Bu kitap, mrnn 18 yilini "refakat zabitl" olarak Atatrk'n yaninda geiren ismail Hakki Teke'nin Kurtulus Savasi ve Atatrk'le

ilgili anilarini iermektedir. ismail Hakki Teke'nin anilarinda sadece grdg'j, duydugu ve dogruluguna yzde yzn zerinde inandigi olaylari bulacaksiniz. Kitapta ver alan anilardan bazi basliklar sunlardir: Ataik'n BirTek Muhafiz Eri Bile Yoktu ... erkez Ethem ve Maiyeti ... 9 Manga, 81 Er,3 avus, Muhafiz Takimi Kuruluyor, .. Sakarya Meydan Savasi ... "Seiahattin Adil Pasa'yi idam Edin"... Bizide Cepheye Gnderin". Byk Taarruz... Cumhuriyet'in ilani ... Trabzon Mill'3tvekili Ali Skr Bey'i Adamlarina Bogdurtan Topal Osman'i Tepeleme Grevi Muhafiz Taburuna Veriimisti. .. Topa! Osman Kimdir? .. Ankara Niin Baskent Oldu? .. Kurtulus Savasi'nin En Namli Kumandani Halit Pasa Meclis'te Vuruluyor." Serbest Firka,,, Yirmi Asirlik Trk Topragi EsirKalamaz ... Ata ve Mussolini. .. Saraya Dns ... 1912 yilinin 27 TEimmuz'unda Harbiye'yi bitiren ismail Hakki Teke piyade subayi olarak ordu saflarina katilmistir. Erzincan'da LO. Koiordu'da grevliyken Balkan Savasi ikmis ve gnll clarak savas cephesine naklini yaptirmistir. Atatrk' ilk defa Gelibolu'da Genelkurmay Birinci Sube Mdr olarak tanimistir. 1942'de generalolmus ve 1951'de emekliye sevk edilmistir.
ISBN 975-343-295-X

9 111111111111111111111111111111 789753 432955

Muhafizi Atatrk1 Anlatiyor

Emekli General ismail Hakki Teke'nin Anilan

Yayma Hazirlayan: Hasan Pulur

Bu kitabin yayin haklari Analiz Basim Yayin Tasarim Uygulama Ltd. Sti.nindir. Birinci Basim: Mayis 2000 Kapak Fotografi: Kur. Bnb. Skr Ali Bey, Yaver Salih "Bozok", Mustafa Kemal "Atatrk", Muhafiz Kit'asi Komutani Yzbasi Ismail Hakki "Teke". Illstrasyon: Mehf!let zalp. Teknik Hazirlik: Analiz Basim Yayin Baski: Sistem Ofset ISBN: 975-343-295-X

KAYNAK YAYINLARI: 306

ANALIZ BASIM YAYIN TASARIM UYGULAMA LTD. STI. Istiklal Cad. 184/4 80070 Beyoglu-Istanbul Tel: (0212) 252 21 56 - 252 21 99 Faks: (0212) 249 28 92

ri
!(AYNAK
YAYiNlARi

IINDEKILER

SUN~ ISMAIL HAKKI TEKE'NIN KISA HAYATHIKAYESI; "MASAL SEVMEM" 18 NIsAN inO'DEN, LMANINAKADAR ... KUTSAL GREV, GECELI GNDZL TAM 18 YIL SRD Ankara'ya Gidis Meclis Hazirlaniyor Atatrk'n Bir Tek Muhafiz Eri Bile Yoktu Bir Toz Duman erkez Ethem ve Maiyeti 9 Manga, 81 Er, 3 avus Muhafiz Takimi Kuruluyor.. . Takim Blk Oldu Blk Tabur Oldu Adil Pasa'yi Idam Edin Sakarya Meydan Savasi Savasi Kaybedersek "Selahattin Adil Pasa'yi Idam Edin" Bizi de Cepheye Gnderin Byk Taarruz

II 13 14 14 15 16 18 19 20 21 22 23 24 26 27

Sana Sylyorum Refet! Cumhuriyet'in Ilani Atatrk'n Nikahi Trabzon Milletyekili Ali Skr Bey'i Adamlarina Bogdurtan Topal Osman'i Tepeleme Grevi Muhafiz Taburuna Verilmisti TopalOsman Kimdir? Katil TopalOsman Topal Osman'in Sonu Istanbul'da Kabalagima Gre Bir Vizyer Yaptirdigimi Syleyince Atatrk Birden Meraklandi: Git, Giy, Gel Muhafiz Alayi Refakatinde Atatrk Istanbul'da Ankara Niin Baskent Oldu? Kurtulus Savasi'nin En Namli Kumandani Halit Pasa Meclis'te Vuruluyor Serbest Firka Yirmi Asirlik Trk Topragi Esir Kalamaz Ata ve Mussolini VE 18 NIsAN 1920'DEN LM ANiNA KADAR DEVAM EDEN KUTSAL GREV SONA ERIYOR Saraya Dns'

3 3 33

i i

33 35 35 37

39 45 47 49 52 53 55

58 60

SUNUS

Bu kitap, mrnn 18 yilini "refakat zabiti" olarak Atatrk'n yaninda geiren Ismail Hakki Teke'nin Kurtulus Savasi ve Atatrk'le ilgili anilarini iermektedir. Degerli gazeteci-yazar Hasan Pulur tarafindan hazirlanan bu yazi dizisi, 10-12 Kasim 1968 tarihleri arasinda Milliyet gazetesinde yayimlanmistir. Bu nemli eseri okurlarin ilgisine sunuyoruz. KAYNAK YAYINLARI

ISMAIL HAKKI TEKE'NIN KISA HAYATHIKAYESI "MASAL SEVMEM"*

Bugn 76 yasinda bulunan emekli Tmgeneral Ismail Hakki Teke, mrnn 18 yilini Atatrk'n yaninda geirmistir. 23 Nisan 1nO'de, Trkiye Byk Millet Meclisi'nin ailmasindan bes gn nce refakat zabiti olarak Atatrk'n emrine giren stegmen Ismail Hakki Bey, bugnk Muhafiz Alayi'nin ekirdegini muhafiz takimi olarak kurmus ve Atatrk son nefesini verinceye kadar yaninda kalmistir. Ismail Hakki Teke, 1892 yilinin 18 Haziran Persembe gn, skdar, Bakkal Sokak 12 numarali evde sabah namazindan nce dogmustur. Babasi 58 yasinda lmstr. 103 yasinda olan annesi hala hayattadir. Mahalle mektebini bitirdikten sonra Pasakapisi ve Toptasi Rstiyelerinde okumus ve 1326 (1910) yilinda Kuleli'ye girmistir. 1328 (1912) yilinin 27 Temmuz'unda Harbiye'yi bitiren Ismail Hakki Teke piyade subayi oIarak ordu saflarina katilmistir. Erzincan'da 10. Kolordu'da grevliyken Balkan Savasi ikmis ve gnll olarak savas cephesine naklini yaptirmistir. Atatrk' ilk defa Balkan Savasi sonunda Gelibolu'da Genelkurmay Birinci Sube M* Hasan Pulur tarafindan hazirlanan bu yazi dizisi 10-12 Kasim 1968 tarihleri arasinda Milliyet gazetesinde yayimlanmistir. Kitapta belirtilen taiihler ilk yayimlandigi tarih (1968) itibariyledir.

dr olarak tanimistir. Atatrk'n lmnden sonra da Muhafiz Alay Kumandani olarak kalan Ismail Hakki Teke 1942'de generalolmus ve 1951'de emekliye sevk edilmistir. Simdi yilin alti ayini, 15 Mayis'tan, 15 Kasim'a kadar Kandilli'de, 15 Kasim'dan 15 Mayis'a kadar da Sisli'de "Atarnin" adini tasiyan apartmaninda geiren Ismail Hakki Teke'nin saat gibi bir gnlk hayati vardir. Her sabah erken kalkar, yryse ikar, yolda rastladiklarini "Gnaydin" diye selamlar, "Selamnaleykm" diye karsilik vereni bir daha selamlamaz. "Al1ahaismarladik" yerine "esinlikle kalin" der, her gn saat 1O.30'da Osman stl kahvesini getirir, her ayin dokuzunda muhafiz arkadaslari, her ayin 2Tsinde de sinif arkadaslari ile toplanir. Kendi deyimiyle "Bu toplantilarda bir kadeh Takiyi ve bir puro sigarasini hak eder." Hafizasi insani sasirtacak kadar kuvvetlidir. Mesela, "Pasam sigara imez misiniz?" diye sorarsaniz hi tededdtsz cevap verir: "20 Ocak 1912 Pazartesi gn biraktim!" Futbol malarini hi kairmaz. Koyu Besiktasli'dir. 1923 yilinda Muhafizgc'n kurmus ve Muhafizgc 192Tde Trkiye sampiyonu olmustvr. Bugnk Genelkurmay Baskani Tura!, Muhafizgilc'nn ilk sagilerindendir. Ismail Hakki Teke, futbol meraklisi olmasina ragmen, futbol oynamamistir. Genliginde tenis oynamis, ata binmis ve kayak yapmistir. Ismail Hakki Teke'nin anilarinda sadece grdg, duydugu ve dogruluguna yzde yzn zerinde inandigi olaylari bulacaksiniz. Kendisi bize ilk tanismamizda "Benden masal beklemeyin!" demisti. "nk ben ne masal dinlemesini severim, ne de masal anlatmasini ... "

.J
10

Hasan Pulur, 1968

i
18 NIsAN 1920'DEN, LMANINAKADAR ... KUTSAL GREV, GECELI GNDZL TAM 18 YIL SRD Ardahan'da 8. Alay'in Ikinci Blk Kumandaniydim. Tmen Kumandani Halit Bey Bir Gn Beni agirdi Ve: "Mustafa Kemal Pasa'nin Yanina Refakat Subayi Olarak Gidiyorsun. Blg Teslim Et!" Dedi ... Atatrk byk nutkuna syle baslar: "1919 yili Mayis'inin 19'uncu gn Samsun'a iktim. Genel durum ve grns: "Osmanli devletinin iinde bulundugu topluluk, genel savasta yenilmis, Osmanli ordusu her yanda zedelenmis, kosullari agir bir 'ateskes antlasmasi' imzalanmis. Byk savasin uzun yillari boyunca, ulus yorgun ve yoksul durumda. Ulusu ve yurdu genel savasa srkleyenler, kendi baslarinin kaygisina dserek, yurttan kamislar. Padisah ve Halife Vahdettin, soysuzlasmis, kendini ve yalniz tahtini koruyabilecegini umdugu alaka yollar arastirmakta. Damat Ferit Pasa'nin baskanligindaki hkmet, gsz, onursuz, korkak, yalniz padisahin isteklerine uymus ve onunla birlikte kendilerini koruyabilecek herhangi bir duruma bogun egmis.
11

"Ordunun elinden silahlari ve cephanesi alinmis ve alinmakta ... " Ve 338 gn sonra, 22 Nisan 1920 gn Atatrk btn memlekete su bildirisini gnderir: "Tanrinin yardimi ile Nisan'in 23'nc Cuma gn Byk Millet Meclisi ailarak alismaya baslayacagindan o gnden sonra btn sivil ve askeri makamlarin ve btn ulusun buyruk alacagi en yce yer, adi geen Meclis olacaktir. Bilgilerinize sunulur. Temsilciler Kurulu adina Mustafa Kemal" Bu bildiri, bu telgrafTrkiye Cumhuriyeti'nin kurulus belgesidir. Iste bu telgrafin ekilisinden drt gn nce, 18 Nisan 1920'de, stegmen Ismail Hakki Bey Ankara'ya varir, Atatrk'n emrine girer. Bu grev, Atatrk'le birlikte geen g~ce ve gndzler, O'nun son nefesini verecegi 10 Kasim 1938'e kadar 18 yil araliksiz devam eder. ...ve emekli Tmgeneral Ismail Teke'nin, bugn yer yer gzleri yasararak, para para anlattigi 18 yil syle baslar: "Ardahan'da 8. Alay'in ikinci blk kumandamydim. Tmen Kumandam Halit Bey bir gn beni agirdi ve Mustafa Kemal Pasa'ya yazdigi bir yaziyi bana gsterdi. Bu yazida, benim bazi vasiflarimdan bahsediyordu. Yaziyi okuyup bitirdikten sonra bana 'Mustafa Kemal Pasa'mn yanina refakat subayi olarak gidiyorsun' dedi. 'Blg teslim et! 'Bas stne' dedim ve alayla ilisigimi keserek yola iktim.

.1

12

"Mevsim kis, her taraf kar iinde. Yanimda bir jandarma eri, Erzurum'u getik. Kar telgraf diregi boyu. At zerin,de Kon Bolok, Zigana Daglari'ni asarak donma tehlikesi atlatip, kurtlara ra~ayarak Trabzon'a vardik. Trabzon'dan bir Italyan gemisine binerek Istanbul'a geldim. Istanbul'dan gizli teskilatla temasa geip Ankara'ya gidecegim. Mustafa Kemal Pasa, ordudan ayrilmis, bir sivilolmus. Ben de kendime bir sivil elbise yaptirdim. Elbisemi terziden almak iin kprden geerken limana bir Ingiliz dretnotunun girdigini grdm. Tarih 16 Mart. Yanimda o gnk Harbiye Naziri Fevzi Pasa'nin (akmak) yaveri olan sinif arkadasim vardi. 'Ne oluyor?' dedim. 'Bilmiyorum!' diye cevap verdi. 'Ben de senin kadar biliyorum. Vaziyeti gryorsun.' Istanbul isgal ediliyordu. Limana giren, Ingilizlerin Ayranduk (Ironduke) dretnotuydu. Ortalikta kimseler yoktu. Eminn'de bir Hindistan alayi vardi. Bir Fransiz taburu trampet alarak Galata'ya dogru gidiyordu. Bu manzaraya baktim, baktim da iimden 'Hey yarabbirn!' dedim. 'Yakin bir zamanda bu beldeden, bu kpr zerinden kumandamdaki bir kitanin gemesini bana nasip et!"

Ankara'ya Gidis "skdar'dan bir at arabasiyla yola iktik. amlicacivarinda Kusali diye bir yerde Yenibaheli Skr ve arkadaslari bizi karsiladilar. Konaktan konaga, sehirden sehire 17 Nisan 1920 gn Ankara'ya vardik. Hemen Mustafa Kemal Pasa'yi nerede bulacagimi sordum. Vilayette oldugunu sylediler. Vilayetin kapisinda karsilas1ik. ikiyordu. Hemen yanina yaklastim ve kendisini selamla13

yarak Halit Bey'in mektubunu verdim. Basinda kalpak, sirtinda yakasi krkl gri bir palto vardi. Yaziyi okudu ve yaninda bulunan Salih Bozok'a dnerek 'Ismail Hakki Bey bizim yanimizda kalacak' dedi. 'Ziraat mektebinin st katinda kendisine bir oda verin!'"

Meclis Hazirlaniyor

"Ilk vazifem Byk Millet Meclisi'nin ailacagi salonun hazirlanmasi oldu. Salonun dzenlenmesinde Mustafa Kemal Pasa da bizimle birlikte alisiyordu. gretmen Okulu'ndan aldigimiz iskemleleri, koltuklari yerlestiriyorduk. Her zaman basimizdaydi. Sandalyeleri bile o hizaya sokturoyordu. 23 Nisan gn Meclis aildi. Ilk Meclis az, fakat inanmis bir toplulugun katildigi basit bir trenle aildi ve Mustafa Kemal Pasa Meclis Baskani seildi."

Atatrk'n Bir Tek Muhafiz Eri Bile Yoktu erkez Ethem Atatrk'le Grstg Sirada, Adamlari Onu Korumak zere Vaziyet Almislardi. Bu Itimatsizlik Ismail Hakki Teke'yi zd. Nuri Conko.'i Kenara ekerek Bir MuhafiZ Takimi Kurmak Fikrini Aikladi ...

Atatrk, Ankara'ya gelince, Ziraat Mektebi'ni kendisine karargah olarak semisti. Byk Millet Meclisi aildigi zaman da oradaydi. Orada yatmis, QrJda kalkmis ve orada alis14

mistir. Ismail Hakki Teke, Ziraat Mektebi'nde ve kimlerin orada bulundugunu syle anlatir:

geen gnleri

"Ziraat Mektebi'iyte .Mustafa K~mal Pasa'dan baska Genelkurmay Baskani ismet Bey (inn), yardimcisi Salih Omurtak, Adnan Bey (Adivar), Halide Edip Hanim, Salih Bozok, Muzaffer Kili, Kalemi Mahsus Mdr Hayati, Kalemi Mahsus'tan Ruhi ve Memduh Beylerle bazi subaylar ve ben kalirdik. Ziraat Mektebi'nde hayat ok sakin ve Mustafa Kemal Pasa iin de ok ykl geerdi. Sabahtan aksama kadar Meclis'te alisirdi. Herkes odasina ekildikten sonra o telgraf makinesi basinda memleketin her tarafindaki valilerle, kaymakamlarla, askeri kumandanlarla grsr, gereken emirleri verirdi. Daha sonra Ziraat Mektebi'nden ayrilip istasyondaki binaya getiler. Bizi de yanlarina aldilar. Burada da birka subay vardik, ama muhafiz bir erirniz bile yoktu."

Bir Toz Duman Vatan yer yer dsman tarafindan isgal edilmis. Ista~bul'da vatani dsmana satan hainler ve bu hainlerin kiskirttigi isyancilar. Anadolu isyan iinde. Bolu isyani, Konya isyani, Yozgat isyani ve Anzavur ordusu ... Ankara'nin ortasinda bir avu insan, Byk Millet Meclisi ailmis, isyancilarin tfek sesleri milletvekillerini rktyor. Kendisini koruyacak bir muhafiz eri bile olmayan Atatrk i ve dis dsmanlara karsi vatani koruma arelerini ariyor. Iste o kara ve aci gnlerden tatli bir ani:

15

"Meclis aildiktan birka gn sonra Atatrk acele beni yanina agirdi. Etlik baglari ynnde bir toz bulutu havaya kalkmisti. O gnlerde isyancilar Kizilcahamam yakinlarina kadar gelmislerdi. Pasa 'abuk!' dedi. 'Atla benim arabama su toz bulutuna dogru git! Eger gelenler isyancilarsa geriye dogru iki el ates et!' Atladim otomobile ve toza dogru srdm. Akkpr'y geer gemez bir de ne greyim! Gelenler isyanci filan degiL. Tozu dumana katanlar bir sigir srs degil mi? Hemen geriye dndm ve Pasa'ya durumu arz ettim. Gld. 'Hay Allah mstahakini versin!' dedi. Meger bu toz yznden milletvekilleri heyecana kapilmislar."

erkez Ethem ve Maiyeti

"erkez Ethem Olayi" Kurtulus Savasimizin nemli bir blmdr. Izmir'in isgalinden sonrateskil ettigi mfrezeyle vurucu bir kuvvete sahip olan erkez Ethem milli mcadeye katilmis, i isyanlarin en tehlikelisi olan Yozgat isyanini bastirmis ve ondan sonra Eskisehir'e gnderilmisti. Cesur, fakat cahil bir kisi olan erkez Ethem'in akli bir trl dzenli ordu teskilatina yatmiyordu. Garp cephesi kumandani Ismet Inn'nn emrine girmeyi kabul etmiyordu. O ve onun gibi dsnenlere gre zaferi ordu degil ancak eteler kazanabilirdi. OysaAtatrk, savasi iyi donatilmis ve egitim grms disiplinli bir ordunun kazanacagini biliyor ve alismalarini bu yolda yrtyordu. Garip bir tesadf, bugnk muhafiz alayinin kurulusu, erkez Ethem'in Ankara'ya gelip Mustafa Kemal'e sikayetlerini bildirmek istemesiyle, ~slar. 16

Muhafiz Alayi'nin kurucusu Ismail Hakki Teke o gn syle anlatir: "17 Temmuz 1920 gn erkez Ethem muhafizlariyla Eskisehir'den Ankira'ya geldi. Yirmi kisi kadar vardilar. Gelis maksadini az okbiliyorduk. Ethem, Ktahya ve Afyon evresinde kendine bagli bir idare kurmak istiyor~ du. Istedigi kadar asker alabilsin, istedigi defterdardan istedigi miktar da para ekebilsin; ve buna benzer seyler. Halbuki artik Byk Millet Meclisi hkmeti kurulmus. Garp cephesi teskilatlaniyor. Her sey bir dzene girmek yolunda. Garp cephesi kumandanligi kendisinden bir kadro ister, o vermez. Iste erkez Ethem isteklerini ve sikayetlerini anlatmak iin Ankara'ya gelmisti. Atatrk istasyon binasindaydi. Biraz rahatsiz oldugu iin odasinda istirahat ediyordu. Ethem, Atatrk'n yanina ikti ve maiyeti merdivene siralandi. Hepsinin ellerinde tfekleri, ift apraz fiseklikleri, bellerinde tabanca ve bombalari, boyunlarinda drbnleri ... Hepsi msellah. Biz ise, ben, Salih Bozok, Muzaffer Kili, Recep Zht, drt bes kisiyiz. Hepimizin birer tabancasi var. Ankara Vali ve kumandam Nuri Conker de orada. Binada bizden baska silahli kimse yok. Bizim silahlarimiz da dedigim gibi birer tabanca. "Yarim saat sonra odanin kapisi aildi ve erkez Ethem disari ikti. Maiyeti efendilerinin disari iktigini grnce dis kapiya hcum ettiler ve tertip alip kendisini beklediler. Onlar iktiktan sonra Atatrk bizi agirdi. Huyu byleydi. Her nemli grsmeden sonra yakinlarina, gven duyduklarina bilgi verirdi. Ben erkez Ethem ile 17

adamlarinin bu davranisindan alinmistim. Atatrk diger arkadaslara grsmeyi anlatirken ben Nuri Conker'i bir tarafa ektim. 'Efendim aramizda bir itimatsizlik var!' dedim. Conker sordu: 'Nedir bu itimatsizlik?' 'Siz ieride erkez Ethem'le konusurken maiyeti merdivenlerde tertibat almisti. Bizim ise nbet bekletecek bir erirniz bile yok. Ben bunu dogru bulmuyorum. Msaade ederseniz bir takim yapacagim, bir muhafiz takimi kuracagim.'"

9 Manga, 81 Er, 3 avus Muhafiz Takimi Kuruluyor ... Atatrk, Muhafiz Takimini Kurmak Iin Izin Isteyen Ismail Hakki Teke'ye, "Ben Senin Isine Karismam" Demisti. Takim, nce Blk, Bir Sre Sonra da Tabur OLdu. Atatrk Her Gn M evcudu SoruyOl~ Asker Sayisi Arttika Seviniyordu. Niyeti, Son Gnlerde Kstaha Bir Tavir Takinan, Ileri Geri Konusan erkez Ethem'e Karsi Kuvvetli Olmakti.
"Ben bunlari sylerken meger Atatrk bizi dinlermis, 'Nedir o Ismail Hakki?' dedi. Ben de kendisine biraz nce Nuri Conker'e sylediklerimi tekrarladim ve bir muhafiz takimi kurmak iin msaadesini istedim. Bir an durdu ve sonra, 'Ben senin isine karismam' dedi. Bu sz benim iin Byk Millet Meclisi'nden ikmis kanun demekti. Ertesi gn 18 Temmuz 1920'de takiini kurdum. Dokuz mangalik 18 bif-'Jdro yaptim. Hemen milli

Mdafaa'ya gittim. Milli Mdafaa Vekili Feyzi Pasa'ya evraki havale ettirdim. Bir taraftan Harbiye Dairesi'nden silah aliyorum, bir taraftan levazimdan elbise, pabu temin ediyorum, bir;,a:rafdan da sevkiyattan asker seiyorum. O aksam muhafiz takimi tamamdi. Bugnk Muhafiz Alayinin ekirdegi kurulmustu. Dokuz manga, 81 er, 3 de avus.

Takim Blk Oldu

"Birka gn sonra Eskisehir'e gidilecekti. Atatrk'n kaldigi vagonda tertibat aldim. Vagonun n ve arka kapilanna ifte nbetiler koydum. Izinsiz kimseyi ieri sokmuyorlardi. Atatrk nbetilerin disiplininden ve hareketlerinden ok memnun kalmisti. Dnste bana "ocuk!" dedi, "Sen bunu blk yapl" Bu emir de benim iin kanun niteligindeydi. Birka gn sonra takimi blk haline soktum. Her takimin basina birer subay getirdim. Bir tane de blk kumandam vekili. Blk kumandam benim. Yardimcim da Allah rahmet eylesin Ikinci Inn Savasi'nda sehit dsen Balikkesirli Mustafa. Her gn talime ikip blg savasa ve muhafaza grevine hazirliyoruz. Bir gn Kazim Karabekir Pasa'dan sifre geldi. Kars'i geri almistik. Btn Ankara bayrani ediyordu. Eski kosu yerinde bir eglence dzenlendi. Bu eglence, senlik bittikten sonra Atatrk beni yanina agirdi: 'Ismail Hakki! Sen blgn topla ,buraya gel. Dahiliye Vekaleti emrindeki jandarma taburu da gelsin, size vazife verecegim.' Hemen Jandarma Tabur Kumandam Yzbasi Kemal'e haber verdim ve birliklerimizi alip geldik. Atatrk 19

bize Ankara'ya taarruz vazifesini verdi. Istasyondan Ankara'ya giden bir sose vardi. Simdiki Genlik Parki glnn bulundugu yeri jandarma taburuna verdiler. Biz de yolun solundan Ankara'ya taarruz edecegiz. O yolun dogusunda, ben yolun batisinda Ankara'ya taarruz ediyoruz. Bir ara baktim, benim askerleriin dizboyu amurun iinde yryemiyor. Kostum askerin yanina, indim attan. At bile amura saplaniyor. 'Bana bakin!' diye bagirdim. 'Daha dsman yok karsimizda. Top atesi yok, makineli tfek atesi yok. Eger bu bataklik bizi yolumuzdan alikoyacaksa yaziklar olsun bize. Hangi kuvvetle Yunan ordusunu disari atacagii. Mars mars! Ileri!' "Trk askeri bu! apul upul, apul upul Akkpr'nn altindan Meclis bahesinin nne geldik. Orada vazifemiz tamamlanmis oluyordu. Atatrk otomobiliyle geldi, bizi tebrik ettikten sonra 'Ismail Hakki, senin askerlerini ok begendim' dedi. 'Sen bunu tabur yap!'

Blk Tabur Oldu

"Bir zaman sonra bizim ilk takim, simdi de tabur olmustu. Erlerimi hibir kitanin mali olmayan erler arasindan seerdim. Onlarla konusur yle alirdim. Bir gn birisi 'Ille beni de al kumandanim!' diye tutturdu. Hocaymis. 'Seni alirim ama' dedim 'Bir sual soracagim. Eger onu bilirsen alinm.' Ve sordum: 'Surada bir su akiyor. Bir tarafi kara toprak, bir tarafi kirmizi toprak. Hangisinde teyemmm edersin?' 'Kara toprakta!' der demez, 'Yandin' dedim, 'Hi su olan yerde teylJimm yapilir mi?' 20

~-----------_._-----

"gle yemeklerini hep Atatrk'le birlikte yerdik. Her gn bana sorardi: 'Mevcudun ne kadar?' '150'; 'Mevcudun ne kadar]' 'SOO!'
:f

"Mevcut arttika Atatrk sevinir, azaldika da sebebini sorardi. Ben de kendisine mevcudu n niin azaldigini anlatirdim. O siralarda erkez Ethem isyankar bir vaziyet takinmisti. Kulaktan kulaga tehditler yayiyor ve 'Ankara'ya gelecegim. Meclisin nnde mebuslari ayaklarindan asacagim' diye haberler gnderiyordu. "Yine bir gle yemeginde Atatrk sordu: 'Mevcudun ne kadar?' '750 oldu pasam' der demezAtatrk, syle bir yerinden dogruldu. 'Simdi gelsin bakalim edepsiz!' dedi, 'Simdi gelsin de Ankara'yi grsn terbiyesiz!' Kastettigi erkez Ethem'di. O gn Muhafiz Taburu'nun kadrosu drt piyade, bir makineli tfek blgyd. Merhum 4. Tmen Kumandani Nazim Bey'in de bir alayi Ankara'ya geldiginden, artik kuvvetliydik."

Adil Pasa'yi Idam Edin

Bizi Cepheye Gtrecek Trenin Lokomotifi Kmrszlkten alismiyordu. Istasyondaki Sgt Agalamu Kestirdim Ve Taburu Bir Gece Iinde Cepheye Naklettim. Atatrk/n Emrine Gre, Mecbur Ka/ll'sak Mihaliik Ormaniarznda Gerilla Yapacaktik ...

21

Birinci ve Ikinci Inn Savaslari ile Sakarya Meydan Savasi, Kurtulus mcadelesinin byk savasi. stn Yunan kuvvetlerine karsi btn varligini, bagimsizlik ugruna ortaya dken Trk milletinin dirilisi. Birinci Inn Savasi kazanilmis, sira Ikinci Inn'ye gelmis. Garp cephesinin dzenli ordulari dsman karsisinda cephe tutmus ve millet neyi var, nesi yoksa ortaya dkms. Byle bir savasta Muhafiz Taburu Ankara'da kalamaz. Mustafa Kemal, Muhafiz Taburu Kumandani Ismail Hakki Teke'yi agirir. "Derhal taburunu topla, Garp Cephesi emrine gireceksin, hareket et! dedi. Bizi cepheye gtrecek trenin lokomotifi kmrszlkten alisarniyor, istim tutamiyor. Ankara istasyonu'ndaki sgt agalarini kestlrdim ve lokomotifin kazaninda yaktirarak taburu bir gece iinde cepheye naklettim. Eskisehir'e geldik ve derhal cepheye giderek savasa tutustuk. Savasi kazandik. Bu, Garp Cephesi Kumandanligi'nin zaferiydi. Dsman Kazanci Bayiri'ndan Bursa ynne dogru ricat etti. Bundan sonra Ankara'ya dndk. Muhafiz Taburu ilk defa savasa girmis ve savasi kazanan birliklerdea biri olmustu.

Sakarya Meydan Savasi "Sakarya Meydan Savasi'na hazirlaniyorduk. Atatrk yine cepheye intikal etmemizi emretti. Garp Cephesi Kumandanligi emrine girdik. Atatrk cephedeydi. Durumu inceliyordu. Bir gn savasin geecegi yerlerde inceleme yaparken attan iniyor ve bjierken ayagi kayip benim dsyor. Kprck kemigi kirilmis'.~nkara'ya dnerken de
22

taburla birlikte Ankara'ya dnmem emrini verdi. O gnlerde Ankara'da durum ok ciddiydi. Meclisteki milletvekillerinden bir kismi mitsizlige kapilmis ve hkmetin Kayseri'ye na~dilmesi bile dsnlyor. Herhangi bir karisikliga karsi bizim tabur Ankara'da emniyet grevini yerine getirecekti. Ankara'ya dner dnmez kske iktim. Biraz sonra Atatrk' muayene eden doktorlardan Operatr Orhan Bey ile iki arkadasi indi. Kendilerine durumu sordum. "Kirik var" dediler. "En az bir hafta on gn hi kipirdamadan yatakta yatmasi gerekir." Yunan ordusunun yavas yavas bizim mevzilere dogru ilerledigi bir sirada Baskumandan'in bu hali bizi ok zd. Vakit gle zeri. Biraz sonra yemege oturduk. Ben, Salih Bozok, Muzaffer Kili ve Hayati Bey yemek yerken yukaridan bir ses ykseldi: 'Yahu bana da bir seyler hazirlayin, ben de geiiyorum!' "Sasirdik kaldik. Doktorlar kipirdamamasim sylemislerdi. Atatrk ise bizimle yemek yemege geliyordu. "Biraz sonra sofraya geldi. Bakislarimizdan ne demek istedigimizi anlamisti. 'Doktorlar ok sey biliyorlar ama bilmedikleri bir sey var!' dedi:

Savasi Kaybedersek
'''Ben burada yatacagim, Yunan ordusu gelecek, Trk ordusuna atacak ve Trk Ordusunun Baskumandam bu savasta yataginda olacak ... Savasi buradan grenecek! Olmaz byle sey. Yapamam bunu!' 23

"Yemekten sonra bana dnd: 'Sana Kalemi Mahsus'tan bir sifre versinler. Taburu topla ve derhal Sincanky'e git. Treni birakma, orada kalsin. Ben Polatli'ya gidiyorum. Oradan sana emir veririm. Prens Andrea KoLordusu Haymana istikametine geliyor. Seni ya mdafaa hattimizin sol kanadina alacagim, ya da Kazim Kpr1'nn (zalp) emrine girip Mihaliik ormanlarinda gerilla yapacaksin.' "Atatrk'n verdigi emrin ikinci kismina ok z1dm. Eger gerilla yapmak emrini alirsam, dsman muvaffak olmus demekti. Sincanky'de emir bekliyordum. Emir beklerken de kendi kendimi yiyorum. Ya gerilla emri gelirse diye ... Nihayet istasyondan sifre geldi: 'Derhal Polatli'ya sol cenaha katil!' Demek dsman muvaffak olamamisti.

"Selahattin Adil Pasa 'yi Idam Edin"

"Derhal cepheye girip vazife aldik. Tmen Kumandam Maras'tan gelmis Kenan Bey, Grup Kumandam da Selahattin Adil Pasa. Bizi Grup Kumandanligi emrine ihtiyat olarak sevk ettiler. Karsimizda Mangal Dagi, cephenin mihrak noktasi. Bir aksam Mangal Dagi'mn zerine siyah bulutlar-,bir firtina, bir yagmur, gz gz grmyor. Bu sirada Grup Kumandanligi'ndan emir aldim. Taburumla Mangal Dagi'na ikrnam emredildi. Hemen taburun kumandasim Birinci Blk j;umandam'na devredip, 24

"Tmen Kumandani'ndan emir almaya gittim. Tmen Kumandani Kenan Bey biraz telasli ve heyecanli. Hava d~ .berb,at...Benim/ikleri. yerlest~rmeye kal~i.sti: Ken~ disine, Musade Duyurun, siz bana isgal edecegimiz yen gsterin, kuvvetlerimi ben taksim edeyim' dedim. Dagin tepesine iktik. Hemen savunma tertibati aldik. Kazma ve krekle birer melme ukuru atik. Savunmaya haziriz. Derken gece yarisi Tugay Kumandani Necip Kadir Bey geldi: 'Ismail Hakki, hemen ekileceksin!' Sasirmistim. ekilmek iin bir sebep yoktu. Neden ekilelim? Daha dsman yok karsimizda. Ben melme ukurlarini kazdirdim. Makineli tfekleri yerlestirdim, yarin iin gzel bir savasa hazirlandik, niin ekiliyoruz? "Emir kesindi, ekilecektik. O gece aglayarak Mangal Dagi'ni terk ettik. Dagi birakip, derenin iine indik. Yaprakbayir kynde savunma dzeni aldik. Sabah bizim Mangal Dagi'ndan ekildigimizi gren Atatrk, Beylikkpr mintikasindan bes tmeni bir gece iinde Mangal Dagi'na sevk etti ve bize ekilme emrini veren Selahattin Adil Pasa'nin idamini emretti. Ertesi sabah saat yedi buuk-sekizde iki dsman uagi Mangal Dagi'nin zerinde utu ve birka top atisindan sonra dsman piyadesi dagin tepesine ikti. Selahattin Adil Pasa'yi idamdan Fevzi akmak ile Ismet Pasa kurtarmistir. Atatrk'e rica ettiler; 'Bir kere tahkik edelim' dediler. Gelip kendisiyle konustular; sonra ne oldu bilmiyorum, idamdan sarfinazar edildi."

25

Bizi de Cepheye Gnderin Baktim ki Hepsinin Gzleri Pml Pml, Hemen Sert Bir Komut Verdim: "Asker Sng Tak" Ve Ilave Ettim: "Bu Snglel"imizi Dsmani Akdeniz'e Dknceye Kadar ikarmayacagiz ... "
Bir kitapta askerligin tarifi syle yapilir: "Askerlik, adam ldrme sanatidirt" Ye bu sanatin uygulama alani da "savas meydani"dir. 22 gn 22 gece sren Sakarya Savasi sonunda dsman ordusu yipranmis ve Trk ordusu ayakta kalmisti. Baskumandan Mustafa Kemal'in ynettigi Trk ordusu karsisinda gerileyen Yunanlilar, Afyon ynnde ekiliyordu. Dsman bu ynde mevzi alip kis hazirligina baslayacakti. Trk birlikleri de savas alanini tariyorlardi. Bunlardan biri de Muhafiz Taburu'nun ikardigi kesif koluydu. Bu kesif kolu bir pinarin basinda binlerce Mehmetikten birini buldu. Simdi bu Mehmetigin hikayesinde Trk askerlerinin grev duygusunu bulacaksiniz. Ismail Hakki Teke bu kisa hikaye yi defada tamamlayabildi. Her seferinde szleri girtlaginda dgmleniyor ve hikinklarini zor tutuyordu: "Savas bittikten sonra ikardigim kesif kolunun arkasindan ben de gidiyorum. Bir pinarin basinda bir Mehmedin yattigini grdm. Hemen yanina yaklastik. Yaraliydi. 'Oglum ne zamandan beri burada yatiyorsun?' diye sordum. O haliyle dogrulmak istedi: 'Muharebe baslayali beri kumandanim. Bir hafta var ki buradayim.' 'Peki oglum ne yedin, ne itin?' Eliyle suyu gsterdi: 'Yerdim pinara agzimi! Iste bylece nefeialabiliyorum.' 26

"ocugu alip tabur mintikasina getirdik. Doktor agirdim. 'Oglum sana ne verelim?' dedim. 'Bir haftadir yiyip imemissin, ne istersin?' 'Bir kasik orba kumandanim! Ama nce beninA~t'ama haber verin. Ben firar degilim, yaraliyim. Sakin beni dsmandan kati sanmasinlar.' "Gzlerim yasardi. Aglamamak iin kendimi zor tuttum. Iste Mehmet budur. Iste Mehmetik budur. Trkn kahramanliginin z bu Mehmettedir." Ismail Hakki Teke o gn aglamadi, ama bize bunlari anlatirken agliyordu. O gnden artakalan gzyaslari gzlerini doldurup tasiyordu. Bu millet byle kurtulmustu. Bu milleti byle "Mehmetikler" kurtarmisti. Ve Atatrk bu Mehmetigi tanidigi iin "Ne mutlu Trkm diyene" demisti. Eski askerler lmezdi! Asil lmeyen, Mehmetik ruhuydu.

Byk Taarruz Halide Edip, Kurtulus Savasi'ni anlatan kitabina Trkn Atesle Imtihani demistir. Byk Taarruz, bu imtihanin son sorusu ve Trk Ordusu ile milletinin aldigi en yksek nottur. Sevr'de kagit zerinde blnen Trkiye, son Yunan neferi denize dkldg gn, "Garb'in zalimine, Garb'in emperyalizmine" blnmezligini ispatlamistir. Muhafiz Taburu bu savasta Afyon cephesindedir. Byk zafere gebe olan gnleri Ismail Hakki Teke'den dinlemeye devam ediyoruz: "26 Agustos'a kadar btn birlikler, btn Ordu hazirlik ve harekatini gece yapmistir. yle geceler ki, en tiryaki

27

olanlarimizin bile sigara imedigi geceler. Bir sigara atesinin dahi grlmesinden ve dsmanin harekatimizi haber almasindan endise ederdik. Ankara'dan hareket etmeden nce Sark cephesinden bizim tabura 100 kadar er, onbasi, avus gelmisti. Btn dertleri muharebeydi. 'Dsman orada, biz burada. Olur mu byle sey! Bizi cepheye gnderin!' diye sizlamp duruyorlardi. Bir gn hepsini topladim. 'Bana bakin!' dedim. "Ktahya'ya girecegiz ve hepinize orada izin verecegim, tamam mi?' 'Tamam Kumandamm!' "Baktim hepsinin gzleri pml pml, hemen sert bir sesle bir komut verdim: 'Asker sng tak! Bu snglerimizi dsmam Akdeniz'e dknceye kadar tfeklerimizden ikarmayacagiz! ' "Ertesi gn trene bindik ve Afyon mintikasina geldik. Bize verilen vazife suydu: Aksehir istikametinde kuvvetli bir dsman taarruzu olursa orada sert bir savunma yapacaktik. Onun iin genise bir mintikayi tahkim ettik. 26 Agustos'ta taarruz basladi ve 27 Agustos'ta Afyon'a girdik. Bizi oradan Atatrk'n emriyle Bolvadin'de bulunan nc grup kumandam Skr Naili Pasa'nin emrine verdiler; Buradan Ktahya istikametine hareket ederken, Seyitgazi'de bir dsman tmeninin Porsuk ayi'm takiben Gediz'e dogru ilerledigini haber aldim. Hemen gerekli tertibati aldim ve bu tmenin yamna dstm. Gzel bir muharebe yaptik. Muharebeye saat 12.00'de tu~ tustuk ve aksamin yedi buugunda dsmanin mhim bir kismini imha ettik. Bu savastan sonra Ktahya'ya girdik. ktahya'ya girince de Ktah!ali erler etrafimda dolas28

maya basladilar. Anladim ki bana verdigim sz hatirlatiyorlar. 'Szm sz!' dedim. 'Daha bir miktar isimiz var. Size Mudanya'da izin verecegim!' Bu sirada dsman tamamen maglup oitius. Baskumandanlari esir edilmisti. Ordumuz Izmir'e girmisti. Bu muharebeden sonra binbasi oldum. Mudanya'ya geldik. Bize, esir edilen 1. dsman tmeninin muhafazasini verdiler.

"Mudanya Mtarekesi grsmeleri baslamisti, fakat bir trl sonulanmiyordu. Ismet Pasa baskanligindaki Trk heyeti ile dsman temsilcilerinin grsmeleri uzayip gidiyordu. Garp Cephesi Kurmay Baskani Asim Gndz Pasa'ya bir gn 'Msaade eder misiniz efendim?' dedim 'Ben taburumla bugn mzakerelerin yapildigi binanin nnde bir merasim geidi yapayim.' Asim Pasa 'Yap!' dedi. Biz merasim hazirliklari ile ugrasirken baktim Ismet Pasa mtareke grsmelerinin yapildigi binanin nne diktigim bizim nbetilerden biriyle konusuyor. Hemen yaklastim. Pasa, Mehmet'e soruyordu: 'Oglum bak karsida, denizde kocaman gemiler var. Bunlarin hepsi dsman gemisi, Ingilizlerin, Italyanlarin, Fransizlarin, Yunanlilarin. Sen bu gemilerden hi korkmaz misin?' 'Ne korkacagim!' 'Ama onlarin gemilerinde byk toplar var. Bu toplardan da mi korkmuyorsun?' 'Ne korkacagim! O toplar denizde geer! iksinlar karaya grselim!'Ismet Pasa, gld, Mehmet'i yanagindan oksadi, sevdi. "Biraz sonra bir merasim geidine basladik. Askerler giyimli, kusamli, sngler pml pml parliyor. Btn Mudanya ayaga kalkti ve tesadf o gece sabaha karsi mtareke imzalandi."
29

Egemenlik Artik Trk Milletinindi Yeni Ynetimin Ilanznda 101 Pare Top Atisi Grevi, Muhafiz Taburu'na Verilmisti ... "Atatrk Bursa'ya gelince taburumla kendisini karsiladim. Bana 30 Agustos'ta yaptigimiz muharebede.n dolayi iltifat etti. 'ok memnun oldum!' dedi. 'Iyi bir muharebe yapip muvaffak olmussunuz.' Atatrk Bursa'da 'Yagci Cemal Bey' namiyla maruf belediye baskaninin evinde kaldi. Simdiki stadyumun karsisindaki ahsap byk bir konakti. Gece ekirge'de bir toplanti yapildi. Fevzi Pasa, Kazim Karabekir Pasa, Refet Pasa da gelmislerdi. Ben de toplantinin yapildigi binada bulunuyordum. Yandaki odada oturuyor ve konusmalari duyuyordum. Refet Pasa iki gn sonra Istanbul'a gidecekti. Benim taburu istedi. Atatrk 'Olmaz!' dedi. 'Taburu veremem. Muhafiz Taburu'nun daha mhim vazifeleri var. Yalniz Ismail Hakki'ya syleyeyim sana bir blk versin.' Ve 'agirin Ismail Hakki'yi buraya!' diye bagirdi. Hemen kosup 'Buyrun Pasam!' dedim. Emretti: 'Refet Pasa'ya bir blk hazirlayacaksm. Istanbul'a gidecek. Hazirladigin blg ne zaman, hangi saatte, nerede grsn?' 'Yarin sabah saat 9'da, Kaleii'nde blk emirlerine hazirdir!' "Blgn Istanbul'a Jandarma blg olarak girmesi lazim. Anlasma yle. Birka zabiti vazifelendirdim. Sabaha kadar bu isle mesgulolup 120 tane, kabalaklarin nne konulmak zere jandarma tugu yaptirdilar. Blk sabah Refet Pasa'nm grsn~ jazirdi." 30

Sana Sylyorum Refet! "O gece Refet Pasa Yagci Ali Bey'in evinde kalan Atatrk'n yanina geil. Ben de oradaydim. Atatrk 'Refet, yarin Istanbul'a gidiyorsun' dedi. Belli ki sznn sonunu da getirecekti. Fakat Refet Pasa duvarlardaki tablolara bakiyordu. Duymadi galiba. Bunun zerine Atatrk sesini ykseltti: 'Sana sylyorum Refet! Yarin Istanbul'a gidiyorsun. Yarin orada senin karsina birisi gelecek, ben halife-i ryi zeminin yaveriyim, diyecek. Birisi gelecek, ben sadrazam pasa hazretlerinin yaveriyim, diyecek. Ben sadrazam tanimiyorum. Ankara'da basvekil var, diyeceksin. Baska birisi gelip, ben hariciye naziri bilmem kim beyin kalemi mahsus mdrym, diyecek. Hariciye naziri tanimiyorum. Ankara'da hariciye Vekili var, diyeceksin ve icap ederse sadrazam denen adami kulagindan tutup Babiali'den asagi indireceksin ve yerine geip icra-i hkmet edeceksin, anlasildi mi?' "Refet Pasa anlamisti. 'Basstne!' diye cevap verdi."

Cumhuriyet'in ilam Artik yeni bir devlet doguyordu. Trkiye Cumhuriyeti. Saltanat lagvedilmis, Osmanogullarinin san ve serefle kurduklari devletin son padisahi 'Hain-i Vatan' Vahdettin bir Ingiliz gemisine binerek Istanbul'dan kaip gitmis ve egemenlik Trk milletine kalmisti. Bu ynetim Cumhuriyet'ti. Cum-

31

huriyet'in ilanini bildiren ioi pare topu atmak serefi de Muhafiz Taburu'na aitti: "Bursa'dan sonra Ankara'ya dndk. Kuvvetlerimin bir kismi ankaya'da, bir blk Meclis'te, digerleri de Anitkabir'in bulundugu yerin hemen nnde ordugahtaydi. Svariler de Sarikisla'da bulunuyordu. Atatrk Cumhuriyet'in ilanina hazirlaniyordu. 28 Ekim 1923 gecesi ankaya'da bir toplanti yapildi ve Cumhuiyet'in ilanina karar verildi. Ertesi gn Meclis toplandi ve uzun mzakerelerden sonra Cumhuriyet ilan edildi. Ben de Meclis'teydim. Karari alir almaz, hemen toplarin basina kostum. Sekizinci tmenden emrime iki batarya verilmisti. Toplari Meclisin altindaki yola ikardim. Namlular istasyona dogru evrilmisti. 'Ates!' emrini verdim. Toplar yeri gg inletip yeni bir devletin, Trkiye Cumhuriyeti'nin dogusunu aleme duyuruyordu. "Tekrar Meclis'e dndm. Cumhurbaskanligi seimi yapiliyordu. Atatrk cumhurbaskani seilir seilmez hemen ankaya kskne telefon ettim ve esi Latife Hanima haberi ulastirdim. Tesekkr bile etmedigi gibi hibir sevin belirtisi de gstermedi: 'Aaaaa ne yapayim Ismail Hakki Bey! Reisicumhur olmussa ne olmus! Ne yapayim yani!' dedi. "Kendisine 'Efendim zevceniz serefli bir vazife almis bulunuyor. Siz de refikasisiniz, haberdar ettim' dedim ve telefonu kapadim."

,J
32

Atatrk'n Nikiihi Kendi talihiyle, Trk milletinin tarihini parlatan Atatrk talihsiz bir evlilik getmisti. Izmir'e girdigi sirada tanistigi Latife Hanim'la evlenmis, fakat bir sre sonra geinemediklerinden ayrilmisti. Bu evlenme ve ayrilma hakkinda esitli sylentiler vardir. Halen sag olan ve Istanbul'da oturan Latife Hanim bu konuda hi konusmamakta, hatiralarini yazmasi veya anlatmasi iin yapilan btn teklifleri reddetmektedir. Ayrildiktan sonra hi evlenmeyen Latife Hanim'in eski kocasinin ulu hatirasina gsterdigi saygi her trl takdirin zerindedir. Ismail Hakki Teke bu evlenme ve ayrilma iin kisaca sunlari sylyor: "Latife Hanim Usakizadelerden Muammer Bey'in kiziydi. Nikahlari Izmir'de babasinin evinde kiyildi. Ben de nikahta vardim. Kendilerini ilk tebrik eden ben oldum. Latife Hanim kltrl, birka yabanci dil bilen bir kadindi. Niin ayrildiklarini bilmiyorum. Bir hadise olmus. Muzaffer Kili, Latife Hanim'i alip, Izmir'e babasinin evine gtrd. Geinememislerdi. Ama sebebini bilemem. Karikoca arasindaki hususiyete nfuz edemem."

Trabzon Milletvekili Ali Skr Bey'i Adamlarina Bogdurtan TopalOsman 'i Tepeleme Grevi Muhafiz Taburuna Verilmisti Gece Yarisi Baslayan atisma Ertesi Gn gleye Dogru Bitti. Topal Osman'zn Kuvvetleri Berta33

raf Edilmis, O Da Yaylim Atesinde Vurulmustu. Fakat Meclis Hata Tatmin Olmus Degildi. Bunun zerine Ceset Gmldg Yerden ikanldi, Meclisin nnde Teshir Edildi ...
Lozan Konferansi yarida kesilmis; Rauf Orbay Basbakan; Meclis'teki muhalif milletvekilleri her firsattan istifade ederek hkmeti yipratmaya alisiyorlar. Byle bir hava iinde, birgn muhalif milletvekillerinden Erzurumlu Hseyin Avni Bey Meclis krssne ikiyor. Heyecanli ve tahrik edici bir konusma yaparak syle diyor: "Ey milletin Kabe'si sana da mi taarruz? Ali Skr Bey iki gnden beri kayiptir da hkmet bulamiyor. Evet, azamedi, serefli bir tarihin sahibi olan bu milletin vekili kayboluyor da hkmet bulamiyor. Byle hkmet olmaz. Ali Skr'ye tecavz eden, milletin namusuna tecavz etmistir. Byle namussuzlar yasamamali, kahrolmali!" Hseyin Avni Bey'in bu konusmasi bazi milletvekilleri tarafindan byk tezahratla karsilaniyor ve "Kahrolsun! Byleleri yasatilmaz!" diye bagiriyorlar. Hseyin Avni Bey'in szn ettigi Ali Skr Bey Trabzon milletvekiliydi. Meclis'in nde gelen, atesli muhaliflerindendi. Btn spheler Ankara'da bir mfrezesiyle bulunan Giresunlu milis kumandani Topal Osman Aga'nin zerinde toplaniyordu. Ali Skr Bey Meclis'in birka gn nceki birlesiminde Trabzon'da ldrlen Kayikilar Reisi Yahya Kahya'yi Giresunlularin ldrdgn ima etmis ve TopalOsman Aga'yi sulamisti.

.1
34

TopalOsman

Kimdir?

Btn hayati ates, kan ve barut kokulari arasindageen TopalOsman Aga cesur,rsur oldugu kadar da gaddar bir insandi. Birinci Dnya Savasi'ndan sonra Karadeniz illerinde Trklere olmadik zulm yapan Rum Pontus etelerinin amansiz dsmaniydi. Kendisinin RumIari gemi kazanlarina attirip yaktigi ve siraya koyup makineyle kestigi sylenirdi. Vatansever, fakat kanun, nizam dinlemez bir insandi. Karadenizlilerden teskil ettigi 49. Alay, Kurtulus Savasi'na da katilmis ve zaferden sonra kuvvetinin bir kismiyla Ankara'ya yerlesmisti.

KatU TopalOsman Hkmetin yaptigi byk ve genis tahkikat Ali Skr Bey'i Topal Osman'in ldrdgn ortaya ikarmisti. Ankara savastan sonra en tehlikeli gnlerden birini yasiyordu. O gn Basbakan Rauf Orbay hatiralarinda syle anlatir: "Devamli aramalar neticesinde, fakat tesadfen ankaya yolundan geen arama ekibine mensup jandarma, ana yoldan ayrilip tarlaya sapmis olan bir arabanin izini takip edince, orada yeni kazilmis bir ukurda Ali Skr Bey'in cesedini bulmustu. Cesedin avucundaki simsiki tutulmus bir sandalye ayaginin da, Topal Osman'in evinde bulunan kirik sandalyeye ait oldugu tespit edilince, muammayi zecek ipucu elde edilmis bulunuyordu.

35

"Ayni zamanda yakalanan Osman Aga'nin adami Mustafa Kaptan'in da verdigi ifadede kendisini Kuyulu Kahve'den alip agasinin yanina gtrdgn sylemesi cinayeti ortaya ikarmisti. Hemen ankaya'da bulunan Mustafa Kemal Pasa'ya bir tezkere yazdim. 'Ben istasyona gidiyorum, yemekten sonra gelip sizinle grsecegim' dedim. Fakat istasyondaki dairede yemek yerken bir de baktim, Mustafa Kemal Pasa, Latife Hanim'la beraber otomobille geldi. Karsiladim ve olup bitenleri anlattim. Dikkatle dinledikten sonra: 'Simdi ne dsnyorsun?' 'Birsey dsndgm yok. Topal Osman'i yakalamak lazun. ankaya'nin arkasinda Ayranci tarafind,i Papazinbagi denen yerde bulundugu saniliyor.' 'Nasil yakalattiracaksin?' 'Meclis Muhafiz Kit'asi ile ... " "Bu szm zerine, Mustafa Kemal Pasa endiseli bir tavir takindi: 'Meclis Muhafiz Kitasi'nda, Topal Osmaii'la gelmis Karadenizliler var. Bunlar birbirlerine ates etmezlerse, ne sen, ne ben, ne Ankara ... bir sey kalmaz' deyince bir an dsndm. Ankara'da bu Muhafiz Kitasi'ndan baska asker denilebilecek bir sey yoktu. Jandar~ malarin ogu cephede bulunuyordu. Su halde ne yapacaktik? Cinayet isledigi tahakkuk eden bir insanin Ankara sokaklarinda kollarini sallaya saHaya gezmesine gz yummak! Bu benim harcim degildi. Sonra bir de Meclis vardi. 48 saattir 'Bu kez adaleti yerine getirin!' diye feryat eden bir Meclis ... Btn bunlari dsnerek, Mustafa Kemal Pasa'ya: 'Suluyu yakalatmak mutlaka lazim ... Eger Baskumandan sifati ile ve herhangi bir mlahaza ile, sizce anlatmam buna lzum Meclis'e icapgrlmiorsa, edecetiir.' 36 benim yarin bunu

"Bunun zerine Mustafa Kemal Pasa, Muhafiz Taburu Kumandani Ismail Hakki Bey'i agirtti."

Topal Osmantm Sonu Evet, bylesine nemli bir grev, Muhafiz Taburu'na veriliyordu. Atatrk en gvendigi kitaya en nemli grevi vermisti. TopalOsman Aga'nin sonunu Ismail Hakki Teke syle anlatir: "Ali Skr Bey gizli toplantida, o zamanki tabirle hafi celsede Meclis'te Giresunlular aleyhinde ok agir bir konusma yapmis. Hatta kfr bile etmis. Bu konusmayi Giresun milletvekilleri ve baskalari TopalOsman Aga'ya hemen nakletmisler. TopalOsman bu konusmayi duyunca byk infiale kapilmis ve maiyetindekilerden bir iki kisiye 'Nerede bulursaniz bulun, ne pahasina olursa olsun Ali Skr'y buraya getirin!' diye emir vermis. Onlar da Ali Skr Bey'i Samanpazari'nda bir kahvede buluyorlar. Osman Aga'nin kendisini davet ettigini syleyerek alip eve gtryorlar. Ve orada zerine bes, alti kisi saldirip kendisini boguyor. Cesedini de bir arabaya ku~ yup ankaya'nin gneybatisindaki Mahye Ky civarindaki bir tarlaya gmyorlar. Olay Meclis'e intikal ediyor. Muhalifler hkmeti sikistiriyorlar ve Ali Skr Bey'in akibetini grenmek ve eger bir cinayete kurban gitmis se faillerinin yakalanip cezalandirilmasini istiyorlar. Merkez Kumandanligi subaylari evrede arastirma yaparken Ali Skr Bey'in tarlada gml cesedini buluyrlar.

37

Bunun zerine Basvekil Rauf Bey katillerin bulunmasi iin gereken yerlere emir veriyor. "Bir gece yarisievimdeyken telefon aldi. Atatrk beni ariyordu. 'abuk giyin ve yola ik! Ben simdi ankaya'dan istasyon binasina iniyorum. Oraya ge}!' "Hemen giyindim ve istasyon binasina gittim. Durumu bana anlatti. Osman Aga'nin hkmete karsi isyankar bir tavir takindigini, Ali Skr Bey'i ldrttgn, derhal taburu toplayip kendisini tenkil etmem vazifesini verdi ve 'l veya diri, behemahal Topal Osman'i hkmete teslim edeceksin! i dedi. "Bu emir zerine taburu toplayip hareket ettim. Tabur Topal Osman'in bulundugu papazin kskn ve ankaya mintikasini kusatmaya basladi. evirme hareketimiz devam ederken ve ember daralirken Topal Osman'in mfrezesinden zerimize ates edildi. Bir erim sehit oldu. Bunun zerine arpismaya basladik. Safak attigi zaman biz halil vurusuyorduk. gleden evvel atisma bitti. TopalOsman'in kuvvetleri bertaraf edilmisti. TopalOsman da yaylim atesinde vurulmustu. Kalanlari topladim, lleri de orada gmdrdm. Teslim aldiklarimi istasyona getirdim ve durumu Atatrk'e arz ettim. 'Teslim aldiklarini derhal terhis et ve memleketlerine gnder' dedi. Bu mesele de bylece kapandi. Fakat Meclis hala tatmin olmus degildi. Topal Osman'in ldrlp ldrlmedigine inanmak istiyordu. Bunun zerine ceset gmldg yerden ikarildi ve Meclis'in nnde ayagindan bas asagi asilarak teshir edildi. 'J

38

"TopalOsman Aga vatansever bir insandi. Giresun Belediye Baskaniydi. Pontus etelerinin yaptigi zulmden dolayi dehsetli Rum 'smaniydi. Bunda da hakliydi. Pontuslu Rumlar Giresn evresinde Trk halka yapmadik vahset birakmamislardi. Kurtulus Savasi sirasinda nce Ankara'ya bir takim yolladi. Sakarya Savasi'na 'Giresunlular Alayi' ile katildi. Son atismada kendisini kimin vurdugu belli degildi. Yaylim atesi sonunda ldrlmst."

Istanbul'da Kabalagima Gre Bir Vizyer Yaptirdigimi Syleyince Atatrk Birden Meraklandi: Git, Giy, Gel 28 Agustos 1928'de, Incbolu Trkocagi Binasinda Yaptigi Konusmada Atatrk Syle Diyordu: "Alti Kaval, st Sishane Diye Ifade Olunabilecek Bir Kiyafet, Ne Mil/idir, Ne de Mil/etlerarasidii: O Halde Kiyafetsiz Bir Millet Olur Mu Arkadaslar?" Atatrk, Inebolu Trkocagi binasini hincahin dolduran vatandaslara,28 Agustos 1928'de syle soruyordu: "Bizim kiyafetirniz milli midir?" Binayi dolduranlar hep bir agizdan cevap veriyordu: "Hayir! Hayir, milli degildir!" . Atatrk tekrar soruyordu: "Bizim kiyafetimiz medeni ve milletlerarasi bir kiyafet midir?" Topluluk yine cevap veriyordu: "Hayir!" Atatrk devam ediyordu: "Size katiliyorum. Tabirimi mazur grnz. 'Alti kaval st sishane' diye ifade olunabilecek 39

bir kiyafet, ne millidir ve ne de milletlerarasidiL O halde kiyafetsiz bir millet olur mu arkadaslar?" "Hayir, hayir katiyen!" "O halde? Turan kiyafetini arastirip yeniden diriltmeye lzum yoktur. Medeni ve milletlerarasi kiyafet bizim iin, ok cevherli, milletimize layik bir kiyafettiL Onu giyinecegiz. Ayakta iskarpin veya fotin, bacakta pantalon, yelek, gmlek, kravat, yakalik, ceket ve tabiidir ki bunlari tamamlayacak olan basta gnes siperli baslik. Bunu aik sylemek isterim. Bu basligin adina sapka denir!"
Sapkayi Ilk Giyenler

Iste sapka devrimi byle baslamisti. Atatrk, elindeki sapkayi gstererek "Iste buna sapka denir!" demisti. Mustafa Kemal'in "gnes siperli baslik" dedigi sapkayi da Trkiye'de ilk defa kim ve kimler giymisti bilir misiniz? Muhafiz Alay Kumandani Ismail Hakki Teke ve arkadaslan. Hem de Atatrk'n bu konusmayi yapmasindan ok nce ... Bu "gnes siperli basligin" hikayesi de syle: "1925 yili Ocak ayinda Istanbul'a gitmek iin Atatrk'ten izin istedim. Istanbul'a gelirken hep, evvelden beri dsndgm bir seyi tatbik etmeyi tasarliyordum. Yillardir syle dsnrdm. Iran ve Afganistan ordularinda subaylarla erler vizyerli kasket ve sapka giyiyorlardi. Biz Asya ile Avrupa'nin ortasindaydik. Bati'ya bu memleketIerden daha yakindik. Buna ragmen sarik, takke, fes, kalpak, kabalak, aklimiza ne gelirse onu kafamiza geirmistik. Bu beni ok dsndryor ve iimden 'ne zaman basimiza bir sapka giyersek, medeniyete daha ok yaklasmis ~lacagiz' di~ordum. Istaq..bul'dabu. ise Bahekapi kendi api:nda bir hal aresi bulmaya ,irarar verdim. da 40

simdi yikilmak zere bullInan "Bi-Ba-Bo"nun bulundugu yerde, 'Andelip' adinda plak satan, kabalak yapan bir adam vardi. Ona gittim, 'Bana vizyer yapacaksin' dedim. 'Fermejpl olacal' Kabalaklarin zerine takacagim!' Adam neredeyse yerinden hoplayacakti: 'Yapamam' 'Niye yapamazsin?' 'Ben, Enver Pasa zamaninda Enveriyelerin nne yarim santim bir sey yapmak istedim de o zamanki Merkez Kumandani Cevat Bey beni Bekiraga Blg'ne atip hapsettirdi. Bir daha mi?.' "Adam korkmakta hakliydi. Kendisine teminat verdim. 'Bu yapacagin vizyerleri burada giydirmeyecegim' dedim. 'Hem bir degil, yirmi tane yapacaksin. Sana sz veriyorum basina bir dert gelmeyecek.'
Sende Bir Sey Var

"Adami g hal razi ettik. Yirmi kadar vizyer yaptirip, iznim bitince Ankara'ya dndm. Hemen Mustafa Kemal Pasa'nin yanina ikip, geldigimi bildirdim. 'Otur bakalim!' dedi. '''Istanbul'da ne var, ne yok?' 'Ne olsun Pasam? Malum-u devletiniz Istanbul bir cennet.' "Atatrk gld: '''Baska cennet var mi?' "Sonra suradan buradan konusmaya basladik. Orada Nuri Conker, Mahmut Bey (Siirt), Salih Bozok ve birka kisi daha var. Iim iime sigmiyor. Vizyerleri syleyecegim, ama lafa nasil girsem ... Konusuyorum ama kafam 41

hep orada. Pasa bende bir seyoldugunu anladi. 'Bana bak ocuk!' dedi, 'Sende bir sey var! Nedir, syle bakayim!' Rahmetli sanki karsisindakilerin iini okurdu. Hemen lafa girdim: 'Pasam, memleketimiz Bati'ya daha yakin oldugu halde, hala kalpakla, kabalakla, fesle, sarikla, takkeyle dolasip dtuuyoruz. Halbi!ki Iran, Afgan ordularinda sapka giyiyorlar. Ben de Istanbul'da kabalagima gre bir vizyer yaptlrdim.' Atatrk bayagi meraklanmistl: 'Nerede bu vizyerli kabalagin?' 'Disarida Pasam!' 'Haydi git, giy, gel, greyirn!'

Subaylarimi, Vizyerli Kabalak Giymeye Alistirma Plamm ok Hosuna Gitmisti "Basstne" Deyip Disan ikarken Birden Aklima Geldi: "Efendim Msaade Ederseniz Durumu Bir Kere De Milli SavunmaBakani FethiBele ... " Elini Kaldmp Szm Kesti: "Lzum Yok! Sen Devam Et!.." .
"Hemen disari iktim. Vizyeri kabalaga takip ieri girdim ve kendisini selamladim. Bir mddet beni szdkten sonra sordu: 'Peki bu isi nasil yapacaksin?' "Onu da dsnmstm. Pasa'nin byle bir soru soracagini tahmin etmis ve cevabimi hazirlamistim: 'Efendim! nce subaylarima talimde giydirecegim. Sonra atli bir tatbikat yapacagim. Cebeci'den Ankara'nin ierisine girecegim. Samanpazari'ndan, I.<araoglan arsisi'ndan, Meclis'in nnden geerek, istlsyona gidecegim.' 42

"Bunu sylerken kendisine dikkat ediyordum. Dedikleri,mi begenmisti. Sordu: 'Sonra ne olacak?' 'Sonra, yavas

yavas .bU vizyerli k,jbalaklari baslarinda unutup evlerine . gitmeye baslayacdlar. Bylece alistiracagim.' Bildigin Gibi Yap! "Planimi begenmisti. yap!' 'Devam et!' dedi, 'Bildigin gibi

"Bu da benim iin kanun mahiyetinde bir emirdi. 'Bas stne Pasam!' deyip disari ikarken birden aklima Milli Savunma Bakani Fethi Bey (Okyar) geldi. Dndm: 'Efendim, msaade ederseniz durumu bir kere de Milli Savunma ~akani'na .. .'derken elini kaldirip 'Lzum yok!' deyip szm kesti: 'Sen devam et!' "Subaylarima vizyerleri dagittiktan baska Pasa'nin yaveri Resuhi Bey'e, Dahiliye Vekili Skr Kaya Bey'in emir subayi Yzbasi Arife, Bahriye Vekili Ihsan Bey'in yaveri Enis Bey'e de bu vizyerlerden verdim. Hepsi takti. Aradan birka gn getikten sonra, Diyarbakir'da Seyh Sait Isyani basladi. Hkmetle Meclis arasinda anlasmazlik ikti. Fethi Bey hem Basbakan, hem Milli Savunma Bakani. Isyanin mevzii oldugunu, daha byk gelismeler gstermesine imkan olmadigini iddia ediyordu. Bakanlar Kurulu ve Atatrk de aksini sylyordu. Isyan mevzii degildi. Inkisaf ediyordu. Daha byk kuvvetlerle kasi koymak lzumu vardi. Hemen bir-iki tmen seferber edilerek isyancilarin zerine gnderilmeliydi. Ihtil af byyordu. Bir gn Meclis'te Resuhi Bey'i grdm.

43

Baktim, kabalagindaki vizyeri ikarmis ... 'Ne oluyor?' diye sordum. 'Emir byle. Ben ikardim, sen de ikaracaksin!' dedi. Emrin Fethi Bey'den geldigi belliydi. 'Ben ikarmam!' dedim. '''Sen yaversin, ikartabilirsin! Ben kita kumandaniyim. Vizyerimi ikartirsam niformarni da beraber ikartirim. Attigim adimdan dnemem, ikartrnam ve ikartmayacagim!' "ikartmadim da! Isyan byynce Fethi Bey ekildi. Heybeliada'da istirahat eden Ismet Pasa Ankara'ya agrildi ve kendisine basbakanlik grevi verildi. Bundan birka gn sonra atla istasyondan Sarilasla'ya gidiyordum. Arkamdan bir ses duydum. Birisi bagiriyordu: 'Kumandan bey! Kumandan bey!' "Dndm baktim: 'Kumandan bey! Ismet Pasa hazretleri sizi emrediyorlar.'
Inn: "Sakin Vizyerini ikarma"

"Ismet Pasa'nin arabasi, Birinci Meclis'in nnde duruyordu. Hemen ati evirip yanina gittim, asagi inip kendisini selamladiktan sonra 'Hos geldiniz!' dedim. 'Hos bulduk!' dedikten sonra basimdaki vizyeri isaret etti: 'Sakin kabalagindan vizyerini ikarma!' 'Siz emrettikten sonra ikarmam Pasam!' "Bir sre sonra Seyh Sait isyani bastirildi. Atatrk, Agustos ayinda Kastamonu ve Inebolu'ya bir gezi yapacakti. Ben de beraberindeydiip. Inebolu Trkocagi'nda konusma yapti. Medeni kiyaf<!Iinne oldugunu anlatti ve 44

sonra 'Buna sapka derler, kafaya giyilir!' diyerek elindeki panama sapkayi basina geirdi. Orada kendisine byk tezahrat yapildi. Ertesi gn Kastamonu'ya getik. Yali Fatih Bey m$riurlara, genlere ketenden, patiskadan ne bulursa sapka yaptirmis. Hepsi bizi sapkaya benzer seylerle karsiladilar. Atatrk bundan ok memnun oldu. Ankara'ya dndk. Ankara'da Tip Kongresi vardi. Kongredeki btn genler nereden bulmuslarsa birer sapka edinmislerdi. Hepsi Atatrk' yle karsiladilar ve kendisine byk tezahrat yaptilar. Artik sapka devrimi gereklesmisti. Meclis'ten ikan kanun bu devrimi yerine oturttu."

Muhafiz Alayi Refakatinde Atatrk Istanbul'da Dolmabahe Sarayinda Istanbul Heyetini Kabul Eden Ulu nder, "Burasi Artik Zillullahlarzn Ikametgahi Degil, Memlekete ve Millete Hizmet Eden Insanlara Mahsus Bir Ikametgahtzr" Demisti.

Ismail Hakki Teke, Istanbul'un isgalini Galata Kprs zerinde gzleri yasararak seyretmisti. Ingiliz dretnotu limana girerken dsman kitalari da Istanbul sokaklarindan geiyordu. Teke'nin o gn Tanri'dan bir dilegi vardi. Ye bu dilek YEdiyil sonra gereklesiyordu. Ismail Hakki Teke dogudan gelip, "refakat zabiti" olarak Mustafa Kemal'in emrine girmek iin Istanbul'dan Ankara'ya yolculuguna ikarken Tanri'ya syle yalvarmisti: "Allahim! Bana, basinda bulundugum bir kit'ayla bu kprden gemeyi nasip et!"

45

Evet, Tanri tam yedi yil sonra, 1927'de Ismail Hakki Teke'nin bu dilegini kabul etmisti. Atatrk Cumhuriyet'in ilamndan sonra ilk defa Istanbul'a geliyordu. Muhafiz taburu da o yilin Haziran ayinda alayolmustu. Atatrk, Muhafiz Alay Kumandam Ismail Hakki Teke'yi agirdi: "Atatrk 1927 yilimn 1 Temmuz'unda Istanbul'da olacakti. Belediye'nin daveti zerine Istanbul'a gidiyordu. Beni agirdi ve 'Ismail Hakki sen alayini topla benden iki- gn nce Istanbul'a git. Gerekli tertibati aL. Beni Izmit'ten karsilamaya gelecekler, onlarla birliktegelir, bana orada mlaki olursun' dedi. Hilafetin lagvindan sonra halifenin emrindeki svari blg de benim emrime verilmis, bir de bando var. Trene binip Haydarpasa'ya geldik. Oradan skdar'a gelip araba vapuruna bindik. Kaptan her zamanki gibi skdar'dan kalkinca Kabatas'a istikamet aldi. Hemen kaptan kskne iktim. Kaptana 'Rotayi Sirkeci'ye evir!' dedim. Kaptan 'Aman efendim, yol uzar!' deyince, 'Bana bak! Uzaklik, yakinlik bahis konusu degiL. Bilet param ben verecegim, evir Sirkeci'ye!' dedim. Sirkeci'de indik, Eminn'de tertiplendik ve Karaky'e yrsye basladik. Kpr zerinden bir geisimiz vardi, mrm boyunca unutamam. Allah' bana o gn gstermisti. Yedi yil nce ettigim dua tutmustu. Kumandam bulundugum kita kprden geiyordu. Gerekli tertibati aldiktan sonra Izmit'e gittik ve trenle Ankara'dan gelen Atatrk'le birlikte vapurla Istanbul'a geldik. Atatrk Dolmabahe Sarayi'nda Istanbul heyetini kabul etti. Kendileriyle bir konusma yapti. Aklimda kal-

.1

46

digina gre Dolmabahe Sarayi'ni kastederek, 'Burasi artik zillullahlarin ikametgahi degildir'dedi. 'Burasi milletin sinesinden ikmis, memlekete ve millete hizmet eden insanlara mahsus bi ikametgahtir.'"

Ankara Niin Baskent Oldu? Atatrk Ankara'yi niin baskent yapti? Bu ok sorulan bir sorudur. Oysa Kurtulus Savasi'nin basinda Atatrk Ankara'yi baskent olarak dsnmemistir. O, Selanik'te geen genlik yillarindan beri hep sahil sehirlerini zlemistir. mrnn son gnlerini Savarona yatinda geirmesi de bunu gstermektedir. O halde niin Ankara baskent olmustur? Elbette Ankara'nin Kurtulus Savasi'ndaki yeri bunun baslica sebebidir, ama... Ismail Hakki Teke bu sorunun cevabini syle anlatmaktadir: "Kurtulus Savasi sirasinda Atatrk bize hep syle derdi: 'ocuklar zaferi kazanacagiz. Izmir'e, Edirne'ye bayragimizi dikecegiz, sonra su kenarinda bir sehir kuracagiz. Satran tahtasi gibi yeni ve dzenli bir sehir.' "Btn arzulari oldu. Zafer kazanildi. Trkiye Cumhuriyeti ilan edildi, fakat arzuladigi sehir kurulamadi. Bir gn arkadaslardan biri kendisine o szn hatirlatinca, 'Ne yapayim?' demis, 'Btn arkadaslar buraya yerlesti. Sandigini, sepetini,' sahanini satan Ankara'da yer alip ev yapti. Simdi onlara evlerinizi yakin mi, diyeyim? Kaldik burada iste!'

47

"Kurtulus Savasi'nda Ruslardan byk yardim grdk. Silah, cephane ve altin. Gnderdikleri altin rublelerle ordunun maasi verilirdi. Bir gn ilk Meclis'te konusurken syle demisti: 'Dsmani behemahal memleketten atacagiz. Memleketimizi, milletimizi muasir medeniyete kavusturacagiz. ' "Bunun zerine Hamdullah Suphi bir soru sordu: 'Pasa hazretleri bu dediklerinizi yapabilmek iin nce silah lazim. Silahi nereden bulacagiz?' "Atatrk hi tereddt etmeden cevap verdi: 'Bizi silahtan tecrit etmek isteyenlerden silah alacagiz ve memleketi dsmandan kurtaracagiz.' "On gn sonra Inebolu'ya Huda'ya emanet bir motor yanasti. Ruslar silah gndermislerdi. Iinden 10 bin piyade tfegi ikti. "Cumhuriyet'in ilanindan sonra da Ruslarla iliskilerimiz devam etti. Onlarin Bykelisi Karahan benim de dostumdu. Sik sik beni tenis oynamaya agirirdi. Fakat ben her seferinde atlatirdim. Bir gn atlatamaz hale gelince Ismet Pasa'ya gidip durumu anlattim: 'Efendim Rus Elisi Karahan beni tenis oynamaya davet ediyor. Kendisi bir ambasador, siyasi hviyeti var. Benimle tenis oynamasini nasil karsilarsiniz?' "Ismet Pasa, 'Ben karismam!' dedi. 'Git Pasa Hazretleriyle konus. Onun fikrini ve msaadesini al! Byle konularda ok titizdir.'

J
48

"Atatrk'e iktim: 'Efendim Karahan benimle tenis oynamak istiyor. Ismet Pasa'ya arz ettim, size sylememi buyurdular. Ne dersiniz?' "Atatrk aldirmadi~e: 'Hadi efendim!' dedi. 'Karahan mi seni benim elimden alacak? Ne zaman istese git ayna? Hibir sey ikmaz bundan.'"

Kurtulus Savasi'mn En Namh Kumandam Halit Pasa Meclis'te Vuruluyor

Bir Kanun Teklifi Yznden ikan atismada, Ali etinkaya'nin Tabancasindan ikan Kursun Hafit Pasa'nin Sol Bgrne Saplanmist/. Istanbul'dan Gelen Doktorlarin Mdahalesine Ragmen Kurtarilamayan Cesur Asker, Son Nefesinde Bile Mehmetik'i Dsnyordu

Kurtulus Savasi'nin, Ordu iindeki en namh kumandanlarindan biri de Halit Pasa'dir. Lakabi "Deli" olan Halit Pasa mert, cesur, vatansever bir askerdi. Ismail Hakki Teke'nin bu hatiralarinin basinda grlecegi gibi, kendisini Atatrk'n hizmetine Halit Pasa gndermisti. Atatrk, Halit Pasa'ya bir yazi yazip "refakat zabiti" istiyor, o da stegmen Ismail Hakki Bey'i Mustafa Kemal Pasa'nin emrine gnderiyordu. Halit Pasa'nin emriyle Mustafa Kemal Pasa'mn emrine giren Ismail Hakki Teke eski kurriandammn, Meclis'te Ali etinkaya tarafindan vurulduktan sonra, son nefesini verirken de yamnda bulunmustur. zerinde hala esitli sylentiler dolasan bu olayi Ismail Hakki Teke syle anlatir.
49

"Halit Pasa emekli subaylar hakkinda bir kanun teklifi hazirlamis. Kendisi Ardahan milletvekili. Kanun teklifi emekli subaylarin daha mreffeh bir hayat yasamalarini ngryor. 'Kel Ali' namiyla maruf Ali etinkaya Istiklal Mahkemesi mensubu olan arkadaslariyla Meclis'te oturuyormus. Halit Pasa kanun teklifini imzalamalari iin onlara gtrms. Ilerinden biri bu kanun teklifini imzalamiyor ve Halit Pasa'yi sinirlendiriyor. Sonra kendisi de bir kanun teklifi hazirlayip Halit Pasa'ya gtryor. Halit Pasa da bu teklifi imzalamiyor ve aralarinda nahos bir hava geiyor. Halit Pasa ok mteessir olarak Meclis'ten ikiyor. Fakat yolda giderken olayi bir trl hazmedemiyor. Geri dnyor ve Ali etinkaya ile arkadaslarinin bulundugu odanin kapisini tekrneyle aip ift tabancasini ekiyor. Basliyor iki tabancayla ates etmeye. Digerleri kendilerini yerlere atip kurtuluyorlar. Ali etinkaya zerine firliyor ve ggs ggse geliyorlar. Kapinin nnde bir iki basamak var. Ali etinkaya'nin ayagi buna takiliyor ve yere dsyor. Halit Pasa da zerine ikiyor. Bu sirada yerde olan Ali etinkaya asagidan tabapcasini ekip atesliyor. Bu sirada ben Mustafa Kemal Pasa ile birlikte Cumhurbaskanligi locasindaydik. Meclis mzakerelerini takip ediyorduk. Ali etinkaya'nin tabancasindan ikan kursunun sesini ok yakindan duyduk. Daha nce de birka ses duymustuk ama, tabanca sesi olduguna ihtimal vermemistik. Bu defa tabanca atildigi belliydi. Mustafa Kemal Pasa bana dnd. 'Bak bakalim!' dedi, 'Ne oluyor?' Hemen asagiya Kostum. Ali etinkaya'yi bir arkadasi almis gtryordu. Halit Pasa da duvara dayanmisti. Rengi sfJsariydi. Bu sirada Rst 50

Pasa da geldi ve koluna girerek Maliye Komisyonu'nun alistigi odaya gtrp yatirdik. "Hadise duyulur c\;iyulmaz Meclis mzakereleri edildi, savci gelip IIalit Pasa'nin ifadesini aldi. Halit tatil Pasa olayi yukarida naklettigim sekilde anlatti: 'Kel Ali'yi altima aldim. O da alttan ates ederek beni vurdu!' "Ali etinkaya da ifade verdi. O da 'Nefsimi mdafaa etmek iin vurdum' diyordu. Ben Halit Pasa'nin yanindaydim. Bana 'Mustafa Kemal Pasa'ya git, syle' dedi. 'Istanbul'dan doktor agirtsin!' Hemen Pasa'ya kostum. 'Efendim Halit Pasa yarali. Sizden rica etti. Istanbul'dan doktor istiyor.' "Mustafa Kemal Pasa, olaydan ok znt duymustu. Halit Pasa'yi severdi. Derhal Istanbul'dan operatr getirilmesi iin emir verdi. Halit Pasa'nin yarasi sol bgrndeydi. Istanbul'dan gelen doktorlar gerekli tedaviyi yaptilar. On gn kadar mecliste yatti. Ama yattigi yerde zatrre oldu. Nbeti arkadaslara 'Aman, agirlasinca bana h~ber verin!' diye tembih etmistim. Kumandanimin son aninda yaninda bulunmak istiyordum. Zaten her gn ziyaretine gidiyor ve emirlerini soruyordum. Fakat bir sey syleyemiyordu. Bir gece telefon edip 'Pasa agirlasti!' dediler. Hemen Meclis'e kosup yanina girdim. Komaya girmisti zavalli. Son nefesini verirken bile, mrn birlikte geirdigi, cepheden cepheye birlikte kostugu silah arkadasi 'Mehmetik' iin irpiniyordu: 'Levazim reisini agirin! Niin askerin kislik elbisesi verilmedi?' 'Levazim reisi buraya gelsin! Yemekler niin bozuk?'

51

"Halit Pasa son nefesinde byle bagiriyordu. Biraz sonra mhunu teslim etti. Son aninda bile askeriyle ugrasiyordu. Allah rahmet eylesin! ok temiz, vatansever, cesur, kiymetli bir insandi."

Serbest Firka Atatrk'n "demokrasi tecrbesi!" Serbest Firka'dir. Ikinci bir partinin demokrasinin vazgeilmez unsum oldugunu bilen Atatrk byle bir denemeye giriserek en yakin arkadasina Serbest Firka'yi kurdurmustu. Ama Cumhuriyet'in ilk yillarindaki bu deneme iyi sonu vermemis ve memleket bir anarsiye srklenirken Serbest Firka kapatilmisti. Ismail Hakki Teke'nin Serbest Firka'ya ait kisa bir hatirasi vardir. O da su: "Serbest Firka alismalari Yalova'da yapiliyordu. Atatrk bir motor gezintisinde Serbest Firka kumlusunu syle anlatti: 'Serbest Firka'nin reisligini Fethi'ye (Fethi Okyar) teklif ettim. 'Korkarim!' dedi. Sordum: 'Neden korkarsin?' 'Senden korkarim!' 'Niin benden korkarsin!' Fethi benden niin korktugunu anlatti: "'Sen memlekette byk bir inkilap yapmis, muvaffak olmussun. Halk Firkasi'ni kump basina gemissin. Ben senin karsina muhalif olarak nasil ikarim? Bundan dolayi korkarim.' "Kendisine teminat verdim. 'Muvaffak olacaksin' dedim. 'Ben sana yardim edecegim. yhsin Uzel'i, hemsiremi, Nuri Conker'i sana yardimci"vereyim. Daha kimleri is52

tiyorsan aL.Bu isi kabul et. Serbest Firka'nin basina ge! Bunun zerine Fethi reisligi kabul etti.' "Bunlari bizzat Atawrk'nsonra agzindan duydum. FakatFethi Serbest Firka kuruldtfktan memleket karisti. Bey, Izmir'e gidince Ismet Pasa'nin fotograflari yakildi ve Fethi Bey'e byk tezahrat yapildi. Serbest Firka memlekette anarsi yaratiyordu. Durum Meclis'e getirildi ve Serbet Firka'nin kapatilmasina karar verildi."

Yirmi Asirlik Trk Topragi Esir Kalamaz Gndzden Emir Verildi, Tren Hazirlandi. Ge Vakit Yola ikildi. Ayni Anda Ordu Gneyde Manevralar Yapiyordu. Fransizlar, Bu Manevralardan ok rkmsler ve Fransiz Hkmeti Hatay'daki. Fransiz Birliklerine Trk Ordusu TamTuza Getigi Takdirde Hatay'i Teslim Etmelerini Bildirmis ...

mrnn son yillarinda Hatay meselesi, Atatrk'n ok nem verdigi bir konuydu. Osmanli Imparatorlugu'nun "Iskenderun sancagi"na "Hatay" adini o vermisti. Hatay mese~ lesinin tarihi gelisimi syle zetlenebilir. Birinci Dnya Savasi'ndan yenik ikan Osmanli Imparatorlugu, Mondros Mtarekesi'ni imzaladigi zaman Iskenderun sancaginda Trk Ordusu vardi. Bu ordunun kumandani da Mustafa Kemal Pasa'ydi. Mtareke sartlarina gre, mtareke imzalandigi zaman Trk Ordusu'nun bulundugu yerler Trk devletinindi. Buna ragmen Ingilizler, Mustafa Kemal Pasa'nin 53

mukavemetine ragmen Iskenderun'u isgal ettiler. Fransizlar da Antakya'ya girdiler. Istanbul hkmeti de bu isgallere karsi konulmamasini istiyordu. Bunun iin Yildirim Ordulari Grubu'nu lagvederek Kumandan Mustafa Kema~ Pasa'yi Istanbul'a agirdi. Bu blgenin isgali, Atatrk'n duygularinda byk etki yapmisti. Ilk firsatta Hatay'i Fransizlardan almak istiyordu. Bu firsat 1936'da ikti. Fransiz Basbakani Leon Blum, Suriye'ye bagimsizlik verilecegini bildirir bildirmez, Atatrk Hatay meselesini ortaya atti. Hatay'i, Suriye'ye bagimsizlik verilmeden nce almak gerekiyordu. O yil Meclis ais nutkunda konuyu aika ortaya serdi: "Fransizlarla aramizda askida bulunan Hatay meselesini halletmek zamani gelmistir! " Artik Fransizlarla diplomatik grsmeler baslamisti. Ama bu diplomatik grsmelerin uzamasi Atatrk' sikiyordu. Onu lme gtren hastalik da hkmn srdrmeye baslamisti.' Ve bir gn ok yaygin ve kendisine mal edilen bir sz syledi. Yani, ayagina izmelerini ekti. Bundan sonrasini Ismail Hakki Teke'den izleyelim: "Simdi yilini hatirlayamayacagim, bir gney gezisinde Adana'daydik. Hatay'dan okul ocuklari gelmisti. Siyah elbiseler giymisler, zerlerinde de beyaz 'ayyildizlar' vardi. Atatrk' grnce hepsi bir agizdan 'Bizi kurtarin!' diye bagirdilar. Atatrk de onlara cevap verdi: '20 asirlik Trk topragi esir kalamaz!' "Atatrk'n bu cevabina, ocuklarin basinda bulunan merhum Selim Sarper karsilik verdi: 'Pasam bu sznz senet ittihaz ederizlJ 54

"Atatrk hastaligi sirasinda dahi Hatay davasina byk nem veriyordu. Her gn birka defa Ankara ile konusurdu. Diplomatik temaslar srp gidiyordu. Adli isler, mali isler gibi ... Atati.irkIBirakin efendim bunlari' derdi, 'bunlar bilahare dsnlecek, yapilacak seyler. Evvela Hatay'a bayragimizi dikelim.' DuriIiadan hkmeti sikistiriyordu. Artik bir gn bunaldi. 'Ben Hatay'a dogru bir yrys yapacagim!' dedi. Gndzden emir verildi, tren hazirlandi. Ge vakit yola ikildi. Ordu da gneyde manevralar yapiyordu. Eskisehir'de Inn, Maresal akmak ve Iisleri Bakam Skr Kaya karsimiza iktilar. Aralarinda durumu grstler. Onlar Ankara'ya dnerken biz Istanbul'dan Adana'ya dogru gidiyorduk. Atatrk hasta olmasina ragmen saatlerce Mersin'deki geit resmini seyretti. Sonradan grendigimize gre Fransizlar bu manevralardan ok rkmsler. Fransiz hkmeti Hatay'daki Fransiz birliklerine, Trk ordusu taarruza getigi takdirde katiyen mukavemet etmemelerini ve Hatay'i teslim etmelerini bildirmis, bilahare Hatay tahliye edildi. Tayfur Beyadinda bir zat Cumhurbaskani seildi ... "Ve ne acidir ki, Atatrk, Hatay'in anavatana katilisim gremedi. nk onun fani vcudu artik ebediyete intikal etmisti." Ata ve Mussolini Atatrk'n Mussolini Italya'sina karsi izledigi siyaset daima kuskulu olmustur. Mussolini'nin emperyalist politikasi, emperyalizme karsi ilk ve en gl savasi vermis olan 55

Atatrk'n grslerine uymuyordu. O'na gre Musolini iyi bir hkmet adami, fakat kt bir devlet adamiydi. Ikinci Dnya Savasi'nin sonu Atatrk'n ne kadar dogru dsndgn ortaya koydu. Iste Italya'nin emperyalist devresine ait Ismail Hakki Teke'den bir hatira: "Sik sik Italyan gemilerinin asker ve mhimmat ykl olarak denize aildigi haberi gelirdi. Bu gemilerin nereye gittikleri, nereye hangi saatte vardiklari hakkinda bilgi almadan Atatrk yatagina girmezdi. ok kere sabahm ilk saatlerine kadar sofra basmda gelecek haberi beklerdi. Memleketin mukadderatmm nbetisiydi. Bir gn Mussolini'nin bir balkondan Italyan genligine hitaben yaptigi konusmasinin tercmesini getirdiler. Mussolini Italyan genligine denizasiri imparatorluk vaadinde bulunuyordu. Atatrk hemen Hariciye Vekili Tevfik Rst Beyi agirdi ve su direktifi verdi: 'Derhal Vasifa (Vasif mar) emir vereceksin. Mussolini'den bir mlakat isteyecek. Belki bu mlakati alti ay, ay veya 24 saat sonra alacak. Ama muhakkak alacak. Mlakatm tarihi tespit edilir edilmez sen de ayni tarih ve saatte Italyan elisini agiracaksm. Ikiniz de; Vasif, Mussolini'ye, sen eliye su soruyu soracaksmiz: 'Falanca sarayin balkonundan Italyan genligine vaat edilen denizasiriimparatorlukta Trkiye hedef midir?' "'Vasif, katiyetle Mussolini ile konusacak. Sorunun cevabini kendisinin agzindan alacak. Mstesarindan degil... '

,I

56

"Mussolini mlakat tarihini hemen verince Tevfik Rst Bey de Italyan elisini agirdi. Roma'dan gelen cevapta Vasif Bey, Mussolini'nin kendisine kesin teminat verdigini ve 'Namu~m zerine sylyorum ki, Trkiye bizim hedefimiz degildir!' dedigini bildiriyordu."

57

... VE 18 NIsAN inO'DEN LMANiNAKADAR DEVAM EDEN KUTSAL GREV SONA ERIYOR "lrken Yaninda Ben, Hasan Riza Ve Doktor/ardan Akil MuhtQl~ Mim Kemal ve Mehmet Kamil Vardi. Son Defa Elini ptm Ve Yorganin Altma Soktum. Bu Sirada Salih Bozok Benim Odama Girmis Tabancasini ekerek Kalbine Ates Etmisti." Byk Atatrk, I8SI'de baslayan hikayenin 1938'de son yapraklarina gelmisti. Siroz baslamisti. Hastalik btn behrtileriyle ortadaydi. Ama o her zaman oldugu gibi, yine milletin hizmetindeydi. Kendisini lme gtren hastaligi um ursamiyor ve Hatay davasinin halledilmesi ve "20 asirlik Trk topraginin esir kalmamasi iin" Mersin gezisine ikiyordu. Atatrk'n lme yaklasan gnleri, Ismail Hakki Teke'nin onun emrinde geen 8 yilinin da son gnleri oluyordu. Akibet gelip atmisti. Teke, akibetin gelip attigi gnleri bugn syle anlatiyordu:

"1938 yili 19 Mayis senliklerinde bulunduktan sonra Mersin'e hareket ettik. Mersin'de misafir edildigimiz yerin st katinda Atatrk kaliyordu, alt katinda da bizler. Atatrk yukaridan asagi inmiyordu. Biz yemek salonunda toplanip konusuyorduk. ,~erhum Profesr Neset

58

mer de bizimle birlikte Mesin'e gelmisti. Her gn kendisine Atatrk'n durumunu soruyorduk. Bir gn Neset mer 'Pasa hazretleri iyi' dedi, 'Bes kilo daha aldilar.' Bunun zerine bet itiraz ettim. 'Aman hocam! Buraya geleli daha bir hafta olmadi. Bir haftanin iinde bes kilo almasi sizin dikkatinizi ekmedi mi? Bunda bir gayri tabiilik olacak.' Neset mer cevap vermedi. Demek siraz gittike ilerliyor, vcut su topluyor ve agirlik yapiyordu. Mersin'den ayrildik. Pozanti'yi geerken, Salih Bozok'a 'Ben lecegim Salih!' demis, 'nk benim hastaligim sirozdur. Bu hastalik beni lme gtrecektir. Okudum, tetkik ettim. Bu hastaliktan kurtulus yoktur. Siroz insani muhakkak ldrr.' Salih Bozok bize bunlari anlatti. Hepimiz byk znt ve istirap iindeydik. Ankara'ya Haziran'da dndk ve oradan Istanbul'a hareket ettik.

Savarona geldi. Dolmabahe Sarayi'ndan Savarona'ya getik. Savarona'da 70 gn kaldik. zntl, istirapli, kederli yetmis gn. Bu arada Romanya Krali Karal kendisini ziyarete geldi. O da syle oldu. Karal yatiyla geziye ikmis ve Bogazii'nde bir tur attiktan sonra Karadeniz'e dnmst. Karal'un yati yanimizdan geip giderken ben iimden, 'Bu ne nezaketsizliktir!' dedim. 'Bir devletin reisi burada bulunurken baska bir devletin reisi o devletin sularinda dolasir da reisini ziyaret etmez. Bu suna benzer. Benim baheme komsum giriyor, meyveleri koparip gidiyor ve bana bir selam bile vermiyor.' Kral Karal iki gn sonra hatasini anladi. Bir sifre aldik. Romanya Krali Atatrk' ziyaret edecekti. Atatrk'n elbiseleri hastalik yznden kendisine uymuyordu. Hepsi dar geliyordu. Karni sismisti. Bir gece iinde kendisine 59

genise bir pantolon dikildi. Onu giyerek Krali Savarana'nin merdiven basinda karsiladi. Bes, on dakika grstkten sonra Karol gitti."

Saraya Dns
"70 gn sonra tekrar Dolmabahe Sarayi'na dnmek gerekti. Atatrk' birkoltuga oturttuk. Ben, KiH Ali ve bir de sofraci Riza, mz koltugu tasidik ve motora bindirdik. Motordan da karaya ikardik. Saraya asansr yapilmisti. Atatrk' asansre bindirdik ve son nefesini verdigi odaya tasidik. Her gn sekizer saat nbet tutuyorduk. Ben, Basyaver Celal, Hasan Riza Soyak ve doktorlar. Bir gn beni yanina agirdi: 'Gel bakalim ne var, ne yok Ismail Hakki?' 'Btn memleket sizin sagliginizIa ilgilidir Pasam! Siz ok seyleri yiktiniz, insallah bu hastaligi da yikacaksiniz.' "ok zntlyd. 'Bakalim!' dedi ve basini salladi. Hastalik devam ediyordu. Mim Kemal bir gn Atatrk'n karnindan gaz tenekesi dolusu su aldi. Bu su kendisini ok rahatsiz ediyordu. Her gn gten ve kuvvetten dsyordu. Su ogalinca emrediyor, aliyorlar, fakat yine su toplaniyordu. Artik hastalik son haddini bulmustu. LO Kasim gn saat 9'a yaklasirken Atatrk koma halindeydi. Yaninda Hasan Riza, ben ve doktorlardan Akil Muhtar, Mim Kemal ve Mehmet Kamil vardi. Akil Muhtar bir enjeksiyon yapmak istedi. Ama artik ok geti. Atatrk lmle penelesiyordu.

.1

60

"... Ye 9'u 5 gee Atatrk ld! "Hepimiz hikira hikira agliyorduk. Mehmet KamiL, Mim Kemal'in 0nyuna yaslanmis perisan haldeydi. nce Hasan Risa Atatrk'n elini pt, sonra ben 'Bir tarih kapandi' diyerek elini ptm ve yorgamn altina soktum. Btn dnyayi ve memleketi sarsan heyecan burada bitiyordu. "Birka dakika sonra odaya Salih Bozok geldi. Manasiz gzlerle ve garip bakislarla bakti. Daha nce hepimize sylemisti. 'Atatrk lrse ben intihar ederim!' demisti. Fakat o anda hepimiz o sz unutmustuk. Sonra asagiya indi. Benim odam<: girmis ve tabancasini ekerek kalbine ates etmis. Hemen asagiya kostuk. Mim Kemal yetisti. Kursun iyi bir tesadf sonucu kalbine isabet etmemisti. Uzun sre yasadi ve kalp sektesinden ld. "Artik Atatrk yoktu. Ama ben bugnlere hep onun varligini yasayarak geldim. Yoksa... " ... Ye Ismail Hakki Teke, "Atatrk'n muhafizi", gnlerden beri sakladigi gzyaslanm o gn benden saklamadi. nk yapacak bir seyimiz yoktu artik! Hele bugnlerde! Ata'ya aglanacak gnlerdi bugnler! ... Ve agliyorduk!..

61