -slk'1-Hacc ile Damsk Trihi'ne mracaat.
944

Sayfa

221

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

hisarlar altnda Rabh953 maaras yannda vukua gelen kanl muharebesine itirak etmitir, ite bu muharebededir ki, Salhaddin'in kardei ehenh dn yolunda vefat ederek ehdet tacna nail olmutur.954 Yavuz, Muhyi'd-Dn Arb'nin Trbesinde Selim, Mehd-i Yes (Yes'nun beii) dah denilen Rebh maarasn da ziyaret etti. Lkin daha ziyde Kasius Da yamalarnda S -liha955 mevkiinde islm'n mutasavvf eyhlerinin en by olan Muh -yi'd-dn-i Arabi'nin kabri nazar- dikkatini celb etti. Dan tepesinde Kubbet'n-Nasr isminde956 muhteem bir kubbe ykselir ki, seyreden gzlere oradan m'm cennete benzeyen o gzel vadisini tammiyle gsterir, Kasius eteinde ve Muhyi'd -dn'in trbesi etrafnda saysz kabir harabeleri gze garib grnen bir ekilde toplanmtr ki, bunlarn arasnda yalnz Muhyi'd-dn'in trbesi ilk gzelliiyle ber-karardr.957 Avrupal seyyahlarn nazarlarn, bilhassa, islm'n ilk feylesofu, hikmet ve msiknin Fisagor gibi ve Fisagor kadar muvaffakiyetle nairi olan Frb'nin mezar celbetmi olmaldr. Frb, ilm incelemelerinde Aristo'ya imtislen ve ondan az olmayan bir muvaffakiyetle insanln irfannn her ubesini kuatm ve Arablar kendisine Muallim-i Sn958 unvann vererek, u suretle Aristo'yu Muallim-i Evvel bilmilerdir.
Reb', Eb'1-Fid, Suriye levhas, 100-101; Cihn-nm, s. 579; Mensik'1-Hacc, s. 60; Berku'I-Meta'hk, s. 46. Suriye Trihi ve Mensik'1-Hacc bu kelimelerde Ve veyn hm il reb-vetin zti karrn ve ma'n yet-i kermesini zikr ile bunun nzulnde (Hazret-i) Peygamber'in ashabna Rebve nerededir? diye sul etmesi zerine, onlarn Allah ve Peygamberi bilir dediklerini ve Peygamber'in Suriye'nin en gzel beldesi olan Dmk yaknlarnda Gte sahrsndadr buyurduunu yazarlar. Bazlar Rebve'nin m Camii olduunu zannederler. Mensik, s. 60. (Mersd'I-ttI, c. 1, s. 460, Mtercim). 954 Wilk9n, Hal Seferleri Trihi, 3, s. 245. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 2/49 1-493 955 Ali Bede Atru'y delighlful spots> denilmitir, 2, s. 382. 956 Dan zerindeki Kubbet'n-Nasr ve Cmi'in ierisindeki Kubbet'n-Nesrdir. Grlyor ki, sadm sne dnme-siyle galebe mns da yrtc ku: kartal, akbaba (ki hkmranlk senbollerinden olmakla, yine de stn bir hkimiyet ifde etmee devam eder. Hazrlayan) mnsna dnr. 957 Rihter, 142, der ki: Muhyi'd-dn'in trbesini iinde bulunduran bir cami, bana garibden olmak zere gsterildi Kante-mir Munyddn'i bilmemesinden dolay spanya'y ilk fetheden halfe olduunu syler. T;"itap: 3, haiye: 2. 958 Frb u eserlerin mellifidir: 1) hs''1-Ulm, 2) Siyset'l-Medne (Aristo'nun eseri tarznda bir siys kitaptr) (Efl-tun'un Devlet'ine benzer bir eserdir. Hazrlayan); 3) Fss (Felsef bir eserdir, Muhyddn bni'lArab'nin ayn isimdeki eseriyle kartrlmamaldr.) kisi de ktphanemde mevcuttur. Frb, Seyfd-devle muasrlarndan olup 339 (950)'de vefat etmitir.
953

Sayfa

222

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

Bununla beraber eyh Muhyi'd-dn-i Arabi'nin kabri,959 tasav-vuf iirle bizzat itigl etmi olan Sultn Selm'in ziyaret ettii ve Msr'dan avdetinde imdiye kadar muhafaza edilmi bir kubbe altna ald iin deil, kabir sahibinin her zaman ve hl iran'da, Arabistan'da, Trkiye'de o kadar mrdleri bulunan bu tasavvuf cereyanna ilm bir esas verdii iin burada huss surette ve i'tin ile zerinde durmamza ihtiya vardr. Muhyi'd-dn, XL asrn nihayetine doru Kordu (Kurtuba)'da Tayy kabilesinden bir aile iinde dnyya gelmitir. Sevil (blye)'de tahsil grdkten sonra, arkta bir seyahate karak, o zamann en mehur meyhinin derslerinde bulunmutur. Genliinde msbet ilimleri terkederek, kahvenin zelliklerini kef eden eyh zel'nin ortaya koyduu tasavvuf yoluna girmitir. Bu yeni tarka girince, yalnz tasavvufun mes -sisi olan Kueyr'yi deil960 muasr olan ir bn Friz'i dah pek ok gemitir. Ariflik meslei Konya'da dah yaylarak, bu tarkdan sonralar mutasavvflarn mehurlarndan Sadreddn Konev, ir mutasavvf Mevln Celleddn-i Rm'nin feyizli rehberi olan ems-i Tebrz yetimilerdir. Muhyi'd-dn 77 yanda irtihl eylemi ve byk bir hret brakarak, tasavvuf mesleinin birinci senedi addolunmutur.961
Sultn Selim eyh-i Ekber'in mezarnda mu'tekif olan ilm-i cifr ile mtevaggl bir zttan Acaba Msr' alacak myz? diye sul eder. O zt Evet, alacaksnz; Kur'n - Kerm'de Ve leked ke.-tebn f'z-zebr min ba'di'zzikri ennel arda yerish ibdiyes-slihn (Enbiy/105) yet-i kermesi buna iarettir. nk Kur*-n'da arz muarref bil-lm olarak zikr olununca Msr maksd olur; Velikadd ebced hesbnca Selm ile msavidir; zikr dah dokuzyz tutar k fethin dokuzyz'de (yni dokuzyzden sonra) olaca anlalr. diye cevb veri r. Solak-zde, s. 427, l'den naklen. 960 Kutyr, tasavvufun messisi olmayp, tasarrufa dir Kueyr Risalesi (RsaJe -i Kuseyrlye) nmyle maruf eserin sahibidir. Kueyr, Hammer'n lmlsyle ism-I tasgr veznindedir. Vefat: Nibr, 465. (Mtercim). 961 Muhyi'd-dn'in eserleri unlardr: 1) Ftht - Mekkiyye (20 cilt Mekke-i Mkerreme'de (Hazret-i) Peygamber'in manev iaretleri zerine yazdm ifde eder. 2) Fss'l-Hikem, Ha-nf'd-dn Tlemsn ve Dvud Kayseri ve dierleri tarafndan erh olunmutur. 3) Drret'l-Gavvs f Al Gvn f MaV rifeti Hakkati'l-nsn, Takpr-zde'de Behcet't-Tevrh farsa trihin ve Trih-i am'n Muhyi'd-dn*in tercme-i hlinden bahseden sahfelerinde felekiyyt'dan bahseden bu eserden karlm ibareler vardr, 4) Kef'l-Hsib fi Esrri'1-Gib, bu eser ulm-i garibeden bahseder. 5) Mevk''n -Ncm ve Matli' Ehli'l-Esrr ve'1-Ulm, 6) Kitb'l-Ebdl, 7) Mlbid IH-Mrd, 8) Tercemn'I-Evk, 9) Kitbu cdi'1-Kevn, 10) Kitbu'l-Meric, 11) Kitb'1-sr, 12) Kitb'l-Muhkemi'l-Merht f M-Yelzem (Kitb'l-Muhkem ile El-Mert fi-m Yelzem Ehl-i Tarkatu'llahi Tel Mine'-rt unvanl iki kitap olsa gerektir.) 13) Ed -Drret'1-Fhire fi min ntifa' f Tarki'l-hire, 14) Rh'I-Kuds, 15) nzl'l-Guyb, 16) Er-Risleti'l-Kaasiyye, 17) Kitbu'1-Lehv ve'1-trfn (Kitb'1-H-viyye ve'1-Ahadiyye olmaldr. Mtercim), 18) Kitbu Tedb -ri'1-lhiyye f Memleketi'l-tnsniyye (Bu eserde insan bedeninin organlar iyi idare edilen bir hkmetin muhtelif ubelerine benzetilmitir), 19) rt, 20) Kitb'd Duhr, 21) Ki-tb's-Slk, 22) Kitb'l-Mukni'; 23) Kitb'1-Elf, 24) Kit-b'I-Azm, 25) Ktb'1-Hakk, 26) Dvn- E'ar, 27) Msna-rt'l-Ebrr ve Mvert'l-Ahyr (Muhdart'I-Ebrr ve Msmert'l-Ahyr olacaktr, 5 cilddir), 28) Kitb'n -Nukba', 29) Kitb'1-Fen, 30) Kitb'l-n'i'd-Deviri'l-Hatyye, 31) Kitb'lEcvibeti'l-Lika in Es'leti'l-Fika, 32) Kitb'I-Vesil f Ecvibe inne Uyni'l-Mesail, 33) Ank-i Marb. (Mtercimin lvesi: Dier bz eserleri: Et-Tenezzlti'l-Mevsliyye; erhu Hal'in-Na'ln; El-Ecvibeti'1-Mskite
959

Sayfa

223

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

Selm, iki defa da -hl-i istikll ve ittikas ulv ve mukaddes bir hret vermi olan- eyh Muhammed Bedah'yi ziyarete gitti.962 P-dih'n ilk ziyaretinde Bedah skt- mutlak hlinde bulundu. Selm'in tabbi Ah eleb sebebini sul ettiinde, eyh mklemeye balamak kendisine deil, Pdih'a it olduunu cevaben syledi. Selm ikinci defa eyh'i ziyaretinde, tabbi havadan bahs ederek sze balamas zerine, bu zt saygdeer tabibin szn keserek: - Hilfet bir br- sakildir; hkmdar, biz eyhler gibi, Cenb- Hakk' m ciz mahlklardr. Lkin onlarn milletleri idare etmeleri lzm gelir. Hafif bir yk olan br- sakil (ar yk; Allah'n ykledii ar yk) altnda bulunandan ziyde selmete nail olabilir. Ancak Pdihlarn va-zfeleri kendilerine yklenen ar yk muhafaza etmektedir. dedi. eyh bu yolda hayl nasihatten sonra Pdih'n istedii duay f etti. Sultn Selm'in meyh ve bilhassa Muhyi'd-dn bni Arab kabirleri hakknda gsterdii hrmet, kendisine setra ittihaz edebildii riyaya, veyhd mutasavvfne iirler ve eserler hakknda pederinden gelen te maylne hami edilmedii takdirde, bu yoldaki hareketleri hakkaten acib karlanabilir. Lkin Sultn Selm'in Farsa iirlerden meydana gelmi Dvn'i batanbaa mutasavvfne iirlerle doludur963 ve bu itibrla yalnz
inne Sulti'l-Hakm et-Tirmiz; Tc'r-Resil; Minhc'I-VesiI; Kitb'I-Azame; Kitbl-Beyn; Kitb'tTecelUyfit; Mefti-h'1-Gayb; Mertibfl-UlumiJl-Vehb; El-A'lm be-trt Ehli'l-lhm; El-fbdet ve11-Hal ve t; El-Medhal il Ma'rfeti'1-Esma'; Esrr'1-Hahe; Akdet Ehli's-Snne; rt'l-Kavleyn; Kit-bl-Hviyye ve'1Ahadiyye; El-ttihdi'1-Ik, El-Celle; EI-Ezel; El-Kasem; Hatem'l-Evliy; emsi-Marib; E-ev-hid; Menshat'n-Nefs; El-Yakn; Tc't-Tercim; EI-Kutb; Rislet'l-ntisr; Muhecceb; El-Enfsi'1-Ulviyye f'1Mkte-be; Ez-Zehir; EI-Alk f erhi Tercemni'l-Evk; Metali' Ehleti'l-Ensr; El-Mevzi'I-Hasene; ElMbeirt; Hutbet Tertbi'1-Iim; El-Cell ve'1-Ceml; Mikt'I-Envr F m Ry tnne'llhe Azze ve Celle Mine'I-Ahbr; erhu Elfz illeti Is-tlahatun-aleyh es-Sfyye.) (Kitablann isimleri ve Hz. Muh-yiddn. Jbni Arab iin bkz. Ahmed Ate'in slm Ans. Madd. Muhyiddn : Nuri Genosman Fss'-Hikem tercmesi ve nsz vd.). Ktphanemde son alt eser (27'den 33'e Tcadar numaralanm olanlar) ile 2 ve 5 adediyle gsterilenler mevcuttur, tb-n'1-Arab'nin Trke m Trihi'nde dercedilmi gayet mufassal tercme-i hli Abdssem'm bir eserinden karlmtr. Bu tercme-i halde ondan aadaki eserlere de mracaat edilmitir: 1) Kalid'I-Ikyn fi Ma'ifeti'lAyn, Eb'n-Nasr bin s bin Hkaan'n eseri; 2) Meslik'l-Ensr, eyh eh b'd-dn bin Fazlullah'n eseri, 3) Muttaki' (Muntak?)'r-Re-yhn f Ziyreti's-Slihn, zz*d-dn Belh'nin eseri, 4) Ten-dd'1-Fet f Sreti bni'lArab, Suyt'nin eseri, 5) Kitb*!-trd, Abdullah Yz'nin eseri, 6) Letif'l-Mantk, eyh T-c'd-dn Ibni Atullah*n eseri. 962 Bu fkrann asl udur: Pdih am'da iken Ben meyye C-mii'nde mcavir eyh Muhammed Bedah'yi ziyarete gitti. eyh ve Pdih bri dierinin sze balamasna intizr ettiklerinden res'l -etbba ve mushib Ah elebi sze balayarak am'n havasna dir sz syledi. Pdih muber olarak eleb'nin szn kesip eyh'jden du istedi. eyh Siz Allah'n manzrusunuz, Mslmanlarn zahirisiniz, duanz mstecbdr; biz duay siz den umarz. dedi. Pdih'n iltimas zerine eyh du etti. Pederinden rivyeten Sa'd*d-dn, Selim-nme. 963 Sultn Selm'in Diez'in el yazmalarnda 80 numaradaki Farsa Dvn'ma mracaat. Bunda ma'rifet-i rh nokta-i nazarndan pek yn- dikkat bir nazm vardr.

Sayfa

224

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

Osmanllar'n deil, kalem sahibi ftihlere mlik olan btn milletlerin trih ve edebiytnda Selm, mstesna ve garb grlecek bir mevk igal ede r. limler ve irlerin sohbetlerinden byk bir haz duyan Selm -eer bu asrda Arab edebiyat Timur zamannda olduu kadar Byk hretlere mlik bulunmu olsa idi- Haleb ve am'da ekseriya mverrih Ibn ahne ve bn Haldun ile grm olan Timur'un izinde yrrd; fakat bu memleketin son hretli mellifi Syt -ki insan irfannn btn ubelerinde yzden ziyde eser yazmtr- bir asr nce irtihl etmi idi.964 Binenaleyh, Selm, Msr seferinde maiyyetine alm bulunduu limlerin, yni eski muallimi lisaniyat ilmi mtehassslarndan Halm, kazasker Kemlpaa-zde, tabibi ranl Ah elebi965 ile mverrih Sa'd'd-dn'in pederi olan hdim-i hass Hasan an'n mushabetleriyle iktifa etti. Hasan Can bu sefer esnasnda birok mu'teber eserleri ve ezcmle Pdihn mlik olduu yegne nshas lden geildii esnada bir Bedevi frkas eline dm olan Vassfm ran Trihi'ni istinsah ettirmitir.966 Msr'a Doru Sultn Selm'in Dmk'a girdii sralarda idi ki, Memlkler yeni bir sultn semek zere Kaahire'de toplanyorlard. Celbnlar Kasnu Gr'nin olu Seyyd Muhammed'e re'y verdiler. Korsanlar, ahs meziyyeti, hak kaniyeti, ahs menfaatini dnmeyen karakteri cihetiyle Tomanbay le hinde bulundular. Tomanbay'm necb vasflar, onun saltanat makamna clusu hlinde, mahmleri olup henz yaa kk olan Seyyd Muham med'in haytnn tehlikede kalacandan korkmakta bulunan, Celbnlar' imle edemedi. Alanbay ve Kurdbay tavassut ederek aradaki vaziyeti d zeltebilmek iin bir yol buldular. Buna gre, Celbnlar, muharebede devam etmek iin lzm gelen masraflara sarf olunmak zere altm bin duka vermek artyle Tomanbay, Muhammed'in haytna ilimeyeceine dir
Suyt'nin Hsn'l-Muhdara'da syledii te'liftmm isimleri hi olmazsa ekserisinin unvanlanndaki garabet itibariyle yn- dikkattir. 965 l'nin Trih'inde Selm Saltanat nihyetinde (s. 268) dercedilmi Ahi eleb'nin tercme-i hline mracaat. Bunda d-rs'in olu Emrek (?) ile Mevln Bedr*d-dn nmnda iki tabb-i sultanden dah! bahsolunmaktadr. 966 Dies'in Asya Hatrat eserinde Sa'd'd-dn'in Seitmn&m^si'ne mracaat, 1 s. 27. Sellm'in istinsah ettirdii eser Esr'd-dn Cezri (Cezerf)nin Hisn- Hasloidir. (Selimiye'nin (buna dir fkras dikkate deerdir. Bk. Bit 9) Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 2/493 -495
964

Sayfa

225

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

kendilerine te'mnt verecekti.967 Sina lnn Almas Memlklerle atmalar Bununla beraber Selm, Suriye'yi Msr'dan ayran l baharn ilk gnlerinde gemek zere tedriklerde bulunuyordu. Askere gereken suyun nakli iin birka bin deve satn ald ve Msr'n fethine tevk^iin her nefere ikibin ake datt.968 Sinan Paa, Gazze paasna imdd iin bebin askerle o tarafa gnderildi. Lkin Selm, bizzat hareket etmeden nce erke Murad nmnda bir zam ile dier bir eliyi kendisinin padiahln tanmak ve hutbe ve sikkeyi nmna okutup bastrmak artyle sulh teklif etmek iin yeni Memlk Sultn'na gnderdi.969 Tomanbay, iki eliyi rtbelerine lyk merasimle kabul etti; lkin Sultn'n huzurundan ktklar zaman Alan Be bunlara tesadf ederek fkeyle zerlerine atlp balarn kesti. Ondan sonra da dvna giderek elilerin sylemee cr'et ettikleri tekliflerin nefsine ar geldiini, kanaatince Menlkler kadar ecaatleri olmad halde Merc-i Dbk muharebesini ancak toplar sayesinde kazanm olan Osmanllar hakkndaki istihkarn beyn ederek, iledii cinayetten dolay kendisini ma'zr gstermee alt.970 Artk muharebe kararlat. Msr ordusuna bakumandan tyn olunan ve emri altnda her biri bin kiilik bir frkaya mlik on be bulunan Canbirdi Gazzl 1 evval 922 (28 Tern-i evvel 1516)'da Kaahire'den kt;971 Suriye hududunda Gazze'den uzak olmayan bir mahalde ve Ynus Paa kervansaray civarnda Osmanllar'n Vezr-i zam Sinan Paa kumandasnda
bn Zeynel; Sheyl, varak 18. Tersiye (Tercier) nin Htrt'mda Tomanbay'n, Mehmed'in haytna ilimeyeceine dir yemini 29 a*bn (9 Tern-i evvel 1515) trihinde vuku bulduu beyn olunuyorsa da daha sonradr. Tersiye, Alan Be belki de Sheyl'nin veyahut bn Zlak (Zevlk?) (Bu Trk mverrihi Solak -zde'den bakadr)'m yanl bir tercmesinden alarak Halam diye isimlendirilmitir. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 2/495 968 Sa'd'd-dn, 4, varak: 293. ki yz yk diyor ki, bir yfc 100.0*0 ake olduu cihetle, 20 milyon eder. 969 SaWd-dn, 4, varak: 293. 970 bn Zeynel, Sheyl, varak: 19, ve kr'nin Selm-nme'si balca Memlk belerinin Suriye'den avdetlerinde Kaahire*-deki ikametghlarn zikr ederler: Gazl. Akbert Saray'nda, Kansu Gr'nin olu, pederinin Bendekaan'de yaptrd sarayda; Hcib'l-Hccb Ynus Be Slihiye'de Hamza Be konanda; Tenumzerd ve Tn Beler yine bu mahallede; z-be bugn zbek denilen mevkide, Alan Be Birket'n -Nas-riyye'de, Byk Divitdr Tornan Be Birket'l-Fl'de. 971 Sheyl!, 20. tbn Zeynel, kr'nin Selim-nme'si. Sa'd'd-dn. Rhib Ter-cier'nin Selm'ln Msr Fethine Dir Htralar eserinde yapt byk hatalardm biri, Sultan Gr'nin 26 Reb'l -hir 921 (9 Haziran 1515) tri-'Viie, yani onalt ay nce gitmi olduu hakkndaki ifadesidir.
967

Sayfa

226

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

Sad'd-dn, 4, varak: 695. Alfonso lloa, s. 139. Ciln-nm, s. 604. Sa'd'd-dn bu ky Huicliyye diye isimlendirir {-,. 2, ^. 349>. Cell-zde'nin Selnmm^sine mracaat, b-b: 19. 974 Sa'd'd-dn, 4, varak: 696. tdrs-zade, varak: 115. Celftlzade'nn Selm-nftnje'sl.
972 973

Sayfa

227

bulunan pidarlarna tesadf etti. Vezr-i zam sa cenahn Teke Sancakbeyi Ferhd'a ve sol cenahn Gazze Be'i s Be-olu Mehmed Be'e tevdi ederek, kendisi de Yenieriler'le Siphler'den mrekkeb ihtiyat kuvvetlerinin bana geti. Msr ordusunun tertibi ik-tizsnca Gazze'nin sabk hkimi bu ehrin imdiki beine ve skenderiyye Hkimi Hudvirdi Be Teke Sancakbei'ne mukabil bulundu.972 Merc-i Dbk muharebesindeki bozgun, Memlkler'in cesaretinde ve maharette Osmanllar'dan stnlkleri hakkndaki i'timdlarna halel getirmemiti. Osmanllar'n da kendilerine i'timdlar onlarnkinden daha aa olmad gibi. vki muzafferiyetleri de bunu isbt etmi idi. Bundan dolay iddetli bir cenk vuku buldu: ki ordunun muhtelif frkalar nevbet be-ievbet ric'at mevkilerine avdet ettiler. Nihayet Memlkler Osmanl toplarndan byk telefata urayarak muharebe mevkiini brakmaa ve le ekilmee mecbur oldular. Osmanllar ertesi gn muzaffer bir ekilde Gazze'ye girdiler. Gazze ve Kemle ahlsi askerin azimetinden frsat bularak isyan etmilerdi. Bir taraflar da Sultn Selm 16 Knn- evvel (21 Z'1-hicce)'de Dmk'dan kmt. Remle yaknnda Clcliye Ky'ne973 vardnda Sinan Pa-u'nn muzafferiyetini haber alarak Gazze ve Remle slerinin kltan geirilmesini emretti. Maiyyetinde ancak birka mahremi ve ezcmle Sa'd'd -dn'in pederi Hasan Can ile mverrih drs bulunduu halde, Remle'-den birka fersah mesafede olan Kuds'e gitti ve gece vakti ulat. Sabah beklemeksizin Peygamberlerin mezarlarn ve brahim'in kurbnn bo azlad mahal olan kayay (Sahretullah) ziyaret etti. Bir gn evvel o kadar yamur yamt ki, ziyaretiler namaz klmak iin pek glkle bir kuru yer bulabildiler. Ertesi sabah hava souk ve karl olmakla beraber Selim, brahim'in kabrini ziyaret etmek iin Hall'r-Rahmn'a gitti ve Askalan tarikiyle ordusuna dnd.974 Vezr-i zam Sinan Paa Gazze'nin dousunda Ayn-i Saf*ya kadar Pdih' karlamaa geldi; Pdih Sinan Paa'ya bir kl verdi; muzafferiyetlerine mkfat olarak askerine de ihsanlar datt. Drt vezirden

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

Hseyin Paa975 bu hususta ve l ortasndan gidilmenin tehlikesi hakknda dncelerini beyn etmee cr'et gsterdiinden, Pdih, adrnn iplerini kestirdi; kendisini idam ettirdi. Sultn Selm, azimetinden evvel Safed, Taberiye, Nablus, Kuds ile Hall'r-Rahmn'm anahtarlarn teslim ald. Arab kabileleri eyhleri 976 sadkat arzetmee geldiklerinden hi beklenilmeyen bu itaati kabul ile beraber, pidarlar olan Ben Vil kabilesi eyhi Ahmed bin Bekr'e emaret almeti olarak sancak ve tabi verdi.977 Ridniye Zaferi Osmanl ordusu on gnde Katyye l tarikiyle Suriye hududundan Slihiyye'ye gitti. iddetli bir yamur ve sis, bu mntkann yakc kumlarnn hararetini alarak askerin ve yk hayvanlarnn geilerini kolaylatracak bir surette topraa salbet vermiti.. Lkin Msr Urbn' takm takm mtemadiyen Osmanl ordusuna hcum ederek rahatslzk veriyorlard: Memlk Sultn bunlarn getirebildikleri Trk balarnn arlnca altn ihsan ediyordu. 27 Z'1-hicce 922 (2 Knn- sn 1517)'de bu Arab-lar l o kadar istil ettiler ki, Vezr-i zam bir muharebe vukuundan korkarak Pdih'n harb zamanna mahsus atn getirtti. Selm, karsnda Tomanbay bulunduunu zannederek atna binmek zere iken rendi ki, l airetlerinin hcumundan baka birey deildir; vezr-i zamin faydasz ihtiyat az daha haytna ml olacakt.978 22 Hicr senesinin hitmndan bir gn evvel Sultn Selm, Kaahire' ye yakn Hnkah mevkiine ordusunu kurdu.979 Tomanbay, kendisine ihanet eden Gazzl Birdi'nin fikrine uygun ola rak, toplarnn byk ksmn diliyye yaknnda -Brket'l-Hacc'dan980
bn Zeynel, Sheyli, Sa'd'd-dn, 4, varak: 679. Hseyin Paa'nin idamn hakl gstermee alr. Sherl, varak: 21, Kesfl'nin Seltm.nflme'si, varak: 52. 977 Sherl, varak: 21, Kesfl'nin Seltm.nflme'si, varak: 52. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 2/495-497 978 kr!, varak: 76. Cell-zade, SeUnunanje, Dresden nOs. 57. 979 Sheyl, varak: 21, Sehl-i Zi'1-hicce Sal diyor. Ancak selh-i zilhicce muharebe gn ise, cum'a olmak lzm gelir; binenaleyh 29 Zi'I-hicce yerine. 27 okunmak lzm gelir. Sa'd'd-dn, varak: 689, selh- Zi'1-hicce demekle beraber perenbe'-ye tesadf ettirdiinden iki trl yanllk yapm olur. O srada Avrupa'da ner olunan sefir raporlarnn bildirdii tarihlerdeki yanlla misl aranrsa, Pdihn Kuds'ten 24 K-nn- Sn'de hareketini gsteren br rapor gsterilebilir. 980 Sa'dU'd-dla, varak 698, toplarn Adiliye kumlar altna, tabiye olunduunu yazar.
975 976

Sayfa

228

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

Kaahire'ye giden yolun gzergh olan- Reydniye (Rdniye)981 Ky kenarna saklamt. Gazzl, su orta Hayrbay vstasiyle, Pdi-h'a Mukattam Da'n dolamasn tavsiye ile Reydniye'ye sratle geldii takdirde kumlar iine konulmu toplardan hi korkulmayacam haber verdi. Selm, ald gizli bilgiler zerine Msr toplarndan ekinince Tomanbay, Gazzl'nin hyanetini anlad, fakat ge anlad; muharebeye giriilecek bir srada ordunun kuvve-i mneviyesine halel gelir korkusuy-le hine ceza vermekten de ekindi. nk Selm, Mukatta Da'n dolatnn ertesi gn Tomanbay' harbe mecbur edecek bir mevkide bulunmu idi982 (29Z'l-hicce 922, 22 Knun- sn 1517).983 Osmanllarn sa kolunda Anadolu askeriyle Vezr-i zam; Dlkadir askeriyle ehsvr.; Akkoyunlu Beleri torunlarndan Ferruhd Be; Adana askeriyle Ramazan-olu Hnedn'nn sonuncu halefi Mehmed Be bulunuyordu. Sol kolda Ynus Paa Rumeli askerine kumanda ediyordu. Selm bizzat merkezde duruyordu. Muharebe henz balamt ki, batan ayaa elik zrh giymi bir frka svari Memlkler'in sol kolundan ayrlarak doruca Selm'in sancaklar zerine yrd.984 Bunlar, bizzat Tomanbay ile en eci' generalleri Alanbay ve Kurdbay kumandalarnda Msr svarilerinin gzideleri idiler.985 Tomanbay, Alanbay, Kurdbay de Pdih l veya diri tutmaa yemn etmi idiler. Bunlar szlerinde durdular; fakat ahsda aldanarak Selm'in yerine Vezr-i zam Sinri Pa-a'y ele geirebildiler. Sinan Paa, Ramazanolu Mahmd Be ile haz-nedr Al'nin arasnda bulunuyordu; Tomanbay, kendi hissesine Pdiah' alm olduundan doruca Vezr-i zamin zerine yrd. Alanbay Mahmd Be'e, Kurdbay Al'ye hcum edecekti. Msr bei Osmanl saflarna o kadar iddetle atldlar ki, de* hedeflerini mzrakla ldrdler; bu cr'etkrne hareketten sonra -Alanbay kurundan ar yaralanm olmakla beraberordularna iltihak ettiler.986
Brfee, havuz demektir. Mtercim. Tersiye, Muharebenin trihini 29 Zi'1-hicce olmak zere tyn ediyorsa da, 3 ubat 1516'y isabet ettiriyor ki dorusu 22 K-mn- Sn'dir. Kef'nin Selm-nme'sinde (varak: 59), muharebe gn 29 yerine 9 Zil-hicce gsterilir. 983 Sheyli, varak: 23. 984 Sa'd'd-dfn, varak: 699. Bu hcumu Sa'd'd-din, muharebede hazr bulunmu alan babasndan nakleder. 985 Sheyl, varak: 22, bn Zeynel; fikrl'nln Seifarmme'sI. 986 tbn Zeynel ve Sheyli, AJanbay'm bundan sonra Behnse'ye (?) katnn macerasn ve orada 'vefatn yazarlar.
981 982

Sayfa

229

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

Lkin o kadar meziyyet ve o kadar ecaat, Gazzl'nin hyanetine ve Osmanl topusunun fikyyetine kar duramad. 25.000 memlk Reydniye sahrasn na'laryle kapladlar. Ertesi gn Selim, ordughn diliye'den Kaahire'nn karsnda Vstniye ceziresine nakl etti.987 Kaahire'ye bizzat gitmiyerek bir muhafz kuvveti gnderdi (3 Muharrem 26 Knn- sn).988 Aduvviye'ye989 ekilmi olan Tomanbay gizlice geri gelerek geceleyin eyhniye kapsndan payitahtna girdi ve oradaki Osmanl muhafz askerlerini kamilen idam etti (6 Muharrem, 29 Knn- sni). Selim, Ynus Paa'y,990 belcrbei Mustafa Paa'yi,991 Yenieri aas Aya', mr-i alemi Ferhd- -askerlerinin en gzidelerini alarak- ehri tekrar ele geirmee memur etti.992 Rdniye muharebesinden sekiz gn sonra Osmanllar yeniden Kaahire'ye girdiler fakat her soka istihkm, her haneyi kale hline konulmu buldular. Memlkler bunlar kendilerine si-per ederek kahramanca mdfaa ettiler.993 gn gece, bir muharebeden sonra, Selm, Hayrbay'n re'yi vehile Memlkler hakknda hiy-lekrne, lkin mhirne bir ummi af iln etti. Bunlarn balcalarn-dan takriben sekizyz harb esiri olarak iltica veyhud ahl tarafndan teslim olundular.994 Kaahire sokaklarn elli bin cesed kaplad.995 Selm, ondan sonra Bulak ordughna gitti ve oradan valilere, iln edilmesi emriyle, parlak zafernmeler gnderdi.996 11 Muharrem 923 (3 ubat 1517)'de, Ynus Paa vezr-i zam oldu. Selm'in emriyle idamn evvelce grdmz vezr Hseyin Paa'mn yerine
Shil-i Nl'de cezire-i Vstniye dimele tihar bulan mahall-i dil-vlzdr Sa'd'd-dn, c. 2, s. 357. Mtercim. 988 tbnU Zeynel, SheylI, varak: 23. Kef'nln Selhn -nme'st Kaahire'nn zabtn 1 Muharrem'de gsterir. 989 Sa'du'd-dln, 701, Solak-zde, Cel&l-z&de'nin Seln-nrne'si, varak: 59. 990 Sultn Selm Sinan Paa'nn vefatna Msr' feth ettik, lkin Ysuf u kaybettik diye esef -hn olmutur. Farsa'da Sinan Ysuf mnsna gelir. Fergeng-i urTnin Sinan kelimesine. 991 oban'Ikla yd olunan bu Mustafa Paa Gegbze (Gebze) Medrese ve imaretinin bnsidir. l'de Selm -i Evvel vze-rs tercme-i hallerine ve Mensik'l-Hacc'a (s. 25) mracaat. 992 Selim zafernm elerinde Memlk I er "in Kaahire'ye tekrar girmeleri 6 Muharrem (25 Knn- sni)de vuku bulduunu beyn eder. Civvl ve Al-fonso UHoa'nm, pdihn Kaahire'ye giriini 28 Knn - sni gstermeleri Bizzat Seltm'ln deil, Osmanl askerinin duhl mnsebetiyle- dott saylabilir. 993 Sa'dU'd-dln, varak: 701. Solak-zde. Cel&lzde. 994 Memlkler hakknda ummi af Hn olunduu bizim trihlerde grlemedi. Mtercim. 995 Sa'd'd-dln. varak: 701. Solak-zde, Cell-zde. 996 Pdihn Haleb Valisi Karaca Paa'ya zafer-nmesi, Sa'd'd-dtn ve td-rls'de dercedilm'tlr. Eb'1-Fazl muharebenin vukuunu 29 Zi'1-htcce per. embe ve Osmanllarn Kaahire'ye duhln 8 Muharrem Cuma gsterir. Anack haftann gnlerinde yanlyor. Kett'nin Sem -nAme'sindeki ta-rthlec tamamen yanltr.
987

Sayfa

230

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

Nianc Mehmed tyin edildi.997 Oniki gn sonra, Pdih da zerinde yaplm Kasr- Ynus'da, yni Salhaddn Hisar'nda, o zamandan itibaren saltanat tanmakta olan bu muhteem memleketi tem ediyordu.998 Msr Memlk mparatorluu Tarihe Karyor Memlk belerinin en cesuru olan Kurdbay Kaahire'nin bir Hanesine gizlenerek silh arkadalarnn ve belde skinlerinin katlimndan kurtulmu idi. Selm, bunu haber aldysa da, izini takibe me'mr ettii o kadar casuslara ramen snd evi bulamad. Ancak ele geirmeyi arzu ettiinden yaknlarndan Ebbekir olu Yahya nmnda biri vstasiyle ken disine h't ve kitb gnderdi:999 Bunlarn birincisi Kurtbay'a affn ve bir Kur'n olan ikincisi Selm'in vaadine Cenb- Hakk'm hid olmasn bildiriyordu. Kurdbay ve alen te'mnta istinaden sakland yerden karak Pdih'n huzuruna geldi. Pdih tahtnda otururken kabul ed erek, dedi ki: - Sen at kahramansn; imdi ecaatin nerede? Kurdbay ksaca: - ecaatim bakdir. Cevbn verdi. - Orduma ne yaptn bilir misin? - Pek gzel bilirim.1000 Pdih, Kurdbay *n Tomanbay ve Alanbay ile1001 vukua gelen ve vezr-i zaminin lmyle sonulanan cesrne hareketinden dolay hayranln beyn etmesiyle, konumasnn dzgnl ecaatine mudil bu lunan Kurdbay, Memlkler'in meziyyetleri hakknda parlak bir medhiye syledi ve bir kaatil gibi alaka insanlar ldren toplan istihkar etti. Nakl etti ki Venedik top dneleri1002 ilk defa Msr'a Eref Kansu saltanatnda bir Berberi tarafndan getirilmi ve fakat Sultn ile ordu kumandallar tarafndan bu cd, hakk kahramanla lyk grlmeyerek ve Arablarn yegne silhlar olmak zere kl ve ok
Cell-zde, varak: 58. Kefinin Selm.nme'si. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 2/497 -500 999 bn Zeynel, varak: 40, SheyKi, varak: 25. 1000 Kurdbay'n nutku Zeynel'de 40-45; Sheyl'de 25-26'ncl varakalar doldurur. 1001 Zeynel ve Sheyl, -ehsuvr Al yerine- Dlkadir Bei Al'nin Kurdbay tarafldan ldrldn zannederler ki yanltr. 1002 Binduka, yni Venedikliler; Msr'da top ve tfenk mermilerine hftl bu isim verilir.
997 998

Sayfa

231

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

Sayfa

232

kullanmalarn zellikle belirten Peygamber'in gsterdii misle aykr grlerek reddedilmitir.1003 Bunun zerine Berberi: - Yaayan grecektir ki bu memleket bu gllelerle elinizden gidecektir. diye barmtr. Kurdbay u szleri de ilve etti: - Teessf olunur ki, bu szler doru kt; lkin kudret Cenb- Hakk'a mahsstur. Selm ona cevaben: - Sizin btn kuvvetiniz Kur'n ve Snnet'e ittib etmekle hsl oluyorsa, neden iktiz ediyor ki bugn biz size galebe ve sizi payitahtnzdan ihrc ettik ve imdi sen benim esirim bulunuyorsun? dedi. - Cenb- Hakk' hid gsteririm ki, bize galebe eden sizin meziyyetiniz, maharetiniz deildir; kader byle istedi; nk her bidayeti (ba langc) olan eyin nihayeti (sonu) vardr. Devletlerin de mr mahdd -dur. O halfeler, slm'n o gayretli mdf'leri nerededirler? Dnynn en byk devletleri ne oldular? Sizin de zamannz gelecek; sizin kudretiniz de nevbetinde zeval bulacaktr. Bununla beraber ben burada senin esirin deilim; hrriyette ve hil'at ve kitb ile verdiin szn kefaletiyle emniyetteyim. Kurdbay ondan sonra, bu mklemede hazr bulunan Hayrbay'm h yanetini ar szlerle knad ve kendisini beraber cehenneme gtrmemek iin onun ban kesmesini Pdih'a nasihat ile szlerini bitirdi. Selm, hiddetle dedi ki: - Seni serbest brakmak ve hatt belerimin arasna almak isterdim; lkin mnasebetsiz szlere cr'et ettin, ve bana hrmet gstermee mecbur olduunu unuttun. Sultnlarn meclisine hrmetsiz giren, hrmetsiz kar. Kurdbay: - Allah esirgesin ki senin belerinden olaym. diye cevb verdi. Bu szler zerine Selm'in hiddeti son dereceyi bulduundan celldlara em retti: Derhl bunlardan yzellisi, ellerinde kl, kotular. Kurdbay devam ile: - Benim bam ne iine yarayacaktr? Birok erbb- cesaret seni
Memlfikler bunu ok yanl anlamlar; Kurdbay'm halefleri olan mem -lilere ntikal eden bu cahilane fikir, Bonaparte'in Msr' zabtna az yardm eimetnitir. Mtercim.
1003

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

ldrmek" istiyorlar; Tomanbay ise Allah'n yardmyla iktifa ediyor. de di. Selm, celldlardan birine iaret etti. O klcn knndan syrd es nada Kurdbay Hayrbay'a hitaben: - Benim kanl bam al, zevcenin gsne koy; hin Allah senin hyanetinin cezasn versin! szlerini syledi.1004 Memlklerin Son rpnlar Tomanbay, memlkleriyle beraber NTin dou sahilinde Cze'ye iltica etmiti. Havre Arablarndan yardm isteyerek, sene vergilerinden vazgeeceini taahhd ettiyse de ancak be-alt bin kadarn sanca altnda toplayabildi. O srada Nl zerinde Kif Canm Seyf kumandas altnda birka bin kiiyi hmil -drtyz sandal grnd ki, bu adamlar Rdniye hezimetinden kurtulabilen Memlk bakyyesi idiler. Toman -bay'n tasavvuru Vustniye ceziresinde Pdiha hcum etmek idi; lkin Canim Seyf ile Emr Eb Hamza -ki sonralar Osmanl saflarna gemilerdir- bu srr Selm'e haber verdiler,1005 Pdih, bu yeni itaat edenler ve Hayrbay ile mzkere ettikten sonra Nl'den Cezre'ye Seyf'-nin kumandas altnda Memlklerin kuvveti kadar bir ince donanma ile krk-elli top ve birka bin adam gnderdi. Arablar, henz grmemi olduklar toplarn ilk atlnda ekildiler; yalnz Osmanllarla Memlkler kar karya kaldlar. O zaman Canm Seyf maiyyetinin saf arasndan kp ilerleyerek Memlklerin eski bir detine uygun olarak Sultn To-manbay' mnferit mbrezeye (teke tek dvmee) davet etti. Emr Devletbay metbu (efendisi) nmna bu daveti kabul ile birok mhir-ne hareketlerden sonra, hasmnn mzran krarak kendisini attan drd. Bu hl Osmanllar iin bir hcum iareti hkmne geip, Seyf'-nin kalkmasna yardm etmek zere sr'atle ilerlediler.1006 Lkin Mem-lkler'in inadc mukavemetleri karsnda duramayarak sandallarna ekilmee mecbur oldular. Tomanbay'n akdettii asker mavere meclisinde d Be bu gnn muvaffakiyetini tkib ile ertesi gnden Osmanllar zerine hcum etmek
Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 2/500 -502 bn Zeynel, varak: 46. Sheyll, va: T. Okrl, va: 80. 1006 Sheyli, va: 27. tbn Zeynel ve krl, Tereler KH&beler Encmen-i Dnil Layihasnda 21, s. 568, sehven Seyft'ndn bu msademede vefatn yazar.
1004 1005

Sayfa

233

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

fikrini ortaya att. FH-hakka Memlkler hasmlarndan yetmi -seksen sandal alarak nehrin dou sahiline bir frka gnderdiler ve u s -?c-t!e iki ate arasna aldklar Osmanllard ellerinde kalan sandallarla Kaa-hire'ye ekilmee mecbur ettiler. Bu iki msademede alt bin Osmanl ve drtbin Memlk telef oldu. Canm Seyf ile Yenieri Aas Aya Aa'nn verdikleri ma'lmt, Pdihn siysetinde bir deiiklik icb ettirdi; ve Hayrbay'n jtavsiyesine aykr olarak daha mutedil tedbirlere bavurdu. Vezr -i zam Ynus Paa -ki Msr seferine asla tam bir muvafakat gstermemiti1007 Pdih'm tammiyle tevecchn kazand. Selm, hutbe ve sikkede nm yd ve darb edilmek suretiyle kendisinin saltanatn tanmak zere1008 Msr Sultn'na yeniden sulh teklifine karar verdi Vki' tecrbeleri kendisini Pdih'n intihabna kf surette arz etmekte olan Mustafa Faa bu mzkereleri icraya me'mr oldu.' Bu zt, Arab -lar'n hcumundan muhafaza etmek zere tahsis olunan beyz svariden mrekkeb bir muhafz kuvveti ile ertesi gn Memlk ordughna gitti. Meyyt-i Kaasm denilen mahalde Tomanbay'a tesadf ettiyse de, Osmanllarn karsnda ar derecede infiale kaplan Memlkler tarafndan maiyyetiyle beraber tamamen yok edildi. Selim, -en nce kendisi misl gstermi olmasyle beraber- milletler hukukunun bu suretle ihlal edilmesine korkun bir ekilde mukabele-i bilmisil muamelesinde bulundu: Altmbin ba kesilerek, mahbs olan -drt bin Memlk de kltan geirildi.1009 Tomanbayn Sonu Pdih, bizzat dman zerine yrmee hazrland. Msr ordusunT da fevkalde ittifakszhklar hkm srmekteydi: Tomanbay -Sultn Se-lm aleyhine muharebede srarndan dolay' ikyet etmekte olan - Gazale

Sheyl i, varak: 30. bnti Zeynel, varak: 50. Sheyl, varak: 29. kr, varak: 85, tbn Zeynel, varak: 54, 1009 Sheyl, varak 29, bn Zeynel, varak: 57; on byk bein isimlerini zikrederler. Bunlardan Kaahire Valisi Tokatbay, z-be, Muharebenin balarnda Sultn Selm'e gnderilip de bir eee bindirilerek iade olunan Emr Moolbay dikkat ekicidir. Tersiye (Tercier) bunu Moula Bay nmnda bir tabb yapar. Be, Bey, Bay kelimeleri mn bakmndan ayndr. mlsndaki deiiklik telffuz eklinden dolaydr. Tatarlarn kaba ve vah lisanlarnda bek telffuz olunduu halde, Trkler'de Be ve Bey eklindeki telffuz olunur. Msrllar'n msikye yakn olan telffuzlarnda ise Bay eklini alr. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 2/502 -503
1007 1008

Sayfa

234

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

aireti eyhi Emr Cemd ile1010 Arablar'Ia ittifakn takbih etmekte bulunan belerin densizlikleri arasnda kalmt. Bununla beraber mterek tehlike bunlar birbirine yaklatrarak ehramlara doru ekilmek zaruretini grdler. Tomanbay ite burada muhibbi Kaaid Rb iin Araba bir kaside'nazm ederek, haytn inkisara uratan elemleri messir tbirlerle tasvir etmi ve Kaaid Rbi bunu ehramn bir ta zerine hkketmitir.1011 Bedbaht Memlk Sultn Yukar Msr'da melce arayacak iken Delta zerine atlmak gibi musbetli bir dncede bulundu: Arablar*n getirecei imdada itimd ederek Aftihiyye sancanda Dehr mevkiinde ordu kurdu. Selm, Tomanbay'a hyanet eden Hayrbay ve Gazzl'nin az vakit iinde sona erecek dedikleri bir muharebenin uzayp gitmesinden yorularak, neticesini ta'cl edecek tedbrleri ald. Gazzl Osmanl tarafna geen beyz Memlk ile Arablar' datmak ve Osmanl ordusunun hatt- hareketi zerinde keiflerde bulunmak zere ileri gnderildi. Bunlar Arab ordughrt anszn basarak kadn ve ocuk1012 bebin esr ile avdet etti. Bu esirler Kaahire'nin Rumeli ars'nda satldlar. Arablar ehram altnda yeniden toplanarak bu malbiyetten intikam almak iin Kaahire duvarlarna kadar aknlarda bulundular. Selm, muharebenin uzamasndan dolay sabrszlk gstermekte ve vezr-i zam dima stanbul'a dnmek lzumundan bahsederek Pdih' tevik etmekte idi. Pdih, Tomanbay ile yeni mzkereler yaplmasn dnd. Lkin son sefirin idam ve onun intikamnn alnmas, bu defa da gnderilecek Osmanl sefirinin ne hle urayacanda phe brakmyordu. Selm'in emr-i huru (imrhor*u) olup sonra Msr Valiliine tyin olunan Ahmed Aa, u muhataral hizmete bu tarafa geen Memlkler'den birinin gnderilmesi tek-lfiyle mkili halletti. Vaktiyle Sultn Gr (Gavri)'nin anbar mfettii bulunan Emr Hokadem1013 nceki teklif ess olmak zere Tomanbay ile mzkereye me'mr oldu. Cnrm Seyf'ye galebe eden d Be, onu karlad. Bunlar iddetli bir mbhaseye tutuarak, Hokadem te tarafa gemesinin mazereti ve
Civvio, Kantemir ile Ulloa'nn Gazelle dedikleri Emr Can -birdi Gazl bu unvan Gazale airetinden yhd Gazel (ku sesi) kelimesinden almtr. 1011 Sheyl, varak: 31, 32; bn Zeynel, varak: 59 -63, bu kasideyi dere ederler ki, Suriye Eeydnye (Rdniye) muharebesini ve Hayrbay ile Gazl'nin hyanetini yetmidrt beyitte hikye ederler. 1012 Sheyl, varak: 33. tbn Zeynel, varak: 68. 1013 Sheyl, varak: 34, ve tbn Zeynel, 71; kr'nin Selm-nmesi, 87. Tersine Hokadem'i Khadem ekline sokar ve ehram mstakil bir airet yapar.
1010

Sayfa

235

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

sebebi olmak zere d Be'in divit-dr hizmetine nasb edilmi bulunmasn ileri srdnden, mbhase bir ekime hline dnt. d Be, Hokadem'in mzran krd; lkin Hokadem de klcn ekerek hasmnn tolgasn yard. Memlkler bu hli grnce sr'atle hcme geerek sefiri ve maiyyetini ekilmee mecbur ettiler.1014 Bu nc sefaret de u neticeyi verince, Sultn Selm, Ynus Paa'yi krkbin kiiyle Kaahire'de brakarak bizzat Cezire zerine yrmee ka rar verdi. d Be, kumandasnda bulunan onbin kiilik bir Arab frka -syle Osmanllardn hareketinde kendilerini rahnedr edebileceini zanne diyordu; lkin Gazale areti resi Selme ile d Be arasnda bir mnazaa meydana gelerek, her iki takm kendi reisinin tarafn tutan Mem -lklrle Arablar arasnda bir msademe vuku buldu. Arablar, Memlkler tarafndan tkib olunarak, Osmanl ordughna doru katlar. Lkin Selm, toplarn hem gliblerin, hem malblarn zerine evirerek, md -hi telefat verdirdi.1015 d Be, Dehr*daki Msr ordughnda maiy-yetinde kalan beyz memlk ile ric'at etti; Rakn (Rakayn)*de Tomanbay ile karlaarak Gazale areti Urbn'mdan tekrar istimdada karar verildi. Fakat bu airetin reisleri bn Cemd ve Selme vki talebe: - Sultn Selm gibi muzaffer bir pdiha daha ziyde mukavemet ten Allah bizi esirgesin.1016 szleriyle mukabele ettiler, Tomanbay ile d Be, artk mevcd durumlar itibari ile muharebeye imkn kalmadn hissederek mm-i Dinar'a ekilip, geceyi mavere ile geirdiler. Gne doarken Osmanllar her taraftan hcum ettiler.1017 Canm Seyf ile Devletbay'n ve d Be ile Hokadem gsterdikleri misle imtislen ve her biri bir frkay temslen Gazzl ve Rk iki ordunun karsnda mnferiden mbrezeye tututular. Gazzl glib kt, hasmnn ban kesti.1018 Memlkler'in arkasndan: - Biz Gazle'nin eci' ve muktedir svarileriyiz; bugn greceksiniz!1019 mealinde szleri mutazammn kark sadlarla toz bulutlar

236
Sayfa

bnd Zeynel, Sttheyl, gttkrf. Yine onlar. 1016 Sheyl!, varak: 35, bn Zeynel. 1017 Kezalli, 1018 Kezalk. 1019 SheylI, varak: 37.
1014 1015

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

ykselince muharebe ummleti. Bunlarn reisleri olan Hayrbay-olu Kansu Kurd Be'in zerine hcum ederek, onu Nl'e atlamaa mecbur etti; Kansu NiT-de bouldu. Arab kyafetine girmi olan Canbirdi Gazzl saflarn nne karak Tomanbay'i mnferiden vurumaa davet etti; Memlklerden on pehlivan ve hatt bunlardan belerin en eci olan Kl attan drlmt ki, kahramanca bir dnce ve yksek bir meziyyete sahip olan Tomanbay, sahte Arab'n meydn okuyuuna icabetle onu atndan aa yuvarlad. Gazzl demir mzran gs zerinde hissederek: - Peygamber akna, eyh Eb's-Sudi'l-Crih'nin srr akna mn 1020 ver! diye bard. Bu szler zerine Tomanbay mzran ekerek Gazzl'nin firma va kit brakt. Vezr-i zam Ynus Paa ve Yenieri Aas Iys Selm'in kumandasndaki frka ile birletiklerinden (3 Rebl-evvel 923 - 26 Mart 1517)1021 Memlkler iin Pdih'n Ynus Paa'nn, Iys'n, Gazzl'nin mtemadiyen tekrarlanan hcumlarna mukavemet etmek bsbtn imknsz oldu. Tomanbay Verdn'a ekilerek, kendisine sdk kalan birka be ile mzkereden sonra Hasan Mer nmndaki Araba iltica etmee karar verdi; Gr, Hasan Mer ile kardelerini mahbese atm olduu halde Toman bay clusunda kendilerini serbest brakm olduu iin Hasan' medyn - kran addediyordu. Arab eyhleri keml-i ihtiram ile Tomanbay' karladlar ve sadkat duygularn arz ettiler. Tomanbay bir ziyafete davet olunduu halde bu daveti reddederek Hasan Mer'nin iinde bir snak tertb etmi olduu btn gzlerden sakl- geni bir maaraya ekildi. Oraya giderken belerine: - Burada bir kaleden ziyde emniyetteyiz, eer Hasan bize hyanet etmezse. dedi. Onlar da hep bir azdan: - Allah hine hyanet etsin!1022 cevbn verdiler. Hasan Mer elinde bulunan kymetli av validesine
Sheyl, varak: 38, bn Zeynel, Gazl'nin bu suretle mn -hh olmas zevci maktul olan Neftl'nin ocuklarnn istirhamna benzerdir ki, bir muharebede birok adamlarn hayatlarnn kurtulmasna sebep olmutur. Ebu's-sud Crh Srrnn ne demek olduunun erh edilmesi arzu edilen bir husustur. 1021 Sa'd'd-dn, 4, 706. Bir aramba, Solak-zde, varak: 59. l, tdrs'in olu. 1022 bn Zeynel, Sheyl, varak: 40, Allahu yuhevvni'1 -hin. Kantemir yy iaretli haiyesinde Arablar'n hn-i dehaletlerinde syledii kelimeden bahs ederse de bu ifde hatal olup, ibu dehalet kelimesi ba'rdakeden ibarettir ki, beer-dake telffuz ederler.
1020

Sayfa

237

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

Sayfa

238

tev-d etti. Validesi misafirlik hukukuna riyetle vel-i ni'met^ve metbuuna sadkatini muhafaza etmesini nasihat etti. Lkin Hasan, bedbaht mltecyi -Hayrbay ve Gazzl ile birlikte Sultn Tomanbay' tkb etmekte olan- Yenieri aas Iys'a teslim etti. Trkler yaklatklarnda d Be birka arkadayle birlikte firara re buldu.1023 Tomanbay artk kaderin hkmnn akna nefsini teslim ederek maarada kald. Iys, hrmetkar bir ekilde ileri geldi; Sul-tn'dan ellerini kavuturmasn rica ederek bir mendil ile balad; sonra bir ata bindirerek maiyyetindeki Yenieriler'le birlikte- u hl ile P-dih'n adrna doru gtrd. Sultn Selim, Tomanbay'n geldiini iitince: - Elhamdlillah! te imdi Msr feth oldu. dedi. Msr Sultn, tabi sadlar ve top grltleri arasnda Pdih'n huzuruna getirildi. Tomanbay, Selm'i lzm gelen hrmetle selmlad. Pdih da selmna mukabele ederek oturmasn syledi. Her ikisi derin bir skt iinde kaldlar. Tomanbay, tlihsizliiyle urad felketten mtevellid hazn -ne dncelere gark olarak; Selim de -o kadar hasletlerine ve meziyyet-lerine ramen eline dm olan- Sultnn necb ehresini, kahramanca vakarn hayranlkla seyrediyordu. Nihayet Selm sze balayarak; sefirlerini ldrmek suretiyle milletler hukukunu ihll etmesinden, hkmetinde kalmak zere itaatten istinkf etmesinden dolay serzenite bulundu. Tomanbay birinci ithama mukabil, bunun kendisine isyan eden be -ler tarafndan yaplm olduunu syleyip kendini temize kararak, mukavemeti kendisine emnet edilmi olan memleketi ve bilhassa Mekke ve Medine mukaddes ehirlerini muhafaza vazifesi evkiyle vuku bulduunu ilve ettikten sonra: - Lkin sen bu haksz taarruzdan Cenb- Hakk'n huzurunda kendini nasl temize karacaksn? diyerek szlerini bitirdi. Selm, bu kadar kuvvetli ve o kadar vakar ile dolu cevbdan mteaccib olarak, cevaben bu muharebeyi ancak ulemnn fetvas zerine yapm olduunu ve Sultn Gr (Gavri)*nin Dlkadir Be nezdinde evirdii tertbler ve ran h'yle gizlice ittifak kendisine tammiyle hak vermekte
bn Zeynel ile Sheyl, varak: 52, adl bein firnndaki sergzetini naklederler. Tereler, s. 170, maaray bataklk yapar, Merl'yl de Mur-heia> sekline sokar.
1023

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

bulunduunu ve bununla beraber, Memlkler gibi devirme bir erke gruhuna padiahlk yakmyacam beyn eyledi. Tomanbay, parmayla bu mlakatta hazr bulunan Hayrbay ve Gaz zlfyi gstererek: - Ey Sultn- Rm! Bizim devletimizin sukutundan mttehim sen deilsin, bu hinlerdir. cevbn verdi. Sultn Selm, hazr bulunanlara hitaben: - Bu kadar hlisl-vicdn ve bu kadar ecatli bir adam ldrmek merdlie yakmaz. Yalnz memleketin tammiyle syi salanncaya ka dar birka gn Iys Aa'nn adrnda kalacak ve kendisine lyk olduu ihtirmt tammiyle f olunacaktr.1024 dedi. Az bir mddet sonra d Be -zerindeki hukk- ni'meti bu canavarca kfrn ile ed eden- bn Bekir nm arab'n hynetiyle efendisi olan Sultn'n esaretine itirak etmee geldi. Selm, askerce tavrn, levendne bir yakkllk arz eden eklini, m eliinden ma'ml silhn hayranlkla gzden geirdikten sonra; - nsan dilinin altnda gizlidir darb- meselini hatrlayarak kendisiyle mklemeye giriip de dncelerinin kudretini anlamak istedi: - Dnyy nasl buldun? dedi. d: - Hi deersiz birey gibi. diye cevap verdi. - O hlde kymeti bu kadar az olan bir ey iin neye kavga ettin? - Ben dny iin kavga etmedim; Kur'n ve Snnet'e ittib iin
Sheyl!, varak: 43. Zeynel, kr. (Bu makaleme Solak -zde'den aadaki ekilde telhis olundu: cTomanlbay kurtulmak iin kendisini Nl'e atmt. Kenara kardlar. Ellerini nnden bir makrame (mendil) le sk skya baladlar. Bir ata bindirerek yzden ziyde zincire vurulmu esr le getirdiler. Nevbet-i pdiahl alnup toplar atld. Pdih tahtnda oturuyordu. Tomanbay mlkne selm verdi. Pdih selmn alarak tevkir ve ihtiram ile Oturun buyurdu. Bir az zaman skt ile geti. Tomanbay hlini dnyordu. Pdih, kyafet ve heybetini bir mddet teemmlden sonra dedi ki: Y Sultn'l-Arab, bir ka defa adam gnderdik, bir kuru name kail olduk. Yalnz hutbe ve sikke bizim ismimize olsun, gayrisi kendilerine mbarek olsun dedik. Adamlarmz ldrdnz. Huss eliye zeval yok ken Rldnye enginden sonra gnderdiimiz eliyi de kati ettiniz. Tomanbay utanarak dedi ki: Valla-h'1-azm, e'ileri ikram ile dr'z-ziyfeye doru gndermi dim. Emr Alan dedikleri sefh -i mahrr rast gelerek ldrm, vukuundan sonra tedbirimin fidesi olmad. E-hkraliUah, elden ne gelir? erkisenln zevali, tli'lnizin kbli mukadder olmam olsa bu hl zuhur etmez idi. Lkin bizim ktal1 m z synet-1 ml lyftl tndr. Ammft siz bizim zerimize kl cekup kanmz dkmei nasl hellden sayarsnz? - Ben zerinize fetva ile, gayret-1 dniyye ile geldim. Ben kzlbala-nn zerine yrr iken Gr! (Gavrl) Zlkadirolu'nu tahrik etti. Zl-kadir-olu bir c'hd-i azme mni' oldu. Gr Haleb'e gelerek ve Acemler ile mttefik olarak memleketimize kasd etti. Cezasn vermek lzm geldi. Biz adam gnderip errinizi defe uratka siz gururunuzu artrdnz. Mtercim.
1024

Sayfa

239

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

ettim. Zr Kitb- Kerm bize kar silahlananlara kar silhlanmakl-mz emr ediyor. Peygamber, mal ve hanesi iin muharebe edenlerin ehd olacan beyn buyurmutur. Lkin sen ne hakla bizim erefimize, ailelerimize taarruz ettin? - Ben sizin zerinize bir fetva ile yrdm. Siz hkmdarlarnzn zerine zlim kesildiniz; pdihlar nefsn heveslerinize gre hal' ile habs veya idam edersiniz. - Bu iftiradr; biz Eref Kaytbay'a otuz sene itaat ettik; olunu ldrdk ise kanunlar tahkir ettii iin ve byle br hkmdarn celb edebilecei musibetlerden memleketi muhafaza iin ldrdk. Murd- lh bu idi. Her haytn sonu memattr; dny bizim iin bak olmad gibi sizin iin de bak deildir. Zr Cenb- Hak Peygamber'ine hitaben: 'Sen leceksin, onlar da leceklerdir; yevm-i kymetde Rabbinizin huzurunda birbirinizle muhsama edeceksiniz.' buyurmutur. Selm, d Be'e hrmet edilmesini emretti.1025 Sonra kendisinin de stanbul'da syledii vehile1026 -gerek Memlk Sultn'yle d Be*i, gerek- Abbas Hnedn'nm ikinci ubesinden yirbimirihci halfe olan ve Badd hilfetinin sukutundan beri Kaahire'de henz glge nev' -inden bir kudrete mlik bulunan Mtevekkil*! bert- hkmet vererek veyhud hkmetlerini tasdik ederek stanbul'a getirmek istiyordu. Lkin Gazzl ve Hayrbay -ki vakur mahbuslann btn ordu huzurunda kendilerini hakarete bomu olmalarndan dolay intikam almak dn-cesindeydiler- bunlarn izlesi iin fesd kurdular. Selm'in bu husustaki vehimli dncelerini mhirne bhelerle besleyerek, malb bir dmann meziyyetini takdr etmek zere belki birinci defa olmak zere bu pdihn unutmak istedii hisleri uyandrmaa muvaffak oldular. Bir gn Pdih'n yolu zerine bir adam koydular. Allah Toman-bay' .muzaffer etsin!1027 diye bard. Bu hdise Tomanbay ile d Be*in lmne bir iaret oldu. Selm, mahbuslarn asmak suretiyle Mem-lkler'in hkmrnlklaryle ilgili

240
Sayfa

bn Zeynel, kr, Sheyl, varak: 44. Onlar. Sa'd'd-dn, Solak-zde, Ali, drs'in olu. bn Zeynel. Sheyl, varak: 45. kr varak: 95. (Sa'd'd -dn, c. 2, s. 368'de Allahu yensurd's-sultn Tomanbay diye barldn yazar; fakat hilekrlk eseri olanak bir kiinin deil, erkesler'in bakyyeslnln Tomanfoay'm mahpusluuna timd etmeyerek keden, bucaktan, vakitli vakitsiz zuhur ile byle seslerle Btrk - Msr tebh eylediklerini syler. Lakin Solak-zde, Msr trihlerinden naklen Hammer'in yukardaki nakli gibi zh eder. Mtercim.)
1025 1026 1027

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

htray pek lyk olmayan bir ceza ile lekelemek istedi.1028 Kansu Gur'nin emriyle pederi Zveyle Kapis'nda aslm olan ehsvr Be celldlk vazifesini icraya me'mr oldu. Mem-lklerin son hkmdar olan ec, mert, dil Tomanbay ite bu suretle lmtr (21 Reb''l-evvel 923 / 13 Nisan 1517); Tomanbay, muzafferiyet-lerne senbol olmak zere ecnebi hkmdarlar tarafndan gnderilen bu kadar balarn topraa yuvarland ve Memlk erkesleri'nin dmanlarndan nicesinin tahkir edici aslma cezasna urad kapda idam edildi.1029 Selim, Tomanbay'n na'nn hkmdarlara lyk trenle defn edilme sini emretti. Msr payitaht byk-kadsmn imamlk ettii cenaze namaznda da bizzat bulundu. Mteveffann ruhu iin gn fukaraya keselik altn tevzi ettirip, na'nn -Kansu Gr'nin kendisi iin yaptrm olduu- trbeye defne iin de o kadar ake verdi.1030 Msr'da Yeni darenin Tekili Ecnebi hkmdarlarna zafer-nmeler gnderildi.1031 Btn Osmanl memleketlerinde enlikler yaplmas emr edildi. Yardmlar olmam olsa Msr belki Osmanl eline dmeyecek olan hinler sattklar kann bedelini aldlar: Canm Seyf Behsn (Behnse?) hkmetine, Eb Ham-za Mahalle hkmetine, Gazzl m Valiliine, Hayrbay Kaahire Val-lii'ne ta'ym olundu. Tomanbay ile d Be'i teslim etmi olan Arab eyhleri Hasan Mer ve bn Bekr altnlarla, eref h'atleriyle mkfat grdler.1032 Gazale
Solak-zde'ye gre (s. 408), Tomanlbay Rebi''l-evvel'in 20'inci pazar gecesi uyku le uyanklk arasnda bayat tamm olduuna dair bir ses i tir. Sabahleyin kady celb edip st etmek zere iken, pdih tarafndan adamlar gelerek davet ederler. Otak-i Hmyn nne gelince kap aas ieriden kp Bb'z-Zavile (Zuveyle)'de aslmas iin hatt- hmyn gsterir. Bir hatra bindirerek ve nnden dell llar nida ettirerek Bulak'dan Meciyye'ye kadar ve Beyne'l-Kasreyn nnden ehrin ortasnda dolatrrlar. Halk bu hli grnce vaveylalarla yz koyun kapanrlar. gn asl olarak Bb'l-Zuveyle'de kalr. Bu rivayetin son fkralar Sa'd'ddn ile te'yd edilmitir. Tomantoay'in byle dolatrlmas tutulduuna kanaat gelip de, fitnenin kesilmesi iin idi. Lkin bir hkmdar hakknda byle muamele hi yakmaz olduunu da sylemeliyiz. Mtercim. 1029 Sa'd'd-dn, varak: 107, pazar yni 13 Nisan diyor; Sheyl'-de 20 Reb'l-evvel, 12 Nsan Tersiye, 22 Nsn 1516 (1517 yerine); Civvio 11 Nsan. Ulloa ve Gambini hibir trih gstermezler ve Tomanbay, Hayrbay, Gazl kelimelerini Tomu-bero, Carerbeio, Gazelle yazarlar. 1030 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 2/503 -509 1031 Mar'nl Sanoto II nuovo Suldan (Tomanbay) e perfetto per voler far bona justici ibaresiyle -Arab ve Trk .mverrihlerine mttefkan- bu hkmdarn adaletini beyn eder. bk. Cell-zde. Kef'nin SeMm-n-me'3i. Bunlardan iki mektup, Trke yazlm olan Sa'd'd -dn'de, varak: 708-109, tdrs'n kalemiyle Farsa yazlm bulunan onun olunda, varak 131'de, kamilen dere edilmitir. 1032 Sheyl, varak: 46, bn Zeynel, kri'ntn Selm-nme'si. Sa'd'd-dn, Solak-zade.
1028

Sayfa

241

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

kabilesi reisi eyh Ahmed bin Hayber de Selm'in tevecchnden hissedar oldu. Belerden mer-olu Circe hkmetine, Ben Ad kabilesi eyhi Msr alemdrl rtbesine ykseldiler. Drt mez-heb kadlar, hizmetlerinde brakldlar.1033 Msr'n btn varidatn gsterir ve ksa, z oluu ve doruluu ve shhatiyle yn- dikkat bir hesap hlsas tanzim etmi ve bu eseri mnsebetiyle Szn iyisi, ksa ve delleti vazh olandr1034 darb- meselini tekrar etmi olan hazne mdri bn Ciyn iltifat ve ihsn- ahaneye gark edildi.1035 Sultn Selim bu vehile vki olan hizmetlere mkfat ve Osmanllar lehinde zuhura balayan temaylleri tevik ettikten sonra, payitaht ile btn Msr me'mrlarmn, Yukar Msr Arab eyhlerinin, Fs Sultn'yle Mekke erfi'nin,1036 o zamana kadar Msr Sultnlarna denmekte olan sekiz bin duka ile birlikte Senato'nun tebriklerini getiren Venedik elilerinin ta'zmtn kabul eyledi.1037 Yeni Osmanl lkesi Msr'daki Trih Eserler Msr'da sknet salanm olmakla beraber, Selim bir ay daha Kaahire'de kald. Bo zamanlarn mehur payitahtn bidelerini ziyarete tah -ss etti. Msr'n acibi, (yni insan hayrette brakan eserlerini), Trkler, Acemler, en meden arablar iin, Avrupallar iin olduu ve hatt Eski Yunanl ve Romallar iin vaktiyle olmu bulunduu gibi deildir. Se-lm de bunlar Germanikus ile Titus'un1038 grdklerinden baka bir surette grd. Avrupal Msr' limlerin ve san'atlarn ilk menb ve hendese (geometri) nin corafyann, mi'mrnin, ziratin, gemiciliin beii olarak grr; teri uslnn, siys te'sstm, kilise silsile-i nertibinin, dn iaretlerin vatan olarak hrmet eder; salam mi'mr eserlerini, ma'-bedlerini, medfenlerini, dikili talarn, timsllerini, heykellerini hayret dolu nazarlarla tem
Sa'd'd-dln, Solak-zde. li. tdrs'ir olu. Sheyl, varak: 46. Sa'd'd-dln, 4, varak: -709. tdrs'in olu, varak: 124. Solak-zade, varak: 96. 1036 Tasit (Taclte), KronJfc, 2, s. 59. 1037 Sa'd'd-dn, varak: 107, pazar yni 13 Nisan diyor; Sheyl'-de 20 Reb'l-evvel, 12 Nsan Tersiye, 22 Nsn 1516 (1517 yerine); Civvio 11 Nsan. Ulloa ve Gambini hibir trih gstermezler ve Tomanbay, Hayrbay, Gazl kelimelerini Tomu-bero, Carerbeio, Gazelle yazarlar. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 2/509 -510 1038 Germanikus Mlad'd&n 16 sene nce domu bir Roma generali; Titus 79 -81 Roma imparatoru ki, Msr taraflarna gelmitir. (Mtercim).
1033 1034 1035

Sayfa

242

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

ederek, ilim ak, kendilerini -binlerce senelerden beri yar ak sahfeleri Nl'in ellelerinden mansabna kadar uzanmakta olan- u byk ta kitab zerinde yazlm srlarla dolu kelimelerin okunmasna sevk eyler. Do ulu ise mbedleri ancak eski hkmdarlarn saray, timsl ve heykelleri gml haznelerin rhn muhafazas, hiyeroglif yazlarn altn yapmay ta'lm veyahut haznelerin gizli bulunduu mahalleri ta'rf eden garb iaretler olmak zere telkki eder. Birok zamanlar Avrupa Dou'nun vehimlerinden hissedar olarak, bu talardan en byk iksirin srrn sul etmi ve simyann srlar altmda sakl olup da Orta a'n Msr'dan istiare ettii fikri -Salsl-i Nl'i altna dntren bu muamma, Nl'in zira nimetleriyle tabi surette halledilmi olduu halde- bir trl anlayamad. Eer Doulular Firavunlar1!, Batlam-yus'lar sdece tasavvuf kahramanlar olmak zere grr ve Msr'n kadm dni hakknda bir fikir sahibi bile olamayarak hiyerogliflerle papirs tomarlar onlar iin mhrlenmi , (kapanm) mektuplar hkmnde bu lunursa, buna mukabil Peygamberlerden intikal eden rivayetler Nl top ran Doululuun nazarlarnda mukaddes bir kla parldatr ki, u hl Avrupallarca ma'lm yhd o kadar revnakla mahss deildir. Msr, yalnz Ya'kb'un ve oniki olunun deil, Kur'n'n 12 sresinde ve 12 ha -ds-i erfde mezkr olan 12 peygamberin htirasiyle de mukaddestir.1039 Mslmanlar ne Sezostris'i tanrlar, ne de Ozimandias', onlar iin vaktiyle mevcut bulunmu olan Firavunlar, Ysuf un hazinedarlnda bulun -mu
Hammer'In bu fkras zah ve tashihe muhtatr. stinsah olunan kitab hakknda Sa'd'd-dn'in pederinden naklen rivayetinin hulsas: Sultn Selm am'dan l tarikiyle giderken Urbn'n ele geirdikleri eya arasnda bir sandk var imi. Pdih'n dima okuduu Trih-i Vassf da onun iinde imi. Hoca Halm'nin hanesinde bulunan Molla ems'd -dn, on gnde bir mushaf yazacak kadar seri'l-kalem (sr'atli bir yazc) olduundan bir Vassf yazmak iin Hasan Can onu tavsiye etmi. Hattat misafirlerden rahat olmak iin bir odaya kapanm; bir gn yannda birini grm; kapah odaya giren bu vcddan korkmu, lkin (araba olarak) Korkma, biz de senin gibiyiz; ziyarete geldik. te'm inini alarak mushabete balam. Hicl-i gaybdan olan bu zt Pdihm Msr' feth edeceini, fakat seneden ziyde yaamyacan, ems'd-dn'in de Halm eleb ile ayn gnde vefat ederek dier biri dah o gn irtihl edeceinden, nn cenazesinde Sultn Sem'in hazr bulunacan syledikten sonra, Pdih ve Halm eleb iin birer arakyye verip kendi bamdakini de ems'd-dn'e hediye etmi; arakyye Hasan Can tarafndan huzr- Selm'ye ulatrlm. Pdih'n Onlara bir ey vermemi mi? suli zerine Halm eleb'nin arakyyesi ve biraz khne olan ems'd-dn'in arakyyesi dah kendisine gtrlm. Sultn Selm ems'd-dn'in arakyyesi-ni mahzziyyetle koklam. ems'd-dn, Trih'i yazdktan sonra Hasan Can da kendisi iin mm- Cezer (Cezri) nin Hsn- Hasn'ini istemi; sefer zaman olduundan yazlamam. Hal -m'nin hastalanmas zerine Pdih hatrn sormaa gitmi. Onun hastal zerine ems'd -dn Hasan an'a Ksn- Hasn'i yetitireni ezsem benimki senin olsun diye vasyyet etmi. ems'd-dn hasta olmad halde, o da Halimi elebi ile birlikte ir-tihl eylemi ve filhakika nn namazm klm. ems'd-dn'in kitablar beyt'1-mle it olduundan Pdih, bunlar gzden geirirken -vasyyet'ten haberi olmad halde- Hsn- Hasn'i Hasan an'a ihsan etmi. Selmnne, s. 211-214.
1039

Sayfa

243

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

olduu firavun ile Kzldeniz'de gark olan firavundan ibarettir. Bu -ununla beraber ehram banilerini hi iitmemi deillerdir. Vk onlar Yunanllar'dan baka ekilde isimlendirirlerse de, Hermes hakknda Yunanllarla birlikte yaznn, hendesenin, mi'mrnin mucidi, rhn silsilenin nzm, gizli srlarn kanunlarm koyan, sem ve arz arasda byk tercman olmak zere hrmet gsterirler. ark trihi ne Is el-Mesh'den (Hazret-i) Muhammed'e kadar geen beyz sene hakknda, ne de Tebi (Yukar Msr)'den -btn cihna cehalet ederek- intir eden rhib alaylar hakknda hibir kelime sylemez. Lkin (Hz.) Muhammed'in zamanndan itibaren Msr, Bat iin ancak Arab mverrihleri vstasyle ma'lmdur. Eer Doulular Oziman-dias'n ktbhnesinin mevcudiyetini biliniyorlarsa da, Iskenderiyye K tphanesinin yandn yalnz Arablar*dan reniyoruz. Tolun ve Ahd Hnednlar'n, Ftmler'in te'sstlarm, Kaahire'de dr'1-ulm insn,1040 bundan zuhur ile Asya ve Afrika'da Haler1041 dolaysiyle tannm slm'n gizli mezheblerini, Hallar zamannda Msr'n hayl-perverliini, Memlkler'in kahramanlk ahlkn; Nl kenarlarnda o kadar gzel ve airane olan u perilik leminin i'cz-nm motiflerini de Arablar sayesinde biliyoruz.1042 Yavuz'un Kahiredeki slm Eserlerini Ziyareti Selm, afyon ve tasavvuf ile sermest olmakla beraber1043 simyann kudretine pek i'timd olmadndan, ummun i'tikadlarna gre, mezarlarda gml olan Firavunlar'n servetini aratrmakla
Sytl re Makrz. Haltler Trihi, Stutgard, 1808 ve Paris 1831. 1042 Sa'd'd-dn, varak: 107, pazar yni 13 Nisan diyor; Sheyl'-de 20 Reb'l-evvel, 12 Nsan Tersiye, 22 Nsn 1516 (1517 yerine); Civvio 11 Nsan. Ulloa ve Gambini hibir trih gs termezler ve Tomanbay, Hayrbay, Gazl kelimelerini Tomu-bero, Carerbeio, Gazelle yazarlar. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 2/510 -511 1043 Sultn Selimin afyon kullandna dair bizim trihlerde hibir rivayet grlmedi. h smail'in afyon gnderdii malm ise de, dmann bu hareketi Selim'in afyon kullandna delil olamaz. Mtercim. (ah sma il'in gnderdii afyon, Yavuz'un ar mektubunu okuduunu, bunun ok ar ifdelerini arbal, vakur bir hkmdara yaktramadn, bu itibarla mezkr mektubu olsa olsa afyon eken ktiplerden birinin yazm olacan telmhen gnderilmi, sembolik bir diplomasi hediyesidir... Hammer'in Selm'n afyon kullandna dir bu 'kayd bundan kaynak-lamyoisa Hrstiyanca bir iftira zorlamas demek lzmdr. ayet kayna ve delili o da deil ise, yine Avrupal taassubuydu uydurulmu kuyruklu yalandr ki, bunu cidd bir ilim adamna yaktrmak mmkn deildir. Hazrlayan.
1040 1041

Sayfa

244

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

uramaktansa, Memlkler'in haznelerini ele geirmeyi daha emn buldu. Hatt Me'mn ve dier Msr ftihleri gibi ehram ziyarete bile ramet gstermedi. Na-zar- dikkati payitahtn bideleriyle cami ve darlfnunlarna inhisar etti. slm'n en eski camilerinden biri, Fustat, yni Eski Kaahire'de Halfe mer zaman Msr Vlsi Amr1044 tarafndan in olunandr. F-tmiyye, Eyybiye ve Memlike (Memlkler) byk hkmdarlar bu cmi-i erifi kandillerle dolu altn ve gm avizelerle, siyah mermerden levhalarla, gayet kymetli Kur'n nshalaryle tezyin etmekte birbirleriyle kudret ve evket msabakasna girimilerdir.1045 Kaahire'nin en eski camii de mild IX, asr nihayetlerine doru Tolun-olu tarafndan senede in edilmi ve buna yzyirmibin dukalk evkaf tahsis olunmutur.1046 Bir asr sonra btn Msr camilerinin en mehuru olan Ez heriye bina olundu. Bu cami, Drt Mezheb'e it drt medrese ile, Msr'da X. asrdan zamanmza kadar zuhura gelen o kadar deiiklikler srasnda ark medeniyetinin ve ark Orta a ilimlerinin kymetli baky-yelerini bize nakl eden ktbhnesiyle hret bulmutur.1047 Mstebid hkmdar, Hkim, ulhiyyetini iln etmee hli muvafk grm olmakla beraber cami yaptrd ki, ikisi Nl kenarnda ve ncs ehir dahilindedir. Bu cami her ne kadar harb ise de, enkaznda hlen grlen mhirne Arabca naklar ve kf hatlar henz yn - dikkattir.1048 Melk Meyyed Mahmd'z-Zhir Cmiindedir ki, Sultn Selm fethinden sonraki ilk cuma namaznda hazr bulunmu ve talar kaplayan kymetli haheleri kaldrp ma'bedin talar zerinde ba ak secde ederek cemat -i mslimne byk bir tevazu rnei gstermitir. Osmanl Pdihlar trihinde diynet-perverliin bu derecede baka bir misli daha bulunamaz.1049
Amru bn'1-s. Amr> (mer)dan tefrik iin vav harfi ilve olunan Amru kelimesini Frenkler Amrou yazmlardr. slm tarihini anck Franszcadan grebilenler muzfn -ileyh (belirten) hlinde Amr'nun yazarak telffuz eklini btle bilmediklerini aikar etmeleri er -bb-i dikkati hayl gttldrmtr. Mtercim. 1045 Syt, Hsnii'l-Muhdara. 1046 Bu cfimi 263 (876)'da ikml olunmutur. Syt, a.g.e. 1047 359 (969)fda in olunmutur. Syt, a.g.e.. Burkhart'n Travels adl eserine mracaat. 1048 393 (1002) senesinde in olunmutur. 1801 senesinde bunun harabeleri arasnda geirip de kf hatla mzeyyen birka penceresinin resmini aldm saatleri muhzziyetle hatrlarm. Franszlarn Kaahire'ye mlik bulunduklar srada zuhur eden bir isyanda yars yklm idi. Ondan sonra bsbtn ortadan kaldrlm md r, yahut yeniden in edilmi midir bilemem. 1049 M. p'Ohsson. c. 2, s. 181. (Sultn Selm'in bu vehile alakgnlll ve huu Ha^nMi^ -Bareniieannl'setlfeyi ftihar unvan hutbede yad olunduu zamanki kran secdesldtr. Mtercim.) Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 2/511 -513
1044

Sayfa

245

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

Kaahire'deki Medreseler Kaahire'nin medreseleri camilerinden az yn- dikkat deildir. Msr'n ilk medresesi Byk Salhaddn tarafndan kurulmu ve zerinde kasrn bulunduu stunlarn ins zamannda hitm bulmutur. Bu med rese -ki mderris ve talebeleriyle mehurdur1050 Kaahire'nin Karafe denilen mahallesindedir ve o mahallede mukaddes grlen birok kabirler ve byk imm afi'nin mezar bulunur. afi'nin mezar, yalnz yerliler iin deil, ecnebiler in de pek muhterem bir ziyretghdr. Msr'n ilk zaviyesi olan eyh Sad's Sed Zviyesi'ni in eden de Sultn Salhaddn'dir. Vaktiyle Msr Byk Kads'na kadi'l-kudt ve dr'1-ilm ba mderrisine d'y'd-dut denildii gibi, bu zaviyenin postninine de eyh' yh unvan verilirdi.1051 Salhaddn'in yeeni Kmil, amcasnn izinden yryerek kendi nmna nisbetle Kmi-liyye denilen medreseyi yapt gibi burada bir hads medresesi amtr ki, slm'da bu yolda te'ss edilen medreselerin ikincisidir. Bunlarn birincisini Byk Nreddn am'da te'ss etmiti; onun dncesi mcte-hidlerin fiil ve davranlarm dima halka rnek olacak ekilde gstererek Peygamberin hayat tarz ve dncelerinden milleti dern bir surette hissedar etmekti.1052 Eyyb Hnedn'nn u byk hkmdar, Nreddn'in, Salhaddn'in, onun kardei. Melik'l-dil'in, bunun olu Me-lik'l-Km'in, onun olu Melik'sSlih'in nmlar Msr'da birok bi-belerde ummun menfaatleri iin yaplm messeselerde bakdir. Melik's-Slih'in zevcesi eceret'd-Drr, slm'da ilk tahta oturan kadn (kadn hkmdar) dr.1053 eceret'd-Drr, Fransa Kral Sen Lui'nin ada olan ve Lui'nin esaretinde1054 Memlkler tarafndan tard edilen kendi olunun yerine tahta oturmutur. Memlkler de ilimleri Eyybler*den az himaye etmediler. Msr'n Zhiriyye, Beybarsiye, Mansriye, Nsriye medreseleri onlarn himmetleri eseridir ki, Eyyb Hanedan medreselerine kyaslanabilirler. Zhiriye

246
Sayfa

Byk mverrih bn Hacer ve mn Eb L'l Kalkaand Slihiye medresesinde mderris idiler. Suyt'nin Hsn'1-Mu-hdara'sna mracaat. 1051 Sytl, Hsni-Mhadara ve MaJcrzt 1052 Kezlifc. 1053 SUytl, a.g.e. ve Makrizl. 1054 Ebl-t Satlb Trihi.
1050

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

Medresesi1055 Melik Zahir Beybars (Baybars) Bendukdr tarafndan te'ss olunmutur. Bu sultn, Frenkler'e, Moollar'a, smller'e dehet vermi ve cmlesini birer birer Suriye'den tard etmitir. Beybarsiye Medresesi1056 emr-i hr diye adlandrlan kk Beybars'a, Mans-riye Medresesi1057 mehur Kalavun Mansr'a, Nsriye Cmi-i Nasr Muhammed'e nisbet olunur ve onlar tarafndan in olunmutur. Kala -vun'un on olunun pederlerinin mrs iin mnzaalaryle geerek bir fsla-i saltanat tekil eden iki seneden sonra, onlarn en k Nsired-dn Hasan tahta shib oldu ve yedi sene hkm srd. Nsreddn, Kaahi-re'de ve btn slm memleketlerinde en byk medresenin insyle nmn ebedletirmitir. Bu medresenin inatyle geen senenin her gnk masraf yirmibin dirhem tahmn olunur.1058 Keyhusrev'in Me-din sarayndan be zira' daha vsi' olan bu medrese, Drt Mezheb iin birer mektebi ihtiva ediyordu. Geri Msr'da erke Memlkleri halefleri olan Nl Memlkleri gibi 130 sene hkm srmlerse de, onlarn saltanatnda yalnz iki medrese yaplmtr ki, biri, birinci hkmdarlar olan Melik'z-Zhr Berkok1059 ve dieri drdnc hkmdarlar olan Me-ik'l-Meyyed eyhi'1-Mahmd'zZhir tarafndan te'ss edilmitir.1060 Msr irleri bu iki medresenin mi'mrsinin gzelliini ve hussiyle D-mk'daki Cmi-i Emeviyye'nin bu nmdaki minaresinden daha az mehur olmayan Minret'I-Ars' dima vgyle anmlardr. Ancak Mslmanlar iin yedi medreseden ziyde clib-i dikkat olan, Nl sahilindeki bir cmi'de ihtiram mevkiinde bulunan Peygamber'in ayak izleridir.1061 Tahta ve demir levhalar zerinde olan bu (Hz.) Muham-med'in mukaddes ayak izlerini camiin messisi, Ben brhm Arablar'n -dan altm bin dirhem gm mukabilinde almtr. Selm, u suretle dn vazifelerini ikml ettikten sonra, btn dikkatini Ravza adasnn gney ucunda bulunan mikys- Nil'e (Nl lei'ne) verdi. Ravza adas, Osmanl trihinde Selm'in orada yalnz Memlkler'in eline
661 (1262) 'de n olunmutur. 716 (1316)'da n olunmutur. Sytl, a-g.e. 703 (1303)'de ln olunmutur. 1058 758 (1356'da bina olunmutur. Htisn'l-Muhda, Sytl. 1059 Zahiriye 788 (1386)'da bina olunmutur. Htisnti'l-Muhdara, Syt. 1060 Meyyediye 819 (1416)'da yaplmtr. KezJik. 1061 Syt, Hsn'l-Muhdara.
1055 1056 1057

Sayfa

247

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

gemesine Nl'de boulmasna ramak kalm olmasyle deil, havann hararetinden korunmak iin Nl mikyasnn altnda kubbeli bir d-r'ttenezzh in etmi olmasyle de mehurdur. Pdih, Tomanbay'n idamnn ertesi gn Msr byk me'mrlarnn yeminlerini o binada ald gibi,1062 dire-i evketini de burada te'ss etti. Kansu dil nmnda Msr'n en ecatli belerinden biri de Sultn Selm'i orada ele geirmee teebbs etti. Kansu geceleyin bir sandalla Mikyasa yaklaarak, birka cesur arkadann yardmyle binann stne ip merdiven kurup kt. Lkin Selm'in bulunduu direye girmeye bir trl imkn bulamadndan ve grldn anladndan, binann stnden Nl'e atlarak yze yze gemee muvaffak oldu. Selim, bu adamn takibi iin birka yz dalg gnderdiyse de ele egiremedi.1063 Baka bir gn de Pdih Mikyas yaknnda sandaldan karken daha byk bir tehlikeye urad: inde bulunduu, Abdlkaadir nmnda birinin sandalndan sahile atlamak isteyerek, bacaklar ksa olduu iin sahile yetiemeyip Nl'e dt. Sandal sahibiyle yeeni Pdih' ancak birok zahmetle sudan karabildiler. Selm knca Abdlkaadir'e her ne isterse vereceini syledi. Sandal sahibi Nl iskelelerinde ve denizde her trl rsumdan afvn taleb ile iktifa ederek, kendisine derhl msade olunmu ve Sultn Selm'in kendi eliyle imza olunmu bir bert verilmiti.1064 Havza adas -ki Nl mikyas bunun zerindedir- Arablar'm Msr' zabtndan beri bereketi ve mevkii hasebiyle Hulef valilerinin nazar - dikkatini celb etmitir. Hicretin 54'nc senesinde Ravza'da bir dr's-sna-i bahr (denizcilik messesesi) te'ss olunmutur ki, slm ark'm en eski tersanesi olduu gibi, bu trl binalarn cmlesine de onun ismi verilmi tir.1065 Trk evldlarndan Tolun'un olu olup kendisini valilikten
Sheyl, varak: 46. Sheyli. varak 46, ve bn Zeynel. bn Zeynel, Sheyl, varak: 48, l, 208. Al diyor ki, kay k her gemiden yalnz ake almaa ruhsat istemi ve pdih bu talebi yerine getirmiti. Sonra Selim, kayky hizmete almak isteyip yanna celbetmi ise de, bir gz kr, tavrlar kaba, emrz- mzmine ile ma'll olduunu grerek, maatteessf bu fikirden vazgemitir. M.D.'Ohsson (c. 1, s. 383) 'un ifdesi bu rivayete muhalif ise de, o rivayetin men -b zikredilmi deildir. M. D'Ohsson'a gre Sultn Selim, kendisini Nl'den karm olmasndan dolay bir dalgca murassa bir yzk ve her gemiden resm almasna selhiyet vermi ve Mikyas Kk iin u mealde araba beyitler nazm etmi idi: Hkmetleri, tahtlar veren ancak Cenb - Hak'dr; eer r-yu arzda, bizim bir parmak yerimiz olayd sfat- ulhiyyete itirakimiz olmak lzm gelirdi. 1065 talyanlarn Daresna ve Franszlarn Arsena hline koyduklar Dr's-Sm'a. Ancak ibu Dr's-Sn'a dlgerlerin stlahatna gre, Nreddn tarafndan Dmk'da te'ss olunan Dr'l -Adle mukabil olmak zere Dr'1-llm ismiyle yd olunurdu. imdiyse rz, Badd, Belgrad, Drl-Adl, D-r's-Selm, Dr'l-Cihd,
1062 1063 1064

Sayfa

248

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

hkmdarla ykselten Ahmed, Ravza'da birinci olmak zere bir kasr in ettirdi. Bu bina, sonralar Nl sularnn temelini yemesiyle ykld.1066 Abbasler zamannda dier bir Trk hanedannn messisi olan Ahd, Ravza tersanesini Nl'in dou kylarna naklederek- onun yerine Muhtar nmnda bir gzel bahe yaptrmtr ki, hreti Irak'a kadar yaylm idi.1067 Dokuzuncu Fatm halfesi mir bi-Hkkmillah Mansr, sevgilisi olan bir Bedevi kadn iin Hevdec1068 nmnda bir saray yaptrmak suretiyle Ravza*nn gzelliini artrd. Lkin Ravza mebnsinin en mehuru Eyyb Hnedn'nn yedinci ve sondan evvelki hkmdar olan Melik S ljh tarafndan in olunan kaledir.1069 Melik Salih, bunu kendi memlklerinin muhafazas altna vaz etmi ve o memlkler Melik Slih'in vefatndan sonra olunu tahttan indirmilerdir. te bu kalenin isminden dolaydr ki, Eyybler'in yerine geen Memlkler, Bahre y-hud Nle nisbetle anlmlardr. Selm'in zamannda bu aday mdfaa eden istihkmlar ancak zama nmzda kaybolmutur. Ravza trihi alt cami gsterir: Birincisi Sultn Eref Kaytbay tarafndan in olunmutur,1070 ikincisi Reis yni bir donanma kapudan tarafndan; ncs Hkim bi-Emrillah'n klesi Gatn tarafndan yaplmtr; drdncs Mtak, beincisi Mntehi, altncs Cm -i Mikyas diye adlandrlmtr. Tersaneden, baheden, saraydan, kasr-lardan, camilerden bir eser kalmamtr. Lkin dokuzuncu mild asr ortalarnda in olunan Nl Mikyas ile bunun zerine Sultn Selm tarafndan yaplan kubbe bakdir.1071 Nil lei - Nil'in Feyezanlar En eski rivayetler, Nl'in feyezann hesb etmek iin birincisi Firavun, ikincisi Ysuf, ncs bir Msr melikesi tarafndan in olunmu dier
unvanlanyla yd olunur. 1066 Sy'nin KevkebV-Ravzas, Hsn'l-Muhdara gibi Nil'-in bu iki adasnn tarifini ve ona dir birok iirleri muhtevidir. Bu iki eserin ktbhnemde nshalar mevcut ve birincisi 278, ikincisi 474 varakay ihtiva etmektedir. 1067 Sytl, Kevfcebti'r-Ravza, Mikyas blbmda 1068 Kezlik. (Hevdec, kadn taht- revan demektir). 1069 524 (1130)'da in edilmitir. 1070 Syt, a.g.e. 1071 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 2/516 -519

Sayfa

249

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

stundan bahs ederler. Arablar'm fethinden beri bu memleketin trihi daha kat' ve daha az efsne karakteri gsterir bir suret alr. Halfe mer zamannda Msr' fetheden Amr bin s Asvn (kadm Siene) de bir Nl mikyas yaptrmtr. Birinci Emev halfesi Ansin'da bir dierini, sekizinci halfe mer bin Abdlazz Hulvan da ncsn in etmitir. Onlardan sonra, I. Veld zaman Msr vlsi bulunan sme bin Zeyd Tenh Ravza adasnda byk bir mikyas yaptrmtr ki, Me'mn Halfe bunu yktrm ve onun yerine bir bakasnn temelini attrm-tr; bu mikyas Abbas Hnedn'nn onuncu halfesi Mtevekkil zamannda bitmitir. Nl'in feyezanna ve Frenk seyyahlarnn tahrbkr dncelerine kar1072 zamanmza kadar kalan bu mikyastr. Hiyeroglif bideleri zerinde ve Msr ilhlarnn elleri arasnda bereketin okluuna, yahut azlna iaret olmak zere grlen bu mikyaslar, senelerin zira durumlarn gsterdiklerinden Msr'da dima byk bir ehemmiyet bulmulardr. Halfe Mtevekkil tarafndan yaplan Nl Mikyas, sekiz keli byk bir stundur ve her tarafnda kf hat ile Kur'n'dan yetler yazldr. Yirmi Msr zir' yksekliinde olup suyun ok az olduu zamanda bile on i kii nehrin sular iinde kalr. Suyun en alak olduu zamandaki seviyenin stnde bulunan sekiz zir'n herbiri yirraidrt parmaa ayrlarak, Nl'in feyezann lerler. Nl, normal akna nisbetle iki zir'-dan ziyde feyezan etmedii zamanlar Msr ktlk tehdidi altnda bulunur ve bu ktlk ekseriya birtakm hastalklarn dvetcisidir. Ne zaman ki Nil Mikyas, onbe zira* ve on parmaa kadar nehir suyu ile rtlr, ite bu hl, Kaahire'den geen kanaln almasna ve umm sevin ve dualara iarettir. Nl'in ortalama feyezan onalt zir'dr. Trihin kaydettii en byk feyezan onsekiz'dir1073 ve en az oniki zira' dokuz parmaktr.1074 Bundan dolay memleketin saadetini, yhud sefaletini matematik! bir kat'iyetle keif ve iln eden bu bidenin ehemmiyeti, Osmanl ftihine onu bir kubbe ile rtmek ve gelecek asrlara fethinin htrasn bu suretle nakletmek mtalasn ilham eyledi.1075
Syt, kezlik, Bto- Mikys-i N. 199, Syt, a.g.e., s. 68. 1074 Kafm zaman, 356 (966). 1075 I. Selm'in kitabesi III. Selm zamannda, bir Fransz tarafndan tecdd olunmu ise de, bu Fransz sls yazsna hi in olmadndan yaznn neyi ifde eylediini anlamak mmkn deildir. Kf kitabe, 1801'de grdm vakit pek gzel muhafaza olunmutu, Mikyassn mufassal bir tarifi, Msr trihine it btn menblara mracaatla vcde getirilen u eserde dere edilmitir: Descrption de l'Egypts, etat moderne: Memoire sur le Meqyas de File de Raadudha, et sur les inserip-tions que renferme ce monoment; Marsel (Marcel) in eseri.
1072 1073

Sayfa

250

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

Mays'n nihayetine doru Selim, skenderiyye'ye gitti (7 Cumde'l-ul 923 / 28 Mays 1517); sdece merak saikasyle deil, stanbul kaymakam (kaaim-i makam) Pr Paa'mn bu limana getirmee me'mr olduu donanmasn grmek arzusuyle de gitmi idi. Maiyyetinde yalnz mahremleri olan Nianc Mehmed Paa ile Hoca Halm olduu halde, bu gemileri ziyaret ettikten sonra1076 23 Cumdel-ul'da (3 Haziran) Rav-za adasna dnd.1077 Umm bir resm-i geit emrederek, merasimden sonra her svariye iki ake ve her piyadeye bir ake verdi.1078 Fetihten beri Msr'n idaresi vezr-i zam Ynus Paa uhdesinde idi; Pdih Msr'dan gitmeden nce mntkann valiliini vezr-i azamdan alarak memleketin ahvli hakkndaki malmatndan ve zellikle Arab eyhleriyle mnsebetlerinden dolay idareye daha ehliyetli bulunan Hay> bay*a tevcih eyledi.1079 Bununla beraber Msr defterdar Dizdar Mehmed elebi ve Rumeli kazaskeri Zeyrekzde Rkneddn memleketi kasd davranlaryle harb ettiler:1080 Birincisi Memlk aileleri arazsini sattrd; ikincisi en byk eriat mansblarn, yni Drt Mezheb kadlklarm mzayedeye koyarak her birinden bin duka ald.1081 Krdistan'n tanziminden sonra Msr seferinde orduya katlm bulunan Molla drs, ahlnin o zaman dr olduu s-i istimallerin nn almak iin Pdih nezdindeki nfuzunu kullanmak istedi. Sultn Selm'in yazlmasn emretmi olduu Demr'nin trh-i tabisi tercmesini takdim edecekti. Bunu frsat bilerek Msr'n idaresi hakkndaki tavsiyelerini iine alan kk bir Farsa kasideyi de Pdih'a sl etmek emelinde bulundu.1082 Vezirler, drs'e tercmesinden dolay bin duka verdiler; lkin iirini Pdih'a arz etmekten ekindiler. Idrs ise, ahs menfaati hor grdnden ve mmenin hayr iin hizmet etmek arzusundan dolay, vezirlerin verecekleri paray reddetmek cesaretinde bulundu ve kasideyi takdim etmek istemedikleri takdirde bizzat
Sa'd'd-din, 4, varak: 710. tdrs-zde, varak: 125. Sa'd'd-dn, bab: 1, ve tdrs-zade. 1078 Sa'l'd-dm, 4, varak: 711. 1079 Kezalik. 1080 Vzeidan Mehmed Paa ve kazasker Zeyrek-zde 923 Rebli'l-evvel'inln 22'sinde Msr'dan srgn karmaa yni stanbul'a adam gndermee baladklar, ran ve Msr seferleri meran1 l -namesinde mttnderictir. Bunlarn Sultn Sleyman zamannda iade olunduklar ileride grlecektir. Mtercim. 1081 Sa'd'd-dn, 4, varak: 711. 1082 Elli beyti ihtiva eden ve tdrs'in olu tarafndan yazlm bulunan trihte dercedilni olan bu kaside, dris hakknda Osmanl sultnlarnn tekellfl bir medhiyesinden ibaret trihinden ziyde erefi mcib ve hakikat iin muhabbetine niane saylmaa lyktr.
1076 1077

Sayfa

251

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

252
Sayfa

kendisi ve-rebleecjni beyn ederek, pdihn eline ulatrlmasnda isrr etti. Vezirler muvafakata mecbur oldular. drs, kasidesine ekledii bir mektub-da memleketi harb etmekte olan karklklarn n alnmad takdirde, gitmesi iin Pdih'dan ruhsat istiyordu. Sultn Selm'in gerek efkr- ummyeye riyetinden, gerek ilim-severliinden dolay ulem hakknda dima gsterdii hrmet o derecelerde idi ki, vezirlerden biri olsa belki haytna ml olabilecek olan serbestne muamele, drs iin cez - sz kald; mverrihi donanma ile stanbul'a gndermekle iktifa etti .1083 drs'in asilce cr*etine, Pdih'n emniyet ve mahremiyetine mazhar olan Anadolu Kazaskeri lim Keml-paa-zde dah imtisal etti.1084 Ordunun balca kumandanlar Msr'da uzun mddet kametten usanarak Pdih' istanbul'a avdet iin ikna bir re bulmasn Keml -paa-zde'den rica etmilerdi. Bir gn Pdih'n bir tenezzhnde at ba beraber giderlerken, Sultn Selm asker arasnda ne sylendiini sordu. Kazasker Nl kenarnda bir neferin Rumeli'ye bir an evvel avdet arzusunu iaret eden bir trk ardn iitmi olduunu syledi.1085 Umm arzunun u suretle m edilmesi Selm'e naho gelmeyerek dn hazrlklarn grlmesini emretti. Birka gn sonra Keml-paa-zde Pdih ile yine atba beraber giderken Sultn Selm Keml-paa-zde'nin stad olan Molla Lutf'nin ne sebebten dolay kati olunduunu sordu. Keml-paa-zde cevaben, Lutf'nin ac istihzlariyle birok dman kazanm olduunu ifde etti ve merhumun h tabiatl olduunu ve latife tarkiy-le syledii ihtir (o anda uydurulmu) bz szleri iitenlerin sahih sandm ilve etti. Pdih dedi ki: - Sen de stadndan byle eyler renmedin mi? Keml-paa-zde cesrne u cevb verdi: - Duacnz nbetimi savdm, imdi nbet arkadam ducnzndr. Nem z kald bizm mlk-i Arab'da Nice bir turanz m ve Haleb'de Cihan halk kamu y tarabda Gel h gidelm Rm illerine! (Sa'd'd-dn'den Mtercim.)
fdrhln olu, varak: 130. MerhlJime'nin 5 Reb'1-hr trihinde, evvelce gazaba urayan Ke-ml-paa-zde'nin afv makamnda brakld dereedilmltlr. Mtercim. 1085 Ke*a31-paa-zde'nln Nl Kenarnda trk aran ahstan iittim dye okuduu Jtt'a budur:
1083 1084

olunarak

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

Sultn Selm: Geen gn sylediin trk senin ihtiran m idi? diye sordu. Keml-paa-zde serbeste i'tirf etti. Pdih darlacak yerde yz duka ihsan verdi.1086 Mahmel- erf Ve Surre Alay sene nce ran seferinde olduu gibi bu defa dah orduda ortaya kan szltlar zerine geri dnmee mecbur olan Selm'in, Nl ellelerinin te tarafna kadar uzanan mntkalar ele geirmeyi dnd anlalr. Msr'dan ekilmesini gerektiren hondsuzluun intikamn Yeni -eriler'den veya ulemdan alamyarak, yhud almak istemiyerek, mu't-d vehile vezirlerine kar infial gsterdi. Pdihn tskenderiyye'ye avdetinden Kaahire'yi terkine kadar geen on hafta zarfnda Msrllardn sabrszlkla bekledikleri iki mevsim girmiti ki, bunlar ftih'in orada bulunmas sebebiyle yeni bir ehemmiyet ald. Mekke'ye gnderilecek hediyeler ile kervandan ve Kaahire kanalnn almasndan bahsetmek isteriz: Ben Katde Hnedm'ndan Mekke'nin otuzdrdnc erifi Muhammed Eb'l-Berekt, olu Nmeyy vstasiyle Selm'e Kabe'nin anahtarlarn gndermiti. Bunlar bir gm tepsi iinde arz olundu.1087 Selm, Msr ile birlikte eski halfelerin ve Memlk Sultnlar'nn Mekke ve Me -dne zerindeki haklarn da iktisb etmiti. Lkin Haremeyn'in hm ve hadimi olmakla meyh ve fukarasnn da iaesi vazifesini zerine almas lzm geldi. Nl Memlkleri (Bahr Memlkleri) devletinin kurucusu ve nzm olan Sultn Beybars Bendukdr -ki kurduu messeselerde Cengiz Hn' takld etmitir1088 ilk defa olmak zere, Kabe'ye mahss bir rty hmil ve
Bu fkra, Sa'd'd-din'n Selim-nne'sinde yazldr. Mverrh, Diez'in h-trtmdaki tercmesinden nakl etmitir. Tercme edilirken aslna da mracaat edilmitir. Mtercim. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 2/516 -519 1087 M. D Ohsson, 3, s. 202. 1088 Suyt, Hsn'I-Muhdara* (varak: 329), Baybars'm saray hizmetlerini Cengiz Hn'n uslne uygun olarak, u ekilde te-kl eylediini yazar: Emret-i Silh (silhdrlk), Hcibiyye (Mbeyncilik), Divitdriyye (Kitabet), stadriyye (std-dr; mbeyn miri), Cme-dr (ser-esvbi), Emr-i Somak (Zaarc-ba), Hazinedar, Ktib's-Srr. Suyt divitdr ve hcib hizmetlerinin te'ssini Hilfet zamanna balar; ve -zr ve nib hizmetlerinin ve ordunun umum serdrh vazifesini hiz olup nceleri Res'l-Nevbeti'l-mer (Nuhbe-t'1mer) denilen Emr-i Kebr me*mriyetinin ne mnsebetle ihdas olunduunu zh eder. Suyti'nin bu bab ile bn Haldun'da dercedilmi olan malmat Msr'n Halfeler ve Memlk Sultnlar zamanndaki idare eklinin trihine dir en iyi bir menb tekil eder.
1086

Sayfa

253

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

mkemmel surette donatlm bir deve gnderilmesini usl ittihaz etmiti. Buna tahmil olunan eye yk mnsna olmak zere Mahmel1089 tabir olunur. Memlkler'in ikinci kanun koyucu hkmdar olan Kalavun, Mahmel'in gnderilmesine alay ve cirit oyunu ilvesiyle yeni bir ihtiam verdi.1090 O zamandan beri Mahmel'in gnderilmesini Msr Sultnlar iin evket ve cmertlik gsterisi iin bir vesile ve Kaahire iin huss gnlerin en byklerinden biri olmutur. Gnderilen hediyeler buday ve altndan tertb edilirdi. Buda Haremeyn'in fukarasna, altn meyhna datlrd. Mahmel karlmas merasimi Sultn iin bir du ile hitm bulurdu.1091 I. Mehmed zamanndan beri Osmanl Pdihlar da Msr hkm darlar gibi Mekke'ye Surre nmyle bir hediye gnderirlerdi. Byezd*-in Surre'si ondrtbin duka idi. Selim, babasnn atyyesini azaltmakla beraber, eski Msr Sultnlarnn Haremeyn'e gnderdikleri hediyeleri devam ettirdi. Selm'in ilk gnderdii eyay -Msr kadlarndan iki zat ile birlikte- Emir Salhaddn Surre Emni nmyle evke me'mr oldu. eriflere beer yz, eyhlere altar, Mekke ve Medine mu'teberm-na er, fukaraya birer duka tevz edecekti. Gnderilenlerin yeknu -Mekke iin gnderilen bebin, Medine iin gnderilen ikibin erdeb buday ve pirincin kymetinden bakaikiyzbin dukaya varyordu. Sdt, meyh, ulem bundan dolay Sultn Selim hakknda dualar ettiler; Pdih sdttan herbirini, Kur'n'm otuz cz'nden birini okumaa me'mr etti. Bunlar toplanarak her yirmidrt saatte Kur*n' bir defa hatmederlerdi.1092 Hicaz'a gidecek Mahmel'i hmil olan devenin alayla gnderilmesi zamanmzda dah Kaahire'nin umm ve din gnlerinden biridir. Sultn Selm'in Mahmel'i gnderirken gsterdii debdebe ve emr'1-hacc unvmyle kervann evkine bir me'mr tyin etmesi nazar- dikkatleri celbetti. Hussiyle bir sene nce Suriye muharebesi bu dn vazifenin fs -na mni olmutu. Pek ndir vukua gelen bu hli Arab vak'anvisleri veba, ktlk, yangn, feyezan, zelzele gibi byk musibetlerden biri olarak zikretmekte

254
Sayfa

Mahmil. Deveye yklenen bir nevi taht- revndr ki, stanbul'da dahi grlr Mtercim. Hsp'l-MuMdara, varak. 320. 1091 EI-Minhu*r-Rahmnivye f'd-Devletn-Osmniyye, eyh Eb'-s-Srri'1-Bekr'l-Sdk'nin eseri, I. Selm'in adalarndan. 1092 M. D'OhSson, 3, 5. 258.
1089 1090

Byk Osmanl Tarihi kusur etmezler.1093

Cilt 4

Joseph von Hammer

Kaahre Kanalnn Almas Merasimi Bunun gibi umm ve fakat daha eski olan zel bir gn de Kaahire kanalnn almasdr, ki Nl'in arzu edilen ykseklii bulduu gndr. Vaktiyle o gn Nl kenarnda bir kz kurban edildiine dir Arablar arasnda sylenilen rivayeti te'yd eder bir ey yoktur. Ancak muhakkak olan udur ki, pek eski zamanlardan beri bu zel gnde nehire ahbdan bir heykel braklrd. Bir zamanlar Roma'da dah Subliius kprsnden Tiber nehrine yle bir heykel atlrd ki, bu det Ganj nehri kenarlarnda Dorka yortusunda imdi dah cardir. Arablar'n dier bir rivayeti Halfe (Hz.) mer'in bir mektubundan bahseder: mer, kuraklktan dolay Msr'n ktla urayacaam tahmn ederek nehre, feyezan edip de sahraya balk getirmesini Kaadir-i Mutel nmna emreylemitir.1094 Her ne hl ise teden beri Nl'in kf derecede feyezann gstermek zere Kaahire cedvelinin almas, Msr'n en byk huss gnlerinden biridir. Vefa tbir olunan bu mes'ud feyezan eylet valilerine ilm dima birok iirler tanzimine vesile olmutur ki, vk cmlesinde mevzu ayn ise de, mevzuun hududu namtenahidir.1095 Feyezan esnasnda Sultn Selim, ikaametghn Ravza adasndan Bir ket*l-FTe (Fl havuzu) naklederek, Bursa hkimi Ko Be ile birlik te Nl'den vsl olmu olan donanma1096 kumandanlarm huzuruna kabul

Suyt'nin Hsn'1-Muhdr.ra nihyetindeki kronolojisi, byk muharebelerden dolay Mekke'ye kervan gnderilemedii seneleri dikkatle tyn eder. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat : 2/519-520 1094 Sytl, Hsnl-Muhdara, Kevkeb'r-Ravza, T'lh'l-Hulef, Gibbons'a mracaat, c. 5. (Baki Msr'da iki bid'at vard: Birisi her yl Nl*e bir ki atmak idi. Bu keyfiyet Hz. mer'e arz olundukta u mazmunda bir nme yazd: Ey Ni! Eer sen kendi kudretinden akyorsan sana minnetimiz yokt -ir. Eer Cenb- Hakka tbi isen cereyan et! Mektup NPe brakld gibi car oldu. kinci bid'at Nasardan putperestler elinde sehd olmu bi adamn parman br sanda koyup saklamlard. Nl'in tuyan esnasnda yd-i ehd diye cem'iyyet tertlb ederek o sand Nl'e brakp karrlar ve feyezan bundan bilirlerdi. Amr bntitf -As zamannda bunu ondan gizlemilerdi. slm hkimleri men' edecek oldularsa da fayda vermedi. Taki 755'de Sultn Mutoammed bin Kalavun sand getlrdip Nl'in b&reketi Allah'dandr, Syle eylerden degd:r diyerek parmakla beraber atee attrd. Rtsle-i Mjsriyye f'l-Men&f'i'd-Dvilyye (Mtercim) 1095 Kevkebin-Ra-vza, BeTet'l-Vef, yni feyezan mjdecisi t/bir olunan iba manzumelerden en mehur birkan htiva etmektedir. 1096 Sansovino'da Venediklilerin Raporlar donanmay u ekilde tarif ederler: Vele 170, galie grosse 30, safctlle 45, bastarde 17, fuste grosse 22, palan-darle 17; li marinai quasi tutti Cristianl.
1093

Sayfa

255

Byk Osmanl Tarihi etti.1097 Msr'dan Dn

Cilt 4

Joseph von Hammer

1517 Eyll'nn ilk gnlerindedir ki, Pdih Suriye'ye avdet teeb bsne balad.1098 Azimetinden evvel Kaahire kalesine bebin svari ve beyz piyadeden mrekkeb bir muhafz kuvveti brakarak bunlarn kumandasn asla kaleden kmamak emriyle Hayreddn Aa'ya verdi.1099 Msr hkmetine tyin olunan Hayrbay'n zevceleri ve ocuklar rehin olarak Filibe'ye gnderildi.1100 Bu seferde alnan ganimetler olmak zere bin deve yk altn ve gm nakl olundu.1101 Ynus Paa'nn dam Selim, ah smil zerine at seferde Timur'un torunlarndan Bedi''z-Zmn' alp birlikte getirdii gibi, Msr'dan avdetinde dah Abbas Hnedm'nn bir unvandan ibaret olmak zere mevcd olan son halfesini maiyyetine almt. Bu halfenin seleflerinden biridir ki Selm'in ced di Yldrm Byezd'e Sultn unvan verildiini bildiren bir bert vermi idi. Pdih, vaktiyle Tebriz'de yapt gibi, Kaahire san'atkrlar-nn en mahirlerini seerek stanbul'a gnderdi.1102 Kataye (Kutye) -dn getikten sonra, yannda giden Ynus Paa'ya dnerek: - te Msr arkamzda kald, yrn Gazze'de bulunacaz! dedi. Ynus Paa, kendi re'yine muhalif olarak teebbs edilmi olan bu sefer hak kndaki gizli dncesini u mnsebetle meydana koymaktan geri duramayp dedi kir - Bu kadar zahmetler, bu kadar yorgunluklar ordunun yarsnn muharebelerde ve kum sahralarnda zayi olmasndan ve Msr'n hinler idaresine gemesinden baka ne fayda verdi?
krnin Selln-name'si, varak: 98. Ko Be, kr'ye vahalar nakleden zttr. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 2/520 -521 1098 Kef'nln SeUm-nme'sine nazaran varak: 73, 17 Receb'de vuku bulmutur. 1099 Almanah mellifinin eseri olan Kcvkib's-ire ti Ahbari'I-Misr ve*l-Ka-ahiredeki, Kraliyet yazmalar Kataloundadr. 1100 Marlni Sanoto, Le moie e i filioli di Cairbeg furono mandati nella Grecia verso Phflippopoli. 1101 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 2/521 -522 1102 Tftb beg, 162.
1097

Sayfa

256

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

Ynus'un bu ihtiyatsz szleri, idam karan olmutur. Selm yannda konumakta olan vezr-i zaminin hemn ban kestirmekle dris ve Ke-mlpaa-zde hakknda gsterdii allmam atfetin intikamn alm oluyordu. Ynus Paa'nm idam Suriye ve Msr hududunda Kalavun-olu Sultn Halrin yolcular iin yaptrm olduu kervansaray yaknnda vuku buldu. Ynus Paa hn iinde defn olunarak, bu han o zamandan be ri ve hl Hn- Ynus nmyle mruf olmutur (6 Ramazan 923 / 22 Eyll 1517).1103 Me'mrlarn silsile-i mertibi iktizsnca vezr-i azamlk makam ikin-c vezr Zeynel Paa'ya tevcih olunmak lzm gelirse de, Selm, devletin en yksek me'mriyetini ne Zeynel'e, ne de mahremi olan Nianc Meh -med Paa'ya vermek istemedi; Zeynel Paa'y lzumu derecede zekya ve kvrak dnceye mlik grmyordu; Mehmed Paa da tecrbesiz idi. aldran muharebesinden evvelki gn beyn eyledii derhl harbedilme -sine dir olan kanaatiyle tevecchn kazanm olup da stanbul kaymakamlnda bulunan Pr Paa'y bu makama getirdi. Pdih, 20 Ramazan (6 Tern-i evvel) de Dmk'a vsl oldu. Nreddn'in trbesi yaknnda attan indi; yeni vezr-i zamin gelmesine kadar vl konan ikametgh olarak seti. am'da ikameti srasnda Ben Ibrhm, Ben Sav-lim, Ben At, Ben Atyye, Ben Sa'd gibi henz itaat arz etmemi olan Suriye l .airetlerinin itaatlerini kabul1104 etti; Tr- Sina rhibleri-nin bizzat Peygamber'den alm olduklarn zannettikleri- mfiyetnmeyi tasdik eyledi.1105 Pdih am'da bulunduu srada Rumeli maliknelerinin varidat gelerek seferin almasnda sipahilere ikraz olunan mebli bundan is tirdd edildi. Bir milyon akeye varan ibu varidat, aydan beri Ha-leb'de bulunmakta iken, Haleb, Humus, Dmk kumandanlarnn muhafazas
Sa'd'd-dn, varak: 712, c. 4. Ynus Paa'nm idamn Sllhiye yaknnda Hatran karyesinde ve binenaleyh Suriye l'nn Msr hududunda gsterir. Cell-sde'nin SeMm-name's, varak: 60, bu karyeye Hatara der. (Sa'd'd-dn'in stanbul matbuunda, c. 2, s. 376 Hattre yazldr. Merhil -nme diyor ki: 'bnm yiirml beinci gn pdsh Hankey (veya HankO'e kondu; Hatn Bevbs (?) den geid ile gp gelirke n sabah doduktan sonra Ynus Paa'ya gazab eyleytip solaklar kethdasna emr ile boynum urdurd. Bir kapuc !le ban gvdesinden ayrdup hiddet ve gazabndan gn beraber getirdikden sonra Katye'de defn tdirdi. Demek olur ki Ynus Paa Msr ve Suriye hududunda dam olunmutur, fakat ba daha beride defn olunmutur. Ynus Paa'nm dam fkrasn mverrih melen Solak-zde'den nakletmitir, fakat vukuu tflrll Merahltome'de gsterildii gibi olacaktr. Mtercim). 1104 Kantemir, Selm'in saltanatna dir olan 24. Bb'da Hezanfen, Cenb' den naklen bunlarn imlsn doru yazar. u kadar ki, yalnz Atyyeyi Afiyye ekline sokar. 1105 Asu Araba nshann mevskyetl tasdik olunamazsa da, Selm'in -Devletin hazne- evraknda mahfuz olantasdiknamesinin sahh olduunda bhe edilemez. Madin-4 ark, 5, 67.
1103

Sayfa

257

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

altnda Sultnn huzuruna getirildi.1106 Suriye'nin daresinin Tanzimi Pdih, Suriye'de vergilerin tanzimine ve ibu yeni fethedilen mhim memleketlerin tahrrine itin ederek Humus, Hama, Tarablus sancaklarnn tahrri Molla drs'in olu olup nce Trhala Yeniehiri, s onra Tarablus- m kads bulunan Eb'l-Fazl'a tevd olundu. Dmk sancann tahrri Fenrzde'nin olu Nh eleb'ye, Haleb'in tahrri Abdullah Paa'mn olu (dergh- l mteferrikalarndan) Abdlkerm eleb'ye verildi.1107 dareyle ilgili ilerde dah mahretleriyle mmtaz olan zt, vergilerin nasl tarh edileceini tyn ile beraber me'mri-yetleri idaresine dhil olan yerlerdeki kazalarn idaresini tanzime me'-mr oldular.1108 D Mnasebetler Sultn Selm, memleketin dahil idaresine ihtimam gsterdii srada
Sa'd'd-dn, 4, varak: 713. (Hammer'ln fkras zaha muhtatr: Msr seferinin balangcnda Rumeli Sipahilerine ihsan tarikiyle verilen paradan* baka -bunlarn umarlarn bizzat idare etmeleri mmkn olamayaca iin- vki olan hslatn alnmasyla stanbul'a gnderilmesi kadlara emr olunduu gibi, sefer levazm iin tyin olunan akenin hazneden karlarak o para ile birlikte orduya ulatrlmas Pr Paa'ya tenbh olunmutu. ste Haleb'e getirilen para budur ki, tamm bin yk, yni yz milyon ake idi (Hammer'deki gibi bir milyon deil). Rumeli varidatndan Siphler'in borlu olduklar para alnarak st kendilerine verilmitir. Sa'd'd-dn, c. 2, s. 377-378. (Mtercim.) Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 2/522 -523 1107 Sa'dtt'd-dn, i, varak: 713. Eb'l-Fazl'n olunun Parsa trihinde Hama ve Humus tahrrine mbaereti mutazammn edbne bir mukaddime dercedllmitir. 1108 Bunlarn me'mriyeti, Arabistan'n tafsiltl bir seklide yazlmas ve has -sa-1 hmynu lyk olan hss tyin ederek timar sahiplerine tevcihe lyk olanlar para para gstermek ve vakflar emlkden ayrmak ve gsblann elindeki resm kaytlara geirilmemi mlkleri gstermek hususlar olduu Sa'd'd-dn'den anlalr, c. 2, s. 387. (Mtercimin htras: 314 hicr senesi ortalarnda Halebde bulunduum srada bir gn evkaf muhasebecisini makamnda ziyarete gitm'tim. Bu zt, takriben yarm metre uzunluunda ve 35 santim geniliinde kiranz mein kapl bir defter gsterdi ve Haleb'in lk tahrr defteri olduunu syledi. Abdl kttan alt -yedi yz varakay hvi olan ibu defterde btn kylerin haneleri, nfusu, zirat ve hayvanlar mikbarlaryle hsrit dere edilmiti. Defter gayet metanetli seklide ciltlenmi olup her ksmn evveline gelen sah If e nin kenarna yeil ipek dikilmi olduundan defter kapal bulunduu halde arzu edilen Ksmn bunlarla tyini mmkn oluyordu. Tahrr defterinin bir nshas defterhneye gnderilmek usl-i kadime iktizsndan olduundan, bunun da bir nshas defterhnede mevcut olmaldr. Bunlar kymetli sr- atlkadan olduu cihetle fotorafya ile suretlerinin alnmas ve asllarnn mzede saklanmas lzm gelse gerektir. 323 senesi, yine Haleb'de bulunduum srada Zor muhasebeciliinden avdet etmekte olan bir zat, Zor sancamdaki cedveUerin Sultn -Selim zamannda tamir ve tevsi' olunduunu mahalli kaydlara atfen ifde etmi di. O vakit Osmanhlar'm darenin her ubesinde gsterdikleri iktidar, simdi buna benzer hususlar iin yabanclarn duyulan ihtiycn teessrt derecesinde mcb-i takdirdir. Zhlr, o vakitler memleketin her slh kendi oullarndan beklenirdi. Mtercim.) Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 2/523 -524
1106

Sayfa

258

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

hrici ileri de nazar- dikkatte bulunduruyordu. Venedik Cumhuriyeti'-nin iki sefiri Bartalomeo Kontarini ve Alvazio Moenigo Kaahire'de byk bir ihtiramla kabul olunarak, Selm'in elbisesini (eteini) pmee nail olmular idi.1109 Kontarini Pdih ile birlikte am'a gelerek Moenigo;' Selm'in gsterdii arzuya binen Osmanl donanmasyle stanbul'a gitti.1110 1517 Eyll'nn onyedisinde Venediklilerle kapitsyonlar yenilenerek, buna ilve edilen bir madde ile Kbrs adasnn temellkne mukabil Venedik'in Memlk Sultnlan'na vermekte olduu se-kizbin dukann Osmanl Sultnlarna denmesi kararlatrlm idi.1111 Selim, evvelce Macaristan ile akdolunan mtrekeyi de bir sene uzat 1112 t; lkin bu uzatma Macarlar'n tecvzlerine mni olmam ve bu tecvz esnasnda -ehzade Sleyman'n Edirne'den Dmk'da bulunan pederine yazm olduu bir mektuptan anlaldna gre- zvornik Bei Mustafa zayi olmutu.1113 Yine bu zamandadr ki Sultn Selm, h smil elilerinin tebriklerini ve kymetdr hediyelerini kabul eyledii gibi,1114 Kemah Hkimi Karanolu Mehmed'den de btn Krdistan'n kamilen itaat ettii haberini ald.1115

Venedik elileri 8 EylTde huzura kabul olunmu ve Pdih 10 Eyll'de Kaahire'den kmtr. Marini Sanoto, Sa'd'd-dn, drs, Eb's-Srr hareket-i ahaneyi 28 a*bn (15 Eyll) de gsterirler. 1110 kisi de Kaahlre'ye gnderilmiti. Lojiye'nln yazd gibi, c.. 9, s. 97, Dmk'a deil. 1111 Martni Sanoto'nun Kronlk'. 1112 Engel, Macaristan Trihi, 3, s. 194. 1113 htiml ki, Osmanllar'nEngel'in Dalmaya Trihi'nde, (s. 365) ve Schimek'in (s. 199) bahsettikleri Hrvatistan aknlardr. Sa'd'd-dn (4, varak: 714), ve Cell-zde (varak: 61) bu ulan Dmk'a 23 Zi'lka'de 923 (15 Knun- evvel 1517) trihinde vsl olduunu yazarlar. Yine o srada Dmk'dan istanbul'a gnderilmi olan ulak ondrt gn gittikten sonra Pr Paa'nn sadret -i uzmya tyini haberini payitahta ulatrd. Bu isbat eder ki Pir Paa! selefinin vefatndan iki ay sonra o makama kmtr (Marini Sanoto'da Venedik raporu). Pr Paa*nn Dmk'a 12 Muharrem 924 (24 Knn- sn 1518)'de vard Venedik elisinin 14 ubat raporlanyle te*-yd edilmektedir. 1114 Sa'd'd-dn, 4, varak: 714. Cenb, varak: 421. Cenb ve He-zarfenn h smail'in ehenh- lem ve Shibkran- Ben deme lyk hediyeler gnderdiini yazdklar halde, Kan-temir tercmesinde ran h'nm pdiha bu isimleri verdiini sylyor. 1115 Sa'dV-dn, 4, yarak: 712. (Fakat Pdih, h smail'in sulh talebini mutazammn nmesine iltifat etmeyerek Acem elisini habsolunmak: zere stanbul'a gnderdi. Sultn Selim, Acem zerine yrmek arzusun dayd; fakat asker yorgun olmak clietiyle, onlarn Istid'as zerine Acem seferini te'hr etti. Sa'd'd -din, 2, s. 380381. Mtercim.) Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 2/524-525
1109

Sayfa

259

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

Muhyiddin- Arabi Trbesinin Al Merasimi Selm, ordusunun Dmk'da istirahat ettii bir gn kaybolarak, teb -dli kyafetle Hall'r-Rahmn ve Beyt'1-Lahm merkadini ziyaret etti. lk defasnda olduu gibi bu sefer de gidip geldii mddete iddetli yamur yayordu. Az vakit iinde dnerek1116 emri mucibince eyh-i Ek-ber Muhyi'd-dn el-Arab'nin kabri civarnda in olunan cmi-i erifin al treninde hazr bulunmutur (4 Muharrem / 16 Knn - sn). Bu camie vaaz ve Kur'n kraatine me'mr meyh tyin ederek fukaraya her gn yemek datlmak zere, bir de imaret yaptrmtr. Canbirdi Gazzl'yi1117 Dmk hkmetine tyin ettikten sonra am'dan hareketle 22 Safer 924 / 5 Mart 1518'de Haleb'e vsl oldu. am'da hocas Edb Halm eleb'yi kaybettii gibi,1118 Haleb'e yakn bir mahalde Saba Dukas Etyen Kozarik'in olu Hersek Ahmed Paa'nn veftyle mteessir oldu. Hersek Ahmed, yarm asr kadar bir mddet zarfnda devlete byk hizmetlerde bulunduktan bir an geri durmam ve drt defa vezr -i zamlkta bulunmutur. zmid Krfezi'nin gney sahilinde in ettii cami ve imaret bu devlet adamn hl Osmanllar'a hatrlatmaktadr.1119 Yavuz Sultan Selim stanbul'da Selim, iki ay Haleb'de kalarak, iki ayda Haleb'den stanbul'a geldi. Dndnde mparator Teodos'un zafer stununu harb olmu buldu ki, bir sene evvel iddetli bir frtnadan yklm ve birok evleri ykarak, birok insanlar da enkaz altnda kalmt.1120 Pdih, on gn payitahtnda kaldktan sonra Edirne'ye gitmek zere stanbul'dan hareket etti (27 Receb

1116 1117

M. D'Ohsson, 1, s, 309. Sa'd'd-dln, varak: 715. tdrls-zde, varak: 140. 1118 Osman Efendi-zde'nin Hadkat'l-Vzer'da yazd gibi Bur-sa'da deil, Venedik sefirlerinin en sahh raporlarna gre Ha-leb'de vefat etmitir. 1119 Evliya; MenasUc'l-Hacc, s. 25. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 2/525 1120 mparator Teodos'un stunu (emberlita) Romallar zamannda ye imdi Tavuk Pazar (Forum Tauri) denilen yerde idi. Venedik elisi Moenigo'nun 10 Tern-i evvel 1517 trihiyle stanbul'dan gnderdii rapor bu bidenin sukutu hakknda tafsilt verir. Eli Msr'dan Osmanl donanmasyle gelmi idi, I. Selm'i adalet ve fazlet numunesi olmak zere gsteren o sefirdir. Pdih'n o kadar tevecchne nail olmutu ki s tanbul'da sefaret sfatyle ikametinin uzatlmasn talebe cr'et etmitir.

Sayfa

260

Byk Osmanl Tarihi / 4 Austos).1121

Cilt 4

Joseph von Hammer

Krm Hnl'nn Yeni Stats Selm'in Edirne'ye giriinden dokuz gn sonra ehzade Sle yman babasna gayet mutantan bir veda ile tahsisatna beyzbin ake zammolun duu halde makarr- hkmeti olan Saruhn'a dnd. Birka gn sonra da Msr seferinde hoca Halm ile birlikte Pdih'm tevecchn paylam olan Nianc Hoca-olu Mehmed Paa irtihl eyledi. Pdih onun yerine enitesi Mustafa Paa'y tyn ederek, ondan boalan Rumeli Be-lerbeilii defterdar Ferhd Paa'ya verildi. Yedikule kumandan Keml de Yenieri Aal'na nasb olundu.1122 Yine bu sene zarfnda drt sene nce vefat eden Mengli Giray'm olu ve kendisinin kayn biraderi olan Mehmed Giray' btn Knm hkmetine nsb ve kendisine yevm bin ake tahsis etti.1123 Sultn Selim, yeni Knm Hn'nm akrabas olmakla beraber, saltanatnn sonlarnda h smail'den ve Memlk Sultn'n-dan ziyde Krm Hn'ndan ekinir olmutu. Hatt bir gn vezr-i zam Pr Paa'ya yle syledi: - Bilir misin ki ben Acemler'den ziyde Tatarlar'dan korkarm; onlarn atlar nal vurmaa muhtc deildir; bizim ordularmzn sahilinde durmaa mecbur olduklar ve kprsz geemediimiz nehirleri, onlar yzerek geerler; bakalarnn be gnde aldklar yolu bir gnde keserler. Bunun iin ben Hn' dier beler gibi taht- itaate almak ve Knm hkmetini bert ile tevcih ederek muayyen miktarda maa tahsis etmek isterim. Pdihn emrine uygun olarak Hn'n tbiiyyetini tazammun eder bir bert gnderildi; Mehmed Giray, kendisini Pdihn dier kullar srasna koymakta olan bu felketli erefi mukavemetsizce kabul ettikten baka, kardei Saadet Giray' sadkatine rehin olmak zere stanbul'a gnderdi.1124 Byezd'in saltanatnn sona ermesinden ve Selm'in clusundan beri Krm Hnlar'ndan bahs etmemi olduumuz cihetle, burada Mengli Giray hakknda birka sz syleyeceiz; hussiyle ki onun hkmetinden itibaren Krm'n siyaseti byk deiikliklere uram ve Krm Hnlar Osmanl
Sa'd'd-dn, 4, 705. drs-zde, varak: 141. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 2/526 1122 Sa'dtt'd-dn, 4, 707. drs-zde, varak: 140. 1123 M. D'Ohsson, 4, varak: 432. Byk kt'a, Rtlvan-paa-zde, varak 111. 1124 l ve ondan naklen Solak-zde, varak: 99.
1121

Sayfa

261

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

hkmetiyle daha sk ve daha dorudan doruya mnsebette bulunmutur. Mnevver fikirli ve ilim muhibbi olan Mengli Giray 47 sene 8 ay hkmet ederek 71 yanda vefat etmitir (920 / 1514).1125 Kendisine isyan eden Nogay Tatarlar ile bir msademede ldrlerek Ba esaray'da, htrasn ebedletirmek iin in edilen trbeye defn olun mutur. Mengli Giray'n sekiz olu1126 kalarak, bunlardan Mehmed Giray babasna halef olmutur. Lehistan seferiyle Kili ve Akkirman muhasaralar esnasnda Mengli tarafndan Byezd'e f olunan hizmetlere mukabil Kefe, Gzleve, Balklava limanlarndan kaftan paras nmyle kendisine varidat tyin olunmutur. Bu varidat Tatarlarn Krm'da hkmetleri nihayet buluncaya kadar memleket sakinlerinden yal aas nmyle seilen bir aa marifetiyle idare edilmitir. Eflk voyvodas, Din-yester nehri sahilinde birok kyleri ve arazyi Krm Hnlarna terke mecbur olduu gibi, Mehmed Giray, Lehistan'da birok aknlar yapm ve Seyyid Ahmed'in kard dahil muharebeleri bastrarak Kefe'nin drt fersah gneyinde ve Aharm Tepesi yamalarnda kin Zulkat kyn ondan almtr.1127 Yavuz'un Son Senelerinde D Mnsebetler Sultn Selm, Edirne'de ikameti esnasnda devlet tercmanlnda Al Be'e halef olan Siph Ynus'u elilikle Venedik'e gnderdi; Ynus Osmanl gemilerinden ve tebeasndan bir takmnn -sancak belerinin ve kadlarnn resm i'rlaryle tahakkuk ettii vehile- esr edilmi olmasndan dolaya Cumhuriyet nezdinde ikyete me'mr idi.1128 Pdih Msr seferinden dolay haznede yz gsteren mzayakaya bir re bulmak iin emtiasndan o zamana kadar yzde (% 3) hesabiyle alnmakta olan idhlt resmine yzde iki zam etti.1129 Yine o zamana doru -eskiden Memlk Sultnlarna
Es-Sebl's-Sebr f Tarh-i Mlk**t-Tatar, Zeynel Muhammed Rza'nn eseri, varak 61. valye Italinsky'nin yazma nshas. 1126 Mehmed Giray, Bahdr Giray, Mahmd Giray, Peth Giray, Vertas Giray, Mbarek Giray, Saadet Giray, Shib Giray; a.g.e. 1127 A.g.e. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat : 2/526-527 1128 Marini Sanoto'da Sultn Selm'in 20 Tern-i evvel 1511'de Edirne'den gnderdii. Bu mektup Venedik Evrakj Hkmeti Fihrlsti'nde Pdihlarn Mektuplar meynnda yoktur 1129 Marini Sanoto 1518 Knn- evveli kroniinde bunu yle kaydeder: II Slgnor ha fatfco pagare i Ragusei; pagavano 3 pet. pagino cinque come altri. Bu vak'a Engel'n Ra^uza TJh'nde yoktur.
1125

Sayfa

262

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

tediye olunagelen senelik bir mebla mukabil Kanme Kilisesi'yle Hristiyan ziyaretileri hakknda kabul olunan vergi muafiyetinin devamn mzkere etmek zere bir spanyol elisi geldi. Selim, eliyi mltefitne kabul ederek bir kaftan ve bebin ake ihsan eyledii gibi, eer spanya ile Osmanl devleti arasnda huss bir muahede akdetmek zere1130 tam bir me'zniyeti hiz eli gnderilirse, spanya Kral'nm arzusunu yerine getireceini vaad etti. Bu aralk Papa X. Leon, talya'da asayiin kurulmasndan frsat bularak, Osmanl Devleti aleyhinde yeni bir ittifak tekiline tevik etmek iin Hristiyan Avrupa'nn drt byk hkmeti olan Avusturya mparatoru ile Fransa, ngiltere, spanya Krallarna drt kardinal gnderdiinden, Sultn Selm'in spanya Kral'yla muahede yapmak zere verdii ihtiyatkr cevap faydasz birey deildi.1131 Ertesi sene Pdih, Macaristan ile1132 akdedilmi olan mtrekeyi bir sene daha temdd etti ve Kbrs adasnn temellknden dolay Venedik hkmetinin vermesi lzm gelen sekiz bin duka verginin iki seneliinin tediye edilmesini Mustafa avu vsitasiyle Cumhriyet'e tebli etti.1133 Bu akeyi getiren Venedik elisini huzuruna kabul ettii zaman Pdih, mutad hilfna olarak eli ile konumu ve yanndan karken de, Venedik hkmeti son muahedenin ahkmna harfiyyen riyet ettike, Cumhuriyet ile sulh hlinde kalacan sylemiti.1134 Cell Kyam Ve Bastrlmas

Kontarini'nin 3 Nisan 1519 trihiyle Edirne'den gnderdii rapor. mparator'a San Sistoyu, Fransa kralna Santa Maria kardinalini, spanya kralna Kardinal Egidio'yu, ngiltere kralna Kardinal Campeggio'yu gndermiti. Guoviiardini, 1, 13, ve Ruskoe (X. Leon zaman) c. 3, s. 354. Sadoleti'nin aadaki unvan ile mruf olan nutku da Hristiyanlar Trkler aleyhine davet iin yazmt: Jacobi Sadoletti Episc. Carpent Leonis Xa secretis in promulgatione generalium induciarum oratio 19. Rm takvim hesabiyle Nsn 1518. Ancak bu srada bsbtn ona muarz bir fikirde ve mezheb deiikliine (Protestanla) temayl tarznda olarak u unvanla dier bir makale neredilmitir: Exhortatio viri cujusdem doctissimi ad Principes ne in decimae proestationem consentiant (Utopia'-da 3 Mart 1519'da baslm). 1132 stanbul balyozu Bembo, 2 Haziran 1519, Marini Sanoto bunu Syle yazar: Come al di ultimo (31) Maggio f data licenta ali Oratori di Hungeria a giurata la pace di questo Sgr. con l Re di Hungeria. 1133 Pdihn Mustafa avu vstasiyle ve 1 Haziran trihiyle Edirne'den Venedik hkmetine gnderdii mektup, Marini Sanoto. Bu mektup, Venedik'Hkmeti Hazne-i Evrak Fihristinde vardr ki, biri 28 Knn - sn trihiyle Ouz'un eliliine ve dieri 22 Eyll trihiyle Ahmed Ferhad'm eliliine dirdir. 1134 Marini Sanoto. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 2/527-528
1130 1131

Sayfa

263

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

Sultn Selm'in ordular 1518 ve 1519 senelerinde Asya'da Celli1135 nmnda, yeni bir mezheb kurmak isteyen bir ahsn kard isyan ile megul oldu. Bir sene nce Suriye'de Hn isminde1136 bir Arab eyhinin isyan muvaffakiyetle bastrld gibi, Celli isyan da o suretle bastrld. Mutaassb Arab eyhi Baalbek civarnda skender Paa, Gzelce Kaasim Paa, Tarablus, Hama ve Dmk valisi-Birdi Gazzl kumandalarndaki mttefik kuvvetler tarafndan hezimete uratlarak ba Edirne'ye gnderilmiti.1137 Berikine gelince, bu adam taraftarlaryle birlikte Tokad yaknlarnda Turhal nm mahalde bir maara iinde bulunur ve Mesih'in oraya gelmesini muntazr bulunduunu sylerdi.1138 Vezr-i zam o srada Frat sahillerinde ark vilyetlerini ranllar'a kar muhafaza ile megul olduundan, Selm, Rumeli Belerbei Ferhd Pa-ga'y11139 bu yeni frkann tenkiline me'mr eyledi. Dlkadiriye Bei ehsvr-olu dah bunlarn zerine yryerek1140 Elbistan'dan Sivas hududuna kadar tkb etti. Celller'in Karahisar zerine ric'ati ve Ferhd Paa'nn Ankara zerine yry esnasnda ehsvr sleri yakalayarak tam mnsiyle hezimete uratt. Lkin bu muvaffakiyet Ferhd Paa'nn yok edilmesi kaabil olmayacak bir surette dmanln kazanmasna sebep oldu.1141 Yine bu esnada Asya'da Selm'in biraderi Ahmed'in olu Murad olmak zere bir saltanat davacs zuhuruna dir mbhem bir rivayet yayld. Ancak bunun aslsz olduu anlalarak Selm'in endesini mcib olmaktan baka bir netice vermedi. Bununla beraber ehzade Murd denilen bu ahsn hviyeti derhl Sa'd'd-dn'in pederi Hasan an'n eh-detiyle tekzb olunmu idi; Hasan Can Sultn Ahmed'in ehzadesinin vefat etmi bulunduuna dir kat' delillere mlik idi.1142
Bu adamn ismi Celli deil, Cell'dlr. Muahharan zuhur eden silere cCe-Ili denilmesi bunun isminden kalmadr. (Mtercim) 1136 Bizim trihlerde bn Hani. (Mtercim) 1137 Sa'd'd-dln, 4, varak: 715. dris'in olu, varak: 141. Solakzade. 1138 Sa'd'd-din, 4, varak: 717. Solak-aade. (Cell, bu maaradan Mesih'in deil, Mehd'nin kacan sylerdi ve nihayet kendisi Mehdi olduunu iddiaya halad. Bana yirmibinden ziyade svari ve piyade toplanm di. Sa'd'd-dln, c. 2, s. 384. Mtercim). 1139 Dmd Ferhd Paa aslen Dalmayal olup Sebeniko'da domutu. Ferhd Paa'nn Celli aleyhine Osmanl mverrihlerinin yazd gibi 1519'da deil, 1520'de vuku bulan seferi hakkndaki Venedik raporlar yle sylyor: Ferhadbassa giovine di 30 anni Dalmata di Sebenico persona di bona ins-truction in Parte militare novo Bassa con 3000 Gianizari e 3000 spahi conandato contea li sublevati .Marini Sanoto. 1140 ehsvr-zde Alt Beg, Ferhd Paa'ya bu mnasebetle vezirlik verilmiti. Kezlik. Mtercim. 1141 Ferhd Paa bu kini sonralar Sultan Sleyman zamannda izhar etmitir. 1142 Bu adamn ismi bizim trihlerde Dzme Murddr. Sultn Selm bilhare devletinde bir nifak sebebi
1135

Sayfa

264

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

Edirne'de Veba Zuhuru Edirne'de tn (veba) zuhur ettiinden, Sultn Selm oray terk ederek, birka gn civarda avladktan-sonra stanbul'a dnd. Avdetinde defterdar Abd's-selm'n saray civarnda yaptrmakta olduu kk1143 gezdi. Bu kk mermerden bina edilmi olup, dhilen duvarlarna resimler nak edilmi idi. Bunlardan biri II. Mehmed'in resmiydi. Sultn Selm, yedi yanda iken byk babasn grm olduundan resmi htrasna muvafk bulmayarak,1144 bu mnsebetle defterdarn devlet haznesini faydasz yere telef ettiini beyn ile Abd's-selm'n btn yaptklarn takbih etti. Ancak, defterdar frtnay mhirne bir ekilde atlatmann resini buldu: Sultn Selm'in ayaklarna kapanarak bu bideyi kendi parasyle bina ettirmi olduunu ifde ve en sdk kullarndan birinin ihlsma ghid olarak kabuln istirham etti. Selm, bundan memnun olarak defterdara hil'at giydirdi ve her ne talebi vki olursa yerine getireceini vaad etti. Abdsselm, byk servet kazanm olduundan zmid'in arkasnda Aa Denizi denilen byk ormann bulunduu kazada birka kyden baka birey istemediini syledi. Pdih bu talebin derece-i muln anlamakszn yerine getirdi. O zamandan beri Abdsselm ailesi zmid'den aa Denizi kazas hududuna kadar uzanan btn mer'alarn temellkyle devletin en zengin hanedanlarndan biri olmutur.1145 Sultn Selm, saraynn karsnda bu kk in olunduu srada, nmn tayan ve fakat olu Sleyman zamannda ikml edilebilen camiin temellerini attrd.1146
olmamas iin, bizzat tahkikat yaptrarak herifin sahtelii hakknda kimsenin bhe-si kalamryacak derecelerde deliller meydana karmtr. Sa'd'd-dn'de, c. 1, s. 375-377'de tafsilt vardr. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 2/528 -529 1143 Bu kkn ismini ve Padih'in Tekfur-dag, ipsala, Malkara, Dimetoka, Filibe taraflarnda dolatn yazan yalnz LutfI Paa'dr. 1144 Sa'd'd-dn'in Slim-name'si, DHfe'Jn HatrfU'na mracaat, numara: 287 ve 288. 1145 li, yarak: 211. Kk ve resimi hakknda Sa'd'd-dn'in Sem-nme'sinden tel-hs Bir gn derya kenarnda Sultn Selm kk dimekle mehur olan kk bina ederler iken baeye inp kasr seyre buyurdular. Meer nakkalar naka megul idiler. Bir musavvir, rnerhm Sultn Mehmed (Sultn Mehmed'in resmi Hammer'in zann gibi duvarda izilmi deildi, bir ressam tecrbe-i kalem kabilinden yapmt) hazretlerini tasvir etmi. Dilsizler grerek alup huzr - pdihye getirdiler; Pdih Sultn Mehmed Hazretlerini tasvir etmek istemi amma, benzedememi. Merhum bizi hl-i tfuliyyetimizde mbarek dizleri stne almlardr. Sret -i erifeleri haylimdedir: Doan burunlu idiler. buyurdu. 1146 stanbul ve Boazii, 1, s. 403. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 2/529 -530

Sayfa

265

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

Yavuz'un Son Gnleri O zaman Msr Ftihi'ni bu binalardan daha mhim mlhazalar igal ediyordu: Deniz kuvvetlerine nazar- dikkatini hasrederek, muhtelif hacimlerde ve tanesi yedieryz tonilato skletinde yzelli gemi insn emretti.1147 Yine o srada, denize kmaa hazr vaziyette yz kadrga tehiz olundu. Pdih'm limanlarda Rodos'a kar kuvvetli bir donanma hazrlamaa almakla beraber, bir taraftan da tran aleyhine yeni bir sefer tasavvurunda bulunduu anlalyor. Kayseri'de onbebin ti-marl svr topland. Konya Paas btn sancak belerini yirmibin kiilik bir kuvvet tekil eden askeriyle Lrende'ye ard; Anadolu Be-lerbeiliinde bulunan Ferhd Paa da otuz bin askerle ona iltihak etti. Birok toplarla takviye olunmu altm bin kiilik bir ordu ilk iarette muharebeye girimee hazr bulunuyordu. Keml Res'in Byezd zamannda Rodos zerine vki olan teebbs lerinden beri Hristiyanlk lemi Kuds-i erf Azz Yahya Tarkati aleyhinde yeni taarruzlar zuhurundan korkuyordu ki, bu da sebepsiz addolunamazd.1148 Bu endeden dolaydr ki, 1511 senesinden beri cengver Papa II. Jul valyeleri -mdfaaya me'mr bir kale muhafzlar gibi adada kalmaa icbar eylemiti. Vakt ki, Msr seferi esnasnda Osmanl donanmas skenderiye'ye giderken Rodos aklarnda grnd, Tarikat, bir an iin yeni felketler vukuundan korktu; lkin bundan yalnz tah -krmiz bir mektupla kurtuldu. Osmanl Amirali bu mektubunda std - zam'a uyuz kpek, kpek olu, cehennem kpekleri neslinden diye hitb ediyordu.1149 Bu defaki hazrlklarn Rodos zerine olduundan bhe edilemezdi. Bununla beraber Sultn Selim, sefer ihtiyalarnn en kk teferruatna varncaya kadar tedriki releri grlmeksizin sefer amak istemiyordu. Balayaca seferi bitirmeden brakmaa mecbur olmaktan ekinmekte, ve byk babas II. Mehmed'in utanma mevzuu olan ric'atini

266
Sayfa

stanbul'daki 16 Nisan 1519 tarihli Venedik raporu: Ordino l Signor gaile 100 tra grosse e sottile, 20 fuste, 21 bargie, 3 di 700 botte, 6-7 brigantinl, e altre 100 galie n ordine si mettavans; si publi cava che si faceva per Rodl 1148 Asya Htralar, s. 69. Lamartinier. 1149 Marini Sanoto: Lettra del capo deli' armata turcha al Gran Maestro: Tu che sel un can rognoso de una madre filio di cane, cane del inferno, e ,tu te chiaml, ete.
1147

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

dima nazar- dikkatinde bulunduruyordu. Bundan dolay ordunun azimetini isti'cl eder gibi grnen vezirleri azarlad. Bir gn Sa'd'd-dn'in babas Hasan Can ile Eyb Cmii'nden karken byk kadrgalardan amiral gemisi birinin limanda btn yelkenlerinin alm olduunu grd. Batan ayaa gazab ulesi kesilerek, bunun kimin tarafndan verilen emir zerine denize indirildiini sordu. Ve-zr-i zam Pr Paa, gemiler biter bitmez denize indirilmeleri ok za mandan beri yerlemi bir kaide olduunu beyn ile, Amiral C'fer Be'in ban pek glkle kurtarabildi. Selim bir gn vezirlerine dedi ki: - Siz beni Rodos fethine tahrik etmek istiyorsunuz. Lkin Rodos'u almak iin ne kadar baruta ihtiya vardr? Ve sizin ne kadar barutunuz vardr? Vezirler, anszn karlatklar bu sule, mahcubiyetlerini rtmek iin skttan baka bir re bulamadlar. Lkin ertesi gn gelip drt ay mu hasara iin kfi barut bulunduunu sylediler. Sultn Selim, fkeli bir ekilde dedi ki: - Drt aylk barut mhimmtyle ne yaplabilir? Halbuki onun iki misli kfi deildir. Benim de Mehmed-i Sn gibi ric'-atle mahcb olmaklm m istersiniz? Bu trl tedrikt ile muharebeye balayp da Rodos'a gidemem; zten zannma gre hret yolculuundan baka seferim yokdur?.1150

Sa'd'd-dn'in pederinden naklen hulsas udur: Egeri bb - hmyn aalarndan sefer takarrrn iidrdk; lkin pdhun hlinden buna dir bir ey his itmezdk. Bir gn havss - huddrayla Eyyb- Ensrl ziyaretine gitdi. Eyyb kapsnn hricinde Y Vedd tekyesine muttasl kubbe karsna geldkde Fatiha okudlar, ve bir mezar gstererek Kimn mezar otdun bilr misn? buyurdlar. Hayr dimekllm zerine dyelerinn mezar oldiun syleyerek ba'z evsf - cemilesini nak itdiler. Bu esnada kapudne mahss kadrgann krek ekilerek Ey-yb'a dor gelnekde oldgun grp Henz sefer kararlasdrlmanu iken bun ktmn emriyle denize indirdiler? diye infial gsterdiler, ve kapudn Ca'fer Aga'nun katlini ferman eylediler. Vezir-i zam Plr Pasa, yeni in olman geminn tecrbe icn deryaya bralmas mu'td ol-dun beyn ile efaat itdi. Lkin padh vzerya itb ile: Ben cihangirlie alm bir pdh oldum hlde siz beni bir kal'a fethine gtrmek istiyorsunuz. Kal'a almann birinci mhimmat barutdur. di -dikden sonra Ka aylk barutnuz var? sulini lrd eyledi. Vzer zahire vesirenn kifayetinden ma'lmat vlrderse de barutun mkdnn ta'yin idem ey p mahcb oldlar, ve alduklar msade zerine irtesi gn drt ayhk barut oldguzu arz itdiler. Sultn Selim, gazbne bakup Ceddm zamanndaki haclet unudulmami iken om iki kat m yapmak istersiniz? Hususa bizzat gitmemi dnyorsunuz, gidp de eli bo avdet idecek olursam hi hirinz sa kalmaz. Rodos'un teshirine drt ayhk barut yetiir mi? Siz Rodos'u drt ayda deil, alt ayda dah ala -mazsnuz. Belki sekiz veya dokuz ayda alnabilir.** buyurdlar, ve en sonra Bize sefer yok, meer sefer-i hiret. didiler. Vk zamn- Sley-mnl'de tokuz ayda fetih alnd. Sa'd'd-dtn, c. 1, s. 389-390; Selfmnft-m*-i sa'd'd-dn. Mtercim. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 2/530 -531
1150

Sayfa

267

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

Yavuz Sultan Selm Han'n rtihli Selm'in u son- szleri, yaknda vefatna dir sdk bir hiss-i kable'lvuk ile ilham olunmutu; f'1-hakka az bir mddet sonra stanbul'dan Edirne'ye giderken irtihl eyledi. Payitahttan azimetinden gn evvel brnde iddetli arlar hissetmi ve kasnda grnen bir hyarcn tedavi ettirilmesi iin Hasan Can tarafndan edilen ricalara ramen ata binmiti.1151 orlu ile Ura Ky arasnda olup, babasyle kendi arasnda zuhur ederek tahta kmasyle neticelenen muharebenin cereyan ettii yer olan mahalde1152 arlar o kadar iddetlendi ki, durmaa mecbur oldu. Beraber bulunan drt tabb gnden gne bymekte olan kanlara nasl mukavemet edeceklerini bilemiyerek arnn merkezine zift yaks
Sa'd'd-dn'in pederinden naklen rivayetinden anlald zere grnen ey hyarck deil, bir ban almeti idi ve brnde ve kasnda deil, omuzuna yakn idi. bann ir-pene olduu mehurdur. ki ay kadar uzam olmasna nazaran hyarck ve tn deil, r-pence olmas lzm gelecei anlalyor, Solak-zde, s. 42, Galiba beyne'n-ns yani kara nmyle hret bulan raa* diyor ki, yankara Anadolu lugatince r-pence demektir. bann sekline nazaran bu ismi almtr. Sa'd'd -dn' in bu bbdaki fdesinin hlsas mtercimin aklamalarnda grlecektir.) Sa'd*d-dn, Sultn Selm'in hastal hakknda pederinden yle nakleder: Pdih bir gn saraydan kp saray kurbndeki baeye gitmi idi. Bir yokutan karken Hasan Can, arkama diken gibi bir ey batyor dedi. Belki aalardan yle bir ey dm-dr, msade buyurursanz baklsn dedim. skemlecinin getirmekte olduu iskemleye oturdu; yakasndan elimi ieri sokdum; lkin bir ey bulamadm. Sultn Selm biraz yrdkden sonra tekrar ardan ikyet etti. Bu defa dmelerini atm, kllarn arasndan bir kl ba kadar aarm ve etraf kzarm, ben dokununca te odur buyurdu ve Nasl eydir? diye sul etti. Syledim, Biraz sk demesiyle ehdet parma ve orta parmak ile kenarn yokladm, iki parmamn aras gayet kat bir ban ile doldu. Pdihm, bu byk bandr; henz hamdr, zedelemek caiz deildir; bir mnsib merhem konulmal dedim. Ben mukaddemce bir bandan b -huzr olarak gn hdmetten dr kalm bulunduuma telmhen Biz elebi deiliz ki bir ban iin cerrahlara mracaat edelim? dedikten sonra, kke kt. Ve o geceyi ztrb ile geirdi. Ertesi gn hama mda ban deilka udurmu, avdetinde Hasan Can, seni dinlemedik; amma kendimizi telef ettik buyurdu. Tafsl-i mcer edince aklm uayazd. Azmet-i hmynlar mukarrer olduundan te'hr etmeyp ata binmi olduklar halde Edirne'ye gitmek zere adra ktlar. orlu kurbnde Srt Kynde tevakkufa mecbur oldular. Yara byd ve ald, hibir ilcn fidesi olmad. (Hulasaten alnmtr, c. 2, s. 392-394.) Bu rivayetten de anlalyor ki, ban Pdih'n kasnda deildi, arkasndayd. Aadaki haiyede yazlaca zere Sultn Selim Srt Kynde iki ay hasta kald. Etbb'dan dah s -ret-i mahssada sul ile anlald zere veba bu kadar sremezdi. Hammer her naslsa Sa'd'd-dn'in dikkatli tafsiltna itibr etmeyerek Venedik elilerinin raporuna atfen rpenesyi tn sanm ve grdmz Avrupa trihlerine ve ezcmle Lamartin'e dah byle gemitir. 1152 Sa'd'd-dn'in Selm-nme'si Pdih'm irtihl ettii yerin Srt Ky (art Ky?) (Bu kyn orlu yaknlarnda ve Bye-zd ile muharebe mevk olduu Sa'd'd-dn'de sarhen belirtilmitir; c. 2, s. 393. Mtercim) olduunu sylyor. Dier mverrihler pederi aleyhine muharebesinin mevkii olan orlu'da vefatn yazyorlar. Bu hususta Cenb ve Hezarfenn'e de mracaat olunabilir. Onlar yle yazarlar: Byezd Hn sa-vad ky. Kantemir Savadi kelimesini zel isim sanarak Savad (Suaschtdy)'ye vsl olur olmaz diye yazm. Haiyede Byezd'in nehri yzerek getiini ve syledii kelimenin stanbul-Edirne yolu zerinde bir karye olduunu beyn etmitir. Bu mverrih Cisr- Mustafa Paa (Mustafa Paa Kprs) hakkndaki malmatn da Edirne Kprs hakknda beyn eder.
1151

Sayfa

268

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

vurdular.1153 Selm'e afyon istimalini men' ettilerse de s'zlerinin bir faydas olmad.1154 stanbul'dan hareket olunduunun yedinci1155 gecesi, -bir an yanndan ayrlmamakta olan- Hasan Can ile Y-Sn Sresini okuyordu; Pdih'n titremekte olan dudaklar, kendisinin de birlikte okumakta olduunu gsterdii halde Hasan Can Selm kav-len min rabbin rahm yetine gelince Selm'in ihtil iinde kapanarak hayt inkta' bulmu idi (8 evval 926 / 22 Eyll 1520).1156 Hasan Can, haznedr-bann Pdih'n vefatn iln etmesini -akllca bir tedbr olarak- nleyerek, kapclar kethdasn da ertesi sabah, o gecenin hdisesi hakknda hi bir ey sylemeksizin vezirleri mu'td olduu zere dvna armaa ikna etti. Hasan Can, bu mhim tedbrlerden sonra, Pdih'n hareketsiz na' yannda, dua ile megul oldu. Ha -znedr ba dah bu dindrne vazifede ona yardm ederek, birlikte Y -Sn okudular. Gnein dousuyla beraber vezr-i zam Pr Paa, Mustafa Paa, eski emr-i hur Ahmed Paa geldiler. Pr Paa, efendisini ruhunu teslim etmi grnce gzyalarn tutamad. Hasan an' vki tedbrlerinden dolay tebrik ile hadimlerin leme dadaa vermelerine ^ bunun neticesi olarak Yenierilerin isyan karp da devletin asayiini ihll etmelerine mni olduu iin takdir etti. Pdih'n irtihlinden halkn haber alamamas iin vezirler mu'td zere toplandlar: Bz me'm-riyetleri tevcih ile beraber, gy Sultn Selm'in shh durumu iyilemi olduu cihetle tabblere hil'at it olundu. Selm'in vefatna muttali' olan drt tabb, vezr, haznedr -ba,
Diez, Denkwrdigfceiten Asien's, 1, s. 296. Venedik raporlar bu hastalk hakknda u tafsilt veriyorlar: in campagne essor venuto do car-boni in quel loco dove il padre li dette la sua maledizlon; hora di questo auasi li sopravenne una piage, che venne dalla fino al flanco con molte boche, per la qual colava sempre, tamen non tetssiave ogni di l'opio cosueto, si che da poi glorni 4 morite, e 11 bassa tenue scosa ta dlta morte, la qual fu a di 22 settembre.> Ofen (Buda, yni Budin)'deki Venedik sefiri taundan vefat etmi olduunu yazmtr. Marini Sanoto'nun trihi, c. 19, 1521. (Bizim trihlerde bu zift yaksna dir bir ey gze ilimedi. Mtercim). 1154 Bu da bizim tarihlerde yoktur. Mtercim. (Bu tammiyle iftiradan ibarettir. Bugne kadar bu hususta herhangi bir delil ortaya kmad gibi, kyamete tadar da kmas mmkn deildir. Bu, gvurun, Trk Cihangirine srmek istedii bir lekedir ki. ancak syleyeni karalar. Hazrlayan). 1155 stanbul'dan hareketle, Pdih'n vefat arasnda ki ay kadar zaman gemitir. Baknz: Pdih'n Edirne'ye gitmek zere adra kt 2 a'bn 926' -dr. Srt Ky'nde irtihi 9 evval 926 gecesidir. Demek olur ki, hareketiyle irtihi arasnda iki ay ve bir hafta gemitir. 1156 Diez, a-g-e. Hasan Can vefat trihini i'r etmez. Ancak btn Osmanl mverrihleri ve Sultn Sleyman'n clusundan bahs eden eserler Sev-vl'n sekizinde, yni 22 EylTde olduunu zikrederler. (Halbuki stanbul basm Sa'd'd-dn'in 394. sabitesinde Sultan Selm'in 926 evvalinin ley-le-i tsi'asmda (dokuzuncu gecesinde) irtihlt tasrh edilmitir. Mtercim) Bu menbalar Venedik elisinin stanbul'dan yazd raporu (Marini Sanoto, e. 19) derecesinde itimda yn olup, bu raporda dah yle denilmitir: II Signor, murite a di 22 settembre a l'albo, e subito H bassa aviso 11 fiol. Cell-zde'nin SeUmmme'si, Selm'in vefatn yazdktan sonra, birka fkra nakl eder ki, bunlarn birinde Bukrat (Hipokrat) r -hib olmak zere grnr, varak: 65, bt>: 22.
1153

Sayfa

269

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

kapclar kethdas, Hasan Can, ehzade Sleyman'n geliine kadar dindarca bir duygu ile srr sakladlar. Vezr-i zam ehzde'ye derhl Tatar karm ve hemen stanbul'a gelmesini yazm idi. Tabbler, i-oda hademesinden kiinin yardmyle Pdih'n na'na nezret ettiler ve Selm'in adrna kimseyi brakmiya-rak, na' keml-i dikkatle yatak iinde kapal tutulmutur.1157 Yavuz Sultan Selm Hn'n ahsiyeti Zenbilli Ali Ceml Ef endi Sultn Selm, ellidrt yanda ve saltanatta dokuzuncu senesinde vefat etti. Mnevver fikirli bir pdih, mutasavvf, air ve hakim idi. Bz mverrihlerin rivayetlerine inanlmak lzm gelirse, Selm'in doumunda bir dervi vcdunda yedi kk ben grerek, haytnda bunlarn miktarmca hkmdara galebe edeceini sylemiti. Bu kef hakkaten vuku* bulmusa, kardele'ri Korkud ve Ahmed, Yeeni, h smail, Karahan, Dlkadiriye Bei ile Msr Sultn'na muzafferi-yetiyle vki olmutur.1158 "bu yedi ben ailesinden ve vezirlerinden yedi kiinin idgmyle de tefsir edilmek doru olabilirdi. Hemdem Paa ile Hasan Paa biri ran seferi aldnda, dieri Msr seferinde- serbeste fikirlerini beyn etmelerinin mkfat olarak balarn verdiler. Vezr-i zam Dukakn Ahmed Paa ile skender Paa Yeneriler'in isyanlarndan dolay idam olundular. Biri belerbei ve dmd- pdih, dieri vezr-i zam olan iki Mustafa sdece sadakatsizlik bhesiyle cezalandrldlar. Ynus Paa da Msr ordusunun zayiatna teessf etmi olduu iin ba kesildi. Sultn Selm, yalnz Rdniye (Reydniye) muharebesinde telef olan
D'ez, DenJcwrdi?kei<ten Asien's, 1. s. 320. Sa^d'd -din. varak: 723,c. 4. d-ris'in olu, yarak: 144. Solakzde, l, Kefi'nin Selm-nme'si, varak: 81 Kefi. 83. varakta Selim'ln stanbul'dan azimetini 24 a'bn olmak zere gsterir. Sa'd'd-dn (c. 2, s. 394-397), Sultn Selm'in rhletini pederinden naklen tafsil eder. rtihi gecesinde Hasan Can Y-Sn kraatine balayp Sultn Selm birinci defasnda Sre-i erfe-yi nihayetine kadar beraber okumu ve ikinci defasnda Hasan Can Selmn kavlen min rabbin rahim yetine geldikte, Selm, dudaklar bu yetin kraatiyle hareket eder olduu halde ehdet parmam kaldrarak dier parmaklarn yummu ve o anda nabz durmutur. Tabb Ah elebi Daha hayt bakdir diyecek olmusa da Hasan.Can Artk tababetin hkm gedi diyerek o zamann lzm gelen hizmetini ed etmekte acele etmitir. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 2/532 -534 1158 Sa'd'd-dn .Seiim-nme'sinde, Keml-paa-zde'nin eserinden nak!en yazyor ki: Sultn Selim'in doumu srasnda bir dervi sabah seherinde saray kapsnda bulunarak Bu gn bu hanedandan bir erkek ocuk doacaktr ve babasnn yerine geecektir. Vcdunda yedi ben bulunacaktr; onlarn mkdnnca U an beglere galebe edecektir demiti. (Mtercim).
1157

Sayfa

270

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

1159 1160

(Yukardaki metin melen verilmitir. Asl iin bk. istanbul basm So-lak-zde, s. 431) (Mtercim). Solak-zde, mezkr sahife.

Sayfa

271

bende-i hass Sinan Paa'ya acyarak Msr fethinin, onun kaybna karlk olamayacan beyn eylemitir. Ancak Hersek Ahmed ve Pr Paalardr ki, vezr-i zamlk makamnda bulunmalar idamlarn meib olmamtr. Bununla beraber, Se-lm mahremlerine ve hussiyyet diresine kabul ettii ulemya iltifat gsterirdi. Bu ulemdan lisaniyat mtehasss Halm, ir Nect, Nianc Mehmed Paa vel-i ni'metlerinin vefat senesi irtihl ettiler. Yalnz Suriye seferinde refakat eden Kemlpaa-zde, Selm'den sonra hayatta kalmtr. Selm zaman fakhlerinden nazar- dikkatimizi en ziyde celbe mstehak olan mehur Ceml'dir. Cemli, o zaman henz eriat me'mriyetlerinin en yukar derecesinde bulunmayan mftlik hizmetini Byezd saltanatnn sonlarndan sekiz, ve Selm'in saltanatnda ve Sleyman'n sal tanatnn balarndan on sene mddet boyunca if eylemitir. El-Muhtrt unvan altnda mruf olan fetva mecmuas bu iftihar ifde eden unvana hakkyle lyktr. Lkin kendisinin mft sfatyle verdii fetvalar, Osmanl trihi iin baka bir ehemmiyeti hizdir. Burada yalnz Msr seferinin hakl olduunu beyn iin verdii fetvay zikr edeceiz: Selm, Msr aleyhine taarruzunu eriat hkmne uydurmak zere Ceml'ye sul rd eyledi ki, birincisi udur: - Bir pdih irzime-i melhideye (h ismail takm kastediliyor) muavenet ve il-y dn-i mbn ve ibka-y er'-i me-tn in mteveccih olman muvahhidn men'ine izhr- adavet klsa bi-haseb'-ei" onlara ktal ve ml menllerin itinm hell olur m? Cemll, bu sule: - M'min olduu takdirce mlhidlere muavenet etmeleriyle mlhid hkmnde olup er'an ktale isthkak- tmm bulurlar.1159 hkmn gstererek tasdik cevb verdi.1160 tkinci sul: .- ddi-y slm eden bir millet (Msrllar) ocuklarn Mslmanlar'dan ziyde gayr-i m'mnler (erkesler) ile tezvce rgb olduu halde, onlarn idam caiz olur mu? Cemli buna da;

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

Sayfa

272

- Asla, baka tedkkta hacet kalmakszn. ksa cevbn verdi.1161 Selm'in nc suli yle idi: - Bir taife ehl-i slmuz diy tazi'men sikkelerine ahadet kelimesini kazdrp hl Yehd ve Nasr ve yetmiiki milletten olan abiynn eline ve cebine girdiini bilp tururken r-z virseler, anunla, lyzan bi'llah, kenfe varup n-pk-liile ol hlde getrp lzm olduka harclansalar o taife hakkna ne buyururlar? Ceml cevaben: - Men* ile memnu' olmazlar ise katileri vcib olur. dedi. Lkin hakl olmayan bir muharebenin1162 hakkaniyete muvafk olduunu o kadar cr'etle beyn eden yine bu mtf garb bir surette verdii fetvalarn btaraflyle mehurdur. Penceresinde asl bulunan bir zenbile sokaktan sul varakalar konulur ve Olur. ve Olmazdan ibaret olan cevablan, sahihlerine zenbil ile ulatrlrd. Bundan dolaydr ki, kendisine Zenbilli Mft lakab verilmitir. Muharebe hakknda verdiin fetvalarn mutazammn olduu taassuba ve hakszla ramen Ceml, Selm'in faslasz bir surette yenilemek istedii kanl manzaralara defalarca mni* olmutur. Pdih hazne hademesinden yzelli kiinin idamn emretmesi zerine Ceml -raftlk me'mriyeti katlmasna m-sid olmamakla beraber- dvna gelerek vezirler tarafndan karland ve bakeye oturtuldu. Pdih'a arz olunacak sz olduunu beyn etmesi zerine huzura girip: - Mftnin vazifesi slm sultnnn umr- hiretini muhafaza etmektir; er*an vcb- katileri sbt bulmayan yzelli kiinin afvn isterim. dedi. Pdih : - Bu i umr- hkmettendir; ulemnn buna mdhalesi umr- mlkiyyenin ihtillini mcib olur. Siyset muktez-y riyasettir. szleriyle mukabele etti. Mft, cevaben, bu mes'ele Pdih'n hiretini alkadar eden iler den bulunduunu ve ona mdhale, vazifesi iktizsndan bulunduunu, o adamlar afvetmez ise hrette byk eziyet greceini beyn eylemesi
1161 1162

Bu ikinci fetva eldeki trihlerde bulunamad. Mtercim. Hlbuki siyset nofcta-i nazarndan elzem ve hakl idi. (Mtercim)

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

Demir, o devir iin stratejik bir mdendi. Bugn uak sanayii veya petrol, devletleraras mnasebetlerde ne derecede nemli ve savunma ve silhlanma bakmndan ne fcadar gerekli maddeler se, demir de o asrn icblarna gre, ayn deerde idi. Etraf, dnynn 2. byk devleti Mem -lk-Trk Sultanl, 3. byk devleti Safevler'Ie; denizlerde ve Avrupa'da se Venedik Co devrin ngilteresi) ve Kutsal Roma Germen mparatorluu etrafnda toplanan Hallar'Ia evrili bulunan Osmanl Devleti in, demir ticretinin yasak edilmesi son derece ince bir
1163

Sayfa

273

zerine, Pdih afvetti. Mft gidecei zaman: - Ahirete mteallik vazifeyi if ettin, lkin mrvvete mteallik bir sz var diyerek, bu adamlarn vazifeleri kesilip de sokaklarda dilencilik ettirilmeleri saltanatn snna lyk olmadndan bahisle, hizmetle rinde braklmalarm rica etti- Pdih bu efaati de kabul ile kendisini ululad ve karnn doyurdu. Cemli baka bir frsatla dah cesaretinin ve necb hissiyatnn eserini gsterdi. ran ile demir ticretinin yasaklanmas hakkndaki emre muhalif hareket ettikleri iin drtyz tacirin mallar msadere ve kendileri idama mahkm edilmi idi. Pdih'n Edirne'ye tevecch esnasnda mft uurlama merasiminde, bunlarn katileri caiz olmadn syledi. Sultn Selm: - Sls-i lemi slh iin slstn kati mbh deil midir? diye sordu. Mft: - Halel-i azmi medd olduu vakit mbh olur cevbn verdi. Bunun zerine Selm: - Pdihn emrine muhalefetten byk halel olur mu? Memleke tinde emri car olmayan Pdihn zevl-i hkmeti yakndr dedi. Mft: - Bunlarn muhalefeti sabit deildir; zira hatr (demir) r almak zere memurlar ta'yni izne dellet eder. szleriyle mukabele etti. Pdih: - Tedbir-i mlkiyyeye karmak vazifeniz deildir cevbn verdiyse de, Mft, buna da: - Umr- hiretinzdendr ve bizm hakk- mdhalemz vardur. Bu adamlar tlak idersenz febih, ve ill ikaab- azm vardur diyerek ve selm vermeyerek hiddetle ayrld. I. Selm, fart- hiddetinden bir an atnn dizginini ekti ise de, fkesine galebe ederek yoluna devam etti. Ve konak yerine varnca mahbus-larn salverilmesini ve mallarnn iadesini emretti.1163 Edirne'ye girdikten sonra,

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

Rumeli ve Anadolu kazaskerliklerini birletirip Ce-ml'ye tevcih etmek istecliyse de, Mft, mrnde hikmet lfzn sylememee ahd ettiini bildirerek zr diledi. Pdih, Mft'ye beyz flori ihsan ettii gibi vazfe -i yevmiyyesini elli ake zammyle yz'e kard.1164 Ancak Selm'in iler'i katlimdan sonra Hristiyanlar da kamilen ldrmek ve hi olmazsa kiliselerini ellerinden almak eklindeki taassubkrne bir dncede bulunduu zamandadr ki, Ceml, hussiyle Hristiyanlar ve stanbul'daki Rumlar iin hakkaten synet melei olmutur. Bu tasavvur zerine Selm, Ceml'ye u suli sormutu: - Btn dnyy ele geirmekten ve milletleri slm'a getirmekten hangisi daha makbuldr? Mft, Selm'in niyetini anlamyarak, m'mn olmayanlarn Mslman edilmeleri elbette daha makbul ve rz-y lhye daha muvafk olduunu beyn eyledi. Selm, derhl bu kiliselerin camie evrilmesini ve Hristiyan yininin yasaklanmasn ve slm' kabul etmeyenlerin kamilen kati edilmesini sadrzama emretti. Vezr-i zam bu kan dkc irdeden dehete kaplarak mes'eleyi anlayamakszn Hristyanlar'n katline fetva vermi bulunan Ceml ile grt. Grmenin neticesinde, huzr- ahaneye kmak talebinde bulunmas iin Patrik*e haber gnderildi. Selm, evvel bu ricay yerine getirmeyecek olduysa da, vezr-i zam ve Mft'nin ihtarlar zerine muvafakat gsterdi. Patrik, ruhban hey'eti ile beraber Edirne'de dvn- hmyna gelerek stanbul'un fethi esnasnda, kiliseleri camie t ahvil ve Hristiyanlar yinlerini icra etmekten men' etmemek zere II. Mehmed tarafndan alen surette vki olan taahhde istind eden ve ceb ren din deitirilmesini engelleyen ve gayr-mslim milletler hakknda eizye'ye mukabil msade gsterilmesini mir olan Kur*n hkmlerinden mnsib bir lisnla deliller getirdi. II. Mehmed tarafndan bu ahdi mutazammm olarak imza olunan varaka bir yangnda yanmt. Lkin altm sene nce
dnce ve yerinde bir tedbirdi... in Zenbilli Ali Ceml Efendi'ye taallk eden taraf ise, mparatorluumuzun bir hukuk devleti olduunun Hammer tarafndan tiraf re isbtdr. Hazrlayan. El-Menh ve Sa'd'd-dn, 4, varak: 591. Bu vak'a Kambini'de dah dercedilmitir. Ancak o mverrih tacirlere Pr Paa (Pe-rino)'nn sahip ktn ve tacirler arasnda Tomaso di As-tolfo nmnda bir Venedikli dah dhil olarak o srada Bursa'-da msadere olunan ve bedeli 3.000 dukaya bali olan ipeklerini taleb ettiini yazyor. (Cose de Turchi, per il Canibini, lib. IV.) 1164 Bu fkrada Hammer'in me'haz Sa'd'd-dn olduundan, tercme esnasnda -aslna dah mracaat olunmutur. Mtercim, c. 2, s. 552-553.

Sayfa

274

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

stanbul muhasarasnda bulunmu olan ihtiyar yenieri altn bir tabak iinde ehrin anahtarlarn getiren temsilcilere, Ftih'in bu nokta hakknda hakkaten sz vermi olduuna hidlik ettiler. Selm, Kur'n'n hkmlerine ve ceddinin ahdine riyet eyledi. Fakat Hristiyanlar'n kiliseleri kadar gzel binalarn ilnihye puthne olmas hakknda Kur'n'n emri olmadn ilve etti. Bundan dolay btn stanbul kiliselerinin camie tahvilini ve u kadar ki, Hristiyan dninde bulunan tebea ve ecnebi unsurlarn hukukuna halel gelmemek iin, ha-rb olmak zere olanlarn tmiriyle ahbdan yeni kiliseler yaptrlmasn emretti. Eer Selm, saltanatnn balangcn Rfzler'in katli ile eyledii gibi vezr-i zam Pr Paa ile Mfti Ceml'nin insaniyet hisleri sayesindesonunu gayr mslimlerin ummen idmyle lekedr etmemi ise de, onlarn en gzel mbedlerini ellerinden almtr. slrh mutaassb-larnm fikrince memleketlerinde Hristiyan dnini imha etmek hizmetine muvaffak olamam ise, ran h'na ve Memlk Sultn'na galebeleri, btn Msr'n ve kamilen Krdistan ve Mezopotamya kt'alarmn fethi, bu fetihlerden daha az kymetdr olmayan Hdim'l-Haremeyni'-erifeyn unvannn ihrziyle devletinin bal bulunduu dne byk himmet gstermitir. (Allah ondan raz olsun.) II. Byezd devriyle beraber yetmi senelik bir zaman iine alan II. Mehmed ve I. Selm saltanatlar, Osmanl trihinin u ikinci devresinin iki byk zamandr. Bunu tkb edecek olan nc devrede Osmanl Devleti'nin azamet ve kudretinin zirvesine ktn greceiz.1165 Osmanl Trihinin III. ve IV. ciltlerinde zikredilen Hkmdarlar ile Byk Me'mrlarn Tevars Tertibi ile Neseb Cedveli I Osmanl Padiahlar ehzadeler II. Mehmed (vef: 3 Mays 1481/4 Reb'I-ev-vel 886) II. Byezd (vef: 26 Mays 1512) I. Selim (vef: 22 Eyll
1165

Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 2/534-539

Sayfa

275

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

1520/8 evval 926) I. Sleyman Byezd, Cem, (vef: 24 ubat 1395/29 C-mdel-ul 900) Mustafa. ehenh, Alemh, Ahmed, Mehmed, Mahmd, Korkud, Abdullah, Selim. (e-henh'n Mehmed ve Alemh'm Osman; Ahmed'in Aladdn, Murad, Sleyman, Osman nmnda; Mahmd'un da Ms, Orhan, Emn isminde ehzadeleri vard. Sleyman; Lutf Paa ile evlendirilen bir sultn, vef: 1572/979. (Bundan sonraki neseb cedveline baknz.) Avrupallarn sehven Sofi dedikleri Safeviyye ran ahlan 1) h smil eyh Haydar olu, eyh Cneyd'in torunudur. 892 (1486)'da dodu, 906 (1501)'de tahta kt, 24 sene hkmet srd, 930 (1524) 'te vefat etti. Oullar: Mrza El-kaas, Sam MirzafTahmasb, Behram Mrza. 2) h Tahmasb (vef: 984/1576) 1) eyh brhm Derbendi 2) Sultn Halil (vef: 868/1463) 3) Ferahyr (vef: 1500) 4) Gazi Be 5) Mahmd 6) eyh-h (vef: 930/1523 irvan ahlar Gy Nirevn sllesindendi. Ankara'da Byezd'e mukabil Timur'un yannda bulunarak Timur tarafndan rvn ahl tasdik edilmiti. Karakoyunu Kara Ysuf un esaretine dt. Olu: Sultn Halil. Olu: Ferahyr 906/ h smil ile muharebe maktul. Oullar: Gz Be, Mahmd, eyh-h. Clusundan 6 ay sonra olu Mahmd tarafndan maktul. Clusundan 3 ay sonra bir klesi tarafndan maktul. Ebbekir eybnIV Mver-y Ceyhun zbek Sllesi Oullar: h-Budak, Hoc-km (?) Sencer (Ulu Be*in hemiresinden), Hockuncu (vef: 936/1529), Suncuk. (h Budak'in eybn ve Mahmd nmlarnda iki, Hoc-kum*un Can-beg nmnda bir olu olduu

Sayfa

276

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

kaydedilmitir.) bn (eybn) ismail ile muharebede maktul, 916/1510. Kilikya (Adana)'da Ramazan-oullan Bu hanedan 870/1378*de te'ss ve 970/1562'de intifa etmi (ykolm)-tr. Sekiz hkmdar var ise de, Hezarfenn yalnz u drdn zikreder: Ahmed bin' Ramazan, ki Adana, Ss, Aya, Payas taraflarnda hkm srerek olu brhm kendisine halef olmutur. O da Mahmd Be'e hkmdarl terk etmitir. Bu dah, Byezd'e itaat ederek Msr seferinde Selm'in maiyyetinde vefat etmitir. Ramazan-oullan'nn son hkmdar Hall Be'in olu Piri Be'dir. VI Elbistan ve Mar'a'da Dulkadir (Zlkadir) Trkmen Slleleri 1) Zeyneddn Karaca (Dlkadir'in olu): Oullan: Halil Be. Suli Be, 2) Kara Halil Be: 788/1386'da be oldu; Trkmenler tarafndan maktul. Olu: Mehmed. 3) Suli Be: 800/1397'de be. Msr btnilerinden biri tarafndan maktul. 4) Nasr'd-dn Mehmed: 846/1442'de vefat etti. 5) Sleyman Be: Kz Sitti'yi II. Mehmed ile evlendirdi. 858/1453'de vefat etti. Oullar: Arslan Be, ehsuvr Be, h-Budak, Ald-devle. 6) Arslan Be: 870/1465'de Msr btnilerinden biri tarafndan maktul. 7) ehsuvr Be: 873/1469'da Kaahire'de idam. 8) h-Budak: 895/1489'da Kaahire'de idam. 9) Alddevle: 913/1507'de Selm'e mukabil muharebede maktul. Alddevle'den sonra Sultn Selim Dkadir hkmetini ehsvrolu Al Be'e vermi, bu da Kanun Sleyman'n hkmdarlnn balarnda (929/1522) drt oluyla beraber bodurulmutur. Dulkadir Sllesinin son be-zdesi de ehsuvr nmndadr ki, Macaristan trihinde a-var (Saswar) nmyle mruftur; 1587'de kendisini zehirlemitir. Katda Hnedn'ndan Mekke erifleri 1) Katde bin tdrs : 598/1211'de hanedan te*ss etti. Evld: Hasan, Rcih, Al. (Onun evld: Hasan, Eb Nmeyy Muhammed) 608'de vefat etti. Olu: Hicaz. 647/1249'da vefat. Olu: Gnem. bin Al

Sayfa

277

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

651/1253'de vefat etti. Olu Eb Nmeyy Muhammed. bin Hasan, 654/1236'da vefat etti. bin Rcih. 701/130rde vefat etti. Evld: Eb'1-Gays, Hamr, Atf, Muhammed, Rumeye (Rem-e). 746/1345'de fera. Evld: Sa*d, Sind (?), Hafs, Yahya, dn. 763/1361'de fera. Evld: Ahmed, Hasan, Al, 2 Hasan ) 3 Rcih ) 4 Hasan ) 5 Hicaz ) 6 Ganem ) 7 Eb-bekr ) Nmeyy Muhammed 8) Rumeye (Remie) 9) Acln 10) P lxmed 11) Muhanuned 12) Yahya 13) Al 14) Hasan 15) Rumeye (Reme) 16) Al! 17) Berekt 18) Al! 1) Mengli Giray 2) Mehmed Girav olu Muhammed. Olu Rumeye (Reme). Olu Al.

Sayfa

278

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

bin Acln, 767/1365'de vefat etti. bin Acln, 818/1415'de hail'. bin Muhammed. bin Yahya. bin Hasan, 759/1454'de Emir. bin Hasan. Krm Hanlar (Men kalay: Ben kalaym) (Mtercim, byle bir aklamada bulunuyorsa da, yanltr. Mengli kelimesi benli veya mukaddes telkki edilen bir damgas olan manasnadr. Hazrlayann Notu). Hac Giray'n olu, 920/1514'te vefat etti. Oullar: Mehmed Giray, Bahadr Giray, Mah-md Giray, Bertas Giray, Mbarek Giray, Saadet Giray, Shib Giray. (Mahmd Giray'n Safa Giray, Mbarek Devlet Giray isimlerinde birer olu kaytlarda vardr.) Nogaylar'la muharebede 1523'de maktul. Oullar: Gz Giray, Baba Giray, slm Giray, zbek Giray. IX stanbul'un Fethinden sonra kinci Trih Devrede Vezr- Azamlar II. Mehmed Zamannda 7)' Mahmud Paa: Rm asll, 872/1467'de azledildi. '8) Rm Mehmed Paa: Rm asll, 875/1470'de azledildi. 9) Ishk Paa: lliryah, 877/1472'de azledildi. 10) Mahmud Paa: kinci defa, 878/1473'de azledildi. 11) Gedik Ahmed Paa: Arnavut, 882/1477'de azledildi. 12) Mehmed Paa: Karamanl, Yenieriler'in isyannda 886/1481'de maktul. II. Byezd Zamannda 13) shk Paa: kinci defa, 888/1483'de azledildi. 14) Dvud Paa: Arnavud, 903/1497'de azledildi. 15)' Hersek Ahmed Paa: tlliryal, 903/1498'de azledildi. 16) brhm Paa: II. Mehmed'in ilk ve Candarh Hnedm'nn beinci vezr-i zami, Hall Paa'nn olu, 905/1499'de vefat. 17) Mesh Paa: Galata yangnnda vefat etti, 907/1501. 18) Hadm Al Paa: lk tav vezr-i zam, Ikodra ve Semendire muhasara ordularnn ba kumandan, 909/1503'de azledildi. 19) Hersek Ahmed Paa: kinci defa, 912/1506'da azledildi.

Sayfa

279

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

20) Hadm Al Paa: kinci defa, eytan-Kuh muharebesinde vefat etti, 917/1511. 21) Hersek Ahmed Paa: nc defa, 917/1511'de azledildi. 22) Koca Mustafa Paa: 918/1512'de idam1166 edildi. I. Selim Zamn'nda 23) Hersek Ahmed Paa: Drdnc defa, 920 Ramazan'mda (Tern -i evvel 1514)'de azledildi. 24) Hadm Sinan Paa: Tav'nin ikinci vezr-i zam, Rdniye muharebesinde maktul, 3 Muharrem 923/25 Knun- sn 1517. 25) Ynus Paa: Msr'dan avdette idam, 923/1517. 26) Pr Paa: X Kapudn Paalar II. Mehmed Zaman 1) Baltac-olu: Kostantiniyye muhsarasmda, 857/1453. 2), Hamza: Hac Kalfa'nn Takvm't-Tevrih'i cedvellerinde noksan, lkin Dukas'da (bb: 43) Amiralis Hamza ismiyle ve Hal-kondilas'da kaydedilmitir. 3) Ynus: Aynoz (noz) Ftihi, Dukas'n Yenozis ve Halkondilas '-n Yunuzis dedii. 4) smail: Hadm, Hac Kalfa'da naks, lkin Dukas'da (bb: 25) Konustanlus nmyle ve dima kapdn-paaha bal olan Gelibolu Bei sfatyle, zikredilmitir. 5) Zaanos: Halkondilas'm Zumanos dedii; Hac Kalfa'da naks. 6) Mahmud Paa: Sabk vezr-i zam, Eriboz'un fethi iin 872/ 1476'da Donanma ile Gelibolu'dan kt. 7) Gedik Paa: 880/1475, Azak ve Otranto seferlerinde kumandan. 8) Mesih Paa: Rodos muhasarasna giden donanma kumandan; bu seferden avdetinde Gelibolu sancak belii'ne tyin olundu (Tak-vm*tTevrh'de Keml Res'in Grnata Pdihlarna imdd iin spanya

280
Sayfa

Hac Kalfa, Takvhnftt-Tev&rlh'mde bu \ezir-l azam, Kbrs ftihi Olup altm sekiz sene sonra (1580) vefat eden Kara Mustafa Paa le kartrarak hata ediyor. Kezlik Mahmud Paa'nn iki defaki vezlr -i zaml-n alt sene yerine onalt sene, Dvud Paa'nn drt yerine; ondrt sene gstermi ve Ahmed Paa 912'de iten el ektii hald 902'de ekildiini yazmtr. Bir sahile sonra da (s. 176) Ynus Paa'nn idamn 923 yerine 920 ve Rstem Paa'nn azlini 960 yerine 970 yazmak hatasnda bulunmutur.
1166

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

Sayfa

281

sahillerine gidii 796/1490'da zikr olunmutur.) II. Byezd Zaman 9) Gvey Sinan Paa: 897/1491'de Avlonya sahillerini tahrb etti. 10) Dvd Faa: 898/1492'de nebaht (Aynabaht) muhasarasnda donanmaya kumanda etmi ve 907/1501 senesinde Midilli'ye imdd iin Akdeniz (Ege Denizi)'e kmtr. 11) Hersek Ahmed Paa: kinci defa vezr-i zamlktan ayrlndan sonra (912/1506), aralksz be sene donanmaya kumanda etmitir. XI Mftler II. Mehmed Zaman 1) Hzr Be, Cell-zde, Kostantiniyye'nin fethinde, irtihali: 863/ 1458. Ondan sonra: 2) Molla Husrev denilen Muhammed bin Fermrz, 877/1472 senesine kadar fetva ve kazy cem* etmi ve daha sonra Fetva (makam) Molla Arab tedrisine zamroolunmutur. 3) Molla Abdlkerm, Edirne'de mft bulunuyordu, vef: 879/1414. 4) Molla Al el-Arab: II. Mehmed medresesinde mderris idi. Hem de mft idi. 5) Molla Husrev: kinci defa, 885/1480'de vefatna kadar bu ma kamda bulundu. II. Byezd Zaman 6) Molla Grn Ahmed bin smail, 893/1487'de vefatna kadar. 7) Molla Al el-Arab, ikinci defa, 901/1495'de vefatna kadar. 8) Efdal-zde Hamd'd-dn, 909/1503'de vefatna kadar. II. Byezd ve I. Selim Zamanlan 9) Al Ceml, 932/1525'de veftina kadar. Pdih Hocalar Kostantiniyye'nin fethinden evvel II. Mehmed'in hoca ve mrebbleri: 1. bn Temcd, 2. Molla Grn, 3. Molla Hayreddn, 4. Molla Zeyrek. Fetihten Sonrakiler: 5. Hce-zde (Hoca-zde), 6. Ahmed bin Vely'd-dn (azl ve srgn edildi), 7. Hatb-zde, 8. Hasan- Samisun (Samsunlu) (vef: 891/1486), 9.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 4

Joseph von Hammer

Sinan Paa (Vezr- zam oluncaya kadar muallim.1167 II. Byezd Zaman 10. Molla Abdlkaadir el-Hamd, azledildi, 12. Mrim elebi, hey'etinas (astronomi limi), 12. znikli Salh'd-dn, 13. Muarref-zde. I. Selim Zaman 14. Muhy'd-dn, ehzade Mehmed'in ve daha sonra Sultn Selm'in hocas, 15. Halm, 924/1518'de am'da rtihl eyledi (Takvm't-Tevrh'-de hce-i sultan listesinde nakstr (s. 204). 1168

282
Sayfa

Hammer, vezaretle muallimlii cem' etmi zanneder. nk Hac Kalfa Vezir olunca Sultan Mehmed'e muallim ve nedim di. diyor, ve filhakika olunca kelimesinin bugnk kullanlndan yle anlamak tabii olmakla beraber, eski kullan farkldr; eski kullanta olunca oluncaya kadar demektir. imdiki olunca mnas kastedilseydi olcak yazlmas lazm gelirdi. Tercmede dorusu yazlmtr. (Mtercim) 1168 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat : 2/613-619
1167