Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi

Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Joseph von Hammer Tarihi Joseph von Ham mer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

NDEKLER

BYK OSMANLI TARH ....................................................................... 4 Takdim ................................................................................................... 4 kinci Basks Dolaysyla ................................................................ 5 Mukaddime........................................................................................... 6 Bu Tarihin Birinci Devresi in Mellifin Mracaat Ettii ark Menblar Cedveli ................................................................. 14 I- Ensb Ve Kronolojiye Dir Eserler ....................................... 15 II- Coraf Eserler............................................................................. 16 III- Umm Trihler........................................................................ 17 IV- Osmanl Devleti Umm Trihleri...................................... 18 V - Huss Trihler .......................................................................... 24 VI - Hal Tercmeleri ....................................................................... 25 VII- Kavnn Mecmualar Ve Devlet Evrak .......................... 26 Zikrolunan Kitaplar Hakknda Mtercim (Mehmed At)n Bz zahat ......................................................................................... 27 BRNC KTAP........................................................................................... 33 OUZLAR; TRKMENLER; SELUKLULAR ................................... 33 Trklerin Meneleri Ve lk Vatanlar..................................... 33 Ouzlar ................................................................................................. 41 Seluklular .......................................................................................... 42 Seluklu Devleti'nin Paralanmas ........................................... 69 KNC KTAP.............................................................................................. 71 OSMANLI HANEDANININ BALANGICI VE BU HANEDANIN BRNC PADAHI SULTN OSMAN'IN SALTANATI. ............... 71 NC KTAP ...................................................................................... 110 SULTAN ORHAN DNEM ................................................................. 110 Yenierilerin Tesisi ...................................................................... 119 Svr Tekilt .............................................................................. 123 znik'in Dmesi ............................................................................ 128 DRDNC KTAP ............................................................................... 145 TRKLERN AVRUPAYA GELER ............................................ 145 Trkler'in Avrupa'ya Birinci Geileri ................................. 146

kinci Gei ....................................................................................... 147 nc Gei ................................................................................... 149 Drdnc Gei (1327) .............................................................. 150 Beinci k (1331) ..................................................................... 151 Altnc k (1332) ...................................................................... 151 Yedinci k (1334) .................................................................... 152 Sekizinci Gei (1335) ................................................................ 153 Dokuzuncu Gei (1337) ........................................................... 154 Onuncu Gei (1340) ................................................................... 155 Onbirnci Gei (1341) ............................................................... 156 On kinci Gei (1342) ................................................................ 156 On nc Gei (1343) ............................................................ 157 On Drdnc Gei (1345) ....................................................... 158 Onbeinci Gei .............................................................................. 161 Onaltnc Gei (1349) ................................................................ 162 Onyedinci Gei (1353) ............................................................. 163 Onsekizinci Gei (1356) ........................................................... 164 Ondokuzuncu Gei...................................................................... 167 Tarikat Usl .................................................................................. 173 BENC KTAP ....................................................................................... 180 SULTAN I. MURAD DNEM ............................................................. 180 Osmanllarn Avrupa'da Zaferleri .......................................... 183 Karaman Ailesinin Asl ............................................................... 214 ALTINCI KTAP....................................................................................... 234 YILDIRIM BEYAZIT DNEM............................................................ 234 stanbul'un Trkler Tarafndan Birinci Muhasaras ...... 243 Trkler'n stirya Ve Macaristan'a Girmeleri .................... 266

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

BYK OSMANLI TARH Takdim Cihann en byk ve uzun mrl devletini kurmu olan Osmanllar, mill ve islm mefkurelere ballklar, siys istikrar ve itima adaletleri sayesinde "Nizm- lem*' dvasnn en kudretli temsilcileri olmulardr. Osmanl hanedan, birbiri ardndan yetitirdii byk ve dah padiahlar sayesinde cihan hakimiyeti mefkuresine en byk hizmeti yapmlardr. Trk tarihinin en muazzam ve ihtiaml halkasn tekil eden Osmanl tarihi, Trk'n ve islm'n ulvi bir gururudur. Yzyllardr Hal saldrlarna kar kahramanca savunma yapan Trk-slm lemi, Osmanllarla birlikte Asr- Saadet devrinin cihd ve hayat fikrini ihya etmi, l-y Kemetullah iin, Sumatra adasndan ngiltere kylarna kadar islm'n ruhunu nakeden byk bir imparatorluk kurmulardr. Trk-slm kltr ve medeniyetinin bir deh abidesi olarak cihan sahnesinde yerini alan Osmanl Devleti, ortaya koyduu siys, itima ve meden deerlerle, henz kefedilmemi bir ibret ve tecrbe hazinesi olarak deerlendirilmelidir. Tarih, sdece vakalar rakamlara balama sanat deildir. Bir milleti millet yapan unsurlar ve maziye kalm olaylar, yaayan nesillere aktarp, istikbalde uzun yllar erefle payidar olmasna yardmc olmaktr. Bunu yapamayan, mazi ile istikbal arasndaki kpry kuramayan ve tarih uurundan mahrum kalan milletler zlmeye ve kmeye mahkum olmulardr. Tarihini bilmeyen kendini tanyamaz. Bugn anlamak, gelecee hazrlanabilmek salam ve doru tarih kltrn gerektirir. Gerek deerlerimizi ve byklmz rendiimiz gn, kendimizi tanm ve dnyaya tantm olacaz. lh vgye mazhar olan byle bir devletin tarihini iyi tanmamz ve bilmemiz gereklidir. eitli dillerde yazlm olan Osmanl Tarihlerinin en mkemmeli ve en mutebirinin "Hammer Tarih" olduu zerinde ittifak edilmitir. Hammer'in otuz ylda toplad kaynaklara dayanan ve geni bilgisi ile daha nemlisi tarafszlktan ayrlmadan meydana getirdii bu eser gerek yabanc dilde, gerekse Trke'de yazlm olan Osmanl Tarihlerinin en nemli kayna olmutur. Mmin evik

Sayfa

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

kinci Basks Dolaysyla "Yayncla baladmz gnden beri Trk tarihinin, Trk kltrnn temel eserlerinin neri, yayn karakterimizi dokuyan bir ideal olmutur. Byle bir yolun madd ve manev ne kadar glkleri olduunu phesiz erbab takdir eder. Hele bizim gibi, btn glkleri tek bana, clz omuzlarla yk lenmeye kalkmak, biraz da cesaretten te bir mn tar. Ancak hemen ifade etmeliyiz ki, ahsen bizim de bu yol karakterimiz ve tek zevk kaynamz, bir baka deyile, yaama felsefemiz olmutur." Bu satrlar 1983 tarihinde eserin ilk basm vesilesiyle yazmtk. krler olsun ki, imdi eserin btn tercme edilmi ve baslmtr. kinci basksn da grmek bizi sonsuz mutlu etmitir. Bir baka mutluluumuz da, birlik ve beraberliin nasl bir g olduunu gstermek olmutur. Evet DAL, IKRA ve OKUSAN firmalarnn beraberce gsledikleri bu hizmet gzel bir rnei sergilemi olmaldr. Eseri Trke'ye ilk defa merhum Mehmed At Bey tercme etmeye balam, ne yazk ki tamamlayamamtr. Daha sonra bir-iki teebbs daha olmutur. Ancak ne yazk ki, daha balangcnda akamete uramtr. Bu durum bizi cidd ekilde korkutmaktayd. Yarm kalacak endiesi deta bizi takip ediyordu. Birinci basmn ba ksmndajnerhum Mehmed At'nn nszn takdimimiz arasna almtk. Merhumun nefis satrlarn, tertip zorluu yznden alamadk... Burada merrnmu rahmetle anyoruz. Kabrinin nur, meknnn Cennet olmasn niyaz ediyoruz. Ayrca burada teekkre borlu olduumuz zevat da anmadan gemek bir kadirbilmezlik olurdu. stad Vecdi B-rn, Yazar-Mtercim-Gazeteci Refik zdek, Tarihi-Yaync Erol Kl, bandan sonuna kadar btn ykn tayan tertipli ve titiz karekterli Fuat Onu k, byk bir heyecanla tas hihleriye katkda bulunan smet Elba dostumuz ve daha niceleri... Onsekiz cild halinde nerine ictisar ettiimiz ve tamamlama imknna kavutuumuz bu byk eseri, bu defa kronolojik olarak eksik olan ksm da tamamlayarak, on cild halinde yeniden yaynlamaya baladk. Tamamlama frsatm bize bahetmesini Cenab- Mevl'dan niyaz ediyoruz. Her zaman olduu gibi tek ve tkenmez cesaret kaynamz olan muhterem okuyucularmza teekkr etmekten mstesna bir zevk alyoruz.

Sayfa

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

Mukaddime Osmanl Devleti -ki asl ortaan sonlarndan balam, genlit' recliyyeti, gerilemesi bu trihin asrn doldurmakta bulunmutur-genilik ve trih nokta-i nazarndan pek mhim bir devlettir. Asya ve Avrupa'nn komu hkmetlerinin talihine her zaman kuvvetli surette bal olan mukadderatnn Almanya denizinden Akdeniz'e, Byk Britanya ve skandinavya'nn uzak sahillerinden Herki stunlarna (Septe Boaz'na) ve Nil kantaralarna kadar uzanan Avrupa ve Afrika memleketleri zerinde, her ne kadar dorudan doruya deil ise de, tammiyle hissolunacak bir tesiri olmutur. Bu bir heykel-i cesmdir ki, kudretli kollarn birden Avrupa ve Asya zerine uzatmaktadr; btn hkmetlerin mterek aln yazs icplarndan olduu zre skt sat vurduu zaman, enkaz dnynn ksmn rtecektir.1 ark Roma mparatorluu harabeleri zerine kurulmu olan Osmanl Devleti, bizim gnmzde dah, Bizans'n azametinin en yce zamanndaki geniliinden ziyde bir vs'ate mliktir; her ne kadar Bizans'n mevcudiyet mddetinin henz yarsnda ise de, tarihiye imdiden mtemayiz suret arzeder ki, geliine, kudret ve zaaftr. Merkez Asya'nn eski hkmetine -ki sur, Med, ran'dr- bize daha yakn bir zamanda Arap, Mool, Trk hkmetleri mukabil saylabilir k, bunlar ne vs'ate, ne de kudrete birincilerden geri kalmadklar gibi, trihleri birok ve sahih vesikalar hussunca nisbeti kaa-bil olmayacak surette daha zengindir. Hilfet vekay-nmeleri ki -Mool mparatorluu ahvli gibi Avrupa'da henz bir mverrih beklemektedir- 2 tam bir kll tekil etmek fidesine
Osmanl Devleti'nin bekasnda, leh'1-hamd mitlerimiz kavi ve gittike artmaktadr. bn Battta'nn verdii tafsilta gre, bu Ahiler Sultn Orhan zamannda dah Anadolu'nun her tarafna yaylm byk bir cemiyyet idi. Seyahatnameyi franszcaya itin ile tercme eden iki msterik, yahut marnk, bu Ahiler1!. Jeunes-gens-freres' diye lkaplandrmlardr. Bunlarn her kasaba ve kariyede zaviyeleri bulunarak, masraflarn cemiyyetin azalar tedrik ederler, gelip geenleri zaviyelerde doyururlar ve zabta memurlarnn yoldan kmamalarna bilhassa dikkat ederlerdi. Fakat daha sonralar Ankara'da kardklar gaileden dolay zerlerine asker evkine mecbur olunduu anlalyor. 2 Hammer bu satrlar yazdkt&n bir mddet sonra, Sediy iki cild zerine bir Arap trihi, te'lif etmi se de, kfi derecede tafsilt iine almamaktadr. Sediy trihinin bir de muhtasar vardr. Msr'da bu iki tarih bir cildde ksaltlarak arapaya nakl tab olunmutur. Dozi' (Dozy)nln trihi ise daha muhtasar ve tarihten ziyde felsefe nokta -i nazarndan yazlmtr.
1

Sayfa

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

mliktir. Ancak muharrir, zaman ve mekndan uzaklatka ortaya kan mkilttan mada, bu trihi yazmak iin gerekli olan eserlerden mahrumiyet iinde kalr; nk o esaslar, yalnz ismen bilindikleri halde, hibir yerde tammna tesadf olunmaz. Osmanl trihi ise, bil'akis iki suretle yni zaman ve mekn itibariyle bize daha yakndr; bu milletin almyazsnda btn vak'alar grnr balarla yekdierine balanmak cihetiyle, bu trihin dikkat nazarlarn celbetmekteki kuvveti daha ziydedir. Hussiyle, imdi Osmanl trihlerinin menblar-n tedrik etmek kolay deilse de, imkn diresine girmitir. Bu gne kadar u menblann azl, daha ziyde onlardan iktibas d a ki zorluk Avrupa mverrihlerine byk nkilt dourmutu; bu o kadar dorudur ki, nl ngiliz msteriki Vilyam Cons bile Osmanl trihinin gerek umumiyetinden, gerek bz ksmlarndan bahseden trke, arapa, fara iki yz3 eserden ancak on ikisini4 grebilmitir;- stanbul umm ktphanelerinde dah trih eserlerin pek kk bir ksm mevcut olduu bilinince, o azln sebebi anlalr. Tasavvur ettiim kitaba gerekli olan malzemeleri toplamak iin otuz sene sarfetmek lzm geldi. Yorgunluk ve meakkatlerle dolu otuz sene, ki bu mddette Osmanl trihinin en mehul mehazlarn bulmak ve satn almak, ve alnmas kaabil olmad hallerde hi olmazsa, onlardan istifde etmek iin hibir fedkrlk nnden geri dnmedim. stanbul'da birinci ve ikinci ikametim ve ark'da seyahatim esnasnda ktphaneleri ve kitap mzayedelerini hi durmamacasna ziyaret eyledim. Ondan sonra, istanbul, Badad, Haleb, Kahire ile yazmalarm vstasiyle en kymetli eserleri aradm, buldum. Lkin aratrmalarm bununla snrl kalmamtr; Almanya'da Viyana, .Berlin, Dresden; ngiltere'de Kambri, Oksford; Paris'te Kral ktphanesi (imdi Mill ktphane), tersane; Napoli'de Burboniko mzesi; Roma'da Vatikan; Baroe -rini Marya-SupraMinerva; Bolonya'da o kadar zengin olan Marsigli ktphanelerini ziyaret ettim5; maamdan baka bir kaynak ve gelirim olmad, hibir Avrupa
Baron Hrmyer tarafndan tanzim olunan Evrak ve sr- Trihyye'ye ve Corafiyye Defteri'ne mracaat, 1822, Nu: 57 ve ondan sonraki. 4 Trk Trihi Hakknda Tecrbe -l Kalem unvanl eserde mukaddime seklindeki nutuk. Lord Teymuz'un Sir Vilyam Cons'un Hatrat-1 Hayt ve Muhbert eserindeki ikinci ilve, Londra, 1806. 5 spanya'nn Barselon ehrindeki Iskoryaj. ktphanesi geri ksmen yanm se de, henz ark'm mhim eserlerini htiva etmekle bilinir. Lkin daha ziyde Arap trihine it olduklar tein, mverrih ihml etm demek olur. Bizden yalnz mverrih Vsf m bu ktphaneyi ziyaret
3

Sayfa

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

akademisinin, hibir Asya cemiyetinin, servet sahiplerinden ve byklerden hibir kimsenin yardmlar grlmedii halde, otuz senelik gayret ve aratrmalardan sonra, Osmanl trihi iin Avrupa ve Asya ktphanelerinin hibirinde bulunamayacak asl maddeleri tedrik etmee muvaffak oldum. Bununla beraber, gayet gzel drt6 eserden dolay, son sefr Kont Luof un cmertliine ve mparator ve Kral hazretlerinin tercman muhibbim valye D Rab'n ftursuz aratrmalar ile satn alnmasna muvaffak olduu dier birok eserlerden dolay ona medyn- kranm. valye Rab'a hussiyle undan dolay teekkr ederim, ki son yedi sene zarfnda, benim yirmi sene faydasz olarak aradm bir ok eserleri ve hele -elimde olmasa u trihi yazmaa asla teebbs edemeyeceim- mhim bir eseri7 tamamlamtr. Kezlik burada Prusya ve Saksonya hey'et-i vkelsna da be-yn- minnetdr eylerim ki, Kral Ktphanesi idarecilerini, bu messeselerin muhtevi olduu edeb hazneleri muvakkat bir mddet iin ec -neb memleketlere geirmee izin vermektedirler. Elde bulunmayan eserlerin ikmli iin zaman ve tesadfleri gzlediim
ettii mlmumuzdur, Hammer'in .zamanndan sonra, Rusya hkmeti Trk -ler'e, zellikle eski Trkler'e it aratrmalara ve trih ghidlere ziyadesiyle ehemmiyet vermi olduundan, bugn Petersburg ve Moskova ktp hanelerinde gayet mhim ve kymetli eserler mevcuttur. Hatt Arab eserleri dah vardr. Beyrut'da Katolik misyonerleri Nasrn iri Ahtal'in di vanndan itimde gyn bir nshay Petersburg'da bularak, istinsah ve ona gre basmn yaptrmlardr. Ktphane ilminden azok anlayanlar bilirler ki, bir ktphanedeki eserlerin miktarnda ehemLiiyet- yoktur. Mesel bir ktphanenin umma ak olan ksmnda belki yz bin kitap varsa da, edebiyat, ilim ve san'at bakmndan kymeti belk! yz kitaba eit olmayabilir. Binenaleyh henz bizim memleketin ummi, ve Bag-dad'da olduu gibi bz ahslarn hussi ktphanelerinde gayet kymetli eserlere tesadf olunmas dnlebilir. 6 Mftl Aziz Efendi'nin Raviatl-Ebrar'ndan g&yet gzel bir nsha; sultanlarn resimlerlyle sslenmi, el yazsiyle gzel bir email-name; farlsl ve trkl yazlardan mrekkep kymetli bir mecmua, in (siyasete, dare-ye, edebiyata vesireye mteallik muharrert mecmuasna in ad verilir, bu muharrert gerek hakikaten rlcl-i devlet tarafndan yazlm olsun, gerek alelade ediklerden biri tarafndan yazlm olsun.); bir de Mekke Tarihi. 7 drls'in (drs-i Bidlis) Het-Behit'i ki, sekiz kitapta sekiz pdihn saltanat mddetlerini ine alr. 1804 senesinde lk kitab iine alan bir cildini satn aldm. Dier be'm tedrik edemediimden yz duka Bibi byk bir mebl karlgmra istinsah ettirdim. Trk faklhlerinin hal tercmelerini ihtiva eden akayk zeyil olan Aty, Uak!, eyhi i'n ki -yz duka verdim. Bugne kadar Avrupa'da meh ve yalnz Barberini ktphanesinde mevcut olan Nazm'nin Mntehabt- E'arl adl hacimli mecmuas iin elli duka; trke bahriye atlas iin de o kadar; Evliya elebi Seyahatnamesi iin yz duka dedim. u suretle on ki byk kitap bana beyz dukaya mai olmutur, (Avusturya'nn eski duka altnlar binde 986 ayarnda ve 3,49 gram ar lgndadr; hakiki kymeti 52,018 gu-ru, 11,8525 franktr. Beyz duka, ikiyz altm Osmanl lirasdr; lkin o zaman parann satn alma, gclhimdlkinden (yni I. Dny Savafn-dan - ikinci basma ektir) iki misli ve belki daha, ziyde yksekti.

Sayfa

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

sralarda, bzan eldekilerin tetkik ve aratrlmasna, ve bzan de bu trihin takvim,8 corafya, edebiyat kamlarna it birok itigl mevzlarna kendimi hasrederdim. te bu suretle, seyahatlerim ve ark ahalisi ile daim yazmalarm sayesinde, Trk millet ve hkmetinin ahlkn, detlerini, kanunlarn mtemadiyen okuma yoluyladr ki, uhdeme yklediim hususun ehemmiyet ve bykl derecesine ykselmee alrdm. ark trihine it eserlerden ve hi olmazsa benim kefedebildikle-rimden bir tanesi yoktur ki, mtala nazarmdan ve kalemimden gemi olmasn; satn alnmas kaabil olanlardan da bir tanesi yoktur ki, alm olmayaym. Meguliyetlerimden birounun neticesi topografya, bibliyografi (ilm-i ktb), istatistik ile trihe it olanlardan bir ksm evvelce neredilmitir;9 dier ksm henz el yazsdr. O neriyatn ijfci vehile fidesi olmutur: Evvel, tarihi iin kymetli bir mdendir ki, bunlardan zamanlarn ve meknlarn mdekkkne tyinine muvaffak olabilecei gibi, ark hkmet ve edebiyat hakknda kat' vesikalara kuvvet verir; ikinci .olarak ve bilhassa bu trihi nakil zahmetinden kurtarmak, mverrihe vak'alan -daha pek ok zamanlarn iinde bulunabilecei- hercmercin karanlndan karmak iin msait olmutur. Bununla beraber bu ilk meguliyetlere ramen, benden evvelki m verrihlerin takvim ve lisn ile corafyaya it karmakark rivayetleri o kadar tashihlere, o kadar izanlara muhta olmutur ki, nakilden bsbtn kurtulmak mmkn olamayp, kelimelerde ve vak'alarda yaptm tecedddtn sebeplerini gstermek iin, onlardan birok paralarn aynen
Kronoloji mukabilidir. Bu tercmede dima, byle kullanlacak ve krono lojik mukabilinde takvimiyye denilecektir. Ktip eleb kronolojideki mehur kitabn Takvlm't-Tevrfh diye isimlendirmiti. 9 Nerolunan eserler: Ulm-i arkiyyeye Muhitti 1-Ulm Tertibiyle Bir Naza ki trke, farsa, araba, yedi eserden olumutur. Lepsika' (Leibzig Olmal)da, 1804'da baslm; Resm Ahmed Efendi Sefaret-nmesi, Berlin, 1809; Sarka Bir Seyahatde Ele Geen Yesalk-i Topografyye, Viyana, 1811; Katip elebinin Rumeli ve Bosna's, Viyana, 1812; korn'un Trih -i Edebiyatndan Belagat-i Osmnlyye Ksm, c. III, ksm: 2, Gt-tingen, 1812; Osmanl DevleU'nin Tekilt ve daresi Usl, Viyana, 1815; Menb -i arkyye'den Me'hz Hasser (Karmta) Trihi, Stutt-ard, 1818; Bursa'ya ve Kei Da zerinde Seyahat Pete, 1818; Corafya, Tarih, Askeri Hazain-i Evrkmdaki Osmanl Sefret-nm eleri, 1821 ve 1823; yina o Hazain-i Evrak'dan me'hz Osmanl Mverrihlerine Bir Lihaea, 1622; yine Hazaln-i Evrak'dan me'hz Osmanl Devletine Dair Avrupa'da Nerolunan Asara Bibliyografi ve Intikadl Bir Libasa, 1823; tekrar 1836; istanbul ve Boazii, Pete, 1822; Trkler'in Mehur alr-j Rubaisi Baki Divn (tercme), Viyana 1825; gun -i Edebiyye Mecmuasnn 7., 8., 13., 14. cildlerlnde Lb&za-l Corfiyye (Bunlarn cttinlNf AttMtfu/d)
8

Sayfa

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

alnmas lzm gelmitir. Bundan sonra gelecek mverrihleri -aradiklr asl maddeleri getikleri yerlerde, fakat ilenmemi bir halde, bu larak binalarnn insna tammiyle elverili talar gibi kullanm olan seleflerinin hatsndan muhafaza etmek iin, o iptida maddeleri ayrct tasnif etmek gerekli idi. Okuyuculara dimi surette bkknlk ve usan< vermemek iin, onlar, her cildin sonuna konulan te'lift - izhiyye'y* (aklamal bibliyografya'ya) dercettim. u suretle, menblara bilhassa vkf olmak isteyenler onlar bibliyografya ksmnda bulacaklardr; bunlardan malmat almay arzu etmeyecekler de duraklamalara mruz kalmayacaklardr. Lkin metnin aslna hizmet eden menblar iin byle yaplmamtr; onlar tabiatiyle her shifenin altnda gsterilmitir. Tarihiler teden beri trih menblar aratrarak okumak ve shhatlerini tetkik ile mkellef ise de, zamanmzn itimdszl bu menblarn naklini ve -hid olarak gsterilmesini dah icp ettirmektedir. Tarihi itimda yn vesikalar ibraz etmedii halde, okuyucu kendisini onun ifdelerine k -rkrne inanmakla mkellef tutmaz. imdi biz eskilerin, yalnz sze inanlmak imtiyazna mlik deiliz. Fakat okuyucu, menblardan nakledilmesini talep etmek hakkna mlik ise, eser sahibi dah, yanll sabit olmadka, nakline tammiyle itimd edilmesini arzu eylemek hakkna mliktir. Yalnz mfrit bir reyblik (septiklik, septisizm, phecilik) zerine messes olarak, bir tercmeye it shhatsizlik veyahut bir nakle it mutbakatszlk phesi, kt niyetli olan reyb (septik) nin mahcubiyetini icp ettirir ve mellifin hretine meriyyet d bir taarruz saylmak lzm gelir. Mehazlar asl lisnlar zere nakletmek iin, kk kt'ada olan bu kitap byk boyda olmak icp ederdi.10 Bununla beraber Osmanl ve Bizans mverrihleri eserlerinin asllar baslncya ve daha sonra tercme edilinceye ve matbaalarmzda Trk harflerinin kullanlmas Rm harflerinin derecesinde alkanlk hline gelinceye kadar o ekilde asl kitbm iine mehaz nakli, hi olmazsa kamilen, mmkn olamaz.
Mverrih kk yerine in octavo ve byk yerine in-folio diyor. Matbaaclk stlahnda her varakas ortasndan krlarak drt sahile tekil eden kitaplara in-folo, her varakas kezlik sekiz sahife tekil edenlere in-quarto ve onalt sahife tekil edenlere in-octavo tabir olunur. Bu misill tabirlerin daha bakalar da vardr. El yazs kitaplarn sahife hacimleri de byle tyin ed'lir. Bu kitapta, kullanlm olan ve yukarda saylan tbire mukabil srasiyle: byk, orta, kk kelimeleri kullanlacaktr. Kitaplarn bu suretle taksimi titoar bir 1 iup simdik' makinler ayet bttyk ebatta, tuz ki ve Uta ziyade sahife basar. (Mtercim)
10

Sayfa

10

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

Bundan dolay, yalnz asln nakli gerekli grnd ndir hallerde, bunlar, fakat teffuz tarzlar vehile iaret ettim. Kezlik islm'n esas siysetini tekil eden ve vekay-nvisleri tarafndan trih maddeler srasnda belirtilen Peygamber'in hadslerinden (Avrupahlar'a gre) az bilinenleri dercettim. Bu vesikalarn hepsi cild sonlarndaki aklamal bibliyografya ksmna braklmtr. Metnin altnda yalnz asl matbu eserler ve benim kolleksiyonumda mevcut el-yazmalan gsterilmitir; mid ederim ki, Trk trihi iin o kadar zahmet ekilmesi ve o kadar vakit ve emek sarfedilmesi ile tarafmdan toplanan bu menblar haznesi vefatmdan sonra, datlmak yle dursun, herkes iin ziyareti mmkn bir hle konularak, bu eserin yazlmasna sarfettim vicdanperverne mesanin ebed ahidi olmak zere kalacaktr.11 Mverrih, kendisine rehber olmak iin kronolojik malmata corafyaya muhtatr. Bibliyografi sahasnda hret yapm olan ve daha ziyde Hac Kalfa unvanyla tannm bulunan Ktip eleb'nin kronoloji ve corafyaya dir olan eserleri olmasayd, Osmanl Devleti trihinin yazlmasna teebbs eden tarihi ekseriya krkrne karanlk iinde yryebilecekti. Corafyaya mteallik vesikalarn byk bir ksm metinde ve biroklar dipnotlar ve aklamalarda naklolunmutur. Cildin nihayetlerinde, iine aldklar zamana ait Osmanl sultanlar ile onlarn ocuklar ve torunlarnn silsilenameleri ilve olunduu gibi, ondan baka muasr olan h ve hnlarn, sadrzam ve mftlerin, kapudan-paalarn, reis efendilerin, padiah muallimlerinin, tercmanlarn vesr zevatn kronolojik cedvelleri dere olunmutur. Hac Kalfa'nn kronolojik cedvelleri ve Asya ve Rumeli12 corafyas seneleri ve meknlar gstermek iin rehber kabul edilebilecek yegne eserler olduu halde, hi olmazsa Avrupa mverrihleri bunlara imdiye kadar mracaat etmemilerdir. Vk bu mverrihler Trk lisnn bilmediklerinden ve iyi tercmelerin kat'iyyen yokluundan dolay ma zurdurlar, mparatorlaryla yedi Osmanl padiahnn saltanat mddet lerinin tarafsz13 aklayclar olan Bizans mverrihlerinin matbu eserlerinden
Msy De Hamner bu satrlar yazdktan sonra, onun Asl (orijinal) Eserler Kolleksiyonu Avusturya mparatoru tarafndan satn alnmtr (Franszca nshasnn mtercimi). 12 Bu tarafszlk Osmanllar hakknda pek phelidir. (Mtercim) 13 Takvlm't-Tevarih, istanbul, 1146/1733; C-hn-nm, istanbul, 1145/1732; orta boy 698 varaka (krk harita ile); Rumeli ve Bosna, Viyana, 1812. Takv bnu't-Tev&rlh, Karl; Cihn-nm, Nrburg taraflarndan tercme olunmutur. Ancak birincis' gayet ndirdir; ikincisini de
11

Sayfa

11

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

kamilen ve inceden inceye tetkik ederek istifde etmemilerdir. Hatt bu mverrihlerin ou Bizans mverrihlerinin varlndan habersiz bulunmulardr. Kim zanneder ki, imdiye kadar Osmanl Devleti hakknda eserleri en iyi olmak zere telkki olunan Kantemir ve Piti Dlakruva.14 Halkondil'den baka hibir bizans mverrihine mracaat etmemi, ve Dukas Franza ve hatt Halkondil tarafndan yazld ve Bizans mverrihlerinden Yani Kanunu ve Anagnostu tarafndan her iki vak'a hakknda mhim malmat verildii halde, Kantemir Kostantiniy-* ye'nin kinci Murad tarafndan muhasarasn ve Piti Dlakruva Selnik'in yine kinci Murad tarafndan ikinci defa olarak ele geirildiini sylemek-sizin brakmlardr? Kim zanneder ki, bu iki Avrupal tarihi, mste- iklardan olduklar halde, arkiyatla ilgili doru isimleri tannamayacak bir hle getirecek surette kesip bozmu ve zellikle Kantemir, ne arapa ve farsada, ne de trkede derin malmat olmadn inkr kaabil olmaz surette isbat eden birok hatlar yapmtr? Kim zanneder ki, Osmanl saltanatnn ilk zamanlarnn mehazlara dir geni malmatna yksek bir trih tenkd ve yksek bir slba isabetli hkm verme meziyetlerini ilve eden- yegne tarihisi Gibin15 bile, eer Bizans mverrihlerini sathce olsun gzden geirmi olsa, saknm olaca affedilmez yanllar yapmtr? Bu trihin iinde, hele ilk kitaplarda, defalarca, seleflerim olan Avrupal tarihilerin lisna, kronolojiye, corafyaya it hatlarn tashih etmek gerekmitir; .t ki bunlar sktumla te'yd etmi grnmeyeyim. Bu yorucu meguliyeti evvel, ekserisi hid olduklar vak'alar halisane nakletmi olan dokuz Bizansl16 iin deruhde etmekliim lzm gelirdi. Jk iki devirde rehber olarak kabul ettiim mverrihler bunlardr. Gerek kendilerinin zanlarmdan, gerek dillerine've hallerine dir bilgileri olmadndan dolay dima itimda
mtercimin saysz hatlar hi faydajz bir hle koymutur. 14 Kantemir, Osmanl Devleti Trihi, Paris, 1734. Piti Dlakruva, Osmanl Devleti Tarihi. 15 Gibin'in Roma mparatorluunun nkraz Sabebleri trihi, Londra, 1783, orta boyda, 6 cild (ngilizce). 16 1) Corci Pahimares, Roma, 1660; 2) Nikefori Gregore, Bizans Trihi, Paris, 1702; 3) Yuani Kantakuzen Trihi, drd kitap, Paris, 1645; 4) Duka Mihalis, Bizans Trihi, Paris, 1645 5) Muhtasar-i un, Duka'ya zeyl; 6) Yuannis KaKfcnl, Kostantiniyye Muharebesinin Nkili, Paris 1651; 7) Yuannls Anagnostu, Selaniklilerin En Son nkraz, Venedik; 8) Leonii Halkondil, Atina Trihi, on kitajp, Paris 1650; 9) Gtegorl Franza, Vekay-' name, Vendubuna, 1796 (Alter'in tab.)

Sayfa

12

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

yn olmasalar da, yanllklarnn tahhi istinsah edenlerine, tab'edenlere ve mtercimlerine it hatlarn gsterilmesi zahmetine deerler. Bizans mverrihlerinden sonra, Osmanl Devleti'nin vekayini yazan birok Avrupal tarihiler, haklarnda byle itin gsterilmesine nadiren istihkak kazanrlar; Trkiye'nin her seferinde Avrupa'y nefret yarar kitaplarla dolduran mellifler takm ise, o kadar da tetkike yn deildirler. Binenaleyh sonraki cildler daia az trih tefsirler gstereceklerdir. Zten, okuyucu isimler ve durumlar ile yava yava ahklk hsl edeceinden, birincilerde verilmesi lzm gelen birok aydnlatma ve aklamalar son cildlerde sylemeksizin brakabilirdim. Hemen bsbtn ilm olan bu misill bahislerden zevk duymayacak okuyucular, Trkler'in en eski zamanlarndan bahseden ve Orta Asya'da Seluklu mparatorluuma atf- nazar muhtevi olan ilk fasllar okumaktan sarf- nazar edebilirler. Beyn olunan mehazlardan mada, mverrih -imdiye kadar kimsenin bakmad- dier trl mehazlara da mracaat etmitir: Bunlar, Osmanllarn civar hkmetlerle ilk dostne yahut hasmne mnsebet lerinden -Trk devletinin ancak bu hkmetlerin tahammlleri sayesinde yaayabildii17- iinde bulunduumuz zamana kadar olan hkmet evrakdr. Venedik ve Avusturya, btn Avrupa devletleri iinde trihleri Osmanl Devleti trihine ilk karan hkmetlerdir. Hibir millet yoktur ki, Trkler onlarla bunlar kadar muharebe etmi ve mtreke ve sulh akdi yapm olsun. Bu sebepten, Osmanl Devleti'yle temaslar daha ge olan ve tekiler kadar dorudan doruya olmayan sair hkmetler tercihan, Avusturya ve Venedik hkmetlerinin evraknda neler bulunduunu aratrdm. Avusturya'nn Bb- l ile diplomatik mnsebetleri huss trihini iyi yazabilmek iin, gerek Avusturya mparatorluu ile Macaristan ve Venedik'in ilk diplomatik evraklarnn muhafaza edildii imparatorluk Saray Hazne-i Mestresi'nde, gerek Harb ras Evrak Mahzeni'nde bulunan btn Avusturya ve Venedik sefirlerinin raporlarnn, btn sulh ahidnmeleriyle mzkereleri, evraknn gsterilmesini talep ederek, koFransa ve ngiltere krallariyle Almanya ve Rusya imparatorlarnn omuzlarnda bir ilte zerinde o vakitk pdih tasvir eden ve altnda Ltince Braksalar der ibaresi yavxlm olarak Hman tarafndan yaplan resme mracaat. (Braksalar der denilen Devlet, bakalarnn dmesine mni olmutur. Mtercim.)
17

Sayfa

13

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

laylkla msadeye nail oldum. Venedik Evrak Mahzenlerinde bu hkmetin Bizans mparatoru ve Osmanl Padiahlar ile en eski muahedeleri gzmn nne okumam iin konuldu. Bu trl vesikalar, Trk mverrihlerinin rivayetlerini tetkik iin en iyi vstadr. Bu evrak sayesindedir ki, Osmanl Devleti'nin baz alarnn vak'alarm doru surette yazmaa ve ilk devirlerde Bizans mverrihlerini tashih etmee muvaffak oldum18. Bir Osmanl Devleti trihi yazmak iin lzm gelen mehaz ve vesikalara zten bol miktarda sahip olduum gibi, incelemelerim ve seyahatlerim sayesinde hayl zamandan beri ark kavimlerinin lisan ve det-leriyle alldk peyda etmi. Avusturya ve Trkiye arasnda teesss eden siys ve ilm mnsebetlerde genliinden beri vazifeler grm olduum halde, (bu trihi yazmaa, hretli tarihi svireli Jan D Mller tarafndan tevike nail olan temaylm bir yana) mparatorluk Saray tercmanlnda tasavvurumu icraya msait yeni sebepler buldum; zra Avrupa'da nerolunmak zere Osmanl menblanndan karlan vesikalarn tammndan en mhimleri, muhtelif zamanlarda sefirler ve mparatorluk Sefret-hnesi memurlar (Veranziyus, Leopoldsdorf, Busbek) tarafndan Viyana'ya getirilmi, yahut mparator tercmanlar (Goltye-Speygel, Bratoti ve dierleri) tarafndan tercme olunmutur.19 Bu Tarihin Birinci Devresi in Mellifin Mracaat Ettii ark Menblar Cedveli Osmanl Devleti trihini yazmak iin mracaat ettiim ark menb -lar, aada gsterildii gibi, yedi ksma taksim olunabilir: 1- Silsile-nmelerle kronolojik cetveller, 2- Coraf eserler, 3- Osmanl talihinden de hulasaten bahseden umm trihler. 4- Osmanl devletinin kuruluundan mverrihlerin veyahut zeyl sahiplerinin vefatlarna kadar vak'alan iine alan Osmanl umm trihleri, 5- Bir veyahut birok saltanat mddetinin, inklblann, seferlerin, muharebelerin, muhasaralarn ve sulh ahidnmelerinden bzlarnn huss

14
Sayfa

Marino Sanato'nun byk boyda matib 58 cild trlht eserini zikretmek kfidir ki, Kont Daron'un mehul idi. Bu eser sefirlerin raporlarnn hepsin?, Konsl irdelerini, muahedeleri, dier vesikalar iin almaktadr. Ayn'dan ve Byk Devlet Meclisi zasndan bulunan mellif 39 senede (1490-1534) toplamtr. 19 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall), Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 1/1 -9
18

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

trihleri. 6- Mehur ricalin, yni sultanlarn ve vezirlerin, reis efendilerin, fakhler, meyih ve irlerle sanatkrlarn (Art) tercme-i halleri. 7- Siys yazmalar, sulh muahedeleri, kanunlar ve evmir mecmualar, ir vesikalar.20 I- Ensb Ve Kronolojiye Dir Eserler 1- Sbhat'l-Ahbr. Dokuz hanedann silsile-nmelerini muhtevidir ki, bunlarn sonuncusu Osmanl hanedandr. Viyana Saray Ktphanesi, Nu: 143, gayet gzel resimleri iine almaktadr. 2- Shhat'l-Ebrr. On iki hanedann silsle-nmesini ihtiva etmektedir ki, bunlarn da sonuncusu Osmanl hanedandr. Kezlik, Nu: 144". 3- Sbht'I-Ahyr. Mellifi: Dervi Mehmed. I. Selm'e kadar on iki hanedann bakiyyesini hvidir. Kezlik, Nu: 188. 4- Silsile-nme. Hz. dem'in yaradlndan Sultn II. Sleyman'a kadar ensb cedvelleri ile peygamberlerin, en mehur sultn ve hkmdarlarn gayet gzel resimlerini muhtevidir; mellifi Ressam Hseyin, cedveller 1004 (1104, Mtercim)/ 1692'de hitm buluyor. Kezlik, 141. 5- emil'l-Osmniyye. Mellifi, III. Murad saray irlerinden Lokman; bu eser ilk on iki Osmanl pdihnn ekallerinin tariflerini ve tasvirlerini muhtevidir. Kezlik, Nu: 475. Benim kolleksiyonumda dah orta boyda 89 varakay iine alan-Kont Lof tarafndan hediye edilmi,- pek gzel bir nshas vardr. 6- Takvm't-Tevrh. 1058/1648 trihine kadar Hac Kalfa'nn; 1144/1731 Je kadar zeyli yaplarak Emir Buhr'nin; 1146/1733'e kadar kezlik zeyli yaplarak brhm Mteferrika'nn kronolojik (trih) cedvel-lerini iine almaktadr; 1146'da istanbul'da baslmtr. Byk ebadn kk nev'inde 247 sahife, Hac Halfe Mustafa tarafndan trk, fris, ara-b lisanlarnda21 yazlm ve Jiyurinaldo Karli (Giovanni Rinaldo Con-te Carli) tarafndan italyancaya tercme edilmi Takvm-i Trih (Chro-nologia Historica) unvanyla italyancaya nakl ve 1697'de Venedik'de tab' edilmitir. 7- Ravzat'l-Ebrr. Mellifi, Mft Kara-eleb-zde; 1058/1648 trihine
20 21

Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall), Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 1/11 inde arapa ve farsa, beyit ve ibareler bulunmalndan dolay byle denilmitir, (Mtercim)

Sayfa

15

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

kadar umm ve takvimi trihtir ki, Hac Kalfa'nn bu yoldaki eserinden daha mkemmeldir. Byk ebatta 477 varaka. Gayet gzel hat ile yazlmtr; Kont Lofun hediyesidir. 8- Trh-i Kk Nianc. Kanun Sleyman'n saltanatnn nihayetine kadar kronolojik eser. Kk boyda 139 varaka.22 II- Coraf Eserler 9- Cihn-nm- Hac Kalfa'nn Asya corafyasn iine alan byk eseridir. Behrm- Dmk zeyli yaplarak ve 1145/1732'de stanbul'da tab' edilmitir. Byk boyda 698 sahfe, 40 harita ile. 10- Tuhfet'1-Kibar f Esfri'l-Bihr. Mellifi Hac Kalfa, Der-sa-det' (istanbul) de baslmtr, 1141/1728. Byk boyda 75 varaka, 4 haritayla. 11- Rim-ili ve Bosna. Rumeli ve Bosna'nn corafyasnn tarifi. Mellifi Mustafa bin Abdullah Hac Kalfa, Viyana, 1812. 12- Bahriyye, deniz atlas. Mellifi, 959/1551'de idam olunan Pr Reis. 1520'de yaplm olan bu atlas Berlin Ktphnelerindedir. (Gayet naks ve bozuk. Diez, Asya'ya dir hatratnda bundan asla bahsetmemitir), Dresd (Dresden), Bolonya (kinci basm), Vatikan ktphanesinde ve benim kolleksiyonumda vardr. (Bendeki .byk boyda 172 varaka ve 133 haritay23 iine alan gayet gzel bir nshadr.) 13- Trih-i Seyyah yahut Evliya elebi Seyaht-nmesi. Byk boyda iki cildde toplanm olarak drt kitaptr. Birincisi 450, ikincisi 472 varaka.24 14- Mensik'1-Hacc. 1193/1779'da Hicaz'a giden Hac Mehmed Ed bin Mehmed Derv'in seyahat hikyesi. 122.3, lB36*da istanbul'da basi mist ir. Orta boyda 556 sahfeyi hvidir.25 15- Kitb Mterek Vaz'an ve'l- Mfterek Sak'an. Abdullah Y kut'un elfz mtebihe corafyas.26 192 byk varakada 1090 mte bih maddeyi
Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall), Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 1/11 12. 23 Harita (La. Herta)'nin, drdnc cildinde bu atlas mufassajen beyn'olunmutur. 24 Osmanl Devleti'nin tekilt ve idare uslnden bahseden ikinci cildi mkemmel bir fihristi iine almaktadr, (istanbul'da nradan lk yars kadan hayli yanllarla, baslmtr.) 25 Lepiska edeb gazetesinin 1818 senesinde 112 numaral nshasnda, tahlil edilmitir. 26 Elfz- Mteb:he-i Corfiyye Kitab <L'homonymique georaphique) dr. (Bu kitap asl mnas itibariyle birbirine mnsebeti olup da, mev -kien muhtelif mahallere alem olan kelimeleri toplamaktadr. Mesel Osmaniye ve Osmanck kelimeleri arasnda lfzen mnsebet vafta da, nahiyeleri, yni bulunduklar mevkiler muhteliftir. Ktito elebi KefiTz -Znn'da
22

Sayfa

16

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

ve cem'an 4256 mekn ismini iine alan bir cilddir. 16- 'lam'1-bd f A'lmi'l-Bild. Benim kolleksiyonumda by: 32 varakay iine alan kk corafya mecmuas. Hibir tertib altnd olmakszn yz maddeyi ihtiva eder. 17- Hsn'l-Muhdara f Ahbr Msr ve'I-Kaahire. 911/1505'de ve ft eden eyh Cell'd-dn Syt'nin eseridir. Kolleksiyonumda by] 478 varakay iine alan bir cilddir. 18- Kevkeb'r-Ravza. Kahire karsnda kin Ravza adasnn mu fassal topografyas. Bu da, evvelki gibi, Kahire toporafyasdr. By! 284 varakahk bir cilddir. 19- Cevhir'l-Bahr ve Vekay''d-Dhr. Eser brhm Vsi ah. Hemen bsbtn topografyaya dir bir eserdir. Benim kolleksiyo numda byk 113 varakahk bir cild. 20- Trih-i Msri'1-Cell-zde Salih. Kanun Sleyman'n mverrih Cellzde'nin biraderi. Kolleksiyonumda 100 byk varaka. 21- Trh-i m- erf. Birinci Sultan Sleyman zamannda yazl m bir eserdir. Kolleksiyonumda 138 varakahk bir cddir. 22- EI-Berku'1-Mteellk f Mehsini Calak. Calak, am etrfdi.27 bn'rRes demekle bilinen Seyyid Mehmed bin Seyyd Mustafa bil Hudverdi bin Murad bin brahim tarafndan 1171/1757'de yazlmtr Kolleksiyonumda kk ebatta 87 varakadan mteekkil bir cilddir.28 III- Umm Trihler 23 - Behcet't-Tevrh. krullah bin Ahmed-er-Rmnin eseridir. Te'lf trihi 861/1457. On hanedan iine almaktadr; Kanun Sleymn iin ir Muhlis tarafndan trkeye tercme olunmutur. Orta boyda 178 varaka. 24- Zbdet't-Tevrh. Muslih'ddn Sa'd el-bd'nin eseridir; farsadr. Lri'nin ummi trihinden alnm, I. Sleyman'a kadar Osmanl padiahlar ilve olunmutur. Byk boyda 120 varakalk kk bir cilddir. 25- Cmi't-Tevrh, Mehmed Ktib Sim'in eseridir. 986/1574'de
bunu aadaki ekilde kaydeder: EI-Mterek Vaz'an ve'l-Muhtelif Sak'n; U BM AtodlTlajn Ykutjpl-Rm el-Hamevl, el-Bada* dlyy'l-mcnse'.) ^Mtercim). 27 am, yahut ohava (Kjuudub tercmesinden. Mtercim) 28 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall), Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 1/12 13.

Sayfa

17

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

nerolunmutur. 25 hanedan ihtiva eder; Sadrzam Sokullu nmna ar maan edilmitir. Byk boyda 319 varakalk bir cilddir. 26- Nuhbet't-Tevrh. Mehmed Efendi'nin (lm: 1050/1640) eseridir. 2 cild, birincisi 39 hanedan, ikincisi Osmanl hanedann hvidir. Byk 439 varakalk bir cild. 27- Nuhbet't-Tevrh, Bu da Mehmed Efendi'nindir. 87 hanedan ihtiva eder. Byk boyda 438 varakalk bir cilddir. Gayet gzel hat ile yazlmtr. 28- EI-Bahr'z-Zehhr ve'1-Aylem't-Tayyr f lmi'l- Evil ve'l-Evhir.29 Cenb ismiyle ma'rf, Mustafa bin Seyyd Hasan el-Hsey-ni'nin eseridir. Seksen iki hanedan mildir, ki bunlarn sonu 997/1588'e kadar Osmanl hanedandr. Viyana Saray Ktphnesi'nde 469 numarada. Erbluda Cenb kelimesine mracaat. Orada unvan iyi gsterilmemitir. 29- Tenkh't-Tevrh. Hseyin Hezrfen'in eseridir. (1099/1637 ), Kezlik, 474 ve 135 Nu.: Benim kolleksiyonumda dah byk orta boyda 239 varaka. 30- Fusl-i Hail ve Akd ve Usl-i Hare ve Nakd. Hkmetlerin mene' ve azamet ve inhitatlarna dir felsef incelemeleri iine alan bir eser olup tarihi li tarafndan te'lf olunmutur. Kezlik, Nu: 125; benim kolleksiyonumda dah vardr. 31- Trih-i Rdvan- Paa-zde. Muhtasar umm trihtir, ki ondan mada Sultan III. Mehmed Hn zamanna kadar Osmanl hanedan saltanatn dah iine alr. Orta boyda 295 varakalk bir cilddir. sve Kral'nn istanbul maslahatgzar olup Moracea Dson'un dmd bulunan valye Dpalen'den satn aldm. 32- Trih-i Tabi, Ebbekir Be Halil Paa-zde. (Hazreti Peygamberden 1054/1644'e kadar umm trihe mteallik makaleler; byk boyda 305 varaka.30 IV- Osmanl Devleti Umm Trihleri 33- kpaazde Trihi. Eser sahibi Dervi Ahmed, Yahya'nn o-l,
Cenb Mustafa Efendi'nin bu kitabnn adn Ord. Prof. . H. Uzuncar -l el-AylOmtt'-Zahlr (Osmanl Trihi, c. I, s. 307); T. Ylmaz z-tuna se cel-Aylttm'i-Zaldjr ft AhvaUl-Avail re'1Avalnr (Byk Trkiye Tarihi, c. 14, s. 157) suretinde zikretmektedirler. Bu itibarla, Hammer'ln zikrettii bu ismin yanhs olabilecei hatrlatr. Hazrlayan.29 30 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall), Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 1/13 14
29

Sayfa

18

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

Sleyman'n torunu, k Paa'nn torununun oludur. 31 Bu zt (yni k Paa) I. Murad asrnn en mehur zhidne ahlk iirleri yazan airlerindendir. Hac Kalfa'nn bibliyografik eserinde bu trihi, eski, unutulmu kitaplardan vasfiyle kaydedilmitir.32 Gerekten, yirmibe sene mtemadiyen aratrmalarda bulunduum halde, istanbul'da bulmaa muvaffak olamadm;33 yalnz Vatikan Ktphnesi'nde Kralie Kristin tarafndan hediye edilmi olan istinsah edilmi eserler meynn -da vardr; ben o ktphanede okuyarak bz fkralarn kardm. Mellif, II. Byezd asrnda yaam ve Osmanl tarihinin en eski vak'alarn ppderinin lisnndan iittii gibi nakleden Sultan Orhan imm llyas'n olu eyh Yah'nin kitabn mehaz edinmitir. 34- Trih-i l-i Osman. Mehul bir mellifin eski vekaynmesidir ki, Veranzius, memuriyetinde bulup getirmi, ve Leon Klavi, yazd Mslmanlar Tarihi'nde Veranzius'un Trihi unvanyla ondan istifde etmitir. htiml ki Viyana Saray ktphanesinde 139 numarada kaytl olan kitap, Veranzius'un getirdii nshadr. Bu kitap ancak 874/1470 trihine kadar gider.34 35- Cihn-nm.35 II. Byezid asrnda yaayan Neri' nmli-min eseridir. u halde mverrih, k Paa'nn torununun oluyla muasr demek olur; her ikisinin de slbu zerfetten mahrumdur. Leon Klavi ve Ame Leboern bu kitab grm ve Murad'n tercman Hanivald'n36 Trihi unvanyla gstererek, ondan istifde etmilerdir. Bu gn pek ndir olan bu eski trihin bende iki nshas vardr. Birinci nsha, ki daha mkemmelidir, 966/1558'de yazlmtr. Byk boy 261 varkalk bir cilddir. 36- Het Behit 930/1523'de vefat eden drs-i Bitlis'nin (Bidls) eseridir.
MUze-1 Humayn'da bulunan bir nshann Vatikan Ktphnesl'nden fotoraf celb olunan nsha Ue mukabele edilerek, daha sonra istanbul'da baslan gkpaa -z&de Tarihlimde, s. 1, mellifin neseb silsilesi yle grnyor; Dervs Ahmed sk, bn Yahya, tbn eyh Sleyman, bn Ba-II Ak Paa, bn Muhlis Paa, tbn Baba, lyas. (kinci basma lave. Mtercim) 32 Hammer, v.a,h.i.e. tbirinin tercmesinde srt iin eski unutulmu tarihlerdendir diyor. Mtercim) 33 Priste Kraliyet Ktphnesi'nde mevcut istinsah edilmi eser, muhibbim Baron Dsasi'nln de tasdik ettii zre, ehemmiyeti ve Osmanl trihine aidiyeti olmayan bir eserdir. Katalogda Akpa Trihi yazlmsa da. k Faa yalnz iir yazmtr; mverrih, torununun oludur. 34 Viyana, ve Paris ktphanelerinde (Nu: 124, Nu: 277) ki dier vekayln -me ehemmiyetsiz bir eserdir. 35 Kfitip eleb'nin yukarda beyn olunan corafyasnn unvan da budur. 36 Nikola Hanivald, Avusturya. mparatoru efi* msy Bregner'ln 1581'den I583'e kadar tercman, ve Murad (III. Murad) "in dvn- hmyn tercman idi.
31

Sayfa

19

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

Bu, ilk melliftir, ki II. Byezid'in tevikiyle Osmanllar'n trihini ssl bir slpla trke deil, fara olarak yazmtr.37 stanbul'da ikametim esnasnda ilk saltanat ihtiva eden (Osman, Orhan, I. Murad) byk iki yz varakalk bir cildini satn almaa muvaffak oldum; t yirmi sene sonra, farsa aslndan yedinci ve sekizinci kitaplarm (II. MeHmed ve II. Byezid) satn almaa muvaffak olabildim, ki byk 350 varakalk bir cilddir. I. Byezid, I. Mehmed, II. Murad'n saltanatlarm ihtiva eden didnc, beinci, altnc kitaplarm ancak bir istanbul ktphanesinde mevcut tercmesini istinsah ettirmek suretiyle tedrik ettim, ki 272 byk varakalk bir cilddir. Mverrihin olu "defterdar Ebl-fazl tarafndan I. Selm'in saltanatna dir yazlan zeyl, gzel olduu kadar ndir olan bu trihin38 drdnc cildini tekil eder. bu drdnc cild byk boyda 153 varakadan mrekkiptir. Bu eseri bulmak iin yirmi sene meakkat ekmemin ve satn alabilmek iin yz duka demekliimin sebebi, devlet mverrihi Sa'd'ddn'in Tc't-Tevrh'indeki muhakemesiyle anlalr. O diyor ki: Hme-i sihr-fern ve fikr-i ulviyyet-karni Het Behit kitb- mu1-cezini vcde getirmi olan Mevln drs her hususda Osmanl mverrihlerinin en gzide ve en mu1 teberidir. Lkin tasvr-i tafsilt iksr mertebesine kadar sevk etmi, ve sde ve tabi slba nazar- istihkar ile bakmtr. ndan mada, erbb- ma'rif, bu ravz-i belgatde -bir ksmn iaret eylediimb'z naka'is bulmulardr. Zten Sultan Selim (16) (Ferds-i Cennetde ile'1ebed sn intir etsin) devre-i mes'de-i saltanatnda ve vezr-i 'zamnm (heme nil-i tevecch-i pdih olsun) taht- himyetinde ner olunan bu trih, beraber mek ile muht-dr. bu ndire-i edebiyye birok ktb-i fhire meynnda hsn-i bedi'i ile mmtazdr. Zlf-i anber-teri, y'ni str- mteselsilesi hr-i cinnn turreleri gibi en ziyde ziynet, kalem-i srah ile muharrer yt- kerme ve ehds-i nebevyye ehresine ltf bir humret vermidir. Egeri bu eserin tafsilt bir az mevve ise de, asla mcib-1 kell ve b'z aksmndaki ihtisar vsl-i derece-i ihll deildir. T'brtn hsn-i intihab da ma'nlar hakknda hi bir bhe brakmaz. u kadar ki mellifin fl-zil-i Osmniyyeyi tezkrda ihtisar ve seltn-i uzzm lyk

20
Sayfa

Hac Kalfa Evvel men snfn fih diyor ki, ilk trih yazan deil, trih nasl yazlacan ilk bulan (yni trihi maddeleri tertb ve tasnif eden) demektir; zira Neri ve k Paa'nm torununun olu, drs'den evvel yazmlardr. 38 Jurnal AzyaUk (Journal Asia,tique)'de (c. 4. s. 35) bir haiye dahi bu kitabn satlndan bahseder.
37

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

olduklar vech ile medhde iktisr etmi olmas bir nakse add olunabilir.39 Bu fkra, Osmanl Devleti'nin en mehur mverrihi olan Sa'd'd -dn*-in tarafgirlii hakknda bir fikir verebilir. Selefini hemen kamilen istinsah etmi olmasndan dolay elbette onu medhetmesi kendisince de muktezi idi.40 I. Selim ve Kanun Sleyman saltanatlarnda yazlm huss trihlerden baka, yine bu pdihlarla muasr iki kalem sahibi, Osmanllar'n umm trihini nerettiler ki, biri -trih eser ve ihsiyye (istatistik) si bugne kadar Avrupa'da ismen dah malm olmayan- lim sadrzam Lutf Paa, ve dieri balangcndan 957/1550'ye kadar Osmanl Devleti'-rdn bir trihini yazm olan Edirne kads Muhyi'd-dn Ceml'dir. Bu ererin, nerinden bir sene sonra, mparatorluk maviri Ben D Leopol-dsdorf hatla yazlm bir nshasn Viyana'ya getirmi, ve mparator I. Ferdinand'n tercman Goltiye-Speygel marifetiyle almancaya tercme ettirmitir. Leon Klavi'nin Ltin ve Alman lisanlarnda nerettii bu tercme, Avrupa mverrihleri iin Osmanl trihinin ilk esaslar olmutur. Mverrihin tercmesinden tercme olunan fkrann asl udur: Mevln drs-i hass-i bimezdi't-takdsin destyri-I hme-i sihr-saa ve karha-i nfize-i blend-pervz ile marnasa-i zuhura braz etdii Het Behit nm kitab, dil-pesend, ma'rif-perdz, cmlenin ebefai ve her vehile evcah iken, medd-i tnb ile mll serhaddlne mntehi, ve 'tldl piryesinden teh olduundan ayr, hall-i makalinde ihtill ve sret-i kusur ve i'tidl (?) manzr- enzr- evveliyyl-ebsrdr. Nitekim ba'z-sna bu nev-bve-i ba-i bretde irt olunmudur. Ymn- devlet-1 h- llcah Seh Selim bin en Sleyman Hn (dme eyyml devleteh ve karne hayymi savleteh msr eslafi'l-kirm fi riyzi'l-ctnn ve ebed-ikbl sa'deteh nahleh ve medd mededdi silslle-i neslih il-hr inkrz'zzemn) le bu kitb- mekin-nikb bir nigr- ser-f irz ve ars-i hacle- nzdr, ki aris-i nefls-t ktbden mmtaz olmudur. My-i mek-byi str-i mselseledir, ki zevlb-i hrre bhir'l-iltibas ve glgne-1 ceml- b-misli midd-i srh ile mestur olan yt ve ehds-i iktiibasdr. Ne itnab e imlall ve ne caz ile hlli vardr. Prmen-I dmen ve damen-i pirien ve hall- mbaladan tbir ve nefaset- ta' tor-1 abir-efsn sarrafn-
Mstensih bn Sleyman kelimelerini ilve etm' ise de, bu lve yanltr. nk drs II. Selim deil. I. Selim asrnda yakyordu; trihi de I. Selim zamanna kadar gider. 40 Bratatu, tercmesinde btn, edeb fkralarla beraber bunu da. unutmu tur. Viyana ktphanesi, Nu: 121, s. 100.
39

Sayfa

21

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

nkd- men nazarnda zahirdir. N:'am-i ta'dd- l'dd-i mehsin-i seltln-i Osmnlyyeden kaasir ve tafsil-i me-nkb-1 cellle ve merttb-1 aliyyelerinl gayr- hairdir. Lkin taahhd-1 terk-1 tatvl-1 kelm ve gazavt- klliyyelerl beynn iltizm Bzr-1 bahirdir. Tac't-TevArih, c. 1. s. 159, istanbul matbaas. O vakte kadar o mverrihlerce Osmanl trihi, an'anelerin -bizzat grdkleri vakalar hikye veyahut bu vak'alaia dhil ahslarn lisanlarndan nakletmedikleri iin itimda yn olmayan- Avrupallar tarafndan toplanlm bir mecmua-i garibesinden ibaret bulunmutu: Bavyerah dberger, Transilvanyah Mhlenbaher, Siyandgiri ve Sagundino isminde iki Rum, lliryal Barleti, Hollandal Busbek, talyal Menavino, Kambini, Paulo Civviyo bu kabildendirler. 37- Trh-i l-i Osmn- Lutf Faa. Saltanatn balangcndan 961/1553'e kadardr. Kk boyda 107 varakalk bir cilddir. 38- Trh-i l-i Osmn- Muhyi'd-dn Cemli. Bu eser Viyana ktphanesinde ve Diez'm el yazmas kitaplar arasnda 32 numara e rakamlanm olarak Berlin Ktphanesinde bulunur. Leon Klavi, Osmanl trihini Muhyi'd-dn Ceml'ye gre ve Veranziyus ile Hanyuvald'in veli aynmelerinden alarak te'lif etmitir. Bu iki vekay-nme dah Golti-ye Speygel tarafndan tercme edilmi Ner ve Leopoldsdorf trihlerinin taklidinden baka birey deildir. Leon Klavi'nin eseri dern bir ten -kid fikriyle kaleme alnm ise de ark dillerine ve Osmanl trihinin menblanna vukufsuzluktan doan yanllklarla doludur.41 Yukarda zikrolunan alt trihin melliflerinden (kpaa-zde, Ner, drs, Ebl-Fazl, Ltf, Cemli) sonra, Hoca Sa'd'd-dn -ki kazasker ve daha sonra mft idi- III. Murad zamannda, devletin trihini knn balangcndan beri yazmaa memur olmutur.42 Bu zamandan itibaren trih yazcl devletin daim memuriyeti
Osmanh Hkmetinin Zuhur ve Avn- Terakkisi Hakknda Sa'd'd-dln Nam Trkn Trih* unvniyle ttalyaneaya tercme olunmutur. Birinci ksm, Viyana 1649; ikinci ksm, Madrid 1652. Bi'd-defat kendisinden bahsedeceimiz luzer -ki Osmanl trihinin Trk lisannda hibir men-bna vkf deil idi - Bo Saatler unvanl trih ve tenkidi eserinin nc sahf esinde Goltiye Speygel tarafndan Almancay tercme edilen Vekayl' -nme-i Cemli ile Bratatu tarafndan talyancaya naklolunan Sa'd'd-din'in hacimli trihinin ikisinin ayna eserden ibaret olduunu ifde eder. Sa'd*d-dln'in Tc't-TevrSh'inin bundan byle bulunamyacan fde etmesi de bir garip hatdr; nk btn Osmanl trihleri iinde en az ndir olan budur, ve mevcut mkemmel nshalar arasnda, tam bir mutabaka.t grlr. En, kymetli nsha Vatikan Ktphnesi'n-dedlr. 42 Ol sl hceste falda, -ki ayn* Fd-$h- lem oldu gl gibi Sultn Murad nn trihinden haber verir- serr-i izz-tt namus zre cls-i sa'det-ma'nslar vuku ve sr- berr ve hsanlar
41

Sayfa

22

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

-olmutur; ondan sonra yazlar trihler Tc't-Tevrh'in zeyli addolunur, istanbul'da Avusturya mparatorluk Sefareti tercman Ragozal Bratuta, Sa'd'd-dn'in trihini ital-yancaya tercme etmitir; lkin ksmen. Bu tercme bir taraftan da yan* hlklarla doludur. 39- Tc't-Tevrh. Sa'd'd-dn'in eseri. Viyana ktphanesinde Nu: 119-123. Bende iki nsha vardr. Daha tam olan nsha 355 byk varakalk bir cilddir. 40- "Trh-i l-i Osmn- Li-Al. Yine bu mellifin Knh'l- Ah-br nmndaki trihinin ksm- kllisini tekil eder. Bu hacimli eser 1006/ 1597'de yazlmtr. 477 byk varakalk bir cilddir. Osmanl Devleti'nin kuruluunun balangcndan III. Mehmed'in saltanatna kadar olan Osmanl trihni iine alr. Hakikat--sever, ve fakat pek sath bir tenkiti olan mellif, serbesti ve huls- vicdan ile yazmtr. Hele Hristiyanlar hakk-nda b-tarafhmdan dolay vlmee lyktr (21). bu eser Viyana Saray Ktphanesinde 470 numarada bulunur. 41- Trh-i I-i Osman Li-Hasan Bezde. Mellif, Res'l-kttb Kk Hasan Be'in oludur; brahim Paa ve Yemii- Hasan sadretlerinde babasna halef olmutur. Vefat: 1045/1636. Bu trih Kanun Sleyman zamanna kadar Sa'd'd-dn'in trihinin bir hlsas ise de, on-dnn sonraki zamanlara gelindiinde, mverrih aka hid ve siys bir sfat hiz olmak zere, vak'alar naklediyor. Tam bir nshasn bulamadm cihetle, Sleyman saltanatndan balayan ksmn -nk sa'd'd-dn trihi burada hitam bulur- istanbul'da istinsah ettirdim. 42- Trh-i l-i Osman Li-Solak-zde. Vefat: 1060/1649. Trkiye trihi hakknda yazlm en faydal' hlsa budur. 184 byk varakada smi'lertyle unvn- merrafdlr ve bu teerrfle T&c't-Tevarfh ile msezn-m olmagla sezvardr, sdde-i llerine ithaf olundu. (Sa'd'd-dln, T&ctt* t-Tevrth, c. 1, s. 11. stanbul 1279). Osmanl trihinin m. Murad'm emriyle yazlmas bundan ibaret olmak lzm gelir. Mtercim. Ali, bugne kadar, mverrih olmak zere yalnz Kantemir tarafndan tannmtr. Kantemlr ondan bz fkralar alm, ve eseri hakknda aadaki fikri beyn etmitir: Bu babda
fka yu buldu, bir gn pigh- serlr-i a'llarnda ecdd- dd- 'tiydlannin ba'z men-kb- cemileleri incirr- kelmla zikr olunup, b'z siyer-i merziyye ve hikyt- maziyyelerlnden sem'-i hmynlarna ermek takribi ile, bu ha kirin cem' ettii tevarlh ma'lm- erifleri olup, ndan bir nsha haz-zane-i mirede ounak babnda ferman-i lzmil-iz'flnlan sdr olman, lmtislen bl-emrihTl-ftl, bu nsha kj, nsih-i nesh-i tevrlh selef ve lsm-i

Sayfa

23

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

Osmanllar meynnda bir mel-Uf-1 vukuf olan ve o tarihde ber^hayt bulunan Ali Efendi nin rivayetini ta'klb edeceim. Ali Filibe'de tevelld etmi ve Hazine Ktplii hizmetinde bulunmutur. Mehmed-t Snl, Haiye, r.s. 117. tntihftb ettiim Osmanl mverrihinin o kadar sezavar - dikkat olan bu ahadetini burada tafsllen nakletmei mns'p grdm. Beni bu nakle tevik eden sey bu milletin mellifleri arasnda hi birinin Hrlstiyanlann mes&lihi (leri) hakknda onun kadar ihtiyat ve l'tidl le lsti'ml-i lisn eylemeznl olmasdr^ KezaUk, s. 120. Balaybalan, tasavvuf lisn mnsebetiyle Jurnal Azyatlk (Journal Asiatkjue)'in birinci cildinin 142. sahifesinde Ali vt seri hakkndaliyoj;raJik bir fkra vardr. br kk cild tekil eder bu eser, 1054/1644'e kadar gider. Kaym -babasi Moracea Dson'dan miras yoluyla elde etmi olan valye Palen'den satn aldm. Viyana ktphanesinde dah vardr, Nu: 472. 43- ehnme-i Al-i Osman. Byk Sultn Sleyman zamannda ha-yctta olan ir Hadd'nin eseridir, ki milletinin trihini nzmen yazmtr. Berlin Kraliyet ktphanesinde Diez el yazmalarndan 76 numarada vardr.43 930/1532'de son bulur.44 V - Huss Trihler 44- Trh-i Eb'1-Feth Sultn Mehmed Hn. Ftih'in defterdar Tursun Be'io, eseridir. Byk boyda 66 varaka. 45- Trh-i Mahmd Paa. Sadrzam Mahmud Paa zamannn trihi. Viyana ktphanesinde 133, ve Berlin ktphanesinde Diez el yazmalar ksmnda 57 numara. 46- Trh-i Kostantiniyye ve Ayasofiya. ys'n eseri, telif trihi 940/1533. Sadrzam Ali Paa'ya sunulmutur. Pris'de Kraliyet Ktphnesi'nde (Mill Ktphane) 147 numarada, Panteon ve Tersane ktphanelerinde, Kont Rezovski'nin kolleksiyonunda vardr.45
Osmanl trihini mesnevi tarznda yazan irler, hatt bunlardan yalnz bir saltanat devresini kaleme alanlar ehnameci unvann alrlar; u itibarla, ki, h -nme tarznda yazmlardr. Molla Hadfd, Hezr-pre, (Hezrfen?), Lokman, Ta'Uk-zde, Nutki, Sz, kri, Arif, Mahremi, ems, Hayat, Dern, Tal, endi, Rmzi, Nihli, ehb, Meymyi, Ndiri bu kabildendirler. 44 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall), Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 1/15 20. 45 Priste Kraliyet Ktphanesi'nde ve Tersane Ktphnesi'nde mevcut drt eser - ki aada teker teker saylacaktr - yanllarla dolu ve Osmanl devleti mverrihine her trl faydadan uzaktr:
43

Sayfa

24

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

VI - Hal Tercmeleri 47- eka'kin -Nu'mniyye. 998/1589'da vefat eden hretli kaa-mus yazar Takpr-zde'nin eseridir. Arapadr. Ulemdan 529 ve meyihden 50 ztn tercme-i hlini iine alr. Hemen her ktphanede bu lunur. 182 varakalk bir cildi bende mevcuttur, imparator ktphanesin de Mecd, tarafndan zeyli yaplm trke tercmesi 476 numaradadr. 48- Trh-i l-i Osman. III. Ahmed Hn'a kadar Osmanl sultan laruun tercme-i hallerini iine alr. 1136/1723'de vefat eden Osman-zd Ahmed Efendi'nin eseridir. 49- Hadkat'l-Vzer. Mellifi Osman-zde'nin zamanna kada: sadrzamlarn tercme-i hallerini muhtevidir. Bu eser birincisiyle birlik te orta boyda 210 varakalk bir cilddir. 50- Gldeste-i Riyz- rfan. Bursal Seyyd smail'in eseridir. Me; hrlardan Bursa'da medfn 550 ztn tercme-i hllerini iine alr. Orte boyda 219 varak. 1135/1722 trihine kadardr. 51- Het Behit. Edirneli Seh'nin (vefat: 995/1584) eseridir. Kl boyda 132 sahfe; kolleksiyonumda vardr; 207 irin tercme-i hallerin: ihtiva eder. 52- Tezkiret'-uari'z-Zref f Kavid'l-Kitb minel-Fuzal k elebi nmyla ma'rf Seyyd Mehmed Al'nin (vefat: 979/1571) eseridir. 420 irin hal tercmelerini iine alr. Viyana ktphanesinde 477 numarada kaytldr. 804 byk varakalk bir cildi bende vardr. 53- Tezkiret'-uar. Kastamonulu Ltf'nin eseridir (vefat: 990/1582). Yz seksen sekiz irin tercme-i halini mildir. aber, yz ikisini hulasaten tercme etmitir. Viyana ktphanesinde, Nu: 478. Ben 1- Trih-i l-i Osman, Kostantiniyye'nin muhasara ve fethi trihi, byk sahfeli bir cild, Tersane Ktphanesinde, Nu: 10. Bu eser Sultn Byezid*in klc ile azize -sf demek olan Aya-sofiya> isminin tesmiyesi hakknda bir efsneyle hitm bulur. 2- Mehmed-i Sanfnln Devr-i Saltanat Hlsas, mellifinin ismi yoktur. Jozef Brue tarafndan Franszcaya tercme edil-m'.tir, 1733. A&n ve tercmesi Tersane Ktphnesi'nde bulunur; lkin ne asl, ne de tercmesi mracaat zahmetine demez. 3- Trih-i Kostantiniyye, Latl'oin eseri. Nu: 131. Yanllarla dopdolu. 4- Muhabbet-nme. istanbul'un tarifi, Ca'fer-i Hesabl'nin eseri, 808/1405. Ayasofya'nn Uk trihini, Hac Kalfa'nn rivyetince Ahmed bin Ahmed el -Ceylnl rumca'dan farsaya ve Ni'metullah bni Ahmed farsadan trkeye tercme etmitir. Molla Ali bin Mehmed el-Kucu (vefat: 879/1474) Ayafiofya, trihini Ftih'in emriyle ikinci defa olarak yasmktr. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall), Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 1/20

Sayfa

25

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

deki nsha kk boyda 182 sahfelik bir cilddir. 54- Tezkiret'-uar. Keml-zde unvanyla maruf (vefat: 1012/ 1603) Molla Hseyin elebi bin Ali bin Emrullah'n eseridir. Altyz irin ksaca tercme-i hallerini iine almaktadr. Benim kolleksiyonumda-ki nsha orta boyda 242 varakalk bir cilddir.46 VII- Kavnn Mecmualar Ve Devlet Evrak 55- Kanunnme-i Mehmed Ftih. Mezzinzde bn Ali tarafndan 1029/1619'da toplanlan kanunnme zeylidir. Viyana ktphanesinde, Nu: 90. 56- Mnet- Seltn. Res'l-kttb Feridun'un eseridir. Osmanl evrak mahzenlerinde mevcut bin sekizyz orijinal evrakdan karlm, kymetli siys yazmalar mecmuasdr. Bendeki nsha 218 byk varakay iine alan bir kk cilddir; 267 paray muhtevidir. Paris'te Kraliyet Ktphnesi'nin 79 numaras bu cildin ancak bir ksmdr. Latgles'ir Kraliyet Ktphanesi Yazma Nshalar Hakknda Malmat ve Onlardan Mstahrect unvanl eserinin beinci cildinde 668. sahfeye mracaat. Langles bu cildde 267 yerine ancak seksen sekiz siys yazma evrak olduunu yazafc Beittiei yazma nsha I. Selim zamanna kadar olan siys yazmalar toplamtr. Sultn Kanun Sleyman'n yazmalarm ve Sleyman'n seferlerinin merhale-nmelerini iine alan ksmlarn unvan Mnet- Humyndur. Yukarda saylm olan ve eserimin birinci ve ikinci cildi iin mracaat ettiim elli alt menbdan Osmanl trihi yazan mellifler ancak beinden istifde etmilerdir. Onlar da udur: 1 - Veranziyus'un olmak zere tannm Osmanl mverrihi Veka-jnme'si; 2 - Hanyuvald nmn ihtiva eden Ner Vekaynmesi; 3 - Goltiye Speygel tarafndan almancaya tercme olunmu Cemli Vakayinamesi; 4 - Daha sonra Leon Klavi tarafndan Be Vekaynmesi unvnyla nerolunan yine evvelki eser; 5 - Bratuti tarafndan tercme edilmi olan Sa'd'd-dn. Avrupa mverrihleri, Avrupa'da hayl zaman evvel neredilmi olan Tezkire-i
Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall), Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 1/20 21.
46

Sayfa

26

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

ttfTye bile mracaat zahmetine katlanmamlardr. Bu elli alt eserden ylnz ikisi, yni drs'in Het Behit'i ve Sa'd'd-dn'in Tc't-Tevrh'i satanlarn emirleriyle yazlmlardr. Ssl slubuyla mmtaz olanlar da bunlardan ibarettir; marrne edalardan r ve saray ile her trl temsdan ber olan dierleri-bu eserlerde serp hkim olan b-taraflk-tan dolay- sultanlarn mverrihlerinin eserleri ile gze arpar bir tezat gstermektedir. irlerin hal tercmelerim yazanlar gibi bunlarn da mverrihleri yalnz ulem ve muallimlerden deil, devlet ricalinden ve kl erbab (ordu mensuplar) ndan idi. Bzlar daha byk makamlara gemilerdir. Aralarnda re's'l-kttb, nianc, defterdar, sancak beylfr-ri, beylerbeyiler vardr. Hatt bunlardan Sa'd'd-dn eyhlislm ve Ltf sadrzam olmulardr.47 Zikrolunan Kitaplar Hakknda Mtercim (Mehmed At)n Bz zahat (Aada mnderic rakamlar, mverrihin koyduu sra numaralarm gsterir) 3- Subhat'l- Ahyr. Ktip eleb'nin KefVZnn'da (istanbul tb', 1310) Subhal'I-Ahbr ve Tuhfet'l-Ahyr unvanyla Dervi Meh-med bin Ramazan tarafndan te'lf olunmu bir eser kaydaderek, Hazret -i dem'den Kanun Sleyman'a kadar melikler, sultanlar, nebiler ve nib-lerini ensb silsilel^le beraber ihtiva ettii gsterilmitir. 5- em'ilii'l-Osmniyye. em'il, ahlk demek olan imal lfznn oulu ise de, em'il kitaplarnda kendilerinden bahsedilen kimselerin ekali de giterilir. Kef'z-Znn'da zikredilmeyen bu eser resimleri itibariyle mhimdir, 6 - Takvm't-Tevrh. Hi phe yoktur ki, bizde, Takvm't-Tev-rh'in mellifi Ktip elebi gibi, on, onbe lim yetimi olsayd, bugn ilm terakki bakmndan hayl ileride bulunurduk. Osmanl melliflerinin iinde Avrupa'da en ziyde hret bulmu olan da Ktip eleb'dir. Mverrihin.istanbul'da 1146 senesinde basldn beyn ettii Takvm't Tevrh'in nshas mtercimde mevcuttur. imdiki (mtercim zamanndaki) 16 puntodan biraz daha kaln olan, 18 punto derecesinde grnen hurf ile baslmtr ki, brahim Mteferrika'nn kalba dklmesine himmet eyledii
47

Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall), Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 1/21 22.

Sayfa

27

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

Sayfa

28

ilk harflerdir. Mukaddimesinde Cihn-nn'mn basmnn bitii eyh'lislm Dmd-zde eyh Ahmed Efendi'ye arz olunmas zerine, bu zt Tamamen memlik ve mlk-i lemin kemmiyet ve keyfiyetini hv ve Cihn-nm'ya cild-i sn olmak zere bir eser tertb ve tab'n arzu etmi ise de,48 yle bir eserin meydana getirilmesi hayl zamana ve lkelerinin ekillerinin resmedilmesi ok fazla almaya ve pek byk masraflara muhta olduundan, bunun tab' olunduu ve mufassal eserlerin icmali makamnda ve byk vak'alann fihristi hkmnde olan bu kitabn Ktip elebi tarafndan 1058 trihine kadar getirilip, 1144 trihinde hric -i sr'da vefat eden Emr Buhr eyhi Mehmed Efendi tarafndan o seneye kadar zeyl olunduu ve 1146 senesine kadar" iittiine gre brahim Mteferrika tarafndan ilve edildii yazldr. brahim Mteferrika kitabn kenarlaindaki haiyeleri iine almak suretiyle basl-bilmesine imkn bulmutur. Osmanl matbaaclnn kurucusunun ilk bast kitap, Vankulu ntayla mehur Sihh-i Cevheri lgatidir, ki onda matbaacln caiz olduuna ve faydalarna dir asrn limlerinin fetvalar da bulunmaktadr. Ktip eleb Osmanl marifinin en byk simalarndan olmakla beraber Hammer Trihi'nin ilk cildlerinde eserlerinin ok faydas olmutur. Vaktiyle ilimler bakmndan ark Garb'den daha mterakk iken, daha sonralar geri kalmasnda birok sebepler varsa da, en mhimmi Almanja'da 844/1440'da icd olunan matbaa, dier Avrupa memleketlerine az bir mddet iinde yayld halde, Osmanl memleketlerine 1140/1727 senesinde, yni asr sonra gelebilmitir. Bu gecikme, bir taraftan da ark harflerinin eklemek ve bir ok ekillerde bulunmasndan dolay mat baacln tatbikinde grlen byk mkilttan domaktadr. brhm Mteferrika'mn buna re bulmakta gsterdii hner, yeni bir icd de recesindedir. brhm Efendi aslen Macar idi. tik matbaay skdar'da amtr. Bir de kt fabrikas kurulmasna teebbs ettii eski Mliye Mstear ve r-y Devlet Res-i Snsi Mecdeddn Efendi hazretleri tarafndan mtercime gsterilerek aada hlsa edilen hazne kaytlar suretlerinden anlalmtr: Yalova kasabas kurbnde Elmal nm mahalde cereyan eden nehir civarnda Dvn- Hmyn tarihisi brahim Efendi ma'rifetiyle mced48

Dmd-zde, limlerin terakkisinin hakiki sebeplerini takdir eyledii anlatlr.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

Sayfa

deden bir kd kr-hnesi ins tasmm olunarak, bunun iin Top-hne ve Tersne'den bz eya verilmi, ve Lehistan'dan drt nefes kd ustas celbolunarak, bunlarn maet-i yevmiyeleri iin, istanbul gmr mlinden 1157 senesi avvlinin altnc gnnden itibaren beherine krk ake yevmiye tahsis olunmutur. brhm Efendi'nin 1160'da vefatyla kd imli terk olunmu, kd-hne muc-ttal kalm olmasayd, drt nefer ustaya avdet harcrah olmak zere 1160 zilhiccesinde hazneden yedier yz ellier guru verilmitir. El-hsl brhm Mteferrika, nm Kymet'e kadar btn slm milletleri tarafndan lmeye seza bir ma'rifet ve himmet sahibi idi. 12- Bahriyye. Pr Res'in bu mhim kitabn KefiTz-Znn kaydetmitir: Bahriyye. Trk, li-Pr Re's lbn'1-Hacc Muhammed, el-maktli sene 962. Zikr fiha ahvl-i bahri'r-rm ve cez'ire ve meslike ve mer-siye (limanlan) bi-ekliha ve ihdhet ale-s-sultn Sleyman Hn f-evvelihi ahvlfl-harit ve kavidi'l-melhni's-sirn f bahrfl-Hind naz-men ve neren. Ve h nshaten ihdhima ebsat kalla mine'l -hir ve f evveliha nazm ve'I-hr leyseti kezlik. 26 ve 27- Nuhbet'I-Tevrh. Bunun asl ismi Nuhbet't-Tevrh ve'1Ahbr'dr. Sultan Osman zamannda tertb olunan nshas 1276 sene sinde stanbul'da baslmtr. Ktip elebi o nshay kaydeder. Verdii izahata gre Cenb Trihi'nden tercme edilmi olup, asldan birok mahalleri terkedilmi ve pek az bir ey eklenmitir. IV. Murad asrnda yazld Hammer tarafndan bildirilen ikinci nsha, ilaveli olmaldr. Mellifi Hac Mehmed Efendi dvn- hmyn ktiplerindendir; Edirne'li. 28- EI-Bahr'z-Zehhr ve'1-Aylem't-Tayyr. (Eylem, hayder vezninde deniz; tayyar, tayyar vezninde denizin yarlp salan dalgas. Aylem-i tayyar (veya: Aylem-i teyyr)dan maksad, dalgalanan de-niz'dir.) Mverrihin bu kitap iin mracaat tavsiye ettii Erbelo'dan maksad, Erbelo tarafndan yazlan Bibliotheque Orientale (arkiyat Ktphanesi) nm eserdir, ki ark trih ve corafyasna it isimleri muhtevidir. lk defa Paris'te 1697 senesinde baslmtr. Byk boyda 1060 sahfelik byk bir dlddr. 1776'da tekrar baslarak, 1780'de Tataristan trihiyle bz ilveleri ve mteferrik malmat iine alacak surette bir de ilvesi baslmtr. Kitap, daha sonralar bir daha baslmadndan, imdi antika hkmndedir. Mtercim, bunun ilk basmndan nshasyla ilvesini Paris'te hayl zaman aratrdktan sonra tedrik eylemiti. Bib-liotleque Orientale, Bahr'z-

29

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

Sayfa

Zehhr mellifinin 999/1590'da vefatn kaydeder. Kitabn unvanm Bahar alzahr velm al tebr arapa ekliyle zaptetmitir. 33- k Paa hafd-zdesi (torununun olu), yni Dervi Ahmed, eserini 889'da yazmaa balam, I. Byezid devrine kadar olan ksmn Orhan Gz imm lys Fkh'in Geyve'de bulunan olu Yahi Fakh'-den 793'de Yldrm'n Srbistan'da Alaca-Hisar'da Macarlar'la engini Kara Timurta Paa-zde mersndan Umur Be'den, Timur ile Ankara cengi ve akbetin i Byezd'm rikbmda solak ve elebi Mehmed zamannda Amasya dizdar ve II. Murad zamannda Bursa naibi olan ismi tasrh olunmayan bir zttan iiterek yazmtr. II. Murad zamannda, Dzmece Mustafa (825), Srbistan cenklerini (841), Macaristan aknn (842), Jan Hunyad muharebesini (852) bizzat grerek nakletmitir. (kpaa-zde Trihinden, ikinci basma ilve). 39- Tc't-Tevrh. istanbul'da baslan nshas, itinal bir surette, yanllk ve hatlardan olduka salim olarak vcuda getirilmitir. El yazmalarndan mevcut nshalar birbirine uymaz derecede olduundan, haylisi toplanarak mellifin kendi msveddeleriyle karlatrld, mukaddimesinde belirtilmektedir. Sa*d'd-dn Efendi, Fars edebiyatnda belagat tarz itibariyle en gzel trih olarak kabul edilen ve Sultan I. Selm'in pek ziyde sevdii ve mevcut nshs.n Msr seferinde zayi olmas zerine acele olarak istinsah ettirdii cihetle de buralarca fevkalde hret kazanm olan Trh-i Vassf taklide zenmeyip de, bz Selm'le ilgili menkbeleri iine alan Tac't-Tevarh'ine ilve edilen Selmyye'nin ve kezlik mezkr trihe zeyl olarak eklenen hal tercmelerinin slbunda, o zaman iin mmkn olduu kadar ak yazm olsayd, Tc't-Tevrh zamanmzda rabet bulurdu. Gerek Tc't-T-evrh sahibi Sa'd'd-dn Efendi, gerek Het Behit mverrihi drs-i Bitlisi siys ilerdeki mhim hizmetlerinden dolay devletin en byk adamlanndandr. drs ran'da tahsilini bitirmitir; arapa ve farsa beligne nazm ve nesre muktedir idi. Bir mddet h smail Erdebil'nin emrinde hizmette bulunduktan sonra, Hacc' gitmi ve oradan Sultan II. Byezid devrinde Der-Sadet (istanbul)'e gelmitir. Sultan Byezid kendisine olduka sayg gstermi ve Osmanl trihini yazmaa memur etmitir. O vakitler farsa lisnnn buralarca itibr ve tahakkmnn derecesine delildir ki, II. Byezid, devletinin trihini farsayla yazdrmtr. Bundaki yanllk Sultan Kanun Sleyman devrinden itibaren tammiyle anlalm ve artk ondan sonra Osmanl trihinin de trke yazlmasna himmet artmtr. drs-i Bit-lis'nin byk siys hizmetleri I. Selm asrnda

30

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

btn Krdistan'm Osmanl devletine ilhakna dellet eylemesidir. Vefat trihi Kanun Sleyman'n tahta kt senedir. Hoca Sa'd'd-dn Efendi, Sultan Selm'm ran'dan dier bz marif erbab arasnda alp getirdii Hasan an'n oludur. Fazilet ve olgunluuyla hret bulmu, ve Meihat makamna kadar kmtr. Byk siys hizmetleri 1003 trihinde Eri'deki kanl ve byk arpmalarda balangta grlen bozgunlukta pdih mevkiinde sebat etmesi iin cesretlendirmesidi, ki bu sebat zerine bozgunluk, byk bir muzafferiyete dnmtr. Vefat: 12 rebilevvel 1008, 43- ehname. Sultn II. Byezd devrinde Uzun Frdevs nm irin 330 cild bir ehname yazp pdiha takdim ettii, bundan sekseninin seilip, dierlerinin yaklmas padiah tarafndan emrolunmasyla, Uzun ir'in Horasan'a kadar gittii Kef'z-Znn'da yazldr. Cildler, kk eyler olacaktr. Sultn Byezd'in bu kitaptan, eski esatirlere ve ir memleketlerin trihlerine it ksmlarn bir tarafa braklarak, sekiz pdiha it seksen fasla ksaltlmasn emretmi olaca anlalr. Ktip elebi, drt bin beyitlik br ehname yazan hd'den de bahseder. 47- eka'iku'n-Nu'mniyye f Ulemi'd-Devleti'l-Osmniyye. aka'-ik'n birok tercme ve zeylleri varsa da, 999'da vefat eden Edirneli Mec-dnin kendi zamanna it bz ilvelerle tercmesi, dier tercmelere tercih edilir olduu gibi, bununla Nev'-zde Aty'nin zeyli iki cild olarak baslmtr. Birincisi 528 sahfe; ikincisi 771 sahfe. istanbul 1269. Daha sonra dier bir Mecd ile Uk-zde Atullah ve eyh 1145 senesine kadar bu esere zeyller yazmlardr; bunlar henz baslm deildir. 56- Mneat'l-Seltn. bu Feridun Be Mnet'nm mnevrih tarafndan belirtilen nshalarnn en by, kendisinde mevcut ve 218 varakada 268 evrak muhtevi kitaptr. Mnet- Feridun Matbaa-i mi-re'de iki defa baslmtr. Birinci basmnda ilk cildi 535, ikinci cildi 519 sahfe; 1264 ve 1265. kinci basmnda, bz ilvelerle 626 ve 555 sahfe; 1274, 1275. kisinin birden iine ald yazma evrak binden fazladr. Haber-i Sahih mellifine kadar bizim melliflerin ihml etmi olduklar bu eserden mtercim defalarca istifde edecektir.49

Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall), Byk Osmanl Tarihi, dal Neriy at: 1/2226.
49

Sayfa

31

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

Sayfa

32

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

BRNC KTAP OUZLAR; TRKMENLER; SELUKLULAR Trklerin Meneleri Ve lk Vatanlar Bugnk Osmanl neslinin menb olan Trk kavminin essn pek eski asrlarda aramak lzm gelir. Bizzat Osmanl milletinin ilk pederi olmak zere tand Trk, Herodot'un Targitausu ve Tevrat'n To-garma50 si olaca anlalr. Bz kavimler, hi haklar olmad halde, kendilerine Trk nmn vermilerdir. Dier bzlar ise, bil'akis, hakkaten bu airetin nesli iken, bir vehile asllarna dellet etmeyecek isimler almlardr. Tatar ve Mool mverrihleri, kendi milletlerine Yfes'in olu Trkn biraderleri ve torunlar sandklar Tatar ve Moolun yedinci derecede evldlar addetmekle soyluluk iddiasnda bulunmulardr.51 Halbuki hakk Trk olan Osmanllar, bu ismi erefe dokunan bir isj m* sayarak, reddle, gebe airetlere ve vah kavimlere tahsis ederler.52 Rumlar, Romallar da bylece Rum ve Romal olmayanlarn cmlesine Skit unvann verirlerdi. Pelin ve Pomponus Mela, Trkler'i ismen bilirlerdi.53 Herodot da byledir, ki onda
Herodot, Drdnc Kitap, 5. Tevrat, Kitb't-Tekvn, Onuncu Bb, 3. Eb'I-gz'nin, Tatar Trih-1 Ensl. Remuza, Tatar Lisanlar Hakknda Tetkikler, s, 335. 52 Mesel Naim'da, hatt bz daha sonraki kitaplarda Trk kelimesinin kullanl ekli zlerek hatrlanr. Belki zamanmzda bile mensbiyetiy -le eref duyduumuz Trk lfzndaki nec&beti idrk etmeyen hissizler bulunur. Daha bir batn sonra, bu idraksizlik bsbtn ortadan kalkacan mid ederiz. (Mtercim). 53 Bu mverrihler Turcaeque vastas sylas oecupant diyorlar, ki Trkistan'da geni ormanlar vardr demektir. Ahmed Vefik Paa merhumun Lehce-i Osmnsinin Trk kelimesinde mhim malmat vardr. Bz tbirlerin telhsiyle naklediyoruz: Trk.- Aslolan kadm sllenin bridir. ark Trkleri Uy-gur, Hali (Kl) (Halac veya Kala olmaldr. Hazrlayan), Karlh (Karlk) gibi drt be ulusdan, yni milletten ve Garb Trkleri Ouz, Kpak, Becenek, Krgz, Kanglu gibi on kadar ulusdan ibarettir. Hicretten 5.000 sene mukaddem Trkler Hind, Trn, r, Bbil semtlerine mstevli olmulardr. Bir ubesi el'an Hind cenubunda mnteirdir. Dier bir ubesi-ki kadm Trn ve Keldn tevifidir- Hicret'ten 1300 sene .mukaddel ran*a, Bbil, Asr, m diyarlarna geldikleri gibi Ouzlar dah oralara ik t i hn etmiJerdir. Trihlerde Ouz Hn zaman dedikleri budur. Yunan onlara skt (Skt; Skit) ve Isklt ve ehl-i Fars ise Sk (Saka) tesmiye ederler. Uygurlar hat ve kitabette rsh bulmala onlarn lisn ark Trkler beyninde ziyde mnteir ve her kavmin debr ve vezirleri
50 51

Sayfa

33

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

Turgius ismi mstensih-ler54 tarafndan Amurgius eklinde deitirildii

Uygur'dan mntehb idi. Tatar ve Mool'un Trkistan'a galebesinden sonra aatay Hn'n memlikinde muharrert btn Uygurca m-tedvil idi. Onun iin 700 sl-i hicrde aatay lisn tbiri yu bulmaa balam ve bu ark Trksi Frisye taklden ha -rekt- barize ile iml klnm idi. slm ile merref olan Mool ve ir Tatar gidere hep Uygurca mtekellim oldu. Ouzlar'-dan Badd'a askerlik in gelen oymaklarn ard sra Kaysk ve Salur ulusudah zuhur etti. Bunlar 400 trihlerinde slm'a dhil olarak mmtazlarna Selk, ummete Gz, Guz ve sehven Tuuz (T..2.) ve nihayet Trkmn denmitir. Sahr -nin olup ehirlere dhil olmayanlara Trk ve Ouz ism-i ummsi kalmala ileride Trk tbiri kaba kyl ve Ouz sde ve safdil mnsna istml olunmutur. Trk'e ehir ii zindan gelir gibi meseller bundan ndir. 500 trihinde hkmeti Selkler. istil edp Ouz yni Trkmn lisn tahrr edilmee balaynca ibu Garb Trk Arabi'yi taklden harekt- maksuresinin zmriyle, mesel olub kelimesi elif, lam, be.ile yazld. Hl ark Trk'de taramak yazlan kelime Garb Trk'de tramk (birincisi Tc ve Elifle, ikincisi Ti ile ve Elifsiz) yazlr. Trk arinin erefi Ouz ulusu ve Ouz'un hasb ve nesb saylan ksm Kay li'dir. Kay taifesi Trkistan'dan Horasan'a ve oradan Cengiz vaktinde ran'a ve daha ilerilere gittiler. Bir oyma Urfa ve Erzincan taraflarn gezerek Sultn Al'd -dn-i Selk bertiyle Bilecik ve Ankara arasndaki ovada St ve Karaca-ehir civarnda karr buldu. 416 oba halk idiler. Bele -ri Osman Gz dmandan Bilecik, Lefke, Domani, Yrhisar, Harmanck, Atranus, Yeniehir, Eskiehir kl'm ve civarn zaptetti. 688'de Sultn -n Sanca'nn belii ile serhad-dr (ucbei) nasb olunarak Devlet-i Selkyye'nin 700'de inkr-zyla istikll buldu. 27 sene hkmetindo her ehre cami, mahkeme, medrese, mektib-i adde bina ederek Anadolu Selk leri'nin memlikindeki ulem, udeb, bahdrlar btn bana topland. te onun halkna Osmanl dediler. Osmanlnn terbiye ve terakki ile tekil ellii lisn Ouz Trksinden, yni Trkmn lehesinden ayrlarak, artk Lisn- Osmn oldu. Trkmen'e nsaf yok mu? demiler; Varak grek de alak gelek demi. (Gidelim, grelim de alalm gelelim.) An alun m? demile'r. Beri parem ile vizirdi nidem? demi. Kadmen lisna hizmet edenlerden Krehirli Muhlis Paa-zde k Paa, olu Ulvn elebi, eyh, Ahmed Bcn, Sleyman elebi mehurdur.' (Bu satrlar, mparatorluumuzun son devrindeki siys cereyanlardan Osmanllk akmnn Trklk cereyanna kar ykselttii itirazlarn izlerini tad muhakkaktr. Yazarnn va tanperverlii triheri" sabit olduu ve mill kltrmze hizmeti gznnde bulunduu iin, yukardaki satrlarda Trk, Trkmen, Ouz ve Trke hakkndaki istihz ifdelerini gnm zn uyduruka savunucularnn slubuyla bir tutmak insafszlk olursa da, bu iddialarn ilm hakikate ve ciddiyete uygun dmediini sylemek de vazifemizdir. Her cemiyette tahsil gr-, m, mnevver zmre ile halk ve kyl zmreleri arasnda elbette bir dil, slp, tavr fark bulunacaktr. Bir milletin mnevverleri,-kendi halknn hususiyetlerini istihza mevzuu yaparsa, bunun asln inkr etmekten farkl bir yan olamaz. Kald ki, btn milletin terbiye ve terakkisinden, idri ve terbiye mes'uliyet mevkilerini elinde tutan mnevverler mes'ldrler. Lehce-i Osmni mellifi stadmz da bunlardan biridir... unu da ilve edelim ki, stadn kadmen lisna hizmet edenler olarak sayd-ve saymad- daha birok edeb ahsiyetler, istihza edilen Trke ile eserler vermek suretiyle, Trk-islm medeniyetini 18. asr balarna kadar cihann en byk meden varl hlinde yaatmlar, fakat daha sonraki nesiller-zellikle Bat stnl karsnda kendi mill varlklarnn ruhunu kavrayamayan ve kendi ahlsini hor gren mnevverler- asrn icbna uygun surette terkki gstermenin yollarn bu millete gsterememilerdir. Hazrlayan.) (Mtercim) 54 Herodot, 7, 64: Skitas, Amurgius, Sakas derlerdi. ihtimaldir Amorgius, nm - dierle Turius idi. Zr Sakaslar'n Keyhus-rev aleyhine Skit muharebeleri Acem mverrihleri tarafndan

Sayfa

34

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

grlmektedir. Ne Acemlerle Trkler, ne de,55 Acemlerle Macarlar arasnda hibir karabet mnsebeti bulunmad halde, Bizansllar Trkler'i bazen Farslilar bzan Ogurlar (Macarlar)56 nm ile57 zikrediyorlar. Mverrih Halkondil Trkler'i Skitler'den mi, yoksa onlarn ecdad olmas muhtemel olan Partlar'dan m58 ne'et ettireceini bilemiyor. Fransa, nesilleri bozulmu Rumlar'n gururunu pek okamakta olan hayalpereste rivayeti kabul ediyor, ki bu rivayete gre Osmanllar zak kavminin neslinden^ dir. Bu prens, vatan ve dnini terk ederek, arapaya da vkf olduun dan Trkler'in Acem olmadklar gibi arapaya in olmadklar da apak olmasyla beraber- Frisler'in, yni Trklerin muhabbetlerini celbetmi. Ondan sonra zak Rum ve Rumen lisanlar masallarnn byk bir ksmn arapaya tercme ederek, peygamber derecesinde n ve hrmete nai l olmu59 ve Seluklular hkmdarnn kzyla evlenerek, ondan ErturuTun babas ve Sultn Osman'n byk babas olan Sleyman h dnyya gelmi60. Dier mverrihler, Trkler'in Truvallar neslinden olduu hayline kaplarak, dosdoru Tser ve Hektor'dan nesillerini indiriyorlar61. arlken'in mverrihi Paolo Civvio *-ki Osman-llar'm trihini ve asker yaplarn ilk tantan daha sonraki asrlarn muharriridir- Trkler'in Volga sahillerinden gelme Tatarlar olduuna phe etmiyor62; henz pek ok zaman yoktur, ki Trk kelimesinin itikak eklinin Terek nehrinin63 isminde kef olunduu zannedilmitir64. Bir milletin asl memleketi hakkndaki incelemeler dima memnunluk verici deilse de, hi olmazsa, asl menbna kadar k suretini tyine dir
Trkler'e isnd olunmutur. Dier tarafdan Sakalibe (Slavlar) yni Herodot'un Sakaslar, corafya ve etnografya limleri tarafndan dima Trkler meynmda zikrolunmutur (Cihn nm, s. 372). 55 Pahimares. Persans, (Mtercim) 56 Hungrois. (Mtercim). 57 Kostantin Porfirojene trihi, Bizansllar'in Ourtar'in eski bir Trk kabilesi olan Uygur'a tebdil edilmesi hakknda Klaprot'a mracaat. Uygur Lisn ve Yazs, Berjin 1812 (Almancadr). 58 Halkondil, Birinci Kltap'n balangc. 59 Byle eyleri ancak Yunan hayl bulur. (Mtercim). 60 Franza, Birinci Bb, 20, rumca basm. 61 Aneas Silvius, Leonardos Ciensis ve dierleri. 62 Paolo Clvvi'nn Trklerin Asl Hakknda Tetkikler'!, bab: 1, 63 Engel'in Bulgaristan Trihi'ne mracaat. ulzer, Trih ve Tenkd Bo Saatler Mahsl nmndaki eserinde, Trklerin aslna dir muhtelif fikirleri toplam ise de, me'hazlara m lmt olmadndan birok yanllklar yapmtr. 64 Klaprot'un Asya Elsine-i Keslresi, s. 21, Ritter'n Corafyas, c. 1, s. 532 ve c. 2, s. 592.

Sayfa

35

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

tetkiklerden ziyde deildir. Trkler -ki inliler tarafndan evvel Tu-k ismi verilmitir- Altay, daha sonraki tabiriyle Altun Ta (da)'dan (Bizansllarn lkta, Akta dedikleri) karak sarkan Htay', yni imal in'i, garben Aral gl ve Hrezm,65 imlen Sibirya, cenben Tibet66 ve Buhar-y Kebr hududuyla kuatlm olan Merkez Asya (imdiki Trkistan67 'nn azm ve mahsuldar sahralarna vardlar. Bu memleketler her zaman mer'alannn okluuyla, Trz miski ile68 a'da69 iml olunan yaylaryla, atlarnn nesliyle, hele sekenesinin ki -gzellikleri ve yamagerlikleri70 btn arkda darb- meseldir- tab ve madd vasflaryla hretlidir. ran irleri bu memleketin kzlarna igil putlar ismini veriyorlar. igil Trkistan'n bir beldesidir ki, sakinleri Sheyl yldzna, Cebbar kevkebesinin cmlesine, Dbb-i Ekber (Byk Ay)'e ibdet ederler. Ve rivayete gre hemire ve kzlaryla evlenirler idi71. Bu irler Gatfar72, Hoten73 Fer-har74, Yama kzlarn adr beyitlerle verek, Trkler insanlarn malm aldklar gibi, bunlar da rahatlarn kaparlar diyorlar.75 Eski ranllar (Farslar) -ki Anrn, yni ran olmayana mukabil memleketlerini
Lisn'l-Gayb'n beyti, Hrezmin telffuz eklini tyin etmekle beraber, Hrezm ve Hocend'de Trkler'in kesretini ve Lisn'l-Gayb'm Trkler'e muhabbetini gsterir. Bz lugt kitaplarnn zannettii gibi Trk, gzel demek deil, Trk demektir; gzellik onun zmnndaki mndr. (Mtercim) 66 Tibet, ttitik manasnadr. Keinin tyleri dibinden tarak ile alnan yumuak tydr, ki ndan sf ve al nesc ederler ve tesdld-i y le in hududunda bir belde addr. Andan ala misk gelir. iddet ve mddet vezinlerinde dahi lgattir. (Brhn). Gy tabiat etmi ky-i zemini tasth/Tibet aa dm, in ve. Hoten. yukar. Nedim. 67Clhn-nmft, s. 366 68 Brhftn- Kaati, istanbul basm, s. 604 (asldan). Trz, in hududunda gzelleri pek gzel, miski ok bir ehir dir. Bedehan'da dah bir ehrin ismidir ki, vaktiyle kuma ve eker fabrikalar bulunur imi. Burhn - Kaat'dan, 1268' stanbul basm, s. 413. (Mtercim) 69 Brhan- Kaata% s. 337. ac le Taskend ikisi birdir. 70 ecaatleri demek. Harb ve ecaat gereklidir, eski asrlarda -hatt henz ve belki az hafif olarak - yama, galebenin tabii neticeleridir. (Mtercim). 71 Ferheng- ur'nin igil kelimesine (. 1, s. 348) ve Cihn -nma'ya. (s. 367) mracat. l veya ili Trkistan'n bir ehridir. iil gzelleri mehurdur. (Mtercim) 72Ferheng-i url, 2. cild, s. 179. Gatafar (yahut Gatfar) Trkistan'n bir nehri. Burhan, Kat-gar olduunu syler ve bu daha doru grnr. (Mtercim) 73 ark ve garb lisanlarnda hep byle okunur. (Mtercim) Vekay-i Slnln-i in'den karlan Hoten ehri Trihi, tercme: Abel Remuza, Paris, Jurnal Azyatik" (Journal Asiatique)'n 17. cildi, s. 293. 74 Brhn- Kaat'. 75 Hfz'n gazelinden.
65

Sayfa

36

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

ran diye isimlendirirlerdi- Ceyhun nehrinin arknda kin ve bugn Trkistan nmyla maruf memleketlere Trn ismini verirlerdi. Trm, yahut Trk bir nesil ismiydi, ki Skit (skit) lfz gibi barbar kavimleri tyine hizmet ederdi. Trn kelimesi rumca'da tiran eklinde bozulmu, ve Trk lfz bugn Osmanllar arasnda barbara mteradif (e-anlaml) bulunmutur76. Uygurlar, yahut ark Trkleri -ki Karakurum ile Turfan arasndaki sahada sakin idiler- eski mverrihler ve corafyaclar tarafndan Bi-zansllar'n Sibiryal Ogurlar'yla kartrlmtr. Bunun gibi inlilerin Trkler hakknda ilk kullandklar Hunyus (Hiyung-nu olmaldr. Hazrlayan) Hun yerine alnmtr77. Uygurlar'm lisn en sf ve en eski Trk lisndr; daha sonralar cihangir Cengiz Hn'n olu ve bu memleketin hkmdar olan aatay'a mensup olmak zere ibu lisn, aatay lisn nmyla yd olunmutur. Bizzat Osmanllarn da eski Trke dedikleri Uygur, yahut aatay lisn Gez yahut Trkmen lisnnn byk hemresidir, ki Seluklular'n ve Osmanllar'n lisn olduktan sonra, bugnk trkeyi tekil etmitir. Onbeinci asrn nihyetinde -ki trke ancak o zamana doru saflm kazanmaa balamtr- aatay lisn eriebildii gelimenin son noktasnda bulunuyordu. Lkin o gerilemeye balam, halbuki Osmanl lisn birok edeb eserlerle zenginlik kazanm, dima terakki etmitir. ark Uygurlar ve onlarn lisn hakknda birka sz sylemek gereklidir: 'Zira onlarn nesilleri olan zbekler78 aslen kardeleri olan Osmanllar'dan ayrlm iseler de, komular ve mterek dmanlar bulunan ranllar aleyhine btn ran memleketleri vs'atince Osmanllarla siyseten irtibat hlinde bulunmulardr. Osmanllar'n bir an'anesine gre en eski trihlerini de imdi zikredeceiz, ki geri her vakit trih ha-kkat mhrn tamaz ise de, herhalde zikredilmee mstehaktr.
Franszca lgatlere nazaran, tiran rumca'nm tiranus kelimesinden gelmekte ise de, tiranus eski Yunan cumhuriyetlerinde hkmet kud retini derdest ile, avam menfaatine bkm yrttn zanneden kimse demektir. Bunun Turndan gelmesi benzetme olsa gerektir. Bir de mverrih ifdesinde hakikati tecvz etmitir. Trk lfz vaktiyle barbar de-gll. byk bir hat olmak zere, kaba lfzna mteradif addolunurdu (Mtercim). 77 Klaprot'un Asya Elslne-i Kesres ve Abel Remuza'nn Tatar Lisnlar Hakknda Tetkikler'!. Uygurlar daha sonralar. Cengiz Han'dan sonra h-kmet eden zbek namnda, bir hkmdara mensup olarak; zbek smini almlardr. 78 ?bek denilen Trk nesli, nceleri Himalya, Daglar'nin gneyinde (kuzeyinde olmaldr) kain olup Hoten, Ksgar, Turfan, Hmil ehirlerinde.! uzak olmaya n memleketlerde ikamet ederlerdi. Asya Elsine-i Kesfres'ne mracat. s. 210.
76

Sayfa

37

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

Trkler'in eski an'anelerine nazaran -Herodot trihinde Skitler'in79 asl hakkndaki ksmnn erhinde eserlerinde tesadf olunmaktadr- Kara Hn'n olu Ouz80 (Hn), fetihleri ve kanunlar ile Trk kudret ve medeniyetinin kurucusu olmutur. Ouz, ibrahim81 ile muasr bulunmu olmak lzm gelir. Bir hkmetin kurucusu olmak haysiyetiyle onun Medliler'in Dejozes'i, yni ark mverrihlerinin Cemd'i ile82 ok mnsebeti vardr, Ouz Hn, putperestlii terk ile, daha sf bir dm seerek babas aleyhine mlk ve dn bir muharebe at ki, yetmi sene srd.83 Ouz Hn Kara Hn'n klk payitaht olan Karaku-rum'dan ve yazlk payitaht olan Or-Ta ve Kur-Ta dalarndan84 gneye doru giderek, Trkistan'n en hretli ehirlerinden olup uzun mddet Trk kudret ve medeniyetinin merkezi ol an Yesi85 ehrini ikametgh ittihaz etti. Yesi, Kara Hn'n olu ile zbek Hanlarnn makam olmutur. Nakibend86 tarkatinin mehur eyhi Hoca Ahmed (Yase-v) orada domu ve tarkatini orada neretmitir.
Herodot, c. 4, s. 5. Targitaus'un olu Lepoksain, Opoksain, Koloksaln (Kulaksan)'dir. isme mil olan Oksain tamamlayc eki Ouz, yahut Ouz Hn'dan baka birey olmamak lzm gelir. Neri'nin Cihn-nm' smda trh-u umm'nin birinci ksmnda Ouz Hn trihi okunsun. Bu trihi Hac Kalfa'run eserinden ayrmak in, dima Ner'nin trihini mellifinin ismiyle. Hac Kajfa/nn eserini yalnz Clhn-nm tabiriyle yd edeceiz. 80 Ouz, kz demek olduunu ve Ceyhun nehrinin eski ve bugn Avrupallarca bilinen ismi olan Oxusun kzden baka birey olmad kuvvetle zannedilir. Ahmed Vefik Paa'da, kz lfz Oguzun incelmi ekli olduunu yazar. lkalarda Orta Asya'da dah mbdiyyet derecesinde hrmete maz-har idi. (Hazrlayan'n Notu: Ouz eklinde kaynaklarda geen bu kelimenin asl, yakn trihlere kadar zannolunduu gibi kz olmayp, tamamen eski Trk siys tekiltyla dorudan doruya alkal bir tbiri ifde etmektedir. Eski Trkler'de ok bir sava letinin ismi olmakla beraber, ayn zamanda, bir st tekilta bal kabilelerin de sembol idi. Bu suretle, bir st tekilta, yni kabileler federasyonuna yahut il denilen devletse bal olan muhtelif ok; (kable)lerin ittihadn gstermek zere, (ben kelimesinin oulu ben -ler, nasl biz ekline dnt ise, ok kelimesinin oulu olan ok-lar da ayn deiime tbi olarak ok-uz (Ouz) ekline tahavvl ederek) tammiyle siys bir tbir olarak ortaya kmtr. Binenaleyh kzle alkas tamamen bir yaktrmadan ibarettir. Bu husus iin bkz: Prof. Dr. . Kafesolu, Trk Mill Kltr, istanbul 1982; ile Ord. Prof. S. Maksudi Arsal, Trk Tarihi ve Hukuk). (Mtercim) 81 Neri, (tbrhm aleyhisselm) 82 Vekayl-i Edebiyye. c. 9, s. 41 (Almancadr). (30} Nesri. 83 Neri. 84 Chn-nttm'ya nazaran (s. 161) zbekler'in Or-Tag yaz, Kur-Ta k payitaht idi. B*l-Gz trihinin franszca tercmesinde hemen btn ism-i hasslar (zel isimler) bozulmutur. Trlh- Ensl, s. 30. 85 Yesi (101* tul, 43 arz) Trkistan'n payitaht, zbek hnlarnn eski makam. Cihn-nm, 1, 59, s. 367. zbekler Moldavya'ya kadar nfuz le bu vilyetin idare .merkezine Tatar payitaht ismini (Ya) verdiler. 86 Nakibend eyhlerinin teretne-i hadlerini muhtevi olan Eaehftt-I Ay-nl'l-Hayt'a mracat.
79

Sayfa

38

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

Ouz Hn, babas Kara Hn'a isyan ve onu hallederek, Trkistan'n87 Er-talas ve Sayram'dan Buhra'ya kadar uzanan kt'asn kudretli klcna itaat ettirdi. An'aneye gre Ouz Hn'n alt olu Gn Hn, Ay Hn, Yldz Hn, Gk Hn, Deniz Hn'dr88 Jff, o sahalarn hkmdarlar bu unvanlarla yd olunurlard. Ouz Hn, Nemrud kadar av merakls olduundan, her birinin, istikbline dellet edecek eyler getireceklerini md ederek, oullarn ava karmt. Dnlerinde bulmu olduklar bir yay ile oku takdim ettiler.89 Ouz oklar Gk, Da, Deniz hnlara, yay' diei ne verdi. Bunlar yay aralarnda taksim iin krdlar. Bundan dolay Ouz onlar -ok ve Bozok (Bozucular)90 diye isimlendirdi91. Ordusunun sol cenah kumandanlm bi-jincilere, sa cenah kumandanln ikincilere verdi92. Ouz Hn'n vefatndan sonra, oullar onun memleketlerini taksim ettiler: oklar yahut sol cenah kumandanlar ark Trk airetlerini, Bozoklar, yahut sa cenah kumandanlar Garb airetlerini aldlar. An'ane, bu belerin herbi rine drt oul veriyor, ki yirmi drt bal airetin babalardrlar.93 Burada
Ch&n-nm, s. 37. Trh-i Ensl, s. 59, Chn-nm. s. 370; Neri. 89 Herodot'ta yay ile ok an'anesi yerine, ihsn - ilh olmak zere saban, boyunduruk, kazma, kse an'anesi grlr. Bu iki an'anenin gerek Ouz Hn'a it an'ane ile, gerek Trkler'in Yfes hakkndaki eski hikayeleriyle biraz mnsebeti olmak melhuzdur; bu eski hikyeye gre, Nh, Yfes'e yamur duasn retmi ve ceda (yada) tbir olunan ta (*) vermitir ki, bu taa mlik olan kimse, arzu ettii vakit (bunu su iine atarak) yamur yadrrd. Herodot'un fikrince gkten den altn yanard; bir gktandan baka birey olmayan ceda dah yakmak lzm gelirdi. Mrhond ve Lr umm trihlerinde Yfes hakknda ta hikyesini naklediyorlar ki, onlara nazaran Trkler'in babas ilk avc, adr, keeden k lah ve hayvan derisinden elbisenin mucidi idi. 90 Mellif bu kelimeye bozucu mnsm veriyorsa da, otoguk, oluk vezninde telffuz olunursa, sfat- mebibehe olmak zere ebozulmu mnsna olaca gibi, -her ki hece, a mukabili tok vezninde- cBoz-ok okunursa, boz renkde ok demek olur. Bunun mns anlalamazsa da Yozgat'n eski ismi olan Boaok, ikinci ekilde olduu gibi telffuz olu nurdu. (Mtercim). 91 Tftrlh-i Ensl, s. 62. Cihftn-n<ikn, s. 370. 92 Chn-nm. Sa ve sol cenah taksimi Trk, Mool, Tatar ordular tekiltnda ka,bul olurunu? bir esastr. 93 Tatarlarn Trh-i Ummsi, s. 67 ve Cihn-nma, s. 370. satr: 25. Trkler'in bu yirmidrt airete taksiminden baka Cihn-nm 371'inci sahfede Tatarlardn mukaddes says olan * emri d ebf-i cemen-ft.rft.-yi zaferdir Seng- yede-i nusrat na seng-i fes&ddr. Nen (Mtercim) dokuz zerine te'ss edilmi bir taksim gsteriyor, ve Trk-ler'in en mehur airetleri olmak zere u dokuz aireti say-yoi (Mverrih'in hlsas yerine aslndan aynen alnmtr): 1) 'zami Ouz kablesidir. Vatan- aslleri diyr- Htay (Kuzey in) idi. Selkyn bu kabiledendir. 2) Kay kablesidir ki kesretde Ouz'a glibdir. Zemn-i Sr'den gelb, Ermeniyye hududuna yayldlar. 3) Hrhr (Hammer Sar diyor) kabilesi, ki Masun nm bir ahsn lakabyla tesmiye olunmudur. Meskenleri imalde Bihtal ve Kimak'e karb idi. 4) Darh
87 88

Sayfa

39

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

nazar- dikkati celbederiz ki, drt adedine Osmanllarca dima muhabbet edilerek, esasl tekiltlarnn cmlesinde buna riyet olunmutur.94 bu yirmidft eski Trk beleri, yahut babalar, zamanmza yakn Msr'da vuku bulan inkrazlarna kadar, yirmidrt Bahriyye, yahut erke Beleri'nde devam etmitir. Bu trihte u hussiyyet hakknda birka defa sz sylemek frsatna nail olacaz. ark'a tevecch ile nazanmzdan kaybolan sol kol hnlarn ter -kederek,95 esasen Trkistan'da ikamet eden ve daha sonralar batda Seyhun (Jxartes) ve Ceyhun (Oxus) arasndaki lkeyi elde eden ve bunun da hududunu geip ftih sfatyla Boazii'ne ve Tuna nehrine kadar ilerleyen sa kol belerine, yni Bozoklar'a gelelim: Ouzlar'n, Seluklular'n, Osmanllar'n en eski tarihileri bu milletler hkmdarlarnn neseblerini sa kol hnlarna kadar karmakta ve Ouzlar' Da Hn'dan96, Seluklular Deniz Han'dan, Osmanllar1! ^Gk

kabilesi, ki meskenleri Cebel-i Ynus (Hammer'de mus) demekle mruf kh-i blenddir. Trkistan'dan H-kn'a tuyan sebebiyle kub, anda sakin oldular, ve dokuz u'beye blndler. ile ve Hinli er u'bedir, 5) Kimak (Kaymak) kabilesi sahr -nin ve ekserisi te-perestdir. meyyitlerini ihrk ederler; yda bir iki gn savmlaii olur. Bunlarn anam vfirdir. 6) Bahtaken (Hammer'de Peenek) kablesidir. Bunlar bir yerde karar eylemez, otuz merhale kadar yerleri vardr; konar, ger bir taifedir. Bi taraf De t-i Kpak, garb bild- Hazar ve Sakalihe'dir. Bahtakiyn ile diyr- Hazar mabeyni azm khistna muttasl beyabandr. Anda Etrk'den Dolas ve Guz nm iki taife sakin olur, Bah-takiyn'la dima ktaldedir. 7) Muharrka'dr, Ger-evli. Tulen ve arzen yz fersah yerde olurlar. ki nehr-i azm arasdr, biri Etil, biri Ten suyu. Saklibe ve Rus bunlarla dima harbdedir. Bunlar ekseri glib olurlar, aldklar esiri Rm'a gtrp bey* ederler. 8) Saklab'dr, ki Bahtakiyn'dan onbe merhale mesafede diraht-sikatde olurlar. Ekseri te-perestdir. Ziratleri erzen (dan), ve arablar (iecekleri) aseldir. Serdarlarna Serbatav ve vezirlerine Sevine derler. 9) Rus olmak zere yazlmtr; lkin zahir budur ki Rus Trk'den deildir. Burada Ouzlarn Guz, yahut Uzlardan tefrik olunmas taaccbe ayandr. Deguignes (Dgini)'in sylediine gre bunlar bir millettir. 94 Drt rkn-i devlet, yni II. Mehmed'in Kanunnmesinin vezirleri, Cengiz Hn'n drt vezirini taklddir. slam'da drt mukaddes saylardandr. Hlef-y Ridn ve Ehl-i Snnet' in imamlar drt olduu gibi, tarkatlerde dah, her pr'in drt halfesi vardr, ki drt ncil muharriri olmasna mmasil grnyor. Drt kadnla evlenmeye msade olunmutur; Hadce, Ftma, siye, Meryem hayrn'n-nisdrlar. Dr Getasb'm drt zevcesi vard: Fdeme, Mandana (Mendne), Atussa (Etussa), Yrms, Herodot, 3, 69, 77. (slm'da saynn kudsiyeti yoktur; bunlar teddfdir. Mtercim). 95 Ner'de (varak: 243) yn- dikkat bir fkra vardr ki, buna nazaran -oklar*n neslinden olan yedi kabile Osmanllar' in babas olan Sleyman h ile birlikte gelmilerdir. Bu ka bilelerin isimleri unlardr: Yregir, Koun, Varsak, Kara s, zer, Gndz, Ki -Timr. Varsaklar'dan defalarca bahsedeceiz. 96 Dalk bir memlekette ikamet ettii iin byle isimlendirilmitir.

Sayfa

40

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

Hn'dan indirmektedirler97. Yalnz Osmanllarla itigl etmezden evvel bunlarn neslen kardelerinden ve Osmanllarca ncelii olan kavimlerden bahsetmek mnsiptir; zra Osmanl hkmeti, Seluklu hkmeti inkraz zerine kurulmutur. te birka kelimede Ouzlar'n trihi; bu eserin mevzuuna daha huss bir surette ball bulunan Seluklular trihi hakknda daha ok tafsilt vereceiz.98 Ouzlar Ouzlar, Trkistan'da, Seyhun ve Ceyhun arasndaki memlekette sakin ve ekseriya ran'n hsrevleriyle (hkmdarlarmla) ve Arap halfe-leriyle sava hlinde idiler. slm'n Peygamberinin irtihlinden ancak -yz elli sene sonradr ki, Da Hn neslinden Salur ve onunla birlikte iki bin aile dn -i Muhammedi'yi kabul, ettiler. Salur bu andan itibaren anak yahut Kara Hn nmn alarak, kendi kavmine de henz putperest olan Trkler'den ayrmak iin Trkmen99 ismini verdi. Vakt ki daha sonralar Trkmenler g ederek ksmen bat Ermenistan'da, ksmen Hazar Denizi'nin dou sahillerine yerletiler, Bat Trkmenleri ve Dou Trkmenleri olmak zere ikiye ayrldlar. Bunlarn igal ettikleri mntkalar bugn dah Trkmen memleketleri ismini tarlar100. anak Hn'n olu Ms, etrafna ulemy toplayarak, camiler, tekkeler, mektepler in etti. Halefi ve amcas olup, Sleyman Hn'n olu bulunan Bura Hn Hnn, hkmetinin hudutlarn douya doru Kgar ve Balasa-gun'un tesinde t in hududuna kadar geniletti ve Buhra'y (379/999) Smnler'in elinden ald. Ondan sonra. Ahmed Hn bin Eb Nasr bin Ali henz putperest olan Trkler'i slmiyet'i kabule silhla zorlad. Onun biraderi Arslan Hn Eb'l-Muzaffer bin Ali -ki ismini eref'd-devle olarak deitirmitir- Ceyhun'un te tarafndaki
Nesri ve Cihan-nma, s. 370, Mrhond'dan naklen. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall), Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 1/29 34 99 Negri. Neri diyor ki: Trkmen kelimesi Trk ile imn lfzlarndan mrekkeptir. Karaman asl olarak oradaki sekenenin smi olup, son -ra memlekete intikal etmi olsa, gerektir. Man lfz, ingilizce ve anan-ca'da olduu gibi, dem (nsan) mnsna olacaktr ki. Trkmen Trk adem, Karaman Karaadam, iman mlahham (iko) adam demek olur. iman kelimesini, Anadolu'da lisnn, ahengini muhafaza ederek si -men telffuz ederler. Mtercim) 100 Tatar Trih- Ensli, s. 535. haiye. Dglni (De Grtgnes), Hnnlar'n T& -rlh- Enslinde, kitap: 10, s. 190, bu Trkmenlerin Ofeuzlar'd&n olduunu bildirir.
97 98

Sayfa

41

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

memleketleri kamilen elde etti (409/1018). Arslan Hn'n vefatndan sonra (423/1031) Bura Hn'n olu Yusuf Kadir Hn, slm dnini benimseyenlere kar cmert-liiyle hret buldu. Kadir Hn'n olu Kara mer Hn, mahbusu bulunan kardei Mahmud Hn ile birlikte zehirlendi (439/1047). O zaman memleket, Semerkand hkmdar Tama (Tabga olacaktr. Hazrlayan) Hn'n idaresine geti. Tama'n olu ems'1-mlk bin lik Hn, Alp Arslan'm kzyla evlendi ve kendi hemiresi Turhan' Sultan Melikah'a vererek, Seluklu hkmdar ailesine iki suretle balanm oldu.101 Seluklular Ouz Hn'n olu Deniz Hn kolundan kuvvetli bir Trk aireti olan Selukoullar, Onuncu mild asrn nihayetlerine doru, yukarda sylediimiz Bura Hn'n hkm srd Buhara yaknlarnda sakin idiler. Gazne'nin kudretli hkmdar ve Hindistan ftihi (426/1034) Mahmud onlar, otuz sene sonra, Ceyhun'un te tarafnda Horasan'a gtrd102. Mahmud'un pederi Sebk-Tekin -ki vaktiyle ran asll Smn ailesi zasndan birinin klesi idi- Gazne valisi tyin olunarak, memleketi idaresi altna aldktan sonra -Halifeler'in Msr valileri olan Tolun ve Ahid (Akid; hid) nmmdaki Trk klelerinin, iki asr nce yaptklar gibi- hkmdarl gasbetmiti103. Hkmdar unvann Sultn unvanna ilk tebdil eden, Sultn Mahmud- Gaznev'dir104. Ailesi, tahtlarnda ancak birbuuk asr kalabildiler, ve Seluklu neslinin devaml gayretleriyle ykldlar. Sultn Mahmud'un, Ceyhun'un beri tarafna getirmi olduu ibu Seluklular, bir taraftan Hazar Denizi'ne ve dier taraftan Akdeniz'e uzanan geni kt'alarda asr hkm srm ve be hkmdar ailesine blnerek, Fars, Kirman, Dmk, Haleb ehirleriyle Rm, yahut Kk Asya lkelerini hkmet merkezi ittihaz
Ouz Trkleri'nin drdnc hicr asrdan itibaren trihleri hakknda Neri bize pek az malmat veriyor. Arab ve Trk-ler'in en eski muharebeleri hakknda, Hac Kalfa'nn Takv -m'tTevrh'ine mracaat. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall), Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 1/34 35. 102 Dgini, Vekyi Cedveli, s. 241. Hunlarm Trh- Ensli, kitap: 10, s. 188. 103 Bu ki kle, hkmdarn maiyyet alaynda alelade subaylar iken, cr' elleriyle efendilerinin tahtna kadar ykselenlerin birinellerld:r. Tolun -oullan 254/867'de kurulup, 292/904"de yklmlardr. hid-oullar'nn balangc 323/934, ortadan kaldrlmas 357/967. 104 Dgini, Hunlar'n Tarihi Ensli, 1, s. 239.
101

Sayfa

42

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

etmilerdir.105 Seluk'un torunu Turul Be106, Halfeler tarafndan ran meneli Bveyh ailesinin iktidarsz ellerine tevdi olunan hkmet diz ginlerini eline geirdi. O srada Halfe Kaaim Bi-emri'llah, kendisinden yardm istediinden, onun s klesi Bessr107 yi idam ile Emr'1-Mmnn'e edilen tahkirlerin intikamn ald. Hizmetine mkfaten Em -r'1mer unvanna nail oldu, ki Halfeler'in geni hkmetindeki be-lerin bei, yahut en byk emr demek olan bu unvan, ondan Bveyh oullar'nda idi. Bunu tevcihi byk tantanalarla vuku buldu. Halfe bir siyah rt arkasnda tahta oturmu olarak kisve-i peygamberyi (el-br-de; hrka) giymi ve hkmranlk almeti olmak zere s-y Peygam-ber'yi tayordu. Turul Be, yere kapandktan sonra, Halfe'nin bir iareti zerine, taht yanna oturdu. Kendisini Halfe'nin vekili, Hilfetin idaresi altnda bulunan bilcmle memleketlerin emr-i azam, Mslman-lar'n hmisi unvnlaryla yceltmekte olan fermann okunmasndan sonra, Turul Be birbiri ardnca yedi h'at giydirilmek suretiyle ereflendirildi. Daha sonra Halfe'nin yedi hkmetinden getirilen yedi kle hediye olarak verildii gibi, ba stne misk ile ttslenmi bir perde kurulmu, ve ran ve Arabistan talarna almet olarak, bana iki imame konulmutur. Nihayet, Halfe'nin elini iki defa pt zaman, ark ve Garb'n hkimi olduuna iaret olmak zere, beline iki kl kuatlmtr.108 Turul Be, hemiresini Halfe'nin nikhna ve onun kzn da kendisine nikahlad; lkin gen zevcenin dnnn109 fevkalde tantanasndan, iosa bir mddet sonra Turul Be'in110 cenaze alay vukua geldi. Onun yerine
I) Seluklu esi Fars'da 432/1040'da balam ve 590/1193'de sona ermitir. 158 senede 15 hkmdar gelmitir. II) Kirman ailesi 433/1041*de balam, ve 583/1187'de sona ermitir. III) Halep ailesi (Halep Seluklular) 471/1078'de balayp, 510/1116'da snmtr. 40 senede, be hkmdar. IV) Dmk ailesi 488/1095'de zuhur ile, 549/1154'de mntef olmutur. V) Rm ailesi (Rm: Anadolu Seluklu ailesi) 477/1084'de balam, 1300'de yklmtr. 223 senede 15 hkmdar. 106 Bizansllar Tagrullpsis diyorlar. 107 Dgini (De Gulgnes), Besslrl yerine yanl olarak Nassir yazar. 108 Deguignes, Tatarlardn Trh-i Ummsi, onuncu kitap, 198 ve ondan naklen Gibbons, bb: 58. Bu iki mellif iki tc'dan bahsediyorlar, ki tercme yanllndan ibarettir. nk eski alarda ark hkmdarlar, Avrupa hkmdarlarnn talar gibi tc giymezler. Avrupa lisanlarnda couronne diye tercme edilmekte olan tc korondan bsbtn baka bir imameden ibarettir. 109 Mtr-hond bunu tasvir eder. Viyana Mecmua,-! Mevkutesi, s. 529, yl. 1828. 110 Yetmi be-yanda, irtihl etmitir. Nuhbet't-Tevrih,
105

Sayfa

43

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

yeeni Alp Arslan geti. Yeni hkmdar, Trk svr askerinin banda, Frat'dan geerek Kapadokya'nn payitaht olup, servetiyle mehur kilisesi nzar- hrsn celbetmi olan Kaysariyye (Kayseri)'yi zaptetti. Sen Bazil (Aya Vasil), nmna armaan edilen bu kilise hazneleri arasnda inci ile mz eyyen bir mukaddes eserler dolab nazar- dikkati ekerdi111. Alp Arslan, onun kapaklarn karp gtrd. Bu istildan sonra Ermenistan', Grcistan' eline geirdi ve kendisine mukavemet teebbsnde bulunan Bizans mparatoru Romanus Diyojen'e ramen Frikya mntkasnn kalbine kadar nfuz eyledi. mparator'un ordusunda aslen Trk olarak Uzlar'dan112 bir Moldavya babozuk takm bulunuyordu, ki Alp Arslan, kzn Ouz beine nikahlam olmasyla beraber, onun aleyhine muharebe ederlerdi113. Pek meakkatli seferden sonra, Diyojen Trkler'i Frat'n te tarafna uzaklatrmakla, Erzurum ile Van arasnda ve hudud zerinde bulunan Malazgird ehrini geri ald. Lkin Alp Arslan yzbin kiiden ziyde bir ordunun banda ilerlemekte olan mparator tarafndan kendi memleketinin tehdd. edilmekte olduunu grerek, krkbin svr. ile hasmnn karlanmasna kotu. mparator ordusunun saya stnl, Or-sel yahut Rusel Balyt]114 kumandasnda olan aylkl askerin firar ve Uzlar'n Alp Arslan saflarna gemesi sebebiyle noksanlat. Ancak mparator, bunlarn te tarafa intikalinden mteessir olmayarak, Sultn'dan, ilk sulh art olmak zere, hkmet merkezi olan Rey ehrinin teslimini istedi115. Bu hakaretmiz teklif zerine, Alp Arslan muharebeye hazrland; atnn kuyruunu kendi eliyle kesti; yayn, oklarm kl ve grz ile deitirdi; beyaz urba giydi ve vcdunu misk ile trlad. Ya stn geleceine, yahut leceine yemn etti. Az vakit sonra imparator esir ola* rak Sultn'n huzurunda yer pyordu. Rivayete gre Alp Arslan ayan mparator'un ba zerine koymutur116. Alp Arslan'h muzafferi"
Gibin, Blzanslaj'dan, naklen, kitap: 57. Striter, Bizans Hatrat, c: 3, s. 923-948. Deguignes, Hunlar'n Trihi'nde, 2, s. 522 ve 3, s. 133, Ouz ve Uzlann bir millet olduunu zanneder; bakalar da Ogur ve Uyguriann bir olduu kanaatine sahip olmulardr. Remuza, Tatar Lisanlar Hakknda Aratrmalar adl eserinde, (s. 320 ve 321), bu milletlerin ayr ayr olduunu bedahet derecesine vardrr ve Uzlara Kuman ismini verir. 113 Negrl. 114 Iskoya'da bir kral ailesine akrabalk peyda ettii, hatt bir kraliyet ai -lesi tesis etti rivayet edilir. 115 Dgini, Hunlan'n Trh-i Ens&H, 10, s. 209. 116 Mverrih Yuanslli *m Kostantin Manas, bu rivayeti yazyo rlarsa da, Nl-kefor, Brenius, Zonara sktla geiyorlar. (Trkler'in malba merhamet ve iht'ram gstermek hususundaki
111 112

Sayfa

44

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

yetinden sekiz yz sene nce, ran mparatoru pur Roma mparatoru Valerien117 hakknda byle muamele etmiti. Romanus Diyojen bir milyon altn fidye-i necat ve her sene yzaltm bin altn vergi vermek artlaryla esaretten kurtuldu, lkin hkmet merkezine dnnde, frka lardan birine mensup bir kimsenin haneriyle haytdan mahrum oldu. Alp Arslan dah bir kale kumandan Ysuf nmnda bir Hrezm'li tarafndan hanerlenmitir. Horasan'n Merv ehrinde bulunan kabri zerinde u kitabe grlr: Alp Arslan'n azamet-i smn- peymnesi grm olanlar, baknz, imdi o zr-i haktedir.118. Alp Arslan'n ve halefinin saltanat Nizm'l-mlk'n vezretiyle hret bulmutur. ark mverrihlerinin, faziletlerini hakl olarak vdkleri bu byk adam, Hazar'dan Akdeniz'e ve Hazar lkelerinden Yemen mntehasna kadar olan usuz bucaksz memleketlerini otuz sene idare etmitir, lim ve edebiyat muhibbi olduu cihetle, sfahan'da Merv'de, Belh'de, Herat'da, Musul'da, Basra'da, Badad'd, mektepler, akademiler (medreseler) te'ss etti. En mehuru bulunan ve kurucusunun nmna nis betle Nizmiyye119 unvann alan Badad akademisi btn yksek dereceli mekteplere nmne oldu. Nizm'1-mlk -bu fazletperver vezirin sarslmaz bir ahlk kudret ve yksek makamnn verdii te'sr ile dima mukavemet ettii malm Haler frkasnn reisi olan - Hasan Sabbh ile tahsilde birlikte bulunmulard. O kadar almasyla beraber Melikh'm irtihlinden bir mddet nce gzden dmesiyle, mteakiben Halor'den120 birinin haneriyle terk-i hayt etti. Trih Nizm'l-mlk nmn ebedletirmitir.121 lmszlne hak verdirten vasflar: Seluklular'n en byk prensi olmak, slh olunmu yeni bir takvim
eski hasletlerine ve meliklerin dabna mugayeretine nazaran, bu rivayet bir efsne olmaldr; nasl ki bz mverrihlerin sktu da bunu te'yid etmektedir. Mtercim.) (Bugne kadar yaplan Seluklu trihi ile lgili aratrmalar sonucunda ortaya kmtr ki, Sultn Alp Arslan Malaag'rd'de esr ald Diyojen'e, herhangi bir tahkir edici davranta bulunmak yle dursun, bir devlet reisine gsterilecek hrmeti ve licenapl gstermi, hatt Diyojen'in dostluu nu kazanmtr. Bu hususta baknz: Prof. M. Altay Kymen, Alp Arslan ve Zaman; Prof. Dr. ibrahim Kafesolu ile Prof. Osman Turan'm muhtelif eserleri ve tslm Ansiklopedisi'nin Seluklular, Alp Arslan maddeleri. Hazrlayan; 117 Gibin, Bab: 10. 118 Dgini, Hmlar'n Trtn-i Ens&li, kitap: 10, s. 2Q3, 119 Nuhbet't-Tevrlh; Dgini, Hunlar'n Trh-I Ensali, s. 204, Nizm'l-mlk, bir trih ile Mfrt'l-Mtilk nmnda b'r eserin mellifidir. 120 Haiiler (Btniyye, Karmta) Trihi. Stuttgard, 1818, s. 9 (almanca) 121 HunWn Trh-i Ummsi, 1, 10, s. 215.

Sayfa

45

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

hazrlatmak (Trih-i Celli) (Zyic-i Celli olmaldr. Hazrlayan), ilimler ve san'atleri himaye etmektir. irler hakkndaki ihsan, Ouz hkmdar Tama122'in olu Hzr Hn'n123 cmertlii eserleriyle rekabet ediyordu. Alp Arslan'n vefatndan sonra, hkmet dizginleri Melikh'm eline geti. Melikh, Turhan124 ile izdivacndan nce mparator Alek-si'den Komnen prenseslerinden birini istemise de, mparator muvafakat etmemiti. Aleksi, kuvvetini tahkim etmek iin kzn bir ark prensi hakknda o kadar ar bir artla, yni dier zevcelerinden ve odalklarndan vazgemek ve yalnz yeni zevcesiyle haytn geirmek zere, Halfe Mukted'ye verdi. Melikh, vefatndan onsekiz sene nce (467/1074) Antakya'nn kuzeyinde kin memleketi, yni Rm mlkn dier tbirle Kk Asya'y Seluk'un torununun olu ve kendisinin yeeni Sleyman Hn'a terketti. ran'daki ilk Seluklu hkmdarlarnn -ki Turul Be, Alp Arslan, Melikh'trdorudan doruya halefleri olan Berk-yaruk, Mehmed h ile Seneer Hn'n hkmetleri hakknda malmat vermek, bu trihin vuzuhu nokta -i nazarndan muktez olmasayd, yine burada Rm Seluklular sllesinin messesinden bahsetmek lzm gelirdi. Melikh Mahmud, Mehmed, Seneer, Berkyaruk isimlerinde drt oul brakt. Fitneleri nceleri Nizm'l-mlk'n sukutuna sebep olmu olan valideleri Turhan, en byk olunun zararna olmak zere, en kk olu Mahmud'u tahta karmak istedi; hakknda o kadar byk mdler beslenmi olan bu gen ehzade, iek hastalndan vefat etmemi olsayd, validesi phesiz maksadna nail olacakt. Berkyaruk, amcalarndan ikisinin hcumuna urad halde, birbirini mteakip onlar malp etti. Teke, yahut Tk125 nmnda olan birincisini, Tekrit'de gzlerini oyduktan sonra, hapsetti; Tete, yahut Tutu nmndaki dier amcas, ya kazaen, yahut

lik Hn'n biraderi ve halefi; Melikh'in kayn biraderi. Hzr Hn Erbelo'nun (s. 107) Kheder hn dediidir. Gib'n <bb: 57, s. 670, hsiye) Hzr Hn'n Melikh ile muasr olmasnda phe ederse de hakszdr. Tama Hn'n olu Hzr ah, biraderi lik Hn'a halef oldufc gibi, Hzr h'n irtihltnde, Melikh'n hapsetmi bulunduu olu Ahmed. Hn halef olmutur. Ahmed Hn'n yer'ne Kadir Hn bin Cebrail bin Ysuf Harun halef olduu halde. Melik i'n olu Seneer Hn, onun zararna olarak, Ceyhun tesinin hkmranln Mahmud Hn bin Sleyman bin Davud bin tbrhm bin Taina'a vermitir; Kadir Hn 515/ 1121 senesine kadar hkm srmtr. Nesri, Ceyhun, tesi hkmdarlar hakknda daha ziyade malmat veriyor. 124 Turhan sehv-i kalemdir; Trkn olacaktr. (Mtercim) 125 Bu iht'lf, eski harflerdeki imldandr. Eski kitaplarda arapa, imlaslyle (T.K..) eklinde Te ve Kef ledir. Mtercim.
122 123

Sayfa

46

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

malbiyet yeisiyle suda bouldu126. Berkyaruk'-un bir nc amcas olan Horasan ve Gazne valisi Arslan Orgun (Ar-gun olmaldr. Hazrlayan) bin Alp Arslan, kleleri tarafndan idam olunduundan, Berkyaruk onun yerine biraderi Sencer*i tyin etti. Hrezm ahlar sllesinin kurucusu Mahmud bin Nu-tekin (yahut: Anutigin) Karaca'y da Hrezm hkmetine gnderdi127. Biraderinin hcumu zerine, Berkyaruk, akdine mecbur olduu bir ahidnme mucibince, yalnz hutbelerde ad okunmak artyla hkmetinin -Azerbaycan ve Irak'dan ibaret olan- bat ksmlarn ona ve Horasan' Sencer'e terketti. Nizm'1-mlk oullarnn trihleri tabiatiyle burada yerini bulur. nk Melikh'm haleflerinin trihine iddetle irtibat vardr. te birka szle yazyoruz. Nizm'1-mlk be oul brakt: lzz'1-mlk, Ziy'1-mlk, Meyyedlmlk, Fahr'l-miilk, ems'd-dn. Bunlarn bei de birbirini mteakip babalarnn makamlarnda bulundular; nazar- dikkate alalm ki, ark hkmetleri trihi, byle bir aileden drt zmn sadrazamlkta birbirine halef olmasna yalnz drt misl gsterir: Abbasler zamannda Bermekler, Ni m'1-mlk oullar, andarllar, Kprller.128 ems'd-dn, Me-likh'n olu'olup kanda yazld zere, hkmet etmeksizin vefat eden Mahmud'un veziri olmutur. zz'1-mlk, memuriyetini birka gnden ziyde muhafaza edemiyerek, ahlk rezletleriyle, kendisine emnet edi len o yksek mevkiye liyakatsizliini gstermitir. Halefi Meyyed'l-mlk, Sultn Mehmed'i biraderi Berkyaruk aleyhine tahrik ettiinden dolay hapsedildi; bir mddet sonra tekrar hkmdarn tevecchn kazanmsa da, daha sonra Sultn, onu kendi eliyle idam etti. Berkyaruk* -un halefi Mehmed h'n saltanatnda 129 be kardein en by Fah-r'1-mlk,
Nuhbet't-Tevrih'e gre intihar etti. Lr'ye gre, kazaen boulup, Ba -dad'da mm-i zam Eb Hanife kabri civarna defnolundu. 127 Lftri. 128 Dokuzuncu mild asrda Bermekler'den Hlid, olu Yahya, torunlar Fazl ve C'fer; onbirinci asrda Nizm'1-mlk ile olu Meyyid'l-mlk, Fahrl-mlk, Ziy'l-mfe ondr-dnc asrda I. Murad, I. Byezd, I. Mehmed, II. Murad, II. Mehmed zamanlarnda andarh Kara Halil, oullar li ve brhm Paalar, torunu Hall Paa; onyedinci ve onseldzin-ci asrda IV. Mehmed, III. Ahmed zamanlarnda Kprl Mehmed, Ahmed, Mustafa, Nu'mn Paalar ki hepsi sadrzam idiler. 129 Dgin! (De Guignes), Hunlar'm TWn-i Ensl, kitap: 10, s. 226, 228, 232. Dg'ni, Nuhbe'de yazld gibi, Mecd'1-mlk yazmayp Muyd el mlk yni Meyyed'l-mlk d*yor k*Cenb'nin ve bir Trh-i Vzer mellifi olan Hondmr'in ona verdikleri isim de budur, tbu nefs trih - ki bu na kadar Avrupa tarafndan bilinmemektedir - ikiyzden ziyde vezirin
126

Sayfa

47

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

metbuna ve din itikadna kurban olarak, Btmler'den bir mutaassbn haneryle katledildi. Nizm'l-mlk'n nc olu Ziy'l-mlk, Berkyaruk'un vefatndan sonra Sencer'in hkm altnda bulunan Horasan'dan mada ran Seluklularnn btn hkmranln penesi altnda birletiren Mahmud h'n sadrzam olmutur. Ziy'1-mlk dorudan doruya Fahr'I-mlk'e deil, Sa'd'l-mlk'e halef olmutur ki, ibu S'd'1-mlk Btnler tarafndan kazanlm olduundan, kan almak srasnda (cerrah) zehir zerketmek suretiyle metbunu ldrecek olduu halde, fesat cemiyveti kefedilip zas tamamen cezalandrlmtr. Btnler yeniden katillerle intikam aldlar. Cretlerini o dereceye kadar ptrdler ki. Mehmed al bunlarn zerine yrmee mecburiyet hissederek. Irak'da birok mstahkem kalelerini tahrb etti130. u suretle Nizm'l-mlk'n iki olu, babalarnn Hasan Sabbh mezhebine kahramanca muhalefetinin cezas olmak zere, hayatlarndan mahrum oldular. Hyanetle itham edilen Meyyed'1-mlk, bizzat Sultn'in eliyle idam olundu&u gibi, zz'1-mlk ancak son derecedeki ehliyetsizliinden dolay haytn muhafaza edebildi131. Mehmed h Suriye'de ehl-i Salp ve Hindistan'da putperestlerle harb etti. tbu putperestlerin cehaletleri o kadar aalard ki, Isfehan akademisinin (medresesinin) kaps nne uzun boyda bir Hind senemi koydurmutu; t kj akademiye devam edenler, bu ilim yuvasna girerken bunu inemi olsunlar. Mehmed h, kendisi gibi iir132 ile itigl edenlere gayretperver bir hm oldu, ve Gys'd-Dn ve'd-Dny unvann ald. Melikh'n dier olu Sencer, Berkyaruk ve Mehmed'in haytnda devleti onlarla aralarnda paylam olduu halde (508/1114), vefatlarnda lkelerinin tammn idaresi altna ald. Days Arslan Argun bin Al p Arslan'm ikmetgh olan Gazne'yi de istil ederek, Hind Ftihi Sultan Mahmud'un bu ehirde toplad paha biilmez servete mlik oldu133. lkenin Mehmed ve Sencer arasnda taksiminde, minberlerde birincisi h, ikincisi sultn's tercme-i hlini iine alr. 130 LrI, Mehmed h'n Btnler'le hasmne mnsebetlerini hayli tafsilt le nakleder, s. 516. 131 Vezlr-i zam Nizm'l-mlk'n olu Fahri-mlk'den ki torunu olmutur, k' biri Sadr'd-dn Muhammed, ve dieri Nasr'd-dln-Thir'dir. Ik'si de Sultn Sencer zamannda vezr oldular. Demek ki bir aileden sekiz vezr gelmitir. Hondmr, Trh-i Vzerft. 132 Nuhbet't-Tevarth; Cenbl, s. 186. 133 Bu hazneler arasnda, her biri bir milyon duka kymetinde be t, altndan ve gmten onyedi taht, kymetli taslarla mzeyyen bin ys para altn tezyinat, altn ve gmten bin yz para, silh ve a,t takm bulunuyordu. (Cenb).

Sayfa

48

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

seltn (Sultanlar sultn) unvanyla anlmt. Sencer Horasan'da hkmdar idi. Mehmed'in vefatnda hkmdarlk tahtna clus ile. yirmidrt sene hkm srd; rn Seluklularnn hkmranl onunla snd134. Sencer'in mlk Kgar'dan Antakya'ya, Hazar Denizi'nden Bb'lmendeb'e kadar uzanrd. Uzun sren hkmdarl, yirmidokuz muharebe ile nazarlar celbetm; Sencer bunlarda defalarca talihin msadesizliine uramtr. Kara-Htay hkmdar Kur-Hn tarafndan Ceyhun tesinde (534/1140) malp olmasyla, ordughn, haremini brakarak, maiyyetinden bir grup aznlk ile kamak suretiyle ancak kurtulabilmitir. Daha sonra kendisine isyan eden tebeas Guzlar tarafndan esr edilmitir (551/1156)135. Bu kavim, ikinci defa doudan batya doru yryerek, Horasan' istil etti. Hatrlara gelir ki, daha Kara Hn zamannda binlerce aile hicret etmilerdi. Bu seyyar airetler, o zaman Hazar Denizi'nin dou ve bat sahillerinde mesken tutmular ve Trkmen ismini almlard; bunlar ancak Sencer'in esaretine yol aan Horasan'n zaptndan sonradr ki, Bizansl mverrihlere gre Guz, yahut Uz nmn almlardr. Bunlarn arasnda Kumanlar136, Peenekler, Kangllar (Kangh)137 gibi dier adlarla isimlendirilenler de vardr. Kara-Htay, yni Kuzey in hkmdarlar, senelik bir vergi vererek, bu kavimlerden hududlanna muhafz yaptlar, ve bunlar dou in ahlisinin istilsna kar istihkm gibi kullandlar. Kara-Htay hkmetinde Kur-Hn'a halef olmu bulunan Ars-lan Han, bunlarla mnsebetini kesmee mecbur olarak, kararlatrlm olan akeyi tediyeden imtina etmekle de iktifa etmeyerek, bu ende verici ve korkun airetlerin kkn kesmek midiyle, kadnlarn dah ellerinden ald. Guzlar, llerin te tarafndaki memleketleri bilmedikleri cihetle, ticret hrsiyle memleketlerine gelmi olan tacirleri, daha mn-bit lkelere gitmek zere, kendilerine rehberlik etmee mecbur ettiler. Bu tacirler, elleri arkalarna bal olarak, Balasagun
Gibin, s. 672, lrn Seluk ailesini Melikah'da sndrmekte hat etmitir. Lr, Cenab, Mr-hond. 136 Her htimle nazaran, Kumanlar'dan, Peenekler'edn (Shriyetle akraba - nk trkede bacanan mns budur) mada, Jazik ve Yaslar dahi Trk nesilleri srasnda saylmtr. nk bu isimler u kavmin Ceyhun tesinde Yasi (Yas) ehrinde ikamet etmi olduunu kfi surette gsterir. 137 Katremer (Quatr6mere), Tatarlar'm Lisanlar Hakknda ncelemeler, s. 320 -321; Dgini (De Guignes), Hanlarn Trh-i Ensli, c. 10. s. 256. La-r'de, varak: 518, Kargl yerine Kangl ve Peenek yerine Peer. (Kangl yerine Kargl yazm olsa gerek. Kang, kan denilen ki tekerlekli arabadr. Mtercim)
134 135

Sayfa

49

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

yolunu gsterdiler; muhacirler orada dah Arsln Hn'n zulmlerine mruz kaldlar. Halefi Kur-Hn'dan, aile bana bir altn vermek artyla, Trkistan'da yerlemek iin msade aldlar,138 Kur-Hn Ceyhun tesinde ve Horasan'da hkm sren Sencer'in dostluunu kazanmaa alt. Yazd ih-tnamkr mektuba cevap olarak, Sencer, Kur-Hn'a slm'a davet vazifesiyle mkellef bir sefaret hey'eti gnderdi; oklar, salar delip geer saysz ordular gndermek tehdidini hv olarak Kar -Htay hkmc-nna hitaben yazlm belgeleri de sefirlere tevd etti. Kur -Hn, Sencer'in elilerinin sakallarn yoldurdu; ondan sonra bir eline bu kllar koyarak, dier eliyle onlara bir ine vererek: u ine ile sakalnzn kllarn dilemediiniz halde, bunlardan daha ince olan salar nasl deleceksiniz? dedi. Btn cevb bundan ibaret oldu, daha sonra silhlanara k Sencer'i klliyen malp etti. Hrezm ve Gur valileri lseyf ve Hseyin, bu vak'adan frsat bularak istikll iln ettiler. Bunlar minberlerde Sencer'in ad yerine kendi isimlerini okuttular. O kadar ki bu durum, Sultn yeniden kuvvet toplayarak gerek s valileri, gerek Horasan'da ve Belh civarnda yerlemi olan Ouzlard yeniden itaati altna alncaya kadar deym etti.139 Ancak sulh az bir mddet devam edecekti. Sultnn matbahlarna (kilerine) et tedrikiyle mkellef olan Ouzlar, bir gn, mezlimiyle nefretlerini zerine ekmi olan bir tahsildar ldrdler. Belh valisi Mr Kama, bunlari silh kuvvetiyle ezmek istediyse de, oluyla beraber muharebe meydannda katledildi. Sencer, i>u malbiyet haberini alnca, yz -bin atlyla beraber bizzat isyanclar zerine yrd. Ouzlar bu iddeti grnce, Sultn'n merhametini dilemek ve yz Htay (inli) esr ile, dktkleri kann bahs olarak aile bana iki libre altn takdim eylemek zere, reislerinden birkan gnderdiler. Ancak kumandanlar bu kararda mttehit olmadklarndan, mzkereler dmanla dnerek, Alp Arsln'm torunu bulunan Seluklu hkmdar esr oldu. te muharebe meydannda ayrlp gitmeleriyle Bizans mparatoru Romanus Diyojen'i Alp Arslan'n kudretli penesine drm olan bu kavim, u suretle, kendilerine semi olduklar metbu da alaa etmi oldular. slerin kumandanlar -ki evvel esr bulunan. Sultn'n

50
Sayfa

Lr, s. 518. Ouz kabilelerinin Sn hududundan Trkistan'a ibu hicretleri sebebi Deguignes'in trihinde me'haz olarak gsterdii kitaplarn hibirinde yoktur. 139 L&rl, varak: 579. <Eski trihlerimize gre yazlan, Sencer, trkemzde Sancar'dr. Mtercim.) (Bugn niversitelerimizde Seluklu trihi mte-hassslarnca bu Trk pdihnn ad Sence suretiyle yazlmaktadr. Bu itibarla, biz de byle yazyoruz. Hazrlayan,)
138

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

nnde yerlere kapanarak, hakknda metb'lari iin gsterilmesine mkellef olduklar hrmetle muamele etmi idiler- Sencer'in, ikametgh olan Merv'i terketmee sonralar cesurca muhalefet etmesi zerine, onu bu felketli durumunda tahkire kadar vardlar. Bz mverrihler, Sencer'in demir kafes iinde mahbus olduunu zannederler. Bu gln bir efsnedir ki, Sultn Bye-zd hakknda tekrar edilmi ve yeni trih ilmi tarafndan hibir esasa dayanmad isbat olunmutur. Ouzlar, muzafferiy eti erinden istifde ederek, sel gibi Horasan'a yayldlar; Nibur'u istil ile cmeri kl ynlarna dntrdler, limleri ikencelerle idam ettiler; ehl-i slm kl ve ate kuvvetiyle putperestlie dndrmee gayret ettiler. Sencer, drt ay esaretten sonra, bir av esnasnda bunlarn ellerinden kurtularak, Tirmiz beinin himmetiyle Ceyhun'u geip memleketine geldi. Az sonra slerin reisinin vefat, bunlar yeniden Sencer'in itatna evketti; o da mteakiben vefat etti (552/ 1157). ran Seluklularnn son hkmdar olan Sultn Sencer, saltanatna hret veren birok muzafferiyetlerle ark kavimleri meynnda Iskender -i Sn (kinci skender) unvann almtr. Birok hkmdarlar, saraynn yksek hizmetlerinde istihdam olunduklar gibi, Berkyaruk tarafndan Harezm valiliine tyin olunmu bulunan N-tekin'in biri olu ve dieri torunu olan Sultn Kutb'd-dn ve Sultn Atsz (mverrih t-siz suretinde yazmtr, fakat dorusu Atsz'dr. Hazrlayan) birbirini takiben akiliinde bulundular.140 Saltanat birok limler ve irlerle ziynetlendi. Abd'1-vsi' ve kasde sylemekte en mehur ranl ir Enver (vefat: 547/1152), Sencer'in medhiyecisi idiler. Kur-Hn'n mu-zafferiyetinden (538/1143) az bir mddet evvel (537/1142) Tefsir sahibi ve hretli allrhe Usanc141 Zemaher ile Tasnft'142 bugn ehl-i Snnet mezhebine esas olan Nesef irtihl eylediler. Arap belgatinin aheseri olan Makamt' ile ok zamandan beri Avrupa'da ve ark'da mruf Harir, bu eserini days Sencer tarafndan Azerbaycan ve Irak ve Fars kt'alanna vali tyin olunmu ve irin hmisi ve
Deguignes, Hunlar'n Trihi, kitap: 10, s. 260. Sk hizmet ve unvan ark'da pek eskidir. Kiropedi'de dah hkmdara arab veren, ecnebilere terifatlk eden kimseye sk mnsna sakas derler idi. S k lik ve ba-mbeynclik eski ran saraynda iki byk memuriyet idi. Bambeyinci hademelere de nezret ederdi. (Sk bizde arabdr ve sonralar erbetdr olmutur. arb, aslnda dorudan doruya iecek ey demektir. Mtercim) 141 Belgt-i rniyye Trihi, s. 88; Lr. 142 Mora6ea Dsson (D'Ohsson) bu eseri tercme ve izah etmitir, ki kitabnn ess bundan ibarettir. Osmanl Devleti Levha-I Ummsi, c. 1, s. 58, orta boyda. (slam Ansclopedisi'nde bu ztn eseri Aka'ld olarak gsterilmitir. Hazrlayan).
140

Sayfa

51

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

Mehmed'in vez-ri bulunmu olan eref'd-dn Hlid nmna yazmtr.143 Irak hkmdar Melikh'm olu Mehmed h'n neslinden olan Irak emirleri, Hrezm ahlan, Guristan hkmdarlanyle Atabeg ailesinin di ubesi, arkdaki Seluklu Devleti enkazm paylatlar. Bat yahut Kk Asya Seluklu Hkmeti ise ite bu srada zuhur ve intira balamt. En mhimmiyle, yni Kk Asya Seluklu Hkmetiyle itigl etmek zere, birincisini brakalm. Osmanl Devleti bu ikincisinin harabelerinden kmtr. Konya Seluklularnn ehl-i Salp ile birok mnsebetlerine ramen ve dn muharebeler trihi bu milletin trihine ziyde bal olmakla beraber, gerek muasr Hal muharebeleri tarihileri, gerek Bizans mverrihleri, Kk Asya pdihlarn bize pek naks ta-mttirmlardir; bundan dolay Seluklularn son hkmdarlar trihinin ilk Osmanl padiahlar trihine sk balarla bal bulunmas sebebiyle, mecbur olmasak bile evvelki mverrihlerin bu husustaki ihmlleri, bizim bunlarn trihini ikml etmekliimize yeterli bir sebep tekil eder. srail'in olu ve Seluk'un torunu Kurtulmu (Kutalm olacaktr. Hazrlayan), Alp Arslan'm hkmdarl srasnda bir Trkmen ordusuyla, Anadolu'da mstakil bir hkmet tekiline alt. Lkin malp olnp kaarken attan dt ve ld. Byk olu Mansur, bir mddet daha Alp Arslan'a ve Melikh'a vergi verdi. Fakat Melikh, askerinin kumandan emr Porsak' (Porsuk olacaktr, Hazrlayan) ona hcum ettirdi. Porsuk, onun askerini bozdu; kendisini ldrd. Kk kardei Sleyman'a da ayn hl vki olacakt. nk Melikh, ran'daki hkim e iin gittike korkun olmakta bulunan bu Seluklu ailesi ubesinin kkn kurutmay tasarlamt. Nizm'l-mlk'n ihtarlar zerinedir ki, Sultn, Sleyman'a taarruz etmeyerek, Anadolu mntkasndaki Seluklu asker leri kumandanlna tyin etti. O vakit, drdnc defa olarak, ark ftihleri Antakya'y Bizans imparatorlarndan aldlar. Suriye ehirlerinin melikesi bulunan bu ehir, rn hkmdar apur -ki daha ziyde Sa-bur ismiyle mruftur- Nivern ile Peygamber'in irtihlinden drt sene getikten sonra Araplar tarafndan ele geirilmiti. Sleyman, kale kumandannn olu Flretos'un hiyneti sayesinde bu beldeyi ikiyz seksen atl ile elde

Sayfa

52
Deguignes, 1, s. 243. Sencer Hanedan hkmdarlarn yazyorsa da, Horasan hkmdar Sultan Sencer*den bahsetmiyor. Hac Kalfa, Horasan mnsebetiyle bu ubeden bahsediyorsa da, Irak'da saltanatlarn yazmyor.
143

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

etti.144 Melikh'm o zaman Suriye'de iki valisi vard: Biri am'da kardei Tutu ki, Suriye Sel|uklular saltanat ailesinin kurucusudur; dieri Haleb'de, Ukayl hanedanndan Kurey'in olu Mslim'dir. Mslim, Antakya'y elde eden Sleyman'dan senelik bir vergi istediyse de, birey alamadndan, zerine yrd; lkin bu seferinde haytdan mahrum oldu (478/1085). Daha sonra Sleyman, Tutu'a malp olarak, hasmnn eline dmemek iin intihar etti (479/1086)145. Sleyman'n oullar Dvud ve Kl Arslan, evvel Melikh'n sarayna gtrldle. Ancak Sultn'm vefatndan sonra Dvud146 ve daha sonra kardei Konya'da mstakil bir hkmet kurdular. Kl Arslan, Kapadokya'da hkmet eden Dnimendler'in payitahtlar bulunan Malatya'y (497/1103) ve hkmet merkezleri olan Karaman' zaptetti. Kl Arslan, pederi Sleyman'n vefatndan on sene sonra, znik'i istil etmi olan Halar' bozarak (500/1106), daha sonra Musul'u ald gibi, Ruha, dier adyla Urfa Be'i Emr avl ile muharebe etti. Nihayet Haburas (Habur) dalgalan arasnda terk-i hayt etti. Kl Arslan'm kasten mi, yoksa kazaen mi boulduu mehuldr147. Melikh ve Mes'd isimlerinde iki evld brakt148; birincisi, pederinin vefatnda Kk Asya'da bulunarak o lkenin hkmetini eline geirdi; Kl Arslan zamannda Musul hkmetine tyin olunmu, galip hasm Emr Cavh tarafndan ran Seluklular hkmdar Mehmed h'n sarayna gnderilmi (503/1109) olan Mes'ud, baba mirasm almak zere dn msadesine nail oldu. u srada Melikh ldnden, Mes'ud kendisini btn Kk Asya'ya mlik buldu. Bu zt,
Antakya, Valerien'in esaretinden sonra, mild 260 senesinde pur, yahut Spur; 540'da Keyhusrev-i Nirevn (Gibbons, bb: 42); 611'de Husrev-i Pervz (bb: 46); 14/635'de Arablar; 477/1084'de Sleyman zamannda Trkler tarafndan zapt -olunmutur. Bizans mverrihleri bu son zaman unuturlar; ark mverrihleri ise Antakya'nn Seyf'd-devle tarafndan ele geirilmesini doru olarak 358/968 trihinde gsteriyorlar (Nikefor Fokas ve Yun Cimises zaman); Cenb Antakya'nn Sleyman tarafndan fethini tafsilatyla nakleder. Onun ifdesine gre belde (Deguignes'in kitap: 11, s. 30'da yazd gibi) Filarets tarafndan deil, Filaretos istanbul'da seyahatte iken, olu tarafiadan teslm olunmutur. Cenb, s. 198. 145 Cenb, Lar, Neri, Tete> yahut Tutu diyorlar. Tene deil, <th -tilf, eski imldan domaktadr. Herhangi yazl olursa olsun, dorusunun Tutu olduu, bugn aikrdr. Hazrlayan) 146 Lr ve Seluklular trihinde drs Kl Arslan'n yerine geen Sleyman'n halefi olan bu Dvd'dn bahsederler. Mf-t Aziz Efendi, Trih-i Ummisi'nde 551 hicr vekayinde d-rs'in ifdesi Kl Arslan' Sleyman'a halef yapan Nveyr , ve dier Arab mverrihlerinin ifdelerine muvafk olmad-n ihtar eder. 147 Cenabt, Ne$rl cebren diyorlar. 148 Melikh, Doginl'nln tahmini gibi, Komnena,'mn Sajsan yni hn dedii olacaktr.
144

Sayfa

53

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

dil ve mttak bir hkmdard. Tekke ve medreseler ina ve Amasya yaknlarnda amara kasabasn bina eyledi ki, orada gzel bir kubbesi olan trbesi hl gze arpmaktadr. Krk yedi sene hkm srdkten sonra (551/1156)M vefat etmitir149. Olu ve halefi zz'd-dn Kl Arslan, kzn150 Halfe Nsr'd-dnillah'a tezvc etti, ve byk pederinin Dnimendliler'den zapt ve Suriye Atabeleri'nin en mehuru olan Nr'd-dn'in tavassutu zerine iade etmi olduu Malatya'y ikinci defa olarak eline geirdi (567/1171) zz'd-dn Sivas ile Kayseriyye (Kayseri) yi istil eyledii gibi (569/1173), Dnimendler'in son hkmdarn zehirlettirdikten sonra, bu ailenin geni memleketlerini kendi memleketleriyle birletirdi. O vakit devletini on oluna taksim ettiinden,151 her ne kadar haricen hkmranlnn sahas genilemi gibi gsteriyorsa da, dhilen zaafa uram oluyordu (574/1188). te bu taksim, mparator Frederik Barberos kumandasndaki ehl-i Salp'in -zz'd-dn'in olu olan vl Kutb'd-dn'in teslim etmee mecburiyet duyduu- konya (Konya)'yi zaptetmelerini kolaylatrd. Frederik, rehin olarak yirmi kii alp, Tarsus yoluyla Masisa (Mop-zistiya; Masis) zerine yrmekte devam eyledi. Lkin -bu havaliyi sulamakta olan Sd-nus (imdi Karasu) nehrinin buz gibi sularnda yjkan-m olmas zerine fakat bir stma ile kurtulan- skender kadar bahtiyarla nail olamyarak 586/1190 senesi Cihan (eski Piramus; Ceyhan)'da ykandktan sonra hastalanp vefat etti.152 Kl Arslan daha sonralar devletini taksim ettiine piman oldu. u maksatla, Selhaddin'in kzn istemi olduu olu Kutb'd -dn'in idaresi altnda yeniden birletirmek arzusunda bulundu. Lkin dier oullan isyan ettiklerinden, onlardan Mahmud'un imdd ve himayesini istirhama mecbur oldu; ve Mahmud'u on evldnn en korkuncu olan Husrev aleyhine evketti. sler srekli muharebelerle megul iken, peder hasta derek,
Cenbl Kl Arslan'm kznn ad Seluk Htn'dur. (Mtercim) 151 Cenb, bu taksim hakknda u malmat verir: Rkn'd -dn Sleyman Tokad' ald; Gys'd dn Keyhusrev Konya'da, Muhyi'd-dn Ankara'da, Mu*izz'd-dn Kaysar-h Malatya'da, Mugs'd-dn Elbistan'da, Nr'd-dn Mahmd Kaysariyye'-de, Kutb'd-dn Sivas ve Aksaray'da, Nsir'd-dn Berkya-ruk Niksar'da, Sencer h Amasya'da tess-i hkmet etdi. Bu levhada on ouldan biri eksiktir; lkin Ner, bunlar on-bire karr; nk c''d-dn Seher-h' Ereli'de ve Mu-zaffer'd-dn Arslan h' Nide'de hkmet ettirir. 152 Ner ve Cenab burada Avrupa mverrihleriyle muhalefete derler. Bu Osmanl mverrihleri Frederik Ceyhan (Pira-mus) nehrinde ve Avrupallar Salef sularnda, yni Selsiye nehrinde (eski Kalikadnos) boulduunu zikrederler. Man -ner'e mracaat, 6, 2, s. 29; ve Raumer, Hohenstufenler Trihi.
149 150

Sayfa

54

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

yirmi dokuz sene hkm srdkten sonra vefat etti (589/1193) 153. Bu vak'a -hangisi devletin tek sahibi olacan tyin etmek zere - on karde arasnda bir muharebeye yol at. Evvel Mahmud ile Kutb'd-dn kanl bir cenge giritiler. Ancak aras ok gemeksizin, Kutb'd-dn'in, dmann bir tuzaa drp idam etmesini mteakip, vefat vuku buldu. Muharebe, Konya Bei Keyhusrev ile Tokat Bei Rkn'd-dn Sleyman arasnda devam etti. Rkn'd-dn Sivas ve Kaysariyye'yi aldz gibi, Keyhusrev'den de Konya'y zapt ederek, ona mukabil -dier Dir kardei Mugs'd-dn'in karlmas suretiyle eline geirdii- Elbistan' verdi, ve u suretle pederinin taksim etmi bulunduu devletin tammna sahip oldu. Keyhusrev, Elbistan'a firar ederek, evvel Haleb Bei'ne, daha sonra Ermeni Kral Leon'un sarayna, sonra da Trabzon'a (Trebi-zond), nihayet Bizans mparatoru nezdine iltica etti. Orada olu Al'd-dn Keykubd ve zz'd-dn Keyhusrev ile birlikte onbir sene biraderinin vefatm beklemi oldu154. Rkn'd-dn, sapk smiliyye frkasnn gizli taraftar idi. Bir gn bir hakm ile bir dervi, hkmdar saraynda ve onun huzurunda mcdele ediyorlard. Dervi, hakimin (filozof, hikmet ilmine vkf kimse) istidlallerine malp olarak, ona bir tokat vurmak derecesine kadar huddetlendi. Rkn'd-dn bu mnazaaya asla mdhele etmedi. Dervi dnnce, hakm, kendi huzurunda byle bir kt muameleye uradndan dolay Rkn'ddn'e serzenite bulundu. Hkmdar u cevb verdi: Eer ben hakimlerin mezhebini alen surette mdafa edecek olsam halk seni de, beni de mahveder.155 Msr Halfesi, deime kabul etmez derecede iddetinden dolay Rk -n'ddn'e es-Sultn'1-Kaahir unvann vermiti. Bu hkmdar, bir ihtiyar kadnn yourdunu alm olduu iin nedmi gzel Ayaz'n karnn detirmitir156. Biraderlerini baba mirasndan mahrum ettikten sonra, Muhyi'd -dn?-in olu ve kendisinin yeeni olan Ankara Bei'nin karsnda korkun bir rakp buldu. Bu be, dik bir kaya zerinde bina edilmi olan kalesinde sene srarl bir ekilde mukavemet etti. Nihayet uramaya kudreti kalmaynca,
Cenb, Ner, Nnhbe, Lrl. Aksaray ehrini Kl Arslan kurmutur, (istanbul'daki Aksaray'n fetihden sonra ilk halk oradaj getirilmitir.) 154 Cenb, Neri, Lrl, Nnhbet't-Tevrih. 155 Lr. Nahbet't-Tevrh, Mirt'l-Edvr'dan naklen. Hkmetin zz'd-dn Kl Arslan evld meynnda taksimi De-guignes tarafndan Hunlar trihinde zikrolunmutur. 156 Cenab, varak: 202, Lrl, s. 527.
153

Sayfa

55

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

serbeste kmak ve haytna kastedilmemek kaydyla teslimiyete muvafakat gsterdi. Rkn'd-dn bunu va'd etmi olmasyla beraber, gerek bei, gerek ailesini kamilen idam ettirdi (599/1202). Bu gadrden be gn sonra kendisi de terk-i hayt etti. Ona halef olan olu zz'd-dn Kl Arslan ise yalnz be ay hkm srebilmitir157. Gys'd-dn Keyhusrev, biraderinin vefatm haber alnca, byk bir abuklukla Kostantiniyye'den kt; evvel yeeni tarafndan malp edildiyse de, Aksaray ve Konya ahlisi tarfdarlk gstererek ayaklanmakla, saltanatn iln eylediklerinden, yeenini ve btn emirlerini mah-bese att (600/1203). Eyybiyye ailesinden Samuzata (Semist) Bei Melik Efdal ve Harput158 Bei Nizm'd-dn ona sadkat gstereceklerine yemn ettiler. Nizm'd-dn, mid (Diyrbekir) Bei Nsir'd-dn Mahmud tarafndan grd taarruz zerine, Keyhusrev'den yardm talep etti. Keyhusrev, byk bir ordu ile Melik Efdal'i gnderdi. mid Bei derhal Harput'un muhasarasndan vazgeti; Keyhusrev Kilikya sahilinde Ataliye (Antalya) beldesi zerine yrd. Rumlar Kbrs Frenklerini imdadlarna ardlar; ancak onlarla uyuamadklarndan, kaleyi Sl-tn'a teslim ettiler. Keyhusrev, bunun zerine Ermenistan'da muharebeye girierek (603/1206), Karakum'u zaptetti, ve Amorium (Anamur; Arap-lar'n Amuriyesi) yaknlarnda Laskaris'i malp ettikten sonra (605/ 1208), muharebe meydannda bir Frenk tarafndan katlolundu (608/1211). Samuzata Emri159 Melik Efdal arapa gayet gzel bir mersiye ile onun vefatndan duyduu kederi dile getirmitir160. Keyhusrev'in byk olu zz'd-dn Keykvus -ki fikr ve ahlk vasflar derecesinde ecaat ve gzelliiyle nazar- dikkatleri celbetmi olan bir ehzadedir- mid, Hsn- Keyf (Hsankeyf; Hsmkeyf), Mardin, Harput, Samuzata beleri tarafndan saltanat iln edildi ve onun nmna sikkeler kesilerek minberlerde ad okundu. Ancak Erzurum Emri bulunan amcas Turul bn Kl Arslan ile kk kardei Al'd-dn Keykubd'm saltanat
Cenb, varak: 203; Lrl; Neri Harpurt, Harput. imdiki Mmfet'1-Azz vilyeti merkezi olan sahann yeni merkezine bir saat mesafede ve da zerindeki kasabann ismidir. Mtercim. (Bugnk Harput'tur. Hazrlayan) 159 Smuzata ark lisanlarnda ismi olan Smeysatdr. Frat zerinde Urfa'nn kuzeyinde bir ehirdi ki, imdi harb olmutur. Mersi'd'l-Ittl' Mednetn al t'l-Frt f tarki'r-Rm al garb'l-Frt diye kaydeder. 160 Lutfl, Cenb, Neri, Lrl. Centol, varak; 203, mersiyenin matlaru yazar.
157 158

Sayfa

56

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

dvasna kalkmalarna binen, onlara kar koyma mecburiyetinde kald. Turul, zz'd-dn'i Sivas'ta muhasara ederek, t Suriye ilerinden Sultn'n imdadna koan Melik Eref yaklamadka bu muhasaradan ayrlmad. Daha sonra Turul bin Kl Aralan yeeninin eline derek, zz'd -dn onu, btn emirleriyle beraber bodurdu (610/1213); Keykubd, Keykvus tarafndan Ankara'da muhasara olunarak, ehrin ele geirilmesinden sonra Malatya'da hapsedildi. mersna gelince, onlarn sakallar kesilip eeklere bindirilerek nlerinde bir del]l Hinlerin cezas budur diye b&rmakta olduu halde, ordughta dolatrldlar. Pederinin vefatndan dolay Keykvus'un kendisinden intikam almak istedii Laskris ise, ancak Sultn'a birok ehir ve kaleler terk etmek suretiyle haytn koruyabildi. Keykvus, Kbrs Frenk-lerinin zaptetmi olduklar Atliye'yi (Antalya) onlarn elinden ald gibi (611/1214), Ermenistan'da Ll'e161 (612/1215) ve Karadeniz sahilindeki Sinop kalelerini zaptetti. Salhaddn'in olu Hleb Emri Thir'in vefatndan sonra bu ehri istil etmek tecrbesinde bulunduysa da, derhal muhasaray kaldrmaya mecbur oldu. Bu teebbsn elim bir neticeye yol amasndan dolay sulu kabul ettii emirlerini bir kulbeye hapsederek atee verdi162. Mezopotamya (Beyn'n-nehreyn) emri Melik Eref Ms aleyhine vk olan sevkiyt da iyi bir neticeye ulaamad. Memleketine dnerken Sivas'ta hastalanarak vefat etti; orada in ettirdii hastahnenin yaknnda bulunan st kubbeli trbesi hl mevcuttur.163 Keykvus'un biraderi Al'd-dn Keykubd, be sene mahbusluktan sonca, tahta clis oldu. Urad felket ve onbir sene Kostantiniyye'de ika met, tabiatn kendisine bahetmi bulunduu kuvvetleri tahkim ve tevsi etmi di. Onbe sene sren hkmranl srasnda hakknda bekr lenilen midlerin bouna olmadn isbat ile, Kk Asya Seluklu hkmdarlar bulunan seleflerinin snlarn glgede brakacak surette muvaffakiyete nail oldu. Bu hkmdarn trihi yalnz saltanatnn mazhar olduu kudret ve
Ll'e inci tanesi demektir. Mersdl-Ittl, bu simde Yemen'de bir kariye ve am'da bir mahalle yazyorsa da, Lle ehrinden bahs etmiyor. (MUtercim). 162 Neri. Cen&bl, varak: 204; Lutfl, MlrtU-Edvar'daA naklen Nuhbe, varak: 121. 163 Cenb, Keykvus'un trbesi zerindeki yazy yle nakleder: Taht - saltanatdan dar bir mezara inmidir. Hazneleri, kuvveti kalmad. Seyyahatini hayatiyle beraber hatm etmidir. te herey byle zeval bulur. ehr-i evval 617 (1220) Keyhusrev hakkndaki mersiyenin bidayeti: Gurubunda tulu kadar lem'a-nisr olan ems-i millet Gys'd-dn'e baknz. Kevkeb-i kavs, dr- zulmet etmek iin_ona takarrb eyledi. Eyvah! Artk onu gremiyorum. Yldz, p -i nazarmdan onu itirak eyledi...
161

Sayfa

57

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

hret itibariyle deil, Osmanl sllesinin onun za-mnmda balam olduu iin de byk ehemmiyete ayandr. Al'd-dn'in hkmdarlk tahtna clusu ve Cengiz Hn'n zuhuru srasndadr ki, Osmanl neslinin birinci defa olarak Mool ftihleri iinden Turul'un pederi (Erturul'un olacak, Hazrlayan) ve Sultn Osman'n byk pederi Sleyman'n ahsiyle ortaya km olduu grlr; ondan sonra yarm asr bu devrenin vekay karklklar arasnda kaybolarak, nihayet ikinci ve son Al'd-dn zamanlarnda Osmanl hkmetinin essm kurmak ve trihte mevkiini kazanmak zere, yepyeni bir a ile zuhurlar mahede olunur. leride Osmanl vekayi srasnda sz kesmee mecbur olmamak iin, Konya Seluklularnn trihini mmkn olduu kadar muhtasaran nakledelim; bu trihi son yedi hkmdarn saltanatlar arasnda inkraz trihlerine, yni I. Al'd-dn'den III. Al'd-dn'e kadar takip edeceiz. Byk Al'd-dn tahta clis olunca, ilk himmeti Ermenistan hkmdar] Melik Eref ile uyumak oldu. Mezopotamya hkmdar Melik K mil Muhammed'den birka kule (kale olsa gerektir. Hazrlayan) (622/ 1225) ve ertesi sene -mttefiki Melik Erefin imddiyle malp etmi olduu- Artuk ailesinden mid Bei Melik Mes'd bin Slih'den birka kale164 zaptetti (623/1226). Al'd-dn'in saltanatnn yedinci senesindedir ki, (627/1229), Hrezm hkmdarlarnn en sonu ve en mehuru olup Cengiz Hn trihinde m him bir mevk tutmu' ve Moollar'n istilsna uzun sren kahramanca bir ecaat ile mukavemet ettikten sonra, sukutu, Hind ve ran devletlerinin de harb olmalarna yol am bulunan Cell'd-dn aleyhine yedi sene muharebesi ald. Osmanllar'm ceddi Sleyman'n, Cell'd-dn'in istilsndan birka sene nce Ermenistan hududunda grrm olmasna iddialarn dayandran bz mverrihler, Osmanllar'la Hrezmliler'i165 kartrm olduklarndan, bu noktada hakikati tyin edebilmek iin -hi olmazsa u blgelerin daha nceki trihine mteallik arkiyat vesikalarnn msait olduu kadar vuzuhla- Hrezm'in aslndan malmat vermek lzm gelmitir. Douda Ceyhun, batda Hazar Denizi, gneyde Horasan, kuzeyde Trkmen

58
Sayfa

Cenbl. Cenb'ye nazaran- (varak: 205), bu kalelerden birinin sini Hsn- Mansur'dur, ve bir dierinin El-Kahsn, yahut El-Kahln di. Bu son sim fena yazlm olduundan mekktr. 165 Dgni, Hunlar'n Trth-i Ensl, s. 332 ve d., ondan naklen, Gbuv bb: 64, s. 310, haiye.
164

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

memleketleri ile hudutlanm olan dar ve uzun araziye Hrezm nm verilir. Muhtelif cinslerin ihtiltndan terekkp etmi olan sekenesi civarndaki milletlerden, bsbtn kendilerine mahsus ahlk ve yars trke, yans farsa bir lisn ile tefrik olunurlar. Balca ehirleri Ceyhun'un bat sahilinde kin Grgene, dier adyla Crcniyye,166 dou sahilinde bulunan Kt'dr. Birincisi Hrezm nmyla da yd olunur; ikincisi hlar'n ikametgh merkezi olmutur. Birok limlerin,167 zellikle allme-i z-itihr Zemaher'nin168 doum yeri olan Zemah-er ehrini de yd edeceiz, ikisi de Berkyaruk ve Sencer'e sklik etmi osn Kutb*d-dn ve olu Atsiz'dan (mverrih tsiz suretinde yazyorsada, biz dorusunu yazyoruz. Hazrlayan) beri Horasan'da alelade bir vali ve dieri istikll sahibi olmutur. Kutb'd-dn, Seluklu mersndan birinin sakisinin klesi olan Nu-tekin nmndaki Trk'n olu idi. Atsz'n olu, torunu, torununun olu Al'd -dn k (Teke)169 kendisine halef oldular. bu Tk, dhilen biraderleri ve oullan ve haricen Seluklu prensleri ve Kara- Htay hkmdarlar aleyhinde hesapsz muharebelere girimee mecbur olarak, cmertlii ve ilimlere muhabbeti derecesinde ecatiyle de hret kazanmtr. Al'd-dn'in sancaklar ve adrlar zerine bir telmih iareti olmak zere Hill170 resmettirmi olduunu burada nazar- dikkate vaz'et-mek ehemmiyetten hl deildir. bu iaret Osmanl milletine mnhasr

Cihn-nm, s. 335. Hrizm'in corafyas iin Ritter*in nefis eserine mracaat. El yazs bir Mrhond'da Crcniye yerine Cermaniye grlyor ki, phesiz istinsah hatasdr. Bununla beraber Jernen (Jermanen) ve Jet (Jeten) isimleri Cerrnan ve ete Kumanlar'nn nmnda muhafaza olunmutur. Bu hususta Mrhond'un Muzaffer hanedan (Mu-zafferler) ve Timur trihine mracaat. Doye, yahut Do-e (Alman) ismi de Tacik isminde muhafaza olunmutur, ki Herodot'un Tadikes kelimesinden baka birey deildir. He -rodotfda Tacik veyahut Tacikler, Sodiniler (Sodlular) Harazamiiler, yni Hrizmler arasndadr. 167 Cihn-nm, s. 336. Bu ulemnn mehurlar: Fkh uslnde byk dirayet sahibi' Kvm'ddn, Aristo mantnn rihi (erhini yapan) Hsm'd -dn; Nsr*d-dn Mutamz, Hce EbulVef, Pehlivan Mahmd, Mevln Keml'd-dn Hseyin ve dierleri. 168 Cihn-nm, s. 345, 346. 169 Dgln, Bu mverrih Ensl cedvelinde Tk, Trih-i Ensal'nde Te-kes yazyor. (Bugnki ncelemelere gre Tkg dorudur.) 170 Hiiz'n: ekl-i hill her srme mtd hed nian, Az esfer siymek vtt Trk klah Az esfer siymek v Trk klah j beyti hatrlanmaya sayandr. Siymekden sonraki vav, Trk (terk) kelimesinden sonraya naklolunursa, Her ay balangcnda grnen hilal ekil, Trk olan Siyamek'in tacndan ve (Trk hkmdarlarndan) Ju (Jav, Jev, JVnun klahndan haber verir.> mnas hasl olarak, her kisinin .serpularnda hilal resmedilmi olduu anlalr, ve sarihlerin bu beyte, vav terk (veya Trk) kelimesinden evvel, ve terk kelimesi torakma mnasna arapa olmak zere verdikleri garip ve dikkatli mnaya hacet kalmaz. (Mtercim).
166

Sayfa

59

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

zannolunmusa da171 Al'd-dn'den bile ok zaman evvel, ran men-e'li paralarda grld zere, ems ve kamer (gne ve ay) derecesindeki iktidarlarna almet olarak, Gne ile beraber Husrev'lerin tacn sslemiti. Tk'n olu Al'd-dn Muhammed, selefinin birok messese ve detlerini deitirdi. Mesel Seluklulr'm hkmetinde ondan evvel asker muzkas be vakit namaz zamanlarnda alnrd; Al'd-dn Muhammed, oullan iin be defa, kendisi iin yalnz Gne'in douu ve bat vakitlerinde iki defa alnmasn arzu etti. Yirmi yedi prens ibu muzkada altun davullar zerine inci ile sslenmi deynekler ile vurarak namelerin icrasna memur idiler. Bunlar Seluklu hkmdarlarnn ehzadeleri; silh kuvvetiyle itaate alnm Gr'lu hkmdar-zadeleri; BeJh, Bamyan, Buhara hkmdarlar ve onlarn evld idi. Bundan baka H-rezm sultn saraynn btn hizmetleri hkmdarlara, ehzadelere tevcih olunmutu .172 Kuvvetine marur olan Al'd-dn, Otrar ehrinde birka Mool tacirini idam ettirmekle Cengiz Hn'n hiddetini celbetmiti. Bu vah kavimler derhal Ceyhun'un iki sahilinde Al'd-dn'in memleketlerini ist-l ederek, Neeend, Fenket, (Benket olacaktr. Hazrlayan), Hocend, Se-merkand, Buhara ile byk ve kk Grgenc'i; velhsl173 btn H-rezm'i tarhb ettiler174. Muhammed h'n olu Cell 'd-dn Mengbirti -ki en son ve en hretli Hrezm ahdr- yalnz douda Al'd-dn tarafndan Cengiz Hii zerine alan muharebede devan ile iktifa etmeyerek, batda dah, Rm (Anadolu) Seluklularnn en kuvvetlisi olan Al'd-dn Key-kubd aleyhine snama muharebelerine abucak balad. Al'd-dn'in Ahlat valiliinde bulunan yeeni ehrin anahtarlarn bir miktar ake mukabilinde muzaffer Hrezmh' teslim etmesi zerine, Seluklu Sultn kendisinin yirmi bin svarisi ve mttefiki olan Beyn'n-nehreyn (Mezopotamya) ve Ermeniyye hkmdar Eyybler'den Melik Eref Ms tarafndan gnderilip de o kuvvete iltihak eden be bin asker ile hinin zerine hcum ederek, slm'n veky cedvelinin kaydettii en kanl muharebelerden biri olmak zere vukua gelen
Alaim-i Trkiyye, Cenova. 1683; Pa,ulos Pater nmndaki Macar mellifin seridir. Hunlar'n TArlh-i Ensftll, 1, 14, s. 278. 173 Necend Brhan'da ve Mersdl-IttU'da bulunamad. Fenket hakknda Mersd yle diyor: Feniked, <Fa>nn feths, Nunun sknu. Kfn fethasyla Nesef kyleri nden biridir. Kafin zammiyle Grgnc, dar'1-mlk- Hftrezm'dir. Crcniyye bundan muarrebdlr. Trkler rgenc derler. Burhan. (Mtercim) 174 Tarlh-i Ensl, keza, s. 278.
171 172

Sayfa

60

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

byk arpmada yeenini tam bir hezimete uratt (627/1229). Erzincan yaknlarnda Yass-emen (metinde yanl olarak Nisi-emen yazldr, dzelttik. Ha.) nm mahalde cereyan eden bu harbden drt sene sonra (631/1233) Ahlat, Al'd-dn'in yeeni olan prensin iktidarnn penesine dt175. O vakit Al'd-dn'in aleyhine Msr Sultn Melik Kml'in riyasetinde onyedi hkmdardan mrekkep bir ittifak hey'eti teekkl ettti. Mttefik askerleri, Rm (Anadolu) kt'asn Suriye'den ayran Gk-sun'un (eski ad Kalikadnus) iki tarafnda durdular. Hama Emri Melik Muzaffer, Harput'u zaptetmek zere ikibin beyz svari ile Frat'n te tarafna gnderildi. Melik Muzaffer bu ehirde Al'd-dn'in muhasarasna urayarak, teslim olmak mecburiyetinde kald; Al'd-dn ise hasmn erefiyle mtensip bir hl'at giydirdikten sonra iade etmek li-cenablmda bulundu. Ertesi sene Msr hkmdarlar ittifak hey'eti bozulmu olduundan, Al'd dn, Harran, Ruha, Erzincan, emikezek ile eski Sd ehrini ele geirdi ve bu ehrin yaknnda bugn onun ismiyle yd edilen Aliye eh rini ve Erzincan yaknlarnda Kubdiye'yi in ettirdi176. Al'd-dn, hkmranlk diresine giren dokuz beldeyi -ki Sivas, Amasya, Anamur177, Konya178 bunlardandr- camiler, tekkeler, medreselerle ssledii gibi, ikametgh olan Konya'nn etrafna yksek duvarlar yaptrmtr. Bu muhtelif ehirleri husus bir tlsmn himyesi altna koymak arzusuyla pederi Bah'd-dn ile birlikte Bu-hra'dan gelip de Rm (Anadolu)'da mesken tutan ve bundan dolay Rm unvanyla anlmakta olup o asrn en byk tasavvuf iri bulunan- Mevlna Cell'd-din'den kendisi iin bir kitabe179 istedi180. Efendimiz, yn Muhibbimiz demek olan Mevln, hl Osmanl memleketlerinde mevcut ve en muteber bir tarikat olan Mevlevi Dervileri tarikatnn kurucusudur. Tarikatn merkezi ve
Cen&b, varak: 205; Lftif, s. 528, Nuhbe, varak: 121. Cihan-nm, B. 611; Nhbet't-Tevrh, varak: 122. 177 Nuhbe, varak: 122; Cihn-nm, s. 626. Bufor'un Karara nf sinde, s. 169. 178 Cenab, s. 206. Al''d -dn Keykubd, kurduu iki ehri kendi ismi ve mahlasyla adlandrmtr: Biri Aiye (Konya vilyetinde) (bugn Antalya iline bal) Alanya ilesi) ve dierleri Kubdiye (Erzincan taraflarnda). 179 Cenb, s. 206 da kitabeyi naklediyor: Duvarlar dalgalara ve atlarn savletine kar bir seddir; lkin frtnal bir gece esnasnda bize hcum eden musibet ve felkete kar deil. 180 Cell'd-dn-i Rmi hakknda Belgat-i rnlyye Trhi'ne mracaat. (Franszcann Talisman kelimesinin ayniyle tercmesi yazlmsa da, slm'da tlsm itikad olmadndan, Seluklu hkmdarnn arzusu, metindeki kitabe (inscripon) kelimesinin de gsterdii gibi, te'srli bir dua' dan ibaret olmaldr. Mtercim).
175 176

Sayfa

61

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

balca emlki Konya'dadr. Birinci reisi, pederi ve oluyla birlikte lem-i Kuds'n ve Marif-i Sfiyyenin Sultn unvn- iftiharn alm olan Cell'd-dn ile-i mukaddesesinin trbeleri de Konya ehrindedir. Bah'ddn Sul-^n'l-Ulem, olu Cell'd-dn Emri Sultn, veyahut Mevln Hnkr (yni imparator), torunu Sultn Veled (veled, oul demektir) isimleriyle yd olunurlar.181 Cengizli kabilelerinin Ceyhun'un te tarafn ve bu tarafn istilsnda ulem ktphanelerinin ve medreselerinin henz ttmekte olan enkaz arasndan kendilerini kurtararak, Asya'nn bat nihayetlerinde ve Keykubd'n yannda -artk Hrezm ahnn te'min edememekte olduu- bir ilticgh aramaa gelmi idiler. Fars edebiyat dah ite Ceyhun kenarlarndan Adalar denizi sahillerine hicret eylemitir; nasl ki iki asr sonra Yunan edebiyat Boaziin sahillerinden Tiber ve Arno nehirleri kenarna gelerek, orada yerlemitir182, Halfe Nsir'd-dn'llh, asrnn en mtebahhir fakhi olan ehb'd-dn Shreverd'yi sefir sfatyla Keykubd'a gnderdi ve Al'd-dn'e zam'sSeltn (Sultanlarn Kn By) unvannn verildiini bildiren bir bert Shreverd'ye tevden yollad. Be bin svari, btn eyhler ve limler Halfe'nin elisini istikble ktlar. ebb'd-dn gerek ilimlere muhabbetinden,- gerek hakknda gsterilen hrmetkrlk eserlerine teekkr olmak zere, eyh Nec-m'd-dn'in Sultn Al'd-dn'e armaan etmi olduu mehur bir eseri183 tashih etti. Bu hkmdar, ulemy himayesinden ve kendisinin ilim ile itiglinden dolay ilim adamlarnn hrmetini kazanmt. Gndz ve gecelerini ei ksma ayrmt: Gndzn bir ksmn hkmet ilerine; ikincisini ulem ve meyh ile sohbet etmee; ncsn trih mtalasna hasr ederdi. Gecenin de yalnz bir ksmn uykuya sarf ederek, te ikisini ibdete ve
Bu mutasavvftan mada Al''d-dn zamannn ulem ve eyhlerinin mehurlar u ztlardr: ems'd-dn Tebriz k mderris ve Cell'd-dn'in hocas olup, Mevln-y Rm dvnn (Mesnev'sini) onun nmna tanzim etmitir. Mif -th'1-Gib isminde bir byk eserin sahibi Sadr'd-dn Ko-nev, Burhn*d-dn Muhammed Tebriz, Fz- Urmev n-myla ma'rf Urmiyeli Hsm'd-dn. (drs, Cenb). 182 lim ve san'at erbabnn Cengiz zamannda Asya'dan hicretleriyle istan bul'un fethinde bir ksm ahlisinin talya'ya gitmesi birbirine benzemez. Asya'da hatt bir milyon ahlisi olan ehirlerde ta ta zerinde kalmad. Badad'n btn ktphaneleri mevcudat nehre atld, veyahut odun yerine hamamlarda yakld. Bu suretle oralarda marif erbab iin barnmak kaabil olmad gibi, ilimler bsbtn mahvedildi, istanbul'da ise Bizansllar'm byk bir ksm hl-i refah ve rahatlarnda kalm, ve istanbul Yunan ilim ve edebiyatnn en byk merkezi olmakta devam etmitir. Mtercim. 183 Bu eser Mlrsd'l-lbd'dr. tdris, s. 20.
181

Sayfa

62

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

ahlk kitaplar okumaa tahsis eylerdi.184 Ftih sfatyla Sultan Mahmud- aznev'yi ve bir hkmdar sfatyla Vamgr'in olu mehur Kaabus'u numne'i imtisal olarak kabul etmiti.185 Kendi ahsnda her ikisinin vasflarn toplamaa muvaffak olmutur. limler ve san'atlara muhabbetinin delili olmak zere in ettirdii yce eserlerden baka, hkmetinin bykl ve genilii, ailesinden hibir hkmdarn onun derecesine vsl olamadn isbt etmektedir.186 On yedi sene Rm Seluklularnn en sevgili ve en bahtiyar hkmdar olduktan sonra, Erzurum yaknlarnda biri eyledii Kubdiye saraynda kendi olu tarafndan zehirlenerek, irtihl eyledi (635/1237)187. Bu oul, Gys'd-dn Keyhusrev-i Sn idi. Geri hkmetinin ilk senelerinde intizamsz zevklerine haUl verecek, ve ihtiraslarnn azgnlna mni olacak bir hdise olmam, ve cinayetinin cezasn nmlar Husrev'ler, Halfeler trihlerini lekelemekte olan peder kaatilleri gibi az bir zaman iinde grmemi ise de188, yine onlarn cezasndan daha haiif ve daha sr'atli olmamtr. Saltanat tahtna clusunu mteakip bir ifte dn yapt: Hemiresini Haleb Emri Melik Azz'e vererek, ken disi de -Keyhusrev nmn minberlerde yd ettirmek olan- bu hkmdarn kzn ald. Melik Azz tarafndan dmd hakknda gsterilen ta'zmt, Gys'd -dn'in yeni zevcesi hakknda muhabbet ve hrmeti celbetemedi. Bu refikasna gayet lkaydne muamele gstererek, Grcistan hkmdarnn kz olan ikinci zevcesine akn hasretti. Bunun o kadar byleyici bir tesiri olmutu ki, paralar zerine hkettirmek suretiyle ismini idme etmek arzusunda bulunurdu. Lkin slm'n essa mteallik kaidelerini alenen boveren bu tasavvura memleketin ekbirleri muhalefet ettiklerinden, Keyhusrev fikrini ifde edebilecek bir iaret buldu: Arslan, hkmdar olan sultnn, Gne
drs, Cenb ile Nuhbet't-Tevrh bu ahvli Al'd-dn'in srda olup yanndan bir an ayrlmam olan Emr Karatay*-dan naklen hikye ederler. 185 Cenb ve drs Al'd-dn'in okuduu kitaplardan ikisini haber veriyorlar ki, biri tmm- Gazl'nin Kimy-y Saadet'i (ahlka dir farsa eseri) ve dieri mehur vezr Nizm'l -mlk'n Siyer'I-Mlkudur. 186 O vakit Rm (Anadolu) Seluklu hkmeti Konya, Aksaray, Kayseri ehirlerini, btn Karaman havalisini, Aydn, Saru-han, Mentee, Hamd, Germiyan, Gerede, Kastamonu eyletlerini, Ankara, Malatya, Mara, Elbistan, Tokat, Amasya, Niksar, Erzincan, Samsun beldelerini, yni arken hududu Erme-niyye ve ksmen Suriye olmak zere btn Kk Asya'y iine alyordu. 187 Cenb, varak: 207; Lr, s. 529; Nuhbe, varak: 122. 188 Husrev-i Pervz'in kaatili rveyh, Mtevekkilin olu ve kaatlli Mustan -sr, her ikisi de drder ay saltanattan sonra k&tlolunmulardr.
184

Sayfa

63

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

onun zevcesi olan sultnn timsli olduu cihetle meskukta -arslan'n ba stne bitiik bulunmak zere- gne kursu hkettirdi. O surette ki gne arslan'dan ziyde gze arpmakta, ve klaryla arslan'j aydnlatyor zannolunmakta idi. Eski gne ve arslan hiyeroglifinin taklidi demek olan bu ireskkt zamanmza kadar muhafaza olunmutur. Yine o iareti tayan eski rn madalyalanyla imdiki ran r- Hrd nian arasnda bir mevk tutmakta ve ortaa yadigr olan bu almet, ark'n eski ve yeni iaretlerini birletirmektedir189. Gys'd-dn'in saltanat birinci defa olarak, kudsiyyet perdesi altnda halk ayaklandrmaa muvaffak olan Baba lyas nmnda birinin emrine tbi dervilerin ayaklanmalaryla sarslmtr. s frkas Sultnn askeri tarafndan perian edilerek, tlyas Baba, su orta olan shk ile bjber ele geirildi. Lkin malp, galibin fikrini o dereceye kadar b^-yleyebildi ki, Mevln Cell'd-dn ile beraberindeki takva sahibi Mevlevi eyhleri Sultn'n sarayndan ekildiler. Gys'd-dn Keyhusrev'in hkmdarlnn yedinci senesi, Moollar Kk Asya'y istil ettiler (641/1243). Sultn, bunlarn karsna ka rak, Erzincan civarnda hasmna yetiti. Lkin askeri birdenbire bir korkuya kaplarak firar etti. Moollar Ahlat ve Diyrbekir'e (mid) hkim oldular. Keyhusrev bir kaleye snarak, oradan Mool hnna itaatini iln etti. Kk Asya Seluklu Hkmeti'nin istiklli ite bu ekilde sona ermi oldu. Peder kaatili zerine ayaklanan emirler -ki Gys'd-dr'i o cinayetinden baka, devlete hyanet thmetiyle de sulamaktaydlar- kendisini bomak suretiyle (657/1258), saltanat tahtna oullar Rkn'd-dn Kl Arslan ile zz'd-dn Keykvus'un ikisini birden oturttular190. Bu iki ehzade, Badad'm zaptndan sonra, Cengiz sllesinden Men -g'nun biraderi ve kaaim-i makam Hug'nun nezdine gittiler; Hlg bunlar bir mddet nezdinde tutmakla, kklkleri sebebiyle veziri Sleyman Pervne'yi vas tyin ettikten sonra, memleketlerine iade etti191'. ki birader arasnda anlamazlk zuhuru gecikmedi. Rkn'd-dn saltanat kudretini elde
189

Cenbi, varak: 207; Bgini, (De Gugnes), Hnnlar'in Tarh-i Ensli, s. 207; Ozley (?), resim:

64
Sayfa

27. Cenb, varak: 207. LarI ve Neri, yalnz ikisi birlikte hkmet eden zz*d -dn Keykvus ile Rkn'd-dn Kl Arslan'dan bahsederek, bz meskkatda hkmdar resmi bulunmu olmasndan stidlal olunduuna gre, Al'd-din Keykubad'n, dahi sattanaja itirak ettiine dir birey yakmyorlar.
190 191

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

etmee muvaffak olarak, zz'd-dn Aliye tar-kyla Kostantiniyye'ye firar etti (653/1255).192 Lkin Bizans mparatoru Yani Laskari, Frenklerin elinden kurtarm olduu payitahtnda bile kendisini tam bir emniyet iinde addetmiyordu; nk Hlg, Badad fethinden sonra193, Kk Asya'y zaptetmiti. Bundan dolay, mparator, bir resm mlakatta Seluklu mltecinin Kostantiniyye'den uzaklatrlmasn arzu ettiren sebepleri kendisine sralad194. Bedbaht prens, Laskaris'e halef jlan Misel Paleolog nezdinde dah daha fazla hsn-i kabule mazhar olamad. Misel, bir mddet nce kzj prenses Mari'y Hlg'ya vaad etmi olduu halde, biraderi Abaka Hn'a vermiti195. Bir hristiyan valideden domu olan zz'd-dn her fr* satta kendisini Hristiyanla mtemayil gstererek, hatt Bizans mverrihi Pahimares bile onu Hristiyan sanm, zz'd-dn Patrk*den ald196 kk azz resimlerine, eski din eser paralarna arz- ta'zm etmekte bulunmusa da, bunlarn hibirinden fayda olamad. Moollarn korkusu mparator'un yarm Hristiyan olmu bir Trk'e sahip ktn gstermesi vcibesine stn geldi. zz'd-dn, ailesiyle beraber Aynoz kalesine hapsedildi. Bizans tahtna197 kabilmek iin kumandam Bahadr Ali ve rikbdar Ouzlu Be ile birlikte bir fesat tertip etmi olduu doru ise, misal vazifelerine yakmayan bu hal, Misel Paleologos'un onun hakkndaki muamelesini haketmi olduunu gsterir. Lkin Seluklu tarihileri tarafndan naklonunan bu vak'a, Bizans tarihilerinin hibirinde grlmyor. Rikbdar'm kzgn sirke ile gz karlm, kumnn-dan idam edilmi, zz'ddn iddetle gz altna alnmtr. zz'd-dn uzun bir mahbusluktan sonra, Tin'in (Cuci'nin olacak) olu ve Cengiz Hn'n torunu olup Kpak ve Krm hnlarnn resi bulunan Berke

Cenb, s. 207 Lutf ve Muhbet't-Tevrih. Deguignes. Seluklu hkmetinin iki karde arasnda muhtelif taksimleri hakknda ark melliflerinden daha dikkatli tafsilt veriyor ve E:; .."'-Ferec ile Bizansllar'a istinaden iki birader saltanat tahtna .,>den gemeyip, zz'd-dn Keykvus'un kardei Rk-n'd-dm Kl Arslan'dan evvel saltanatta bulunduunu isbt ediyor. (Deguignes, Hunlar'n Trh-i Ummsi, kitap: 11, s. 67-72). 193 Badadi Moollar'n zapt 1258 (h. 657); Konstantiniyye'yi Rumlar'n zapt 1261 (H. 660) sen esindedir. 194 Pahimares, 1, 7, varak: 22. 195 Pahimares'dekl (1, 3, 24, 25) Apaga ve Apaas, Abaka Hn'dan baka bir isim olmad gibi, Ruhrativis Bkn'd-dln, Yafatlivis> Gy-s'd-dln'dir. 196 Pahimares, Evholplyajj 197 Cenibl, Lutfl, Nuhbe.
192

Sayfa

65

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

Hn198 marifetiyle hals oldu. Tatar Resi, iddetli Ur k sayesinde Tuna'y buz zerinden geerek, istanbul surlarna kadar geldi, ve Aynoz'dan firara muvaffak olan Seluk prensini alarak, Krm'a gtrd. Saltuk Dede maiyyetiyle gelerek, Karadeniz'in bat sahillerinde Dobruca Tataristan'nda yerlemi olan Trk muhacirleri de Berke Hn'n arkasndan gittiler. Berke Hn, memleketine avdetinde kzm zz'd-dn'le evlendirdi ve Sulcad ve Sudak nahiyelerini malikne olarak it eyledi. zz'd-dn fi-rn esnasnda birinci zevcesini Karaferye199'de mparator'un hkm altnda brakmt. Orada (valide mnsna veyahut zel isim olarak Ana olmak zere) Ana Kaps isminde bir kap hl grlmektedir. Bu prenses ehir kapsnn pek yaknnda bulunan kale iinde zevcinin ve* fatjnb dir ald yalan haber zerine, kendisini kalenin yukarsndan atp telef oldu (667/1269). 200 zz'ddn'in validesi nezdinde kalm olan olu tanassur ederek, Kostantin adn ald201. Bu srada Konya hkmdar ve zz'd-dn'in biraderi Rkn'd-dn Kl Arslan, Abaka Hn'r emri zerine bakumandan Pervane tarafndan bouldu ve yerine drt yandaki olu III. Gys'd-dn Keyhusrev getirildi. Rkn'd-dn'in zevcesi tekrar evlendi. Gys'd-dn'in pek kk olmasndan dolay vey babas hkmet ilerini on sene idare etti O kadar hakkaniyetli ve akllca idare etti ki, Moollar kendisine meyil gsterdiler. Ancak Msr Sultn ve Baybars Bundukdr'nin olu Kala-vnn tarafndan malbiyete uramas zerine, Abaka Hn bu ztn -Elbistan ve Kayseriyye'de nm minberlerde okunmakta olan- hasmyla gizlice mnsebetlerde bulunduu phesine dt. O phe zerine derhal idam olunarak (675/1276) vefat Seluklu Devleti'nde iddetli karklklarn ortaya kmasna yolamtr202. Karaman silsilesinin kurucusu Karaman-olu Mehmed Be -ki ayniyle Osmanllar'n zuhuru zamannda Seluklu Devleti enkaz arasm -dar karak iki asr Osmanllar'n muhataral rakibi olmutur- alelade br sefili tzz'ddn'in Krm'da Bahesaray ehrinde vefat eden olu olmak zere ortaya
tsmi Berkay iken, mslman olmas zerine Berke (Bereke; Bereket) olmutur. (Mtercim). 199 Lutf, Pahimares Karalerye Aynoz yaknlarnda Bruya der. Hac Kal -fa'nm Rum-Hi'sLne mrasa&t, s. 86. Maner, s. 516, (Bu Aynoz yaknlarn200 zz'd-dn 667/1268'de vefat etti. Olu Mes'd, pederi nin vefatndan sonra, Kastamonu tarikiyle Kostantiniyye'ye gitti. Posinus, Pahimares trihinin sonuna ilve ettii takvimde (kronoloji'de) bu vak'anm trihinde yirmi sene hat eder. 201 Lutf ve Fahimares. 202 Cenb, varak: 207; Neri.
198

Sayfa

66

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

koyarak, hkmeti de payitaht da onun nmna zapt eyledi. Karaman ailesinin hkmeti ve balca reisleri hakknda bu trihin baka bir yerinde daha ziyde tafsilt vermek frsatna nail olacaz; burada yalnz unu beyn edelim, ki saltanat tahtnda vki olan u deiiklik srasnda. Karaman -olu Mehmed Be, vergi defterlerinin kayd usulnce mhim tadilt yapt. O vakte kadar bu defterler btn Seluklu Devletinde farsa olmak zere tutuluyordu; Karaman-olu (Mellif Karaman Mehmed Be eklinde kaydetmektedir. Hazrlayan) farsa -kark bir surette- trkeyi de meze eyledi. ki lisann kelimrle-rini intizamdan mahrum ve fakat kaidelere tbi olmak zere birbirine kantirmaktan ibaret bulunan u usl Osmanl kaytlarnda bugn kullanlmaktadr203. daki mahal Selanik vilyetindeki Ferye deildir; Edirne vilyetindeki Fe -reclk olacaktr. zz'd-dn'in olu nmna zuhur eden ahsn hkmetinden ettii Gys'ddn zz'd-dn'in hakikaten olu bulunan Mes'd, Abdi Han'dan yardm istediklerinden, Abatta Hn, hkmeti gaspeden Tr ile Karaman -olu'nun zerine olu Ouz Hn ile veziri Fahr'd-dn Al h' gnderdi. Bunlar gsb tard ve Mehmed ile biraderlerini idam e tiler. Ondan sonra Mool Hn, Seluklu Devleti'ni iki yeen arasnd taksim ederek, bat taraflarn Konya ile birlikte Keyhusrev'e, doru ti raflarm Erzincan, Sivas, Malatya ile birlikte Mes'd'a verdi. Abaka H^n m halefi Argun Han, dman olan Krm Tatarlar ile gizli mnsebe lerde bulunduunu zannederek kendisinden phelendii Gys'd-d Keyhusrev'i idam etti (682/1283). u suretle zz'd-dn'in olu Mes'd -zahiren mterakk ve faks paralanarak s valilerin ve hrsl yeni yetmelerin elinde kalm- bi devletin ismen sahibi bulunmu oluyordu. Pederinin vefatndan sonr memleketine dnerken, Kastamonu'dan geerek, orada bir mddet Umu Be'le harbetmi bulunduu gibi, nce zevce ve kermesini rehin olara mparator Andronikos nezdinde brakm olduu cihetle, Kostantiniyye1 ye de uramt. Zevcesi iade olundu; fakat mparator, kz Turkopullar in resi shak'a v'd etmi olduundan, onu alkoydu. shak, Mes'd'u: kzyla evlendirilmesine mukabil, mparator'uh dman olan Elmuabai lar'dan (El-Marbler)204 ayrlmaa muvafakat ediyordu; faka Mes'd'un kardei
Lutfi. (Bu fde ekil siykat yazsnda, bozuk bir farsa olarak, kullanlm bulunan yaz usldr, ki 1255'den sonra terk olunmutur. (Mtercim.) 204 El-Mugabr, El-Maribden benzetilmekle, her ne kadar Pahimares bunlar (5, 21)
203

Sayfa

67

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

olup Kostantiniyye'de Kostantin nmyla vaftiz edil mi olan prensin Andronikos tarafndan sultn olmak zere iln edilme sini istiyordu. Her ne kadar Konya Sultn zayf ise de, mparator dahi zayf olduundan, shak'm arzusunu yerine getiremedi. Elmuabarlai yahut Katalanlar Turkopullar reisinin hyanetini kefetmi olduklarn dan, Asya'ya mteveccihen gemiye binecei srada onu ve kaynpederi nin kardei olan Melik Kostantin'i idam ettiler.205 shak'n ve mparator'un yardmlaryla Konya hkmetini zaptetmel midinde bulunan Kostantin'den ve tc hayaliyle dopdolu olan Mes'd dan baka zz'd-din'in Fermurz nmnda bir olu daha vard. Bunur olu Al'd-dn -uzun ve zillet iinde srd haytn manev tesirler on be sene saltanattan sonra (697/1297), kendisini kara topraa gtrm olanMes'd'a halef oldu. bu III. Al'd-dn, Selouklular'm sor hkmdar olmutur. Karaman206, Germiyan207, Mentee208 be-leri gibi Trkmen emirleri ile Osman Be Al'd-dn'i kendilerine mil ve metb tanmakta olmalaryla beraber, o zamandan beri kendi nma-nyla anlan mntkalarn hkmetlerine yaylm iseler de, I. Al'd-dn'-in parlak azametinden hafif bir n III. Al'd-dn'in hkmranlk gnlerini aydnlatt grlmektedir. III. Al'd-dn, kendisine isyan eden Trkmenlere Osman Be'in yardmyla olduka galebe ettii gibi, Mool Hkmdar Gzn Hn ile muharebesinde bir dereceye kadar zafere nail olmusa da, Gzn tuzaa drerek onu idam etti. Seluklu Hkmeti bununla snp gitmitir (707/ 1307). Gaddar ve hunhar bir ehzade olan olu Gys'd-dn pederinden birka gn sonra Moollar elinde ldrld209.
Arablar'dan deil, Avarlar'n neslinden indiriyorsa da, onun ifdesinden de bahseden Gibbons'n (bb; 62, haiye) yazd vehile, bu kavmin aslnn Arab olduunu zannetmesinde hakk vardr. 205 Lutf, Ner, Cenab, Pahimres, 1,7,15.22. Pahimares, 7, 29. Deguignes, Hunlar'n Trih-i Ummsi, kitap: 11, s. 75. Nianlsnn Keykvus'un kz olduunu yazmakla hat eder; bil'akis, Pahimares, kitap: 12, s. 22'de, z -z*ddn'in (Keykvus) olu Melik'in (Mes'd) kz, yni Iz-zu'd-dn'in torunu olduunu tasrh ediyor; zten Kostantin, kzn amcas olduunu da yazyor; eer kz zz'd-dn'in olsayd, Kostantin onun kardei olmak lzm gelirdi. 206 Karamanllarn, Seluklu saltanat esnasndaki muharebelerinden leride lafsilen bahsedecei. 207 Bzansllar'n Alikiri Karamanan dedikleri Ali Ir Germlyan'm Ertu-rul ile evvelce mnazaalar olmutu. 208 Dgini .(De Guignes), Hunlar'm Tarihi, 1. 11. s. 72. 209 Ravzat'l^Ebrr, Cenb

Sayfa

68

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

Mes'd'un olu ve Gys'd-dn'in yeeni Gz elebi, yarm asr Kastamonu ve Sinop hkmetini muhafaza etmi, ve trihte yalnz Cene-vizler ve Bizansllar aleyhine haydutluk suretindeki deniz muharebeleriy -le maruf bulunmutur.210 Seluklu Devleti'nin Paralanmas Konya Seluklu Devleti'nin yklmasn icp ettiren ran Mool Devleti de sonuna yaklayordu. Mool hkmdarlar, yktklar memleketlerin idaresinde iktidarsz olduklarndan, bu memleketleri birka Trkmen aireti reislerinin ellerine brakm idiler. Sukutundan yz ondokuz sene nce ve en geni bulunduu bir zamanda, II. Kl Arslan tarafndan on oluna taksim edilmi olan Seluklu Devleti, III. Al'd-dn'in vefatnda ikinci defa' olarak birbirinden mstakil on paraya ayrld; lkin en kuvvetli hanedan tarafndan adm adm raptedilerek, yz elli sene sonra yalnz bir hkmet altnda birlemi, ve bugn geni Osmanl memleketlerinin bir eyletinden (eski Osmanl tekiltnda Anadolu Belerbeli)1 ibaret bulunmutur. Kuzeyde Karadeniz, gneyde Akdeniz ( douda Kzlrmak (eski Ha lis) ve Toros Dalan'nm bir silsilesiyle evrili olan Anadolu, yahut Kk Asya, yklan Seluklu hkmeti enkazndan kan on beliin btn arazsini iine ahr. Bu beler -skender'in vefatndan sonra Avrupa ve Asya'da onun hkmetinin enkazn aralarnda taksim etmi olan hkmdarlar gibi- ark mverrihleri tarafndan millet hkmdarlar (mlk- tavif) olarak isimi endirilmektedir. Bu muhtelif memleketler, aslnda sekenesi olan halkn ismini alm olduklar halde, Ortaa iinde Bizans imparatorlar idaresinde iken muhafz olarak bulundurulan alaylarn nmlaryla yd olunmaa baladlar211. Bunlar, Seluklu Devleti'nin tahribinden sonra beyn ettiimiz on hkmdarn adyla anlrlar. Burada ne Bizansllarn, ne de eski Asya'nn trihini deil, Osmn-llar'm trihini yazyoruz; binenaleyh bu memleketlere bz Yunan tarihileri ve bilhassa Strabon, Kostantin Porfirocenet, yahut Diyonisyus Periketes tarafndan verilen isimleri deil, Osmanl devletinin kuruluundan beri,
drs ve l. Dgini Gz eleb'den ve H. Al'd -dn'den bahsetmez. Ona, re Mes'd (708/1308) tarifline kadar hkmet etmitir. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall), Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 1/35 58. 211 Temata Kostantin Porfirocenata; Gibin, 1, 53, s. 469, .haiye: 40.
210

Sayfa

69

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

imdiki corafyann tahss ettii nmlar kullanacaz; u kadar ki, mevkii daha iyi tyin iin, bazan -Seluklu hkmetine vris olan belerin memleketlerini sayarken yapacamz gibi- eski isimleri de gstereceiz. Bizans mparatorlar o vakit Asya'da yalnz Kostantiniyye (istanbul) ufkunda kin arazye, yni Kei Da'nda nihayet bulan mahallere mlik idiler; bu dan te tarafnda, sahil boyunca, aadaki sra zere, yeni kk Trkmen hkmetleri bulunuyordu. Karesi Mzde hkmet ediyordu. Saruhan ve Aydn Lidi, nm- dierle Meonbde; Mentee Karide; Teke Lisi Pamfilide hkim idiler. Pamfili'nin kuzeyinde ve ieride Hamd Pizidi ve zuri zerlerine kadar istil diresini geniletmi idi. Hamd memleketinin kuzeyinde Likaoni Karaman'a tbi di. Karaman, evvel Lrende'yi hkmet merkezi yaparak, daha sonra Seluklu Devleti'nin payitaht olan Konya'ya nakletmitir. Bu geni araznin kuzeydousunda Germiyan Kuzey Frikya bulunuyordu. Yalnz bu memleket prensinin ismiyle anlmayp, Ktahya ehri212 (eski Kutium) yaknlarnda bulunan eski payitahtnn213 ismini muhafaza etmitir. Kei Dalar eteklerine kadar Ga-loti ve Bitini ilk Osmanl pdihlarna ait olarak, bu suretle onlar Bizans hkmeti elindeki araziyi evrelemi bulunmakta, ve k ehirlerde, yaz dalarda geirmekte idiler. Bu pdihlarn memleketlerinin kuzeydousunda ve Bitini mntkasnn dousuna doru, Ereli'den Sinop'a kadar Kastamonu Paflagonya sahillerinde daha yarm asr Seluklu ailesinin son prensi olan Gazi elebi hkm srmtr. Ondan sonra, ve hatt onun haytnda her ikisi de Kzl Ahmedl diye anlan Umur Be ve s-fendiyr, eski kavimlerden Henet, Kukun, Mariandinblerin memleketlerini zaptettiler.214
Remel, Tasvlr-i Esfar- Keyhusrev. Forum eramorum Renel, 3. 26, 2S, 31. 214 drs, Neri, Sa'd'd-dn, Solak-zde, l, Lutf, Nuhbet't-Te-vrih, Hezrfen, Seluklu Devleti enkaz zerine kurulan kk Trkmen hkmetlerini az ok shhatle sayyorlar. Bun lardan yalnz Hezrfen bizce tammiyle itimde yn deildir; nk zmir Be*i Aydn'dan baka bir de zmir-olu haber veriyor. Ramazan-oullan ve Zlkadriyye'yi de To-ros'un bu tarafndaki ailelerin meymnda zikrediyor; bu ise hatdr, zra bunlarn yetmi sene sonra (780/1378) Adana ve Mara'da teesss eyledikleri muhakkaktr. (Hac Kalfa, Takvm't-Tevrh). Burhn'd-dn-oullar da hkmetlerini Kzlrmak'n bile te tarafnda Kapadokya'da te'ss etmilerdir. Bizans mverrihlerinden Pahimares, Nikefor Grego -ras, Halkondilas, Dukas, Frnzes, bu eyletlerin taksimini, gayet naks olarak, isimlerin tahririyle zikrediyorlar. Bununla beraber Atini kelimesinde Aydn, Mantaciide Mentee, Karamanus Alikiriusda Ali r Germiyan, Sarhanisde Sa-ruhan, Karasisde Karesi, Amoriyunda Umur Be, Atmanda Osman ve bu suretle dierleri tannmaktadr.
212 213

Sayfa

70

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

Orta Asya'nn on hkmdarna it olan u cedvel, ne kadar zetlen mi olursa olsun, Osmanl Devleti'nin mukadderatnn mufassal trihinde okuyucunun, elinde atlas, bizi takip edebilmesine kifayet eder.215 KNC KTAP OSMANLI HANEDANININ BALANGICI VE BU HANEDANIN BRNC PADAHI SULTN OSMAN'IN SALTANATI. Birinci Kitap'da Trk neslinin tarih sahnesine kt beikten ksaca bahsettik. sminin asln, airetlerinin taksimatn, bu muhtelif airetlerin ubelerini,- Dou'dan Bat'ya hicretini yazdk; nihayet Ceyhun kenarlarndan Akdeniz sahillerine kadar uzanan Trkmen ve Seluklu devletlerini de bildirdik. Gerek zamann vt- meknn uzaklyla, kat' vesikalarn eksikliinden, gerek ibu Osmanl vekayinin medhlini sr'atli bir ekilde gemeyi gerekli grdmzden dolay, zarur olarak ortaya kan mphemlikler bzan ifdemize te'sir etmitir. Ancak Osmanl trihi bir kere an'ane zulmetlerinden kurtulup da btn vak'alarn Osmanl hanedan nmna tutarllk kazand zamana gelince, daha ziyde vuzuh ve irtibat kazanacaktr. Osmanl Devleti mild trihin onnc ve hicr tarihin sekizinci asrndan balar.216 Lkin kurucusu olan Sultn Osman'n ecdadnn trihi hemen bir asr nce, Osman'n byk babas Sleyman ile ve Cengiz Hn'n ftuhat esnasnda Dou'dan Bat'ya ynelen Sleyman airetinin hicreti zamanndan balar. Moollar'n tuyanna bir sed tekil eden Hrezm hkmeti, Asya' -feti olan Cengiz tarafndan zr- zeber edildii vakit Ouz airetlerinin217 en mehurlarndan olan Kay ailesi neslinden Kaya Alp'in olu Sleyman h, airetiyle beraber Horasan'n. Mahan ehri yaknlarnda sakin olduu
Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall), Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 1/58-59. 216 Hecere ve hicret arapa kelimesi bir yerden ekilmek, bir yerden bir yere nakl -i hne etmek manasnadr. Bunun l t ince mukabili Discessio ve Rccessiodur. Yoksa hemen btn Avrupa lisanlarnda tercme olunduu gibi, firar mnsna olan Fuite deildir. Binenaleyh mverrihler, hakaret mnsn tadn grdkleri Fuite lfz yerine, he -cere, hicret; eire kelimesini kullanmay tercih etmelidirler. 217 Ouz ismi yalnz Da-Hn'dan zuhur eden ubeye deil, btn Trk cinsine, yni an'aneye gre alt hnn pederi olan Ouz'un, btn torunlarna verilir. (Franszca'nn mtercimi).
215

Sayfa

71

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

mahalli terk. etti. Elli bin kii ile Ermenistan'a doru ynelerek, Erzincan ve Ahlat yaknlarnda yerleti218 (621/1224). Yedi sene sonra Cengiz Hn' vefat etmi, ve Hrezm-ah, Konya Seluklular'nn en tehlikelisi olan Al'd-din'e malp olarak, ortadan kaybolmu olduundan, Sleyman'n aireti Frat mecrasn takip ve Haleb zerine tevecch ederek ana vatann yolunu tuttu. Ca'ber219 kalesi yaknlarna vardkarnda Sleyman nehri, kabilesi halknn nnde olarak, gemek isterken, atyla beraber sahilin bir yksek yerinden dalgalar arasna derek220 vefat eyledi221. Bu vak'a, emri altnda birlemi olan ailelerin dalmasna yol at. Bir takm Suriye'de kaldlar; bir ksm Kk Asya'ya fittiler. Oralarda bunlarn torunlar hl Suriye ve Rm Trkmenleri n-myla dier airetlerle birlikte yazn dalarda, kn ovalarda serserice bir hayat yaamaktadrlar.222 Sleyman h'm drt olu Sungur Tekin, Gndodu, Dndar ile Er turul'dan ilk ikisi Horasan'a dnerek, dier ikisi yalnz drtyz aile ile sarkan Erzurum ufkunu snrlandrmakta olan yksek dalarn evirmi olduu Srmeliukur denilen geni havzaya gittiler. Bu evi omuzunda Trklerin bir takm Pasin Ovas (eski Fasiana)223 arazsine gelerek, orada mesken tuttular. Ara (Arakses) ve Frat'n balca kolu olan Mu-rad ay (Plink Omirasi)224 bu vadiden kar ve birincisi douya, ikincisi batya doru akarlar. Dndar ile Erturul daha sonra vatan tutacak bir yer arayp, Al'd Neri, varai: 19. Hac Kalfa'nm TakYm't-Tevrh'ine ve Sa'd'd-dn'e nazaran bu hicret be sene nce, ve Cenb'ye gre--an sene nce vuku bulmutur (Mtercim'in lvelerine bkz.), 219 Ca'ber, veru kal'ath Ca'ber le'1 -Pura.t beyne Blis ve'r-Rakath kur- bi Sffn. Mersd'MUl. Trk Mezar, Raka'ya, yakn Meskene civarndadr ve bugn mruf ve mehurdur. Sleyman" h'n medfeni, mam Ali ile Muviye arasndaki Sffin, muharebesinin vuku mahalline yakn olduu anlalr. (Mtercim). 220 Sleyman h'n at muhalif mahalle dmekle gark olup... Tftc't-Tevrh, c. 1, s. 14. Osmanl mverrihlerinin ifdesi vehile, Sleyman h'n, Frat'tan geerken, at derin bir yere tesadf etmekle gark olmas hakikate daha muvafk grnr. Takvm't -Tevrih, onun vefat trihini 629 (hicr)) gsterir. (Mtercim). 221 Sleyman'n orada in olunan trbesi hl Trk Mezar diye bilinir. 222 Ner, varak: 20, bu hususta kat' bir surette zht verir, ve Osmanllarn asl Trkmenler'den olduuna hibir phe brakmaz. Deguignes'in Osmanlar'n Hrezmler'den bir ube olarak gstermek nazariyesi u suretle bertaraf olur. Filhakika Hrezm ahlar Trkmen aslndan idiler. Fakat bununla btn kavmin bu asldan olmas lzm gelmez; Cihnnum sarhen zikreder ki bu kavim, muhtelif milletlerden mrekkep huss bir nesildir; Osmanllardn ecdadnn Hrezm'de ikamet etmi olmalar da lzm gelmez. Osmanl trihi men blarmn cmlesi bu milletin en ilk ve trih ikametgh olarak Horasan'da kin Mahan' gstermekte mttefik olup, br tanesi bile. Hrezm'den bahsetmiyor. 223 Sa'd'd-dn, 8; Ner, varak: 20. 224 Renel, Tesvr-i Esfr-i Keyhusrev, s. 211, 213-227.
218

Sayfa

72

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

dri'in memleketlerinde iltica edecek bir mahal bulmay md ederek, batya yneldiler. Yolda muharebe eden iki orduya tesadf ettiler. Henz muharebe meydanna yaklamam ve iki ordunun hangisinin daha kalabalk olduunu tefrik etmemi iken,225 (Doru yrekli adam demek olan) Erturul, zayfa yardm etmek kahramanca kararn verdi226. Onun irdhalesi harbin neticesini tyin etti. Malplar, Tatar Moollan ve galip, Seluklu pdih Al'd-dn idi. Erturul, semi olduu hm sfatyla Al'd-dn'in elini pt. Sultn, mteekkirne bir hil'at giydirdi ve Domani ve Ermeni Dalarn yaylak, Sd ve yanndaki ovay klak olarak tahsis etti. Sa'd'd-dn'e nazaran, Erturul, elisi Sar-Yat Savc Be marifetiyle Al'd-dn'den vk olan hizmetlerinden dolay sknetli ve mnferit bir ikametgh istemiti; Sultn, evvel Ankara227 hududunda kin Karacada'
Hammer, Dndar ve Erturul takmnn iki muharip orduya tesadf etmeleri zerine henz meydn- muharebeye yaklam ve hangi ordunun ok olduunu tefrik etmemi bulunduklar halde ErturuTun zayfa yardmc olmak azm-i kahramnsin ittihaz ettiini yazmakla, Erturul takmnn mavere edip de, bu maverede ekseriyetinin galip tarafa destek olunmas re'y -ni ileri srdkleri hakkndaki bir rivayeti muhakemeye bile -yh grmemi oluyor; Keml Be merhum Osmanl Trihi'nde serdettii mlhazalara binen Mavere rivayeti Erturul Be' in kadrini i'l in ihtira olunmu bir mdhene-i kzibeden b-ret grnyor ki, tahayyl eden her kim ise emrin snn, kadrini, rfeka-y hamiyyetiniri nms- diyanet ve mrvvetini ihll etmi oluyor diyerek, Hammer ile mtevfk bulunuyor. Fi'1 -hakka, kendilerini vatanlarndan hicrete zorlayan, neslen karda bulunduklar Selkleri mahva alan Moollar'a-Seluk memleketlerinde yerlemek zere gelmekte bulunan - Erturul takmndan bir ferdin bile temayl etmesi Trkler'in kav-miyyet duygularna ve asl necbetlerine klliyen mugayirdir. Trkler, dmanlar olan Moollar'a nasl yardm edebilirleri? Ve galip hasmlarna iane ile yiitlik ve cesaretteki hretlerini ihll etmekten baka ne kazanrlard? Dndar ve Erturul ta kmnn u muharebeyi grnce bir mavereleri olabilir ve herhalde Seluklularn malp ve Moollar'n galip olduklarn grdkten sonra malba imdd etmi olmalar lzm gelir. Eer biTakis Moollar malp ve Seluklular galip olsayd, Ertu-rul'lular yine Moollar'a yardm edemezlerdi. Binenaleyh ahvl ve vekayden karlabilecek trih hakikat, Dndar ve Erturul takmnn bir sahrada iki ordunun muharip ve Seluklular'n malp, Moollarn ise galip olduklarn grerek-bi'l-mvere resnm ittihd- rsiyle- Seluklular'a mdd etmi olmalarndan ibaret grnyor. 226 Negr, varak: 2, bu vak'ay pederinden ve byk pederinden nakleden Sultan Orhan rik&bdanndan iitmi bulunan Mevln Aya'n ahadetine gre ifde eder. Ali, bu ifdeyi bizzat Orhan'a naklettirir. drs, varak: 12. mi, ve Erturul yukarda sylediimiz muharebede Sultn'm ordusuna yardm etmek frsatna bu msadeden 227 Bu hususta en eski bir vesika, Byezd'in Timur'a bir mektubundaki u (tercmede grlen) ibaredir: Cedd-i l-tebanm Erturul, rahmetu'llahi, kendisinin altyz kadar atlsyla Mool Tatarlar'nn-Al'd-dn-i Selk'ye . galebe etmi bulunan- onbin mtecaviz zrhl askerine hcum etti. u suretle kendisini demirden bir da zerine vurarak Moollarn -El-biruz Dalarna benzer- saflarn bozup bi-tevfkullah galebe eyledi. (istanbul matbuu Mnet-i Feridun'un 1. cildinde, 125 ve 126. sahfelerde dercedilmitir; tarihsizdir.) Birok glkler den sonra galip gelebilmi olan onbin kii zerine muharebenin son zamannda aniden hcum eden
225

Sayfa

73

Byk Osmanl Tarihi

228

Cilt 1

Joseph von Hammer

sonra nail olmutur229. Ktahya'nn kuzeyinde230 ve Pursak (Batis; bugnk Porsuk) rerinde, nn'ne drt fersah mesafedeki Karaca-Hisar mstahkem mevkii -oraya yakm Bilecik (Belekuma) gibi, ahlisi Rm olmakla beraber- Sultn Al'ddn'i metb tanyorlard. Erturul bu ehrin Rum* lar tarafndan arazsinde rahatsz edilmesi zerine, onlara taarruz iin Sultn tarafndan izinli olarak, beldeyi zapta muvaffak oldu. Bir mddet sonra, Al'd-dn'in kumandan sfatyla, Rumlar'dan ve Aktav Tatarlarndan mrekkep bir frka ile Bursa ile Yeniehir arasndaki ovda ikinci bir muharebede bulundu. Koucu yahut keaf demek olan Akm-car* -Sultanlk karargh olan ordu merkezini tammiyle rtecek surette- nc kuvvetleri ittihaz eylemiti231. Kendisine gelince, Al'd-dn'in Moollar'la muharebesinde harbin neticesini tyin eden drtyz krkdrt svarinin banda, en mhim mevkide bulunuyordu. Muharebe, Ermeni Boaz medhalinde balad; gn devam eden gayet iddetli bir cenkten sonra, stnlk Erturul'da kald; Erturul, dman negl'n te tarafndan denize kadar takip etti. Firariler Gelibolu'ya kmak zere gemilere yanatlar. Al'd-dn, bu muzafferiyet haberini Eskiehir (Dorilum) yaknnda Bozyk

altyz cesur svarinin atmamn neticesini deitirebilmesi pek tabi olduundan, bu h ususta bz tarihilerin gsterdikleri phe elbette bounadr. 228 Sultn Al'd-dn bin Fermuz-i Selk'nin Sultn Osman G-z'ye 688 tarihli trke menurunda: Aba ve ecdd- izammzla (inr-AUah berhynhm) ab ve ecdad (rahmehm-Al-lah) Trn'dan ran'a bel-i Ahlat'dan Yunan'a muhaceret ve mzaheret tarkin meslk tutub eyym- fursatda-ki hengm- gabatatdir- mersim-i can-siperde env- dikkatle dakika fevt etmeyb sbk kendlere yurt ve ocaklk virilen mahmiyye -i Ankara Karada'ndan havl-i n-n ve Ht- bd (Sd) ve Yeniehir'den Eskiehir'e ve negl ve Yr -hisr etraf ve Ma'-mrye'nin (Amriye) ekser nevhsin kuvve-i bzuyile aub memlik-i slmiyye muzftna dhil etdiinden gayn ... ale'l-huss ine Mouliyye. denen (dman) haklayup ... ibareleri mndericdir. Seluklularla Sleyman h takm Ahlat'dan Yunan'a beraber gelmemi olduklarndan bel-i Ahlat'dan Yunan'a lfzlar Kemal Be merhumun tenkidi vehile kafiye evkiyle vcud bulmu bir manaszlktr. Eyym- fursatda mersim-i cansiper galiba Moollar aleyhine imdada iarettir. Bu vesika Erturullular'a verilen yerleri ve bu bbda Sa'd'd-dn'e tammiyle inanlmak lzm geleceini gsterir. 229 Sa'd'd-dn; Cihn-nma, e. 643. 230 Cihn-nma, 625. 231 Btn Avrupa mverrihleri Aknc derler, tkiy elli sene Almanya ve Macaristan'a dehet vermilerdir. Vaka Aknclar Avrupa'ya dehet saldlar. 1870 -1871 muharebesinde Fransa'ya dehet veren Alman svarileri bu Aknclar gibi sr*tle hareket ederlerdi. Binenaleyh imdiki svarilerin ilk numuneleri Osmanl Aknclar' olduu gibi, asrlarn icb-lar dnlrse, Akmclar'dan pek de ikyete mahal grlemez.

Sayfa

74

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

yahut Bozn nm mahalde ald. nc kuvvetlerini232 tekil eden hafif svarilerin kazandklar muzafferiyeti hatrlatmak zere Eskiehir kazasnn nmn Sultn-nne deitirerek, malikne olarak metgh ve Domani (Temnos) ve Ermeni (Muriene) Dalar'n yazlk Hisar arasnda kin ve Konya Sultn'na tbi olan Sarayck' klk ikametgh ve Domani (Temnos) ve Ermeni (Muriene) Dalar'n yazlk ikametgh olarak tahsis eyledi233. Bugn (eski mlk taksimata gre) bir sancak tekil eden Sultan -n kazas, Osmanl hkmetinin douunun beii olduundan ileride okuyucularn birok mhim vak'alar anlamalarnda kolaylk salayacak- toporafik bir tarifini yazmay vazife sayyoruz. Sultan234 dah denilen Sultann sanca (eski Frigya Apiktetus) mntkasnn ayn hududlarna sahiptir. Kaza merkezlerinin235 ve balca ehirlerinin isimleri Devlet'in ilk zamanlar trihi iin en kymetli rehberlerdir. Hallar trihinde Dorilum nmyla ve kervansaraylar, kaplcalar, baheleri, balar ile tannm olan Eskiehir, Osman'n kayn pederi eyh Edebli'nin ikametgh ve defnolunduu yerdir. Eskiehir'den ve Kahramanlar kahraman demek olan Seyyid-i Battal m trbesi orada bulunduu iin ziyretgh olan Seyidgz236 kasabasndan tafsilatyla bahsetmek sras gelecektir,237 istanbul'dan Mekke'ye giden haclarn yolu zerinde Lefke (Lukas)'ye dokuz ve Eskiehir'e kuzeyden on fersah mesafede ErturuTun eski ikametgh olan Sd bulunur, ki Bizansllar
Neri, varak: 22; l!, varak: 9; Cihn-nm, s. 675. Maner, c. 6, kitap: 3, s. 536, Domani* yerine ms der. 234 Mverrih n lfznn yazl ekline bakmtr. Bu kelimenin yazlnda kullanlan harf sar keftlr. <8ultann> kf- arabl yahut k&f- fftrisi Ue telffuz olunmaz. (Mtercim) 235 Hkme me'zn er'iyye memurlar, kadlar bulunan yerlerdir. Juridic-tlomun, mukabili kazdr. (Mtercim). 236 slm'n bu hretli kahraman, spanya'da zuhur eden Seyyd'den (Sld) (BuSeyyid <Cid bir spanyol muhribdlr ki, milad o nb ir. ne i asrda Arap -lar'la cenklerinde hret kazanmtr. Araplar taralndan spanyollar'n begi manasna, Seyyid unvanyla y&d olunduundan, Frenkler o keli. meyi -mir vezninde- Si olarak deitirmilerdir.) (Mtercim). (Not: Sld ve fSeyyd eski harflerle ayn ekilde yazlr. Hazrlayan) Uyz sene evvel ark', fevkalde, vak'alan ve rivyetleriyle dolduran Arap Seyyldi'dir. 237 Emevler zamannda slm'n en byk kahraman olan Sey -yid Battal (122/739) senesinde Rumlar'a kar cihtta ehd olmutur (Takvm't-Te vrh). Gazalar Trke birok kahramanlk hikyelerine sermye ittihaz olunmutur. Paris Milli Ktphanesinde 317, 318, 338, 339, 340, 341, 342 numaralarda birok nshalar vardr. Birtakm da Viyana m paratorluk Ktphnesi'nde 170 numarada kaytldr. Sutne -mi, spanyol Sidi'nn muzafferiyetlerini ondan yz sene evvel gelmi olan Seyyid-i Arabinin avze-i itiharndan ibaret olduunu zannederse de, hatdr. Arablar Seyyid Battal'-dan byk kahraman tanmyorlard; binenaleyh spanya daki muharebelerinde Seyyid (Sid) lfzn spanyol valyesinin ismine ilve etmilerdir.
232 233

Sayfa

75

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

bunu Tebazion ve Arap mverrihleri Saf-sf238 nmyla yd ederlerdi. Sd'den yarm fersah tede ve sol tarafta Lefke yolu zerinde Erturul trbesi vardr. bu trbeli kubbe btn Osmanl memleketlerinde mehur ve Mslmanlar tarafndan din-drne ihtirama mazhar bir bidedir239. Zikrettiimiz drt ehirden baka, Sultann sancanda Karaca-Hisar ve Bilecik mstahkem mevkileri vardr ki, Bizans mverrihlerince Melanciya ve Belukuma nmlaryla mrufturlar. Sultn Osman'n fethi mnsebetiyle ileride onlardan bahsedeceiz. Osman'n sevgili zevcesi Mal Htun'un ilk genlik hayatnda pederiyle birlikte gnlerini geirdii t-burnu ve her ikisi de kadlk makam olan Boz-yk veyahut Boz-n (Bozyk) ve n-n, Sultann sancann uml iindedir. Ald-dn, Erturul'un Tatarlar'a muzafferiyetini, yukarda zikrolunduu zere, Bozn'nde haber almt, nn, Osman'n harekt merkezi olmak zere setii mahaldir. Sarp bir dan eteinde bulunan bu kasaba, civarnda bulunan ve girilmesi zor olduu iin imdiye kadar hibir Avrupal seyyah tarafndan ziyarete cesaret edilemeyen birok maaralardan dolay bu ismi hizdir. nn'nn dousunda Akbyk ky vardr, Osman'n en cesur arkadalarndan orasn fetheden birinin ismine nisbet olunmutur. Anadolu'da bugn birok mahaller Osman'n dier arkadalarnn adlarn almlardr.240 Erturul'un olu oldu: Osman, Gndz Alp, Saru -Yat Savc. Osman Be, hicretin 657'inci senesinde (mild 1258)241 domutur. Dikkate ayandr ki,
Hac Kalfa, Takvlmtt't-Tevarlh'inde 181/797 senesinde Harun Reid'in Sde asker evketlinden bahseder (Safsaf, sud demektir.), 239 Busun ziy&retgttr. Her sene Erturul He beraber bulunmu olan Karakeililerin evlad, orada, Mevlld- erf okuturlar. (Mtercim)240 Chn-ntim, 642, 643; Menasik'1-Hacc, varak: 28, Kostantiniyye basks. Mverrih li (varak: 8), Osman'n silh arkadalarnn isimlerini bizim iin muhafaza etmitir; bunlar Aka Koca, Konur Alp, Turgud Alp, Aygud Alp, Hasan Alp, Samsama avu ve kardei Sukmi (Sugmi) avu, Abdurrahman G-z, Akba Mahmd Alp, Kara Olan, Kara Mrsel, Bahh, Kara Tekin, eyh Mahmd, Targal Mihmn. Bunlardan birou Akbyk gibi isimlerini ehre ve kazalara vermilerdir ki, o nmlar henz bakdirler (istanbul'da Akbyk Mahalle si gibi). 241 Takvn't-TeYrh'de sultanlarn defteri dercedilmltir, Osman, pederinin vefatnda ancak yirnrdrt yanda idi; onun kk kardei Saru -Yat'nn, Sa'd'd-dn'in ifdesi vehile, altm sene nce sefr sfatyla Al-'d-dn'in sarayna gnderilmi olmas ihtimli ka,tiyyen mmkn deildir. Erturul'un vefat 680'dir; Sleyman h 629'da vefat etmiti. Binenaleyh Erturul'un -bir mddet Pasin ovasnda kaldktan sonra-San Yat'y Seluklular sarayna gndermesi altm sene evvel deil idi. Mahaza Sar Yat, Osman Gz'nin kk kardei olmak ve herhalde Erturul'un Seluklu hkmetinden rmgh istemesi pederinin vefatndan ok sonra olmamak i tibariyle, Hammer'in katiyyen ihtimal dhilinde deildir sz doru grnyor. Lkin Sar Yat Osman
238

Sayfa

76

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

trih, yarm asr, yni I. Al'd-dn'in saltanatndan III. Al'd-dn'in saltanatna kadar olan zsman zarfnda Erturul'un tehlike arayan ve cengverne haytna hret vermi olan vak'alar sktla brakyor; yalnz Mool ve Tatarlar zerine iki muzafferiyetini, Byk Al'd -dn zamannda Karaca-Hisar'm zaptn, Sultann sancanda yerlemesini, Osman'n doum ve izdivacn, Osman'n olu Orhan'n doumunu kaydediyor. Osmanl hanedan kurucusunun doum yerine byk bir parlaklk vermekten mahzuz olan an'ane, Erturul'un mazhar olduu bir ilham ile gen Osman'n, anna ve gelecekteki kudretine dellet edecek surette grd bir rya hakknda tafsilt vermeyi tercih ediyor. Malmdur ki, eski hayalperverne ve garip rivayetler arklar'm ve bilhassa Mslmanlar'n mmeyyiz vasflarndandr242. slm nazarnda tecellyl- leylyye peygamberlerin havassndan olduu gibi, ry-y s-dka cnib-i tlhi'den gelir. Erturul'un ryas safdilne sadeliiyle yn- dikkattir. Bu ryann neslinin mbreklie nail olacan mjdelemek zere- gece ts-nsmda Ykb' (peygamber) a vk olan Rabbani tecell ile pek ok mnsebeti vardr243. Erturul, bir seyahatnda takvsyla mruf bir ztn hanesine misafir oldu; istirahat zaman gelince, hne sahibi Erturul'un nnde bulunduu dolaptan bir kitap kard, ve daha yksek bir yere koydu . Erturul bu kitabn ismini ve neden bahsettiini sul etmusi zerine, hne sahibi Peygamber vstasiyle tebli olunmu Kelmullah, yni Kur'n olduunu beyn eyledi. Erturul Kitb-. Kerm'i alp btn gece okudu, ve daha sonra biraz uyumak "istedi. Ifyudu, ve sabah uykusu esnasnda -ki arkllar'n fikirlerine gre ilham verici ryalara pek msaittir- bir tecelli-i
Gz'den kk myd? 680'de doksan yan mtecaviz olarak vefat etmi olan Erturul'un 629 senesinden sonraca-ki o zaman l-akal 39 yanda idi- elilikle gidecek bir olu olabilir. Osman Gz'nin byk olu Al'd-dn deil, onun k Orhan' kendisine halef olarak brakmas nazar- itibre alnnca, Erturul'un da-byk kardelerine tercihan- Osman' halef semesi ihtimli kuvvet bulur. San Yat takriben 610 tarihlerinde domu ise, pederinin vefatnda yal bulunuyordu. Airetin riyasetine gen Osman yakrd. Erturul'un 629 da veyahut daha sonra lar yetimi bir olu olup da 656 trihinde altmbe yan mtecaviz iken, Sultn Osman'n domu olmas tereddd edilecek bir nokta olamyaca gibi, oullarnn en by Osman'dr deyip de btn ocuklarn ihtiyarlk anda vcda getirmi olmasna ihtiml vermekten ise, Osman'n en kk oludur demek akla daha mlayim gelir. Bizim eski masallarda kk kardelerin byklere tercihine pek ok tesadf olunur; bu hikyeler efsne olmakla beraber kavimlerin ahlk ve detleri nok-ta-i nazarndan hakikat emalarn iine alr. elebi Sultn Meh-med de en kk kardeti. 242 Mverrihin tenkid ifdel&ri saded hrici grnmtr. Mtercim. 243 Kitb't-Tekvn 27, 14, 31."

Sayfa

77

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

czkr vk olarak, bir saddan u szleri iitti: Madem ki sen benim Kelm- Kadm'ini o kadar hrmetle okudun, evldn ve evldnn evld neslen ba'den-nesl, nil-i izz n olacaklardr244. Osman'n, eyh Edebl'nin kz gzel Mal Htn ile izdivacndan evvel grd ry'da ErturuTun rysndaki byklk yoktur. Onun airane tarz ve bz tarih vak'alar telmih etmekte olmas daha yakn bir zamanda ark dncesinin dourduu bir airane haylden ibaret olmas phesini brakr. Bu ryay aada mtala olunacak ak ve rekabet temalarna ve Sultann sancanda vuku bulan muharebelerin hikyesine karm bulacaz245. Karaman'n Adana ehrinde domu olan eyh Edebl, Suriye'de fkh tahsil ettikten sonra imdiki Sultann sancann merkezi olan Eskiehir'e yakn tburunu kyne gelip yerlemiti. Osman, ekseriya ora-, ya gelir, eyh ile grrd- Bir gece Osman, Edebl'nin kz Mal Htun'u grerek, ona k oldu. Lkin Edebl, Osman'n hsnniyetine tammiyle itimd edemiyerek ve gen ile kz arasnda halce mevcut olan msavatszl nazar- dikkate alarak, izdivalarna muvafakat etmedi. Osman, kane midlerinin uygunsuz karlanmas zerine, ztrbn silh arkadalarna ve komularna at. Bunlardan Eskiehir Bei, Osman'n hikayesiyle Mal Htun'a meylederek, kz kendisi iin talep etti; o da reddedildi. Edebl Osman'dan ziyde Eskiehir Bei'nin intikam almasndan korktuu iin, o bein arazsini terk ederek, Erturul'un arazsine gelip orada yerleti, ve u nakl-i mekn iki
Ali, varak: 9; ve Nesr, varak: 24, bu ryay naklederler; fakat Brturul'a deil, Osman'a isnad derler. Leon Klavi, Tarih-i felm, s. 57. Bu ryadan-bazlarnn zann gibi- Erturul'un o vakit e-ref-i slm ile merref bulunmad mnsn karmak Ham-mer'in bile asla hatrna gelmemitir. Eer yle bir istihra caiz olsayd, Osmanl trihi yazan mverrihler iinde en ziyde m -lmta, en ziyde aratrma hasselerine mlik olan Hammer is-tihrc ederdi. Trkler'in islm'dan nce-eski kavimlerin pekou gibi- gnee ibdet ettikleri Tengri lfzndan da istidlal olunur. Tan yeri hl kullanlmakta olan bir lfzdr ki, gnein doduu yer demektir. -ri (Teng-ri'nin -ri'si) zarf edatdr, eri ve dar kelimelerinde olduu gibi. Bundan dolay Tengri, yahut Tangr, Tan-yerindeki demektir. Sonralar Cenb- Vcib'l-Vcd'a tahsis klnmtr. Tanr dn zikr idelm evvel (Sleyman Dede, Mevlid-i erif), Trke'de hud mnsna kullanlan alap lfzna dikkat edersek, trih bir hakikate nmyn olur: Bu Farsa lfzda elba eklinde bulduumuz salbden baka birey deildir, tseviyyet ile slmiyyet arasnda Orta Asya'da Arius mezhebi intiar etmiti. Bu kelime o mezhebin brakt bireydir. Ariuslular (Aryuslular) muvahhid idiler. slm'n ilk asrnda Trkistan'n fet -hilye oralarda dah Dn-i Mvbn-i Ahmed mnteir olmutur. Erturul'un pederinin Sleyman ismi ve Osmanhlar'n kardeleri olup ran'da, Badad'da Anadolu'da grnen Seluklularn isimleri Osmanllar'n ecdadnn Erturul'dan ok zaman evvel Mslman bulunduklarnda asla pheye mahal brakmaz. 245 Neri, varak: 24, 25; Idrs, varak: 23, 30.
244

Sayfa

78

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

bein arasnda iddetli bir husmete sebep oldu. Bir gn Osman, kardei Gndz Alp'le beraber komusu ve muhibbi olan nn Bei'nin hane sinde iken Eskiehir Bei'nin -mttefiki olan ve Kei Da246 eteinde ve Adrenus247'-un dousunda Harinankaya mstahkem mevkiinin hkimi bulunan- Kse Mihal248 ile beraber birdenbire zuhur eyledii grld. Bunlar, ellerinde silh, nn Bei'ne Osman' kendilerine teslim etmesini teklif ediyorlard. nn Bei, misafirperverliin bu suretle ihll edilmesini reddettii gibi, Osman ve Gndz Alp bir hcum gstererek, Eskiehir Bei'ni def ve Harmankaya hkimini esr ettiler. Kse Mihl o nda galip hakknda bir muhabbet hissederek, nihayet ona tbiyyet arz etti. Hatt daha sonra Osman'n Erturul'a halef olduu ve istikll kazand zaman, ecdadnn dinini terk ile Mslman oldu. Bu dakikadan itibaren Osman'n ykselmekte olan kudretinin ve metanetinin istinadghlarndan biri olmu ve gerek nfuzu, gerek serveti ile dima iktidarda bulunan ailesi Osmanl trihinde birka asr Mihl-olu ad altnda hrmetle yd edilmitir. leride bunlardan defalarca bahsedeceiz. Osman u suretle Rumlar arasnda bir dost kazanmt; fakat helz k olduu kza sahip olamamt. ki sene geti249. Bu iki sene zarfnda phe ve ztrap iinde bulunuyordu. Ondan sonra Mal Htun'un pederi, Osman'n sebatndan mteessir olarak, semav bir iaret olmak zere grd bir ryay onun lehinde tbir etti. Bir gece Osman Edebl'ye misafir olmu ve sabr ve tahamml ile yatana girerek, sevgilisini tahayyl etmekte bulunmutu. Araplarn dncesine gre sabr her trl lezzet alnacak eylerin anahtar250 olduu gibi aka tahamml eden tc- ehdete nail olur.251 Osman uyudu ve u ryay grd:
Leonklavi (Trih-i slm, s. 60 ve 61), me'haz beyan etmeksizin diyor ki: Kse rumca kosifus ve Ermenikiya (Ermeni-kaya) Ormenus kelimelerinden muharreftir. Bumelli-fe gre, Karaca Da*n eski ismi Mavra-Noros, Karaca Hi-sar'n Mavro Kastro yahut Melanopirgion St'n tea idi. Pandect (Roma mahkemeleri kararlan mecmuas)'dan kaynaklanan malmat zerine dier bir ok mahallerin isimleri de byle mtehakkimne tyin ediyor. 247 Adrenus, eski Hadriyani Ad Olimpumdur. 248 Cihan-nm, s, 685. 249 dris. varak: 25. 250 Ks-sabrtt mifthtt-ferc. Bu sz. tercmeye gelmez. (Hammer'in bu darb- meselin br kelimesini anlamaktaki hatas mehurdur. Mtercim). 251 Necp ve ulv bir fikir ihtiva eden hadis mucibince (Zf hadslerden olduu ve Cmi'-sSagr'de mezkr olduu tahkik edilmitir).
246

Sayfa

79

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

Hne sahibinin yannda yatmakta idi. Edebl'nin gsnde birdenbire bir hill zuhur etti; gzle hissolunacak surette byyp bedir halini bularak, kendi gsne girdi. Ondan sonra, yanlarndan bir aa karak, bu da gittike byd ve gittike yeillii, gzellii ziydeleiyor-du. Dallarnn glgesi kt'a ufuklarnn nihayetlerine kadar karalar ve denizleri kuatt. Kafkas, Atlas, Toros, Emos dalan, bu yapraklar denizinin drt rkn gibi grnyordu. Aacn kknden, deniz gibi gemilerle rtlm olarak Dicle, Frat, Nil, Tuna kyordu. Ovalar ekinlerle dolu, dalar byk ormanlarla dalga dalga kaplyd. Bu dalardan kan bereketli sular, gl ve servi baheleri iinde dolaa dolaa akyorlard. Ovalarda uzaktan -kubbeler, ehramlar, dikili talar, stunlar, ltf kulelerle mzeyyen- ehirler grlyordu. Bu ulu binalarn hepsinin zirvelerinde birer hill, parlad gibi, minare erefelerinden yaylan dvet-i salt (ezan) sedalar, saysz blbllerin nameleri ve renkli papaanlarn muttasl sylenileri sesleriyle imtiza ediyordu. Bir muzka hey'eti-ni andran muhtelif hava boluu skinlerinin (Cevv-i hev sekene-i muh-telifesi) nameleri -yapraklar kl eklinde uzanmakta olan- dallan birbirine kanm aalarn tekil ettii taze ve gzel kokulu tk zerinde rengrenk bir heng gsteriyorlard.252 O
Sa'd'd-dln, varak: 9, bu ryay nazmen nakleder. l, varak: 9, Solak -zde, varak 3, Lutfi, varak 115, Chn-ntimft, s. 676, neren yazarlar. Kl eklinde istanbul'a doru tevecch etmi akalarn yapraklarndan bahseden yalnz dris'dlr. Hoca S'd'd-dn'in Osman'n ryasna dir nazm udur: Eyle frz rzumu, Yrb! Samim kl s-hr- Hakk'a sebeb. Eyle tedbrimi sevaba karn T zuhur eyleye levmi-i dn. Nm- nikye mazhar eyle beni, Nazar- ltfa manzar eyle beni! Ey it-bah merhamet gster, Muktez-y rzn yol gster! Sened et er'-i Mustaf'y bana Gazavat ire ver safy bana! Bu makle makaali syler iken, Hakk'a emrin havale eyleriken, ok tazarru'lar edp etdi scd em-i bdr oldu hb-ld. Grd kim tli' oldu bir meh-i bedr Matla' sad- eyh-i l-kadr Nf- Osman'a nk etdi vrd Bir ecer bitdi h n-ma'dd. Bir nihi ol ki Zll- Yezdn Mnbiti nf- pk-i Osmn. Bir draht ol ki bahtdr semeri Aslih sbitel nn haberi
252

Sayfa

80

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

yle olmu blend onun sak Zll- evrak tutmu fk Syeghmda var cibl- till Her cebel-i dmeninde ma'-i zill Ol yenb'a halk varmakda Kimi bustn su varmakda; Kimi ma'l-hayt gibi ier Kimi bustn hsln bier; Kimisi emeler binasnda Kimi seyrn eder fenasnda Baht-ve-i ddesi olup bdr EdebaU'dan etdi istfbr Ddi kim: Ey Civn- l-baht, Oldun evldn ile mlik-i taht; Mjde olsun ki pd-h oldun; Shib-i ryet- siph oldun. Lk damadm oldun, ey ferzend Diyben etdi onlar peyvend nki ol iki sa'd etdi kurrn m- snde dodu Orhan Hn. Sdk- ta'br hb etdi zuhur, Pertevi etdi lemi pr-nr. {Aslih sbiteb lfzen iktibasdr. Fena etraf mnsnda; tsti'br ryann tbirini istemek; onlar peyvend etti; Osman Gz ile kermesini izdiva ettirdi.) Bu rya hakknda Sahifi-Ahbr'in ifdesi (Osmanl Trihi, Keml, c. 1, s. G6): Osman Gz asrnn meyihmdan eyh Ede-bal'nm zaviyesine vard ve eyh ile dah lfeti var idi. Bir gi -ce ryasnda grd ki, eyh'in koynundan bir nr kup ken dinin koynuna veyahut cevfine girdi. Ba'dehu gbeinden bir aa bitp ol kadar azm oldu ki sayesi cmle ry - zemini tutup kffe-i ns nn sayesinde cem' oldular. Bu ryay eyh'e nakl buyurduklarnda bir devlet -i azme-i dima ile tebir ve kermeleri Mal Htun'u tezvc buyurdular. Yine Sahif'l-Ahbr'n nakline nazaran Erturul Gz'ye istind olunan iki rya dah unlardr (Kezlik): Birinci rya: Erturul Gz bir gece. ryasnda grd ki ocandan su kaynayp, gitdike oalup, bir azm derya gibi oldu, ve bilcmle ry- arz mlml eyledi. Ertesi bu ryay bir arif kimseye hikye eyledikde senden bir veled vcde gelp kendisi ve evld - kiram bi'1-cmle ry- zemine yahut ekseriyyete hkm ederler diye ta'br etdi,hemn bir ka gn mrurunda Osman Gz vcde geldi. kinci rya: Bir gece Erturul Gz ulemdan bir kimse hanesinde m-sfir olup bir kitb grd. Sul etdikte Bu kitb Allahu Sub-hnehu ve Tel hazretlerinin Resl-i Ekrem'ine inzal ettii Kur*n- Kerm'dir dedi. Ba'dehu shib-i hne uykuya girp Erturul Gz tenh kaldkda sabhadek Mushaf- erifin karsnda el-peyrnnede aya zre durdu. Ol esnada bir mikdr uykuya varup ryada bir hitb itdi ki Sen benim kelmma ta'zm ve tekrm etdin, ben dah senin evldn kyamete kadar dim olacak bir devlet-i celle ile tekrm eylerim. Hammer arkllar' ryaya inandklar iin hayl-perest addederse de, Avrupallar'n da pek oklar ryaya itikd etmektedirler. Hi kimse yoktur ki, mrnde hi olmazsa bir iki ryann te'sri altnda kalmasn. spirtizm mes'elesi bu asrn en byk tabblerinden Monelye Tp Fakltesi muallimi doktor Gras-se'nin mhim bir eserine konu tekil edecek kadar ehemmiyet ve vuzuh aldktan sonra, ryaya inanmamak beyhudedir. Paris Fakltesi fizyoloji muallimi

Sayfa

81

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

srada iddetli bir rzgr karak, bu yapraklan dnynn btn ehirleri zerine, zellikle -iki deniz ile iki karann kavanda, iki yakut ve iki zmrd arasna yerletirilmi bir cevhere benzeyen ve btn dnyy kuatan bir halkann en kymetli ta hkmnde bulunan- Kostantiniyye'ye doru yayld. Osman, halkay parmana geirmek zere iken uyand. Osman ile Mal Htun'dan253 zuhur edecek sllenin kudret ve ann tahmin ettirmekte olan bu ryann tbiri, gen muharibin Edebl' -nin kzyla izdivacna engel olan mkilt bertaraf etti. Dn cemiy-yeti, sultnlarn izdivaclarmdaki tantana ile deil, Peygamber'in eratf-ine ve gsterdii misle uygun olarak icra edildi. k ve sevgilisinin nikhn Edebl'nin mrdlerinden Turud (Turgud olmaldr. Hazrlayan) nmmdaki muttaki bir dervi akdetti. Osman, onun hizmetine m-kfaten, cami yaknnda ve nehir kenarnda bir ikametgh va'd etti: mstakil padiah olunca, dervi iin bir tekke in ve mmur kyler ve. araz tahsis ederek, va'dini yerine getirdi. Bu Turud (Turgud)'un ailesi iki asr sonra dah o evkafa mutasarrf idiler254. Byk pdihlarndan doumlarndan evvel istikblde nail olacak-laf kudrete dellet etmek zere byle ryalar nakli ark tarihilerinin bilinen san'atleridir. Bununla beraber bu det, onlara mahsus deildir. Gerek eski, gerek imdiki Garb tarihlilerinde dah grlr. Hatt Herc-dot, Keyhusrev'in byk pederinin, Mendne nmndaki kznn yatandan btn Asya'y tfna garkeden ryasn nakletmekten ekinmez255 Lr ve ondan naklen Gibin (Gibbons)" Cengiz Hn'n validesi bir semav ule teneffusiyle hmile kaldn rivayet ederler256. ark kavimleri, ryalardan baka, bir gn hkmranla nail olacak ahsn ba zerinde akbabann umasn hayrl bir fal sayarlar. Iranl -lar'n, Trkler'in hrn ismini verdikleri byk akbaba onlara gre avc kularn
doktor Rie dah ispirtizmaya itikd etmektedir. Rya, hastalklarn tehisinde bile ehemmi yeti hizdir. Mesel bir adam ryasnda bir bacann kesildiini gryor; az bir mddet sonra o bacak kangren oluyor (Doktor Vaid'in klinik mahedelerinden.). 253 Bu ryann tbirine gre Osman Be'e bedir eklinde grlen Mal Htn idi. 254 tdris, varak: 30. 255 Hic filiam sustulit appellavitque eam Mandanem quae visa est ci per quietem tantum urinae fundere, ut omnem ipsius urbetn oppleret atque universam Asiam inund aret. (Men-dne'nin idrryla btn Asya'y garkettiini mutazammn Keyhusrev'in byk pederinin grd ryaya dir ifdenin asldr) Herodot, 1, 107. 256 Gibin, bb: 34, c. 3, s. 358; L&r. Eb'l-Gz'ye nazaran Cengiz Hn, eli phtlajm kan ile mlemma, olarak dnyaya, gelmitir. Bu, k eklindeki eski rivayetlerden daha manidardr.

Sayfa

82

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

en necibidir; nk bizim ancak an'ane ile bildiimiz arkllarn tabiyye trihlerine gre, hm hibir canl kula beslenmeyip, dierlerinin ldrdkleri uarlarn kanl paralaryla hayatlarn idme ettirdikleri gibi, bir muhatara zuhurunda kanatlaryla rtt yavrularna gayet mfikane bir analk sevgisi gsterir. Hm Msrllar'da dah grlr ki, onlar hiyeroglif levhalarna analk sevgisi ve hne bir merhamet almeti olmak zere koyarlar. Bu kuun bir penesinde kanun kalemi, dierinde saltanat mhrn tutmakta bulunduu halde, hkmdarlarn balar zerine resmedildii grlr257. ehnme'de kahramanlar anka kuunun uzun kanat tyleriyle giyindirilmilerdir. bu si-murg (anka kuu) ZendAvesta'nn l akbabasndan258 baka birey deildir; nasl ki Msr'da hkmdarlar tarafndan yazlan kanunlar izah veya tlim eden rahiplerin balan atmaca259 tyleriyle mzeyyen bulunur. ark'n en tannm prensesi -ki skender'den evvelki ran trihinin yegne tand kralie ondan ibaret olduu gibi, Persepolis (s-tahr- Fars)260'deki bin direkli sarayn bnsidir.Hmy nmyla yd olunur. Hmy lfzndan tekil olunan Hmyn kelimesi -ki ran devletinde hl kullanlr- Osman kelimesi gibi bizim (Avrupallar'n) emperyal, yahut revoyial kelimemize, daha ziyde Romallar'm Ogst261 kelimesine mukabildir262. arkllar'n zannna gre ba zerinde hm'nn kanatlar koruyuculuk eden hkmdar byk ve kuvvetli olaca gibi, ecatiyle muhafaza edecei eli altndaki halkn mes'ud olmasn salar. arkllar'n hm's, Romallar'n kartal'dr. Bir kartaln bandan miferini karp tekrar koyduunu ryasnda gren Tanakil'in zevci eski Tarkene, -henz ahliden bir ferd iken-istikbalde kudrete ni olacan haber verdii gibi263 Ermeni Bo-az'nda Erturul'un
Hurappullo, il. Msr Seferleri ile Belzoni'nin eserindeki resimlere mracaat. Vcutlu Ko, Anketl 3, s. 173, haiye. 259 Dodorus, 1, 87. 260 Lart. FenayL Hmy, Yunan - melliflerinin Paziras dedikleridir. 261 Kemal Paazde'nin elfz- mteradife lugatesinden (Dekaay -k'1-Hakaayk) me'hz hmyn kelimesi izahna mracaat. ark Simalar, c. 3, s. 47. Hm ve hmyn (hmyna hmnn diisi mns verilmitir) Mr Ali-r*in byk bir hikye manzumesine alem ittihaz olunmutur. Mool imparatoru Hmyn h dah Hindistan trih-i ceddiy-le ma'rfiyyet kazanmtr. 262 Mverrih, Memlik-i Osmniyye, Saltanat- Osmniyye gibi terkiplere bakarak Osmniyye lfznn hne> demak olan emperial ve ru -vayial kelimelerine mudil olduuna kanaat getirmi zannedilir. Hmyn bizde dahi kullanlr. (Mtercim) 263 Circa sununum culmen hominis auspicium gecisse. Titliyc. kitap: 1, bb: 34. (Eski Tarke'nin zevcesinin, kocasnn bandaki miferi bir kartaln karp tekrar koyduunu ryasnda grdne dir olan ifdenin asldr).
257 258

Sayfa

83

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

ba zerinde bir hm'nn glge saldn grm olan Abdal Kumral nmnda muttaki bir dervi, onun anl istikblini ve yakn bir zamanda Akdeniz'e, Karadeniz'e, Avrupa ile Asya'ya kudretli penesinin uzanacan kefetmiti264. Osman, bu kefe itimd ile beraber, derviin mukaddes hreti mitlerin gereklemesini kolaylatracan bildiinden, Kumral'a en gzel kllarndan biriyle kymetli bir kse verdi ve bir zaviye yaptracan da yazl olarak taahht etti. Der-v. Osman'n fetihleri esnasnda -va'dini yerine getirecek kudrete sahip olup da kendisiyle ilk mlakat yeri olan Ermeni Boaz'nda bir zaviye in ettirdii zamana kadaronun yannda bulunarak, o klc kulland. Kl ile kse zaviyede saklanmtr265. Bu trihin ilerisinde grlecektir ki, Osman'n halefleri, ona uyarak birok tekkeler in etmiler ve bunlara pekok tahsisatlar vermilerdir. Ermeni Boaz, Domani (Temnos) ile Kei Da (Olimp) arasnda ve negl'n dousundadr. Bu mahal bir mddet sonra Osman'n henz pederi hayatta iken Rumlar zerinde nail olduu galebelerin vuku bulduu sahne olmutur. Osman ve olu Orhan, Bursa Yeniehiri, Lefke, znik, Yalak-bd (Yalova), Gemlik kazalar vasatnda266 bulunan Rum kumandaniyle pek dost idiler. Lkin Kei Da'nn arkasnda Bursa - Ktahya yolu zerinde Belokuma267 nmndaki dier mstahkem mevkiin kumandan -kn yaklat bir srada dalardan ovalara indikleri ve yazn ovalardan dalara ktklar sradaOsman'n arkadalarn ve srlerini rahatsz ederlerdi. Bu airetlere .gei serbestisi temin edebilmek iin Er-turul, yazlk kararghlarndan ayrlmadan evvel en kymetli eyasn emnet brakmak zere, Bilecik hkimiyle anlamt^ Bilecik hkimi, bu eya kendisine erkekler vstasiyle deil, kadnlar vstasiyle tevd olunmak artyla muvafakat gsterdi. Bu art teki tarafndan kabul edildi ve hlis bir olgunlukla hkmne riyet edildi. Osman, dalardan her avdetinde Bilecik hkimine teekkrlerini bildirmek iin, Trkiye'de hl iml olunanlara benzer renkte hallar, giyeler, kei derileri, peynir, bal ile dolu tulumlar getirirdi. Erturul-zde'nin feveran dolu ecaati An-gelokuma hkiminin taarruzkr tavrna daha ziyde
Herodot zamannda dahi Getaab'n olunda kanatlar ktn grm olan Keyhusre v'in ryas bu-prensin Asya ve Avrupa'da hkmran olacana dellet etmek zere tbir olunmutu. 265 drs, varak: 30, 31. 266 Clhn-niim, s. 643. (Cihn-nm'nin ibresi iareti iinde aynen alnmtr). 267 Trkler cAngelo-Kumay Ayna-Gl demek olan negl'e tebdil etmilerdir. (ine-GSl'e Ayna-Gl mamasn vermek doru deildir Mtercim).
264

Sayfa

84

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

tahamml edemediinden, babasnn arkadalar Aka-Koca, Abdurrahman Gz, kendisinin dostu ve silh arkada Konur Alp, Turgud Alp, Aygud Alp ile (Alp yahut Alf) mzkere etti. Kalenin zapt kararlatrld. Yetmi kii268 ele geirmek niyetiyle yola kt. Angelokuma bei kendisini tehdd eden zorluktan haberdr olarak, dman Ermeni Boaz'nda bekliyordu. Orada kanl bir muharebe balad; Osman'n yeeni ve Saru-YaU'nn olu Bay-Koca hayatn kaybetti. Muharebeden sonra Ermeni Boaz'nn altnda Hamza Be kariyesi arazsinde defnolunmutur M, harb bir. kervansaraya pek uzak olmayan bir mahalde bina olunan trbesi hl sava yerinin neresi olduunu iaret etmektedi269. Osman, Angelokuma.be-inin iddetli hcumundan, Trk mverrihlerinin Eratus adn verdikleri bir hristiyan marifetiyle haberdr olmam olsayd, belki mukavemet edemiyecekti. Osman, teebbsnn neticesini temin iin askerinden yz kiini Angelokuma'nn birka fersah gneyinde Ermeni Da'nm (Mo -riene Da) eteinde bulunan Kulaca kalesine270 gnderdi. Bu mahallin sakinleri teslimiyet gstererek, esir edildiler. u malbiyet, Angelokuma beinin cesaretini hi krmad. Yarm a?r nce Ertunl tarafndan fetholunmu ve fakat daha sonra Rumlar tarafndan zaptolunarak II. Al'l-dn zamanndan beri onlarn elinde bulunmu olan Karaca-Hisar (Melangeya) hkimiyle kuvvetlice ittifak etti271. Domani yaknnda Arca'da272 iddetli bir muharebe vukua geldi. (687/1288). Osman'n en gen kardei Saru Yat Savc, orada bir a aacnn altnda vuruldu. Bu elm vak'ay hatrlatmak zere Saru Yat'nm kanyla sulanan aa, o civar ahlisi tarafndan mtemdi yanar kandillerle tezyin olunmutur ki, bu da ehidlik almeti olmak zere, Trbe'nin Taraf- Asmn'den aydnlatldn zannettirmek273 iindir.274 Na'nm konulmu
tdrs, varak: 40. Neri, varak: 26; li, varak: 10; Ali'den, naklen Cihan-nm, s. 676, td-rts, varak;: 41. 270 drts, varak: 41. Pahimares'in 11, s. 687, yazd Kronella hisar olmaldr. 271 Neri, varak: 123, Karaca-Hisar'm birine! ve ikinci muhasaras arasnda yetmi sene getiini syler. Bu ise mmkn deildir; nk Osman altm alt seneden ziyade yaamamtr. 272 Potinker'in cedvelinde Agrilum diye gsterilen mahaldir. 273 Aacn kandillerle sslenmes'. Taraf - Asmn'den aydnlatldn nasl zannettirebilir? Kandiller grlrken, buna kim inanr? Bu trl zan -lar, Avrupallarn Trkler hakkndaki garip mlmtlarndandr. (Mtercim). 274 Muhyi'd-dn Ceml'nin Vekayi-nne'si, I. Ferdinand'n tercman Jan Goltiye Speygel tarafndan ne kadar batansav-ma tercme olunmu ise (bu tercme Leonklavi (Lewenklau) tarafndan nerolunmutur), Sa'd'd-dn dah III. Ferdinand'n tercman RaguzaU Bratutu tarafndan ol vehile tercme edilmitir. Bz fkralar getii cihetle, eseri tercmeden ziyde
268 269

Sayfa

85

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

olduu mahal bugn Kandilli am275 diye anlmakta ve Mslmanlarca mukaddes saylmaktadr.276 Osmanl mll mverrihleri de bundan Romallar'n Incirci Romulus hakknda yaptklar gibi -keml-i hrmetle bahsederler277. Oraya yakn bir mevkide ve Osman'n biraderinin hayatn kaybettii srada Karaca hkiminin en gen kardei Kalam278 da dman saflarnda (yni Osmanllarn saflarnda) dt. Hayt terkettii mahal aydnlatlm ve takdis edilmi olmamakla beraber, bu gen muharibin vefat ekli hatrlarda daha az yer tutmamtr. Muharebe esnasnda Osman arkadalarna toprak zerine dm Kalanus'u gstererek Karnn deiniz! diye279 barmakta idi. Onun dp ld mahalli kpein deildii yer ve Kokar-Tarla olmak zere yd ederler280. Osmanllar tarafndan malp hristiyanlar hakknda uygulanm olan fiillerin birincisi budur281. Yine o sene282 Sultn III. Al'd-dn'in Marmara Denizi'nden pek uzak olmayan Biga (Bizansllarn Pega* dedikleri)283 'da Tatarlar zerine vk olan galebesi de daha az vahiyne olmayan bir hareketle lekelenmitir. Sultn, hududunun muhafz olan Osman'n imdadna gittii ve onunla birlikte Karaca-Hisar' muhasara ettii srada, Taincar (Tayancar olacak)284 kumandasnda bir Tatar ordusunun Ulubd (Rindaks) nehri mensabnda
hulsa addolunmaldr. Ekseriya Trke, yahut Arapa bir kelimenin izah etmeksizin asln yazar. Sanavber gibi, ki bunun am demek olduunu bilmeyen birey anlayamaz. 275 drs, varak: 43, Sa'd'd-dln, varak: 10, Nesri, varak: 28. 276 Mslmanlarca mukaddes aa yoktur. Olsa olsa aa altndaki medfnun nmna hrmet olunur. Sar Yat (birka sahife evvelki haiyeye gre) Osman Gznin kardei olmad gibi, ehdetinde hayl yal olmas lzm gelir. 277 Ubl nuneticus Ruminalis (Romularem vocatam ferunt), ttvius, 1, 4. (In-circl Romulus hakknda metindeki fdemin mehaz. Mtercim) 278 Bzansllar'in Kaloyanis'l olmas muhtemeldir. 279 Karnn dein, yerini ein, drs, varak: 43; Sa'd'd -dn, varak: 10. (Karaca-Hisar tekfurunun Klanoz nm karnda! ki ser-asker idi ddk-te Osman Gz huzuruna getrdiler, 'karnn desn ve yeri en' de defn edin emr( verilmele yle yapld. Sa'd'd-dn'den telhis, cild: 1, s. 18. Mtercim) 280 t Eini, drs, varak: 43; Sa'd'd -dn, varak: 10, Cihn-nm, s. 677. 281 O zamann hkmne gre bu\ alelade bir harbin tabii neticelerindendir. (Mtercim). 282 drs, bu evvelki muharebeyi 687/1288'de, Hac Kalfa ise Takvtmtt't-Te-vrlh'inde 686/1287'de gsterir. 283 Pike, Pahlmares, cild: 1, s. 289. 284 Ner'nin tayncr kelimesi -ki dier el yazmas kitaplarda bz noktalarnn yerlerini deitirmesiyle bayncr denilmitir- Pahimares'in Tahancr, yni Bizans mparato-ru tarafndan cretle tutulup da o mntkada dolaan Turko -pollann resi olduuna phe yoktur. (Pahimares, 1, s. 441).

Sayfa

86

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

kin Ereli (Herakle)'de ortaya ktn ve bu ehri yaktn haber ald; Al'd-dn muhasarann idaresini Osman'a emnet ederek Tatarlar'm zerine yrd, ve onlar hezimete uratt. Ancak bu muharebe, galip tarafndan muzafferiyetden sonra ortaya ym olduu kanl almetlerle285 hret bulmutur.286 Sultn Al'd-dn Tatarlar*! malp ettii srada Osman -elli sene nce bu mevkii ele geirmi ve hi deilse muhasara etmi olan- Er-truTun irtihlinden birka gn ncesine tesadf etmek zere bzan Ka-raca-Hisar, bzan Karaca denilen Melangeyay zaptediyordt. Osman'n pederi elli sene istirahattan sonra, zellikle olunun genliinde kendi geneliinin parlakln bulduu iin, tam bir sknet iinde ruhunu teslm etti (687/1288). Osman, pederinin vefatna mukabil, yeni fetihlerle ve Mal
Bu kanl almet mes'elesi-mverrihin kinci Kitab'a it 12 numaral notunda muharebe mevkiinin mekkiyeti hakkndaki ifdelerine gre- bir halk efsnesi olacaktr ki, Sa'd'd-dn, her naslsa bunu dnmeyerek nakletmitir. Ad geen 12 numaral notta vak'ay M. d'Ohsson'un 687/1288 senesinden 627/1230 senesine, Osmanllar'dan Seluklular'a, harb mahallini ve garb isimli ovay Ulubd'dan Erzurum ovasna naklettii dercedilmitir. Evliya Seyahat-nmesi de yle yazyor: (Yldrm Hn'n vefat) akbince elebi Sultn Mehmed 40.000 benm ve gzide asker ile cend-i Timur'a yetip yle bir str urur ki cmle Tatar' korkudup tela drd. Timur yerine gitdikden sonra bakyyet'l -syf olan Tatarlar esir edp bu vech ile pederinin intikamn ald. O sahraya ... ovas derler. Evliya arasra cezbedr olarak-Seyahatnamesinin ekser mahallerindeki n-fz- nazara tamamen mugayir olmak zerebyle garb eyler yazar. Ksaca, bu mes'ele ovann ismindeki tuhaflktan dolay hatrlarda kalm, mahalle ve tehlfn hadd-i azam yzyetmi sene olmak zere zamana isnd olunmu bir hurafedir. Hammer, ne hl ise, bunun aslszln farketmise de Leonklav'n slm Trihi'ne geirecek kadar ehemmiyet vermesi hayreti mcibtir. 286 (Mool askerinin hezimete uratld Seluk Sultnna haber verilmesi zerine husyelerinden syebn yaplmasn emretmele, ol sahra ...-yazusu demekle mehur oldu. Tc't-Tevrh, c. 1, s. 18. Hammer bu ismin trkesini ve l -tincesini yazdktan sonra der ki:) Idrs, (varak: 46), bu muharebenin trihini tayin eder; Ner (varak: 22) ve l (varak: 9), Karaca Hisar'm Erturul tarafndan ilk muhasaras srasnda, ve binenaleyh elli sene nce olmak zere yazarlar. O vakit Moollar Kk Asya Seluklu hkmetinin dou hududunda ancak uzaktan uzaa grnebilmilerdi. Bundan dolay Marmara ile Rindaks'un tekil ettii bat hudu duna kadar nfuz etmeleri mmkn deildi. Zten Ereli ve Biga isimlerinin her trl phe ortadan kalkm olur. Dier Osmanl mverrihleri bu ak tenakuzu hissederek vak'a mahallini hl o isimde bir ovas bulunan Biga'dan Erzurum'a nakletmilerdir. M.D.'Ohsson, bu mverrihlerden birine istinaden, vakay byk kt'adaki eserinde yle yazar: Birinci Keykubd (I. Al'd-dn) 1330'da Erzurum yaknlarnda Hrezmler'in son hkmdar Cell'd -dn zerine bir byk muzafferiyete nail olmas zerine, otuz bine bali olduu r-vyet olunan dman maktullerinin hep ...lerinin kesilmesini, ve bunlarn birbirine dikilerek adr yaplmasn emretti. Ordunun bir byk ksm bu ite istihdam olunup, beinci gn o trl derilerden harb meydnnn ortasnda tantana ile yz adr kurularak, davul sesleriyle herkese iln edildi. Bu adrlar sonra Konya'ya getirilerek, bu mehur gnn bide -i ihtar olmak zere, tin ile korunmutur. (Leonklavfnin Trih-i slm'na da mracaat, s. 55) (Bkz. kinci Kitap, M.f.)
285

Sayfa

87

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

Htun'un. o sene dourduu olu Orhan'n287 dnyya gelmesiyle kendini teselli etti. Ertesi sene Al'd-dn, Osman'n vk hizmetlerine mkfat olarak, onun istlsyla ycelttii Karaca-Hisar' malikne suretinde verdii gibi, btn huss iaretleriyle, yni sancak, tabi, at kuyruu (tu) ile birlikte prens (be) unvann verdi. Osman'n yeeni Ak-Timur bunlarn ulatrlmasna memur oldu. Yeni Be, Ak-Timur'u288 istikbl iin birka adm ilerledi; muzka bir cenk havas almakta olduu halde, elleri gs zerinde kavuturulmu olarak, hrmetkar bir tavrla durdu . Halefleri be vakit namaz zamanlarnda rouzka alnd srada bu kaideye riyet ederlerdi; t ki Osman'n altnc halefi Ftih Mehmed kiyz on sene sren 'tazimin ok uzun olduu bahanesiyle bu deti lavetti.289 Osman'n, emirlie getikten sonra, ilk ihtimam, ikametgh olan KaracaHisar kilisesini camiye evirmekle, imam ve hatb ve her trl nezret ilerini ve pazar kurulmak cihetiyle sekene arasnda ortaya kmakta olan dvalar hafta sonu olan cuma gnleri grmek zere, bir molla (kad) tyinine masruf oldu. Bu hususta kaynpederi Edebl, drt silh arkada, kardei Gndz Alp, Turgud Alp, Hasan Alp, Aygud Alp ile istiare ederek, onlar evvelce Sultn'dan me'zniyyet alnmasn kararlatrdlar. Bu me'zniyyetin alnmas zerine, Osman, Edebl'nin talebesinden Tursun Fakh'i imm tyin etti. Pazarlarda kavmiyyet ve din gzetmeksizin intizamn muhafazas vazifesini de ona havale etti. Bir cuma gn Germiyan Trk Bei Alir'in290 tebeasndan bir Mslman ile Bilecik Rum hkimine tbi bir Hristiyan arasnda zuhur eden mnazaada Osman Hristiyan lehine dvay halletti291. Bunun zerine btn memlekette Erturul'un olu Osman'n hakkaniyyetinden bahsolun-maa balayp, bu da halkn KaracaHisar pazarna toplanmasn ziy-deletirdi. Beyn ettiimiz hkm
Hac Kalfa, Takvmtft-Tevrlh, Neri, varak; 36. 289 tdrs, varak: 46; Sa'd'd-dn, varak: 10; Solak-zde, varak: 2. Bu muzka bugn (mverrihin zamannda) vzerya, paalara mahsus bir ereftir. Be namaz vakti cihd ihtren nlerinde alnr. Onalt zurna, onalt davul, onbir boru, sekiz na're, yedi zil, drt ks (ks) den mretteptir. Altmiki kiiden mrekkep bu muzkac takm Pdih bizzat muharebeye gittii vakit iki misli olur (M.d'Ohsson'a mracaat, c. 3, s, 92 byk kt'a). bu terifat mes'elesi ileride tetkik olunacaktr.
287 288

Sayfa

88

dris, varak: 49. Bu Alisr, Pah'mares'in *AIi Avras Karavunudur, s. 301. Germiyan Bei'ni Karaman Bei'yle kartrmamaudr. 291 Hac Kalfa, Chn-nm, s. 777, Neri, varajc: 37.
290

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

hususunda bz siys mlhazalarn tesiri olmas muhtemeldir292; nk Germiyan Bei, Osman'n istikll bakmndan .nceliini ve snn ekememesi yznden, hakkndaki dmanca niyetlerini saklamad gibi, Osman'n dalarda ikameti esnasnda mallarn muhafaza eden Bilecik kumandan bilkis ona msait bulunurdu293. Osman'n en iyi dostu ve en sdk silh arkada Kse Mihl idi. Onun tavsiye ve j ardmlaryladr ki Bolu yolu zerinde ilk seferini yapt. Kei Dalndan -Sakarya (Sangaris) mecrasnn daralmasyla asker iin kolay bir geit verdii- Sarkaya ve Sorgun zerine yrdler294. Orada ErturuTun eski arkada olup o havaliyi tammiyle bilen Samsama295 avu'a tesadf ettiler. avu onlar srasyle Bolu yolu zerinde kin Tarakl, Gknk, Mudurnu kasabalarna gtrd. Hl Yenice Taraks nmyla yd edilmekte olan Tarakl, Sakarya'ya dokuz saat mesafede ve nehrin dousunda bulunmaktadr. Tarak ve kak ticreti sayesinde mmur olan bu ehir ahlisinin zenginlii, Osman ve Kse Mihl'in hrsn tahrik etti296. Bebuuk saat tede Gynk, d kasabaya dokuz buuk ve Bolu'ya onbe. saat mesafede Osman'n seferinin gayesi olan Mudrina yahut Muderni297 (Frigya Epiktetos mntkasnda eski Mudra) kasabalar bulunur. plak, bo; iki da arasnda bulunan Mudurnu (Muderni) I. Byezd ve I. Sleyman'n in ettikleri iki cami ile sslenmitir. Tarakl ahlisi tarak ticreti ile mehur olduu gibi, Mudurnu ahlisi de i imaliyle hret bulmutur298, ki kasaba ahlisinden aldklar ganimetleri yklenmi olan ftihler grubu Geyve zerinde Sakarya'ya mansab olan Mudurnu ehri (Strabon'un Galus diye kaydettii)299 boyunca giderek, Olimp eteinde bulunan Harmankaya yoluyla Karaca-Hisar'a dndler. Bu seferi yalnz Osman'n ann ekemeyen Rum hkimlerinin taarOsman Gz'nin temiz ahlkna gre, hukuk dvasnda siys mlhazalarn htimli sz konusu olamaz. Mterc'm. 293 drs, yarak: 49. Btn Osmanl mverrihleri, Osman'n 688/1289 trihinde hkimiyet hukukunu kullanmasyla, ibu kady tyin ettiini zikrederler. 294 Neri, varai: 20; dris, varai: 52; Clhn-nUma, s. 673. 295 Samsa, drt kseli demektir ki, samsa baklava tabirinde dah itilir. Anlalan Samsa avu murabba (kare) denilecek bir ekde di- (Mtercim). " ~ 296 drs, varak: 51. 297 Strabon, 12, Mudurnu'nun Tarifi, Kostantln Porfirojenet, Maner, 3, s. 575. 298 istanbul'daki ilk malatlarn ekserisi Mudurnu'dandr. 299 Manner, burada Mudurnu'nun kuzeydousunda cereyan eden Galo (bugnk Tarakl Suyu) ile Kk Lefke rman (Melas) kartryor. Bu karklk, her iki suyun Geyve yaknlarnda Sakarya'ya karmalarndan domu olmaldr.
292

Sayfa

89

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

ruzlaryla haleldar olan yedi senelik bii istirahat takip etti. O zamana kadar Erturul'un haznelerini znuhfoza etmi olan Bilecik kumandan bile, korkulacak bir hale gelmekte olan Osmanl kudretine hased gstermee balad. Kse Mihal, kzn Kalanus'un oluna nikahlad zaman300 dne davet edilen Rum emirlerini bir ahidnme ile Osman'a balamak arzusunda bulundu. Lkin onlar Kse Mihl'in barsever tekliflerini dinleyecek yerde, onu kendileriyle mttefikan hareket etmek ve Osman' ellerine te slim etmek zere, ifale altlar. ok zaman gemeden Yr-Hisar hkiminin kzn alacak olan Bilecik hkiminin dn bu hyanete msait bir frsat olacakt, Mihl'in sadkati asla bozulamazd. Fesadlanna msait gibi grnerek, Osman' dmanlarnn tasavvurlarndan haberdr etti. Osman, hynetkr Belokuma hkiminin davetini zahir bir emniyetle kabul etti. Dn hediyesi olarak bir sr kuzu hediye etmekle beraber, dn mteakip muhariplerle birlikte dalara kmak mecburiyetinde bulunduunu, ve servetini hasmlarnn hrsna mde bir halde brakmak istemediini sebep tutarak, en kymetli mallarn kadnlar vstasiyle -her sene msade olunduu gibi- kaleye gndermesine ruhsat istedi. Belokuma hkimi, hiylesinin bu neticesine bylenmiesine kaplarak, Osman'n temennisini yerine getirmekte acele etti. Haznelerin nakli, dnden bil gn evvel icra olunmak zere kararlatrlarak, Bilecik Hkimi, o gn dne balamak iin akr P-nan'na301 gitti. Osman, en cesur cengverlerinden setii otuzdokuz kii ile gitti, ki bunlar kadn kyafetine girmi, yzlerine uzun bir rt rtm olduklar halde, kymetli eya yerine silh ykletilmi olan atlann kaleye soktular. Ahli ile muhafzlarn byk ksm dne gitmi bulunduklarndan kalenin zaptnda glk grlmedi. Osman Bilecik'e sahip olmasn mteakip, bir baka frkann riyasetinde dmd beklemek zere pusu kurmak iin Kaldiralk302 Boaz'na gitti. Bilecik hkimi -ki hibireyden phesi olmad gibi, bilkis Osman' ve haznelerini yaknda eline geirmek midinde bulunuyordu- rahat rahat kalesine dnmek zere iken, Osman'n beraberindekiler, zerine hcum ederek ldrdler. Zevcesi gzel Nilfer (Zenufar)303 galibin eline derek, Osman onu -ocukluk anda gsterdii kahramanla mkfaten- henz on iki

90
Sayfa

Hatrlardadr ki Kalam Ermeni Boaz muhrebes'nde telef olmutu. akr Emerillondur. (Bozdoan Kuu denildii Kaamus- Fransey'de gsterilen ku.) akr Pnar: Fontaine des Emerillon, 302 Ner, varak: 33. 303 Bz mverrihler Holufira yazyorlar.
300 301

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

yanda bulunan olu Orhan'a mnsip grd. Ftih sergzeci, su seferinin neticesinden cesaret alarak, byk bir sr'atle, Nilferdin babasna ait mstahkem bir mevk olan Yar -Hisar zerine yrd. Bu kale Bursa, negl, Yeniehir arasnda Ktahya yolunda ve bu ehre bir gnlk mesafede idi. Orada hl hamamlar ve bir cami grlr304, Turgud Alp305 negl' zaptederken Osman Be de Yar-Hisar*! ald. Yedinci hicr asrn son senesinde (Mildn onnc asr ni hayeti) (699/1299) meydana gelen ba fetihten itibrendir ki, Osman'n hkmeti genilemee balamtr. Seluklu Devleti'nin sukutunu da bu tarihten itibar etmek lzm geleceinden, Osmanl hanedannn mstakil olarak saltanat, ite asl bu seneden balar. Nilfer'in kamimas Sabinler'in karlmasna306 ve Bilecik'in is-tls Truva'nn Rumlar tarafndan zaptna benzer. Bu iki istil vak'as da hayl olabilir; fakat niin hi olmazsa ksmen hakk olmasnlar? ran trihi Truva'nn zaptndan pekok zaman evvel vuku bulmu olmak zere - Ryndiz'in307 harb hilesine benzer bir surette ieri sokulan muharibler vastasiyle feth edildiini naklediyor308. Bizans tarihileri Belokuma'nm ele geirilmesini naklettikleri Srada309 Meinder (Mander) (Menderes) nehri zerinde vk Tripoli'nin de yine bu misill durumlarla zaptolunduunu beyn ediyorlar. Germiyan askerleri silhlarn ve asker muzkas letlerini
Cihn-nm, s. 659. drs, Turgud Alp yerine Aygud Alp yazyor. 306 Eski bir efsneye gre eski Roma kavimlerinden Saibinliler'in bir enlik yapyorlarken Romuluslular hcum ile, Sabinliler'in kadnlarm ve kzlarn ele geirmilerdi. Sabinliler, fakat hayli mddet sonra, Romuluslu-lar'n zerine yrdler. O zaman Sabin kadnlar Romuluslulardan doma ocuklarn alarak harbe mni olmak iim kocalaryla babalarnn arasna atldlar. (Mtercim) 307 Ryn-diz ...Trn-zemnde Er-Csb tahfcgahdr. Getasb'm kzlarn tu tup ol kalede hab eyledi. Isfendiyr Heft-hn yolundan varub kaleyi feth ve Er-Csb' ka,tl ve mahbuslar hals eyledi. Brhn- Kaati*, 308. Diz kale, Dizdar kale muhafz; Ryn -diz Ryn kalesi. (Mtercim). 308 Viyana Ktphanesinde Mrhond, nu: 112, cild: 1, s. 344; Trh - Bela-gat- Frisiyye, s. 69. 309 Pahimares (kitap: 5, bb: 21; Roma tab', c. 1, s. 288) Bilecik'in fethini Menderes zerinde Tripoli'nin zaptndan bir sene evvel gsteriyor: Birincisi 1306 (H. 706), ikincisi 1305 (H. 705) (s. 300). Heznfen Ermenek'in zapt da Pahimares'in ibu Tripoli iin beyn eyledii vehile vuku bulduunu (fkra 169) ve Pri Res'in Bahriyye'si Kanar (Kanarya) sahilinde Kelendire'nin ve spanyollar tarafndan Afrika sahilinde Oran mevkiinin o yolda ele geirildiini yazyor. Lkin bununla Ermenek ve Tripoli'nin ikisi bir olduunu zannetmek lzm gelmez; nasl ki Kelendire ile Oran da bir mahal olamaz. Yalnz urasn ihtar ederiz ki, Bizansllar Ermenek'in zapt eklni Karamanllar tarafndan Tripoli'nin ele geiriliine tatbik ettikleri gibi, Kelendire ve Oran vak'alan kartrlmtr.
304 305

Sayfa

91

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

buday uvallar iine gizleyerek tacir kyafetinde oraya girmilerdir. Alir'in Tripoli'deki bu hareketi Osman'n Belokuma'daki tedbrinin taklidinden ibaret veyahut vak'ann Osmanl mverrihleri tarafndan Osman'a isnd olunmu olmas muhtemeldir. Bilecik hkiminin zevcesinin karlmas, ismi, onun Osman'n eline dmesi sureti Belokuma'nn zaptndaki phelere yer brakmaz. nk Bursa ovasn sulayan nehir, ehre pek yakn bir mahaldeki Takpr, Kaplcalardan310 gelinirken girilecek kapya uzak olmayan bir yerde Ni-lfer'in in ettirdii tekke hep Nilfer (Lotus)311 ismiyle yd olunmaktadr312. Orhan'n Nilfer ile izdivacndan I. Murad ile Sleyman Paa domutur. Seluklularn son padiah olan III. Al'd-dn, baz mverrihlere gre Moollar tarafndan idam veyahut daha ziyde ihtimle yakn olmak zere olu Gys'd-dn tarafndan zehirlenmesi zerine, Seluklu Devleti evvelce yazdmz vehile, on ksma blnerek, her ksm mstakil bir bein idaresine geti. On iki seneden beri Kara-Hisar'da nmna hutbe okunan Osman, Al'd-dn'in. vefatn mteakip Islm'de mer' olan ikinci saltanat hakkn, yni :ikke darb ettirmek hakkn icra eyledii rivayet olunur.313
Ner, varak: 34; dris, va^ak: 61; Sa'd'd-dn, varak: *1; Bursaya Seyahat, s. 6 .7 Nilfer, Peling Je/bes, yahut Jelbes ismini verdii attan baka birey deildir. Maner ile mukayese olunsun, 4, s. 559. (Nilfer mruf iektir: Ame -lufer iei derler, mfredat sahihleri kaatil'n-nahl diye -beyan ederler. Btirhn- Kaat'dan telhis), (Lotos yahut Lotus Msr ve Hind* in bir nevi aa ve nelbt. Kaamus- Fransevt) (Mtercim). 312 Kezalik. drs, 1; Solak-zde, s. 3. 313 Neri, varak: 36. Btn Osmanl mverrihleri Al'd-dn'in emirlik fermanm Osman Be'in 688 (1289)'da aldn Devanda mttefiktirler. Lkin Seluklu mverrihlerine nazaran, (Deguignes bunlar senet tutuyor) Sultn Mes'd, 708 (1308)' -den evvel vefat etmemitir. Cenb (varak: 208), bu rivayete sarhen muhalefet ediyor; ona gre Al'd -dn yirmi sene ay hkmetten sonra, 700'de vefat etmitir. Mes'd'un halefi Gys'd-dn Keyhusrev'in vefatnn 682'de gsterilmesi doru olduu halde, bu rivayet dah mbalal grnyor. M-verrih-i lim mft Kara eleb-zde Ravzatifl-Ebrr'nda 696 vekayiinde, Lr ve drs'e gre Al'd -dn ancak 696 senesinde tahta clis olup, hlbuki emaret bertnn Osman'a 688'de, yni, sekiz sene evvel Al'd-dn nmna verilmi bulunduunu nazar-i dikkate vaz' eder. Bu iaret Mft'nin tenkidine bis-i ereftir. Bir adm daha ilerleyerek, birbirine benzemeyen iki emaret ferman hakknda phesini beyn etmesi lzm gelirdi; zr biri farsa, dieri trkedir; trih ler de ihtilafldr. Birok muharrert ve siys vesikalar mecmualarnda trke bertn sureti dercedilmitir. 13 numaral Diez yazma nshasnn 116'inci shfesindeki bertn -ki gurre-i evval 688 trihiyle trihlenmitir- imdiki uslpda olmas talrf edilmi olduu zannn vermektedir. Bunun ky-mettd bir mecmuada dercedilmi olan farsa sureti 683 Ra -mazan'yla trihlenmi ve Feridun'un evrk- hkmet mecmuasnn hv olduu berttan birincisine tammiyle muvafktr. 683 Ramazan' gurresiyle (1284) trihlenmi olan birincisinde Sultn Al'd-dn Osman'a yalnz nasihat veriyor. Gurre-i evval 688 (1289) tarihli trke ikinci bertta Karaca Balaban ile hediyeler ve alem ve
310 311

Sayfa

92

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

Ancak Al'd-dn'in vefatndan evvelki on iki sene zarfnda hutbe Osman'n metbu olmak zere Sultn'm ismine okunur ve Osmanlnn nm ancak Al'd-dn'in vefatndan sonra yd olunmu olmas daha muhtemeldir; ilk sikkeler de ileride greceimiz vehile, ancak Orhan'n zamannda darb olunmutur. Osman, Kei Da civarndaki arazde istiklle kavuunca, bu memleketlerin idaresini fethinde yardmlarn grd muhribler arasnda taksim etti. Olu Orhan' Karaca-Hisar'a kumandan, kardei Gndz Alp'i Eskiehir'e be tyin etti. Aygud Alp nn ve Yund-Hisar, Hasan Alp Yar-Hisar, Turgud Alp bizzat ele geirdii negl kumandanlna nail oldu. Bilecik'in varidat dervi ve eyhlere, bilhassa kz Mal Htn ve onun kk olu Al'd -dn ile birlikte bu kalede ikamet eden eyh Edebl'ye tahsis edildi. Osman'a gelince, idare merkezini, araznin kuzey ularnda ve evresi bir gnlk mesafeden ibaret bir kaza iinde kin ve bir ynden Siltnn'nn bir ksmyla evrili bulunan Yeniehir'de kurdu. Yeniehir kazas ise, (yni Osman Gz'nin o zamanki memleketi) bugn Kk Asya'nn onyedi sancandan biridir, ve geni Osmanl memleketlerinin iindeki yirmibe eylet'den (eski taksimata gre) birinin iindedir314. On nc mild asrn son senesinden bir sene evvel bu devletin genilii u halde idi. Ancak yz elli sene sonradr ki, Kostantiniyye'nin ele geirilmesiyle kendini takviyeyi ikml etti ve hu zamandan itibaren bir asrdan fazla mddet -ki Kbrs'n fethine kadar- kudreti gittike artt. Osmanl Devleti azametinin en yksek derecesine vsl olunca yz elli sene mevkiini muhafazaya muktedir olmutur. On yedinci asrn son senesinden evvelki sene, Karlofa ahdnmesinin akdediliini grm, ve bu andan itibaren Osmanl Devleti on sekizinci asrn ortasna, yni Kaynarca ahidnmesinin bu devletin gelecekteki mukadderat hakknda p he brakmad felket nna kadar sr'atle harb olmaa balamtr.
tabi gnderiyor. Slh. Zilhicce 689 (1290) trihiyle trihlenmi ve fara ibareli olan ncs Eskiehir kazasn t ediyor. Birinci ve ikincisi Konya'dan ve ncs Akehir'den gnderilmi. Feridun mecmuasnda bunlar 39, 41, 43 ve Osman'n cevblar 40, 42, 44 numaralardadr. Birincisinin adem-i shhati emaresi olarak, 683 senesinde Erturul'un henz hayatta bulunduu zikrolu-nabilir. u kadar ki onun hl-i haytnda olu Eskiehir be-liine tyin olunabilirdi. Hac Kalfa Takvm't-Tevrh'inde 688 senesinde ibu emaret bertn ve tabi ve alemi zikr ile beraber 699 senesinde Osmanl hanedannn ibtids, Seluklu hanedannn intifas senesinden nce olamyacan, ve fakat dier tarafdan Osman'n 688 senesinde Karaca Hisar'a bir kad tyin ederek, bu seneden itibaren hutbede nm yd olunduunu beyn ediyor. 314 tdrs, varak: 61. Neri,, varak: 57. ' Sa'd'd-dn, varak: 12. Solak-zade, varak: 4.

Sayfa

93

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

On nc asrn bitimine doru, Kuds'n Ehl-i Salb tarafndan zaptndan yz sene sonra Seluklu Devleti yklarak, onun harabelerinden Osmanl Devleti zuhur etti. Yine o zamana doru Avrupa ve Asya byk vak'alara sahne oldu. Kezlik devletleri yklmaa yz tutan Moollar Suriye'ye girerek her tarafn: tahrb ettiler315. Almanya'da iddetli yer hareketleri (zelzele) oldu316. Kk Asya'da iki aile -ki Seluklu hkmetini aralarnda paylaan on aileden en kuvvetlisi olan Osman ve Karaman hanedanlardr kanl bir mukateleye giritiler. Avrupa'da on nc asrn son senesi Birinci Jbile (Papa tarafndan umm af) iln ve yedinci asrn nihyetinde Asya'ya Zc-i lhn idhl olundu317. Trk mverrihleri yalnz Avrupa ve Asya vekayinde gayet mhim bir mevk tutan bu durumlarn tesadfne deil, Osman'n bir asrn balangcnda vk olan saltanatna ve kurduu devlet ve hanedann hl hiz olduu nma bsbtn huss bir ehemmiyet verirler. Hicret'in birinci asrndan yedinci asrn bitimine kadar aradaki asrlann hep balarnda -slm leminin saltanatnn mukadderatna kudretli bir surette tesir etmi- bir hkmdar grlmtr. Birinci asr ile Islmm kurucusu olan Peygamber318 ortaya kmtr. mer bin Abdla-ziz -ki Osmanl mverrihleri- (hakl olarak hep slm mverrihleri) tarafndan Emeviyye hkmdarlarnn er. dili olarak yd olunur- ikinci asrn banda Hilfet tahtna clus etti. ncnn banda ilimlerin hmisi Me'mn'un Badad'da halifelii iln olundu. Drdnc asrn ilk yllarnda Ubeydullah Mehd Afrika'da Fatm Hilfeti'ni te'ss etti. Abbsler'in son halfesi Kaadiribillh'n kirk senelik hkmeti beinci asrn ilk sene-leriyle iki eit ksma taksim edildi. Altncnn balarnda.319 ark kavimleri Cengiz Hn'n nnde titremekte idiler. Bir asrlk skndan sonra, sekizicinin balarnda Osman, kendi ismini verdii devleti te'ss etti.
Hac Kalfa'ya gre 699'da, Ravzatl-Ebrr'a gre 699'da. 317 Hac Kalfa'ya gre 700'de. (Zc, zk>den muarrebdlr. mnya ms -ta'meldir: Biri kitb- ilm-i siyer-i kevkbedir ki takvim ondan stihra olunur. Zc-i thn, Zc-i Ulu Big, Zc-i KaseynI gtbi... ilh... Brhn- Kaatr, ilk basks, istanbul; s. 329, Zc-i llhni'nin idhllnden maksad, ona, tertiplenen takvimin kullanlmasdr.) (Mtercim) 318 Hazret-i Peygamber hkmdar deil idi (Mtercim) 319 Lutf, (s. 5-8), sadr- lim, vak'alarn trihine ehemmiyet vermiyor. 139'da vefat eden Me'mn yerine cesrne Hrn yazd gibi, Cengiz'den bir asr sonra, yni hicr sekizinci asr balarnda ve Osman zamannda yaam olan Gzn' Ce> giz Hn diye gsteriyor. Gzn'm Cengiz Hn yerine zikro-lunmas Cengiz'in putperest olmas cihetiyle sln melikleri arasnda saylmas mmkn olamamasndan kaynaklanmtr.
315 316

Sayfa

94

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

Peygamber'in nc halfesi olan (Hz.) Osman'dan beri slm kanunlarna tbi olan memleketler taht zerinde bu isimde hibir hret sahibi hkmdar grlmemitir320. Bu halfenin ftih ve kanun vz sfatyla kazand gz kamatrc n yedi asr sonra, Osman nmnn dndrd vehile, Erturul'un olunda ve onun ahlknda en yksek parlakl ile grlm olacakt321. Kur'n, isimleri gkten nazil olduunu bildiriyor;322 binenaleyh Mslmanlar isimleri, yalnz trih nokta-i nazarndan deil, lisan nokta-i nazarndan da hayr iareti veya err iareti addederler. Osman, kelimenin arapa kk itibariyle, skiken (sap-kran?) mnsna gelir323. Ve bunun, yukarda mtala olunduu zere, azamet ve ecaat mefhumlarna samim irtibat vardr. Evvel, ark'da eski Msrhlar'dan zamanmza kadar, hm, istil ve saltanatn canl timsli addolunmu ve -her trl canl kular istihkar ile evvelce ldrlm kularn ke-mikleriyle beslendii iin- daha huss olarak sthn-iken denilmitir324. Ondan sonra da Trk trihinin en eski zamanlarnda -avda bulduklar oku para olarak krm olduklar iin- Ouz Hn'n oluna krc yahut tahrb edici nnv verilmi idi.325
drs, varak: 35. Halfe Osman, ztnda iki eref unvan toplamtr ki, bunlar 1 ccmi'Kur'n ve Zi'n-Nreyndir. kinci unvan, Peygamber'in iki kerimesini tezevvc eyledii, birincisini - u suretle tahrif aibesinden kurtarm olduu- slm'n mukaddes kaidelerini yalnz bir cildde (nshada) toplam olduu iin almtr (H. 30); bu Halfe'nin zamanndadr ki, Mslmanlar zafer silhlarn Ceyhun'a ve Boazii'ne kadar ulatrdklar gibi, ran pyitahtlaryla Horasan', sfahan', tstahr', Merv'i, Beih'i (27, 29, 31 hicr), Kbrs, Girid, R odos, Malta gibi (26, 33) Akdeniz adalarn elde etmilerdir. Yine o zamanda Arablar Muviye ku mandas altnda, birinci defa olmak zere Kostantinlyye'yi muhasara ettiler, (H. 33), Trk hakan Karen ve ran husrevlerinin sonu olan Yezd-crd - birincisi harb meydannda, ikincisi firar esnasnda - kati olun-mu (Yezdcrd 31 senesi, Karen 33 senesinde; Hac Kalfa'nn Takvim't Tevarlh'lne gre) ve Araplar'm evketinin, glgesi yklmaa, hazr olan ran hkmetini mahvetmitir. 321 Osmanl hanedannn snlarnn parlakl ve ftuhata Emev ve Abb -sler'e stnlkleri malmdur. Ancak Hulef-y Rsidin'e, slm'n kaideleri yle Icbettirdi iin, hibir kimse ncelik edemlyecei gibi, onlardan herbirinin huss vasflar itibariyle tarih nokta -i nazarndan dahl btn slm halifeleri ve hkmdarlarna stnlkleri grlmektedir. Yalnz I. Sultan Selim, slm'n snnn yaylmasna hizmetiyle -Drt Halfe'den sonra en dil halfe olan mer bin Abdlaziz ve bir de Sa,-lh'd-dn-i Eyybl gibi- trih nazarnda Hulef-y Ridn. derecesine yaklam denilebilir. (Mtercim). 322 El-esmu tenezzl mine's-sem. Ancak, bu cmle yet blma -d gibi, hads olmas da mekktr. Gayesi bir eser'den ibarettir. 323 drfs, varak: 37. 324 Osman lfznn kk bu mndadr. Galius'a gre bilkis krlm bacaklar yerine getiren mnsna gelir. (Asm -yni Osman kelimesinin araba kk- snm -krlm- kemjfc eri sarlmak manasnadr Terceme- Kaamns'dan.) 325 Bunlar faraziyattr; Bozok lfznn krc va. tahrb edici mnsna olmas da sabit deildir.
320

Sayfa

95

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

Osman'n neseb silsilesi bu kardeten Gk-Hn'a uzanr; onlar oku krdklar gibi, torunlar da kaleleri, kuleleri krmlardr. arkhlar'n -Bu kular meynnda k-iken olan- hm'ya verdikleri saltanat kudreti ve kuvveti fikri hmyn lfzna -ki ruvayal yahut emperyal (h-ne) demektirintikal etmi, ve Asya kavimleri arasnda -kezlik k-iken demek olanOsman hanedanna tercihan nisbet olunmutur326. lk Osmanl pdihnn, bu millet mvprrihlerinin o kadar byk ehemmiyet verdikleri isminden falcla it bulunan ibu istitraddan sonra, bu hkmdarn saltanatn daki vak'alara dnerek, mstakil hkmetinin ilk faaliyetlerinden bahsedelim. Yeniehir'e gelinmezden evvel, ve ibu yeni saltanat merkezinin batsnda Kprl Hisar grlr, ki bu kale beinin hasm olan Bilecik hkimiyle Hasan i'tilf hlinde bulunduu zaman, Osman tarafndan defalarca muhasara edilmiti. Bu cenklerden birinin neticesinden dolay minnettarln gstermek iin, Bilecik hkimi, ncir Pnar denilen mahalde Osman'a bir enlik yapmt; ancak Bilecik hkimi, Osman'n ubdiy-yetini arz ederken el pmesini istemek cr'etinde bulunmas zerine, Er-turul'un heybetli ocuunun husmetini celb etti; Osman Bilecik'i fethettii memleketler arasna ilve etmek suretiyle, o cr'etten intikamn ald.327 Bu sefer, Osman'n Kprl Hisar hakkndaki niyetlerinin te'hirine mecburiyet vermi ise de, istikll kudretine nail olunca, eski hasmnn hisarn ele geirmekten baka birey dnmedi. Kprl Hisar'n zapt, Osman'n sikke darb ettirdii ve nmn minberlerde yd ettirmek hukukuna mlik olduu zaman gsterdii cihetle, Osmanl saltanatnn vak'alar arasnda dikkate ayandr. O vakte kadar, Al'd-dn'in emirlerine tbi olan Osman, yalnz Karaca Hisar pazarna bir nazr ve beldeye girecek eyaya bir vergi tyin etmiti. Osman, Kara Hisar hkiminin zerine yrmezden evvel silh
(Mtercim). Bu vak'a zerine Bozuk nmn verdi, ki (Deguignes'in dedii gibi) bozulmu mnsna deil, bozucu manasnadr. Tatarlarm Trihi, s. 62. 326 Osman, sultn vezninde toy kuunun yavrusuna ve ejderh yavrusuna denir. (Terceme -I Kaamus,) Ancak mverrihin Osman, kelimesi zerine yrtt stidlaller kendi buluundan, ibarettir. 327 Neri evvel Kprl Hisar'm fethini -dier bir rivayete gre Bilecik Hkimi'nin Bilecik'e yakn Kaldralk emesi yaknnda bir meclis toplayp da, beraberindekileri Osman'a h cum iin kandrmaa alt gece zaptolunan- Bilecik'ten evvel yazar. Lkin biraz sonra, Bilecik'in birdenbire zapto-lunduuna dir olan dier rivayetin daha doru olduunu beynla bizim naklettiimiz rivayeti bildirir. Ondan sonra Yar-hisar fethini, drs ve Sa'd'd-dn trihlerine gre bizim takip ettiimiz trih srasna gre yazar. Onun ifdesi Kaldralk sahrasnda akrpnar, ncir Pnar, Kaldralk Pnar nmnda eme tantyor.

Sayfa

96

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

arkadalaryla meveret etti. Bunun iin toplad meveret meclisinde yetmi sene nce Erturul ile birlikte Ahlat'tan Rum kt'asna gemi, ve o zaman lakal doksan yanda bulunmu olan- amcas Dndar da hazr idi. Dndar, ibu vergi teebbsnn, Germiyan Bei ve Rum hkimleri gibi, hasedci komularn kendi aleyhine ittifaka sevkedeceni ihtar etti328. Lkin Osman'n harareti, ihtiyarn skn isteyen ihtiyatna malp olmad; her cevbn yerini tutmak zere okunu alp onu ldrd. O vak'a, mirin kararna muhalefette bulunacaklarn hepsine ibret dersi oldu329. Osman'n saltanatnn balangcn iaret eden bu katil, Romu -lus'un karde katli vak'asyla gze arpar bir benzerlik tekil eder; arada u fark vardr ki, birincisi trih asndan ikincisinden daha ziyde sabittir, drs -ki hakl olarak Osmaniar'n en mu'teber mverrihi unvanna lyktr- eserinin mukaddimesinde, haleflere ancak anl vak'alar intikal edebilmek zere, Osmanl ailesinin takbih edilmee yn olan btn faaliyetlerini anlatmakszn (meskt) brakacan beyn etmekte olmasyla beraber, Dndar'n katlini, beyn eylediimiz ahvl ile, zikret mektedir330. Bu trl vak'alar Osmanllar' venler tarafndan vlecek iler srasna konulmu ise, sktla geitirdikleri eyler hakknda ne, dnmek lzm gelecektir?331 Kpr-Hisar'n fethi, Osmn- Nike (znik) yaknnda bulunan Di-mesuz, Koyun-Hisar, Marmara gibi dier birok hisarlarn zaptna teebbs iin tevik etti. Azmine bilhassa kuvvet veren hal, muhafzlarn zaaf ve
328

drs, varak: 63. Neri, varak: 31, 36. Leonklavi, Trih-I slm, s. 75. Knolles, Trk Trihi, s.

97. Dndar'n kabri akr Pnar'ndan Kprhisar'a giden yol zerindedir. drs, varak: 62, 3. 331 Dndar mes'elesi, meydana gelii itibariyle, hibir Osmanl mverrihi tarafndan vgye deer bir faal olarak addolunmam-tr. Fakat vak'a sabit midir? Trih bir hakikat olduunu isbt edecek deliller yoktur; mverrih dah bu hususta pheli bir nokta kondurmutur. Dorudan doruya vak'alar ve ahvl tet-kk edilecek olursa, blye bir eyin muhtemel bulunmad kuvvet kazanr. Dndar'n vefat trihi 688 olacaktr. Mverrihin dedii gibi o zaman doksan yalarnda idi. Eer bu ihtiyar,-zannolunduu gibi- riyasete hrsl olsayd, Erturul'un vefatnda emelinin istihsline kalkrd. Bununla beraber, Osmanllar iinde bir hilaf ve ikak ihdasna almakla itham mantk grnmez. kinci olarak, silh arkadalar iinde mstebid bir mir deil, seilerek gelmi bir kimse hkmnde bulunan Osman'n doksanlk bir amcasn vurup ldrmesine o zamann ahlk temizlii ve tavrlar nasl kail olurdu? nc olarak, nakledili suretine gre vak'a bir mavere meclisinde olmu. Yakn bulunan ahslar aleyhine silh ok ve yay deil, kltr. Mzke re mahalline gelinirken Osman Gz'nin mtd zre klc belinde olabilir; fakat mevere yerine-uzaktaki dman iin kullanlan- ok ve yay ile mi gidilir?
329 330

Sayfa

97

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

Sakarya'nn tamas idi. lk Paleologlar'n hkmetinden evvel Yunan hisarlar kumandanlar Bizans imparatorluu hududunu klliyetli bir mebl, birok araznin terki, her trl ganimetlerin kendilerine ait olmas artlaryla mdafaa ediyorlard Misel Paleolog, Kostantiniyye'yi Frenkler'den aldktan sonra, Hadenos'un hinne ihtarlar zerine, ku mandanlara mahsus olan akeyi kestikten baka, onlar haddinden fazla vergilere tbi klmak istedii zaman, bu cretli garip asker, muhfazalarina emnet edilen hisarlar gayretli bir ekilde muhafazadan vaz getiler332. Ondan mada, bu hisarlarn haylisine tabi bir hendek olarak hizmet etmekte olan Sakarya birdenbire mecrasn deitirdiinden, istihkmn u suretle gvenilir olmaktan mahrum bulunmasndan muhafzlar onlar terkettiler. Nehir, eski mecrasna dnd; lkin o mntkay bir ay sular altnda braktktan sonra. O kadar da salsat (nehir amuru) getirdi ki, suyun derinlii pek az kalarak artk geit yerinden geilmesine hibir mni bulunmuyordu. Bu hal, Seluklu Devletini aralarnda taksim eden on belerden biri olan Kastamonu Hkimi Ali Umur Be iin Rum mparatoru ile mnsebetlerini kesmee bahane oldu333. Osman ise, Umur Be'den daha kuvvetli, bununla beraber daha yksek bir dereceye emellerini sevketmee selhiyettar olduundan, Bizansllarn birka mevkilerini zaptetmek teebbsnde bulundu. Birinci defada Bizans Imparatoru'nun hassa kumandan demek olan ve Muzalo nmn tayan Ateriyark'i, Nekomedi (znikmid, imdiki zmit) havlisinde ve Koyun-Hiar (Pahimares'de Bafum) yaknnda malp etti. Bu malbiyet (701/ 1301) zellikle Sultn Osman'n taari uzlarna tam hasad zamanlarnda (27 Temmuz)334 serbest bir meydan braktndan Bizansllar iin335 pek felketli
Pahiraares, c. 3, s. 610 ve ondan naklen Gibin, c. 4, s. 311, haiye. Pahlmares, c. 6, 1, 4, 14, varak: 229, 230. 334 Gibbons (Gibin), bu muharebenin 1299'd vuku bulduunu beyn ediyorsa da, bir senet gstermiyor, Takvm't-Tevrh'e ve dier Osmanl menblanna nazaran, 1301 senesindedir. Pa-himeres'in Posinos tarafndan nerolunan takvimine gre (Kronik) 1302'dedir; lkin 701 hicr senesi ancak 1302 Austos'un-da nihayet bulduu cihetle, Hac Kalfa'mn gsterdii hesap ile uyuur. (Hac Kalia'nn ibaresi udur: 701 nhizm- Dmen ez Osman Gz der Ceng-i Koyun-Hisar. 701 hicriyyesi, 6 eyll 1301'de balayp 25 austos 1302'de hitm bulduundan ve muharebe temmuzda vki olduundan, harbin 1302 mildiyyesine tesadf ettiini bildirir. Mtercim) 335 Kendi zamannda bahsetmedike hemen dima ahslarn isimlerim kartran Kantemir, Osman'n yeeni Ay-Tod'y (Aydodu) Tor isminde bir torun gsterir, ve Osman'a Ktahya'y fethettirir: Edebal, Turgud Alp, Ak-timur isimlerini Baliad, Trgod led, Artimur suretlerinde tah-rf ile Harmanck dan Bilecik yapar.
332 333

Sayfa

98

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

olmutur. Osman, Gndz Alp'in olu bulunan yeeni Ay-Todu'nun KoyunHisar muharebesinde kaybedilmesiyle gzyalarn tutamad. Ay-Todu bu hisarn yaknna defn olundu. Mezar hl yolun kenarnda grlmektedir. Hasta atlarn orada czkr bir surette if bulduklar hikye olunur336 Trkler, tahrb edici saldrlaryla337 znik kaplarna kadar geldiler; znik'in geni ve yksek duvarlar, her dmann her trl hcumuna kar ehri muhafaza ederdi. Osman bu mevkii mahsur brakmak iin hemen hemen t kaplarnn yannda, yni ehrin kuzeyinde bulu-, nan Katrh (Germiya) Da eteklerinde bir hisar yaptrd ve memur ettii muhafzn ismiyle Targan diye adlandrd338. Bizansllar'n Koyun-Hisar'mda ilk bozgunluklarndan alt sene sonra (707/1307) Adrenos (Atranus), Madenos, Kete, Kestel hisarlar kumandanlar Bursa hkiminden aldklar emir zerine, kuvvetlerini topla yp, Osman ile muharebeye tututular. Bu cenkte Kestel kumandan ha yatn tamamlad; Kete kumandan da Ulu-bd (Lopadiun)'a pek glkle kaabildi. Ulu-bd hkimi339 -Osman tarafndan vk olan ihtar zerineOsman'n, kendisi ve hanedanndan gelecek hkmdarlarn Ulu-bd (Rindaks nehrini asla tecvz etmeyeceklerini resmen va'd etmesi artyla Kete kumandannn teslimine muvafakat gsterdi. Osman sz verdi; halefleri de onun yeminine riyet ettiler, fakat grn itibariyle. Hakikatte, geri rmaktan gemiyorlard; lkin lzum grdkleri zaman, denize kart yerden gt-erek, verilmi szlerine riayetsizlik suretinde tefsiriyle muahedenin icrasndan, kanyorlard.340 Kete (Phimares'in Katukeya's)
Neri, varak: 38; Sa'd'd-dn, varak: 13. Halk arasnda sylenen bir rivayete gre Britanya'n Kadvalay'a galebe eden tskoya'l Osvald'in kabri dah etrafnda dolaan hayvanlarn zatlcenblerine if verirdi. Hum, ngiltere Trihi, Birinci bb, Beda'dan naklen, 1, 3, 9. 337 Osmanhlar'n maksadlar elde etmek ve imar etmektir, tahrb deildir. zellikle lk asrlarnda o kadar sr'atle ftuhata muvaffakiyetleri adaletten ve imra dkn olmalarndan baka tedbirle mmkn olamazd. Lakin hl her istil esnasnda hasar vuku bulmas zarurettendir. (Mtercim). 338 Sa'd'd-din, varak: 12 339 Sa'd'd-dn, Solak-zde, Neri, drs. Ulu-bd (Ulubad) kumandannn ismi Pahimares tarafndan Makrenos gsterilmise de, Osmanllar tarafndan zikrolunan Bursa Hkimi mehur Evranos (Evrenos) olmas muhtemeldir. 340 drs, varak: 67. (Ulubd tekru Kete tekrunu nesl -i osman Ulubat kprsnden ubr etmemek gartile verdi; l- Osman' ol kprden mrur etmeyp vakt-i hcetde kayklarla, ubr buyururlard. T&c't-Tev-rlh, cd: 1, s. 23. Bizans hkmeti her frsat dtke Osmanl hkmeti aleyhinde teebbslerde bulunmaktan geri durmad cihetle, bir taraftan da u hlin evkiyle taraflar arasnda muharebe vukuun da eski bir mukavelenin artna riyet etmek lzm gelir miydi? Osmanllar, Ulu -bd hkiminin
336

Sayfa

99

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

arazsine tbi Kalo Linini adas (Besbikus, yahut Galius)341 -ki Mudanya krfezinin karsnda bulunur- ertesi sene, Osman'n emriyle Aygud Alp'in olu Kara Ali marifetiyle ele geirildi. Osman, Kalo Limni ganimetlerinden gayet gzel bir Rum kzn muzafferiyetine mkfat olarak bu gen muhrible nikahlad. Besbikus'un ele geirilmesinden birka gn nce, Trklerin ilk deniz haydutluu olmak zere, arazsinin mnbitlii ve mezralarnn gzellii ile ve ondan ziyde -tamahkr nazarlarna kar kymetli ve ele geirilmesi kolay bir av eklinde grnd iin- vahi kavimlerin alt asr zarfndaki tahribatiyle mehur olan Hius' (Sakz) in tahribi vukua geldi. Trkler adaya otuz gemi ile yanatlar; ellerinde kl ve ate, aday dolatlar. Kendilerini kaeye atan kk bir aznlktan baka ahli ldrld342. Bir takm da firarla kurtulmak iin zevcelerini, ocuklarm, mallarn alarak krk gemiden mrekkep bir donanmaya ktlarsa da, frtnaya tutulup Skiros adas yaknlarnda telef oldular. Bu zamandan itibaren Akdeniz'in her tarafnda, Boaz'dan Cebel -i Tark'a kadar btn adalar tahrb eden Trk deniz haydutlar dolamaya balad. Bizans mverrihleri muhtelif Trk donanmalarnn Prens adalarna343, Rud, Samos, Karpatos, Lemnos, Mitilen, Kandi, Malet (Rodos, Sisam, Kerpe, Limni, Midilli, Girit, Malta) ile dier Kikld344 adalarna hcum etmelerini ve tahribatlarn beyan etmektedirler. Osmanl mverrihleri yalnz Kalo Limni fethirden bahsettikleri, ve o zamanda Osmanl arazsi denize kadar ancak uzanabildii cihetle, bu Trk donanmalar -ki Pahimares onlar dima Persan (ran) donanmas olmak zere telkki eder- Osmanl padiahlarna deil, Mudanya krfezinden Mek-ri (Telmisus) krfezine kada Kk Asya'nn sahillerine mlik olan Karesi, Saruhan, Aydn, Mentee Trk btlerine ait olduuna hakl olarak hkmolunabilir. Yine o zamana doru Asya iinde vuku bulan fetihler de byledir. Herey isbt ediyor ki, bunlar, Pahimres'in arzu ettii gibi, Os-manllar'a deil, Trk beleri Kastamonu, Germiyan, Mentee, Karaman hkmdarlarna isnd olunmak lzm gelir
pek de ahlka muvafk olmayan bir cemile ile alm olduu bir sz iin, o kazay kyamete kadar taarruz edilemez olarak m addetmeleri gerekirdi? Acaba hl dah, mukavele ahkmna Hammer'in arzu ettii kadar ih-ls ile riyet car midir? 341 dris, varak 67. 342 Pahimares, c. 1., s. 355. (M.1 15). 343 Prens adalar istanbul yaknnda, vaktiyle Kzl Adalar denilen adacklardr. (Mtercim). 344 Pahimares, c. 2, s. 355, 322, 303; Nikefor Gregoras, s. 116.

Sayfa

100

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

ki345, o beler her ne kadar birbirine hasm iseler dv, hepsi ayr^. ayr, zayf Bizans Devleti aleyhine alabildiler ve bt vehile mparatorluun ykln hzlandrdlar. Bu teebbslerin okluundan olmak zere, evvel Kastamonu hkimi Umur Be'in -Trklerin. skamander sahrasndan atm olduklar Rum muhacirlerinin smak yerleri olan- Kengn (Kankrea, yahut Gn-gara) ehrini muhasara ve yama etmi olmas zikrolunabilir. Ondan sonra Meyinder (Meandr) zerinde kin aramba (Tripoli)'nin Germiyan hkimi Alir tarafndan zapt ve yine onun tarafndan Alaehir (Fi -ladelfia) muhasaras gelir ki, bu munsara da, nce Tamplie (eski val yelikte bir rtbe) ve bir aralk mehur deniz haydudu olup da, o zaman Bizans mparatorluunun byk amirali ve imparatordun kz torunlarnn zevci bulunan Roje'nin yaklamas zerine, Alir Be geri ekilmiti. Bu iki vak'adan az bir mddet sonra, Al'd-dn'in Lidi (Lidya) mntkasna saldrs vukua gelerek, o mntkann payitaht olan Sard (Bugnk art kariyesi) bir mddet ksmen Rumlar'm elinde kald, nihayet Roje asker kuvvetlerinin yardmlar zerine, Rumlar Trk muhafzlarn uzaklatrmalardr346. Yine o zamana doru Larissa (Tire); yahut Tiraya) ve Ayaslu yaknlarnda Efes, Mentee Bei'nin347 damad ve hizmetkr Saysn canibinden zapt olunmutur ki, bu adam sekenenin haytna ilimeyeceini beynla, kiliselerin Azz Yahya (Peygamber) ve Azze Betl (Meryem)'e tahsis edilmi olan en kymetli kseleri birlikte gtrmelerine msade etmi olduu halde, bir ksmn, Rum mverrihlerinin tbirine gre, b-rahmne kltan geirip348, dier ksm da Tire*ye nakledilip orada hapse atlmlardr. u tahribat, sonraki izahlardan anlalr ki, Osmanllar'a it deildir. Bununla beraber mehaz olan Bizans mverrihlerinin -malbiyet tesellisi olan,- ifdelerinin mbalaadan bl olamyaca aktr. (Mtercim) Bizans mparatorluu'nun Asya hududunu her taraftan tehdd eden Trkler'in tazyiki zerine, mparator Andronikos Paleolog, Mool Hnlarnn en kuvvetlisi Gzn Hn'a -evvelce, her ikisi Gzn'n selefleri olan Hlg ve Abaka'ya va'd ettii gibi- hemiresi Mari'yi teklif ile ondan yardm talep etmiti349. Gzn, prenses ile izdivcdan evvel vefat etmi olmakla, mparator Mari'yi onun halefi Hudbende'ye va'ad-den ekinmedi. Gzn,
Prens adalar istanbul yaknnda, vaktiyle Kzl Adalar denilen adacklardr. (Mtercim). Pahimares, 2, s. 306, 300, 302, 318. 347 Kezlik, s. 411; Karamanu, Mandakiu, yni Karaman, Mentee. 348 Rum metinlerinde Saysan Birsarha Sasan ve Al'd -dn, Alaides olarak isimlendirilir. 349 Pahimares, c. 2, s. 433 ve s. 680; Dukas, Bizansl Istemata, s. 236.
345 346

Sayfa

101

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

Andronikos'un teklifinden memnun olarak, on Trk belerine Bizans mparatoru'nun hududuna saldrlmamasn i'ar etmiti350. Hudbende, yars yeeninin kumandas ile karben Konya zerinde grnecek krk bin kiilik bir imdd ordusunun hareketini iln ve o ihtara yeni bir kuvvet ilve etti. Ancak Gzn'n tehdidi ve Hud-bende'nin tehizat Sard ehrini nihayet eline geiren Al'd-dn'in taarruzlarna kar koruyamad ve Efes ve Tire'nin Saysan tarafndan zaptna mni olamad. Osman ise gururlu Mari'nin tehdidkr ihtarlarna o kadar da ehemmiyet vermedi. Drt defa nianlanm351 olan bu kadn gerek izdivacn, gerek Mool imdad kuvvetlerinin hareketini hzlandrmak iin znik'e gelerek, her trl dmanla son vermesini, ve aksi halde onun ifdesine gre otuz bin kiilik bir ordu ile imdiden hudud zerinde grnm olan Hudbende'nin intikamnn penesine deceini znik'den Osman'a ihtar etti.352 Osman, Sakarya ve Lefke (Gal lus) nehirleri arasndaki mntkalara, yni eski Sifun ve Halzon'lann353 ikamet ettikleri memleketlere kadar istilsn geniletmi ve dehet salm ve hatt Boazii kenarlarnda ve Karadeniz sahillerinde stavroz'a (Astrabides) Anadolu Hisarne (Hieron), Helayi'ye (Kilya) ka dar ilerlemiti. Binenaleyh Mool Hnnn nianlsnn tehditlerini hi hesaba almayacak derecede kendisini kuvvetli buldu. Mari'nin gururlu li snndan hayet gstermek yle dutsun, bilkis hiddetlenerek, znik'in kilidi olan Trikokya (Trklerce Koca-Hisar) kalesine hcuma hazrland. Bu hisar muhafaza eden mahir okular, Osman'n muhariblerini ok rahatsz ettiler. Lkin bunlar hendekleri aa ve moloz ile doldurduktan sonra, by k zayiata uramakla beraber, mevkii zapta muvaffak oldular. Ulubd kumandan Makrenus'un, muhsrlar tarafndan pek skrlm olan muhafzlarn imdadna gnderdii altm Muabar'n (El -Ma-ribler)
Delatum edicto Canis (Kaviv, Caan, on khan) est abslsti a Romanorum infestalione jubentis> (Metindeki son ibarenin ltince mehaz. Pahimares, s. 180.) 351 Pahimares, 411, 412, 433. (Elli sene nce Hulg'ya vaadedilip, Abaka'ya verilen prenses Mari bakadr. Bu son prenses, Gzn'a nianlanp, onun vefa,t zerine Hudbende'ye teklif olunmutur. Mari'nin Hudbende nmna ihtarlar -ki birka sa,tar aada grlr- zifne bir diplomatlk olacaktr. Fakat Osmanllar bu ince diplomatla aldanmadlar. Mtercim.) 352 Pahimares. imparator Andronikos, gayrimer hemirelerini Moollar1! ve Tatarlar' celb ve ifal iin prenses gibi gstermitir; Mari Paleologina drt Mool mparator'na nianland gibi, Miel'in tabi kz Ofrazin de evvel Nogay'a, sonra Tatar Hn Tokta'ya nmzed edilmitir (Mtercim'in bu notun bulunduu sahifedeki haiyesine mracaat). 353 Sifon'lar, Sifon yahut Dsofon (bugnk Sapanca) dalar ze rinde ikamet ederlerdi. Bu dalara Baana ad dah verilirdi. Aleksi Komnena, kitap: 10, s. 282. imdiki Sapanca ismi Safon ve Baana isimlerinden meydana gelmi gzkyor.
350

Sayfa

102

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

hynetiyle (yni yardmlaryla) Trkler Lblce (Kbklea Hisarn da ellerine geirdiler,354 Btn bu hisarlara mlik olan Osman, Moollar'm hareketinin gstermekte olduu tehlikeden kendisini tamamen hri grd355. Osmanl fetihleri hakknda Pahimares'in ifdesi noksan ise de, biz onu Osmanl mverrihlerinde birok tafsilt ile bulmaktayz. Bu mverrihler Koca Hisar ve Lblce356 fethi arasnda357 Lefke Irma yahut Yenisu zerinde kin Ak-Hisar Lefke, Yenice mstahkem mevkileriyle (708/1308) Yenisu ve Sakarya'nn mltekasndan pek uzak olmayan Geyve ehrinin zaptn zikrediyorlar. Osman, -ki on yedi sene nce dostu Kse Mihal refakatiyle birinci defa olarak Sakarya'nn kuzey cihetlerine saldrmt- bu defa Kse'yi yalnz refakatine deil, slm'a da davet etti. Mihl, her ikisine de muvafakat gsterdi. Birinci seferde Gynk ve Mudurnu yollarn gstermi olan Samsama (Samsa) avu ikinci defa olarak Osman'a yardmc olmu, ve hizmetine mkfaten Lefke yaknlarnda Yeniehir rma kenarnda bir kaya zerine yaplm kulenin malikne olarak kendisine verilmesini talep etti. Osman, bu dilei yerine getirmesiyle, bu kule hl avu Ky diye anlr358. Samsama, Osmanl idare mertebesinde birinci avutur. leride avularn hkmet habercisi (Haber-resn- hkmet), komiser- (me'mr- mahss), eli terifats, hatt eli sfatyla mhim bir vazife if eylediklerini greceiz. Ancak avu hizmeti gibi avu unvan devletin kuruluundan nceki bir zamana kar; nk -Seluklu sultnlar ve daha

Pahimares, kitap: 7, bb: 9, s. 405. Pahimares'in Atarisi belki Osman'n yeeni Aktimur'dur. Bu mverrihe nazaran Tri-koka ve Kbklea'nm fethi 1308'de vuku bulmutur. u trih, Kk Nianc'nn Koca Hisar iin gsterdii fetih trihine -ki 708/1308'dir- tamamen muvafktr. (Nianc'da Ko Hisar.) 355 Pahimares, c. 2, s. 228, 286, 444, 445. 356 Lblce, matbu Tc't-Tevrlh'de Leblebcidlr. Hammer'in zapt doru olacaktr. Eski ml kaidesi birinci <Vav> hazf, tb'iler de bunu Leb -lebl> zannyla <-ce yi ci ye tahvil etmi grnyor. (Mtercim.) avu in bkz: Ord. Prof. M. Fuad Kprl, islm ve Trk Hukuku Trihi Aratrmalar, stanbul, 1982; ve yine ayn mellifin slm Ansiklopedi -si'ne yazd avu maddesi. (Hazrlayan). 357 Kbklea'nm Lblceye tahvili bir keidenin unutulmasy -la kolayca anlalr, Kefin keidesi ekilmediinden Lm olmutur. Hudbende lfznn Bizansllar tarafndan Har pantasa tahvilinde daha ziyde tahrif grnr. 358 Sa'd'd-dn, varak: 15. Nesri, 39, drls, 68. kavemet gsterdiler. Muhasaras Sultn Osman tarafndan Aygud Alp'in olu Kara Ali 'ye braklan Tekfur Pnar
354

Sayfa

103

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

sonra Osmanl pdihlar saraylarmdaki avuba359 gibi- byk avu (Rumca'da Megas avu) Bi-zans'da sarayn yksek erknndan biri idi. Osman'n ordusu, Lefke'den Ak Hisar, Yenice, Geyve zerine yryerek, bunlarn kumandanlar, Ak Hisar kumandan gibi sultn istikbl ile itaatlerini arz eylemek, veyahut Karadere360 vadisine giden Geyve kumandan gibi kamak iin kalelerinden ktlar. Hisarlardan az bir miktar, ksacas Sakarya yaknnda sarp bir kaya zerinde grlen ve o vakitten beri Osman'n refik-' lerinden birinin nmna nisbetle Karacabes diye isimlendirilen hisar mukavemet gsterdiler.Sultn Osmn tarafndan Aygud Alpn olu Kara Aliye braklan Tekfur Pnar361 hcum ile zapt olunma-syla ona, Nifce Hisar, Karagz kalelerini iine alan ve Geyve'yi de ml hak bulunan araz ile birlikte malikne olarak verildi362. Osman. Rumlar'n Asya'da son mstahkem iltica mahalleri olan Sakarya kalesini zapt etmekte olduu srada, kendi memleketlerinin gney ksmlarnda aniden korkun bir dman tarafndan tehdid edildi. Bun lar Trk mverrihlerinin udarlar363, Bizans mverrihlerinin Tohar-lar dedii Tatarlar idi, ki Mool'dan baka birey deildirler364. Osman, olu Orhan'a Karaca Hisar'n mdfaasn verip sdk silh arkada Saltuk Alp ile dnme Kse Mihl'i yanma katt. Orhan bu iki tecrbeli muharibin yardmyla, Germiyan emareti tarafndan Karaca Hisar kaza ve ehrine girmi ve bu ehrin pazarn yama etmi olan u-darlar' Oyna Hisar yaknnda malp etti. Osman, olunun bu ilk muvaffakvetinden iftihar ederek, o zaman dan itibaren hakknda byk midler besledi365. kinci bir tecrbede bulunmak
Konya Sultn, mparator Aleksius'a bir avu (Siaos) gnderiyor. Pahimares bir byk avu (Megas aos), Kodinus bir byk tercman (Megas Drogmanus) tantyor. Dknj ile Gibin (Gibbons)'un 53'nc bb'da 486'nc sahfesine nr-caat. ngilizce ushef kelimesi herne kadar exire kelimesinden mtak ise de, Trke'nin avu kelimesine mudildir. 360 Kurudere. Harflerin sadsmca mabehetten dolay ekseriya pek garip corafya hatlarnda bulunan Leonklavi, Kurude-re'nin eski Goriderizia olduunu zanneder. Kezalik Dor-lom'u orlu, Kastellum Kazi'yi Geyve, psos'u Alp-su addeder. 361 Mverrih Fontaine imperiale diye tercme ediyor ki mparatorluk emesi demektir. 362 dris, varak: 70, Nesr, 40; Sa'd'd-din, 16. (Sa'd'd-dn'de, Karacebe'dir ki galiba yanltr.) 363 Mverrih Tshodars yazyor. Tcti't-Tevrlh yle der: avdar Tatar demekle tihar bulan kavm ki hl avctarlu derler.> (C. 1, s. 26) (Mtercim). 364 Tari. Bunlar Pahimares'n yazd -Hubende tarafndan gnderilmi - yardmc askerlerdir. 365 Sa'd'd-dn, varak: 15; Neri, varak: 41; drs, varak: 71 ve mteakip.
359

Sayfa

104

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

zere Sakarya ile deniz arasndaki mahallerin (bugnk Koca -ili sanca366 ) fethi memuriyetini ona emnet etti. Bununla beraber yirmi senelik sadket ve cenk ile tecrbe edilmi en cesaretli silh arkadalarndan drdn -ki Kse Mihl, Abdurrahman, Konur Alp, Aka Koca 367-'dr beraber gnderdi. Birinci muharebe, evvelki seferde dah hcuma uram olan bir hisarn duvarlar altnda vukua geldi; bu hisar, Karacebes tarafndan zaptolunarak, btn mlhakatyla ona temlik olundu. Hisarn harabeleri iinde bugn Osman'n bu sebatkr refikinin mezar grlr,368 Alp-sofi Hisar bir mddet sonra Orhan'n penesine derek, hizmetlerine mkfaten Konur Alp'e verildi. Osman'n olu, Geyve kprsnn tesinde Ak-Hisar' da zaptettikten sonra, Ayan, Gl'nn dousunda Kpr-Hisar'a dnerek, oradan Kara Ali'yi zafer haberini iletmesi iin babasna gnderdi. Osrnn-olu, henz hibir terslikle haleldar olmayan bu muvaffakiyetlerden cesaretlenerek, yine sefer at. znik'e yakn Kara-Tekin mstahkem mevkii, kaplarn amakta te'h* gstermedi. Orada ele geen kadnlar, ganimet gibi taksim ve kalenin kumandanl Samsama avu'a tevd olundu. Konur Alp, dier bir arka ile Ak-Yaz kazasna azmet-le, hisarlarm fethetti (717/1317). Bizansllarn Halizon dedikleri blgenin merkezi olan TuzPazar, Ak-Hijar yaknnda Kiliki, Kuyucak, Keresteci369 -ki Sabanca Gl zerinde kindirler- bu fetihlerdendir. Aka Koca dah Ak-ova370 kazasna azimetle, o vakitten beri ve zamanmzda Koca-tli371 denilen mahalleri metbunun silhlarna boyun edirdi. Bizans mparatorluu en mhim mevkii olan Nike (znik), u suretle adm adm hasm (yni Osmanllar) tarafndan muhasara ve Osman'n znik kaplar yaknnda bina ettii iki hisarn -ki Trikokiya ve Kara-Tekin'dir- iine
zmid, zmit. Koca-ili gibi Osmanl-Trk trttne alt b?r ismin zmit olarak deitirilmesi gariptir. mid olunur ki bir gn Koca'nn, bu ih-t'yr gazinin nnu o beldede dahi ihya olunur. (Mtercim). 367 drls, varak: 74. 368 idrs, varak: 75. Macaristan'da Trkler Karacebes'in htras iin eski Kolonya Litorata'ya onun ismini verdiler, ki bu mahal bugn (Karanebe) nmyla mruftur. Bz mverrihle rin bu sonuncu isimde Ovid'in menfas olan Karasedes (Cara Sedes) lfzn bulmalar hatya mebndir. 369 drs, varak: 75. 370 Akyaz dah denilir. Tc't-Tevrh, s. 26 ve 27, her iki ad gsterir. (Mtercim) 371 drs ve Sa'd'd-dn. zmit'in gneydousunda, sarkan Sakarya ile mahdd ovann aa ksm Ak-ova diye isimlendirilir. Yukarya tesadf eden dalk ksm znik'in arkasna der ve Ak -yaz nmn alr. Sakarya'nn te tarafndaki Tuz-pa-zan, Kapucuk Karacebesi, Kerestecik, Keliki (?) Akyaz'dadr. Keli ki Akhisara yakndr; Kara Tekin iznik civarndadr. Cihn -nm'ya gre, (s. 659), Akyaz izmit ve Sapanca'dan Bolu'ya giren yol zerindedir.
366

Sayfa

105

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

konulan muhafzlar tarafndan endiede idiler372. Bursa'y da o vehile kuatmak iin, Osman, yeeni Ak-Timur*a ve generallerinden Balaban'a ehrin yaknnda iki istihkm insn emretti. Ak-Timur, istihkmn bat tarafndan ehrin t karsna373; Balaban da kendi istihkmm -ki hl Balabanck374 nmyla yd olunur- Nilfer Gl'nn sahiline in ettiler. Bu iki istihkmn muhafzlar on sene Bursa'y tazyik ettiler; t o zamana kadar ki, Osman btn kuvvetini, bir nikrs darbesinden dolay bizzat balarnda bulunamad cihetle, olu Orhan'n kumandasna vererek, Bursa zerine sevketmek azminde bulundu (717/1317). Kse Mihl, Turgud Alp, eyh Mahmud, Edebl-nin yeeni Ah Hasan'dan mrekkep olan harb ras, evvel Bursa'nn anahtar olan Adrenos'u (Hadriani) zapt etmei zarur grd. Osman iin huzur karan cedel iin iddetli arzuya -yakn zamanda Adrenos kumandannn babas tarafndan ldrlen - yeeni Ay-Todu Alp'in intikamnn alnmas emeli de ekleniyordu. Her suretle muvaffakiyet yz gsterdi; ehir alnd. Muharebe frkasnn hrs, yama ile375; generalin gururu kale duvarlarnn yklmasyla; Osman'n intikam kale hkiminin katliyle byk bir honudlua kavutular. Mteakiben Orhan, muzaffer sancaklarn Olimp376 eteinde Pnar-bama ve dou tarafndan Bursa kaplar nne dikti. ehrin kumandan, iddetli bir mukavemete hazrlanmakta iken, Andronikos'dan ehrin teslimi emri geldi. Kumandan, otuz bin Bizans altn377 mukabilinde, ahlinin tammnn mallariyle beraber kmakta serbest olmalarna ve kendisinin de Gemlik'e (Kios) gitmesine msade ald. Kse Mihl tarafndan idare olunan bu mzkere, yalnz iinde birok muhafz ve sebatl bir kumandan bulunan tammiyle mstahkem bir ehrin harbsiz teslmiyle deil, otuz bin duka'nn teslimini de netice itibariyle salamasyla mhimdir; zira bu miktar, Hristiyan hkmdail arnn hemen asr her yeni bar faslasnda -sabit olmayan bir sulha nail olmak iin Trkler'e tediyesine mecbur olduklar- kurtulu fidyesinin deimez bedelini tekil eder. Ancak onyedinci asr esnasnda
drs, varak: 80, 81. Sa'd'd-dn, varak: 16. Pahimares, 1, 4, 25, s. 229. ve 1, 5, 21, s. 287. 374 Zamanmzda kaplca zerindeki kemerlerin grnd yer burasdr. d -rs, bu kalelerin insn 713 ve 715 arasnda, Hac Kalfa 717'de gsterir. Pahiraares, s. 417 ve 288. 375 Cihn-nm'ya gre, s. 659, Balabanck Nlfer'in bat sahilinde, Ke-te'nln kuzeyindedir. 376 Mverrih acrdan ve harb hlinden dolay ayplyor. (Mtercim). 377 Ner, drs, Sa'd'd-dn, Bratutu'nun tercmesi. Bratutu Pnarba yerine Smanto dalla banda di Peichiar diyor.
372 373

Sayfa

106

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

7.itva-Toruk musalhasmdadr ki Osmanl beliki kaleminin vergi kaytlarndan bu art ebediyyen karlmtr. Kk Asya'nn en gzel, en mhim ehirlerinden olan Bursa bu suretle dt378. Bursa defalarca tahrb ve tekrar in olunarak, bugn -Olimp'den inen hzl akl sular ile euya kanm olan- bir vs ovann giriinden muhteem bir grnle arz- endam eylemektedir. Plin'in rivayetine gre, Bitini (Bitinya) kral Prusyas'n nezdinde ikameti esnasnda, Anibal tarafndan kurulmutur. Daha sonra Mitridd'm mukadderatndan hissedar olmu, Lukullus idaresi altna almtr. Kostantiniyye mparatorlarnn tasarrufuna getii halde Hemdn hanedannn hretli emri Seyf'd-devle, onuncu asrn ortasna doru, (hicr drdnc asrn ortasndan nce) bir sene muhasaradan scnra, eline geirmi ve duvarlarn ykmtr. Tekrar Bizansllar eline geip, yeniden duvarlarla kuatlm; daha sonra beyn ettiimiz vehile, yeni devletin kurucusu, daha doru tabiriyle olu Orhan tarafndan -zra Osman bu ehrin teslim alnd haberini vefatndan pek az bir zaman evvel alabilmiti- fethedilerek Osmanl pdihlarnn payitaht ve ikametgh olmutur. Erturul'un olu, yirmiyedi sene saltanattan sonra, yetmi yanda vo Bitini (Bitinya; Bithnia) payitahtn elde etmekle nma yarar ebed bir inzivgh, halefleri iin bir merkez feth etmi olmak iftihar iinde irtihl eyledi (726/1326).379 Kayn pederi eyh Edebl, defnedilmekte ona ncelik ederek, ondan drt ay evvel yz yirmi yanda380 ve Osmanllar'n, kalemlerine geldii gibi, bzan Mal Hatun, bzan Kameriye adn verdikleri sevgili zevcesi de kendisinden evvel vefat etmitir. Osman, onlarn Bilecik'de definlerinde hazr bulunmutu.381 Orhan, pederinin son nefesini vermek zere bulunduunu haber alnca, devletin en byk ricali olan Turgud Alp, Saltuk Alp, Edebl'nin eyh Ah ems'd -dn, Edebl'nin yeeni Ah Hasan, kendi imm Yahi Osman, andarl Kara Halil ile birlikte Sd'de babasnn mevtiinin yata kenarna kotu. Osman,
Mverrih teki taraf hesabna yazyor: demektir. (Mtercim).
378 379 380

Bursay

u suretle

Osmanllar fethettiler

Hac Kalfa, Takvlm't-Tevrth, Defter-i Seltn. Sad'd-dn, her pdih, zamanndaki limler ve eyhlerin mehurlarnn tercme-i hallerini yazd halde, Bratutu, tercmesinde bunlar nakletmemitir. 381 Sa'd'd-din, Sultn Osman Edebal'nm defninde hazr bulunmu olmasna gre, Edebal Osman'n vasiyyet ve cenazesinde hazr bulunamayaca aikrdr.

Sayfa

107

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

oluna hitaben: Ben lyorum; fakat esef etmiyorum; nk senin gibi bir halef brakyorum. dil ol, iyi adam ol, merhametli ol. Btn teben msavat zre himaye et. Dn-i slm' nereyle. Yeryznde pdihlarn vazifesi budur, ve Cenb- Hakk'm ltfuna ite bu suretle mazhar olurlar. dedi. Ondan sonra -Bursa'y bizzat fethetmek ve u vehile lm deinde olunun snndan nasibini almak istiyor gibi- bu ehrin devlet merkezi ittihaz edilmesini ve kemiklerinin oraya naklini vasiyyet etti382. Osman ve Orhan'n yeni imm Tursun Fakh ile Yahi Osman, Ah ems'd-dn, andarl Kara Halil, pdihn son emirlerini if ile, cenazesini eskiden beri Bursa kalesinin kilisesi olan Gml Knbed'e nakl eylediler383. Burada onyedinci asrn balarna kadar ecnebi ziyaretilere Sultn Osman'n olmak zere iri taneli aatan bir tesbh gsterilir ki, halk arasnda bunun grn o padiahn htralardaki yd nmna dern bir sayg hissi muhafaza ederdi. Bir de gayet byk bir davulun sand grlr ki, rivayete gre Sultn Al'-dn Karaca-Hisar beliini devrettii zaman Osman'a hediye eylemitir. Bu iki trih bide bu asrn (yni mild ondokuzuncu asrn) balarnda kale ve ehri hasara uratan byk bir yangnda alevlere av olmutur. Eski kubbenin kabirleri zerinde aksettirmekte olduu parlaklk yerine bugn gzleri Osmanl Devle-ti'nin messisi erefine in olunan trbenin384 harabelerini rtmekte olan kirelerin donuk beyazln grmekle yaralanmaktadrlar385. Os-ir.n'n belik verilmesinde ald t ve alem (kl ve bayrak) temin olunduuna gre, Hazne-i Hmyn'da mahfuzdurlar386, kl iki ulu ve srt parlaktr. Lkin Halfe mer'in -Z'1fikar nmn vermi olduu- dehet saan silh gibi iki tarafl deil387. Biri ark', dieri Garb' tehdd etmekte olan bu iki ulu klcn resmi Osmanl hkmeti paalarnn mhrlerinde kullanld gibi388, Kapudne Be'in,
dris, varak: 83, 84, 85. Bursa'ya Seyahat kitabnda kilisenin tarifine mracaat, s. 47 vd. 384 Nesri, varak: 48, Kuibbe'nin zerindeki fer, sm -i saf g!bi parlard diyor. 385 Bursa'ya Seyahat, 49. (Trbe daha sonralar tamir olunmutur. (M tercim). 386 fcem/il-nne'de Osman. 387 Kur'n'n taraf- llahi'den gnderildiine inanmayan bir ahs kiye 'blmek iin Kullanld rivayet olunur. Bu hareketi Peygamber tarafndan el-Frk* (kes'p biici) iftihar unvan verilmesine sebep olmutur, el-Prk, Kur'n'in da unvandr. (El-Prk, mbaladr. Gayetle fark fasl eden adama, denir. Hak ile btl beynmi kemlile temyiz ettii in, Hazret -i mer'e verilmitir. Yhud Mekke'de slm' izhr ile hakk' b -tl'dan ayrd in. Tere eme-i Kaamus'dan hulsa. (Mtercim) 388 Hele Bud'n valilerinin. Viyana Evrak Haznesi'nde Viyana Saray Gizli Kanelaryasnda bu
382 383

Sayfa

108

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

yni Osmanl Donanmas byk amiralinin krmz sanca zerinde hl mahede olunmaktadr389. Ancak Osman'n emirlii almetlerinin muhafazasndan ziyde' sahy birey vardr ki, fakirane mrs ve giyim sadelii hakkndaki bildiklerimizdir. Ne altn brakt, ne de gm. rtih -lirden sonra hanesinde yalnz bir kak, bir tuzluk, bir ilemeli kaftan, yeni bir sark, bugn Alaehir'de iml olunanlara benzer birka ipekli krmz sancak, l atlar, tarlalar zirat iin birka ift hayvan, birka ift koyun srs (ki imdiki pdiha it olup Bursa civarnda otlamakta olanlar bunlardan tremitir) bulundu. Osman'n libs, slm'n ilk muhariblerinin elbiseleri gibi sde idi; onlar gibi krmz mdevver klahnn zerine -n tarafnda geni kabart tekil eder- bir beyaz sark sarard. Yaka ve astar kendi renginde390 geni bir kaftan giyerdi ki, uzun yenleri kollarn arkasndan sarkarak, elbisesinin aa ksmn rterdi. Osman'n ahs garip bir hususiyet gsterirdi. Hemen kaftann yerleri kadar uzun olan kollar dizlerinden aa inerdi391. ark'da bn3-enin teekkl sureti hkmdarlar iin hayr faldr, o zamandan beridir ki, Eski ran'n en kuvvetli hkmdarlarndan biri olan Erdeir (Ar-takzerkes) Diraz-dest (Uzun kollu) lakabyla anlm, Hkmdarlarn elleri uzundur darb- meselesinin domasna sebep olmutur392. Osman'n bnyesi ta binmee pek msait idi.393 Salar, sakal, ka-lan genliinden beri Kara lkabn verdirmiti. u lkab, bir ahsn g?.ellii hakknda sylenilebilecek en manidar medhadr. Hafz, mehur bir beyit'inde394 sevgilisinin esmer tenli olmasn ateli 'bir ekilde beyn eder. Birok Trkmen hkmdarlar tarihte bu
suretle mhrleri tayan yazlar vardr. 389 Devlet-i Osmniyyenin Tekilt ve Usl-i daresi, c. 2, s. 296. 390 Yun'un eserine mracaat. Bu eserin m. Selim asrnda yaplan resimleri gzel deilse de, dorudur. Sarayda muhafaza olunanlarn ayn olmak zere sultanlarn tasvirleri grlr. 391 em'il-nme'de dizinden asur diyor. 392 Nonne scis regibus longas esse manus? (Metindeki darbmeselin ltin -cesi.) 393 Osmanl pdihlar hemen cmleten binicilikte pek muvaffaktrlar. Sultn Selm'in dik bir yoku zerindeki Haleb Kalesi'ne at ile kt rivayet olunur ki, baka bir atl bunun tecrbesi ne cesaret edememitir. IV. Murad, Revan Seferi'nde, bir neferin kendisini nehrin akntsna kaptrmas zerine, atn srp neferi sandan tutmutu. Nefer, salimen te tarafa ktnda, hayranlk ve heyecan iinde bu manzaraya bakan btn ordu yek -vz olarak takdr-hn olmutur. Abdlzz Hn, Pariste anzeli'de atla dolarken, Gran Trkn (Franszlar'n Osmanl pdihlarna verdii unvan ki Byk Trk demektir) tarz - hne-i cndiynesi Parisliler*! hayretler ierisinde brakmtr. (Abdlhamd Hn- Sn'nin binicilikte dah muvaffakiyeti malmdur.) (kinci basmn ilavesidir.) 394 An siyeh erdeh ki, rn-i lem bi-avest em-i meygn, leto-l rn, dil-i harem bi-avest Hafz

Sayfa

109

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

lkapla mruftur. Ksaca Karesi Be, ki Osman ile beraber Seluklu Devleti'nin vrisi olan on beden biridir; Kara Yusuf, Kara skender, Kara Koyunlu hanedanndan iki hkmdar395, Ak-Koyunlu hanedannn messisi Kara Yuluk (Kara Slk). Osman verilen Kara lakabyla Erturul ve airetinin ilk istil ettii mntka olan Karaca Da ve Osman'n Kk Asya'daki ilk maliknesi Kara Hisar isimlerinin arz etmekte olduu tesadfe Osmanllar bir ehemmiyet veriyorlar.396 Csnn hakknda bir hkm verilmek lzm gelirse deriz ki, tahakkm kabul etmeyen ecatna, geni emeller ve byk devletler kuranlarn cmlesinin belirgin zellii olan teebbs fikire sahipti. Bunu da ilvt ederiz ki, amcasn ldrm olmasyla beraber, faziletini tekil eden mrev vasflan hiz olduu inkr kabul etmez. Erturul-olu'nun Os-manllar'n htralanndaki saygyla anln -ki Osmanl tahtna her yeni pdih clis olduka millet, Osman'n gzel ahlkna mlik olmasn temenni edecek derecede derndendir- bu fikrimizin istinadgh olmak ztre gzler nne koyarz.397 NC KTAP SULTAN ORHAN DNEM Orhan'n clsu.-znik ile zmid'in fethi.-Osmanl Saltanatnn ilk siys messeselerL-Yenieriler le Siphiler.-Tekkelerle muhtelif Mektepler tesisi.-Karesi'nin fethL-Ke-i Da'ndaki tekkeler. -Bursa,'da seltin, ulem, evliya trbeleri. Orhan'n398 clus yl (726/1326) Osman'n clusunda vuku bulan
Kara-Koyunlu Bizanslar'm Mavroviyotosudur. bn Battta, Seyahat-nme'sinde Orhan Be ibn's-Sultan. Osmn-cui diyor. (Mtercim.) Osman'a verilen Kara lkab, Gibbons'un ibu yirmiyedi sene saltanatna ve Bizans askeri zerine ilk muzafferiyeti olan 27 Temmuz trihine atfettii mnidrlktan ziyde kyn - dikkattir: Trihin garip tesadf bu hilkat ucubesinin ser ve muharreb bir su rette byyeceini kefettirir. Yirmiyedi senelik hkmetinin tarihesi birtakm yamagediklerin te kerrrn gsterir. (Onsekizinci Asr nihyetinde vefat eden Gibbons'un bu ifdesi, cevbdan mstani olacak kadar ga-razkrnedir. Mtercim). 397 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall), Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 1/60-90. 398 tbn Battta Seyahatnamesi Zikr- Sultn- Bursa unvan altnda Sult&niha ihtiyr'd-din Orhan Be diyor. Bu unvan hakknda bizim trihlerde bir rivayet gze ilimedi;
395 396

Sayfa

110

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

durumlarn hepsine sahne oldu. Orhan dah, Osman gibi, babasnn dn yaden gidiiyle birlikte br olunun dnyaya geliini grd. Karaca Hi-sar'm fethi ve Orhan'n doumu haberleri ayn zamanda, yaylm olduu gibi, Bursa'nm fethiyle Osmanllarn nc padiah Murad'n doumu da ayn zamanda gerekleti. Osman'n halefi, ilk ii olarak, biraderi Al'd-dn'e hkmetin tak-sm edilmesini teklif etti. Osmanl saltanatnn ilk siys ve idar messeselerinin dzenleyicisi olan Al'd-dn, Orhan' yegne vris gstermi bulunan pederinin vasiyyetine sayg gstererek, biraderinin srlerinin yar-m bile kabul etmedi; btn mlk olarak, Nilfer ay'nn bat sahiline den Kete (Katukia) vadisinde bir ky399 istedi. Orhan ona hitaben: Madem ki sana teklif ettiim atlar, inekleri, koyunlar almak istemiyorsun, milletimin oban yni vezr ol! dedi. Al'd-dn400 bu tek-lfi kabul ederek, devleti pdih ile birlikte idare etti; nasl ki arkllar'-n rivayetlerine nazaran Hrn ile Ms dah bu vehile hareket etmilerdi. Bratuti, bu kyn ismini sylemiyor. Sa'd'd-dn ile dierleri bzan Fatur, bzan Fudre diye yd ederler. kpaa-zde, cKarada> adn veriyor, ve Kete vadisinde bulunduunu sylyor. Osmanl lisnnda vezr hamal demektir401 ki, bu mn hkmdar tarafndan tam bir selhiyeti ve yegne mes'liyeti hiz olan Osmanl nazrlar reisinin memuriyetinin mhiyetini gsterir. Ancak Al'd -dn*-in selhiyeti kendisine halef olan sadrzimlara nisbeten mahdud idi. Bu sadrzamlar pdih tarafndan d esr gibi telkki edilmekle beraber, onlarn maiyyetlerinde dier vezirler vard; sair imtiyazlar meynnda sulh akdi ve harb iln hakkm hiz idiler. Hkmetin dhili idare ilerine nezret ve haric siysetle ilgili muameleleri idare ederlerdi. Harb san'atna bigne olan Ai'd-dn, hkmetin ihtiyalaryla itigl ederek, kardei devletinin
lkin bn Battta'nn bunda yanl olmas pek az muhtemeldir. Mtercim'in Terceme Mecmuasna mr (Muhibbi azizim mverrih Azmi be efendi Gibbn'm tarihinde dahi Muhtar'd-dn lkab bulunduunu htar eylemilerdir. kinci basma ilve. Mtercim). 399 Bratti, bu kyn ismini sylemiyor. Sadd -din ile dierleri bazen Fatur, bazen Furde diye yad ederler. Akpaa-zade, Karada adn veriyor, ve Kete vadisinde bulunduunu sylyor. 400 Sa'd'd-dn, Neri, drs, ve bunlara nazaran Hac Kalfa'nn Takvm't-Tevrh'inde Cedvel-i Vzer. Osman Efendi Hadkatl-Vzer'da bu vak'ay daha, tafsilt ile tasvir eder. Nesr ile Sa'd'd-dn, Al'd-dn'in 726'da, Hac Kalfa le Osman Efendi 728'de vezr olduunu sylerler. 401 Vezr, havss- pdisahden ol mukarrebe tlak olunur, ki pdihn skletini tahamml ve umr- meslih-i mlkiyesinde re'y- tedbiri ile inet eder ola. tikak haml-i siki (ar yk) mnsmdadr. Vezr, muavin mnsna da gelir. Kaanras tercemesinden Mverrih, veziri devlet slerini yklenen, muavin diye tefsr etmeliydi. (Mtercim).

Sayfa

111

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

hududunu yeni fetihlerle faslasz geniletirken, o da devletin esaslarm hakimane messeseler ile takviye etti, Osman, henz Erturul hayatta iken, Kei Da'nn dou cihetinde -ki Sultann sancann byk bir ksmn fethetmi, Orhan dah Os man'n saltanat zamannda znik ile zmit'e kadar uzanan btn kuzeybat ksmm zaptetmiti. Orhan, Bursa'nn fethinden sonra, ehrin muhteem mevkiine meftun olarak, ikametghn Yeniehir'den oraya nakletti. Silh arkadalar bulunan Aka Koca, Konur Alp402, Abdurrahman Gz, Kara Cebes znik ile zmit'teki Rum askerlerini son derece yorduktan sonra kuzeyde Karadeniz, gneyde zmit krfezi, batda Boazii ile mahdud adaya benzer ksma girdiler ve Boazii sahiline gelmedike durmadlar. Konur Alp, Akyaz ile Konurpa ve Akova'nm beri tarafndan Sakarya nehrinin iki sahilindeki kaleleri Rumlar'dan alm; Aka Koca dah Ermeni Pazar, yn Gl, Kanderi (Kandra) kalelerini ele geirmiti. ki muhrib, o zaman kuvvetlerini birletirerek, Kostantiniyye Boaz yaknlarnda ve birincisi skdar'dan403 drt, ikincisi saat mesafede bulunan Aydos ve Semendire kalelerine doru ilerlediler. Semen-dire'yi, bir mddet hibir muvaffakiyet eseri gstermeksizin muhasara ettikleri halde, tesadf imdadlanna yetiti. Semendire Kumandannn olu vefat ettiinden, cenaze alaynn gemesi iin kale kaplar ald; Osmanllar abucak cenaze alay zerine hcum ederek, kumandam esr ettiler. Dier hudud kumandanlarm idam etmi iken, bunu ldrmeyerek, mparator'a fidye-i necat mukabilinde serbest brakmay teklif ettiler. mparator cevaben, insan alp satmak mu'td olmadm syletti; Aydos hkimi de o cevb verdi; yalnz zmit hkimi istenilen kurtulu fidyesini demeye muvafakat gsterdi. Kaleye gelince, Aka Koca onu zaptetti; o andan itibaren btn bu blge, Koca-ili (htiyar Memleketi) ismini ald. Bilhare daim bir ziyretgh tekil eden Aka Koca'nn kabri hl Kanderi404 civarnda bir tepe zerinde grnr. Aydos Da'nm dou cihetinde in edilmi olup Semender Kalesinden bir saat mesafede bulunan Aydos kalesi Konur Alp ile Gz Abdur -rahman tarafndan muhasara edildi. Eer airane bir vak'a kalenin kaplarn amam olsayd, yksek duvarlar hcum edenlerin taarruzlarn belk

112
Sayfa

Bratutu'da Konur Alp yerine Kokiyuralp, Sultann yerine Sul -tan-Ayuken denilmitir. 403 Chan-nmft, s. 683. 404 drs, varak: 2. Aka Koca'nn torunlar drs zamannda sa idiler. Bunlardan Fazlullah elebi Gelibolu'da bz hayrat brakmtr (Ner, 104).
402

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

neticesiz brakacakt. Kumandannn kz surlarn zerinden Abdur-rahrnan' grm, derhl k olmutu. Bir gece ryasnda da grd zannetti. Nihayet mukavemeti yakan bir hisse malp olarak, ona mektup bal bir ta att. Bu mektupta, geceleyin kaleden ieri girmek vstalarn gsteriyor, ve kalenin fethine405 yardm edeceini va'd ediyordu. Filhakika Gz Abdurrahman seksen kii ile kaleye girdi ve birica gn sonra Konur Alp tarafndan kumandann kz ile beraber Aydos'un fethi haberini Orhan'a ulatrmaa memur oldu. Orhan, fethe vsta olan kz mkfaten Abdurrahman'a verdi. Bilhare, ecaatte pederinin rak-bi olup da byk bir hret kazanan Kara Abdurrahman bu izdivacn semeresidir. Bu kahraman, dmanlarn o derece dehete drmt ki, Rum kadnlar onun vefatndan ok zaman sonra ocuklarn Kara Abdurrahman geliyor diye korkuturlard. Osman'a Kara lkab verildiinden beri bu lkap bir hayr fal olarak telkki edildi. Bundan dolaydr ki, Aka Koca'nn silh arkadalarndan Mrsel de bu lkab ald. Kara Mrsel, zmit krfezinin gney ksmlarn zaptetti ve bilhare bu ksm, o fethedilen yerlerin muhafazas iin dima kk harb gemileri hazr bulundurmak artyla malikne olarak kendisine verildi. Trkler bugn dah sahillerin muhafazasna mahsus bir nevi harb gemilerine Karamrsel adn verirler. zmit krfezinin gney sahilinde bu nm ile kk bir ehir de vardr406. Karamrsel'den birka saat mesafede ve krfezin giiey koylarndan birinde Yaylk-bd, dier adyla Yalova kaplcalar (eski Sula, dier nmyla Trepanun) bulunur. Bu mevkii mparatorie Elen birok saraylar ve has-tah nelerle sslemitir ki, onun babas da Kuds'den407 dnnde orada bir kervansaray amt. Bizans mparatorluu'nun messisi Kostan-tin, validesinin htrasn tebcl maksadyla, bu kasabay byk ehirler srasna dhil etmi ve Elenopolis ismini vermiti. Mnzev Piyer ile Zrt Gotye'nin408 idaresi altnda
tdrs, varak: 101; Sa'd'd-dn, 20; Neri, 16. Ner, Semendire ile Aydos'un fethini Osman'n saltanatnn son senesinde ve Bursa'nn sukutundan evvel gsterir; Hac Kalfa, zmit'in fethinden bir sene evvel, ve drs ile Sa'd'd -dn, 728'de zikrederler. Abdurrahman'm sergzetine benzer bir vak'a Avrupa lisanlarnda Sidel Kampeador unvan verilen Seyyd Battal Gz kahramanlk hikyesinin asl mevzuunu tekil eder. Hikyede delikanl, kzn att -ucunda bir ak mektubu bulunan- mektubun tayla vurulup, vefat eder. korn'-un Edebiyt- Osmniyye Trihi'ne mracaat, s. 1755. 406 Cihn-nm, s. 663, bu fck ehir havlisinde yetien narlar pek mehurdur. 407 Gibin, c. 1. bb: 14, s. 480. 408 Mnzevi Piyer Pierre l'Ermite, Mmeleksz G&tye Gautier sans -avolr Hal seferlerinin
405

Sayfa

113

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

bulunan birinci Ehl-i Salp ordusu tznik civarnda malp olduktan sonra, buraya iltica etti. Arablar da burada insan kemiklerinden ehram ve kaleler in ettiler. Elenopolis, kaplcalaryla409 her zaman mehur olmutur. Bu kaplcalarn menb-lar civarnda bir Abdalm, yni cezbedr bir derviin mezar vardr. Bu dervi bir aa kl ile silhlanm olarak, bir Osmanl frkasnn banda Yalova ehrinin410 zabtna teebbs etmitir. Krfezin dier sahilinde ve zmit civarnda Hereke411 kalesi (eski Ankirun) bulunuyordu. Kostantin burada vefat etmitir. Kalenin hsnz grlen harabeleri dan tepesinden denizin sahiline kadar uzanr. Mehur belerbei Ti-murta'n pederi Kara Ali bu kaleyi zaptettikten sonradr ki, Yalova, Hereke. zmit, ehirlerini fethetmi bulunan Osmanllar Kostantin'in payitahtn tehdide baladlar. zmit ehri, Bizans mverrihlerinin ifdesine gre bahis mevzuu olan tarihten sonra, Osmanhlar'a nazaran bilkis Ko-yun-Hsar'n fethinin akabinde zaptolunmutur (727/1326);412 bu Koyun-Hisar o kaledir ki, nceden grld vehile, Bizans kumandan Muzalo onun duvarlar altnda Osman'a malp olmutur. Bu muzaffe-ryetten sonra, Aka Koca zmit sahrasnda tacndan feragatle, hkmet merkezini Astasenos krfezinden Dalmaya krfezine nakleden- Diokletien'in ikametgh olan Bitini payitahtn zaptetmiti. zmit'e gelince, Mool Hn'nn nianls Mari Paleolog'un kardei Kaloyani tarafndan mdfaasna gayret gsterildiyse de, faydas olmad; ehir zapte-dilerek Kaloyani idam olundu. ErturuTun Anadolu'da yerlemesinden yz ve Osman'n mstakil be derecesine ykselmesindej otuz sene sonra, Orhan'n saltanatnn nc senesinde Gzel arl'n Paris'te vefat ederek (1328) Bavyera prensi Li'ye Roma mparatoru olarak tc giydirildii ve Andronikos'un, torunu tarafndan tahtndan indirilip hapse atld sralardadr ki, Osmanl'nn talihli saltanat Al'd-dn sayesinde kanunlar ve devaml messeseleri ile salamlk kazand. Btn rk'da olduu gibi, Trkiye'de hkmdardan
tevikileri. Bz Osmanl mverrihleri Zrt Gotye demilerse de, zrt hibireyi olmadan demektir. Buna Cascavlak Gotye dah denilebilir. (Mtercim) 409 Melala, bb; 13; Amanos Marsellimis, bab: 24, s. 48; Komnena, bb; 15, s. 463. 410 drs, varak: 104. 411 Bursa Seyahati, s. 159. 412 Nikeforos Gregoras'a gre, btn Osmanl mverrihlerinin 727 (1326)'da gsterdikleri zmit fethi, oniki sene sonra 1338'de, vuku bulmutur (c. 1, s. 336). Ancak zmit Aka Koca tarafndan alnd, ve Aka Koca 1338'den hayli zaman evvel vefat ettii cihetle, Bizansllarla Osinanlar'n zaptettikleri trih birbirine uymaz. Meer ki zmit birinci defa 1326'da fetholunup da, Osmanllar bir mddetik sonra elden kararak, 1338'de tekrar zaott-1mi olsunlar.

Sayfa

114

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

sdr olan kanunlar, siys hukukun drdncsn tekil eder; geri bunlarn mhiyeti slm erati'nin dier menbna413 esas bakmndan aykr derse de, onlarla tezat hlinde deildirler; zra ancak bu menblarn tyin etmedii hususlar ikml, ve onlar devletin ihtiyacna gre tefsir ederler. Bu sebepten dolay rf, yni tal kanunlar diye isimlendirilir ki, bunlarn hepsinin toplam kanunnme'yi tekil eder. Kanun, rumc bir kelimedir, ve rhn hukuk deil, siys hukuk mnsna alnmak lzm gelir. *eride ve bilhassa muhtelif devirler kanunlarnn vaz'na geldiimiz vakit bu hukuk kitaplardan defalarca bahsedeceiz. Al'd-dn'in ilk kanunlar hususa ait idi: Para, kyafet, ordu. ark'da sikke darbetmek ve fcum namaznda (hutbe'de) ismini okutturmak hkmdarln asl hukukundandr. Bz Trk mverrihlerine nazaran, Osman, Karaca Hisar*da mstkil be iln edildii zaman -ki Seluklu mparatorluu'nun taksiminden onbir sene evveldir- namazda Seluklular sllesinin son hkmdar olan III. Al'd-dn'in ismi yerine kendi ismim yd ettirdi. Ancak, tbi bir emir (vassal; evmirgzar) tarafndan henz tahtnda bulunan metbuna kar alenen byle bir isyan hareketi gsterilmesi kolayca tasavvur olunabilecek birey deildir. Osmanl saltanat messisinin snn ykseltmek maksadyla, Osman'n mmkn mertebe iki hkmdarlk hakkn icra ettiini bildirmekte acele eden bu mverrihler, onun kaytszartsz hkmet tekil etmesinin ilk senesinden itibaren Karaca Hisar'da sikke darbettirdiini te'mn ederler. Lkin bu ifdeler, yukarda ileri srlenlerden daha mevsuk deildir. Vaka Osman, mstakil be sfatyla sikke darbetmek hakkna mlik olup evmirgzar vazifesini unutmakszn bu hakkn icra edebilirdi; fakat imdi akln huzuruna koyacamz sebeplerden dolay, etmedi. Osman'n nmna, ancak hkmdarlk sfatn elde ettii sene hutbe okut-duu gibi, Orhan'n saltanat devrinin ancak nc senesinde Osmanl meskukt kanunu tanzim edildi. Bu iki hususun tahkiki
Bu menb Ktr'an (Kelmull&h), Snnet (Kelm- Peygamberi), drt byk imamn fetvalar. (Mverrihin bu fdeleri tashihe muhtatr: Galiba, Kur'n, Hadis, Kys- fukah diyecek idi; icm- mmeti gzden uzak tutmutur. Snnet-i seniyye, hads-1 erif .ve kelm- peygamberi mef-humlanyle tamamen mttehid deildir. Hads, Peygamberimiz Efendimiz Hazretlerine i'sl olunan haberdir ki, fea;vl ve fiil ve saffet ve takrr'e - mildir. Snnet-i seniyye ile hads-i erif arasnda dah fark vardr. Bunlarn tafsilt mevzu hricinde olduu gibi, ancak flit olduu kitablar-dan mlmt-i tmme alnabilecei cihetle, mttcerred gr sebebi olmak iin bu kadar ihtar olundu. Kanunlarn er'l hkmleri tefsir ve ikml eyledii hakknda birka satr sonra grlecek szler dah mverrihin, te-lkkisinin yanllndan ileri gelmektedir. (Mtercim)
413

Sayfa

115

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

iin mracaat ettiimiz melliflerin ifdesine nazaran vezr Al'd -dn bir gn, o zamana kadar Konya Seluklular nmna baslm olan akelerin bundan byle Orhan'n ismini tamas lzm geleceini beyn etmitir. u halde eer ilk defa olarak Sultn Osman sikke darbettirmi olsa idi, bunlarda son Seluklu hkmdarnn deil, kendi ad yazl bulunacakt; zra bu hak, meskukt bakasnn nmna darbettirmek deil, bunlarn zerine kendi kendi nmn hkkettirmekden ibarettir. Osman'n Seluklu hkm darlar nmna sikke darbeden bir darbhneyi ele geirip de, kendisine mahsus iaret bulunmad iin Seluklularn iaretini muhafaza etmesi de dnlemez. nk darbhne, Seluklu hkmetinin ikinci payitaht olan Konya'da bulunarak, Osman'dan daha kuvvetli ve onun gibi bir hkmetin vrisi olan bir bein hissesine dt. Zten sikke trihleri tet -kk edilirse, Osman'n belii zamannda ne Karaca Hisar'da, ne de daha sonralar ikametgh olan Yeniehir'de asla sikke bastrlmadna hemen hemen tammiyle kanat hsl olur. u halde 729/1328 senesinden evvtl Osmanl sikkesi bastrlmad ve Osmanl saltanat iin iki hkmdarlk hakknn ancak bu zamandan itibaren kullanld doru olsa gerektir414. Hutbe defa deitirilmitir. Evvel I. Byezid emir unvann sultn olarak deitirdi. Daha sonra I. Mehmed, istanbul'un fethinden sonra, Sultn'l-Berreyn ve Hkan'l-Bahreyn (Karalarn Sultn vo Denizlerin Hakan) vasfn ilve etti. Nihayet I. Selim, Msr'n zaptndan sonra, Hdim'l-Haremeyni'-erfeyn (Harem-i eriflerin -yani Mekke ve Medine'nin; Kabe ile Peygamberimizin kabirlerinin- hizmetkr) kelimeleriyle ikml etti415. Osmanl sikkelerine gelince, onlarda birok ztlklar grlm, ve Osmanl saltanat inhitata temayl ettike bu tegyrt ziydelemitir. Her frsat dtke bu hususta izahat vereceiz. Al'd-dn, ikinci derecede Osmanl kyafetini nazar- dikkate ald. Maamafih elbiseden ziyde mill serpu ile itigl etti. Vaka, daha sonra kaftanlarn, entarilerin, merasim krklerinin ekli, kuma, astar, tezyinat iddetli nizamlara tbi tutulduysa da, o zaman ancak sark zihni i gal etti; Persepolis (Fars Istahr') harbelerindeki oyma ve kabartmalarda grld zere, ark memleketlerinde sark her zaman kavimlerin ve bir milletin

116
Sayfa

Bugne kadar da Osman nmna bir sikkeye tesadf olunmamtr. (Mtercim) Mverrihin ibaresi Maitre des deux continents et des deux mers ve Protecteur de la Mecque et Mdinedlr ki, ki karann, ki den'zin s -hitoi> ve, Mekke ve Medine'nin hmisi demektir. Hadim lfzndaki zel salgy farkettirememitir. Bu ta/zm, Osmanl halifelerinin vnc ve imtiyazdr. (Mtercim).
414 415

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

muhtelif snflarnn almet-i farikasn tekil etmitir. Orhan'n saltanat devrinde Rumlar srma ilemeli klah, Trkmenler de rengrenk tlbendler mzeyyen ve krmz keeden416 yaplm klah giyerlerdi. Osmanllar' bu iki halktan ayrmak iin askerlerle padiahlarn maiyyeti memurlarna beyaz keeden klah giydirildi. Bursa ehrinin yanmasndan evvel, Sultan Orhan'n kabrini ssleyen kavuktan pek gzel anlalmas mmkn olduu vehile, bu kavuklar hind hurmas417 yapraklarna benzerdi. Beler de sefer zamanlarnda Bilecik'te iml olunmu beyaz keeli klahtan baka birey giymezlerdi.418 u kadar ki, merasim gnlerinde bunlarn etrafna hkmdarlar gibi sark eklinde muslin419 sararlard. Osman'n kaftanna benzer kaftan giv-mekte olan Orhan'n sarnn pederindeki sarktan fark n tarafnda kayk eklinde kabartmalarndan ibaretti420. Bu trl kavuklar, bran rhn reislerinin serpularyla byk bir benzerlik arzeder ki, o serpular da Istahr oyma ve kabartmalarnda grlen kahinlerin balklarn ve gnei yarm ay eklinde bir kayk iinde gstermekte olan tasvir naklar hatra getirir. Kavuk hakkndaki bu kanun hkmler, an -.;ak iki padiah zamannda car olmutur; zira Yldrm Byezid zamannda belerin ve dier zabitlerin hizmetindeki ahslar, Osmanl Devleti'nde ilk belerbei olan Timurta'n teviki zerine, krmz kee klah tekrar kullanarak, Sultn Orhan zamanndaki beyaz kee klah yalnz saray halknda kalmtr. Krmz ve beyaz klahlar, Sultan Mehmed saltaa-tna kadar sadelikle devam ederek, o vakit bin trl ilemelerle sslenmeye balad ve beyazlan Yenieriler'e tahsis edildi. O zamana doru dier muhtelif serpular da ortaya kt. Kee klahlar brk olarak adlandrld; Yenieriler'in serpular -ki arkadan uzanr enli bir kee parasyla dierlerinden ayrlrdkee nmn aldklar gibi, yukars yuvarlak stvane eklinde olan byk rtbeli zabit kavuklarna skf ismi verildi. Daha sonra bil-istisn Mslmanlar'n brk giymesi usl ittihz edildi; I. Byezid zamannda belerbei Tmurta bunu orduya kabul ettirdi ve Metmed zamannda ilemelerle sslendi. Keenin asl dervi Hac Bekta tarafndan Yenieriler
drs, varajc: 108; Sa,'d'd-dn, vajak: 23. Chon palmlste ki, ularnda eklen lahanaya benzer meyvesi olan iri yaprakl bir hurma aacdr. (Mtercim) 418 Bu vak'ay yalnz Ner nakleder (varak: 51). Bu mverrih, brk denilen klahn altnda ukle tbir olunur krkle mzeyyen tepelik olduunu da dercediyor (takye). 419 Musul'da yaplan bir pekliden alnarak, ince ipekli Avrupa kumalarna veril en isim. (Mtercim) 420 em&'il-narae, krmz idi diyor.
416 417

Sayfa

117

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

hakknda dua edildii zamana kar. Bunun Mevlevi dervileri serpularna tamamen benzer olan ekli -Mevlevi tarikat messisi Cell'd-dn-i Rm erefine- Orhan'n olu ve Osmanl Devleti'nin ikinci veziri Sleyman tarafndan uygun grlmtr421. Sonralar Osmanl Sultanlar brk yerine skf alm, ve I. Murd'n Avrupa'daki fetihleri zamannda kmlen srma ile setr ve tezyin olunmutur. Al'd-dn'in messeselerinden ncs ve en mhimmi, daim ve maal bir ordu kurmasdr ki, bunun tekili Ortaa trihinde ve hl daim ordulann mucidi addolunan Fransa Kral VII. arl'dan bir asr evvel vk olmutur.422 Erturul ve Osman, muharebelerde yalnz Aknc denilen Trkmen svarileri kullanrlard ki, metblar sefer amak istedikleri zaman, bunlar bir mddet evvel toplamak icp ederdi, lk defa olarak Orhan, daim olmak zere aylkl piyadelere mlik oldu. Bunlar Yaya ve Piyade unvann alarak, kendilerine evvel gnlk bir ake, yni bir dirhem gmn drtte biri tahsis edildi.423 Onba, yzba, Miralay unvann hiz zabitler kumandasnda on, yz, bin kiilik takmlara taksim olunmulard; tahsis olunan klliyetli maa ile gururlanarak, teklleriyle n alnmas maksad gdlen karklklar tamahkrne ihtiraslaryla ziydeletirmekte gecikmediler. Bu asker kurulutan doan ktlklere re olmak iin, Orhan, biraderi Al'd-dn ve -eyh Edebl'nin bacana ve bununla beraber kendisinin akrabalarndan olan- andarl Kara Halil ile mzkere etti424. andarh bir tedbr arz eyledi, ki insanlarn kalbini inceden inceye incelemi olduunu ve siysetinin hilekrln isbt eder: slm' kabule zorlanacak Hristiyan evldndan mrekkep bir ordu icadn teklif etti. andarl'nn re'-yine gre, malplar hukuk nokta-i nazarndan gliblerin
tdrs, Solak-zde, Ali, Lutfi, Cihan-nttma, s. 681. Robertson, Avrupa Ahvline Bir Nazar, c. 4, s. 111. 423 Osmanl meskukt usllerine dir en eski hesap Yenierilerdin beyn olunan yevmiyesindedir. Silvestre do asi ile Kont Kastigliyon'un limler gazetesindeki mdekkikne incelemelerinden sonra dah, -mteaddi dirhemler arasndaki byk farka dayanarak- bir dirhem gmn hakk kymetini t-yn etmek mkdir. Dirhemin ortalama kymeti takriben bir frank saylabilir. Bu halde balangta bir Yenieri neferinin yevmiyesi yirmibe santim idi; altn ve gmn o zamanki kymetine ve erzak narhlarna gre ve bilhassa hemen btn Avrupa ordularnn almakta bulunduklar muhassasta nisbeten, ib u yevmiye ehemmiyetli bir para demektir. 424 Neri, Edebl'nin ikinci zevcesi in Tc'd -din Krd'nin kermesi diyor. Orhan zaman ulemsndan Tc'd-dn el-Krd'nin bir kermesini Erturul ve Osman zamannda olan Edebal'ya tezvci dikkati eken bir nokta olarak grnyor. Lkin Edebal 120 sene yaamtr; zahir bu zt dah uzun bir mre mazhar olmutur.
421 422

Sayfa

118

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

esri olduklarndan, bu sfatla galibler onlarn mallarnn, kadnlarnn ve ocuklarnn meru sahibi olmu oluyorlar. Bu ocuklar her ne suretle olursa olsun asker saflarna sokmakla da manev ve madd saadetlerine hizmet edilmi olacakt. nk bir hads-i erf mucibince btn ocuklar do-dukJidi zaman slm ftrat zere bulunurlar425. Elhsl, andarl'nn mlehazna gre, Hristiyan ocuklarndan bir ordu tekil etmek dierlerini slm' kabule tevik eylemi olaca gibi, yeni askerler yalnz malp milletlerin ocuklarndan deil, mbted (dnme; slmiyet'e girmi) lere akrabalk, yahut dostluk rbtalaryla bal ve yeni Mslman olacaklara va'd edilen mkfata kaplp da, onlara katlmak iin kendi va-tanlpim terketmekte gecikmeyecek olan birok Hristiyan halkndan da426 alnacakt427. Asker istibdad trihinde, ahlk ifsadnn bir U-klta esas olmak zere kabulne, bu yegne bir misldir. Filhakika hateflerin tahtlarm, vatanlaryla, akrabalaryla her trl haberlemeden men etmek ve kendilerine ok maa vermek suretiyle sadkatlerini te -mn eyledikleri Trkmen klelerinden tertip edilmi muhafzlarla kuat -tklai. gibi, her zaman Asya ftihleri, neferlerinin gnllerinde her trl milliyet hissini sndrmek ve iddetli kle itaatine altrmak iin, onlar uzak lkelere gndermilerdir. Ancak, yalnz Trkler'dir ki, mukaddes rabtalar birden krmlardr. Onlar yle bir ordu meydana koymulardr ki, bunun en sekin ksm, esaretten kurtulmak iin ebediyyen vatanlarm, ailelerini, din itikadlann terketmekten ve kendi kardeleri aleyhine silh kullanmaktan baka releri yoktu.428 Yenierilerin Tesisi

KUll mevidn yled al ftratfl-lslm, dris. andarh'mn bu fikrini drs dier mverrihlerden ziyde vuzuh ile syler, 427 Hristiyan evldndan asker yazmak -ki devirme usldr- islm'n kaidelerinden olmad gibi, elbet asrmzn vicdan bunu hibir vehile doru bulmaz. Lkin bu usln uyguland asrlardaki ummi ahvl mesel az vakit nce btn Avrupa halknn Mnzev Piyer (Pyer Ler-mit) ve Cascavlak Gotye gibi biri aklsz, biri parasz ahslar nne ala rak, o kadar uzak memleketlerden slm'n mahv iin takm takm yryp geldikleri, biraz vakit sonra da, spanya'da kalan Mslmanlar' in, zorla Hristiyanl kabul et tikleri halde, eski ktlklerinden temizlenmi olarak hirete gitmeleri hayrl niyetiyle, papaslar tarafndan otudafe'lerde yakldklar dnlrse, bu mesele o kadar iddetli muha keme edilmez. Mtercim. 428 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall), Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 1/91-99.
425 426

Sayfa

119

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

Beyn ettiimiz vehile, Yenieriler'in te'sisi andarh Kara Halil'in siyseti neticesidir. Kara Halil'in bu icad, vcda getirdii semereler itibariyle, Avrupa'nn huzur ve asayii iin vartz'(SchwartzV-n429 top barutunu icadndan bin kat dehetli bir darbe tekil etti. 3u asker, kurulduu srada Yeni-eri (Yeni-Asker) diye adlandrld. Bu isim daha sonralar Avrupa mverrihleri tarafndan Zaniser haline dn! iulmtr. Gen Yenieriler, iddetli reislerin idaresi altnda bulunarak, ilk zamanlarndan itibaren itaate, yorgunlua, ala tahamml etmeyi renirlerdi. tat ve ecaatlerinin mkfat mutlak ykseliti. Bundan dolay, yeni askerin Avrupa ve Asya'da elde ettikleri parlak muzaf-feriyetler, az bir mddet zarfnda, kurucusunun tahmnindeki isabeti is-bt etti. Yenieri, Osmanl memleketlerini pek ziyde geniletmi bir ta~ rkatin messisi bulunan dervi Hac Bekta'n beyaz kee-klhn kabul etti. Bu da u suretle vuku bulmutur: Birgn Orhan, maiyyetinde bu mrtedlerden (mhtedlerden) birka kii bulunduu halde, Amasya430 civarnda Suluca Kenariyun (Suluca Karahy olmaldr) ka-riyesinde ikamet eden Hac Bekta'n nezdine giderek, yeni asker iin du etmesini ve bir sancak ile bir de isim vermesini talep etti. eyh, abasnn kolunu askerlerden birinin bana yle bir surette koydu ki, kolun ucu askerin srtna kadar sarkt; daha sonra bir sad-yx mlhemiyyet-ed le u kermet-nm kelimeleri syledi: Bu te'ss ettiiniz askerin ad Yeni-eri olacak, yz ak ve parlak, bzusu mdhi, klc keskin, otu tz olacak, hep muharebelerde glib gelecek, dima muzafferiyetle avdet eyleyecekdir.431 Bu duay hatrlatmak iin Yenieriler'in beyaz-kee klahnn arkasna derviin absndaki kolun bir benzeri olmak zere, bir kuma paras ilve ve Yenieriler'in klah -daha nce koyduklar pskl yerine- aa kak ile sslendi. Yeni askere tahsis edilen maa ok olmakla beraber, tynt
Mukayeseyi anlamak iin Trke kara kermesiyle Almanca schwarz kelimesinin ikisi bir mnya dellet ettiklerini dikkate almak lazmdr. 430 Gldestc- Riy&z- rfan, Bel-i Bursev. Fakat Gldeste Orhan'n ibu mklemesinl 761 de gsterir. htimal ki. bu sevh, Bizans mverrihlerinin Yenieri te'ssini I. Murad zamanna isnd etmelerine sebep olmutur. Kandemtr. Gib-bons, Lakrua, Miniy, Paolo Civvlo ve dier mverrihler hep u sehve uramlardr. Halbuki drs, Bratutu Sa'd'd-dn, Solak-zde, l, Clhan-nm, Muhyl'd-dn, ve en eski Trk mverrihi k Paa-zde. cmleten, bu tesisi Orhan saltanatna karrlar. Yalnz urasn nazar- dikkate almak lzm gelir ki, k Paa-zde . Hac Bekta'n pdih ile teklifsiz bir halde olduunu aka inkr ile. Yenieri klahlarnn cad Bilecik fethi trihinde vuku bulduunu, ve Hac Bekta tarafndan meydana konulmu olmadn beyn eder. 431 Nesri, H, s. 34 ve 44.
429

Sayfa

120

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

yksek ve dier askerlerin tyntndan ziyde olduundan432, zabitlerinin unvanlar hep eitli mutfak ilerinden benzetilerek alnrd. Nasl ki, orta yni alay miralayna orbac-ba unvan verildi; miralay'dan sonra gelen en byk rtbeli zabitlerden biri a-ba, dieri saka-ba diye isimlendirildiler; dierleri de buna gre. Yenierer'in krmz sancanda Hill ile Hazret-i mer'in iki ulu klc a-p olurdu433. Alayn en muazzez eyas, ordularmz-daki sancaklara mudil olmak zere, kazandan ibaret idi. Yenieriler yalnz yemek yemek iin deil, istiare iin de bunun etrafna toplanp otururlard. Bu muhtelif detler, zamanmza kadar beyz sene devam etti. II. Mehmed'in saltanatnda, memleketin bu ec mdf'leriyle dier devlet kadrolar daha geni ve imtiyazl bir hukuka mlik oldular. Miktarlar ve maalar ok artrld. Balangta Yenierer'in asgari maa bir ake idi. Bu miktar asker hizmet seneleriyle gsterilen kahramanlk eserleri nis betinde artard. Maamafih alelade bir Yenieri'nin yevmiyesi, hibir vakit ve hibir vehile, ilk yevmiyesinin yedi mislini gememitir. Bidayette Yenierer'in miktar bin'den ibaret idi; lkin her sene, kk yalarnda esir edilmi dier bin Hristiyan delikanls slm' kabule ve asker hizmete434 girmee zorlandlar. Esirlerin miktar kifayet etmedii halde, pdihn tebes olan Hristiyanlar meyanndn olan tefrik edilmeksizin asker alnmak suretiyle, talep edilen fertler ikml ediliyordu. u usl, IV. Mehmed'in saltanat devrine kadar devam etti. O vakitten beri bu gzide asker, yalnz Yenieri435 evldndan ve yerlilerden toplanld. Bunun iindir ki, u trihten sonra, Yenieri ordusu inhitata balad, ve bu hal asrmza kadar gittike artan bir surette devam ederek, nihayet bu mthi asker kuvvet dald, mahvoldu. Osmanl mverrihleri, Yenierilik messesesinin kiyaset ve diyanetini methetmekte ittifak ederler. Bunlarn ifdesine gre, Yenierilik dnyda o kadar ftihler vcda getirmi olduu gibi, Cennet'e de o kadar bahtiyarlar gndermitir, ki asr zarfnda tahminen senede bin Hristiyan asker kaydedildii hesap olunursa, yz bin kii Cehennem azabndan kurtarlm oluyor436. Ancak
Yalnz Yenieriler Ue piyadelerin hem maalar, hem taynlar vard; dier asker ancak tayn alrlard, maalar yoktu. 433 Marsigll'nln Devlet-i Osmniyyenln Tekilt- Askeriyyesne mracaat. (Bu kl, Ali'nin Z'l-fikar olmaldr. Mtercim.) 434 Moracea Doson (D'Ohson), Levha-i Saltanat- Osmntyye, 3. Bratutu'da, Sa'd'd -dln, * 42. 435 Yenieriler'in hemen cmlesi evli idiler. 436 spanya'da cehennem ate'nden, kurtarlan Muhammedi ve Museviler bir tek sfr fazladr. (Mtercim).
432

Sayfa

121

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

II. Mehmed'in saltanatnda Yenieriler'in mktan bin ikiyz'e, Sleyman'n saltanatnda yirmi bin'e, IV. Mehmed'in saltanatnda krk bin'e ykseldii nazar- dikkate alnd surette, en azndan beyz bin Hristiyan delikanlsnn klla Mslman edildii, ve din taassup tarafndan asker istibdada kurban edildii anlalr. Al'd-dn, Yenieriler'in tanziminden sonra ordunun dier ksmlarn da dzene soktu. Askerin yalnz fetihten deil, muhafazadan da alkadar olmas iin fethedilen memleketler arazsinin asker arasnda taksimine karar verildi. Bu usl muktezsnca, o zamana kadar maa verilen muntazam piyade askeri para yerine, araz ald ve bu araz bilhare mr eklini ald. Bunlarn mutasarrflar sefer vaktinde yollar iyi bir halde bulundurmaa, mecbur idiler. Bu yeni askerden bir Kazmac mfrezesi tekil olundu.437 Balangta bunlar Yenieriler gibi bin neferden ibaret idiyse de, daha sonralar yirmi bine kadar kt. Asker tekilt bakmndan yeniden yaplan dzenlemelerden sonra askere' it timrlar, mtekaid Yenieri zabitlerinin maalarna hasredildi. Gayr- muntazam piyadenin ne Yenieriler gibi maa, ne de muntazam piyade gibi arazsi olmayp, azab yni hafif diye anlrd. Azaplar, Aknclar gibi, seyyar bir kuvvet tekil ettiler. Bilhare kpr inatnda ve kreki hizmetiyle rkb-i ahaneye (pdiha) mahsus kadrgalarda istihdam olundular. Ekseriyetle intizmdan mahrum olan bu takm .asker, hibir itibar hiz olmadklarndan, muhasaralar esnasnda bunlar ileri srlrlerdi. Dmann taarruzlarna evvel bunlar hedef olarak, Yenieriler alelade onlarn na'lan zerinden hcuma karlard.438
Piyade farsa lfz, Avrupa lisanlarna ekilde dhil olmutur: piyon, pionie satran oyununda bir tan smidir ki, Acemler piyade adn verirler (Paytak. Arapas bay -dak). Zten py kelimesi Rum, Ltin, Fransz, talyan. ngiliz, Alman Lisanlarnda (pus, fuss, foot, pieds. pied, pes) grlr. Pion (piyon) ve pionieden baka, pieton (piyeton) kelimesi farsa piyade lfznn karlndan (ekil olarak) baka blrey deildir. Farsa piyade nln Trke mukabili Yaya, yni ekmek kesen demektir. (k Paa -zde). 438 Bizansllardn Azapidleri. Azaplar, Trkiye vilylet ve ehirlerinde mstahdem neferlerdir; ayda duka olmak zere arazden tahsisatlar vardr. Ahlaka fena ve asker intizamdan mahrum adamlardr. Ekserisi harbe pek az yarar takmdandrlar. Deniz muharebelerinde reisleri tarafndan kreki olarak istihdam olurlar ve Rodos ve Viyana'da olduu gibi. tahrb frkalarnda pidrlkta bulundurulurlar. Binlercesi -nln lmesine ehemmiyet verilmez; ekseriya Yenierilerin geiine kpr olmak zere cesetleri hendekleri doldurur idi. (Paolo Civvlo, Venedik 1541, varak: 33) Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall), Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 1/99 101.
437

Sayfa

122

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

Svr Tekilt Piyade gibi svr de, muntazam ve gayr- muntazam olmak zere, taksim olunmutu. Daim ve muvazzaf svr, alem-i erifin muhafazas iin Halfe mer tarafndan te'ss edilenler tarznda tekil edilmi drt frkadan mrekkepti. Svarinin miktar evvel drtyz'den439 ibaret iken, Kanun Sleyman'n saltanat devrinde drt bin'e kadar kt ki, bin'i siph (asl svr asker), bin'i silhdar (maiyyet svarisi), bin'i ulfeci (muvazzaf svr), bin'i de gureb (Garipler) (yabanc svr) diye isimlendirilirdi. Bu svr -ki drt alaya ayrlm olarak alem-i erifin sanda, solunda, ve bizzat pdihn yannda giderdi- zt- ahanenin (pdihn) etrafnda adr kurar, ve muharebe gnleri440 hassa askerleri sfatyla ordunun merkezinde bulunurdu. Nm Bat'd Yenieri ismi kadar hret bulan maal svariden baka, piyadelere benzer surette arazye mutasarrf yeni bir mstahfaz (koruyucu) asker de cd olundu. Bu svariler, Msellemn, yni vergiden affedilmiler olarak isimlendirilirdi. Sancak beleri441, binbalar, (yzba mnsna) tarafndan kumanda edilirdi442. Byk ve kk araz (zeamet, timr) mutasarrflarndan mrekkep svr askerinde de bu mertip silsilesi mevcuttu; sonralar bunlarn tekilt yeni genilikler kazanmsa da, vekay'yle megul olduumuz zamanlarda orduya iltihak emrini alnca, Msellemler gibi yz ve bin kiilik frkalara ayrlrlard. ErturuTun II. Al'ddn zamanndaki ilk harb vak'as ve Osman'n Kk Asya'nn kuzey memleketlerine ilk sevkyat srasnda -ne maa, ne de maliknesi olmayan ve Aknc denilen- svarilerden bahsetmitik. Bu intizamsz svr ve azap (piyade) gruhu. Hristiyan hkmdarlar ellerinde bulunan memleketler fethinde istihdam olunduka, Avrupa iin muntazam Yenieri ve Sipahi frkalarndan az korkun olmamlardr. Bunlarn ilk Viyana muhasarasnda Lin (Linz)'den geerek Ratis-bun'e kadar ilerlediklerini, Almanya'nn kalbine kadar nfuz ettiklerini, gzerghlarnda hereyi te ve hn iinde braktktan sonra, bu cr'et-krca saldrdan avdet eylediklerini
Moracea Dosson, Levha-i Saltanat- Osmniyye, 3, s. 391. Paolo Civvio, Vekayt-I Trklyye, eserinde birok tafsilt veriyor. Mar-slgU, Saltanat- OmAnlyyenn Ahvli; Moracea, Dusson. 441 Sa'd'd-dln, drs, Solak-zde, Al, Morece Adosson 3, s. 391. 442 Morace Adosson, Devlet-i Osmnlyyenin Tekilt ve Usl- daresi, s. 339.
439 440

Sayfa

123

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

greceiz.443 Kse Mihl'in torunlarndan Mihl-olu444 o zaman bu askerin kumandan idi. Bu rtbe, Kazaklar'daki Hatman payesi gibi, uzun bir mddet o ailede rs olmutur. lk kurululara gsterilen bu ihtiram -ki Osmanl trihinde her admda delillerine tesadf olunur- ekseriya mverrihi hal ve mz arasndaki irtibat bulmak iin uzun ve skc incelemelerden mu hafaza eder. Mesel ordu rehberleri kuruluu (messesesi) bahsinde Osmanl Devleti'nin ilk zamanlarna klarak, asl kolaylkla bulunabilir. Okuyucunun malmudur ki, Samsama avu, Gynk ve Mudurnu zerine sevkyatnda Osman'a rehberlik etmiti.445 Sonralar mektup ve haber ulatrmak vazifesini if ettikleri sralarda muhtelif mahaller hakknda tam bir malmat alm olan avular ordularn dman memleketlerinde hareketlerini idareye memur oldular. Bundan dolaydr ki, Osmanl Devleti'nin dier Avrupa devletleriyle, zellikle Avusturya ve Macaristan ile dostne veya hasmne mnsebetleri trihleri incelendike, avulara da sava Aknc frkalar kadar ok tesadf olunur. Osmanl mverrihleri tznik'in zapt, sikke, elbise, ordu hakkndaki nizamlarn neri sonunda vuku bulduunu gsterirler. Bizansllar ise, z-nik'in zaptndan evvel Plekanon muh ebesi vuku bulduunu, ve Trk -ler'in Filokreri nnde malp olduklarn zikrederler. Gen lakabyla yd olunan mparator Andronikos, Boazii sahillerine kadar ilerlemi o lan Orhan'n sk sk saldrlarndan bkarak, muharebe etmee karar verdi. Bu hususta, Muzalo'nun zmit yaknlarnda malbiyetinden beri Mezotini (Eski Bitini mntkasnn bat ksm) valiliine tyin olunmu olan Avcba446 Kontufres ile mzkere etti. Kontufres, ih-tiyatkr ve Trkler'in ne surette harb ettiklerine vkf bir adam sfatyla, tmpartor'un, harb amak iin, Osmanllarn srlerini Kei Da zerine sevkettikleri zamandan istifde etmesini re'y olarak bildirdi. Binenaleyh Trakya'da, Bizans civarnda,
Trk svarilerinin bakiyyesi 'alkanzi1 (Aknc) tbir olunan masz askerlerdir. Bunlar bir nevi nc kuvvettir. Sultan Sleyman Viyana muhasarasyla megul iken bunlar d man topraklarnn i ksmlarna aknlar dzenlemilerdir. (Paolo Civvio, varak: 33). 444 Aknclar resi Kse Mihl torununun Dk d Savua'ya ve F-ransa Kralna shriyyeti iddias bir essa mstenid ise, ceddi Kse Mihal Paleolog ailesinden olmak lzm gelir: Buzamandaki Aknc reisi Mihl-olu; peder cihetinden Trk nesli ise de (yni babas Mslman ise de) valide cihetinden Dk d Savua'ya ve Fransa Kralna karabeti var idi. (Paolo Civvio). 445 Bizansllar ekseriya Trk isimlerini bozarlarsa da, Kantaku -zen, bu avuun nmn asl hlinde brakmtr; guide Trke'de klavuz diye tercme olunur; Kantakuzen klauz (klavuz) Saligari diyor, ve Al Koca'y nm- hirle Aka Koca'y Kata Palus Katetoris diye isimlendiriyor. 446 Avc-ba, Kantakuzen, s. 210. Pahimres, c. 2, s. 220.
443

Sayfa

124

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

Dimetoka'da (Didimotihon), Andrinopil'de (Edirne) bulunan bir miktar asker acele olarak topland; zra Makedonya'da ve uzak blgelerde bulunanlarn toplanlmas imknsz idi. Toplanlan asker, 731/1330 haziran balarnda, Boazii'nin Asya sahilinde kin ve Kostantiniyye kurasndan ma'dd Sktari (eski Hriso-polis) (skdar)'ye vsl oldular. Orhan, Rum ordusunun hareketinden haberdar olarak, piyade ve svarileriyle Mezotini sahilleri boyunca uzanan dalara vard. Andronikos bizzat kumanda ediyordu. Askeri filhakika muharebeye pek alk deil ise do, mazisinin an -harb san'atna kamilen bigne- bir dman ile boy lmek iin cesaret verici oluyordu, Andronikos drt fersah mesafeyi iki gnde katettikten, ve bu suret le Osmanllar'a btn kuvvetlerini toplamaa msait bir zaman braktktan sonra, nc gn sabah ordughn Plekanon'a (imdi Maltepe) kurdu. Orada Osmanl ordusu tam karlarnda grnd.447 Bu mahede zerine, mparator, harb rasn davet etti. Osmanllar tarafndan zaptedilmi olan boaz ve tepeler zerine asker evki ihtiyatszlnda bulunubnamasma, dmann ovada muharebeye davet edilmesine ve eer Osmanllar ovaya inmeyecek olurlarsa Kostantiniyye yolundan dnlmesine karar verildi448. Gnein dousuyla beraber ve mu'-td duann akabinde davullar Bizans askerine harb nizmna girmek iaretini vermiti. Orhan askerini dalar arkasna yerletirerek, bir ksmn vadiye gizlemeye ve en mahir svari okularndan yzn hcumu balatmaa memur etti. Bu emir icra olundu. Ve ok faydas grld; nk mparator'un ordusu geni bir ova zerine yaylm olduundan, Trk svarisinin faslasz hcumuna mruz kald; Orhan'n askerleri ise dalk ve hendekler ile kesilmi bir kesik araz iinde dman beklemekte idi. Orhan, Osmanl ordusunu tekil eden sekiz bin kiiden binini sa ve binini sol cenaha, binini merkeze yerletirdi. Bun lar tepecikler arkasnda gizlemek i'tir asnda bulunduu gibi, talimat mucibinde hi msademeye girimeyip, Partlar gibi kaarak ok atmakla iktifa edecek svariyi449 takip edecek olan Rumlar'm oraya gelilerinde, birdenbire onlarn zerine dmeleri emrini verdi. Kantakuzen der ki,
Bursaya Seyahat, s. 165. skdar'a iki gnlk olduu beyn olunan Plekanon, ordularn alelade yryne gre hesap olunursa, Maltepe'ye hayli uzak: olmak lzm gelir; halbuki drt saattir. Kantakuzen Nikefor Gregoras ile (kitap: 9, bb: 9, s. 267) mukayese edilirse, Bizans ordusu sahil boyunca gn gittiktens onra, Filokren (Tavancl)'da durmu olduunda phe kalmaz. Kadnlam Bizansllardn rehaveti o derecede idi ki, ilk iki gn ikier saat yrdkten sonra, durduklar anlalr. 448 Kantakuzen, c. 1, s. 210, 211, 213. 449 Kantakuzen, s. 211. Versis animosum equis Parbhum, Horas. (Metindeki ifdenin mehaz)
447

Sayfa

125

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

mparator dalardan bu yz svarinin indiini grnce, kendi ordusundan o miktar asker seerek ve kumandanlarn byk ateryark (Hassa Kumandan) Kutruhos'a brakt. Kantakuzen'in mparatorca sylettii uzun hitabe hakkaten rd edilmi olsayd, askerin cesaretini tah -rk edecek yerde azaltmaktan baka bir eye yaramayacak idi. Lkin mverrihin, byk domestik450 sfatyla muharebede hazr bulunmasyla beraber, bu nutuk da, cengiz hikyesi derecesinde az itimda ayandr. Arkadalarnn ann ve Andronikos'un meziyyetini ykseltmek iin ne kadar i'tin ederse etsin, muharebenin neticesine dir bizzat verdii m-lmt, vnme dolu ifdelerini aka tekzb etmektedir. Onun rivayetine gre, Trkler birinci hcumda krk, ikincide otuz, ncde yalnz birka kii kaybetmiler; Rumlar ise, bilkis, bir nefer kaybetmiyerek, ancak birka yaralanm. Orhan, o zaman yz Rum zerine bin kii srm. mparator, bu msademede gsterdii ecaatinden dolay Xutruhos'u tebrik ettikten sonra, byk stratopedark (mevk-i muharebe bakumandan, serdr) kumandasyla, Trkler'in zerine yeni asker gndermi. Yine Kantakuzen'in ifadesince, uzun ve iddetli olan muharebede Trklerden elli kii, Rumlar'dan ise yalnz bir kii, bir ka at telef olmutur. O vakit Orhan, tepelerde ve boazlarda gizledii ordusunun tamamiyle karak, kumanday kardei Al'd-dn'e451 tevd etti, ve kendisi, engin muhtelif harektn daha iyi grebilmek iin, tepelerin zerinde kald. mparator muharebe arzusuyla kararsz kalarak, btn askeriyle Trkler'in zerine yrd. Kantakuzen ile yeeni Yuanni Angelos'a iki cenahn* kumandasn verdi; kendisi de, merkezi igal etmekte olan hassa askerlerinin bana geti. Bu yeni cenkte dah, yine Kantakuzen'e nazaran, Trkler yzelli zayiat verdikleri halde, Rumlar'dan ne len oldu, ne de yaralanan.452 Gece pek ilerledii cihetle, byk domestik orduya bir hitabe ird ederek, askerin ecaatini vd ve muzafferiyetini tebrik ile, Bizans'a avdetlerini teklif etti. Lkin hi-birey Rumlar'n saldrgan - hiddetinin iddetini tdil edemedi.
Megalos Domestik, byk hizmetkr mnsna, ise de, Bizans saraynda kara kuvvetleri kumandasn hiz bas-mbeyinci unvan demettir; Mtttenebb'nin kasidelerinde *da,l> ve mimin zammiyle grlr. (Mtercim) 451 Ne asker telef oldu, ne de beygir. (Kantakuzen, kitap: 2, b: 6, s. 214). Bitini (Bitinya) lkesinin merkezi olan Bursa, zmit, znik ehirlerinin sukutu hakknda Kantakuzen'in ihtiyar eyledii vatanperverne skt, Rumlar'n zayiatna dir ifdelerinin ne kadar itimda yn olduunu gsterir. 452 Kantakuzen, Al'd-dn Paa ismini kesip bozarak, gy Paa Al demek iin, Pazarl yapyor. (Kitap: 2, s. 214-221).
450

Sayfa

126

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

lerinden haylisi, gerek neferlerden ve gerek zabitlerden, saflarn terkederek, Trkler'in zerine yrdler. Kantakuzen ile mparator, nizamsz balanlan bir muharebenin verebilecei neticelerin nn almak iin, yeniden muharebe meydanna gitmee acele gstermi olduklar halde, ken-diltrini bir avu Rumlar'la, miktarlar pek stn olan Trkler iinde mahsur grdler. Kantakuzen'in t vuruldu; mparator da kalasndan hafif bir yara ald; az daha Orhan'n eline decek idiler. Fena silhlandrlm yz askerle mparator'un imdadna gelen Mizil Svastopolus, bizzat byk dmestik'in itirafna gre, yirmibe adam kaybetti. mparator, (Romal) iio'nun Muza'da yapt gibi, bir taht- revn ile kendisini tekrar harb meydanna naklettirecek yerde, ordughna doru kaarak, oradan Bizans ba-muhfzna, askerinin Avrupa tarafna geirilmesi iin gereken gemilerin sr'atle hazrlanmas emrini ulatrd. Bu anda, Rum ordusu kararghnda mparator'un vefat haberi y olarak, byk karkla sebebiyet verdi; artk herkes Bizans'a kamaktan baka birey dnmedi. Ayak direyen birka muhrib, dima sktrldk-lan, dima cenkletikleri, dima malp olduklar halde, Andronikos'u bir kalie ierisinde gemiye gtrebildiler. Nihayet Trkler ekildiler; mparator, da tekrar cesaretlenerek, korkulan zail olup da, etrafna t oplanabilmi olan askerinin bkiyyelerini drt frkaya taksim ettikten sonra, Filokren'e (imdiki Tavancl)453 dnd; o frkalardan birini Tavancl'a, dierlerini AnibaTm gmld yer olan Dasibiza (imdiki Kekbze, eski Libsa) ile Kekbze'nin gneyinde ve sahilde bulunan Ri-ion (imdiki Danca) ve Niketianus (Eskihisar) mevkilerine sevkey-Iedi. Kantakuzen'in, generalleri Koca Ali ile Samsama avu'un reylerine muhalif olarak, ric'at lzumunu isbat iin uzun bir nutuk ektirdii Orhan, dmann harektn gzlemek iin mevkiler zerinde yzden ziyde svari brakmamt. Bunlar, Rum ordusunda hkm sren intizamszl ve ordughn terk edildiini grerek, iki ksma aynldlar; iki-yz kiilik bir ksm, henz mparator'un adrnn ve, erguvn eerleri srtlarnda, atlarnn bulunduu ordugh zaptetti. Dier firarileri Filokren'e kadar takip etti. Bu dakikada, garip bir felket olmak zere, Fiokren ehrinin anahtarlan kaybolmu bulunduundan, ordunun bir ksm
Bizansllar, Elenopolis ve Filokren kaplcalarndan hastalarn ok ziyaret ettikleri mahaller olmak zere bahsederler. Lessing, (c. 14, s. 214), Eskiehir'de (Dorilom) Apollon'a men sup kaplcalar olduunu beyn eyler. Bursa'ya Seyht'da bahsedilen taharriyt, Elenopolis sularnn Yalova Kaplcalarndan ve Filokren sularnn Tavancldn bulunduu mahalle yakn kaplcalardan baka birey olmadn isbat eder.
453

Sayfa

127

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

btn eysyla surlarn altnda ve acnacak bir karklk iinde birbirini sktryorlard. Fiokren kaplarnda kltan geirilen otuziki Rum arasnda, ikisi de byk dmestik'in akrabasndan, Manuel Tarha-nes ve Nikefor Kantakuzen bulunuyordu. Elli esir ve firarilerin tarafndan terkedilmi drtyz hayvan galiplerin eline dt. Ertesi gn yeni bir muharebede byk ateryark Xutruhos ile beraber krk yedi Rm telef oldu. Bz mverrihlerin zannna gre Xutruhos, bir Trk tarafndan deil, bir Rum tarafndan, ve yanllkla deil, evvelce tasarlanm bir intikam alma kasdiyle, ba yarlarak ldrlmtr. Malp ordunun son enkaz mparator'a iltihaka muvaffak olamayp, skdar'a ve oradan Bizans'a gittiler. Orhan'n ordusu -endiesizce muhasarasna devam etmek zereznik yolunu tuttu.454 znik'in Dmesi Plekanon surlar altnda vukua gelen muharebe -ki neticesi Bizans mverrihlerinin o kadar teessrn mcib olmu, ve Osmanl mver rihleri tarafndan ise pek az ehemmiyetli sayld iin nakline bile tenezzl edilmemitir -birbiri ardnca devam eden hcumlarn son derece sktrd znik'in imdadna yetimek iin Bizans tmparatorluu'nun yegne teebbsdr. Orhan'n Bursa fethinde kulland harb usl, znik nnde de muvaffakiyetini salad. Hatrlardadr ki, Orhan, Ak-Ti-niur ve Balaban tarafndan yaplan hisarlarn muhafzlar kuvvetiyle, Bursa'y on sene sktrdktan sonra, ehrin nnde gzknce, ahlisi kaplar amakta sr'atli davranmlard. Samsama avu tarafndan sev-kedilen Aknclar, iznik'in duvarlarn ilk hcumda alnamyacak kadar kuvvetli ve yksek grdkleri iin, oraya yakn Karatekin ve Targn, nm - dierle Taz Ali455
Kantakuzen, s. 210. 211, 213, 215, 216, 219, 220, 221; Pahimares, c. 2, s. 225, 268; Nikefor Gregoras, c. 1, s. 214, 266. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall), Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 1/101 105. 455 Tar-gm ile Taz Alnin ikisi bir olduunda phe yoktur. nk Targm (Dargn) kalesinin bir muhrib adn aldna dir drs'in verdii tafsilt Muhyi'd-dn'in (varak: 7) Taz Ali (yahut Daz Al) hakknda verdii tafsilta benzemektedir. Targmn, Taz-Al deki z harfinin noktasnn ayn zerine konmas ve son harfinin bozulmasyla mstensih hats olarak vcut bulmu olmas muhtemeldir. Muhyi'd-dn diyor ki: Kal'a el-yevm Taz Al nmiyle yd olunduu gibi bir tadan neben eden su da Taz Al Pnar nmn hizdir. Leonklavi'nin slm Trihi (s. 82) ve Muhyi'd-dn Cemli trhinin ve hatt belki mparatorluk Ktphanesindeki nshasnn tercmesinden ibaret olan Veranzius'un kitab ile mukayese.
454

Sayfa

128

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

kalelerini zapt ederek oralardan ehrin evre kyleriyle olan ulamn tammiyle kestiler. Tekrarlanan hcumlardan ve frtnal bir gecenin kolaylatrd son bir hcumdan sonra, Filokren'in zaptndan beri her midden mahrum ve birka seneden beri uzayp giden muhasarann iddeti derecesinde ktlk ve vebadan btap kalm olan ehir -btn kuvvetiyle gelmee acele etmi olan- Orhan'a456, yalnz muhafzlarn serbeste Kostantiniyye'ye ekilmeleri artyla teslimiyet gsterdii (731/1330). Bu serbestiden, znik muhafzlarndan pek az istifde ederek, kumandan ile birlikte gittiler457. Reislerinin hakszlndan me'ys ve Hristiyan mparator'dan ziyde Orhan'n ltfundan midvar olan muhafzlarn bakiyyesi, ehir sakinleriyle birlikte galibi istikble kdlar; Orhan ehrin gney tarafndaki Yeniehir Kaps'ndan girdi. Orhan'n burada muamelesi, civanmert ve galibiyet haklarn bilgece siysete feda etmesini bilir bir hkmdarn hareket eklindeydi. Hesaplar, bekledii neticeleri yerdi. Ehl-i Salibe kar kahramanca mdafaasyla hreti ebedlemi olan, Rm mparatorluu'nun ikinci beldesi olup, Asya'da Seluklular'm ve daha sonra Osmanllarn kuvvetine kar son eddi tekil eden, Rum Sel-uklular'nailk payitaht ve Kostantiniyye'nin Frenkler tarafndan zaptndan sonra da Rum mparatorlar'na hkmet merkezi olmu bulunan znik ehri u suretle sukut ediyordu. Godfruva d Buyyon, Tankred, Buhemund, Byk Hgva, Flandrl Rober, Normandiye Kontu Rober, Etiyen D Karno, Papas Ademar kumandalarnda yedi hafta muhasara eden ilk Ehl-i Salb'e kar Seluklu Sultanln ne kadar kahramanca mdafaa ettilerse458 Rumlar da o kadar kolaylkla braktlar. znik'in Hristiyan ordusu tarafndan muhasarasna dir burada bir kk ilveye msade olunsun; geri bunun iine ald vak'a, bizi igal etmekte olan zamandan hayl nce ise de, bu ehrin tarihinde en fec sahifeyi tekil eder ve bundan dolay mevzumuzla irtibat vardr:
(Tc't-Tevrh'de -c. 1, s. 41- Kara Tekin ve Tar-gan nmnda iki kale mndericdir. Tz Al Ayr bir kale olsa, bunlarn olmas lazm gelirdi. Hammer'in Taz Al ile Tar -gan' bir kaleden ibaret grmesi Tc't-Tevrh'in ifdesine uygundur.) 456 Celed Sultan ve Canlbek Sultan taraflarndan Orhan'a gnderilen mek tuplarda, ve cevaplarnda, trih yolrtur. Mnet-i Feridun. (M 2). 457 Sa'd'd-dln, Ner, drs, Nikefor Gregoras, 1, 13 ve 2,282;.Franzes, 1, 7. Hac Kalfa ile Osmanl mverrihlerinin cmlesi znifc'in fethini 731 H. de gsterirler. ' 458 Vilken, H&gen ile Mion'un Ehl-i Salb trihlerine, ve Foe'nin eserinde Etiyen Karno'dan bahsedilen mahalle bkz.

Sayfa

129

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

Ondokuz milletin mmtaz muhribleri -Bitini sahrasnda mezhebi yn yaplmakszn gmlm kardelerinin rm kemiklerinin inatna hizmet etmi olduu- surlar ve istihkmlarla mdafaa olunan z-nik karsna ordugh kurmu idilor. lk hcumlarn hibir neticesi olmad. Trkler, Hristiyanlar harikulade kahramanlk rnekleri gsterdiler Kuatanlar bzan mevk dermmda olup biten halleri tammiyle grmee msait kuleler zerinde, ve bzan kalkanlar, kamtan yaplm geni serpular ile rtl olarak, sebatkrne ilerliyorlard. Surlarn s-t.den kaynar zeytinya dalgalar akar, Hallar'n imalt ve makineleri zerine asuman ateten daha mdhi- suda snmez ateler459 dklrd. Sirakza muhasarasnda olduu gibi460, istihkmlar boyun-crt demir engeller iner, hcum edenleri yakalar, yukar kaldrr, ruhsuz yahut vcdunun azalar para para olarak bir tarafa atard. Hergn parlak bir kahramanlk eseri, hayrete yn kanl msademeler grlr; civardaki tepeler zerine yaylm ulan ziyaretiler461, bu ahvle tiyatro seyreder gibi bakakalrlard. Bzan Hristiyan ordusu saflarndan Nor-mandiyal bir valye mnferiden kar ve hendekleri geerek, Cenb- Hakk'n rahmetini temenni ederek hk-i helake serilir; bzan uzun boylu bir Trk zrhsz, silhsz karak, Ehl-i Salb ordughn talara boar, ve nihayet Godfruva'nm yayndan kar bir ok ile kalbinden vurulurdu. Ko denilen (kale tahribinde kullanlr) letler bir gedik aar, mancnklar bir istihkm ykarsa, alan gedii tamir etmek ve harap istihkmn arkasnda yeni siperler in eylemek iin kuatlm olanlara birka saat yeterdi. Hristiyanlar kale muhafzlarnn, ehrin bir ksmini evreleyen Askanius Gl, vstasiyle imdd almakta bulunduunu grerek, beldeyi bu son yardmlardan mahrum etmeyi kararlatrdlar. Rumlarn tedrik ettikleri gemileri -ki her biri yz kadar muharip alrdinsan ve hayvan koulmu arabalarla denizin sahilinden gle kadar nak letmek iin Ehl-i Salb'e bir gece kfi geldi. Ayn ilk klaryla beraber, mahsurlar, Ehl-i Salb bayraklarnn btn gl boyunca rzgrdan dal galandklarn grnce, ve sahile kadar vsl olan cenk borusunun ahengini iitince, gnllerindeki harb evki hznl bir hayrete, harb naralar usan verici bir skta dnd. Bununla beraber, Seluklu Sultn'nin tevikleri

130
Sayfa

Feu Gregeois ki Rumlaj tarafndan bulunmu bir atetir. (Rum Atei) (Mtercim) Uvius, 24, bb: 34. 461 Ehl-i Salb ordusunda. Kuds' ziyaret emeliyle katlm bir ok muha rebe etmez a.damlar vard. (Mtercim)
459 460

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

cesaretlerini ihya ederek, Ehl-i Salb, beldeyi ele geirmek iin yeni mes- sarfna mecbur oldular. ehrin yetmi kulesinden en kuvvetlisini almak zere iki makine yaptrdlar, ki biri -lmclarn iin-d almakta olduu hendei gizlemekte olmasndan dolay- Tilki ve dieri -stnn eklinden dolay- Kaplumbaa adn almt. Tilki, gerek kendi skletinden, gerek mahsurlarn attklar ta ktlelerinin tesirinden yklarak, mcidleri olan Herman, Aie ie Hanri'nin berbe-rinclekilerden yirmi kiiyi enkaz altnda gmd. Kaplumbaayi muhafaza eden muhribler daha bahtiyar oldular; kuleden kardklar talarn yerine mertekler yerletirmee muvaffak olarak, bunlara ate ver-dier462. Kulegk grlemesini andrr bir sad ile yklarak, zemini henz tter enkazyla rtt. Sultn'm zevcesi ve iki ocuu gl tarafndan firara altklar srada Hristiyanlar tarafndan ele geirilmi olduu iitilince, Trkler'in meysiyetini iki katna kard. znik, btb ve iyice sarslm halde, Ehl-i Salb'e teslim olaca srada, Rum mparatoru, o kadar yorgunluklara, o kadar kanl fedkrlklara bedel kazanlan bu mu vaffakiyeti Ehl-i Salb'in elinden alverdi. Bu hkmdar, ordusuyla Plekauon'a kadar ilerlemi ve mahsurlardan daha z vah olmayan muh -srlar mancnklar vstasiyle ona dman balar gndermekte bulunmulard. Rum donanmas kumandan Butomites, Tatisius kumandasna tevdi edilmi olan birok kk gemileri Askanius Gl'ne nakletmee muvaffak olmas zerine -Ehl-i Salb'in haberi olmakszn gl cihetinden girmesine msade olunmak artyla- ric'atleri srasnda mahsurlar, muhafzlar himaye etmeyi gizine Sultn'a teklif etti. Sultn, bu teklifi kabul ederek, mpar ator'un bayraklar bu. derece hyanetten irenmi olan Hristiyan ordusunun gzleri nnde birdenbire dalgalanmaa balad (20 Haziran 1097) (7 Receb 490). Dokuz sene sonra (499/1106), Aleksi, Hal askerleri ile mnsebetlerini kestikten sonra, znik'i zel bir muahede ile Seluklu hkmdarlarna iade ederek, u suretle Hallar'n ellerinden ald463. Bir asr sonra, Bizans Frenkler istilsnda bulunduu zaman, Teodor Laskaris'e ikametgh olarak464 (verildi*). Bizans mparatorlar, payitahtlarnn tekrar fethi iin bu
Alekslas Komnena, 9, s. 311. (47) Lhtenao, Du-i Rahibi; Gunnar'in Annales Argentoratbslnde, s. 188. Kitabn eski harfli nshasnda cmle bitmemitir. Biz de tamamladk ve orijinali zerinde, bz sadelemelerle iktifa ederek, mny haleldar edecek herhangi bir dzeltme, deiiklik yapma gibi hususlardan kandk. (Hazrlayan) 464 Bizans'n Frenkler'den istirdadndan sonra (1204), Teodor, G -ys'd-dn Keyhusrev zamannda hkmet merkezini tznik*-te te'ss etti; Gys'd-dn, firara mecburiyet grmesi zerine, Bizans'da ilticgh bulmu ve Laskaris aleyhine vuku bulan Amriye muharebesinde
462 463

Sayfa

131

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

ehrin surlarndan azimet etmilerdir. Valans, znik'in metropol (memleket merkezi) unvann alarak Nikomedi (zmit'e)'ye ver-mise de, znik Bitini blgesinin birinci beldesi olmakta devam etmi ve bir asr Rumlar'n ellerinde kalmtr, ki onlarn Asya'da en mstahkem asker mevkileri idi. Nihayet, nc defa olarak ve mebbeden, hi mu -hrebesiz Mslmanlar'a teslim olundu. lk defa, Botaniyates tarafndan, Seluklu Devleti'nin messisi Sleyman'a; ikinci defa, Aleksi tarafndan, Sleyman'n olu Kl Arslan'a; nc defa dah, Gen Andronikos tarafndan Orhan'a terk edildi. Aslnda, banisi olan Antigones'e nisbetle Antigona diye isimlendirilirdi. Sonralar -Bursa nehir ve sahras, Orhan'n zevcesi ve Belokuma hkiminin kz Nilfer'in adn ald gibi- Antigona da Lizimakm zevcesi erefine, Nike ismini alm ve bu isim Trkler tarafndan znik ekline konulmutur. znik, Hristiyanln burada akdettii iki Ruhan Meclis (Birinci ve Yedinci) ile de daha az hret kazanmtr. Birinci Meclis'tedir ki, Katolik Kilisesi'nin imn kaidelerini ve Fash Bayram465 zamann tyin ve ruhaniyyunun (rahipler snfnn) uymaa mecbur olduklar usl vaz' olunmu, ve Arius466 mahkm olmutur; kincisinde tasvr-perest-lik akidesi kabul edilmitir. mparator' Kostantin'in huzurunda yz onsekiz ark ve Garb piskoposlarnn -ki ilerinde sevliin ileri gelenlerinden biroklar ve bz azizler de vard- itim eyledii, Baba ve Oulun tek unsur olduunun kararlatrld divanhane, Orhan tarafndan camie tahvil olunmutur. Hal bu binann harabeleri arasnda, bir kap stnde grlen ta Orhan ismini tamaktadr467. Bu hkmdar, umm binalar kitabelerle, mbarek kelmlarla tezyin etmek eklindeki eski ark detine uyan ve onu de vam ettiren ilk Osmanl pdihdr.468 Onun saltanat devrinden itibaren, btn camiler, mektepler, hastahneler, emeler, mezarlar, kprler, Osmanl memleketlerinin her tarafnda, banilerinin ismini ve in trihlerini seyyahlara gstermektedirler. Hatt bu bideler zerinde, ekseriya binaya
vefat etmitir. (Bu trihin Birinci Kitab ile mukayese.) 465 Pques. talyanca'da, Pask>, Franszca'da Pak kelimeleri, Arapa'nn Fash> kelimesiyle bir asldandr. (Mtercim) 466 Muvahhid (Teki) olan Arius'un, Hristiyanln ilk asrlarnda intir eden mezhebi, znik Ruhan Meclisi'nin bu kararyla yok edilmitir, tim.t meselelerde ekseriyet byle garibeler intc eder. Mtercim. 467 Bursa'ya Seyahat eserine mr. s. 113 ve 114. Bunda, Birinci Rhnl Meclis'te toplanan papaslar hakknda hayli acib hususiyetler vard. 468 En eski kitabe, Sa'd tarafndan muhafaza olunan kitbe -i ey-vn- Feridun'dur.

Sayfa

132

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

dir bir iareti tayan Kur'n yetleri okunur. Fakat pek ou, lciverdi bir ze-mn zerine altn harfler ile nakedilmi olarak tumturakl kafiyeleri hv olan ve zevk-i selime mugayir iirler ile yazlmlardr. lk defa olarak bir medrese (yksek derecede mektep) te'ss eden de Orhan'dr, ki bunu camie yakn bir yerde yaptrmtr. Karaman eyaletindeki Kayse-riyye'den Fakh Dvd bu medresenin ilk mderrisi olmutur. htiyar eyh Edebl'nin ve kazasker andarl Halil'in kaynpederi Krdy-lM-vellid Tc'd-dn, Davud'a halef oldu. Tc'd-dn'in vefatndan sonra, Mderris Al'd-dn Esved, daha mruf nmyle Kara Hoca469 o hizmete ykselmitir. Biri zmit, dieri Filistin'deki Kaysriye ehrinden olan ve ikisi de Ozep nmmdaki iki mverrihin, memuriyetlerinden azl ve nefiy edilecekleri tehdidi zerine znik kararn imza ve kendi hatlarndan nedamet duyduklarn itiraf etmee mecburiyetleri ahit olan znik ehri, bu defa da Hristiyan genlerinin, Yenieri saflarn artrmak iin, babalarnn dinlerinden dnmek mecburiyetinde kalm olduklarn grmtr470. Yine bu ehirdedir ki, Molla Dvd, mutasavvflarnn en by olan bn'l-Arab'nin eseri olan Fss'l-Hikem tasavvuf kitabnn karanlk inceliklerini red471 eylemitir. Orhan, Sen Sinod Kilisesi'nin mihrablarm ykt; mihrblarn tezyinat olan tasvirleri yakt; znik'de kararlatrlan Hristiyanln imn ile ilgili szlerini mahv ile, onun yerine slm'n esas akidesi olan L ilahe illallah Muhamme-den Eeslallah kelmn ikame etti. Orhan camilerden, medreselerden baka Yeniehir Kaps yaknnda bir de imaret (fukara mutfa) te'ss eylemitir. Bu messesenin birinci mderrisi Edebl'nin talebesinden Hac Hasan'dr ki, Arz- Endlsyi erh ve lm-i Farizi nazmen tercme eylemitir (Mtercim'in ilvelerine bkz.) Orhan'n mmlii mektebin mderrisine, tliminde ittihaz edecei yolu izmesine msait de ilse de, efkati, imaret idarecilerine nmne-i imtisal tekil etmitir. Birok defalar, Orhan'n bizzat fukaraya orba datt, kandillerini kendi eliyle yakt grlmtr472. Orhan'n din neri, genlerin eitimi, fukaray yedirip iirmeye mahsus bideler in etmek hususlarna sarfedilmi olan mesisi, idare ilerinin her
Sa'd'd-dn, Neri, l. (Bahis mevzuu olan Dvd ve Tc'd -dn, bizim trihlerde Dvd- Kaysax>, ve Tc'd-dn el-Krdl isimleriyle grlyor. Mtercim) 470 Gibin, c. 2, s. 257. 471 Red deg, erh eylemitir. Tc't-Tevrh, c. 2, Terckn-t Ahvl. (Mtercim). 472 Sa'd'd-dn, Ner, (maretin atlnda, bizzat yemek datm ve kandil yakm idiler. Tc't-Tevrh, c. 1, s. 43.) (Mtercim).
469

Sayfa

133

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

cihetine itin ile nezret etmesi ve hatt az ehemmiyetli ilerle itigl etmesine mni olmad. znik'in kendi arzusuyla teslim olmasndan dolay zengin ganimetlerden mahrum olan silh arkadalarna mkfat da unutmad. Uzun bir muhasarann mtad neticesi olan veba ve ktln te'sirleriyle ebeveynlerinden, zevcelerinden mahrum kalp da, babalarnn harb konaklarnda ikamet etmekte bulunan Rum kadn ve kzlarn tazminat olmak zere onlara taksim etti.473 Bu muhteem ikametghlar tekrar enlendirmek iin o kadnlar ordusunun zabitlerine verdi ve binalarn vrisleriyle evlenmelerine msade gsterdi. Galip, znik kumandanln, muhasara harektn idare etmi ve evvelce Aka Koca'nn vefatndan sonra Koca-ili hkmetinde bulunmu olan byk olu Sleyman Paa'ya verdi.474 O zaman be yanda bulunan ikinci olu Murad, Osman'n eski silh arkadalarndan bu srada vefat eden Konur Alp'in yerine Sultann hkmetine tyin olundu. Aka Koca ve Konur Alp'in harb sevkyatlarnda defalarca inedikleri topraklar, imdi onlarn na'larn rtyordu. Birincisinin mezar kuzeyde Karadeniz ve gneyde zmit krfezi ile evrili yarmadann ortasnda bulunan Kandra kynde, ikincisinin kabri Akyaz kasabasnda bulunan Konurpa'da idi. Her iki trbe zamanmzda da Mslmanlar'n byk hrmetlerine mazhar olup, birok ziyaretisi vardr. Sleyman ile Murad, yazdmz vehile, iki sancakta yni Koca-ili ile Sultann'nde hkm sryorlard. Birka sene sonra Osmanllar'n Bitini lkesinin gney sahillerine ftuhatlarn ulatrdklar vakit Bursa nc bir sancaa merkez olarak, onun da idaresi Murad'a verilmi ve o zamandan beri Hudvendigr (Efendi) Sanca nmn almtr. Sonralar Koca -ili sanca merkezi znik'ten znikmid'e nakledilmitir, znik, Acem nsi fabrikalar sayesinde bir mddet geri kalan servet ve refahn muhafaza
Bu mesele, birgn znik'te birok kadnlarn,. Sultn Orhan'n geecei yolda toplanmas zerine, Pdih bunlarn kocasz kaldklarn tahkik ederek, askerden arzu edenlerin bunlarla evlenerek hanelerinde ikametlerine msade etmi olmasndan ibarettir; ne mkfat, ne tazminattr; ne de taksimdir. (Tc't-Te-vrh, c. 1, s. 43). 474 Sleyman Paa'nn znik hkmetine memuriyeti bert, Mn -et- Feridun'un Paris Kraliyet (Mill) ktphanesinde, 79 numaradaki bozuk nshada dercedilmitir. (Ktphanenin mevcutlar hakknda) izahat ile hlsalarn beinci cildinde (s. 608), Mnet - Feridun Fihristbne mracaat. Ferdn'-un mtercimi orada znik ile zmit'i kartryor. Bert 732 (1330) trihiyle yni znik'in zaptndan" iki sene sonraki trihle tarihlenmitir. Lkin bu, mstensih yahut matbaa yanllndan ibaret olacaktr. nk Mnet'm 50 numaradaki tam nshasnda Orhan'n olu Sleyman'a bert 733 trihini sarhen hvidir (Evil-i ehr-i rebi''levvel, sene 733. Mn-et'dan).
473

Sayfa

134

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

etmi ise de475 fabrikalar harb olduktan sonra, az bir vakit iinde ihtiamn kaybetmitir. Bugn yksek surlarna zamann ve insan elinin hrmet ettii istihkmlarnn iine giren seyyah, iine birbirinden uzak mesafelerde karanlk ve kederli ehreli kulbeler kondurulmu bo bir bahede geziyorum zanneder. Ziyareti kafileleri Osman'n kardei Gndz Alp'in, eyh Eref-zde (Eref-zde-i Rm)'nin, Kara Hoca'nn, ir Hayl'nin kabirlerinden baka birey bulamaz476. Eski eserler mtehasss kule ve surlarn mefruat olan bitkilerin yapraklan arasnda, Rum mparatorlar nmna kitabeler477 grrse de, znikMe yirmi sene ikameti mddetince Frenkler'in Kostantiniyye'den sava olarak geilerine keml-i belgatle eseflerini dken Bizans mverrihi Hutiye'li Niketas'n kabrini beyhude arar. Sleyman Paa, amcas Al'd-dn'in478 vefatyla Bursa valiliine ve devletin vezretine tyin olunur olunmaz, bir hafif svr frkasyla Tarakl, Gynk, Mudurnu kasabalarnn kuzeyindeki blgede bir gezinti yapt. Bu kasabalar Mudurnu civarndan inerek, Bilecik yaknlarnda Sakarya'ya karan bir seylbe zerinde srasyla dizilmilerdir. Osman'n, Kse Mihl ile Samsama avu'u birlikte alarak, bunlara asker sevket-liini grmtk. kasaba da Sleyman Pa'ya hi mukavemet gstermeden teslim oldular (732/1332)479. znik'in sukutundan sene sonrasna kadar, birok zamanlar Bitini mntkasnn anbari ve payitahtnn istihkm olan ve Rumlar tarafndan Kius ve Hallar tarafndan Kibutus ad verilen Gemlik beldesi480 Osmanllar'n her tarafta muzaffer silhlarna kar hrriyetini mdfaa edebildi.
Akdem-i bild- rmiyye'dir, ve ol kiverin hkinden in-i zu-rf hsl olur ki, vasfnda elfz ve hurf kaasirdir. Fafur inisinden fark mkildir. Bild- Rumiyyede bina olunan mescid ve mebid ve ebniye-i lyyede isti'ml olunan kler ol beldede (znik) ilenr. (Tc'trTevrh, c. 1, s. 44), bn Battuta Sultn Orhan zamannda znik'i ziyaret etmitir. Seyahatname -si'nde, hayli malmat veriyor. Mtercimin Tercme Mec. mracaat 476 Ner, Sa'd'd-dn, tdrs, Chn-ntim. Bu ziyaretlerin tarifleri istanbul1 da baslan Mensik'l-Haccsda dercedilmi ve Eref -zde'nin mezar kitabesi de orada, kaytldr, s. 26 ve 27. 477 Bursa'ya Seyahat'deki kitabelere mracaat. 478 Beli-i Bursevl, Tercim-i Ahvl'inde, Al'd-dn'in vefatn 732 (1332)' de gsterir. Hap Kalfa, Takvim't-Tevrh, s. 174, Sleyman'n Al'd-dn'e hemen arkasndan halef olduunu beyn, eder. Hadkatl-Vzer' ya gre Al'd-dln Biga'da, vefa,t etmitir. 479 Bratutu'da Sa'd'd-dn, tdrs, Solak-zde, Neri, Hac Kalfa. 480 Jurnal Azlyatik (Journal Asiatique)'in Mays 1826 nshasnda mnde -ric Msy Haz'm bir makalesi, Gemlik'in eski Cius (Kius) dan baka yer olmadn ve Kios ile Kibutus nmdier ivitut un baka ba* ka iki ehir olduunu zannettiriyor. Byleyse, u fkra tammiyle tashihe muhta olur. (Franszca tercmenin mtercimi).
475

Sayfa

135

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

Mudanya krfezinin en ierisindeki zaviyesinde vk olan Gemlik, vaktiyle istihkmlarn tuzaklaryla da muhafaza olunurken, o zaman yalnz tabi manialarla mdfaa ediliyordu. Drt isimle, yni Kius, Sahli (Sahili) Pruzias, Kibutus, Gemlik namlanyl mruf ve gerek estr ile Yunan trihinde, gerek ilk Ehl-i Salb cenkleri ve Bizans vekaynme-lei ile Osmanl Devleti'nin ilk zamanlarnda mehurdur. Yunan esatirine nazaran, Kius nmnda bir Arganut Kulhida (Kafkasya)'dan dnnde temellerini atm, ve kendi adn vermitir. Bu ilk gemiciler Kianus krfezi sahillerine yanatklar srada, Herki'n nedimi Gzel ls, su almak iin karaya kmasyla, perilerin eline geti. O zamandan beri .bu blgenin sakinleri las'm karldnn her gn dnmnde Argantunius (imdi Samanl ve Katrl) Da'nn suya kanm ormanlarn etretli rakslar tekil ederek ve las, las! diye nida ile ormanlarn her tarafndan aksettirerek dolarlard. Herodot, Dr'nn generali mes kuman-dasyla Acemlerin Kius'u zaptettiklerini ve Strabon, Pruzias tarafndan tekrar in olunarak Sahili Pruzias ismi bu mnsebetle verildiini zikreder481. Bzan Kibutus, bzan ivitut ve bzan da ivizum denilen bu limandandr ki, Ehl-i Salb, yazdmz vehile, Rum mparatoru'nun tedrik eyledii donanmay Askanius Gl'ne, yni bin adm mesafeye nakletmilerdir482. u suretle bunlar, ikiyz sene nce Paris'i muhasara iin sandallarn karadan gtrm olan Normandiyallar'a ve Ta rant muhasarasnda gemilerini arabalar zerine liman .ehirden ayran berzahtan nakleden Anibal'e benziyorlard483. Gemlik vekaynmeleri, ehemmiyeti bu derecede ve fakat vekyiyle megul olduumuz zamandan eski vakitlere ait ahvlden dah bahsederler. Seluklu Sultan Sleyman, Hristiyanlar'! ivitut'daki ordughlarna kadar srerek, orada erkekler, kadnlar, ocuklar, ihtiyarlar, rahipler, hsl galibi gzne grnenlerin cmlesi b-rahmne kltan geirilmi, ve Sultn'm haremine gnderilmitir. Btn Ehl-i Sab ordusundan yalnz bin kii liman yaknnda bir tepe zerindeki Eski Hisar'a can atabilmilerdir. Bu hisarn kaplar kalmam
Herodot, kitap: 5, 144; Strabon, k'tap: 12, 3. Sahili Pruzias (yni Yaldaki Pruzias) denilmesi, Kei Da Pruzias'ndan (Brusa; Bursa) ve s-kbli civarndaki Pruzias tpium'dan (bugnk Miln?) tefrik olunmak iindir. Manner, bu blgede b:r skbi bulunduunu Anvil'in nerede grdn bilemediinden bahseder, Cihn-nma'run 654. sahfesinde tskbi zikredilmitir. 482 Aleksias Komnena, Alber'in Ehl- Salb Trihi, s. 192; Rhlb Klber'ln Ehl-i Sallb Trihi, s. 484. 483 Alber'in trihi. Komnena. Bukede Vekaynme, c. 8, s. 69 ve 71 (868 ve 890 seneleri). Iivius, 25, bb: 2.
481

Sayfa

136

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

olduundan, Hristiyanlar, Hisar'n girilerim birok ka-yslar ve siperler yarak sed hline getirip, Rum mparatoru'nun gnderdii Turkopoller'den mrekkep imdd frkalarnn yetimesine kadar oklarla, talarla mdfaa etmilerdir. Bu Hisar, Osman zamannda Aka Koca'nm, Kara Timurta'n hcumlarna mukavemet gstermiti; lkin bu defa muhafzlar, iddetli ktlk iinde kalarak, ehirle de hibir ulam imknlar olmadndan, silhlarn brakp, ehri znik'in yeni sahiplerine terk etmee mecbur oldular484. Drt sene sonra, nehor ve Armutlu kaleleri de teslim oldular485 O zamana kadar Osmanllar Rumlardan bakasyla muharebe etmeyerek, memleketlerini yalnz Bizans mparatorlarndan aldklar yerlerle geniletmi idiler; ne Osman, ne de Orhan, Kk Asya'nn dier dokuz hkmdarna kar henz hibir teebbste bulunmam idiler. Orhan; son fetihlerinden cesaret alarak, u mnasebetsiz komular da ortadan kaldrmaak arar verdi. Evvel, eski Mizi'de hkm srmekte olan Trk men resi Karesi Be'i zerine hcum etti. Osmanl frkalar Kei Da tepelerinden bir gibi dalan, vadileri aarak ve Kei Dandan To -ros'a kadar Kk Asya'ya sel gibi istil ederek, Seluklu Devleti enkazndan ortaya kan dokuz hkmeti kendi lkelerine ilve ettiler. III. Al'd-dn'in vefatnda Osman'dan daha kuvvetli bulunan Karesi Hki-nn Acln Be, Birinci Kitap' nihyetinde zikrolunduu zere, Seluklu Devleti'nin taksimi srasnda Mizi blgesine nail olmu idi. Vefatnda iki olu kald. By babasna halef oldu Orhan'n saraynda terbiye grm olan kk olu Tursun, byk kardeinden nefret eden Hac l-be'in kendisine temayl zerine, Karesi tahtnn zapt iin yardm edilmesini Orhan'dan rica ederek, bu yardma mukabil, Aydnck, Balkesr, Trhala, Minias (Manyas)486 ehirlerini va'd ile, Edremit, Kzl-ca-Tuzla, Pinar-Hisar, Ayazmend487 ile
Hac Kalfa, Hac Kalfa Bratutu'da Sa'd'd-dSn, dris, Solak-zade. 486 Aydnck, eski Kizikus'dur. Lkin, Balikesr, Trhala (Cihn -nm'da Tarhale) Minias (Manyas) ehirlerinin Perperena, Atarenos (Adrenos) Lirnesos olup olmadn istikblin sey yahlar tyin etmek lzm gelir. 487 Edremit eski Adraminom'dur. Dier ehrin (Kzlca Tuzla, Pmar -Hisar, Ayazmend) eski isimleri henz mehuldr. Ulu-bd, eski Lopadion'dur. Daha kuzeydoudaki Apollonias deil. Osmanl mverrihlerine gre, Kirmast'nin ismi Kirmas-tarie nmndaki bir prensesin ve Mihah onun kardei Mihal'-n nmlarndan alnmtr. Ulu-bd, Rindakus ve eski Me-jistos nehirlerinin mltekasna yakndr; Mihal -ki her ihtimle gre eski Miletopolis'in yerindedirApolloniatis (Apolyond) veya Mihal, nm- dierle Balkesri glleri arasnda, Rindakus'un sol sahilinde kindir. Cihn-num. 659. Bratutu, s, 52, Kzlca Tuzla'y, biri Kzlca, ve dieri Tuzla olmak zere iki muhtelif mahal yapar; <pnar beiar ve tdrs'in yazd vehile isimleri
484 485

Sayfa

137

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

kanat edeceini te'mn eyledi488. Orhan, memleketlerini geniletmek arzusuna pek muvafk oan bu teklifi derhal kabul etti. Tursun ile birlikte sefere karak, dn esnasnda Ulubad sahillerinde kin Ulubad, Kirmasti, Mihal ehirleri ile Koilsus ve Ailsus kalelerini itaat altna ald. Karesi Bei, Orhan'n yaklatn haber alnca, en mhim beldesi olan Bahkesr'yi brakarak, denize daha yakn olan Bergama (Pergamus) kalesine ekildi ve oradan mukabele azminde bulundu. Orhan, Hac l-be'in vstasiyle i'tilfkr-ne bir uzlama teklif etti. By bunu kabul ediyor gibi grnd ise de, ilk frsatta kk kardeini ldrtt- Bu hyanetten mteessir olan Orhan tekrar kaatilin zerine yryerek, crmnden ve kendisine mukavemetinden dolay affn istirham etmee mecbur ettii gibi, ancak Ber gama'y Osmanllar'a terketmek ve kendisi Bursa'ya gidip haytnn ka lan ksmn orada geirmek artyla hayatta brakt. Osmanllar Bitini lkesinin balca ehri olan znik, zmit ve Bursa'dan baka - eyreini489 vasiyyetnme ile Romallar'a brakm ve bir gn gelip de Asya'nn her tarafm istil edeceklerine onlar midvar eylemi olan - Kral Attal'm eski ikametgh Mizi payitahtm da u suretle ellerine ge-iimi oldular. Bir taraftan tire (?) nin ve mucidi olan Attal nmna nis -betle yd olunan gz aldatc duvar ktlarnn icadyla, ikiyzbin cild e yazs kitab hv ktphnesiyle, bir taraftan da Galen'in ve Ogst'e490 belagat dersi veren Apollodor'un doduu yer olmasyla ilimler ve san'atlar trihinde mehur olan Bergama, bugn sakinleri Trk ve Rum'dan ibaret ve eski binalarn enkzyla yan rtl sefl kulbelerden mteekkil bir yntdan baka birey deildir. Vaktiyle Bergama'nn kurulmu olduu mahallin imdi nazarlara arz ettii eyler, sk-lp ile Atene (Athene)'nin bir ibadethanesi, bir tiyatro, muhteem bir kap, derin bir sarn, bir su kemeri harabeleridir.491 Orhan bu ehri ve arazsini, Sleyman Paa'nn hkmetine ilve etti; o zamandan beri, Bursa'nm merkezi olduu Hudvendigr sancann paralanndan-dr. Karesi Hkmeti, Hac l-Be'e verilerek,
Koyulsuz ve Aylsuz olan kaleleri Kutlius ve Ailos yazar. 488 Ak Pasa-zde, Sa'd'd-dln. dris, Neri, Sola,k-zde. 489 Etlo novi adsciti socii AttaJ.usque, Asioe Rex jam viclut despondente fortuna, lmpelrum Orlentis., Livius, 26, bb; 37. (Metindeki ifdelerin mehaz.) 490 Strabon, 13, 491 vazul Gofiye, Yunanistan'a Seyaht-i Garib-nm (c. 1), Bergama'nn ksmen su kemeri zerinde bina edilmi bir mahallesi, hanelerin gkle yer arasnda bir halde bulunmasn dan dolay, Ne yerde ne gkte mahallesi olarak isimlendirilir. (Cihn-nm, s. 659).

Sayfa

138

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

vezirleri ce Be ve Bursa'nn eski Rum kumandan iken islm' kabul etmi olan Evrenos Be492 onun maiyyetine verildiler. Karesi'nin fethinden sonra, yirmi sene zarfnda Osmanllar'n memleketleri hibir yeni fetih ile genilemedi. Lkin mill mverrihlerin bu mddette muhafaza ettikleri derin skt, Bizanshjar'n dedikleri gibi, dimi zayiatn, daim bozgunluklarn samim itiraf olmak zere telkki edilmek lzm gelmez. Bilkis bu istirahat, Al'd-dn'in kilne te's-sfttyla hazrlanmakta olan asker intizam ve dahil asayii salamlatrd Bu iddiann hidleri Karesi mntkasnn fethi akabinde (736/1336), bilhassa cami, med rese, imaret, kervansaray olmak zere insna balanlan byk binalardr. Orhan'n dindarca duygularyla vcut bulan bu muhtelif messeseler be sene nce, ilk medrese ve ilk imaretin kurulduu znik messeseleriyle az vakit iinde rekabet etmilerdir.493 Dt-rv Turud (Turgud) ile Kumral Abdal iin tekke yaptran pederinden rnek alarak, Orhan da mttak bir dervi olan Geyikli Baba'ya mnsip bir zaviye in ettirdi. Pek ok ziyaretisi olan bu zaviye, Kei Da'nn eteinde ve ehrin dou tarafnda hl bakdir; o hretli da-m olduka yksek bir mevkiinde ve Gk-Pnar denilen mahalde Dulu Baba'nn trbesi grlr494. Kei Da zirvesinden kaynaklanan Alir rma zerindeki belde kaplarnda Horasanl dervi Abdal Murad'm zaviyesi ve bat tarafnda Kaplca yaknnda Abdal Musa'nn tekke ve m ezan hl mevcuttur. Bu iki baba, Bursa seferinde iki Abdal, dier bir tbirle iki azz ile birlikte Orhan'a refakat ve gerek dualar, gerek kendilerine isnad ho grlen kerametleri ile muvaffakiyetli neticenin hsl olmasna yardmc olmulardr. Bursa Ftihi, bu ztlarn civarlarnda medfn bulunduklar birok zaviyelerin inasyla haklarndaki minnet -darim te'yd etmitir. u iki dindarn isimleri tabiat ve i'tiydlarm o kadar gzel izah eder ki, birincisinin skn-perverne dii ve erkek geyikler iinde495 yaadm ve
drs, varak: 116; Bratutu'da Sa'd'd-dn. Bratutu'da Sa'd'd-dn, Neri, drs. Idrs, ibu hayr messeselerinin insna sebep olan, yahut bunlarn manev kymetlerini gsteren Kur'n yetlerini derceder. Bu yetler meb -n-i hayriyyenin kaplarnda yahut duvarlarnda yazldr. 494 Dulu Baba, Trklerin Ariste'sidir. Aristaeum pr'mo apium et mellis nova et lactis ad coagula, homnlbus tradisse, Justinius, kitap: 13, bb: 7. (Mverrihin Dulu Baba'ya benzettii Ariste, Apollo'nun olu olup, gya insarlara arcl retmi olan mevhum bir vcuttur. Mtercim.) 495 Ukal'nin Mecnn* diye yermi olduklar Kays - mrl de byle yaard. Fakat Dulu Baba gibi, dima sknet hlinde bulunmayp, airane hayle nazaran ara, sra Allah iin syleyiniz, ey ihvn- dest, Leyl-cm sizden midir, yoksa Leyl insan mdr? sualiyle birlikte yaad hayvant rahatsz ederdi. (Mtercim).
492 493

Sayfa

139

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

dierinin yalnz ayran496 ile yaadn beyn etmek faydaszdr. Lkin an'ane, bunlarn trihlerini kamilen baka bir ekle koymutur. Bu rivayete gre, Geyikli Baba, bir ga7ala binmi olduu ve elinde altm okkalk bir kl bulunduu halde, muhasara ordusunun, nnde harb etmitir; Abdal Murad -drt arn uzunluunda aa bir kltan baka silh olmad halde hayret edilecek kahramanlk eserleri gstermitir; Abdal Ms pamuk ile ate toplamtr ki, bu hal derviin kuvvet ve mlyemetten ibaret hikmetli bir hassaya sahip olduuna, gizli ve garip eyler yapabildiine bir telmihtir. Geyikli Baba asl olarak ranl olup, Hy'da domu, ve eyh lyas'dan inbe alm (tarkate girmek iin msade) tr. Osman'n zamannda kermetiyle byk bir hret kazanmtr. Dima tahayyrt - mutasavvfneye mstarak olarak, Kei Dalar ormanlarnda gazaller iinde mnzeviyne497 bir hayat srer, ve Orhan tarafndan davet vuku bulmadka oradan inmezdi. An'aneye nazaran, bir gn ceylna binmi ve omuzunda bir nar dal Sultn'n sarayna gelerek, Devlet'in saadeti almeti olmak zere, fidan baheye dikmi, ve Osmanl saltanatnn bu aa gibi kk salarak, dallarm uzaklara ulatracan ve asumana kadar ykseleceim sylemitir. Bursa'y harb eden sk yangnlarda Orhan'n saray ve pekok zamanlar mukaddes ve Allah tarafndan korunduuna inanlan bu aa alevlere yem olmutur.498 Abdal Murad, Orhan tarafndan499 bir frkann banda bulunmaa davet olunarak, uzunluu Geyikli Baha'nn klcnn skleti e mudil aa klcyla harikulade ect eserleri gstermitir. Bu korkun silh ile yalnz dmanlar deil, blgeye zarara yol aan byk ylanlar da ldrrd. Geyikli Baba, Osmanllar'm
Dg farsa ayran demektir. Kes nikyed ki dg men tircst: Kimse ayranm ekidir demez. Guzta atademinde ayran ulatrd cihetle bu nm ile (dulu) mehur oldu. Tc*t-Te-vrh, c. 2, s. 407.) 497 Borsaya Seyahat; Bel-i BursevTnn Terchn-i Ahvftl'i, Ner, Ali. 498 Bel-i Bursev burada Allah'a rabt- kalb eden bakasna yabanc olur szn ihtar ediyor. 499 Bel-i Bursev bu mnsebetle Pdihlara hizmet, tarika -te slkun yansdr mealinde olan Hdmet'l-mlk msf's-slk darbmeselini rd ediyor, ki Mektuplamak gr menin yansdr demek olan El-mrsele nsf'I-muvsala ya mukabil addolunabilir. (Mverrihin maksad birinci darbmesel ikinci uslbundadr, demek olacaktr.) Abdal Murad, Bursa fethinde Orhan Gz ile hazr bulunmutur. Kabri da:n eteinde Bursa'ya eref veren bir ykseklikte mehur mesire yeridir. (Tc't-Tevrh, c. 2, s. 407). Tekye-i Abdal Murad, Bursa'ya havale bir teferrcgh- emen-zrda vki' sitne-i l-i ibddr. P ve ser brehne, ak- lh ile cieri bryn, sinesi uryn canlar vardr ki, teferrce varan kimseye cn ezdl hizmet ederler. Bu tekyeyi Orhan Gz bina etmi, bini mtecaviz sahan, tencere, kazan gibi bakr, birok evn vakf eylemitir. (Evliya, 2. cild, s. 18).
496

Sayfa

140

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

Sen-Jorj'u500 M-tehevvir (fkeli) Roland'dr. Kann Sleyman501, umm itikada sayg gstermek iin, bu ztn zaviye ve trbesini ziyaret ettii zaman klcnn te birini kestirmi ve o paray saray haznesinde (Hazreti) Peygamber'in ve Halfelerle onlarn byk serdarlarnn silhlar yanna koydurmutur502. Bz Avrupa seyyahlar, cezbedr Derv'in klcn Boland'n klc zannederek, Mslmanlar'a dehet veren bu klcn onlarca muhterem tutulduunu tahayyl etmilerdir. Babalardan, Abdal'lardan bahsettiimiz, ve bu trihte ileride dahi defalarca bahse mecbur olacamz cihetle, slm'daki tarikat usl ile pek ok i'tilf olmayan okuyucular Baba, yahut Abdal ve Dervi ile eyh arasnda byk fark olduunu bildirmek faydaldr zan -rederiz Derviler, ruhniyyun demektir ki, nderlerine eyh, yni Eski (htiyar) ad verilir. Mnzevler Zhid nmn hizdirler; hcrelerine Zaviye, ve dervilerin ikametghlar Tekke (Tekye) tbir olunur. T?kv ile mehur olan zhidler Baba, Dede, yahut Abdal (seyyallara gre Santon503 ) ismiyle yd olunurlar.504 slm ta-rkatlerinde mkemmel bir tasavvuf silsilesi mevcuttur; tarikat kaida-leri icbnca yeryznde dima muayyen miktarda azizler bulunur ki, Cer.b- Hakk'n gzide kullar arasnda az veya ok yksek derecelere eriirler.505 Abdallara gelince, bunlardan bir zamanda krk'tan ziydesi hayatta bulunamaz. Biri vefat edince, onun yerine bakas kaaim olur; ancak en mfrit santon (aziz) lar Krklar'a alnd halleri en garb olanlar tercihen intihb olunduu cihetle, Krklar, arasna girmek ko laydr. Bunlar kk bir cezbedrlar cumhurudur ki, btn slm mem leketlerine dalmlardr. Abdal Murad ve Abdal Ms Orhan zamannn

Sen Jorj yahut Aya-Yorgi nc mild asrda, Kapadokya h-kmdn olup, Hristiyan ehitleri meynna dhil olunmutur. Ehl-i Salb muharebelerinde ngilizler onu kendilerine hami ittihaz etmilerdi. Yortusu rz- Hzr'a (Hdrellez'e) tesadf etinektedir. Roland, irlerin efsnelerine gre, arlman'n yeenidir ki, gayet uzun boylu, gayet kuvvetli bir muhrib idi. 778 M.'de ordunun bakiyyesini Endls'e getirmekte iken ldrlmtr. Onbirinci asrda tertb olunduu zannedilen franszca Roland arklar. Roland'n muharebelerini ve lmn anlatr. 501 Belfc-i Bursevi, s. 80. Trih ifdeleri ekseriya yanl olai Evliya elebi, bu vak'ay Saltan I. Ahmed Hn'a isnd eder. 502 Devlet-i Osmaniyye'nin Usl-i tdresine mracaat, c. 2. s. 20. 503 Aziz demek olan Santon, meyh ve murbtne Avrupal seyyahlarn verdikleri bir simdir. (Mtercim) 504 Ehl-l Salp Levhalar eserinde Teodorik Enkadi azizlerden veyahut abdal'dan (Mslman) gsterilmitir. 505 Bu tasavvuf silsilesi, l'nin Heft-Meclis'inde ir eserlerden gzel izah olunmutur (Berlin Kraliyet Ktphanesi Diez el-yazmalanna bkz.).
500

Sayfa

141

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

mntehablar srasnda idiler.506 Pek ok ihls sahipleri, Sultn Osman'a uyarak, Olu'nun saltanat zamannda Bursa'da camiler, tekkeler, mektepler in ettirdiler. K-e&ca, Orhan'n silh arkadalarndan leri Hoca sarayn yaknda bir cami yaptrd. Edebl'nin bacana eyh Ah Hasan bir tekke, Orhan ve Mura d'm en muktedir kumandan Lala ahin bir medrese te'ss eylediler507. Orhan bir muharebe ganimetlerini cenkten evvel Lala hin'e bahsetmiti. Alnn eyann kesreti cihetiyle bu yolda sz verdiine teessf etti; lkin Molla Tc'd-dn-i Krdi verilmi bir eyin geri alnamayacana .hkmettiinden, Orhan sznden dnemedi. Lala ahin, met-hunun gznden dmemek iin, bu servetin bir ksmn Bursa'da yksek derecede bir mektep te'ssine sarf etmi, Lala hiniyye ismini almtr508. te bu suretledir ki, Bursa'nn ii ve Kei Da civan pdihlarn ve ahlinin din hislerinin evkiyle509 sarfettikleri pekok mebllar sayesinde camiler, mektepler, tekkeler, trbeler ile sslenmitir. Kei Dann510 muhteem gzellii, etrafndaki mtebessim vadilere her zaman ulhiyetin511 muttaki bidelerini celbetmitir. Bizans'in ikbl zamannda birok rahipler lemin dadaasndan kaarak, trihe mehur olan bu mevkilerde skn ve uzlet aramaa geldiler. Rum mparatorlar gerek taht ve tacn vrisine, gerek Araplar aleyhine atklar muharebelerde, dualaryla semav yardma nail olabilmek iin, onlar
Bel-i Bursev, varak: 79 ve 80. Abdaln cem'i budaladir. imdiki Rumca'nn mecnn, ahmak demek olan budila kelimesi buradandr. Bu azizler meclisinin krk zas Krk meczup budalalar (Budala-y erban-i meczb) unvanyla yd olunur, (el-bidal erf ve kerim adama denir. Cem'i: Abdldr. Abdal, evliyuUah zmresinden bir cemattir ki, Cenb - Hak onlan arzmda imamet, yni bz halk zerinde bz tasarruflarda bulunmaa izn -i manev ile mazhar- hilfet eder. Onlar dima yetmi nefer olurlar. Krk' arz- am'da ve otuz'u ir beldelerde olur. lerinden biri intikal eyledike, ir nassdan birini intihb ve onun yerine icls ederler. Terceme-i Kaamus.) 507 Ner, varak: 45, Sa'd'ddn. 508 Lala ahin bu mektepten baka, Kirmast'da bir k&pr ve bir tekke ya ptrmtr. Sa*d'd-dn. 509 F-seblullah: Vakfnamelerin ibaresi budur. 510 Lmil'nin, Berlin Kraliyet Ktphnes'nde Dlez el yazmalar arasnda 137 numarada kaytl Risle- Mnzart' Kei Dag'nin airane bir tarifini hvidir. Bu kitapta, Geyikli Baba, Dulu Baba tekkelerinin de tarifi dercedilmitir. shak Hoca'nin mecmua- muharrertnda Bursa civarnn ve Ulu Camiin gzellii hakknda bir iir yazlmtr. korn un Osmanl Trih -i Edebiyat, s. 1673. 511 Teofanus Mez'li, s. 289, Zunaras, kitap: 26, bb: 22, s. 196; Sedrenos, c, 2, s, 641; smi mehul olan Mezil, bu mnasebetle Bitini halknn Pre -netus> nmnda bir ma'bdunu zikrediyor ki, znik yaknnda Bitini hududunda, Prenetus nm ma ^ahlisinin saygsna mazhar idi.
506

Sayfa

142

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

ziyaretten geri durmazlard512, Rum mnzevlerine, Trk dervi ve azizleri halef olarak, Kei Da tepelerine birok tekke ve hcreler bina ettiler. Vadilerin dilsiz sknu bu dindar kiilerin hibireyle megul olmayan istirak haline mukavemet edilemez bir cazibe arz ederdi. Kei Da, yeil aalan altnda ve mterennimne etrafm dolaan rmaklarn kenarnda saf ve ltf bir ilham aratrmaa gelen limler ve irlerin de buluma yeri olmutur. Osmanllar'm ilk hayl iri Molla eyh, Hsrev rnini orada yazard; tabiatn ulv ahengini beyn slbunda tecell ettiren Vaiz Ali, Bdpy513 Hikyf u orada tercme ederdi. Hayal ve Deli Birader, biri gazellerini, dieri Hikyt- Se-fperestne'sini Kei Da'nda tertb etmilerdir. Husrev ve dier bir Hayal tedris ile ilgili eserlerini bu mevkide tasnif etmilerdir ki, biri kanunlara, dieri akaid ve fkha dirdir. eyh Bistm ve Molla Fenr -ki az sonra kendilerinden bahsedeceiz- akaid ve fkha mtedair Trke ilk kitaplar orada te'lf etmilerdir. Ancak Kei Da ve civar,, bilhassa Sultn- Emr-i Vel unvanyla mehur eyh ems'd-dn M?hmod bin Ali el-Buhr trbesini iine ald iin Mslmanlar nez-dinde muhteremdir. Bu bideyi iine alan byk ve ltf cami -ki bir mahalle dah o isimle anlr- defalarca yanm ve her yandka Osmanl Sultanlarnn din duygularnn evkiyle yeniden yaplmtr514. Zikrettiimiz meyhin, ulemnn, irlerin, fakhlerin cmlesi istiraklarnn ve mesalerinin cilvegh olan dan evresinde medfundurlar. Bu mehur zevat, orada vazifelerini ikml etmelerini mteakip, nmlar mevcudiyet sahfesinden silinmi ise de, dnyda braktklar bideler, Osmanllar'm hkmet ve lisanlarndan sonra dah (Osmanllar'm devlet ve lisanlanyla birlikte) yaayacaklardr. Uzun mddet Osmanl pdihlarnn payitaht olan Bursa, onlarn ebed ikametgh da olmutur. Osman, Orhan, I. Murad, Byezd, I. Mehmed, II. Murad515 muhteem trbeler iinde, kardelerinin ocuklarnn, zevcelerinin yannda istirahat
Bir gn mparator Kostant'n Porfirogenet, Hristiyan ehitlerinden Ate -nuyenes Manastrnda, bulunuyordu. Du rh'bi, mparator Leon'un bir tere(?)sini gsterdi ki, bunda olunun vefatndan az vakit nce Kei Dag'n ziyarete geleceinin kendisine haber verildii dercedir yordu. Bir mddet sonra Kostantin vefat etti. Bu felketli gayb haberin m -parator'un. memtm a# te'cl etmemi olmas muhtemeldir. 513 Bursaya Seyahat, s. 62. 514 Bu cami, civarna hk!m bir yksek mahalde in olunmutur. Zemi ninde birok trbeler vardr. Cam duvarlar, dhilde ve hrite rftn -krl inilerle mzeyyendir. Byk kaplarn kanatlarna nce gm kap-lamlmt. Drt penceresi Bursa'nin gzel ovasna nazrdr. 515 Bursaya Seyahat, s. 47-54.
512

Sayfa

143

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

etmektedirler. Bu alt sultann kabirleri yannda (her ne kadar ilk Osmanl hkmdar, hl-i hayatlarnda yalnz Emr unvanyla yd ojunmu iseler de, vefatlarndan sonra kendilerine Sultan unvan verilmitir516 ) biraderleri ve evld ve ahfadlaryla yirmi alt ehzade medfndur. Ondan sonra Devlet-in vezr ve belerbeleri makaabiri gelir ki, bunlar arasnda andarh*nn ve Timurta'n kabirleri dikkati celbe-der. Daha sonra dier vezirlerin ve mftlerin, hele mtebahhir mverrih Azz Efendfnin, Kbrs ftihi Koca Mustafa Paa'nn trbeleri grlr. Nihayet mehur ztlardan beyz kadar vezr, paa, eyh, mderris, hatb, ir, tabb517 yahut mskins mezarlar bulunur. Bursa, civarnn gzellii, tabi ve sna mahslleri, kaplcalar, Kei Da zirvesinden elleler tekl ederek den menblarn okluk ve safveti (bunlardan en mruflar Pnarba, Ak-alayan, Mr Aliir'dir), lesz zmleri, dutlar, krksekiz aded saylan armutlar, kayslar, kirazlar, bzs krk dirhem eker kestaneleri518, ipei, ketenleri, deniz kpkleri, hamur ileri, urublar, ekerlemeleri, srma ziyneti! ipekli kumalar., muslinleri, kadifeleri, yastklar, dokumalar ile de mehurdur. Ancak slm arasnda asl hret ve ihtiram sebebi olan meziyyetleri, mruf ve takv sahibi olmakla vasflandrlm olan o kadar zevatn ikmetgh ve medfeni olmas ve istanbul'un fethine kadar payitaht olduu devletin ilk adm bulunmasdr. Bugn pdihn unvanlar arasnda Osmanl Devletinin nc ehri olarak zikrolunur.519
Orhan e grm olan tbn Battuta onu ve babasn Sultan unvanyla yd diyor. (Mtercim) 517 Bel-i Bursev nmyla mruf Bursal Seyyd sml Gldes -te-i Riyz- rfn'da bu ehirde medfn 580 mehur ztn hulasaten tercme-i hallerini yazara Bunlarn arasnda 6 pdih, 26 ehzade, 10 vezr, 120 eyh, 48 ehl-i hl, 212 mderris, 32 keml-i takva ile mruf zt, 70 ir, 24 tabb ve musikiinas vardr* 518 Cihan-nma, s. 657; Evliya. elebi. 519 Bursa hakknda Evliya Seyahatnamesinde malmat vardr. Vilyetin 1324 Salnamesi-ki mnderectiye, resimleriyle, emsalsiz bir salnamedir- Hudavendigr Vilyeti, sancaklar, kazalar, ve bu srada Bursa ehri hakknda tafsilt verir. Vilyetin eski tarih alardaki vaziyetinden de bahseder. Mtercim burada, trihe it olmayan kk bir mlhazay kaydetmekten sarf- nazar edemiyor: imdiki Fransa ve Almanya kaplcalarnn nm iitilmedii zamanlarda Bursa'nm sular mehur idi. Nasl ki, bu trih de gsterir. Avrupa kaplcalar bulunduklar memleketler iin pek byk bir servet menbdr. Eer Bursa kaplcalar-Avrupa'da olduu gibi- mr ve tezyin ve vapur ve demiryolu seyhatlar tanzim edilmi olsa, Bursa'nm ihysna kifayet eder. Saltanat tahtnn ilk karargh) olan bu ehir iin ne kadar himmet edilse azdr Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall), Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 1/106 119.
516

Sayfa

144

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

DRDNC KTAP TRKLERN AVRUPAYA GELER Bursa Cmi-i Kebir'inin inasyla Sleyman Paa'nin Avrupa'ya gemesi arasnda geen yirmi sene zarfnda Osmanl mverrihlerinin muhafaza ettikleri skt, beyn ettiimiz vehile, Orhan'n muzafferne hareketinden birden bire alkoyacak, ve yazlmas mill vakanvislerin gururuna muvafk gelmiyecek elem verici vak'alar olduu sebebine balanamaz; bu fikir, bizzat Bizans mverrihlerinin de Osmanllar iin msait olmayan yalnz bir muharebeden bahsetmekte olmalar essna dayanmaktadr. Osmanl frkalarnn fetihlerinde bir duraklama zaman zuhuruna da atfedilemez. nk u yirmi sene iindeki cevelnlan, devlet kurucusunun saltanatmdaki kadar anl olmam ise de, faydas daha az deildir. Bu sktun sebepleri, evvel Sultn Orhan ile Bizans saray arasndaki dostne mnsebetlerdir; ikinci olarak, o zaman Akdeniz'de ve Asya sahillerinde kuvvetli olan Trkmen belerinin stn nfuzlardr ki, deniz kuvvetleri henz vcud bulmakta olan Osmanl pdihlarnn cenk ve fetih arayan arzularndan ziyde, u nfuz, Karesi, Saru-han, Aydn hkimlerinin sulhc ve harbci temayllerine gre, Rum mparatoruna dehet veya md vermekte idi. Yine bu sebeplere dayanmaktadr ki, mill mverrihler bu srada Gen Andronikos ile Orhan arasnda iki sulh ahidnmesi akdi; Sultn'n bir Rum prensesiyle520 izdivac; Karesi, Saruhan, Aydn belerinin seferleri; Aydn Bei'nin Kantakuzen ile ittifak vak'alar] m sktla gemeyi gerekli grmlerdir. Lkin Osmanl vekay-nvisleri, bu kadar mhim hdiseleri unutmu olmakta bir suretle mazur olsalar da, sktlar, daha dorusu ihmlleri bizce bsbtn izah kabul etmez grlen Avrupa mverrihleri hakknda bu hkm verilemez. Bunlarn cmlesi, birka Osmanl trihinin bozuk tercmelerine ve Halkondil ile Franzes'in bu zamana it ksmlar pek dikkatsiz bir surette yazlm eserlerine mracaat etmekle iktifa ederek, Nikefor Gre-goras ve Kantakuzen'i birbiriyle mukayese etmemilerdir. Binenaleyh Trk mverrihlerinin sktundan ve Avrupa mverrihlerinin ihmlinden dolay Osmanl vekayinde meydana gelen noksan tamamlamak vaz'felerimizdendir. Sleyman Paa'nn Avrupa'ya geiini hikyeden evvel,
520

Hatta bz mverrihler, Orhan'n iki Rum prensesiyle izdiva eylediini aanederler.

Sayfa

145

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

Trkler'in Kk Asya sahillerine istillarndan Orhan'n olu ku -mandasyla Avrupa'da daha mhim ve daha devaml fetihlere teebbslerine kadar, Bosfor'un (Boazii) ve Elespo'nun (Sultaniye kalesi) te taraflarna vuk'a gelen daha nceki hcumlarnn hepsi hakknda bir hlsa yazlmasn da vecbelerden addederiz. u halde saltanatlar zamannda Trkler'in Avrupa topran ilk defa olarak inedikleri son Kk Asya Seluklu hkmdarlarna bir nazar atfedelim.521 Trkler'in Avrupa'ya Birinci Geileri (662/1263) Hicret'in 662'nci senesinde (1263), kendi nmn hiz olan ailenin kurucusu Misel Paleolog, Seluklular saraynda bir ilticgh bulduktan ve Kostantiniyye'ye dnnde Bizans tahtnn meru vrisi Jan Laskaris'in gzlerini oyduktan sonra, on-onikbin Trkmen'den mrekkep bir muhacir frkas, Saltuk Dede maiyyetiyle Karadeniz'in bat sahilinde bugn Dobruca Tataristam denilen mahallere yerletiler. Az bir mddet sonra, zz'd-dn Keyk/ns, biraderi Rkn'd-dn Kl Arslan tarafndan Konya hkmetini kendisine terk etmee zorlanarak, Kostantiniyye'ye iltica etti. Tahtnn kaybedilmi olmasndan teselli bulmu olmak iin, zayfl ve harb hli gren gzlerden gizli kalmayan Rum tmparatorluu'nu zapt etmek tasavvurunda bulundu. Saltuk Dede'nin Trkmenleri ve kendi hassa askerleri kumandam Bahdr Ali, hiylekr teebbslerinde Iz-z'd-dn'e yardm edeceklerdi. Hkmete ve mparator'un haytna kar gizlice geni bir fesad tertb olundu. Ancak zz'd-dn Keykyus'un Rum valideden t'oan ve babalarnn dnine pek bal olan bir sksi vard. Bu Rum, h -reyi haber verdi; tertip bozuldu. Sultn, validesi, oullan zincirlere vuruldu;522 Bahdr Ali ldrld; zz'd-dn'in m-rhuru Ouzlu Be'in gzleri karld. Kpak Tatarlar resi Berke (Be-reke) Hn -ki Rkn'd-dn Kl Arslan'n ricas zerine, mahbus biraderini kurtarmay zerine almt- Tuna'y buz zerinden geerek, Kostantiniyye'ye kadar ilerledi, ve Aynoz (noz)'dan
Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall), Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 1/120-121. 522 Lutf, Selkler Trihi. Bu muhaceretin vukuu zaman, Osmanl trihinden evvel Seluklular trihini zikreden el yazs nshann ba tarafnda dercedilmitir. Bizans mverrihlerinin hi bahsetmedikleri fesadn tertb sureti ve md edilen neticesi hakknda o trihin 112 ve 113. sahfelerine mracaat. Bizansllar, zz'd-dn Keykvus'un validesinin hristiyan olduunu sylyorlarsa da, Lutf'nin dedii gibi mparator Yani Laskaris'in hemiresi deil.
521

Sayfa

146

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

firara muvaffak olan mahbus ile birlikte, btn Dobruca muhacirlerini Krm'a gtrd523. zz'd-dn'in evldndan biriyle hassa askerlerinden Kostantiniyye'de kalm olan bin kii Jmpt.rator'un dnini kabul ile, Turkopollar (Hristiyanlam Trkler)524 frkasna kaydolundular. Bu ihtiyat kuvveti, yeniden dhil olantorla gittike artarak, bini bulmu, ve daha sonra Halil'in kumandas altna verilmitir525. mparator -reisleri Roje'ni vefatndan sonra, Alespo'mm te tarafndan Kk Asya Trklerini Imdadlarma arm olan- Katalanlar aleyhine sevkyatnda bunlar da, Alanlar gibi kullanrd.526 kinci Gei (1307) Kk Asya Trkleri, drtyz nfs olduklar halde, Bizansllarn Kostantiniyye'de ikamet ve tanassur ettii (Hristiynlati) iin, Iz -z'ddin'in biraderini Kostantin meliki diye isimlendirdikleri gibi- Melik shak, yji Kral shak dedikleri shak kumandasyla Aydn arazsinden hareket ettiler. Bu yardmc askerler, t Bizans yaknnda Avrupa toprana cesurca indiler. An'aneye gre, Bizans saray zabitlerinden biri ryasnda Kk Asya sahillerinin ve skdar sahrasnn Trkler'le, develerle dolduunu ve bunlarn havaya kp Avrupa'ya doru utuklarm grmt; u suretle bu rya km oldu. ipsala (Spisella) ve Ay-nack (Apros) sahrasnda bir muharebe vukua geldi. Bir tarafta hassa askerleriyle mparator bulunarak, Makedonya ve Trakya askerleri sa cenahn, Turkopollar ile Alanlar sol cenahm tekil ediyorlard; dier tarafta da Katalanlar ile drt yz nefer Aydn Trkmenleri iki kola ayrlm olarak, imparator ordusunun iki cenahna mukabil bulunuyorlard. Turkopollarla* Alanlar, muharebenin teessrsz bir seyircisi olarak kalmak suretiyle yeminlerini bozdular. mparator malp oldu ve malbiyet sebebi olan yardmc askerler o zaman dman tarafna geti. Muharebeden evvel pek zayf olan s
Ltfl, Onz-nme, yahut SelkUer Trihi, s. 34 ve 113. Turkopollar, mverrih tarafndan, hristiyanlm Trkler olmak zere gsteriliyorsa da, bunlarn hristiyanlatklar Rum mverrihlerinin zannndan ibarettir. psala ve Aynack'da Bi zans mparatoru ve Aydn Trkmenleri arasnda vukua gelen muharebede, bir paras bulunduklar mparator ordusuna yardm etmemeleri (metinde, az ileride) ve reislerinin Melik s-hak (metinde, bu notu tkibeden sahfelere bkz.) gsterir ki, islmiyet'te sbit -kadem idiler. 525 Nlkefor Gregoras, s. 140, 152, 157. 526 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall), Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 1/121-122
523 524

Sayfa

147

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

askerleri, u suretle birdenbire kuvvetlenerek, svari ve piyade sekiz bin kii oldular. Bunlar bebin Kata-lan ve Alan (Alen) ile Halil'in kumandasnda bulunan firari Turkopol-lar'la birleerek, bin kiilik bir frka tekil eden Aydn Trkleri'nden mrekkep idi527. ipsala muharebesinden sonra Almugabarlar (Maribler) ve Trkler birleerek Tekirda (Ganos) boazlarndan Propontid sahillerinde kin Rodosto'ya (Radestus)528 ve hatt Karadeniz'e529 yakn Vize (Biza)'ye kadar Trakya yarmadasn bir taraftan bir tarafa devrettiler. Bunlarn tahribatna mukabele edecek br sed olmak zere, Andronikos Kristopolis'ten530 denize kadar uzanarak Makedonya'dan Trakya'ya geilecek boazlar kapatan bir duvar bina ettirdi. Trkmenler, bir mddetcik sonra, yeni mttefikleri olan Alanlar'dan ayrlmakla beraber, iki frkaya blndler; bin svr ve beyz piyadeden mrekkep bir ksm reisleri shak ile birlikte, Srp Kral Milotin hizmetine girdiler. Milotin, bunlar ilk kumandada muharebeye gitmee hazr tutmakla beraber, silhlarn almak ihtiyatnda bulundu531. Bin yz svr ile sekiz yz piyadeden mrekkep olarak Halil'in kumandasnda bulunan dier frka Kristopolis'ten geerek ekilmek iin mparatordan msade istedi. Bu arbedeci ve muhataral misafirlerden kurtulmay iddetle arzu eden Andronikos mes'ullerini is'f etti. Lkin Rum askeri, ge rek dncesizce bir gayretten, gerek yama tammdan dolay, Trk-ler'in ric'atleri esnasnda gafletten istifde zerlerine hcum etmeyi ka rarlatrdlar. Trkler Rum generallerinin mertliklerinden ve menfaatlerini istihkar ettiklerinden hakl olarak phelendikleri cihetle, deniz kenarnda bir hisar zaptederek, oradan Rum ordughna taarruz ile, bu hisarda Rum mparatorumun hazne ve tezyinatn buldular. Servet tak-sm olundu; tezyinata gelince askerin ve hatt bizzat Halil'in532 kaba istihzalarna vesile oldu; Halil incili kaytanlarla mzeyyen mparatorun klah'n bana geirerek, ve kendisini imparator farzederek bu yeni durumu hakknda bin
Pahimares, c. 2, s. 409, 427; Nikefor Gregoras, c. 1, s. 140, 141, 156. Rodosto, 'mdiki Tekirda (Tekfur Da) kasabasdr. u halde Ga nos yine Tekirda ismiyle anlr bir boaz olacaktr. Silivri yaknnda bir ky Ganos ismiyle msemmdr. (Mtercim) 529 Nikefor Gregoras, c. 1, s. 15; P^himres, c. 2, s. 423. 530 Kristopolis da ve deniz arasnda idi (Nikefor Gregoras, s. 151). Bir Rum mellifinin ifdesine gre, kezalik Kristopolis ad verilen Nikopolis Adnestum ehriyle kartrlmamaldr. Manner'e mracaat, 7, s. 280. 531 Angel, Srbiye Trihi, (almanca,), s. 249. 532 Nikefor Gregoras, s. 158.
527 528

Sayfa

148

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

trl tuhaflklar syledi. Seluklular trihini hlsa ederken, mparator'un Katalanlar ile Turkopollar'n ittifakn bozmak iin, Turkopollar reisi Melik shak'a Mtlik Kostantin'in kzn -ki zz'd-dn'in torunudur- Biga (Pega) hkmetini vaad ile birlikte teklif ettiini yazmtk. Almugabarlar, Turkopol-lar'm hyanetlerinden nefret ile, reisleri Melik shak' ve Halil'i (Tahan-car) cebren kendilerine teslim ettirdiler. Melik tshak ve biraderi Kostan-tn idam olundu. Halil firara muvaffak olarak, evvel Apros ve sonra o -rulum (imdi orlu ve eski Tirihalum) mutasarrfna snd533. Srp Kral Milotin Orus'un hizmetinde bulunan Trk frkas Macarlar aleyhine bir muharebeden avdet ederken isyan etmeleriyle, bir ksm idam ve dier ksm esir edildi. Trklerden Kersunes'de kalanlar, iki bin kadar Srpl tarafndan sktrlarak, Asya'ya dnme mecbur oldular534. Bu hal, Srbiye'nin birgn Osmanllarca kabul edecei mezelletin mukaddimesydi.535 nc Gei (1321) Avrupa'ya ilk geen Trkler Seluklu, ikinci defa geenler Aydn Trkmenler i idi. Bu ikinci takmn istilsndan bir mddet sonra, Trakya ve Makedonya sahillerinde Osmanl Trkleri zuhur ile, gzerghlarnda korkrne iddetlerine kar duran hereyi ayrm yapmakszn yakarak ve ehirler arasnda her trl muvasalay keserek, on sekiz ay bii taraftan bir tarafa kadar memleketi tahrb ettiler536 ve hkmetin mli menbalarn o kadar kuruttu ki, mparator son derece mzayakaya derek, hkmdarlk almetlerinin altnlarn ve mcevherlerini satmaa mecbur oldu; hatt halefi Kantakuzen'in t giyme treninde, hkmdarlk tac bakr pullardan ve yalanc talardan baka bir-ey ile mzeyyen deil idi 537.538

Pahimares, c. 2, s. 440. Angel, s. 250. 535 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall), Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 1/122-123. 536 Nikefor Gregoras, c. 2, s. 216; Franzes, s. 7. 537 Nlkefor Gregoras, c. 2, s. 496. Sansavin, bu muhacirlerin miktarn sekiz bine karyor ve 1321 kn bir dieriyle kartryor. 538 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall), Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 1/123-124.
533 534

Sayfa

149

Byk Osmanl Tarihi Drdnc Gei (1327)

Cilt 1

Joseph von Hammer

Bizansllar ile Osmanllar'n ilk mnsebetleri Orhan'n saltanatnda teesss etmitir, ki iki hkmdarn keyfine yahut menfaatlerine gre bzan "dostne, bazen hasmne cereyan ederdi, imparator Andronikos, torunu Gen Andronikos aleyhine Sultan'n yardmn istedi. Osmanl askeri orlu ve Silivri'de (Slimbria) malp olarak, Kostantiniyye'ye iltica ettiler; mparator, vki talepleri zerine bunlar oradan Asya'ya nak lettirdi539. Gen Andronikos, o vakit Cenovallar ve Osmanllar ile harb halinde bulunduundan, her ikisi Orhan'n komusu olan Saruhan (Lidi; Lidya) ve Aydn (yoni; yonya) beleriyle ittifaka teebbs etti. Bu maksadla, gerek messislerinin istikll fikri, gerek geni apl ticreti ile mehur olan Foa'ya gitti. Bu bedbaht ehrin sakinleri -ki vaktiyle Acem hkmdarlarnn kontrol altna girmemek iin, ilk defa olarak uzun omurgal gemilerle denize kmaa cesaret etmilerdi540- zengin tarlalarn kurtlara ve yaban domuzlarna terk ile gemilerine iltica ettiler.541 Ancak uu vak'alann yazdmz zamanda, Foainn o eski mehur arazsini ayaklan altnda ineyen kurtlar, Trkler olmutur ki, ilk reisleri olan Trk, bir an'aneye gre, Romulus ve Ramus gibi, bir dii Kurt tarafndan emzirilmiti542. Saruhan ve Aydn gibi Trkmen beleri Gen Andronikos'un teklif ettii ittifak kabul ettiler. Saruhan Bei Bizans mparatorluu vrisinin nezdine bizzat gitti; Aydn Bei Foa'ya kiymetli hediyelerle bir eli gnderdi543. Andronikos'un donanmas bu beler marifetiyle yeteri kadar yiyecek maddeleri alarak, o vakit Ceno-vallar elinde bulunan Yeni Foa kalesiyle Sakz ve Midilli adalarm (Hios, Lesbos) muhasara edebilecek hle geldiler.544
Kantakuzen, c. 1, s. 94. Herodot, 1, 163 ve 165. 541 ..................... phocaeorum Velot profugit execrata civitas, Agros tque lares proprios habitandaque fana Apris-reliquit et rapacibus lupis Horat. Epod. 16. (Acemler'in taarruzu zerine Foalar'n uzun omurgal gemilere katklarna dir, metinde geen ifdenin me'hazdr.) 542 Hristiyanln altnc asrndan beri, Trkmen kavmi, sancaklarnda bir kurt resmi bulundurduklar gibi, reslerin'n adr kapsna zerinde altndan kurt resmi bulunan bir mzrak dikerlerdi. Gibin, s. 225 (Metnin. Trkler'e tevecch cevba demez. Mtercim.) 543 Kantakuzen, c. 1, fi. 338. 544 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall), Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 1/124-125
539 540

Sayfa

150

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

Beinci k (1331) mparator henz Dimetoka (Didimotihum)'ya545 avdet etmi idi ki, Karesi Beine mensup yetmi geminin Kersunes sahillerinde zuhur ile, Karafere (Bruya) (Ferecik) ve Oriheva (Trayanapolis)'den geilerinde kanl izler brakm olduklarm haber ald. Bu haber zerine, askerini hzl topladysa da, Trkler'in byk bir ksm ric'at etmiti; yalnz Trakya'da dolamakta olan binbeyz kltan geirildiler.546 Altnc k (1332) Ertesi sene mparator, Trakya beldelerini ziyaret etmek zere, Bizans'tan harekete hazrland srada, Trk svarilerinin yeni bir geiini ve vak'alar karan frkann iki takma ayrlarak, birinin Polibutos, Kisus, Akpnites ehirlerinin kuzeyine doru gittiini, ve dierinin gneye doru hareketle, oradan Radestos (imdiki Tekirda ve kadmen Bi-zant) ehrini tehdd etmekte bulunduunu istihbar etti. mparator'un askerleri birinci takma yetierek, kamilen malp ettiler; ikincisi gemilerine girerek mparator'un intikamndan kurtuldular. Karesi Beinin donanmas ve Orhan'n askerleri tarafndan sebep olunan bu hasar, Rum mparatorluumu o kadar sarsntya uratmt ki, Ardronikos, nce Aydn ve Saruhan belerinin dostluklarn celbe muvaffak olduu gibi, nihayet, bu muhataral dmanlarn da hi olmazsa biriyle uyuarak tevecchn kazanmak zaruretini hissetti. O srada iddetle muhasara olunmu bulunan zmit'in imdadna yetimek zere, bir frka piyade ve svari ile gemiye binmiti. Asya sahiline erimezden evvel, deniz ortasnda Sultn Orhan'dan bir haber geldi: Sulh veyahut harb teklif ediyordu. mparator, cevaben, geri harbe hazrlanm ise de, sulh -ten ekinmeyeceini beyn etti. ki hkmdarn elileri sulh artlarn kararlatrdlar (1333). Orhan, istikblen mparator'a sdk ve vefakr bir dost olmak zere hareketle, Asya'da Bizans hkmeti elinde kalan ehirlere
Kantakuzen, (c. 1, s. 238) ve Nikefor Gregoras, (s. 231), m-parator*un o vakit Dimetoka'da bulunduunu beynda mttefiktirler; Nikefor; donanmann Truv sahili hkmdarna it olduunu ilve ediyor. 546 Kantaltuzen, c. 1. s. 261. Nikefor Gregoras, beyz diyor Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall), Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 1/125.
545

Sayfa

151

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

ilimeyeceini taahht etti. ki hkmdar, muhabbet ve ittifak almeti olmak zere hediyeler teatisinde bulundular. Orhan'n hediyeleri atlardan, av kpeklerinden, kalielerden, pars krklerinden, ve mparator'un hediyeleri gm kupalardan, keten ve ipek kumalardan tertb edilmiti. mparator'un destvizlerine (yni bykten ke verilen ufak hediyelerine) kendisine mahsus elbiseden biri de ilve olunmutu, ki Kantakuzen bunun vah reisler tarafndan en byk ihtiram ve tevecch almeti ve en byk eref olarak telkki edildiini ifde eder547. te bu suretle, Bizansllar'n Osmanllarla daha ilk muahedeleri zamannda hediye vermek deti btn iddetiyle cri idi; bilhassa -yn- dikkat olan, ibu hediyeler iinde gm kupalar, eref veren elbiseler bulunmasdr ki, en eski zamanlardan bizim gnlerimize kadar bu eyler Dou'da her trl diplomatik hediyelerin zarur paralarndan addedilmitir. Daha evvel Rumlar ran hkmdarlarndan kaftan hediyeleri almlard. Son Ehl-i Salb muharebelerinde eyh'l-Cebel (Btn Reisi) daim bir muhabbetin temint olmak zere, (Fransa Kral) Sen Lui'ye gmleini gndermiti ki, gmlek vcda nasl yapm ise o da Sen Lui'ye ylece isal eylediine iaretti548; btn yakn zamanlarda dah Almanya' mparatorlar tarafndan Bb- Hmyn'a gnderilen hediyeler balca gm kupalardan mrekkeptir.549 Yedinci k (1334) Andronikos, Makedonya'ya dnnde, Selanik ile Beik Gl550 (Bulep) arasnda ordughn kurmu ve Srbllar'la muharebe iin btn askerini oraya toplam olduu halde, altm para Trk gemisinin yeniden Aynaroz yarmadas aklarnda grnd, ve birok Aknclar'n Aynaroz ile Palan (eski Potida, bugnk Kesendire) arasndaki memleketleri tahrb etmekte bulunduu kendisine haber verildi551. mparator byk domestik ile birlikte
Kantakuzen, c. 1, s. 266 ve 273. Jvanvil, s. 85, 86. 549 Cerlah, Sefarethanelerin Tarifi, (Almanca). Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall), Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 1/125 126. 550 Kantakuzen'e nazaran, c. 1, s. 278, Selanik le Betin kalesi arasnda. 551 Yeni Ksendire harabelerinde, Sariliyallar'in harb ehirleri yaknnda Potidea/nm eseri bulunur. Kantakuzen'in haiyesi Palenenln de Kasandra ismiyle yd olunduuna beyn ediyor. Manner'in, s. 7, s. 455; Kan-takuzen'Ln s, 278; bu ifdesini grmedii anlalmaktadr.
547 548

Sayfa

152

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

btn sr'atiyle Trkler'in zerine yryerek, birdenbire hcum etti. mparator ordusu, ancak piyade olarak ve ksmen allklarla evrili araz iinde harbetmekte olan sebatl bir dman karsnda hayl uramaya mecbur olmakla beraber, Trkler'in bir takm maktul, bir takm esr oldu. Yalnz bz firariler civardaki orinanlar iinde gizlenerek, ertesi gn gemilerine bindiler. Bunlar iki ge miden552 madasn yakarak, fakat dier gemilere yerletirilmi olan ganimetleri de o iki gemiye yklemi idiler. Kantakuzen ibu Trk do nanmasn tehiz eylemi olan prensin ismini bize haber vermiyor; u kadar ki bunu mteakip vukua gelen seferin resi kim olduunu zikrediyor, ki zmir, Efelik (Afelik,?) ve dier yoni ehirleri beinin olu Umur Be'dir.553 Sekizinci Gei (1335) Umur Be yetmi be gemi ile evvel Sumatradaki (Semadirek) adasna, daha sonra Trakya sahilinde Porus nm mahalle -ki Kumulular oraya harben gelmi, ve bugn Gmlcine554 ismiyle mruf bulunmutur- asker kard. Trklerle Rumlar Panayiya sahrasnda Gmlcine kasabasna uzak olmayan bir yerde karlatlar. Adedce pek stn olan mparator ordusunun grn, Trkler'in cesaretini krarak, hcuma balamalarna mni oldu. Btn bir gn devam eden karlkl ha-karetlemeler ve meydan okuyulardan sonra, Trkler gurub vaktinde, Rumlar tarafndan hibir maniaya dr olmakszn, gemilerinin yolunu tuttular. Eski Andronikos'un vefat senesinde, Rum mparatorluunun Dou ve bat hududu hibir haric dman taarruzuna uramad. Ertesi sene (1336) onun halefi Mitilen (Medil) (Midilli) ve Foa'da muhasara etmekte olduu Cenevizliler aleyhine gemi ve yiyecek imdadna nail olabilmek zere, lyoni ve Lidi (Aydn ve Saruhan) beleriyle mzkereye giriti. Lidi Bei Cenevizlilerin Foa'da esarette bulundurmakta olduklar Sleyman ile Trkler'in itibarl ahslarnn evldndan yirmidrt delikanlnn kurtarlmasn taahht etmesi artyla, mparator'a asker ve bir donanma vaadetti. yoni Bei'ne gelince, oullar Hzr, Umur, Sleyman, imdd vaad
Kantakuzen, 1, s. 279. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall), Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 1/126-127. 554 Hac Kalfa'nm Rum-Hsi
552 553

Sayfa

153

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

etmek ve babalarnn tevecchn te'mn etmek iin, mparator'un ordughna gittiler. Hakkaten, Saruhan Bei, yirmidrt gemi ile mparator'un nezdinde bizzat isbt- vcd eyledii gibi, Aydn Bei, olu Umur'un kumandas altnda, otuz gemi gnderdi. Kantakuzen -ki ikinci Gmlcine karmasnda Umur Be'le muharebe etmi, Foa ordughnda hakknda ihtiramkr muamele gstermi idi- Umur'u mlakata davet ederek, imdiki Vurla (Urla) kasabasna uzak olmayan Klazo-r.en'de grtler555. Drt gn sren mzkereden sonra, mparator Cenevizliler aleyhine tesirli bir yardm iin kuvvetli bir vaad koparmaya muvaffak oldu. Umur Be, Bizansllarn dostu olan Filadelfi (Alaehir) ahlisi aleyhinde hibir taarruzda bulunmamay da taahht etti. te bu mlakattadr ki, Kantakuzen ile Umur Be arasnda on sene dima saffet ve samimiyetle devam ederek ancak Trkmen Bei'nin vefatyla hitam bulan, hemen hemen roman tarznda, bir dostluk te'ss etmitir. Ltin donanmas perian olunca, Saruhan donanmas kymetli hediyelerle iade olundu556. Rum mparatoru'nun Lidi (Lidya) ve yoni (yonya) be-leriyle ittifak, bunlarn dman olan Orhan'n, o vakit gerek Galata'da, gerek Foa'da Bizansllarla aktan aa muharebede bulunan Ceneviz-ler'in557 tarafn tutmas neticesini dourdu.558 Dokuzuncu Gei (1337) Orhan ile mparator arasnda, Osmanl pdihnn Karesi zerine donanma gndermesiyle559 takviye edilmi bir msleha devam etmekte iken mparator birgn anszn haber ald ki, Orhan, o gece yahut ertesi gece, yalnz yama etmek ve kymetli ganimetler almak maksadyla deil, zellikle payitaht kaplarndaki Atiros ve Epibatus kylerini zaptetmek iin, otuz alt gemiden mrekkep bir donanma ile stanbul karsnda grnecektir. mparator derhal Kantakuzen'i Rum asilzadelerinden yirmi kii ve krk askerle bu hcumun vukuu muhtemel olan Anakozia zerine evketti. Yine
Kantakuzen, c. 1, s. 288, 292, 293, 294; Manner, s. 33. Klazomen Anak -sagor'un vatandr. Kantakuzen, bu mverrihin s. 288, Amorh:s> ekline koyduu Umur Be ismini talyanlar Murbasan yapmlardr ki, Venedik trihinde bu cama ok tesadf olunur. 557 Nikefor Gregoras, s. 332. 558 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall), Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 1/127-128 559 Kares'nin zapt bu deniz seferinden bir sene evvel vuku bulmutu.
555 556

Sayfa

154

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

o vakit, btn donanmann silhlanmas ile denize karlmas mmkn olan ksmm tekil eden iki kadrgaya asker doldurarak, kendisi de bindi. Yangn aydnl, kadnlarla ocuklarn mtsiz-cesine ferydlar barbarlarn Byk ekmece (Atira) yaknna ktklarn mparator'a haber vermi oldu. Gerek mparator, gerek Kantakuzen gece vsl olmulard. mparator, sabahla birlikte karaya kt; byk domestik atna binerek, dman zerine yldrm gibi indi. leye kadar devam eden bu muharebede, Trkler'den bini maktul, yz esir oldu. Eer Nikefor Gregoras'n szne inanlmak lzm gelirse, Rumlar* dan hibiri telef olmad. stil ordusunun geri kalanlar, otuz gemiyi galiplere terkederek, yalnz ne binip ve ifte yelken aarak katlar560. mparator'un kadrgalar da yelkenlerimi kuvvetletirerek, Trkler*i takip etmek arzusunda bulundulrsa da, yelken ipleri kopmu, seren direkleri umu olduundan, birey yapamadlar. Muzaffer askerler karaya karak, gece vakti Barbarlarn naalann soymakla uratlar561. Ertesi gece istanbul'a avdete hazrlandklar srada, sahilde yeni bir dman grnd. Bunlar malp olan frkaya imdd iin gelmi dokuz Trk gemisi idi. Bu ihtiyat kuvveti dah birincisi gibi malp oldu; lkin mparatorun kadrgas az daha Trkler'in eline geecekti. Hcum edenler bunlarn birine yanam olduklar halde, Rumlar'n son bir gayreti gemiyi kurtard ve galebeyi te'mn etti. Trkler'den sa kalanlar yalnz bir gemi ile katlar562. Onuncu Gei (1340) Trkler harbci taarruzlarn istanbul kaplarna kadar ilerletmekte ve grld vehile, dima taarruzlarn yenilemekte olmalaryla beraber, mparator Aydn Bei'nin teklif ettii drtbin Trkmen'i hizmetine almakla hayl ihtiyatszlk gsterdi. mparator'un akllca bir siyset zannettii bu tedbr, yeniden bir takm Aknclar celbetmekten baka bir ne -tce vermeyip, bunlarn haydutluklar, sallanmakta olan Rum mparatorluu binasna son darbeyi vurdu. 1340'da sekiz bin Trk, AlesponMan yine geerek, Trakya ve Mizi'yi yama ve aldklar ganimetlerle Anadolu'ya avdet

Nikefor, mparator'un elinde ondrt gemi kalarak, onun katna inandrr. Kantakuzen, (K'mlerin daha barbar olduu kendiliinden anlalr.) 562 Kantakuzen, s. 307, 308; Nikefor Gregoras, s. 332. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall), Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 1/128 129.
560 561

Sayfa

155

Byk Osmanl Tarihi eylediler.563 Onbirnci Gei (1341)

Cilt 1

Joseph von Hammer

Yeni mzkerelere girimek zarur olmutu. Orhan ile uzlama yenilendi. Saruhan Bei, taahhd hilfna, imparatorluk sahillerine birok gemilerden mrekkep donanma gndermi, uzaklara kadar korku ve dehet salmakta bulunmu olduundan, mparator bu anlamann akdine ziyadesiyle acelecilik gsterdi. Kantakuzen, Kersunes sahiline km olan Trkler'i iki defa malp ederek, dman donanmasnn kumandan Yahi ile anlamaya -ileride her trl taarruzdan ictinb edeceine dir kuvvetli vaad aldktan sonra- ancak muvafakat etti.564 On kinci Gei (1342) Kantakuzen, Yah'ya galebesinin ertesi senesi, entrikalar sayesinde saltanat kudretini eline geirmee muvaffak olmu, ve Jan Paleolog ile birlikte hkm srmekte bulunmutu. Ancak gasb suretiyle nail olduu yksek mevkii muhafaza iin kuvvete mlik olmad gibi, dmanla-riyle muharebe edebilmek sebeplerinden dah mahrum olduu cihetle, dhili muharebeye ve Asya barbarlarna mracaat etti. Foa ordughnda samim bir muhabbet akdetmi olan Aydn Bei Umur Be, yirmi sekiz bin kiiyi tayan yz seksen kk gemi ile Kantakuzen'in imdadna yetierek, bu kuvveti Maria (Hebrus; Meri) sahiline kard. Kantakuzen rakibi olan ba amiral Apokokus tarafndan dima tedirgin edildiinden, yeni zevcesi mparatorie ren'i Dimetoka'da brakarak, dier mttefiki olan Srbiye Kral'na iltica etmiti. mparatorie, saraynn btn byklerini, elinde kalabilenlerin toplam olmak zere yz at ile birlikte, Umur Be'in istikbline gnderdi. Kafilenin yetersizliiyle beraber, Umur Be, hatrnvz muameleden az mteekkir grnmedi; iki bin gzide piyade ile ren'in nezdine azimet etti, ve askerinin ald ganimetleri -dahil muharebenin ve sk sk vuku bulan tahrblerin son de-rece zarurete drm olduu-

156
Sayfa

Nikefor Gregoras, c. 2, s. 335. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall), Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 1/129. 564 Kantakuzen, c. 2, s. 379, 381. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall), Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 1/129.
563

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

bedbaht Dimetoka ahlisine datt. ehri mdafaa iin dokuz bin muhafz ve beyz sekin muharip brakarak, Kantakuzen'e iltihak etmek zere binbeyz eci ve gayr- muntazam askerinin bakiyyesi ile -ki yeknu yirmi bine yaklayordu- yola kt. Karaya ulatnda bu kasabann ahlisi Kantakuzen nmna sahte mektuplar gstererek yolundan alkoydular. Donanmas hl Bera yaknlarnda ve Maria (Meri)'in denize kart yerde demir zre bulunduu cihetle, Umur Be oraya gitti. Hesapta bulunmayan bir hal mttefikinden ayrlmaa mecburiyet verdi: Gayet iddetli souk bir gece iinde yz gemici le hemen btn esirleri ldrmt. Umur Be ren'e yazd bir mektupta, mevsimin iddetinden dolay zarur olan u cil giditen zr beyn ederek, bununla beraber ertesi sene geleceini vaad etti.565 On nc Gei (1343) Filhakika, ilkbaharn yaklamasyla, Aydn Bei yz yelken ile Trakya sahillerine tevecch eyledi; lkin Obe adas yaknlarnda bir frtna Asya donanmasn dattndan, yalnz ikiyz gemi Selanik civarn da Klupa limanna varabildi. Bu ehrin duvarlan altnda Kantakuzen'in frkasiyla Umur Be'in asker kuvvetleri birleti. ki hkmdarn en m-srt olan hcum eklini tyin etmek zere topladklar meveret meclisinde, Kantakuzen Azz Dimitrius'un htrasna riyeten ehrin hcum ile deil, alkla zabtnda srar etti. ki ay nihyetinde Umur Be'in donanmasyla btn ordusunu iade ederek, yalnz altbin kii alkoydu; iki hkmdar, ablukann kaldrlmasndan yedi gn sonra, bu askerle Kris-topolis boazn kapatan duvarn nne geldiler. Yebriturum zerine faydasz bir teebbsten sonra, Dimetoka'ya gittiler; Umur Be orada parlak bir surette karlanarak, mparatorije ren'in ahlk ve yz gzelliine, tam valye olmak zere, arz- ta'zm eyledi. Ana mparatorie Anna Dsavua ile ba-amirali Apokokus ise, birincisinin yardmna nail olmak ve ikincisini Asya'ya dnmee raz etmek iin, Bulgaristan Kral ve hatt Umur Be ile mzkereye balam idiler. Kadn dkn Aydn Bei'nin ndir bir maharetle idare etmekte olduu bu mzkerelerden tammiyle habersiz olan Kantakuzen, mttefiki Umur
565

Kantajtuzen, c. 2, s. 541, 542, 543. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall), Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 1/130.

Sayfa

157

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

Be'in Bizans sarayndan kabul ettii onbin altnn, bein o kadar civnmerdce balad harbin devam iin gerekli yeni sebepler tedrikine hasr olunacan zannetti, veyahut buna kn olmu gibi grnd. Umur Be, ertesi sene daha kalabalk bir ordu ile geleceini vaad ederek gitti. Lkin Umur Be'in, mttefikini, Ana mparatorie'nin ahlk bozucu teebbslerinden ve kymetli hediyelerinden ziyde, kendi memleketi kark durumda bulunduu iin terk ettiini beyn etmek hakkaniyete muvafktr: nk Papa ile Venecik'in ve Kbrs Kral'nn kadrgalarndan kurulmu bir donanma, onun hkmet merkezi olan zmir'i tehdd ediyordu. Bir mddet sonra, bu ehrin kalesi, Trkler aleyhine birinci defa olmak zere ittifak eden Hristiyanlarn eline dt. Tersane ile Umur Be'in donanmas yakld gibi, limanda bekilik eden kadrgalar yeni gemiler insn nlediklerinden, Kantakuzen'in mttefiki, tyin etmi olduu zamanda Akdeniz Adalar yoluyla Rum mparatorluu sahillerine gelebilmek iin, kendisini imknszlk iinde buldu.566 On Drdnc Gei (1345) Bununla beraber, mnzaal taraf bir araz parasn terk etmek ve hayl mddet nce Ayos Potamus'da Kantakuzen'le mlakat ederek, ondan at ve silh hediyeleri alm olu Sleyman' himaye etmek artyla Alespon'a kadar memleketin iinden gemee Saruhan Bei'nin muvafrkatini ald. Umur Be, Sleyman refakatinde olduu halde, yirmibin svrsiyle Asya sahilinden Boaz'a kadar geldi; oradan Avrupa'ya gemekte mkilt grmedi, ve Dimetoka, nc defa olarak, gsp tarafndan davet olunmu Trkler'in Rum mparatorluu topran inediini grd. Aydn Bei, Avrupa'ya vsl olur olmaz, Bulgar Mumilas'a kar Kantakuzen'in yardmna kotu; kzantiya (Iskee)'nm ve Mora hududuna kadar Merop mntkasnn hkimi olan Mumiilas o zaman mparatorluun en muhataral, en korkun dman idi. Mumiilas, Perito-rium'da malp edildi ve skee'den atlarak, hazneleriyle birlikte Bulgaristan'a gemekte acele gsterdi. Mttefik hkmdarlarn muvaffakiyetleri kendilerine o kadar

158
Sayfa

Kantakuzen, c. 2, s. 567, 575, 584, 591; Nikefor Gregoras, c. 2, s. 422, 433, 443, 482; Lujie, Venedik Trihi, c. 3, s. 304; Verno, valyeler Trihi; Pri-nlno, Htr&t- Trhlyye, s. 3. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall), Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 1/130 131.
566

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

cesaret verdi ki, evvel Srbiye Kral'nn muhasara ettii Fere zerine mi, yoksa hemen Kostantiniyye zerine mi yrmeyi kararlatrmak iin mzkere tertiplediler. Kantakuzen'in ihtarlarna ramen, ikinci ekil tercih olundu: stil ordusu Apama'ya567, yni payitahtn kaplarna kadar gelmi iken, Sleyman, Kk ekmece ve Balkl arasnda bir sarayda stmadan vefat etti. Gen emir-z-denin pederinden her trl zehirlenme phelerini def etmek iin, Srbiye aleyhindeki muharebeyi ikml etmeden ayrlmayacana dir verdii vaad hilfna, Umur Be Asya'ya dnmee karar verdi. Bu vak'a-lar srasnda, Jan Paleolog'un validesi, Kantakuzen gibi, Trkmen'lerle tedafi ve tecvz bir ittifak akdi teebbsnde bulundu. Bu maksatla Saruhan Bei'ne mracaat ederek, yardm vaadi ald; lkin Kantakuzen ile Umur Be arasnda irtibat vstas olan dostluk bu entrikalar bozmaa muvaffak olda O zaman Kk Asya beleri arasnda car bir kaide hkmnce, bunlardan biri sefere kt vakit, maiyyetine, ordunun ganimetlerinden hissedar olacak bir ecnebi frkas alrd. Umur Be, bu serbestiden istifde ile Saruhan Bei'nin askeri arasna kendi aske rinden iki bin nefer soktu, ki, bunlar gizlice, silh arkadalarn mpara-torie'den ayrmaa ve Kantakuzen'e imleye memur ettiler. Bu vazife tam bir muvaffakiyetle neticelendi. Bu srada Kantakuzen, kzyla evlenmek isteyen Orhan'n daha kuvvetli bir mttefik olacan md etti. Kantakuzen, Osmanl hkmdarnn elilerini hediyelere bomakla beraber, kat' bir cevap vermeksizin, dl. melerine izin verdi. Kantakuzen'in bu hususta re'yine mracaat eyledii Umur Be, Orhan sdk bir dost olmasa bile, himyesi dima kiy-metdr olacan beyn ile, pdihn teklif ettii akrabalk balarn akdetmee tevik etti.568 Bu nasihat pek ihtiyatkrca ve pek mnsip idi; hussiyle k, Kantakuzen hangi surete teebbs edeceini tyin iin mzkere ettii srada, mparatorie Anna, Orhan'dan yardm talebinde bulunmakta ve phesiz shriyyet ile de irtibat kurmay arzu etmekte idi. Kantakuzen, bu kuvvetli mttefiki, daim
istanbul, ve Boazii, 2, s. 7. Kantakuzen, s. 683. D Kanj, Franzes'in Yani Paleolog*un Orhan nezdine firar ile kzm Pdiah'a verdiine dir ifdesinin (1,9, Bizans imparatoru stmat (?)", (s. 239 ve 261), sehv -den ibaret olduunu isbt eder. Kantakuzen ve Nikefor (15, bb: 5, fkra: 20) yalnz Kantakuzen'in kznn Orhan ile izdivacndan bahsederler, ki Nikefor bu kz Maria, ve pederi Kantakuzen Teodora diye isimlendirir. Nikefor Orhan'n ismini hayl doru olmak zere trhanos yazar. Avrupa mverrihleri ve zellikle Spondojino Franzes'in hatlarn istinsah eylemilerdir. Hatt bu son mverrih, Orhan clusunda kardeini idam ettirdi der; halbuki yalnz A'd -dn adnda bir kardei vard.
567 568

Sayfa

159

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

surette kaybetmekten korkarak, Orhan'n teklifini kabul hususunda sr'at gsterdi. Osmanl hkmdar, nianlsn almak iin, Kantakuzen'e otuz gemi, ve muhafaza hizmetinde bulunmak zere, devlet ricalinin bykleriyle beraber birok svari asker gnderdi. Kantakuzen, hanedan azalar ile mparatorluun bykleri ve asker kuvvetlerinin refakatinde olarak, Silivri (Slimbria) sahrasna gitti. Eski bir det icbmca, prenses, azimetinden evvel orada, bin renkli kalielerle denmi yksek bir taht zerinde halkn gzlerine son defa olarak grnmek lzm gelirdi; fakat bu terifat usl, bir prensesin ecneb bir prens ile izdivacna mahsus idi. Tahtn yannda mparatorie ile kzna mahsus adr dikilmiti. Nianlnn gelmesi iin tyin olunan gece kadinlar adrlarnda kaldlar. mparator, devlet ricalinin byklerinin banda at ile grnd; halk prensesin yzn gzlere gsterecei n sabrszlkla bekleyerek, tahtn yanlarn kuatmt. Verilen iaret zerine, altn ilemeli ipek perdeler derek, ellerinde me'alelerden silhlan, yere diz km olarak hadmlarla569 evrili olan nianlnn grlmesine msait oldu. Bunun akabinde fifre ve borular ovay evk veren namelerle inlettikleri gibi, yek-henk mterrenim zmreleri gen zevcenin medhiyelerini sylediler. Bu terifat, birka gn sren mkellef ziyafetler takip ederek, bunlar da iki milletin bil -istisn asker ve memurlarnn bykleri hazr bulunmulardr570. Prenses sevinli namelerle altmlk barbarn yatana gtrld*571. Hatrlardadr ki vaktiyle Osman, ilk zevcesi olmak zere gzel Nilfer'i vermi (1299) idi572.
Bizdeki hadmaalar>, Blzans'da dahi vard (Mtercim). Kantakuzen, c. 2, s. 65, 652, 662, 665, 681, 684, 687. 571 Orhan o trihte yice yaslanmt; lkin milletinin inde pederne br sadelik inde, ve kn ehirlerde, yazn yaylalarda mr ge'ren bir pdih, altm yanda pir sayamiyaca gibi, Orhan zamannn en hakim ve dil ve insniyetperver hkmdar olduu cihetle, ona barbar tbirini btn sammi Osmanlclar hakl olarak reddeder. Hammer, bunu Bizans tarihilerinden alm olmaldr; halbuki mparator'un kzn verdii bir pdaih hakknda Bizansllardn bu tbiri kullanm olmalar kendilerinin aleyhine kar. Bu kitabn sonunda mverrih dah Orhan in ahlki gzelliinden sity'le bahsedecektir. (Mtercim). 572 687 (1288)de domu olan Orhan, birinci defa, Bilecik hkiminin kzyla 6 99/1299'da; ikinci defa Kantakuzen'in kzyla 1346'da nianlanmtr. (1346/747). Orhan'n tmparator'un kzyla zdivac hususunda, grebildiimiz eski trihler birey sylemiyorlar. Haber-! Sahih unlar kaydeder: Marnileyh (Orhan) altm yasnda olduklar halde, istanbul imparatorlar hanedanndan Kantakuzen, mparatorluk tahtn almak in Teodora nm kermesini harem-sery- izdivalarna kabul ettird'i Avrupa trihlerinden menkldr.> Haber-f Sahih'in mehaz Hammer oldu-' u Mtercim'in malmudur; Haber-i Sahih sahibi bu izdivac, Hammer ibi, pdihn teki'fine deil, Kantakuzen'ln arzusuna bina etmekle zanmnda isabet gstermitir. nk izdivata alelade talep, arzdan evvel vk ise de, Kantakuzen, evlendirmek hususundaki emelleri iin, izdivac arzu ve bunun iin de lzm gelen
569 570

Sayfa

160

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

Orhan'n Bilecik Hkiminin kzyla nianland ve mparatorie'nin kzyla evlendii trih arasnda elli sene gemi ve Bizans mparatorunun mahkmiyetleri bu ikinci izdivatan balamtr.573 Onbeinci Gei Ertesi sene, Orhan kaympederiyle grmek iin, btn e mensuplar ve saray halkyla -Bizans'n Asya sahilindeki bir kasabas olan- Stktari (skdar)'ye geldi. Hayl gnler, iki hkmdar ve maiyyetler askeri av yiyeceklerinin zevkine vakitlerini hasrettiler. mparator ve d-md ayr bir sofraya otururlar, Orhan'n drt olu ve zevceleri iin574 tekinin yanna dier bir sofra kurulur, etrafta dah Trk ve Rum bykleri zemne denmi kalieler zerinle bulunurdu. mparator kz Teodora ve drt dmd ile birlikte, Bizans'a (istanbul'a) gitti; Orhan ise, huzuruyla muhafaza etmek istiyor gibi, ne ordughtan, ne de donanmadan asla ayrlmad. Prenses, gn ailesinin yannda, ve Ana mpar-torie ile kendisinin hemireleri yannda kaldktan sonra, Orhan'n ailesi efrad olduka kymetli hediyelerle Bitini'ye geldi575. Kantakuzen'e sdk bir dost deilse de, bir hn tedrik etmi olmas lzm gelen bu dosta balar ve mzaheret Osmanllar'a eski yama detlerini unutturacak kadar kuvvet gsteremedi576. Sultn'n Boazii'ni terkinden az bir mddet sonra, bir frka Osmanl Alespon'u geerek, Trakya ehirlerini hesra urattlar. Gayr- muntazam Trk askerlerinin tahribat sahil vilyetlerini o kadar fakirlik ve sefalete dr etmiti ki, yeni istil ordusu iki frkaya ayrlmay mnsip grerek, bin ikiyz svari douya ynelip Bize (Vize) etrafndaki mntkay
tedbirlere tevessl etm' olacaktr, tbn Battuta'nin Anadolu'yu dolarken znik'te grt ve Blun Htn dedii Orhan'n zevcesi, bir prensestir. tbnu Battuta Seyahatnamesi, Parts tab', c. 1, s. 322. tbn Battuta'da zbek Hn'n zevcesi olan imparator kzma da Bln Htn denilmitir: El-htun's-slisetelr ve ismih Bln ... veh binti mlki'1-Kostantiniyyetn-uzm es-Sultn Tekfur, s. 393. Bu unvan, slm hkmdarlarnn aldklar Hristiyan prenseslerine mahsus olmak lzm gelir (Mtercim). 573 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall), Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 1/131-134. 574 Bunun dorusu Evvelki zevcelerinden domu olan oullan iin olmas gerektir. (Mtercim) 575 Kantakuzen, c. 3, s. 717. 576 tstil devrinde olan bir devlet, bir izdiva iin elbette s'ysetinin izgisini deitiremez. Maksat yama deil, istil idi Bittato her istil teebbs netce salamam, her harbde mu'td olan ganimetlerle iktifa edilmitir. (Mtercim).

Sayfa

161

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

devretti, ve bin beyz piyade Ro-dopi ve Dimetoka'ya yakn ehirleri sada brakarak, Halkidis yanmadasnda Orfantu (Urfanu) ve Selanik krfezleri arasna girdiler. Halkidis valisi Matyas -ki Kantakuzen'ih oludur- kanl bir muharebede ikinci mfrezeyi kamilen bozdu. lerinden u vak'ann haberini Asya'ya ulatrabilecek bir kimse bile kalmad577. Kantakuzen, Medya'd (eski Salmidesus) (Midye), isyan etmi bir reisi itaate getirerek, oradan dnd ve Edirne'ye tevecch eyledii srada, bu istildan ve bindrtyz kiiden mrekkep ikinci bir takmn yaklatndan haberdr oldu. Bunlar Lipikos Da eteinde ordugh kurmu buldu. Araznin hendeklerle kesilmi, tepeciklerle dolu bulunmu olmas, dmann adede okluu aktan hcuma msait olmadndan, mparator, gece bunlarn arkasndan giderek, ancak ertesi gn Mezena yaknnda muharebeye giriti. Os-manllar'n reislerinden Kara Mehmed cenkte telef oldu. Dieri Kara Os man578 bir tepenin zerine ekilerek, kahramanca mdafaa etti ve ancak birok defalar teslim teklifinden sonra, maiyyetinde kalan bir avu askerle inerek, mparator'un ayan pmee geldi. mparator bunlarn bir mttefik hakkndaki hareketlerini ayplayarak damadnn vefaszlndan ikyet ettii sradar birka gen Rum by, teessrleriyle mtehassis ve aniden hiddete malp olarak, Trkler'in zerine hcum ve haylisini idam ettiler. Malplar, kl ile silahl olarak mparatorun etrafnda bulunduklar cihetle, onun ahsndan intikam alabilirlerdi; fakat mparator tepeye kamalarn yksek sesle Trke ihtar etmekte olduundan, yemin ile te'mn edilmi bir szn inenmesinden onun sulu olmadna kanat ederek, kendisine ilimediler. Kara Osman, bu gfl avlandklar hcumda maiyyetinden dokuz yz kii ile beraber telef oldu. yz de ilk arpmada zayi olmutu. mparator -bizzat ifde eyledii vehile- verdii szne itimd ile, hayatlarn tehlikede braktklar halde, kendisinin haytna taarruz etmemi bulunanlar kurtarmak lyk olaca fikrinde olduundan, malplar hediyelerle taltif ve ser-bestne geri ekilmelerine msade etti.579 Onaltnc Gei (1349)

162
Sayfa

Nikefor Gregoras, s, 526-528. Kantakuzen, c. 3, s, 739. Kara. Osman yerine Ka^a, Otmas yazmtr. 579 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall), Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 1/134-135.
577 578

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

Payitaht olan zmir'i Ltinler*in elinden kurtarmak iin giritii bir muharebede, bir tarafndan bir tarafna gemi bir ok ile vurulan Umur Be'in vefatndan sonra, Orhan, kaynpederinin artk dostu deil tabi h misi oldu. Hadm Mercan'n, rakibi mparator Yani Paleolog'u zehirlemek iin Kantakuzen'e vk plan teklifi Orhan'n ilkas mdr, yoksa bu hadmn kendi fikri midir, bunu tetkik etmenin yeri buras deildir. Bunun, her trl muhataraya kar muhafaza bahanesiyle vesayetine ve rilmi olan daha yakndan nezreti altnda bulundurmak, yahut civan mertlie benzeyen u hareketle aldanp da, faziletlerini ve licenblkla -nm ebedletirecek trihi ifal etmek iin Kantkuzen tarafndan uydurulmu bir hyle olmas daha muhtemeldir. u cflet ne olursa olsun, Orhan Srbllar'n rahatn bozduklar kaynpederine imdd iin bir frka askerle olu Sleyman' gnderdi. Vaka Sleyman' geri artmakta ge-cikmediyse de, askerini mparator'un emri altnda brakmasn bildirdi. Bunlar Bruyan'n istilsndan sonra, bol ganimetler almak mdlerine nail olamamalar zerine, Srbiye Krai'nn idaresindeki memleketleri tah-rb ederek maksatlarna eritiler.580 Onyedinci Gei (1353) Bir zamandan beri mparator ile Orhan arasnda car olan dostne mnsebetler, Pdiah'n -Boazii'nde bir Venedik donanmasna malp olarak yardmn talep eden- Cenevizler'e imdd etmesine mni olmam idi. Orhan, yalnz donanmalarnn defalarca Osmanl arazsi zerine asker karmasndan dolay deil, kuvvetini hafife alarak kendisiyle ittifaka tenezzl gstermemi olmalarndan dolay, kaynpederi Kantaku -zep'in mttefikleri olan Venediklilerin aleyhine dern bir husmet besliyordu. Cenevizler'in altn Pdiah'n kalb teredddlerini bertaraf etti. Kuvvetli bir Trk frkas skdar yaknnda Boaz'dan geerek, mparatordun payitaht mlhakatndan olan Galata'da Cenevizler'e iltihak etti581. Orhan ile -o zamana kadar dier dmd Yani Paleolog aleyhine Osmanllar tarafndan vuku bulan yardmlar sayesinde tahtnda devam edebilmi olan NIkefor, c. 2, s. 525, 529; c. 3, s. 766, 767, 774. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall), Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 1/135 136. 581 Nikefor Gregoras, s. 833.
580

Sayfa

163

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

Kantkuzen arasndaki dmanlk bu trihten balar. Yani Paleolog, Orhan'dan imdd istemesiyle, iki dmd kaynpeder aleyhine aktan aa husmet gsterdiler. Bizans mparatorluunun zaa-fiyet derecesini takdir etmi, ve zten mparator'un payitahtnda bile Cenevizler'in arzularna uygun davrandn grmekte bulunmu olan (Rumlar'm malbiyet tesellisi) Sultn, hi olmazsa bir mddet Yani Paleolog'u kk kuvvetlerle muhafaza etmek, ve sonra byk kuvvet ile Kantakuzen'e yardm etmek iin terkeylemek, menfaatlarna muvafk olacan hesap etmiti.582 Onsekizinci Gei (1356) Orhan'n ve olu Sleyman'n siyseti, Rum mparatorluumu harb etmekte olan dhili muharebelerden istifde etmekti. Sleyman'n, tasavvurundaki sr'al derecesinde icra sr'atine yaklam olan el vuruu sayesinde, Osmanl nesli Boaz'm Avrupa sahilinde kat' ve daim bir surette yerlemee muvaffakiyette gecikmedi. Trkler'in bu onsekizinci geii -ki Osmanllar'n onaltnc geiidir- mill mverrihlerin zikrettikleri ilk ktr; bundan evvelkileri mhim ve daim bir fethe sebep olmadklar iin, onlarca zikre yn saylmamtr. Bu onsekizinci geiten Rum mverrihleri iinde bahseden yalnz Kantakuzen'dir; o da eserinin iki yerinde ir vak'alar srasnda bilebile ehemmiyetsiz ve ksa bir surette zikreder583. Btn Osmanl mverrihleri, Trklerin Avru-pp'ya u ayak basn en ince teferruatna kadar btnyle nakl etmekten haz duymu olduklar cihetle, bu mhim vak'a hakknda tafsilt vermeyi ve Osman'n haylperver ryasn naklettiimiz gibi, Sleyman'n sevkyt ifdesine de bu husustaki an'aneyi ilve etmeyi gerekli addederiz. Bu trl rivayetler, kavimler trihinin airane ksmdr, ki bir milletin fikir ve ahlkn takdire dellet ettii gibi, bzan ilmin yalnz bana izah edemiyecei vak'alara kuvvetli bir aydnlk, kazandrmakta olduu iin bilhassa dikkate lyktr. Bununla beraber ileride buna benzer ilvelere pek girimiyeceiz; nk bu trihte ilerledike vak'alarn btn hakikatleri, an'anelerin iirine hkim olacaktr. Marmara'nn gney sahilinde Alespo'nun kapsnda (Sultaniye ka lesi) Kapu Da Yarmadas (Mileziler'in kolonisi olan eski Kizik yarmadas) grlr.
Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall), Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 1/136. 583 Kezllk, s. 841, 866.
582

Sayfa

164

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

Yarmadann karaya baland noktasnda -ki bugn oradan Aydnck harabesi grlr- vaktiyle ran, Roma, eski Yunanistan, Bizans mparatorluu trihlerinde mehur olan Kizik beldesi bulunurdu. Asya sahilinin en ticretti limanlarndan olan bu ehrin, Rodos, Marsilya, Kartacena gibi iki asker tersanesi ve byk bir buday anbar vard; tersanelerin herbiri bir mimarn huss idaresi altna verilmiti. Byk binalara mlik ve bir zamanlar denizcilikteki byk kudretine ahit olunan bu ehrin vekayinde Argonotlarn ve Gotlar'n geii, Mitridd'm muhasaras, o beldenin Lukullus kumandasnda Romal-lar'dan ald yardm nazarlar celbetmektedir. ehir, Romallar tarafndan, sadkatine mkfaten, hr addedilmi iken, Ogst ibadethanesini hizmetinde msamaha gsterdii iin, mteakiben btn imtiyazlarndan tecrd edilmitir584. Bizansllar'm zamannda yeniden Alespon mntkasnn idare merkezi, Mizi lkesinin ve btn Truva585 arazsinin merkezi586 oldu. Kizik kaplarnda Dindimus Da zerinde da ilahelerinden Koca Nine Mabedi bulunurdu ki, bu mezheb Argonotlar tarafndan te'ss olunmutur. Koca Nine, Pesinont beldesinde olduu gibi, Kizik'de dah, bir hacer -i semav (gk-ta) eklinde olarak, ihtirama mazhar olurdu; ibu mukaddes gkta, Kral Attalos'un saltanat zamannda Roma'-ya getirilip, gen ipiyon587 nlerinde olmak zere, Roma'nn btn ztlarnn karlar tarafndan istikbl edilmi idi. Yarmada sakinleri Ki-bele, Pruzerpine, Jpiter mbudlarna da ibdet ederlerdi; masal kabilinden bir an'aneye gre, Jpiter Kizik beldesini, cihaz olarak, Plton'un zevcesine bahsetmiti. mparator Adriyen, bu ehri putperestliin en gzel ve en byk ibdethnesiyle sslemitir; bu mabedin cmlesi yekpare olan stunlarnn evresi drt ve ykseklii elli zira idi.588 Yeni elde edilen eski Mizi lkesinin mutasarrf olan Orhn-olu, Ki-zik'in ihtiaml harabelerinin manzarasna hayran oldu. Krlm stunlar, imen zerinde yer yer konulmu mermerleri, Sleyman'n emriyle in olunan Sab Melikesi Belks'n"589 saray enkazn ve Istahr- Fars (PersepoJis) ile
Strabon, kitap: 12,7, 2; Tasit, Vekyt-nme, 4, 36. tyerakl, s. 661. Malala. 1, s. 364. 586 Nikefor Gregoras, c. 2, s. 519. 587 Strabon; Livius, 29, 11 ve 12. 588 Diokasius (kitap: 7), Antonin saltanatnda, Manner'in hi bahsetmedii bu fkra Kostantiniyye'de pekcok caminin stunlarn tekil eden mermer kitlelerinin -ki kalnl ve yksekligi msavi yekpare stunlardr- nereden karlabilmi olduunu gsterir. 589 (Hammer'in bu haiyesi, Bratutu'nun Sa'd'd -dn tercme olunmu bir fkrasdr; ona bedel,
584 585

Sayfa

165

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

Tedmr (Palmira) kalntlarn hatrna getirirdi. Bi gece deniz kenarnda otururken, Ay'n klaryla590 revaklarn, stunlarn dalgalar zerine aksedilerini ve bulutlarn denizin yznde gezinilerini grerek, bu harb mbedleri denizin derinliklerinden zuhur etmi, ve su zerinde bir donanma geziniyormu gibi zannetti. Etrfn-do esrarengiz eylerin kard sesler dalgalarn sadsna karmakta, ve u anda Dou'yu aydnlatan hill, gmten bir erit ile Asya ile Avrupa'y birletirir eklinde grnmekte idi. lk nce Edebl'nin gsnden kp da, Osman'n gsne gizlenen, ite bu Hill idi. Ceddine, bir cihangirlik fikri iin hayrl bir fal olan hayalpereste grntler, Sleyman'n cesaretine klar saarak, Osmanl kudretini Kk Asya sahillerinden Rum mparatorluu sahillerine nakletti ve u suretle Osman'n ryasnn ahkmn fiil hline dntrerek, Avrupa'y Asya ile birletirmeyi tasavvur etti. Sleyman, derhal, Mizi hkmetinde maiyyetinde bulunmakta olan Ece Be, Gz Fzl, Evranos Be, Karesi hkmdarnn eski veziri Hac ll-be'i ile mzkere etti. Hepsi de ehzadenin tasavvurunu tasvip ettiler. Ece Be ile Gz Fzl o gece Gurucua azimetle, Gelibolu'dan bir-buuk fersah mesafede Gurucuun karsnda bulunan imp591 civ-rmda keif yapmak iin bir kaya bindiler. Asya'ya beraber gtrdkleri bir Rum esri, mevkin mahrumiyet ve terkedilmilik hlini Sleymn'a haber verdi, ve muhafzlar gfilne basmak zere ehzde'yi oraya gtrmek iin hizmetini arzetti. Akabinde, Sleyman, kselelerle birbirine balanm aalardan iki ?ol yaptrd. Ertesi gece en cesur silh arkadalarndan otuz dokuz kii ile saln iine atlad. Yannda, yine o sa-lir iinde Kara Hasan-olu, Kara Ali-olu, Aka Koca-oiu, Balabanck-oln bulunuyordu. teki salda Hac l-bei, Ece Be. Gz Fzl, Evra-nos vard. Hisar'n nne ve sollarnda byk bir gbrelik zerinden merdivenle duvarn yukarsna ktlar; o zaman hasad
asl naklolunmutur. T-c't-Tevrh, c. 1, s. 53). (Sleyman Paa) Karesi vilyetinden Aydnck nm kasa -ba-i dil-firz ve belde-i ibret-endza gelp, sr- garibe eb-nye-i acibesin mahede edp, Temlk nmyla ma'rf olan Kasr - Sleymn'ye kdlar, ki mahall-i nakl serr-i Belks'dr demilerdir; Hazret-i Sleyman neb-i aleyhisse-lmdan ber ol bin-y lde olan mermerleri ve azm stunlar seltn ve havkn-i z'1-iktidr; binalarna nakletmiler-dir. 590 ehzade Sleyman Paa, Karesi kfasmin (Mverrih'in okuyu ekline gre) Aydnck kasabasnda.' idi. Tc't-Tev&rlh'de tdlnciktr. Mverrih bu isim le mabehet bulmak iin Hill! Ay-dnck ile tefsir diyor. Halbuki bu isim dincik (Edincik) olacaktr. (Mtercim) 591 Tac't-Tevrh'de Gurucuk Gre (Grec) ve imp emnit (imni)dlr.

Sayfa

166

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

ile megul olan ahl tarlalara dalm olduu cihetle, hisar byk bir kolaylkla zaptettiler. Sleyman, limandaki sandallar, yz askeri imp'e getirmek iin hemen Asya sahiline evketti; gn sonra istihkmda bin Osmanl muhafz bulunuyordu.592 Ondokuzuncu Gei Bu vak'alardan sonra, Kantakuzen, gen rakibi Yani Paleolog'un, aleyhine toplam olduu kuvvete daha ziyde mukavemete muktedir olmad iin, yeniden Orhan'n yardmlarn talep etti. Orhan, imp Fti-hi'ni gnderdi ki, daha sonra mparator iin dman aleyhinde faydal olmaktan ziyde zararl olmutur. Onbin Trk svarisi Meric'in denize kart yerde Aynoz (Enez) yaknma ktlar, ve Yani Paleolog'un mntkasndan ve Tribaleliler'den alm olduu yardmc askerleri malp ederek, Bulgaristan' tahrb ve ganimetleri hamilen Asya'ya dndler593.
Sa'd'd-dn, varak: 32; Bratutu'da, s. 58-63; Neri, 56; H, 18; LutH 10; Solak-zade, 7; drs, 118; Cihn-nm, 682; Viyana mparatorluk Ktphanesinde el yazs, Nu: 130, varak: 18 ve Nu: 480, varak: 9. Ravzat'l-Ebrr; Kk Niancr Hap Kalfa, hepsi de bu geii 758 (1356) senesinde gsterirler. Kantakuzen; imp'in zaptn birka sene sonraya brakr. Fakat kendi tac giydii trihde bile yanl olduu in ifdesine pek az ehemmiyet verilme k caizdir. Tac't-Tevrh'in (c. 2, s. 54) Rumeli'ne geie dir olan ifdesinin hlsas budur: Rm ili'nin menf-i mevkas, serveti ma'lm olduundan Sultn Orhan teshirini arzu ederdi. Bir gn ehzade Sleyman Paa ile mlakat ederken, mcerred tezekkr suretinde denizden te tarafa geilmesi temennisini beyn buyurdular. ehzade derhal bu bbda pederinden ruhsat istedi. Makarr- hkmeti olan Karesi'ye avdetinde kenar- deryada Aydnck beldesine azimet ile sr- kadmesini grdkten sonra Temlk n-myla maruf kasra kt. Erkn- hkmetini oraya celbetti. Ak-dolunan meclis-i maverede Ece Be ehzadeyi mtefekkir ve mteellim grerek sebebini sul eyledi. Sleyman Paa maksadini syledi. Aceb karya gep de bize dil (malmat alnacak dman esiri) getirecek kimse bulunur mu? dedi. Ece Be, Gz Fzl arz- nefs ile Grec mevkiinden imni'ye sal ile getiler. Buras denizin dar bir mahalli idi. imni'de balk iinde bir hristiyan bulup ehzadeye getirdiler. Bu hristiyan talep olu nan malmat t ile beraber rehberlii taahhd eyledi. Sr derilerinden kaylar karlp aalar birbirine o kaylar ile rabt edilerek iki sal yapld. Ak-sunkur, Karaolan-olu, Kara Timurta, Kara Hasan-olu, Aka- Koca-olu, Balabanck-o-lu, gibi krk dilver bir salda; Hac lbei, Ece Be, Gz Fzl, Evranos Be ile dier kahramanlardan krk kii dah ikinci bir salda idiler. Gece karanlnda, karya gep rehberin delaletiyle bir byk gbrelikten kale burcuna ktlar. Anadolu'dan gemisiz hibir kimsenin gemesine ihtimal verilmediinden kale muhafzlar mstarak- hb- gaflet idi. Osmanllar bunlar esr ettilerse de tatyp eylediler. Tedrik olunan gemilerle daha o gece Anadolu tarafndan yz gz Rum-ili cihetine geirildii gibi gn iinde gelen asker bine bali oldu. Ktip elebi de, Hammer gibi, 758 trihini gsterir. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall), Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 1/136 139. 593 Kantakuzen, c. 3, s. 845.
592

Sayfa

167

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

Galip askerlerin dnnden beri gnl daha rahat olan Kantakuzen, Sleyman ile imp'in nakid ile mbadelesi mahberesine giriti. Kararlatrlm olan onbin duka altn594 henz gnderilmiti ki, Osmanl ehzdesi'nin huss bir memuru mevkiin anahtarlarn getirip teslim etti; ancak o srada Trakya sahilleri ehirlerini dehetli bir zelzele tahrb etti. Hanelerinin enkaz altnda haytlarn kaybetmemi olan ahlsi mu hfzlaryla birlikte -tahrib belsna ve Trkler'in barbarlna (Rum-lar'a gre) kar snacak yer aratrmak iin- felketten masun kalm kalelere gittiler. Lkin yamur seylbeleri, kar, dondurucu bir souk, kadn ve ocuklar yollarda telef eyledi. Erkekler ise, gzerghlarnda kendilerini beklemekte olan Orhan'n askerlerinin ellerine dtler. te bu suretle Osmanllar ansr- edid-nmy (yni: zelzele, hava soukluu, yamur ve don gibi felketleri) kendilerine kuvvetli bir yardmc bu ldular. O zamandan itibaren tasavvurlarnn Allah tarafndan kolayla mazhar olduuna itikad ettiler. Sleyman Paa'nn Gelibolu nnde brakm olduu Ece Be ve Gz Fzl, yer hareketlerinin duvarlarda am olduu yarklardan girerek, ahl arasnda hkm sren karklk sayesinde ehri raptettiler. Boaz'n anahtar ve Karadeniz ile Akdeniz ticretinin anban olan Gelibolu, trihte Makedonyal Filip'in muhasarasna kar sebat ve sukutundan yarm asr evvel Rum m-paratoru'nun cezasn hafiflettii ve ehri deniz haydutluuna merkez ittihaz eylemi olan - Katalanlar'm, nm- dierle Maribler'in taknlklar ile mehurdur595. iki Osmanl reisinin kabirlerini de iine alr. O iki trbeye slm ziyaretileri pek ok gelir; bu din ihtiramn sebebi udur d, Trklerin Avrupa'ya kn kolaylatrm bir ehrin fethi, bu mukaddes mahalde istirahat etmekte olan o iki kumandan sayesinde hsl olmutur. Yine bu sebebe gre, muhasara esnasnda Ece Be ile muavini Gz Fzl'n ate ve kan iinde brakm olduklar civardaki arazler tamamen Ecenova nmm almtr596. ki beler bu kadar felketten kaynaklanan dehetten istifde ile, terkedilmi ehirlere girerek, yerletiler. O vakit Biga'da bulunan Sleyman, bu zaferlerin haberini almas zerine,

168
Sayfa

imni'nin 10.000 ve metinde, mteakip sahifelerde belirtildii zere, Rumeli'de fetholunan yerlerin 40.000 altn mukabilinde iadesine muvafakat olunduu szleri Kantakuzen'in hayallerinden ibaret olacaktr. 595 Fahimares, 11, 12, 13 ve ondan naklen Gibin, 62, s. 252. 596 Bratutu'da Sa'd'd-dln, s. 63; drs; Neri, Alt
594

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

imp'in597 iadesinden istinkf ile beraber, askerinin istil ettii arazye sulhc bir temellk ile iktifa etmeyerek, hududunu geniletmeyi tasavvur etti ve bu maksatla Avrupa'ya birok Trk ve Arab muhacirleri getirdi, tik itin ettii ilerden biri, Gelibolu'nun ve yer hareketinden harb olan dier mstahkem mevkilerin duvarlarn tamir etmek oldu; Osmanl mverrihlerinin Kalakonya adn verdikleri kumandan, Sleyman'n emriyle hisar kapsna aslm olan Konur ehri598; Sleyman Paa'nn istikblen nail olaca erefe almet olarak olmak zere nnde bir Mevlevi derviinin klahn599 giyindii Bolayr istihkm; bal ticaretiyle mehur Malkara600, Meri zerinde psala601, Trakya Kral Bezos'n eski ikametgh ve zamanmzda Transilvanya Prensi Macar Fransuva Rakoi ile taraftarlarnn602 srgn yeri ve mezar olan Tekfur Da603 bu mevkiler meynnda idi. Btn u ehirler ve mstahkem mevkiler 1357 (758) senesi iinde Osmanllar'n eline dmtr. Hayrabolu (Hariopolis) ve orlu'ya (orulum) kadar gtrdkleri istillarnn hareket noktas o ehir ve mevkiler olmutur604. Trklerin ilerlemelerine engel olacak kudrette olmayan Kantakuzen, sulhun bu tarzda ihll edilmesinden ikyet etti. Orhan, Rum Im -paratorluu'nun kaplarn kendisine aan gcn silh kuvveti deil, yer sarsnts ile tecell eden lh rde olduunu beyn ile, olunun mazur olduunu ve Cenb - Hakk'n verdii bir eyi kendisinin iade edemiye-ceni im etti. mparator, Sleyman'n bu beldelere kaplarndan m, yoksa gediklerden mi duhl deil, hakl m yoksa haksz m temellk etmekte olmas bahis mevzuu olduunu ihtar etti. Orhan, o vakit, dnmek zere bir mhlet istedi; daha sonra Kantakuzen krkbin duka demee muvafakat ederse, olunu elindeki ehirlerin teslimine ikna edeceini vaad etti. zmit krfezinde, Sleyman'n da hazr bulunaca bir mlakata dah davet etmi ise de, Sultn bir hastalk

Kantakuzen, c. 3, s. 860 ve 861. Kantakuzen; Neri, 58; Solak-zade. 599 Yukars yuvarlak bir stvane eklinde olan bu klah, bir mddetler Osmanl pdihlarnn kisvesi olmutur. Bratutu'da. Sa'd'd-dln, s. 64. 600 Bratutu'da Sa'd'd-dln, 66. 601 Livius, 31, 16. 602 Bursa'ya Seyahat eserinin zeylinde Rakoi, Seforlk ile Esternazi'nin Me -earlar'n Ta Kitbeleri'ne mracaat, s. 198-200. 603 Sa'd'd-dn; Neri; Ali; Sol ak-zade; dris, varak: 124. 604 Kantakuzen, c. 3, s. 863.
597 598

Sayfa

169

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

bahane ettiinden, mparator hibir eye nail olmakszn Bizans'a605 dnd. O zaman Orhan'n siys vaziyeti pek msait idi. Saltanat hukuku nun Kantakuzen ile vesayetinde bulunan Yani Paleolog arasnda taksimi ve bunlarn daim muharebeleri yznden, ahvlin ve menfaatlannm icabna gre istedii tarafa mracaat edebilirdi. Bundan dolay Yani Paleolog, Orhan'n Foa'da bulunan olu Halil'i (bz mverrihlere gre Kaasm) esaretten kurtarmay taahht etti ve Kalotes hkimi yzbin altn kurtulu fidyesi ve pani perse vastus yni pek muhterem unvan mukabelesinde ehzadeyi iade etti. Bununla beraber Yani'nin if ettii hizmet Orhan'n, Kantakuzen'in olu olup Bulgarlarla savamakta olan Matyas'a imdd iin Abidos (Aydos)'a bir askeri frka gndermesine mni olmad606. Osmanllar'n Rum mparatorluu'nda srekli fetihlere mazhariyetlerinden beri, Orhan'n haleflerinin istil dairelerini Marmara sahillerinden Tuna kenarlarna kadar ulatrdklar zamana kadar, Asya her baharda Avrupa zerine yeni askerler dkerdi. Hikye ettiimiz istillardan evvelki hcumlar tafsile lzum grmyoruz; yalnz urasn hatrlatalm ki, geri bunlarn herbirini mteakip sonbaharn yaklamasnda Trk askerlerinin byk bir ksm Asya'ya dnerse de, Avrupa topra zerinde dima bir miktar kalr, ve bunlar yerlerini almak zere Rum ahlyi merhametsizce karmadklar zaman memleket sakinleri ile yeni muhacirler arasnda bir ihtilt hsl olurdu. Bundan sonra nakledeceimiz, hkmetlerini geniletmek ve takviye etmek iin sayca ok ve sebatl askerlerle birlikte vakit vakit Asya'dan Avrupa'ya, Avrupa'dan Asya'ya geen Osmanl padiahlarnn sevkyatndan ibarettir. Medeniyete s olan bir milletin tardedilmesini hikye etmek mstakbel mverrihlere aittir; bize gelince, Avrupa'da Asya kavimlerinin yapt te'sirleri anlatmak, ve drt asr Hristiyanlk lemini ancak ibtid teekklt-nn (yaplarnn) vahdetinden aldklar kuvvet sayesinde titretmi olduklarn isbt edince, vazifemizi ikml etmi olacaz. Zannederiz ki, mesamiz faydasz olmayacaktr; zira fikrimizce trihin verdii dersler ilerlemenin en kuvvetli rehberleridir607.
Kantakuzen, fi, 887. Kantakuzen, s: 887. 607 Mverrihin bu ileri srd fikirler, ibreti mc'ptir ve samim grleridir. Trihin verdii derslerden asl biz istifde ile bugnk mevkimizl korumak in her trl mesayi sarfederek ve zellikle Cenb- Hakk'dan sonra kendi kuvvetimizden baka samim bir yardmcmz olamayacan tammlyle idrk etmeliyiz; Osmanllar'n medeniyet dman olduklarna dir az yukarda geen sz ise Asya, ve Avrupa,'daki mran eserlerinin tesiriyle sakatlanmtr.
605 606

Sayfa

170

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

Osmanlar'a Rum mparatorluu ve Avrupa arazsinin giri kaplarm aan Gelibolu fethi, pederleri Osman ile birlikte Seluklular mirasn aralarnda taksim etmi olan civardaki hkmdarlara fetihnamelerle bildirildi. Bu fetihname deti, Trkiye'de zamanmza kadar muhafaza olunmu tur. slplar Orhan zamannda da pek tumturakl iken, daha somalar o dereceye kadar iftihar edercesine sslemelere uramtr ki, bugr. Trk milletine it vesikalar iinde bunlar az gariblerinden deildir.608 Orhan, Avrupa'daki fetihlerin muhafazas iin olu Sleyman Paa'-ya ve Hac lbei'ne istind ediyordu. Sleyman ikametghn Gelibolu'da, lbei Konur'da te'ss eyledi. Birincisi Dimetoka'ya, ikincisi orlu ve Hayrabolu'ya kadar olan mahalleri dolat- Ece Be, hl nmyla yd olunan vdyi malikne olarak ald609. L;kin Sleyman Paa, zaferlerinin, semeresinden ancak birka sene istifde edebildi. Bir gn Bolayr ile Seydikavak arasnda yaban kaz avlarken uan doann, atn drt nala kaldrarak takip etmek istedi; attan o kadar iddetle dt ki, o anda ruhunu teslim etti (760/1358). Na', ekerciler mahallesinde bir cami in ettirmi olduu Bursa'daki Osmanl hanedan trbesine deil, yine ehzde'nin Bolayr'da
(Mtercim) (kinci basma lve. Avusturyal von Hammer, son harblere yetimi olsa,, elbette fikrini deitirirdi.) 608 (Hammer, bu haiyede Sultn Orhan saltanatna mteallik Feridun Be Mnet'nda mnderic ondokuz vesikay sayar ki, Mnet'm Matbaa-i mire tab- snsine nazaran, ve bu tab'daki srasyla unlardr:) 1 ve 2, Rumeli'nde ftuhata dir Orhan Gz'nin Karaman Be-i'ne mektubu ve cevb; 3 ve 4, Canik Han'a znik fetih-n-mesi ve cevb; 5, Sleyman Paa'y znik eyleti tevcihine dir Rebil-ewel 733 tarihli bert; 6, 7, Rumeli'nde ftuhata dir Sleyman Paa'nm pederine 759 tarihli arzas ve Muharrem 760 tarihli cevb; 8, 9, Rumeli ftuhatna dir Orhan Gz'nin Germiyn-olu'na nmesi ve cevb; 10, 11, Acem ah Hasan Celyr'nin eyh Hasan oban' bozduuna dir Orhan'a evil-i a'bn 740 trihiyle Tebriz'den nmesi ve Zilhicce 740 trihiyle Ulubad ordughndan cevb; 12, 13, Orhan'n Cnik Han'a evil-i Muharrem 741 tarihli Ulubad fetihnamesi ve cevb; 14, 15, Karaman-olu'nun Orhan Gz'-ye tazarrunmesi ve cevb; 16, mn- mugalleze ile hals-nmesi; 17, 18, bu hususa dir istisfr-i mutaleay mutazam-mn Orhan Gz'nin Germiyan-olu'na nmesi ve cevb; 19, Germiyn-olu'nun mtalas alndktan sonra Karaman-o-lu'na kabul-i muhlesatna dir cevp. (Hammer'in Sultan Orhan ile cild-i sultn arasnda tet olunmu olmak zere Mnet- Feridun'a atfen kaydeyledii iki mektup Mnet'ta bulunamadndan, ve halbuki Ham mer'in zikrettii mektuplarn adedi bizdeki matbu Mnet'-da dercedilen mektuplar adedine muvafk olduundan, cd-i sultn muhaberesinin Germiyn Bei ile muhabereyi muta -zammn yukarda 8 ve 9 numarada kaytl olan vesikalar olaca tahmin olunmaktadr. Hammer, u. ondokuz vesikadan baka olarak, Paris Ktphanesindeki naks bir Feridun Mneatna atfen, Hamza Fakh'a kadlk ve Bursa'da araz tefvizine dir 754 (1353) tarihli bir bert haber vermektedir. Feridun Be Mnet'nm Avrupa ktphanelerinde bulunan ve bizim ktphanelerde melhuz olan yazma nshalar tetkik olunsa, daha hayl vesikalar elde edilebilir.) 609 Neri, , 59.""

Sayfa

171

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

in ettirdii cami yanna defnolunmutur.610 Orhan, olunun fetihlerinin htrasn ebedletirmek iin Alespon sahillerinde bir trbe yaptrd ki, bir asrdan ziyde mddet zarfnda bir Osmanl ehzadesi htras iin Rum mparatorluu arazsi zerinde in olunan trbe yalnz budur. Mill mverrihlerin mukaddes bir ta'zmle zikrettikleri Osmanl kahramanlar kabirleri iinde en ziyde hrmet ve en ziyde ziyaret edilen trbe, Avrupa'da Osmanl-hkmranln te'ss eden bu ehzadenin mezardr. Hl Alespon mansabnn kuzeyinde grlmektedir611. Bir an'ane, Sleyman Paa'ya vefatndan sonra da bir muzafferiyet isnd eder. Kr atlara binmi semav kahramanlardan mrekkep bir frkann banda, parlak bir afak ile evrili olarak, bir dman ordusunu malp etmitir, derler. Yalnz arkllar'n o kadar umm olan garibelere dknl ve her milletin asllarna mteallik vak'alard sumn imdad kartrmaa meyilleri bu rivayeti tefsir edebilir; zra ona mene' olabilecek bir trih vak'a beyhude aranlm olur.612 Bu rivayete gre, altm bir gemilik bir donanma ile otuz bin Hristiyan Boaz'da (anakkale Boaz) grnmt. Bunlarn yars Tuzla'ya, dierleri Sey-dtkavaa km, ve son ksm Sleyman tarafndan idare olunan sumn frka bozguna uratlmtr. Hrikay nakleden Osmanl mverrihlerinin ve hatt Sa'd'ddn'in, herhalde miktar mbala edilmi olan bu gemilerin zuhurunu
ehzade Sleyman Paa Bizansllar'n Osmanllar zerine geleceklerini haber almt. Bir ryay irtihline iaret addederek dmana byk bir metanetle mukabele olunmak zere vasiy-yet etmiti. 761 senesinde birgn ava karak mr-tend-i rf-tr gibi semend-i rehvre svr olup ahbz- blend-pervz ile ikr ardnca itb ederken py- semendi bir srha bend olup arsa-i kaza fezasnda varta-i helake ve serr-i zinden hazz-i helake dt. ahbaz rh mrgn- l ecniha-i melik ile lem-i firza pervz eyledi, Siph, vze-i nne li'IIhi ile azm- rh edp cesed-i eriflerini Bolayr'da saray- lyeleri civarnda bina buyurduklar mescide muttasr mahalde defn etdiler. Bur-sa*da Helvay (Helvac) mahallesinde olan mescidi h-zde-i kuds-hirmn sr- hayrlarndandr. (Tc't-Tevrh, c. 1, s. 60). ehzade Sleyman Paa'nn veladet tarihi: 715. 611 Boaz'n gneyinde, Trakya yarmadasnda Eski Yunan'm Protesilas'n htras iin bina eyledii bidenin bakiyyesi vardr. 612 Quae tanta res est, ut aut impuduter ficta sit, aut negligenter praetermissa, Livius, 30, bb: 26. Verto, Azz Yahya Tarikat valyeleri Trihi'nde (c. 4, Amsterdam, 1782), 66 9 senesinde henz Karaca Hisar mstakil hkimi olan Osman', bir donanma ile Rodos Adas'na yanatryor. Eer o vakit Rodos'a, filhakika hcum vk olmu ise, bu donanma Asya sahilleri belerinden birine ait olmak lzm gelir. Verto, Or han'a 721 senesinde bir hcum icra ettirmek sehvinde bulunur (kitap: 6, s. 523); halbuki o zaman Orhan tahta clis olmamt. Verto, Orhan'n btn Mizia (Mishia), Likaoni, Fir-gi, Kari mntkalarna sahip olduunu da yazar; Orhan ise yalnz Mizi mntkasnda hkmet ediyordu. Verto'nun syledii bu ikinci mrur Aydn, yahut Saruhan Bei'nin bir teebbsnden ibaret olmak melhuzdur.
610

Sayfa

172

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

Avrupallar'n Trkler aleyhine birinci veyahut ikinci Ehl-i Salb muharebelerinden alm ve Sleyman Paa'ya byk eref vesilesi olmak iin zmir sularndan Gelibolu sularna nakletmi olduklar grlmektedir. Tekrar ederiz ki, ne Bizans, ne de Ehl-i Salb muharebeleri trihi bu vak'aya dir en kk bir izi hvi deildir.613 Tarikat Usl Bir tarikat te'ssiyle, yahut hayatlarnn kudsyetiyle hret bulan $eyh ve dervilerin mezarlar, Osmanl milleti trihinde kahramanlarn, ftihlerin kabirlerinden az mhim deildir. Evvelki kitabn sonunda en mehur veli ve muhriblerin trbelerinden bahsetmek frsatna ni olmu idik.614 Bu kitab, olundan sonra anca bir sene yaam olan Sultn Orhan'n vefat (761/1359) ve Osmanl Devleti'nin asl messeselerinde byk te'sr gsteren tarikat usl hakknda sr'atli bir nazarla itmam edeceiz. Orhan'n saltanatndan beri rhn snf, sonralar grlen ulem messesesi kadrosundan ziyde kuvvetli ve muhataral olmutur. (Haz-ret-i) Peygamber slm'da ruhbniyet yoktur demi (buyurmular) idi. Bu emr -i peygamberi Hind veyahut Yunan'm tarkatleri usln taklitten saknmaya yeterli olmas gerekirdi. Lkin, Araplar'n inziva ve haytna ve tahayyre meyilleri, bu kaideyi az bir mddet zarfnda unutturmu, ve El-fakr fahr hads (-i erf)'i Peygamber'in irtihlinden otuz sene sonra slm'n birok zaviyeler bina etmelerine istind sebebi saylmtr615. O zamandan beri
Bizans mverrihlerinin birinden madas, mverrihin tetkik ettii vehile, Sleyman Paa'mn Rumeli'ye kndan (Onsekizinci gei) bile sz etmemi, ve o bir mverrih de (Kantakuzen) pek noksan haber vermi olmasna gre, Bizansllar'n Osmanllar' Rumeli'nden karmak iin btn kuvvetlerini bzya, vererek, teebbs ettikleri pek muhtemel olan 'bu muharebenin Bizans trihlerinde izi bulunamamas, tafsltiyle yazan Osmanl mverrihlerine kar, inkrna kfi sebep deildir. Kantakuzen, Sleyman Paa'mn k hakknda, bir-iki sz yazmam olsayd, o da, m aslsz olacakt? (Mtercim) Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall), Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 1/139143. 614 Trkler*ce St'te Erturul'un, Domani boaznda Sar -Yat Savc'nm, ' Koyunhisar yaknnda Aydodu'nun, znik'te Gndz Alp'in, Kandra'da Aka Koca'nn, Gelibolu'da Ece -cik ile Gazi Fzl'n, Bolayr'da Sleyman Paa'mn mezarlar, kendi vatanlar kahramanlarnn kabirlerine Rumlar'n gsterdikleri ihtiramdan ziyde, tevkre mazhardr. 615 Avrupallar kendi memleketlerinde rahiplerle ili -dl olduklarndan burada kh ulemy, kah dervileri onlara tebih ederler. Rahipler, domu olan vaftiz; nikhlar takdis; hiret yolcularn huss yin ile teyi ederler, islm'da se vaftiz (ta]md) olmad gibi, nikhta imam efendinin huzuru adl ktip vazifesinden ve nikh ii bir meden akid -den ibarettir.
613

Sayfa

173

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

Arabistan'da, iran'da, Trkiye'de fakr ve dervi616 tarkatleri o kadar oalmtr ki, yetmi iki mezheb-den baka, bunjar da yetmi ikiye kadar saylmtr617. Lkin bu saya pek mbala edilmitir; -hakikatte ancak otuz alt618 din tarikat mevcuttur. Bu otuz altdan on ikisi Osmanl Devleti 'nin tekilinden ncedir; dier yirmi drd ondrdnc asrn balarnda t onsekizinci asrn ortasna kadar mddette te'ss olunmutur. Birincisi olup 719/1319'-da kurulmu olan Nakibend Osman zamannda, sonu olan ve 1164/1750'-de kurulan Cemller, .III. Ahmed zamannda vcut bulmutur. Hicret'ten otuz yedi sent, Cibril Yemen'de Karan denilen mahalde domu olan veys'e grnerek, vazgeerek zhid olmasn Allah tarafndan emretti619. Uhud enginde iki diini kaybetmi olan (Hazret -i Peygamber'in erefine olarak, veys btn dilerini kartt ve mrd-lerinden de bu fedakrl istedi. Anlalr ki, Araplar'n mutaassplar arasnda bile pek az mrd bulmutur620. eyh Ulvn, brahim Ed-hem, Byezd-i Bistm, Seriy-i Sakat veys'in eseriyle iktifa ederek Ulvn, Edhem, Bistmi, Sakat tarkatlerini kurmular ve fakat daha az iddetli kaideler koymulardr. Bu takva erbabnn en mehuru Kaadiriyye tarkatinin kurucusu Abdlkaadir -i Geyln'dir, ki Badad'da mm- zam Eb Hanfe'nin trbedarlnda bulunurdu. Vefatndan sonra Abdlkaadir'in trbesi en mehur sf meyhinin kabirleriyle evrilmitir.621 Bundan dolaydr ki Badad'a Evliya

hrete seferber olacaklar da kendi kendilerine giderler; ulem ve mesyth ve dervn byle eylere asla karmazlar. Mverrihin bu bahisteki ifdeleri, Kendi buluuna gredir. Evvelki hads-i erifteki rahbniyet (ranm fethiyle), Kaamus'un kaydna gre ihtisas, riya--zet, savm ve sal gibi ediddir. (Mtercim). 616 Dervi, kap eii demektir. (Burhan bu kelimeden skittir.) 617 Moracea Dosson (D'Ohsson), 5, 619-626, otuz diyor. 618 Osmanl Devleti'nin teekklnden evvel mevc ut tarikatlerin isimleri: 1 - veys, 2) Ulvn, 3) Edhem, 4) Bistm, 5) Sakat, 6) Kaadir, 7) Rf, 8) Nurbah, yahut Shreverd, 9) Kbrev, 10) zel, 11) Mevlevi, 12) Bedevi; saltanatn teekklnden sonra: 13) Nakibend, 14) Sa'd, 15) Bekta, 16) Halveti, 17) Zeyn, 18) Baba, 19) Bayram, 20) Eref, 21) Vef, 22) Snbl, 23) Glen, 24) Yiitba, 25) mm-i Sinn, 26) Celvet, 27) Uak, 28) ems, 29) Sinn-i mm, 30) Niyaz, 31) Murd, 32) Nureddn, 33) Cemli, 34) E -rf, 35) Ni'metullh, 36) Hayder. 619 Hazret-1 Cibril, lhi emirleri ancak enbiy -y uzzm hazretlerine tebli eder (Mtercim). 620 Moracea Dosson (D'Ohsson), s. 619. 621 Abdl-Kaadir'in vefat trihi 561/1165. Moracea d'Ohsson 619; Cihan -n m (460) Badad'da balca meyhin kabirlerini zikreder: Cneyd, ibl, Ma*rf- Kerh, Hseyn-i Mansr, Se-ry-i Sakat, ve dierleri. At'nin, Takpr-zde akaaik-i Nu'mniyye'si zeylinde, Cneyd-i Badad, Ebbekir ibl, Muhyi'd-dn Arab, Sadr'd-dn Konev misill mehr-i mutasavvfenin isimleri mnderictir.

Sayfa

174

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

Burcu nm verilmitir.622 Kurucusu Seyyd Ahmed Rufai'nin623 ismine nisbetle Rf diye anlan tarikat, istanbul'u ziyaret eden Avrupallarca en ok bilinenidir. Bu tarkatin mensuplar bin suretle kendilerine ez vermek ve bunu halk karsnda yapmakla haytlarm geirirler. Mhi-rne hareketler yaparlar, kl demirleri ve ate yutarlar, yanmakszn vcutlarn atee sokarlar, pek kaba vaziyetler alarak vcutlarn korkun surette eip bkerek, raksederler. Bunlarn eskiden gnee tapan624 Toskana rahiplerini hatrlatan yaaylar uzun bir ikence ve her dakika ezden ibarettir625; manev heyecan gayretlerini, madd glerini artrmam olsa, buna tahamml edemezlerdi. Hindli Baba Radan'a karak, onun (Hazret -i) Peygamber'den beyz sene evvel ve beyz sene sonra yaam olduunu sylerler626. Evvel Suriye'de, ve sonra Toros Dalan boazlarnda ikamet etmi olan bu garip vcut sedir'den627 rekotuna kadar btn nebatlarn

Fuzl: Mn-i hikmet ki hme-i hikmet-i nigr Safha-i eyyama klm sebt-i vasf her diyar Buk'a-i Badd'n etmi nmm Dr's-Selm Kim ana teslm-i tahsn ide. her kiver ki var Evliya Burcu dimi; zr ki hk-i erefi Buk'a buk'a evliyullaha olmudur mezar. 623 Ulvn'n vefat 149/766; tbrhm Edhem'in 161/777; Byezd -i Blstml 261/874; Seriyi Sakat! 295/907; Seyyd Ahmed er-Rf 578/1182. Mo-recea Dosson, b-b: I, Atl'nin Tercim', s. 42. 624 Ane Ayd, ll'incl beyit, 288. Kostantiniyye ve Boazii, 2, s. 325. 625 nce de hatrlatld zere mverrihin tartkatler hakkndaki ifdeleri kendi telakki seklinden ibarettir. Bz seyyahlar merak evkiyle rendikleri eksik malumata inanarak veyahut zev&h're aldanarak, yanl fikirler alrlar. Tasavvuf tarkatlerinin uslnden doru malmat alnmas mutasavvflarn byklerinin sekin eserlerinin derinlemesine ara trlmasna baldr; arzu edenlerin onlara mracaat etmeleri lazm gelir. (Mtercim). 626626 At'nin Tercim'i, s. 42. (Bu, Babarten -i HndIdir; mevhum bir ahstr. Mtercim) Reten, bn Kiryl bin Reten el-Btrerid dedikleri kimsedir. Ashb- kiramdan deildir, bir kezzb (yalanc) dr. 600 trihinden sonra Hindistan'da zuhur ederek nice aklszlar tarafndan tasdik olundu, ,Gy altiyz seneden ziyde yaamtr. Hind lisanlarnda Baba Reten Hind diye geen ahs bu olacaktr. Bitrend Hindistan'da bir beldedir. Kaamus mellifi de bu ahs inkr eder; sahabenin sonuncusu Eb'1-Tfl (R.A.) dr. Haz-ret-i Peygamber yz sene kadar ashb- kirmlarmdan kimse kalmayacan beyn buyurmulardr. Molla Cm'nin, Al'd devle Smnn'nin bu ahs hakkndaki ifdeleri de kat'iyete dellet etmez. Bunu kitaplarnda yazanlar, isminde ihtilfa dmlerdir. Kimi Reten bin Kiryl; kimi Eb'1-Rz knyesi, Reten ismi; kimi Reten lkab, Shl bin Cildiv bin Mihd ismi olmak zere yazmlardr. Birtakmlar da Reten bin Mhk bin Halide, Ratuna, Nndd (Nevn -dd?) diye isimlendirmilerdir. Hulsa siyer kitaplarnda, trihlerde, hadslerin hibirinde ismi ve resmi yoktur. Gip zanna gre, sm-i b-msemmdr ki, Islm-a desise olmak zere uydurulmutur. (Tercme-i Kaa-mus'dan hulsa, c. 3; s. 636. Kaamus mtercimi, bu adamcaz gen yanda ldrmtr. Yaad farzedilen mr mverrihin dedii gibi 1.000 olacaktr. Az daha yaamaa gayret etseydi teerrf ederdik.) 627 Pek kk olan rekotu'na mukabil gayet byk bir aa. (Mtercim)
622

Sayfa

175

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

zelliklerini bilirdi628. eyh'l-Cebel mrdlerinin kullandklar sarho edici bir erbet olan haie macununu slm arasna sokan odur diye rivayet olunur. Bu macundur k, o mrdlere Haiin nmn vermi ve bu kelime Avrupallar tarafndan Esasen (kaatil) ekline dntrlmtr629. R-fler'den sonra eyh ihb'd-dn Shreverd mrdleri zuhur ile Nr-bahiyye630 unvann almlardr, ki nur verici demek olan isimleri tarkatin gayesini gsterir. Daha sonra bu tarkatten Mevleviyye messisi Cell'd-dn-i Rm ve Bayrmiyye resi Hac Bayram631 kmlardr. Kb-reviyye messisi Necm'd-dn-i Kbr632 umm surette az bilinir ise de, Eb'l-Hasan zel nm huss bir ehemmiyeti hizdir. Muha kahvesinin633 zelliklerini ilk kefeden, odur; bundan dolay kahvecilerin piridir; nasl ki veys diilerin, Baba Radan bahvanlarn ve nebatiy-yn (botanikiler) un634, Hac Bekta Yenieriler'in piridir. Yukarda ark'm en byk tasavvuf iri olan Cell'd dn-i Rm'den -ki Molla Hnkr unvann alm, ve Seluklu Sultn I. Al'd-dn asrn ziy-netlendirmitir- bahsetmi, ve Bolayr fethinde bir derviin muzaffe-riyet iareti olmak zere635 Sleyman Paa'ya klahn verdiini ve bunun il. Mehmed'e kadar Osmanl pdihlarna kisve olduunu yaz-, mtk. Mevlevi eyhlerinin ikametgh ve messisiyle ailesinin medieni olan Konya ve Osmanl memleketleriyle birletii ve Mevlevi dervilerinin meguliyetlerine sermye olan ran edebiyat ve iirlerinin incelenmesi btn ark leminin nazar- dikkatini celbettii sf mezhebiki636 Cell'd-dn, onun en bel intir vastasdr- mnzevler hcrelerinden ricl-i devlet odalarna kadar slm'n her snfna dhil olduu
Evliya elebi; Kaamus Tercemesi, Temsl-I istanbul, cilt: 3, s. 635. Haller Trihi, s. 214 ve Silvestr D Sasi'nin Hatrat. 630 Atl'nin Tercim'. 631 Hac Bayram'in vefat 617 (1220) (?). Moracea Dosson, 5, 623. 632 Ati'nin Tercim'i, s. 38. Shreverd 602 (1205)'de. vefat edip, Bada d' da defnolunmutur. Cihn-nma, s. 460. 633 zel, vef: 656/1257. Kahvenin kefi hakknda Silvestr D Sasi'nin Mntehabt - Arabiyye'sine, c. 2, s. 224, ve istanbul'da ilk kahvehanenin 962/1554'de aldn yazan Cihn nm'ya s. 535) mracaat. 634 Kostantlniyye ve Boazii, c. 2, s. 514, Evliy'dan naklen. 635 Yukarda, I. Al'ttd-din'in saltanat zamanna mracaa^. 636 Sf mezhepleri hakknda Belagat-i raniyye Trihi'ne mracaat, s. 195 ve 196; kezlik Erski'nin Bombay Cem'iyyet-i As-yaiyyesi'ne verdii lyihada ikinci cilde ve Tuluk'un Sfiy -yei rniyye eserine mracaat. Bu eserin iln Ulem (limler) gazetesinde ve Nakibend meyhinin tercim-i ahvli Lepiska Edebiyat ceridesinde (s. 252 ve 258) dercedilmitir.
628 629

Sayfa

176

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

zaman Mevlevi tarkati daha byk bir ehemmiyet almtr. Bekta tarkati Yenieri silh arkadalnn menei olduu gibi, Mevlevi tarkati, efendi denilen Osmanl devlet memurlarnn btn kadrosunun timsli saylmak lzm gelir. Osmanl Devleti'nin teekklnden evvel teesss eden tarkatlerden Mevleviyye umm surette en ok sayg duyulandr. Mevlevler'in zuhuru srasnda Msr'da eyh Ahmed -i Bedevi637 tarafndan te'ss olunan tarkate gelince, bunun mrdleri yalnz bedevilerdendir. Teekklleri Devlet'in te'ssinden nce olan on iki tarkatin en mehurlar bunlardr. Orhan'n saltanat zamannda teekkl edenlerden bahsetmek kalr ki, bunlar da Nakibendler, Sa'dler, Bektaler,638'dir. Dierleri kurulularnn tesadf ettii sene vekayinde yazlacaktr. Btn Yenieriler Bekta tarkatine dhil olduu cihetle, tekil ettikleri silh arkadalnn mensuplarnn tamm hem asker, hem mrd idi; u suretle Mbed, Hastahne Malta valyeleri tarkatle-ritjden az farklar bulunmu oluyordu. htimaldir ki, kadrgalar ilk Ehl-i SaHb'in Orhan'n639 saltanatnda zmir'i istilsna yardm eden Rodos valyeleri'nin komuluu Sultn Orhan'a, mhted (dnme) neferlerini eyh Hac Bekta'n himaye ve emri altnda asker ve din tarikat olarak toplamak fikrini vermitir. Sa'd'ddn Cebbv tarafndan kurulan ve hokkabazdan baka birey olmayan Sa'diyye, ylanlar altrmakla, vcutlarnn yanmamas garbesiyle mrufturlar. Eskiden Hind'de dah byleleri bulunurdu640. Osman'n saltanat zamannda kurulmu olan Nkibendyye ile Bistm ve Bektaler (Hazret-i) Peygamber'in kayn pederi Ebbekir'e kadar tarkatlerinin silsilesini ulatrrlar. Dierleri Peygamber'in dmd Ali'ye vsldrlar. Bu, yekdierini tkibetme, silsile nmiyla amir. Fisagorcular'da, Efltuncular'da dahi Hermes mez-heb silsilesi tbir olunan filozoflar silsilesi mevcut idi. stirk hayta, nefsini vakfetmi olan bu zevtdan biroklar airane dehlarnn ilhm-laryla hret bulmulardr; lkin en ok tannm olan ranl Cm'dir ki, o lkenin ir irlerinin yaptklar hreti glgelemitir. Alelade, her tarikat kurucusunun drt mridi bulunur ki, tarikat usln ve kendisinden sonra hikmetli szlerinin yaylmasn onlara
Vefat: 675/1276. Moracea Dosson, 5, s. 623. Nakibend'nin vefat: 719/1319; Sa'd'nin vefat 736/1335 (?); Bekta'n 759/1357. Moracea Dosson, Birinci Bb. 639 l; Hac Bekta'n kerametini tafsilatyla ya,zan Moracea Dosson'a m racaat, 5, s. 673 ve 675. 640 Moracea Dosson, 647.
637 638

Sayfa

177

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

tavsiye eder. Bu hal (Hazret-i) Peygamber'in drt halfesi, drt ncil sahibi, drt melek-i mukarreb bulunmasn hatrlatr641. Nakibendiyye tarkati, kdemi itibariyle hepsinden muhteremdir. Bektaiyye tarkatinde dikkate yn bir hal vardr ki, res olan eyh bir taraftan da doksan dokuzuncu alayn miralay (alay komutan) olduu gibi, dervilerinden sekizi Yenieri klalarnda bulunarak gece gndz devletin saadeti hli ve Bekta ailesin den642 saylm olan arkadalarnn muzafferiyeti iin du ederlerdi. Sultn Orhan -ki an'aneye gre Bursa muhasarasnda dervilerin ruhan yardmlarn olduka faydal ekilde kullanmtr- bu ehirde onlar iin birok tekkeler in etmi, ve znik'de te'ss olunan ilmiyeye it binalar mnsebetiyle zikrettiimiz ulemnn da hmisi olmutur. Orhan te'ss ettii medreselerde mderrislik hizmeti iin onlara bol miktarda tahsisatlar vermi veyahut kymetli hediyelerle meziyyetlerini takdir etmitir. ranl Molla Sinan o kadar cmerte mkfat grmtr ki, serveti kendisine Sinan Paa unvann verdirmitir. Ulemdan dier iki zt, Osman zamannda Paa iftihar unvann almlard. Bunlar rifibillah Muhlis Paa643 ve onun olu olup ak- lh ve temcd- Rab-bn hakknda mutasavvfne iiriyle mehur bulunan k Paa'dr. r-fi billah'm torun-zdesi k Paa-zde en mehur Osmanl mverrihlerinden biridir.644 k Paa'mn Krehri'nde bulunan mezarnn ziyaretileri hl oktur. Glen -i Rz nmmdaki Farsa mutasavvfne bed iirin Trke'ye ilk mtercimi Ulvn eleb'nin orlu'daki mezar da bunun gibi hrmete naildir.645 u halde, trih lim gsteriyor ki, ilk olarak, Orhan'n biraderi Al'd-dn ve olu Sleyman ile beraber paa unvanyla mruf bulunmulardr. Bu
istanbul'da baslm Raeht-i Ayni'l-Hay&t Nakibendiyye eyhlerinin (ileri gelenlerinin) tercme-i hallerini yazar. Lepiska edebiyat gazetesinin 252-258 sahibesinde bu eserden bahsolunmutur. 642 Moracea Dosson (D'Ohsson), 5, s. 675. 643Behcet't-Tevftrlh ve Neri, varak: 6; li, s. 15. 644 l, varak: 15; Latf, Tezkiret'-uar. k Paa Dvn', Berlin Ktphanesinde Diez el yazmalar arasnda vardr. Bu unvan ile Paris Ktphanesindeki eser, Edirneli Muhyi'd -dn'-in Speygel tarafndan tercme olunmu Vekay-nme'sidir. k Paazade Trihi yalnz Vatikan ktphanesinde vardr; Trkler'in II. Mehmet'den evel mverrihleri bulunduu hakknda Schulzer ve Gibin (Gibbon)un ihdas etmi olduklar phelere kat' cevptr. Piti Dlakruva ve mtercimi Sul (Schultz), her saltanatn nihyetinde bz rical ve ulemnn isimlerini zikrederlerse de, ekseriya doru deildir. 645 aron, (c. 5), Glen-i Rz'n kymetini takdir eder. Bu eserin tercme edilmesi sfiyye mezhebi hakknda geni malmat verecektir. 1800'de Zrih'te baslm olan Ltf Tezkire'sine mracaat.
641

Sayfa

178

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

unvan, Avrupa'da umm surette bilinmekte ise de, mns ve asl pek az kii tarafndan kefedilmitir. Paa iki farsa kelimeden, py ile hdan mrekkeptir ki, hkmdarn aya demektir. Bu tbir Keyhusrev'in eski bir te'ssinden kaynaklanmtr; Xenofon ondan bahseder. u hkmdar, hkmetinin memurlarn kendi vcdunun organlar sayarak, memuriyetlerin mnsebetlerine gre onlar muhtelif organlarnn isimleriyle adlandrmt646: O suretle, dahil ilerle mkellef byk memurlar hkmdarn gzleri, zabta ileri kulaklar, vergi tahsildarlar elleri, askerler ayaklan, hakimler veyahut kanunlarn tatbikine vastalk edenler dili647 idi. Hsl dhiliye, zabta, mliye, harbiye, adliye, nezretleri gibi yksek hizmetleri hep hassalar tems ediyordu.648 Paa unvan srf tebih olan bu te'ssin taklidinden ibarettir ki, hakikatten r deildir; nk paalar, vilyet valisi, vezr, asker kumandan olmak itibariyle hkmdarn ayaklar demektir. Orhan649 hibir vahet eseri, hibir katil ile lekedr olmayarak- otuz be sene saltanattan sonra yetmi be yanda ir ti hl eyledi. dil, eci muharip, kanun koyuculukta mahir bir pdih olduu cihetle, bihakkn Osmanllar'n Nomas' ad verilebilir650. Haricen pederi Osman'dan ziyde medenlemee dellet eder bir hli vard: Onun gibi burnu kavisli ve kalar sk olmakla beraber, kumral salar, mavi gzleri, yksek aln, uzun ve ince boyu, geni gs, adaleli kollar, beyaz ve renkli teni bir ark hkmdarnda nadiren toplanm olan iki haslete, iddet ve hilm'e dellet ederdi. Bnyesi kuvvetli, sakal ve by sk ve parlak idi. Sa kulann altnda bir almet vard ki, arkllarca byk bir gzellik addolunur651. Mill
Xenofon, Sirop. 1, 7, 2. Paa ve hn unvanlar eski ran'da cri olduklar dnlebilir. Arya'mn Besusu paa kelimesinden ve Mu-zikanusu Musa Hn dan muharref olabilir. 647 Eski Yahudiler Seferi'nde ll'inci kitabn 6. babnda ve Ysuf bahsinde Mfessir-i Kanun Olan Yedi rnl fkrasna mracaat. zid ve Ozirid nmmdaki eytanlarn insanlar zerinde ilhmcasna hkm srdkleri hakknda Plutark ile mukayese. 648 bu nezretin kadmen Ssnler zamannda tyn olunan tbni Mes'd tarafndan beyn ve tefsir olunmutur. Kral Ktphanesi zahat ve Mstahrac'na mracaat, c. 1, s. 45. 649 Orhan Gz'nin doum trihinde ve ka yl yaadnda mverrihler mttefik deildirler. Ekseriyete gre veldeti 680, clusu Bursa fethi senesi olan 726, irtihli 761'dir. u halde mddet-i hayt 81, mddeti saltanat 35 senedir. 650 Nom&s. Roma'nn -adi ile vasflandrlan- ikinci kral olduu ve Milttan evvel 271-214 yllarnda hkmet ettii an'aneden olarak hikye olunur. (Mtercim). 651 ark irleri mtd olan mlbalgalaryla bu almeti st zerinde yzer bir dneye, ak ile yanar bir kalbin nefesi eserine, gzelliin beyaz deryasnda feveran hlinde bir adaya tebih ederler.
646

Sayfa

179

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

mverrihlerin Osmanl sultanlarnn ahslar hakkndaki tasvirlerinde Orhan'da bir almet var idi ki btn gnlleri cezb eder, cihan tht - hkmne alr, Hind-in h- si-yeh-rengini ker-i muti' hline getirirdi652 szleri yazldr.653 BENC KTAP SULTAN I. MURAD DNEM Doduundan beri ve pederi Orhan'n uzun sren saltanatnda, kk ehzade olmak cihetiyle, ark uslne uygun olarak byk biraderine kar cizane ve tam bir itaat altnda yaam olan Murad, pederinin ve Sleyman Paa'nm vefatyla, esaretini mutlak bir hkmdarla ve vakitsiz lm ihtimlini anl bir istikble tebdil eyledi654. Clusundan itibaren Orhan'n Avrupa'daki ftuhatn geniletmeyi dnd; lkin Asya'da ortaya kan vak'alar nazar-i akkatini tammiyle o tarafa ektiinden, tasavvurunu geciktirmee mecbur oldu. Seluklu ailesinin snmesinden sonra yklan devlete vris olan on be arasnda kendisini en kuvvetli bulmu olan Karaman hkmdar, o zamana kadar Osmanl-lar'm her dakika artmakta olan kuvvetlerinin kendisine hazrlamakta olduu muhataralara pek az dikkat etmiti. Son teebbslerinin neticelerinden endielenerek, Osmanllar'a harb ilnna karar verdi ve Padiahn askerleri Avrupa'ya hareket etmekte olduklar bir zamanda frsattan istifade, Asya'da mdafaasz kalan Osmanl memleketlerine hcum etti. Hcumunun neticesini te'mn iin, Karaman Bei Galatiye'deki byk emlk mutasarrflarn (Ahler)655 isyana tevik ederek, bunlar Ankara'da hkmeti
Bu almet-i hl, toen>dlr. (Mtercim). Hfz'n ikinci gazeline mracaat; Edebiyyt- raniyye Trihi'ne de. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall), Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 1/143 149. 654 Hac Kalfa, drs. Neri, Sa'd'd -dn, Solak-zde, l, Lutf, Mnet-i Feridun'da tarihsiz olarak, ran Hkmdar Cihn-sal Mirza'nin teb-riknmesi ve Sultan Murad'n cevab-nmesi yardr. 655 drs, Ahler'in yn, yni geni arazlerinden dolay memleketin en itibarl adamlar olduunu beyn eder. l, Var-sak ve Turgud isyanclarn iki Trkmen kabilesi olmak zere isimlendirir. Osmanl mverrihlerine gre Varsaklar Tatar ve Turgudlar Mool cinsindendir. Abel Remoza'nm Tatarlar Hakknda Aratrmalar eserine mracaat, s. 238. Cihn-nm (s. 644), bunlarn Ankara yaknlarnda dalarn eteindeki eski ikametghlar -Manisa'nn belli bal nahiyelerinden birisine Turgud* denildii gibi (Cihn -nm, s. 635: Almanca ve Franszca
652 653

Sayfa

180

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

ele geirmi idiler. Murad, Alespon sahillerinden Anadolu hududuna yldrm sratiyle yetierek, Aher'i bozdu, ve Ankara (eski Ankira, Engr) anahtarlarn ellerinden ald. skender'in Kk Asya'daki fetihlerinin en kuzey noktas olan656 bu ehir -ki Ogst bdethnesiyle ve Galatiye'nin657 idare merkezi olmakla mehurdur- Hilfet'in ve Bizans tmp^ratorluu'nun ikbl zamanlarnda morium (Amuiiye, Anamur) gibi, Kostantiniyye ve slm hkmdarlar arasnda dirn bir anlamazlk ve ekime sebebi idi. Hrn'r-Red ile Me'mn Ankara'y fethettiler. Birincisi Dou Roma mparatorluu arazsi zerindeki muzafferiyeti htrasn ebedletirmek iin Ankara'nn muhteem iki kap kanadm Badad'a naklettirdi. Beyz se ne sonra da Rum mparatoru Nikefor da onu rnek olarak eski Kil ikya (Karaman) ehirlerinden Mupzotia ile Tarsus'un kaplarn Kostantiniyye duvarlarna aktrd.658 Ankara'nn elde bulunmas Murad iin pek mhim
nshalarda s. 535 denilmise de, dorusu budur) - Turgud-lli tesmiye olunduunu zikreder, (Cihn-n-m'dan s. 611), Varsak Da Toros'tan bir ksmnn hlen ismi bulunduu anlalr . Mnet- Feridun'da olmad beyn edilen arapa mektup ve cevb -dier mektuplar srasnda olmad iin- sonradan yine Mnet'ta bulunmutur. Bu mektuplar, tercme edilmi zet-leriyle beraber, Haber-i Sahh'de mnderi olduundan arzu edenler orada dah grebilirler. Sa cenahta Anadolu Sipahileri bulunuyordu, akrabalk rabtas bulunan Srb Kral Vilak-olu yirmibin zrhl svari ile onlara imdadc tyin klnmtr. Aydn, Saruhan, Karesi sancaklar mutasarrf Emir Sleyman, Rumeli askeriyle sol cenahtayd. Pdih oniki bin Yenieri ve Azap askerleriyle merkezde bulunuyordu. Kapkullar merkez etrafnda idiler. Hamd-ili ve Teke-ili sancaklar valisi Mustafa elebi ile Ms elebi, s elebi babalarna muavenete memur idiler. Amasya Valisi Mehmed eleb nclerin banda idi. Vezirler ve kumandanlardan Al Paa, Timurta Paa, Malko Be, Evranos Be, Abd Be, Frz Be, s Be, Hasan Paa, Hall Paa, Murad Paa, ahin Be, Y-kb Be, Balaban Be, Dvd Bal, Alagz, Ahmed, Ber, T -hir, Muhammedi, Mukbil, Paack vesir nmdrlar Mehmed elebi maiyyetine verilmiti. Timur cuvangar ve barangar tabiriyle itihar bulan sa ve sol cenahlarn svarilerle doldurmutu. Sada Horasan Valisi Emr-zde ahruh, emrzde Hall Sultn, emrzde Sleyman h, birok kumandanlarla beraber bulunuyordu. Sultn Hseyin imdadc idi. rz Hkimi Mirza Pr Ahmed, sfahan Hkimi Mirza skender, Mirza Eb-bekir gibi ehzadeler Timur'un sancann nnde ve arkasnda idi. irvan Hkimi eyh brhm, Erzincan Hkimi Tahareh, Diyrbekr Vlsi, Kara Osman Bayndr dah orduda dhil idiler (te Hoca'nn, 1. c, 169 ve 170. s. lerinde kumandanlarn isimlerine dir verdii tafsiltn zeti budur). 656 Chn-nm, s. 643, 644; Evliya, 424, 425, 42$; Devlet -i Osmniyye'nln Tekilt ve slI daresi, 2, s. 455-479. Aryeri, 2, 4. 657 Cihn- ma'rifet, kadm Ankira, Engr sr- atkasna Avusturya sefirleri Busbecq ve Verantius'un himmetleriyle vkf olmutur. Bu iki sefir Byk Sleyman'n Amasya ya knlarndaki ordughna azimetlerinde Amasya kitabelerini ktiplerine istinsah ettirmilerdir. izul tarafndan tahrr, ve Viluazon tarafndan Akademi Trihinin 47. cildinde, s. 85, tas hih ve ikml olunan Asya sr- Atkas unvanl kitaba mracaat, Londra, 1728, s. 165. 658 Hrn ve Nikefor bu hususta, Samson adl eskia hkmdar ile (Hazret-i) Al'yi takld etmilerdir. Trk hikyeleri, Al'nin -Samson gibi- Hayber kalesinin kocaman kapsn omuzuna

Sayfa

181

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

idi; zra Orta Asya ticretinin merkezi ve Suriye ve Erme -niyye'den Trakya ve Kilikya sahillerine giren yollarn birletii nokta idi. Kk Asya'nn en zengin vilyetlerinden olan Ankara, eski asrlarda yal kuyruklu koyun srleri, uzun ve yumuak tyl keileriyle mehur olduu gibi, zamanmzda dah rtleri, sflar, bina harlarnn salaml, otuz alt eidi saylan armutlarnn lezzeti, eski Adorus Da-'na Elma Da ismini verdirmi olan elmalar, zmleri, umumiyetle meyveleri az mruf deildir. Malmdur ki, Kay baheleri Kk Asya'nn en mnbit baheleridir; Aya sular da kaplca olmak ve iilmek itibariyle en ziyde if vericidirler. Vilyet merkezi yaknnda, kayalarnn garabet rnei ekli ve minarelerinin genilii ile dikkat edilmee deer olan Atenozi vadisi vardr. Ankara halkyla Kuduzlular Osmanl memleketlerinde canbaz ve pehlivan yetitirmek imtiyazna mlik, ve bunlarn maharetleri darb - mesel gibi y'dir. Galatiye payitahtn ssleyen birok bideler iinde Byk Sultn Sleyman, zamannda hretli mmr Sinan tarafndan bina olunan Hac Bayram ve Ahmed Paa camilerini; Ahmed Paa'nn hamamlarn; Mustafa Paa'nm, Seyf'd-dn'in, Mevzut'1-Ulm sahibi Takprl-zde'nin mekteplerini; mev-lev ve abdal Hseyin Gz ile II. Murad zamannda eyh Bayram tarafndan in olunan Bayramiyye dervileri tekkelerini zikrederiz. Bu inatn hepsi I. Murad'm saltanat zamanndan sonra ise de, Ankara bu Pdiah'n zamannda Osmanl Devleti'nin dou hududundaki mevkii ve san'atm kuvvetlerini ziydeletirdii tabi istihkmlar ile byk bir ehemmiyete mlik idi. Trk seyyh- mehuru Evliya -ki onyedinci asrda Osmanl memleketlerinin her tarafn ve Avusturya ve ran' dolam, ve bize Ankara ile Macaristan'da Ofen (Budin) ehirlerinin tariflerini brakmtr- bu iki beldenin mevkii ve istihkmlar arasnda byk bir benzerlik buluyor ve yalnz Devlet'in ran tarafndan hududu zerindeki Van mstahkem mevkii bunlara kys olunabilir, diyor659.
aldn yazarlar. Gibbons'a mracaat, s. 460. Ci-hn-nm'ya gre (s. 642), Harun'un emriyle Ankara kapsnn zerine Rumca yazlan hakimane kitabenin meali: Allah'n ismiyle. Ey insanolu! Frsattan istifdeye itb et. Dima mevkilere ve zamanlara mnsip ahs intihb etmeyi ren. Srr, suiistimal edilince bedeli matem olur. Hli istikbal endiesiyle gamnk etme, aklszlar kendine rnek alma, toplayabildiin hazneler ile iftihar etmekten sakn (Cihn-nm'nm ibaresi budur: Bismillahirrahmanr-rahim, Y demolu, frsat, imkn vaktinde aziz tut, fevt etme; umuru ehline smarla; ifrat ile srr seni mateme b rakmasn; nefsin zere gelecek gnn gamm tahmil etme; cem'-i malda marurlara mukted olma.) 659 Bra,tutu'da, S^'d'd-dln, s. 80 ve 81. Ravzatl-Ebrr, (761/1359)

Sayfa

182

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

Murad Ankara'y660 ele geirmekle Karaman Bei tarafndan tahrik olunan karklklar teskin eyledikten sonra, gzlerini Avrupa'ya evirdi. Ancak seferber hline girmeden evvel en byk ve mertib sililesine gre en yksek olan Bursa kadlnn ordu kadlyla birletirilmesini emretti. Bu iki memuriyet evvelki muharebelerde muvakkaten bir kii tarafndan idare olunmutu; Murad'n emrinden sonra iki hizmet birbirinden ayrlmaz olmu ve buna tyin olunan zt mlk ve asker idare zerinde stn bir nezret hakkna malik bulunmutur. Sultn, bu hizmete andarh Kara Halil'i intihb etmi, ve andarl dokuz sene sonra sandr- zam (sadrzam) olmutur. imp kalesine kar teebbsnde Sleyman Paa'mn silh arkadalarndan bulunan Lala ahin661 belerbei unvanyla Osmanl ordularna bakumandan oldu. Belerbei memuriyeti -vezirlik memuriyetini de iine alr- evvelki pdihlar zamannda onlarn en yakn akrabasna veyahut byk oullarna verilirdi. Nasl ki Orhan'n biraderi Al'd -dn ve ondan sonra olu Sleyman'n bu iki hizmeti idare ettiklerini grdk. Murad, bu uslde bir karklk sermyesi ve saltanat iin tehlike kayna grerek, bundan byle oullarn mavere meclisine kabul etmemek ve asker bakumandanlm yabanclara emnet etmek suretiyle eski usl dei tirdi. Hkmete yeni bir emniyet veren bu kaide, I. Murad'n halefleri tarafndan hi deitirilmeyerek, hareketin prensibi olarak kabul edilmitir.662 Osmanllarn Avrupa'da Zaferleri I. Murad'n saltanatyla Osmanllar iin yeni bir eref ve kuvvet dev ri ve Avrupa'da bir fetihler silsilesi balam ve Pdiah'n Kosova muharebe meydnnda irtihline kadar asla haleldar olmamtr. Gelibolu'dan pek uzak olmayan bir mahalde Alespon zerinde bina edilmi Ne -buts yahut
Kantakuzen de Ankara'nn sukutundan bahseder (c. 3, s. 864). Lkin Orhan'n salta^t zamannda olu Sleyman tarafndan ele geirildiini teyn ederek, birka sene yanlm oluyor. Ankara'dan baka Krateya ehrinden de bahseder. d -rs, (varak* 136), Ayuka kazasn da zikreder. 661 Franzes, Sultn Murad'm Kantakuzen'e kar Yani Paleolog'a oniki bin kiilik bir kuvvet gnderdiini yazar (1, bb: 2, s. 11) Murad, 861/1359'da tahta ktndan ve Kantakuzen ise bir sene evvel Yasef ismiyle ruhban tarkatine slk ettiinden, Franzes'in Murad ile Orhan' ve Sleyman ile kardeini kartrd sbt buluyor. 662 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall), Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 1/150-152.
660

Sayfa

183

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

Bontus663 kalesinin zapt fetihler silsilesinin balayna iaret oldu664. Osmanl ordusu Buntos'dan orlu zerine yrd ve hcumla zaptetti. Bu mevkin kumandan, gz ok ile km olarak, Murad'n huzuruna getirildi ve Pdiah'n emriyle idam olundu; muhafzlar da kltan geirildi. Kalenin duvarlar yklarak etraf tahrb edildi665. orlu'ya yakn Mezelli mevki kumandan da o hle dmek korkusuyla, ehrin anahtarlarn Sultn'm eline teslim etmek iin acele etdi. Ahlsi tarafndan boaltlan Burgaz tahrb olundu.666 Murad, muzaffer ordusunun banda, Alespon'un kuzeyine doru ha -rekei ettii esnada, kumandanlar Hac lbei ve Evranos -ki Ankara zerine sevkytnda Asya'daki fethedilen eyletlerin muhafazasn onlara emnet etmiti- parlak muvaffakiyetler gsterdiler. Birincisi ipsala ve Malkara arasnda bulunan Kean667 kalesini, ikincisi Kan-takuzen ile zevcesi ren'in ikametgh olup toprak ilerinin zerfeti, bir tepe zerinde koni eklinde yerden ykselen kalesi, Sultn Murad'n bu kale iindeki saray, epeyce uzaktan sylenen szleri birer birer ayrabilecek ekilde aksettiren kubbeleri bulunan hamamlaryla dikkate yn olan Dimetoka'y zaptetti. Hac lbei bir gece basknnda Dimetuka kumandannn olunu esr etmiti; babas mevkii teslim ile olunu esaretten kurtard. Bu srada Murad atal Boaz'a kadar ilerlemiti, iki kumandann kendisine katlmalar zerine, bir harb meclisinde Rumlar'm aknlklarndan istifde ile, Edirne'nin derhal muhasara edilmesi kararlatrld. Asker harekt Lala ahin ile Hac lbei'ne tevdi edildi. Bunlar geen sene Edirne kaplarna kadar ilerlemi, ve o zamandan beri Hac Ilbei Burgaz denilen kaleyi668 gafletten istifde
Neoutus yahut Bontus imlsnda -eski yazda- bir noktann yanl konulusu kelimeyi deitirir; Bratutu -ki Ahlyi Ahular yapmtr - bu kaleyi de Nettuto kalesi yapyor. 664 Nebutus ihtimal ki, eski Afcius-Potamus'dur; bu mevki eski alarda Pe -loponnes muharebesinde Ispartallar'n Atinallar'a. stnln gsteren deniz engiyle mehurdur. 665 Neri, Idris, Al; SolaK-zde, Bratutu'da Sa/dtt'd-dn, s. 82. 666 stanbul - Edime yolu zerinde olan ibu Burgaz, atalbur-gaz diye isimlendirilir. Ve u suretle Edirne ehri kaplan civarnda Merih zerinde kin olup, Hac lbei tarafndan ele geirilen Hac llbei boazndan ve Karadeniz'de Misuri (Me -zambria)*nn alt tarafndaki Burgz'dan (Birgos) tefrik olunur. 667 Bratutu, s. 84'de Kiesen yazar. Hac Kalfa'nm Rm -ili*sine mracaat, s. 84. Manner (7, s. 205 ve 227) Sirsella (orlu)'yi Rusky (Lukasdrosk) yaknnda gsterdiinden Migalegar (Malkara)' bilmedii anlalyor. Aynacuk, Malkara, psala (Hac Kalfa, s. 64, 65) hlen (mverrih zamannda) stanbul - Selanik yolu zerinde merhalelerdir. k Paa-zde'nin Vatikan'daki el yazs nshas Dimetoka'nn zaptn hikye eder. 668 Bratutu, s. 85 ve Hac Kalfa'mn Rm-ili'si, s. 22. Hadd, manzum trihinde bu kalenin zapt hakknda yle syler:
663

Sayfa

184

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

zaptetmi idiler669. Padiah iki bein teebbslerini takviye iin ordusunun sekin bir ksmyla Edirne yolunda Babaeski'ye gitti. Edirne mevkii kumandan cesaretle Lala hin'in karsna ktysa da, bsbtn malp oldu ve Meric'in tamasndan istifde ile bir gece sandala binerek, nehrin denize kart yerde bulunan Aynoz (Enez)'a gitti. Bu muzaffcriyet Bi zans Imparatorluu'nun en mhim kalesini Osmanllara teslim etmitir. Kalenin kaplarm hyanet am olduu gibi, muhafzlarn alakl onun fethini istihkmlarn ve kulelerin zapt derecesinde kolaylatrmtr670. Edirne o vakitten itibaren Osmanl Devleti'nn Avrupa'da payitaht ve Sultnlarn ikametgh .olmu, ve bundan sonra Osmanl memleketlerinin Gelibolu'dan Emos'a ve oradan Karadeniz'e kadar geilmesi kaa-bil olmayan bir duvar gibi uzand hat iinde inahbus kalan Kostan -tiniyye'yi, Osmanllar bu noktadan tehdd etmilerdir. Osmanl mverrihlerinin Edirne kumandanna verdikleri isim Adrenos (Adrianus)'dur, ki ya ehrin kurucusuyla onu teslim eden hinin ismini kartryorlar, yahut hakikaten onun da ismi byledir. Trih bu misill isim benzerliklerine pekok misller gsterir. Trkler Asya'da Kei Da zerinde bir ehir te'ss eden imparator Adrien'i -ki ismi henz Adrenus (Atra-nus) beldesinin nmnda tannmaktadr.- bilirler. Edirne, Besiniler*in eski ehri olan o Sekdama harabelerinin zerinde te'ss olunarak, Orestia671 nmyla yd olunmutur; Bizans trihinde imparator Valans zamannda Fritiker elinde iken Gotlar'n muhasara ve tahribat, Romanos elinde bulunduu srada Bulgarlarn yamas, Komnen zamannda Ehl-i Salb'in gemesi ile mehurdur. nehrin birletii noktada kindir672. Bunlardan Ebrus gl ve ayva baheleri arasndan geer. Malmdur ki, Edirne'nin gl suyu Msr glsuyu ile, gl ya ran'n gl yayla rekabet eder. Dier mahsult da daha az aranmaz; sabunu Suriye sabununa, ayva reelleri Amasy'nmkine, ekerlemeleri ve uruplar Konya ve Ha-ma'nmkere mudildir. Edirne, mevkiinin ve halknn
Meri suyu kenarnda irip Alr Hac llbei n dirip; n zikr eyleyince ol iller Dah imdi llbei Burgos dirler. (dirimek: Dirilik gstermek, uramak) 669 Hac Kalfa'nn Kum-i'si, varak: 65; Bratutu, s. 84. 670 Sa'd'd-din, Hac Kalfa, drs, Neri, Lutf, Al, Solak -zde; Nianc, Ci-han-nttma, fetih senesinde mttehittirler. Halkondll, bu fethi Orhan'n oftlu Sleyman'a, atfeder. Mttnet - Feridun'a da mracaat. 671 Manner (7, s. 262), Orestia kelimesinin Yunan esatirinden kaynakland fikrindedir; lkin Makedonya kavimlerinden birinin ismi olan Oresti lfzndan kaynaklanm olmas muhtemeldir, (Titliy, kitap: 33, 34). 672 Meri, Arda, Tunca. Ebrus, Meridir.

Sayfa

185

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

gzellii ile birok Trk irleri tarafndan gerei gibi ele alnmtr; ibu tasvir iirler673 ehrengz ismiyle adlandrlr; garb ve hemen hemen anlalmaz olan bu nm, ehrin ve halknn gzellii btn gnlleri heyecana sevkeder ve byler, mansyla tefsir olunur. Edirne, duvarlar iinde birok irlerin douunu ve lmn grm olduundan, mil letlerinin lim ve irleri hakknda dindrne bir hrmet gsteren Os manllar, Edirne'yi Cenb- Hakk tarafndan bilhassa muhafaza edilmi ve hele medeniyete pek ilerlemi sayarlar. ehri ssleyen btn binalar, saraylar, arlar, camileri, mektepleri, kprleri seyyahlarn daim hayretlerine deilse de, nazar- dikkatine ayandr. Bu ikinci Avrupal Osmanl payitahtnn Osmanl trihinde igal ettii mevk bizi defalarca huss tafsiltla ondan bahse mecbur edecektir.674 Edirne, askerlik, siyset, ticret mnsebetleri bakmndan hiz olduu faydal mevkiinden dolay, hakkaten Osmanl pdihlarnn Av-rupa'daki payitaht olmaa lyk idi. Bununla beraber Sultn, Murad ikametgh olmak zere Dimetoka'y semi ve orada bir saray in etmiti. Edirne'ye de belerbesi Lala hin'i koyarak, kuzey Trakya'da fetihlere devam etmesini emretti. Bu aralk Evranos, bu blgenin gneyinde Gmlcine (Bizansllarca Komotiksinon) ile Vardar'675 -ki birincisi Ferecik'in (eski Doriskus)676 batsnda ve ikincisi Karaferye'nin (Bruya) dousundadrfethetti. Bu iki ehirde Evranos'un htras yalnz bunlar fethetmi olduu iin deil, birok cmler ve kervansaraylar yaptrm ve bunlara bol miktarda tahsisatlar ayrm, olduu iin de muhafaza edilmitir. Lala hin'e gelince, muzaffer sancaklarn Balkan eteklerine kadar ulatrd ve en mhim ehirlerden olup Belgrad'a kadar btn memlekete pirin
Hac Kalfa'mn Rm-ili'sine ve Evliya Seyahat-name'sinin 2. cildine. Ar ve Gruber'in kaamusunda Edirne kelimesi bunlarn esas ittihaziyle yazlmtr. Edirne hakknda Ens'1 M-sfirn unvanl huss bir eser vardr. (Mverrih, bunun mellifinin ismini Hbir yazyor; Kef'z-Znn'un istanbul tab' Abdu'r-Rahmn e-ehr bi'-Hayr el-Edirnev diyor. Dorusu Hiber ise, ahs dn (bilgili kii) manasnadr.) 674 Edirne byk bir ticret merkezi iken, Rumeli demiryolu o merkez vaziyetini ihll ettii gibi, daha sonra Dou Rumeli ve Bulgaristan'n teekkl zerine pirin ve glsuyu gibi ticar ey lerini bsbtn ve dier ticar maddelerinin de byk bir ksmn kaybetmitir. Dedeaa da Edirne'ye rekabete balamtr. Mevkiinin byk ehemmiyetinden dolay Rumeli'de bi r iki kol demiryolunun ins, nehirlerin temizlenmesi ve ecnebi ispirtolar meselesinin kapanmas ile ma'mriyyet edebilir. imdi dah Edirne'ye bir kol daha demiryolu ins lzumu bakdir. 675 Hac Kalfa'nn Rum-ili'si, s. 84. 676 Herodot; Hac Kalfa,, s. 67. Bilkis bunun eski erre (Serrh) olduu anlalyor. .
673

Sayfa

186

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

vermekte olan iki Zara (Eski ve Yeni Za-ra) ile Filibe'yi zaptetti. Yalnz pirin ticreti daha Sa'd'd-dn'in zamannda hazneye drt milyon ake getiriyordu.677 Lala ahin, Evra-nos'a uyarak, Osmanl hkmranl altna ald ehirleri ssleyen muhteem binalar ile nmm ebedletirdi. Ksaca Filibe'de iki ok tm geniliinde ve yanyana iki araba geer bir ta kpr yaptrd. Bu kprnn muhafazasn salamak maksad ile tamiratn yapmak iin tyin olunan birok klelerin cretlerinin denmesine kfi daim sermyeyi tahsis etti678. Bunlarn, doru tabiriyle harb esirlerinin miktar Osmanl silhlarnn aralksz muzaffeyetlerinden dolay o kadar oalm idi ki, bir adamn mtad bedeli yzyirmibe akeye dmt. Bu, evvelce -Osman'n, ondan sonra Orhan'n, o zamanki kad-asker (kazasker) lerin alnmasnda dima ihml etmi olduklar- ganimetin bete bir miktarnn tyinine esas olarak kabul edildi. Karaman'da domu fakh Kara Rstem bir gn andarh Halil'i, Pdiah'n huzurunda hkmetin menfaatlerini muhafaza etmemekle itham etti. Sultn Murad, bu tenkidi nazar- dikkate alarak, esirler hakknda tatbik olunacak ml bir tedbrin faydalarn takdr ve Kur'n'n emirlerine istind ederek, daha sonra her esirin bedelinden bete birinin, yni yirmi akenin hazneye alnmasn emretti,679680 Esirler zerine konulmu olan bu vergi pencik yahut ispens681 olarak isimlendirildi. Daha sonra Hristiyan
Pirin zirat ve ticreti imdi en ziyde Diyarbakr vilyetinde aramaldr. Bu ziraat Piyarbakr ile beraber nakliyat ve ticretiyle Anadolu vilyetlerinden ekserisinin yzlerini gldrebilir. (Harb-i hir (I. Dny Sava) mnsebetiyle istanbul'da pirincin okkas yz gurua kadar kmtr.) 678 Manner, 7, s. 516; Hac Kalfann Rum-ili's, s. 50, 52, 54, 86; Bratutu, s. 87 ve 89. Karaman Bei'nin tebrk-nmeleriyle Murad'm 1 Receb 764 tarihli cevapnmesi ve Canbek (Can -beg) Hn'n nmesiyle Pdigah'n Selh-i ziVhicce 770 (14 Austos 1368) tarihli cevapnmesi; Murad'm 776 (1374) senesinde yazlm bir ikinci mektubu Mneat - Feridun'da dercedilm'tir.. 679 Sa'd'd-dn, Bratutu, drs, Lutf, Solak-zde, Dukas, ganimetlerin taksimi hakkndaki kanunun Yenieriler'in kuruluunda konulduunu beyn ediyor; Bizans mverrihleri de Yenierilerin kuruluunu Murad zamannda gsterirlerse de, Orhan zamannda vki olduu muhakkaktr. 680 Kara Rstem, kazasker Halil'e bete birin edasnn vecibeleri hakkndaki yeti rd ile, bete bir (nans) alnmasn hatrlatmasyla, Halil hemen Pdisah'a keyfiyeti arz etti, ve ganimetlerin bete birinin zapt Rstem'e buyuruldu. O gnlerde ganimetler pek bol olmakla her esire yzyinnibe osmn kymet takdr ile, y!rmibe osmnl hums alnmas kararlatrld. (T4ett*t-Tevrlh'den hlsa, c. 1. s. 75) (Mtercim) 681 Pencik kelimesi hakknda Burhn-i Kaat'ya mracaat. Orada grlr ki, penc k be maddeden mrekkeptir. imdiye kadar hibir ngiliz itikak mtehasss Punch (pun), Penee (peni, ilin'in k) lfzlarnn Farsa penc kelimesinden mtak olduunu dnmemitir. (Penc -k, renc-k (veya: g) vezninde, bir ksm macundur; be eit
677

Sayfa

187

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

bir millet (yahut ecnebi bir millet) bu itiyddan ikyet ettike, o milletin esirleri hakknda istisna muamelesi yaplarak, it olduu elilerle akdolunan imtiyaz muahedelerine dere olunur, ve bu fkra tercmanlarnn be rtnda huss bir madde tekil eylerdi.682 Murad, Bursa'ya dnnde, Edirne'nin parlak fethini Asya hkmdarlarna fetih-nmelerle bildirdi. Trih, bu hkmdarlar arasnda P-diah'm komular olan Germiyan, Karaman beleriyle Irak- Acem ve Irak- Arab hkmdarlarn kaydeder. Irak- Acem ile gney ve douda onun hududunu tekil eden Fars kt'as, bu zamanda, Muzaffer ailesinin hkmdar Emir Mbriz'd-dn Muhammed idaresinde idi. Irak- Arab ile Irak- Acem'in kuzeyinde bulunan Azerbaycan memleketinde eyh Hasan'n olu683 ve lhanl sllesinin ikinci hkmdar veys saltanat ediyordu. Bu iki ailenin asl Osmanl Devleti'yle hemen hemen ayn zamanda zuhur etmitir; nk bunlar Cengiz Hn'n torunlar tarafndan kurulan hkmetlerin enkaz zerine henz otuz sene nce hkmet kurmu olduklar gibi, Osmanl saltanatnn da Seluklu Devleti harabelerinin zuhurundan beri ok zaman gememitir.684 Irak- Acem ile Fars eyleti hkmdar Emir Mbriz'd-dn Muhammed, hemen btn saltanat mddetince -Kara-Htay hkmdar Sultn Cel-l'd-dn Siyurgetmi (Siyurgatm)'in talebi zerine Mool hkmdar Argun tarafndan Kirman hududunun mdfaasna gnderildikleri halde, bu memleketi hrici dmanlara kar muhafaza
edviyyeden terkb olunur. Kalbin takviyesi ve ferahlatc olarak kullanlr. Arabcas olan fencn ile mruftur. Burhn- Kaat.) 682 Sefirler, tercmanlar, konsoloslar maiyyetlerinde hademe -i ispen resmine tbi iseler, ma'fvviyyetlerini ntk yedlerine tezkire verilir ve bunlara ispenc kd denilirdi. drs, hums- ganimin cihet-i tahsisini beyn eden yet-i kermeyi dere ediyor (Va'lem ennem ganim tm min ey'in fe'enne lillhi humuseh ve li 'r-resli ve liziykurb ve'1-yetm ve'lmeskyni vebni's-sebiyli... (Enfl sresi, yet: 41) (Meali: ...Bilin ki, ganimet olarak aldnz herhangi bir eyin mutlaka bete biri Allah'n, Resulnn, hsmlarn, yetimlerin, yoksullarn, yolcunundur... (yet-i kerme hkmne gre, betebir'in meru olmas, ihtiya sahipleri iin hayr eserleri insna baldr. 683 Nuhbet't-Tevrh, s. 275'de, lhan ailesi, ve s. 260'da, Muzaffer ailesi dercedmitir. Sultn Murad'n Bursa'dan veys'e yazd fetihnamesi Feridun Be Mneatnda vardr (Paris Mill Ktphanesi, Nu: 79, s. 25); ktphanenin El Yazs zahat ve Hlsalarna mracaat, c. 5, s. 670. 684 733/1332'de zuhur eden Muzaffer-oullar ailesi 796/1393'de yok olmutur; lhanllar, 737/1336'da zuhur ederek, 776/1374' de inkraz bulmutur. Hac Kalfa, Takvm't-Tevrh, 167. lhan ailesi oban ailesi enkaz zerine teesss etmitir ki, bunlar 728/1327'de Cengiz ailesinin son hkmdarndan Azerbaycan hkmetini ele geirmilerdi. Yalnz otuz sene devam ederek, Krm Hn Canbeg tarafndan mahvedilmitir. Azerbaycan'da Canbe tarafndan vali olan Ah ok, Hasan'n olu veys tarafndan tard ve dm olunmutur (Nuhbet't-Tevrih ve Hac Kalfa).

Sayfa

188

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

edecek yerde Timur tarafndan itaat altna alndklar zamana kadar tahrb etmi olan- Afgan ve Cerman685 kavimleriyle muharebe halinde bulundu. Mbriz'd-dn, Azerbaycan'da Can-Bek'in valisi Ahi uk ve Irak- Arab hkmdar Sultn veys ile de muharebeye mecbur oldu. Bu Sultn veys'in anna ve validesi Sultn Dild'n fzl ahlkna686 o zamann mruf irleri hret-bah olmulardr.687 Sultn Murad, Filibe fethinden sonra Rum mparatoru'yla bir mu hedenne akdetmiti.688 Lkin bu ekilde muhasamatn ttl edilmesi sayesinde biraz istirahat etmee ve Devlet'in dahil idaresinde intizmn kurulmasna balanr balanmaz, yeni bir frtna kendisini Avrupa'ya davet etti. Filibe Rum kumandam Srblar'n Kral Oru'a snmt. Bu mlteci, hkmdar Sultn aleyhine harb ilnna tevik etmekte iken, Papa V.
Mrhond'un Ben Muzaffer ailesi trihinde muharebelerini ve sevkiytn geni tafsilt ile naklettii bu Cermanlar'n hakkaten imdiki Cerman (Alman) kavmi olduu pek mekktr. Herhalde Cet ve Jet namlar arasnda olduu gibi, eski Cermanlar'n isimleriyle yenilerinin arasnda bir mabehet vardr; Timur trihinde Cetlerden bahsolunacaktr. 686 Dild, oban ailesi messisi Emir oban'n olu bulunan Dmk Emri'nin kzyd. oban'n yedi olu henz zuhura balam olan kendi aileleriyle p zaman inkraz pek aikr olan Cengiz hanedannn son hkmdar Eb Sad ailesi arasndaki mcdelelerde maktul olmulardr.. Emir oban, kz Badad Htun'u veys'in pederi lhanl eyh Hasan'a vermiti. Sultn Eb Sad, bunu eyh Hasan'n elinden alarak izdivac altna almakla, Badad Hatun, sekiz sene, yni Eb Sad'i zehirlemek teebbsnde bulunduu zannedilerek dm olununcaya kadar, Mool tahtnda Eb Sad ile birlikte icray hkmet etti. Badad Htun'un idamndan sonra, Eb Sa -id evvelki zevcesinin yeeni Dild Htn ile izdiva etmitir. Eb Sad'in vefatn mteakip Dild, lhanl hkmdar eyh Hasan'a varmtr. oban hanedannn ksa sren devamnda, dier iki kadn da hret kazanmlardr. Biri Sat Big Htndur, ki Eb Sad'in vefatndan sonra bir mddet hkmdarlk tahtnda bulundu. Fakat bu hkmet zahir idi, hakkat- hlde oban'n torunu Emr eyh Hasan hkmet etmekte ve yeenin zevci lhanl eyh Hasan ile muharebe etmekteydi, ikincisi Yezd Htun'dur ki, eyh Hasan oban'n zevcesidir; zevcini -sarho hlinden istifde ile husyelerini skarak- ldrmtr. Otuz seneden ibaret ksa bir mddet iinde bu kadar hretli kadnlar yetitiren ancak oban ilesidir. Bu aile undan dolay da zikredilmee ayandr d, Deguignes ve Erbelo -yedi oban-zdenin ecel-i kaza ile vefatndan dolay Makabe ailesini ve kadnlarnn ecaatinden dolay Agammemnon ailesini hatrlatan - bu h-nedn hi tanmyor gibi grnmektedirler. oban hanedannn tarihi iin Nuhbet'tTevrih'e, Lr'ye, Mirhond'a Vassf'a mracaat. drs (varak: 132, 133), bu aileden son hkmdar olup, Canbeg tarafndan tard olunan Zlim Eref in Orhan zamannda hkm srm olduunu beyn ediyor. 687 Bunlardan Sultn veys'in en hhih (stekli) meddah ve Hafz'in bahtiyar rakibi Selmn- cli-i dikkattir. Edebiyt-i rnlyye Trihi, s. 260. Selmn- Svec'n!n, gzel muhafaza olunmu bir yazma dvn Berlin Ktphnesl'nde Di ez yazmalar arasndadr. Nu: 84. 688 Franzes, 1, 11, s. 11. Mverrihler bu ahidnmenin akdedildii yeri beyn etmedikleri gibi, ancak Edirne fethinden sonra olarak bildiriyorlarsa da, trihi u vak'adan dolay tyin edil mitir: 766/1363'de Bizansllar, mttefik hkmdarlarn Meri zerindeki muharebelerinden hissedar olamam ve Filibe 765/1362-1363'de Osmanllar eline gemitir.
685

Sayfa

189

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

Urben'in umm bir yazs ortaya kt ki, btn Hristiyanlan Trkler aleyhine bir ikinci Hal harbine davet ediyordu. Macaristan kral, Srbistan voyvodas, Bosna ve Ulahya prensi -memleketlerinin hududunu tehdde balam olan- Osmanllardn aleyhine ittifak iin bundan frsat ganimet bilder. Lala ahin, bu mdhi ittifaka mukabele iin pek zayf olduu cihetle, Pdiah'a sr'atli bir ekilde imdd gnderilmesini i'r etti. Sultn Murad Alespon'dan kmak zere idi, lkin Biga nnden geerken, bir mstahkem mevk ve ric'at hlinde askerine bir toplanma mahalli yapmak iin orasn fethetmek arzusunda bulundu. Bu ehir Orhan'n fethinden sonra bir mddet biraderi Al'd-dn'in ikametgh olmu ve daha sonra dmanlarn (ihtimal ki El-Maribler'in)689 eline dmt. Bunun yansra Murad Aydinck (Kizikus) ve Gelibolu'da bulunan gemilerin hepsini toplayarak, sahillerin muhafazasn onlara brakt; kendisi de ordughm Biga nnde kurdu. Halbuki Hristiyan ordusu sr'atli bir yryle Meric'e kadar ilerlemi, ve Edirne'ye iki konak yol kalmt. Lala ahin yinnibin kiiye varan dmann miktarnn okluundan ende ederek ve kendi nmn lekelemekten korkarak, silh arkada Hac lbei'nin kuman-dasyla kuvvetli bir aknc frkasn keif yapmaa gnderdi690. Hac lbei emri altndaki onbin kiiyi yalnz bir muharebenin tlihiyle kar karya brakmak istemeyerek -ordughlar ihmalkrne muhafaza edilmi ve arap iinde yzer intizamsz bir asker takmnn karklklarna mruz bulunmu olanHristiyan'larn btn kuvvetleri zerine bir gece baskn yapmaa karar verdi. Davul, dmbelek sesleri, Allah! Allah! avzeleri karanlk iinde birdenbire akisler yaparak, Hristiyanlar arasnda dehet yaratt691. Sa'd'ddn bunlarn vah hayvanlar gibi inlerinde birdenbire zerlerine var arak, kendilerinin rzgr ile sevk olunan yangna benzer bir suretle Meric'e doru
l, bunlar Levend {Levees, asker tahrri kelimesinden me'huz) yni stihkar edilmee yn bir takm olarak isimlendiriyor ki, o zaman Katalanllar bu halde idi, (Leven kelimesi; Osmanlar'm eski irlerinin eh-levemd gibi mteveccihne tbirleri hilfna yi bir mnya, gelmedii, halyyu'1-izr (ar damar atlam, edepsiz) demek olduu Brhn'dan. anlalr; fakat Farsa'ya Avrupa lisanlarndan m yoksa o lisanlara Farsa'dan nu intikal etti? kinci ekil, en kuvvetli ihtiml olarak grnyor, bu halde Levees kelimesinden alnm olmas doru saylamaz.) 690 Sa'd'd-dn, Hac lbei'nl harb meydnnn ilk mbrizi (mukaddem -i arsa-i merdneg), gazaner-i harb ve Istinadgh- dn-i mbn diye tavsif eyliyor. (Hammer, mukaddem kelimesini yanl anlamtr. Mtercim.) 691 Sa/du'd-din, Neri, tdrs, Lutf, Solakzde, Hac Kalfa, Takvmti't -Tevarh 766 senesi 1364 terinievvelinde (aralk ay) baladndan, yazn vuku bulan bu muharebe 1363'e tesadf etmektedir.
689

Sayfa

190

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

sr'atle kaarak dalgalar arasnda telef olduklarn yazyor (766/1363)692. Bu gece basknnn vuku bulduu yer olan sahra, hl Srp Snd (Srbllar'n malbiyeti) diye yd olunur.693 lk defadr ki, Macarlar Trklerle kar karya bulunuyorlard; yeni hasmlarnn bu birinci tecrbesi kendilerine o kadar korku vermi olmas lzm gelir ki, ancak Hunyad gibi bir kahraman onu izle edebilmitir. Macaristan Kral Lui, barbarlarn (yni gliblerin) klcndan mucize gibi bir suretle kurtuldu. Selmetini -gsnde tasvirini bulundurduu- Meryem'lBetl'e atfeylediinden, hararetle teekkr ederek, onun iin bir kilise yapmay adad. Filhakika bir mddet sonra Avusturya Imparatorluu'nun Lorettus'u694 demek olan Mana Zell Kilisesi vcut buldu. An'anelerin bu kiliseye isnd eyledii mucizelerin en garibi, phesiz, Hristiyanlarn kanl malbiyetlerini Osmanl ordusu zerinde tam bir muzafferiyet ekline dntrmesidir. Srb Snd muharebesini -ki neticeleri itibariyle az ehemmiyetli olmakla beraber trihe az hatrlanmaya yn deildir- Hac lbei'nin vefat takip etti. Lala ahin, muzafferiyet erefini kendisinden alm olmasnn cezas olarak, hased sikasyla Hac Ilbei'ni zehirlettirdi695. Bz Macar ve s-tirya mverrihleri696, Trkler'i Hristiyanlar'a malp eden an'aneye697 aldanarak, bu muharebenin shhatinde phe ederler; lkin muharebenin vuku bulduu sahrann nm, Maria Zell Kilisesi'nin te'ssi,698 Hac lbei'nin zehirlenmesi -ki o zamandan beri Trkiye'de sk sk .tekrar edilmi bir cinayettir- hsl btn bu vak'alar Trkler'-in Hristiyan mttefik
Sa'd'd-dn; Benime gibi hobghlarnda remide olub, meydn- sltlz-den beybn- kerize itbn ve te-i kalrdan bb-vezn gibi girlzan olan dsmen-i hksarlar nehr-i Meric'e rzn.v (Mtercim) 693 Sirto Snd, Srbllar'n malp olduklar yer; snmakdan ism -i zaman ve mekn. Geyve yaknnda da Seluklular, yahut Osmanllar zamannda isimlendirilmi bir Gavur Snd vardr. Mtercim. Bratutu'ya (s. 91) ve Stiria cerde-i mevkutesinin 58. cz* nde 6. sahfeye mracaat. Bu muharebededir ki, Macar La-dislas Dbka hret kazanmtr. Kral Lui sene sonra gnderdii bertta Asl Ldislas Dbka'nn Trkler'le Tor -nova imparatoru (Susmanos) arasmdaki muharebede messir ecaat gsterdiini yazyor. Kanano'da, 10, s. 393. 694 Loretto, Bu simde bir talyan ehrinin kilisesidir ki, garip mucizelerinden dolay ziyaretileri pek oktur. (Mtercim). 695 Bratutu'da Sa'd'd-din, drs, Solak-zde, Ravasat'1-Eb/r, (766 vekayl) 696 Pirey'in Macaristan ve Jul Sezar'n Istirya Trihi. 697 tstiryallar'in rivayeti Hristiyan ordusu muhariplerini onbin ve Hac -bei'nin askerlerini yirmibin gsterir. Trk mverrihleri ise bunun aksini sylerler. 698 Meri (Maria) ve Mariazel kelimelerindeki sarandaki sad -mn tesadf mdr? Mariazella ismi Mariadan ve bu da Maria (Meryem) kelimesinden mtak deil midir?
692

Sayfa

191

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

askerlerine galebe-i leylyeleri iin kfi ehdet-lerdir699. Kral Lui, Betl'e (Hz, Meryem'e) adan if iin Maria Zella Kili-sesi'ni in ettirdii srada, Murad, Biga'nn fethinden ve Meri'de kazanlan zaferden dolay Ulhiyyet'e dindrne bir teekkr arz gibi bir sebepten baka niyetle (?) Bilecik'de bir cami ve Yeniehir'de Derv-i Postn-p iin bir tekke bina ile birok tahsisat it eyledi. Bu heyecanl derviin trbesinde hl hayl ziyareti bulunur. Pdih Bursa'yi, Gk-dere sahrasnda in ettirdii kk ve ehrin dou tarafnda ve Kaplcalar mahallesinde sarayn karsna tesadf edecek ekilde yaptrd daha byk bir cami ile ssledi. Nihayet eski kaplcalarn kubbesini700 tamamlatt. Bunun if verici sular eski bir efsneden dolay, en eski zamanlarda byk hrete sahip olmutur; Herkl, nedimi ls'701 kendi ihtiyariyle ldrldkten sonra, zerine bulam olan kan bunun menblarnda temizledi. Bursa sular, hasseleriyle Eskiehir702, Yalova (Elenopolis yahut Drepanon), Tavancl (Filokren) kaplcalarndan daha stndr. Btn bu messeselere nezaret eden mmr, bir Rum yhut bir Frenk idi, ki Osmanl donanmasnn bir gemisi tarafndan esr edilerek, esaretinin kalkmas iin bu trl ilere maharetini hasretmitir. San'at eserleri arasnda grb ekliyle dikkati eken bir cami zikro-lunabilir. Bina hem mbed, hem medresedir. Zemin kat camii tekil ediyor. st katta ve binann kenarndaki dehlizde sra ile ilim tahsil eden (lalebe)lerin odalar o surette bina olunmutur ki, her talebe kendi odasndan703 mihrbdaki imm grp, onunla birlikte namazn ed eder. Bu dindar mesi erbab u suretle vakit kaybetmemi olurlar.704 Avrupa'da banileri olan hkmdarlarn san'ata muhabbetlerine, yahut hi olmazsa bir dereceye kadar marifetten az-ok anladklarna dellet eden bu umm inat, Sultn Murad tarafndan bsbtn din bir sebeple yaptrlmlardr. Eer trih, bu hkmdarn yaz bilmedii hakknda bize
Mnet- Feridun'da, I. Murad'n Bursa'dan Rebiy's-sn 767 tarihli bir mektubuyla Karaman Bel'nin bir cevapnmesi vardr. 700 Bursaya Seyahat, s. 25, Bra,tutu'da Sa/d'd-dn, s. 95. Hac Kalfa, Tak-Ymti't-Tevrh. 701 Zeyl sahibi Teofanis, s. 29. Kostantin Porfirogenet'in saltanat sonunda. 702 Favlos SilntJarus'un Eski Yunan kaplcalar hakkndaki eseri, 703 Bursa'ya Seyahat, s. 34, 150, 160. 704 Bu camiin kubbesi ve zirvesindeki tatan mevzu doan hakknda Bursa Seyahatnamesinde dercedilmi olan an'aneye mracaat. Bu doan, halkn zannna gre, Sultn Murad'n bir kuudur ki, oraya kam ve Pdih defalarca ard halde, gelmemesi zerine sabrszlna dellet eder bir sesle Dima orada kal demekle derhal taa dnmtr. Bu rivayeti devlet tarihisi Sa'd'd-dn de nakleder.
699

Sayfa

192

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

hibirey retmemi olsayd, Bursa camii ve Edirne saray inatnn balad sene eski Epidor sakinleriyle, yni Raguzallar'la akdettii bir ahidnmenin imza eklinde, onun delilini bulacak idik (767/ 1365). Adriyatik Denizi'nin bir krfezinde saklanm gibi grnen ve asrlarca hiylekrca ve ihtiyatkrca siyseti sayesinde kendisini muhafaza etmi olan kk Raguza Cumhuriyeti Osmanl Pdihlarnn yce mukadderatn birinci olark kef ile, kendisini yine kendi ihtiyarlanyla onlarn himayeleri altna vaz' eyledi. Raguza elileri tarafndan idare olunan bu mzkerelerin neticesi bir ahidnme ile son bulmutur. Os-manhlar'la bir Hristiyan milleti arasnda ilk akdolunan bu ahidnme, Cumhuriyetin itatkrln tasdik ile, senelik beyz duka vergi mukabilinde, gemilerin dou sularnda seyir ve ticret serbestisi hakknda P-d i ah'm himayesini te'mn ediyordu. Ahidnmeyi tasdik zaman gelince, Murad, imza etmesini bilmediinden, elini mrekkebe batrarak - parma ortada birlemi ve ba parma ayrlm olarak- ahidnmenin ser-levhsma bast705. Bu imza ekli (Tura), I. Murad'n halefleri olan padiahlarn hepsi tarafndan kabul olunmutur. Yalnz daha sonralar hattatlarn imzay girift harflerle ssleyerek, saltanat tahtnda bulunan pdihn ismini huss ekilde yazmlardr.706 Tura, izgilerinin bugn takld etmekte bulunduu bu kaba el nianesinin ortasna P-diah'm ve pederinin ismiyle El-Muzaffer Dima vasf konulmaktadr. Sonralar bu almeti fermanlarn, ve beratlarn stne koymaa memur olan hattat Nianc-ba unvanyla devlet mstear veyahut sultnn mhrnn muhafazas hizmetim -ki Devlet'in byk memuriyetlerindendir- hiz idi707. Murad'm ilimden hibir nasibi olmadn ve ilimlerin kudretini hafife aldn gsterir bir vak'a da, ark edebiyat ve ilimler trihinde mmtaz bir mevki igal eden limin onun saltanat zamannda, kendilerine lyk
Engel, Raguza Trihi, s. 141. Bu ahidnme bugn Raguza Evrak mah-zenindedir. Elin ortasndaki parmann mafsallar Sultn ve Hn kelimelerinin elif^leriy le ,lmm tekil eder. Uzanm olan baparmak bin, kezalik uzanm olan sra parmak dima lfzlarn gsterir. Baparman aa ve etli taraf pdihn ve pederinin ismini ve muzaffer lfzn tasvir eder. Bu suretle el nianesinin btn Sultn Murd bin Sultn. Orhan el-Muzaffer dima ibaresini tekil eder. (Sultn I. Murad'n ahidnmeye el basmas, yaz bilmediinden olmamak gerektir. Keml Be'in Osmanl Trhi'nde de (s. 187) beyn olunduu zere resm evraka pene bas mak Cengiz zamannda icd olunmutu; Cengiz elini krmz mrekkebe batrdndan, menurlarna al tana denilirdi. Raguza'daki ahidnmenin hkmete bir fotorafn getirtilmesi arzu olunur. Mtercim). 707 Devlet-i Osmniyye'nin Usl-t daresi, 2, s. 27 ve 135, 1, s. 64.
705 706

Sayfa

193

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

surette yaayabilmek iin, yabanc memleketlere gitmee mecbur olmalardr. Bunlarn birincisi riyziyyn (matematik limleri) dan Mahmud'dur ki, mnevver fikirli hkmdar ve pek hretli hey'et-ins (astronomi limi) Uh Be'in muallimi olmu, Kad-zde-i Rm708 unvanyla Semerkand camiinde ders vermitir. Bu camiin drt kesinde o zaman drt mderrise709 bulunurdu ki, Orta Asya'da, ilimlerin en faydals olan riyziyyt (Matematik ilmi)' nere tahsis edilmiti. Kadzde; bu drt medreseden birinde her defa ders verdike, btn ilim tahsl edenler (mteallimn) takmyla beraber oraya koar, ve hatt muallimler de hretli matematikinin derslerini dinlemek iin krslerim terkederlerdi. kincisi lisn limlerinden Molla Ceml'd-dn Aksaray'dir ki, Karaman'da Zincirli Medresesi'nde mstahdem bulunmutu. Burada muallim olmak Sihh ismindeki Arab kitab lgatini hfzetmi bulunmaa bal idi.710 Medrese kurucusunun koyduu bu art; mderrislik taleplerini ok azaltrd; nk Sihh'n ezberlenmesi Kur'n'dan pek gtr. Bu mehur muhacirlerin ncs de akad limlerinden ve Kayseri hkmdarnn kads Ahmed Burhn'd-dn'dir ki, olu Ebu'l-Abbs Burhn'd-dn evvel ehrin hkmdarn idam ve sonra hkmeti istil etmi, ve nihayet bir muharebede Kara-uluk'un eline derek, eli silhl tutulan aslere mahss cezay grmtr.711
Pederi Bursa'da kad idi. Kadzde-i Rm'nin en mehur riyaziye eserleri (matematikle ilgili eserler) amn nmyla mruf ilm-i hey'et (astronomi ilmi) ile ilgili bir eserle, Ekl-i Te'ss kitabna erhleridir. Sa'd'd-dn. 710 (Bu fkra, mverrihin me'haz olan Sa'd'd-dn'den (c. 2, s. 412) zetlenmitir.) Ceml'd-dn Aksaray birok fazilet sahiplerinin, ezcmle Molla Fenr'nin muallimidir. Keafa haiyeler; zh-i Men'ye erh yazmtr. Mciz-i Tbb' dah erh etmitir. Si-hn- Cevheri hfz meziyyeti Mevln'ya mnhasr olduu iin, trih metninde dercedilmi olduu vehile, Kraman'da Zincirli Medrese'ye mderris olmutu. Eski Yunan'da me -iyyn, revvakiyyn, irakiyyn nmlaryla filozoflar frkaya ayrld gibi, Ceml'd-dn'in talebesi de tabaka idi. Birinci tabaka,'hoca medreseye giderken iktisap ederler, ve meiyyn nmyla yd olunurlard. kinci tabaka, medresenin revaklarnda sakin olmalaryla, onlara revkyyn denilmitir. Mderris bunlara da ders verdikten sonra, i medreseye girerek, oradaki sekinlere, ders verirdi. Bu ztn hret-i ayiasna mebn, Seyyd-i erf ber-y istifde Rm'a gelirken Izh- erhi'ni grnce metin krmz ve erh siyah mrekkeple yazlm olduundan, erhin kf olmadn gstermek istemi ve artk ziyaretten vazgemi, lkin talibin Ceml'd-dn'in takriri tahrrine glibdir demeleriyle, Seyyd-i erf yoluna devam ile Karaman vilyetine kadar gelmi ise de, Ceml'd-dn o srada vefat etmitir. Seyyd-i erf, Fenr ile birlikte Msr'a gidp, eyh Ekmel'd-dn'den ulm- er'iyye tahsl etmilerdir. 711 (Mverrihin bu numaradaki zeyli Ahmed Burhn'd -dn'in Telvh zerine Tercih nmnda bir haiyesi olduundan ibarettir. Ancak trihte Ahmed Burhan'd-dn'e mteallik bahsi
708 709

Sayfa

194

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

Murad, Avrupa'da ftuhata devam etmek zere, Bursa'dan hareketinden evvel ehzadesi Byezd ve Ykub ile Savc'nn snnet dnlerini tantanal ziyafetlerle icra ve derviler ve eyhlere kymetli hediyeler ve hil'atlar it eyledi. Daha sonra Edirne'ye bir gnlk mesafedeki irmen kalesinin muhasaras tertibatn idare etmek ve Edirne'de yaptrmakta olduu sarayn inatna nezret etmek zere Dimetoka'ya gitti. Tunca vadisini gya sihirle meydana gelmi byk baheler evreledi. Murad'm halefleri olan pdihlar, hele Byk Sleyman ve IV. Meh-med saltanatlarnda Edirne dah olduka geniletilmi, ve birok umm inat ve muhteem binalar ile sslenmitir. Yeni in olunan saray oturmaa msait bir hle gelince, Murad Rum mparatorluu'nun bu ikinci ehrine merkezi nakl etmi ve Edirne istanbul'un fethine kadar Osmanl Devleti' nin birinci ehri olmutur. Pdih yeni payitahtn geniletmekle megul olmakla beraber, dima harb meydnn! da nazar- dikkate alrd. Kumandanlar Timurta ile Lala hin'e, btn Tunca boyunda istilya devam ve Balkan eteindeki ehirleri itaat altna almalarn emretti. Timurta, Yenice, Kzlaa712 ve Yanbolu'yu713 zaptetti. Lala ahin birka sene sonra htimn ve Samakov'u ald. Samakov birok demirci ocan iinde bulundurduu iin Srb lisnnda byle
aydnlatmak iin tercme-i hli Tc't-Tevrh'den telhis olunur.) Burhn'd-dn Ahmed, Erzincan'da kad idi, mer fetretinde Erzincan'a emir oldu. Fazl- kemliyle hret buldu. Telvhe Tercih haiyesi mtedvildir. eyh bn Hacer D -rer-i Kmine'sinde yazar ki: Haleb'de tahsilden sonra memleketine gidip, emre dmd oldu. Sonra kayn babasn ldrp yerine geti. ir ve ec idi. 800'de Akkoyunlu serdr Kara Eylk demekle mehur Kara Osman bin Tur-Ali (Du-rali elinde maktul oldu. Mverrih, I. Murad asrnda ulemdan ztn yabanc memleketlere gittikleri hakkndaki ifdenin me'hazm gstermiyor. Evvel Semerkand'a Kad -zde-i Rm unvanyla hret alan hretli riyaziyeci Mahmd deildir; Kad Mahmd'un olu olup gen yanda irtihal ede n Mahmd'un mahbubudur ki, T-c't-Tevrh'in (c. 2, s. 407) ifdesine gre, bunun ismi Ms Paa'dr (O vakit Paa unvan ve vezret deildi; nasl ki k Paa da vezr olmu deildir. Ahmed Vefik Paa bunu Bee suretinde yazar). Ms Paa bild - Acem ulemsnn hretini iiterek oraya gitmek istemi; tasavvurundan kimseye birey amad halde hemiresi anlayarak kitaplarnn arama biraz mcevherat koymu, birgn birdenbire akrabasna veda ederek gitmi. Tahsilini ikmlden sonra lag (A.L..) bee muallimlik etmi ve riyaziyatta te'lift sahibi olmutur. Ceml'd-dn Ak-saray'nin azimetine dir de mlmt bulunamad. Onun terc-me-i hlinden bu cildde, mverrihin Beinci Kitapa it 25. Not*unda bahsedilmitir. Geden ulemnn ncs olarak zikredilen Ahmed Burhan'd-dn ise, 26. Not'ta yazld zere Erzincan'da kad iken arz-y hkmetle ban belya uratmtr. 712 Bratutu'da, Sa'd'd-dn, drs, Hac Kalfa'mn Rum-Hi'si, s. 53. 713 Yanbolu, hallarnn gzellii ile mehurdur. Sa'd'd -dn tht'mm ve Sa-makov'un zaptn Yanbolu ve Kzlaa'n fethi senesinde gsterir. Hac Kalfa Takvm't-Tevrih'inde ve RumiH'snde 776'da yazar.

Sayfa

195

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

isimlendirilmitir. Murad, dou sahillerine de bizzat bir frka sevkederek, Karn-bd, Aydos, Karadeniz'de Zzepoli (Apolonya) (Szebolu), Hayrabolu (Haryopolis), Vize (Bize) (Not),714 Krkkilise (Krklareli) (Herakliya) ve Pnarhisar715 ehirlerini fetihlerine ilve etti. Tarus'un otuz sekiz menb bu son ehrin etrafnda bulunmas lzm gelir; Dr skitler aleyhine sevkyatnda burada bir bide in ederek, onun cephesinde, Tarus'un en gzel ve en i-f-bah nehir ve kendisi de insanlarn en gzeli ve en iyisi olduunu mutantan tbirlerle ifde etmitir716. 773/1371. Be sene devam eden birbirini takip eden sevkyattan son ra, Avrupa'daki teebbslerinin neticelerinden memnun olan Sultn Mu rad Asya'da istirahat etti. Bu mddet iinde kazaskeri andarl Kara Halil'i vezret'e getirdi. Bu mansb on seneden beri botu; lkin bundan sonra bir. dakika bile mnhal kalmamtr. Hatrlardadr ki, andarl Kara Halil Yenierilik messesesinin ve daim ordularn mucididir, tik efendisi Osman' mezara gnderdikten sonra, Orhan'n otuz be sene saltanatnda hizmetini if etmitir; on seneden beri de Murad'n ordusunda kanunlara ve nizamlara iddetli bir ekilde riyetle intizam ve it-at o kadar muhafaza etti ki, padiahtan sonra en byk olan vezir unvanna -yegne olmak zere- lyk grld. Bu hretli ihtiyar, onse-kiz sene daha devlet ilerini Hayr'd-dn Paa unvanyla ve ndir bir maharetle ve deitirilmesi kaabil olmayan bir hakkaniyetle idare etti; afa beini aydnlatm olan asrn nihyetinde, Yeniehir'e giderken irtihl eyledi717. Onun nmna mhim trih htralarn mnsebeti vardr. Hayr'd-dn Paa mehul bir aileden olmakla beraber, ilk olarak sadr- 'zam (sadrzam) unvann alm, bu
Manner (7, s. 270), Vize'nin hibir zaman vcut bulmam bir estr ehri olduunu zannetmek ne hlihazr alarda ve ne de ortaada mevcudiyetine vkf olmadn gsteriyor. Halbuki Bizans mverrihlerine mracaat etmekle pek kolay ken disine emniyet gelirdi. Aleksi Komnen Vize ve Silivri'den bahisle Baldorin zamannda Ltinler'iri tahribatndan kur tulan beldelerin bu ikisinden ibaret olduunu yazar. 715 Manner, 8, s. 271 ve 272, Pnarhisar eski Uupgan olduunu zanneder. 716 Herodot, 4, 91. Tarus, bugnk Tarasuyu nmn hizdir, K^rdran (Rumlarn *Kutadestosu) Ergene nehrine (Agriyan'.s), ve bu da Meri (Ebrus) nehrine karr. Pnarhisar Bizansllar'in Tainarus (Taus) dedikleridir. Srp mverrihlerinin zikrettikleri muharebede (1371) Vuka'n telef olmutur. Engel'in Srbistan Trih'ne mracaat, s. 323. vandner' in Tabulae Acutheanae adl eserinde, 3, s. 159 ve Katma, 10, s. 481. Bununla beraber Tainarus muharebesinin Hrist'yan mttefik askerlerinin Meri'deki 1363 muhreb esiyle o Kadar benzerlikleri grlr ki, ikisinin yalnz bir muharebeden ibaret olmas muhtemeldir. 717 Hadkat'I-Vzera, Sa'd'd-dln, SolaJt-zde, Kara Halil'in sadrzam tayinini be sene sonra zikrederler. Lkin Hac Kalfa ve. Tercim-i Ah-vl-i Viera sahibi daha ziyade timda, ayandrlar.
714

Sayfa

196

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

hizmet Kostntiniyye'nin fethine kadar hanedannda rs bir surette kalmtr. Sultn Murad'm Avrupa eyletine belerbei tyin etmi olduu Lala ahin ise Filibe'yi ikametgh ittihz etmitir ki, bu ehir ile btn civar kendisine malikne olarak verilmiti. Oradan yava yava btn boazlarn zapt ve Sama-kov yaknnda amurlu sahrasnda Srbistan Kralyla mttefiki olan Bulgar Kraln malp etmitir718. Daha sonra skinlerinin ismiyle Bulgaristan ad verilen Aa Mizi ve Srbistan ve Bosna'y iine alan Yukar Mizi mntkalarnn tabi hududu olan kuzeyde Tuna ve Sava, gneyde Karadeniz sahiline kadar batdan douya uzanan byk dalar silsilesidir; bu dalar silsilesinin eski alardaki birok isimleri, yni Suardius, Orbelus, Emos719 nmlar sonralar ar Da720, Eriu Da,721 Balkan adlarna dnmtr. Hemen bir dik a eklinde iki kola ayrlr, ve biri kuzey isti-kametiyle Tuna zerindeki Trayan kprsne uzanarak, Yukar Mizi'yi Aa Mizi'den ve dieri Meric'in denize kart yere doru giderek Makedonya'y Trakya'dan ayrr. Bu tabi edden Srblar ve Bulgarlar defalarca gemiler ve defalarca Bizans tahtm muhasara ve Boazii sahillerini tahrb etmilerdi722. Paleologlar Balkanlar^ Bulgarlar'n daim istillarna kuvvetli bir sed olarak kullanacak yerde dhili ve haric dmanlarna kar bu kavimlerden yardm isteyecek kadar ihtiyatszlk ve krlk gstermilerdir. Binenaleyh Osmanllar'n Meri ve T ai nar us723 zerindeki muharebelerinin cmlesi, doru tabiriyle, Rumlr'n aleyhine deil, Bulgarlar'm ve Srblar*n aleyhine vuku bulmutur. Bununla beraber Trakya'y Makedonya'dan ayran Rodop da silsilesi ismini bir Srb Kralnn verdii ve bugn bu dan yd olunduu724 Despot Da ismine tahvil edilmi olmasn u kavimlerin zaaf iinde ve harb olmu Rum mparatorluu zerinde kazanm olduklar nfuza delil sa-yanz. Mehur
Bratutu'da Sa'du'd-dn, *, 104. cEmos ismi, Emine nmnda grnr. Emine Karadeniz'in vaktiyle <F-tis-emt denilen bir skntsdr. 720 ar Da'nm eski Suardius olduu pek kolay anlalr. 721 Eri-su Da, eri olan suyun da demek olduuna nazaran, helezon demek olan eski Orbelus ismi dan eriliinden deil, cenahlarndan seyeln etmekte olan nehirlerin muhtelif cihetlere doru akmasndan ne'et etmi olsa gerektir. Balkan'dan inerek Amine yaknnda Karadeniz'e atlan sel de Kamk Suyu, yni kamlanm su tesmiye edilir. Yalova yaknnda zmit krfezine atlan su, pek ziyde eri gitmesinden dolay vaktiyle Drako yni dragon nmn almt 722 Kostantlniyye ve Boazii, 1, s. 82 -100. 723 Leoa Klavl, Corafya mecmuasnda, 3; Tainarus (Tearus)'u Tunca yapyor. 724 Bratutu'da Sa'd'd-dn, 8. 104.
718 719

Sayfa

197

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

olan ibu Despot Da'nm eteinde ve onu Erisu Da'ndan (Orbelus) ayran kesime noktasnda vaktiyle Bulgaristan ve Srbistan hududlan bulunurdu ki, imdi tyini mkildir; nk Osmanllarla Srblar arasnda vuku bulan Samakov muharebesi zamannda Kstendi !' de bir Bulgar Prensi'nin hkm srmekte olduunu gryoruz. Samv-kov'dan yalnz yksek dalardan mrekkep bir silsile ile ayrlan bu ehir, evvel ilk banisi Trayan'n isminden kaynaklanan Olpina ismiyle anlrd; daha sonra Jstinyen tarafndan tahrb ve tekrar in olunmutur ki, Trkler tarafndan bu mevkie verilen Kstendil isminde onun nm grnmektedir.725 Birok kaplcalar vardr. Muhteem kubbelerle rtl on iki kkrtl kurna grlr. Birok kanallar ehrin her tarafna iilecek su datm akta, ve baheler dadan inen rmaklarla sulanmaktadr. Kstendin ssleyen kaplcalardan biri ziyde cesameti ve mmr uslnn zerfeti cihetiyle btn seyyahlarn hayretini celbet-mektedir. Civarda -fakat cz' miktardahl bulunmakta olan altn ve gmten eskiden oraya yakn Karatova ehrinde sikke baslrd. Bu mevkiin ehemmiyeti Sultn Murad' -ehrin anahtarlarm Bulgar Kos-tantin'in elinden tesellm etmek zere- Avrupa'ya gemee karar verdirdi. Kostantin, karlk olmak zere, her trl vergiden mstesna tutulacann alenen te'mni artnda srar ederek, anahtarlar Pdiah'a verdi (773/1371)726. Padiah Kstendin aldktan sonra, Bursa'ya dnd (774/1372). L kin ertesi sene Vize kumandan Karadeniz sahilindeki kalelerin Rum muhafzlarnn memleket iin ende verici olmaa cr'et ettiklerini bildir-mesiyle, Alespon'dan gemek iin acele etti. Asya'dan yeni toplanlan efrad Lala hin'in Avrupa'da kumanda ettii kuvvet ile birletirdikten sonra, Sultn, Rum kalelerinin kumandanlarn bu kuvvetin bir ksm te'dbe kifayet edeceini dnerek, bir frkasn Aynoz krfezi yaknnda Ferecik'i727
Prekop, Mebn-i arkiyyede ve Hac Kalfa'nn Rm-iU' sinde olduka byk olan bu ehri tafslen tasvir ederler. Jus-tiniania ismi KstendiTde grnmekte olduuna dir Anv tarafndan vuku bulan ifdenin shhatini isbt edecek bir emare bulamadn beyn eden Maiiner'in sz (7, s. 108) anlalmaz bireydir. Bu husustaki itibhi, Vize hakkndaki iti bh kabilinden aslszdr. 726 Hac Kalfa, Rnm-li ve Takvm't-Tevrth, S&'d'd-dn, drs, Ravzatl-Ebrar (773). 727 Ferecik, Herodot'un Doriskus dedii ehrin mevkiindedir. Halkond (Chalcocondilas) Seres hakknda Osmanl mverrihlerinin Ferecik hakknda naklettiklerine benzer, yni Murad'm bu memleketi, Sisman ile muharebesinden nce -hin'e terketmi olduuna dir bir fkra nakl ederse de, Ferecik Bizans mverrihlerinin Seres (Siroz) dedikleri mevk deildir. Halkondil'in dedii budur: Saini (ahin) viro optimo cum commmisset Pherras ur-bem adversus Susman um Mysiae
725

Sayfa

198

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

muhasara etmek zere belerbeinin emri altna verdi. Kendisi de askerlerin bakyyesi ile biri Kostantiniyye'ye iki gnlk ve dieri yalnz bir gnlk mesafede olan atalboaz728 ve nceiz (Apolon'un gneyinde eski Denisuz) ehirleri zerine gitti. n-ceiz, civarnda, kat kat birbiri zerinde bulunarak bir kul729 tekil eden maaralardan dolay bu ismi almtr, istanbul'a pek yakn olmasyla beraber, bu belde henz hibir Avrupal seyyah tarafndan kefedilmemitir. Murad, asla harbetmeksizin her iki kasabay zaptettikten sonra, nceiz kazasnda Apolonya kalesi 730 nne gitti, ve onbe gn neticesiz olarak muhasara etti. Bu kadar ehemmiyetsiz bir muhasara ile vakit kaybetmekten bkarak, kuatma hlini devam ettirmek iin ez' bir kuvvet terkiyle ekilecei srada, duvarlarn bir ksm yklp, Osmanl ordusuna bir geit at. Murad, bu mes'd haberi ald zaman bir nar aacna dayanmaktayd; aa o vakitten beri Uurlu nar731 adn alarak, Kapitol'deki732 mukaddes mee aacnn Roma obanlar tarafndan muhterem tutulduu gibi bu nar da Osmanllar ara snda hussi surette ihtirama mazhar olmutur733. Kale'ye gelince, ona da Tanr ykt ismi verilmitir. Osmanl trihi Apolonya'mn fethine bu iki vak'adan baka srma ilemeli klahlarn (skf) asl te'ssini de rabtediyor734 ki bunlar saray zabitlerine tahsis olunmu, ve pdihlarn giydikleri serpularn eklini teayyn eylemitir. Muhsrlar (yni Trkler) altn ve gm bol ganimetlerle Apolonya'dan ekildikleri srada Murad, askerlerinden birinin bana ve klahnn altna bir tas koymu olduunu ve bunun tamnyle rtlememi
regem cepit. 728 Maner, 7, s. 158; Cihn-ntim, s. 683. 729 Lbirent (Labyrinthe), kul, birbirinin iinde -ince yollardan g'dilir - birok maaralar, ki bir mehuru Girit'tedir; klavuzsuz, mum ve p gibi tertlbatsz giren kamaz. (Mtercim) 730 Polonia, mutlaka, Karadeniz zerindeki Apolonia Hisardr, fakat byle olunca nceiz'e uzakl, bu mevkiin o mntkadan olmad mlhazasn verir. 731 Hac Kalfa'run Bum-U's, s. 18; Cihn-nm, s. 684; tdrs, varak: 157. 732 Uvius, 1, 10. 733 Aslda Platane, nar aac ise de, kavak aacdr. Sa'd'd -din'den telhis: Pdih bir seer sayesinde istirahat buyururlard. Orada iken karann (Incgz'de Buluniye) dvr ykld haberi getirilmele o d-raht- Hmyna Devletl Kavak nmn virdi. (c. 1, s. 90). Aaca ihtiram bundan ibarettir; Roma, obanlarnn aac gibi hrmete mazhar olmamtr. (Mtercim) 734 Farsa'da zer altn, klah baa giyilir eydir. Bizansllar zerhulla derlerdi. Hfz'da defalarca tesadf olunur. skf, Ltince Skofia kelimesinde grlr. (Nef': Mevlev-dir sn o durvn sergerdn kim/hem dner, hem ekini eyler safsndan revn/Zer -klhiyle yhud bir dilber rak-kasdr/Bir aya zre sema' etmekde dmen dermeyn.)

Sayfa

199

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

olduunu grd. Neferi huzuruna celbe-derek bete biri ganimet mal nmyla hazneye ait olan kymetli bir eyi gizlemeye alm olmasndan ayplad735; ancak bu serpu P-diah'a ho grnd; tas askere braktktan baka, bunun htras olmak zere bundan byle muhfzlaryle zabitlerin srma ilemeli klah giymesini emretti. Kendisinin elbisesi mtevzne olmakla beraber -serpular sde bir dokumadan ibaret olan pederlerinin detlerinden saparak- bu serpuu ittihaz eyledi. O zamana kadar bana Germiyan fabrikalar imlatndan beyaz renkte ince bez sarard. Kaftan ve cb-besi krmz renkli olarak yine Germiyan'da iml olunmu o trl men sucattan idi.736 Bu libs, zabitlerin, sipahilerin, hkmet memurlarnn zel elbiseleri oldu. Silh olmak zere ellerinde mzrak tayan ve peyk denilen pdih muhafzlarnn bugn balarndaki altnl mifer, Siphi'nin Apolonya karsnda tas saklamasn, hatrlatr. Sultan Murad, Bizans ile msalha edince, Rodop eteindeki beldelere hkim Slav yahut Ulah prenslerini itaat ettirmek tasavvurunda bulundu. Zarkos'un olu Dragez ve Bodan737 birdenbire Hayred-din Paa ve Evranos'un hcumuna uradlar; Burla,738 skee, Marula beldeleri, Kavala,
Sa'd'd-dn'den telhis: Bir altun tas bir siph eline girp, destriyle hfz etdl; pdih bu mu'tde murlif klah grnce, nasl ey olduunu sordu; serpu muvfk- tab-i hne olmala onu mchide temlik buyurdular. Bendegn- h skf dedikleri klah altun ile tl etmek bu zamandan det olduu rivayet olunursa da, yuu o zamanda demektir; zira Sleyman Paa, ihtir olduu zikr olunmudu (s. 90) (Mtercim) 736 emilnme, Sultn Murad bundaki resminde, babas ve bykbabas gibi, burnunun ucu kvrk, kalar gr ve atk, sakal sk, gs geni, tavr- necbet sahibi, bacaklar uzun grnmektedir. Fark boynunun ve enesinin uzun olmasndadr. 737 Halkondilas der ki: Dragez, Mizi (Bulgaristan)'de hkmet etmitir. Bulgaristan Trihi byle bir hkmdar ismi sylemez. Yalnz Bosna kral Tvarko'dan bahseder. u halde Dragez (in br Bosna hkmdar olmas melhuzdur. Engel, ne Dragez'den, ne de Budan'dan bahseder. 738 Burla, Gmlcne'nin batsndaki Burnu kasabas olmak muhtemeldir. skete (mverrihin imlsyla), belki Hac Kalfa'nn Bm-ilisindeki (s. 72) Birketi (Bereketi?) *dir. Marolia, Hac Kalfa'da mevk ismi deil, deniz kenannda ye Taoz* un karsnda vk olarak, birka ay Evrenos Be'e mukavemet eden Avrat Hisar kumandannn zevcesi olmak zere gsterilmitir (s. 71 ve 74). Avrat Hisar ismi Rum Marolia' nn kahramanca mdfaasndan dolay verilmitir (s. 74). Karaferye, eski Beroyadr (s. 73); Drama, Niketas'm Drama yazddr; Manner bundan bahsetmez; lkin Akropolita* da (43, s. 132) grlr. Bizansllarn Sere ve Ekzeresi, her ikisi bir ehir ismidir. Bu mevkilerin fethi hakknda Bratutu'da Sa'd'd-dn'e (s. 109 ve 110), tdrs'e, (varak: 154, 158), Ravzatii'l -Ebrr'a, Takvm't-Tevrh'e mracaat. Dier mahal Markus, Vatiaria, Tesalonika'dr. Alarik orada birok silah bularak, ordusuna datmt. (Gibbons, 3, 3, s. 143) (skete, Iskee olacaktr. Bu seferde ele geirilen yerler (Tc't-Tevrh, c. 1, s. 91) Borlu, skete, Marolya, Kavala, Drama, Zihne olmak lzm gelirse de, Tesalonia Selanik'tir. Tc't-Tevrh Marolya beldesinin fethini yazdktan sonra, Marolya'nn kalenin kadn muhafznn ismi olduunu zikreder. Sultn Murad'in Kastamonu Hkimi'ne 8
735

Sayfa

200

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

Avret-hisar, Fery (Karaferiye) kaleleri Hay-r'd-dn ve Evrnus tarafndan ele geirildi. Siroz yolu zerinde Drama ve Zihne kasabalar, hatt Siroz -bzlar silh kuvvetiyle, bzlar tes-lm suretiyle- onlarn ellerine dt. Dragez ve Bodan esr edildiler; HalkondiTin rivayetine gre talihsiz kahramanlara yakr ekilde muamele grdler. Tesalya sahillerindeki ehir zerine vki olan bu hcumu birincisi Srbistan Kral Lazar, ikincisi Bulgaristan hkmdar Sisman'a (iman) kar Balkan'n kuzeyine doru icra olunan dier iki sevkyat takip .etti. Murad, Bizans mparatorluu'nun en mstahkem drt mevkiinden biri ve Trakya, Srbistan, Panoni aralarndaki muvasalatn merkez noktas olan ve imdi Ni, yahut Nisa denilen Nesus zerine yrd (777/ 1375).739 Ni' yirmibe gn muhasaradan sonra dt740. Ti-murta'n olu Yahi Be -ki frkasnn nnde ilk olarak hcuma kmt- bu harbde byk eref kazanmtr. Byk Kostantin'in doum yeri olan bu ehir onun tarafndan sslenmi741 ve mparator Ma-nuel Komnen zamannda ve Semln ile Belgrad'a istihkm verildii srada Rum kumandan Angelos Filadelf tarafndan tahkim edilmitir. Trihte Gotlar'n -elli bin telefat verdiklerikanl malbiyetle mehurdur. Atill, Mizi' kt'asmn birok ehirleri gibi bunu da tahrb ve Jstinyen Nesopolis nmyla yeniden in etti. Mrted Jlyen, rakibi Kostantin'in vefat haberini orada alm, ve Kral Konrad kumandasnda bulunan Almanya Ehl-i Salb'i Manuel Komnen zamannda mukaddes topraklara doru giderken burada durmutur.742 Ni'in dmesi zerine Lazar sulha talip olarak, her sene Sultn'a bin libre gm gn dermek artyle istenileni yerine getirdi (778/1376).743 Murad o sene
Rebilevvel 776 tarihli fetihnamesi yle diyor: En az cihet ki feth -i liv-i Kostantin ki beKstendil hret-yafte myesser idde v ehr-i Sroz v Kavala v Drama v Zihne v kal*a-i Borlu v skete v Maroliye... msahhar edde.) 739 Dein Naisum venit, nde via in Pannoniam et in Serviam ducit. Ciunamus, 5, 8 Cinnamus (Ciunamus)*un, Ni'in Pa-nonia ve Srbistan arasnda kavak noktas olduunu gste ren ibresidir.) 740 Feridun'un Mneat' Murad'in Karaman Bei'ne Edirne'den yazlm Zilhicce 778 (8 Mays 1377) tarihli fetihnamesini, Konya'dan yazlan 1 Rebiy -ylevvel 779 cevapnmesini, Hamd Begi'nin tebriknmeslni, Slh. cem-zlyylhiri trihiyle Pdiah'n cevapn&mesini ihtiva eder. 741 Bizansl Stefan ve Temat'I Kostantin, 1,2, Anomymus, de gestis Constantin. Manner, 7, s. 93; Gibbons, 14, c. 1, s. 480. 742 Alemain ac Cermani ductu Conradis -cum ad Naisum ve-nissent, Michael Branes gubernator ex jussu imperatoris om-nia necassaria administravit. Cinnamus, 2, 13. (Almanya ehl -i Salibinin Ni'de beklemi olduklarna dir metinde der-cedilen ifdenin me'hazdr.) 743 Ner, s. 67. Ravzat'l-Ebrra' gre, vergi otuzbin duka idi. M. d'Ohsson'a mracaat, 3, s. 438. drs'e gre, (s. 161), bu vergi elli okka altna bali oluyordu. Okka, 400 dirhemdir. En gel

Sayfa

201

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

Sisman'la da anlamaya rabet gsterdi; Sisman vergi demekten kurtulmak iin kzn galibe verdi.744 Nihayet Avrupa'da sulh teesss etmiti; Orhan'n olu uzun yorgunluklarna mukabil istirahat edebilirdi. K yeni payitaht olan Edirne' de geirdi, ki o trihten beri Bursa'ya tercih olunmaya balamtr.745 Hibir kederle, hibir muharebe teebbsyle haleldar olmayan alt sene zarfnda Murad, aralksz olarak devletin dhili ileriyle megul oldu. Ordu tekilt islh ve sipahilerin timr usl ve bir nevi nakliye askeri olan Voynaklar te'ssi mkemmel hle getirildi. Asker maliknelerin timr ve zeamete taksimi kaidelere baland. slm'n dier sancaklarndan tefrik olunmak zere siph sancaklar iin krmz renk seildi. (Hazret-i) Peygamber, alemi iin gne rengini (san) semiti. Ftmler zemin (yeil), Emevler gndz (beyaz), Abbasler Emevler'e muhalif olmak zere gece (siyah) renklerini aldlar, iran'da sfler tarafndan746 o kadar hrmet gren gk-mvisi rengi birok asrlardan beri Bizans saraynn ve devletin byk memurlarnn setii renkti.747 Osmanllar zamannda o kadar rabetsizlie dt ki,
(Srbistan Trihi, s. 341), Ner'den istinbt eden Hani -vald trihinden naklen, musalehay ve Ni'in Murad Be (Sultan Murad) tarafndan zaptn yazarsa da, bu zapt 1388 (791) senesinde gstermekle hat eder; on sene evvel vuku bulmutur (778/1376). 744 Susmanus inde legatis missis ad Amnratem, qui pacem ora -rent foedere icto in societatem acceptus est. Halkondilas. (Sultan Murad'm Susmanus'la anlamasna dir metindeki fkrann mehazdr.) Engel, Ni'in fethini, vukuundan on sene sonra gsterdii halde, musalehay da vukuundan on sene nce, yni 1364 senesinde (Bulgaristan Trihi, s. 459) gstermekle, ikisi bir trihte akdolunan iki sulh arasnda yir-mialt sene zaman fark ortaya karmtr (Halkondilas). Engel, bu hususta trih gstermiyorsa da, Bulgaristan ile musaleha zamanm tyin ediyor; Fere, Zihne, Drama ve Ro-dop Da'nda bulunan birok kalelerin zikredilen musaleha-dan bir mddet nce ele geirilmi olduunu da zikrediyor. Murad, mzkereler esnasnda Dimetoka'da ikamet ederdi; nk Hamd Bei'nin bu mnsebetle gnderdii tebriknmeye cevb 1 Muharrem 778 (21 Mays 1376) trihiyle bu ehirden trihlenmitir. (Mnet-i Feridun'da nu: 119 ve 120). (istanbul matbuunda Sultn Murad'm Hamd Bei'ne f-evil-i ehr-i muharrem'l-harm sene-i semn ve seb'n ve seb'am der mahrsa-i Dimetoka ibaresiyle hitm bulan ferman, Be'in gnderdii bir ahidnmeye cevaptr. Ni fethi iin Sultn Murad tarafndan Karaman-o-lu'na yazlan evhr-i zilhicce 778 ve Hamd Bei'ne cevaben yazlan evhir-i cemdiys-sniye 779 tarihli mektuplarn ikisi de Bursa'dandr.) 745 Sultn Murad ol k Edirne'de ikamet buyurup, Rm-ili be-lerbeilii Timurta Be'e inayet olundu. Timurta'n tedbiriyle birok umr- mstahsene icra edildi. Ezcmle Siph Olan askeri ihdas klnd. Vefat eden Siphler'in vazife ve timar -larnn evldlanna taksimiyle kul-olu mahrum olmamak o nm-dnn srndalr. Hfz- levazm ve esbb- sefer ve hizmet-i - asb- ester in voynuk askeri istihdam onun ihtir'dr. (T-c't-Tevrh, telhis, c. 1, s. 94). 746 Cme-i eyhin mavi rengi hakknda Hfz'm istihzalar buna dayanr. 747 Bizans mparatorlarnn setikleri yeil re nge mukabil, Husrev-i Nirevn Apame sibk'lhayl'inde mavi giymeyi terch ederdi. Prokop, ran Muharebesi, kitap: 2,2; Kostantiniyye ve Boazii, c. 1, s. 139.

Sayfa

202

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

Msevler'in pa-bu (pabu) ve serpularna tahsis olundu. Murad'm te'ss ettii voynak frkas -ki yukarda bildirilmitir- Pdihn tebeasmdan olan Hristi-yanlar'dan mrekkep bir asker takm olup, seferlerde en di hizmetlerde kullanlrlard. Ahrlar temizlemek, ve atlar, arabalar srmek bunlarn vazfesiyd. Mkfat olarak her trl vergiden muaf idiler. Osmanl sancaklar renginin tanzimi, asker maliknelerin slh, ve voynak-Iarn te'ssi Timurta/n himmetiyle vukua gelmi ve seferin sonuna doru vefat vuku bulan Lala hin'in yerine belerbei tyin olunmutur748. Cenk zamannda olduu gibi, sulh zamannda da I. Murad'm daim fikri, yegne maksad Avrupa ve Asya'da fetihlerinin diresini geniletmekti. te bu arzusuna dayanmak suretiyledir ki byk olu Yldrm Byezd'e komusu Germiyan hkiminin kzn almak istedi! Bu izdiva Pdiah'n arzusuna pek muvafkt; nk gen prenses, cihaz olarak zevcine pederinin en gzel memleketlerini getiriyordu749. Germiyano-lu'na teklifi tebli iin Bursa kads Koca Efendi'yi, sancakdn Ak-sun-gur'u, Samsama avu'un olu avuba Timur Hn', kad-efendi ile sancakdnn haremlerini, Byezd'in st-ninesini gnderdi ve bunlarn beraberlerine bin kiilik bir frka tahsis etti. Germiyan Bei Pdiah'm sefirlerini byk bir hrmetle kabul ederek, kz onlara verdi ve mr-i hurunu Prenses ile birlikte gidip de, zengisini tutmaa me'mr etti750. Bu ahs Murad'm saraynda istihdam olunarak, avu-ba'lk Samsama hanedannda kald gibi, emr-i ahur'luk (imrahorluk) mansb da onun ailesinde tevars yoluyla devam etmitir. Dn cemiyyeti Bur-sa'da o zamana kadar grlmemi bir debdebe ile icra edildi. Trihin hazr bulunduklarn bildirdii byk memurlar arasnda Aydn, Mentee, Kastamonu, Karaman belerinin Suriye ve Msr sultanlarnn sefirleri bulunuyordu; dete uygun olarak cmlasi Arap atlarndan, skenderiye kumalarndan, Rum esr ve esrelerinden mrekkep kymetdr hediyeler getirdiler; yalnz, Rum'dan dnme Evranos Be kendi milletinin en gzel delikanl ve kzlarndan seilmi yz esr takdim etti. Bun lardan onu duka altnlar ile dolu altn ve onu gm paralarla dolu gm tabaklar tamakta idiler; dierleri de altn ve gmten on leen, mineli bardak ve taslar, pahal talar ile mzeyyen ie ve kadehler getiriyorlard.
Gibin, Moracea Dosson, Solajc-zade, drs, Sa'd'd-dn, Hac Kalfa, Rav-v zattt'I-JEbrr. Mnet- Feridun'da zdiva talebini ine alan mektupla Germiyan Be -'nin cevapnmesi vardr. 750 asnigr-toas's Paacik Aa'y bile koub htnunu yenge eyledi. (T -c't-Tevartb,). (Mtercim)
748 749

Sayfa

203

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

drs bu mnsebetle Cennet'in bir yet-i Kur'niyedeki vehile yeryznde grldn zikreder751. Prenseslerin izdivacnda balarndan avu ile altn atld cihetle sa tbir olunan ibu hediyeler Sultn Murad'n huzuruna takdim olundu; Pdih Msr atlarn, Msr kumalarn Eyranos'a, Rum esirlerini Msr Sultn'na, vermek suretiyle cmertliini gsterdi. Asya belerinin hediyelerini limlere ve eyhlere datt. Gelin cihaz olarak Erigz, Tavanl, Simav, Ktahya ehirleririn anahtarlarn getirdi.752 Bu ehirlerin birincisi imdiki Germiyn Sancann en mhim kazalarndan birinin merkezidir. Ktahya'nn sekiz fersah kuzeybatsnda bulunan ikincisi meyveleri, her trl tabi ve sna mahsulleriyle mruftur753. ncs ulemdan hkmetin zaptna kalkan Simavna olunun (Simavna Kads olu eyh Bedreddn'in) doum yeri olmakla mehurdur. Bu Simavnaolu'ndan ile-rife bahsedeceiz. Drdnc olan Ktahya, yni eski Kutium ki Xe-nofon754 Acemler zerine seferinde buradan gemiti- Pursak (Porpuk) (eski Patis) nehri zerinde kindir. Anadolu eyletinin merkezi, Kk Asya valisi olan belerbeinin ikametghdr. Ktahya yedi byk ve gzel camie, yedi hamama mliktir. Hamamlarn en by Balkl Hamam'dr, k ortasndaki souk sulu byk havuzun iinde birok balklar bulunduu iin byle isimlendirilmitir. ehre hkim olan yksek da iki mstahkem hat tekil "eder ki, biri zirvesinde dieri etein-dedir. Yukardaki hat Gevhernigin nmyla yd olunur. Civar armut, elma gibi meyve aalan ormanlaryla rtldr; birok kaplcalar vardr M, sulan, amurlan fel ile romatizma anlanna bsbtn ifbah olmak hretini hizdirler. Gzel mesirelerini755, muhteem trbelerini grmek zere Ktahya'ya takm takm ziyaretiler gelir. Lgat sahibi Ahteri, eyh XGermiyani, ir Firki trbeleri bunlarn iindedir. bu ztn doum yerleri de Ktahyadr. Beyazdn Germyan-olunun kzyla izdivc u suretle geni ve zengin birka memleketi Osmanl Devletine ilhk etmi oldu. lkin Muradn
Kur'n- Kerm, M-Vaaka; 17, 18. [Ebedi (taze) lfee mazhar edilmi ev-ladlar (hizmet iin) etraflarnda dolanrlar, Man (kaynan) dan (dolu) byk kablarla, ibirklerle ve kadehlerle.] 752 Neri, varak: 15, drs, varak- 166. drs bu mnsebetle zevce intihb edecein zaman babasna, kardana bak; zr, o seninle onlar arasnda bir rabta tekil edecektir. mealindeki ve bir sahfe sonra da kadnlarn en iyisi zevcinin haytnn zevklerine lezzet katandr mealindeki arapa darbmeselleri yazar. 753 Ner, drs, Cihn-nma, 632, 641. 754 Renel, Tesvr- Esf&r- Keyhusrev, s. 28, 30, 31. 755 En mehurlar Aksu, Sultanbag, Kabes ve Sultan Byezd'dr. Cfaan -nma, s. 632, 641. :
751

Sayfa

204

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

arzusuna gre bu bir ey deildi. memleketlerinin huddun geniletmek ve kuvvetlendirmek iin kendisine her vsta makbl grnd. Osmanl mrverrihlerinin de itirf ettikleri vehile Hamd Beini, Germiyan ve Karaman arasndaki arzisinin hepsini kendisine satmaa zorlad. bedbaht Be, Sultann Ktahyada bulunuundan korkuya kaplarak, arzisinin czi bir ksmn muhafaza edebilmek iin memleketlerinin gzellerinden altsn terk etti: Birincisi Seluklu Sultn Ald-din tarafndan Beyehir (Beyehri) glnn dousunda in olunan Beyehirdir ki, Strabon Trugidis ismiyle kaydeder. kincisi o gln gneyinde ve daha kk bir gln kenrnda,mee aalaryla evrili bir daa arka vermi olan Seydiehridir. ncs Akxehirdir756, ki bu isimdeik sancan merkezidir. drdncs Eridirin basnda Hamd Sanca merkezi olan spartadr. Beincisi byk Eridir glnn dousunda Yalvatr.757 altncs da spartaya bir gnlk mesfede olan Karaaatr.758 Osmn ile birlikte Seluklu hkmdarlar arzisini aralarnda paylaan dokuz beden hkmetlerinin Osmanl Devleti tarafndan zaptedildiini grmlerdi: Karesi Bei, Germiyan hkimi, Hamd Prensi -birincisi Orhann zaferiyle, ikincisi kznn Byezdle evlenmesiyle, ncs Muradn zorlad sat ile- memleketlerinden mahrm oldular. Sultan Muradn istifde ettii sulhn ilk senesi zarfnda bu kk hkmetin yerine eski Seluklu Devletinin en dtou hududu zerinde belik zuhr etti. bunlar Osmanl Devletinin karsnda istiklilerini muhafaza ederek, arazleri, zuhurlarndan itibaren ancak bir asr sonra Osmanl memleketlerine katlmtr. Bu yeni hkmetlerde muhtelif aile saltanat srdler, ki Diyrbekir havlisinde Karakoyun-lular759, Mara sancanda
Cihan-nm, s. 618; Mannerin zannna gre eski Misteyadr (4, 2, s. 179?. Mak Knnerin tahminine gre, bu ehir Filomelium beldesi mevkinde in olunmutur. 757 Cihn-nma, s. 619, s. 640. Yalvacn eski Boris olmas muhtemeldir. 758 Kezlik. btn bu memleketler bal ok gller zerinde ve aal dalar eteindedirler; pek ok lezzetli meyve yetitirirler. Yalva, elmalar, armutlar, kirazlaryla mehurdiur. eridirde fstk ve gzel zm kar; zmn otuz alt eidi saylr. Cihn -nm, s. 641. bu ehrin duvarlar altndaki gln bebuuk fersah uzunluu, fersah genilii vardr. derinlii on zirdr. nisi adas ve Can adas nmnda iki ada da vardr. yar Mslman, yar Hristiyan olan bu iki ada halk cmleten balk ve kaykdr. civr dalarn tepelerindeki tekkelere birok balk gtrrler. akehiri ssleyen binlar arasnda birok zviyelerle OsmnDn silh arkadalarndan ve evliydan Buhri Dede, Nimetullah, Ahi Evren ve Trklerin Don -Kiotu Nasreddin Hocann trbeleri bulunur (Not:44), (Hoca Nasreddin bir hikmet shibidir. Don_Kiot bir budaladr; birbirleriyle benzerlikleri yoktur.) 759 777/1375'de zuhur ile 874/1469'da yklmtr.
756

Sayfa

205

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

Zlkadiriyyeler (Dlkadirliler)760, Ada-na'da Ramazan-oullar'dr761. Osmanllar'n harbci iddetleri imdiye kadar doudan ziyde Avrupa'ya mteveccih olduundan, bu hanedanlar balanglarnda ftih milletten bir endie duymadlar. Hatt muvakkat bir mddet iin mstakil bulunarak, kendilerini takviye ve tasarruf direlerini genilettiler. Bu trihte, Rodop ve Aksi us eteklerindeki ehirleri -ki vaktiyle Dragez ve Bodan'a itaatkr bulunmulard- fethetmi olan Timurta Makedonya'ya gelerek, tahrib edici ve intizaml olmayan askerlerinin banda t Arnavudluk hududuna kadar gitti762 ve Manastr, Pir-lepe763, teb (tib veya Ateb)764 beldelerini zaptetti. Erisu Da'mn te tarafndaki memleketlere hasar vermekte iken, Osmanl ordusunun asl kuvveti Balaban Be'in olu ince Balaban kumandasnda Sofya'y765 muhasara ediyordu. Balaban Be, Bursa duvarlar kenarnda Balabanck kalesini in edip de, ehri on sene mddetle muhasara altnda bulundurmu olan muhribdir. Sofya nce Balaban'm her trl mesasine birka seneden beri mukavemet etmekteydi ve muhsrlar sabrlarn kaybetmekte iken, gzel dnlm bir hiyle ehrin kaplarn Osmanllarca at. Uzunca Sevindik nmnda ndir bir yz gzelliine mlik bir gen, ehre girerek, Hristiyan olmu gibi telkki olundu; kendisini kumandann yanma doanc sfatyla kabul ettirdi. Birgn balkn avnda bulunan efendisini ehir hricine kararak, ve bir msait ndan frsat ganimet bilerek atndan aa alp, hayvann zerine balad; esr sfatyla Osmanl ordughna gtrd. Balaban, bedbaht kumandan, u suretle bal olarak mevkiin duvarlarna kadar getirince, ahl reislerinin zy edilmi olmasndan mitsizlie kaplp,
Zuhuru 780/1378, ykl 921/1515. Zuhuru 780/137, ykl 921/1515. 762 drs, varak: 167. Bratutu'nun Sa'd'd -dn'den tercmeten Arnavutluk ve Bosna ve Hersek Teshiri unvann kullanmas yanltr. nk Osmanl ordular bu defa Arnavutluk hududunu gemediler. II. Murad zamannda vuku bulan Ka-ra-ili fethini Hac Kalfa bu srada zikrederek, daha byk bir hatda bulunmutur. 763 Hac Kalfa'mn Rum-Hsi, s. 96. 764 skp ve Karatova ile tip bir gen tekil eder; tip her ikisinin ortasmdadr. Bu, Niketas'm Stonipion dedii yer olmak gerektir. Ulahlar Varna'y aldktan ve Sakarya (?)'y harb ettikten sonra, Ahioli (Ahyoli)'yi hasara urattklar zaman Ni gibi buradan da ahlyi karmlardr. (Bunu yalnz Avrupallarn barbar dedii Osmanllar yapmaz; Bul garlar bile Rumeli'deki Mslmanlar' hicrete mecbur ettiler.) 765 Takvim't-Tevarh'de Balaban hakl olarak Sofya fatihi olarak zifc ed'lmitir. Hac Kalf a Rum-tli'de Lala hin'in fethett'gini zikrediyors da, Lala ahin 777'de rtihl etmiti. Sa'd'd dn de bu hatda bulunu yor. li'ye de mracaat.
760 761

Sayfa

206

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

teslimiyeti kararlatrdlar; ehrin anahtarlarn Trkler'e verdiler (784/1382).766 Triadia ismi dah verilen eski Sardika, yni Sofya ehri Rodop ve Balkan eteinde Samakov (Oskus) nehrinin sulad bir sahradadr. Kos-tantin'in olu mparator Konstans ile rakibi olan llirya mparatoru Vet-raniun'un mehur mlakat, tasviri Osmanl irlerine hakk iir ile do lu sahifeler ilham eden bu sahrada767 vuku bulmutur. Bu garb mlakatn ne netice verdii malmdur. ki ordu, birer dire768 tekil etmi olarak, iki imparatorun sulh mzkerelerini seyretmekte iken Vetraniun' un askerleri birdenbire Ya galebe etmek, yahut Konstans ile beraber lmek isteriz diye bardlar. Bu tehdd grltlerinden ve etrafta iitilmekte olan silh seslerinden korkan llirya mparatoru tacn bandan kararak, rakibinin nnde dizlerinin zerine kt769. Sardika, mparator Maksimus'un doum yeri ve mhim bir rhn meclisin toplanma mahalli olmakla mehurdur.
Bratutu'da Sa'd'd-dn, s. 125. Mnset- Feridun'da Balaban'm Padl&a Ja olan arzasna mracaat; 15 Receb 788 tarihli memuriyet berat d dercedilmitir. Bu vesikalardan birincisinin ve SUvestr D asi tarafn dan tercmesi Fransa Enstits Trihi ve Muhtralar unvanl eseri yedinci cildinde grlr. Sofya'nn ele geiriliinin vukuu suretini yazan nce Balaban'n arizas: Drr-i devlet-medr ve sdde-i sadet-iktidra arz- bende-i b-mikdr budur ki: Devletl Hudvendigr- Kmgnn eyym- hmynlarnda Sofiya teshirine tedbr zere idik ki bu cnibden Uzunca Sevindik doanc mrted eklinde kasaba- mezbrede be olan Ya-foka Ban ile imtiza edp musahibi ve doanc-bas oldukdan sonra evst- seferde bir rz- frzda hev mu'tedir olmala sayd- ikre kup seyrne megul iken, Ban doanc-ba ile Tatar-Pazan canibine av kovalayarak hayl mesafe kat' edp haem- hademden dr derler. Bu esnada akam karb olma-la menzil arayup slm smurunda bir Cariyeye rast gelirler. Do anci-ba frsat fevt etmeyerek derhl atdan inp Ban'a 'c -zetinizle kye varup Etrkden yem ve yiyecek getreyim' der. Ban atndan inp doanc gelince (gelinceye kadar) tevakkuf eder. Sevindik, Deli Balaban ile Ahmed Gz'yi kyde bulup ahvli lm eder; sidii me'klt Ban'a gtrp 'Trkler bizim bunda idmizi bildiler' der. Ban yalvararak 'Nasl beni hals edersin?' dedikde, o da 'Seni esvaba sarup orman iinde saklayarak ben iki bargr ile gideyim, Sofiya'dan asker getirp seni hals edeyim' demi. Ban da bu tedbre kail olmu. Doancbai tekrar kye gelip Balaban'la Ahmed Gz'yi Ban'in yanma gtrerek 'Beni de tuttular' der. Bunlar Ban' Filibe'ye getirdiler. Doanc Sevindik'e riyet olunup Ban der-zencir olarak sdde-i saadete gnderildi. Bu bendeleri askir-i mansre ile doancy klauz edp Sofiya'y gr ile yardk. O bild ve nevh kamilen teshir edilerek sikke ve hutbe nm- erf-i pdih ile ziynet buldu. Bu haber-i meserret ile doanc Sevindik ve Gz Ahmed kullar huzr- hmynlarna gnderildi. mddir k in-yet-i aliyyeleriyle kmkr buyurulup irlerine mcib-i izdiyd- gayret ola. Bak ferman devletl Hudvendignndr. Bende: nce Balaban (Mnet- Feridun, c. 1, s. 106 - Pek az mahalleri melen.) 767 Vilermus Trensis Strania diyor. 768 drs bu mnsebetle birok farsa, iirler dercediyor, ki Hfz'n, raz'm ltif ovalar hakkndaki iirlerinin, benzeridir. 769 Gibin, 18, c. 2, 8. 115-117.
766

Sayfa

207

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

Hunlar770 tarafndan yama ve Ulahlar tarafndan771 tahrib edilmi iken, harabeleri arasndan Sofia n-myla tekrar zuhur etti. Trih htralarndan baka iinde bulunan mden sular, menblar, camileri, hamamlar, bilhassa mevkii ona Avrupa Trkiyesi ehirleri arasnda yksek bir mevki tyin etmitir. Edirne'nin ele geiriliinden beri Murad ile Yani Paleolog arasndaki dostne mnsebetler haleldar olmam idi. Tabatyle birbirine hasm ve rakb olan iki hkmdar arasndaki bu uyuma Sultn'm fetihleri Bizans mparatorluu arazsinden ziyde Srbistan, Bulgaristan, Ulahya prensleri ve mparatorluun zaaf ierisinde bulunmasndan istifde ederek istikllini iln eden birka s Rum kumandan elindeki araz ile genilemi olmasndan kaynaklanyordu. Bununla beraber Yani Paleolog, Hristiyanlk leminin dmnyla yedi senelik bir anlama ykne, hibir ikyet etmeksizin tahamml ettikten sonra, Rum Kilisesi mezhebinin bz hususlar bakmndan Ltin Kilisesi'ne msadekrlk gsterildii halde, Hristiyanlk metbunun himayesine nail olacan md ederek, Papa V. Urben ile bir ittifak ahidnmesi akdetti. Bu himyeflen Osmanllarca mukabil olan mevkii bakmndan belki bir deiiklik husulne msait olacak mhim menfaatler elde edebileceinf md ediyordu; nk Murad'n mttefiki olmaktan ziyde onun emirlerine uyan birisi olduunu kendisinden saklayamyordu. Papa, bu ahidnme ile Yani Pale-olog'a on kadrga, binbe yz svari, bin oku ile yardm edeceini va-ad etti. mparator, gsterilmesine karar verdii mezhebi msadeleri resmen tasdik etmek zere, Roma'yi gitti. u. suretle Vatikan saray, kaplarn -Byk Kostantin ile arlman'n hazn malbiyetlerinin hameti olan- iki sye-i z-tca kd etmi oldu772. Yani Paleolog, drt kardinalin huzurunda, hakk Katolik Hristiyan olmak zere Papa'nm yksek nfuzunu ve Baba ve Oul'un ahslarnda Rh'l-Kuds'n vcdunu itiraf ve Rum Kilisesi'nin hatlarndan dnerek, Kuddas'm ha mursuz ekmekle icra olunabileceini tasdik etti; mteakiben btn tebeasn Ltin cematine sokacan vaad ve kilisenin o zamana kadar Katolik
Hac Kalfa'nn Rum-ili'si. s. 51. Andronikos Komnen zamannda, Niketas, 3,3, Manner, Ulah-lar*n bu tahribinden hi bahsetmez; Geiza*nin; vefatndan sonra, Manuel Komnen'in bu noktada n hareketle Macaristan hakkndaki tasavvurlarn icra etmek azminde bulunduunu da sylemez. Cinnamus'dan (5,5) tercmeten Striter'de, 3, 1161. 772 Beinci Urban, Kostantin ile arlman'a dellet eden iki imparator glgesini Vatikan'da kafcl erefine nail oldu. Gttin, c. 6, s. 385.
770 771

Sayfa

208

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

hkmetleri tarafndan kabul olunmayanlara varncaya kadar hukukunu tasdik ile, defa secde ettikten sonra Urben'in ayan, elini, azn pmesine ve Papa hazretlerinin katrnn yularn ekmesine msade olundu. Ne re ki mparator bu kadar yaltaklanmalardan umduu semereyi elde edemedi. Papa Yani Paleolog hakknda Fransa Kral'nm ve dier Bat Avrupa hkmdarlarnn gayretlerini tahrik etmek midinde iken, buna muvaffak olamad. mparator, Kostantiniyye'ye avdet etmek zere, Venedik'ten geerken, bu ehrin -kendisine birok bor mukabili paralar vermi olan- te'mnt talep etmek kstahlnda bulundular, mparator'da te'mnt olacak herhangi bir sermyesi bulunmadndan, alacakllar Senato'ya mracaat ettiler; Sento, borlarn vermedike Cumhuriyet'in arazsi dna kamayacan medyuna (mpara-tor'a) tebli etti. Muhteem Mahbus, yokluunda hkmetin dizginlerini idareye memur etmi olduu byk olu Andronikos'a, mparatorluun btn kaynaklarn ve ihtiya grld takdirde kiliselerin haznelerine elkoymak suretiyle, ark mparatoru'nu daha ziyde mevkuf kalmak arndan muhafaza etmesini keml-i ehemmiyetle yazdysa da, te'sri olmad. Andronikos babasnn ricalarn iitmezlie geldi. Yani Paleolog'un mev-ki gittike zorlayordu; ikinci olu Emanuel -ki oulluk vazifelerine Andronikos'dan ziyde vkf idibtn arazsini satarak tmparator'u Venedik tacirlerinin elinden kurtard. talya'ya seyahatinin elm neticeleri, mparator Yani Paleolog'a Trk-ler'le ekimesinde ne Papa'nn kadrgalarna, ne de dier Hristiyan hkmdarlarnn yardmlarna istind etmemesi lzm geleceini isbt etti. Sultn'n hiddetini celbetmi olmasndan dolay ba zerinde dolamakta olan frtnay defetmek ve kudretinin bir bakiyyesini muhafaza edebilmek iin istanbul'a avdetinde,773 drt olundan ncs Te-odor*u Pdiah'a gndererek, Osmanl ordusuna kabuln istirham eyledi. Bu tahkir edici itaat mparator'un md ettii neticeyi verdi; Sultn, mparator'un Hristiyan reisleri ile ittifak tasavvurunda bulunmasn affetti; M hkmdar arasnda tekrar gzel bir zahir imtiza teesss etti.
1370/772 senesinde. Halkondilas' diyor ki: Reversusque Byzantium, misit legationem ad regem Amuratem; proeterea filium in januis regiis stipendia facere jussit. (Bizans im paratorunun olunu Pdiah'n. huzuruna gnderdii hakknda metindeki ifdenin mehazdr.) Franzes, Yani Paleolog'un Roma'ya seyahatini Andronikos'un Sultn Murad'm oluyla ittifakndan sonra zikretmekle byk bir zamanlama hatsnda bulunuyor. Bir de yine bu mverrih, Yuan'n drdnc olu olup da Halkondilas'm Dimitrius dedii bir prense Misel ismini verir (Franzes, 1, s. 11).
773

Sayfa

209

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

Yani Paleolog'un temiz niyetlerini inandrmak iin Murad'a gnderilml olduu bu olu, bir mddet sonra mparator tarafndan davet olunarak, Kantakuzen veresesinin ksa bir mddet nce vefatndan dolay, onlardan Bizans mparatorluu'na kalan araziyi ve hkmranlk iaretlerini almak zere oraya gitmee memur oldu. Yine o srada mparator byk olu Andronikos'u hkmet ilerinden ekerek, imdiye kadar Selanik valiliinde bulunan olu Manuel'e verdi. Andronikos bu tercihten muber olarak, intikam almaa karar verdi. Murad'n olu Savc'da duygularna ve tabiatna bir beraberlik buldu; aralarnda bundan byle bir kuvvetli rabta hsl oldu. kisinin de ilerinde bir tama' atei, vucdlannn sebebi olana kar bir garez mevcd idi. Sultn Murad, Asya'da bir isyan bastrmakla megul olduu, yani Paleolog da mevkiinin glklerini unutmakta bulunduu srada.Avrupa'daki Osmanl kuvvetleri hey'et-i mecmuasnn muvakkaten kumandanlm hiz olan Savc le tamahkr Andronikos, her ikisi babalarnn aleyhine fesad tertb ediyorlard. Pdih, bu cinyetkrca teebbs haber almas zerine, mparatora, kendi nezdine gelip de Andronikos'un hareketinden hesap vermesini ihtar etti. Sultn bunun akabinde Avrupa'ya geti; Bizans yaknnda,774 Aprisidion'dan uzak olmayan bir yerde, s prenslerin ordughlarn kurmu olduklar seylbe kenarna asker dkt. Gecenin karanlnda at ile sel suyundan geerek, silere afv vaadinde bulundu ve vazifeleri diresine dnmelerini yksek sesle ihtar etti. Pek ok defalar harb rehberi olmu bulunan bu kuvvetli ada iitilince, Savc'mnl askerleri kendilerini beklemekte olan cezadan korkup, takmyla mevkilerini terkederek, Pdihlarn atfetini istirhama geldiler ve gen ehzde'nin emrine itaat mecburiyetinde bulunduklarn beyn ile zrlerini bildirdiler. u suretle vefaszla ve taraftarlanndan mahrumiyete dr olan Savc, az miktardaki sdk refakatileri ve fesada dhil olan Rum asalet sahiplerinin oullaryla birlikte, Dimetoka'ya can att. Murad, Savc'nn izini takip ile. Dimetoka'y hemen muhasara, ve muhafzlarn ktlkla teslimiyete zorlad. Hiddetlenmi olan Sultn, Rum mparatoru'na vermi olduu yemine binen.775 olunu

210
Sayfa

Bizans ve Osmanl mverrihleri bu hususta bsbtn ihtilf halindedirler. Berikiler Savc'nm isyan ve pederine malp olduu muharebe Anadolu tarafnda Kete (Kite)'de vuku buldu derler (Takvm't-Tevrih, sene 787; Bratutu'da Sa'd'd-dn, s. 122; drs, varak: 170). Lkin mevkiin tyininde ittifak eden Bizans mverrihini (Halkondilas, Franzes, Du-kas) takip etmek daha dorudur. 775 Bizansl ve Osmanl mverrihler s ehzadenin ismi hakknda mttehid deildirler. Dukas
774

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

idam ettirdi776. Rum asilzadelerine gelince, cmlesinin huzuruna getirilmesini isteyerek, ehrin duvarndan Meric'e attrd. Birdenbire ordughndan kan bir tavann bir sr kpein takibinden pek g kurtulabildiini grerek tebessm etmek garip cesaretinde bulundu. Bir istihz-y777 ile korkak hayvann firarn. Rumlarn hakrne tahammllerine benzetiyordu ki, ark dncesi bu benzetmeyi daha messir bir surette ortaya koyar778. Sultn, kendisinin oluyla birlikte fesd tertb eden babalarn hepsine onlar kendi elleriyle boazlamalarn emretti. Bu irdeyi ikisinden madas icra ettiler. O ikisi de, itaatsizliklerinin cezas olmak zere, haytlarndan mahrum oldular779. Murad, tamamiyle intikam aldktan sonra -kendisi Savc Be'e cezasn verdii gibi- mparator'a da olunu cezalandrmasn emretti. Yani Paleolog, vaadinde sebat ederek, ve zellikle mthi mttefikinden korkarak, Andronikos'un gzlerini kaynar sirke ile yaktrd. mparator'un ikinci olu Manerin byk kardeinin yerine pederine halef olacan renmek kendisine kfi geldi. ki hkmdarn hkmetini bir mddet-ik tehlikeye drm olan fesad ite bu suretle yok edildi. Sultn Murad'n olu hakknda gsterdii iddetin sebebi etrafndaki temh erbabna messir bir ibret vermekten ibaret olmad zannedilebi-lir. Savc hakknda oullarndan Byezid nezdinde vukua gelen teebbsleri ehzade hakknda derin bir kskanlk beslediini ve oktan beri idamn tasavvur ettiini zannettirmektedir. Sultn Murad bir gn Byezid'e aadaki mektubu yazd:780 Hliy Rum ili belerbeisi emr'l-mer'-kiram Ti-mrta Paa dm- ikble birle askir-i nusret-i messir tyin olunup, Manastr ve Pirlepe 'dy- hksr zre revana klndkda, bi-avn'llah- tevfkh, varub
(2,22) ismi de syler: B-yezd, Savc, Gndz. Onun rivayetine nazaran gzlerine mil ekilen Gndz'dr. Osmanl mverrihler, Savc yahut Sve-ci'nin idamndan bahsederler ve Murad'in nc oluna Y-kb ismini verirler. Franzes de Murad'in Avrupa'da brakm olduu olunun isminin Ms elebi olduunu syleyerek, Byezd'in oluyla kartrr. Halkondilas, shhate yaklaarak Siaaus yazar. 776 Franzes, 12; Dukas, 12, s. 22. 777 Mverrihin burada kulland infemale vasfn -ki bu fkralarn mehaz olan Rum mverrihlerinden alnm olacanda phe yoktur - kalem tercmeden istintf etmitir. 778 Trkler Rumlar' aalayarak tavan diye isimlendirirler. 779 Halkondil, I,s.l4. (Rum asilzadelerinin oullan Dimetoka kalesinden atlarak idam olunduklarna gre babalarna boazlattnlmalan mmkn olamaz. ) 780 Bu mektup ve alttaki cevapnme fkras, me'haz - asl olan Mnet-i Feridun'dan alnd. (Mtercim).

Sayfa

211

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

bilcmle kla' ve bk'yla feth ve teshir edp, badehu karl -ili'ne tevecch eyledikde, olyerin ahlsi harac-gzrlk artyla itaat eyleyp, ve Selanik ehrine dek akn salup, salimen ve ganimen avdet edp ve ndan bild - Arnavud'a varup Hersek ve Bosna fethine megul iken, bejlerinden harc verriz deyu tazarru-nmeleri gelp, tevakkuf olundu, imdi malmun ola ki: Evvel bahr- hceste-sr-da 'dy- Engrs zre azm seferim vardr. mddir ki ihtidas mes'd ve intihas mahnd ola. n'llh Tel hkm-i erifim sana vusul buldukda, gerekdir ki cem'iy-yt ve yaraile hzr olasn, ki benimle refk olman lzmdr ve Karesi ilinde olan nr-rdde-i cihn-beyn karndan Ykub km-bn-i ahvlinden haberdr olup, ve Bru-sa'd beki olan olum mhr-i sipehr-i ehriyr ve drr-i evc-i nsfet.ve kamkr Savc Be, tl-i Allah mrihl-azz. canibinden gaflet etmeyp, vki olan savanihi hlt i'lm ve i'ln edesin. yle bilesin. Tahriren f-ev'il-i ehr-i rebiyy'levvel sene-i seb'a ve semn ve seb'a-ma-iteh, be-makam- Edirne. Byezid'in cevapnmesinde biraderlerine mteallik olan fkra udur: Cenb- Muall-nisb karndam Ykub Be, zif'llhi kadrini keml-i adalet zre olup, lkin Savc Be ahvliy-n Brusa kads bir kd gnderp, ayniyle derkse kl-nup, sdde-i seniyyelerine irsal klnd.781. Bu iki vesikadan zahir surette anlalr ki, Sultn Murad, olu Sav -c'nn sonunun nasl olacan tasavvur etmiti. Andronikos ile Savc'mn talihsiz teebbslerini, daha az cretkrne olmayan ve fakat bsbtn baka bir surette vuku bularak, zten za af hlindeki Bizans mparatorluu iin vahm neticeleri icbettiren dier bir hdise takip etti. u kadar ki, bu hdisenin msebbibi olan m -parator'un dier olu Manuel, Andronikos derecesinde felkete mruz kalmad. Sultn Murad, mparator'u hakir bir mevkide tutmakla beraber Manuel'in cr'etkrca hareketi, Pdiah'm kendisine muhalefet cesaretinde bulunan zayfn meziyyetlerini takdire muktedir bulunduunu isbat et ti. Manuel, Dimetoka'daki mthi vak'ay ve Sultn'm vesayeti altnda yaamaa tahamml eden pederinin korkulu hlini nazar- itibra almayarak, vl bulunduu Tesalonik (Selanik) de oraya yakn Farae (Serez, Siroz) beldesini

Sayfa

212
Bu fkrann Hammer'deki tercmesi aslna tammiyle mutabktr; yal-. nz tercmenin sonunda, b&b- muadeletinizden evmr-i ceddeye intizr zereyim mealindeki ibare aslnda, yoktur. (Mtercim).
781

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

Osmanlar'n elinden almak tasavvurunda bulundu.782 Murad bu hyaneti gizlice renerek, veziri Hayr'd-dn Paa'y Selnik'i zaptetmek ve Rum Prensi'ni l veya diri getirmek zere, bir ordu ile onun aleyhine evketti. Manuel, kendi kuvvetinin mis olan bu askere mukavemet edemediinden, Osmanllar yaklatnda ehri terk ile, deniz yoluyla Bizans'a doru gitti. Lkin mparator, yeniden Murad'n phesini celbetmek ve hiddetine uramak korkusuyla, fi-rr oluna bir iltica yeri vermee cesaret edemedi. Manuel, pederinin gsteremedii snacak yeri adann Ceneviz valisinde bulabilmek midiyle Lesbos (Midilli) adasna gitti; lkin Murad'n nm oraya da dehet vermi olduu cihetle, Midilli liman kendisine kapand783. u mkil hl iinde Pdiah'm huzuruna kp da, atfetine mracaat etmek cesaretini gsterdi. mdi beyhude olmad. Murad dmannn gsterdii emniyetten memnun kalacak derecede li?enbha sahip idi. Manuel'in istikbline kt, hatal hareketlerini yumuak szlerle ayplayarak zr dilemesini tevik ve bundan byle mparatorla kendisinin arasnda iyi bir uyumann Rumeli ilerinin iyi olmasna bal bulunduunu ilve etti. Bunun zerine Manuel, hatsn itiraf ve vki hareketini metbuna kar bir hiynet eseri olmak zere vasflandrarak, affn talep etti. Pdih talebini kabulde abuk davrand. Murad, daha ileri gitti, Prens'i babasnn nezdine gnderdi ve iyi kabul edilmesini bildirdi. te o zaman Osmanllar'n kuvveti ve Bizans mparatorluu'nun zaaf yle bir derecede idi ki, mparator, kendi olunun aleyhinde Sultn ile ittifak iinde hareket ettikten sonra, velahdine payitahtnn kaplarn -korkun mttefikinin msadesi olmadka- aamad. Bu sradadr ki, (788/1386), Murad'n en mmtaz kumandanlarndan biri olan ve en son sava olan Selnik'i zaptetmi784 bulunan Hayr'd-dn Paa vefat etmitir785. Hayr'd-dn Paa, mahir bir general ve akll bir mavir hreti brakmtr. Gerek Rum, gerek Osmanl mverrihlerinden Hayr'dBu vak'ann hikyesi kf derecede isbt eder ki, Bizansllarn Fereasi, eski Veroya yni imdiki Karaferye deil, imdiki Serez ehridir; nk ManueFin basmak istedii bu ehri Halkondilas Fere, Franzes de (bb: 11) Serez ehri diye isimlendirirler. Veziri de Halkondilas ftaralipasas, Franzes ise Heratinis ismiyle yd ederler. Hayreddin Paa' nn ismi evvelce andarh Kara Hall; olunun da ismi Al idi. Bundan dolay Frnzes'in burada peder ile, vezrette pederine halef olan olunu ayramad grlr. 783 Halkondil, 1, s. 16. Franzes, s. 11. 784 Selanik daha sonralar yine Rumlar ve Venedikliler tarafndan zapto-lunmutur. 785 Hac Kalfa, Takvm't-Tevrih, s. 174; Hadkat'l-Vzer.
782

Sayfa

213

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

dn Paa hakknda bir hkm vermee ehil olmak zere bize en ziyde vesikalar brakan Halkondil'dir. O mverrih bu mehur zta mtaallk vesikalar arasnda Sultn Murad ile bir konumasn yazyor ki, aynen naklediyoruz: Hayr'd-dn Paa bir gn efendisine der ki: - Sultn Murad, md edilen maksada vsl olabilmek iin harb ilerini nasl idare etmek lzm gelir? Murad, u cevb verir: - Msait frsatlardan istifde etmek ve askerin atfetle muhabbetini kazanmak suretiyle. - Lkin frsatlardan istifde demekle ne kastediyorsun? - Maksada sevketmesi lzm gelen vstalar her trl ihtimle gre muvzene ve mukayese etmektir. Hayr'd-dn glmee balad ve dedi ki: - Tabiatn seni byk bir kiyasetle mtehalk kldn gryorum, lkin yaplmas lzm gelen eyleri evvelden bilmediin ve kendi kendine danarak bir ciheti red ve dier bir ciheti kabul etmee m uktedir olmadn halde, bu vstalar nasl muvzene edeceksin? Bir eye karar verilince, onu derhl icra etmek lzm gelir Mahir bir kumardan maveresinde gayet ihtiyatkrne davranmal, icrada yldrm gibi sr'-at, ordunun banda nmne-i imtisal olacak kahramanlk eserleri gstermelidir.786 te vezr ile Murad, bu trl hikmetli kaidelere uymak suretiyle Bizans mparatorluu'nun fethine hazrlandlar. Hayr'ddn Paa, Sel -nik'in zaptndan sonra, yukarda yazld zere, birok vilyetleri hner ve meziyetleriyle fethedilmi olan Rum mparatorluu ehirlerinden Ye niehir'e giderken irtihl eyledi. 787 Karaman Ailesinin Asl Hayr'd-dn Paa'mn vefatyla Rum mparatorluu'nda zuhur eden karklklar, o zamana kadar bu heybetli vezirin hakimane idaresi ve nmnn deheti sayesinde sknet hlinde bulunan Osmanl dmanlarn

214
Sayfa

Murad ile Hayreddin arasndaki bu konuma, Piros ile generali arasnda vuku bulduu rivayet edilen grmenin tak-ldi gibi grnyor. Halkondilas, o konumay nakletmekle, Hayreddn'in asker kumandan ve hkmet adam olarak hiz olduu ve kendisinin vd meziyyetleri gstermek istemitir. 787 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall), Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 1/152-176.
786

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

uyandrd. Karaman Bei, Rumlar'n hazrlad fesadn henz yattrld ve Hayr'd-dn'in tecrbesiz bir delikanl olan olunun pederinin makamna getii zamann, Sultn Murad'm dima ykselmekte bulunan kuvvetine kar gnlnde gizledii garazn izhrna, tamahk-rne tasavvurunun fiil mevkie koyulmasna msait olduunu788 zannettirdi. Bu esnada Osmanllarla Karaman Beleri arasnda meydana* gelen dmanlk, Karaman ailesinin snmesine kadar, yni, birbuuk asr devam eden kanl muharebelerin mukaddimesi olduu cihetle, Seluklu Devleti harabelerinden ne'et eden aileler iinde Osmanl hanedanndan sonra en kuvvetlisi olan bu silsilenin asln bildirmek gerekmektedir. Rum (Anadolu) Sluklular'nn birinci pdih Byk Al'd -dn'-in saltanat zamannda, Ermeni kavminden olduu halde eyh Baba ll -yas'n789 en mutaassp taraftarlar srasna gemi olan Nr Sf Konya'ya gelip yerlemiti. Olu Karaman, Sultn'm nazar- tevecchn kazanmakta gecikmedi. Seluklu hkmdar, hemiresini ona verdi ve emr-i ahurluk hizmetiyle taltif etti. Nur Sf Kilikya'nn790 kuzey batsndaki da silsilesi zerinde ve Silifke yaknnda bulunan Varsak kazasnda mesken tutmutu; Silifke'nin791 Rum mutasarrf Nr Sf'nin mezhebine kazanlarak, sk sk kalesine kabul ederdi. Karaman'n babas ve mrdleri bir gn muhafzlarn emniyetinden istifde ile, kendilerine dima cmerte misafirperverlik gsteren kumandan dam ve mev-k istil ettiler. Bu muvaffakiyetin haberini alan Al'd-dn, Karaman'792 -pederinin anszn zaptettii- ehrin hkmetine tyin ve Silifke civarndaki Lrende'yi793 de kendisine verdi. Bir mddet sonra Karaman ticar eya sandklar iinde asker sokmak suretiyle Ermenak (Ermenek)794 kalesini zaptetti.795 Yeni Karaman hkmetinin
Ner, varak: 68, Karaman Bei'nln Osmanllar'a harb iln etmesine Hay-r'd-din'in olu Ali Paa'nn genclt ve tecrbesizlii balca sebep olduunu bilhassa zikreder, tdris, varak: 179. 789 Baba lyas, ihtillci tasavvurlarn uzun mddet bir tasavvuf mezhebi rts altnd a kurduktan sonra, Amasya halicim tahrik teebbsnde iken, ecel -i kaza ile vefat etmitir. Cenbi, s. 207. 790 Cenb, s. 213; Chn-nm, s. 611. 791 Kilikya sahilinde eski Siluziya'dr. Seyyahlar orada kiliseye evrilmi bir mbed, byk bir havuz, Rum kitabelerini hvi mezarlar ile Sen-Jan -valyeleri'rrn eski bir atosunu -ki bunun duvarlarnda henz zlememi Ermenice kitabeler vardr- ve Gksu (Kalkidanus) kenarlarna dalm birok harabeler grrler. Bofor'un Karamanla eserine mr. s . 232. 792 tTabl ve alem gndererek, Cenb, s. 213. Ner, varak: 15 ve 16. 793 imdiki Karaman ehrine yakn Lrende harabelerini henz hibir Avrupal seyyah grmemitir 794 Ermenak, seyyahlarn nazar- dikkatini celbetmee ayandr. Strabon'un Safran dedii maaralar ile Trk corafyaclarnn bile tabiat hrikas saydklar Berkuris'.a, Gar bunun
788

Sayfa

215

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

merkezi olan Ermenek'den etrafndaki ehirlerin cmlesi zerine asker sevketmekte, ve her evkinde muvaffakyt kazanmakta olan olu Meh-med, evvelce de bil-mnsebe yazld vehile, Gys'd-dn Keyhus-rev'in vefatndan sonra, esfilden Cimri nmnda bir Trk', zz'd -dn'in Krm'da vefat etmi olan olu olarak tantmak teebbsnde bulunmutu; hiylesi netice verdi. Sahte ehzade796 nmna Seluklu hkmdarlarnn payitaht olan Konya'y797 eline geirdi. Lkin bir mddet veziri Bervne marifetiyle Seluklu Devleti'ni idare etmi olan Mool Hn Abaka, ems'd-dn Cveyn'yi798, yalan iddiada bulunan Cimri'nin Mehmed Be yardmyla tahtndan ayrm olduu gen Gys'd-dn'in Konya'ya tekrar dnmesi iin imdada gnderdi. Saltanat davacs ve hmisi ok zaman gemeden ecel-i kazaya uradlar. Karamam Mehmed Be'in beikte bulunan Mahmd nmnda bir olundan baka evld kalmamt. Bu vak'a henz ortaya kmakta olan Karaman ailesini bsbtn imha edecek gibi grnm ise de, Mahmud genlik ana gelip de, bir an iin zaafa urayan hanedannn kudretini takviye edince, bu aile yeni bir kuvvet ald. Seluklu hkmetinin sukutundan sonra, Mahmud Ermenek'de yerleerek, btn Karaman hava lisi hkmdar sfatyla, Bedr'd-dn unvann ald. Yahi Be ve Sleyman Be nmnda iki olu kald. Birincisi pederinin yerine geti799 te Karamanllar, Osmanllar hakkndaki hasedlerinin birinci defa olarak zuhuru zamanna geldiler. Sultn Murad'n saltanatnda Yahi Be'in olu ve halefi Al'd-dn, Galtia'daki byk emlk sahiplerinin (Ahiler) kardklar ihtill mkiltmi artrmak ve yeni kuvvetlerle isyan iddetlendirmek iin Varsaklar' Ankara ihtillcileriyle birletirmee tahrik etti. Ancak Ankara'nn
yaknndadr. 795 Hezrfen, Ermenek zaptna dir, Pahimares'in Menderes zerindeki Tripoli'nin zapt hakknda syledii rivayete benzer bir rivayet ileri srer. Bundan Ermenek'le Tripoli'nin bir olduu deil, ancak Bizansllarn Ermenek zaptyla Tripoli zaptm kartrm olduklar neticesi karlmaldr. 796 Daha nce beyan olunduu vehile, defterlerin bugn (mverrih zamannda) uygulanan usl ttzre Trke ve Farsa'da tutulmas usln icd eden Cimri'dlr. 797 Neri, varak: 16. 798 ems'd-dn, Cveyni, Abaka Hn'n selefini idamndan sonra vezir tyin olunmutu. 799 Ner, varak: 16. Mahmd, Hicret'in 707. senesinde vefat etmitir. Hezrfen, Cenb ye Eb'lFid'nm ne u ahvlden, ne de hkmdarlk kudretinin bu intikalinden malmatlar vardr. Onlar, Karman'm olu Mehmed'den Al'd-dn'e geerler. Neri, (s. 68), Al'd-dn'in ecere-i ensbm dercederse de, Yahi Be -brhm-'in onun pederi olduunu syler. Bu halde Al'ddn Karaman Sllesinden, Nr--sf'nin olu Karaman'dan balayarak,beinci hkmdar de mek olur, Bu hkmdarlarn sras yle idi: 1) Nr-sfTnin olu Karaman; 2) Mehmed; 3) Mahmd; 4) Yahi Be-brhm; 5) Al'd-dn.

Sayfa

216

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

zapt ve Murad'n kermesi Nef-se'nin Al'd-dn ile izdivac bir mddet iin asayii iade etti800. Bu andan itibaren Karamanllarn hasedleri, kendisini Osmanl padiahna balayan ahidnmeyi bozmak iin frsat arard. Savc'nn fesadn ve Hayr'd-dn Paa'nn vefatn pek msait buldu. Binenaleyh Varsak, Turgud, Bayburd airetlerini, Kk Asyada serserice dolamakta olan Trkmen ve Tatarlar' bayrann altna toplad.801 Murad, Rumeli'de belerbei bulunan Timurta'm o vilyetlerin btn asker kuv vetiyle Asya'ya gemesini emretti, ki bu askerin iinde iki bin Srbl yardmc kuvveti de bulunuyordu- Pdih, Ktahya sahrasnda geit resmi icra ettirerek, yeni hasm aleyhine yrmee hazrland. Sultndn Ktahya'da ikameti srasnda, Msr Sultn, mutantan bir sefaret vastasyla muhabbetini arzetmi ve pahabiilroez hediyeler gndermi olduu cihetle, Karaman Bei, iki dman arasnda kalmaktan korkarak, Osmanl Pdiahyla anlamasn yeniledi ve intizamsz askerinin Hamd802 arazsine verdii hasarlardan dolay zr dilemek relerini arad. Lkin vakit gemiti; harb arzusu ile yerinde duramayan gen vezr Ali Paa, her trl sulh teklifini reddetti; Osmanl ordusu Konya Bei'nin sefirlerini takip ederek ilerledi. ki asr nce Halar'n Seluklular'a galip geldii803 yer olan Konya sahrasnda Osmanl ve Karaman ordular birinci defa olarak kar karya geldiler. Sultn, askerini bizzat tertb etti. Sa cenah kumandanlm ehzade Ykb'a, sol cenah ehzade Byezid'e, dmdr (art) l Timurta'a tevdi ile, kendisi de Yenieriler'in ve Azaplarn nnde duran btn svarilerle beraber merkezde mevzi ald. Sarca Paa, Balaban Be, lyas Be, Mstecb Be ile dier Asya ordusu reisleri Y-kb Be; Frz Be, Koca Be ile btn Avrupa askeri kumandanlar -Srp yardmc askerleri ile
Neflse'nln izdivac mukavelesi Mnet- Feridun'da 10 Ramazan sene 780 trihiyle dere edilmitir. Murad'n Karaman Bel'ne dier bir mektubu varsa, da, trtnsizdir. (zdlvc mukavelenamesi nikh hutbesinden ibaret olarak Arapa yazlmtr. Feridun Be Mnet'nda Karamn' nin akrabalk talebiyle Murad Hn'n kapsna takdim eyledii niyz nma dahi mndericdir. Bu begin gerek orada, gerek Tc't-Tevarih' de ismi <Al'd-din deil, Alidir.) 801 drs (varak: 173), Neri (varak: 69), bunlar yle adlandrr: Teberrk, Senker (Sunkur), Hzr Be, Brasay, aazen, Safa, Tastaga. Sa'd'd-dn Samagarllar'n bir Tatar aireti olduklarn syler; Bratutu'da (s. 129 ve 130) Varsaklar'm Rus cinsinden olduklarn sylemee kadar varr. 802 Sa/d'ddn, idrs, vara*: 75. 803 584 (1188) senesinde. Muharebeden sonra, ehir, mparator Frederik ta^ rafndan hcumla zaptolunmutur.
800

Sayfa

217

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

birlikte- Byezid'in maiyyetine verilmiti804. I. Murad'n Konya sahrsmdaki asker tertibat ondan sonra Osman -llar'n Asya'daki muharebelerinin hepsinde tammiyle tatbik olunmutur. Anadolu askeri (Asya neferleri) dima sa cenah; Rumeli askeri (Avrupa neferleri) sol cenah tekil ederdi. Merkezin cephesi de her zaman Yenieriler tarafndan igal edilerek, onlarn arkasnda muntazam svariler, Sipahiler, Silhdarlar'la pdih ve gyab hlinde sadrzam bulunurdu. Karaman-olu da u tertibi ald: Varsaklar'la Tatar svarileri, Te -berrk Be kumandas altnda, sa cenaha konuldu; Trkmenler ve Tur -gudlar Samaar kumandasyle sol cenah tekil ettiler. Karaman Bei ordunun merkezinde idi. Hcum iareti verildi. Karaman ordusunun sa cenah dmbelek ve boru sesleriyle yerinden hareket ve Allahu Ekber sedlaryle Osman -llar'n sa cenahna hcum etti. Byezid bunlar grnce, muharebe etmeyi iddetle arzu ederek, atndan indi, pederinin huzurunda dizst kerek, dman zerine yrmesine msade istedi805. O vakit iki ordu yekdieriyle arparak, sel gibi kan akt. Muzfferiyet ok zaman kararsz kalmad. Rumeli Belerbei Timurta, bizzat Karaman'n zerine hcum ederek, firre mecbur ve dehete kaplan seme askerlerini perian etti. Bu andan itibaren Karaman'n malbiyeti tamam olmu idi. Bu mhim kahramanlk eserine mukabil ganimetlerin en byk hisse-siyle vezr, yahut tulu paa unvann ald. Bu unvan Devlet'in be-lerbeileri iinde birinci defa olarak Timurta alyordu. Ondan evvel hkmetin birinci memuruna verilirdi. O memur, dier tulu paalardan tefrik olunmak iin vezir-i zam unvanyla yd olundu806. Pdih, bu muzafferiyet neticesinde Konya'y muhasara etti. Ordu halknn kuatlm olanlardan birey almasn yasaklayarak, bunun iin iddetli cezalar konuldu. Birka Srpl emre aykr hareket ettiklerinden, merhamet edilmeksizin idam olundular. Bu ceza, o faydal yardmclar arasnda zeval bulmas mmkn olmayan bir kin tohumu atm ise de, Osmanllar
Bratutu'da Sa'dt'd-dn, s. 129; Ner, varak: 71. Neri, varak: 73. 806 Bratutu'da Sa'd'd-dn, s. 129, 131; Ner, 2, varak: 71, 72; drs, 178. Son fkrada Sa'd'd-dln'in ibaresi udur: Karaman-olu'nun esvb ve emvalinin ekseri inhizmma sebep olan Timur-ta Be'e nayet buyu ruldu, ve mansb sabkna vezaret mansb zammolunub, vzert ve be-lerbeilifc mansb ile serefrz ve bu inayetle erkn- devletden mmtaz buyuruldu.
804 805

Sayfa

218

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

hakknda yerlilerin emniyetini celbederek, ordunun bol miktarda zahire alabilmesine sebep olmutur. Murad, on iki gnden beri ehri muhasara etmekte, ve fakat henz hcuma balamamakta olduu halde, Karaman Bei durumunun arz ettii tehlikeyi idrk ile, zevcesini Osmanl ordusuna gndermee karar verdi. Pdih, kznn istirhamn iyi karlayarak, itaat iareti807 olmak zere huzuruna ge-elip elini pmek artyla, Al'd-dn (Ali Be)'e sulh vaadinde bulundu. Karaman Bei Konya ile btn vilyetlerinin tasarrufunu kendisine te'-mn eden bu hakrne vaziyete muvafakat etmekle, o zamandan itibaren iki hkmdar arasnda asayi iade olundu. Sultn Murad'n bu cihetten hi endesi kalmad; isyan etmi olan Yeniehir ahlsini itaati diresine rc ettirmekle megul oldu. Birka gnlk muhasara, mevkiin ele geirilmesine yetti. Murad'n emirlerinden biri, bu frsattan istifde ile Teke hkiminin mutasarrf olduu araznin de Osmanl memleketlerine ilhakn tavsiye etti. Pdih bu teklifi u szlerle licenbne reddetti: Teke hkimi pek fakirdir. Hkmeti stanoz ve Antalya ehirlerine mnhasrdr. Onunla muharebeye girimek ayplansa sezadr; arslan sinek avlamakta lezzet bulmaz Teke hkimi ihtar anlad ve hi olmazsa bu iki ehrin muhafazas iin dier kaleleri Pdiah'a terketti. Sultn bu defaki sevkyatnn neticelerinden memnun ve Avrupa'daki fethedilmi memleketleri hususunda emn olarak, Ktahya'da ordusuna izin verilmesini mnsip grd ve muzaffer bir ekilde Bursa'ya dnd808. Lkin devletinin hli kendisinin uzun bir asayiten istifde edebilmesine msait deildi. Srbistan tarafnda yeni bir frtna zuhur ederek, Sultn Murad lzm gelen tedbirleri almak iin yine istirahatn zevklerini terke mecbur oldu. Osmanllar'la birlikte Karaman Bei'yle harbeden Srbllar memleketlerine dndkleri zaman, Konya nnde kardelerinin idam olunduunu syleyerek, bu kanl cezann hikyesi ummun nefretini celbetti. Btn Srbistan ahlsi, Bonaklar'm, Bulgarlar'm kendilerine yardmc olmaktan geri durmayacaklarna emniyet ederek, ayaa kalktlar. Bulgar Kral Sisman
Neri, varak: 73; Sa,'d'd-dln, s. 132. Karaman-olu'nun i'tizr-nmesi Sultan Murad'n Badad hkmdar Ahmed Celyri'ye fetih-nmesi ve Ahmed'in Avcan ordugahndan cevabnmesi Mnet- Feridun'da der-cedilmistir. 808 Neri, varak: 73.
807

Sayfa

219

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

(iman), Murad'n dostu ve kaynpederi olmakla beraber gizlice Srb Kral Lazar809 ile ittifak etti810. Bosna*da dolamakta olan yirmi bin Osmanl zerine iki mttefik milletin askerleri hcum ile, o derecede malp ettiler ki, aralarndan ancak bebini umm ktalden kurtulabildi.811 O zaman Teke, Aydn, Mentee, Saru-han, Karaman belerinin de askerleri Murad'n emri altnda idi; lkin Avrupa'da Srbistan, Bosna, Bulgaristan krallar Osmanl aleyhine ittifak etmi idiler. Fakat iyi bir tesadf olmak zere, Dobruca Tataristan' Bei Serrac ile Kstendil Prensi Kostantin, Pdiah'a itaat arzetmekle beraber, askerleriyle gelip, Osmanl saflarna katldlar. Sultn Murad hemen harb tedriklerine girimekte acele etti. Yokluunda Asya'nn asayiini te'mn iin memleketlerini be sancaa taksim etti. O vakte ka dar Byezd'in idare ettii Germiyan hkmeti, ehzde'nin biraderi Y -kb' ile birlikte Avrupa'ya gitmesinden dolay vezir belerbei Timur-ta'a verildi. Dier bir Timurta -ki suba, yni zabta byk memuru idi- Sivrihisar ile Sakarya'nn sulad memleketlere tyin edildi. Frz Be Ankara, Koca Be nmnda bir ikinci suba Akehir sancana, yine suba Kutlu Be Hamd eyletinde Eridir hkmetine memur oldu. Murad gerek Asya'da kalacak, gerek Avrupa'ya gidecek askerin kumandanlarn812 da evvelden tyin etmek itinsnda bulundu. Btn harb tedrikleri tamamlanmt. Lkin Padiah, sefere gitmezden evvel kendisinin ve iki olunun Bizans prensesi ile izdivac ve ehzade Byezd'in olunun snnet dnlerini icra iin Yeniehir'e gitti. Arab, Acem, Trk lisanlarnda yalnz gen kzlarn kocaya verilmesi deil, erkek ocuklarn snneti de sr (dn)813 umm ismi ile ifde olunur. ark'da izdiva dnleri yalnz gelinin erefinedir; snneti zamannda dn yaplm olan gvey iin deildir. Snnet dn arlara dr olan ocuu
Bratutu'da Sa'd'd-dn, s. 133. Neri, varak: 75 ve 77; drs, var: 172. retinde yazldr. (Mtercim) 810 Bratutu'da Sa'd'd-dn, s. 133. Neri, varak: 75 ve 77; Idrls, var: 172. 811 Sa'd'd-dn'den naklen Bratutu, s. 135; Neri, varak: 75: Bu seferin kumandan olarak Lala hin'i gsterirler; Neri bu generalin bir sene sonra vefat etmi ve yerine belerbei Ti murta'n gelmi olduunu tasrhen syler, fakat Timurta on seneden beri belerbei idi; Konya muharebesinden sonra ve-zret unvann, Sa'd'd-dn'in dedii gi,bi, ancak beleji unvanna ilve olarak ihraz etmitir. 812 Ner (varak: 76), Timurta'm olunu Yahi Be; Sarca Pa -a'y yaya-ba, yni Rumeli piyadelerinin generali; incecik Balaban' Anadolu piyadelerinin yaya -bas; MstecV sek-banbas yni Yenierilerdin generali; Papas-olu hin'i de Lala ahin, Kutluca ve Paa Yiit diye isimlendiriyor. (Id-rs*e de baknz, varak: 177). 813 (Sr-i hitan ve cihaz tabirlerinin izahndan ibarettir.)
809

Sayfa

220

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

elendirmek, izdiva dn anasndan babasndan ayrlacak kzn teessrlerine meydan vermemek iindir.814 Yeniehir'de815 bu dnler esnsmdadr ki, kymetli hediyeler gndermek ve Karaman -olu aleyhine muharebesinden evvel gsterdii muhabbet eserlerine mukabele etmi olmak iin Pdih, Ya-zc-olu'nu elilikle Msr'a yollad. Yazc-olu'nun evld II. Murad asrnda Osmanl edebiyatna parlaklk veren ilk erbb- kalem olduunu istitrten zikredelim.816 Dn henz bitmiti ki, Ali Paa hyanet vak'asndan dolay Sis -man' te'db etmek zere otuz bin askerle yola kt. nce Aa Mizi (Mesia) havalisine dhil olan Bulgaristan mnbit bir memlekettir. Ku-zey'de Tuna ile mahfuzdur ki, nehir, mecrasnn bu ksmnda gayet geni ve derindir. Gney tarafndan da Balkan'n balca silsilesi mdfaa eder. Bu yksek dalar tarafndan Bulgaristan'a, btn hududlan boyunca, yalnz yedi boazdan girilebilir; Balkanlarla paralel olarak akan Tuna zerinde dah az ok mstahkem o kadar mevki vardr. O suretle ki, Rumeli'den gelinirken tesadf olunacak Bulgaristan'n her boaz kuzeyde bir kale ile kapatlmtr. Bulgaristan kuzey hududunda, yni Tuna zerinde kin iki kalenin biri batda Vidin eski Bononia,817 Bizansllarn Bodene'si) ve douda Silistre (Bizansllardn Durostuum'u)'-dir. Eyletin bat hududlannda mstahkem bir ehir olan Vidin'in yaknnda ve Vidin srasnda douda Nikopoli (Nibolu) bulunur ki --mntkann ieri ksmlarnda Rosita nehri zerinde ve bu nehrin Yantra818 ile birletii noktaya yakn bir mevkide- eskiden o isimle mevcut bulunan beldenin hretine sahip olmutur. Silistre'ye en yakn mstahkem mevk batda Rusuk'tur, ki eski Skesanta-Prista, yahut Skisu-

Hammer bu dn bahsinde, gya erkek ocuklar iin yaplan snnet dn gibi kzlar iin yaplan velme dnlerinin de bunlarn dr olacaklar madd elemlere mukabil olduuna d ir bir fikir dermeyn eder. Anlaldna gre mverrih ark'da seyahatleri esnasnda'kaba bir ltife olarak bir mnasebetsizden iittii sz cidd addederek zapt etmitir. 815 Ner, varak: 74. Bizansllar bu izdivatan hi bahsetmezler. Leon Klavi'nin Trih -i slm'nda (s. 57) bulunur. 816 kisi de Yazc-olu nmyla msemm Mehmed Bcn Ve Ahmed Bcn. Birincisi din bir eser olan Muhammediyye'nin mellifidir. kincisi de arapadan tercme olunmu Envr'l kn nmnda tasavvufla ilgili bir eserin sahibidir. Bu eser lerin birincisi Viyana Ktphanesinde 243 ve 244 numaralarda bulunur. korn'da Osmanl Edebiyat Trhi'ne baknz: c. 2, nc Ksm, s. 1595. 817 Manner (7, s. 85), Vidin'in -imdiki ahlsinin Budun adn verdii - eski Bonania'nn yerinde olduu fikrindedir; fakat -Akropolita'da bulabileceiBizansllarn Bodenesinden bahsetmez. 818 Manner, 7, s. 111, 115, 140.
814

Sayfa

221

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

riska819 ehri yerine in olunmutur; bununla Nibolu arasnda eski Saydava'nn yerinde Zitovi (Sistov) istihkmlar vardr, ki harb mahalli olmaktan ziyde sulh muahedelerinin ve bilhassa Osmanl Dev-leti'nin Avusturya ile en sonra imza. ettii sulh ahidnmesinin aktedil -dii yer olmakla mehurdur. Kuzey hududunun bu noktalarna karlk olan Balkan boazlan, mezkr noktalar srasyla unlardr: Birincisi Su -luderbend ve Kaplderbend'dir, ki en kuzey ucundaki bu boazn giriini tekil eder. Kaphderbend Roma cumhuriyetinin ilk zamanlarnda Suci ismiyle yd olunurken, daha sonralar Trayan Kaps nmn almt.820 kincisi bundan sonra Hunyad'n muzafferiyetiyle h-let bulan zldi'dir, ki Sofya, Ni yoluyla Vidin'e baldr. ncs Kizanlk'dir ki, Nibolu'ya; drdncs Demirkap'dr ki, Zitovi'ye baldr. Beincisi ve altncs birbirine yakn olup, Balkan'n gney yamalarnda ve Karn-bd'da birleirler. Bu dan kuzey tarafnda Rusuk yolu beinci, Silistre yolu altnc boazlardan geer. Yedincisi olan N-dir-erbend Silistre'ye kar. bu yedi boazdan bat ve dou ularda bulunanlar -ki Sulu-derbend ile Ndir-Derbend'dir- eski alarda en mruf olanlardr. Paralel bir istikamette iki uzun ve derin boazdan mrekkep olan birincisi Amien Marelan821 tarafndan, o mevkileri tammiyle bildiine dellet eder ince bir dikkatle tarif olunmutur. kincisi daha airane bir tarzda Teofilaktus tarafndan -tasvir edilmitir. Osmanl ordusunun hareketi bizi birinci boaza sevkedecei cihetle, ondan o zaman bahsedeceiz; lkin Teofilaktu'un tasvirini imdiden yazacaz; nk Ali Paa, ordusuyla evvel alkavak'dan gemi ve daha sonra Ndir-Derbend yoluyla umnu ve Pravadi zerine vnnelmitir. Teofilaktus diyor ki: abulen-Katalen (al-kavak'a tebdil olunmutur), dan ortasnda ltf bir mevkdedir. Eteklerinde uzanan sahra ieklerden bir kalie ile ssldr. Uzakta yeil ayrlklar grnr ki, temaas grenlere istirahat ve skn vericidir; o zamanki aalarn dallan se yukar doru kmakta olan
Manner (7, s. 112), Ruscuk'un Saydava'dan baka birey olmadn, ve Zitovi'nin Sekoriska ile bir ehir olduunu zanneder; fakat bu isimler arasndaki mabehet onun a ksi bir mnsebete daha ziyde ihtiml verir. 820 Bu geit Amiyen (21,10), Suzumenes'in (Kilise Trihi, 2,22) ve Nikefr'un (9,13) bahsettikleridir; onlar bu geidi Su, So-kis ve Sosakis diye isimlendirirler. Trkler bu kelimelerden Sulu yapmlardr, (Manner, 7,98). imdiki ve hakki ismi Sulu Derbend olup drdnc geidin ismi olan Demirka-p deildir. 821 Araianus Marelinus, 21, 10.
819

Sayfa

222

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

seyyahn zerinde bir adr tekil eder. Ancak le vakti gnein klar yerin stne kadar nfuz etmekte olduu srada iddetli bir scak basar. Birok menblar vardr, ki bunlarn suyu ienleri donduracak derecede olmakla beraber, hararetini giderlii organlar zerinde zarar verici bir tesiri mcib olmazlar, tnce dalla** zerine konmu kular yorgun seyyaha henkperver terennmler ile ne'e ve cokunluk verirler. Sarmak, mersin aac, porsuk aac dier binbir trl yaban ieklerle yn - hayret bir uyum tekil ederler. Hava, sanki dan ince yollar iinden gemekte olan seyyaha sayglarn sunmak iin, ieklerin neretmekte olduu tabi kokularla doludur.822 Ali Paa, Pravadi'ye823 kar belerbei Timurta'n olu Yahi Be kumandas altnda bebin kii ayrdktan sonra, Ndir-Derbend boazndan umnu zerine ilerledi. Balkan'n en doudaki boaznda bir tepenin ortasnda bulunan Pravadi kasabas, hcum ile zaptolundu. Osmanl Devleti'nin Rusya ile muharebeleri esnasnda ekseriya Osmanl ordusuna umm karargh ittihaz edilen umnu, Sisman'n eski kalesi olan Trrova'nin824 dtn iitince, itaat etti. Ali Paa Karn-bd*a giden boazdan Demirkap boazna -ki Trnova bunun nihyetinde bulunurgetikten sonra, o mevkii l?izzat muhasara etmiti. Trnova'nn muhasaras zerine, Sisman, Tuna kenarnda bulunan Nibolu'ya kapan d: mukavemete mecali kalmamasyla, Ali Paa'ya mracaat ederek, met-bu nezdinde tavassutunu rica etti. Vezir muvafakatle, Sisman' Mu-rad'a teslim etti; Pdih, Silistre'nin terki ve zaman gelen vergi taksitinin denmesi artyla musalehya msade gsterdi. Bulgaristan muharebesi u suretle sona erdiinden, Ali Paa Doan Be kumandasyl Bosna'nn gney kesinde ve hududun Arnavudluk, Srbistan, Hersek hududuna birletii mevkide bulunan Kosova'ya825 (Kara-tavuk ovas) doru bir frka gnderdi. Bu Aknc frkas birok esr ile dnd. Ali Paa ete-i Hezr (Hezar-grad)826 kalesinin
Amiyen, 1,1,2, s. 46 ve 1-6, 5, s. 149. Birinci fkrada geidin ismi Savolen de Manalio, ikincisinde Savolen ti Kanalin'dir. imdiki ismi olan alkavak isbt ettii zere, hakk imls ikincisidir. 823 Hac Kalfa'nn Rum-U's, s. 31 ve 35. Manner'e nazaran, Pravadt eski Probanon olacaktr. 824 Manner, 1, s. 141, Trnova'nn eski Nikopolis Athemunu mevkiinde n olunduunu beyn eder; lkin ism benzerliine nazaran imdiki Nt- kasabasnn yerinde olmas lzm gelir. 825 Bonifinius'un trihinden mada Kosova sahrasn trlf eden ve 153l'de baslarak nshasnn eskilii derecesinde ndir olan Sefret-i Kral'yye-nln istanbul'da mparator Sleyman Nezdine Azmeti. Merhil-nmesl eserinde otuzuncu fkraya dah mracaat. 826 Bratutu, (s. 193), ismin yars olan Setar yazarak dier yars ve bu mevkiin hakk ismi
822

Sayfa

223

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

teslimi artyla esirleri Sisman'a iadeye muvafakat ettiyse de, Pdiah'a vaad etmi olduu vehile, Silistre'yi verecek yerde gerek zten kuvvetli olan bu mev-ki, gerek daha mthi olan Nibolu'yu yeni istihkmlar ile kuvvetlendirmee hz vermi olduu iin, Ali Paa dah Hezar-grad' elde edince, szn icradan istinkf etti. Bundan dolay muharebe daha ziyde iddetle balad. Dricaza Hisar827 Osmanl generaline teslimiyet gsterdii gibi, Tuna zerinde Hrsova ehri hcum ile zaptolndu. Ehemmiyetsiz olmayan bu iki fetihten sonra Ali Paa btn kuvvetiyle Ni -bolu karsna giderek, o mevkii muhasara elti. Bulgaristan Kral her taraftan skarak, ve bundan byle mukavemetin faydasz olduuna hkmederek, btn ailesiyle artsz teslimiyet gsterdi, Osmanl generali Kral' ocuklaryla ve hazneleriyle birlikte -Murad'n ordugh ittihaz tmi olduu- Tavuslu'ya gnderdi. Pdih, Sisman hakknda civan-merdne hareketle, haytna ilimedii gibi, hline lyk tahsisat da verdi. Lkin Bulgaristan'daki memleketlerini ve mlhakatn ald (790/1388).828 Srb Kral Lazar, mttefikinin sukutu haberini alnca, durumunun tehlikeye dtn anlayarak, ve frtnann hududuna yaklatm grerek, iddetli bir mukavemete hazrland; bununla da iktifa etmeyerek, taarruzuna karar verdi. Binenaleyh Bulgaristan hududunda dik bir dan zirvesinde ehr-i Kyi'ni829 zaptetmesini general Dimitrius'a emretti. ehr-i Kyi'nin bulunduu blgenin askerleri o zaman Osmanl ordusunda olduundan, ehir Srbllar'm eline geti. Ancak Ali Paa Yahi Be, suba ne Be, Saruca Paa kumandasyla ve acele olarak onbin kii gnderdi, ve mutlaka mevkiin geri alnmasn emretti. Bunlar muvaffak oldular; ehr-i Ky alnd, muhafzlar esr edildi; istihkmlar ykld. Yahi Be Pdiah'a gnderdii arzada dmann memleketlerinin ierisine kadar takip etmee msade istediyse de, Murad dnerek orduya iltihk etmesini emretti. Lazar bu malbiyetinden yrei szlam olmakla beraber, yalnz bir mevkiin kaybedilmesinden dolay kendisini malp saymayp, hatt bu
olan Hezar unutuyor. O mev-k bugn de Hezargrad yahut Kazgrad diye adlandrlr. Hac Kalfa'nn Rm-iITsine baknz, s. 41. ete-hezar bin adr demektir. 827 Bratutu, s. 131. 828 Neri, memleketin balca ehirlerinin cedvelini veriyor; bu cedvel evvelce malm olan on ehirden, yni Pravadi, um-nu, Nibola, Diricasa, Trnova, Kosova, Zitovi, Silistre, Cenge, Eski istanbul (Marsinopolis)'den mada Madera, Vefcen, Mika, fleka, Yurgova, Mluc, menos (Aymenos), ernov, Geske, Kerpice isimlerinde on ehri daha muhtevidir. 829 Nesr, varak: 82. Ve ondan naklen Angel, Srbiyye Trihi, s. 340.

Sayfa

224

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

mahcubiyet zerine bir kat daha cesaretlenerek, Bosna ve Arnavudluk hkmdarlarn kendisine balamakta olan eski ahidnmeyi yenilemek iin her teebbste bulundu ve onlarn yardmlarndan tammiyle emn olduu cihetle, Pdiah' kat' bir muharebeye davet etmekte te-reddd gstermedi830. Kraln komularyla muhbert srasnda Sultn, iki olu Byezd ile Ykb'u acele olarak ard. Bunlar kendi hkmetlerinin, yni Ktahya ve Karesi sancaklarnn askerinden baka Saruhan, Mentee, Aydn, Hamd belerinin hissesine den yardmc kuvvetleri de beraber getirdiler. Murad, Avrupa prensjeri iinde Dobru-ca Tatarlar reisi Serrc ile Kstendil prensi Kostantin'in yardmlarn grd, ki, bunlar yukarda zikrolunduu vehile Pdiah'n emrine girmeyi kabul etmi idiler. Lkin Pdiah'n etrafnda toplad yardmclara daha dehetli dier bir mttefik iltihak etti. Bu mttefik Orhan'n ihtiyar silh arkada olup da, yalnz nmnn zikredilmesi byk bir kuvvet hkmnde bulunan Evranos Be idi, ki Hacc farizasn ed ederek, Mekke'den geliyordu;831 eski metbunun oluna yllarn tecrbesiyle yardmn arzetmek iin ordugha km idi. Murad, ordusunu boazlarn en bats olan Sulu Derbend'den evketti. Amien Mar ellen bu derbendin lliry tarafndan derece derece ykselip, Trakya tarafndan ise gayet dik bir inile indiini, dar ve kayalarla dolu oban yollarndan baka gzergh olmadn, zikreder. Rodop Dann gneye ynelmek zere ayrld noktada Balkan'n iki tarafndan geni ovalar grnr. Kuzey tarafnda Sofya (eski Sardika) bulunur, ki Amien'in zamannda birok Da airetlerinin ikametgh idi. Gney cihetinde Trak (Trakya'nn eski sakinleri) kavminin beii olan Fipopolis (Filibe) vardr. Pdih, hareketinin nc gn htiman'a832 (eski Helis) vsl oldu. htiman'n misafirperver olmayan ve dima kar ile rtl bulunan fcia nvis ir Senek, Rodop'un buzlu zirveleri de Oras tarafndan tas-vr
Neri, varak: 80, 82, 83. Bratutu'da Sa'd'd-dn, s. 145. Hac KaUa'mn Rum-ili'si, s. 57. Neri, varak: 80. Diez'in Asya Htrtrnda tercme ettii man -sb bertnda bulunan, Evrenos Be'in hacc senesi trihinin rivayeti -Evrenos'un bertta zten Hac tesmiye edilme sinden dolay- bu bertn shhati hakknda phe verir. Eer bu bert sahh ise, Diez'in zannettii gibi 777'de deil, 790'da verilmitir; nk Evrenos Hac unvanm ancak o trihte kazanmt;*. Zten Diez'in Osrnanllar'n lisn ve edebiyat hakknda yazm olduu eyler hep hat ile doludur. Bir yazma kitapta Serz, bir dierinde Siroz okumu olduu iin Serz (Serez) ile Sirozun ayr iki ehir olduunu iddia etmesi de, (s. 110) o kabildendir; yine o mtala ile Ferrenin de Siroz'dan baka bir ehir olduunu -Haikondilas Fer-rai ve Franzes Siroz yazd iin- iddia etmek de mmkn olurdu. 832 Oras, 3, 25.
830 831

Sayfa

225

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

Sayfa

226

edilerek edebletirilmitir833. htiman'dan knca Sofya ve Ni ile ehr-i Kyi'ne gidilecek yol kolay ve rahattr. Lkin sol tarafta Sulu Derbend'den geip de -Erisu Da ve Balkan'n iltisakyla teekkl etmi kede bulunanKstendil kaplcalarna giden yolda, yolcuyu her admda durduran su birikintilerinden dolay, byk mkillere tesadf olunur. Murad, emirgzr Serrc'n ihtar zerine, dmann karsna kmak iin en kestirme olan en mkil yolu seti; htiman'dan kmasndan gn sonra, mkilth bir asker yryn icp ettirdii vehile, askerine iki gn istirahat ettirmek zere, Al'd-dn sahrasnda konaklayarak, daha sonra yoluna devam etti ve bir gn sonra Kstendil'e ulat. Kstendi! Prensi o kadar ikram gsterdi ki, Ner'nin ifdesine gre st ile bal dalga dalga yzerdi. Padiah bir an evvel maksadna kavumak arzusuyla yerinde duramadndan, Kstendil'den hemen ayrlarak Uluova sahrasnda yeni bir mola verdi. Evranos, bundan istifde ile civan kefetmee kt. Krk svr ile ordughtan hareket ve o mntkay kefettikten sonra, birka esr ile dnd. Murad, henz dmann izini kefedemiyerek, Karatovo'ya doru ilerledi. Ve yorgunluktan halsiz kalan ordusuna yeniden istirahat verdi. Bu ehirde ikameti esnasnda Srbistan hkiminden bir adam geldi ki, metbu nmna yeniden meydan okumak bahanesi altnda Osmanl ordusunun mevkiini kefetmee memur idi. Bu cr'etkr adama verilecek yegne ceza olmak zere, hakaret dolu bir cevap verildi. Getirilen haberin sebep olduu endeyi bertaraf iin, Pdih, byk bir meclis akdetmek zere, ordunun btr kumandanlarn davet etti. Dman adeden yksek olmakla beraber, ileri harekete ittifakla karar verildi. Evranos Be ile Yiit Paa nc ku mandanln aldlar. Ordu kuzey istikametini tutarak, Erisu Da tepelerini geip, Morava'nn bat kenarndaki Gm Hisar'nda durdu. Ondan sonra alt frka tekil ederek -bayraklarn am, muzkash nne alm olduu halde- gece nehri geti. Birinci frka sadrzamn, ikinci ehzade Byezd'in, ncs ne Be'in, drdncs ehzade Y -kb Be'in, beincisi Sarca Paa'nn, altncs bizzat Pdiah'n kumandas altndayd. Sultn'in btn kuvveti Morava kenarlarndan -Bosna ve Srbistan hududunda kin- Kosova sahrasnda toplanm olan mttefik askerleri zerine yneldi. Macar lisnnda Rikomazo denilen Kosova sahrasnn uzunluu yirmi bin,
Neri, 85; Gm Hisar baz haritai&rda Alaca Hsa diye gsterilen ehir olaca zannolunur, Frazuva ismiyle de anlr.
833

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

genilii bebin admdr. itnia nmnda bir kk rmak ortasmdan geer. Her tarafmda az yksek dalar vardr, ki bunlar ovaya hkimdirler. Irman etrafnda ve dalarn eteinde mmur kyler bulunur; bunlarn sakinleri bugn mahir ifti834 olmak zere tannrlar, te u nakledeceimiz kanl facia bu sahrada vukua gelecekti. Srbistan, Bosna, Hersek, Arnavudluk prenslerinin hisse-i musbelerinden (sevabl hisselerinden) meydana gelen mttefikler835 ordusuna nisbetle Osmanl askerinin miktar pek az idi. Murad, bu byk fark ile beraber muharebe edilmek mi lzm geleceini kararlatrmak iin, ku-mandanlanyla mzkere etti. Bz reisler, canl bir istihkm gibi kullanlmak, dman svarilerine dehet ve intizamszlk vermek zere, btn develerin ordunun cephesine konulmas fikrini bildirdiler. Byezd, Cenb- Hakk'm Osmanl hanedan silhlarn imdiye kadar gayet aikr bir surette muhafaza etmi olduu iin bu trl di tedbirlere bavurmaya tenezzl edilmemesi lzm geleceini, byle bir hareketin, Allah'a itimatszlk demek olacan, slm erefi -Hill'e mensup olanlar ne miktarda bulunursa bulunsun- dmanla kar karya muharebelerini icp ettirdiini beyn ile836 bu teklife muhalefet etti. Sadrzam o gece ber-y tefel Kur'n- Kerm'e mracaat etmesi zerine, evvel dman ile muharebeyi mir bir yet(-i cele)nin837 ve daha sonra Nice az bir cem'yyet, daha ok bir cem'iyyete Allah'n izniyle galebe etmitir yet (-i kerme) sinin838 zuhur eylediim nakl ile, eh-zde'nin fikrine kuvvet verdi. Belerbei Timurta, din sebeplerden ziyde kilne bir ihtiyata dayandrarak, o teklife muvafakat etmeyip, dedi ki: Develer svarilerin atlarna dehet vermek yle dursun, ar silhl svariyi grnce kendileri rkeceklerdir. u halde bizim saflarmzn zerine atlp, aramzda mutlaka kargaalk, karklk meydana gelmesine sebep olmalar muhtemeldir. Bir eye karar vermeksizin gece hitam buldu. Pdih dikkat
(XII) lfrl'de Frankfurt'ta baslan Bonfinii Rerum hungaricarum Decades eserine; mracaat.. 835 Ner, Hristiyanlar'n kuvvetinin Trkler'in kuvvetinin misline bali olduunu iddia etmekten ekinmez; onlara 300.000 nefer isnd eder. Fakat erostavtik, kat'iyyen aksini syler: O, Srbllar'n adedinin 10.000 olduunu syler. Halbuki, yine ona nazaran Trkler'in ordusunda 30.000 kii vard (Engel, Srbistan Trihi, s. 346). 836 Sa'd'd-dn. (Nasara Hhmillahu ft mevatin kestretln..., Et-Tevbe, 25. Byezid, bu yet-i kermeyle istidlal etmitir.) 837 (Mverrihin Y eyyhe'n-nebiy chidin. yet-i kermesinin mealini Bratutu'nun anlayamadn beyndan ibarettir.) 838 Neri, varak: 87.
834

Sayfa

227

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

etti ki, dman tarafndan esmekte olan rzg"r, Osmanl askerinin gzlerine toz dkmektedir. Bundan dolay muharebe zamanlarnda tt hlin felkete sebep olmasndan ende etti, ki bunda hakk vard." Btn gece Cenb- Hakk'dan istimdd ile, ebed saadete nail olmak zere, kendisi iin din yolunda ehdet istirhamnda bulundu.839 afak vakti faydal bir yamur tozlar bastrd; Pdiah'n endiesi zail oldu. Mttefik prensler de ne surete teebbs edeceklerini tyin edememi idiler. Topladklar mecliste generallerden bir takm Trklerin zerine gece hcum edilmesini teklif etmi ise de, Yorgi Kastriyota gece karanlnn dmann firarn kolaylatracan, bu suretle Osmanllar'm bsbtn mahvolmaktan kolayca kurtulmu bulunacan ifdeyle, o teklifi reddetti840. Yamur kesilince iki ordu harbe hazrlandlar. Srb, Bulgar, Bonak, Arnavud, Ulah, Leh, Macar841 mttefik askerleri u suretle saflarn tertblemilerdi:
Murad'n duas Sa'd'd-dn'de tamamen dercedilmistir Neri, Bratutu'da Sa'd'd -dn. Fa mi gratia che io moia vittima per la tua santa fede, e martire per tua immacolata lege. (Bratutu, s. 148 ve 149) (Din yolunda beni ehd eyle/hiret'te beni sad eyle bey * tinin talyancaya tercmesidir. Hudvendigr Gz lisnndan Sa'd'd-dn'in nazm: b- ry- Habb-i Ekrem in Kerbel'da revn olan dem n eb -i firkatde alayan gz n eh- aknda srnen yz in Ehl-i derdin dil-i hazn-i in Cana te'sr eden enini in Eyle Yrabb ltfuna hem-rh Hfzn eyle bize pt- penh Ehl-i slm'a ol mu'n- nasr Dest-i 'dy bizden eyle kasr Bakma Yrb bizim gnhmza. Nazar et cn- dilden hmza Etme Yrb mchidini telef Tr-i 'dya klma bizi hedef emimiz sakla gerd-i ma'rekeden Cnd-i slm' yele mhlikeden Bunca yl sa'y- itihadmz Gazavt ire yahi admz Etme, Yrb, kahrnile tebh Yzm halk iinde etme siyah Rh- dn ire ben feda olaym Siper-i asker-i hd olaym Dn yolunda beni ehd eyle hiretde beni sad eyle Mlk-i slm' py-ml etme Mnzel-i frka-i zll etme Keremin okdur ehl-i slm'a Dilerim ki erie itmama. 840 Sa'd'd-dn, YorgiPnin szn yle yazar: ebhun takdiri zere Mslman askeri nr mukabelemizden kaar; eb-i tarda firar edeni kim arar ve hzr-i ikr karmak neye yarar? s. 120. (Mtercim) 841 Engel'in Srbistan Trihi'nde (s. 246) mnderi ve Sigismund' -un saltanat zamannda 1408
839

Sayfa

228

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

Lazar merkeze; yeeni Vok Brankovi sa cenaha; Bosna Kral Tvurko sol cenaha kumanda ediyordu842. Osmanllar tarafnda, Padiah ordunun ortasnda mtd mevkiinde bulunuyordu; sa cenah Byezd'e, sol cenah Ykb'a verilmiti. Evrenos Be, azab-lar-aas Kurd Aa Byezd'in; suba ne Be ile kazmac neferleri kumandam Sanca Paa, Ykb Be'in maiyyetine verilmi idi. Yenieri saflarnda aralklarla konmu olan toplarn cmlesine Haydar843 kumanda ediyordu. Arkada ordunun arlklar bulunuyordu. Murad, cenk iaretini verdi. lk arpma korkun oldu. ki ordu birbirine denk bir iddetle harekette idiler. Mteakiben harb yayld. Osmanllar'm sol cenah zayflamakta iken, Byezd korkun grziyle geni bir yol aarak, imdada yetiti. Mverrih Sa'd'd-dn Kosova muharebesi hakkndaki sanatl ifdesinde diyor ki: Merdn- pr-sitz, u denl hn-rz etdiler, ki t-i elmas-gnlan ykt- rummn ve sinn- cn-sitnlan akk-i Yemn oldu; ol arsa-i krzr numne-i lle-zra dnd.844. Milo Kobilovi nmnda bir Srb asilzadesi maktuller, muhribler arasnda kendisine bir yol at. avularn ve Zt- nneyi muhafazaya memur askerin arasndan geerken, bir mhim sr haber vereceini yksek sesle sylyordu. Sultn Murad, bunun yanna gelmesine engel olunmamasn emretti; o zaman Srbl Pdiah'n ayaklarn pecek gibi diz st kerek, hanerini kalbine soktu. Muhafzlar kaatilin zerine hcum ettiler; Milo, olduka kuvvetli ve evik olduundan, haylisini ldrd; inanlmayacak derecede uraarak, defa kendisine hcum edenlerin arasndan kurtulabildi. Lkin nihayet nehir kenarnda brakm olduu atna yetiemiyerek ve hcum edenlerin okluuna kar malp olarak, dt; idam olundu. Sultn Murad, yaras vahim olmakla beraber, muharebenin neticesini tyin edecek emirleri verecek kadar metanet gsterdi.845 Lazar
trihiyle tarihlenmi bir vesika, bir Macar muvene askeri ordusunun bu muharebeye itirak etmi olduu hakknda hi phe brakmyor; fakat bu ves -ka Osmanl mverrihlerinin Hersek askerlerinden ayramadklar Lehliler ordusunu hi zikretmiyor. 842 Argon, Las-olu le askerin ortasnda; Las'in kzkardeinin olu Vil k-o-lu sa cenanda; Bosna Kral Lund, olu le, sol cenanda; Engrs, Eflk, Bulgar, Arnavud, eh ve Leh askeri cenahnda durdular. in'den telhis, c. 1, 120. (Mtercim). 843 Neri, varak; 70; Sa'd'd-dn, varak: 75; Solak-zde, varak: 12. 844 Mverrihin tercmelerinin mukajbilleri, cild: 1, s. 121, Sa'd'd -dn'den alnmtr. (Mtercim). 845 Sa'd'd-dn, Sultn Murad'a vefatndan evvel olu Byezd'e hitaben uzun bir nutuk syletiyor. (Bratutu, s. 154. Engel, Srbistan Trihi, s. 343 ve Duka s, 3,5). Dukas'm rivayeti Halkondilas'n rivayetinden daha muvafk- hakikattir. Dukas, Kabilovi'in Murad'm adrna

Sayfa

229

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

tutularak, Pdiah'n adrna gtrld; Sultn, dmannn idam kararn telffuz ederek, ruhunu teslim etti (1389/791).846 Osmanl mverrihleri tarafndan Milo Kobilovi'in hareketi hakknda braklan rivayet bundan ibarettir. Rum ve Srb vekay-nvisleri tarafndan verilen malmat ile uygunluk arzetmez. Hangisine inanlaca bilinemez; nk Osmanl mverrihleri Hristiyanlarn muharebelerinin kymetini drmek itiyadnda bulunuyorlarsa, tekiler de mbalaya meyillidirler. Binenaleyh, her iki tarafn ehdetini bir dereceye kadar ihtiyatla kabul etmelidir. Doruluk erevesinde kalmak iin muasr melliflerin ifdelerini mukayese ile iktifa etmeli, ve phe edildii zaman kat' hkm vermekten ekinilmelidir. Milo'un hareketi hakknda Srbistan'da847 halk arasnda dolaan an'aneler, en ok itimda yn olan Bizans tarihilerinden Yani Dukas'n bu husustaki ifadesiyle tamamen uyumaktadr848. Osmanl vak'anvislerinin szlerine muhalif olarak Dukas yle yazyor: Kosova muharebesinden bir gn evvel verilen bir ziyafette Lazar, Krallk aszdeleriyle birlikte istiravia denilen taslarla itii srada Mi-lo'a der ki: 'Her ne kadar seni bize hyanetle itham ediyorlarsa da, bu tasla shhatime i.' Milo, u cevb verir: 'stiraviay kabul eder, ve sana teekkr ederim; yarn afak vakti ben sadkatimin delilini sana gsteririm.' Milo, gnein domasyla beraber, sert bir ata binerek dman ordughna gider; mhted olduunu beyn ile Pdiah'n ayam pmee msade edilmesini rica eder. Msade olunur. Milo eilip, Mu -rad'n ayam tutar, kendine eker, hanerini Pdiah'n gsne sokar. Bunu yaptktan sonra o kadar sr'atle kaar ki, atna yetimee muvaffak olur. Lkin binecei srada Yenieriler tarafndan pare pare edilir. Trkler hiddetlenerek metblarnm ziyamdan dolay intikam iin dmann zerine hcum ederler. Lazar, Bosna Kral Tuvarko'nun yeeni Vladkov Vikovi'i849 yirmi bin kii ile Osmanllar'
girdiini de sylyor; demek olur ki, hepsi birden, Murad'm bir yaral asker tarafndan katledilerek muhrebe meydnnda telef olduunu syleyen Avrupa mverrihlerinin iddialarn cerh ediyor. 846 Bu mruf muharebenin trihine gelince, Srbiyye'nin btn rivayetleri ve trihleri 15 Haziran 1389 olarak gsterirler. Yal-. nz Sa'd'd-dn, Murad'm vefatn 4 Ramazan'da (27 Austos) gsteren Osmanl mverrihidir. Dierleri hep 1389 senesi bahnnda vuku bulduunu sylerler. 847 Angelin Srbistan Trihi, s. 344. 848 mparator Yani'nin torunu. 849 Mauro Urbino, Dukas'n tercmesinde Vladkov Vokov' slav Kral ad deder, s. 314; talyanca'nn mtercimi Vlanlkov Vlajeniiv nmyla, yad eder.

Sayfa

230

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

durdurmaa memur eder. Birinci msademede Trkler malp olurlarsa da, Vladkov tekrar hcum edecei srada Bonaklar'm ordusunda Despot'un generali Tragos Provi'in efendisine hyanetle silhlarn Hristiyanlar aleyhine evirdiine dir bir sz dolar. Bu aslsz ayia tesadf eseri midir? Yoksa Trkler'in ii midir? Malm deil. Her halde uras muhakkakta ki, Vladkov u haber zerine Bonaklar'iyle kaar; Lazar, maiyetindekilerin savumas ile yalnz kalarak ve her taraftan muhasara edilerek, btn Srb asilzdegniyle dmanlarnn ellerine der. Milo'un sadkatini ne suretle isbt ettiini Lazar, ancak Pdiah'n adrna gtrld zaman haber alarak, ellerini kavuturarak Ey byk Allah! imdi beni nezdine arabilirsin; nk dmanmn sdk bir muhrib eliyle benden evvel ldn grmeyi nasb ettin, der. Lazar ve dier asilzadeler, aclar iinde bulunan Pdiah'n huzurunda derhal idam edildiler. Lazar ite bu suretle Murad'n vefatnn henz kuv-vetlemi olan devleti sarsaca midiyle haytn terketmitir; Pdih gzlerini yummazdan evvel, ayaklarnn nnde serilen dmannn ahsnda, malp Srbistan'n kuvvetini seyretmitir.850 (Dukas'dan nakil burada son bulur.) ki ifdenin, hangisinin doru olduunu bilmekte ehemmiyet yoktur. Herhalde iki tarafn da rivayetlerinden anlalyor ki. Murad iki kii arasnda eit silhlarla vuku bulmu bir mbrezede hayt terketmi demektir. Bununla beraber, Osmanl mverrihlerinin ifdeleri vehile, harb meydannda vukua gelen ldrme, Hristiyan mverrihlerinin yazd gibi adr altnda yazlm katle nisbetle daha az nefrete lyktr. htimaldir ki, Milo yaralandktan, ve bir mddet aeler arasnda gzden uzak kaldktan sonra, evvelden zihnine yerletirdii tasavvuru icraya karar vermitir. Osmanl, mverrihlerinin de ifdesi budur.851 Her ne olursa olsun, Mo
Milo'un korku ve hiyle ile bu byk cinayeti ilemesi hibir zaman nl-letinl kuvvetine delalet etmez. (Mtercim). Kosova fetihnamesinde yazldna gre Srb Kral Lazr, yni bizim tarafn ifdesine gre Lasolu muharebe esnasnda maktul dmtr. 851 Dukas'n Antlocia'daki fkrasnn italyancaya mtercimi, Kan -temir'in I. Murad'n vefatna dir, -Osmanl menblarna nazaran- naklettii rivayet hakknda u dnceleri ileri sr yor: Egli seguele tradiziona des Turchi sempre per la su-perbia loro intenti ad occultare e sminuire i propri danni. (Trkler arasnda cereyan eden eski rivayetler, onlarn gururlar sebebiyle dima kondi zararlarn yok saydklarm veyahut hafife, almak arzusunda bulunmalarna dellet ettiini gstermek ister). Harb meydannda intikam kasdyla irtikp edilen bir kati, Sultan'm adrnda irtikp edilen bir cinayetten daha menfur olduu dcru olsayd, bu mlhaza da do ru olurdu.
850

Sayfa

231

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

Kobilovi ad Osmanl trihlerine bir kaatil olarak gemitir; Srblar'n aznda ise vatannn istiklli iin intikam alm, ve o yolda lm olmak zere kalmtr852. Bu isim Srblar'ca -Rumlar arasnda Armodiyus ve Aristogiton isimleri gibi- ebediyyen yaayacaktr. Malmdur ki, Aristogiton'un katil cinayetinin sebepleri yalnz halk kurtarmak deil, ondan ziyde kaatilin bir delikanldan dolay menfur ihtiras ve zlime kar kskanldr. Srb mverrihlerinin reddi kaabil olmayan ehadetlerine gre de, Milo'un hareketi bzan cinayeti bile mazur gsteren vatan sevgisinin ateiyle dnlm ve yaplm olmayp, bir gizli ihtirasa ve kendisini hyanet phesinden temizlemek maksatlarna dayanmaktadr. Angel'in rivayetine gre pheyi douran vak'a udur: Lazar'n iki kz Vukaava ve Mara'dan biri Milo ile, dieri Milo'un rakibi Vn (Vuk) Brankovi ile izdiva etmilerdi. Bu iki kadn birgn kocalarnn ecaati hakknda ekimeye girierek, Vuka ekimede ileri giderek Mara'ya bir tokat att. Ma'ra Brankovi'e ikyet etti; o da, zevcesi Ma -ra'ya edilen hakaretten dolay bacanandan tarziye istedi. Lazar'n, at zerinde ahs bir mbreze ile bu ekimeyi kapatmalarna msade gstermesi zerine, Milo hasmna galebe etti. Malp, bu yeni hakaretten intikam almak iin, Milo'u Trklerle hynetkrca mnsebetlerde bulunmakla itham etti. Hi ess olmayan bu isnada Srbl asilzadeleri inandlar. Kosova muharebesinden853 bir gn evvel Srbistan asilzadelerinin huzurunda Kral tarafndan cevba davet olunmas zerine, Milo, alak mfteriye kendisince verilmesi mmkn olan en gzel cevb verdi. Ertesi gn, korumak istedii zannedilen ahs ldrmekle masumiyetini isbat etmek kararn tatbk etti. Bu suretle Milo'un kahramanca fedakrlna (menfrne cinayetine) ilk sebep, bir kadn ekimesinden ibaret olmutur854. Milo Kobilovi'e Srblar ve Trkler arasnda ebed bir nm verilmesi, yalnz fedakrl htras sayesinde deildir; ona it bz eya muhafaza olunduu
Bir millet iin cinayeti fazilet saymaktan byk alaklk olmaz (Mtercim). Angel'in Srbyye Trihi, s. 343. uandenerde Tubero, 2, s. 222, 223. 854 Byle mnsz ahvlden kaynaklanm birok gayet mhim trih vak' alar zikrolunabilir. Roma'da, konsolos seimlerinde bidyeten yalnz asilzadelerin nmerdlii kabul olunduu ve Fabius'un kzlarndan biri blr-gn kk hemiresiyle konuurken (Konsolos bulunan Fabius'un nnde birok baltaclar bulunduundan) hemiresinin balta grltsnden korktuunu syleyerek, onunla, istihza etmesi zerine, pederi kanunun deitirilerek bundan byle konsoloslarn avamdan seilmesini teklif ettii malumudur. Herder, San'at ve Edebiyat, c. 8, s. 154.
852 853

Sayfa

232

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

gibi, Osman'n torunu zerinde tatbik edilen cinayet sebebiyle te'ss olunduundan phe edilmeyen bz detler vardr, istanbul saray haznelerinde hl Sultn Murad'm silhlar ve at takm grlmektedir; pdih ile her resm mlakatta (eskiden) mbeyn-ciler kabul olunan ztn koltuuna girerler, ki yukarki sahfelerden anlalaca zere, I. Murad'n fec surette irtihlinden beri tatbik edilen ihtiyat bir tedbrdir. Kosova sahrasnda altmar metre mesafe ile dikilmi mezar ta Milo'un iki defa Yenierilerin elinden kurtulduu ve nihayet idam olunduu mahalli gsterir855. Murad'n irtihl ettii yerde bir cami yaplmtr856. Pdiah'n na' Bursa'ya gtrlerek, emriyle in olunan cmi-i erife defnolunnutur.857 Hudvendigr858 ve Gz unvanlar verilmi olan I. Murad, Osmanl trihinde cihddan yorulmaz bir muhrib ve dil bir pdih olmak zere yd olunur. Halkondil dah, Savc'nn idam ve Dimetoka nndeki vahyne mumelesiyle beraber, bu Pdiah'n necp hasletlerini teslim eder859. Ne kadar iddetle muhakeme olunursa olunsun, byk mnevi gleri ve kat' neticeler verecek haller iinde ekseriya deh yerini tutacak faaliyeti hiz bulunduu inkr olunamaz. Adaleti ve bozulmas kaabil olmayan iddeti cihetiyle, milleti kendisini hem sever, hem korkard. er' kanunlar byk bir dikkatle muhafaza ettiinden, messeselemekte olan Devlet'te o kanunlar te'yd edecek mesanin hibirinde kusur etmedi. Osmanllar'n itima sahnede ilk grndkleri zamandan beri, haylperverlik bu milletin mmeyyiz vasflarndan biri olduu, elbette nazar-i dikkati celbetmitir. Murad dah, selefleri gibi bu zaaftan zde deildi; lkin ryaya, gable ilgili haberlere byk bir ehemmiyet verirse, bunlar tasavvurlarnn uygulanmasnda mhirne surette kullandna baklrsa, mill hayllere ancak grnte ve onlardan istifde maksadyla itimd ettii zannolunabilir.
Solak-zd. Bonnius, yanl olarak, Murad' Kosovo'da medfn sanr. (Bursa'da yaptrd cami yanndaki yksek kubbede medfundur; Kosova'ya barsak-lar gmlerek, oraya, da bir kubbe bina olunmutur. Hatoer-i Sahih, 1, 86.) 857 Omblik'in Bursa .Seyahatnmesi'ne baknz, s. 51. Tubero'ya nazaran, Bursa*da Murad'n trbesi yazanda uzun mddet te-hr edilmi olan, Kabilovi'in gm kaplanm eli, artk bugn bahis mevzuu deildir. 858 Hudvendigr, Yce Hkim ve Hud -y Faal mnsna ilh bir isimdir (nsanlar hakknda dah kullanlr. Mtercim). 859 Murad, dil bir hkmdar idi, Keyhusrev'e mudil di. Halkondil.
855 856

Sayfa

233

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

Sultn Murad'm Milo Kobilovi'in haneriyle hayt terkettii sene, dier iki mehur ztn da vefatn grmtr: Biri eyh-i zam Ba-h'd-dn-i Nakibend'dir; dieri ran'n en byk iri Hfiz'dr, ki eserleri o asrda Osmanl edebiyat zerinde byk te'sr gstermee balamtr.860

ALTINCI KTAP YILDIRIM BEYAZIT DNEM Yldrm861 unvanyla anlan Byezd'in saltanat, insanln trihi gibi, karde lmyle balar. Osmanl hanedanndan hibir padiah bu kadar kanl bir berat- istihll (iyi bir balang) ile clus etmemi idi. Henz babasnn adr iindeki n' huzurunda iken saltanat kudretinin birinci fiili, yegne biraderi Ykub'u idam etmek oldu.862 Osman'n byk olu Al'ddn'e bedel, Orhan' tahtn vrisi olarak semi olmasna nazaran, ilk pdihlarn zamannda saltanatn verasetle intikali, deimez bir kanunla tanzim edilmemi, ve hakk- ek-beriyet (en byk evldn hakk yrrlkte bulunmam olduunu grdk. O kadar mhim olan o nokta hakknda muayyen bir kaide olmamas, kk kardelerin tam'na msait olduu gibi, u noksann ikm-lme kadar fec felketlere yol aabilmesi lzm gelirdi. Murad'm ikinci olu Ykb -ki Osmanl saflarnda zaferi te'mn iin Byezd'dan az ecaat eseri grlmemitir- geni bir devletin hkmdarlna ykselen, ve u suretle tebeasnn haytna mstakil sahip olan kardei Bye-zd'ce, ite o meziyetinden dolay, kt zan beslenmee lyk grlmt. Ykb'un meziyetinin askerden bir ksmnn muhabbetini ektiine vkf olduu ve kardeini kullarnn birincisi olmak zere telkki ettiinden, tahta mlik olduktan birka saat sonra, onu tevkif ve idam et tirdi. Osmanl mverrihi Sa'd'd-dn, bu hareketin El-fitnetn eeddi
Hac Kalfa Takvtm't-Tevrh Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall), Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 1/176 192 861 Bizansllar Yildrm, kasrga yahut girdb mnsnda olan Lelaps diye isimlendirirler. Eskica'da Klear'n oluna verdii Keravnos lakabyla isimlendirmek daha doru olurdu. 862 Ner, Sa'd'd-dn, Solak-zde, l, drs, Muhyi'd-dn. Dukas (1,2,3, s. 6), Murad'n vefatnda Byezd'in Savc'mn gzlerine mil ektirilmesini emrettiini syler. Dukas bu suretle Murad'n ldrtt olunu, kardei Byezd'in emriyle katledilen ve kendisinin Gunduz nmm verdii Ykb ile kartrr.
860

Sayfa

234

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

mine'1-katl hkmne uygun olarak hareket etmek iin olduunu beynla, u szleri ilve ediyor: syn Devlet'in asayiini ihll eden Savc'nn gsterdii s-i misl te'srtnn nn almak lzm geldii gibi, onu takld edebilecekleri de ib'd etmek muktez idi. Bu mlhazata binen, ve rakbsiz saltanat eden Cenb - Hakk'a imtislen, yeryznde Allah'n glgesi olan Emr'1-M'-mnn'in de her isyan imknsz brakmas, ve Hudy- Mtel gibi tahtnda yalnz bulunmas lzm gelirdi863. Byezd'e halef olanlarn siyseti, bu delilleri o kadar kuvvetli bulmutur ki, u sabkann unutulmas kendilerince Peygamberdin kanunu hkmne muhalif grnecek864 idi ve bunun iindir ki, Ftih Sultn Mehmed kendinden evvelki pdihlarn men edemedikleri vicdan izt-raptan haleflerini muhafaza iin, ya en byk olmak itibariyle tahta clusu lzm gelen ehzadenin, biraderlerini idam etmesini Devlet'in esas kaidelerinden olmak zere vaz'etmek derecsine kadar gitti865. Bz Osmanl mverrihleri Ykb'un idmmdaki siys lzumu tas -dk etmekle beraber, bu vahiyne hareketi kahramanlar iin bir leke addederler ve cinayet, vezirler ile ordu kumandanlarnn reylerinin ittifakna dayandndan, Byezd'in malmat olmakszn yerine getirildiini
(1) Tc't-Tevarh'n ibaresi sudur: cehzde Ykb elebi -ki firar eden dmen ardnca lgar etmi, ve bu vak'adan (pederinin irtihlinden) henz haberdr olmam idi - mery- devlet ve erkn- hazret el-fitnetn eeddi mine'1-katl mefhmunu mlhaza edp, sabka Savc Be'den sudur eden vaz'- bl-edebneden dahi mtenebbih olup, saltanat vrislerinin taaddd mlk- milel intizmna halel verdii tecrib malmlar ve saltanat sye -i ul-hlyyetleri olduu cihetden saye ve syedr beyninde mabehet ve m-maselet lzumu mefhmlar olmadn, Ykb eleb'ye gehd -1 ehdetl n atdirdLler.> S'd'd-din'in mer-y devlete sylettirdii szleri Hammer, baz tercme farklaryla Sa'd'd dn'e atfediyor. Eer Ykb Be saltanat ele geirmek teebbsnde bulunsa, yahut taraftarlar buna dellet edecek bir halde bulunmu olsa, Byezd iin mazeret sebebi olabil irdi. Halbuki ehzade, yazld vehile, pederinin irtihlinden bile habersiz, cenk le megul idi; trihlerde taraftarlarnn teebbsne dir de bir kayt yoktur. Binenaleyh Byezd, ahlk mes'uliyete mruzdur; ne re ki, siysette ahlk aranmaz. Hoca'ya gelince, mverrihir vazifesi insaniyetin aydnlatlmas ve ykselmesine hizmet iken, bu vazifeyi mdhene -kra feda ediyor. Velev ki bakalarna atf suretiyle, olsun, bu vaka ile mnsebeti olmayan el -fitnetn hkmiyle istidlal ve Hud-y Lem-yezel le insan arasnda, mmselet lzumundan bahsetmesi se, hele ge lecekte eyhlislmlk makamnda bulunacak bir lim iin asla affedi lemeyecek bir kabahattir ehd -i jhdet zmni ve belki alen itirafdr. (Mtercim). 864 slm! eriat bu misill ahvli zeruce tecvizden kat'iyyen mnezzeh olduu sultanlar tarafndan bilinmektedir. Sa'd'd-dn Efendi'nin md-henekrl bu szlere meydan vermitir (Mtercim) 865 Devlet-l Aliyye'nln Usl-1 Tekilt, 1, s. 98.
863

Sayfa

235

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

belirtmek suretiyle Pdiah' temize karmak isterler866. Osmanl pdihlarn mbala ile zevk alan Avrupa tarihileri ise, yedi kardeini ldrdn867 zannederler; Byezid'in ikiden baka kardei olmad, ve clusunda bunlardan yalnz biri haytta bulunduu cihetle, u rivayet ak bir iftiradan ibarettir. Hsl Byezd'n clusu Osmanl vekayiinde kanl izgilerle iaret olunmu, ve bu vahet eserinin yaplmasnda gsterdii sr'atten dolaydr ki, ordusu tarafndan o zaman kendisine Yldrm lkab verilmitir.868 Byezd Asya hkmdarlarna869 clusunu ve Kosova muzaf-feriyetini bildirdikten sonra, babasnn taht gibi ecaatine de vris olduunu isbt arzusuyla, Murad'n Srbllar zerine at muharebeye devam etti. Yiit Be'e Bosna'ya girmesini, ve Frz Be'e Vidin havalisine kadar ilerlemesini emretti. Mteakiben kendisi Karatova gm mdenlerini zapt ile, skp ehrine Trk ahl yerletirdi (793/1389).870 Az bir mddet sonra, Lazar'n olu
Sa'd'd-dn, Solak-zde. Dmbajazito (Yldrm Byezd) percioche dapoi che da lui furono spenti e morti sette fratelli (Yldrm Byezid'in yedi kardeini idam ettiini mutazammn Flo -ransal Spandocino nm mverrihin ifadesidir, 1551 tab', s. 19). Yine o mellif mparator Yuan'n yedi olu olduunu ve Bizans mparatorluunu onlarn arasnda taksim ettiini syler ki, bu hibir delil ile isbt edilmemi bir aslsz iddiadan ibarettir. 868 Sultn Murad Gz tarafndan Karaman -olu AH Be'le vuku bulan muharebeye ve AH Be'in hezimete uradna dir Ba-dd ve Azerbaycan Hkimi Ahmed Celyr'ye yazlan nme -i hmynda (Mnet- Ferdn, c. 1) muharebenin tafsili srasnda Derhl ferzend-i devletyr- nusret-ir Yldrm Bye-zid Hn, zd-allah mrihi v refi'u kadrihi, bi-t n burakrahn bi-firak- dmenn der resd v b hamle-i hne malp ve mnkesir girdnde... ibaresi mderic olarak, u halde Byezid'in daha pederinin haytnda Yldrm unvanyla yd olunduu anlalr; hatt Yldrma mnsebet alan burak-rahan ta'brine gre, Yldrm tbirinin nmede mutlaka mnderic olmas lzm gelir. Sultn Murad Gz nmna olmak zere yazlm Kosova fetihnamesinde dah Byezid Yldrm* unvanyla zikredilmitir. Binenaleyh bu unvann Sultn Yldrm Byezid'e karde katlinde sr'atinden dolay verilmi olmas hakkndaki mverrihin ifdesi hakikate uygun grnmez. Yldrm unvan, ehzde'nin daha pederi zamanndaki muharebelerin birinde gsterdii keml-i iddet ve sr'atine binen verilmi olacaktr. 869 Sultn Yldmm'n Bursa Hkimi'ne mektubuna baknz; Kral Ktphnesi'nin Hulsa ve Mstahrect, 4, s. 672. Bu mektupta Sultn, Hkim'e, pederinin ve biraderinin vefatlar haberini iasn men ederek, cenazelerini gndermi olduunu ihbar ve kazanm olduu mu zafferiyet iin ehir ahlsine enlik icrasn emreder. Byezd devrinin ilk iki mektubu olan bu mektuplar, Ferdn Be Mttnefmda 136 ve 137 numaralarda bulunur (Bizim nshada dah mevcuttur. Mtercim). 870 Ner, varak 95; Sa'd'd-dn'den rivyeten Bratutu, s. 158. Hal-kondilas skp isknn daha sonraki bir zamana koyar. Thessalia et Scopiorum nec non Tryballorum regio ab -Amu-ratis filio Pajazete colonos nacta est. (Sultn. Byezd'in skp ve Tesalya'ya ahl yerletirdiini mutazammmdr).
866 867

Sayfa

236

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

Etiyen sadkatine yemin etmek zere geldiinden, onunla bir muahede akdetti. Etiyen, bu ahid-nme mucibince Osmanllarn her seferinde yirmi bin yardmc asker tedrik ile bizzat kumanda etmeyi, hemiresini Sultn'a vermeyi, memleketindeki gm mdenlerinin hepsi iin bir vergi demeyi taahht ediyordu871. Bizans saltanat taht iin aralarnda mnazaadan hl kalmayan Pa leologlar'a gelince, Byezd bunlar hakknda Srb hkmdarna gsterdii dereceden az bir tevecchle muamele etti. Hkmdarlk tahtndaki mparator'un biri olu, dieri torunu olan Andronikos ile Yani, itirak etmi olduklar Savc fesadndan sonra hapse atlm, gzleri kaynar sirke ile yaklmaa mahkm edilmi idiler. Lkin Sultn Murad'n emri, iki prensi grme duygusundan bsbtn mahrum edecek ve bir gn Bizans tahtna cluslar hakknda hibir mdleri kalmayacak surette icra olunmam idi. Bunlar mahbus bulunduklar yerden Byezd'e mracat resini buldular ve babalan aleyhinde kendileriyle ittifak etmesini teklif ettiler. Sultn Byezd yalnz bir eylete mnhasr kalan Bizans mparatorluu iinde yeni karklklar yaratlmasna msait olan bu teklifi memnuniyetle kabul etti. Prensler'in ricasna binen, alt bin svr ve drt bin piyade ile Kostantiniyye zerine yryerek, Yani ve olu Manuel'i mparatorluk sarayndan kap, eskiden Andronikos'un ve olunun ikencesine ve mahbusiyetine ahit olan deniz kenarnda v-k Anemas872 kulesine att. Ve babasndan o kadar nefret eder bir surette kopmu olan hkmet asasn ele geiren prense -ki Andronikos'un oludur- mahbuslarn muhafazasn tevd etti. Bu yardmn bedeli olmak zere, yeni mparator, Byezd'e her sene birok kantar altn ve gm tediyesini taahht etti. Lkin iki mahbs, az bir mddet sonra, birka Venedikli'nin yardmlaryla, muhafazalarna memur Bulgar askerlerinin elinden kurtularak, Byezid'e iltica ettiler. Byezd, birka defalar Andronikos'a bunlarn ldrlmesini tavsiye etmi ise de, szn kabul ettirememiti. Mahbuslarn ilticas zerine u frsatla her trl mmkn olan faydalan elde etmeyi tasarlayarak, mahmsinin gsDukas, 1, 4, s. 6. Halkandilas (1, 1556 tab') Anemac yerine Aureae. Beje saray ve Anemas Kulesi iin istanbul ve Boazii eserine balanz, 1, s. 21 ve 75. Bu kule insndan beri intikam emelle rine tahsis edilmi gibi oldu. Apopokos -ki bu kaleyi, hasm Kantakuzen'i asmak iin, Eski Saray'n ortasnda in ettirmiti- orada fec bir lme dr oldu. Yuan ve olu Andronikos'u Anemas kulesine mahbusiyetten -Bizans taht davaclar hakknda Osmanllar'm takip ettikleri siysete muvafk bir siyset takip eyleyen- Cenovallar tarafndan kurtarldlar. Buna mkfaten Manuel hemiresini -Midilli adasn cihaz makamnda tahsis ederek- Cenoval Katelusio'ya tezvc etti.
871 872

Sayfa

237

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

Sayfa

238

terdii itaatsizliin cezasn, az evvel ldrlmelerini arzu ettii prensler vstasiyle icra etmee karar verdi. Bu maksatla, babas Murad ve byk babas Orhan ile ihtiyar imparator Yani arasndaki dostne mnsebetleri nazar- dikkate alm gibi grnerek, kendisinin metbiyye-tini tanmakta olan mparator'un tekliflerine kulak kabartmaa tenezzl ve babasnn mahbusiyeti iin olu tarafndan taahht olunan verginin denmesi artyla bu teklifleri kabul etti. Byezd de Andronikos'u mparator'un hrriyetine taarruz etmi olduu iin demire vurmay taahht ediyordu. Tesviye sureti kararlatrld. Yani, yalnz bahis mevzuu olan vergiyi deil, her senenin ilkbaharna doru Pdiah'a svr ve piyade oniki bin asker tedrik ile beraber, bir emr-gzr tarafndan metbuna ibraz lzm gelen t'zmt her sene gstermeyi, Osmanllar'-n dostlarn dost, dmanlarn dman tanmay taahht etti. Ahidn-me tanzim ve her iki taraftan karlkl olarak yemini ile tasdik olunduktan sonra (794/1390), Byezd, ahlnin fikirlerini yoklamak, ve mparatorun iki olundan Andronikos'un mu, yoksa Manuel'in mi hkmdarln tanmaa mail olduklarn anlamak iin, zabitlerinden birini Kostantiniyye'ye gnderdi. Halkn cmlesi Mahuel'i arzu ettikleri cihetle, onun taht tekrar ele geirebilmesi iin, iki sene nce gndermi olduu orduyu bu defa dah ahidnme mucibi olarak gnderdi. Lkin And ronikos hapishanede tevkif olacak yerde, Sultn'n araclyla eski Bi zans mparatorluu'ndan payitahtn hricinde kalan mahalleri, yni Silivri, Ereli, Tekfurda, Danias, Marmara Denizi'nde Panidos ile Sel -nik'i almaa muvaffak oldu. Manuel elli sene mddetle Kostantin tahtna ancak Orhan'n, Murad'n, Byezd'in himyesi sayesinde sahip olabilmi olan Yani Paleolog'un halefi ve saltanat orta olmak zere tc giydi873. Byezd, er1! hkmlerin muhafazasna riayetkar olduu, ve ftih erefine mtedeyyin bir hkmdar erefini ilve etmek istedii cihetle, Srbistan ile son olarak akdedilmi olan sulhun vermekte olduu istirahattan istifde ile, din binalar ve hayr messeseler insna karar verdi. Anadolu'ya hareket etmeden evvel Edirne'de bugn Yldrm Hn ismiyle anlmakta olan mahallede bir imaret ile, kubbesi drt kemer zerinde durmakta olan camiin temellerini attrd. Bu iki muhteem bina ancak ondrt senede tamamlanabilmitir874. Yine o srada Azaplar kumandan
873 874

lYanzes, Halkondll, Dukas. Hac Kalfa, Takvmtt't-Tevrlh ve Rum-il; Al!.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

Sarca Paa Edirne'de dier bir cami insna balad. Bir kara kuvvetleri kumandanl ile Osmanl donanmas kumandanln ahsnda toplam olan bu zt, Akdeniz Boaz (anakkale Boaz) giriinde bir Frenk gemisini esr etmiti ki, iinde mparator Ma-nuel'le evlendirilecek Avrupal bir prenses bulunuyordu. Sarca Paa isim ve vatan mehul kalm olan nianl prensesi Sultn'a takdm etmesiyle, Byezd gzelliine kaplarak, er'an msade edilen miktarda zevcelere mlik olmasyla beraber, bunu da haremine ald875. Tasavvur ettii fetihler iin sarfedecei devlet haznesine el vur-makszn, Edirne'deki ltf camiin inat masrafna sarfedilmek zere, Pdih Alaehiri (Filadelfia)876 zapta karar verdi. Rum mparatorluu*-nun Asya^da yegne muhafaza ettii belde olan bu ehir, Osmanl ve-Aydn arazsinin arasnda olduundan, mparatordun Aydn Bei ile ittifak sayesinde bu na kadar muhafaza olunabilmi idi (794/1391). Tasavvurunun icras iin Sultn, yeni mttefikleri Srbistan Kral'yla Bizans mparatoru'nun gndermeleri lzm gelen yardmc askerleri talep etti. ehri teslim ile Trkler'den bir be ve bir kad kabul etmesi hakknda Manuel tarafndan vk olan ihtara cevaben, beldenin Rum kumandan, bu mevkii bir vahye vermek suretiyle vatandalarna hyanet edemiyeceini beyn etti. Bunun zerine Byezd ate kesilerek, bizzat Bizans mparatorlarnn kumandas altnda bulunan Rum askerine ehrin zaptn emretti. Yani Paleolog ve Manuel, kendi memleketlerini Osmanl Pdiah'ma teslim etmek iin en nde hcuma ktlar ve gayretlerinin, daha dorusu alaklklarnn bedelini Byezd'n elinden kabule tahamml ettiler. Bu memleketin Trkler'in eline byle garip bir suretle gemi olmas birbirini mteakip Seluklularn, Bizansllarn877, Hallar'n, Karaman Beleri'nin878 ellerine dmesinden ve Ka-ramanllar'n elinde iken Roje kumandasndaki El-Maribler*in istilsna teebbs edip de muvaffak olamam olmalarndan ziyde hretine sebep olmutur. Byezd, Alaehir'de879 camiler, bir mektep ve hamamlar yaptrd.
Trih bize zevcelerin n haber veriyor: Germiyan, Bizans, Srbiye prensesleri. (Yldrm'n flrtten ziyde tezevvc etiri olmasna imkn grlemez. Bu prenses, criye addedilmi olacaktr.) (Mtercim). 876 Neri, varak: 95. Hemen btn seyyahlarn ve hatt Leak'm beyn ettii gibi Ala-ehr (Allah'n ehri) deil, Alaehir'dir. 877 Halkondil, Niketas Koniates ve Dgini, Trh - Ummi, 3, s. 35, Fil-delfia'nn Rumlaj tarafndan zaptn 1120'de zikrediyorlar. 878 Pahimares. Bu memleketin nasl zapteddii Halkondl'de ve Dukas'da dercedllmitir. 879 Bu memleket eski Kallatebos'dur ki, Keykvus'un oradan gemesi mnsebetiyle Herodot
875

Sayfa

239

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

Beldenin varidat mteakiben Edirne cmiinin tamalanma -sna ve daim masraflarna tahsis klnd. Yukarda zikrettiimiz vehile, himyesi bu na kadar Alaehir sakinlerini her taraftan kuatm bir dmann hcumundan muhafaza eden Aydn Bei, kendisinin de feda edilmesi nbeti gelmi olmasndan korkarak, sadkatine yemn etmek zere, Yldrm'n huzuruna geldi; sikke darb ve btn lkesinde hutbelerde nmnn zikredilmesi eklindeki saltanat hukukunu terk ettikten baka, eski payitaht olan Efes (Ayaslu) beldesini brakarak, Ti-re'y nakl-i mekn etti880. Saruhan ve Mentee emaretleri de bu hle urayarak, Osmanl memleketlerine ilhak ettiler. Fakat onlarn beleri Kastamonu ve Sinop hkimi Ktrm Byezd'in nezdine giderek, galibin takibatna kar ilticgh buldular. Byezd yeni fethettii memleketleri bir sancaa dntrerek idaresini olu Erturul'a verdi.881 Seluklu Devleti harabelerinden ortaya kan on belikten imdiye kadar yedisi Osmanl Devleti tarafndan yutulmu oluyordu882. Yalnz kuzeyde Kastamonu Hkimi, gneyde Karaman Bei henz mukavemet ediyorlard. Sultn Byezd Germiyan ve Teke arazsini kamilen itaati altna alarak, kumandanlarndan Frz Be idaresinde bir sancak tekil ettikten sonra, kendisine tbi Hamd Bei'nin bir ikyetinden frsat bularak, Sultn Orhan zamannda akdolunan muahededen beri Osmanllar ile Karamanllar sammi bir muhabbet mnsebetiyle yaamakta olmalarna ramen883, birdenbire Karaman Bei Al'd-dn'in884 zerine hcum etti. Pdih yaklatnda Karaman hkmdar talk Ki -likya boazlarna ekildi885. Sultn hasmna yetiemedii gibi, dalk ve boazlarla dolu memleket iinde takipten ekindiinden, muharebeye celbedebilmek midiyle drt sene evvel I. Murad'n da kuatm olduu Konya ehrini muhasara altna ald. O havalinin btn skinlerine, pederi Sultn Murad
bundan bahseder; btn Anadolu'da helvas mehur ve bu hrete Konya dahi itirak eder. Manner, s. 365. 880 Eski Tra. Bu memleket imdi haklaryla, pamuk kumalaryla mehur dur. Manner, s. 371. 881 drs, Aydn, Saruhan ve Mentee Hkimi gen ehzadeyi S leyman tesmiye eder; fakat Sa'd'd-dn bu ehzadeyi Ertu-rul diye isimlendirir (Arabh). eref'd-dn ve Halkondilas, Timur trihinde Erturul'dan baka bir ehzade syleyerek, ikisi de hat ederler. 882 Sa'd'd-dln, dris, Neri, H, Solak-zade, varak: 20. Halkond'las ve Du-kas. s. 7 .Dukas Aydn Bei'ne s, Saruhan Bei'ne Hzr, Karesi Be-Si'ne tlys nmn veriyor. 883 Sultn Murad'n Alll'd-dn ile muharebesi bunu isbatlar. Kraliyet Ktphanesinin zht ve Mstahracat'ma mracaat 4, s. 671 884 Evvelce yazld zere, bizim trihlerde Ali'dir, bu >Ut!lf yukardan be ri devam eder. (slm Ansk.de lgili maddelerde Al''d-dn Ali Be suretinde kaytldr. Hazrlayan). 885 Ta-lli'ne bas. vurup, sap dalarda mthassn. oldu. Sa''d -dn, c. 1, s. 129. (Mtercim)

Sayfa

240

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

gibi, iyi muamele ve -bir vakit Srblar'n saflarnda byk honudsuzluk sebebi olmu olan^- asker intizm muhafaza etti. Murad gibi, btn o taraflarn ahlsini, zahirelerini bizzat ordugha getirmee davet etti. Asker tarafndan hibir saldrma ve' adaletsizlik vuku bulmayacana emin olmalar iin onlar -sattklar eyann bedelini tamamen aldklarndan sonra- avular refkatiyle iade ederdi. Dou'da mtd olmayan bu muameleye kaplan Akehir, Nide, Aksaray ehirlerini kaplarn amakta yartlar. Belerbei Timurta bu beldelerin idaresine memur oldu. Al'd'dn arazsini bsbtn kaybetmemek iin bir ksmn feda etmee karar verdi; anlama talebinde bulundu ve bundan byle aramba rma hudud olmak artyla istenilenler yerine getirildi886 (793/1390).887 Byezd, sevkytmm neticelerinden memnun olarak ve Asya'daki memleketlerini tm bir syi iinde grerek, bu defa fethedilen yerlerin idaresini tanzim ettikten sonra, btn kuvvetiyle Avrupa hkmdarlar zerine yrmek zere Boaz'dan geti. Hibir eye teebbs etmeden nce, Katalanhlar ve Osmanllar tarafndan tahrb edilmi olan ve Avrupa'daki Osmanl eyletlerinin anahtar durumunda bulunan Gelibolu'yu mdfaaya msait hle koydu. Kadrgalar iin bir liman kazdrarak, bunun giriinde -liman aniden vk bulacak bir hcumdan muhafaza etmek iin- gayet byk ve mstahkem bir kule yaptrd. Yine o srada, ordularn Akdeniz sahilinden Bizans, Bosna, Macaristan ve Ulahya'ya sevketmek tedriklerinde bulundu. Yeni fetihlerinde hazr bu lundurmak ve Kostantin ailesinin mukadderatn hissettirmek istiyor gibi, Sultn Byezd, kendisine tbi hkmdarlardan olan mparatorca, son muahedede zikrolunan yardmc kuvvetleri gndermesini ve tyin olunan vergiyi bizzat huzuruna
Neri ve Sa'd'd-dln (Tac't-Tevarlh, c. 1, s. 129). Renel'e ve Makdo-nald Kineire nazaran, Akehir eski cT!mberium> veyahut Pebzldya An-takiye'sl olacaktr. Leak 1824'de Londra'da baslm Kk Asya'da Gezinti adl eserinde, s. 59, eski Julia veyahut Jullopol's ehri mevkiinde bulunduunu zanneder. Nide eski Kadlne'dir. Clhn-nm, s. 615 ve Evliya. Aksaray, Manner'e nazaran,, eski Arhelais'dir, lkin eski Kersure olmas muhtemeldir. 887 Neri, varak: 96; Solak-zde, varak: 14; drs, Byezd -i Yldrm Saltanatnn nc fkras, Halkondilas da bu sulhden yle bahseder: Ut autem praeter Caramanum cognonime Alosirium et Turgitum (Karamanl Al'd-dn, burada Ger-miyan Hkimi Alir ile kartrlmtr) Phrygiae ducem ve-nerunt in conspectum regis infra dicetur. Hi nanque affini tatem, jugentes, pacem consecuti sunt. p. 20) (Sultn Bye-zd ile Karam an-olu arasndaki musalehay -yazlm olduu vehile Karaman-olu'nu bakalaryla kartrarak- sylyor). Aksaray, Nide ve Akehir ehirleri terkedilmi olduundan aramba'y bu ehirlerin gneyinde aramaldr. Hlihazrda Ktahya ve Konya sancaklar hududu Akehir'in kuzeyinde, Bolvadin yolu zerindedir. Mensik'1-Hacc, s. 31.
886

Sayfa

241

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

getirmesini dierlerinden evvel ihtar etti. Derhal Manuel'in, maiyyetinde yz kii ile, ve hakr bir tbi sfatyla Osmanl ordusuna geldii grld 888. Bir mddet sonra Pdih, Anadolu'dan Midilli, Limni, Rodos, Sakz adalarna buday ihracn tamamen yasaklad. Sakz zerine uzun ve omurgal altm gemi gnderildi. Felketleriyle mehur olan Ada, Trkler'in ilk tahribinden beri889 geen seksen drt sene zarfnda harabelerinden ortaya kabilmi olan kasaba ve kariyelerin kle dnm olduunu grd. Obe adasyla Attik890 mntkasnn bir ksm da bu hle urad. O zaman ihtiyar imparator Yani -ki evvelce Alaehir'i oluyla beraber, belde kumandannn sdk penesinden almak iin uram ve alm idi payitahtn, fakat pek gen, etrafnda yeni istihkmlar inasyla mdfaaya hazr hle koymak istedi. nt talan bulunmad cihetle, Kostantiniyye'nin -ecdadnn azamet ve diyanetine ahit olan- en gzel kilisesini yktrd ki, unlardr: mparator Marsien tarafndan in olunan Krk ehid Kilisesi, byk Leon'un bina ettirdii Azizler Kilisesi, Byk Kostantin zamannda yaplan Azz Mksius Kilisesi. Bu mbedlerden karlan cesm mermer kitleleriyle Altn-Kap yaknlarnda iki drtkde kule891 yaptrd, ki Kostantiniyye'nin mehur Yedi Kulesi'nden ikisi bunlardr. B -yezd, Karaman Bei zerine seferinden dnerek Bursa'ya geldii ve tekrar Rumeli'ne gemek zere hazrland srada bu tedriklerden haberdr oldu. Derhal mparator'a, Bursa'da hkmet kapsnda istihdam edilmekte bulunan olu Manuel'in gzleri karlm olarak dnmesini arz u etmez ise, yeni istihkmlar ykmasn ihtar etti. htiyr, olunu tehdd eden tehlikelerden dehete derek, sr*atle itaat gsterdi; bir mddet sonra kederinden ld (794/1391,. Manuel, babasnn vefatm ve Pdiah'n yeni yaplan istihkmlar hakkndaki taleblerini haber alarak, Bursa'dan gizlice kat. Byezd, Rum prensinin firarndan dolay muhafazasna memur olanlar ve zellikle Manuel hakknda hiddet ve iddet gsterdi. Lkin sonra kendi kendine dnerek, kumandanlarndan birini firarinin nezdine yollad, ve ilerinden dolay Kostantiniyye'ye giden Mslmanlarn Rum mahkemeleri huzuruna kmalar doru olmad cihetle, bundan byle bu ehirde Mslmanlarn ilerinin bir kad tarafndan grleceini tebli

242
Sayfa

Dukas. 1307 senesinde, (707, herhalde Osmanl Trkleri parafndan deil.) 890 Obe, Eriboz adadr. Attik, merkeai Atina olan Yunan mntkasdr. (Mtercim). 891 Dukas, 12, s. 25.
888 889

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

etti.892 Eer muhalefet edecek olursa, payitahtn, civarda Osmanllar elinde bulunan kazalardaki mahrelerinin kapatlacan da ilve ettirdi. Bu haberi gtren memuru takiben ordu Bitini (Bitinya)'den Trakya'ya geerek, Panidos'dan Kostantiniyye surlarna varncaya kadar btn kyleri tahrib i le ahlsini esr etti.893 stanbul'un Trkler Tarafndan Birinci Muhasaras istanbul'un Trkler tarafndan birinci muhasaras ve daha dorusu ablukas -ki yedi sene srecekti- bu ndan balamtr. Byezd bu surlarn nne, gece gndz Rumlar' huzursuz etmek ve memleket dhili ile btn haberlemeyi kesmek zere, bir gzc frkas brakt894. Ordunun bakiyyesi birka ksma ayrlarak, Bulgaristan, Ulahya, Bosna ve Macaristan' istil etti. Ulahya Prensi Mirce itaat arzederek galibin metbiyyetini tand. O zamandan beridir ki (794/1391), bu memleket, bb - Hmyn defterlerinde haracgzr olarak kaytl bulunur. Yine o senededir ki, Byk Tataristan Hn Toktam, Timur Hn tarafndan ordusunun tammiyle malbiyete uratldn, ve memleketinin tah-rb edildiini grm, ve Kpak Tatarlar gederek kendilerine ikamet edecekleri bir yer bulmak iin Tuna'nn iki sahiline, yni Basarabya ile Dobruca Tataristam'na yerlemilerdir895. Osmanl kuvvetlerinin dier bir ksm Bosna'ya akarak, Nalazin -ze'ye kadar ilerledi. Lkin Byezd'in ordusu, bu defa Macar Kral Si-gismund'un generali olup Tuvarkov'un halefi Dabiya tarafndan imdada arlan Gaiko Manarvitius tarafndan tahrb ettii yolda tevkif edildi- Osmanl ordusunun bir frkas Sirmi'ye girerek, Nagi Olu, yahut Frankovilla*da Jan D Marot kumandasndaki Macarlar'la muharebeye giriti. Dier bir frka da Galambus ve Maov taraflarn istil etti. Lkin bunlar Piyer D Peveni
Dukas, 13, s. 25. Dukas Trk kelimelerinin telffuzu iin byk kolaylklar grmtr; Aydm Hkimi nezdinde melce bulmu olan pederi bu telffuzu oluna retmi olmaldr. Bunun iin Dukas'da Trk lisanndaki isimler Halkondilas'dan ve Franzes'den daha doru olarak yazlm bulunur. 893 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall), Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 1/193-200. 894 Kostantiniyye, Hicri 52 senesinden itibaren C672) yedi sene mddetle Arablar tarafndan muhasara, edilmiti. stanbul ve Boazii, 1, s. 86. 895 Moracea Dosson, Levha-i Devlet-i Osmniyye, c. 3, s 438, Ravzat'1 -Eb-rr'dan naklen 793 vekayinde. Hac Kalfa, TakvmVTevrh, H. 793'de.
892

Sayfa

243

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

tarafndan ric'at ettirilerek, Tuna'nn sa sahilinde bir dan zirvesinde kin olan Galambus kalesini terke mecbur oldular. Sigismund tarafndan Byezd'e bir sefr gnderildikten ve bunun sefareti neticesiz kaldktan sonra, Trkler'in Macaristan'a birinci seferleri bu suretle hitm buldu. Senesi senesi tam drt asr sonradr ki, Macaristan Krall'nn imdiki hududu Zitovi Ahidnmesi'yle kat' surette tyin olunmutur. Ertesi sene (1392/795) Sigismund harb mevkiini Bulgaristan'a naklederek, Mirce kuvvetiyle birlemi olan Trk askerine galebe ederek, uzun ve zahmetli bir muhasaradan sonra, Tuna zerinde Kk Nibolu denilen kaleyi zapt etti. Fakat Trkler'in sayca stn olmas Sigismund'u alelacele ric'ate mecbur etti. Bu ric'at esnasnda Bla-ziyus erey nmnda biri, bir Siph'nin klcna kar onu muhafaza etmi ve kendisini tehlikeye koyarak ona yiyecek tedrik etmitir896. u bozgunluk esnasnda Sigismund, Hunyad eyletinden getii srada, gzel Elizabet Morsina'ya k olmutur. Firari muharibin gen kzla muvakkat surette, birlemelerinden byk Hunyad domutur M, Macaristan trihinde Trkler*e kar birok muzafferiyetleriyle mehurdur. Pdih, Rumeli'deki vilyetlerinin gneyinde, batsnda, kuzeyinde zuhur eden dmanlara mukabeleye mecbur bulunduu srada, Karaman Bei yeniden isyan bayran amt; sr'atle ve Anadolu askeri kumandan bulunan generalin haberi olmakszn Ankara ve Bursa yaknna kadar ilerledi: daha sonra birdenbire Osmanl askeri zerine derek, firara mecbur ve hatt belerbei Timurta' esr etti. Byezid, kendi memleketlerinin imdadna yetimek iin Avrupa'dak asker harektn tatile mecbur olarak, derhal Boazdan geti. Bursa'ya vsl olur olmaz, tbi olan Karaman Bei, Pdiah'n uraya buraya dalm askerin toplanmasnda gsterdii sr'atten dehete kaplarak, sulh talebi ve atfet iin bir sefaret hey'eti gnderdi. Lkin bunun faydas olmad. Byezd bundan byle ancak klcn niz kesip atacan efendilerine sylemelerini beyn ile, elilere ruhsat verdikten sonra, ordughn terke-derek dmann nne doru gemek iin acele gsterdi, hasmn Ger-miyan mntkasnda harbe icbar etti.897 Karaman Bei, iki olu Ali ve Mehmed ile beraber esr edilerek, ahs

244
Sayfa

Kir'de Dabia'mn vekayil (1394), s. 247. Angel'in Srblyye Tarihi, s. 319, 349, 366. Yine onun Macaristan Trihi, c. 2, s. 187. 897 (Metinde 10 rakamndan evvel Muharebe Akay ovasnda vuku buldu denilecek iken unutulmutur). Akay sahrasn Ktahya civarnda aramaldr. Osmanl m emleketlerinin bu ksmnda birok mahallerin isimlerinde Ak kelimesi bulunduundan buralarda kireli
896

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

dman Timurta'n muhafazasna verildi. Pdiah'n Bursa'ya ulatna dir ilk haberi aldktan sonra, Karaman Bei, Belerbei'ni esaretten karm, ve hediyelerle taltife alm ise de, Timurta, esaret hakaretine dr olmas kendi ihmlinden domu olduu iin, Be'in aleyhinde iddetli bir garez peyda etmi idi. ntikam almaa kudreti yetmesinden dolay mesrur olarak, metbunun emrini beklemeksizin Be'i astrd. Bu mtehakki-mne muamele evvela, hi olmazsa grnte, Byezd'n hiddetine sebep oldu; lkin siys mlm sebepler dnlerek mazur ve Bir prensin lm bir eyletin kaybolmasndan hayrldr898 kaidesine dayanarak hakl grd.899 Daha sonra Osmanl hkmdarlar, prenslerin kendi emirleriyle idamn hakkaniyete muvafk addetmek iin dima bu kai de ile dnmlerdir. Karaman Bei'nin vefatndan sonra, az bir md det iinde Konya, Aksaray, Lrende ehirleri ele geirildi ve Karaman emareti ebediyyen Osmanl memleketlerine ilhak olundu900. Kk Asya'nn btn gney ksmlar Osmanl'ya itaati kabul ettiklerinden, Byezd'in ordusu Anadolu'nun dou snrlarnda, imdiki Sivas vilyetinde bulunan arazye hkim beleri kendisine balamak iin evvel douya, sonra kuzeye yneldi. Eskiden Sebast denilen Sivas ehriyle Kayseriyye (Kayseri)'de o zaman Kad Burhn'd-dn hkm sryordu. Bu hkim, malmatl, dern bir siys olduundan, hkmetini -eskiden Cengiz Hn torunlarna tbi bulunmu ve bu ser-vetli memlekete gelip yerlemi- birok Tatar airetleri zerine te'sis etmiti. Sultn yaklanca, Burhn'd -dn, tehlikeli harb ihtimllerine mruz kalmamak iin Harput Dalr'na atld.901 Lkin Osmanl askerlerinin gelmesinden evvel -daha ziyde Kara
arazler, beyaz hisarlar, berrak sular bulunduu anlalr: Akehir, Aksaray, Akhisar, Aksu. 898 Mverrihin tercmede ve ona dayanarak muhakemede yanll Not: llin zeylinde grlecektir. (Mtercim) 899 Mverrih burada metinde iareti iindeki ibarenin Bra -tutu'daki u Ricerdandosi di quella sentenza ch'e meglio che si perda un principe che un principato asln yazdktan son ra, ark siysetinin bu kaidesi aadaki farsa beyitte mndemitir, diyor: Rahne-gir-i mlk ser-efkendebih Leker-bed-i ahd perkendebih (Yni: Memleketi ifsd eden ahs mahvetmelidir, ahdinde durmayan askeri datmaldr.) (Hammer de, Bratutu gibi, yanl tercme etmi olup, biz dorusunu yazdk). 900 Sa'd'd-dn, Ner, varak: 97. drs, I. Byezd'in saltanatnn beinci fkras. 901 Bratutu Harput'u Harpodio yazar. Mteakiben, Sa'd'd -dn'-in ibresindeki Lt ve s kelimelerinin mnsn anlayamadndan birincisini lys ve ikincisi s zannederek ce-srne: Per trattenervi alcune matine e sere con Giesu et Elia! (Gece gndz s ve lys ile konumak iin) diye tercme eder. (Mtercim'in ilvesi: Ba ve sonu ile beraber Sa'd'd -dn'in ibaresi budur: (Kad Burhn'd-dn) Harput kurbnde bz cibJ-i ahikaya urc ve sa'b's-sud mevz'a hurc eyledi ki birka gn Lt- s ile subh- mes gerp mehlib-i ikab ukab-

Sayfa

245

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

Yuluk902 n-myla mruf ve Ak-Koyunlu airetinden Bayndr ailesinin kurucusu bulunan- Kara Osman tarafndan orada malp ve maktul oldu. Byezd, Kara Osman gibi, kendisi oralarda bulunmad zaman dmanlarn yerlerinde rahat durdurabilecek bir mttefik bulmu olmaktan memnun olarak,903 Burhn'd-dn'in arazsini olu Zeynel bidn'e devretmek istedi. Lkin o taraflarn balca sakinleri gen bein, civarlarmda-ki Zlkadir ailesi reisi ve Zeynel bidn'in yakn akrabasndan Nasr'd-dn Be'in nezdine gnderilmesiyle, eyletin ve Tokad, Sivas, Kayseri ehirlerinin dorudan doruya Osmanl idaresine alnmasn istediklerinden, Padiah tekliflerini kabul ile, sadkatte devamlarna yemn verdirdi (795/1392)904. Eski Kapadokya'nm bu ksmnn kuzeybatsnda imdi Kastamonu sanca bulunur ki, eski Paflagonya'mn hemen tammn iine alr. Bu eyletin sahillerini evreleyen Karadeniz sularndadr ki, Seluklu hanedannn sonuncu torunu Seluklu Devleti'nin sukutundan biraz sonra deniz haydutluuna bir merkez bulmutu. Onun yaad srada veyahut vefatndan sonra, sfendiyr-oullar bu memlekete hkim oldular. u srada onlardan biri, yni Ktrm Byezd hkm sryordu. Kastamonu eyletinin balca ehirleri olan Samsun'u, Canik'i905 Osmanc k' ve o eyletin bakr mdenlerini eline geirmi olan Osmanllar'n kuvvetlerine mukabele derecesinden pek zayf olan906 Ktrm Byezd, memleketinin
Yldrm Hn'den kua canm tahls etmee haris oldu. Cild: 1, s. 134). 902 Kara Yuluk (Kara Yoluk) bizim trihlerde Kara Eylk demekle mehur Ak-Koyunlu serdr Kara Osman bin Tur-AI'dir. 903 Dmann baka bir ahs klcyla helak olmas insann bah-tiyarhklanndandr. 904 Sa'd'd-din, bu'fethin tarihindeki ihtilf nazar- tetkike vaz eder. td-rs 794 (1391)'de gsterir; dier mverrihlerin hemen cmlesi, ezcmle tbn hne ve eref'd -dn Yezd 798 (1395)'de zikreder, tbn Hacer Drer'l-Kmilesinde 799 (1396) senesine kadar gtrr. Bizce burada mevsuk grnen Nianc 795 (1392)'de zabtn syler. (Ed-Dreru'l-Km-ne f 'yni'l-Mineti's-Smine li-'hb'd-dln Eb'1-Fazl Ahmed bin Ali bin Hacer el-Askaln elmteveffa sene 852. -Kef'z-Znn). 905 Biri Hristiyan, dieri Mslman Samsonu nmyla iki Samson olaca Tc't -Tevrh'in (c. 1, s. 287) ifdesinden anlalr ki, bunun biri mstakbel Canik sancann idare merkezidir. Ana dolu'nun ksmen ticretine, ezcmle son zamanlarda, yumurta ihractna merkez olarak, gittike kesb-i umrn etmektedir. Gi-liba ikincisi (Hristiyan Samsonu) harb ve herhalde mehur deildir. 906 Cihn-nm, (s. 650), bu mdenlerin varidat senevi 10.000 batman mdene ibl olunmudu, der. Bir batman 9 (galiba 6 rakam 9 olmutur) olduundan 2.000 kental demektir. Hslatn te biri masraflarn tesviyesine tahsis edilmiti. te ikisi hkmet haznesine teslm olunurdu. Sonralar hkmet hissesi 4.000 batmana inmitir. drs'in hesaplarna gre saf hslat, senevi 80.000 guru yahut 2.000 dukadr. Bir duka o zaman 40 guru tutard.

Sayfa

246

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

hudut boylarnda mstahkem bir ehir ve liman olan Sinop'a iltica ett i. Oradan Pdih ile muharebeye giriti; Sultn Byezd, Mentee, Aydn Belerinin oullar kendisine teslim edilmek artyla Sinop ve arazsini Ktrm'e brakmaa muvafakat etti. Lkin bu bezdeler Timur'un yanna kadar gitmee muvaffak olduklar gibi, tsfendiyr Ktrm de beleri takiben oraya gitti. Sinop'dan Kostanti-nyye Halic'ine kadar btn sahile mlik olan Byezd, Kastamonu hkmetini ikinci olu ehzade Sleyman'a devretti Osmanl Devleti'nin bu eyaletindeki dalarda mhim kurun mdenleri ve ir mdenler cardr. Tabi servetleri ve sanyi Kastamonu'yu Devlet'in Asya'daki en mmur eyletlerinden biri olmak derecesine karmtr. dre merkezi olan Kastamonu907 hafif ve banilerinin heveslerine muvafk mmr sluplaryla clib-i dikkat birok camileri ihtiva eder.908 Vaktiyle civardaki mdenlerin mahsultndan orada bakr avn yaplrd. Hl oniki bin Trk, yz Rum, elli hne Ermeni bulunmakla beraber, byle eyler iml olunduu yoktur. ehir derin bir ova iinde ve iki da arasndadr. Ovann ortasnda dik bir kayann zerinde Komnenler ta rafndan yaplm ve daha sonra Trkmen'lere istihkm olmu olan eski bir kule bulunur.909 Kastamonu evliyadan bir ztn trbesini h-vdir. Birok irler910 ve bilhassa ark edebiyatnda hrete ulam olan Zeyneb Kastamonu'da domulardr. smi eski Canlar' hatrlatmakta olan Canik911, Trkmen airetlerinin ikamet etmekte olduu vah grnl dalarla kuatlmtr. Kapadokya'y istil ettikleri zaman Mileziler'in ve daha sonralar imr etmek iin gelen Atinallar'n sakin bulunduklar Samsun (eski Amizus), uzun mddet, ilerinde haylisinin ve hussiyle Ofatur ve Mitridd'n tezyinine mesa sarfettikeri krallar tarafndan idare edilmitir. Jl Sezar tarafndan serbest ehir iln olunduktan sonra, Antuan zamannda tekrar krallarn idaresine alndktan, Strabon'un mezlimi altnda kaldktan,
Makdonal Kineir'in Asya Seyahati gnlk vak'alarda 280'inci sahfeye nazaran eski Germanicopolis, imdiki Kastanboli, Kastamonu'dur. Manner'e gre, (3.3, 33) eski Soradr. 908 Bu camilerin balcalar unlardr: ahb Efendi, Suyt Efendi, Cemal Aa, Gz Ata Be, (Cihn-niim, s. 648). 909 Cihn-nm, Kastamonu, Trkmenlerin balca bir merkezi olduunu, buradan Kostantiniyye kadar uzanan tahrb edilmi alanlarda bulunduklarn yazar. 910 Ltf'nin Tezkire-i ur-y Osmniyye'sine mracaat. Latifi, Kastamonu'da domu ve bundan dolay dier irler tarafndan hemehrilerini nedihte ifrat etmi olmakla hakl olarak itham olunmutur. ber'in tercmesine. Trb, s. 116; Hakk, s. 144; Dileyr (Dilr), 161, Zeyneb, 190; Sa'd, 205, ver, 212; Sid, 228; Ferruh, 253; Nihn, 301. 911 Clhn-nm, s. 648. Makdo Taled Kineir, s. 282.
907

Sayfa

247

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

Aktium muharebesini mteakip mparator Ogst tarafndan hrriyeti ade edildikten ve btn Karadeniz912 ehirlerinin payitaht olduktan sonra, Komnenler zamannda Karadeniz vilyetinin balca bir ehri hkmnde bulunarak, nihayet Yldrm Byezd'in fethettii yerler arasna girmitir. Vaktiyle o kadar mmur olan Samsun ehri, bugn yan.harb bir sr ile mahsur olarak, yalnz iki bin ahlisi vardr.913 Eer Trk gemicileri arasnda, orada iml olunan zift, katran, ip, halat ile mruf bulunmam olsa, varl bile belki bilinmeyecekti. Bu ehrin dousunda ris (Airis)914 nehrinin sulad Fanara ve Termodon nehrinin getii Temiskira915 sahralar uzanr. Amazonlarn eski ehrinin yeri burada olduu addolunur. Birok vah kavimlerin oradan gemesiyle beraber, bu kadar asrlar boyunca eski nmn muhafaza etmi olan Amasya, ris (aramba Suyu) kenarlarndadr. Dnimend hkmdarlar Rumlar'n elinden alarak, onlar da Seluklular'a vermee mecbur olmu, ve mteakiben sfendiyr'n, daha sonra Byezd'in eline dmtr. bideleri Amasya'ya Rm Badadi (Anadolu Badadi) unvann kazandrmtr916. Hl burada, oyulmu kayalar iinde, hayl hkmdar kabirlerini iinde bulunduran bir kral kk917 harabesi, eski bir su bendi, sfendiyr'n saray mahede olunur. Moollar'm Timur kumandasiyle hcumunda, Amasya yedi ay cihangirin918 o kadar gayret ve abalarna mukavemet etmi, nihayet Timur muhasaray kaldrmaa mecbur olmutur. Daha sonralar Kara-Yazc ile Kara Sad'in isyanlarnda blgenin ahlsi aileleriyle, btn eyalaryla Amasya'ya iltica ettiler. Birok camileri iinde II. Byezid tarafndan yaplan cami, bilhassa zikre ayandr. Kare eklinde yz kadem araz zerine bina edilmi olup minber ve mihrab san'atkrne oymalarla ssldr; caminin kubbesi de zarafeti, eklinin gzellii ile dikkat eker. Yine o Pdih, takva sahibi bir eyh olarak vasflandrlan Pr lys iin muhteem bir trbe yaptrmtr ki, ehl-i slm'n
Strabon, s. 12, Manner 3, 2, s. 448. te bu Samson (Samsun) yukarda yazld gibi, sonralar mmur olmutur. 914 ris nehrinin ismi vardr: Amasya ay; Kzhrmak'a mu kabil olarak Yeilrmak ve aramba Suyu ad verilir, (Cihn-nm, 624). ris'in bu son ismi, eski Nermodon nehrinin imdiki ismi olan Pe^enbe (Perenbe) suyuna mukabil olarak verilmitir. 915 Themiseyr, Cihn-nm'mn haritasnda Pencenbe (Perembe) ismiyle iaret edilmitir. lk ismi bundan anlalr. 916 Clhn-nm, s. 626. 917 ' Moriye'nin Seyahatnamesi, 348, 352. 918 Mtenefbb, kaside 91, Amasya'nn Seyf'd -devle tarafndan ele geirildiini zikreder. Amasya'nn tarifinde kasideyi nakl eden Arabs&h Har-ene (Kastrum Kar&syanD'nin. Amasya olduunu zikreder.
912 913

Sayfa

248

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

ziyretghdr. I. Byezd'in Anadolu'yu istilsnda ekseriya sohbet meclislerine dhil olduu Timur'un muasr olan bu azz (eyh), Timur'un ric'atinden sonra, Amasya'da yaard; orada irtihl etmi ve yine II. Byezd tarafndan Zevdiye nmyla anlan bir mevkide in olunan Halveti tekkesine defnolunmutur. Oraya uzak olmayan bir mahalde dier bir mezar vardr ki, bu da teki gibi Mslmanlarn hrmetine mazhardr. Bunda Pr lys'n dmd- c-nini eyh Abdu'r-rahmn bin Hseyin medfundur. Bir gn II. Mu-rad'n olu eyh'in ziyaretine gelmi idiler; eyh, gen ehzadelerden ikisine elini pmelerine msade ettikten sonra, trihin Ftih ere! unvann zellikle vermekte olduu nc ehzade Mehmed'in nnde diz kerek, biraderlerinin huzurunda takdr-i lh tarafndan ber-mcib kendisine tevd olunacak Devlet'in n ve sadet -i hline kudret ve deh sarfetmesini rica etti. Bu iki bide ihlsl Mslmanlarn ta'zmlerinin maksad olduu gibi, iir sevenler, Badad Hkimi Emr Ahmed'in veziri ir M'min'in ve hele ateli genliini aka, kalemini de onun tasvirine ve gereince okunmasna hasretmi olan -Osmanllar'n Safo'su- Mihri'nin919 trbesi nnde dururlar; Amasya'nn Trkmen gzelleri Ferhad ve -rn'in efsnesinde iddetli muhayyileleri iin bereketli bir sermye bulurlar. Trkler'in an'anesi o hikyeyi Amasya'da cereyan ettirir. Bu an'-aneye gre, Amasya'da grlen eski su bendi rn'in koyunlarndan salan st iin Ferhad tarafndan kaya iinde oyulan mecradan baka brey olmad gibi, ltif Kanl Pnar mesiresi Ferhad'n, rn'in vefatna dir bir kocakardan aslsz bir haber alnca kendisini kazmasnn zerine atmak suretiyle920 intihar ettii mahal olur. Bu efsne, Amazonlar bsbtn unutturmu olduundan, imdi Amasya kadnlannda onlara dir hibir yd edilecek ey yoktur. Amizus ve Amasya ehirleri bir genin iki kenarn tekil ederler ki, nc kenar Osmanck'tr.
Ltf'nin Tezkire'sine baknz, s. 215. Kastamonulu ire Mih-r istanbul'da Eyp mektebinde muallim olan Paa eleb'nin izdiva teklifini reddetti. Daha sonra kazasker olan Mey -yed-zde ve gen ve gzel skender ile mnsebt- kanede bulundu. Dvn- kanesinden mada fkha dir birka eseri vardr. Evliy'ya bknz. cild: 2, s. 324, Mihr aka mb -tel kadn demektir. (M.. ne bkz.). Mihr'nin iirlerinden* Kadnlarn szleri erkeklerin msamahasna ayandr, Zira sa uzadka akl ksalr. ems'in (Gne) dii olmas ona bir nakse deildir Kamer'e (Ay) de mzekker olmas eref vermez. 920 Perhad, klnkn havaya, frlatarak ban onun altna tutmutu. (M tercim) .
919

Sayfa

249

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

Bu mevki, -ki Asya'nn bu ksmnn kuzeyinde Osmanl Dev-leti'nin o zaman mlik olduu mahallerin en mhimleridir- yeni Sinop Bei Sleyman'n idaresi altna verildi. Kzlrmak (Halis) kenarlarnda ve zm, buday bol bir sahrada kin Osmanck ehri, Kastamonu hkmetinin balca ehirlerinden biridir, n. Beyazd tarafndan yaptrlan kprs nazarlar celbeder. Oniki ayak zerine kurulmu bulunan bu kpr Trkiye kprlerinin en iyilerinden biri addolunur. Bir ucunda Burhan dede'nin trbesi vardr921 ehrin dhilinde daha mehur dier bir mezar grlr ki, hac Bekta'm arkada olan Koyun Baba nmmdaki azizin kabridir. Koyun Baba hi sz sylezedi; yalnz gnde be defa namaz vakitleri koyun gibi melerdi. Bunun iindir ki , bu Bi-simle adlandrlmtr. Kendisi de Vel unvanyla yd olunan II. Byezd, ryasnda grd Koyun Baba iin ulu bir trbe, geni ahrlar iine alan bir tekke, imaret, seyyahlarn parasz ikametine mahsus birok hcreler in ettirdi. Osmanl memleketlerinde bu kadar gzel bu kadar zengin tekke az bulunur.922 Yldrm Byezd, snn verdii sarholukla, davlet ilerini ihmle, vazifelerini unutmaa balad. Osmanl padiahlarnn birincisi olmak zere, arbn haram olduuna dir olan er' hkmden inhiraf etti; veziri Ali Paa'nm israf ve sefhetini men etmiyerek, hatt kendisi de ona uydu. Zevcesi Sr b prensesinden,923 iret meclislerinde nefret edilmee lyk surette vakit geirmeyi renmiti: o vakte kadar mtd olduu zre, Yenieri askeri meynna kaydolunacak yerde924 hademe-i hssa sfatyla925 saraya
Cihan-nm, s. 626; Evliyha; Moriye Seyahatnamesi varak: 352 Evliya, 2, s. 320. Evliya bu velnin trbesini ziyaretini hikye eder ve misk ve anber kokularn nasl srndn ve Bekta tarkati ilhleriyle nasl selmlanm olduunu syler. Bann zerine Bektalerin serpuunu koyunca kulaklarnda derhal bir rzgr grlts husul bulduunu ve gzlerinin arab me'aleleri gibi prladn ilve eder; Karadeniz'de bir kazaya urad vakit kurtulmu olmasn bu serpua medyun olduunu te'mn ederek hikyesine son verir. 923 Takvm't-Tevrh'de, 795 senesinde, Yldrm Hn'n bu ahlk fesadna mteallik clarak u kelimeler grlr: Uzlet-i Yldrm Hn ez umur. Neri, drs, Solak-zde, Lutf, ve bilhassa Muhyi'd-dn -mparatorluk ve Kraliyet ktphne-lerindeki nu: 139*da bulunan el yazs kitap, varak: 30-32- bunun hakknda daha ziyde tafsilt verirler. 924 Elif ile yazlan Acem ile ilk harfi Ayn olan Acem (ran) birbirine kartrlmamaldr. Birincisi yunancadan gelir, ikincisi ranllarn ismidir ve Ahamenes (Achaimenes) kelimesinden itikak eder. (Mverrihin birinci zannna gre acemi kelimesini elifle yazmak gerekiyor. Mtercim). 925 Bu devirmelere Acemi Olan tbir olunurdu. (Aslnda, Olan kelimeside, zelil edici bir mn olmayp, delikanl, yhud delikanl olmaa yaklam erkek demektir. Hatt Alraanlar'n bir snf hafif svari askerine verdikleri Uhln unvan, Olan dan kaynaklanmtr. Mtercim).
921 922

Sayfa

250

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

alnrd. Bir vakitler Rumlar'n Acemleri ve Acemler'in Rumlar' lekelemek iin sermye olarak kullandklar hor grlen ahlkszln926 Osmanl memleketlerinde yaylmasna Ali Paa sebep olmutur. Sultn'm. vezirlerin gsterdikleri kt rnekler az vakitte yaylarak, her snf memurlara, hatt ilim adamlarna sirayet etti. Hkmetin bykleri tarafndan gsterilmi olan bu ahlakszlk, ksa bir mddet iinde halka ve askere bulaarak, daha sonra yksek mansblar istila etmenin ve byk servet sahibi olmann en salam resi olmutur.927 er1! ahkm hibir vakit byle canavarla msait bir surette tevil edilmi olmad, ve bu hal er'n tabate mugayir olmak zere mahkm bulunduu gibi, Trkler Kur'n hkmleri muhafazaya riyet etmekte iken, devletlerinin balangcnda ahlki fesde urayarak bu noktada vazifelerini ve vicdanlarn feda ettiler. Gen erkekler muhabbet -i menfresi, Herodot'un ve dier mverrihlerin ehadene nazaran phe edilemlyecei vehile, Acemistan'dan, daha dorusu medya ktasndan zuhur etmi ve medya ahlsinin hadim istidam, mte-mevvic elbise (dalgal, bol elbise) kullanmas sefahatine inzimam ederek, Acem-ler'i bhhu eylemi ise, Trkler hi olmazsa nlsbeten az menfhur bir ekil bulmulardr. Bunlar aslnda Medyallar'da nedimlerle hadmlar birletiren rabtay mahvederek bu iki snf ayrlm, ve birincisi harem hizmetine, ikincisi devlet i lerine konulmutur. Medyallar, Acemler en gzel ocuklar erkeklik hislerinden mahrum ederek, ve bunlar harem hizmetlerine memur etmekle de iktifa etmeyerek, nefret-edilesi zevklerine vsta yapp, u suretle hem kadn hriyeti, hem de erkeklik meziyetleri aleyhine cinayet ilerlerdi. Makbul bir maksadla, yni ancak hrriyet ve vatan ak ile mtehassis neferlere mlik olmak arzusuna dayanarak, eski Rumlar Teb ehrinde klar nmyla genlerden mrekkep bir frka tekil ettikleri gibi, Makedonya'da dah Bakiler unvanyla mruf yle bir frka bulunurdu. Trkler daha sonralar Yenieri saflarna dhil olmak zere, gen Hristiyan esirlerinden mrekkep bir takm tekiliyle Makedonya'nn -Bakiler te'sslni takld ettikleri gibi, hanelerinde dahi genler ishdm olunurdu. Lkin bu iki usl Trklar'in ellerinde, daha te'sslerinin balanglarnda lekelendi. Filhakika bz
Persae a Graecis edocti, puerorum quoque indulgent amoribus. (Son satrn lnnce si) Herodot 1,135 927 Herodot, 4,32 Senek, Mnzart, 4,10 ve Sen Hieronim, kitap: 1 Advcrsus, Jovianum: Coutra natu ram divitas suas exercere excisorum greges habere exoletos snos ut, ad longiorem pa tientiam: impudi citiae idoneil essent (Metnin me"haz.)
926

Sayfa

251

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

istisnalar bir yana braklacak olursa, bu delikanllarn erkeklik hislerine iliilmedigi gibi, genliklerini sefhne bir yaay iinde geirdikten, bul ana geldikten sonra cemiyyet iine dhil olurlard. Beyaz hadmlar takm Avrupa klelerinden deil, umumiyet itibariyle Grc ve erke klelerinden alnrd. Bundan mada Rum, Srb.Macar, Bulgar genlerinin hadm edilidi. Yalnz btn Mslmanlar gibi, onlara da snnet deni -at icra olunurdu. Daha sonra silh kullanma san'atma alt-t haremlerde hapis ile en zellne sefahatlerde hizmet ettiril-ra karlrd. O zaman yalar, maharetleri, yahut efendile-yesi en byk mevkilere ykselmelerine yol aard. Bununla vletin en byk ricali bu n-pk yerlerden ne'et etmilerdir, ocuklarn her sene devirilmesi usl devam ettike, Osmannlar esr tedriki iin frsat verdike, devlet ricali, en me-ller hemen dima Rumlar'dan, Bonaklar'dan, Arnavudlar'-diren Trkler'den yetimitir (*). Bundan dolay, Osman ta-'ss olunan Devlet, slm'n dmanlar marifetiyle genileti-Lendirilmi ve Bizans hkmeti kendi evld tarafndan tahrb lunmutur. Ancak bizim gnlerimizde vazifeler deimi, Srb-. ihtilllerinde Trkler kendi nesillerinin darbeleriyle yarala-:e, galiplerin validelerinin o vakte kadar malplarn ak etmi olduunu dnerek teselli bulabilmilerdir.928 d'in sefahatinden ve Ali Paa'nm rezlne ihtirasndan doan di, orduya o kadar nfuz etmemi idi. Zr Pdih, orduda hatt mfrit bir intizam muhafaza ederdi. Lkin kanunlarn nemur olanlar ve bilhassa kadlar arasnda ahlkszlk yayil-1, kendisi iin o kadar msait bulunduu halde, sarayndaki haff hatlarn, yahut hkimlerin rvetiliklerini haber aldka hiddetlenirdi. htiyar bir kadn, saray hademesinden birinin ken disinin sdn imi olduunu iddia etmesi zerine, o gencin kam yarld929.
Byk skender bir ran prensesinin olu olduu iin, eski ranllar da ancak kendi evldlarndan birinin darbeleriyle malp olduklarn yleyerek hezimetlerinden bu suretle kendilerini teselli edecek bir bahane bulmulardr. Bunun gibi Bizansllar da OsmarJilar'n ceddini Komnen ailesine karrlar. Zamanmzda dah bz Fransz mellifleri, Napol-yon'a Fransz kam isnd ederek, onun aslna soyluluk kazandracaklarn zannetmilerdir. (Arablar, Korsika'y istillarnda, Napolyon'un doum yeri olan Ajaksiyon'da pek az erkek brakmlardr. Binenaleyh, sahra arslan demek olan na -polion te'yd eyledii zere Arap kanndan olmas hatra gelmektedir. Mtercim.) * ner'in u satrlara kadar kendi kaleminden kan u satrlarda srini zikrettii devlet adamlarndan, kumandanlardan tammna ya -ir ekseriyeti, yine kendi ifdesine gre, Trkler'den yetimi kuman-r yahut devlet adamlardr. Binenaleyh, Hammer, u satrlarda iyan Avrupal tarihilerin taassubuna ve Yenierilik messesesi -titn Avrupallar gznde yaratt dehet ve kskanla, tek keli - hal zihniyetinin verdii
928

Sayfa

252

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

Rvet aldklar ve erat'e mugayir hkm verdikleri zanno-lunan seksen kad -birok mverrihlerin ifdelerine gre- Beyehrin-de bir haneye hapis ile diri diri yaklmaa mahkm edildiler. Neri diyor ki: Bu karr- vahynenin icras emri verilmi idi, ki iddet-i mf-ritesi hakknda Pdiha bizzat arz- mtala cesaret edemeyen vezr, sarayn zenci soytarsn bularak, metbunun kararn deitirmee muvaffak olursa, bin altun vereceini va'd eder. Herf Pdiah'n huzuruna kar. Eli sftyle Kostantiniyye'ye gnderilmesini istirham eder. Byezd (Ne in?' diye sorar. 'Dvalarmza hkm etmek zere tmpa-rator'dan papaslar istemek in.' 'Neden?' 'Madem ki biz kendimiz c -hil kadlarmz yakacaz, lim Rum papaslarm getirmeliyiz ki, onlarn yardmiyle her tarafta ncil'i ner edelim'. Bu istihzkr cevap md olunan neticeyi istihsal etti. Byezd u mhirne nasihat ile hiddetini bertaraf ederek, o kadar ilim sahibi Kimselerin arasnda bu derece kt ahlkn neden doduunu vezirden sul etti. Ali Paa, u hlin balca sebebi tahsisatlarnn muayyen olmamasndan ibaret olduunu beyn ile, Pdiah' hkimlerin bz rsum ve dier harlar alabilmelerine imle iin bu frsattan mhirne istifde etti. Dva olunan mebl zerinden yzde iki ve tahriren it olunacak her er' hkm930 iin
heyecana kaplara* ve yine dikkat edl-du satrlarda herhangi bir cidd kaynaa da istlnd etmeksizin g-fc yapmaktadr. Hammer'in dayand en kuvvetli delil olan ke-dir ki, bu lfz, yirminci asra kadar Anadolu ve Orta Asya Trk-rasnda yer yer ahs isimlerinde dahi grld stfbi, -zellne bir ifde etmekten uzaksa da, Trkiye trkesinde bugn ald m ammer'in kasdettil mndr. Ancak, Osmanl tarihinde, Yenieri-ilgs zamanna kadar hemen hibir tarih kaytta, olan* keli-in bugnk Trkiye trkesindeki mnya geldii ak surette r-konulmamtr. Her devirde ahlkszln olabilecei muhakkaktr, prensesinin Yldrm' iine drd ret ve sefahat bataklm, devirde timi bnyede grlen bir ksm gayr -i ahlk ahvli zik-en, bylesine bir umm hkme ve hakarete meyletmek, bu tri -iddiyetiyle badasmyacak gayr-i ilmi bir davran olduunu oku-a hatrlatmay gereksiz buluyoruz. (Hazrlayan) 929 Halkondll, 2. Daro, Venedik Trihi, kitap: 11, s. 109. B'r haiyede Gibin' in bu hikyeyi Halkondil ile eref'd-dn Yezdi'ye atfen yazdn sylyor; kitap: 5,15. Halbuki Halkondil'de ve eret'd-din'de deil, Arab-h'dadr. (B'rka Pdiah'a isnd olunmu bir efsnedir. Rum mverrihleri Su son sahnelerde ber-mtad mbala ile beraber kendilerini hesaba katmamlardr.) 930 Neri, Solak zade, Cihn-nm, s. 685; Lutf, Takvm't-Tevarlh, Rav-zat'l-Ebr&r, 795 vekayli; tdrs, Bratutu 116-179. sahtelerde Srbistan Prensesi'm bir Eflk Prensesi'yle kartryor. (Sa'd'd-dln mes'eleyi daha gzel, daha vazh yazar. Onun hlasas: Ahlk fesadndan dolay kadlar ve memurlar rvetilie baladlar. Vezire ikyeti -* flclesi olmazd, mm'l-habis (.ki, arab), intiar- kab&ih'a (yakksz eylerin yaylmasna) bis olmu, idi. Her trl enyi cart idi. Asker ve ahali Pdisah'a ikyet ettiler. Mevs'l -kelm bz ulem teftie gnderilerek, Anadolu ve Rum-lli'de kabahatleri sabit olan seksen kad celb

Sayfa

253

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

iki aka almalarna msade olundu. Adl idrede bu mhim slahatn icrasna dellet eden vezr, yeni paralar darbet-mek ve eskilerini tedavlden kaldrmak suretiyle meskukt usln dah slh eyledi931. Byezd, kadlarn irtikbn tedhi suretinde men etmekle iktifa et meyerek, tebeasna gstermi olduu kt misl olan te'srleri de bundan byle halkane bir halde hareketle bertaraf etmee de alt. Doumu itibariyle eyh Buhr denilen, en ziyde Emr Sultn nmy-la mruf bulunan zt, Byezd'e nedamet ve tvbesinde rehber olarak932, yapm olduu rezilliklerin mafiretine sebep olmak iin Pdiah'a Bursa'da iki cami yaptrd. Bunlarn biri ehir hricinde Ak-alayan seylbesi kenarnda ve tenh, manzaras ltf bir mahaldedir. Dieri Bursa'da Emr Sultan Mahallesi'nde in edilmitir. Emr Buhr, keml-i takvsyla beraber, yalnz Byezd'in dostluunu deil, kzlarndan birinin muhabbetini celbederek, onunla izdiva etmitir933. Emr SultSn Camii birbirini mteakip
olundular. Pdih bunlar Yeniehir'de bir atma evde habs le, hrak -larn tasvtb etti. Vezr bizzat etate cr'et edemedi. Pdiah'n Habei bir nedimine y.rmibin aka, va'dederek 'Bir re bul' diye ibram eyledi. Habei sefir llbsyle Pdiah'm huzuruna girer, istanbul'a gitmee icazet ister. - stanbul'da iin nedir? - Pdiah'a, yz kei getireceim ki bu yaklacak hkimlerin yerine gesnler. - Bu mansiblara benim adamlarm, yok mu, ki keg getireceksin? - Hkimlik ilime mtevakkftr. Pdih: - Bu mcrimler vkf- eriat olsalar, hkmleri rz-y lhye muvafk; olur idi, cevbn verdi ise de, nedimin kelm- hezlmizi kendisine te'sr ettt. Pdisah'n suli zerine vezr, kadlarn cihet-i maietleri tyrt edilmemesi tarafeynden aka almalarna sebep olduunu, ve bz ulem cret-i sukk (ilm ve beratlardan alman cret) ahzm tecviz ettiklerinden, hccet'den yiirm be aka, sicilden yedi aka, nikh-dan oniki aka alnmas ve resm-i ksmetin binde yiirmi tyini mn-sib olacan arz etmekle, u suret tensb ve mahbs kadlar crmle-riyle mtensib suretde te'db olundular. Mtercim) 931 Muhyi'd-n, varak: 32. mparatorluk Ktphnesi'nde 139 no.lu yazma. 932 Sultan Byezd'in nedamet sebebini Sa'd'd -dln yle yazar: Emr Sultn bir gn Bursa'da insna balanlan cmi grmee gelir. Pdih orada bulunduu cihetle binay Emir'in nasl bulduunu sul eder. Emr der ki: - Bu cami pek gzeldir; lkin bir kusuru var. O da yaplsa arzunuza muvafk olurdu. - Bu kusur nedir? - Drt tarafnda drt meyhane ister, t ki sizin, ve hayass- meclisinizin sk sk gelmenize bahane olsun. Yldrm bu ac nasihati hsn-i telkki etmitir. Ner bu konumay eyh Hmid-i Aksaray ile gstermitir. (Mtercim). 933 Bursa'ya Seyahat Sa'd'd-dn, varak: 144, Takpr-zde'nin akak- Nu'mnlyye'sinden naklen. (Emr Sultn ems'd -din Fenr, Sadr'd-dn Konev gibi zevatn derslerine hazr olmu, ve ilim ve tarkatte ma-kaam- ref' ihraz etmitir. Molla Hmid gibi ulem kasdeleriyle sena ey -lemislerdir. Seltin-i Osmanlyye kendilerine tammiyle i'tikd edereK. elinden tekat!d-i seyf ile sefere giderlerdi. Yldrm Hn'n kzlarndan biri izhr - rdetle hallesi olmu, ve evldlar dnyya gelmtir. Intl-kal-i Emr terkibinin gsterdii

Sayfa

254

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

Bursa'y tahrb eden yangnlarda yanm ise de, zamanmza kadar tammiyle asl hlinde muhafaza olunan Ak-a-layan Camii Endls Arablar'nn ondrdnc asr nihyetlerindeki m-mr tarzlarnn kymetli bir abidesidir. Bu cami mnsebetiyle bir vak'a naklolunur ki, vaka ehemmiyeti az ise de, Byezd'in eyhler hakkndaki hrmetini isbta hizmet eder. Camiin ins srasnda ark'n en byk tasavvuf ehlinden Seyyd Al Hemedn934 eh Buhr'yi ziyarete gelir. Byezd bu zta hogeldin hediyesi olmak zere, cami inatnda istihdam edilen amelelerin cretleri yeknunun misli kadar bir para verir935. Byezd, Devlet'te saltanatn en yksek rtbesini hiz olduu gibi, Emr Sultn tarkatinde en byk makam almtr. Msr Halfe'si Berkuk (*), kat' talebine dayanarak Pdiah'm ul-tn- Rm unvann almasna936 msade etmesiyle, Emr Sultn, hfr muharebeye gittike Pdiah'a kl kuatmak imtiyazna mlik idi. u protokol, daha sonraki cluslarda Takld-i Seyfe tebeddl ederek, hlen yrrlkte bulunmutur. Byezd yaptrd camilerden baka, - Bursa ehrini937 -anden vukuu muhtemel bir hcumdan masun klacak- yeni
(833) trihinde vefat etmitir. Sa'd'd-dln, cild. 2, s. 427, hlsa.) 934 drs, Byezd trihinin 12. fkrasnda, eyh Seyyd Al He -medn'nin Cblka'dan Sblka'ya, yni ark'daki semav ve hayal Kudsten, Garb'daki Kuds'e byk sfyne seyahati defa icra ettiini syler. Lr, onun hakknda bir vak'a nakleder ki, tasavvufta olduu kadar mdhenede dah maharetini gsterir. Timur bu eyhin yemek yerken Kble'ye doru tevecch ettiini iittii iin sofrasna davet ve Kble'ye arkasn dnecek surette oturtulmasn emreder. eyh mkilt gstermeden oturur. Timur, iddetle takip ettii bir kaideyi bu kadar kolaylkla unuttuundan dolay hayretini belli edince, eyh sknetle, Timur'un karsnda olmakla ta-b i atiyi e Kble'ye mteveccih bulunmu olacan syler. (Mtercimin ilvesi: Burhn- Kaat'dan hlasa: Cbulsa, Cbul-ra, bnn zammyla; lem-i mislde Marib'de bir ehr-i azm; mukabilinde ve arkda bulunan byk ehre Cbulka derler, ve Cbulka, ve Cbursa ve hm mednetn f lemi'l-misl ibretiyle tarif ederler. Ehl-i tahkik (ehl-i tasavvuf) indinde s li kin taallk ve takayyd leminden ti kna ve mer -kez-i muhite vusul iin kat* eyleyecei menzilin hirine iarettir. El-has drs'in ifdesi eyh'in tekml-i usl-i tarikat eylediini beyndan ibarettir; Timur'a mdhenesi ihtiyat ile telkki olunmaldr. 935 Sa'd'd-dn, Seyyd Al'nin Emr Sultn ile mlakatn yazarken Sedd - ramak in cmi-i mezbr binasnda olan mzd-verler ile gn-i mzd-verl ve def-i ihtiyc- zarur etmilerdir. diyor ki gn amelelik ederek ald yevmiye ile geinmi demektir. Taraflar iin mcib -i eref olmayan ho-medl Bratutu'nun kard garip bir mndr. (Mtercim). * Sultn Berkuk (l: 1398) Byezd'in ada olan Msr -Trk Memlk Sultn olup, Msr'da bulunan Halfe Abbas halfeleri neslinden El-Ms-ta'in-billah Eb'1-Fazl olmaldr ki, hilfeti 1389-1406 (H. 808 l 816 yl lan) arasdr. (Hazrlayan) 936 bn ahne: Osman neslinden Byezd'in Halfe'ye bir elisi gelerek ge tirdii hediyeler ve tuhaf (ndir eyleri) it ile Byezd iin Sultn Rm unvann talep etti. Halfe de buna msade etti. Byezd'm mektubu 797 (1394) trinlidir. I>ginit Hunlarm Trih-i Ummsi'ne mracaat, kitap: 22, c. 4, s. 336. Sa'd'd-dln. 937 Devlet-i OsmanJyye'nin Tekilat ve Usl-i tdresi, 1, s. 484.

Sayfa

255

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

istihkmlarla evirdi. Yine o srada, Boazii'nin Anadolu sahilinde bir hisar in ettirdi ki, bihakkn Gzelce Hisar938 nmn da hiz olan Anadolu Hisan'dr. Boaz'n en dar yerinde ve havalinin en gzel vadisini sulayan Gksu (eski Aretas)939 deresinin denize kart yerde bina olunan bu istihkm Kostantiniyye'yi940 daha iddetli bir bask altna almak iin yaplmtr. Selanik aleyhine vuku bulan hareket, Kostantiniyye surlar hricine tecvz etmeyen Bizans mparatorlar payitaht aleyhine icra olunan teebbsten ziyde bir ser neticeyi gerektirmiti. Ehl-i Salb mttefik hey'etinin imdada gnderdii donanma941, Osmanllar tarafndan malbiyete uratldktan sonra, Selanik ikinci defa olarak, Trkler'in eline geti. I. Murad'n saltanatnn sonuna doru Selnik'i zaptetmi olan Hayr'd-dn Paa, Pdi-ah'n husus emri zerine, nedametini arzetmi olan Prens Manuel'e tes-lm etmiti. Byezd tarafndan da Bizans mparatorluu'na verilmitir. Muahharen kanl muharebelerden sonra, Venediklilerin ellerinden kurtarlarak,942 o zamandan beri Osmanl mlk
Muhyi'd-dm. Solak-zde, dris, Cihn-nm, Sa'd'd-dn. istanbul ve Boazii, c. 2, s. 621. 940 Yldnm'n istanbul muhasaras hazrlklarn t'cl hakknda memleketin hkimlerine ferman -ki tarihi 796/1394'dr- Kral ktphanesindeki el yazlar hulsalanyla mstahrec tndadr. Ferdn Mnet'na baknz (c. 4, s. 673). Maama -fih, Dukas'a nazaran istanbul muhasaras yahut, daha dorusu, ablukas mparator Yuan'n vefatndan az sonra ve bun dan dolay 1391 senesinden itibaren balamtr. 941 Sa'd'd-dln beyn etiti bu muharebe, Venedikli Bernino'nun eserinde dercedilmi deildir. (Sa'd'd-din'in Sultn Byezd'in kadlar te'dbini yazd srada, buna, dair olan rivayeti Bu esnada Venedik ve Efrence ve Ceneviz ve Puliye ve spanya beleri ittifak edp asker gndermiler, ve Selanik nnde gemilerini bend edp, bild - Islmiyye gretine azmet eylemilerdir, dey haber geldiini ve Pdiah'n siph- frenk defi iin Selnlk'e azimet eylediini ve berren muhasara esnasnda dmana gemilerle imdd edildiini ifdeden ibarettir; Sa'd'd-dn'in tercme eden Bratutu, yanl anlam olacaktr. Mtercim). 942 19 cemdiyylhire 796/1394, ne Brtutu'nun (s. 180) dedii gibi 1376'da, ne de Duk&'nn (Paris tab', s. 260) dedii gibi 1391'de. Hac Kalfa'nn Takvm't -Tevrh'inde zikrettii fars-a bir trih beytine nazaran, Selnik'in zapt ran'da Muzaffer hanedannn sukutuna tesadf eder ki, bu, trihin hakki olduunu isbt eder. Bundan mada, Sa'd'd -dn'in ehrin birka defa zaptedilmi olduunu bilmedii anlalyor. (Mter-cim'in ilvesi: Hac Kalfa'nn ibaresi; 796, Feth-i Selanik ve Yeniehir bedest-i Yldrm Hn; ve tnkrz- l-i Muzaffer.) Selanik fethi iin yazlacak trih unutulduu gibi, Heft-sad v huma- seban 796 demek olamaz. Hac Kalfa'nn sehvine mi, stanbul'un ilk matbaasnn hatsna m atfolunaca bilinemeyen u yanllk]ardan dolay bu iki. beyit hlihaz-riyle -mverrihin zann hilfna- trih kymeti hiz de-' ildir Tarihi mutazammr. ibarelerin, msra ve beyitlerin kymetleri ebced hesabna dayanm olmalarndandr. Mesel Sivas'n ve dier bz beldelerin Timur tarafndan tahribine trih olan harb 803 lfz hdiselerin zaman nokta -i nazarndan mermer zerine kazlm bir kitabedir; hfz kolaydr. Trih san'at, hitabe! ve belagat san'atlarndan olmad gibi, Srd yelken krek 'db kapdn paa gibi vukuundan nce yaplan trihle* de faydasz ve manaszdr; lkin bir
938 939

Sayfa

256

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

dhilinde kalmtr. Bir an iin Osmanl Devleti'nin gney hududlarmdan nazarlarmz evirerek, kuzeye doru, yni Macaristan'a, Bulgaristan'a, Eflk'a bir gz atalm: Yukarda zikrolunduu zere, Bulgaristan'n bir ksm Kosova mu harebesinden nce, bir ksm daha sonra Osmanllardn eline dmt. Yalnz Tuna sahilinin en mstahkem mevkileri olan Zitovi, Vidin, Ni -bolu, Silistre bir mddet mdfaa ettiler. Nibolu'ya kapanm olan Bulgaristan Kral Sisman'n, bir muhasaray mhirne idare sanatnda henz tecrbe kazanamam olan dmanlarna kar, mdfaay uzatmas iin elverili bir durum vard. Lkin, oluyla beraber, her ikisi mezellet almeti olarak boazlarna kefen geirmi olduklar halde, Ali Pa-a'nn ordughna gitti. Sisman Filibe'ye gnderilerek hapis ve daha sonra idam edildi. Olu II. Sisman slmiyet'i kabul ile ikenceden kurtularak, dninden dnmesinin bedeli olarak, Asya'da yeni fethedilen Samsun (Amisus) hkmetine tyin olundu943. Vidin muhafzlar, geri ekilmelerine engel olunmamak artyla teslimiyet gsterdiler. Lkin kumandan Frz Be*in nnden geerken etraflar evrilerek idam edildiler. Bulgar mverrihlerinin ifdesine gre, Silistre, Nibolu ehirleri Karamanllarn Ermenek ve Menderes nehri zerindeki Tripoli muhasarasnda muvaffakiyetle kullandklar tacir kyafetinde asker sokmak biyelerinin Almanya'dan geilerinde Ttonik tarikatnn ba duacs Frederik Kont D Hhenzollern ile Kuds Azz Yahya tarkatine mensup birok valyelerle birlikte gelen tarikat reisi Filiber D Nayyak da944 onlara iltihak etti. Bu yardmclardan baka, Palatio Elektr945 ve Nrenberg atosu sahibi Kont D Mompelgard kumandanlarnda Bav yera valyeleri946 ve II. Hermann ve Kont Silli maiyyetlerinde Stir-ya (stirya) valyelerini947 Macaristan kralnn ordusunu takviye ettiler. Eflk askeri bizzat Mirce tarafndan sevk olunuyordu948. Paskalya'ya doru (1396)
vak'aya (Beldetn tayyibe 857 feth-i istanbul gibi) drlen trihlerin, hdiselerin senelerini hatrlatmalar bakmndan faydas olmakla beraber, letafeti aikr olduundan -belki Avrupa lisanlarnda olmad iin- bu san'atn kadrini kaybetmi olmasna teessf edenlerin mevcudiyeti mazur grlmelidir.) 943 Anel'in Bulgarlyye Tarihi, ildberger'den naklen. 944 Vertut'm bu tarikata dir trihi, Kitap: 4. Amsterdam, 1732, c. 2, s. 6 945 Bavyera Kral'mn, o zamanki unvan. (Mtercim,) 946 1395'de Nibolu muhasarasnda Trkler'e esr olup, 1427'de memleketine dnen Mnihli ildberger'in ark'da Seyahatn (Mn:h, 1813) s. 8. 947 JuliusSezar, tstlrya Dukalnn Kilise ve Siyaset Trihi, 4, 3. 948 Angel'in Eflk Trihi, s. 159, 160, Madam Lsan'n hatratna atfen.

Sayfa

257

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

Hristiyan ordusu ileri gelenleri Viyna'da meclis aktederek, Tuna'dan aa inmek zere arab, yulaf, un ile dolu yetmi byk gemi gnderdiler. Macaristan oordusu Srbistan'dan geerken mthi bir yama ile nazar- dikkati celbetti949. Fransz yardmc kuvvetlerine gelince, Transilvanya ve Eflk tarikiyle getiler. Sigismund, Demirkap boazndan geerek, silh atmakszn teslimiyet gsteren Vidn'i yz kiiyle zaptettird. Orsova be gn ken kendisini mdfaa ederek, iindeki Hristiyan ahlnin Trk muhafzlar dar atmak suretiyle gsterdikleri yardm sayesinde Macar Kral'mn eline dt. Mevkii mdfaa etmek ve ordu Tuna'dan tekrar gemee mecbur olursa ric'at hattn muhafaza etmek iin oraya ikiyz kii brakld950. Rakov hcum ile zaptedilerek, muhafzlar silhlarn teslim etmiseler de, kltan geirildiler951. Altm bin kiiden mrekkep olan Mttefik askerleri952 daha sonra Nibolu nnde toplanarak, alt gn karadan ve nehirden kaleyi sktrdlar.953 Muhafz askerleri kumandan Doan Be, Byezd'in bu mhim mevkiin imdadna yetimekte gecikmeyeceine emn olduundan, saldrlara kahramanca mukavemet gsterdi. Doan Be vakit kazanmaa alt halde, Mttefikler, ve onlarn arasnda bilhassa Franszlar, saylarnn okluuna marur olarak, kendilerini sarholua ve ordunun arkasnda gelen kadnlarla sefhne sohbetlere vermilerdi. Sultn Byezd'in ismini hakaretle anarak, Boaz'dan bile asla geemiyeceini sylerlerdi. Cesaretleri derecesinde aklsz olan bu adamlar yalnz dmanlaryla elenmezlerdi, ecatleriyle yardmlarna kotuklar mttefikleri bile ac istihzalarndan kurtulamazd. Mttefikler ordusunun emniyeti o derece idi M, keif iin gnderilen svariler, Trkler'in alt mil mesafede bulunduklarn haber verince, inanmak istemediler; hatt Mareal Bosikolt u aslsz haber ile orduya dehet vermi olduklar iin habercileri, kulaklarn keseceini bildirerek,
Angel'in Bulgaristan Trihi, s. 468. ildberger V'din'i Baden ve Bonfinius Budinum yazar. Bu ikinci mft ellif Angel'in Orsova yazdm Aristum yapar. 951 Angel'in Macaristan Trihi, s. 198, Bosifcolt Trihine ve Madam Lsan'n htralarna atfen. 952 Orduda hazr bulunan Schdberger'in iddias, Macar ordusu - nu onbin kiiden fazlaya karmayan dier melliflerin iddiasndan daha ok itimda ayandr. Fakat Schildberger Trk ordusuna 200.000 kii itnd ile esassz olarak yardan ziyde ilve eder. 953 Bonfnius, Nikopolis isminde iki ehir zikrediyor: Biri Tuna' -nn sa sahilinde (Byk Nikopolis), dieri sol sahilinde (Kk Nikopolis). Fakat sol sahilde bu isimde ehir yoktur ve eski Nikopolis memleketin daha ierisindedir. (Manner, 7, s. 140 ve 111). Bugnk Nibolu ehri, Kk Nikopolis, Trno-va civarndaki Nikobi de Byk Nikopolis'tir.
949 950

Sayfa

258

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

tehdd etti954. Ordunun ahlk vaziyetinin neticesi intizamszla, karkla sebep olmutu. leri gelen kumandanlarn ms-lmanlar hakknda gsterdikleri hor grme ve kmsemeler, harbde alnmas art olan ihtiyat tedbirleri ihml ettiriyordu. Ordughta nbeti konulmasna, sevkyatta keif yaptrlmasna tenezzl olunmuyordu. valyeler gafleti o dereceye gtrmlerdi ki, Gk decek olsa mzraklarnn ucuyla tutacaklarn sylyorlard. Byezd ise, stnlnden hakl olarak emn bulunarak, daha az gurur ile Yaknda hayvanma Sen Piyer Kilisesi'nin mihrabnda yulaf yedireceim diyebilirdi955. Nibolu kumandan, mevkii cesurca mdfaa etti, ve Byezd'e tedriklerini tamamlamas iin vakit kazandrmak zere Hristiyan ordusunu u suretle tuttuu srada, Pdih ser ve Mttefiklerin mahede nazarlarndan mhirne ekilde gizlenmi bir yryle, yukarda yazld vehile, ordughlarna alt mil mesafeye gelmiti956. Mttefikler ordusu Osmanllar tarafndan firara mecbur braklan birka yamager mrifetiyledir ki, Byezd'in yaklamasndan haberdr olabildiler. u haberi aldklar zaman, Trk keif kollar, yni Azablar ovaya yaylmaa balyorlard. O vakit btn Hristiyan genleri silhlarna komak zere, sofray, kumar masalarm alelacele terkettiler. Kont D Never Fransz svarileri iin muharebe esnasnda en erefli mevkii talep etti (nde bunlarn bulunmasn arzu etti); Trkler'in ne suretle muharebe ettiklerini, onlara kar ne usl kullanlmak lzm geleceini pek gzel bilen Sigismund, Kont'a bu intizamsz ve silhlar eksik pidarlara kar haff asker gnderilerek ordunun mmtaz ksmn dmann mmtaz ksm, yni Yenieriler ve Sipahiler iin saklamak lzm geleceini bas-retkrne ihtar etti. Sir Dukas ve amiral Jan D Viyen Kral'n
Verto, s. 9. Mellifinin ismi malm olmayan Sen Deni Trhi'nden. Daro, Venedik Trihi, 2, s. 103. (Sultn Byezd'in byle bir sz syleyeceine ihtiml verilemez. Timur Osmanl memleketlerine musallat ol mayp da, Yldrm Roma'y zaptetseydi, Sen Piyer Kilisesi*ni, torunla mim Ayasofya'y nuhlaza etl'i gibi, byk bir itin ile muhafaza edeceine phe yofctu. Mtercim). 956 Tacti't-Tevrh'den telhs: 798'de yz otuz bin kadar Macar N'bolu zerine dp, Bvranos Be dil (dmandan haber verecek esir) almaa gnderilirse de dman n -ma'dd ve medhil ve mehric-i mesdd olduundan, 'Ne dil alabilir, ne de kal'adan haber almaa yol bulur". Ev-ranos bu haberi Byezd'e sl etmesi ezrine, Padiah k'mseye haber vermeksizin, gece bir ata binerek, hisar yaknnda bir yksek mahalle kar, 'Nidy- ra'd- ada' (sadsnm gk grltsn andrr nidasyla) Nibolu zabitini Bre Doan! Bre Doan! diye arr. Zten hisar duvar zerinde bulunan, Doan Be sesi tanyp, meserretinden oynayarak, koar; Pdih karann ahvl'ni sorar; her taraf muhkem, muhafzlar gece gndz uyank, zahire kf olduu cevbn alarak, hemn avdet eder. Dman bu mehtaJbay iiterek, KraVin emriyle Pdlah' taharriye karlarsa, da, tein erieanezler. (Mtercim),
954 955

Sayfa

259

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

kararn kabul ettiler; lkin Konetabl Filip Dartuva ve Mareal Bosikolt ecaatlerine emniyet hissiyle mtehassis ve izzet-i nefislerince mteessir olarak, Sigismund'un, kendilerinin karsnda ve evvelce re'ylerini almakszn Kosi'nin ve Amiral'in re'ylerini sul etmesinden ikyet ettiler ve evvelce syledikleri szden rc etmek istemeyerek Fransz svarisinin Macar piyadesinden asla geri kalmayacan, harbde eref mev-kinin Fransz svarilerine it olmas lzm geleceini iddia ile, Macar Krah'mn re'yi hilafn iltizm ettiler. O szler btn Fransz genleri tarafndan parlak alklarla karland. Mteakiben mecnnne gururlar vahete dnt; valyeler'in Osmanllar zerinde elde etmi olduklar birka kk muvaffakiyet bunlar o derece sermest etti ki, sz alnarak kendilerine teslim edilmi olan esirleri tamamen kltan geirdiler957. Bu faydasz vahetin cezas ge kalmamtr. Bu kanl mukaddimeden sonra, neticesi Hristiyan ordusu iin o kadar felketli olacak muharebe balad. Azablar'dan mrekkep Trk pidarlar Fransz svarisinin fkeli hcumlarna mukavemet edemediinden, kolayca daldlar. Yenieri saflar da bozularak, firara mecbur oldular. Muharebe meydnnda onbin Trk na* serilmiti, Byezd'm birinci kol-ordusu, imddlanna gelmekte olan kesif Siph hatt arkasnda selmetli bir yer aryordu. Franszlar, birdenbire bu ikinci hattn zerine dtler, aralarndan getiler, onlar her tarafta perian ederek kardlar, be bin kii ldrdler. Atlara nefes alacak' vakit verilmesini ve Macar svarisinin gelmesini bekleyerek, asker saflarnn tanzim edilmesini srarla ihtar eden Kosi'nin ve Amiral'in nasihatini dinlemi olsalard, Franszlar galip kalacaklard958. Lkin gayret galeyanna kaplarak, Siphler'i bir kk dan zirvesine kadar takip ettiler959; Osmanl ordusunun bakiyyesini orada mahvetmeyi md ederlerken, bu mevkie vsl olunca, nlerinde, bir ormana benzer krk bin mzrak bulunduunu grdler. Bunlar, Osmanl kuvvetlerinin gzide ksm idi ki, imdiye kadar dmanla karlamaya hazr, bulunuyor, ve Pdiah'n hazr bulunuuyla daha da cesaretleri artyordu960. u hlin icp eyledii hayret, mteakiben dehetli bir korkuya dnt. Franszlar korktular, daldlar, kamaa altlar. Lkin saflarn tanzim eden Trk svarisi ric'at hatlarn kesti. Hcum edenler de iddetli

260
Sayfa

Sen Deni Trihinden naklen Verto. Verto, Kitap: 6, s 12 ve 13. 959 drs, Sa'd'd-dn bu tepeden bahsederler ki, orada Byezd Doan Be'le konumutur. 960 Sen Deni trihinden naiJen Verto, 12.
957 958

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

hcum altnda kalarak, ve her taraftan kuatlm bulunduklar halde, intizamszlk iinde muharebeye mecbur olarak, kurtulmann yolunu . aratrmaa baladlar. Amiral Jan D Viyen, umm bir ric'at hareketi iin kumanda verecei srada, etrafnda Franszlk erefine sdk kalan on iki valyeye yksek sesle Haytmz namusumuzla satn almaktan Allah bizi muhafaza etsin. Mdfaa etmeli, yahut lmeli! diye bard961. Mteakiben, bunlar dman mzraklar iine koarak, anl bir lme nail oldular. Dk, balca silh arkadalarndan yirmidrt kii ile esr edildi. Prens Hanr D Bar, Sir D Kosi, Ltrimovil, bunlarn arasnda idi. Macar ordusu Fianszlar'n yalnz bin adm arkasnda harb saf tekil etmi id i. Eti-yen Laskovi sol cenaha kumanda ediyordu. Eflkllar Prens Mirce ku mandasnda sa cenah tekil ediyorlard. Istiryallar, Bavyerallar Her-mann D Silli, Paltin Elektr ve Sigismund kumandasyle merkezde idiler. Franszlarn Osmanl ordusunun gzide ksmnn zerine hcumdan perian bir halde dnlerim gren Macar ordusunun iki cenah firar etti. Sigismund'un gizliden gizliye dman olan Laskovi, kumandas altndaki frka ile, hynetkr mttefik Mirce Eflkllar'la birden bire ric't ettiler. Palatin elektr ile Hermann D Silli maiyetlerindeki Bavyeralar ve stiryalar ile dmann hcumuna yalnzca mukavemet ettiler; Fransz firarilerini saflarna alarak, oniki bin kiilik bir kuvvet tekil etmi olduklar halde, Trklerin zerine hcum ettiler.962 Bunlar Yenieriler'! inemi, ve Sipahi saflarna perianlk vermi olduklar halde, Byezd'in mttefiki olan Srbistan Kral bebin kii ile imdada yetiti963, ve zaferin ynn tyin etti. Macar Kral'nm kumandasndaki frka mahv oldu; btn Bavyera valyeleri964 ve Avusturya valyeleri'nin ekserisi sancaklarn mdfaa ederek, erefleriyle ldler. Hermann D Silli ve Nrenberg atosu sahibi, Sigismund'u kendi vucudlaryla muhafaza ederek, muharebe mevkiinden
Dukas, 13, fi. 27. Macar trihlerine mracaata hacet kalmadan, harbi gzleriyle gren Schildberger*in ifdesi, Daro'nun esassz olarak Marr-lara isnd eyledii u itham kfi derecede reddeder: Macar ordusunun onlara imdd etmek iin hareket etmediini grerek muztarip oldular. (Venedik Trihi 2, s. 107). Zten Franszlarn Azaplar, Yenierilerle Siphler'e kar hcumlar b ahsinde Schildberger'in syledii sz, mellifi mehul Sen-Denis Trihi'nin ifdesine tamamen uygun der. 963 ldberger, yalnz binbeyz' diyorsa da, diagi hats olmaldr. Angel'in Macaristan Trlhi'ne mracaat, s. 202. 964 ildbertger, kendi efendisi olan Lihenhart Reiertlnger'den baka Verner, Nebzenoer, Khler, Klisner n&nunclaKi valyeleri d zikreder.
961 962

Sayfa

261

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

kardlar; Tuna kenarnda bulunan bir sandala gtrdler. O anda idi ki Gran Piskoposu ile kardei Kanije'li Etiyen de sandaln iine kendilerini atabildiler; dmann oklaryla takip olunarak, ve fakat kendilerini bundan byle emniyette bularak, sandal nehrin akna braktlar. Silli ve Nikola D Gar-ra (Palatin elektr) Kral' tehlikeden uzaklam grdkten sonra, onu takip etmek zere dier bir sandala atladlar. Kudsl Aziz Yahya valyeleri tarkatinin reisiyle beraber -Tun*nm denize kart yerde bulunanVenedik ve Rodos mttefik donanmasna yetiebildiler. Bu donanma kendilerini Kostantiniyye ve Rodos yoluyla Dalmaya'ya ulatrmtr.965 Pdih muzafferiyetten sonra, ordughn Nibolu nnde kurup, mteakiben harb mevkiini grmee kt. Sahrada bulunan birok na'-lar ki birka mverrih altm binden fazla bir miktara karlar- grnce, gzlerinden hiddet yalar boalarak, bu kadar Mslman'n muharebede, yahut Franszlar'n adrnda ldrlm bulunmasndan dolay ztraptan inlercesine intikam almaa yemin etti. Korkun tasavvurlarda bulunarak, ertesi gn btn esirlerin huzuruna toplanmasn emretti. Boazlarnda ip, elleri arkalarna balanm onbinden ziyde esr grld. Bunlarn arasnda Bavyera asilzadelerinden birinin ua olan ildberger nmnda ve henz onalt yanda bir delikanl bulunuyordu k, otuzdrt sene esaretten sonra, hrriyetine kavuarak, kendisinin bir mucize kabilinden kurtulduu katlimn sde ve messir hikyesini brakmtr. Padiah, Osmanl askerlerinin ruhlarna verilecek mthi tarziyenin ahidi olmak zere, Kont D Never*i huzuruna getirtti. Prens, kendisi ve felket arkadalarndan
Ak Pa-zde, bu muharebeyi tasvr eden Osmanl melliflerinin en ziyde itimada yn olandr. nanlmayacak dere cede ok olan esirlerin adedim sylerken muharebede hazr olan Timurta Paa-zie Umur Be*i ahit gsterir (Vatik-'m'-daki elyazs, s. 138). Bundan baka Duka'ya (13, s. 21); Hal-kondil'e (kitap: 2, s. 24); Franzes'e (kitap: 1, s. 14, Alter'in tab', s. 14) baknz. Mracaat olunacak ir eserler: Fransz melliflerinden: Bosikolt Trihi; Madam L San'n Htralar; mellifi mehul Sen-Deniz Trihi; Verto'nun Malta Trihi (kitap: 6); Turu; Katona; Bonfinius; Engel, Macaristan Trihi (2, s. 196-202); Ulah Trihi (s. 160); Bulgarlar Trihi (s. 468). talyan melliflerden: Sansovino, Veneiya 1573 (s. 34; Paolo Civvio; (Aldos tab', 1541, s. 5); Bernino'nun Trihi Hatrat (s. 29); Bozio (c. 2, s. 4). Gibbons ve Schildberger. Osmanl melliflerinden: Sa'd'd-dn (Brtutu'da) (s. 181-185); Cihn-nm (s. 684); Neri (s. 100); drs; Heznfea; Ravzat'I-Ebrr. Stiryal mverrih Julius Sezar, Siyas ve Mezhebi Trihinde Stirya Vekayi nmndaki hacimli eseriiie mracaat edilmesini syler (c. 3, s. 312 314). Onun zikrettii Silejensa ve Hgenensa Vekay-nmeleri'nden ikincisi muharebe trihini 24 Eyll olarak tyn ediyor. Halbuki Bonfinius 29'unda gsteriyor; Franszlar da 28'inde olduunu sylerler; Hgen Vekay-nmesi Muharebe Sen-Miel Yortusu'ndah evvel olmutur diyor. Engel'in Macaristan' Trihi'nde (c. 2, s. 200) sylediine nazaran, muharebe bir sah gn vuku bulmutur.
965

Sayfa

262

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

haylisi iin afv dileinde bulunduundan, onun ve balca valyelerden sekseninin haytna iliilmedi. B-yezd hepsinin ldrlmesi iaretini verdi. Btn esirler arkadalarnn ikencelerinde hazr bulunmaa mecbur, edildiler. Bir takm celldlara teslim olunarak, balan kesildi; dierleri grz darbeleriyle helak edildiler.966 arkadann aya dibinde ldn grm olan ild-berger'e sra gelince, Byezd'in olu esirin gen olduunu babasna hatrlatt. Ya yirmiden aa bir gencin idamna detler msait olmadndan, ildberger dier be delikanl ile beraber afvedildiler. Be Bavyera asilzadesi ve bilhassa Jan Cref cezann tatbik edildii yere kadar iplerle ekilerek, balar kesilmitir. Gref, son nefesini vermezden nce yksek bir sesle Elveda! Biz kanmz Dn-i s iin dkyoruz. Bugn, eer Allah isterse, ge kacaz diye bard, ve mteakiben ba topraa dt. Bu ktal gnein douundan batna, saat drde kadar aralksz devam etti967. Nihayet devlet bykleri bu mthi manzaradan mteessir olarak, Pdiah'n ayana kapanp, merhametini dilediler. Onbin Hristiyan'n kan imdilik intikamn teskin etmi olduundan, bete birini ayrdktan sonra, bakiyyesini onlar ellerine geiren Mslmanlar'a datt.968 Hkmdarn hissesine isabet eden ildberger, Burgonya Dukas
Schildberger, 2, s. 3. Osmanl mverrihlerinden yalnz Hez -rfen esirlerin umm surette katledilmi olduklarn sylyor ve bunlarn topuzla tepelenmi olduklarn ilve ediyor. 967 ildberger, 2, s. 3. 968 Nibolu muharebesinde onbin esirin idam edildiine dir gerek Hammer'in, gerek dier Avrupa mverrihlerinin me'hazi Schild-berger ile mellifi belli olmayan Sen-Denis Trihi olduu anlalyor. Mttefikler ordusu Osmanl esirlerini daha evvel idam etmi olduklar iin El-bdyu azlem kaidesine uygun olmu olurlar. Lkin Osmanhlar'n o kadar esri ldrm olduklar trih bir hakikat deildir. Schildberger Nibolu muharebesinde adet bir ocuk idi. O ocukluk anda grm olduu bir sahray, bir binay otuzbe-krk sene sonra grm olsa, sahra ve bina klm gibi gelir; hafza bir nevi fotoraftr ki, zamasi getike saklad eyleri bytr. Nibolu'da henz ocuk olan ve ahvl-i harbiyyenin umm, cihetlerini kavramaktan ciz bulunan Schildberger-gurur sarhou olan- mttefikler ordusunun fec hezimetinden dolay elbette pek korkmu idi. Psikolojik durumu u halde bulunan bir ocuun ahadeti ne kadar itimda yn olabilir? kincisi, bu ocuk bu kadar sene Osmanl memleketlerinde "kaldktan sonra memleketine dnerek bir seyahatname neretmi. Seyahatnamenin umm rabete mazhar olmas iin kitaplar-gariplikler merkezi olan- ark hakknda acib malmat ihtiva etmesi ve zellikle o zaman Avrupa'y sarsmakta olan Trkler'in barbarlndan bahsetmesini arzu edecekleri de tabi idi. Binenaleyh mverrihlik, vak'a -nvisik me-- ziyyetierini hiz olmayan Schildberger'in Seyahatnamesi tarih eser unvanna g yakr; hatt ocukluunda valyelerin hademesinden olmasna baklrsa, o vakit lisnn iyi yazmak iktidarnda olamyaca gibi, esaret mddetinde de elbette yazma sanatm tahsil edememi olacandan, acaba bu eseri kendi mi yazmtr, yoksa, bir kitap istedii gibi yazdrarak Schildberger'in imzasn satn m almtr? Muharebenin birok safhalarn gsterdiine ve gya mttefiklerin galebesine birka defa ramak kaldna dir olan ve bizim trihlere kaabil -i tatbk olmayan
966

Sayfa

263

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

ve yirmidrt valye ile birlikte Nibolu kalesine hapsedildi. Bunlarn esaretleri esnasnda, Sigismund Hal donanmasyla, Kostantiniyye' den gelerek, Gelibolu'nun nnden geti. Kk gemileri ve tecrbesiz gemicileriyle Venedik, Rodos deniz kuvvetlerine kar cidd bir muharebeye tutuamayan Trkler, esirleri deniz kenarna dizerek, yksek sesle istihza edip, Kral'n gelip de bunlar satn almasn ihtar ettiler. Hametli firarinin, mttefikleri olan Fransz valyelerini kurtarmak zere, her trl vstalara teebbs etmesi iin bu mstehzyne davete lzum yoktu. 1397 balarnda, Venedik hkmetinin iane nmyla her sene demeyi taahht etmi olduu yedi bin duka'y Sigismund bunlarn kurtuluuna sarfetti969. Fransa ve Kbrs Krallar da ona iltihak ederek, kurtarma iini abuklatrmak iin Pdiah'a kymetli hediyeler gnderdiler. Luzi-nan onbin duka kymetinde, gayet gzel ilenilmi bir altn meyve taba takdim etti. VI. arl bir doanlk, hayvan yk erguvan kuma, Byk skender'in zaferlerini tasvir eden Arras kalieleri gnderdi. Nihayet ikiyzbin duka mukabilinde Gelibolu'dan gelilerinden beri Bursa' da Byezd'in saray yannda mevkufFransz valyelerinin hrriyetleri iade olundu. Fransa amirali muharebede ve Konetabl ile Kosi Bursa hapishanelerinde telef olmulard. Mareal Bosikolt ve Kui D Ltrimovil daha bahtiyar olduklar cihetle, kurtulan
ifdeler, tatl tatl okutmak iin hikye kitaplarna yakr tafsilttan saylmaa sezyerdir. Schildberger'in, Nibo-lu'daki Osmanl ordusunu 200.000'e karmasnda yandan ziyde mbala olduunu Hammer dah tenkd etmitir; bu da onun ne kadar az inanlmaa mstehak olduunu gsterir. mzasz Sen-Denis Trihi ise, bu kadar da tenkide demez. Trkler niin onbin esri idam etsinler? O zaman Avrupallar ellerine geirdikleri Mslmanlar korsan gemilerine balayarak krekilikte istihdam ederlerdi. "Arasra esirler mbadele edilirdi. Os manl ordusu onbin esirden de bu vehile istifde eder, yahut o asrn umm uslnden olduu zere, bir bedel mukabilinde satard. Hammer'in esirler hakknda Altnc Kitap Not: 34'de k Paa-zde'den naklettii rivayet, Tc't- Tevrh'de dah dercedilmitir ki, Umur Be'le grm olan tarihi, o ma're-kede hazr olan Timurta-olu Umur Be'in yalnz kendi ellerine giren esirin ikibinden ziyde olduunu mutazammndr; ite bu da esirlerin idamna deil, onlardan istifde olunduuna" dellet eder Esr idamna dir -eski mverrihlerin birey dememi olmalarna aykr olarak- onikinci asrn (18. asr) bidayetinde yaayan, yni, Nibolu muharebesini vukuundan -yz bukadar sene sonra yazan ve me'haz gstermeyen Hezari1 fen, bir efsnenin nakliyle ibrz-i marifet etmi olmaldr. Btn trih gereklerimizi aibelerden zde addetmeyip; lkin Osmanllardn ve esirlerin asilzadelerim ava gtrecek kadar nazikne muamelede bulunan veyahut Avrupallarn ifadesince, o derecede bir tam valyelik gsteren Sultn Byezid'in ulvv i cenb ve mrvvetine kat'iyyen muhalif olarak, onbin mdfaadan mahrum esirin ldrldn ve hi olmazsa bu szn byk bir mbalaadan hli olmadn, mhiyyetleri terih olunan rivayetlerle tasdik etmekte ma'zruz. 969 Angel, Macaristan Trihi, c. 2, s. 203. Bu iane mukavelenamesi 1381'de akdedilmi ve Fransa asilzdegnnn kurtuluunda kullanlan para 16 knun - sn 1397'de denmitir.

Sayfa

264

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

esirler arasnda bulundular. Fidye dendii zaman, Pdih, Kont D Never'e msade ettii srada, u szleri syledi: Bir daha benim aleyhimde silh kullanmamak zere ettiin yemini pana iade ediyorum; eer erefini muhafaza eder bir adam isen, bil'akis 3eran lke almaa ve Hristiyanln btn kuvvetini aleyhime toplamaa davet ederim. an ve hret kazanmak iin yeni frsatlar tedrik itmekle beni mahzz etmi olacaksn.970. Ziyde av merakls olan Byezd, asil mahbuslar iade etmezden ev-vei kendilerini bir doan avna gtrd; yedibin doanc ve albin sekbandan aa olmayan maiyyeti halknn ihtimiyle onlara hayret verdi.971 Av kpeklerinin arkasna ipekli rtler, parslara mcevherli tasmalar konulmutu. Byezd'in saltanatndan beri doanclar P-dlsah'n av takmn tekil ediyorlard; drde takm edilirler: Asl doanclar, aylak avclar, Akbaba avclar, Atmaca avclar.972 Sekbanlar daha sonralar Yenieriler'e ilhak olundu. alay Samsoncu, Zaarc, Turnac dhil olmamak zere, Sekbanlar'n yeknu otuz alay idi Bu alaylarn drt byk zabiti973 bizim zamanmza kadar Yenieri Aalarmn maiyyetinde en byk zabit idiler. Osmanlar'n alm olduklar efkra gre, byk zabitler o hizmetlerindeki vazifelerine benzetilerek verilmi unvanlarla necbet kazanrlar. Nasl ki kk Yenieri zabitleri do matbah hizmetlerinden kaynaklanm unvanlarla974 anlrlar. u garabetin sebebi, Asyallar'n eski zamanlardan beri yerlemi fikirlerince, av muharebenin en gzel misli olduu gibi, yiyecek de kavgann en mhim gereklerinden biri bulunmasndan ibarettir.975

Gibin (Gbbons) s. 326, Daro, Venedik Trihi, 2, 108. Verto, Malta Tarl-kati Trihi, s. 15. Gibin, bu nutku istedii ekle sokmutur. 971 Hal kondu as'a nazaran (kitap: 3), yedibin Doanc ve altbin kpek. eref'd -dn Yazd Gibbons'un 326'nc sahfede dedii gibi, A round numbe of 14.000 officiers and servants of the chace. (Yuvarlak rakamla 14.000 subay ve hademe) de il, fakat onbin kadar kpek muhafz (Sekban) bulunduunu sylyor. 972 Devlet-i Osmniyye'nin Tekilt ve Usl-i daresi kitabna bkz, c. 2, s. 37. Doan kelimesinden Doanc, Ltince fal-co lanariusun Trkesidir; falco communis, ahin kelimesinden ahinci, d ahin avcs; falco palumbarius, akrdan akrc, akbaba avcs demektir; nisus atma-cadan Atmacac, atmaca avcs demektir. 973 Devlet-i Osmniyyenin Tekilt ve Usl-1 dresi, s. 203, 208. Bu zabitlerin unvanlar, daha nce yazld vehile, onbae, Saka-ba, Aba idi. Alayn byk zabiti bunlardr. 974 ildbenger, s. 17; Istirya vakayinameleri Trkler'in bu birinci stilsn dan bahsetmezler. 975 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall), Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 1/200-220.
970

Sayfa

265

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

Trkler'n stirya Ve Macaristan'a Girmeleri Byezd; u parlak muvaffakiyetini payitahtndan btn Asya h kmdarlarna iln etti.976 Msr Sultn'na, Irak-i Acem ve Irak- Arab hkmdarlarna, Ermeniye'de saltanat eden muhtelif hkmdar aileleri reislerine gnderilen sefirler birok harb esiri gtryorlard. Yalnz Msr Sultm'nn hissesine eskiden Hristiyan ordusu asilzdegn naiyyeti hademesinden bulunan altm esr isabet etmekte ve bunlarn arasnda Macar belerinden biri bulunmakta idi.977 Hristiyanlarn Nibolu duvarlar nndeki malbiyetlerini Sava zerinde Metrovie'nin zapt ve Trkler'in Istirya'ya duhl takip etti (396/799). Pdiah'n askeri gn muharebeden sonra, bu lkeye ynelerek Petao ehrini yakarak, ahlisinden onalt bin kiiyi esr aldlar978. Osmanl ordusunun bir ikinci frkas Nibolu muharebesinde Hristiyan ordusunun sa cenhiyle herkesten nce firar etmi olan hin Laskovi'in kumandasyla Sirmi'yi istil etti. Laskovi, Macaristan Kral hakkndaki garazndan dolay, Byezd'in bir kzn Ladislas D Napoli'ye almak979 ve bu prensi Pdiah'm yardmyla Sigismund'un yerine geirmek iin muharebede bulunmay tahht etmi idi980. Ancak her iki hinne tasavvurunda muvaffak olamad; Jan D Marot, onu Pozea yaknnda malp ederek, tekrar Sava'dan geerek Bosna'ya girmee mecbur etti. Bununla beraber Laskovi'in askeri Sava Drava, Tura nehirleri arasndaki memleketlerin cmlesini harb ettiler; o dereceye kadar ki, bunlar getikten sonra u mntkalarn eski mmurlukla-rna dellet edecek eyler kasaba ve ky harabelerinden ibaret kalm idi981. Trkler Bosna tarafndan zvornik'e kadar gittiler. Mire'nin Evranos kar
Hulsa ve Mstahrect'da (c. 4, s. 673) Bursa Hkimi'ne umm enlikler tertb edilmesini emreden fetihnameye baknz. Mektubun trihi 11 Sater (7 Aralk 1395) 'dir. Bu halde ya bir trih yanll vardr yahut mektup Nibolu Hisar altnda kazanlm dier bir muzafferiyete aittir. (Mverrih senesini gstermiyorsa, istanbul matbuu Mnet'n 120 -122. sahfele-rinde mnderi bu fetihname evst-i ehr-i saferi'l-muzaf-fer sene 798. Be-yurt- Nibolu. ibaresiyle hitm bulur. Lkin Bursa kadsna tahsis edilmi deil, btn memlekete yazlmtr. 798 trihi 1395 senesine tesadf eder.) 977 Schildberger -ki yaralan mni olmam olsayd o da hade -me-i hssa yannda bulunacakt bu asilzadeyi Hder diye isimlendiriyor. 978 ildbenger, s. 17; Istirya vakayinameleri Trkler'in bu birinci stilsn dan bahsetmezler. 979 Ladislas slmiyet'i kab edecek idi demek olur (Mtercim). 980 Bonfilius, aere, 3, 2, s. 384; Angel, Macaristan Trihi, 2, s. 203. 981 Angel, Srbistan Trihi, s. 351, Vertao'dan naklen.
976

Sayfa

266

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

982

Lusius, kitap: 5, s. 490, imk'in Bosna Trihinde, Halkondil, 2, 25.

Sayfa

267

Eflk'n geni ormanlarnda gsterdii kahramanlk, tahrb selini durduramad. Evranos mstahkem bir ordugha ekilerek, Eflk-hlar' ric'at etmee zorlad ve memleketi metbunun hkm altna dhil etti982. Byezid iin Nibolu muzafferiyeti ve bunun salad menfaatler kef deildi. Galebeye alm olduundan, vk olan muzafferiyetlerin den mahirce istifde etmesini de bilirdi. Payitahtna dner dnmez, be sene Yani Paleolog'un vefatndan beri bir asker frkasnn abluka altnda tuttuu Kostantiniyye'ye tekrar gzlerini evirdi. Manuel'in clusundan u vsl olduumuz zamana kadar cereyan eden vak'alarn irtibatn kurabilmek, bu mddet zarfnda Bizans hkmetiyle Pdih arasndaki dmanca veya dosta mnsebetleri anlamak iin, burada Manuel'in hkmranlnn balangcna kadar kmak gerekiyor. Yukarda grm olduumuz vehile, Manuel pederinin vefatyla boalm olan tahtna oturmak iin, Bursa'dan firar ederek-bundan dolay tb bulunduu- Pdiah'm hiddetini celbetmiti. Evvel bu hiddeti teskine alm ise de,- Kostantiniyye kiliselerinden birinin camie evrilmesi ve payitahta bir kad ikamesi hakknda Byezd tarafndan vuku bulan teklifi cesur bir ekilde reddetmi idi. Pdih ile Manuel arasnda yeni ve alen bir mnsebet kesilmesi sebeplerini Halkondil ve Franzes bize, dier mverrihlerden daha gzel retirler, imparator clusundan az sonra kardei Teodor ve kendisi gibi Devlete tab dier.birka prens ile beraber Siroz'da Orhan'n sarayna gitmiti. Bu prensler arasnda Srbistan despotu Etiyen, Vardar (Aksius) zerinde kin mntkann hkmdar olup Tuvarko'nun olu ve Dragezes'in kardei bulunan Kostantin, Epi-damnus ve Monambaziya prensi Pol Mamas bulunuyorlard. Mamas, P-diah'in huzurunda Teodor'u ehirlerinden birini cebren zaptetmi olmakla itham etti. Byezd saltanat hukukuna byle alen bir surette taarruz edildiini haber alnca, hiddetine pyn olmad. Andronikos'un olu Yani i j; ti kam almak iin frsattan istifde etti; son mparator'un kendisine ve oluna kt muamelesini hatrlatyordu. Silivri Hkimi sfatyla Byezd' in sarayna kabul olunduundan, bu mes'elede metbunu yalan ifdelerle o kadar gazablandrd ki, Byezd Teodor'u kendi eliyle ldrmek istedi; lkin nefsine hkim olarak, bu ii veziri Ali Paa'ya brakt. Ali Paa Sultn'm emrini bir mddet te'hr ettikten ve bedbaht Prens'den kymetli hediyeler aldktan sonra, icra eyledi. Siroz

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

Sayfa

268

mlakatn mteakip Manuel ile Tuvarko'nun olu Kostantin, bir daha Byezd'in sarayna dnmemek zere, karlkl olarak yemn ettiler. Kostantin, ihl-sna temint olmak ve zz'd-dn'den boalp da nkrise mptel olmasyla beraber Yani Paleolog'un mparatora ramen evlendii Trabzon prensesinin kaybedilmesine mukabil olmak zere, kendi kzn Bizans lm-paratoru'na va'd etti. Mttefik prenslerin-Kostantin Vardar zerindeki memleketine, Teodor Peloponnes (Mora) mntkasna, Manuel Kostan-tiniyye'ye dnmek iin- henz ayrlm bulunduklar bir zamanda idi ki, Ali Paa yeniden Kostantiniyye'yi muhasara ederek, mparator'a, t -bIk vazifelerini if etmesi zmnnda, Pdiah'n huzuruna gelmesini ihtar etti. Ali Paa zahiren memuriyetini icra ediyordu; lkin gizlice m-parator'a, va'd ile geitirip, hakk bir suretle itaat etmemesini tavsiye etti. Pdih, emirlerini hkmsz brakmak iin mparator'un hiyle yoluna saptn grerek, Nibolu muharebesinden evvel balanlm, alt seneden beri neticesiz devam etmekte olan muhasaray iddetlendirmesini vezirine tebli'etti. Kostantiniyye ahlsinin ou, alkla lmektense ehrin Trkler'e teslm edilmesi lzm geleceini gizlice, ve nihayet alen surette sylemee baladlar. Andronikos'un olundan Silivri'yi almak isteyen Byezd, amcas Manuel'in yerine onun hkmdarlk tahtna davet edilmesini mahsurlara tavsiye etti. Fakat mparator itaate mecbur olarak, ve hline nazaran en msait olabilecek ekli elde edebilmek zere Pdiah'n malmat olmakszn yeeniyle haberleerek, payitahttan ibaret kalan Bizans mparatorluu'nu, btn haznelerini serbeste kullanabilmek artyla, terkedip, Mora ile iktifa edeceini va'd etti. Yani' nin verdii sz zerine, mparator Manuel istanbul'dan Yunanistan'a gitti. Daha sonra zevcesiyle gen olunu orada brakarak, Trkler aleyhinde yardm istirham iinMilan'a, Cenova'ya, Floransa'ya, Fransa'ya, Al-msnya'ya gitti. Bir faydas olmad; bu hkmetlerin hibiri, eski memleketlerini tekrar zaptetmek iin mparator'a yardm etmek istemedi. Md-nuel'in ekildiinden beri Kostantiniyye'de Yani Paleolog hkm sr-yodu. Ancak Pdiah'n ittihz ettii siyset yolu sayesinde nail olduu hkmdarlk nfuzunun ilk icrt olmak zere dmann talebine muvafakatle, yeni bir kiliseyi camie evirerek, ehirde de bir kad ikame eyledi983. Ondan sonra Sultn'a senelik onbin duka vergi itasna muvafakatle beraber, u srada payitahtn
Halkondll, 1, s. 12, 15, ve 2, 25; Franzes, 13; Dukas 15, s. 30.

983

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

muhakkak bir harbden muhafaza eden ancak Sadrzam'n hiyleleri olduu cihetle, her sene Ali Paa' ya altn ve gmle dolu on balk gndermee mecburiyet grd984. Osmanllar'n atklan cami, islm'n istilsndan beri mparatordun zaafndan istifde ile Kostantiniyye'de te'ss olunan Mslmanlara mahsus mbedlerin drdncs idi. Byezd'den evvel Halfe Sleyman, Seluklu Hrkmdar Erturul* Salh'd-dn Eyyb, Mslmanlar'n serbeste dini farzlarm eda etmelerini ve Bizans mparatorluu payitahtnda bir c-m yaplmasn talep etmi, ve bunu kabul ettirmi idiler;985 lkin bir mahkeme te'ss ve bir imam ve bir kad tyini ve hatt ehrin mtemiltndan bir kariyeye Trkmen ahl iskn I. Murad'm oluna kalmt. Bitini (Bitinya) taraflarndan gelmi olan bu ahl-i msta'me-re (koloni ahlsi), Gynk ve Tarakl Yenicesi halkndan idiler. Bye-zd'in sukutundan sonra imam ve kad ile beraber Kostantiniyye'den karlarak, payitahta yakn Gynkl kariyesine yerletiler.986 Byezd, Bizans mparatorlarna bu yeni hakaret eserini kabul ettirmi ve ark Hristiyanlarnn memleket merkezindeki surlar iinde slm'n Hill'ini diktirmi olmakla iftihar ettii halde, Avrupa ve Asya' daki fetihler silsilesine devam etti. Timurt Asya'nn kuzey ve dousunda devletin hududunu geniletmee memur oldu; Avrupa'y gelince Padiah bu kt'ann
Sa'd'd-dn, Nesr, varak: 101. (Hatt mervidir ki Alt Faa'ya zahiren gtrd hedy'dan gayr, on adet byk, mftlniu eevltrinl zer ve s mile pr edb, bz me'kit i] piyft tarSS tfcere irsal eylemi... Tarak "eniesi'nden ve pynk'derj evler gorb, istanbul iinde bir mahfcjie-i azm_e peyda efcdiler, ve mescid ve cami1 bina ve kad ve imm ve hatb t'yn ve ol enenin cizyesini enva - tuhaf ve hedy istf ederek, avdet buyurdular.) (Tct-Tevarh'den, cild: 1, s. 148 ve 149.) 985 Konstan, de Administ kitabnda (bb: 16), Araplar Cmi'nn 822'de tahta kan Kekeme Misel zamannda in edilmi olduunu ifde ediyor. Fakat bu yanltr: nk bu camiin messisi zannettii Mesleme 121/738 senesinde vefat etmitir. Dier camiler hakknda D Kanj'n eserine (c. 2, s. 264), Bratutu'da (s. 192) Sa'd'd -dn'e baknz. 986 Gynkl (Giynikli deil), ismini Karadeniz sahilinde bu muhacirlerin Gynk'den almtr. Neri, varak: 101; drs, on-nc fkra; Muhyi'd-dn, varak: 30. Hadd'nin manzum ve kaynmesi yle syler: Tekr danda dah vardr anlar ki bir kyde ana Gcynkl derler (htft- vakay (yni Timur ile Yldrm Byezd arasndaki muharebeleri ve Osmanllarn malbiyetini) istanbul tekru iidp sevncnden raks itdi. Derhl dellllar nida it -dirdi. 'Tiz ehr-i Kostantin ire bir mslmn kalmasun. Yoksa cmlesini krarm' diye mmet-i Muhammed'e bir gn mehil verdi. Kimi berren ve kimi bahren istanbul'dan kup Edirne ve Tekfur-da cniblerine gelirken kemn-ghlar ire Bizansllar mde olarak hayl ibdu'llah ehd etdiler. Ev-y Seyahatnamesi, c. 1, s. 93. Hammer, Bizansllardn bu vahliklerini bahis mevzuu etmiyor. O zamann barbarl hangi tarafa it olduu anlalr. Mtercim.)
984

Sayfa

269

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

gneydousunda bizzat fetihlerini artrmay tasarlad. Kengn yahut ankr az vakit iinde Timurta'n eline dt. Her ikisi de Kzlrmak'a irinsu ve Acsu aralarnda bulunan bu ehir drdnc asrdan beri Paflagonya Krallarnn payitaht idi987. ankr'nn fethi birbiri ardnca Divrii, Darende, Behsn, Malatya, Kemah ehirlerinin elde edilmesini salad. Sivas'n kuzeydousunda iki gnlk mesafede ve iek Da'nn (Skedisus) dou yamalarnda bulunan ve gneybatdan Hasan Da'yla (Anti-Toros) mahfuz olan Divrii, gaynmnbit ve talk bir vdnin ucunda -ve Mitridd'a ilk muzafferiyetinin mevkiinde- Pompe tarafndan in olunmu, ve ilk ismi olan Nikopoli988-ki Mu-zafferiyet ehri demektir- bu mnsebetle verilmi idi. Divrii'den iki gnlk mesafede Malatya kazas hududunda bulunan Darende989, Aksu'nun menb olan bir dan eteindedir. Behsn kazasnda ve Mara' dan (eski Jermaniya) Kaysariyye'ye giden yol zerinde kin Behsn kasabas, kk bir rman sulad birok bahelerle evrilmitir990. Frat kenarlarndan pek uzak olmayan ve Pnarba rmayla birlikte l-tf Ospozi991 sahralarnda Deyr-i Mesh sularyla ska edilmekte bua eski Mariskum beldesi ve kadim Jenaaniya Mar1 a'in daha daki Merah kasabas olmaldr (Franszca mtercimi).. lunan Malatya (ki eskia trihinde Mitilen ismiyle mruftur) duvarlar altnda Jstinyen'in Husrev-i Nirevn ile vuku bulan muhrebe-siyle olduka hretlidir (Hicret'ten 50 sene nce, mild 572). Arab sey -ydi Battal Gz'nin doum yeri olan bu belde, Dnimend hkmdarlarnn payitaht idi. Hudd zerinde ve Frat'a yakn bir mahalde eski Kmaten kazasnda vk Kemah kalesi Osmanl Devleti'nin en mstahkem mevklerinden biridir.992 Komusu olan Erzincan l koyun cinsiyle, Bayburt kadnlarnn gzelliiyle mehur olduu gibi, Kemah da bez tezghlaryla hret bulmutur.993 ran cihetinden hudd zerindeki mevkilerine nazaran
Manner, 4, 3, 32; Chn-nttma, s. 645. Manner, 4, 2, s. 31? ve Chn-nm, s. 625. 989 Darende her ihtimle gre eski Tafras (?) ehrinin mevkiindedir. (Fr. trc) 990 Cihftn-nma, 600, Sen Marten, Erneniyye Hastanda Hatrat, 1,200; Mar1 991 CUn-nm, s. 599, 600 992 Spiranti Zephiro contraversa Gumathenam contingit reglonem uberem et cultu juxta, faecundam. (Metnin, me'haz), Marsel, 18, 9. Evliya, Chn-nma. Evliya Kemah kalesini Van, Diyrbekr, Mardin, Ermenek, Merkab, Mak, Ardana (Erden), ahin Karamsar, Afyon Karahisar kaleleriyle Hasan-Kale kadar asker ehemmiyeti hiz gsteriyor. (Mverrih'in ahin Karahisar yazmas yanllk eseri olacaktr; ebn Karahisr'dr ki, Evliya buna bin dah denildiim syler.) 993 Darb- mesel: Kemah'n bezi, Erzincan'n kuz (koz: ceviz)' Bayburd'un kz. (Mverrih
987 988

Sayfa

270

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

ele geirilmesinde ziyde ehemmiyet olan bu beldelerin cmlesi o vakitten itibaren Sultn ByezpVin fetihleri diresine girmitir. Timurta, u suretle muzaffer bayraklarn bu kadar asrlar Roma ve Acem imparatorluklarnn tabi hududlar olmu olan Frat kenarlarna kadar ulatrd srada, Byezd, yldrm gibi Yunanistan zerine dverdi. Memleketine, Allah'na hin olan Fokis Psikoposu'dur ki, Karafer -ye'de (Bruya) bir cami inatna nezretle megul olan994 Byezd', oradaki ordughn terk edip de, Hellad mntkasna girmee davet etti. Bu papas, Pdiah'm ava merakn bildiinden, Yunanistan' ltif mez~ raalarla fasl fasl blnm ve ada tavan, turnas, kuusu bol bir memleket olmak zere vasflandrd. Byezd Tesalya'ya (Trhale) doru ynelerek, bu dalk blgelerin balca ehirlerini mukavemete tesadf etmeksizin zaptetti. Yeniehir (Larissa), Romalar'n Makedonyal Filip aleyhine muharebelerinde kanl vak'larn cereyan ettii yer olmakla mehur olan ve Buemond ile Aleksi Komnen'in civardaki bir vadide atarak, biri dierini ric'ate mecbur etmek iin askerlik taktii san'atin-deki zeklarn tammiyle sarf ettiklerini grm bulunan (eski Trika) Trhala, o suretle Byezd'in eline dt. Domanik, yahut Domaniska (eski Domaya) 995 (Dmeke) Trkler'in yaklatklar haberi zerine, Dk Kemayus tarafndan terkedildii gibi, Lukri Dalar eteklerinde bulanan Patras996 yahut pata (Badrack) ve yine bu hkmdara it Far-sal o vehile teslim olundu. KinketiusFlaminius'un, onun yaknnda Makedonyal Filip'e muzafferiyeti ve Roma'nn talihini tyin eden muharebe ile trihte mehur olan Farsal, hi silh patlatmakszn Pdiah'm eline geti. yzler'in telef olmasyla ebed bir hret kazanm olan Ter-mop boazlarndan, vaktiyle Gotlar'n banda Alenk'm mniasz getii gibi, Byezd da o suretle geti997.
kouz (kuz), brebis (kuzu) olduunu beyn ediyorsa da koz olacaktr.) 994 Bratutu'da Sa'd'd-dn. (Sa'd'd-dln'in ifdesi aadaki telhlsden ibftret ve Papas mes'elesyle mnsebetten rdir. 798'den 800 trihine kadar Sultn Byezd T bizzat ve bi'1 vsta fthatda bulundu. Mora ceziresinin fethi in Karaferye'de ikametle bir imaret ve oradan Edirne'ye gelb, l cami, imaret, dier mebn -i hayriyye in etdiler. Saniyen, Trhaa tarafna asker gndererek, kffe-i mlhakat ve tevbiiyle teshir eylediler. Kraln harekt- nhemyrma mebnt, Engrs diyar p-ml edildi. Knkr fethine me'mr olan Timur-ta Paa o memlekt teroamen ald. Mednettri-hkem olan Atina tevbiiyle feth olundu. Timurta Pa sa Trkmen elinden Behsm ve Malatya'y, Krd elinden Divrii'yi zapt eyledii gi bi, Darende ve Kemah ve dier karalan memlek-i Osmaniy-ye'ye zamra etdl. c. 1, s. 150) 995 Llvius, 39, 25; Anna Komnena, 1, 5; Halkondllas, 2, 21 ve 23; Hac Kal -fa'nn Rm-ili'si. 996 HalkondUas, Bu Patr&s, Trkler'in Balyabadra* dedikleri Mora Patras' ndan bakadr. 997 Thermopylae locus appellatur nobllts Lacedemoniorum Persas morto mals memorablli

Sayfa

271

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

Acemlerdin Lakdemonyallar ve onlardan sonra Romallarn Makedonyallar hakknda yaptklar gibi, dmann etrafn bile evirmee lzum grmedi. Zeytun (eski La-mia)-ki Makedonyal Filip'in muhasaras ve Antipater'in mdfaasy-le mruftur- btn Fukiye ile beraber, Papasn davet etmi olduu vahi frkalara teslimiyet gsterdiler. Bu hin Papas, kindarl sebebiyle Delfui Dukas De Luvus'in zevcesi Trudeluda'yi, Byezd'in huzurunda, Rum strati998 ile mttefikan cinyetkrne hiyleler tatbik etmekte olduu ve halk mthi surette tazyik edip biroklarn ldrdn bildirerek, itham etti. spanya Kral hanedanna mensup olan De Luvus az vakit nce vefat etmiti. Dul kalan zevcesinin kna gelince , Des' den baka birok kadnlar da sihir ve dier eytan san'atlarla ifal ettii iddia olunuyordu. phesiz bu isnadlardr ki, Trudeluda'ya, galibi istikbl ile nianl bulunan kzm, haznelerini, emaretini, hatt kendisini takdime karar verdirdi. Byezd, Valideyi hr brakarak, dinini deitirmesini talep etmedi. Fakat kzla memleketi hemen kabul ederek, memleketin idaresini kumandanlarndan birine verdi999. Eski Dors, Lukris, Fokis memleketlerini ylnz orduda hazr bulunmasyla Osmanl memleket lerine ilhak ettikten sonra, Mora'da yeni fetihlerde bulunmala-. nn generalleri Ykb ve Evranos'a brakt. Ykb Be yarmadann en gney ularna kadar btn bat ksmlarn dolaarak, Modon ve Koron havalisini tahrb etti. Evranos Be Mora'nn eski payitaht olup, eskia trihinde Juno'nun bir mabedi ve Posidos'un (Neptn) hayvanlarnn beslendii ayr ile mehur bulunan Argos'u muhasara etti. Evranos mev-kin iki tarafna birden hcum etti. ehir sa tarafndan zaptolunduun? dir yaylan rivayet zerine, btn muhafzlar o tarafa gitti; bu srada Trkler sol taraftan merdiven kurarak, mdfaadan mahrum bulunan istihkmlara ktlar (Haziran 1397). Beldenin hazneleri yama edildi,1000 ve otuzbinden ziyde Rum ahl esr edilerek, Anadolu'ya naklolundu. Buna mukabil ve Asya ftihlerinin uslne uygun olmak zere, Byezd Avrupa'ya Trkmen ve Tatar muhacirleri getirdi. Pek eski zamanlardan beri memleketin byle bir ucundan teki
quam pugna adversus. (Halkondilas). 998 Manner, 7, s. 610; Halkondilas, 2, 21; Llvius, 39, 28. 999 Halkondilas, Hfc ortus era,t de genere Taracoriensium regum. 1000 Dukas trihinin Paris tab'na eklenen zeylin mellifi mehul vekayinmede Y'kb ve Murtaza 1397 Hazirannn ikinci pazar gn Argos Hisar nne vsl ve 21 Haziran'da Leonta ri'ye dhil olduklarn yazar. u halde ibu vekayinmede La -kedemonia ve Leontari'nin Brenezes (Evranos) tarafndan zap-.t trihinin alt sene evvel zikrolunmas sevh grnr.

Sayfa

272

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

ucuna ahlnin hey'et-i mecmuas ile nakli, bir hkmdarn isti bdadndaki kuvvet ve kudreti takviye etmek iin en emn re olarak kabul edilirdi. Dr bu maksatla Libya'nn (Bingz) Berka l ahlsini Bakteri havalisine, Avrupa Peonileri'ni Asya'ya, Kk Asya'nn Milezililerin ran' da Suza'ya geirmi, ve Yonyallar' Fenike'ye, Fenikelileri Yonya'ya hicret ettirmeyi arzu etmiti. Yine bu sebepten dolaydr ki, Pdih Sa -ruhan arazsinden Menemen (Maynomenus) sahralar Trkmenler'inden byk bir miktarn Filibe'ye nakletti.1001 Dier birka takm da Menderes, Askamander, Kaistrus kenarlarndan Avrupa'da Aksius sahillerine ve Terma civan sakinleri Sofya ve Zara'ya hicret ettiler1002. Osmanl mverrihleri Atina'nn fethini Mora'mn zaptolunduu senede (800/1397) gstermekte cmleten mttefik deillerdir1003. Trkler tarafndan da Mednet'l-Hkem (Filozoflar ehri) diye adlandrlan Atina'nn onlar iin daim bir mlk olmas, yetmi sene sonra II. Mehmed saltanatnda vuku bulmu ise de, bundan nce Osmanl ordusu tarafn dan zaptedildii bihakkn inkr olunamaz. Trihin babasnn Atinalilar' Yunanllar'n en aklllar diye isimlendirdii zamandan Osmanl Devle ti mverrihinin onlarn vatanlarna Mednet'l-Hkem nmn vermekten imtina edemedii zamana kadar geen mddette ne kadar vale' alar gemitir! Atina-ki, vaktiyle ahlsi, Yunanllar iinde doduklar yerleri asla terketmeyenlerin yalnz kendileri olduunu syleyerek iftihar ederlerdi1004Sekrop1005 tarafndan kurulmutur; Eit dini de Sa-yis'den Ein Krfezi sahillerine Sekrop marifetiyle getirilmitir. Herodot nakleder ki, Atinallar Truva muharebesi zamannda bile medeniyetin yksek bir derecesine vsl olarak, Yunanllar'n ordusuna asker kuvvetleri tanzim hususunda en mahir olan kimseyi ve Maraton'a mill hrriyetin en ecatli mdfiini gndermilerdir. Armudius ve Aristogitun Atina'y, Pizistra'nn olu park'n istibdadndan kurtard ve Fenikelilerin Jefireliler bu ehre yaz san'atn soktular1006. Acemler'in iki defa istl ettii, Keyhusrev ile Mardonius'un
Neri (varak: 103), Halkondil ile tamamen uyumaktadr. Hal -kondil, Etiam Philippopolis regio ab Amurate colonos acce-pit. ibaresiyle, Ner gibi, Filibe'ye ahl sevk olunduunu syler. Ner bu ahlyi Yre-Sigill (Yregirli?) diye simlendirir. 1002 Halkondilas, s. 30, 31, 32; Herodot, 4, 304. 1003 Hac Kalfa, Takvfcn't-Tevrh; Solak-zde, drts ve dierleri. 1004 Herodot, 1, s. 56; Platan, 9, 290. 1005 Menfis'de taatibud olunan bu ulhiyyet Rumlar meynnda Atina ismiyle takdise mazhar olmutur. 1006 Herodot, s. 57, 58, 77, 112, 113.
1001

Sayfa

273

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

Sayfa

274

yakt, Ispartallar'n tatlan altna aldklar, Trasibul'un otuz mstebidden tasfiye ettii, Kerona muharebesinden sonra Makedonyallar'n tahakkm ettikleri, Makedonyal Fi-lip'in harabeye evirdii Atina-Roma'nn btn Yunanistan'a istikll bert olarak verdii senato beyannmesi sayesinde bir hrriyet glgesi muhafaza etmitir. Roma mparatorlar zamannda, Alark ve miyye-tindeki Gotlar'n ksmen tahrb ettikleri bidelerin bitine Herod Anitkus ve Adriyen'in himmetleriyle yeni eserler in edilerek tezyin olunmutur. Lkin bu bedbaht belde Gotlar'n vaheti altna dmezden evvel Makedonyal Filip tarafndan havalisi tahrb dilmi; Sinuzar'n orman, lise, gzac binalarn cmlesi, mezarlara kadar herey zir zeber olmu idi1007. Bizans donanmasnn toplanma merkezi olan Atina, mparatorluun paralanmasndan sonra, Teb havalisi gibi Dukala dntrlerek, Oton D Laro nmnda Burgonyah bir asilzadenin idaresine gemiti. Daha sonra bir izdiva mnsebetiyle Gotie D Briyen ailesine intikal etti. Bu prens yediyz svari, alt bin drt yz hademe, sekiz yz piyade ile Katalanlar zerine yrd; lkin Beoni mntkasnda vki efiz zerinde klliyen malp edildi. Btn u eylet ile Attik kt'as bu vak'a zerine Katalanlar'n elinde kalmtr, ki bu vah kavim Ceni-yet-i Kbr (yni yama cemiyeti kbrs) nmyla ondr sene Yunanistan'n her tarafna dehet salmtr. Daha sonraki zamanlarda Aynallar ragon hanedannn saltanatn kabul ettiler. Seilya Krallar Atina'ya gh bir vilyet, gh hkmet byklerinden birine tahsis ettikleri malikne eklinde idare ettiler. Franklardan, Katalanlar'dan sonra, Atina byk dukal taht zerinde-Floransa'da avamdan addedilen, Napoli'de byk kudrete mlik ve Yunanistan'da mstakil hkmdar olan- Aia-yuli ailesi grnd. Atina bunlarn zamannda yeni bidelerle sslenerek, Teb, Argos, Korint ile Tesalya'nn bir ksmna kadar uzanan devletin payitaht oldu1008. Trkler tarafndan II. Mehmed saltanatnda ikinci defa fethedildii vakit, Dukalk ailesinin son hkmdar, Timurta'n Karaman Bei hakknda gsterdii muameleye uygun olarak, asld. Nihayet Solon'un, Perikles'in, Sokrat'n, Alkibyades'in vatan olan Atina,, ki revaklannda, akademi bahelerinde Efltun, Aristo, Zenon, Epikr o kadar* czibedr bir tarzda hikmet dersleri verir; sahne-i temaalarnda (tiyatrolarnda) Sofokles ile ripides duygulan coturur ve Aristofanes ile Menandros halkn glme arzularn tahrik eder; Ehin ile Demosten ken 1007 1008

Tlt, Uv, kitap: 31. 24: <Dirutaque non tecta solum etlam sepulcra. Gibin (GLbbonfl), C. 1, s. 264, 529.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

dilerine tahsis edilmi yksek mevkilerinde, belagat kudretlerini gster mee muvaffak olurlard... Minerva ile Neptn'n ehri olan Atina, ki mbedleriyle, akademileriyle, Partenon'uyla, Panteon'uyla, Pndroson' uyla, Erakteon'uyla, Palas Pulyas, Teze, Demitrius, Temiz, Afrodit mbedleriyle, Sinozarki ve Olimpon'uyla, Areopaj'i ve Feniks'i ile, Pireli ve Akropol'yle, Lise'si, Mze'si, Odeon'u, Pritane'siyle, Puakil'i ve Pro fe'siyle, Cimnaz', Stad', Herod Tiyatrosu, uzun duvarlar ve geni d vanhut eriyle Adrien nmna mensup Zafer Tak'yla, Rzgrlar'n Kulesi ismindeki binasyla, Filopapas'm zafer bideleriyle, Febus maaralaryla, lisuz nehri1009 ve Enakrinus menbyla, Tales ve Temistok-les'in mezarlaryla nazarlara hayret verirdi... Hsl ilimler ve san'atlerin yegne ve ok erefli harmi-ki zaman zaman Acem, Got, Katalan, vahlerinin yangnlarna, tahrblerine mruz olmutur- btn u byklklerinin enkazyia dier barbarlarn eline dt; lkin bunlar hi olmazsa Mednet'l-Hkemnn harabelerini bulduklar halde muhafaza etmilerdir.1010
Leak'da Atina Topografyasna mracaat. Mverrihin bu sahfelerde yazd tarih isimlerden Sokrt, Efltun, ripid, Aristfan gibi filozof ve irler mruftur. Arte-miz, Afrodit ile dier bzlarnn birer mbd olduklar da if denin siyakndan anlalmaktadr. Bunlardan bakalar hakknda izht: Partenon (Parthenon)- Minerva mabudu iin M.0. 438'de in olunmu bir mbeddir ki, en mhim san'at bidelerin-dendir. Pantenon (Panthenon)- Roma'nn btn ilhlar iin yaplm bir mbeddir; birok ilhlara inanan kavimlerin mbudlar-'_ nn hey*et-i mecmuas mnsnda kullanldndan, Atini bahsinde zikri bu mnya olmaldr. Pandrosiyon (Pandroseion)- Eski Yunan'da bir kzn medfeni. Erekteon (Erechtheion)- Akropol zerinde bir bina ki Pandrosiyon onun bir ksmdr. Sinozark (Cynosarge)- Atina'nn eski bir mahallesi, arkiyy-nun Diyocans Diyojen'in de slik olduu mezheb-i kelbiy-ynun bir mektebini hv idi. Olimpiyon (Olympion)- Olimpiyad oyunlarnn oynand yer. Areopaj (Areopage)- Merih mabudunu mensup bir tepe zerinde mahkemedir. Mecazen, imdi hakemler meclisi mnsna da kullanlr. Fniks (Phnyx)- Akropol'un dousunda, Aeropaj'n gneybatsnda halk toplantlarna mahsus yer. Akropol (Acropole)- Atina'nn i-kalesi. Lycee (Lise)- Aristo'nun yryerek ders verdii mahal, ki meslek-i msiyyn bu mektepten zuhur etmitir. Avrupa'da idd mekteplerine alem olmutur. Mekteb-i Sultnye de franszcada Lycee denilir. Bu mektebin (Glatasarayn -daki) te'ssi l Paa'nn tahld-i nm esbabndandr. Mze (Musee)- Heykellerle dolu bir mtala mahallidir. sr- atka sergisi mnsna mze bundan me'hzdur. Odeon (Odeon)- iirler okunmas, msik dinlenmesine mahsus yer. Pritane (Prytanee)- Filozoflarn toplanma yeri idi.
1009 1010

Sayfa

275

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

Evranos ve Ykb Beler Mora'da fetihten fetihe intikal ettikleri halde (u birinci istilnn ancak Nibolu sonrasnda vukuu itibariyle), 1011 Manuel Avrupa'y dolaarak-tahtnda iken kendi ecaatine itimd etmeyip de, ebediyyen yabanclarn saltanatnn batna mni olacan zannetmi bir kimsenin gsterecei tella- Hristiyan devletlerinden yardm dileniyordu. Yeeni Yani, payitahtnn ortasnda bile dmanlar ve mfrit taleblerde bulunan zorbalar iinde kalarak, bir gn Kostan -tiniyye hricinde hkm srebilmek ham hayaliyle vakit geirirdi. nk Anastas'n Silivri'den balayarak yaptrm olduu byk sur ile evrili olan ehir civan, Silivri ile birlikte Trkler'in eline derek, Trkmen muhacirleri payitahtn evresindeki kylere, htt istanbul iine yerlemi idiler; mezzin minarede Mslmanlar' namaza arr, kad mahkemede hkm verirdi. Bizansllar birka seneyi utan verici bir skt iinde geirdiler. Mverrih Dukas diyor ki: Byezd o zaman Bursa'da ikamet etmekte, ikblinin nihli, kularn trl trl nameleriyle kemlini bulan meyvelerle dopdolu grnmekte idi. Hei trl haz verici vesilelere mlik idi: Garip ekilli hayvanlar, kymetli mdenler, Cenb- Hakk'n u dnyda nazar ekici olmak zere halk ettii
Poekil (Poikile- Gngn renkleri hv mermerlerden masn bir bina idi. Jimnaz (Gynnase)- Yunan genlerinin yarma salonu. Stade- Kou yeri. 97,184 tulunda bir lye dah denir ve galiba kouda katedilen mesafe bu l ile llrd. Hammer, Atina kelimesini zikretmesi zerine trih-i kadmi tefekkrle mstarak- sniht olduu gibi, Yunan hkmetinin ihys hususunda bu bidelerin hatrlatlmas az te'sr etmemitir. Fakat Sokratar, Bukrat'lar, Efltunlar, Aristo'lar bir daha yetimez ve bu bidelerin nazrleri yaplamaz. Mverrihin Me-dnet'l-Hkem tbiri Atina'nn Osmanl erbb- irfan tarafndan bu vehile lkaplandrlm olduuna telmhdir. Bu tel-mhden ve Osmanllar'n Atina'da hibireyi tahrb etmediklerini itiraftan sonra, barbar tbirinin hakszl kendi kendisine zahir olur. Yunan hikmetini Arablar nerettiler. Hatt bn Rd Yunan -i Kadme in olmad Aristo'nun kitaplarn beinci, altnc, hatt sekizinci derecede tercmelerinden okuduu halde, ark'da muallim-i evvel (Ba Muallim) o hakimin fikrini harikulade deh ile kef ve hayret-ver olacak surette erh etmitir. Daha yakn zamanlara kadar Avrupa'nn okuduu, 1b -n Rd'n erhleri tercmesinden ibaretti. Kenan'n bn Riid ve bn Rd Meslei unvanl mehur eserinde tafsilt grlr. slm'n bu himmeti ve Endls ulen- hkem ve er-syla bideleri dah hatrlatlsa sezadr. 1011 Franzes ve Halkondilas Nibolu muharebesini Peloponnes (Mora) ftuhatndan sonra gsteriyorlar. Fakat Duka'nn kav-lince -ki bunun vekaynmesi umumiyetle daha ziyde itimda ayandr - Manuel'in talya'ya seyahatinden ve istanbul'da Osmanl kadsnn ikamesinden ncedir. Bundan baka mellifi mehul vekayname Argos'un zaptn yaz ortasnda (1397) gsterir ve btn Osmanl mverrihleri Atina'nn zaptnn Nibolu muharebesinden sonra olduunu sylerler.

Sayfa

276

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

herey saraylarnda mevcut idi. Kz, erkek binlerce esirler iinde hsn- nlar nazar- dikkati celbederek intihb edilmi kleler ve cariyeler dima etrafnda bulunurlard. Rumlar, Eflkl-lar, Srblar, Arnavudlar, Macarlar, Saksonlar,1012 Bulgarlar, Latinler, hsl cmlesi Pdiah'n arzusuna gre kendi lisanlarnda tegannye hazr idiler. Sultan da bunlarn arasnda, dima sefhne g- muhabbetlerinde bulunur idi. (800/1397). smi o vakit cihann her tarafnda yanklar uyandran Timur'un bir nmesi Pdiah' u lkayd hlinden ekti, kard. Byezd, Timur'ukorkutup da, ftihne istilsndan alkoyabileceim md ederek, tahkr edici szlerle cevap verdi. Ermeniye'de Erzincan' istil (803/1400) etti ve daha sonra Bursa'ya dnd. Oradan Avrupa'ya geti. Edirne'ye vardnda Bizans imparatoru Yani'ye u sz tebli etti: Selefin Manuel'i, tahtndan indiriim senin menfatin iin deil, benim menfatim iin idi. Bize dost kalmak ister isen, tacndan feragat et; sana istediin hkmeti vereyim. Muhalefet edecek olursan, Allah'n ve Peygamber'in nmna kasem ederim ki, ehirde kimseyi brakmayacam, cmlenizi mahv edeceim. Bizansllar yeni bir muhasaraya mukavemet etmek zere klliyetli miktarca zahire tedrik etmi olduklarndan, sefire meshne bir tevekkl ve necbne bir bbrlenme ile dolu olan aadaki cevb t ettiler: Efendinize syleyiniz, ki biz her ne kadar zayf isek de, zayflar muhafaza ve kuvvetlileri malp eden Allah'dan baka mracaat edecek hibir kuvvet tanmayz. Pdih istediini yapsn.1013 Byezd, tehdidini yerine getirmee balamak zereyken,1014 yakn malbiyetinin mukaddimesi olarak, Timur tarafndan Erzincan'n tahribi, Sivas'n katlim, Tatar ordularnn ileriye doru taarruzlar haberleri gelmesiyle, tasarlam olduu ikinci Kostantiniyye muhasarasndan

Halkondilas istanbul'u muhasarasnn on sene srdn syledii vakit Manuel'in clusundan (1391) Byezd'in Timur aleyhine yrmesine kadar (1400) geen zaman kamilen ihata eder. istanbul'da hakk mansyla iki muhasara olmutur: Birincisi 1391'den istanbul'da bir Osmanl kads tynine kadar, ikincisi yalnz alt ay kadar devam etti. 1013 Dukas, (Allah'n inyetiyle elli yedi sene sonra Ftib, ceddinin maksa* dini istihsl etm'stir. Mtercim), 1014 Sigismund'un ordusunda muavin olarak bulunmu olanlar Saksonlar deil, Bavyeralar idi. Dukas, 15, s. 30. Schildber-ger'in Seyahati.
1012

Sayfa

277

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 1

Joseph von Hammer

vazgeerek, Tatarlardn sonu gelmez dalgalar gibi ceveln etmekte olduklar Asya'ya gemee mecbur oldu.1015

Sayfa

278
Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall), Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 1/220-221.
1015