Siyaset Bilimi

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2671 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1637
SYASET BLM
Yazarlar Prof.Dr. Davut DURSUN (nite 1, 4) Do.Dr. Ahmet Kemal BAYRAM (nite 2) Yrd.Do.Dr. lyas STL (nite 3) Prof.Dr. Ylmaz BNGL (nite 5) Prof.Dr. mer AHA (nite 6) Prof.Dr. Tanel DEMREL (nite 7) Do.Dr. Hamit Emrah BER (nite 8)
Editrler Prof.Dr. Davut DURSUN Yrd.Do.Dr. Mustafa ALTUNOLU
ANADOLU NVERSTES
indekiler
iii
indekiler
nsz ............................................................................................................ viii
Siyaset ve Siyaset Bilimi .........................................................

SYASET ......................................................................................................... Siyaset ve Politika Kavramlar ...................................................................... Siyasetin Farkl Anlamlar ............................................................................. Devlet Ynetimine likin Faaliyetler Anlamnda Siyaset ..................... ktidar Mcadelesi Anlamnda Siyaset ................................................... Deerlerin Otorite Yoluyla Datlmas Anlamnda Siyaset.................. SYASET BLMNN SERVEN .................................................................. Eski Yunan Dnrlerinde Siyaset............................................................. Modern Dnemde Siyaset............................................................................. 19. Yzylda Siyaset ...................................................................................... slam Dnyas ve Siyaset Bilimi ................................................................... Siyasetnameler ve Layihalar.......................................................................... Farab ............................................................................................................. Mverd .......................................................................................................... Nizamlmlk ................................................................................................. bn Teymiye................................................................................................... bn Haldun .................................................................................................... SYASET BLMNN KONUSU, KAPSAMI, YNTEM VE TEKNKLER... Siyaset Biliminin Konusu ............................................................................. Siyaset Biliminin Kapsam............................................................................ Siyaset Biliminde Yntem ............................................................................ Tmevarm Yntemi ............................................................................... Tmdengelim Yntemi ........................................................................... Siyaset Biliminde Kullanlan Teknikler ....................................................... Deney Teknii ........................................................................................ Karlatrmal Analiz Teknii ................................................................. Alan Aratrmas ...................................................................................... rnek Olay Teknii ................................................................................ zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Yaamn inden............................................................................................ Okuma Paras 1 ........................................................................................... Okuma Paras 2 ........................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. Yararlanlan nternet Adresleri .....................................................................
2
3 3 4 4 4 5 6 7 7 8 11 11 12 13 13 13 14 15 15 16 17 17 17 18 18 18 18 19 20 22 23 24 24 25 25 26 27
1. NTE
Siyasetin Dili: Kavramlar, Kurumlar...................................... 28

KTDAR......................................................................................................... ktidarn Kaynaklar ve Teknikleri .............................................................. Fiziksel Kaynak ...................................................................................... Ekonomik Kaynak................................................................................... Sembolik Kaynak .................................................................................... 29 30 31 31 32
2. NTE
iv
indekiler
ktidarn Grnmleri: Zor Kullanma ve Otorite........................................ Sosyal ktidar: ktidarn Toplumsal Dalm ve Paylam (Sekinci ve oulcu Teori) ......................................................................... Klasik Elit Teorileri........................................................................................ Demokratik Elit Teorileri .............................................................................. Siyasal ktidar ve Ayrt Edici zellikleri ...................................................... EGEMENLK................................................................................................... Egemen ktidarn zellikleri......................................................................... Egemenliin Tarihsel erevesi ve Halk Egemenlii ................................ Klasik-Mutlakyeti ve Demokratik Egemenlik Anlay ............................. Egemenliin Boyutlar: Egemenlik ve D Egemenlik ............................ Egemenlik............................................................................................ D Egemenlik ......................................................................................... Kreselleme ve Egemenlik.......................................................................... MERULUK .................................................................................................... Meruluk Kavram ve Farkl Tanmlar.......................................................... Geleneksel ve Modern Toplumlarda Meruluk ......................................... Max Weberin Meru ktidar (Otorite) Tipolojisi ....................................... Geleneksel Gerekelerden Doan Meruluk (Geleneksel Otorite) ..... Karizmatik Gerekelerden Doan Meruluk (Karizmatik Otorite)....... Yasal-Ussal Gerekelerden Doan Meruluk (Yasal-Ussal Otorite)..... Meruluun Siyasal Sistem Asndan nemi ve Meruluk Krizi ............... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. Yararlanlan nternet Adresleri .....................................................................
32 33 34 35 36 38 38 38 39 41 41 42 43 44 44 45 47 47 48 48 49 51 52 53 55 55 55 57 57
3. NTE
Bir rgtl ktidar Olarak Devlet ve Siyasal Sistemler..........58

DEVLET VE SYASAL SSTEMLER ................................................................ Devlet Kavram.............................................................................................. Devletin Kkeni ve levi ............................................................................. MODERN DEVLETN OLUUMU ................................................................. DEVLETN KL SORUNU ...................................................................... DEVLET TRLER.......................................................................................... Teki Devlet ................................................................................................. Birleik Devlet ............................................................................................... SYASAL SSTEMLER ..................................................................................... oulcu Sistemler ........................................................................................ Tarihsel Sre inde Demokrasi Fikri .................................................. ada Demokrasi .................................................................................. Liberal Demokrasi ................................................................................... Sosyal Demokrasi.................................................................................... Tekilci Sistemler ........................................................................................... Marksist Rejimler .................................................................................78 Faist Rejimler......................................................................................80 zet............................................................................................................83 59 59 63 64 67 68 68 68 69 70 70 72 74 75 76
indekiler
Kendimizi Snayalm...................................................................................... Yaamn inden............................................................................................ Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. Yararlanlan nternet Adresleri .....................................................................
84 85 86 87 88 89 89
Siyaset ve Birey: Siyasal Katlma ........................................... 90

SYASET OLGUSU VE SYASAL HAYAT ..................................................... SYASAL DAVRANI VE BREY SYASETE YNELTEN TEMEL FAKTRLER ..................................................................................... Siyasal Davran............................................................................................. Bireyi Siyasete Ynelten Temel Faktrler ................................................... Varln Koruma ve Gvenlik inde Yaama htiyac .............................. Daha yi Yaama Arzusu .............................................................................. Zt Duygulara Sahip Olma............................................................................ ktidar Arzusu ............................................................................................... Hrriyet inde Yaama Arzusu .................................................................. BREYN SYASAL AKTR HLNE GELMES SREC: SYASAL TOPLUMSALLAMA ....................................................................... Genel Olarak Toplumsallama .................................................................... Siyasal Toplumsallama ............................................................................... Siyasal Toplumsallama Faktrleri ............................................................... Aile .......................................................................................................... Arkada Grubu ........................................................................................ kincil Gruplar ........................................................................................ Siyasal/Toplumsal Dernek ve rgtler.................................................. Haberleme Aralar................................................................................ BREYN SYASAL HAYATA KATILMASI..................................................... Bir Eylem Olarak Siyasal Katlma ............................................................... SYASAL KATILMA BMLER (MODELLER) ............................................ Eylemin Younluk ve Zorluk Derecesine Gre Siyasal Katlma Biimleri ........................................................................................... Olaan ve Olaand Siyasal Katlma Biimleri ......................................... SYASAL KATILMAYI ETKLEYEN FAKTRLER ......................................... Sosyo-Ekonomik Faktrler .......................................................................... Gelir ......................................................................................................... Eitim ....................................................................................................... Meslek...................................................................................................... Psikolojik ve Bireysel Faktrler.................................................................... Ya ........................................................................................................... Cinsiyet .................................................................................................... Siyasal ve Hukuksal Faktrler ...................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Yaamn inden............................................................................................ Okuma Paras .............................................................................................. Kendizi Snayalm Yant Anahtar................................................................. Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 91 92 92 93 93 94 95 95 96 96 96 96 98 98 99 99 101 101 102 103 104 104 105 107 107 108 108 108 109 110 110 111 113 115 117 118 118 119
4. NTE
vi
indekiler
Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 120 Yararlanlan nternet Adresleri ..................................................................... 121
5. NTE
ada Ynetim Biimi Olarak Demokrasi ......................... 122

DEMOKRAS KAVRAMI VE TANIMI ............................................................ DEMOKRASNN TEMEL NTELKLER ........................................................ DEMOKRAS KURAMI VE DEMOKRASNN GELM .............................. DEMOKRAS ETLER ............................................................................... Dorudan Demokrasi.................................................................................... Temsil Demokrasi ........................................................................................ ada Demokrasi Modelleri........................................................................ ounluku Demokrasi Modeli ............................................................. Uzlamac Demokrasi Modeli................................................................. Temsil Liberal Demokrasiye Eletiriler ve Alternatif ................................. Demokrasi nerileri...................................................................................... Halk Demokrasisi.................................................................................... Sosyal Demokrasi.................................................................................... Radikal Demokrasi .................................................................................. Mzakereci Demokrasi ........................................................................... YRM BRNC YZYILDA DEMOKRASYE GELER ............................. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Yaamn inden............................................................................................ Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. Yararlanlan nternet Adresleri ..................................................................... 123 124 126 129 129 130 131 131 133 135 135 136 137 137 138 139 142 144 145 146 147 148 149 149
6. NTE
Siys Dnceler ve deolojiler ............................................. 150

MUTLAKYET (OTORTER) DNCE.................................................... Mutlakiyeti Dncede nsan ve Toplum.................................................. Mutlakiyeti Dncede Otorite ve Devlet ................................................. LBERALZM ................................................................................................. Liberalizmde Birey ve Toplum ..................................................................... Liberalizmde Siys Yap ve Demokrasi ...................................................... Liberalizmin ktisadi Boyutu ....................................................................... MUHAFAZAKRLIK ...................................................................................... Muhafazakr Dncede nsan ve Toplum................................................. Muhafazakr Dncede Dzen ve Deiim ............................................. Muhafazakr Dncede Devlet ve Otorite ................................................ SOSYALZM ................................................................................................... Marxta Tarihsel Materyalizm ve Sosyal Snflar .......................................... Marxa Gre Kapitalizmden Sosyalizme Gei ............................................ Dnyada Sosyalizm ve Sonular ................................................................ Sosyalist Rejimlerin zellikleri ..................................................................... SOSYAL DEMOKRAS ................................................................................... Bernstein ve Sosyal Demokrasi Anlay .................................................... Sosyal Demokrasinin Savunduu Deerler ................................................ FAZM........................................................................................................... 151 152 153 154 155 156 156 157 158 158 159 160 160 161 162 162 163 164 165 166
indekiler
vii
Faizmin Dnsel Temelleri........................................................................ Faizmin Savunduu Deerler...................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Yaamn inden............................................................................................ Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. Yararlanlan nternet Adresleri .....................................................................
167 168 171 174 175 175 176 177 179 179
Siyasal Gler........................................................................... 180

SYASAL PARTLER ....................................................................................... KAMUOYU .................................................................................................... BASKI GRUPLARI.......................................................................................... BROKRAS................................................................................................... BROKRAS VE SYASET ............................................................................. zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. Yararlanlan nternet Adresleri ..................................................................... 181 185 188 192 193 198 199 200 200 201 201 202 203
7. NTE
Kresel Siyaset......................................................................... 204

KRESEL SYASET ........................................................................................ Uluslararas likiler Kuramlar ..................................................................... dealizm ................................................................................................... Realizm .................................................................................................... Marksizm.................................................................................................. Eletirel Kuram ........................................................................................ Uluslararas Sistemin Douu ....................................................................... SOUK SAVAIN BT VE DNYADA DEEN DENGELER ............... Yeni Dnya Dzeni ...................................................................................... KRESELLEME SRECNDE SYASET........................................................ ULUSST SYASAL RGTLENMELER: AVRUPA BRL RNE ...... ULUS-DEVLETN GELECE......................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Yaamn inden............................................................................................ Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. Yararlanlan nternet Adresleri ..................................................................... 205 205 206 206 206 207 207 211 212 213 216 219 222 223 224 225 226 226 227 227
8. NTE
viii
nsz
nsz
Kendisinden nce kurulmu ve kurumsallam ilikiler ana doumla dahil olan insann hayat, toplumsal evresiyle kurduu sosyal, ekonomik, kltrel, psikolojik, tarihsel ve siyasal boyutlar bulunan ilikiler alarnda geer. evresindeki ilikilere belli tr tepkiler ve davranlarla katlan insann bu abalar hayat boyu devam eder; evresindeki olup bitenlerden etkilenir ve olup bitenleri etkilemeye alr. nsann toplumsal evresinde cereyan eden hayata dair gerekliklerin banda iktidar, otorite, egemenlik ve g kullanmyla ilgili olan siyasal ilikiler gelir. Bu ilikilerin farknda olunsun veya olunmasn her toplumsal yap iin bir siyaset gerei vardr ve bunun dnda kalnmas da mmkn deildir. Hem gnlk hayatmzda hem de literatrde siyasetin birbirinden farkl anlamlarda kullanlmas bu alann ne kadar geni bir yelpazeye yaylm olduunu gsterir. Hala siyasetin, yaadmz hayatn bir gereklii olarak deil de kendisinden uzak durulmas gereken tehlikeli bir alan veya kurnazlk, agzllk ve ilkesizlik gibi olumsuz davran formlaryla birlikte anlan bir alan olarak grlmesi bu konuda yaplmas gereken ok eyin olduunu ortaya koymaktadr. Siyaset Bilimi, insanlar arasndaki toplumsal ilikilerin iktidar, g, otorite, meruiyet ve egemenlik ynleriyle ilgilenen ve bu ilikilerin analizi zerinde uzmanlaan ada bir sosyal bilim disiplinidir. Yaanan toplumsal hayatn en nemli gereklik alanlarndan biri olan iktidar ilikileri temelinde ekillenen siyaset olgusuna ilikin kavramlar, kurumlar, rgtleri, sreleri, inan ve deerleri, atmalar ve uzlamalar kendisine konu olarak semi olan Siyaset Bilimi, sosyal bilim dallarndan biridir. Yirminci yzylda bamsz bir bilim dal olarak ortaya kmadan nce Siyaset Biliminin konular dier bilim dallarnda yer almtr. Genel olarak sosyal bilimlerin sanayi devriminin yol at eitli toplumsal sorunlarn incelenmesi ihtiyacndan domu olmas durumu Siyaset Bilimi iin de ksmen geerlidir. Bununla birlikte Siyaset Biliminin bamsz bir bilim dal olarak ortaya kmasnda siyaset konusunda dnceleri bize kadar intikal eden Eski Yunan dnrleri Platon ve Aristotelesten bu yana pek ok dnrn ve bilim adamnn nemli katks olmutur. Gnmzde Siyaset Bilimi iktisat ve idari bilim renimi veren fakltelerde temel derslerden biri olarak kabul edilmektedir. Lisans rencilerinin ders kitab ihtiyacn karlamak zere hazrlanm olan bu kitap, iinde yaadnz toplumdaki yerel, ulusal ve kresel dzeydeki siyaset olgusunu tanmay, iktidar ilikilerini anlamay ve aklayabilmekle ilgili bilgileri kazandrmay amalamaktadr. Editrln Prof.Dr. Davut Dursun ile Yrd.Do.Dr. Mustafa Altunolunun birlikte yaptklar elinizdeki Siyaset Bilimi kitab sekiz ayr nite olarak tasarland. Prof.Dr. Davut Dursun tarafndan kaleme alnan I. NTE'de Siyaset ve Siyaset Bilimi konular ele alnmaktadr. Bu nitede Siyaset Biliminin tarihsel geliimine geni yer ayrlarak hem Batda hem de slam dnyasnda temayz etmi nemli dnrlerin temel tezleri zetlenmeye alld. Do.Dr. Ahmet Kemal Bayram tarafndan yazlan II. NTE'de Siyasetin Dili: Kavramlar, Kurumlar ilendi. ktidar,
nsz
ix
egemenlik, meruluk gibi Siyaset Biliminin temel kavramlar bu nitede geni bir yelpazede verilmeye alld. Yrd.Do.Dr. lyas Stl tarafndan yazlan III. NTE'de Bir rgtl ktidar Olarak Devlet ve Siyasal Sistemler ele alnd. Modern devletin oluumu, devlet trleri ile oulcu sistemler ve tekilci sistemler bu nitede ele alnan konulardr. Siyaset ve Birey: Siyasal Katlma konusunun ilendii IV. NTE'yi Prof.Dr. Davut Dursun yazd. Bu nitede bireyin toplumsal hayatta siyasal rolleri oynayabilecek hale gelmesi ile siyasal srece katlma biimlerine ilikin konular anlatlmaktadr. ada Ynetim Biimi Olarak Demokrasinin ele alnd V. NTEyi Prof.Dr. Ylmaz Bingl yazd. Demokrasi kavram, nitelikleri, geliimi ve eitlerinin yan sra yirmibirinci yzylda demokrasiye geiler konularnn incelendii bu blm Prof.Dr. mer aha tarafndan yazlan VI. NTE takip etmekte ve burada Siyasi Dnceler ve deolojiler ele alnmaktadr. Mutlakiyeti dne, liberalizm, muhafazakarlk, sosyalizm, faizm gibi temel konularn ele alnd bu niteyi Prof.Dr. Tanel Demirel tarafndan yazlan Siyasi Glere ayrlan VII. NTE takip etmekte olup burada siyasal partiler, kamuoyu, brokrasi konular incelenmektedir. Kitabn son ve VIII. NTEsini Do.Dr. Hamit Emrah Beri kaleme ald. Bu nitede Kresel Siyaset zerinde durulmakta ve kresel siyasetin kavramsal analizinden sonra Souk Sava sonrasndaki durum, uluslarst kresel rgtlenmeler ile ulus-devletin gelecei gibi konular ele alnmaktadr. Sekiz ayr niteden oluan Siyaset Bilimi kitabnn baz konular darda tuttuu sylenebilir. Ne var ki giri niteliindeki bu kitaba btn niteleri dahil etmek mmkn deildir. Temelde editoryal bir alma olan bu kitabn yedi ayr yazar bulunmaktadr. Her bir yazarn yaklamlar, konular ele al tarzlar ve yazma biimleri arasnda baz farklarn olduunu siz de greceksiniz. Bu tr farkllklar korumaya altk. Mesela kimisi Aristoteles derken kimisi Aristo demeyi tercih etmektedir. nitelerin farkl yazarlarca yazlm olmas nedeniyle metinde ve grsel malzemede baz tekrarlar bulunmaktadr. Kitap yayma hazrlanrken mmkn olduu kadar farkllklar azaltlmaya ve bir form iinde btnletirmeye alldysa da baz farkllklar korumann gerekli olduu kanaati olumutur. Bu bakmdan bu tr farkllklarn normal grlmesi gerekir. Bu kitabn okuyucunun eline gemesinde pek ok kiinin byk katks olmutur. Bata sayn yazarlara, Akretim Fakltesinin deerli yneticileri ve uzaktan retim tasarm birimi yetkililerine, yaym gerekletiren her dzeydeki alanlara ok teekkr ederiz. Kitabn bata rencilere ve siyasete ilgi duyan herkese yararl olmas bizleri mutlu edecektir.
Editrler Prof.Dr. Davut DURSUN Yrd.Do.Dr. Mustafa ALTUNOLU
SYASET BLM
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Siyaset ve politika kavramlarnn sre ierisindeki deiik anlamlarn aklayabilecek, Siyaset Biliminin ortaya kmasnda katks bulunan belli bal dnrlerin siyasete ilikin dncelerini aktarabilecek, Siyaset Biliminin konusu, kapsam, yntemi ve tekniklerini aklayabilecek, bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Siyaset Politika ktidar, Siyasi ktidar Aristotales Machiavelli Marx Weber bn Haldun Siyasetname Farabi Siyaset Bilimi Yntem Siyasal Gereklik Alan Aratrmas
indekiler
SYASET SYASET BLMNN SERVEN SYASET BLMNN KONUSU, KAPSAMI, YNTEM VE TEKNKLER
Siyaset Bilimi
Siyaset ve Siyaset Bilimi
Siyaset ve Siyaset Bilimi

SYASET
niversite renimine yeni balam rencilerden siyasetin tanmn isteyecek olursak birbirinden olduka farkl tanmlarla karlaacamz kesindir. Gerekten de gnlk konuma dilinde olsun toplumsal bilimler alannda olsun siyaset kavramnn ok farkl anlamlarda kullanldn grmekteyiz.
Siyaset ve Politika Kavramlar

Gnlk dilde farkl anlamlarda kullanlan siyaset kelimesi Arapadan Trkeye geen bir kelime olup bu dilde siyasa eklinde kullanlmaktadr. SWS veya ssa kknden gelen siysa kelimesi ynetmek, eitmek, yetitirmek anlamna gelmekte ve etimolojik olarak branice Kitab- Mukaddesteki at anlamna gelen ss kelimesine balanmaktadr. Orijinal olarak bu kelime nce Bedevi toplumlarda hayvanlarn zellikle de atlarn ve develerin, terbiye edilmesi ve yetitirilmesi iin kullanlm, atlar tmar eden, yetitiren, eiten ve bakan kiiye de seyis ad verilmitir. Siyaset kelimesi daha sonra ehirlerin ve insanlarn ynetimi anlamnda kullanlm ve insanlar ynetme sanatn ifade etmitir. Bu durumda siyaset bir ama veya prensip gereince ehrin ynetilmesine ilikin sanat anlamnda kullanlmtr. Mslman dnrler ehir ve toplum ynetimi konusunda erdem ve faziletle ilgili dncelerini siyaset-nme ad altndaki kitaplarda toplamlardr. Modern dnemde Arapa literatrde siysa ve siys kelimeleri, Bat dillerindeki politika, politik ve policy kelimelerinin anlamlarn kazanarak onlarn yerine kullanlmtr. Osmanl Devletinde ise siyaset kelimesi genelde devlete kar ilenen sularn cezalandrlmas anlamna gelmitir. Mesela hkmdarlarn mutlak otoritelerine dayanarak siyas sebeplerle devlet hizmetindeki grevliler hakknda, bir soruturma sonunda veya herhangi bir soruturma yapmakszn verdikleri lm cezasna siyaseten katl denmitir. Abbasilerden sonraki Trk-slam ynetimlerinde grlen bu ceza genellikle siyaset veya siyaset etmek eklinde ifade edilmitir. Siyaset kelimesinin yerine kullanlan politika kelimesi, siyasetin Bat dillerindeki karldr. Politikann kk Eski Yunandaki ehir devletlerini ifade eden polis; yurtta iin kullanlan polites; devlet yaps, siyasal rejim ve anayasa anlamnda kullanlan politeia; vatandalk hakkna ilikin eyler, devlet yapsn ve egemenlik hakkn ilgilendiren her ey anlamndaki politica ile politika sanat anlamndaki politik kelimeleriyle ayn kkten gelmekte olup polis/devletin ynetimine ilikin iler, devletle ilgili faaliyetler anlamn tamaktadr. Eski
4
Resim 1.1
Siyaset Bilimi
Yunan dnrlerinden Aristoteles (l. M.. 322) ehir devletleri, anayasalar, rgtlenmeleri ve siyasal Geriye brakt rejimleri inceledii Politika adl kitabnda aile, ky ve Politika eseriyle Siyaset Bilimine ehir (polis/devlet) birliklerini doal topluluklar olaciddi katklar yapan rak grmekte ve polis/devletin aile ve bireylere gre SIRA SZDE siyasal bir SIRA SZDE ve insan hayvan olarak ncelii bulunduunu nk btnn paralardan tanmlayan Eski nce geldiini sylemektedir. nsann siyasal bir hayYunan dnr DNELM D N E L M van (zoon politikon) olduunu syleyen AristoteAristoteles (l. M.. 322). lese gre polis/devletin temel amac iyi yaamadr ve topluluklarn en stn ve hepsini kapsayan olan O R U www.aristotelesarastirmalari.com SKaynak: S O R U her devlet iyi bir amala kurulmu bir topluluktur. En yksek iyiyi polis ama edinmekte ve bu topluluk trne de politik denmekteDKKAT DKKAT dir. Bu durumda politika, topluluklarn en stn ve dierlerini kapsayan devletin temel amac olan iyi yaamay temin etmek iin gsterilen faaliyetler olmaktadr. SIRA SZDE SIRA SZDE Aristotelesin politikay, en yksek iyiyi ve iyi yaamay amalayan devlete ilikin tm faaliyetler, devlet ynetimi ve yurttala ilikin iler eklinde tanmlamas kendisinden sonra gelen dnrler ve devlet adamlar tarafndan da benimAMALARIMIZ AMALARIMIZ senmi ve gnmze kadar genellikle bu anlamda kullanlmtr.
K T A P
Aristotelesin siyasetle ilgili dnce ve analizleri iin Aristoteles (1983) Politika eviren: K T A P Mete Tunay, stanbul: Remzi Kitabevi, adl kitabna bakabilirsiniz.
TELEVZYON
NTERNET
Uzunca bir sre, Aristotelesin siyaset kavramna atfettii anlam kendisinden sonra gelen dnrler ve devlet adamlarnca benimsenmi olsa da, siyaset biliminin bamsz bir disiplin hline gelii ile birlikte kavramn farkl anlamlara gelecek biim N T E R Nbalandn ET de kullanlmaya grrz.
Siyasetin Farkl Anlamlar TELEVZYON
Resim 1.2 H. Laskinin devlet ynetimini ele ald Politikaya Giri: Sosyalist Siyaset Anlay (1966). eviren: Ali Seden, stanbul: Remzi Kitapevi Yaynlar Kltr Serisi:41, adl kitabnn kapa.
Devlet Ynetimine likin Faaliyetler Anlamnda Siyaset

Politika, XIII. yzyldan itibaren Bat dillerinin szlklerine girmi ve devlet ynetimi anlamnda kullanlmtr. 20. yzylda kaleme alnan baz Siyaset Bilimi kitaplarnda da politikann Aristoteles gibi iyi yaamay temine ynelik devlet ynetimi ile ilgili iler anlamnda kullanld gzlenmektedir. H. Laskinin Politikaya Giri ve Marcel Prlotnun Politika Bilimi (eviren: Nihal nol, stanbul, Varlk Yaynlar, 1972) adl kitaplarnda devlet ynetimine ilikin konular ele alnmakta ve batan sona devlet ynetimi incelenmektedir.
Kitapta batan sona kadar devlet konusu incelenmektedir. Kitaptaki drt ayr blmn balklar: Devletin doas, Devletin rgtlenmesi, Devletin ilevleri, Devletin dier devletlerle ilikileri eklinde dzenlenmitir. Politikaya Giri adl bir kitabn ieriinde sadece devletin ele alnm olmas bu anlay ortaya koymas bakmndan nemlidir.
ktidar Mcadelesi Anlamnda Siyaset

Siyaset Biliminin henz bamsz bir disiplin olarak gelimedii ve siyasi konularn daha ok kamu ve anayasa hukuku arasnda yer ald dnemlerde siyaset veya politikann devlet ynetimi, devlet ynetimine ilikin faaliyetlerin tm, devletin dier devletlerle ilikileri ve vatandala ilikin iler anlamnda kullanldn syleyebiliriz. Byle bir anlayta en byk rgtl insan topluluu olan devletin ortak karlar dorultusunda ynetilmesi, bu ynde kararlar alma yetkisinin kulla-
1. nite - Siyaset ve Siyaset Bilimi
nlmas siyaset kavram erevesinde dnlmtr. Yalnz ortak karlar konusunda bir toplumun btn yelerinin ittifak etmesini, alnacak kararlarn herkes tarafndan benimsenmesini beklemek mmkn deildir. nk bir toplum, ne kadar homojen olursa olsun, beklentileri ve karlar birbirinden farkl kesimlerden meydana gelmektedir. Toplumsal gereklik alanndaki farkllklarn varl bireyler ve toplum kesimleri arasnda bir atmaya ve iktidar ilikisine yol amaktadr. Belli statleri igal edenler dierlerine kar kazandklar stnlk, g ve kuvvetlerini korumak, dierleri de bu pozisyonlar ele geirmek iin bir mcadeleye girmektedirler. Bu atma hli siyasetin bir iktidar mcadelesi olarak anlalmasna imkn vermitir. Tannm siyaset bilimcilerden V.Van Dyke siyaseti, kamuyu ilgilendiren sorunlarda kendi tercihlerini kabul ettirmek, bu tercihleri uygulatmak, bakalarnn tercihlerinin gereklemesini engellemek zere eitli aktrlerin yrttkleri bir mcadeledir eklinde tanmlamaktadr ki bu tanmn znde siyasetin bir iktidar mcadelesi olduu anlay yatmaktadr. Siyasetin iktidar mcadelesi olarak anlalmasnn temelinde, toplumsal hayatn SIRA SZDE karlkl ztlklarn atmas ve siyasetin de bu mcadelede ztlklar belli dengede uzlatran bir faaliyet olarak ortaya kmas anlay vardr. Bu yaklama gre siyaset, toplumda bir aznln ounluk zerindeki ayrcalklarn srdrmesine hizmet DNELM etmektedir. ktidar mevkilerini ele geirmi olan grup veya snflar, toplum zerindeki kontrollerini srdrme, deerlerin paylamnda kendi menfaatlerini gzetme ve S O R Uktidardakiler dierlerinin davranlarn belirleme yetki ve gc elde etmektedirler. mevkilerini korumak ve srdrmek, dierleri ise iktidar ele geirmek iin bir mcadeleye girimektedirler. ktidar erevesinde srdrlen mcadeleyi siyaset olarak DKKA T tanmladmzda savala zdeletirmi olmaktayz. Bu yaklamn en iyi rneini M. Duverger, Politikaya Giri adndaki eserinde vermektedir. Bu eserin iindekiler ksSIRA SZDE mna bakldnda blm balklarnn Savan Etkenleri, Savan Biimleri ve atmadan Birlemeye eklinde formle edildiini grrz. Bu eserde aslnda bildiimiz trde bir sava deil siyaset olgusu incelenmektedir. Yazar siyaseti bir sava AMALARIMIZ biimi olarak ele almakta ve olguyu savan argmanlaryla analiz etmektedir. Siyaseti bir iktidar mcadelesi olarak sunan yaklam iin M. Duvergernin PolitiK T A (1984) P kaya Giri. eviren: Samih Tiryakiolu, stanbul: Varlk Yaynlar, adl eseri okunabilir. Siyaseti iktidar mcadelesi veya sava olarak sunanlara karlk onu TELEV Z Y Otoplumlarda N dzeni ve adaleti hakim klmak iin gsterilen faaliyetlerin tm eklinde takdim edenler de vardr. Bu anlayta olanlar toplumsal dzenin, atan menfaatlerin uyumlatrlmasnn ve adaletin salanmas iin her toplumda bir dizi abann gsterildiiNTERNE T ni, temelde siyaseti bu abalarn oluturduunu ve siyasetin amacnn bunlar olmak gerektiini savunmaktadrlar. Demek ki siyaseti hem mcadele hem de bar ve dzeni tesis etmek iin gsterilen abalar eklinde birbirinden tamamen zt kutuplardaki faaliyetler olarak anlamak mmkndr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Resim 1.3 Kanadal siyaset bilimci D. Easton, sistem teorisini Siyaset Bilimine uyarlayarak yeni almlar getirmitir.
Deerlerin Otorite Yoluyla Datlmas Anlamnda Siyaset

Siyaseti bir sre olarak deerlendiren D. Easton, siyaseti maddi ve manevi deerlerin otoriteye dayal olarak datlmas sreci eklinde tanmlamtr. Yukarda verilen Aristogil tanm ile siyaseti nihai karar verme yetki ve otoritesini elde etmek iin ve-
Kaynak: http://en.wikipedia.org
Siyaset Bilimi
Resim 1.4 Eastonun nemli eserlerinden biri olan (1979). A Systems Analysis of Political Life. Chicago Un. Of Chicago,kitabnn kapa.
rilen iktidar mcadelesi eklindeki tanmlarda toplumun yaratm olduu ortak maddi ve manevi deerlerden kimlerin, nasl ve ne kadar pay alacaklar zmsz kalmaktadr. Toplumsal hayatta bir dizi ortak maddi ve manevi deer olumakta ve bunlar bir biimde bllmektedir. Aslnda hayatn her dzeyinde devaml yeni deerlerin yaratlmas ve bunlarn belli ekillerde bllmesi sz konusudur. Ailede, irkette, okulda, ehirde, devlette srekli yeni deerler yaratlyor ve yaratlan bu deerler belli ekillerde bltrlyor. Hem deerlerin nasl yaratlaca hem de yaratlan deerlerin nasl bltrlecei nemli bir sorundur. Otoriteye ilikin blmden anlatlmak istenen, bir deerin blmnde srece mdahale ederek ve gerekirse g kullanarak blmn belli ekilde yaplmasn salama yetkisine sahip olma ve blmn belli biimde gerekletirilmesini salamadr. Demek ki bir blmn siyasal nitelikte olabilmesi iin ynetilenlerin kabullerine (rza) gre srece mdahale edilmesi ve gerekirse g kullanma yetkisine sahip kiilerin (ynetenlerin) bir faaliyeti olmaldr. Bu durumda meru g kullanma yetkisine sahip kiilerin faaliyetleri siyaset olarak ifade edilmektedir. Siyasetin bu ekilde tanmlanmas onun salt devlete ilikin iler, kurumlar ve faaliyetler olarak deil her trl deerlerin blm iin otorite kullanmn gerektiren faaliyetler olarak anlalmasn salamaktadr. Bu yaklam siyaset olgusunun erevesini geniletmekte olup siyaseti hem modern ulus-devletlere hem de tm toplumsal/siyasal organizasyonlara ilikin bir ortak faaliyet alan olarak deerlendirmektedir. Yukarda zetlenen farkl tanm ve yaklamlar gstermektedir ki siyaset konusunda herkesin ittifak ettii bir tanm bulunmamaktadr. Her bir tanm veya yaklam siyasal gereklik dediimiz toplumsal hayatn bir yanna dayanmaktadr. Bu durumda siyaseti, toplumun tmn ilgilendiren ilikileri son aamada meru zora dayanarak dzenleyen eylemler btn olarak tanmlayabiliriz. Siyaset Bilimi siyasete yklenen farkl anlamlar nelerdir? Ksaca SIRAliteratrnde SZDE aklaynz.
D NELM SYASET BLMNN SERVEN
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Siyaset Biliminin yirminci yzylda bamsz bir disiplin olarak ortaya kmasndan nce pek ok nemli katklar olmutur. Eski Yunan dnrlerinden S Odnrn R U ada isimlere kadar siyaset zerinde eserler veren ve farkl ekillerde siyaset olgusunu ele alan kiilerin geriye braktklar zengin bir siyaset literatr bulunmakDKKAT tadr. Bunlarn hepsine deinme imknmz olmasa da belli ballarna ve onlarn almalarna ksaca deinmekte yarar vardr.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
7
Resim SIRA 1.5 SZDE Eski Yunan dnr Platon DNELM (l. M.. 347), devletin bilge krallar tarafndan ynetilmesiniS O R U savunmutur.
DKKAT
Eski Yunan Dnrlerinde Siyaset

Eski Yunan dnrlerinden Platon (l. M.. 347), iyi ve erdemli bir devletin nasl olaca, kimlerin ynetecei gibi konularda ideal dncelerini Devlet adndaki kitabnda ortaya koymutur. deal devlet nasl olmaldr? sorusuyla ilgilenen ve olmas gerekenle ilgili dncelerini dile getiren Platon, devletin bilge krallar tarafndan ynetilmesini veya filozoflarn kral olmasn savunmutur. Platona gre Devlet; iktidar kullanan idareciler, savalar ve retimi gerekletiren iftiler ve halk snflarndan olumaktadr. Ahenkli bir Devletin olmas iin bu snflarn kendilerine den grevleri yerine getirmeleri gerekir, halkn (demos) grevi idarecilerle savalarn ihtiya duyduu retimi gerekletirmektir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Kaynak: http://en.wikipedia. org/wiki/Plato

AMALARIMIZ AMALARIMIZ
Eski Yunan dnrlerinin siyaset konusundaki dnceleri iin Platonun (2001) DevK T A P let nc Basm, evirenler: Sabahattin Eyubolu-M.Ali Cimcoz, stanbul: Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, adl kitab ile Aristotelesin (1983). Politika eviren: Mete Tunay, stanbul, Remzi Kitabevi, adl eserlerini gzden geirebilirsiniz. TELEVZYON Bir dier Eski Yunan dnr Aristoteles, devleti ve devlet ynetimiyle ilgili sreleri bir inceleme ve gzlem konusu olarak ele alarak zamann siyasal sistemNTERNET lerini karlatrmal bir biimde ortaya koymakla ada Siyaset Biliminin temellerini atan nemli bir dnr olarak kabul edilebilir. Ona gre insan aklnn bilmek (theorein), yapmak (prattein) ve yaratmak (poiein) olmak zere temel ilemi bulunmaktadr. Btn bilimler akln bu ileminden domaktadr. Bilmek ileminden teorik bilimler (matematik, fizik), yapmak ileminden uygulamal bilimler (ahlak, ekonomi, politika) ve yaratmak ileminden de iirsel (sz syleme/belagat, mantk) bilimler doarlar. Yapmak ileminden doan ahlak (etik) kiisel davranlar bilimi, ekonomi aile (oikos), ailenin oluumu ve gelir kaynaklar ile uraan bilim, politika da polisin (site/devlet) kuruluu ve ynetimi ile ilgilenen bilim olarak ortaya kmaktadr. Aristoteles Politika adl eserinde, Eski Yunan sitelerinin siyasal rgtlenmelerini gzlemlerle ortaya koymaya ve siyasal rejimleri snflandrmaya alm ve kendisinden sonra gelen dnrleri etkilemitir.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Modern Dnemde Siyaset

Ortaa boyunca dinin etkisi altnda kalan siyaset dncesinde 16. yzyln banda yaayan Floransal devlet adam ve tarihi N. Machiavelli (l. 1528) talyadaki prenslikleri ele ald mehur kitab Prens ile yeni bir r amtr. Machiavelli yaad dnemdeki olaylar ve olgulardan hareketle siyaset konusundaki idealist ve ahlak izgiyi terk ederek siyaseti gereki zemine oturtmutur. Kitabnda prenslerin (hkmdarlarn) iktidar ele geirmelerini, elde tutmalarn ve dierleriyle ilikilerini anlatrken gzlemlere ve tarih tecrbelere yer verip siyasetin insanlara boyun edirme niteliine dikkat ekmitir. Prenslerin davranlarn tartrken ahlaka deil iktidar ele geirme ve muhafaza etme amacna hizmet edecek gereklere dikkat ekmitir. O, biri yasalara uyarak dieri zora bavurarak yrtlen mcadele olmak zere iki tr mcadele olduunu belirtmi ve birincisi yetmediinde ikincisine bavurmann gerekliliini anlatmtr. Ona gre bir prens devleti elinde tutmak iin sk sk verdii sze kar, iyilikseverlie kar, insanla kar, dine kar davranmak zorunda ka-
8
Resim 1.6
Siyaset Bilimi
lr. Bu yzden tarihin rzgrna gre, durumlarn deimelerine gre, dnmeye hazr bir zihne sahip olmaldr ve SIRA SZDE (...) elverirse iyilikten uzaklamasn ama gerekiyorsa ktl semesini bilsin. (...) Bir prens ama olarak unu sesin: Devletin ele geirilmesi ve elde tutulmas... DNELM Machiavelli siyasi davranlar iyi, kt gibi ahlaki kavramlarla deil kendi gereklikleri temelinde ele alS O R U mtr. Onun dncesinde amacn gerekletirilmesi iin her trl eylemin meru olduu anlay egemendir. Siyasetin dier toplumsal faaliyetlerden ayr bir mant ve DKKAT DKKAT Kaynak: www.biyografim.net ileyii olduunu fark eden Machiavelli siyaseti ahlaktan ve dinden bamszlatrmakla kendisinden sonra gelenSIRA SZDE SIRA SZDE leri etkilemitir. Bu anlay Makyavelizm eklinde ifade edilmi ve ou kez amaca varmak iin hibir kural, ilke ve deer tanmama eklinde anlalmtr. Oysaki Machiavelli siyasetin kii ve din ahlaktan ayr bir mant, ileyii ve kurallar olduunu AMALARIMIZ AMALARIMIZ savunmutur.
talyan dnr N. Machiavelli SIRA SZDE (l.1528) siyasette olmas gereken Ddeil N olan ELM gereklie dayal analizleriyle Siyaset Biliminde yeni bir S O R U r amtr.
K T A P
Machiavellinin K siyasete T A P ilikin gereki dnceleri iin Machiavelli (1984) Prens adl kitabn talyancadan eviren: Nazm Gven, stanbul: Anahtar Kitaplar Yaynevi, okuyabilirsiniz.
TELEVZYON
T E L E VResim Z Y O N 1.7
ada Siyaset Biliminin nclerinden kabul edilen Fransz dnr Montesquieu (l. 1755), gler ayrlxv. yzyl ilkesini savunmu ve olaylar arasndaki zorunlu ilikiAydnlanma leri incelemi, olmas gerekenden ok olanlarla ilgilenann en ilgi N TERNET NTERNET ekici mitir. Mehur LEsprit des lois (Kanunlarn Ruhu) adl dnrlerinden kitabnda bir lkede uygulanan yasalarn arka plann Kanunlarn Ruhu ortaya karmaya ve niin ayn yasalarn farkl toplumadl mehur eserin sahibi Montesquieu larda farkl sonular verdiini aklamaya almtr. (l. 1755) Ona gre iklimin ve corafi zelliklerin yasalar ve siyasal davranlar zerinde nemli bir etkisi bulunmaktadr. Kitabnda hkmet biimlerini, iklim ve arazinin insanlarn gelenekleri, kurumlar ile toplumsal nedenlerin Kaynak: http://www.arqnet.pt/portal/teoria/ aron_montesquieu.html yasalar zerindeki etkisini incelemeye almtr. Hkmet biimleriyle ilgili analizinde Aristotelesten oka etkilenmi olmakla birlikte Montesquieu cumhuriyet, monari ve istibdat zerinde durmutur. Hkmet biimlerinin doasn ve temel ilkesini ortaya koymaya alm ve lkenin bykl ile hkmet biimleri arasndaki ilikiye dikkat ekmitir. Ona gre cumhuriyet iin kk, monari iin orta ve istibdat iin de byk bir imparatorluk gereklidir.
19. Yzylda Siyaset

19. yzyl ada toplum bilimlerin doduu ve bamsz birer disiplin olarak kurumlatklar, toplumsal ilikilerde radikal dnmlerin yaand bir asr olmutur. retim ilikilerindeki deiiklikler, tarm toplumundan sanayi toplumuna gei ve yeni toplumsal hareketler geleneksel toplum yapsnda ve nispeten statik ilikilerde byk dnmlere sebep olmutur. Modern dnyaya ait bir giriim olarak ortaya kan toplumsal bilimler, yaanan gereklik hakknda bir biimde ampirik olarak dorulanan sistemli, dnyevi bilgi retme abasna dayanmlardr. Her zaman her yerde doru olan doann evrensel yasalarn aramak eklinde tanmlanan
bilim anlay toplumsal dnyadaki nesneler iin de sz konusu edilmeye balanmtr. Balangta aralarnda fazla bir farkllk bulunmayan bilim ve felsefe dnyevi gerei aratryorlard. Ancak deneysel, ampirik almalar bilimin vizyonunda merkezi yer edindike felsefe ile bilim arasndaki ayrm giderek derinlemitir. Bu gelimede toplumsal bilimlerin deiik disiplinleri gereklik hakkndaki ampirik bulgulara dayal nesnel bilgi elde edilmesini salamak iin harcanan genel abalarn bir paras olarak dodular. 19. yzylda ngiltere, Fransa, Almanya, talya ve Amerika Birleik Devletlerinde toplanm olan aratrmaclarn niversitelerde younlaan toplumsal gereklikle ilgili almalardan zellikle sosyoloji ve iktisat bilimleri ne getiinden Aristotelesten beri Siyaset Biliminin dier toplumsal bilimlere stnl kanaati son bulmutur. Sosyolojinin kurucusu kabul edilen A. Comte (l. 1853) btn abasn toplumsal gereklikle ilgilenmede younlatrmtr. Onun dncesine gre insanlk temel evreden gemektedir; metafizik dnem, teolojik dnem ve pozitif dnem. Comteun sosyolojiyi ne geiren ve Siyaset Biliminin gndemden dmesinde etkili olan dncesi pozitivist felsefeye dayanyor ve metafizik dnceden tmyle arnm bulunuyordu. Gzlemlenebilen olaylarn ardnda yatan anlamlar zmlemenin dnda tutuyordu. Sosyoloji iin ancak gzlemlenebilen ve llebilen olgular bilimsel faaliyetin nesnesi olabiliyordu. Gzlem d veya llebilirlii olmayan olgular ise bilinemez olarak kabul ediliyordu. 19. yzyln en nemli ismi hi kuku yok ki K. Marxdr (l. 1883). Marxn liberal iktisat anlayna getirdii eletiriler, toplumsal gereklii aklamada tercih SIRA SZDE ettii diyalektik metot ve deiimi retim ilikileri ile ResimSIRA 1.8 SZDE aklama abalar toplumbilim ve siyaset dnceToplumsal gelimesinde uzun yllar etkisi devam edecek bir devrim yi deterministik DNELM DNELM meydana getirmitir. Toplumsal dinamizmi snf ayaklamla ve retim gleri arasntmasnda grmesi, toplumsal ilikilerin deiimini daki atmayla ele S O R U S O R U retim ilikilerinin deiimiyle aklamas ve topalan 19. yzyln lum yapsn alt-yap ve st-yap olarak snflad byk ismi K. Marx hem yeni bir yaklakurumlar arasndaki ilikilerle izah etmesi nemli KKAT DKKAT m getirmiDhem de bir yenilik olmutur. Aslnda K. Marx almalarnn an ve sonrasn ounu retim ilikileri ve snf mcadelesi temelinen ok etkileyen SIRA SZDE SIRA SZDE isim olmutur. de younlatrmtr. Fakat retim ilikilerinin deimesinde ba vurduu toplumsal alt-yap ve st-yap etkileiminde st-yap kurumu olarak gsterdii Kaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/Karl_Marx AMALARIMIZ AMALARIMIZ siyaset konusuna da eilmitir. K. Marxn temel tezleri iin Aron, R. (1986). Sosyolojik Dncenin Ankara: K TEvreleri. A P Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, adl esere bakabilirsiniz. Makyavelist anlay siyaseti toplumsal ilikilerde belirleyicilie sahip TELEVZ Y O N bir olgu olarak sunarken Marx, tam tersine siyasetin zerk bir kurum olmadn ve alt-yap kurumlar tarafndan belirlendiini savunur. Marxa gre siyaset, siyasetilerin ve yneticilerin aralarndaki mcadele ile aklanamaz. nk bu mcadele, aslnda NTERNE T toplumun toplumsal snflar arasndaki mcadelenin bir parasdr ve temelde de retim tarzna baldr. Ona gre siyaset bir st-yap kurumudur ve onu belirleyen temel faktr, retim ilikilerinin oluturduu alt-yap kurumlardr. Alt-yap, yani retim tarz deimedike st-yap da deimez. Kapitalizmin sosyolou ve iktisats olan Marxa kadar toplumsal deimenin dnce ve kanaatlerden kaynaklanK T A P
TELEVZYON
NTERNET
10
Siyaset Bilimi
d dnlmekteydi. O bu geleneksel izgiyi deitirerek toplumsal deimenin temelinde alt-yap ilikilerinin, yani bir toplumun retim yeteneini ifade eden retim gleri ile retim ilikileri arasndaki elikinin yattn ileri srmtr.
SIRA SZDE
K. Marxn siyasete ilikin dncelerinde ne kan temel noktalar tartnz. SIRA SZDE
Fransz Dileri Bakanlna kadar ykselmi bir siyaset adam olan A. de D (l. N E1859), LM Tocqueville Amerika Birleik Devletleri demokrasisi ile ilgili gzlemlerini Amerikada Demokrasi adl mehur kitabnda anlatmtr. Kitabnda ekonomik gelimeS ile yaplar arasndaki ilikileri, Amerikan toplumunun zelS O R U O R siyasal U Resim 1.9 liklerini ve Avrupa toplumlarna kyasla farkllklarn karlatrmal olarak ele alm ve bununla KarDKKAT D De KKAT A. latrmal Siyaset Biliminin nemli bir rneini Tacquevillein ortaya koymutur. siyasete ilikin SIRA SZDE SIRA SZDE grlerini Tocqueville, Comte ve Marxn aksine gemi tarenmek iin rihin kat yasalar tarafndan ynetilmi olduuna, Siyaset Biliminde btn insanln ayn izgiden geeceine ve gelenemli yeri olan AMALARIMIZ AMALARIMIZ cek olaylarn nceden belirlenebileceine inanmaz. (1994). Amerikada Demokrasi. Tarihi ortadan kaldrmaya deil onu anlalr klmaTrkesi: hsan ya alr. K T A P KSezal-Fato T A P Dilber, ada Siyaset Biliminin nc isimlerinden M. WeAnkara: Yetkin Yaynlar, adl ber (l. 1920), asl meslei hukukuluun yannda Avkitabnn kapa. rupa ve Amerikaya inceleme gezilerinde bulunmu, TELEVZYON TELEVZYON niversitede ders vermi, fiilen siyaset hayatna girmi biridir. Farkl uralar ve deiik toplumlar zerindeki gzlemleri ona karlatrmal incelemeler yapma imkn vermitir. zihniyet ile davranlar ve toplumsal ilikiler konusundaki NTERNET N T E R Nzellikle ET zmlemeleri byk ilgi grm, metodolojik alanda getirdii zmleme erevesi sadece Siyaset Bilimine deil tm toplum bilimlerine byk bir katk salamtr. Weber, mehur Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu adl eserinde Protestan ahlak anlaynn kapitalizmin douunda oynad rol ortaya koymaya almtr. ktisadi zihniyetle din inanlar arasnda kurduu iliki hl ilgiyle takip edilmektedir. Siyaset alannda ise ada Siyaset Biliminin Resim 1.10 temel konularndan olan iktidar, egemenlik, otoktidar, egemenlik, otorite, rite ve meruiyet gibi olgularla ilgilenmi, brokmeruiyet gibi temel siyasal olgularla ilgelenen ve rasi ve siyaset arasndaki ilikilere dikkat ekmitoplumsal eylemeleri tir. Siyasal iktidarn meruluunun temellerini bir analizinde ekonomik determinizme kar kp model erevesinde aklamaya almtr. Ona kltrn ve zellikle de gre siyaset kiinin dier kiiler zerinde egedinin insan davranlarnn menlik kurmasdr. Sz konusu egemenlik farkl oluumundaki rolne dikkat eken analizlerle M. olabilmekte ve merulatrrken farkl argmanlaWeber (l. 1920) ada ra dayanabilmektedir. Dolaysyla siyasetin temeSiyaset Biliminin ekillenmesinde etkili olan linde egemenlik ve itaat ilikisi bulunmaktadr. isimlerden biridir. Weberin bu ilikide cevabn arad balca soru Kaynak: http://www.e-sosyoloji.com/weber.htm insanlarn niin yneticilere itaat ettikleri sorusudur. Siyasal iktidarn temel gelerinden otorite konusunda yapt geleneksel otorite, karizmatik otorite ve hukuki/rasyonel otorite ayrm son derece kullanl bir analiz erevesi sunmutur. Ona gre iktidar sadece iddet ve cebir zerinde kurulamaz, ayn zamanda meruluunu ynetilenlere kabul ettirmesi zorunludur.
DNELM
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
11
M. Weberin siyasetle ilgili temel dnceleri ve yaklamlar iin (2006). Olarak K T A Meslek P Siyaset ev. Afar Timuin-Mehmet Sert, stanbul: Chiviyazlar Yaynlar ile Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu (1985). Tresi: Zeynep Aruoba, stanbul: Hil Yaynlar adl kitaplarn okuyabilirsiniz. TELEVZYON
K T A P
TELEVZYON
slam Dnyas ve Siyaset Bilimi

Siyaset Biliminin geliiminde slam medeniyetinin Resim 1.11 NTERNET NTERNET nemli temsilcileri olan pek ok Mslman dnFarabi tasvirli rn, filozofun ve bilginin katksnn olduu belirtilmerana ait bir pul. lidir. slam dnrlerinin siyaset olgusuna yaklamlarnda temelde dinin evren ve toplum anlay belirSIRA SZDE SIRA SZDE leyici olmu ve siyasetin de ahlaki eylemler alan olarak deerlendirilmesi abas ne kmtr. Bundan dolaydr ki bilimlerin snflandrlmasnda Siyaset BiliDNELM DNELM mi, bireylerin iradeleriyle yaptklar eylemleri, ahlaki ve siyasi davranlar inceleyen hukuk ve kelam ilimS O R U S O R U leriyle birlikte ayn kategoride yer almtr. Mehur dnr Farab (l. 950) hsal-Ulm (limlerin Saym) Kaynak: http://tr,wikipedia.org/wiki/Farabi adl eserinde doal ihtiyalarn zorlamasyla bir ehir DKKAT DKKAT (medine, devlet) kuran insanlarn irade ile yaptklar ileri (efal) ve hareketleri (snen) ele alan bilime Medeni ilim demekte ve siyasete ilikin davranlarn incelenSIRA SZDE SIRA SZDE mesini ele alacak Siyaset Bilimini bu kategoride dnmektedir. Dier bir slam dnr olan Gazali (. 1111) de siyaset bilimini metafizik, ahlak ve psikoloji ile birlikte din ile ilgili olan ilimler kategorisine yerletirmitir. slam dnyasnda yetimi AMALARIMIZ AMALARIMIZ dnrlerden baz nemli isimlere ve temel tezlerine deinmek yerinde olacaktr. Farabinin ilimleri tasnifi iin limlerin Saym (hsal-Ulm (limlerin eviren: K T Saym), A P Ahmet Ate, stanbul, MEB Yaynlar, 1990) adl kitab okuyabilirsiniz.
K T A P
Siyasetnameler ve Layihalar
TELEVZYON
TELEVZYON
slam dnrleri anayasa, idare, maliye ve ceza hukuku, yneten-ynetilen ilikileri ile siyasal iktidara ilikin dncelerini genellikle fkh kitaplarnn muhtelif blmlerinde dile getirmilerse de bunlar bir arada ele aldklar eserler de yazmlar N T E R N E Tve nasihatdr. 9. yzyldan itibaren yaygnlk kazanan bu tr eserler siyaset-nme nme adyla anlmlardr. Siyasetnameler, hkmdarlar iin kaleme alnm eserler olup hkmdarlara ynetimde izleyecekleri politikalar ve ahlaki ilkeler konusunda tavsiyelerde bulunulur. Ahlak ilkelerine uymayan kt ynetimin zararl sonularna dikkat ekilmeye allr. Bu niteliklerle siyasetnameler hem bir siyaset hem de bir ahlak kitab olarak kabul edilebilir. Siyasetname trndeki eserlere pek ok rnek vermek mmkndr. Bu trdeki eserlerin en nemlileri Maverdnin El-Ahkmus-Sultniyesi (eviren: Ali afak, stanbul, Bedir Yaynevi, 1976) ile Nashatl-Mlku (Siyaset Sanat, eviri: Mustafa Sarbyk, stanbul, Krkambar Kitapl, 2000), Nizamlmlkn Siyasetnamesi (eviri: Nurettin Bayburtlugil, stanbul, Dergah Yaynlar, 1981), Gazalinin Nasihatl-Mlku; (eviri: Osman ekerci, stanbul, Sinan Yaynevi, 1995), bn Teymiyenin Es-Siyaset-eriyyesi ( Tresi: Vecdi Akyz, stanbul, Dergah Yaynlar, 1985), Muhammed b. Turtnin Sircul-Mlku (Sircul-Mlk/Siyaset Ahlak ve lkelerine Dair, Yayna Hazrlayan: Said Aykut, stanbul, nsan Yaynlar, 1995), Eb Mansur es-Seli-
NTERNET
12
Siyaset Bilimi
bnin Adbul-Mulku (Adbul-Mulk, eviren: Sait Aykut, stanbul, nsan Yaynlar, 1997) gsterilebilir. Bu eserlerde genel olarak siyasal konular ele alnmakta ve dnrler konuyla ilgili teorik grleriyle gzlemlerine yer vermektedirler. slam dnyasnda devlet yneticilerine sunulan ve dnemin devlet yapsn, kamu ynetimine ilikin sorunlar ve bu sorunlarn zmne ilikin zmleri neren layiha trndeki eserler de bu cmleden deerlendirilebilir. Layihalar yazldklar dnemin siyasal durumunu, sorunlar ve iktidar ilikilerinin ileyiini ortaya koymalar bakmndan nemlidirler. Sorunlara nerilen zmlerle nemli almlar ve tezler iermektedirler. Bu nitelikteki eserlerin banda III. Murat zamannda kaleme alnm olan ve yazar belirsiz Kitb- Mstetb (Yaar Ycel (Yaynlayan), Kitb- Mstetb, Ankara, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Yaynlar, 1974) ile 1631 tarihinde hazrlanarak 1623-1640 yllar arasnda padiahlk yapan IV. Murada sunulmu olan Koi Bey Risalesi (Zuhuri Danman, Koi Bey Risalesi, stanbul, MEB Yaynlar, 1997) gelmektedir. Bu tr eserlerde yazld dnemdeki devlet yaps ve sorunlar ele alndndan o dnemdeki siyasal ve idari sorunlarn ve ileyiin tespiti noktasnda yararlanlabilir. Bu eserlerin sadece sorunlar ve mevcut durumu tespitle yetinmeyip sultana eitli zgn neriler getirmesi dikkat ekicidir.
Farab
Farabnin El-Medinetl-Fzla (eviren: Nafiz Danman, stanbul, MEB Yaynlar, 1990) adl klasik eseri, temelde bir siyaset kitabdr. Farab, belli bir ama ile bir ehirde toplanm kimselerin meydana getirdii topluluk anlamnda kulland medinenin faziletli bir ehir olarak kurulabilmesi iin gerekli artlara deinmekte ve kendisinden etkilendii Platon gibi ideal devletin yaratlabilmesi iin gerekli olan hususlara dikkat ekmektedir. Farab muhtelif insanlarn bir araya gelmelerinden topluluk olutuunu, bunlarn kmil veya eksik topluluklar olduklarn, kmil olanlarn byk, orta ve kk olmak zere ksma ayrldklarn belirtmektedir. nsan topluluklarn bu ekilde deerlendiren Farab temel tezini hayr, nasl arzu ve iradeyle elde edilirse ktlk de arzu ve iradeyle elde edilir n kabulne dayandrmakta ve ehirde yaayanlarn aralarndaki dayanmay ve ilikileri kt amalara doru yneltmeleri mmkn olduu gibi iyiye de ynelmeleri mmkndr. Buna gre ehir sakinlerinin saadete erimek amacyla yardmlatklar bir ehir, fzl bir ehir olur. Zaten saadete erimek maksadyla kurulan her topluluk da fzl bir topluluk saylr. Farab fzl ehri, salkl bir vcuda benzetir. Nasl vcuttaki eitli organlar yardmlaarak alrlarsa ehrin de byle almas gerekmektedir. Ona gre nasl vcudun hakim bir organ varsa ve bu organn nitelii btnn yapsn etkilemekteyse fzl ehrin de hakim organ devlet bakandr. Farab kitabnda toplumunun en stn kiisi olan fzl ehir reisinin meziyetlerini, en ince detaylarna kadar ortaya koymaya alr. Gerekten ortaya koyduu niteliklere sahip bir kiinin bulunup bulunamayaca merak konusudur. Onun dncesinde siyasal iktidar kullanan kii toplumun en kmil kiisi olduundan ideal bir kiilikle kar karya olduumuz unutulmamaldr. Bunun yannda fzl ehre aykr olan eyleri de ortaya koyan dnre gre chil ehirler, fask ehirler,
Resim 1.12 Farabnin mehur eseri El-MedinetlFazla adl kitabnn kapa.
13
deimi ehirler ve akn ehirler fzl ehirlere aykr olanlardr. Bir kez daha hatrlatmalyz ki buradaki ehir kelimesini devlet olarak anlamamz gerekmektedir. slam dnrlerine gre siyaset ahlaktan bamsz bir davran olmayp ahlaki ilkelere ve llere gre ileyen bir alandr. N. Machiavelli siyaseti genel ahlaktan ayr ileyen bir alan olarak ortaya koyana kadar Batda da siyaset ahlak baml bir gereklik olarak dnlmekteydi. slam yazarlar ise siyasi iktidar yetkisini kullanan hkmdarlarn siyasa belirleme, uygulama ve denetleme eylemlerini din tarafndan ekillenen genel ahlak ilkeleri temelinde dnm ve ele almlardr. Ahlak ilkelerinin ynetim ve yneticilerin davranlar zerinde olumlu etki meydana getireceini, erdemli bir toplum ve ynetim iin ahlakn temel esas olduunu savunmulardr.
Mverd
Tannm hukukulardan Mverd (l. 1057), fkh kitaplarnn muhtelif blmlerinde yer alan anayasa, kamu hukuku ve siyasete ilikin hkmleri bir araya toplayarak nemli bir almaya imza atmtr. El-Ahkmus-Sultaniyye adl kitabnda devlet ynetimine ilikin teorik grlere yer veren Mverd Nasihtl-Mulkunda hem devlet rgtnn genel yapsn kurumlarn ve bunlarn ileyiini ele alr hem de bu yapnn salkl ileyebilmesi iin hkmdara eitli tler, nasihatler ve tavsiyelerde bulunur. Kendi trnn en iyi rneklerinden biri olan Nasihtl-Mulkunda pek ok konu ele alnmaktadr. Bunlardan halkn ynetimi ve genel siyaset, vergi politikas, gelirlerin paylam, uluslararas ilikiler ve d politika ile ilgili tartmalar ilgi ekicidir.
Nizamlmlk
Genellikle hkmdarlarn istei zerine yazlan ve kendilerine sunulan siyasetnamelerin en tannm olanlarndan biri Nizamlmlkn (l. 1092) eseridir. SIRA SZDE Nizamlmlkn Siyasetnamesi Seluklu Sultan Melikahn tavsiyesi zerine kaleme alnmtr. Eserde nasihatlerin yannda devrin olaylarna, Seluklu Devletinin ileyiiDNELM ne, aksaklklar ve alnmas gereken tedbirlere, kurumlara ilerlik kazandrmak iin yaplmas gereken dzenlemelere de yer verilmitir. Nizamlmlkn din deerler S O R U Fasl arap konusunda fazla titiz davranmad sylenebilir. Zira kitabn Otuzuncu Meclisinin Kurulmas ve artlarna ayrlmtr. Eser meliklerin, emirlerin, vezirlerin, kadlarn, hatip ve benzeri idarecilerin siDKKAT yaset, ahlak ve davranlarn tanzim etmek iin yazlm olup devrin sapkn siyasal hareketleri hakknda da bilgi vermektedir. Toplam elli bir fasldan ibaret olan SZDE Siyasetnamede devlet ynetimiyle ilgili konular ele alnmaktaSIRA ve yneticinin yapmas gerekenler belirlendikten sonra bununla ilgili tarih ve din argmanlar sunulmaktadr. Hikye bal ile zetlenen tarih olaylardan yneticilerin ders karAMALARIMIZ malar, yaanm tecrbelerden faydalanmalar umulmaktadr. Siyasetname tr eserlerin en mehuru olan Nizamlmlkn (1981). (SiyeK Siyasetname T A P rul-mlk), adl eserini, Trkesi: Nurettin Bayburtlugil, stanbul: Dergh Yaynlar okuyabilirsiniz.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
bn Teymiye
TELEVZYON
TELEVZYON
slam siyaset teorisinin en zgn isimlerinden olan bn Teymiye (l. 1328), siyaset ve devlet ynetimiyle ilgili el-Hisbe ile es-Siyasetu-eriyye adl eserleriyle ne kNTE RNET mtr. El-Hisbede bireyin ekonomik faaliyetleri ve devletin buna mdahalesini ele almtr. Es-Siyasetu-eriyye ise genel olarak anayasa ve kamu hukukunun bir
NTERNET
14
SIRA SZDE
Siyaset Bilimi
SIRA SZDE
DNELM S O R U
zeti niteliindedir. Bu eserde anayasa, idare, maliye hukuku gibi siyasal iktidar ilgilendiren konulara yer verilmitir. Ayrca kitap hukuk hkmleri ortaya koymaDNELM nn yannda hkmdarlara ve devlet grevlilerine nasihat vermekte olduundan yol gsterici, t verici bir ahlak ve nasihat kitab olarak da deerlendirilebilir.
S O R U
bn Haldun
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Cemil Meriin Orta an karanlk gecesinde muhteem ve mnzevi bir yldz; DKK AT ne ncs var, ne devamcs olarak takdim ettii bn Haldun (l. 1408) XIV. yzylda Kuzey Afrikada yaam ve eitli devletlerde grev alm bir devlet adam, SIRA SZDE tarihi, tarih felsefecisi, hukuku, ilahiyat, dnr, sosyal bilimci, kltr tarihisi, siyaset teorisyeni, eitimci gibi ok geni bir yelpazede deerlendirilen nemli bir isimdir. Dnya tarihi niteliindeki Kitabul-ber adl yedi ciltlik kitabna yazd AMALARIMIZ giri mahiyetindeki Mukaddimesi ile tannmtr. Bu konuda (1982). K T A bn P Haldunun Mukaddime. Hazrlayan: Sleyman Uluda, Cilt: I, II, stanbul: Dergh Yaynlar, adl eserini okuyabilirsiniz. bn Haldun ortaya koyduu gr ve konular ele al biimiyT E L E V Mukaddimede ZYON le byk bir yenilik yapm, o gne kadar pek bilinmeyen kavram ve tezler ileri srerek yeni bir bak getirmitir. Genelde siyasete ilikin kitaplarda Kitap ve Snnetin siyasetle ilgili hkmlerin ortaya konulmas, tarih tecrbelerin nakledilmesi NTERNET ve hkmdarlara en iyi ahlaki davrann tlenmesi eklindeki nasihatnme yntemini deitirerek bakn topluma, toplumsal olaylarn arka planna ve olaylarn gerisindeki temel yasalar kefe evirerek ampirizmi ve analitik dnceyi btnletirmeye almtr. O, tarihe ne sadece olaylarn bir katalou ne de yalnz gemi zamanlarda vukua gelmi olanlarn bir hikyesi gibi deil, devletlerin ykselmelerinin ve sukutlarnn sebeplerini anlamak iin renilecek bir ilim gz ile bakar. bn Haldun, tarihi nasl farkl bir temele oturttuunu Btn ve iyz itibariyle tarih; dnmek, aratrmak ve olan eylerin (vekyin) sebeplerini bulup ortaya koymaktr. Olan eylerin ilkeleri incedir, hadiselerin keyfiyeti ve sebepleri hakkndaki bilgi derindir cmleleriyle ortaya koymaktadr. bn Haldunun zgnl ve siyaset teorisine olan katks ncelikle ortaya koyduu yeni kavramlarda ve medeniyetin geliim izgisini yakalama abasnda ortaya kmtr. O tarihin gdc gcnn belirlenmesine zel nem vermitir. Bu erevede ortaya koyduu asabiyet teorisi ile ilgiyi bedevilik ve hadarilik hlleri arasndaki dinamizme kaydrmtr. Ayn soydan gelenler veya aralarnda yaknlk bulunanlar arasndaki dayanma duygusu olarak tanmlanacak asabiyet, bir topluluun muhaliflere kar birlikte hareket etmelerini, belli organizasyonlar gerekletirmelerini, g ve iktidar kazanmalarn salayan bir olgu olarak sunulmutur. bn Haldun asabiyet kavramn dayanma ruhu, cemaat ruhu, grup duygusu, kabilecilik, kan ba, toplumsal dayanma anlamlarnda kullanmtr. bn Haldun ilkel hayattan medeni hayata (hadarilie); aile, airet ve kabile birliklerinden devlet yapsna; hukuksuzluun ve kaba kuvvetin egemen olduu dnemlerden hukuk devleti dzenine geiin her aamasnda asabiyetin temel rol oynadn savunmutur. Devletlerin ve siyasal topluluklarn kuruluunda ve kurulmalarndan sonra da asabiyetin etkili olduunu, hkmdarn iktidarn srdrebilmesi iin asabiyeti canl tutmak zorunda olduunu, asabiyetin azalmas durumunda asabiyeti daha yksek topluluklar tarafndan iktidarn yklacan ve stnln asabiyeti yksek gruplara geeceini ileri srmtr.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
15 AMALARIMIZ
bn Haldunun asabiyet teorisi hakknda daha detayl bilgi edinmek arK iin T AMustafa P cnn konu hakkndaki makalesi (Asabiyet, TDV slam Ansiklopedisi, Cilt:III) ile mit Hassann (1988) monografik almasn bn Haldunun Metodu ve Siyaset Teorisi. stanbul: Toplumsal Dnm Yaynlar, okuyabilirsiniz. TELEVZYON
K T A P
TELEVZYON
SYASET BLMNN KONUSU, KAPSAMI, YNTEM VE TEKNKLER
NTER N E T bamsz 20. yzyln ikinci yarsnda davran ekoln de katksyla Siyaset Bilimi bir disiplin olarak gelimitir. 1945lere gelene kadar siyasal faaliyet, olay ve olgular zellikle hukuk bilimleri, tarih ve sosyoloji gibi farkl bilim dallarnn konular arasnda yer almaktayd. Bu bakmdan siyasete ilikin konular hukuk, sosyoloji ve tarih bilimlerinin kapsamlar arasnda dalm hlde bulunuyordu. kinci Dnya Savandan sonra Amerika Birleik Devletlerinin ekonomik ve stratejik alanda bir numaral dnya gc olarak etkili olmas, nc Dnyann uluslararas sahneye kmas ve niversitelerin nitel ve nicel olarak yaygnlamalar toplumsal bilimlerin gelimesine nemli katk salamtr. Bat d dnya ile ilgili tezler yeniden sorgulanrken toplumsal gerekliin aratrlmasna eitli fonlar ayrlmtr. Bu yeni yneli Siyaset Biliminin geliiminde de etkili olmutur.
NTERNET
Siyaset Biliminin Konusu

Klasik Siyaset Bilimi inceleme alan olarak devleti kendisine konu alyor ve devletle kendini snrlandryordu. Bu yaklamda devletin kuruluu, temel ilevleri, amalar, kurumlar, vatandala ilikileri gibi konular inceleniyordu. Bu bakmdan Siyaset Bilimi bir bakma bir devlet bilimi olarak anlalyordu. Bu anlayn kkleri Aristotelese kadar geriye gitmektedir. Siyaset Biliminin temel inceleme konusunun devlet olduunda srarl olanlar hl bulunmakla birlikte genel eilim bu deildir. Devlet Siyaset Biliminin konular arasnda yer almakta ancak onunla snrl bulunmamaktadr. Siyasetin iktidar mcadelesi olarak tanmlanmas ve toplumsal glerin de bu ereveye dhil edilmesiyle Siyaset Biliminin alan da birden genilemi oldu. Siyaset Biliminin bir iktidar bilimi olarak gelimesi onu devletin yan sra toplumsal iktidar alanlarna da yneltmitir. Siyasal nitelikteki g, etki ve otoritenin sz konusu olduu devlet dndaki iktidar alanlar da Siyaset Biliminin kapsamna dhil edilmitir. Toplumsal hayatta mevcut her trl iktidar trleriyle bir bilimin ilgilenmesi sz konusu olamayacandan Siyaset Biliminin inceleResim 1.13 me konusunun sadece siyasal iktidarla snrl olmaada Siyaset s bir mecburiyet olmutur. Bu anlayta Siyaset BiBilimcilerinden H. limi, bir siyasal iktidar bilimi olarak ortaya kmakLasswel ta ve toplum yapsnda meru zor (cebir) kullanma tekeli erevesinde ileyen otorite, g ve iktidar ilikilerinin oluturduu btn incelemektedir. Buradaki meru zor (cebir) kullanma nitelii, iktidar trleri ierisinde siyasal olann hangisi olduunu belirleyen ve dierlerinden ayrtran, dolaysyla Siyaset Biliminin inceleme konusunun ne olduunu belirleyen temel ayra olmaktadr. Bu durumda gnmzde Siyaset Biliminin temel Kaynak: http://communucationtheory.org/lasswellskonusu iktidar, g ve otoriteye ilikin davramodel/ nlar, oluumlar, faaliyetler, kurumlar ve ilikilerdir
16
Siyaset Bilimi
SIRA SZDE
DNELM S O R U
diyebiliriz. Bu yeni anlay sosyolojik zellik gstermekte ve siyasal olayn sosyal temelde aklanmas abasnn bir rn olmaktadr. ada siyaset bilimcileri SiyaSIRA SZDE set Bilimi ile ilgili tanmlarn genellikle iktidar kavramyla ilikilendirerek yapmlardr. Mesela D. Easton, yukarda belirtildii gibi siyaseti bir toplumda deerlerin otoriteye dayal olarak bltrlmesi srecidir eklinde tanmlarken H. Lasswel DNELM Siyaset Bilimini iktidara biim verilmesinin ve iktidarn paylalmasnn incelenmesidir diye yazmtr. Bu durumda Siyaset Bilimi, konusu siyasal iktidar olan bir biS O R U lim olarak anlalmaldr. Gnmzde Siyaset Bilimi iktidar, g ve otoriteye ilikin davranlar, oluumlar, faDKKAT aliyetler, kurumlar ve ilikiler gibi konularla ilgilenmektedir.
DKKAT
SIRA SZDE
Siyaset Biliminin Kapsam

Siyaset Biliminin kapsam, UNESCOnun 1948 ylnda Pariste dzenledii bir toplantda drt temel konu ile snrlandrlmtr: AMALARIMIZ I. Siyaset Teorisi A. Siyaset teorisi K T A P B. Siyasal dnceler tarihi II. Siyasal Kurumlar A. Anayasa B. Merkezi T E L E V Z Yhkmet ON C. Blgesel ve yerel ynetimler D. Kamu ynetimi/idare E. Devletin ekonomik ve toplumsal grevleri NTERNET F. Karlatrmal siyasal kurumlar III. Siyasal Gler. Toplumsal Katmanlar A. Siyasal partiler B. Siyasal birlikler ve dernekler C. Vatandalarn devlet ve hkmet ynetimine katlmas (Seimler ve seim sistemleri) D. Kamuoyu IV. Uluslararas likiler A. Uluslararas siyaset B. Uluslararas rgtlenme ve kurumlar C. Uluslararas hukuk UNESCOnun bu dzenlemesiyle kapsam belirlenmi olan Siyaset Bilimi hem bamsz bir disiplin olarak gelimi hem de uluslararas kabul gren bir ierie kavumutur. Daha ok ampirik bir snflandrma grnts veren bu tablo, lkemizde ve dnyada genel kabul grmtr. Bu tabloda ne kan ana konular siyaset teorisi, siyasal kurumlar, siyasal gler ve uluslararas ilikilerdir. Bu tablodaki konularn bir ksm zamanla farkl bilim dallar eklinde geliirken bir ksm alt disiplinler eklinde gelimitir. Mesela drdnc ana konu olarak belirtilen Uluslararas likiler, bamsz bir bilim dal olarak geliirken, Siyasal Dnceler Tarihi, Siyaset Teorisi, Kamu Ynetimi, Karlatrmal Kamu Ynetimi, Anayasa, Yerel Ynetimler, Devlet Sistemleri, Siyaset Sosyolojisi, Siyaset Psikolojisi, Siyasal Partiler, Kamuoyu gibi farkl bilim dallar olarak gelimitir. Btn bunlar siyaset olgusunu farkl ynleriyle ele alan disiplinler eklinde grlebilir. Amerikan Siyaset Bilimi Dernei (APSA; American Political Science Assosiation) 1973 ylnda yeni bir bakla Siyaset Biliminin kapsamn ve alt disiplinlerini yeni-
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
17
den belirlemitir. Bu dernek tarafndan belirlenen tablo ile UNESCOnunki arasnda benzer yanlar bulunduu gibi farkl yanlar da vardr. Bu alma ulusal bir abann rn olduundan belirlenen ierikte ulusal ve yerel nitelikler ne kmaktadr. Ayrca Amerikan toplumsal bilim anlay ve davran eilimin etkileri belirgin olarak ne kmaktadr. Sz konusu tablonun temel konular u ekildedir: Siyasal kurumlar ve davranlar Metodoloji Uluslararas hukuk, rgtler ve siyaset Siyasal istikrar ve siyasal deime Siyasal teori Kamusal siyasann tayini ve ierii Kamu ynetimi ABDnin siyasal kurumlar, siyasal sreler, gler ve davran Yabanc dilde yazlm bir Siyaset Bilimi kitab ile Trkede yazlm bir SZDE Siyaset Bilimi kiSIRA tabnn iindekilerini karlatrnz; farkl ve benzer yanlarn belirleyiniz.
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Siyaset Biliminde Yntem

Temelde bilimin iki ana yntemi vardr ve bunlar tmdengelim ile S O(dedksiyon) R U tmevarm (endksiyon) yntemleridir.
Tmevarm Yntemi
DKKAT
DKKAT
Tmevarm yntemi, tikel yani tek tek olgulardan genel sonularn karld bir SIRA olgular SZDE toplanr, sreci ifade etmektedir. Bu srete nce gzlemlemek suretiyle ardndan toplanan ampirik bulgular zmlenir, snflandrlr, bunu takiben de genellemelere gidilir. Son aamada ise genellemeler snanmak iin yeniden gzlem AMALARIMIZ dnyasna dnlr. Bu tr bilimsel faaliyette tek tek olgularnSIRA gzlenmesiyle varSZDE lan sonulardan genellemelere gidilmektedir. Tmevarmclara gre bilim gzlemle balar; gzlem bilimsel bilginin zerinde ina edilecei salam birPtemel tekil K T NA D ELM etmektedir ve bilimsel bilgi tmevarmla gzlem nermelerinden olumaktadr.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ SIRA SZDE K T A P DNELM

S O R U TELEVZYON DKKAT
Tmdengelim Yntemi
Buna karlk tmdengelim ynteminde ise bilimsel faaliyet, verili bir iddia yahut aklayc genelleme erevesinde olgularn rtlmesi, dorulanmas yahut teyit DKKAT edilmesi sreci eklinde ilemektedir. Burada yntemde genellemelerden olgulara TERNET ve bunlarn teyit edilmesi veya rtlmesine gidilmektedir. N Ksaca bilim adam SIRA SZDE nce genel nermeler ileri srer ve bu nermeleri adm adm teste tabi tutarak rtr veya teyit eder. Genel nermeden karlan tikel nermeler ve olgular snanmaya tabi tutulur, tikel nerme veya olgu dorulanrsa genelleme pekimi, yanAMALARIMIZ llanrsa genelleme rtlm olur. Siyaset Biliminde yntem konusunda Erkan Akn (1997). Bilim ve Siyasal Sistem. Ankara: K T A P Birey ve Toplum Yaynlar adl almay okuyabilirsiniz. Siyasal olgularn karmakl, insanlarn bamsz iradeleri ile TE L E hareket V Z Y O N etmeleri, toplumsal ilikiler alannda genellemeler yapmamz zorlatrmaktadr. Pozitivist bilim anlayn savunanlarla buna kar eletiri getirenler arasnda ciddi tartmalar bulunmaktadr. zellikle pozitivist bilim anlay doal bilimlerle toplumsal bilimNTERNET
S O R U TELEVZYON
NTERNET SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
18
Siyaset Bilimi
ler arasnda bir fark grmezken buna kar olanlar bu iki alandaki nesneler arasnda fark olduunu, yani doa bilimlerin nesneleri ile toplumsal bilimlerin nesnelerinin farkl olduunu ileri srmektedirler. Doa bilimlerinin nesneleri deer bamsz olabilirken toplumsal bilimlerin nesneleri olan insanlar deer baml ve ahlaki varlklardr. Bu bakmdan sadece Siyaset Bilimi deil tm toplumsal bilimler insann ahlaki bir varlk olduu gereini grmezlikten gelemezler. Neticede siyasal eylem ve davranlar belli deerlere gre gereklemekte olup siyasal tutum ve davranlarn bir deerler btn olarak ortaya kan kltr, ideoloji ve inanlardan bamsz olmas dnlmemektedir.
Siyaset Biliminde Kullanlan Teknikler

Siyasal olgular, olaylar ve eylerle ilgili bilimsel bilgilerin retilmesinde metot olarak ister tmevarm ister tmdengelim tercih edilsin her durumda incelenen nesne veya nesneler hakknda gzlemde bulunmak, verileri toplamak, bunlar zmlemek, genellemelere gitmek, yeniden ampirik alanda test edilmesine ynelmek srecinde eitli inceleme ve aratrma tekniklerinden yararlanlr. Bu tekniklerin belli ballarna ksaca gz atmakta yarar var.
Deney Teknii
Doa bilimlerinin sklkla kulland teknik laboratuarda deney yapmadr. Deney, inceleme nesnemizle ilgili deikenlerin laboratuar ortamnda yeniden retilmesine, bu srete ilikilerin kontroll ve sistematik ekilde gzlenmesine, deikenler arasndaki ilikilerle ilgili bulgularn kayt altna alnmasna, ilikilerin istediimiz kadar tekrarlanmasna ve hipotezlerin snanmasna imkn vermektedir. Siyasal olaylar laboratuarda yeniden retmemiz, tekrarlamamz ve toplumsal dnyadaki olaylar olduu gibi burada da canlandrmamz mmkn deildir. Bu bakmdan olaylar veya deikenler arasndaki sebep-sonu ilikileri deneylerle dorulanamayacandan kesin nedensellik balarn, siyasal ilikilerde egemen olan yasalar ortaya karmak mmkn deildir. Bu durumda Siyaset Biliminde deneysel aklama imkn ok snrl olup siyasal olaylarn deneyle test edilmeleri imknsz gibidir.
Karlatrmal Analiz Teknii

Bir siyasal olgunun deiik toplumlardaki grnmnn bir btn iinde ele alnmasna imkn veren karlatrmal analiz, Siyaset Biliminde oka kullanlan tekniklerden biridir. Belli bir siyasal olgu, nesne veya olay, btn toplumlarda ayn yap ve nitelikler gstermedii gibi ayn ilevler de grmemektedir. Bu bakmdan bir siyasal olgunun anlalabilmesi ve aklanabilmesi, benzer olgu ile karlatrlmas ile mmkndr. Bu bakmdan karlatrma teknii hem bir olgunun farkl toplumlardaki grnmne hem de ayn toplumda iki ayr zamandaki durumunun tespitine imkn vermektedir.
Alan Aratrmas
Siyasal olgularn belli bir toplumsal ortamda nasl bir grnm sergiledii alan aratrmas tekniiyle belirlenebilir. Bu teknik, olgunun gerek hayat iinde incelenmesinde kullanlmaktadr. Bunun iin aratrmac bizzat alana girmekte ve olguyu dorudan gzlemeye almaktadr. Olgunun ne tr deikenlerden etkilendii, bu deikenlerin nasl bir etki meydana getirdikleri gibi sorularn cevaplanmasna almaktadr. Bu erevede ilgililere sorulacak sorularn hazrlanmas,
19
rneklem Grubu: Aratrlmas dnlen anaktlenin tamam yerine onu temsil eden bir parann alnarak anaktlenin zelliklerinin belirlenmeye allmasna rnekleme denir. Anaktlenin tmnn aratrlmas hem imknsz hem de pratik anlam olmadndan rnekleme sonucu anaktleyi temsil eden bir rneklem grubu oluturulmas gerekir. rneklem grubunun anaktleyi temsil kabiliyetine sahip olmas ve anaktlenin zelliklerini tam olarak yanstmas temel arttr.
bunlarn uygulanmas, cevaplarn deerlendirilmesi ve bunlardan baz sonularn karlmas gibi hususlar belli teknikleri gerektirmektedir. Alan aratrmasnda olgu ile ilgili herkesin gzlenmesi ve incelenmesi imknsz olduundan ktleyi temsil edecek bir rneklem grubunun oluturulmas ve aratrmann bu grup zerinden srdrlmesi gerekmektedir.
rnek Olay Teknii

rnek olay teknii de siyasal bilimlerde kullanlan tekniklerden biridir. zellikle inceleme nesnesinin bykl ve homojenlii dikkate alndnda olguyu temsil ettiine inanlan herhangi bir rnek olay derinlemesine incelenerek ana ktle hakknda baz sonulara varlabilir. Mesela azgelimi lke siyasal sistemi incelenecekse tm azgelimi lkelerin siyasal sistemlerini tek tek incelemek yerine azgelimi lke siyasal sistemini en iyi temsil ettiine kanaat getirilen bir rnein incelenmesiyle sz konusu ana ktle hakknda bir hkme varabilmek mmkndr.
20
Siyaset Bilimi
zet
A M A
Siyaset ve politika kavramlarnn sre ierisindeki deiik anlamlarn aklamak. Siyaset ve politika kelimeleri birbirinin yerine kullanlmakla birlikte etimolojileri ve geliimleri farkl olmutur. Arapa kkenli siyaset, eitmek, yetitirmek ve ynetmek anlamnda olup at yetitiricisi ve eiticisine verilen seyis ile ayn kkten gelmektedir. Daha sonra insan ve ehir ynetimi anlamn kazanan siyaset kelimesinin Bat dillerindeki karl politikadr. Eski Yunandaki ehir devletlerini anlatan polisin ynetimine ilikin iler ve faaliyetler anlamnda kullanlan politika zamanla farkl anlamlar kazanmtr. Gnmzde siyaset, hem gnlk dilde hem de bilim alannda farkl anlamlarda kullanlmaktadr. Devlet ynetimine ilikin her trl faaliyetler anlamnda kullanlmaya devam edildii gibi iktidar mcadelesi anlamnda da kullanlmaktadr. Bakalarn etkileme anlamndaki iktidarn ele geirilmesi iin verilen mcadele de siyaset olarak tanmlanmaktadr. Bunun yannda toplumda maddi ve manevi deerlerin son aamada zora dayal olarak datlmas sreci, toplumun genelini ilgilendiren konularn son tahlilde meru zora bavurularak dzenlemelerin yaplmas da siyaset kavramyla ifade edilmektedir. Grld gibi siyasetin geni bir kullanm alan mevcuttur ve tek bir tanmla snrlandrlmas mmkn deildir. Siyaset Biliminin ortaya kmasnda katks bulunan belli bal dnrlerin siyasete ilikin dncelerini aktarmak. Siyaset olgusunu konu alan Siyaset Biliminin uzun bir tarihsel gemii bulunmaktadr. Eski Yunan dnrleri Platon ve Aristotelesten ada siyaset bilimcilerine kadar pek ok kii bu bilim dalnn gelimesinde nemli katklar olmutur.
A M A
Devlet yneticilerinin kimler olmas gerektiine ilikin dncelerini aklayan Platonun idealizmine karlk Aristoteles gereklii benimsemi ve devletin temel amacnn en yksek iyiyi ve iyi yaamay temin olduuna ynelik analizler yapmtr. Ortaa boyunca dinin etkisinde kalan siyaset dncesinde, 16. yzyln balarnda, N. Machiavelli mehur Prens kitabyla byk bir yenilik yapm ve siyaseti gerekilie ynlendirmitir. Siyaseti iyi ve kt gibi ahlaki kavramlarla deil rasyonelikle deerlendiren Machiavelliyi takip eden Montesquieu, gler ayrl ilkesiyle nemli bir katk yapmtr. Sosyal bilimlerin kurulduu 19. yzylda pozitivist yaklamla A. Comte, diyalektik yntemle K. Marx, demokrasinin geliimine ilikin analizlerle A. de Tocqueville gibi isimlerin katks siyaset dncesinde yeni almlar getirmitir. 20. yzyln balarnda M. Weberin toplumsal eylemi merkeze alan yaklam yeni bir bak sunmutur. Siyaset Biliminin geliiminde slam dnyasnda yetimi dnrlerin de katklar nemlidir. Genellikle slam dnrleri siyasete ilikin dnce ve tavsiyelerini siyasetname/nasihatname tr eserlerde dile getirmilerdir. Bilimlerin tasnifinde Siyaset Bilimine de yer veren dnrler deiik konularda katklar yapmlardr. Farabi, Gazali, Maverdi, bn Haldun, Nizaml-mlk, Koi Bey, bn Teymiye gibi pek ok dnr eserlerinde siyasete ilikin konularn tartmalarn yapm ve geriye nemli katklar brakmlardr.
21
AM A
ada Siyaset Biliminin konusu, kapsam, yntemi ve tekniklerini aklamak. ada Siyaset Biliminin konusu, siyasetin tanmna gre deiiklik gstermektedir. Klasik Siyaset Biliminin konusu, devlet ve devlete ilikin faaliyetlerken gnmzde bu anlay deimi olup genel olarak kabul gren siyasetin iktidar mcadelesi eklindeki tanmndan hareketle bu bilimin konusu iktidar, g ve otorite olarak kabul grmtr. Ne var ki toplumsal hayatn her dzeyinde varolan iktidarn konu olarak benimsenmesi bu bilimin alann ok genileteceinden siyasal iktidarla snrlandrlmtr. ada Siyaset Biliminin temel konusunun siyasal iktidara ilikin faaliyetler, kurumlar ve ilikiler olduu belirtilebilir. Siyaset Biliminin kapsam konusunda, genellikle UNESCOnun 1948 ylndaki Paris toplantsnda benimsenen ve siyaset teorisi, siyasal kurumlar, siyasal gler ile uluslararas ilikilerin yer ald tablo benimsenmekte ise de ulusal farkllklar ve ihtiyalar dikkate alan farkl yaklamlarn da tercih edildiini grmekteyiz.
Bir toplumsal bilim olan Siyaset Bilimi de dier bilim dallar gibi tmevarm veya tmdengelim yntemlerini kullanmaktadr. nceleme konusu olan olgunun nitelii ve artlar dikkate alndnda tercih edilen yntemin de fark olaca aktr. Siyasal olgularn incelenmesinde deiik teknikler kullanlabilmektedir. Herhangi bir siyasal olgunun farkl yaplarnn ortaya konulmasnda karlatrmal analiz, belli bir toplumdaki mevcut durumu tespit etmek iin alan aratrmas, benzer olay ve olgular ortaya koymak iin rnek olay gibi farkl teknikler kullanlmaktadr. Toplumsal hayatn ve gerekliin en nemli boyutunu temsil eden siyaset olgusu, ada toplumsal bilim dnyasnda bilimsel almalarn nemli bir konusunu oluturmaktadr. Siyaset Bilimi, bamsz bir bilim dal olarak kendine zg konu, yntem ve tekniklere sahip olup bu alanda yaplan inceleme ve aratrmalarla yetkinlii herkes tarafndan kabul edilmi bir bilim daldr. Dier lkelerde olduu gibi Trkiyedeki niversitelerin lisans ve lisans st programlarnda Siyaset Bilimi bamsz bir bilim dal olarak retilmekte ve aratrmalar yaplmaktadr.
22
Siyaset Bilimi
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Eski Yunan dnr Platonun siyasete ilikin kitabnn addr? a. Devlet b. Prens c. Politika d. Kanunlarn Ruhu e. Siyasetname 2. Siyaset kelimesi ile ilgili olarak aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Siyaset kelimesi Arapadan Trkeye gemitir. b. Siyaset ile at bakcs ve terbiyecisi anlamndaki seyis kelimesi ayn kkten gelmektedir. c. Siyaset kelimesi ehirlerin ve insanlarn ynetiminde kullanlm ve insanlar ynetme sanatn ifade etmitir. d. Osmanl Devletinde siyaset kavram iktidar mcadelesi anlamnda kullanlmtr. e. Siyaset kelimesinin Bat dillerindeki karl politikadr. 3. D. Easton siyaseti hangi anlamda kullanmtr? a. Herhangi bir konuda izlenen yol anlamnda. b. Farkl toplum kesimlerinin iktidar mcadelesi anlamnda. c. Devlet ynetimine ilikin her trl faaliyetler anlamnda. d. Maddi ve manevi deerlerin otoriteye dayal olarak datlmas sreci anlamnda. e. Herhangi bir kalabal ya da bir grup insan gruh deil de toplum yapan husus anlamnda. 4. Aadakilerden hangisi N. Machiavellinin dncelerini yanstmaz? a. Siyaset din ve ahlak kurallarna uygun olarak yaplmaldr. b. Hkmdarlar siyasi hedeflere varabilmek iin her eyi gze almaldrlar. c. Siyasetin kurallar ile din ve ahlak kurallar ayn deildir. d. Siyasi amaca ulamak iin gerekirse g ve kuvvet kullanmaktan kanmamak gerekir. e. Siyasetin amac devletin ele geirilmesi ve elde tutulmasdr. 5. Aadaki ifadelerden hangisi K. Marxa gre yanltr? a. Siyaset, siyasetilerin ve yneticilerin aralarndaki mcadele ile aklanr. b. Siyaset bir st-yap kurumudur ve onu belirleyen temel faktr retim glerininin oluturduu alt-yap kurumudur. c. Toplumsal deimenin ve dinamizmin temelinde retim ilikilerindeki deiim ile snflar arasndaki menfaat atmas yatmaktadr. d. Toplumsal gereklii diyalektik metotla ve toplumsal deiimi de retim gleri ve retim ilikileri ile aklamak gerekir. e. Siyaset zerk bir kurum deildir, alt-yap kurumlar tarafndan belirlenir. 6. Siyasi iktidarn temel elerinden olan otoriteyi geleneksel otorite, karizmatik otorite ve hukuki/rasyonel otorite eklinde e ayrarak analiz eden dnr kimdir? a. K. Marx b. Montesquieu c. M. Weber d. A. Comte e. Aristoteles 7. Eski Yunan dnr Aristotelese gre devletin temel amac nedir? a. Vatandalarn gven iinde yaamasn temin etmek. b. En yksek iyiyi ve iyi yaamay salamak. c. Savalarda baarl olmak. d. Demokrasiyi iletmek. e. Vatandalarn refah seviyesini ykseltmek. 8. Aadakilerden hangisi siyasetname trndeki eserler iin doru deildir? a. Siyasetnameler hem bir siyaset hem de bir ahlak kitabdr. b. Siyasetnameler hkmdarlar iin kaleme alnmlardr. c. Siyasetnameler temelde fkh kitaplar olup hkmdarlarn izleyecekleri siyaseti gsterirler. d. Siyasetnamelerin dier bir ad da nasihat-nmedir. e. Siyasetnameler ahlak ilkelerine uymayan kt ynetimlerin zararl sonularna dikkat ekmeye alrlar.
23
9. Aadakilerden hangisi Siyaset Biliminin temel dallarndan biri deildir? a. Siyasal kurumlar b. Sosyal siyaset c. Uluslararas ilikiler d. Siyaset felsefesi e. Uluslararas hukuk
Yaamn inden
Siyaset uval Deldirmemektir! Siyaset, un uvaln patlatmama sanatdr. Rivayet olunur ki, Muhyiddin ibn Arab bir gn skenderiye limannda gemiden un boaltmakta olan hamallar seyretmektedir. Ba hamal ykseke bir yere km srekli talimat vermektedir: Enes, evladm, uval siyasetle tut. Malik, olum, uval siyasetle ta. Ahmet, yavrum, uval siyasetle indir! bn Arab hamalbana yaklar ve uval siyasetle indirmenin ne manaya geldiini sorar. Cevap: Siyasetle indirmek, uval patlatmamaktr. Patladktan sonra, dnmenin faydas yoktur! (...). Kaynak: zel, M. (07 Kasm 2002). Siyaset, uval deldirmemektir!, Yeni afak.
10. Aadakilerden hangisi islam dnr bn Haldunun bir topluluun ilkel hayattan medeni hayata, aile, airet ve kabile birliklerinden devlet yapsna geite etkili olduunu savunduu, topluluun dayanma ruhu, cemaat ruhu, grup duygusu, kabilecilik, kan ba, toplumsal dayanma gibi anlamlarda kulland kavramdr? a. Cemaat dayanmas b. Din ba c. Birlik ruhu d. Asabiye e. Organik dayanma
24
Siyaset Bilimi
Okuma Paras 1
El-Medinetl-Fzladan! Byk topluluk, yeryzndeki btn insanlardan ibarettir. Ortancas, yeryzndeki [ayr ayr] milletlerden teekkl eder. K ise bir milletin topraklarnda oturan ehir halkndan ibarettir. Eksik topluluk ise, ky, mahalle, sokak veya ev halkndan teekkl eder. Evden kk olan kulbe de bu cmledendir. Mahallenin ve kyn her ikisi de ehre tbidir; u farkla ki ky, ehre hdm olmas itibariyle; ehre bir cz olmasyla tbidir. Bu kabilden ev, sokan bir cz, ehir millet topraklarnn bir cz, millet de dnya nfusunun bir cz saylr. Mamafih hayrn efdal ve kemlin ls -ehirden ufak olan topluluk merkezlerinde deil- ehirlerin snrlar iinde elde edilir.(...) ()ehri tekil eden unsurlar, yaradlta eitli ve birbirlerinden stn yapdadrlar. Bunlarn arasnda riyaset vazifesini gren bir insanla, mertebece ona yakn baka kimseler bulunur. Bunlarn her biri, kendi kabiliyet ve melekelerini reisin gayelerine uygun bir surette kullanr. Bu yksek rtbe sahiplerinin emrinde baka kimseler bulunduu gibi, bunlarn da emrinde bakalar bulunur. Mertib silsilesiyle bylece alala alala nihayet en aa tabakalara varlr ki bu sonuncular, artk bakalarna emretmeyip yalnz aldklar emirleri yerlerine getirirler.(...) Fzl ehrin reisi de gelii gzel herhangi bir adam olamaz. Riyaset iki eyle olur. Birisi reisin riyasete tabiat ve yaradl ile mstaid bulunmasiyle; dieri reisin heyetce ve irdi melekesi ile riyasete mastaid bulunmasiyle. (...) Chil ehir yle bir ehirdir ki, halk, saadeti ne tanrlar ne dnrler. Kendilerine retilse bile ne onu kabul ederler ne de ona inanrlar. Onlar ancak shhat, servet, ehvet, serazad olmak, sayg ve itibar kazanmak gibi zevahire, hayatn gayesi nazariyle bakarlar. te bu eylerin her biri cahil ehir halknca birer saadet saylr. Onlarn en byk saadetleri de btn bu eylerin bir arada toplanmasdr... Kaynak: Farab (1990). El-Medinetl-Fzla, ev. Nafiz Danman, stanbul: MEB Yaynlar, s. 79-91.
Okuma Paras 2
Mukaddimeden bn Haldun, bedevi cemiyetlerin, iptida airet ve kabilelerin sevk ve idaresine riyaset (bakanlk), hadarlerinkine mlk (hkmdarlk, saltanat) adn vermektedir. Hadar bir cemiyetin banda melik (hkmdar, sultan, padiah) vardr ve hkmdarn bir mlk (devleti) ve devletin tekilt bulunmaktadr. Bedev cemiyetlerin banda ise bir reis (bakan) vardr ama reisin bir devleti ve devlet tekilt bulunmamaktadr. Fakat gerektiinde banda reisin bulunduu kabilenin genci, yals, erkei, kadn onun etrafnda birleerek fedakr ve cesur birer asker oluverir. Tehlike ve ihtiya, btn kabileyi yekvcut bir asker birlik hline getirebilir. (...) (B)edev bir cemiyette dil ve msavat reislik tarznda bir idare vardr. Toplum; reisi, bir byk ve baba olarak kabul etmitir, reisin siyaseti, asker ve emniyet tekilt olmad iin, verdii hkm mutlaka istiareye ve ikna etmeye dayanr. Kendine has meziyet ve fazileti, ahs haslet ve kabiliyetleri sebebiyle cemiyetin btn fertleri severek ve gnll olarak ona itaat eder, tavsiye ve ikazlarna nem ve deer verirler. Onun en byk istinatgh ve mhim meyyidesi, toplumdaki gelenek ve greneklerin bu ekilde teekkl etmesidir. Cemiyette kanun ve kaide, treden ibarettir. Reis asalet ve kudret sahibidir, belli bir soydan gelmi, asabiyete sahip olmu, mcadelelerde ehliyet ve liyakatn kabul ettirmitir. Ksaca, reisin, bedevi bir cemiyeti sevk etmesi tamamiyle rehberlik tarzndadr.(...) Hadarilerde ve ehirlerde grlen mlk ve devlet tekilat ile ona dayanan sevk ve idare, tegallbe, galibiyete, kahra ve istilya dayanr. Bedevilikte reisin hkmne itaat mecburiyeti yoktur veya onun hkmne itaat etmek trenin icabdr. Toplumda kabul grd lde reisin emirleri geirlilik kazanr, ona muhalefet etmenin meyyidesi yoktur. Halbuki melikin ve hkmdarn ferman kesindir, ona muhalefet lmle neticelenebilir. Ksaca riyasetle mlk, reisle melik birbirinden farkl eylerdir. Riyaset ve reis iptida toplumlardaki vasat ve artlarn, mlk ve melik hadari toplumlardaki itima vasat ve artlarn mahsuldr. (...) Mlk tarznda olan siyaset, idare ve icraat galebe ve kahra dayanr. ktidar ve hakimiyet, galip ve kahir olanndr. Her trl murakabe ve meyyideden uzak olan bu idare tarz sorumsuz olduundan keyfilie ve zulme aktr; istismara ve suistimale elverilidir. Hkmdarlk -ehil olsun veya olmasn- padiahn ocuuna intikal eder; mlk melikin oluna miras kalr. Mlk tarzndaki siyaset ve idare, hukuk statsn esasta kendisi tayin eder. Mlkn menfaati ve maslahat icap ettirdii zaman, dini hkmlere bakmadan olumlu veya olumsuz tavrn ortaya koyar. Bunun byle olmas gayet tabiidir. Kaynak: Uluda, S. Mukaddime. I. s.135-8.
25
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. a 2. d 3. d Yantnz yanl ise Eski Yunan Dnrlerinde Siyaset konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Siyaset ve Politika Kavramlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Deerlerin Otorite Yoluyla Datlmas Anlamnda Siyaset konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Modern Dnemde Siyaset konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise 19. Yzylda Siyaset konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise 19. Yzylda Siyaset konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Eski Yunan Dnrlerinde Siyaset konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Siyasetnameler ve Layihalar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Siyaset Biliminin Kapsam konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise slam Dnyas ve Siyaset Bilimi ile bn Haldun konusunu yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 2 K. Marxn diyalektik metodunda siyaset baml bir olgu olarak ele alnr. Tpk kltr, din, sanat, vb. st yap unsurlar gibi siyaset de ekonomik alt yapya yani retim ilikilerine bamldr. Marxa gre siyaseti, siyasetiler ve yneticiler arasndaki mcadele ile aklayamayz. nk bu mcadele, aslnda snflar arasndaki mcadelenin bir parasdr ve bu zellii ile retim tarzna baldr. Kapitalist retim tarzn dikkate alarak sylemek gerekirse, burjuvazi ile ii snf arasndaki giderilmesi mmkn olmayan uyumazlk, yani ii snfnn burjuvazi tarafndan smrlmesi ile ortaya kan mcadelede siyaset aslnda burjivazinin karlarna hizmet etmek zere vardr. Bu anlamda ekonominin siyaset zerindeki mutlak belirleyicilii Marx iin vazgeilmez bir dncedir. Sra Sizde 3 Siyaset Biliminin kapsam konusunda farkl uygulamalar dikkat ekmektedir. Bu konuda yazlm kitaplarn ieriklerinde ortak noktalar ve konular ne ksa da ulusal ve yerel farkllklardan kaynaklanan deiik ierikler de gzden kamamaktadr. Mesela Michael G. Roskin, Robert L. Cord, James A. Medeiros ve Walter S. Jones tarafndan yazlm Political Science: An Introduction, (Pearson, 2011), adl eserin iindekilerine bakldnda u konularn ele alndn gryoruz: Siyasetin temelleri (teoriler, ideolojiler, devletler, anayasalar, rejimler), siyasal davranlar (siyasal kltr ve kamuoyu), siyasal etkileimler (siyasal iletiim, bask gruplar, partiler, seimler), siyasal kurumlar (yasama, yrtme ve brokrasi, yarg), siyasal sistem ne yapar? (siyasal ekonomi, siyasal g kullanm, uluslararas ilikiler). Andrew Heywoodun Politics, (Third Edition, New York, Palgrave Macmillan, 2007) adl kitabn iindekilerinde u konular gryoruz: Siyaset teorileri (siyaset nedir?, hkmetler, sistemler ve rejimler, siyasal ideolojiler, demokrasi, devlet), milletler ve kreselleme (milletler ve milliyetilik, kresel siyaset, milletalt siyaset), siyasal etkileim (ekonomi ve toplum, siyasal kltr, kimlik ve meruluk, kitle iletiimi ve siyasal iletiim, temsil, seimler ve oyverme, siyasal partiler ve parti sistemleri, gruplar ve menfaatler ve hareketler), hkmet sistemleri (anayasalar, hukuk ve yarg, parlamentolar, yrtme gc, brokrasi, askeri g ve siyasal gler), siyasa ve performans (siyasa sreleri ve performans sistemi).
4. a 5. a 6. c 7. b 8. c 9. b 10. d
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Siyaset Bilimi literatrnde siyaset esas itibariyle farkl anlamda kullanlabilmektedir: i) devlet ynetimine ilikin faaliyetler; ii) iktidar mcadelesi; iii) deerlerin otorite yoluyla datlmas. Siyaset, Aristotelesin kavrama ykledii anlama benzer bir biimde, baz Siyaset Bilimi kitaplarnda, iyi yaamay temin etmeye ynelik devlet ynetimi ile ilgili iler anlamnda kullanlmaktadr. Siyaset bilimi bamsz bir disiplin olarak gelitike, siyaset sadece devletle ilgili iler anlamnda deil, kapsama alan devleti aacak biimde iktidar mcadelesi anlamnda kullanlmaya balanmtr. Farkl bireylerin ya da gruplarn dierleri zerindeki ayrcalklarn srdrmesine hizmet etmesi asndan siyaset aslnda bir iktidar mcadelesini temsil etmektedir. Son olarak, D. Easton toplumun yaratm olduu ortak maddi ve manevi deerlerden kimlerin, nasl ve ne kadar pay alacaklarna iaret eder bir biimde, siyaseti, deerlerin otorite yoluyla datlmas anlamnda kullanmaktadr.
26
Siyaset Bilimi
Yararlanlan Kaynaklar
Bunlara karlk Blent Daverin Siyaset Bilimine Giri (Ankara, Siyasal Kitabevi, 1993) adl eserinin iindekilerine bakldnda unlar gryoruz: Temel kavramlar (siyaset ve politika terimleri, siyaset sanat, siyaset bilimi), siyasetin temelleri (psikolojik temeller, siyasetin sosyolojik temelleri, ekonomik temeller), siyasal kurumlar (hukuk ve devlet, devlet tekilat), siyasal hayat ve davranlar (siyasal katlma, siyasal etki, siyasal partiler, bask ve menfaat gruplar, kamuoyu, siyasal ideolojiler, propaganda). Ahmet Taner Klalnn Siyaset Bilimi (Ankara, mge kitabevi, 1997)nin iindekilerinde unlar yer alyor: Siyaset bilimi nedir, siyasal yaamn etkenleri (alt yapsal etkenler, st yapsal etkenler), siyasal yaamn boyutlar, (birey, kk gruplar, toplumsal snflar, toplum), siyasal gler (siyasal partiler, bask gruplar, sekinler). Grld gibi farkl Siyaset Bilimi kitaplarnda genellikle ortak konular varsa da tamamen farkl konular da yer almaktadr. Siyaset, siyaset teorisi, siyasal kurumlar, siyasal gler, seimler gibi konular ortakken kreselleme, federalizm, demokratikleme, ulus alt sistemler gibi farkl konular da dikkat ekmektedir. Akn, E. (1997). Bilim ve Siyasal Sistem. Ankara: Birey ve Toplum Yaynlar. Aristoteles. (1983). Politika. ev. Mete Tunay, stanbul: Remzi Kitabevi. Aron, R. (1986). Sosyolojik Dncenin Evreleri. Ankara: Trkiye Bankas Kltr Yaynlar. Bosworth, C. E. (1997). Siysa, The Encyclopedia of Islam. New Edition, Vol. IX, Leiden. am, E. (1987). Siyaset Bilimine Giri. stanbul: Der Yaynlar. arc, M. (1991). Asabiyet, TDV slam Ansiklopedisi. Cilt:III, stanbul: TDV Yaynlar. Dahl, R. A. (1991). Modern Political Analysis. Fifth Edition, New Jersey: Prentice-Hall International Editions. Danman, Z. (1997). Koi Bey Risalesi. stanbul: MEB Yaynlar. Daver, B (1993). Siyaset Bilimine Giri. Ankara: Siyasal Kitabevi Yaynlar. De Tocqueville, A. (1994). Amerikada Demokrasi. ev. hsan Sezal-Fato Dilber, Ankara: Yetkin Yaynlar. Duverger, M. (1984). Politikaya Giri. ev. Samih Tiryakiolu, stanbul: Varlk Yaynlar. El-Maverdi, E. (1976). el Ahkmus-Sultniyye. ev. Ali afak, stanbul: Bedir Yaynevi. El-Mverdi, E. (2000). Siyaset Sanat. ev. Mustafa Sarbyk, stanbul: Krkambar Kitapl. Erkal, M. (1988). el-Ahkmus-Sultaniyye, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi. Cilt: I, stanbul: TDV Yaynlar. Erylmaz, B. (2002). Brokrasi ve Siyaset: Brokratik Devletten Etkin Ynetime. stanbul: Alfa Yaynlar. Es-Selib, E. (1997). Hkmdarlk Sanat (Adbul-Mulk). ev. Sait Aykut, stanbul: nsan Yaynlar. Farab. (1990). El-Medinetl-Fzla. ev. Nafiz Danman, stanbul: MEB Yaynlar. Farab. (1990). hsal-Ulm (limlerin Saym). ev. Ahmet Ate, stanbul: MEB Yaynlar. Fedayi, C. (2011). Siyaset Bilimi. Ankara: Kadim Yaynlar. Fndkolu, Z. F. (1965). ktisat Sosyolojisi Asndan Sosyalizm. stanbul: stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Yaynlar. Girdner, E. J. (1996). People and Power/An Introduction to Politics. stanbul: Literatr Yaynlar.
27
Gulbenkiyan Komisyonu. (1996). Sosyal Bilimleri An. ev. irin Tekeli, stanbul: Metis Yaynlar. Hassan, . (1988). bn Haldunun Metodu ve Siyaset Teorisi. stanbul:Toplumsal Dnm Yaynlar. bn Haldun. (1980). Mukaddime. Cilt: I, II, III, Tercme: Zakir Kadiri Ugan, stanbul: MEB Yaynlar. bn Haldun. (1982). Mukakdime. Haz. Sleyman Uluda, Cilt: I, II, stanbul: Dergh Yaynlar. bn Teymiye. (1985). Siyaset/es-Siyeset-eriyye. ev. Vecdi Akyz, stanbul: Dergah Yaynlar. Kalaycolu, E. (1984). ada Siyasal Bilim/Teori Olgu ve Sreler. stanbul: Beta Basm Yaym Datm. Kapani, M. (2000). Politika Bilimine Giri. 12. Basm, stanbul: Bilgi Yaynevi. Laski, H. (1966). Politikaya Giri: Sosyalist Siyaset Anlay. ev. Ali Seden, stanbul: Remzi Kitapevi Yaynlar Kltr Serisi: 41. Levend, A. S. Siyaset-Nameler, Trk Dili Aratrmalar Yll Belleten. Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar. Lewis, B. (1984). Siysa, In Quest of An Islamic Humanizm iinde, Ed. A. H. Green, Cairo: American University in Cairo Press. Machiavelli. (1984). Prens. talyancadan ev. Nazm Gven, stanbul: Anahtar Kitaplar Yaynevi. Mverdi, el-Ahkmus-Sultaniyye. Morris G. C. (1997). Montesquieu ve Siyasi Tecrbenin eitleri, Siyasi Dnce Tarihi. Ed.: David Thomson, ev. Ali Yaar Aydoan ve dierleri, stanbul: ule Yaynlar. Mumcu, A. (1985). Osmanl Hukukunda Zulm Kavram. Ankara: Birey ve Toplum Yaynlar. Najjar, F. M. (1984). Siyasa in Islamic Political Philosophy, Islamic Theology and Philosphy. Ed. By Michael E. Marmara, Albany: Studies in Honor of George E. Havran. Nizamlmlk. (1981). Siyasetname (Siyerul-mlk). ev. Nurettin Bayburtlugil, stanbul: Dergh Yaynlar. zel, M. (2002). Siyaset, uval deldirmemektir!, Yeni afak, 17 Kasm. Platon (Eflatun). (2001). Devlet. nc Basm, ev. Sabahattin Eyubolu-M.Ali Cimcoz, stanbul: Trkiye Bankas Kltr Yaynlar. Prlot, M. (1972). Politika Bilimi. ev. Nihal nol, stanbul: Varlk Yaynlar. irvani, H. H. (1965). slamda Siyasi Dnce ve dare. ev. Kemal Kuu, stanbul: rfan Yaynevi.
Turan, . (ty.). Siyasal Sistem ve Siyasal Davran. stanbul: Der Yaynlar. Turti, M. (1995). Sircul-Mlk/Siyaset Ahlak ve lkelerine Dair. Said Aykut, stanbul: nsan Yaynlar. Vergin, N. (2010). Siyasetin Sosyolojisi/Kavramlar, Tanmlar, Yaklamlar. 7.Bask, stanbul: Doan Kitap. Weber, M. (1985). Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu. ev. Zeynep Aruoba, stanbul: Hil Yaynlar. Weber, M. (1998). Sosyoloji Yazlar. ev. Taha Parla, 2. Bask, stanbul: letiim Yaynlar. Weber, M. (2006). Meslek Olarak Siyaset. ev. Afar Timuin-Mehmet Sert, stanbul: Chiviyazlar Yaynlar. Ycel, Y. (Yaynlayan) (1974). Kitb- Mstetb. Ankara: Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Yaynlar.
Yararlanlan nternet Adresleri

www.aristotelesarastirmalari.com http://en.wikipedia.org http://en.wikipedia. org/wiki/Plato www.biyografim.net http://www.arqnet.pt/portal/teoria/ aron_montesquieu. html http://tr.wikipedia.org/wiki/Karl_Marx http://www.e-sosyoloji.com/weber.htm http://tr,wikipedia.org/wiki/Farabi http://communucationtheory.org/lasswells-model/
2
Amalarmz
ktidar Siyasal ktidar Egemenlik
SYASET BLM
Bu niteyi tamamladktan sonra; ktidar ve siyasal iktidar kavramlarn tanmlayabilecek, Egemenlik kavramn tanmlayp, kreselleme ve egemenlik ilikisini yorumlayabilecek, Meruluk, otorite tiplerini ve meruluun siyasal sistemler iin nemini aklayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Meruluk Otorite
indekiler
KTDAR EGEMENLK MERULUK
Siyaset Bilimi
Siyasetin Dili: Kavramlar, Kurumlar
Siyasetin Dili: Kavramlar, Kurumlar

KTDAR
ktidar, Siyaset Bilimi literatrnn ana kavramlarndan birisidir. Siyasal olgularn bilimsel olarak zmlenmesi srecinde iktidarn ne olduu, nasl ortaya kt, nasl iledii ve nasl paylald meselesi zerine yaplan tartmalar ok nemli yer tutar. Siyaset literatrnn dier temel kavramlarndan egemenlik ve meruluk iktidarn sfatlarndandr. Etimolojik olarak kudret kelimesinden treyen ve mlk, erk, saltanat, kontrol edebilme gc gibi anlamlara gelen iktidar; genel anlamda bir bireyin yahut bireyler topluluunun kendi istekleri dorultusunda, rzalar olup olmadna bakmakszn dier insanlarn davranlarn etkileyebilme, ynlendirebilme veya denetleyebilmesi; toplumu ynetme, ynlendirme gc, bu gc elinde bulunduran otorite, iliki veya organ anlamna gelmektedir. Ayrca iktidarn, bakalarnn davranlarn kontrol edebilme kapasitesi anlam da vardr. Sosyal bilimlerde iktidarn tanmlanmasnda ska gnderme yaplan Max Webere gre ise iktidar, bir toplumsal ilikide, bir kii ya da grubun kendi iradesini, direnleri ap yerine getirme olanadr. Yani iktidar bir toplumsal iliki, sosyal yaam dzleminde var olur. nsanlar arasndaki farkllklar, toplumsal Resim 2.1 yaama eitsizlik olarak yansr. Baz insanlar Antonio Gramsci: daha gl, bazlar zayf, daha zengin veya 1891-1937 yllar daha fakir olabilir. Bu farkllklar bir kii ya arasnda yaam talyan yazar, da grubun itaat retme becerisini elde etmepolitikac, siyaset lerine yani muktedir olmalarna yol aar. Yifelsefecisi ve ne bu farkllklar, toplumlarn hiyerarik oladilbilimci. rak rgtlenmelerine neden olmaktadr. ktidar en genel anlamyla bir kii ya da grubun dier kii ya da gruplar kendi arzusu ve dncesi dorultusunda etkileyip ynlendirebilmesi olarak tanmlandnda iktidarn her trden toplumsal ilikide var olduu sonucuna varlr. Bir etkileme, belirleme becerisi olarak iktidarn farkl yzleri, boyutlar ortaya kar. ktidar bazen karar verme, gndem belirleme, Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Antonio_Gramsci gndemi saptrma becerisi olabilecei gibi bazen de hegemonik (ikna ederek, bilin ina ederek -A. Gramsci) tarzda bakalarnn dncelerini, isteklerini veya ihtiyalarn be-
30
Siyaset Bilimi
SIRA SZDE
DNELM S O R U
lirleme (S. Lukes) eklinde ortaya kabilir. Bir anlamda iktidar ilikisinin bir taraf (A), karyla atsa da dier taraf (B) etkiler; Bye gerek karnn ne olduu retilir, Bnin durumu belirlenir, onun iin eriilebilir olan bilgiler ynlendirilebilir. Bu adan propaganda, ideoloji alama, psikolojik kontrol gibi uygulamalar da iktidarla ilgilidir. SIRA SZDE Bu yolla insanlarn tercihleri bile belirlenebilir. Bylece baz meseleler kamusal tartmann dnda tutulabilir. Bu adan iktidarn bir grnen ak ileyii bir de dorudan gzlemlenemeyen vardr. rnein bir iktidar gndemi belirleyerek, tartmalaD N E L ileyii M r snrlandrarak, hakikatin ne olduunu belirleyerek, slah ederek, normalletirerek, bilgiyle birleerek (M. Foucault) istenilen kararlarn kmasn salayarak ileyebilir. O R U daha da etkili olabilir. Hatta bu tr Sileyi Propaganda D fikir psikolojik kontrol gibi uygulamalar kiilerin tercihlerini, K K Aalama, T dncelerini biimlendirir ve bu adan iktidar ilikilerinde nemli rol oynarlar.
SIRA SZDE
DKKAT
Baskn bir iradenin, bireyler ve gruplar zerine dayatlmasdr iktidar. Bu hakimiyeti M. Foucault, 1926dayatmann ok eitli yollar olabilir. Michel AMALARIMIZ AMALARIMIZ 1984 yllar Foucaultnun ifadesiyle iktidar, ebeke, a arasnda yaayan Fransz dnr. benzeri bir rgt araclyla iler. ktidar K T A P K T A P tm toplumsal dzlemlerde birtakm stratejiler gelitirir (bu stratejiler sadece yneticilerin iktidarndan ibaret deildir) ve iktidar tm TELEVZYON TELEVZYON topluma yaylmtr. ktidar tek merkezli deildir. Bu ebekenin, an bir tarafnda bilgi, dier tarafnda bilim, cinsellik, ekonomi, din vs. olabilir. Yani sosyal ilikiler anda tek NTERNET NTERNET bir iktidar deil, bu ebekenin farkl kollarnda ileyen iktidarlar vardr. Hatta F. Nietzsche, hayatta kalma-yaama ile iktidar iraKaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Michel_Foucault desi, istenci arasnda zorunlu bir iliki olduunu iddia ederek tm yaamn aslnda iktidarn artrlmasna ynelik bir aba olduunu belirtir. Siyasal sistem, bir ktidar toplumsal hayatn ayrlmaz bir paras, ayn zamanda toplumsal dzenin toplumda siyasi iktidar yetkisi kullanan kurumlarn ana dayanadr. Siyaset en genel anlamyla bir kollektivite (toplum, topluluk) adbelli bir dzenlilik ve na balayc kararlar alma ve yrtme sreci olarak tanmlandnda, her toplumkarlkl etkileim iinde oluturduklar btnlk. sal oluum kendine zg bir siyasal sistem (rejim) gelitirir. Bu siyasal sistem ayn zamanda toplumsal dzeni tesis edecek ve iletecek iktidar elde etme mekanizmalarnn neler olduu ve iktidarn nasl iletileceini belirleyen iktidar yaplar oluturur. te bu yaplarla beraber iktidar sahipleri herkesin uyaca kurallar koyarlar. Bu adan iktidar, toplumsal ilikilerin bir dzen iinde ilemesini salar.
Resim 2.2
SIRA SZDE
ktidarn Kaynaklar ve Teknikleri

Bakalarnn davranlarn etkileyebilme gcne sahip olmak, baz aralara ve farkllklara sahip olmay gerektirir. Dierleri zerinde bir etki kurabilmek, bir farkllk ya da dierlerinin sahip olmad aralar kullanabilmeyi gerektirir. Bu farkllklar veya aralar maddi olduu kadar maddi olmayabilir de. Ekonomik zenginlik, fiziki g, silah gc gibi maddi farkllklarn yannda bilgi, yetenek, stat, kiilik zellikleri gibi maddi olmayan farkllklar iktidar ilikisinde birer kaynaa dnr. ktidarn farkl kaynaklar ve farkl biimleri vardr.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
2. nite - Siyasetin Dili: Kavramlar, Kurumlar S O R U
DNELM S O R U
31
ktidarn fiziksel, ekonomik ve sembolik olmak zere kayna vardr. DKKAT Bir iktidar ilikisi servete, konuma, bilgiye, karizmaya dayanabilir ya da sadece SIRA SZDE otoriteden kaynaklanabilir. Ayn ekilde iktidarn farkl grnmleri de olabilir. ktidar bazen etkileme, zorlama, ynlendirme, zor kullanma bazen de denetim biiminde karmza kabilir. ktidarn amalar da farkl olabilir. AMALARIMIZ ktidarn amac bireysel, toplumsal olabilir; siyasal veya iktisadi olabilir ya da istikrarl bir siyasal dzen olabilir. Ksaca iktidar bu ynyle toplumsal yaamn birok alannda yer alr ve farkl kaynaklara bal olarak ortaya kar. K T A P Toplumsal dzlemde ileyen iktidarn kayna fiziksel (zor kullanma gc, kuvvet kullanm), ekonomik (maa, dllendirme) veya sembolik (sayg, prestij, propaganda, meruluk) olabilir. Bu kaynaklara bal olarak iktidar, T E L E V Z kaba Y O N kuvvete, parasal gce, itibara veya otoriteye dayal olarak elde edilip uygulanabilir.
N T kuvvet E R N E T kullanmFiziksel kaynak kapsamnda, denetim kurmann en nemli arac dr. Kuvvet kullanm, fiziksel kaynaa dayal olarak polis ve askeri g rneindeki gibi maddi olabilir. Ama her kuvvet kullanm maddi olmak durumunda deildir; zor kullanma tehdidi, yldrma, sindirme, korkutma, sembolik iddet bask ve denetim iin fiziksel kaynaa dayal kuvvet kullanm rnekleridir. Bir iktidar ilikisinde fiziksel kaynaa dayal olarak kuvvet kullanm yasal ya da meru olabilecei gibi yasa d ya da gayrimeru olabilir. rnein, genel arama tarama kapsamnda polisin kimlik sormas yasal bir kuvvet kullanmdr ama ayn polisin kendi ocuunu dverek cezalandrmas, yasa d kuvvet kullanmn rnekler. Her iki iliki de fiziksel kaynaa dayal kuvveti ara olarak kullanan bir denetim, iktidar ilikisidir ve bu kaynaa dayal iktidar ilikilerinde ska bavurulan teknik, zor kullanmadr. Zor kullanma iktidar ilikilerinin en grnr zelliklerinden biridir. Hatta modern toplumlarda devletin kulland en stn iktidar olan siyasal iktidarn en nemli ayrt edici zellii, meru zor kullanma tekelini elinde tutmasdr. En kibar ileyen modern demokratik toplumlarda bile nihai ikna arac iddettir. Zira, iddet aralar zerindeki denetim ve bu denetimi iletecek polis, asker tekilatlar oluturmak siyasal iktidarn temel niteliklerindendir ve bu nitelik var olmadan hi bir devlet ayakta kalamaz.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Fiziksel Kaynak
NTERNET
Ekonomik Kaynak
Ekonomik kaynak, iktidar tesis etmenin dier kaynadr. Ekonomik kaynaklara sahip olanlar, bu kaynaa dayanarak iktidar elde edip bu konumlarn devam ettirirler. ktidar elde etmek iin sahip olduklar ekonomik kaynaklar datma ve belli kii ya da gruplar yararlandrma yoluna gidebilirler. Geleneksel toplumlarda kaynak datm ve paylamnda ncelikli olarak hanedan yeleri, avane ve brokratlar gzetilirken modern toplumlarda bu paylam belli yasal kurallara ve ilkelere balanmtr. Ekonomik kaynaa dayal olarak iktidar ilikilerinde bavurulan dier bir yntem de rtbe, makam, dl gibi avantajlarn datlmasdr. rnein, iverenii arasndaki iktidar ilikisinin kayna nemli lde ekonomiktir. Bu iktidar ilikisinde zor kullanma yoktur ama ekonomik yaptrmlar vardr. dllendirme ya da cezalandrma (para cezas, rtbe ykseltme ya da iten kovma gibi), bu kaynaa dayal iktidar ilikilerinde ska bavurulan bir tekniktir. Bu kaynak ve teknik, hem sosyal hem de siyasal iktidar ilikilerinde yaygn olarak kullanlr.
32
Siyaset Bilimi
Sembolik Kaynak
ktidar tesis etmenin bir dier kayna da sembolik kaynaktr. Bu kaynak, itibar kazandran bir kaynaktr ve iktidar ilikisini merulukla bezeyerek otoriteye dnmesini salar. Sembolik kaynaklar kapsamndaki teknikler arasnda propaganda, endoktrinasyon (fikir alama) ve ynlendirme (maniplasyon) yer alr. Ynlendirme, zellikle kitle iletiim aralarnn yaygnlamasyla ska karlalan bir teknik olmutur. Kaynaklar ve bilginin dolam zerinde denetim salandnda siyasal kltr zelliklerine gre baz geleneksel deerler (bayrak sevgisi gibi) n plana karlarak denetim kolaylatrlr. ktidar elde etme ya da iktidar srdrme aamasnda iktidar sahipleri, denetimlerindeki iletiim aralarn (yazl-grsel basn), eitim kurumlarn propaganda ya da maniplasyon amal kullanarak gerekleri saptrabilir ya da iktidar sahiplerinin stn varlklar olarak alglanmasn salayabilirler. Kitleler bu yolla artlandrlr ve iktidar sahiplerine itibar kazandrlr. Kitle iletiim aralarnda imaj yaratma (image-making) yntemleriyle iktidar sahiplerinin abartl bir tarzda sunulmas; bayrak, vatan gibi baz ulusal sembollere, geleneksel deerlere srekli vurgu yaplmas, mevcut iktidar ilikisini merulatrma ve iktidar sahiplerine itibar kazandrma abalardr. Meruluk niteliini kazanan iktidar ilikisi (yani iktidarn kabul edilebilir olduuna dair kanaat) uzun sre ayakta kalabilir. Bir anlamda meruluk kurumsallam, etkin ve srekli iktidarn temelidir. Bu yzden tm iktidarlar meru olduklarna dair bir kanaat oluturma abasna girerler ve sembolik kaynaklar kullanrlar. Sembolik kaynak, iktidar tesis etmenin en ekonomik ve en verimli kaynadr. Fiziksel ve ekonomik kaynaklar hem pahal hem de sreklilik asndan skntl olduundan iktidar sembolik kaynaa dayandnda merular, otoriteye dnr ve byle bir iktidar ilikisinde itaat, gnlllk ve sempatinin sonucunda deta kendiliinden ortaya kar.
SIRA SZDE
ktidarn verimli SIRA ileyii SZDE asndan fiziksel, ekonomik ve sembolik kaynaklar karlatrnz.
DNELM ktidarn kaynaklarndaki farkllk, iktidarn farkl grnmlerle ortaya kmasna da yol aar. ktidarn zor kullanma ve otorite biiminde iki u grnmnden bahsetmek mmkndr. ktidar ilikileri ekonomik ve fiziksel kaynaa dayal olduS O R U unda iliki cebir yani zor kullanma grnmnde ortaya kar. Zor kullanma biimindeki iktidar en grnr, en sonu alc ama ayn zamanda en riskli ve en paDKKAT hal iktidar ilikisidir. rnein; gstericileri datmak isterken cop kullanan polisin uygulad iktidar, zor kullanmaya rnektir. Bu ilikide polisin maa, niformas, SIRA SZDE hepsi mali bir klfettir. Ayrca risklidir nk baz durumlarkulland ara-gere da polisin gc gstericileri datmaya yetmeyebilir. Byle bir durumda devlet otoritesi ciddi sarslma riskiyle yz yze gelecektir. AMALARIMIZ ktidarn dier utaki grnm ise sembolik kaynaktan beslenen otorite grnmdr. En genel anlamyla otorite bir iktidar biimidir ve bazen de meru iktidar, ynetme-hkmetme K T A P olarak grlr. ktidar en genel anlamyla dierlerinin davrann etkileme becerisi eklinde nitelendirildiinde otorite de bunu yapma hakk olarak tanmlanacaktr. Otorite, bir zorlama veya maniplasyondan ziyade kabul grm itaat ykmllne dayanr. Zor kullanma grnmnde itaat, kaba kuvvete TELEVZYON dayal olarak tesis edilirken otorite ilikisi kaba kuvvete dayanmaz. taat adeta kendiliindendir. Bir iktidar ilikisinde emir verenlerin emir vermesini bir hak, dierleri-
DNELM S O R U
ktidarn Grnmleri: Zor Kullanma ve Otorite
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
2. nite - Siyasetin Dili: Kavramlar, Kurumlar
33
nin de bu emre itaati bir dev olarak grmesi otorite ilikisidir. Otoritede zor kullanma yoktur, itaat kendiliinden ortaya kar ve bu yzden otorite grnmndeki iktidar ilikisi, en ucuz ve en kesin sonu alc iktidar ilikisidir. rnein, tek bir trafik polisinin bir iareti veya ddyle ok sayda arac durdurmas veya hareket ettirmesi otorite ilikisidir. Bu yzden her ynetim sistemi, zor kullanmann pahall ve srdrlemezliinden dolay belli bir derecede otorite iletmek zorundadr. Ksaca belirtmek gerekirse iktidarn ekonomik, sembolik, fiziksel kaynaklar ile zor kullanma ve otorite eklinde grnmleri vardr. rnein iktidar bazen fiziksel SIRA SZDE bazen de kaynaklar kullanlarak plak g ya da zor kullanma klna brnrken, sembolik kaynaa dayal olan otorite biiminde karmza kabilir. Ancak bir irade olmakszn bu kaynaklarn, tekniklerin devreye sokulmas mmkn deildir. Yani DNELM iktidarn kullanmndaki temel bileen iradedir. Kayna, grnm deise de deimeyen gerek, iktidar ilikilerinin evrenselliidir. ktidar ilikileri her tr toplumS O R U da, tm toplumsal dzlemlerde ortaya kan eitsiz, asimetrik ilikilerdir. ktidar, fiziksel ve ekonomik kaynaklara dayal olarak plak g, zor sembolik D kullanma; KKAT kayna kullanarak da otorite biiminde grnebilir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
Sosyal ktidar: ktidarn Toplumsal Dalm ve Paylam (Sekinci ve oulcu Teori)

Emir ve itaat ilikisiyle birlikte, bir etki veya kapasiteyi de artran iktidar, topAMALARIMIZ lumsal yaamn tm dzeylerinde grlr. Bir eyleri yapma iktidarndan ok, bir eyler zerindeki iktidara odaklanldnda, belli birey veya gruplarn kendi iradelerini dierlerine dayatmasnn bir sonucu olarak sosyal iktidarK ortaya Bu a T A kar. P dan toplumsal ilikiler iinde ileyen toplumsal iktidar kavram, daha kapsaml bir ereve iinde farkl iktidar biimlerini de kapsar. Toplumsal iktidarn biimi vardr. Bunlar: (i) Ekonomik iktidar: Nadir olan mal ve T kaynaklar E L E V Z Y O N elde tutup dierlerinin emek gcne sahip olmak, (ii) deolojik iktidar: Bir otorite tarafndan desteklenen belirlenmi bir yapya ait fikirleri ve inanlar elde tutmak, (iii) Siyasal iktidar: Fiziksel zor kullanmay mmkn klan bir takm donanmlara sahip olma NTERNET ile temellenmi yetki. Siyasal iktidar da dhil olmak zere tm iktidar uygulamalar sosyal olarak ina edilir. Soysal ina srecinde iktidar bir ebeke olarak toplumsal yaamn her boyutuna (bilim, din, siyaset, eitim...) nfuz eder ve kanlmaz olarak toplumun tm bireyleri bu ebekenin bir paras olur. Bu alardan dnldnde iktidarn iledii iki ana dzlemden bahsedilebilir: Siyasal iktidarn da yer ald kurumsal olarak ileyen yapsal iktidar (rnein, devlet-yurtta ilikisi) ve kiiler aras ilikiler zerinden ileyen mikro-iktidar (rnein, retmen-renci ilikisi). Sosyal iktidarn kapsaycl erevesinde her iktidarn kanlmaz olarak ayn zamanda bir mikro iktidar ilikisi olduu belirtilmelidir. Sosyal iktidar olgusunun kapsaycl erevesinde ele alnan daha sosyolojik bir mesele de iktidarn kimler tarafndan nasl kullanld meselesidir. Siyaset sosyolojisi kapsamnda, iktidarn sosyal hayatta ileyii, paylam ve dalm konusunda, drt ana yaklam vardr. Bunlar: korporatizm, Marksizm, elitizm ve demokratik oulculuktur. Korporatizm iktidar, zel sektr (meslek rgtleri) ile devletin ibirlii erevesinde ele alr ve toplumun iktisadi, kltrel, siyasal tm faaliyetlerinin bu ibirlii erevesinde dzenlenmesi gerektiini savunur. Marksizm ise ekonomi merkezli aklamasnda, toplumda iktidarn eitsiz daldn belirterek iktidarn, retim aralarna sahip olan ynetici snfn elinde younlatn ne
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Ekonomik iktidar, ideolojik AMALARIMIZ iktidar ve siyasal iktidar, toplumsal iktidarn biimidir.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
34
Resim 2.3
Siyaset Bilimi
srer. ktidar farkl kurumlara dalm gibi grnse de egemen snf bu iktidar, kendi karlar Robert Michelsin dorultusunda alt snf yelerinin toplumu ddemokrasilerde ntrme abalarn engellemek iin kullanr. Sosoligarik eilimleri analiz ettii Parti yolojik nitelii ar basan bu analizlerin yannda Politikalar adl Siyaset Bilimi literatrnde n plana kan yaklakitabn Franszca mlar, elitizm (sekinci) ve elitist geleri de babasksnn kapa. rndran demokratik oulculuk (poliari) yaklamlardr. Elitist teorinin (sekinci kuram) kkleri Platon veya bni Halduna kadar gtrlebilse de modern dnemdeki en nemli temsilcileri G. Mosca, V. Pareto, R. Michels ve C. W. Millsdir. ktidarn toplumda eitsiz paylaldn iddia eden elitistlere gre bu durum, evrensel bir gerekliktir. Her Kaynak: trden toplumda her zaman iyi rgtlenmi ve http://openlibrary.org/works/OL1914758W/Les_partis iktidarn avantajlarn paylamak konusunda az _politiques ok uzlam aznlklar, her zaman rgtsz ynlara hkmeder ve onlar tahakkm altnda tutar. Bu sekin (elit) grubu, iyi rgtlenmenin yannda da kapal ve sreklilik arz eden, ortak karlar olan bir gruptur. ktidar sahibi sekin gruplar her zaman ayn sektrden olumayabilir. Bu grup militarist rejimlerde olduu gibi sadece askerlerden oluabilirken baz rneklerde i dnyas, basn, ordu, siyaset gibi farkl kesimlerden kiilerin bir araya gelmesiyle oluabilir. Sosyal iktidar erevesinde yapt aratrmalarda Mills, her toplumun zorunlu olarak baz gruplarn tahakkm altnda olduunu iddia etmitir. Yani tm ynetimler kanlmaz olarak oligarik (aznln iktidar) niteliktedir. Bu durum elitistler tarafndan oligarinin tun kanunu (Michels) biiminde ifade edilir. Elit grup ister tek bir sektrden olusun isterse farkl sektrlerden kiiler barndrsn, deimeyen gerek her zaman iyi rgtlenmi aznlklarn, rgtsz ynlara hkmettiidir. Toplumlarn kk bir aznlk tarafndan ynetildii ya da ynetilmesi gerektii grn iddia eden elitist teoriler, Klasik Elit Teorileri ve Demokratik Elit Teorileri diye iki balkta ele alnabilir.
Resim 2.4 V. Pareto, 18481923 yllar arasnda yaayan talyan iktisat ve sosyolog.
Klasik Elit Teorileri

Toplumun kk bir aznlk tarafndan ynetildii veya ynetilmesi gerektii grnn aslnda siyasal dnce tarihinde olduka eski bir gemii vardr. Antik Yunan dnrlerinden, M.. 4. yzylda Platon ve Aristoteles rnein, toplumun bilge bir kral ya da mlk sahibi, soylu aznlklar (aristokratlar) tarafndan ynetilmesi gerektiini savunmulardr. Modern sanayi toplumlarn zmlemeye alan elitist teorinin ncleri ise 20. yzyl dnrlerinden Mosca, Mills, Pareto ve Michelstir. Eliti, ynetici snf olarak adlandran Moscaya gre tm toplumlar, yneten ve ynetilen olarak iki snfa ayrlr. Gelmi gemi btn top-
Kaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/Vilfredo_Pareto
35
lumlarda iyi rgtlenmi sekin aznlklar, rgtsz ynlara hkmederler. Moscaya gre bu durum tm toplumlar iin geerlidir. Aznlk sekin grubu, siyasal iktidarn nimetlerinden faydalanr ve bu grup, ynetici snf olarak belirledii amalar, kurallar ve ilkeler dorultusunda ounluu ynlendirir ve onlara hkmeder. Mosca, kk bir aznln ounlua hkmetmesini, bu aznln iyi rgtlenmesine balar. Bu grup iyi rgtlenmenin yannda, dayanma iindedir ve iyi iletiim kanallar gelitirmitir. Ynetilen ounluk ise rgtsz, dank ve kendi iinde elikilerle dolu bir gruptur. Tek bir ama etrafnda gdlenmi sekin aznlk, bu dank kitleyi kolayca hakimiyeti altna almaktadr. Ayrca sekinlerin zek, servet, itibar, soyluluk gibi stnlkleri olduu varsaylr. Bu stnlkleri olmasa bile, sanki yleymi gibi toplumu inandrrlar. Mosca, ynetici snfn denetimi tesis edebilmek iin inandrma, korku, hukuk gibi deiik yntemlere bavurduunu belirtir. Ancak ynetici sekin snf, deimez ya da mutlak bir snf deildir; evrimsel ya da devrimsel deiime urar ama aznlk grubu deise de, baka bir sekin aznlk ynetime gelir ve bu yeni sekin aznlk ynlara hkmetmeye devam eder. Moscaya gre deimeyen gerek, ynetimlerin bu oligarik niteliidir. Modern elitizmin ilk temsilcisi Mosca olsa da elitizm kavramn siyaset literatrne kazandran dnr Paretodur. Paretoya gre zellikle zeka, alkanlk ve beceri gibi zellikler asndan toplum elit ve elit olmayan diye iki snftan oluur. Pareto, toplumdaki tm kesimlerin bu ekilde ayrlabileceini belirtir. Her meslekte daha baarl, yetenekli olanlar elittir. Yani sadece ynetici elitlerden bahsedilemez; ynetici olmayan elitler de vardr. Bu elitler siyasal iktidar ellerinde tutmasalar bile, iktidar zerinde etkili olurlar. Zaten iktidarlar da desteklerine ihtiya duyduklar bu elitleri her zaman dikkate almak durumundadrlar. Ayrca Pareto, elit gruplarnn kapal olmadn, ak olduunu hatta olmas gerektiini belirtmitir; eski elitin yerini yeniler alr yani elit dolam- devri daimi vardr. Bu dolam, toplumsal patlamalar engelleme ileviyle adeta dzenin sigortasdr. Gnll olmayan deiim, zorla ya da devrimle deiime yol aar. Paretoya gre de deiim nasl olursa olsun deimeyen tek ey, sekin yneten aznlklarn sekin olmayan ounluklara hkmettii gereidir. Ayn ekilde elit teorilerinin nclerinden Roberto Michels de sekin aznlk ynetiminin kanlmazln vurgular. Michelse gre ynlar genellikle siyasetle ilgilenmezler ve yukardan bir dayatma olmadka kendi bana harekete gemezler. Ona gre kitleler ynetilme ihtiyac duyarlar ve kendi kendilerini ynetme becerisinden uzaktrlar. nk gndelik ilerinden genel siyasal meselelere ayracak fazla zaman bulamazlar. Bu nedenle bir anlamda sekin ynetimi, rgtsz ynlarn da karn gzeten bir ileyitir ve bu yzden sekinlere rza gsterilir. Elit teorilerine gre neden her zaman sekin bir aznlk ounlua SIRA hkmeder? SZDE
DNELM ktidarn toplumda eitsiz paylaldn ve ynetimin kk bir aznln elinde olduunu iddia eden elitizm genel kabul grmekle beraber, byle bir durumda deS O R U mokrasinin nasl tesis edilecei nemli bir sorun olarak gndeme gelmektedir. H. Laswell ve R. Aron gibi dnrler demokrasi asndan klasik elit yaklamn eletirmilerdir. Laswell, siyasal iktidarn en st makamlarnn sekin bir aznlk taDKKAT rafndan elde tutulduunu kabul etmekle beraber, bu srecin demokratik olabileceini iddia etmitir. Laswelle gre, demokrasilerde, sekin bir aznlk da olsa siSIRA SZDE yasal iktidar ellerinde tutanlar seimle ibana gelirler ve ynetilen halk ynlar
Elit dolam, eski sekinler grubunun yerini yeni bir sekinler grubunun almasdr ve Paretoya gre bu dolam, dzenin sigortasdr.
Demokratik Elit Teorileri
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
36
Siyaset Bilimi
SIRA SZDE
DNELM S O in R poliari U R. Dahl yaklamna gre iktidar, birbirleriyle rekabet hlindeki D K K oul A T sekin gruplar tarafndan paylalr ve bu oulluk, oligarinin demokrasiyle SIRA SZDE uyumlu olmasn salar.
AMALARIMIZ
ynetenleri denetlerler. Klasik elit yaklamnn belirttii gibi siyasal iktidar aznln elindedir ama demokratik mekanizmalarla (seim, bask gruplar, kamuoyu vb.) ounluun aznl denetleyebildii lde demokrasiden bahsedilebilir. Hibir zaman ounluun aznl ynettiinin grlmediini belirten Aron da bu geree ramen demokrasilerde elit grubun farkl fikir, ideoloji, snf ve meslek rSIRA SZDE gtleri tarafndan dengelendiini belirtir. Marksizmin ekonomik gce sahip snfn iktidara da sahip olduu iddiasnn aksine Aron, bu snfn kendileriyle ilgili kararlar etkileyebileceini ama tm siyasal srece hkmedemeyeceklerini iddia eder. DNELM Ona gre ok partili demokratik sistemler, rekabeti doalaryla ynetici eliti srekli yenileyip deitirebilir. S O R U teorilerine benzer bir yaklam benimseyen ve R. Dahlin baDemokratik elit n ektii oulcular ise iktidarn eitsiz paylaldn kabul etmekle beraber tm iktidarn sadece D K K tek A T bir aznlk grubunun elinde younlamadn, birbirine rakip oul sekin gruplarndan bahsedilebileceini belirtirler. Poliari olarak adlandrlabilecek bu sistemde iktidar, rakip gruplar arasnda zerinde pazarlk yaplan bir SIRA SZDE kapasitedir ve sonuta iktidar, karlar ittifakn temsil eden bu rakip ve gnll gruplar tarafndan kullanlr. Kk kar gruplar vardr ve bu gruplar rekabet hlinde iktidar zerinde mcadele ederler. ktidarn ileyiinin ana belirleyicisi, sosAMALARIMIZ yal gruplar arasndaki bu rekabettir. R. A. Dahlin K (2010). T A P iktidarn paylamna dair oulcu yaklamna ilikin daha ayrntl bilgi iin Demokrasi stne ev. Betl Kadolu, Ankara: Phoenix Yaynevi adl kitabna bakabilirsiniz. Ksaca belirtmek gerekirse demokratik elit teorilerine gre demokrasi ak ve yarmac nitelik tadndan, ynetici elit konumu ve iktidar pozisyonlar en azndan ilkesel olarak herkese aktr. Ayrca elit gruplar arasndaki rekabet ak ve N TERNET eit olduu srece her zaman alternatif elit gruplar olacaktr. Yani tek bir elit gruptan deil, oul elit gruplardan bahsedilebilir. Bu elit gruplardan biri geni halk kitlelerinin seimiyle siyasal iktidar elde ettiinde bu kitlelere kar sorumlu olur ve halka hesap vermek durumunda kalr.
TELEVZYON
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Siyasal ktidar ve Ayrt Edici zellikleri

Siyasal ilikiler nemli lde iktidar boyutu tasa da ve siyaseti iktidar mcadelesi olarak tanmlamak mmkn olsa da tm iktidar ilikileri zorunlu olarak siyasal bir nitelie sahip deildir. Bir etkileme olarak iktidar, toplumsal etkileimden doan bir ilikidir. Siyasal iktidar ise bu etkinin, tm topluluu ilgilendiren karar alma srelerinde kullanmdr. ktidarn ilikisel nitelii erevesinde toplumsal ilikilerin tmn kapsayan iktidar ilikilerinden (baba/oul, doktor/hasta) bahsedebilmek mmkndr. Ancak her iktidar ilikisinin siyasal bir nitelik tayp tamad nemli bir meseledir. Siyasal iktidar en genel anlamda toplum adna balayc karar alma ve bunlar uygulama gc eklinde tanmladmzda phesiz ki toplumsal yapdaki iktidar ilikilerinin nemli bir blm darda kalacaktr. Siyasal iktidar, iktidarn boyutlarndan biridir ve kamusal alanda ileyen iktidardr. En genel anlamyla siyasal iktidar, belli bir lke zerinde yaayan toplumun btn zerinde ileyen iktidardr. Sosyal yaamda bir babann aile iindeki iktidar aile leiyle retmenin renciler zerindeki iktidar snfla snrlyken siyasal iktidar toplumdaki tm birey, grup ve kurumlar zerinde iler. Bu adan siyasal iktidar dier sosyal iktidar biimlerinden ayrlr. Siyasal iktidarn kapsayclk,
37
stnlk ve zor kullanma tekeli gibi birtakm ayrt edici zellikleri vardr. Gnmzde devlet eliyle kullanlan siyasal iktidar, bu zellikler erevesinde tm lke leinde iletilir. Siyasal iktidar, bir lke ve zerindeki halkn denetimini, ynetimini gerekletirmek zere, toplumdan ayrm bir rgt olan devlet elinde younlaan, merkez ve btnsel iktidardr. (i) Siyasal ktidarn Kapsaycl: Siyasal iktidar, toplumsal yaamda iletilen sosyal iktidar pratiklerinden ayran en nemli zellik, siyasal iktidarn kapsamdr. retmen-renci ilikisinde retmenin iktidar snf ile snrlyken tm lke ve lke iindeki nfusun hareketleri siyasal iktidarn denetimi altndadr. Yasama, yrtme ve yarg ilevleriyle bir merkezde younlaan siyasal iktidar, lke iindeki tm kii, grup ve mlkiyet zerinde iler ve kapsam tm lkedir. Siyasal iktidar lke snrlar iindeki tm birey, grup ve kurumlar zerinde bir gce, yaptrma sahiptir. (ii) Siyasal ktidarn stnl: lke apndaki kapsaycl erevesinde siyasal iktidarn koyduu kurallar dier tm iktidar biimleri (sosyal, ekonomik, ideolojik) arasnda en stn konumdadr. Bu zellik, siyasal iktidarn egemenliinin de iaretidir. Siyasal iktidar, iktidar hiyerarisinde en stn konumdadr. Siyasal iktidar iin balayc karar alabilecek daha stn bir iktidar mertebesi yoktur. Hukukun stnln benimsemi oulcu demokratik dzenlerde siyasal iktidarn ileyiine ilikin birtakm dzenlemeler ve snrlamalar tabii ki vardr ama bu, siyasal iktidarn hiyerarik stnlk zelliini yok eden bir durum deildir. Bu stnlk yeteneiyle siyasal iktidar, baka hibir merciden emir almaz, baka hibir iktidarn altnda yer almaz. stnlk zellii ile siyasal iktidar, lke apnda brokratik olarak rgtlenir ve toplad vergilerle finanse ettii ilevleri gerekletirir ve bunu yaparken tm kii ve gruplar balayc kararlar verir. Siyasal iktidarn stnlk zellii, egemenliin gstergesidir ve bu zellik, egemenlik bal altnda daha ayrntl ele alnacaktr. (iii) Siyasal ktidarn Zor Kullanma Tekeli: Siyasal iktidar, kamusal olarak rgtlenmi etkili bir fiziksel g, zor kullanma tekeline sahiptir. Asker ve polis gc oluturularak iletilen fiziksel zor kullanma tekeli erevesinde ieride gvenlik ilevi yerine getirilir, d ilikiler asndan ise sava ama kapasitesi muhafaza edilir. Bu tekel erevesinde modern devletler, toplumdaki tm birey ve gruplar silahszlandrm ve nce srekli ordular, ardndan da srekli polis gc oluturmulardr. Tm bu dzenlemeler ve rgtlenmeler erevesinde, toplumsal yaamda sadece siyasal iktidar, gerektiinde, meru fiziksel zor kullanmaya bavurabilir. rSIRA SZDE nein; su ilemi birinin cezaya arptrlmas, siyasal iktidarn tekelindedir. Siyasal iktidar kullanan devlet dndaki hi kimse ceza veremez. Weber, siyasal iktidarn bu zelliini, modern devleti oluturan ana elerden biri olarak grmektedir. AnD NELM cak yine Weber, devleti meru zor kullanma tekeline sahip varlk olarak tanmlamasna ramen, zor kullanmay devletin normal ya da tek arac olarak grmez ve S O R U iddeti her tr siyasetin en son kozu olarak belirler.
DKKA T Belli bir lke zerinde yaayan toplumun btn zerinde ileyen iktidar olarak tanmlanan siyasal iktidar; kapsayclk, stnlk ve zor kullanma tekeli gibi ayrt edici zelliklere sahiptir. SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Daha nce de belirtildii gibi zor kullanma tekeli siyasal iktidara zg olsa da AMALARIMIZ Zaten sibu iktidar kullanan devletler ileyite sadece plak gce bavurmazlar. yasal iktidar zor kullanmaya ne kadar az bavurursa meruluk ve saygnl o kadar gldr. Bu tekel, genellikle en son are olarak grlr. Sosyal iktidar pratikK T A P
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
38
Siyaset Bilimi
lerinde zor kullanmadan ok inandrma, ynlendirme, ikna, tevik, dl gibi yntemlere bavurulur. Bu yntemler toplumun, siyasal iktidara rza gsterme eilimlerini artrr ve rza ounlukla zorun alternatifi olarak gndeme gelir ve bu siyasal iktidar, ayn zamanda ynetilenlerin rzasn barndran meruluk niteliine de sahip olur.
EGEMENLK
Egemenlik znde yasa yapma, kural koyma ve etkin biimde hkm srme becerisidir. Egemen, istedii her alanda zorlayc yasalar koyabilendir. Egemen konumundaki iktidar yasa yapmakla beraber, yrtme ve bu yasalarn adli takibini de yapar. Modern siyaset anlaynda egemenlik kavram, modern ulus devletlerin ayrt edici bir zellii olarak siyasal iktidar ve bu iktidarn iledii lkeyi ifade etmektedir. Egemenlik, egemenin lke iinde kendi iktidarna rakip olabilecek bir iktidar, lke dnda da stn bir kuvvet tannmadna ilikin hukuki bir formldr.
Egemen ktidarn zellikleri

Egemen iktidar, hiyerarideki en stn iktidardr; siyasal sistem iindeki kararlarn hepsini yalnz bana egemen vermez ama karar verme merci asndan egemenden daha stn bir otorite yoktur. Tek bir gerek kiinin yani hkmdarn egemenlii, egemenlik ilikilerinin en sade hlidir. Fransz kral XIV. Louisnin devlet, benim LEtat, C'est moi ifadesi, egemenliin bu hlinin en yaln ifadesidir. Modern dnemlerde ise devletin egemenlii bu yalnlk zelliini yitirmitir. zellikle modern demokratik devletlerdeki hukuki anlamda egemenlik, yukardan aaya iletilen tek ynl bir sre deil dngsel bir srece dnm ve yaylmtr. rnein; devlet bakan, en st dzey yetkili olarak grlebilir ama semenler de karar verme srecinde yer alr. Bu adan egemenlik dngseldir. Yine modern demokrasilerde hibir kurum ya da kii egemenlii yalnz bana kullanmaz karar almada yasama, yrtme, yarg organlar, sivil toplum rgtleri vb. srece mdahil olur. Bu da iktidar odaklarndaki oullamaya paralel olarak egemenliin yayldnn gstergesidir. Bununla birlikte egemen devlet, keyfi ynetim demek deildir. Demokratik dzenlerde, devlet mutlak egemenlik iddiasnda olsa da alnan kararlarda, anayasal erevede hukuki balayclkla beraber toplumsal katmanlar dorudan ya da dolayl bu karar srelerine katlrlar. oulcu demokratik dzenlerde toplum kesimleri sivil toplum rgtleri araclyla alnan kararlar etkilerler. Bu adan egemenlik, hukuki -de jure- olarak sz konusudur; fiiliyatta -de facto- ise mutlak egemenlikten sz edilemez. Egemenlik, fiilen her zaman snrlandrlr.
Egemenliin Tarihsel erevesi ve Halk Egemenlii

Tarihsel olarak modern egemenlik anlaynn kkleri Orta aa kadar uzanr. ktidar gibi egemenliin kaynann Tanrsal irade olduu bu alarda egemen yasama merci Tanr idi. Geleneksel toplumlarda ileyen rejimde kraliyet, her eyi stn bir merkez erevesinde rgtler ve meruluunu uyruklar olan nfustan deil, kutsallktan alrd. Orta adaki hakim anlaya gre Tanrnn evrensel lekteki egemenlii gibi, dnyevi iktidarn ba olan kral da kendi lkesinin yasa koyucusu olarak egemendir. Modern dnemde bu anlay deimeye balamtr. En nemli deiim egemenliin kaynayla ilgilidir. Modern dnemde egemenliin kayna dnyevilemi (seklerlemi) ve bunun bir sonucu olarak modern ulus devletlerde egemenliin kayna halk olmutur.
39
Klasik-Mutlakyeti ve Demokratik Egemenlik Anlay

Tarihsel olarak deien egemenlik kavram, modern ulus devletin 16. ve 17. yzSIRA SZDE yllarda Avrupada ortaya kmasyla gndeme gelen bir kavramdr. 15. yzyldan itibaren Avrupada, evrensel Katolik Kilisesi ve Kutsal Roma-Cermen mparatorluunun zayflamasna paralel olarak ncelikle ngiltere, Fransa ve siyaD spanyada NELM sal iktidar tekellerinde younlatran gl merkeziyeti monariler domutur. Bu monarklar, stn iktidar iddialarn yrtebilme kapasitesine sahip olmular ve S O R U egemenlik anlay gelitirmilerdir. Klasik-mutlakyeti egemenlik anlayna gre egemen iktidar, blnemez, devredilemez, DKKAT en stn, snrsz ve mutlak iktidardr. J. Bodin (1530-1596) ve T. Hobbes (1588-1679) gibi dnemin siyaset dnrleri, mutlakyeti monarileri onaylamlar ve egemen monarkn, feodal dzenin ana AMALARIMIZ karakteri olan adem-i merkezi ve paral iktidar yaplarnn aksine snrsz, blnemez ve devredilemez yani egemen bir iktidar kullanabileceini belirtmilerdir. nk Bodin ve Hobbes gibi mutlakyeti dnrlere gre bir devlet ierisinde dzen K T tekliidir. A P ve istikrarn teminat, stn hukuk kaynann ve sadakat odann stikrar ve dzen ancak tm yasalar tek bir merkezden dzenlendiinde ve lke iindeki tm kii, grup ve kurumlar yine ayn merkeze biat ettiinde; yasama, yrtme ve T E LHobbes, E V Z Y O N J. J. Rousyarg erklerinin tek bir elde toplanmasyla mmkndr. Bodin, seau gibi klasik egemenlik doktrini savunucularna gre egemenlik, tek bir merkezde odaklanan iktidardr ve mutlak, blnemez, snrlandrlamaz zellikleriyle her eyi kapsayan iktidar anlamndaki egemen, mutlak olarak bamszdr. nk devNTERNET let ancak blnmez ve devredilemez bir egemenlikle kamu dzenini srdrebilir. Egemen, tm uyruklarnn iradelerinin temsilcisi olarak grlr. egemenlikle ilgili bu mutlakyeti anlayn yannda egemenlikle demokrasi ve anayasalclk ilikisini kuran dnrler de vardr. Bu dnrler arasnda Rousseau (1712-1778) genel irade fikrinde ifadesini bulan halk egemenlii ve John Austin (1790-1859) parlamenter egemenlik grleri erevesinde, egemenlikle halk iradesini btnletirmilerdir. Meruti monari ve meclis sistemi gibi sistemler, bu anlaylarn rndr. Geleneksel olarak adlandrlabilecek tm bu egemenlik doktrinlerinin birletii ortak nokta, egemenliin mutlakl, snrszl, blnemezlii ve tek bir organn (monark, meclis...) elinde olmas gerektiini savunmalardr. Mill egemenlik teorisi, monarik merulua kar demokratik meruluun temeli olarak (egemenlik anlaynda herhangi bir deiim olmadan), monarka ait mutlak, tek, snrsz iktidar millete devretmitir. Aslnda 15. yzylda ekillenmeye balayan mutlak monarilerin kulland iktidar ve klasik egemenlik anlayn savunanlarn tanmladklar egemenlikle, Orta ada Tanrsal irade erevesinde iletilen egemenlik arasnda mutlaklk ve snrlandrlamazlk asndan benzerlikler vardr. rnein, Rousseauya gre genel irade ile ortaya kan mill iradeyi snrlandracak hibir merci yoktur. Klasik mutlakyeti egemenlik doktrinini savunan dnrler, mutlak, blnmez iktidar olarak egemenliin tek bir kii ya da organn elinde toplanmas gerektiini belirtmi ve tm egemenliin bir elde topland, tekelletii siyasal mutlakyetilii savunmulardr. Klasik egemenlik anlay iki adan sorunludur. ncelikle, tm grup ve bireylerin etkileim iinde olduklar gereinden yola kldnda, devlet de dhil hibir siyasal ve sosyal varln mutlak anlamda bamsz olamayaca grlr. Yani
SIRA SZDE SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
40
Siyaset Bilimi
bu anlay gereki deildir. kincisi, klasik egemenlik gr, demokratik devletin ileyiiyle uyumamaktadr. nk liberal demokrasi, snrl bir iktidar anlayna dayanr ve hukukun stnl ilkeleri gereince devletin de tabi olduu balayc kurallar vardr. Bu adan egemen zerk bir devlet iindeki en stn, nihai ve en genel iktidardr ama bu iktidar her eyi kapsayan, ebed, snrlandrlamaz veya blnemez bir iktidar deildir. Aslnda kurumsal anlamda kamuya kar hibir sorumluluu olmayan kk bir sekin grubunun elindeki iktidar, siyasal rejim olarak otoriter bir sistemdir. Bu anlamda klasik egemenlik anlay aslnda otoriter bir sistemi ngrmektedir. Zaten bu geleneksel egemenlik doktrinleri, kuvvetler ayrl ilkesine dayal dengefren mekanizmalar ile ileyen oulcu demokratik ynetim sistemleri asndan ciddi eletirilere tabi tutulmutur. Hatta, iktidarn farkl kurumlar arasnda paylatrlmas gerektiini ngren liberal demokratik ilkelerin, tam anlamyla geleneksel egemenlik grnn zdd olduu belirtilmitir. Liberal demokrasinin temel bileenleri bireysel zgrlkle beraber halk egemenliidir. Demokrasi, kim ynetecek? sorusuna cevap olarak halk egemenlii fikrine dayal ynetim biimidir. Demokrasilerde egemen olan semen ounluudur. Fransz Devrimi ile beraber, J. Locke, Voltaire ve Rousseau gibi dnrlerin grleri dorultusunda egemenliin ulusta olduu ve hi kimsenin ulusal iradeden domam bir iktidar kullanamayaca anlay hakim olmutur. Bir anlamda hanedan otoritesi ulusal egemenlie boyun emek zorunda kalmtr. Modernlik ile birlikte egemenliin kayna artk toplumun dnda bir yerlerde deil, toplumun iinde aranmaya balamt. Bir Resim 2.5 baka ifade ile siyasal iktidarn meruluunun C. Schmitt, 1888kayna artk halkt. Bu halkn egemen olduu; 1985 yllar onun iradesinin ve bu halk oluturan zgr, arasnda yaam eit, yetkin bireylerin rzasnn onaylad iktidar Alman hukuku, meru olabilirdi. Lockeun ban ektii liberalfilozof, siyaset felsefecisi ve hukuk ler, klasik egemenlik anlaynn aksine, lke profesr. iinde mutlak egemenliin bireysel zgrlkler iin risk oluturacan ve bu yzden egemenliin snrlanmas gerektiini savunurlar. Egemenliin kiilere deil, parlamentoya ait olmas gerektiini belirten liberaller, egemenliin, seilmilerden oluan parlamentoya ait olmasnn da tek bana yeterli olmadn belirtirler. Bunun yannda yasamann karmak bir srele gerekletirilmesi, temel hak ve zgrlklerin anayasal teminat altna alnmas gerekir. Yani, demokraKaynak: http://www.phillwebb.net/topics/society /Schmitt/Schmitt.htm tik egemenlik anlayna gre temel hak ve zgrlkler, sadece snrl egemenlikle teminat alSIRA SZDE SIRA Ancak SZDE Carl Schmitt egemeni, istisnai duruma (olaanst hl) katna alnabilir. rar veren merci olarak tanmlar. Schmitt sava, afet gibi istisnai durumlarda devletin, anayasal bir sistemle iletiliyor olsa da egemen olarak hukuk sisteminin snrDNELM DNELM larn zorlayp normlar dahi ineyebildiini belirtmitir. Yani liberallerin aksine Schmitt, anayasa temelli snrl egemenlik iddiasna kar siyasal adan egemen S O R U S O R U daha stn olduunu savunur. olann her zaman
DKKAT
Demokratik D egemenlik anlayna gre klasik egemenlik fikri, temel hak ve zgrlkler KKAT iin risk oluturur.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
41
Klasik mutlakyeti de olsa demokratik de olsa modern dnemde egemenliin dayana halk ya da millet iradesidir. Ancak, halk egemenlii kavram birtakm belirsizlikler tamaktadr. Bunun ana nedeni, Rousseaunun toplum szlemesi teorisinde yer verdii genel iradeye karlk gelen mill iradenin soyut bir btne iaret etmesidir. Demokratik dzenler, mill egemenlik veya halk egemenlii doktrinleri etrafnda ekillenir. Ancak mill egemenlik gibi halk egemenlii retisi de belirsizlikler tar. Millet, lmleri ve doacaklar da kapsayan soyut bir btn iken halk yaayanlara karlk gelmektedir. Ancak tarihsel pratikler ve gnmz uygulamalarnda tm nfusun halk olmad da aktr. Egemenlik bir anlamda, siyasal irade sahibi olduu varsaylan yetikin vatandalara bltrlmtr. Daha somuta hitap eden halk egemenlii doktrini, mill egemenliin aksine, temsil demokrasinin yannda katlm ve denge-fren mekanizmalar asndan oulculuu ksmen n plana karr. ada devlet anayasalar her iki doktrinden de beslenmitir. Temel hak ve zgrlkler asndan egemenliin kaynann halk iradesi veya Tanrsal iraSIRA SZDE de olmas bir fark yaratr m? Tartnz.
NELM Egemenliin Boyutlar: Egemenlik ve D D Egemenlik
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Kavram olarak mutlak ve snrsz iktidar anlamndaki egemenlik, hem en stn huS Yani O R U egemenliin kuki otorite hem de kar konulamaz siyasal iktidar demektir. hem hukuk hem de siyasal bileenleri olduu gibi siyasal otoritenin varabilecei en stn dzey olarak lke ii ve lke dnda daha stn bir iktidarn olmad DKKAT anlamna gelir. Sonuta egemenliin isel ve dsal diye iki ana boyutu vardr. Bu boyutlara bal olarak egemenlik kavram, iki farkl anlamda kullanlr: egemenSIRA SZDE lik ve d egemenlik.
DKKAT
SIRA SZDE
Egemenlik
Devlet, belli bir lke zerinde ileyen egemen iktidardr ve bu iktidar zor kullanma tekelini elinde tutar. egemenlie sahip olan bir devlet kendi halknn zerinde mutlak otoriteye sahiptir. Yani lke iinde devletin egemenliine alternatif bir K T A P otoritenin olmamas demektir. Egemen organ olarak devlet, kendi snrlar iindeki tm yurtta, grup ve kurumlar zerinde balayc kararlar alr ve bu kararlar kendi dnda bir snr tanmadan yrtr. Halk egemenlii, egeT E L parlamenter EVZYON menlik gibi terimler, i egemenlikle ilgilidir. egemenliin iki ana bileeni vardr: Hukuk egemenlik ve siyasal egemenlik. Hukuki Egemenlik: Hukuki egemenlik, devletin lkesi zerindeki hiyerarinin N T Ekullanmas RNET en stnde yasa yapma otoritesine sahip olmas ve bu otoriteyi anlamn barndrr. Her devlet resm olarak egemendir ve her trl nihai karar alma yetkinliine sahip bir organdr; kimin ya da hangi kurumun yetkisinin ne olacan yine egemen belirler. Egemen, mutlak siyasal ve hukuki otoritedir yani egemen olan devlet yneticilerden ayr gayriahsi bir kurumdur. Devletin egemenlii tm lkede yekparedir; devletin koyduu ve yaptrm olan yasann ilemedii hibir blge sz konusu olamaz. Ksaca hukuki egemenlik, stn yasal otorite demektir. Buradaki stnlk, yasa tarafndan tanmlanm bir stnlktr ve itaat talep etme hakk asndan rakipsizlik demektir. rnein, devletin koyduu yasalar herkes iin balaycdr ve bu balaycl ortadan kaldrabilecek herhangi bir kii ya da grup yoktur. Vergiyi sadece yasal egemen olma iddiasndaki devlet koyar ve vergilendirme ile ilgili tm dzenlemeleri yine devlet yapar.
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
42
Siyaset Bilimi
Siyasal Egemenlik: Egemen otorite, herhangi bir siyasal hiyerari iinde tartmalar sona erdirecek ekilde nihai kararlar veren en stn otoritedir. Bylesi kararlar verebilen egemen otorite d glerden bamszdr ve ierideki gruplar zerinde mutlak otoriteye ve hakimiyete sahiptir. Egemen, yalnzca bir kii ya da temsilciler meclisi gibi bir gruptan oluabilir. Egemen iktidarn ilk zellii konumla ilgilidir; egemenlik siyasal ve hukuki bir hiyerari demektir. Bu hiyerari iindeki nihai karar mercidir. Bu iktidar ayrca zerktir; ilikilerinde mutlak bamszla sahiptir ve yurt ii ya da yurt d herhangi bir kii ya da kuruma tabi deildir. Siyasal egemenlik, fiilen olmasa da hukuki olarak snrsz bir siyasal iktidar ifade eder. Egemen, zor kullanma tekeli erevesinde snrsz itaat ettirme yeteneine sahiptir. Egemenin uyruklarndan talep ettii itaati engelleyecek herhangi bir organ yoktur. Siyasal egemenlik, zor kullanma tekeli ile teminat altna alnm itaat retebilme becerisidir. Siyasal olarak egemen olann buyruu, gerektiinde zor kullanlarak itaat gren bir buyruktur. Liberal demokrasi anlaynn hakim olduu 20. yzyl sonlarnda, i egemenlikle ilgili tartmalar nemli lde azalmtr. nk hem hukuki hem de siyasal egemenlik anayasal erevede snrlandrlm ve temel haklarn teminat altna alnmas, Schmittin itirazlarna ramen, neredeyse tartlmaz ideallere dnmtr. rnein, zor kullanmaya hangi durumlarda ne dereceye kadar bavurulaca, yasama faaliyetinin snrlar tanmlanmtr. 20. yzyln sonlarnda zellikle kreselleme ile beraber d egemenlikle ilgili tartmalar ise younlamtr.
D Egemenlik
D egemenlik, bir devletin uluslararas dzendeki yeri ve bamsz, zerk bir varlk olarak faaliyette bulunma kapasitesiyle ilgilidir. Ulusal egemenlik ve egemen devlet terimleri d egemenlik kapsamndadr. Tarihsel olarak d egemenlik dncesi, modern ulusal egemenlik fikri ile balantldr. D egemenlik, ulusal bamszlk ve halkn kendi kendini ynetmesi ilkeleriyle hayat bulmutur. D egemenlik asndan dnldnde bir ulus, ancak kendine has ihtiyalar ve karlara gre kendi kaderini tayin edebilme becerisine sahip olduunda egemendir. Bu adan egemenlik, halkn zgrl demektir ve uluslar bu konuda olduka hassastr. Dsal boyut asndan ise egemenlik, devletin kendi toplumu zerinde daha stn bir organn olmamas demektir. Egemenliin dsal boyutu, devletler arasndaki ilikilerin temel kuraldr. Bir devletin uluslararas dzen iindeki konumu, zerk ve bamsz bir varlk olarak bu arenadaki hareket edebilme yetenei, becerisi ve tannma d egemenlikle ilikilidir. Modern dnemde devletlerin dsal egemenlikleri, Westphalia Antlamasyla (1648) uluslararas hukuki bir nitelik kazanmtr. Bu anlamda egemenlik, uluslararas politikann temel belirleyici ilkesi olmutur. Dsal egemenlik erevesinde devletler, uluslararas ilikilerin ana aktrleri konumuna gelmitir. 20. yzyln balarnda imparatorluklarn ortadan kalkmasna paralel olarak, uluslarn kendi kaderlerini tayin etme ilkesi erevesinde ok sayda devlet ortaya km ve bu devletler uluslararas ilikilerinde egemen bir aktr olarak rol almlardr. egemenlikte olduu gibi d egemenlik asndan da mutlaklktan bahsedilemez. Devletler arasndaki ilikiler karlkl egemenlik tanmasyla ilemekle beraber, bu egemenlik de fiilen mutlak deildir. letiim ve ulam teknolojilerindeki gelimelere paralel olarak ortaya kan kreselleme sreciyle Avrupa Birlii, NAFTA gibi ulus-st rgtler oluturulmutur. Devletler yasama faaliyetlerinde kendi ana-
43
yasalar dnda bu rgtlere verdikleri taahhtleri de dikkate almak zorundadr. rnein egemen bir devlet olarak Trkiye Cumhuriyeti, ticaret hukuku, ceza hukuku alannda dzenlemeler ya da yasama faaliyeti gerekletirirken yapt uluslararas anlamalar gerei AB kriterlerine uymak zorundadr. Kreselleen dnyada lkeler arasnda karlkl bamlln artmasyla mutlak egemenlik iddiasnn geerliliini yitirdii, yasal egemenliin diplomatik nezaket dzeyine indii bir ortamda da mutlak siyasal egemenlikten bahsedilemeyecei dile getirilmektedir.
Kreselleme ve Egemenlik
Kreselleme kavram, zellikle 20. yzyln ikinci yarsnda ortaya kan karmak ve ok boyutlu deiimleri aklamak iin kullanlmaktadr. Kreselleme srecini tetikleyen farkl nedenler ve boyutlar vardr. Bunlardan ilki, II. Dnya Sava sonrasnda ortaya kan ve ABD ile SSCBnin ana aktrler olduu Souk Sava dnemindeki kutuplamalardr. Bu kutuplamalara bal olarak ittifak kuran lkeler arasndaki karlkl bamlln artmas kresellemeyi tetikleyen ilk nedenlerdendir. kinci nemli neden, uluslararas ticaretin ve i rgtlerinin faaliyetleri sonucu, kresel bir kapitalist sistemin ortaya kmas ve dolaysyla kresel lekli bir ekonominin gndeme gelmesidir. Kreselleme srecini hzlandran bir dier nemli etken de teknolojik gelimelerdir. Biliim ve iletiim alanndaki gelimeler, bilginin hzla kresel lekte dolamna yol aarken yine teknolojinin gelimesine bal olarak nkleer tehdit, evre kirlilii gibi sorunlar, ulusal snrlar am (trans-national) ve kresel bir mesele hline gelmitir. Bu nedenlerin bir sonucu olarak ortaya kan kresellemenin hem siyasal hem ekonomik hem de kltrel sonular vardr. Liberal deerlerin yaylmas, sermayenin kresellemesi bu sonulardandr. Ulusal ekonomilerin kresellemesi, bilgi ve kltrel deerlerin dolamnn ulus-st nitelik kazanmas, AB, NAFTA gibi ulusst rgtlenmeler, geleneksel egemen, uluslararas ilikilerin tek aktr olan ulus devleti de etkilemitir. Kresellemeyle birlikte artk yaamlarmz bizden ok uzak bir yerlerde alnan kararlar erevesinde ekillendirilmektedir. Kreselleme, bu ekillendirmeyi yapan karmak bir ilikiler adr. Bu srecin en nemli zellii, corafi uzaklklarn nemini yitirmesi ve D. Harveyin ifadesiyle zaman ve mekn skmasna bal olarak devletler arasndaki lkesel snrlarn neminin azalmaya balamasdr. Bu durum kresel olann, yerel ve ulusal olan tamamen nemsiz kld anlamna gelmez. Ama yerel, ulusal ve kresel olaylarn birbirlerini ok youn biimde etkileyileri siyasal srecin hem genilemesi hem de derinlemesine yol amtr. letiim ve ulam teknolojilerindeki gelimelere paralel olarak kreselleen dnyada egemen devletler hl dnya siyasetinde en nemli aktrler olsalar da modern dnemde yerleik olan egemenlik anlay da deimeye balamtr. Modern dnemde asl olan belli bir toprak paras yani lke zerindeki egemenlik iken kreselleen dnyada snr tanmayan para, bilgi, insan ak zerindeki egemenlik daha nemlidir. Tm gelimeler, egemenliin ksmen lke ii boyutunu ilgilendirmekle beraber asl tartma egemenliin d boyutuyla ilgilidir. nk kreselleen dnyada ulus devletleri aan, klasik egemenlik anlayn tehdit eden bir takm otorite odaklar ortaya kmtr. Bu odaklar arasnda dnya ekonomik sistemi, uluslararas hukuk, uluslararas rgtler (BM gibi), ulus-st blgesel ve kresel kurumlar (AB gibi) vardr; bu kurumlar devletler zerinde otorite kullanrlar ve devletlerin egemenliini snrlarlar.
Kreselleme toplumlarn ekonomik, siyasal, kltrel, sosyal, teknolojik ve ekolojik alanlarda btnlemesi ve dayanmann artmas srecini ifade etmektedir. Dnyann tek dze hale gelmesi deilse de farkllklarn azalmas, gcn ve etkinin yerelden kresel alana tanmasdr.
44
Siyaset Bilimi
Kresellemenin, mevcut kurumlarn ynetim kapasiteleri zerinde de nemli etkisi olmutur. Bu etki daha ok egemenlik alannda ortaya kmaktadr. nsan, mal ve bilginin, ulam ve biliim teknolojilerindeki yeniliklere paralel olarak hzl dolama girmesi ulusal snrlarn daha geirgen olmasna yol amtr. Kresel sreteki etkileimler, devletleri d etkilere kar daha hassaslatrm ve bu devletlerin siyasal karar alma zerklikleri zayflamtr. Uluslararas siyaset sahnesinde rol stlenen aktrler, sadece devletler deildir artk; uluslararas aktrler oullamtr. Bazen uluslararas bir irket hatta yalnzca bir birey bile devletin muhatab olabilir. Sonuta gnmz devletleri hukuki adan egemenliklerini nemli lde muhafaza ederken, fiilen her geen gn artan lde bamszlk kayb yaamaktadrlar. rnein, snrlar ierisinde geerli olacak yasal dzenlemeler zerindeki denetimleri bile mutlak deildir artk. Egemenlik asndan modern ulus devletler hem yukardan hem de aadan bir basn altndadr. Heterojen nitelikteki toplumsal talepler ieriden basn uygularken para, mal, insan, bilginin uluslararas dolam dardan basn yapmaktadr. Modern devletleri tanmlayc zelliklerden biri olan stn ve esiz ynetim yetkisi anlamndaki egemenlik, kresellemeyle beraber ciddi anmaya uramtr. Kresellemenin siyasal boyutunun devlet zerindeki ilk etkisi, karlkl bamlln artmasna paralel olarak devlet snrlarnn daha geirgen hle gelmesidir. Bamlln sonucu olarak egemenliin paylalmas bile sz konusu olmaya balamtr. Bir anlamda egemenlik, artk mutlak bamszlkla ayn anlama gelmemektedir. Yerel, blgesel ve kresel lekte ulus devletin egemenliini paylaan ynetiim birimleri ortaya kmtr. Bu birimlerin ilikilerinin sklamas paylalan egemenlik anlayn dourmutur. Bu anlay artk neredeyse bir norma dnmtr. Ksaca kreselleme, liberal demokrasinin bnyesinde yeerdii ulus devletin modernlik iindeki ayrcalkl konumunu bunalma sokmu, egemenliin bir veri olarak alnmasn engellemi; bu egemenlii paralayp snrlandrmtr. Modern toplum ve onun kurucu esi olan ulus devlet artk btnletirici bir sistem olma ilevini yitirmitir.
MERULUK
Siyaset Bilimi literatrnde meruluk kavram, tpk iletiler, egemenlik, otorite ve yasallk kavramlar gibi, teden beri ciddi bir tartmaya kaynaklk etmektedir. Kavrama pek ok farkl anlamn ykleniyor olmas, beraberinde kavram kargaalar ve yanl anlamlar getirebilmektedir.
Meruluk Kavram ve Farkl Tanmlar

Meruluk kavram olduka karmak ve ok boyutludur. Meruluk iki belirleyici nitelik barndrr: (i) ynetme hakk veren usullerin var olduu fikri ve (ii) ynetim biimini hakl klacak ekilde yneten ve ynetilenlerin beraberce paylat baz dayanaklarn (ideoloji, rza, inan) varl. Bu niteliklere dayal olarak meruluun iki trnden bahsedilebilir: Usllere dayal meruluk ve esaslara dayal meruluk. Usullerden doan meruluk anlayna gre, bir dzeni merulatran geler arasnda kurallar ve karar alma srelerinde takip edilen usller nceliklidir. rnein, bir yasa karlrken hangi usllerin takip edilecei gibi. Esaslardan doan meruluk anlayna gre ise meruluun deerlendirilmesinde usuller deil, iktidarn hakllatrlmas ve sorumluluu n plandadr. ktidar sahibinin eylemleri kabul gryor mu gibi.
45
Meruluk, otorite ve iktidar kavramlar ile birlikte, yneten/ynetilen farkllamas ve emir/itaat, egemenlik ilikisinin yer ald btn toplumsal dzeylerde sz konusudur. Bu adan ilikisel nitelii olan iktidarn yer ald btn alanlarda meruluktan da bahsedilebilir. Yani meruluk iktisadi, toplumsal ve de siyasal alanlar iin sz konusudur. Meruluk bu erevede genel olarak ynetenlerin sahip olduu ara ve kaynaklarn kullanlmasnn onlara ait bir hak olduuna ilikin emir alan veya ynetilenlerin inancdr. Meruluk, ynetilmenin ve itaat nedenlerinin anlaml ve makul olarak kabul edilmesi inancdr. Bu inancn nedenleri saysz olabilir. Bu nedenler arasnda gelenekler, emir veren konumundaki kiinin kiisel nitelikleri, alkanlklar, sosyo-psikolojik arka plan, maddi kar, gayriahsi kurallar, sistemin etkinlii saylabilir. Siyasal teorinin merkezi konularndan biri olan meruluk, dier iktidar alanlaryla beraber siyasal iktidara ilikin bir olgudur. Toplumun btnn ilgilendiren kararlar alp bu kararlarn uygulanmasnda zor kullanma tekeli gibi nemli bir ayrt edici zellie sahip olan siyasal iktidarn, bu hak ve yetkiyi nereden ald nemli bir sorudur. Bu nemli soru, meruluk ile ilgili tartmalarn temelini oluturmaktadr. Yani ynetenlerin sahip olduklar iktidarn kaynann ve dayanann ne olduu ve ynetenlerin emir verme haklarn nereden aldklar meruluk meselesinin ana sorunudur. Meruluk, meru olma hlidir. Meru ise benimsenmi, genel kabul grm ilkelere, kurallara ve llerle uyumlu; hukuka ya da yerleik yasal usl ve gereksinimlere uygun olma biiminde tanmlanabilir. Ayrca meru kelimesi, bir dnce, duygu ya da iddiann, makul ve hakl gerekelere dayandn da ifade etmektedir. Bu tanmlamalara gre meru olan ayn zamanda onaylanm bir konumu ifade eder. Ayrca meruluk, hukuk tarafndan hak, yetki ve imtiyaz verilmi, yasal, uygun anlamlarn da tar. Yasallk kavram ile meruluk kavramnn anlamlarnn ortak armlar vardr. Hatta bu iki kavram zaman zaman birbirlerinin yerine kullanlmaktadrlar. Bu armlarn en nemli nedeni meruluk kavramnn tanmnda yer alan hukuk tarafndan hak, yetki ve imtiyaz verilmi, yasal ve hukukilik eleridir. Oysa meruluk, yasall aan bir kavramdr. nk meruluk, hukukilik ile beraber makul, hakl ve uygun olma anlamlar da tar. Ayrca meruluun tek kayna hukuk olmayabilir. Gelenek, karizma, akl, bilgi, inantan doan otorite, yasallk kavramndan farkl olarak meruluk kavramnn tanm ierisinde yer alr. Herhangi bir eylem yasal olabilir ama meru olmayabilir ya da meru grlen her ey yasalatrlmayabilir. rnein, yerleik usller takip edilerek ok yksek oranda vergi koymak yasaldr ama meru grlmeyebilir. Meruluk tanm erevesinde yasallk-meruluk ilikisini tartnz. SIRA SZDE
DNELM Kavramn ieriinin tarihsel srete hukuk ve bu hukukun kayna ile i ie olduu aktr. Din kaynakl hukuk, meruluk kavramna dine uygunluk anlam katt S O R U kavramna gibi hukukun kaynandaki seklerlemeye paralel olarak meruluk ynetilenlerin rzas da eklenmitir. Nitekim meruluk kavramnn gnmzdeki kullanmlarnda da bu eye yer verilmektedir. Aslnda siyasal iktidarn kaynan DKKAT iaret eden meruluk, tarihsel sre ierisinde iaret ettii kaynaa gre farkl anlamlar kazanmtr. rnein; iktidarn ilahi iradenin bir ltfu olarak deerlendirilSIRA SZDE dii dnemlerde meruluk, ynetenlerin eylemlerinin ilahi iradeye uygunluu ek-
Geleneksel ve Modern Toplumlarda Meruluk
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
46
Siyaset Bilimi
SIRA SZDE
DNELM S O R U
linde anlam kazanmaktadr. Oysa iktidarn kayna olarak halk iradesinin iaret edildii dnemlerde ise meruluk, ynetilenlerin rzasna uygun olarak elde edilen ve kullanlan iktidara itaati salayan bir niteliktir. Meruluk, otorite olma, hukukilik, balayclk ve doruluk nitelikleriyle i iedir. Bir devlet ynetme hakkna sahip ise meru olduu dnlebilir. Bu hak taSIRA SZDE inancndan doabilecei gibi akn, metafizik ya da dinsel mamen ynetilenlerin birtakm adreslere referans verilerek de gerekelendirilebilir. rnein, modern ncesi dnemlerde siyasal merulua ilikin yaklamlar, doal hukuk gelenei erDNELM evesinde usulc deil esas idi. Teolojik yorumlarn hakim olduu bu yaklamlarda uyruklarn haklar deil, egemenin emirleri n plandayd. Egemenin emirleS O R U ri, ilahi emirlerin geici yansmas olarak grlyordu. Meruluk, kapsamnda gelenek, akl, bilgi, inan kaynakl otoriteyi de barndrdndan DKKAT yasall aan bir kavramdr. Geleneksel toplumlarda meruluk meselesi daha ok ilahi iradenin ilettii evrensel dzen ve hukukilik asndan ele alnmtr. Monarik ynetimlerin hakim olduu geleneksel dnemlerde devletler, kraln otoritesinden dolay meru grlrAMALARIMIZ d. nk krallarn otoriteyi dorudan Tanrdan aldklar dnlrd. ktidarn ilahi kaynakl olduu geleneksel dnemde, rf, det, treler ilahi bir ama tayor ve siyasal meru iktidar da btn evreni kuatan ilahi iradenin bir paras olarak iK T A P liyordu. Hem fizik hem de sosyal evrendeki btn ileyi ilahi iradenin bir yansmas biiminde alglanyordu. Bylesi bir dnya gr erevesinde yerleik iktidar ilikileri ve meruluu neredeyse kendiliinden tesis edilmiti. Bir anT Ebu L E Viktidarn ZYON lamda yerleik dzen, evrensel dzenin bir yansmasyd. Bireysel irade, halkn iradesi, rza, bireysel zgrlk gibi eler geleneksel siyasal sistemlerde yer almayan elerdi. Ancak monarik ynetimlerin ortadan kalkmasyla meruluk nemli bir NTERNET sorun olarak ortaya kmtr. Modern dncede devletin meruluu gelenekler ya da ilahi iradeye deil, halkn iradesine dayandrlmtr. Merulukla ilgili net kavramlatrmalar ise toplum szlemesi teorileriyle gndeme gelmitir. Siyasal otoritenin nasl meru klnabilecei ya da hangi ynetimin meru olabilecei sorusu modern dnemlerin ana siyasal sorularndandr. Hobbes, Locke, Rousseau gibi modern dnem siyaset dnrleri meruluu, gelenek ya da Tanrsal iradeye deil, bireysel rzaya dayal olarak aklamaya almlardr. Bu dnrler meruluu, halkn yneticilere gnll olarak itaat etmeleri biiminde anlamlar ve uyruklarn bir szleme araclyla bildirdikleri rzann, devletin kullanaca iktidar meru klacan belirtmilerdir. Bir otoritenin ancak ynetilenlerin rzasyla meru olabileceini belirten bu dnrler, halk iradesi erevesinde meseleyi tartmlardr. Yani geleneksel dnemde metafizik ve din temelindeki aklamalar, gnlllk ve rzaya kaymtr. Modern dnemde meruluk sorunu, ulusal dayanma erevesinde, yani otoritenin, meru iktidarn kaynann ulusal irade olduu anlayyla almaya allmtr. Demokratik katlm, her bir yurtta iin aidiyet hissi uyandrm ve katlm, ulusal lekte milletin bir paras olma duygusu yaratm ve bu duygu, meruluun kklerini oluturmutur. Bu adan liberal demokrasilerde otorite, nderlerin kiisel zelliklerinden ok yasalara, usllere ve kurumlara dayaldr. Liberal demokratik devletlerde meruluk, bireysel zgrle ve kamuoyuna kar srekli ak ve duyarl olmakla tesis edilir. Bu adan liberal demokratik sistemler otoritenin, ynetilenlerin rzasndan kaynakl olarak aadan yukarya doru ilediini varsayarlar.
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
47
Max Weberin Meru ktidar (Otorite) Tipolojisi

Meruluk; barndrd hakllk ile bir buyrua Resim 2.6 otorite, yani balayclk nitelii kazandrr. M. Weber, 1864Merulukla beraber iktidar ilikisi, otorite ili1920 yllar kisine dnr. Otorite; zorlama, etki ve ynarasnda yaam, Alman dnr, lendirme gibi iktidarn alt kmesidir ve bakasosyolog ve ekonomi larnn aksi halde yapmayacaklar bir eyi bir politik uzman. dev olarak yerine getirmeleri demektir. Otorite kendine has bir buyruu ve bununla balantl itaati kapsar. Otorite ilikisinde emirler makul ve hakl grlr. Buyruk, boyun emeye yol aacak ekilde emir verme hakk tandnda otorite barndrr. Zor kullanan iradeye boyun emenin nedeni tehdit ya da denebilecek bedellerden kanmaktr. Oysa otorite ilikisinde byle bir kayg yoktur. Sosyal bir dzen ister zorla isterse uzlayla kurulmu olKaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/Max_weber sun, bu dzen merulatrma teknikleri, ideoloji, hegemonya, ynlendirme gibi uygulamalarla kendisini otoriteye dntrr ve inanlar ynlendirilen yurttalarn istekli, gnll itaatini teminat altna alr. Max Weber, farkl toplumlardaki siyasal sistemleri incelemi ve iktidarn merulatrlarak otoriteye, meru tahakkme dntrld tip otorite ilikisi tanmlamtr. Her otorite ilikisi iin hayati nokta olarak ynetenlere itaatin hakl olduuna dair asgari bir inanc iaret eden Weber, bu snflandrmada itaatin dayanan, gerekesini lt almtr. Daha nce belirtildii gibi meruluk, yurttalarn belli bir sisteme neden itaat ettiklerinin cevabdr. Otoritenin biimi bir anlamda bu soruya cevap teebbsdr.
Geleneksel Gerekelerden Doan Meruluk (Geleneksel Otorite)

Eskiden kalma kural ve iktidar pratiklerinin kutsalln ne srerek meruluk iddiasnda bulunan ve kendisine inanlan otorite trne geleneksel otorite denir. Bu otorite erevesinde oluan hiyeraride resm grevliler arasnda ast-st ilikisi deil efendi-hizmeti ilikisi vardr. Ynetilenler topluluun yeleri deil, iktidar sahibinin arkadalar veya uyruklardr. taat geleneksel iktidarda, iktidar sahibine kar bir devdir. Bu tipte otoritenin gerekesi, inanc zorunlu klan bir gerekedir. Geleneklere ya da kutsalla dayal statler n plandadr ve bundan dolay geleneksel otorite, herhangi bir kural veya usln deil, gelenein rndr. Geleneksel gerekelerden doan otorite, geleneklerin emsiyesi altnda, eski geleneklerin nemine ilikin yerleik inan erevesinde ileyen ya da bir gelenek iindeki rf ve uygulamalara uygun olarak seilmi kiilerin kabul grmesi ve ayrcalna olan yerleik inanca dayal otoritedir. Krallar, kralieler ve dini erkn otoritesi gibi. Bu otorite meruluunu, kutsal, yerleik geleneklerden alr. Kkleri gemie dayal bu otorite, ataerkil ve patrimonyal tarzn iledii geleneksel toplumda bir prens tarafndan kullanlr. Geleneksel gerekelerden doan otorite, en ilkel ve en evrensel meru iktidar biimi olmasna ramen, modern siyasal sistemler bile, geleneklerden nemli lde meruluk devirirler. Hemen hemen btn istikrarl siyasal sistemler, gelene-
48
Siyaset Bilimi
Geleneksel otorite, kutsallk, rf, adet, alkanlklar ve geleneksel deerlerin yer ald otorite ilikisidir.
i ileyerek bir miktar meruluk kazanrlar. Ksaca, meruluun ana kaynaklarndan biri de gei dnemlerinde geleneksel btnletirici kurumlarn sreklilik halidir. Bu adan eski devletler, ulusal siyasal gelenekleri ile meruluk tretebilirler. Kkl geleneklere sahip devletler, gemie gndermeler yaparak meruluklarn takviye edebileceklerinden dolay daha avantajldrlar. Ksaca geleneksel otorite merulatrma srecinde kutsallk, rf, adet, alkanlklar ve geleneksel elerin yer ald otorite ilikisidir. Bu otorite ilikisi daha ok geleneksel toplumlarda grlr. rflere dayanan bu hkmranlk tipinde, hatrlanamayacak kadar eskiye giden kkenlerin, kendi bana sreklilik arz eden bir merulua sahip olduuna inanlr. Hanedanln hkm srd bir siyasal sistemde kral lnce, bir baka hanedan yesinin kral olmas geleneksel otorite ilikilerini rnekler.
Karizmatik Gerekelerden Doan Meruluk (Karizmatik Otorite)

Karizmatik otorite, olaanst kiilik (peygamberlik, kahramanlk gibi) zellikleri olan karizmatik bireyin koyduu kurallara adanmaya dayal otoritedir. Karizmatik otorite, bu kiinin olaanst niteliklerinden doan meruluktur ve halkn bu niteliklerin olduuna inanmas nemlidir. Weberin ifadesiyle bu otorite, Tanr vergisi olan kiisel, sra d zelliklerin (karizma) otoritesidir. Bu, karizmatik bir hakimiyettir ve peygamber, seilmi bir sava kahraman, byk demagog veya parti liderince kullanlr. Bu yapda meruluk, bir kiinin kahramanlk, kutsallk, rnek tekil edecek karakter veya o kiinin iaret ettii, destekledii siyasal veya ahlaki dzene dayanr. Esin kayna olabilen bu tr nderler, yce hedefleri gerekletireceine dair gl ikna yeteneine sahiptirler. Webere gre karizmatik otorite, ksa mrl ve istikrarsz olsa da siyasal merulukta dinamik ve devrimsel bir edir. ktidarn trensel aralarla (ta giyme gibi) bir kiiden baka birine verilmesi, geleneklerin balangcn temsil eder ve karizmatik bir anlaya dayanr. Ancak bu devir teslimden sonra veya olaanst zellikleri olan nderin lm veya ayrlmasyla karizma sradanlamaya balar ve her karizmatik otorite, geleneksel veya yasal-ussal otoriteye dnr. Karizmatik otorite de geleneksel otorite gibi demokratik ve modern bir nitelik tamamasna ramen, tm modern devletlerde rastlanan bir olgudur. Modern devletin ortaya kyla geleneksel nderlik modernize edilmitir. Modern siyasal sistemlerde nderlerin nemi (karizmatik otorite), yasal-ussal otorite karsnda azmsanmayacak bir konumdadr. Kurucu Babalar, Ulusal nder, Milli ef gibi sfatlar, karizmatik nderlerin modern dnemlerdeki sfatlarndandr. Ksaca, karizmatik otorite tipinde iktidarn meruluu ve itaat, yneticinin, hkmrann eylemlerinden ok kiiliine ya da kiisel zelliklerine dayanr. rnein, gzel konuma yeteneiyle kitleleri etkileyebilen bir nderin otoritesi, karizmatik otoritedir. Webere gre bu tr otorite ilikileri srekli deildir; karizma sahibi nderin mryle snrldr ve bu yzden gei aamasndaki otorite tipidir. Rutinleerek ya geleneksel otoriteye ya da yasal-ussal otoriteye dnr. Gandi, Atatrk, Napolyon gibi nderler bu otorite tipinin temsilcileridir.
Karizmatik otorite, bir nderin olaanst kiisel zelliklerinden doan en ksa mrl otoritedir.
Yasal-ussal otorite, geleneksel veya dinsel kurallar deil de akl temel alnarak yaplan kurallarla ileyen otoritedir. Bu otoritenin en gzel rnei modern brokrasilerdir.
Yasal-Ussal Gerekelerden Doan Meruluk (Yasal-Ussal Otorite)

Weber tipolojisindeki bir dier otorite ise dini kurallar ya da geleneklere deil de akl temel alnarak yaplm yasalara ve kurallara dayal olan yasal-ussal otoritedir. Bu otorite tipinde meru hkmranlk, yasal konum ve ilevsel yeterliliin geerliliine olan inanca dayanr. Bu otorite, Weberin ifadesiyle devletin modern
49
hizmetileri yani brokratlar tarafndan kullanlr. Yasal-ussal otorite kapsamnda ussal ilemler, usller vardr. Meruluk, hukuk tarafndan tanmlanm gayriahsi usllerden doar. Modern siyasal ve brokratik sistemler, bu otoriteyi rnekler. Burada otorite konumu, gelenek ya da kutsalla deil, zerlerinde uzlalm usullere dayanr. ktidarn yasal bir yolla kullanld inanc, bu tr meruluun dayanadr. Anayasal kurallar, yasalar ve yetkililerin gcnn balaycl kabul grr. nk onlar yasaldr. Yasallk, hukuk usllere uygunluk, modern dnemde meruluun temel dayanadr. Yasal-ussal otoritenin kapsamnda gayriahsi, evrensel ve tm ilgililere uygulanan genelletirilmi kurallar btn vardr. Bu, ada devletlerin zelliklerinden olan rgtl idari kadro ve brokratik yapda grlr. Ayrca hukuk, tm yasalarn kayna olarak yer alr. Webere gre yasal-ussal merulua dayal egemenliin en saf rnei, modern brokrasilerdir. Ksaca, bu tr otorite ilikisinde itaatin kayna yasalardr. En gzel rneklerini modern anayasal ynetimler ve brokrasilerin oluturduu bu tr otorite ilikilerinde iktidar, kabul grm usller, tzkler, ynetmelikler ve yasalar merulatrr. Bu trden otorite ilikilerinde yasallk ile meruluk birbirine yaklar. Meruluk sadece iktidarn kayna bakmndan deil, bu iktidarn kullanl bakmndan da nemli bir mesele olduundan, balangta yasal-ussal merulua sahip bir ynetim bunu kaybetmekle beraber tam tersi de olabilir. Siyasal iktidar hukukilie uymadka meruluktan uzaklaabilir veya hukuk kurallarna uymakla beraber, toplumdaki meruluk anlay deiebilir. Yasalarn, kurallarn toplumsal dayanaklar ve etkinlikleri zayflam olabilir. Bu durumda iktidar, yasal temele sahiptir ama meruluk bunalm ile yz yzedir. Yani yasallk, zorunlu olarak meruluu beslemeyebilir. rnein; hukuki usuller takip edilerek vergi oranlar artrlabilir ama yksek vergi, yasal olsa da genellikle meru grlmez. Yasallk, meruluun temelini salamaktadr ama onun tamam deil, esidir. Zaten Weber de hibir otorite tipinin saf olarak bulunamayacan ve sistemlerin meruluk temellerinin, her otorite tipinin karmndan olutuunu belirtir. Weber tipolojisinde ihmal edilmi nemli bir nokta da bazen otoritenin dayatma yoluyla tesis edilebilecei gereidir. Bazen otorite, hem Weberin belirttii gerekeler hem de iktidar araclyla dayatlabilir. Hegemonya, merulatrma, ideoloji, n yargnn harekete geirilmesi, sahte uzla gibi kavramlar bu tr otoriteyi iaret eden srelerdir. Eletirel ve radikal yaklamlara gre ada toplumlarda otorite, ya dolaysz denetimler kurarak (zor kullanma) ya da dolayl bamllk ilikileri (hegemonya, maniplasyon) yoluyla iktidarca dayatlr. Geleneksel, karizmatik ve yasal-ussal gerekelere dayal otoritelerin ayrt edici zellikleSIRA SZDE ri nelerdir?
DNELM Meruluun Siyasal Sistem Asndan nemi ve Meruluk Krizi
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Bir lkedeki rejimin nitelii ne olursa olsun, her ynetim ksmen olsa ynettikS Ode R U leriyle i birlii yapar. Her ynetim, zor kullanma veya iktisadi kaynaklara bavurmakszn itaat grmek ve emirlerini meru gstermenin yollarn bulmak ister. HerD tabi K K A olanlarn T hangi bir buyruk, emir verilenlerin karlaryla atsa bile emre gnll itaatini salad lde merudur. Meruluk, yneten kesimin ve ynetilenlerin ynetme hakkn ayn zaSIRA tand, SZDE manda zerinde uzlatklar ynetsel iktidarn temelidir. Meruluk, bir anlamda
AMALARIMIZ
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
50
Siyaset Bilimi
hem siyasal sisteme ballk hem de siyasal sistemin otorite niteliine brnmesinin aracdr. lke iine ve dna ilikin kararlar alp uygulayan devletin, bu faaliyetlerinde ynetilenlerin onayn alma ihtiyac vardr. Bu durum siyasal rejimlerin hepsinde ortaktr. nk her rejim kendisine itaat ettirmek durumundadr. Yani rejim kendini hakllatrmak, meru gstermek ve yurttalarn balln elde etmek zorundadr. Siyasal sistemler iin meruluk, iki aamada ok hassas bir mesele olarak ortaya kar. Birinci aama, siyasal sistem iinde iktidarn ele geirilmesiyle ilgiliyken bir dier aama iktidarn ileyiiyle ilgili meruluk meselesidir. rnein, demokratik mekanizmalaResim 2.7 rn iletildii bir lkede eer iktidar, serbest seJurgen Habermas, imler sonucu el deitiriyorsa bu iktidarn elde 12 Haziran 1929 edilmesi srecinde meruluktan bahsedilebilir. tarihinde doan Ancak iktidarn meru tarzda bir kere elde edilAlman felsefeci, mesiyle siyasal sistem iinde pratikteki iktidarn siyaset bilimci ve srekli meru kalaca anlamna gelmez. Hesosyolog. men hemen btn iktidarlar meruluktan ziyade zor kullanlarak ele geirildiinden, asl olan uygulama aamasndaki meruluktur. Zor kullanan iktidarlarn iktidara, fiziksel atmadaki stn gleri ile geldii ve ynetimlerinin meruluunu kabul ettirmeyi ksmen de olsa zor kullanarak baardklar sylenebilir. Zaten bir ok Kaynak: http://de.wikipedia.org/wiki/J%C3%BCrgen_Habermas devlet ve merkez siyasal kurumlar zor kullanma sonucu yani asker fetihler ile domutur. Bu adan iktidarn balangta plak g ile kazanld iddia edilebilir ama bu, iktidarn her yerde her zaman zor kullanma veya tehdidinden doan korku ile devam ettirildii anlamna gelmez. Bu zor kullanma uygulamalar her zaman meruluk ilkeleri ile snrlanr. nk meruluk, gvenli, verimli, etkili ve daha az maliyetlidir. Meruluk, istikrara katknn yannda, emir verme yetkisi ile bu emre uymay zorlayan zemini oluturur. Srekli zor kullanmaya bavuran dzenler, hem ekonomik kaynaklar savurMeruluk, istikrarl ve etkin siyasal sistemlerin ganca kullanr hem de bir krize srklenirler. Ayrca, bazen devletler, ekonomik dayanadr; bu yzden bir veya idari birtakm sorunlardan dolay da meruluk kaybna urayabilir ya da Jursistem iin meruluk krizi gen Habermasn ifadesiyle merulatrma kriziyle kar karya gelebilirler. byk risk demektir. Bu riski gidermek zere iktidarlar, Ynetilenlerin dzene inanlar kalmadnda ya da ynetim koordinasyonu bakendilerini srekli meru arsz grldnde, merulatrma krizi doar. Habermasa gre devletler, sosgsterme abasndadrlar. yal harcamalar gibi bir takm grevler stlendike yurttalarnn gndelik yaamlarna daha fazla mdahil olmakta, devlet mdahale ettike halkn talepleri artmakta ve devlet bu talepleri karlamakta glk ekmeye balaynca da meruluk kayb ortaya kmaktadr. Yani devletlerin performanslar ile meruluklar ilikilidir. Toplumsal yapdaki meruluk alglamasndaki deiim, dorudan sisteme yansr. Bir ynetimin gayrimeru grlmeye balamas ve bu grn yaygnl, devrimsel nitelikteki dnmler demektir. Siyasal sistem meru grldnde hem ynetilenlerin siyasal olarak seferber edilmesi kolaylar hem de asgari kaynak ile hacimli icraat yapma imkn doar. Meruluk, siyasal sistemin teminat niteliindedir. Bu yzden iktidar kendini srekli merulatrmak ya da meru gstermek zorundadr. Sosyal dzen nasl kurulmu olursa olsun, bu dzenin devam ve istikrar iin birtakm merulatrma tekniklerine bavurulur. Byle durumlarda dzenler bu inancn muhafaza edilmesi adna kitle iletiim aralarn, mfredat hatta sosyal harcamalar ideolojik bir tarzda ynlendirme (maniplasyon) ve propaganda iin kullanrlar. Yani tm iktidarlar kendilerini merulatrmaya ya da meru gstermeye alrlar.
51
zet
A M A
ktidar ve siyasal iktidar kavramlarn tanmlamak. ktidar, egemenlik ve meruluk, siyaset literatrnn en temel kavramlarndandr. Birbiriyle balantl olan bu kavramlar ve aralarndaki iliki, literatrde olduka hacimli yer tutar. Siyaset, en genel anlamyla bir toplum adna balayc kararlar alma ve yrtme sreci olarak tanmlandnda hem karar alma hem de yrtmenin bir kapasite ya da iktidar meselesi olduu aktr. Yani siyaset sreci btn olarak iktidar ilikileriyle i iedir. ktidar, itaat retme becerisi olarak tanmlandnda bu becerinin sosyal yaamn birok farkl alanlarnda farkl kaynaklara dayal olarak farkl biimlerde ortaya kt grlr. ktidarn kayna fiziksel, ekonomik veya sembolik olabilir ve iktidar ilikisi, bu kaynaklara dayal olarak bazen zor kullanma (plak g, iddet) bazen de otorite klnda ortaya kabilir. Sosyal yaamda ileyen iktidarlardan biri de siyasal iktidardr ve sahip olduu kapsayclk, stnlk ve zor kullanma tekeliyle dier sosyal iktidar tiplerinden ayrlr. Egemenlik kavramn tanmlayp, kreselleme ve egemenlik ilikisini yorumlamak. Egemenlik bir siyasal sistem iinde kural koyma, etkin hkm srme becerisine sahip younlam iktidardr. Modern egemenlik anlaynn tarihsel kkleri Orta aa kadar gtrlse de 17. yzylda modern ulus devletlerin ortaya kmasyla iyice belirginlemitir. ktidarn tek bir merkezde younlamas, modern devleti feodal dnemden ayran en nemli zelliktir. Modern dnemde iki ana egemenlik anlay gelimi ve bunlardan ilki egemenlii, snrsz, blnemez ve devredilemez iktidar olarak tanmlayan klasik anlaytr. kincisi ise mutlak egemenlik anlayn eletiren ve egemenliin anayasal birtakm snrlamalara tabi tutulmasn savunan demokratik egemenlik anlaydr. ve d egemenlik diye iki ana boyut barndran egemenlik, kreselleme sreciyle beraber bir takm dnmler geirmektedir.
A M A
Meruluk, otorite tiplerini aklayabilmek ve meruluun siyasal sistemler iin nemini aklamak. Meruluk bir iktidar ilikisinde emir alanlarn bu konumlarn kabullenmesi ve emri verenlerin hakllna olan inantr. Ynetenlerin ynetme hakkna ynelik onay ve inan klnda aadan yukarya doru bir onay ifade eden meruluk, geleneksel ve modern toplumlarda farkl ierikler edinmitir. Meru iktidar anlamndaki otoriteyle ilgili Weber snflandrmalar yapm ve meru bir iktidarn dayana olarak gelenek, karizma ve yasalar iaret etmitir. Bir iktidar ilikisi meru olduunda istikrar kolayca tesis edilebilir ve bu yzden sistemler iin meruluk hayati neme sahiptir; siyasal iktidarn ele geirilme veya iletilme aamasnda iktidar, ynetilenlerin onayn alamyorsa bu siyasal sistem iin bir risk oluturmaktadr.
A M A
52
Siyaset Bilimi
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi iktidar ilikisi asndan doru deildir? a. ktidar sahibi, dier kiilerin davranlarn ynlendirebilir. b. ktidar, her trden toplumsal ilikide ortaya kabilir. c. ktidar ilikisi eitsiz, hiyerarik bir ilikidir. d. Her iktidar ilikisinde ana bileenlerden biri rzadr. e. ktidar ilikisi, bir etkileme ilikisidir. 2. Aadaki ifadelerden hangisi iktidar yaplar asndan yanltr? a. Her siyasal sistemin kendine zg iktidar yaplar vardr. b. ktidar yaplar, iktidar elde etme mekanizmalarn ve iktidarn nasl iletileceini belirler. c. ktidar yaplar toplumsal dzeni tesis eder. d. ktidar yaplar tm siyasal sistemlerde ayndr. e. ktidar yaplar, siyasal sistemin parasdr. 3. Webere gre, zor kullanma asndan devletin ayrt edici zellii nedir? a. Zor kullanmaya sadece devletin bavurmas. b. Asker ve polis gibi zor kullanan rgtlerinin olmas. c. Belli bir lke zerinde zor kullanabilmesi. d. Nfusu zor kullanarak ynetmesi. e. Meru zor kullanma tekelini elinde tutmas. 4. Milli marn alnmas, bayrak treni gibi uygulamalar hangi iktidar kaynann kullanmyla ilgilidir? a. Fiziksel kaynak b. Ekonomik kaynak c. Sembolik kaynak d. Otoriter kaynak e. Askeri kaynak 5. Aadaki ifadelerden hangisi otoriteyi tanmlar? a. Otorite, devletin kulland iktidardr. b. Otorite, emre itaatin bir dev olarak algland iktidar ilikisidir. c. Otorite, siyasal sistemlerin kulland iktidardr. d. Otorite, fiziksel kaynaa dayal iktidar ilikileridir. e. Otorite, ekonomik kaynaa dayal iktidar ilikileridir. 6. Aadakilerden hangisi elitist teorinin (sekinci kuram) iddialarndan deildir? a. ktidar, toplumdaki gruplar arasnda dengeli paylalr. b. Her zaman iyi rgtlenmi aznlklar rgtsz ynlara hkmeder. c. Demokrasilerde de sekin aznlk ynetimi grlr. d. Sekin gruplar her zaman ayn toplumsal kesimden olumayabilir. e. Tm ynetimler oligarik niteliklidir. 7. Aadakilerden hangisi Egemenlik asndan, feodal siyasal sistemden modern siyasal sisteme geiin temel gstergesidir? a. Egemenliin farkl organlara dalmas b. Egemenliin tek bir merkezde younlamas c. mparatorluklarn kmesi d. Feodal nderlerin g kazanmas e. Katolik Kilisesinin g kaybetmesi 8. Klasik egemenlik anlayn savunan hangi dnr egemenlii, mutlak, blnemez ve snrlandrlamaz iktidar olarak millet iradesine dayandrr? a. Jean Bodin b. Thomas Hobbes c. Jean Jacques Rousseau d. John Locke e. John Austin 9. Aadakilerden hangisi kresellemenin egemenlikle ilgili sonularndan deildir? a. Egemenlik, lke zerinden para, mal ve bilgi ak zerindeki egemenlie kaymtr. b. Devletler bamszlk kayb yaamaktadrlar. c. BM, AB gibi rgtler, devletlerin egemenliini snrlamaya balamlardr. d. Devletlerin snrlar daha geirgen olmutur. e. Uluslararas siyaset sahnesinde rol stlenen aktrler olarak devletler, alternatifsiz kalmtr. 10. Aadakilerden hangisi Weberin otorite tipolojisine gre, yasal-ussal otoritenin zelliklerinden deildir? a. Yasal-ussal otorite, akl temel alnarak yaplm yasa ve kurallara dayanr. b. Yasal-ussal otorite, brokratlarn kulland otoritedir. c. Yasal-ussal otorite, hanedanlarn kulland otoritedir. d. Yasal-ussal otorite daha ok modern toplumlarda yaygn olan otoritedir. e. Yasal-ussal otorite, hukuk tarafndan tanmlanm gayriahsi usullerden doar.
53
Yaamn inden
Egemenin ve Politikann Hukukilemesi Politikann ok eskiden yaplm, birbirini tamamlayan ve son tahlilde bir nizam amalayan iki klasik tanm vardr. Bunlardan biri, zamannn en nemli politika bilimcisi David Easton'a aittir. Easton'un tanmn -biraz deitirerek- yle aktarabiliriz: Politika, toplumdaki (maddi) ve (maddi olmayan) deerlerin otorite yoluyla datmdr. Bu tanmda eklenmi olan "maddi deerler", parann sembolize ettii kaynaklar; tabiri caizse, bir toplumun mal varln ifade eder. "Maddi olmayan deerler"den kast ise o toplumdaki mevkiler, statler, payeler, unvanlar, vs. gibi liyakat sembollerinin oluturduu kaynaklar ve imkanlar btndr. Easton'un ada bir dier politika bilimcisi, Robert Dahl'n politikadan anlad ise udur: Kim, neyi, ne kadar ve nasl almaktadr? ki tanm birbirini tamamlayan ekle getirdiimizde, politika olgusuna u ekilde bakmak mmkndr: Politika, toplumdaki maddi ve maddi olmayan deerleri kim(ler)in, neleri, ne kadar ve nasl elde edeceklerine otorite yoluyla karar verilmesidir. Otoritenin bizim kltrmzde ilk semantik arm devlet olduundan; politikann tanmnda da devlet, politik olan nceleyen bir olguya muadil klnr. Bu ise, politikay kurulu ve ileyi esaslar -aada aklanacak- egemenin "hukuk" dedii arala tesis edilmi, cansiperane korunmas gereken kurallar btnnden mteekkil bir devlet nizamna indirgeyen bir anlaya tekabl eder. Trkiye'de hukuk-politika ilikisini odaa alan gncel olaylar baz evrelerin "devlet krizi" olarak nitelemeleri, bu adan manidardr. "Devlet krizi" neyin krizidir gibi bir soru sorulmadan, neredeyse olup biten her eyi "kriz" olarak gren zihin haritas da anlalamaz. Bu haritaya biraz yakn plandan baktmzda yaygn olan kannn tersi bir durumun sz konusu olduunu grebiliriz: Trkiye'de hukuk politiklememekte, politika hukukilemektedir. Ne demek istediimizi biraz aalm. Antropolojinin bize gsterdii gibi, eer hukuk, toplumu kontrol etme mekanizmas ise hukukun hibir zaman politik olann dnda dnlemeyeceini de syleyebiliriz. nk, toplumsal kontrol, her eyden nce, u durumu kapsayan bir etki gcne sahip olarak belirir: Bir toplumsal kesimin, dier(ler)i zerinde; 1. Halihazrda sahip olduu bir (ekonomik, sosyal, politik) hak ve/ya faydadan yoksun klnmas; 2. Yeni bir hak ve/ya fayda elde etmesini nlemek; 3. Bazlarna bir hak ve/ya fayda salarken, dierlerini bundan dlamak. Byle bir mekanizmann ileyiinin, ancak, ihlali halinde genelin dnda braklmay dayatan balayc normlar ve nihayetinde bir res judicata (kesin hkm) sayesinde mmkn olaca aktr. Hal byle olunca, hukukun (yasann) toplumsal kontrol mekanizmas olarak zerine oturduu zeminin bir ayrm yapmaktan, istisna getirmekten olutuu da sylenebilir. Hukuku iktidar olgusuyla ilintilendiren, dolaysyla onun politik olandan ayr dnlmeyecei nokta da tam burasdr. nk, toplumsal kontrol ifa ederken ayrm yapma, istisna oluturma ve bunu kesin bir hkme balama egemenlii, yani nihai balayc karar alma iktidar, politik olan vcuda getiren olmazsa olmaz bir kouldur. Hukuku bu balam dnda dnmek, aslnda "toplumu iktidarsz olarak dnme"ye zdetir. Oysa, gene antropolojinin gsterdii gibi, yeryznde adna "toplum" dediimiz hibir varlk iktidarsz vcut bulmamtr. Bununla beraber, toplumsal kontroln iktidarla ilintili bir olgu olarak belirmesi ve bir ayrm yapma nihai gcne sahip durumu zorunlu klmas, neticede egemen olan mnhasran hukuk bir varlk saymamz zorunlu klmaz. Eer, herhangi bir mevcut durum res judicata olarak istisna yaplabiliyorsa, bu, egemeni, hukuk yoluyla hukuku askya alma gibi hem hukukun iinde, hem dnda tutan paradoksal bir konuma itecek; onu, Giorgio Agamben'in ifadesiyle "hukuk dzeninin ayn anda hem dnda hem de iinde" tutacaktr. Egemenin bu paradoksal konumu, konumuz bakmndan da son derece nemlidir. nk, gene Agamben'in ifadeleriyle; "Egemen, hukukun geerliliini askya alma konusunda yasal yetkiye sahip olmakla, kendisini yasal olarak hukukun dnda tutuyor. Yani... '[h]ukuk kendisinin dndadr' ya da '[h]ukukun dndaki egemen olarak ben, hibir eyin hukukun dnda olmadn... ilan ediyorum [demektedir]". Bu anlay, Carl Schmitt'in mehur "istisna hal" dedii bir yapya vcut veren anlaytr. Schmitt, istisnay esasen kararn mutlakl eklinde hukukun resmi bir unsuru olarak grr ve bir snfa dahil edilemeyen ey olarak niteler. Schmitt'e gre, " ...[H]ukuk dzeninin anlaml olabilmesi iin dzenin tesis edilmesi gerekir. Dzenli bir durum yaratlmaldr; ve ite egemen, byle bir durumun gerekte etkin olup olmadna tek bana
54
Siyaset Bilimi
karar veren kiidir. Btn yasalar 'durumsal yasa'lardr. Egemen, sz konusu durumu bir btn olarak ve her eyiyle yaratan ve garanti eden kiidir. Nihai karar zerinde tekel sahibidir. Egemeni kurulmu (constitued) g /iktidar olarak tanmladmzda, bir kurucu potansiyel g/iktidar karsnda o konumu kazanmasnn mmkn olduunu da sylemi oluruz. Bir baka deyile, egemeni egemen klan, "kurucu dar" olan potansiyel bir kurucu (constituting) g karsnda "karar alma" (hkm verme) kabiliyetidir. Mutlak karar alma (hkm verme) son tahlilde yasaya ihtiya duymaz. Egemen zaten budur: "Yasa koymak iin yasalara ihtiya duymadn ispat eden" g. Bir kez daha vurgularsak; bir hukuk dzeninin tesisi, ilk ve her eyden nce, bir dzenin tesis edilmesiyle mmkndr. Bir dzenin tesisi ise egemen bir gcn vcut verdii bir olgu olduundan; Hukukun/yasann zerine ina edildii zemin g /iktidar ilikilerinin meydana getirdii bir zemindir. Trkiye'de gncel olaylar bu perspektife oturttuumuzda; meselenin, son tahlilde, politik olan "devlet nizam"na indirgemi bir zihniyet ile bunu amann asl politik olan ortaya karacan, dolaysyla bunun da toplumdaki maddi ve maddi olmayan deerleri datmay zapturapt altna alm byle bir "nizam"n dna kmakla mmkn olacan grenler arasndaki bir egemenlik mcadelesi olduu sylenebilir. Politika, insanlarn en azndan potansiyel atma ekseninde bir arada yaama koullarnn bir dzene sokulmasn, dolaysyla atma ve farkllk eksenlerinde bir birliin salanmasn zorunlu klar: Toplumda kolektivitelere ilikin yerlerin ve rollerin datlmas, bunu salayan rzaya dayanan toplumsal merulatrc pratiklerin, kurumlarn, rgtlenmelerin, sylemlerin hayata geirilmesini amalar. Politika felsefecisi Jacques Ranciere, genelde "politika" olarak adlandrlan bu olguya "polis" (police) demeyi tercih eder ve bylece politikay dzen (nizam) tesis eden faaliyetler btnne edeer klar: "...Polis, z itibaryla, bir tarafn payn ya da paydan yoksunluunu tanmlayan, genellikle rtk yasadr... Polis, bu yzden ilkin, yapp etme, var olma ve syleme tarzlarnn paylatrmn tanmlayan bir bedenler dzenidir ve bu bedenlerin belli bir yere ve greve ad yoluyla [veya ismen] atanmalarn gzetir; polis, belli bir etkinliin grlr olmasn, bir dierinin grlr olmamasn gzeten, bu konumann sylem, u konumann uultu olarak anlalmasna nezaret eden, grlr-olann ve sylenir-olann bir dzenidir." Ran-
ciere, bu balamda, politikay, polis'in kart olarak "o duyulur ekillenmeden kopan her ne varsa o" konumuna yerletirmek gerektiini; polis ve eitlik gibi iki heterojen srecin "karlap buluacak bir yeri ve yolu var olduunda" politikann ortaya ktn vurgular. O halde, bir durumun "politik" olmas, her eyden nce, kurulu bir dzen (nizam) iinde eitlik talebinin, o dzenin mantna kart konuma gelecek dzeyde (mevcut ilikileri yeniden ekillendirmeye balad eikte) kart bir mantk olarak kendini duyurmasyla mmkndr. Gstermeye altmz, politik olann devleti nceledii noktasndan hareketle, "bir halkn politik stats"nn yerine "politik olann stats"n koyarak; hukukun/yasann devletin deil, politik olann nizamnamesi eklinde tanmlanmasnn daha uygun olacadr. Bu da ancak halkn tek ve en nemli toplumsal meruiyet kayna saylmasyla ve politik olarak cisimlemesiyle mmkn olacak bir husustur. Kaynak: Sarbay, A. Y. (22.02.2010). Egemenin ve Politikann Hukukilemesi. Zaman.
55
Okuma Paras
Mana Mana, Pasifikte insandan insana geebilen, her tr doast ve gayri ahsi iktidara verilen addr. ok arzulanan bir eydir ve bir birey mana kapasitesini artrabilir. Cesur bir sava yksek derecede mana elde edebilir, ama bu iktidar savama becerisine ya da bedensel kuvvetine borlu deildir; bu iktidar ona katledilen dmannn manas olarak geer. Marquesalarda bir kabile yesi, kiisel yiitlik yoluyla sava efi olurdu. Savann, ldrd herkesin manasn kendisine katt dnlrd, kendi manas yiitliiyle orantl olarak artard. Yerlinin zihninde, yiitlik manann nedeni deil sonucuydu. Savann sebep olduu her lmle mzrann manas da ayn ekilde artyordu. Gs gse bir arpmann galibi, yenilen dmannn iktidarna ilikin varsaymnn nian olarak, katledilen dmann adn alrd; onun manasn dorudan kendine katabilecei inancyla, onun etinin birazn yerdi; ve savata bu iktidar kazandran etkinin varln garantilemek iin ele geirilen manayla zel, dosta ilikisini temin etmek iin alt edilen dmann fiziksel bir yadigarn sava giysisinin bir paras olarak tard: bir kemiini, kurumu bir elini, bazen btn bir kafatasn... Kaynak: Canetti, E. (1998) Kitle ve ktidar. ev. Glah Aygen, stanbul: Ayrnt Yaynlar.
KendimiziSnayalm Yant Anahtar

1. d Yantnz yanl ise, ktidarn Kaynaklar ve Teknikleri ile ktidarn Grnmleri: Zor Kullanma ve Otorite konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ktidar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ktidarn Kaynaklar ve Teknikleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ktidarn Kaynaklar ve Teknikleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ktidarn Grnmleri: Zor Kullanma ve Otorite ve Max Weberin Meru ktidar (Otorite) Tipolojisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sosyal ktidar: ktidarn Toplumsal Dalm ve Paylam (Sekinci ve oulcu Teori) konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Egemen ktidarn zellikleri ile Egemenliin Tarihsel erevesi ve Halk Egemenlii konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Klasik-Mutlakyeti ve Demokratik Egemenlik Anlay konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kreselleme ve Egemenlik konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Meruluk ve Max Weberin Meru ktidar (Otorite) Tipolojisi konusunu yeniden gzden geiriniz.
2. d 3. e 4. c 5. b
6. a
7. b
8. c
9. e 10. c

Sra Sizde 1 ktidar asimetrik, eitsiz bir iliki olarak bakalarnn davranlarn denetleme kapasitesi olarak tanmlanabilir. Bu kapasitenin dayand temel kaynaklar fiziksel, ekonomik ve sembolik kaynaklardr ve bu kaynaklar, insanlar arasndaki farkllklara dayal olarak toplumsal yaamda da eitsiz dalm kaynaklardr. Bu erevede sembolik kaynak, iktidar tesis etmenin en ekonomik ve en verimli kaynadr. Fiziksel ve ekonomik kaynaklar hem pahal hem de srekli kullanlabilecek kaynaklar deillerdir. Oysa iktidar, sembolik kaynaa dayandnda merular, otoriteye dnr ve byle bir iktidar ilikisinde itaat, gnlllk ve sempatinin sonucunda adeta kendiliinden ortaya kar.
56
Siyaset Bilimi
Sra Sizde 2 Toplumun kk bir aznlk tarafndan ynetildii veya ynetilmesi gerektii gr olduka eski olmasna ramen, bu iddiann modern dnemdeki savunucusu elit teorileridir. Elit teorilerine gre tm toplumlarda kanlmaz olarak yneten ve ynetilen diye iki snf vardr ve ynetimler oligarik niteliktedir. Bu, evrensel bir gerektir ve bunun birtakm nedenleri vardr. Ynetici aznlklarn iyi rgtlenmesi, dayanmas ve iyi iletiim iinde olmalar bu nedenlerden birincisidir. Baz insanlar zek, alkanlk ve beceri gibi zellikler asndan stn olup bu stnlkler farkl toplumsal kesimlerde ortaya kar. Ynetici elit snfnn ite bu stn yetenekli ve baarl insanlardan olumas, ikinci nedendir. nc neden olarak da ynlarn genel olarak siyasetle ilgilenmemesi ve ynetilmeye olan ihtiyalar saylabilir. Kitleler gndelik ilerinden dolay siyasetle ilgilenecek fazla zaman bulamazlar ve bu yzden sekinlerin ynetimine ihtiya duyarlar. Sra Sizde 3 Egemenlikle ilgili asl dikkate alnmas gereken nokta egemenliin kaynandan ok, egemenliin nasl iletildiidir. Toplumsal yaamda tm grup ve bireylerin etkileim iinde olduklar gereinden yola kldnda, devlet de dhil hibir siyasal ve sosyal varln mutlak anlamda egemenlii sz konusu deildir. Ancak devletler ya da hkmetler, kendilerini halk iradesinin temsilcisi olarak grp snrsz iktidar kullanma eilimi gsterdiinde temel hak ve zgrlkler riske girebilir. Bu adan, kayna ister Tanrya isterse halka dayansn, klasik egemenlik gr, demokratik devletin ileyiiyle uyumamaktadr. nk liberal demokrasi, snrl bir iktidar anlayna dayanr ve hukukun stnl ilkeleri gereince, egemen devletin de tabi olduu balayc kurallar vardr. Bu adan egemen, zerk bir devlet iindeki en stn, nihai ve en genel iktidardr ama bu iktidar her eyi kapsayan, ebed, snrlandrlamaz veya blnemez bir iktidar deildir. Aslnda kurumsal anlamda kamuya kar hibir sorumluluu olmayan kk bir sekin grubunun elindeki iktidar, siyasal rejim olarak ister ilahi iradeye isterse halk iradesine dayansn, otoriter bir sistemdir ve insan haklar asndan risklidir. Sra Sizde 4 Yasallk kavram ile meruluk kavramnn anlamlarnn ortak armlar vardr. Hatta bu iki kavram zaman zaman birbirlerinin yerine kullanlmaktadrlar. Meruluk, ynetilmenin, itaat etmenin anlaml ve makul grlme-
sini salayan inantr. Yasallk ise belli bir kural ya da uygulamann yerleik usullere gre yaplmas veya iletilmesi anlamna gelir. Yasallk nitelii sadece usller erevesinde ortaya kabilir ancak meruluk sadece usullere uygunluk anlam tamaz. Oysa meruluk, usulleri, dolaysyla yasall aan bir kavramdr. nk meruluk, hukuklik ile beraber makul, hakl ve uygun olma anlamlar da tar. Ayrca meruluun tek kayna hukuk olmayabilir. Gelenek, karizma, akl, bilgi, inantan doan otorite, yasallk kavramndan farkl olarak meruluk kavramnn tanm ierisinde yer alr. Herhangi bir eylem yasal olabilir ama meru olmayabilir ya da meru grlen her ey yasalatrlmayabilir. rnein, yerleik usller takip edilerek ok yksek oranda vergi koymak yasaldr ama meru grlmeyebilir ya da belli kltrlerde on sekiz yandan kk genlerin evlenmesi meru grlebilir ama yasal deildir. Sra Sizde 5 Weber, farkl siyasal sistemleri inceleyerek, itaatin gerekesini lt alm ve iktidarn merulatrlarak otoriteye ya da meru tahakkme dntrld tip otorite ilikisi tespit etmitir. Weberin tespitine gre en ilkel ve evrensel otorite, geleneksel gerekelere dayal olandr. Eski geleneklerin nemine ynelik inan erevesinde ileyen bu otorite tipinde itaat, iktidar sahibine kar bir devdir. Daha ok geleneksel toplumlarda geerli olan bu otorite gerekesi meruluu yasalardan deil, yerleik rf, det ve alkanlklardan tretir. Karizmatik otorite ise olaanst zellikleri olan bir nderin koyduu kurallara adanmaya dayal otoritedir. Bu otorite ilikisinde meruluk, hkmrann eylemlerinden ok kiisel zelliklerinden kaynaklanr ve bu zelliklere sahip nder ldnde karizmatik otorite de ortadan kalkar. Bir nderin olaanst zelliklerinden kaynaklanan bu otorite, hem geleneksel hem de modern toplumlarda grlmekle beraber, en ksa mrl otoritedir ve kanlmaz olarak ya geleneksel ya da yasal-ussal otoriteye dnr. Yasal-ussal otorite ise gelenek ya da dini kurallarla deil de akl temel alnarak yaplm kurallar, ilemler ve usullerden doan otoritedir. Modern toplumlarn siyasal ve brokratik rgtlerinde rastlanan bu otorite, devletin modern hizmetileri yani brokratlar tarafndan kullanlan otoritedir. Yasal-ussal otoritenin kapsamnda gayriahsi, evrensel ve tm ilgililere uygulanan genelletirilmi kurallar btn vardr ve bu yzden hiyerari, ast-st ilikisi biiminde oluur.
57
Akal, C. B. (1998). ktidarn Yz. Ankara: Dost Kitabevi. Bealey, F., Johnson, A.G. (1999). The Blackwell Dictionary of Political Science: A Users Guide to Its Terms. Oxford. Blackwell Pub. Bellamy, R., Mason, A. (2003). Political Concepts, Manchester: Manchester University Press. Canetti, Elias. (1998). Kitle ve ktidar. ev. Glah Aygen, stanbul: Ayrnt Yaynlar. Colin, F. (ed.) (2004). Contemporary Political Theory. London: Sage Publications. Dahl, R.A. (2010). Demokrasi stne. ev. Betl Kadolu, Ankara: Phonix Yaynevi. Demir, ., Acar, M. (1992). Sosyal Bilimler Szl, stanbul: Aa Yaynlar. Dursun, D. (2002). Siyaset Bilimi, stanbul: Beta Basm. Duverger, M. (1998). Siyaset Sosyolojisi, ev. . Tekeli, stanbul: Varlk Yaynlar. Foucault, M. (1992). Hapishanenin Douu, ev. M. Ali Klbay, Ankara: mge Yaynevi. Habermas, J. (1975). Legitimation Crisis, ev. T. McCarthy, Boston: Beacon Press. Held, D. (1991). Democracy and the Global System, D. Held (ed.) Political Theory Today. Cambridge. Polity Press: Heywood, A. (2000). Key Concepts in Politics. London: MacMillan Press Ltd.: Kapani, M. (2000). Politika Bilimine Giri. Ankara: Bilgi Yaynevi: Keyman, E. F. (der.). (2002). Liberalizm, Devlet, Hegemonya. stanbul: Everest Yaynlar. McClelland, J.S., (2005). A History of Western Political Thought. London: Routledge Pub.: Miller, D. (ed.). (2000). The Blackwell Encyclopaedia of Political Thought. Oxford: Blakwell Publishers Ltd.: ztekin, A., (2000). Siyaset Bilimine Giri. Ankara: Siyasal Kitabevi. Poggi, G. (1990). The State, Its Nature, Developments and Prospects. Cambridge: Polity Press. Riley, M. (1988). An Introduction to the Sociology of Politics. New York: Harvester. Rousseau, J.J. (1997). Toplum Anlamas. ev. V. Gnyol, stanbul: Milli Eitim Basmevi. Sarbay, A.Y. (2010), Egemenin ve Politikann Hukukilemesi, Zaman, 22.02.2010. Weber, M. (1995). Toplumsal ve Ekonomik rgtlenme Kuram. ev. . Ozankaya, Ankara: mge Kitabevi: Weber, M. (1996). Sosyoloji Yazlar, ev. T. Parla, stanbul: letiim Yaynlar.

http://en.wikipedia.org/wiki/Antonio_Gramsci http://en.wikipedia.org/wiki/Michel_Foucault http://openlibrary.org/works/OL1914758W/Les_partis_ politiques http://tr.wikipedia.org/wiki/Vilfredo_Pareto http://www.phillwebb.net/topics/society/Schmitt/Sch mitt.htm http://tr.wikipedia.org/wiki/Max_weber
http://de.wikipedia.org/wiki/J%C3%BCrgen_Habermas
3
Amalarmz

SYASET BLM
Bu niteyi tamamladktan sonra; Devlet hakkndaki farkl gr ve deerlendirmeleri sralayabilecek, Modern ulus devletin oluum srecini aktarabilecek, Modern devlet hakkndaki ideolojik tartmalar ve nerileri zetleyebilecek, Devlet trlerini aklayabilecek, ada siyasal sistemler ve aralarndaki farklar aklayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Devlet Siyasal Sistem Hkmet Sistemi Demokrasi Totalitarizm Otoriterizm Modern Devlet
indekiler
DEVLET VE SYASAL SSTEMLER MODERN DEVLETN OLUUMU DEVLETN KL SORUNU DEVLET TRLER SYASAL SSTEMLER
Siyaset Bilimi
Bir rgtl ktidar Olarak Devlet ve Siyasal Sistemler
Bir rgtl ktidar Olarak Devlet ve Siyasal Sistemler

DEVLET VE SYASAL SSTEMLER
Siyaset teorisinde, zerinde en ok tartma yaplan kavramlardan biri devlettir. Devlete ilikin tartmalar daha ok, devletin tanm, ilevi, snrlar ve devlet-toplum ilikileri zerinedir. Devlet, doas gerei soyut bir varlktr. Ancak, onun adna, egemenlii fiilen kullanan, aralarnda i blm yapm belirli grev, yetki ve sorumluluklar olan organlar vardr. Bunlar yasalar yapacak bir yasama organ, bu yasalar uygulayacak ve lkeyi ynetecek bir icra organ ile icra organnn yasalara uyup uymadn denetleyecek bir yarg organdr. Bir devletin siyasi kurumlarn tekil eden bu organlar arasndaki ilikilerin yaps ve nitelii bizi hkmet sistemi kavramna gtrr. Bakanlk sistemi, yar bakanlk sistemi, parlamenter sistem gibi kavramlar, egemenliin hangi organlar tarafndan nasl kullanldn ve sistem iinde bu organlara den roln ne olduunu ve organlar arasndaki ilikileri gsterir. Siyasal sistem kavram ise hem devlet hem de hkmet sistemi kavramndan daha fazlasn kapsamaktadr. Siyasal sistem kavram, bir lkede mevcut olan yneten ve ynetilenler arasndaki ilikinin tr, nitelii, kayna ve dayanan anlatmaktadr. Hkmet sisteminde, egemenlii kullanan organlar ve bunlar arasndaki g ve yetki dalm sz konusu iken, siyasal sistem ile bir btn olarak bu organlarla halk arasndaki ilikinin nitelii anlatlmaktadr. Devlet toplum ilikilerinin nitelii, yani bir toplumdaki cari siyasal sistem, o toplumdaki egemen siyasal kltr kalplar, tarihi gemi, lkedeki ekonomik ve sosyal durum ve daha birok parametre ile yakndan ilikilidir.
Devlet Kavram
Soyut bir olgu olarak devletin tanmn yapmak bir hayli gtr. Ancak gndelik yaamda pek ok kez devlet iktidarnn varln zerimizde hisseder, onun gcnden olumlu ya da olumsuz ynden etkileniriz. Devlet her eyden nce bizim iin zorlayc bir otoritedir. Biz istemesek bile kazancmzn bir ksmn vergi olarak alr, belirli bir yaa geldiimizde bizden askerlik yapmamz ister, bir trafik polisi kurallar ihlal ettiimizde, aracmz durdurup bize ceza kesebilir. Bunun dnda devlet bizi d dmanlardan ve ierdeki zorbalardan korur. Tahsil edemediimiz bir alacamz iin bir yarg organ olan mahkemeye bavurabiliriz. Btn bunlar bize devletin toplumdaki dier iktidar biimlerinden farkl bir g ve iktidar oda olduunu gsterir. Devlet iktidar, toplumdaki dier iktidar biimlerinden daha genitir ve tm lkeyi kapsar. Devlet iktidar ile sosyal iktidar trleri arasnda bir eit-
60
Siyaset Bilimi
lik ilikisi deil, hiyerarik iliki vardr. Devlet, dier iktidar biimlerinden daha stndr. En nemlisi kurallarn ve emirlerini yrtmek zere gerektiinde zor ve iddet kullanma yetkisine sahip olan tek gtr. Sulular cezalandrmak zere hapse koyabilecei gibi, denmemi bir borcu tahsil etmek zere haciz yntemine bavurabilir. Dahas, devletin byle bir hakka sahip olduu ynnde toplumda bir genel kabul vardr. Bu nedenle oumuz onun kararlarna ve emirlerine hibir zorlama olmakszn itaat ederiz. Peki, hepimizin hayatnda bu denli yeri olan devlet ne zaman ve niin ortaya kmtr? nsanlk tarihinde yneten ynetilen farkllamasnn ortaya kt ilkel siyasal topluluklardan balayarak devlet benzeri siyasi otoritelerin varlndan sz edilebilir. Ancak ynetenlerin ahsndan bamsz, bir tzel kiilik olarak devlet, modern bir olgudur. Gerek teoride kavramsal olarak gerekse pratikte kurumsallam bir iktidar tipi olarak devlet XVI. yzylda domaya balamtr. XV. yzyln banda Machiavelli, belli bir toprak paras ve topluluk zerinde etkili otoriteyi anlatmak zere stato szcn kullanmtr. Daha sonra Jean Bodin, rettii egemenlik kavram ile devletin kavramsal olarak biraz daha ete kemie brnmesine katk salamtr. Modern devlet bugnk ekline ise ancak XIX. yzylda ulamtr. Bugne kadar, modern devletle ilgili felsefeciler, siyaset bilimciler, sosyologlar, hukukular tarafndan pek ok tanm yaplmtr. Her bilimsel disiplin kendi penceresinden farkl bir devlet tanm yapmtr. Ancak bu tanmlardan hibiri onun btn zelliklerini ve bir toplumdan dierine, bir dnemden tekine farkllaan yapsn tasvire yeterli deildir. Klasik Fransz kamu hukuku doktrininde devlet milletin hukuki kiilik kazanm ekli olarak tanmlanmtr. Avusturyal hukuku Hans Kelsene gre devlet, etkili olarak yrrlkte bulunan bir hukuki normlar sistemidir. Alman sosyologu Max Weber (1864-1920) ise devleti, belirli bir toprak paras zerinde meru iddet kullanma tekelini elinde baaryla bulunduran insan topluluu olarak tanmlamaktadr.
SIRA SZDE
Max Weber yapt bu tanmla modern devletin hangi zelliklerine dikkat ekmektedir? SIRA SZDE Bir rgtl iktidar oda olarak devleti tasvir etmenin tesinde, onu, felsefi, D N E L M adan deerlendirme ynnde abalar da vardr. rnein; ideolojik ve ahlaki Marksizm, liberalizm gibi byk anlatlar, kendi bak alarna gre farkl bir devlet tanm veS ngrs ortaya koymulardr. Marksist teoride devlet, bir snf yapO R U s olarak telakki edilir. Buna gre devlet, retim aralarn elinde tutan kapitalist burjuva snfnn, ii snf zerinde tahakkm kurmak ve onun yaratt artk rDKKAT ne el koymak iin kulland bir aratr. Marksistlere gre ii snfnn bilinlenip kapitalist dzeni ortadan kaldrmasna paralel olarak onun mttefiki, bekisi, muSIRA SZDE devlet de kendiliinden yok olup gidecektir. hafz konumundaki Liberal teoride devlet, insanolu tarafndan, blnemez, piyasadan alnp satlamaz nitelikte olan belirli hizmetleri yerine getirmek zere kurulmutur. LiberalAMALARIMIZ ler, devleti, kurulu amacyla snrl, bu snrlar amamas gereken ve bu nedenle de ynetilenler tarafndan srekli denetim altnda tutulmas gereken bir ara olarak grrler. snrl devlet dncesini, insan doas hakkndaki tasavK Liberaller, T A P vurlarna dayandrrlar. Liberallere gre insan, doas itibariyle iyidir. Dolaysyla insanlarn oluturduu toplumda duygudalk, birbirinin hakkn gzetme, adalet gibi nosyonlar hakimdir. Ne var ki genel eilim bu olmakla birlikte, istisnai olarak TELEVZYON insanlar arasnda bakalarnn can, mal, rz ve namusuna tecavz etmek isteyenler
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
3. nite - Bir rgtl ktidar Olarak Devlet ve Siyasal Sistemler
61
bulunabilir. Yine hakszla urayan bir kimse, hakkn hakszdan alma srecinde lsz davranabilir. te devlet, bu trden istisnai durumlar dikkate alnarak toplumu dardan ve ierden gelecek saldrlara kar korumak, hakly hakszdan ayrt etmek, haklya hakkn ve haksza da hak ettii cezay vermek (adalet) iin kurulmutur. Liberallerin tanmn yapt devlet deta bir gece bekisidir. Ancak devletin kurulu amalarnn dna kmas ve toplumsal ilikilere mdahale etmesi liberallerce tasvip edilmez. Siyasi dnce tarihi iinde farkl ve birbirine zt devlet anlay ortaya koyan ok sayda dnr vardr. Burada bunlardan Hegel, Hobbes ve Locke olmak zere balca tanesine yer vereceiz. G.W.F. Hegel (1770-1831), devlet teorisini, insan ve toplumun doas konusundaki fikirlerinden hareketle ina etmitir. Hegel, liberallerin aksine, insan doas hakknda ktmserdir. O, bu hususta liberaller tarafndan dile getirilen grleri fazlasyla naif bulur. Hegele gre insan bireyci, bencil, karc, doyumsuz ve saldrgandr. Dolaysyla insanlarn karlar yle gerektirdii iin az ok bir uzla ile oluturduklar sivil toplum, bar, istikrar ve uzla asndan krlgan bir yapdadr. Zira sivil toplum, her zaman insann bu doal tutkularnn tehdidi altndadr. Hegele gre insann bu tutkularn gemleyecek, bar ve istikrar salayacak olan devlettir. Dolaysyla bu kadar nemli bir grevi stlenecek olan devlet, liberallerin ngrdkleri gibi snrl ve zayf bir devlet olmayacaktr. Hegelin devlet teorisini, sivil toplum-devlet ilikilerine dair yapt deerlendirmelerden karmak mmkndr. Hegelin sivil toplumu kapitalist topluma tekabl eder. Sivil toplum, kiisel hazzn ve dolaysyla bencilliin, devlet ise dierkmln alandr. Hegelin devletin kkeni olarak aileyi gstermesi tam da bu yzdendir. Bilindii zere insani etkileim balca iki ilke zerinden yrr: kar ilkesi, armaan ilkesi. Birincisinde eyleme iten ilke rasyonellik (aklclk, hesabilik), ikincisinde ise dierkmlktr (hasbilik). Birincisinde alnanla verilen arasndaki orantya baklr. Krllk ve fayda temel motiftir, kii, kendisi iin mmkn olan en fazla fayday salamaya alr. Ancak ikincisinde aile fertlerinin ihtiyalar, haklar ve mutluluu, insan eyleme iten tek gddr. Bu eylemde dorudan bir fayda umulmaz, sonradan gelseler bile dller eylemin istenilirliini hesaplamakta bir unsur deildir. Dolaysyla bu nedenle ailede dayanma ve birlik, toplumda ise rekabet, atma esastr. Hegele gre kstlanmam sivil toplumdaki rekabet, zenginlerle yoksullar arasndaki uurumun bymesi sonucunu verir. Hegel sivil toplumu, zel karlarn arpt bir sava meydanna benzetir. Dolaysyla devletsiz bir sivil toplum, kendi oulluunu felce uratma ve yok etme eilimindedir. kar ilkesine gre ileyen sivil toplumun ksa srede alt katmanlara ve snflara blnmesi kanlmazdr. Bu da sivil toplumu, isel huzursuzluun ve atmann alan klmaya yetecektir. Toplumsal bar ve huzur iin, bireylerin ve snflarn bencilliklerinin frenlenmesi ve bunlarn daha yksek, bireysel ve snfsal karlarn stnde yce bir amata birletirilmesi gerekmektedir. Sivil toplum, kendi i atmalarn zebilecek mekanizmalardan yoksundur. Bireyleri ve snflar bu yksek ahlaki birlik hline dntrecek ve onlara kamu ruhu alayacak olan devlettir. John Keanein ifadesiyle; Sivil toplum siyasal olarak dzenlenmedii, devletin daha yksek gzetimine tabi klnmad srece sivil olarak kalamaz. Grld zere Hegelin tanmn yapt devlette, devletle toplum arasndaki snr kaybolmakta ve devletin kamu ruhunu alama amacyla mdahale edemeyecei bir toplumsal alan neredeyse kalmamaktadr. Hegelin dizgesinde yurttalarn devlet iktidarn nasl ve hangi koullar altnda sorgulayacaklar -siyasal demok-
62
Siyaset Bilimi
Totalitarizm: Siyasi iktidarn toplumun btn alanlarn sk denetim altnda tuttuu, bireysel zgrlklere ve sivil inisiyatife hayat hakk tanmad ynetim biimi. Toplumu belirli bir ideoloji dorultusunda biimlendirme amacndaki baskc diktatrlk.
rasi ve aktif yurtta olma sorunu- muallakta braklmtr. Basite belirtmek gerekirse, kamusal iyinin gerekleri, sivil toplumun zerkliini ve sivil toplumu oluturan bireylerin zgrlklerini snrlandryorsa o zaman devletin mdahaleleri nasl gayrimeru grlebilecek ve nlenebilecektir? Devlet konusunda Hegel ile ayn izgide yer alan bir dier dnr Thomas Hobbes (1588-1679)tur. Hobbesa gre devlet sivil toplumun tanrsdr. Hobbes, insan doas hakknda Hegelden daha ktmserdir. Hobbes, devlet ncesi doa durumunu, bir sava hli olarak tasvir eder. Ona gre doa durumunda insan insann kurdudur. Hobbes, devleti ve devletin ilevi konusundaki grlerini, devletin yokluu varsaym zerine bina eder. nsanlar bu sava hline son vermek zere aralarnda yaptklar szleme ile can ve mal gvenliini salama, ynetme, hakly hakszdan ayrt etme hakkn szlemeye taraf olmayan bir egemene yani devlete devretmilerdir. nsanda bulunan lm korkusu, rahat yaama istei, alarak elde ettiklerine sahip olma ve onlardan yararlanma umudu, onu bu sava durumuna bir son vermeye ynelten nedenlerden bazlardr. Zira akln ve saduyunun gerei budur. Hobbesun devlet teorisinde toplumun varl ve devam, devletin var oluu ile mmkndr. Devletin kurulmas ile doa durumu son bulur ve uygar dnem balar. Hobbesa gre toplumsal bar ve istikrar iin, devlet, toplumsal yaamn btn alanlarna nfuz etmeli, her yerde hazr ve nazr olmaldr. Devletin bu sk denetimi olmazsa insann doal eilimi olan bencillik, doyumsuzluk ve saldrganlk tekrar aa kacak ve yeniden anari ve sava balayacaktr. Grld zere Hobbesun hayalini kurduu devlette siyasal rejim bir totalitarizmdir. Zira egemen, yasama, yrtme, yarg haklarn, sava ve bar yapma ve cezalandrma yetkisini elinde toplamtr. Hobbesa gre bu egemen bir mutlak monark da olabilir bir kurul da yeter ki insann potansiyel saldrganln kontrol altnda tutacak kadar gl olsun. Liberal filozof John Locke (1632-1704), bu iki dnrn aksi ynde bir devlet tasavvuruna sahiptir. Locke, insan doas hakknda Hegel ve Hobbes gibi ktmser deildir. Hobbesun syledii gibi devlet ncesi doa durumu, insann insann kurdu olduu bir sava durumu deildir. nsanlarn birbirlerinin canna, malna, zgrlne saygl olduklar ve saduyuyla hareket ettikleri bir durumdur. Genel eilim bu olmakla birlikte, yine de istisnai olarak bunun dna kanlar bulunabilir. Bu durumda saldrgana kar kendini korumak doal bir eilim ve haktr. Ancak saldrya urayann hem davac hem de yarg olmas, saldrana kar alma duygusuyla lsz davranmas sz konusu olabilir, bu da toplumda yeni kargaalklara yol aabilir. te Lockea gre devlet, insanlarn, canlarna ve mallarna saldranlar cezalandrma yetkisini bir koruyucuya devretmesiyle domutur. Lockea gre insann kendisine yapk, vazgeilmez, devredilmez doal haklar vardr, devlet, bu haklara riayet etmekle ykmldr. Locke devleti, sadece bu zel ilikiler alannn koruyucusu snrl bir otorite olarak dnr. Ona gre devlet bizzat bar ve huzuru tesis etmeye almaz, yani toplumun doal ileyiine mdahale etmez var olan dzeni korumaya alr. Lockeda doa durumu aamasnda baskn olan atma ve huzursuzluk deil, bar ve erdemdir. atma arzidir. Devlet atmay engellemeli, bunun dnda toplumu kendi hline brakmaldr. Ksaca Lockeun istedii snrl ve zayf bir devlettir. Bir dnrn SIRAinsan SZDEdoas hakkndaki varsaymlar ile tasavvur ettii devletin nitelii arasnda ne tr bir iliki vardr?
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
63
Devletin Kkeni ve levi

Devletin douu konusundaki grler balca iki grupta toplanabilir. Birincisi tamamen varsayma dayanan Hegel, Hobbes ve Locke rneinde incelediimiz hipotetik teoriler; ikincisi ise siyasal topluluklarn geliimi ve modern ulus devlete dnmesi srecini tarihsel ve sosyolojik adan inceleyen teorilerdir. Her iki grupta yer alan dnrler ve zellikle birinci gruptakiler devleti aklamak iin u sorulardan hareket etmilerdir: nsanolu devlete niin ihtiya duymutur? Baka bir ifadeyle devletin kkeni, hakikati, z ve ilevi nedir? Devletin yetkileri ve snrlar ne olmaldr? Modern zamanlarda bu sorulara cevap oluturmak zere birbirinden farkl pek ok teori ileri srlmtr. Hipotetik teoriler iinde en bilineni szleme kuramlardr. Bu teorilere gre, insanlk tarihinde devletin kurulmasndan nceki aama bir doa durumu evresidir. Bu evrede insanlar belirli nedenlerle aralarnda bir szleme yaparak devleti var etmilerdir. Doa durumu ve szleme tezi tamamen bir kurgudur. Gerekte ne bir doa durumu ne de orada yaplm bir szleme vardr. Bu teorilerde ama, devletin nasl, hangi koullarda ve niin doduunun izah deildir; devletin amacnn, yetkilerinin, snrnn ne olmas gerektiine dair belirli grleri temellendirmektir. Yaplan inalar sosyolojik deil, felsefidir. Nitekim her dnr kendi amacna gre farkl bir doa durumu kurgulamtr. nsanlk tarihinde devletin ortaya kt belirli bir an saptayamayz. Ancak szleme kuramclar bu tarihsel bilgi eksiklii ile ilgilenmezler. Onlara gre sorun, tarihsel olmayp analitik bir sorundur, bu yzden kken terimini kronolojik deil, mantksal bir anlamda anlarlar. Aradklar ey, bir balang an deil, devletin varlk nedenidir (raison dtre). Szleme teorilerinin bir dier katks, devleti, zgr bir szleme ile var edilmi, insan yaps bir ara olarak tanmlayarak onun zerindeki gizi ortadan kaldrm ve onu apak ve aikr bir olgu hline getirmi olmalardr. Yine szleme fikri, devlet kurumunun, belli koullara, yasal ve ahlaki snrlamalara bal olduunu, bu szlemeyi yapanlarn iradesi dnda baka bir gereklii olmadn gstermektedir. Bir szleme teorisinde devletin nitelii ve toplumla ilikilerini belirleyen en temel unsur, o teorinin insan doas hakkndaki varsaymlardr. nsan doas hakkndaki ktmser grler Hegel ve Hobbes rneinde olduu gibi otoriter ve totaliter, iyimser yaklam iinde olan teoriler de liberal ve demokratik bir devlet tanmna ulamlardr. Bunda dnrlerin yaadklar ve teorilerini ina ettikleri dnemdeki zgl siyasal ve toplumsal koullarn da pay vardr. rnein Thomas Hobbes, ngiliz i sava dneminde yaamtr, onun iin temel kayg savan sona ermesi ve istikrarn yeniden tesisidir. O yzden Hobbes, otorite konusunda srarcdr ve ona temel oluturacak bir insan doas ve doa durumu tasarm yapmtr. Devletin kkeni konusunda hipotetik ve tarihsel sosyolojik teoriler ne derse desin insanolunun devleti var etme nedeni, devletin salayaca hizmetlere ihtiya duymasdr. nsan, ihtiyalarnn stesinden yalnz bana gelemeyecei iin nce toplumu kurmu, toplumsal dzen ve istikrar salamak ve srdrmek zere de devleti var etmitir. Devlet, bir baka kurum ve kii tarafndan yerine getirilmesi imknsz olan, piyasa mekanizmas iinde edinilemeyecek baz hayati hizmetleri yerine getirmektedir.
64
Siyaset Bilimi
MODERN DEVLETN OLUUMU

Modern devlet, baka bir ifadeyle ulus devlet, Batda yaklak on asrlk bir gemii olan, iktisadi, toplumsal ve siyasi bir rgtlenme tarz olan feodalitenin yerini kapitalist retim biiminin almaya balamasna paralel olarak olutu. Ksaca ulus devlet, feodalitenin tam kart olarak biimlendi. Bu nedenle ulus devleti kavramak bakmndan bir gsteren ilevi grebilecek olan feodaliteden kaln izgilerle de olsa bahsetmek gerekir. Romann V. yzylda Cermen kabileleri tarafndan datlmasna paralel olarak Avrupa topraklar yaklak be yz paraya blnd. Bu topraklar zerinde yaayan insanlar, yeni efendilerinin, topraa bal, toprakla birlikte alnp satlabilen serfleri hline geldiler. Serfler; iktisadi, hukuki, idari, her adan senyre balydlar. Serflerin senyrlere sadakatine karlk, senyrler de onlara koruma salyordu. Ayn zamanda her senyr de kendisinin bir st konumundaki baka bir feodal beyin vassal durumundayd. Artk rne mlk sahibi olarak feodal bey el koymaktayd. Feodal dnemde, ticaret son derece clz, yollar bozuk ve gvensiz, retim ise geimlik dzeydeydi. e kapal, kendine yeterli ve birbirinden byk lde kopuk birimlerden oluan feodal toplum, gl bir merkezi siyasi organizasyona imkn vermiyordu. Krallarla, merkezden uzak, soylularca ynetilen bu feodal birimler arasndaki siyasi iliki gevek ve nispeten nemsizdi. Kkleri daha gerilere uzanmakla birlikte XIII. yzylda feodaliteye meydan okuyan yeni bir snf tredi. Bunlar, Hal Seferleri sonrasnda Dou ile gelien ticari mnasebetler sonucu nemli miktarda servet biriktirmi, kr tutkusu ve ilerleme heyecan ile dolu, feodal hiyerari ve denetim mekanizmalar dnda kalmay baarm olan burjuva snfyd. Bu snf, Hansa Kentleri veya zgr kentler olarak adlandrlan ehirlerde yaamaktaydlar. .S. XI. yzyln balarnda ortaya kmaya balayan bu kentler, kentsel alanlara zg retim ve ticaretle uraan, youn nfusa sahip, en nemlisi siyasal adan zerk birimlerdi. zerkliklerini ou kez ya blgesel hkmdar ve onun temsilcilerinin ya da feodal beylerin, ve her ikisinin birlikte ak direni ve muhalefetine ramen kazanmlard. Ticaret, yzyllardr sregelen knt ve terkedilmilikten sonra kentleri yeniden glendirdi. Tek tek gsz olan bireylerin ortak hareket edebildikleri merkezler olan bu kentler krallara ve feodal soylulara kar birtakm haklar iddia ediyorlard. Her birey, bu haklara, kendi iinde birlii olan bu topluluun yesi olduundan dolay sahipti. Kentlerdeki bu zgrlk, ibirlii ve zenginlik yeni bir ekim alan oluturdu. Feodalitenin zlnde ve feodalizmden kapitalizme geite bu kentler nemli bir rol oynad. Kapitalizmdeki iktisadi rasyonalite zaman iinde bu kentlerin birbiriyle btnlemesine yol at. Zira bir maln retiminde maksimum verime ve dolaysyla kra ulamak iin, o maln retilmesi iin gerekli retim faktrlerinin en verimlilerinin kullanlmas gerekiyordu. Ancak ou kez, bu faktrlerin hepsinin bir ehrin snrlar iinde var olmas imknszd ve minimum maliyet maksimum haslat ilkesi uyarnca farkl blgelerdeki en verimli retim faktrlerinin bir araya getirilmesi bir zorunluluktu. te yandan retilen mallarn dier ehirlere pazarlanmas yine krllk prensibinin bir gereiydi. te bu olgusal durum birbirinden yaltk olan bu ehirlerin iktisadi, fiziki (yollar), hukuki ve son kertede siyasi bakmdan birbirine eklemlenmesini zorunlu kld. Zira her biri farkl hukuk dzenine sahip olan bu feodal cepler, kapitalist pazarn olumas asndan bir engel oluturuyordu.
65
Bu iktisadi zorunluluk, ok gemeden siyasi alanda pratik ve teorik sonular dourdu. O gne kadar feodal beyler hiyerarisinin tepesinde yer almakla birlikte pek de gl bir konumda olamayan kraln feodal soylular karsnda glenmesine yol at. Kraln bu srete destekisi, feodalizmin adem-i merkeziyeti, ok paral ve karmak yapsnn merkez iktidarla yer deitirmesine yardmc olan bu ykselen yeni kentsel snf, yani burjuvaziydi. Kapitalist retim biiminin kendi yasalarna gre geliip serpilebilmesi iin gl bir merkez devlet tarafndan koullarn oluturulmas gerekmekteydi. Yollarn yapm, gvenliinin salanmas, ticaretin ngrlebilir normlara gre cereyan edebilmesi iin ortak ticari kurallarn (hukukun) oluturulmas gibi daha pek ok i bu kentleri birbiriyle i birliine yneltti. nk kapitalist retim biimi, lke apnda yasalar etkili biimde geerli, retimin ve pazarlamann gvenlik iinde yaplabilmesine araclk edecek gl bir devlet aygtn gerekli klmaktayd. Dahas, kapitalist retimin gerektirdii ok sayda farkl uzmanlk alannda i gcnn eitimi, bu kiilerin, retim srecinde rahat iletiim kurmas iin ortak bir kavram seti ve semboller sistemine sahip klnmas iin gerekli temel eitimin verilmesi, iletiim alarnn denmesi gibi hizmetler yine modern devlet tarafndan yerine getirilmektedir. Ulus devletin varlna vcut veren, ite pek ou kapitalist retim biimi ile yakndan balantl olan bu SIRA SZDE ilevlerdir. Bu iler, ksa srede birbirinden bamsz bu kent yaplarnn siyasi bakmdan btnlemesini zorunlu kld. Zira kapitalist retim biiminin gerektirdii bu hizDNELM metlerin nasl, kimler tarafndan ve hangi kaynaklarla yerine getirilecei gibi konular, farkl kentlerden gelen temsilcilerin katld bir platformda kararlatrlmaya S O R byk U baland. Batda demokratik katlm ve temsil olgusunun temelleri lde bu dnemde atld. Bu meclisler, Batda siyasetin toplumsallamasnn kurumsal yansmas olan parlamentolarn temelini oluturdu. Kentler naslDsakinlerinin ortak KKAT iradesi ve i birliine dayal olarak kurulduysa bu kentlerin birleip merkez bir devlet hline gelmeleri de yine ayn motiflerle gerekleti. Devletin oluumunda SIRA SZDE bu isel nedenler yannda dsal faktrlerin de nemli bir yeri vard. rnein bir lkenin denizar ticarette stnl ancak gl bir ordu sayesinde mmkn olabiliyordu. Gl bir ordu ise ancak mali adan gl birAMALARIMIZ merkez devlet tarafndan oluturulabilirdi. Modern devletin oluum sreci ile ilgili daha ayrntl bilgi iin Gianfranco K T A P Pogginin (1991). ada Devletin Geliimi stanbul: Hrriyet Vakf Yaynlar, adl kitabna bakabilirsiniz.
TELEVZYON
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Bu gelimeler, ok gemeden, siyasi dnce alannda da yansma buldu. Zira nesnel koullar, gl bir merkezi iktidarn, merkezka yerel birimler zerinde hakimiyetini ve stnln pekitirecek dnsel dizgelerin retilmesini gerektiriTERNET yordu. Mutlak monarinin dnr talyada Machiavelli N (1469-1527), Fransada Jean Bodin (1530-1596), ngilterede Thomas Hobbes (1588-1679), merkez devletin teorik temelini attlar. Her dnr de balangta kendi lkelerinin sorunlarna are aramak zere yola ktlar. Machiavelli, talyan siyasal birliinin kurulmas, Bodin, Fransadaki din savalarnn nlenmesi, Hobbes, ngiliz i savann bir daha yaanmamas iin dnsel bir aray iindeydiler. Farkl kayglarla da yola km olsalar, sonuta her de mutlak monariyi are olarak grdler. Zira bu zgl siyasal sorunlarla birlikte asl belirleyici faktr, yeni retim biiminin bu trden bir siyasi organizasyonu gerekli klmasyd.
NTERNET
66
Siyaset Bilimi
Resim 3.1 XIV. Louis, 17151774 tarihleri arasnda Fransada krallk yapan, Gne Kral lakapl devlet adam. Kaynak: http://en.wikipedia. org/wiki/File:Louis_ XIV_of_France.jpg
Machiavelliye gre talyan birliinin salanmas iin bu birlie engel oluturan blk prk feodal birimlere ve papala boyun edirecek kadar gl bir merkez otoriteye, yani mutlak monarka ihtiya vard. O, bu noktada devletin varl iin g unsurunun nemini vurgulad. Zira Machiavelliye gre g, devletin varlk koulu, belirleyici zellii, hatta kurucu unsurudur. Kendi ifadesiyle Buyurma yetkisine (imperio) sahip olan, gce (forze) sahip deilse, kmeye mahkmdu. Elbette bu g, sadece fiziki iddet potansiyeli, yani madd g olarak deerlendirilemez. Toplumun, iktidarn hakllna, gerekliliine inanm olmas da gerekir. Bu noktada, siyasi istikrar ve iktidarn sreklilii asndan meruiyet kriterinin nemi karmza kar. Jean Bodin, rettii egemenlik kavram ile merkez iktidarn pekimesine gl bir teorik destek salad. Onun abalar, egemenliin kralla zdelemesine neden oldu. XVII. ve XVIII. yzyl boyunca Fransa, spanya, Prusya ve Avusturya gibi lkelerde mutlak ynetimler siyasi hakimiyetlerini pekitirmi durumdaydlar. Bu dnemde Avrupada monari, doruk noktasna kt. Bu durum, genellikle blgesel ynetimin glenmesi ve kk ve zayf blgelerin daha gllerin egemenliine girmesi ile gerekleti. Artk yzlerce birbirinden nispeten kopuk yerel birimin yerini, sayca az, bamsz devletler almt. Monarinin ele geirdii ve kontrol ettii g o kadar bykt ki egemenlik mutlak n adn oktan hak etmiti. Bu mutlaklk, Gne Kral olarak yaftalanan Fransa Kral XIV. Louisnin u szlerinde somutlat: LEtat, cest moi (Devlet Benim). stlendii bu yeni ilevler dolaysyla modern devletin kurumlar, adl, asker, idari mekanizmalar o kadar geniledi ki sonuta devlet, kraln ahsndan daha fazlasn ifade etmeye balad. Saylar giderek artan bu kurumlarda ok deiik alanlarda uzmanlk gerektiren ileri stlenen binlerce grevli vard. Bunlar, dorudan kraln ahsi emirlerinin uygulaycs olmaktan ok, devletin gcn belli ilevlere datan bu kurallar btnnn ynlendirmesi ve denetimi altnda alyorlard. Her bir kurumun, snrlar belirli grevleri yerine getirecek kadar yasal ve madd gc bulunuyordu. Kraln ahsndan bamsz bir devlet tzel kiilii, bu gelimelere paralel olarak tarih sahnesinde yerini ald. Artk bu noktada kral, devletin sahibi deil ba hizmetkryd. Belli bir dnemde retilen teorilerle tarihi toplumsal gereklilikler arasnda bir paralellik SIRA SZDE var mdr?
D N Ekral, L M teorik olarak btn gleri elinde toplam gibi grnse de Bu dnemde gerek bundan biraz farkl gelimitir. Bir kere merkez ulus devlet yaps dorudan burjuvazinin S O R Ukontrolnde biimlendi. nk burjuvazi ticar giriimlerini ve karlarn siyasi adan ancak kraln mali, askeri ve idari mekanizmalar iinde yer alarak daha kolay koruyabilirdi. Burjuvazi yararna, adli, idari, asker, eitim alaDKKAT
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
67
nnda stlendii ilevler devletin kurumsal adan ve istihdam ettii kadrolar asndan bir dnem ncesine kyasla bir dev hline gelmesine yol at. Byyen devlet organizasyonun mali yk, burjuvazinin srtndayd. Bu yzden burjuva gler, kendi iletmelerindeki rasyonellik ilkesinin devlet yaplanmasnda da geerli olmas iin ura verdiler. Bu balamda ulus devletin btn kurumlar, kralla burjuvazi arasnda cereyan eden pazarlk sreci iinde olutu. Kral istedii mali destei ve itaati salamak iin burjuvazi ile i birliine mecburdu. Bunun en somut sonucu, devlet brokrasisinin burjuva glerin temsilcilerince oluturulmasyd. Ancak kralla burjuvazi arasnda her zaman tam bir i birlii ve uyumdan sz edilemezdi. Politikann saptanmasnda, kralla burjuvazi ve soylularn tekil ettii parlamento arasnda srekli bir iktidar mcadelesi vard. Bu mcadelenin dorua kt byk devrimin; ngiliz Devrimi (1640-1688), Amerikan Devrimi (1776), Fransz Devrimi (1789)nin ardndan modern demokratik devlet dodu. Bu devrimlerle bir zamanlar hkmdara ait olan egemenlik parlamentoya devredildi ve parlamento mutlak yasa yapc hline geldi. Artk gl merkez devletin korumac politikalar, kapitalizmin bu aamasndaki rasyonalitesi ile atyordu. En canl rneini ngiltere tarihinde greceimiz kral ile parlamento arasnda iktidar mcadelesi yaand. atma, parlamentonun zaferi ile sonuland. Kral, saltanat sren ancak hkmet etmeyen biri hline geldi.
DEVLETN KL SORUNU
Modern zamanlarda devlete ilikin tartmalardan biri de devletin kiilii sorunudur. Bugn iin devletin bir gerek kii olmad ortadadr. Ne var ki insanlk tarihinde uzun bir sre siyasi otoritenin, kral, imparator, sultan, hkmdar gibi unvanlarla anlan kiilerle zdeletirildii de bir gerektir. rnein; Feodal dnemde ve Osmanl gibi patrimonyal sistemlerde, kiiler aras ilikiler ynetimin temel tayd. Ynetim hiyerarisi, modern devletteki gibi gayriahsi, soyut kurallar erevesinde olumuyordu. Bu hiyerari iindeki her kii, konumunu, bir sttekine olan ballktan ve sadakatten alyordu. rnein, feodalitede siyasi yap kiilerden oluan bir topluluk gibiydi. Her feodal birim, banda bulunan senyrn kiisel iktidar alanyd. Mahkeme, senyrn mahkemesiydi, tpk toprak ve onu ileyen serfler gibi. Yine Osmanlda btn topraklar hanedann mlk kabul ediliyordu, hazine sultann ahsi hazinesiydi. Brokratlar, sultann ahsi hizmetkrlar ve mlknde istihdam ettii zel grevlilerdi. Seilmeleri, ykselmeleri, azledilmeleri baz kurallara tabi olmakla birlikte son tahlilde sultann takdirine balyd. Osmanlda ynetenin ahsndan bamsz bir devlet tzel kiilii XIX. yzylda olumaya balad. Sultann ahsi btesi ile devlet hazinesi bu dnemde farkllat. Devletin, ynetenlerin ahsndan bamsz bir tzel kiilik olduu, bugn iin genel kabul grm, zerinde tartma olmayan bir konudur. Peki devlete hukuki bir kiilik tanmak bize pratikte ne yarar salar? Mnci Kapaninin belirttii gibi devletin tzel kilie sahip olmasnn hukuk teknii bakmdan pek ok yarar vardr. Her eyden nce bu kiilik sayesinde devletin hak ve bor sahibi olmas, borlanmas, sorumluluu, davada taraf olmas sz konusu olabilmektedir. Devlete hukuki kiilik tanmann bir dier faydas devletin devamllnn salanmas asndandr. Kiilik, devletin, onun adna hareket eden kadrolarn mr ile snrl olmayan, onlardan bamsz bir varlk olduunun anlalmasna katk salamaktadr.
Patrimonyalizm: Babann aile iindeki otoritesinin siyasal dzlemdeki karl olan ynetim biimi. Sultanizm olarak da adlandrlan patrimonyalizmde sultan lkeyi kiisel takdirine ve gelenee dayal olarak ynetir. Patrimonyalizmde, lke topraklar sultann zel mlk, ynetim aygtn oluturan brokrasi ise sultann kiisel hizmetileri kabul edilir.
68
Siyaset Bilimi
DEVLET TRLER
Gnmzde siyasi iktidarn rgtlenmesi ve kullanlmas bakmndan balca iki devlet trnden sz edilebilir. Bunlardan birincisi teki baka bir ifadeyle niter devlet, dieri ise birleik devlettir. Bu farkll ortaya karan en temel faktr; yer, zaman ve her toplumun kendine zg koullardr.
Teki Devlet
Teki devlet, tek devlet veya niter devlet gibi adlarla da anlmaktadr. Bu devlet trnde siyasi iktidar tek merkezde toplanmtr. Ksaca btn vatandalar tek bir siyasal merkezin otoritesine tabidirler. Teki devlette bir tek yasama, yrtme ve yarg gc ve tek bir anayasa vardr. Tm lke zerinde ayn hukuk kurallar geerlidir. Btn yetkiler merkezde toplanmtr. Taradaki devlet kurulular ancak merkez ynetimin bir ubesi konumundadrlar. Merkez tarafndan verilen grevleri merkez adna yerine getirirler ve merkezin ynetimi ve denetimi altndadrlar.
Birleik Devlet
Birleik devletler, siyasi iktidarn tek merkezde toplanmad, birden ok siyasi otorite merkezinin ve dolaysyla birden ok yasama, yrtme ve yarg organnn bulunduu devletlerdir. ki ya da daha fazla sayda devlet bir araya gelerek birleik (federal) devleti oluturmulardr. Her federe (kurucu) devletin kendi anayasas, yasama, yrtme ve yarg organ bulunmaktadr. Ancak federe meclislerce yaplan yasalarn federal anayasa ve temel yasalara aykr olmamas gerekir. Kurucu (federe) devletler iilerinde bamsz, dilerinde birleik devlete tabidirler. Yani federe devletlerin uluslararas alanda ayr bir devlet olarak tannmalar sz konusu deildir. Federal devletin egemenlii, federe devletlerin egemenliini de iine alan stn bir egemenliktir. Federalizmde byk ve kk devletin salad ayr ayr avantajl durumlar birletirilmitir. Sistemin temel esprisi federal sistemin birliine dhil olan kk devletlerle federal devlet Kaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/Rusya arasnda bir dengenin salanm olmasdr. rnein Amerika Birleik Devletlerinde bu denge temsilciler meclisi iin her federe devletin nfusuyla orantl temsilci says, senato iin ise nfus byklne baklmakszn eit temsilci says biiminde karmza kmaktadr. Federalizmde federal ve federe devlet arasndaki iktidar blm anayasa ile tayin edilmitir. Bunda yaplacak bir deiiklik de yine ayn yolla olur. ABD, Almanya, Belika, Pakistan ve Rusya Federasyonu birleik devletin gnmzdeki rnekleridir.
Resim 3.2 Rusya Federasyonu 17.075.400 km'lik yzlm ile dnyann en geni lkesidir.
69
SYASAL SSTEMLER
Yukarda deinildii zere siyasal sistem, bir lkede iktidarla toplum arasndaki ilikilerin niteliini ifade eden, dolaysyla siyasi yapnn btnn kapsayan olduka geni bir kavramdr. Bir lkedeki siyasi sistemin niteliini belirleyebilmek iin, toplumu kim ynetecek, siyasi iktidar meruiyetini yani ynetme hakkn nereden ve kimden alacak sorularyla iktidar kullananlarla ynetilenler arasndaki karlkl haklar ve devlerin neler olduu, iktidarn snrnn nerede balayp nerede bitecei gibi sorularn cevaplanmas gerekir. rnein, bir lkede siyasi iktidar tek elde toplanm ve ynetilenlerin iktidar etkileme kanal yok ise siyasal sistem bir monokrasidir. Siyasi iktidar, serbest bir seim sonucunda ve geni bir katlmla tayin ediliyorsa bu durumda demokratik bir siyasal sistemden bahsedebiliriz. Tarih boyunca insanolu, ok sayda farkl siyasal sistem var etmitir. Biz burada bunlardan sadece modern zamanlarda geerli olmu olanlar, oulcu; yani demokratik, tekilci yani totaliter ve otoriter olan sistemleri ele alacaz. Siyasal sistemle, lkelerin zgl koullar arasnda yakn bir iliki vardr. Siyasal sistem, toplumsal sistemden etkilendii gibi kendisi de toplumsal sistemi etkiler. Ksacas bir lkedeki siyasi sistemin nitelii yani demokratik, otoriter ve totaliter oluu, o lkenin ekonomik ve sosyal gelimilik dzeyi, tarih gemii, gelir ve eitim dzeyi, siyasal kltr kalplar gibi ok sayda faktre baldr. Bu parametrelerin btnn ifade eden toplumsal sistemle siyasal sistem arasnda isel bir ba vardr. Talcott Parsonsun sosyal bilimler alanna tad sistem analizi kavramnn bize anlatt gibi; toplumsal gereklik bal bana bir sistem oluturur. Toplumda demokratik bir siyasal kltr egemen iken siyasal sistemin otoriter olmas dnlemez, olsa bile sistemin bu niteliini uzun sre devam ettirmesine imkn yoktur. Zira toplumsal sistemi oluturan alt sistemlerden birinde veya bir kanda meydana gelen bir deiim, dier elerin ve ilikilerin ve sonuta da toplumsal sistemin btnnde bir deiime neden olur. Siyasal sistem, toplumsal sistemin bir alt sistemi olarak onun eleriyle balantl olduu gibi, kendini tekil eden elerle (parlamento, siyasi partiler, sivil toplum kurulular, siyasal sekinler vb.) de bir sistem zellii gstermektedir. Ancak, siyasal sistem, bu elerin aritmetik toplamna indirgenemez. Siyasal sistemi tekil eden eler birok toplumda ayn olabilir ancak bunlarn kendi aralarndaki ilikiler ve etkileim farkl olduu iin her siyasal sistem dierlerinden farkl bir nitelik gsterir. rnein, tek bir kiinin yasaya dayal ynetimi olarak tanmlanan monarinin farkl zaman ve corafyalarda farkl biimleri ile karlalmtr. rnein, ngiliz monarisi ile Osmanl monarisi ikisi de monari olmakla birlikte pek ok ynden birbirlerinden ayrlmaktadrlar. Yine bir tek adam ynetimi olmakla birlikte diktatrlk ve tiranlk, iktidarn ele geirili biimi ve meruiyet dayana asndan monariden farkldr. Monaride iktidar veraset yoluyla intikal eder ve tarihsel bir dayanaa sahiptir. Egemen ailenin veya hanedann ynetmeyi hak ettii dnlr. Oysa diktatr veya tiran, iktidar, ou kez zor ve iddet yoluyla bazen de Hitler rneinde olduu gibi demokrasiyi ara olarak kullanarak ele geirir. ktidarnn meruiyet dayana ise toplumun onay, bir ideoloji, din, karizma, vs. olabilir. Siyasi dnce tarihi iinde siyasal sistem ve rejimleri nitelemek zere eitli snflamalar yaplmtr. Bu tasnifler byk lde Eski Yunan filozoflar tarafndan yaplanlarla benzerlik gsterir. Bu yzden burada Platonun snflandrmasn zetlemekle yetineceiz. Platona gre ilk ynetim biimi patriaridir. Patriari, iktidarn
70
SIRA SZDE
Siyaset Bilimi
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
babann ya da klan ve kabile efinin elinde olmasdr. Bu ynetim biiminde ne bir meclis ne de yasalar vardr. Baba ya da kabile efi aileyi gelenee ve kiisel takdire DNELM gre ynetir. Nfusun art, kabile ve klanlarn birlemesi ile bu ynetim biimi son bulmutur. Ailelerin ve kabilelerin birlemesine paralel olarak tm toplum iin geO R U Bu aamada ynetim, bu kabile eflerinden birine verilirse orerli kurallarS retilir. taya kan ynetim biimi monaridir. Ksaca monari, tek bir kiinin yasaya ve gelenee balDolarak toplum ynetimini stlenmesidir. Aile eflerinin birlikte ynetimi KKAT sz konusu olursa bu sistemin ad aristokrasidir. Aristokrasi, sekin bir aznln yasaya dayal ynetimi anlamna da gelmektedir. Platona gre bu sekin aznlk doSIRA SZDE utan stn zelliklere sahip ve uzun bir eitim sreci sonunda kendini daha da yetkinletirmi olan kimseler, yani filozoflardr. Krallar filozof filozoflar kral olmaldr sz Platona aittir. Toplumdaki zengin bir aznln yasaya dayal olmayan yAMALARIMIZ netimi oligaridir, tek kiinin zora dayal ynetimi tiranlk olarak adlandrlr. Siyasal sistem ilgili Eski Yunanda yaplm ve bugn de geerliliini koruyan K veT rejimlerle A P tanmlar hakknda ayrntl bilgi edinmek iin Mehmet Ali Aaoullarnn (1994). Kent Devletinden mparatorlua. Ankara: mge Yaynlar, adl kitabna bakabilirsiniz.
K T A P
TELEVZYON
oulcu Sistemler
Bu ksmda modern zamanlarda egemen olmu siyasi sistemler ele alnacaktr. Bu sistemler, en genel anlamda oulcu sistemler ve tekilci sistemler olarak snfland N T E R N sistemler ET rlabilir. oulcu sz konusu olduunda aslna baklrsa bu ler eki bile fazladr. Tarih boyunca insanolunun kefettii gerek anlamda tek bir oulcu sistem vardr, o da demokrasidir. Tekilci sistemler ise totaliter ve otoriter sistemler olarak ayrlr.
TELEVZYON
NTERNET
Tarihsel Sre inde Demokrasi Fikri

Tarihte ilk demokrasi, Eski Yunanda kent devleti (polis) erevesi iinde var oldu. Ancak burada ynetime katlm sadece yurtta statsnde olanlar iin geerliydi. Kleler, kadnlar ve yabanclarn oy hakk bulunmuyordu. Nfusun youn olmad, oy hakknn snrl tutulduu polis iinde dorudan demokrasiyi uygulamak mmkn olabiliyordu. Atinada M.. V. yzyln ortasndan IV. yzyln ortalarna kadar kamusal meselelerin zmnn yurttalarn ok ynl aktif katlm ile gerekletii demokratik bir sistem bulunmaktayd. Eitlik, seim, temsil, politik kararlarn zgr bir tartma sonunda belirlenmesi, ynetenlerin siyasi ve hukuki sorumluluu gibi ada demokrasinin temel ilkelerinin pek ou, bu srete billurlat. Ancak Eski Yunanda demokrasinin mr uzun olmad, onun yerini aristokrasi, oligari, tiranlk gibi insann eitsizlii tezine dayal rejimler ald. Hi phesiz aristokrasi, oligari, vb. rejimler felsefi olarak ngrldkleri iin ortaya km deillerdir. ou kez dnceler fiili (de facto) durumun sonradan merulatrlmas biimindedir. rnein, Platonun insann ontolojik eitsizlii ve bununla balantl olarak aristokratik ynetimin insan doasna en uygun ynetim biimi olduunu savunmas ile Atinann siyasal hayatnda nemli rol oynayan aristokrat bir aileden geliyor olmas arasnda bir iliki vardr. Zira kendisi de genliinde Atina devletinin nderlerinden biri olmay dlemitir. Demokrasi kart rejimler, varlklarn, insanlarn eit olmad sav zerine temellendirmilerdir. Aristokrasi, doutan stn zelliklere sahip olanlarn ynetimi olarak tanmlanr. Bu grn en gl savunucusu Platondur. Platona gre toplum kiisel yetersizliklerinden dolay i blm yapmak durumunda olan insanlar-
71
dan kurulu bir yapdr. nsanlarn mutlu, mreffeh bir yaam srmeleri ancak herkesin kendi yeteneine uygun olan ii yapmas ile mmkn olur. Toplumsal ve siyasi dzen ve istikrarn n art budur. Toplumu ynetme gibi zor ve karmak bir grevi, ancak doutan stn zelliklere sahip, Tanrnn mayasna altn katt kiiler stlenmelidir. Bu tipler belirlenmi ve deimeyen tiplerdir. Onlar deitirmek, yneticiler, koruyucular ve sradan insanlar arasndaki ayrmlar gizlemek ya da yok etmek iin yaplan her giriim felaket getirecektir. Zira byle bir giriim herkesin kendi doasnn deimez yasalarna uygun ileri yapmas ilkesinin ihlali anlamna gelecektir. Bir baka Eski Yunan dnr Aristoya gre de insanlar doal yaplar ve z becerileri bakmndan eitsizdirler. Dolaysyla klelik yalnzca bir uzlam olmayp doadan kaynaklanmaktadr. Platona gre herkesin doutan getirdii meslei icra etmesi, adaletli bir toplumun inas demekti. O, teorisini salamlatrmak iin organizmac analojilere bavurur: Nasl ki insanda bulunan farkl organlarn ve elerin birbirine karmas insan iin bir felaket getirirse farkl mesleklere yazgl olarak doanlarn kendi potansiyel yetenekleri dndaki meslekleri icraya kalkmalar da ayn dzeyde felaket getirir. nsann doal eitsizlii ve bunun zerine bina edilen aristokratik ynetim fikrine ilk itiraz, Eski Yunanda Stoaclar olarak adlandrlan akmdan gelmitir. Ksacas, Bat siyasi dnce tarihinde insann eitlii fikri, kart kadar eskidir. Stoaclara gre tm insanlar doutan eittir. nsanlar soy, zenginlik, stat, ulus fark gzetilmeksizin hepsi ayn evrensel tanrsal akldan pay almlardr. Ne var ki tarihsel ve toplumsal nedenlerle bu fikir, uzun bir sre siyasal dzlemde yansma bulamamtr. Modern zamanlarda insann eitlii ve iktidarn halka dayanmas gerektii fikrinin en gl savunucularndan biri John Locke (1632-1704) olmutur. Thomas Jefferson, hazrlad 1776 tarihli Amerikan Bamszlk Bildirisinde, tm insanlarn eit yaratlm olduundan ve kendilerine baz dokunulmaz haklar balandndan sz etmitir. Bunlarn banda, yaama, zgrlk ve mutluluu izleme haklar gelir. nsanlar, hkmetleri ite bu haklar gvence altna almak iin kurmulardr. Tarihsel sre iinde iktidar halkla paylamayp ayrcalkl bir snfa mnhasr klmann pek ok farkl gerekesi retilmitir. Doutan gelen yetenek farkll, Tanr buyruu vb. retilen gerekelerden bazlardr. Bu ve daha birok neden yznden XX. yzyln ortalarna kadar tam demokratik bir rejim kurulamamtr. Ancak, bu srete, demokrasiye temel oluturan eitlik fikri u ya da bu balamda pek ok kez dile getirildi. Eski Romada imparatorluun genileme srecinde uyruklara vatandalk stats verildi ve tm yurttalarn hukuken eitlii ilkesi kabul edildi. Yine sa retisi de her ne kadar sonradan krlmalara uratlsa da balangta tm insanlar eit kabul eden bir ar niteliindeydi. Bat tarihinde eitlik ynnde hatr saylr ilerlemeler, XVII. yzyl ortalarnda balad ve XX. yzylda zirve noktasna ulat. ngiliz, Amerikan ve Fransz Devrimleri, her biri ayr ayr eitlik ve zgrlk fikrinin zaferine katk saladlar. Her nde de devrimcilerin amac, ynetilenler tarafndan kontrol edilemeyen rejimleri ortadan kaldrmakt. phesiz bu devrimler, uzun ve zorlu bir mcadelenin sonucu olarak ortaya ktlar. ngilterede kraln otoritesini snrlamaya ynelik ilk giriim 1215te Magna Carta (Byk Szleme) ile gereklemitir. nceleri ayrcalkl snflarla kral arasnda mcadele biiminde cereyan etmi, sonradan buna yeni snf olan burjuvazi de katlm ve kraliyet yanllaryla cumhuriyetiler arasndaki mcadele bir i savala sonulanmtr. zgrln yeniden douunu salayan bu ilk modern devrimle, ngilizler, ynetilenlerin rzasna dayanan, ynetilenleri temsil eden bir ynetime ka-
Magna Carta: 1215 ylnda ngilterede feodal aristokrasi, kraln mutlak iktidarn snrlamak ve isteklerini kabul ettirmek zere ayaklanm, sonuta kral onlarn isteklerine boyun eerek, aristokrasi lehine, kendi iktidarn snrlayan hkmler ieren bir belgeyi imzalamtr. ngilterede anayasal monarinin balangc kabul edilen bu belge o gnden bu gne Byk art (Magna Carta ) olarak anlmaktadr.
72
Siyaset Bilimi
vumutur. Atlan bu nemli adm Amerikan ve Fransz devrimleri izlemitir. Demokrasi, esas olarak insann eitlii ve kendi kararlarn verebilecek yetkinlikte olduu sav zerine temellenmitir.
ada Demokrasi
Demokrasi, Yunanca demos ve kratos szcklerinin birlemesinden olumutur. Demos halk; kratos ise g, iktidar anlamna gelir. Ksaca demokrasi szc halkn ynetimi demektir. Bu anlamda demokrasi, kim ynetmelidir sorusuna bir cevap oluturur. Demokrasi, siyasi iktidarn halk tarafndan tayin edilmesi, halkn kendi adna siyasi ve hukuki kararlar alacak kadrolar seimle ibana getirmesi olarak tanmlanabilir. Demokraside egemenliin yegne kayna halktr. Demokrasi, toplumun siyasi zne olarak kabul edildii bir rejimdir. Demokrasilerde, siyasi iktidar halk adna kullanacak olanlar halk tarafndan seimle ibana getirilirler, iktidarlar yine ancak halk tarafndan deitirilir. lkemizde ilkretim dzeyinde, demokrasi, halkn kendi kendini ynetmesi olarak retilir. Bu, sorunlu bir tanmdr. Zira burada, ynetimin her dzeyde ald kararlara halkn katld ve onay verdii gibi bir izlenim domaktadr. Halkn kendi kendini ynetebilmesi iin btn vatandalarn devlet tarafndan alnan her karar, yaplan her harcama, uygulanan her yaptrm konusunda bilgi sahibi olmas ve bunlar hakkndaki grlerini sisteme iletebilmesi lazmdr. Bu da insann snrsz bir kavrama kapasitesine sahip olmasn gerekli klar. Hlbuki insan akl snrldr. Dolaysyla insan toplumsal ve siyasal dnyann ancak ok snrl bir alan konusunda bilgi ve uzmanlk sahibi olabilir. Milyonlarca insann on binlerce farkl konuda her gn alnan kararlara katlmn salayacak bir iletiim sistemi henz icat edilmi deildir. Bu durumda politik kararlara halk dorudan katlmaz ve katlamaz. Demokrasilerde halk ancak kendisi adna bu kararlar alacak temsilcileri seer ve ksaca katlm dolayldr. Halk kim temsil edecektir? Halkn tmnn bir siyasi program zerinde tam bir mutabakat salamas mmkn deildir. Zira toplum, ok farkl ve birbiriyle elien kar, gr ve beenileri bnyesinde barndran bir yapdr. Bu durumda pratik bir yol izlenmi ve halkn ounluunun oyunu alan ynetmelidir biiminde bir zm bulunmutur. Bu durumda aznlkta kalanlar ne olacaktr? Bir kere ounluun oyunu alm olsa bile siyasi iktidarlar belirli snrlar iinde grev yaparlar, anayasa ve yasalarla snrlanmlardr. Her siyasi iktidar, ounluka onaylanm program gerekletirirken aznln haklarna da sayg gsterir, yine yerine getirdii hizmetlerden sadece kendisine oy verenler deil btn yurttalar yararlanr. Ksaca demokrasi bu balamda aznln haklarn korumak artyla ounluk ynetimidir. Demokrasiyi diktatrlklerden ayran temel kstaslardan biri, birden ok partinin varldr. nk seme olaslnn olduu yerde zgrlk, seimin olmad yerde ise bask vardr. Demokrasilerde btn yurttalar eit oy hakkna sahiptir. Hibir etkin siyasi makam yarma dnda braklamaz. Seimler dzenli aralklarla gizli oy ak seim ilkesine gre yaplr. Siyasi partiler arasnda ak bir yarma vardr. Btn bireylerin tercihlerini serbeste aklama ve zgrce tercihte bulunma hakk vardr. Her parti kendi programn serbeste aklar. Vatandalar alternatif programlar dinleyip onlarn olumlu ve olumsuz ynlerini dikkate aldktan sonra karar verirler.
73
Resim 3.3 Demokrasi, baarsz olan hkmetlerin kolayca iktidardan Seimlerde oy kullanan uzaklatrlmalarna olanak savatandalar. lar. Karl R. Popper, demokrasiyi, iktidarn iddete bavurmakszn el deitirmesine imkn veren kurumlarn korunmas olarak tanmlamaktadr. Demokrasilerde, hkmet deiiklii iin devrime lzum yoktur. Halkn onay ile ibana gelmemi olan rejimlerde rnein bir diktatrlkte iktidar sahiplerini bulunduklar mevkiKaynak: http://haber.mynet.com/yenileme-secimleri-sonuclari-408853den bar bir yoldan uzaklatrpolitika/ mak kolay deildir. Demokrasi d rejimlerde iktidar baarsz olduunda sonu felaket olabilir, oysa demokrasilerde bir iktidar baarsz olduunda, bu, sistemin sonu demek deildir. Seim yoluyla baarsz olann yerine, baarl olaca dnlen bir bakas getirilir. Demokrasilerde siyasal sisteme dnk halk destei, yani gl bir moral destek vardr. Hkmetlerin programlarn rahata gerekletirebilmeleri ve brokratik mekanizmalara kar stnlk salamalar bakmndan bu destek nemlidir. SiSIRA SZDE SIRA SZDE yasi sistemin devam ve istikrar bu destee baldr. Destein srp srmedii, belirli aralklarla yaplan seimlerle snanr. Demokrasi, toplumun btnl asnDNELM DNELM dan da elverili bir rejimdir. Her ne kadar demokrasi farkllklarn ifadesine ve siyasallamasna frsat tanmas yznden ilk bakta ayrc, paralayc bir sistem giS O R U iin son tahbi grnse de btn grlerin ifadesine ve temsiline imkn verdii S O R U lilde btnletirici bir sistemdir. Demokrasinin olmazsa olmazlarndan birisi rgtl bir muhalefetin varldr. DKKAT DKKAT Zira ancak bu nitelikte bir muhalefet, iktidar dizginleyebilir. Alternatifin varl, iktidar iin kstlama getirir. Eer bir grup, iktidar uzun sre elinde tutarsa yozlama SZDE SIRA SZDE yaanabilir. Toplumu demoralize eden bir durumdur bu. Bu SIRA nedenle demokrasilerde belirli aralklarla seime gidilir. Bir nceki seimde aznlkta kalm partiler halka kendi programn anlatarak iktidara gelebilir. Demokrasi, bu yolla, aznla AMALARIMIZ AMALARIMIZ ounluk hline gelme imknn veren bir rejimdir.
Demokasi Teorisi konusunda ayrntl bir bilgi ve birikim sahibi olmak iin SarK T A Giovanni P torinin (1999). Demokrasi Teorisine Geri Dn. Ankara: Yetkin Yaynlar, adl eserini okuyabilirsiniz.
TELEVZYON
K T A P
TELEVZYON
Demokrasilerde devlet veya hkmetler tarafndan topluma ve bireylere belirli bir yaam tarz benimsettirilmeye allamaz. Demokratik bir lkede, devletin, resm ve dolaysyla herkes iin balayc bir iyi anlay ve ideolojisi olamaz. Aksi NTERNET hlde dnce zgrl kstlanm olur. Demokrasi, herkesin kendi dorusunu serbeste belirleyebilmesine ve istedii zaman deitirebilmesine imkn veren bir rejimdir. Demokrasilerde hkmet ile halk arasnda balangta bir mtekabiliyet vardr. Ancak bu statik bir durum deildir, zaman iinde bu zdeleme anabilir. Halkn
NTERNET
74
Siyaset Bilimi
onay, destei ksaca rza unsuru ilelebet ayn kalmaz. Zaman iinde iktidar meruiyetini yitirebilir. Demokrasilerde bunun aresi seimdir. Yeni bir seimle iktidar yeniden belirlenir. Demokrasiyi dier rejimlerden ayran en temel zelliklerinden biri budur. Demokrasi d rejimlerde iktidar baarsz olursa bunun aresi yoktur. Oysa demokrasilerde balangta halkla salanan mutabakat bozulursa dnyann sonu gelmi demek deildir. Seim yoluyla hkmet deitirilir. Ksaca demokrasi bu destein test edilmesine imkn veren bir rejimdir.
SIRA SZDE
Demokrasi de bir aznlk ynetimidir. Ancak buna ramen demokrasi pek ok bakmdan SIRA SZDE dier aznlk ynetimlerinden farkldr. Sizce bunlar hangileridir?
DN ELM Demokrasi, demokratik siyasal kltr gerekli klar. Demokrasilerde yarma, rekabet, tabiat itibaryla bir atma yaratr. Ancak bu atmann iddete dnmemesi iinS uzla, O R U lmllk, empati, kendi gr ve karlarndan taviz vermeye yatknlk, kendi dncesini bir mutlaklk olarak alglamama, dier dncelerin de arkasnda belirli anlamlarn olabileceine inan gibi unsurlarn toplumsal klDKKAT tr iinde baskn bir durumda olmas gerekir. Demokrasinin ilkelerinden bir dieri gler ayrl ilkesidir. Gler ayrl, yaSIRA SZDE sama, yrtme ve yarg yetkisinin birbirinden bamsz ayr organlarda toplanmasdr. Devlet iktidarnn farkl erkler arasnda bltrlmesindeki ama, iktidar sahiplerinin AMALARIMIZ giriecekleri hukuksuz uygulamalar engellemek iin gc gle snrlamaktr. Bu erkler birbirlerini denetler ve snrlarlar. Bu ilke Montesquieu ve John Lockeun fikrine dayanr. Bu glerin ikisi veya nn ayn elde toplanmasna yetki toplulamas K T A ad P verilir.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Liberal Demokrasi
TELEVZYON
NTERNET
Yukarda demokrasi T E L E V Z Y O Nbal altnda sylenenler liberal demokrasi iin de aynen geerlidir. Demokrasi en genel anlamda kim ynetmelidir sorusuna cevap oluturur. Liberalizm ise ynetimin hangi snrlar iinde kalarak ynetme grevini yerine getirecei ile ilgilidir. Liberalizm iin temel k noktas birey ve onun zgrldr. NTERNET Zira liberallere gre tek gerek varlk bireydir. Toplum, lke, devlet vb. bunlarn hepsi yapntdr ve bireyden sonra gelirler. Liberallere gre bireyin zgrlne ynelik en byk tehdit kaynaklarndan biri devlettir. Bu nedenle devletin snrlanmas, hatta devletin balangta snrl bir devlet olarak kurulmas esastr. Devletin snrlanmas iin en temel aralardan biri anayasadr. Anayasa ile bireye ait ve devletin mdahale edemeyecei hak ve zgrlkler alan gvence altna alnr. Devlet organlarnn yetki ve grevleri belirlenir. Liberal teoride devletin faaliyet alanna ilikin temel neri udur: Devlet olmasa bu alanda ne eksik kalr? Liberallere gre devlet yasalar nnde eitlii salamal, bireylerin zgrlklerini dtan ve iten gelecek tehlikelere kar korumal, bunun dnda bireye engel olmamaldr. Ynetim, iktidar aracl ile hayat bulur, bu adan bakldnda devletin temel sorunu, iktidarn nasl artrlabileceidir. Demokratik sistemlerde de iktidarlar yetkilerini artrmak isterler. ster demokratik isterse demokratik olmayan rejimlerde olsun devlet iktidarnn genilemesi, artmas, bireye ve sivil topluma ait alann daralmasna ve zgrlklerin kslmasna neden olacaktr. te liberalizmin temel kaygs devlet iktidarnn genilemesine engel olmaktr.
75
Demokrasinin iki idealinden biri eitlik, dieri zgrlktr. Demokrasi, mmkn olan en fazla zgrl ve eitlii hedefleyen ynetim biimidir. Liberal deSIRA SZDE mokraside zgrlk n plandadr, sosyal demokraside ise eitlik. Liberal demokraside eitlik, frsat eitlii yani yarma koullarnn herkes iin ayn olmas olarak anlalr. zgrlk ise negatif anlamda, bireyin engellenmemesi durumunu ifade DNELM eder. Bakalarna zarar vermemek kouluyla birey tamamen zgr olmaldr. Liberaller, devletin toplumsal ilikilere mdahalesine kardrlar. Bu hususta liO R U berallerin slogan braknz yapsnlar, braknz gesinlerdir. S zgrlk, negatif zgrlk (freedom from) olarak dnlmektedir. Piyasa gleri arasnda tam bir serbest rekabet olmal, her mal ve hizmet gibi emein karl yani D K cret K A T de bu koullarda belirlenmelidir. Devlet, bireyleri engellememeli, ii ve iveren arasndaki pazarlk srecine mdahale etmemelidir. Liberal filozof Adam Smithe gre, her inSIRA SZDE san, kendi karn herkesten iyi bilir ve karlarnn gereini yerine getirebilmesi iin de zgr olmas gerekir. Her birey, kendi kar iin alrken dolayl olarak toplumun karna da katk salam olur. Zira toplumsal kar tek tek bireylerin AMALARIMIZ karlarnn toplamndan oluur. Liberalizm konusunda Atilla Yaylann (2004). Liberalizm. stanbul: K Plato T A Film P Yaynlar, adl kitabndan yararlanabilirsiniz.
SIRA SZDE
DNELM R U S O Negatif zgrlk: Bireyin engellenmemesi, bakalarna zarar vermemek kouluyla hareketlerinde DKKAT serbest olmasdr.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Sosyal Demokrasi
TELEVZYON
TELEVZYON
Sosyal demokrasi, kapitalizmin geliimine kout olarak ortaya kan ii snfnn sorunlarna ynelik entelektel ilgiden domutur. Bilindii zere kapitalizmin bir retim biimi olarak tarih sahnesine k ve ona paralel olarak gelien Sanayi NTERNET Devrimi, insanlk tarihinde kkl deiim yaratm en nemli gelimelerden biridir. Bu devrimle krdan kente g hzlanm, kk kasabalar nfusu yzbinleri bulan devasa kentlere dnmtr. Kapitalizm, kr mant zerine temellenmi bir sistemdir. retim srecinde aktrleri davrana iten, gdleyen en temel faktr kr yani fayda maksimizasyonudur. Kapitalist sistemin esas, yarma ve rekabettir. Bu sistem doas itibariyle iilerin aleyhine ileyen, onlar dk crete, uzun alma saatlerine ve kt yaam koullarna mahkm eden bir sistemdir. Zira bu rekabet ortamnda retim faktrleri iinde karl kolaylkla kslabilecek olan tek faktr emektir. Zira bilimsel ve teknik gelimeler sayesinde her geen gn insann yerini makine almaktadr. Tptaki ve hijyen koullarndaki ilerlemeler sayesinde insan mr uzam, bebek lm oranlar azalm, ksacas emek arz artm buna mukabil emee olan talep azalmtr. Bu da emein karl olan cretin dk dzeyde gereklemesine neden olmutur. Zira insanlarn dk crete raz olmayp daha yksek bir cret karlnda sunmak zere emeklerini biriktirme anslar yoktur. Oysa kapitalist snf, sermayesini yatrma dntrmeyip biriktirebilir veya bor verip nemalandrabilir. Dolaysyla bu nesnel durum, iileri dk cSIRA SZDE retle almaya mahkm etmektedir. i snf, konumunu glendirmek ve burjuvazinin fiilen sahip olduu hak ve zgrlkleri elde etmek iin XIX. yzyl balarnda youn bir mcadele balatt. Bu sDNELM rete ilk hedef, genel oy ve seilme hakknn elde edilmesiydi. 1789 Fransz Devriminde elde edilen bu temel hak, ii snfn ancak 1848 ihtilallerinden sonra kapsamS O R U na almtr. Bu aamayla birlikte sosyal demokrasiye giden yol almaya balanmtr. Sosyal Demokrasinin dnsel kkenlerine dair daha ayrntl bilgilere D Siyasi K K A T Dnceler ve deolojiler balkl 6. niteden ulaabilirsiniz.
SIRA SZDE
NTERNET
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
76
Siyaset Bilimi
Pozitif zgrlk: Negatif zgrlk durumunda bireyin teorik olarak sahip olduu zgrlkleri fiilen kullanmasna temel oluturacak mali imknlara devlet tarafndan sahip klnmasdr.
Sosyal demokrasi, liberal demokrasinin temel ilkelerinden olan devlet mdahalesi olmakszn piyasann kendi yasalaryla bir denge yaratabilecei, retimin, istihdamn, refahn artaca ve dolaysyla buna paralel olarak da insanlarn daha fazla zgrleecei tezine kar gelien sosyalist itirazn bir trevidir. Liberalizm, ekonomik bakmdan gl olan snflarn karlarna hizmet eden bir ideoloji olarak gelimiti. Sosyalizm ise tam aksine ii snfnn sorunlarna bir cevap olarak dodu. Her iki ideolojide de zgrlk ortak hedefti. Ancak zgrle ulamak iin nerdikleri yollar farklyd. Sosyalizme gre liberalizmin altn izdii hak ve zgrlkler, ancak bu zgrlklerin gereklemesine temel oluturacak maddi koullarn salanmas hlinde var olabilirdi. Ksaca zgrlkler ancak eitlik durumunda sz konusu olabilirdi. Yasal olarak tannan zgrlkler, gelir dalm bakmndan bir eitsizlik olmas durumunda kt zerinde kalmaktan teye geemeyecekti. Liberalizm eitlii, yanlzca yarma koullarnn eit olmas olarak anlyordu. Oysa sosyal demokrasiye gre balangta koullar eit olsa bile zaman iinde beceri, kurnazlk, ans gibi nedenlerle bu eitlik bozulacaktr. Hele kapitalist bir ekonomik dzende balangta bile yarma koullar eit deildir. Sosyal demokraside Marksizmden farkl olarak kapitalist retim biimi reddedilmemektedir. retim srecinde kapitalizm geerli olmal fakat paylam aamasnda eitlik ve zgrlk esas alnmalyd. Bu da devletin ii snfn ve ekonomik bakmdan gsz toplum kesimlerini korumak zere gelirin yeniden datlmas iin iktisadi hayata mdahale etmesi ile mmkn olabilirdi. nk gl olanla gsz arasndaki pazarln kimin aleyhine sonulanaca batan bellidir. Bu nedenle, smry, yoksulluu ve zgrlkszl ortadan kaldrmak iin devlet mdahalesi artt. Sosyal demokraside zgrlk, geliri daha adil datmak zere devletin mdahalesiyle var olabilecek pozitif zgrlkt (freedom to). i snf, hak ve karlarn savunmak zere, uzun ve zorlu mcadeleler sonucunda genel oy hakknn dnda sendikal rgtlenme, toplu szleme ve grev hakkn da elde etti. Bu srete sosyal devlet, sosyal adalet kavramlar gndeme geldi. Buna gre devlet, zgrlk alann geniletmek zere, artan oranl vergilerle fonlar oluturup bunlar, alt gelir gruplarnn ekonomik ve sosyal durumlarn iyiletirici politikalarn finansmannda kullanmalyd. Toplumsal adaletin gereklemesi iin devletin devreye soktuu balca sosyal transfer enstrmanlar, salk ve emeklilik sigortalar, isizlik denei, konut yardmlar, eitim imknlarnn artrlmas, renim burslardr. Bu transferlerle alt gelir gruplar daha insanca bir yaama kavuacak ve yarma srecine daha gl bir biimde katlacaktr. Liberal demokrasi ile sosyal demokrasinin ortak paydas zgrlktr. En ok sayda inSIRA SZDE sann en fazla zgrl hedefinin gereklemesi konusunda bu iki ideolojinin nerileri arasndaki farklar nelerdir?
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Tekilci Sistemler
Tekilci sistemler, oulcu sistemlerin tersidir. oulcu sistemlerle tekilci sistemleri S O R U ayrmak iin kullanlabilecek temel ltlerden biri, kendisine iktidar yolu ak tutulan bir yasal muhalefetin bulunup bulunmamasdr. oulcu sistemlerde iktidar DKKAT ak bir yarma ortamnda halkn oylar ile deiir. Oysa tekilci sistemlerde iktidar belirlenmesinde halkn etkin rol almasna izin verilmez. Tekilci sistemler, ksaca, SZDE totaliter ve SIRA otoriter sistemler olarak iki balk altnda incelenebilir. Totaliter sistemlerin tipik rnei komnist sistemlerdir. Totaliter rejimlerde toptanc bir ideoloji, bu ideolojiye bal ve genellikle tek bir kiinin, yani diktatrn liderliindeki bir
AMALARIMIZ
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
77
tek parti, gelimi bir gizli polis tekilat, kitle haberleme aralar, eitim kurumlar ve bilgilenme kanallar zerinde devlet tekeli, silahlar ve ekonomik rgtler zerinde tekel vardr. Bu tekelin mutlaka bir parti tarafndan ynetiliyor olmas gerekmez. nemli olan bu tekelci kontroln, toplumu ynetmekte olan ve bylece onun rejimini tekil eden elitlerin elinde olmasdr. Totaliter rejimlerde toplumsal btnleme devlet tarafndan salanr. Hakikatin btnn ierdii ve tm toplumu ebed saadete eritirecei dnlen ideoloji bu btnlemenin gerekesini oluturur. Devlet aygtn elinde tutan kadrolar (brokrasi, ideologlar ve militanlar) toplumu bu ideolojinin hedefleri dorultusunda tevik ve gerektiinde bask yoluyla seferber ederler. Buna direnenler en ar biimde cezalandrlrlar. alma kamplar, hem bir cezalandrma hem de bir slah ve arndrma meknlar olarak dnlmtr. Totaliter sistemlerde yasal bir muhalefete yer yoktur. Farkl grlerin ifadesine ve dolays ile kamuoyunun serbeste teekkl etmesine izin verilmez. Liberal demokrasilerin zelliklerinden biri ve belki de en nemlisi, siyasi iktidarn snrl olmas ve iktidarn ve devletin mdahale edemeyecei bir sivil toplumsal alann bulunmasdr. Totaliter ve otoriter sistemlerde ise devletle toplum arasndaki bu snr belirsizdir. Devlet iktidarnn nerede balayp nerede biteceini kestirmek gtr. te yandan bu rejimlerde hukuk devleti anlay gelimediinden siyasi iktidar eylem ve ilemlerinden sorumlu tutulamaz. Dolaysyla bireylerin hak ve zgrlkleri tehdit altndadr. Siyasi iktidarn bu sorumsuzluu insan haklar ihlalleri ve yolsuzluklarn nn aar. Demokrasilerde de bu trden sorunlar yaanabilir. Ancak bu trden davran sergileyen kamu grevlileri bamsz yarg tarafndan cezalandrlrlar. Yine seimlerde, bu tr yollara tevessl eden hkmetleri, halk, oylaryla iktidardan uzaklatrabilir. Oysa totaliter ve otoriter rejimlerde byle bir seenek yoktur. Ksaca ynetimden hesap sorma yollar kapaldr. Demokrasi ve totaliter kategorisine girmeyen rejimleri belirli bir tipin iine sokmak olduka gtr. Bu rejimleri kabaca otoriter sistemler olarak gruplandrabiliriz. Bu rejimler, deiik ynlerden gelen birbiriyle eliik, ak ve gizli eilimin rn olduklarndan, daima karma biimlere brnrler. Demokrasi ve totalitarizmi tanmlamak nispeten kolaydr. Ancak bunun dnda kalanlar, yani otoriter rejimleri ve otoritarizmi tanmlamak o kadar kolay deildir. Zira bu rejimler ou kez kendilerinin otoriter deil demokratik bir rejim olduklarn ileri srerler. rnein; Saddam dneminde Irak, Kaddafi ynetimindeki Libya kendilerini halk egemenliine dayanan bir cumhuriyet olarak takdim etmilerdir. Ototiter rejimler, herhangi bir kii ya da grubun iktidar ele geirerek ynetilenler zerinde zora dayal bir hakimiyet kurduu rejimlerdir. Totaliter sistemler bir ideolojik perspektife sahiptirler. Bu ideoloji dorultusunda toplumu biimlendirme ve seferber etmeye alrlar. Yani asl ama, iktidar elinde tutan grubun mevcut konumunu srdrmesi deildir. Otoriter sistemlerde ise kapsayc, totalist bir ideoloji yoktur. Bu sistemler iktidardaki aznln karna hizmet ederler. Totaliter sistemlerde halka kar bask, resmi ideoloji tarafndan belirlenen hedefi gerekletirmek iin yaplr, otoriter sistemlerde ise bask iktidar muhaliflere kar koruma ve muhafaza etmenin bir aracdr. Totaliter sistemlerle aralarndaki temel fark budur. Ancak otoriter sistemlerde de iktidar merulatrmak iin baz ideolojik gerekeler retilmitir. Bu rejimler, demokrasinin baz kurumlarna biimsel dzeyde de olsa kendi sistemleri iinde yer verebilirler. rnein belli aralklarla seimler yaplabilir, halk temsil iddiasnda bir parlamento var olabilir. Ancak btn bunlar bir dekor malzemesi olmaktan teye gemez. Seimler gs-
DNELM S O R U
DNELM S O R U
78
DKKAT
Siyaset Bilimi
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
termeliktir. Parlamento, liderin kararlarn tartmakszn onaylayan bir merulatrma aracdr. Muhalif grlere kendisini ifade imkn verilmez. Seimlerde liderin gstermelik partisi yzde doksann zerinde oy alr. Tek bana bu olgu biAMALARIMIZ le rejimin demokrasiden ne denli uzak olduunun kantdr. Totaliter ve K otoriter rejimler konusunda J. J. Linzin (2008). Otoriter ve Totaliter Rejim T A P ler. Ankara: Liberte Yaynlar, adl eserinde teorik ve tarihi sosyolojik deerlendirmeleri bulabilirsiniz.
SIRA SZDE
K T A P
TELEVZYON
Marksist Rejimler
En tipik rneini SSCB deneyiminde grdmz Marksist rejimler ad zerinde Karl Marksn dncelerinden esinlenilerek ina edilmilerdir. Karl Marks (1818 N T E R Nbiimi ET 1883) bir retim olan kapitalizmin Bat dnyasnda egemen konuma geldii bir dnemde yaad. Kapitalizm ve onun ortaya kard yeni toplumsal ilikiler ve sorunlar, onun balca entelektel ilgi alann oluturdu. Marksa gre, insanlk tarihinde i blmnn ortaya kmas ile iki snf domutur: Mlk sahipleri ve mlkszler. Mlk sahipleri, smren ve mlkszler ise smrlen snf oluturur. Ancak smr olgusu kapitalizm ile birlikte ok daha keskin ve dayanlmaz bir hl almtr. Kapitalizmde smrnn asl nedeni, retim aralarnn, yani sermayenin bir aznln zel mlk olmasdr. Sermayeyi kontrol eden burjuva snf, retim sreci sonunda ortaya kan haslann ok byk bir ksmna, srf retim aralarnn sahibi olmasn gereke gstererek el koymakta ve ok az bir ksmn ii snfna vermektedir. Bylece burjuvazi gittike daha da zenginlemekte ve daha fazla smrecek sermayeye sahip olmaktadr. Buna karlk ii snf gn getike yoksullamakta ve zgrln yitirmektedir. Hlbuki artk rnn asl yaratcs emektir. Ne var ki ii snf, bir bakasnn el koymas nedeniyle kendi yaratt rne ve retim srecine yabanclamaktadr. Ancak Marksa gre bu durum ilanihaye devam etmeyecek, kapitalist retim biimi, tad i elikiler yznden yklacak ve onun yerini proleterya diktatrl, sosyalist ve nihayet komnist toplum alacaktr. Marksn topyasna gre gerek zgrlk ve demokrasi, kapitalist toplumun yklmas ve insann insan smrmesinin ortadan kalkmas ile gerekleecektir. Zira zaman iinde iiler arasnda ortak sorunlara ve kadere sahip olmalarndan dolay bir duygudalk geliecek ve ii snf yaad dramn asl nedeninin retim aralarnn bir aznln zel mlk olmasndan kaynaklandnn bilincine ulaacaktr. i snf iin bu noktadan itibaren yaplacak olan, smrlmesine araclk eden retim aralarn smren snf olan burjuvazinin elinden alp onu toplumsallatrmaktr. Elbette bylesine kkl bir devrim, bar ve uzla yoluyla deil; kalkma, isyan ve iddet yoluyla olacaktr. Proletarya diktatrl kurulduunda komnist parti, tm alanlar retimin her aamasnda sz sahibi yapacaktr. Herkes yeteneine gre alacak ve ortaya kan rnden herkes ihtiyac kadar alacaktr. Kapitalist tretim biiminde burjuvazi tarafndan el konulan miktar tm topluma datlacandan toplumun genel refah seviyesi artacak, insanlar daha mutlu ve zgr olacaklardr. Bylece insanlar, rettikleri zerinde sz ve karar sahibi olmakla smrlmekten ve iinde bulunduklar topluma ve kendi emeklerinin sonucu olan rne yabanclamaktan kurtulacaklardr. Marksizmdeki zgrlk anlay liberal anlaytan farkldr. Liberalizmde zgrlk, insann ayrlmaz bir paras, doal bir zellii olarak kabul edilmitir. Marksistlere gre liberalizmdeki zgrlk kavram soyuttur ve nesnel dzlemde an-
TELEVZYON
NTERNET
Yabanclama: Marksn ina ettii bir kavramdr. Kapitalist retim biiminde iilerin aslen kendi emeklerinin rn olan haslann byk ksmna sermayedar snfn el koymas sonucu kendi rnlerinden ve retim srecinden psikolojik olarak kopmalarn ve uzaklamalarn ifade eder.
79
cak toplumda aznl oluturan burjuva snf iin geerlidir. Marksizmde ise zgrlk tarihsel geliim iinde, sosyo-ekonomik koullar balamnda ele alnmtr. Buna gre burjuva toplumunda eitlik, sadece yasalar karsndadr. Hlbuki eitlik olmadan zgrlk, toplumun ounluu iin yalnzca bir hayaldir. Oysa sosyalist toplumda zel mlkiyet kalkt iin, insann insan smrmesi son bulacak ve btn insanlar eit derecede maddi olanaklardan ve bunlar vastasyla elde edilecek zgrlklerden yararlanacaklardr. SSCB dneminde Marksist liderler Lenin ve Stalin, toplumu komnist aamaya hazrlamak iin tam bir totaliter sistem kurmulardr. Lenin ve Stalinin ngrlerinde devlet halk iindir. Ancak uygulamada, halkn devlet zerinde denetim kurmasn salayacak mekanizmalara pek fazla yer verilmemitir. Kitlelerin siyasete katlmasnda tek kanal Komnist Partisidir. Parti, demokrasilerde olduu gibi halkn talep ve beklentilerine gre politikalar saptayan ve bunlar gerekletirmek zere iktidara talip olan ve kendisini kitlelerin tercihine sunan bir rgt deildir. Aksine, belirli bir ideoloji dorultusunda kitleleri kat bir disiplinle denetim altnda tutan, ynlendiren, eiten bir tek partidir. Devletin tek meruluk temeli, MarksistLeninist ideolojidir. Bu ideoloji, mutlak, tartlmaz ve herkes iin balaycdr. Sosyalist sistemde halkn katlmn biimsel dzeye indirgeyen en nemli etken resm ideolojinin sorunlarn tek zm yolu olarak grlmesidir. Mutlak hakikat sav, bunu gerekletirmek zere muhaliflere kar iddet ve terre bavurulmasn da ahlk olarak hakl hle getirir. Zira mutlak hakikatilik, oy birlii tutkusunu ortaya karr, muhalif unsurlar bu trdelie ulamann nndeki engeller olarak grlr ve tasfiye edilir. Bu mantk yrtme uyarnca Sovyetler Birliinde muhaliflere kar terr ve iddet sradan uygulamalar arasnda olmutur. Sovyetler Birliinde rejimin totaliter ve baskc olmasnda Marksistlerin kitlelere bak etkili olmutur. Lenin ve onun sadk rencisi Stalin iin devrimci snf (proletarya), sayca fazla, ancak az eitimli ve yeteri kadar bilinli olmadndan, devrim ancak bilimsel Marksizmi kavrayp uygulayabilecek sekin, kat disiplinli ve demir iradeli ufak bir aznln nderliinde gerekleecektir. Lenine gre bu sekinlerden oluan parti, ii snfnn ba ve nderidir. Parti, herkese ak bir kitle partisi deildir. Marx ve Leninin belirttii gibi partinin misyonu, toplumu komnist aamaya hazrlamada nclk etmektir. Ksaca parti bir temsil organ deil, kitleleri eitmek iin bir okuldur. Bu sistemde parti ii demokrasinin iledii de sylenemez. Parti yeleri, parti st ynetiminin kararlarn fazla tartmaya gerek duymakszn kabul ederler. Sovyet deneyiminde, devletin topluma stn olduu totaliter bir yap sz konusu olmutur. Devletle toplum arasndaki snrlar yklm ve toplum Komnist Partisi ve onun yan rgtleri tarafndan topyekn siyasallatrlmtr. Medya, eitim bata olmak zere tm bilgilenme kanallar devlet tekelindedir. Ruslar, Komnist dnya dndaki kiiler, fikirler ve toplumlarla mmkn olduunca temas ettirilmemilerdir. Kart grlerin engellenmesi ve cezalandrlmas iin ok gl ve gizli polis tekilat mevcuttur. Parti iinde ve dnda tm muhaliflere ynelik zellikle Lenin ve Stalin dnemlerinde- en acmasz yntemlere bavurulmutur. Sovyet sistemi, yrtmenin yasamaya stn olduu bir sistemdi. Yrtme ilevini yerine getiren Presidiumun grev ve yetkileri bunu belirgin bir biimde ortaya koyar. Aslnda tek dereceli seimle drt yl iin seilen Yksek Sovyet (Meclis), devlet iktidarnn en yksek organdr. Yksek Sovyet, hkmet yelerini seer. Ancak meclis ylda yalnzca iki kez toplanr ve bu toplantlarda da bakanlar kurulu tarafndan hazrlanan kanun teklifleri ve alnan kararlar, zerinde ciddi bir tar-
80
Siyaset Bilimi
tma yaplmakszn sratle onaylanr. Hkmete getirilen herhangi bir tasarya olumsuz oy vermi bir meclis yesine pek rastlanmamtr. Pratikte, sosyalist devlete hi de ii snf egemen olmam, alnan kararlar oluturulan politikalarn her ne kadar halkn kar iin alnd sylenmise de, gerekte bu kararlar sekin bir aznln iradesinden baka bir ey olmamtr. Her eyden nce tek-partililik dolays ile iilerin alnan kararlar kabul etmeme gibi bir hakk yoktur. Dolaysyla sosyalist demokrasi biimsel olmaktan te gidememitir.
Faist Rejimler
Faizm ilk kez 1922 ylnda talyada ortaya kt. 1933te onu Alman Nazizmi izledi. 1927de Portekizde, 1930da Japonyada ve 1938de spanyada kurulan rejimler faizme benzer nitelikler tamaktaydlar. Faizm, liberalizme ve sosyalizme bir tepki olarak domu eklektik bir ideolojidir. Dolaysyla faizmin ilkelerini, olmazsa olmazlarn tespit etmek zordur. Faizm redlerden domutur. Faizmde, liberalizmin iktisadi ve siyasi alan iin ngrd bireyci, yarmac dzen ile sosyalizmdeki snf atmas tezi ulusun birliini, btnln tehlikeye atan bir unsur olarak grlr ve reddedilir. Faist diktatrlkler, kapitalistleme konusunda nispeten ge kalm lkelerde ortaya kmtr. talya ve Almanya, ngiltere ve Fransaya yetiebilmek, siyasi ve asker bakmdan onlarla boy lebilecek dzeye gelebilmek iin ekonomilerini daha SIRA SZDE fazla glendirmek zorundaydlar. Oysa her iki lkede ekonomi tam olarak kapitalistlememi, sanayi yeterince gelimemiti. Toplum kendi hline brakldnda, DNELM aradaki mesafenin kapatlmas zordu ve bu durumda devletin burjuva snfn desteklemek zere iktisadi hayatn doal ileyiine mdahale etmesi gerekiyordu. O R U k ile ii snfnn daha da ykselen taleplerini bastrmak ve Sosyalizmin Sortaya potansiyel iktisadi kaynaklar harekete geirmek iin gl ve baskc bir idareye ihtiya vard. Zira sosyalizmin ii snfna ynelik ars, bu lkelerin burjuva sDKKAT nf ve onlarn elindeki sermaye iin byk tehdit oluturuyordu. i ve burjuva snf arasndaki atma, Almanya ve talyann dnya ticaretinde ngiltere ve FranSIRA SZDE sa karsndaki dezavantajl konumunu daha da derinletirmekteydi. te faizm, bu nesnel durumlara cevap ve are olarak formle edildi. Faizm, liberalizmin ve sosyalizmin baz argmanlarn reddederken bazlarn kendi tezini desteklemek AMALARIMIZ zere dn ald. Faizm konusunda K T A ksa P fakat z bir bilgi edinmek zere Henri Michelin (1993). Faizmler. stanbul: letiim Yaynlar, adl kitabna bakabilirsiniz. Faizm, T Ekapitalist L E V Z Y O N ekonomiden yanayd. Ancak liberalizmin bireyciliini reddediyordu. Faizme gre gerek yarma ve sava, snflar arasnda deil uluslar arasndayd. Bu savata baaryla kabilmek iin ulusun snflara blnmesi deil ulusal kar ortak paydasnda birletirilmesi gerekiyordu. Bu, kendiliinden olaNTE R N aamada ET mayaca iin bu devreye devlet girecekti. Faizmin milliyeti ve hatta daha da ileri giderek rk bir boyut kazanmas bu aamada gndeme geldi. Zira snfa sadakatin yerini ulusa sadakatin alabilmesi iin insanlar, ulusun tek gerek varlk ve deer olduuna inandrmak gerekiyordu. Bunun iin faizm akldan ok duygulara hitap etmi ve manevi deerleri maddi deerlerin nne geirmitir. Faistler, tezlerini dorulamak zere organik toplum teorisini k noktas yaptlar. Bu teoriye gre toplum, birbiriyle atan snflardan deil, uyum iindeki meslek teekkllerinden oluan bir birlik, bir organizmadr. Nasl ki insan vcu-
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
81
dundaki farkl organlar arasnda uyum ve i birlii, organizmann btnlnn ve devamnn n koulu ise toplumun devam da meslek teekklleri arasnda salanacak dayanmaya baldr. Faist sylemde toplum, bireyden daha gerek bir varlktr ve toplumun, toplum iindeki insanlarn ve sosyal birliklerin hayatndan bamsz, kendine zg bir hayat vardr. Bireye varlk ve deer kazandran, onun vicdan ve dncelerine yn veren, yaamn srdrmesini salayan toplumdur. Bireyin karlar, ancak toplumun genel karlarnn dolayl bir sonucudur. Faizm, sosyalizm ve liberalizmdeki insann eitlii ilkesini reddeder. nsanlar doutan eit yaratlmamlardr. Dolaysyla insanlar arasnda mevcut eitsizlik kapitalizmden deil, yetenek farkllndan kaynaklanmaktadr. Bu sylemle faistler, insanlar snf mcadelesinden alkoymak istemektedirler. Eitsizlii, insanlara, doal, ontolojik, istense bile deitiremeyecekleri bir durum gibi gstermek ana amatr. Ksacas herkesin kaderine raz olmas, mevcut durumu yani dk cret ve kt yaam koullarn kabullenmesi gerekir. Zira bu sermaye birikimi iin, sermaye birikimi de ulusun dier uluslar karsnda varoluu iin bir zorunluluktur. Eitsizlik tezinin siyasal dzlemdeki yansmas ise toplumu doutan stn zelliklere sahip olanlarn ynetmesi biimindedir. Bu yzden faizm bir diktatrlk yaratmtr. Faizmde egemenlik halka deil, en stn olana yani bir efe aittir. Bu ef, talyada Due (Mussolini), Almanyada Fhrer (Hitler)dir, spanyada Cadillo (Franco)dur. ef, ulusun ve devletin somutlam eklidir. O, halk tarafndan seildii iin deil, ef olduu iin iktidara sahiptir. ef asla yanlmaz ve her zaman hakldr. O nedenle her sz emirdir. Faizm insan doas hakknda kResim 3.4 tmser bir tablo izer. nsanlarn byk Franco, 1892-1975 ounluu kt ve yetersizdir. Kendisi tarihleri arasnda yaayan ve otuz iin iyi olann nerede olduunu bilmez. alt yl boyunca Bu nedenle onu ynlendirmek ve dospanyay ru yolu gstermek gerekir. Onun bendiktatrlkte cil ve igdsel davranlarna engel olyneten spanyol general ve devlet mak iin bask zorunludur. Yetersiz, yaadam. ni iyiyi ktden ayrma becerisinden yoksun olan insan zgr braklamaz. Devletin sk ynlendirmesi ve denetimi altnda tutulmaldr. Faizmin otoriter ve totaliter zellii bu noktada karmza kmaktadr. Faizmde ulus, onu oluturan topluluklardan bamsz, onlarn zerinde bir gereklik olarak grlmektedir. Ulus, mevcut topluluktan daha yksek amalar olan, rkn maddi ve manevi Kaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/Francisco_Franco deerlerinin en stn bireimi, bireysel ve toplumsal karlarn kendisine sk skya bal olduu akn bir varlktr. O, bireyler, gruplar, snflar gibi btn birletirenlerden stndr ve onlarn hibiriyle zdeletirilemez ve onlara indirgenemez. Ulus, ortak bir yazgya sahiptir. Bireyler, gruplar, snflar ancak onun bir fonksiyonudurlar. Faizme gre ulus devlette somutlamtr. Devlet, ulusun hukuki kiilie brnm hlidir. Ulusun yaamn gvence altna almas ve zenginlemesi iin,
82
Siyaset Bilimi
devletin gl ve otoriter olmas gerekir. Devlet, bireylerin, meslek gruplarnn ya da toplumsal snflarn tesinde kolektif yarar stn tutar. Faizme gre toplum ancak devlet sayesinde varlk kazanr. Dier bir ifadeyle ulus, devletin ierii, devlet ise ulusun d grn, hukuki-siyasi kalbdr. Bu durumda toplumu devletten, devleti toplumdan ayrma olana yoktur. Devlet, kendiliinden oluan, sosyolojik, tarihsel bir gerektir, organik, biyolojik bir btndr. Liberalizmde olduu gibi devlet, bireylerin haklarn ve zgrlklerini koruyan bir ara deildir, o toplumun kendine zg stn amacnn hizmetindedir. Dolaysyla toplum tarafndan denetim ve murakabeye tabi tutulamaz, hibir hukuk kaidesiyle snrlanamaz. Aksine devlet toplum adna insanlarn grevlerini tayin eder, onlar eitir, ynlendirir, cezalandrr. Faizmde, bireyin, devletin bir arac olmasnn bir olumsuzluk olmad sylenir. Birey devletin aracdr ancak devlet de stn bir amacn hizmetindedir, bu stn ama bireylerin de arzu ettikleri, vicdanlarnda benimsedikleri amala zdetir. Bu durumda bireyin devletin amalarna hizmet etmesi, aslnda kendine hizmet etmesidir. Faizmde bireycilik ve zgrlk toplumsal atmaya ve dzensizlie neden olduu iin reddedilmektedir. Faizm, demokrasiyi de reddeder. Zira demokrasi zel karlarn siyasallamasna imkn tanmakla ulusal karn heba edilmesine neden olmutur. Bu nedenle demokrasi ve parlamentarizm yozlatrcdr. Faizmde devlet ve siyaset, sadece topluma deil, ekonomiye gre de nceliklidir ve devletin ilevi, salt tevik ve yol gstermeyle snrl deildir. Devlet, ekonomik ve kltrel yaamn btnn ynetir. karlarn ifade ve temsil, liberalizmde olduu gibi sivil toplum rgtleri ve siyasi partiler aracl ile deil, meslek rgtleri vastasyla mmkndr. Faizmde ulusun birlii ve btnl iin iktisadi adan dayanmann gereklemesi yetmez, fertler arasnda dnce birliinin de salanmas gerekir. Bu nedenle basn-yayn, film, mzik, spor tm faaliyetler devletin kontrolne alnmtr. rnein Nazilere gre edebiyat ulusal enerjinin kaynadr. Bu yzden Nazi Almanyasnda btn yazlar ilgili komisyonlarca titizlikle incelenmi, ktphaneler temizlenmi (!) ve zararl (!) kitaplar isterik trenlerle yaklmtr, okullarda okutulacak kitaplar devlet tarafndan belirlenmi ve farkl her dnce ve eletiri lanetlenmitir. Tek ulus, tek devlet, tek fikir, faizmin temel slogandr. Faist parti gstermelik bir aygt ve seimler de sadece biimsel dzeydedir. Her eyden nce parti siyasal tartmalarn yapld ve politikalarn saptand bir zemin deildir. Kararlar dar bir kadro tarafndan alnr, yeler, partinin politikalarnn saptanmasna hibir biimde katlmazlar. Parti, hiyerarik ve otoriter ilikilerin egemen olduu brokratik bir aygttr. Seimler ise parti st ynetiminin belirledii listenin onaylanmasndan ibarettir.
83
zet
A M A
Devlet hakkndaki farkl gr ve deerlendirmeleri sralamak. Bugne kadar, felsefeciler, siyaset bilimciler, sosyologlar, hukukular tarafndan devletin pek ok tanm yaplmtr. Klasik Fransz kamu hukuku doktrininde devlet milletin hukuki kiilik kazanm ekli olarak tanmlanmtr. Avusturyal hukuku Hans Kelsene gre devlet, etkili olarak yrrlkte bulunan bir hukuki normlar sistemidir. Alman sosyologu Max Weber ise devleti belirli bir toprak paras zerinde meru iddet kullanma tekelini elinde baaryla bulunduran insan topluluu olarak tanmlamaktadr.
A M A
A M A
Modern ulus devletin oluum srecini aktarmak. Modern ulus devletin ortaya knda en belirleyici parametre kapitalizmdir. Kapitalizm ncesinde Avrupa birbirinden kopuk kentler ve feodal birimlerden oluan bir yap arz ediyordu. Kapitalist retim biimi, farkl blgelerdeki en verimli retim faktrlerinin retim merkezlerinde toplanmasn gerektiriyordu. Ayrca kapitalist retimin geliebilmesi iin gl bir merkez devlet tarafndan koullarn oluturulmas gerekmekteydi. Yollarn yapm, gvenliinin salanmas, ticaretin ngrlebilir normlara gre cereyan edebilmesi iin ortak ticari kurallarn oluturulmas, i gcnn eitimi gibi daha pek ok i bu kentleri birbiriyle i birliine yneltti. Bu iktisadi gereklilikler, siyasi ve idari bakmdan bu kentlerin entegrasyonunu zorunlu kld ve bu birlemelerle de merkezi devletler teekkl etti. Modern devlet hakkndaki ideolojik tartmalar ve nerileri zetlemek. Liberalizmde devlet, d ve i gvenlik, asayi ve adalet hizmetlerini yerine getirmek zere insanolu tarafndan oluturulmu snrl bir ara olarak tanmlanmaktadr. Marksizmde ise devlet burjuvazinin elinde onun karlarna hizmet eden ve ii snfnn devrim yapmasn engelleyen bir bask aygt olarak nitelenmektedir.
Devlet trlerini aklamak. Bir devletin siyasi kurumlarn tekil eden yasama, yrtme ve yarg organlar arasndaki ilikilerin yaps ve nitelii bizi hkmet sistemi kavramna gtrr. Bakanlk sistemi, yar bakanlk sistemi, parlamenter sistem gibi kavramlar, egemenliin hangi organlar tarafndan nasl kullanldn ve sistem iinde bu organlara den roln ne olduunu ve organlar arasndaki ilikileri gsterir. Siyasal sistem kavram ise hem devlet hem de hkmet sistemi kavramndan daha fazlasn kapsamaktadr. Siyasal sistem kavram, bir lkede mevcut olan yneten ve ynetilenler arasndaki ilikinin tr, nitelii, kayna ve dayanan anlatmaktadr. Hkmet sisteminde, egemenlii kullanan organlar ve bunlar arasndaki g ve yetki dalm sz konusu iken siyasal sistem ile bir btn olarak bu organlarla halk arasndaki ilikinin nitelii anlatlmaktadr. ada siyasal sistemler ve aralarndaki farklar aklamak. oulcu sistemlerde iktidarn kayna halktr. ktidar halkn oylar ile tayin edilir ve deitirilir. Toplumdaki farkl kar ve grler serbeste rgtlenir ve iktidara talip olabilirler. Dnce ve rgtlenme zgrl temel ilkelerden biridir. Temel hak ve zgrlkler anayasa ile gvence altna alnmtr. Bireyi devlete kar korumak iin sistem iinde devlet iktidarn snrlayacak pek ok mekanizma vardr. Anayasa, hukuk devleti, gler ayrl, ak toplum, muhalif grlerin serbeste ifadesi, kamuoyunun zgr bir ortamda teekkl etmesi bunlardan en nemlileridir. ktidar, ak bir yarma ortamnda belirlenir. Dzenli aralklarla yaplan seimlerle siyasi iktidarn halka hesap vermesi ve denetlenmesi salanr. Tekilci sistemlerde ise siyasi iktidarn tayininde halkn etkisi yoktur veya olduka snrldr. Her trl muhalefet lanetlenmitir. Dncelerin serbeste ifadesine ve rgtlenmesine izin yoktur. Sistem iinde iktidar sahiplerini dizginleyecek mekanizmalara yer verilmemitir. Keyfilie, zorbala msait rejimlerdir. Bar yoldan iktidardan uzaklatrlmalar olduka zordur.
A M A
A M A
84
Siyaset Bilimi
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi teki devletle ilgili doru bir yarg deildir? a. Siyasi iktidar tek merkezde toplanmtr. b. Devletin tek bir yasama organ vardr. c. Devletin tek bir anayasas vardr. d. Birden ok devletin bir araya gelmesi ile olumutur. e. Devletin tek elden ynetilen bir yarg kurumu vardr. 2. Max Weberin belirli bir toprak paras zerinde meru iddet kullanma tekelini elinde baaryla bulunduran en stn otorite ifadesiyle tanmn yapt kavram aadakilerden hangisidir? a. Siyasi parti b. Devlet c. Egemenlik d. Tiranlk e. Siyasi ktidar 3. Aadakilerden hangisi devleti yok olup gitmesi gereken bir ktlk olarak grmektedir? a. Liberalizm b. Faizm c. Kapitalizm d. Muhafazakarlk e. Marksizm 4. Liberallere gre aadakilerden hangisi devletin yerine getirmesi zorunlu olmayan bir fonksiyondur? a. D gvenlik b. Asayi c. Gelir dalmn eitlemek d. Yarg e. Yarma kurallarn herkes iin eit klmak 5. Devlet ncesi durumu insann insann kurdu olduu bir sava durumu olarak tasvir eden dnr kimdir? a. Thomas Hobbes b. Niccolo Machiavelli c. John Locke d. G.W.F. Hegel e. Adam Smith 6. Niccolo Machiavelli, buyurma yetkisine sahip olan, gce sahip deilse kmeye mahkmdur ifadesi ile bir devletin varoluu iin olmazsa olmaz gelerden hangisini anlatmaktadr? a. Toprak b. nsan topluluu c. Hukuk d. ktidar e. G 7. Yasama, yrtme ve yarg yetkisinin birbirinden bamsz ayr organlar elinde olmasn ifade eden kavram aadakilerden hangisidir? a. Gler birlii b. Yasamann mutlak stnl c. Gler ayrl d. Yetki toplulamas e. Federalizm 8. Aadakilerden hangisi sosyal demokrasinin ana hedefidir? a. Bireyin zgrl b. Eitlik ve zgrlk c. Komnist toplum d. Proleterya diktatrl e. Liberal devlet 9. Aadakilerden hangisi ada demokrasinin ilkeleri arasnda yer almaz? a. Genel oy b. Snrl devlet c. Gizli oy ak saym d. ounluun mutlak hakimiyeti e. Yasal muhalefet 10. Aadakilerden hangisi faizmin ilkeleri arasnda yer almaz? a. Bireysel karn esas alnmas b. Liderin yanlmazl c. Milliyetilik d. Snrl devlet e. Snf atmasnn reddi
85
Yaamn inden
Etrafnzda Hitler var m? Hitler, hi kukusuz geen yzyln en ok tartlan isimlerinden biri... Hitlerin iktidara geli srecinin, iktidar yaamnn ve kinci Dnya Sava yllarnn neredeyse an be an kayda geildiini syleyebiliriz. Ne var ki, imdiye dek genliine dair, belli bal ve herkese tekrar edilen olgular dnda, ayrntl almalara rastlanmyordu. Claus Hant tarafndan kaleme alnan ve ngilizce orijinalinin hazrlanmasna James Trivers ile Alan Rocheun katkda bulunduu Gen Hitler adl belgesel roman Hitlerin genlik yllarna, 16 yandan 31 yana kadar olan dneme dair nemli bir boluu dolduruyor. Tarihsel olgular roman kurgusuyla aktarmak hayli iddal bir i kukusuz. Daha nce senaryo almalar da olan yazar Claus Hantn bunu baardn vurgulamak gerekir. Yine de bununla yetinmeyen yazar, olgusal ayrntlarn gerekliini kantlamak zere, romann ardna, kaynaklarn yan sra uzun bir Ekler blm de ilitirmi. 133 sayfalk bu blm, roman kurgusunda birletirilen ayrntlarn ne denli gl bir tarih almasyla elde edildiini anlamamza yaryor. evirmen Uur Baycann da iini son derece iyi yapt sylenmelidir. Bylelikle, 20. Yzyln ortalarna yaklarken dnyay kan glne eviren faizmin lideri hakknda eksik olan paralar tamamlama ansna sahip oluyoruz. Faist Partiler Elbette tarihi birey yapamaz. Ama her tarihsel gelime, kendine uygun bireyleri bulur. 20. Yzyln bandan itibaren krizlerle sarslan ve bir dnya savana ramen bir trl durulmayan Avrupada, Bolevik Devriminin ardndan patlak veren Alman Devriminin yenilgisi yeni bir dnemi balatmt. Uluslararas lekte gericilik dalgas ykseliyordu. Devrimin ii hareketleri byk muharebelerle yenildi. talyada Mussolini liderliindeki faistler iktidara yrrken, Almanyada Nazilerin nlenemez ykselii balyor, spanyada Cumhuriyetiler Franco tarafndan kanl bir yenilgiye uratlyordu. Avrupann btn lkelerinde faist partiler ptrak gibi fkrd. Bu gerici ykseliin Sovyetler Birliine yansmas, brokrasinin ii iktidarn gasp etmesi ve btn muhalif seslerin susturulduu bir istibdat rejiminin tesis edilmesi oldu... Bu cinnet ortamnda, hayatlarnda ciddi hibir baarlar olmayan ama egolar bir o kadar yksek yar-deli liderlerin iktidarlara ykselmesi, ayn zamanda siyaset psikolojisinin de inceleme alanna girse gerektir. Krizin besledii toplumsal histeri iinde, faizmin gl lider ve gl devlet vurgular karlk buluyor, ii hareketlerini ezmek isteyen byk patronlar kadar, hzla yoksullaan ve bu yoksullamann faturasn ii hareketlerine karan burjuvazi de faist hareketten medet umuyordu. Gl lider, kendisinden medet uman kitleleri ulusun kurtuluu iin ilahi bir grev aldna inandrmalyd... Gen Hitlerde belgeleriyle de ortaya konduu zere, Hitler, Birinci Dnya Sava yllarnda Belika Werwickte gaz byk ihtimalle hardal gaz- zehirlenmesine maruz kalm, ardndan byk bir deiim yaamaya balam. 1920ler ve 30larda Hearst Uluslararas Haber Hizmetleri Orta Avrupa ba muhabirliini yrten Karl H. Wiegand, unlar belirtiyordu: Basit bir deyile o (Hitler) ilahi grevin kendisine nasl verildiine dair birka ey syledi. Tam da savan bitiminde, Kasm 1918de, bir gaz saldrs yznden gzleri grmez halde Pasewalkta yatt srada olmu. Orada ylece yatarken, Alman halkn zgrlne kavuturacam ve Almanyay ycelteceimi grdm, dedi. Evet, Hitler ilahi bir grev aldna inanrken, doktoru ona ruhsal denge bozukluu tans koyuyordu!... Aslnda mesele sadece gaz deil; kitaptan edindiim izlenim, Hitlerin genliinden gelen bir tuhaflk altyaps olduu ynnde. Ayn oday paylat yakn arkada onu bir yl boyunca Sanat Akademisi rencisi sanrken, Hitlerin bir anda ortadan kaybolmasyla birlikte, onun iki kez bavurduu Akademiye hibir zaman kabul edilmediini reniyordu mesela!...stelik Akademi mdrne, Sanat katili! diye barm olduunu... Evden hergn kp Akademiye gidermi gibi yapan, eve devler ve ders notlaryla gelen Hitlerin gerei en yakn arkadandan bile saklamas, saplantl bir ruh haline iaret etse gerek... Gen Hitlerde enteresan tartmalar da var. Mesela, farkl veriler ele alnarak, Hitlerdeki Yahudi dmanlnn nasl gelitii tartlyor. yle ki, aslnda 1908de girdii Viyanada Yahudi dmanl tavan yapmken, onun kendini Yahudi dmanlna fazla kaptrmadn anlyoruz. Daha ziyade 1919 ve sonrasnn Almanyasnda ykselen yeni Yahudi kart dalgaya katld ve bunu siyaseten yapt, yani kitlelerin ruh halinden yararlanmay tercih ettii sonucuna varyoruz. Neticede, faizm srekli bir dman yaratma eilimindedir. ... Hant, C. (Trivers, J. ve Roche, A.). (2012). Gen Hitler. ev. Uur Baycan Abis Yaynlar. Kaynak: Ylmaz, A. (18.05.2012). Etrafnzda Hitler Var m? Radikal Kitap.
86
Siyaset Bilimi
Okuma Paras
Magna Charta Libertatum (Byk zgrlk Ferman) 1. Her eyden nce, Tanrnn nnde diz ktk ve bizim ve varislerimiz iin ngiliz Kilisesinin sonsuza dek zgr olduunu, haklarna eksiksiz bir ekilde, zgrlklerine de kstlanmadan sahip olmas gerektiini bu szleme ile teyit ettik. ngiliz Kilisesi iin ok nemli ve gerekli grlen seim zgrln, baronlarla aramzda kan ihtilaftan nce, tamamen kendi irademize dayanarak kabul etmemizden ve efendimiz Papa III. Innocent tarafndan da tasdiklerini aradmz bu szlemeyi onaylamamzdan doacak her eyin, aynen korunmasn diliyoruz. Bu szlemeye biz uyacaz; varislerimizin de sonsuza kadar samimiyetle bu szlemeye uyacaklardr. Aada sralanan tm zgrlklere bizim ve varislerimizin sahip olmasn ve olmaya devam etmesini krallmzn btn zgr insanlarna kabul ettirdik. Bu bizim ve varislerimiz tarafndan onlara ve onlarn varislerine de kabul ettirilmi saylmaldr. 12. Krallmzda, lkemizin Genel Meclisinin izni olmadka zorla, askerlik hizmeti karl olarak vergi ya da yardm paras alnamaz. Fiziksel varlmzn diyet verilerek esaretten kurtarlmas, en yal olumuzun valyelie kabul treni veya en byk kzmzn ilk evlilii durumlar bunun dndadr. Bu ama iin makul bir yardm talep edilebilir. Londra kentinin yardm paralar da benzer bir biimde ayarlanacaktr. 13. Londra kenti, eskiden sahip olduu tm zgrlklerini ve geleneklerini hem karada hem de denizde koruyacaktr. Ayrca, tm kentlerin, arazilerin, iftliklerin ve limanlarn da kendi ayrcalklarn korumalarn istiyor ve onlara bu hakk bahediyoruz. 14. Eer yukarda bahsedilen o durumun dnda yardm parasnn ya da askerlik yapmama karlnda alnacak verginin miktarn belirlemek szkonusu olursa, Krallmzn Genel Meclisinin toplanmas amacyla, en az 40 gn nceden olmas kouluyla, belirli bir gn ve yerde toplanabilmeleri iin, tm bapiskoposlar, piskoposlar, manastr barahiplerini, kontlar ve byk baronlar mhrl mektuplarla aracaz. Ayrca, en yksek mevkideki tm kiileri erifler ve grevli memurlarmz vastasyla toplant iin aracaz. Tm ar mektuplarnda toplantnn gerekesini de aklayacaz. Ve bylece baaryla yerine getirilen bir ardan sonra, szkonusu olan i, arlanlarn tm gelmemi olsa bile, sadece katlanlardan oluan meclis tarafndan kararlatrlan gnde yerine getirilecektir. 16. Hi kimse, asilzadelerin creti iin ya da dier herhangi bir kiralk arazi iin gerekli olandan daha fazla hizmet vermeye zorlanamaz. 20. zgr bir adam suun derecesine gre kk bir su iin yalnzca para cezasna arptrlabilir. Byk apl bir su, suun byklne gre para cezasna arptrlabilir ve bir tccar da mallar korunarak ayn ekilde cezalandrlabilir. Ayn ekilde, bir cani, eer bizim merhametimize mazhar olursa, para cezasna arptrlabilir.... 38. Bundan byle hibir hakim her hangi bir kimseyi ilgili olayda doru ve gvenilir deliller ortaya koymadan dava edemez. 39. Kendi zmresinden olanlar ya da lkenin ilgili yasalarna uygun olarak verilen bir karar olmadka hibir zgr kii tutuklanamaz, hapse atlamaz, mal ve mlk elinden alnamaz, srgne yollanamaz ya da herhangi bir biimde kt muameleye maruz braklamaz. 40. Kimseye hakk ya da adaleti satmayacaz, menetmeyeceiz ya da geciktirmeyeceiz. 41. Btn tccarlar, kadim ve yerlemi geleneklere tabi olmak kouluyla btn kt vergilerden muaf olarak alveri yapmak amacyla kara veya deniz yoluyla emniyetli bir ekilde ngilterenin dna kabilirler, ngiltereye girebilirler, ngilterede oyalanabilirler ya da transit gei yapabilirler. Bu olanaklar bize kar savaan bir lkenin tccarlar olma durumu hari sava zamannda da gvence altndadr. Bize kar savaan lkenin tccarlar savan balangcnda lkemizde bulunurlarsa biz ya da ba yargcmz, bize kar savaan lkedeki tccarlarmzn nasl muamele grdklerini tamamyla renene dein, mallarna ve canlarna zarar vermeksizin, gzaltna alnacaklar ve eer bizim tccarlarmz orada bir zarar grmemilerse onlar da lkemizde emniyet iinde olacaklardr. 45. Kralln yasalarn bilmeyen ve bu yasalara tmyle uyacana kanaat getirmediimiz kiileri hakim, vali, erif ya da snrl yetkili hakim olarak atamayacaz. 51. Atl ve silahl olarak lkemize zarar vermek iin gelmi olan tm yabanc kkenli valyeleri, okular, kiralk askerleri ve vasalleri bar salanr salanmaz snrd edeceiz. 61. Krallmzda eskiden beri varolan koullarn daha iyi bir hale getirmek, baronlarla aramzda mevcut olan ihtilafn en hayrl bir biimde sonulandrmak ve Tanrnn rzasn kazanmak iin yukarda saylan maddeleri onayladktan sonra, imdi de kapsaml ve srekli bir istikrardan yararlansnlar diye aadaki gvenceyi veri-
87

yoruz. Krallmzn snrlar ierisinde bulunan baronlar kendi aralarndan diledikleri 25 kiiyi seecekler ve bu 25 kii tm gleriyle, halihazrdaki bu fermanla kendilerine baladmz ve teyit ettiimiz bar ve zgrlkleri uygulayacaklar, bunlara uyacaklar ve kar tarafn da uymasn salayacaklardr. Bu u ekilde olacaktr: Eer biz ya da bayargcmz veya memurlarmz ya da emrimizdeki herhangi bir kimse, herhangi bir durumda, herhangi birine kar su iler, gvenlik ve bar kararlarndan herhangi birini ihlal ederse ve eer bu hareket ad geen 25 barondan sadece drd tarafndan renilirse, bunlar bize gelerek veya yurtdnda isek bayargcmza giderek, ilenen suu bildirecekler ve bu hakszl hibir gecikme olmakszn gidermemizi talep edeceklerdir. Bu hatay, biz ya da yurtdnda isek bayargcmz dzeltmezse, drt baron olay geri kalan 21 baronun nne gtrecek ve btn lkeyi de arkalarna alarak , kalelerimizin, topraklarmzn ve mlkmzn elimizden alnmas yoluyla, olay kendi isteklerine uygun bir biimde yeniden yoluna girene dek, bize uygun bir biimde bask yapacaklar, haciz uygulayacaklar ve ellerinden baka ne geliyorsa onu yapacaklardr. Ama bu arada bizim, kralienin ve ocuklarmzn ahslar dokunulmadan korunacaktr. Ve eer bir deiiklik yaplrsa daha nceden sz konusu olan uygulamaya uygun bir ekilde yaplacaktr... 63. Bundan dolay, ngiliz kilisesinin zgr olacan, lkemizdeki tebaann belirtilen btn yerlerde ve btn konularda yukarda bahsedilen btn zgrlklere, haklara ve imtiyazlara hem kendileri iin hem de varisleri iin tam olarak ve serbest bir biimde sahip olmalarna karar verdik. Ayrca hem kendi admza hem de baronlarn adna, yukarda bahsedilen btn hkmlere her hangi bir kt niyet olmakszn iyi niyetle uyulaca zerine yemin edildi. Saltanatmzn on yedinci ylnda, Hazirann on beinci gnnde Windsor ve Stanes arasndaki dzlkte tarafmza tevdi edildi. (Kaynak: http://www.canaktan.org/hukuk/insan_haklari/magna-carta/magna_charta_libertatum.htm) 1. d 2. b 3. e 4. c 5. a 6. e 7. c 8. b 9. d 10. a Yantnz yanl ise Devlet Trleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Devlet Kavram konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Devlet Kavram konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Devlet Kavram konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Devlet Kavram konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Modern Devletin Oluumu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ada Demokrasi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sosyal Demokrasi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ada Demokrasi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Faist Rejimler konusunu yeniden gzden geiriniz.
88
Siyaset Bilimi

Sra Sizde 1 Weber bu tanmla ncelikle devletin kurucu unsurlarndan biri olan belirli bir toprak paras, yani lke unsuru zerinde durmutur. Bu toprak paras zerinde hakim bir iktidar olacak ve stelik bu iktidar iddet kullanma konusunda bir tekele sahip olacaktr. Eer bir lkede devlet dnda iddet kullanan baka bir yasal g varsa orada devletin varlndan sz edilemez. Elbette en nemlisi bu iddet kullanma hakk ve tekeli meru olacak yani halkn devletin byle bir yetkiye sahip olduunu kabul etmesi, desteklemesi gerekecektir. Son olarak Weber, baaryla bulunduran ibaresiyle devletin salt bu yetkiye sahip olmasn deil bu yetkiyi etkili bir biimde kullanacak bir gce fiilen sahip olmas, muktedir olmas gerektiinin altn izmektedir. Elbette bu baarnn ayn zamanda srekli olmas da gerekmektedir. Sra Sizde 2 nsan doas hakknda ktmser bir yaklam iinde olan dnrler otoriter ve hatta Hobbes rnei dikkate alnrsa totaliter bir devlet tasarlamlardr. yimser olan dnrler ise snrl ve demokratik bir devleti hayal etmilerdir. Birinci gruptakilere gre bencil, doyumsuz ve saldrgan olan insanlar ancak gl bir devlet dizginleyip kontrol altna alabilir. Onlara gre devlet ncesi doa durumunda atma, sava esas, bar arzidir. kinci gruptakilere gre ise doa durumunda bar, uzla esas, atma istisnaidir. Dolaysyla devlet insanlar tarafndan bu istisnai durumlarda devreye girmek zere kurulmutur. Bu nedenle devletin snrl ve zayf bir devlet olmas gerekir. Sra Sizde 3 Machiavelli, Bodin ve Hobbes, iktisadi, toplumsal gelimeler bakmndan gl bir merkezi devleti gerekli klan koullarda yaadlar ve entelektel ilgilerini de o alanda younlatrdlar. Koullar byle bir siyasi organizasyonu gerekli klmasayd, bu dncelerin retilme ve retilse bile bu kadar ilgi grme ihtimali olduka zayft. Bu durum, bilimsel ve entelektel alma ve araylarla toplumsal koullar arasndaki yakn bir iliki olduunu bize gstermektedir. Sra Sizde 4 Demokrasilerde de dier rejimlerde olduu gibi siyasi iktidar toplumdaki ok kk bir grubun elindedir. Ancak demokrasi dier aznlk ynetimlerinden u alardan farkldr: Bir kere demokrasilerde ynetim mevkileri herkese aktr. Bu mevkilere ulamak iin elit gruplar arasnda ak bir yarma vardr. Hangi elit grubunun yneteceine halk karar verir. stelik iktidara gelen elitler halka kar sorumlu klnmlardr. Seim, referandum, basn zgrl, rgtl muhalefet, dnce zgrl gibi kanallarla halk siyasi iktidar kontrol eder ve gerektiinde deitirir. Demokrasilerde iktidarlar, anayasa ve yasalarla snrlanmlardr. Bireysel hak ve zgrlkler anayasal gvence altndadr. Ksaca devletin mdahale edemeyecei bir zgrlk alan mevcuttur. Hlbuki otoriter ve totaliter rejimlerde demokraside var olan bu imknlarn hi biri bulunmamaktadr. te demokrasiyi onlardan ayran ve stn klan da budur. Sra Sizde 5 Liberaller devlet mdahalesi olmaz ve insanlar zgr braklrsa bireylerin yaratc potansiyellerini daha serbeste kullanabileceklerini varsayarlar. Zira onlara gre bu durumda retim ve dolaysyla istihdam artar, fiyatlar der ve buna bal olarak refah dzeyi ykselir ve insanlar daha da zgrleirler. Liberallere gre devlet bireyler aras pazarlk srecini ynlendirmeye kalkar, baka bir ifadeyle alt gelir gruplarn desteklemek zere st gelir gruplarndan daha fazla vergi alrsa bu, baz insanlarn yan gelip yatarak alkanlarn srtndan geinmesine neden olur. Bu da retim evkini krar, toplam retimin ve dolaysyla genel refahn azalmasna neden olur. Bu nedenle devlet bireyler arasna girmemeli, yalnzca yarma kurallarn herkes iin ayn klmaldr. Sosyal demokratlara gre ise zgrlk ancak bireyler arasnda gelir dzeyi bakmndan greli bir eitlik olursa gerekleebilir. Bunun iin de devletin gelirin adil datm iin piyasaya mdahalesi arttr. Zira piyasa kendi ileyi yasalarna braklrsa bu yar srecinde birok insan geride kalacak ve zgrln kaybedecektir. Zira kapitalist bir toplumda zgrlk, parann bir fonksiyonudur. Devlet mdahalesi olmazsa, zgrlk, yalnzca kk bir ayrcalkl snfla snrl kalacaktr.
89
Aaoullar, M. A. (1994). Kent Devletinden mparatorlua. Ankara: mge Yaynlar. Akal, C. B. (1995). Sivil Toplumun Tanrs. 2. Basm, stanbul: Engin Yaynclk. Bauman, Z. (2009). Sosyolojik Dnmek. 6. Basm, ev. A.Ylmaz, stanbul: Ayrnt Yaynlar. Callinicos, A. (2007). Toplum Kuram. 4. Basm, ev. Y.Tezgiden, stanbul: letiim Yaynlar. Cassirer, E. (1984). Devlet Efsanesi. ev. Necla Arat, stanbul: Remzi Kitabevi. Dentrves, A. P. (2000). Devlet Kavram, Devlet Kuram. ev. B. Baysal, Der. Cemal Baali Akal, Ankara: Dost Kitabevi. Dursun, D. (2004). Siyaset Bilimi. 2. Bask, stanbul: Beta Basm Yaym. Gze, A. (1995). Liberal Marxiste Faist ve Sosyal Devlet. 3. Bask, stanbul: Beta Basm Yaym. Kapani, M. (2004). Politika Bilimine Giri. 16. Basm, Ankara: Bilgi Yaynevi. Keane, J. (1993). Despotizm ve Demokrasi-Sivil Toplum ile Devlet Arasndaki Ayrmn Kkenleri ve Geliimi 1750-1850, ev. Levent Kker, Sivil Toplum ve Devlet. Derl. John Keane, stanbul: Ayrnt Yaynlar. Klal, A. T. (1987). Siyaset Bilimi. Ankara: Ankara nv. B.Y.Y.O. Yaynlar. Linz, J. J. (1984). Totaliter ve Otoriter Rejimler. ev. Ergun zbudun, Ankara: S Yaynlar. Lipson, L. (2005). Siyasetin Temel Sorunlar. ev. Fgen Yavuz, stanbul: Trkiye Bankas Kltr Yaynlar. Mendras, H. (2009). Sosyolojinin lkeleri. 2. Basm, ev. Buket Ylmaz, stanbul: letiim Yaynlar. Michel, H. (1993). Faizmler. 2. Basm, ev. Fsun stel, stanbul: letiim Yaynlar. Sartori, G. (1999). Demokrasi Teorisine Geri Dn. Ankara: Yetkin Yaynlar. enel, A. (1986). Siyasal Dnceler Tarihi. Ankara: Teori Yaynlar. Poggi, G. (1991). ada Devletin Geliimi. ev. . Kut-B. Toprak, stanbul: Hrriyet Vakf Yaynlar. Trkne, M. (2006). Siyaset. 5. Basm, Ankara: Lotus Yaynlar. Vergin, N. (2003). Siyasetin Sosyoloji. stanbul: Balam Yaynlar. Weber, M. (1993). Sosyoloji Yazlar. ev. Jale Parla, stanbul: Hrriyet Vakf Yaynlar. Yayla, A. (2004). Liberalizm. stanbul: Plato Film Yaynlar Ylmaz, A. (2012). Etrafnzda Hitler Var M?. Radikal Kitap.

http://tr.wikipedia.org/wiki/XV._Louis http://tr.wikipedia.org/wiki/Rusya http://haber.mynet.com/yenileme-secimleri-sonuclari408853-politika/ http://tr.wikipedia.org/wiki/Francisco_Franco http://www.canaktan.org/hukuk/insan_haklari/magna-carta/magna_charta_libertatum.htm)
4
Amalarmz indekiler
Siyaset Bilimi
SYASET BLM
Bu niteyi tamamladktan sonra; Siyaset olgusunu ve siyasal hayat olgusunu aklayabilecek, Bireylerin siyasal hayata katlmalar ve kendilerinden beklenen rolleri oynayabilmeleri iin siyasal toplumsallama srecinin nemini ve bu srete etkili olan yaplarn neler olduunu anlatabilecek; Bireyin siyasal aktr hline gelmesi srecini, ilgili kavramlar ve siyasal toplumsallamay aklayabilecek, Siyasal katlma biimlerini ve onu etkileyen faktrleri sralayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Siyasal Katlma Siyasal Davran Toplumsallama Siyasal Toplumsallama Siyasal nsan Siyasal Hayat
Siyaset ve Birey: Siyasal Katlma
SYASET OLGUSU VE SYASAL HAYAT SYASAL DAVRANI VE BREY SYASETE YNELTEN TEMEL FAKTRLER BREYN SYASAL AKTR HLNE GELMES SREC: SYASAL TOPLUMSALLAMA BREYN SYASAL HAYATA KATILMASI SYASAL KATILMA BMLER (MODELLER) SYASAL KATILMAYI ETKLEYEN FAKTRLER
Siyaset ve Birey: Siyasal Katlma

SYASET OLGUSU VE SYASAL HAYAT
Toplumsal gereklik alanndaki iktidar ilikilerinin vcut verdii siyasal hayat, bir dizi bireysel ve toplumsal davrann cereyan ettii bir alandr. G ve cebir kullanmaya dayal iktidar ilikileri toplumsal hayatn her dzeyinde karlatmz bir gereklik olmakla birlikte Siyaset Bilimi, sadece siyasal iktidar erevesindeki ilikilerle ilgilenmektedir. Bu nedenle toplumun tmnde etken olan siyasal iktidar kapsamndaki ilikilerin cereyan ettii siyasal hayat alannn en belirgin nitelii bu ilikilerin g, cebir kullanma, etki, egemenlik ve otorite kullanma erevesinde ileyen ilikilerden olumu olmasdr. Modern devlet veya geleneksel siyasal formlar olan airet, feodal prenslik veya baka bir yapda olsun, toplumun mukadderatna egemen olan g ve otoritenin eylemleri ve bu eylemler karsnda toplum yelerinin tutum ve davranlarndan oluan bir etkileim alannn mevcudiyeti tartmaszdr. Bu sebeple her tr toplum yapsnda nitelikleri farkl olsa da bir iktidar ve siyaset olgusu ile bu olgu erevesinde cereyan eden bir siyasal hayat gerei mevcuttur. Toplumsal gereklik alannda varolan siyaset, belli bir corafi alanda konumlanm rgtlenmeyi, fiziki cebir kullanma yetkisine sahip stn bir otoriteyi, otoritenin rgtl yapsn ve bu otoritenin eylemlerine muhatap kesimlerle kurulan etkileim rntlerini kapsamna almaktadr. Bir toplumdaki siyaset olgusu ile bu erevede yaanan siyasal hayat, ncelikle toplumun kendini korumas ve varln srdrmesi iin bir corafi alanda rgtlenmesiyle ortaya kmaktadr. Toplumun varln korumas ve srdrmesi isteinin teminat altna alnmasyla ilgili kararlarn alnmas, uygulanmas ve denetlenmesinin kim veya kimler tarafndan nasl yerine getirilecei siyasetin rgtlenme ve biimini gndeme getirmitir. Kaynak: hhtp://www.sakinkafa.com Bir toplum iin siyasal hayat sz konusu edildiinde, en genel ifadesiyle toplumun varln srdrmesi amacna ynelik olarak cebir kullanma yetkisine sahip gcn rgtl faaliyetleri balamnda karar almas, alnan kararlar uygulamas, topluma
ktidar bakalar zerinde g ve kuvvet kullanma potansiyeli olarak tanmladmzda siyasal iktidar, lkenin geneline yaylm ve meru cebir kullanma tekeline sahip g ve kuvvet olarak tanmlanabilir.
Resim 4.1 Siyasal hayatta semen kitlesinin her zaman denilebilecek sklkla gerekletirdii en nemli siyasal katlma etkinlii seimlerde oy kullanmaktr.
92
Siyaset Bilimi
benimsetmesi, toplumun kararlar etkilemesi, kararlarn uygulanmasnda ortaya kan anlamazlklar zmlemesi, kararlar alacak kiilerin belirlenmesi, siyasal deerlerin ve rollerin yeni nesillere benimsetilmesi, bulunduu i ve d evresinden gelen istek ve basklara gre yeniden rgtlenmesi gibi bir dizi eylem ve davrana iaret edilmektedir. Bu bakmdan siyaset olgusu veya siyasal hayat zerinde alma yapanlar bunlardan biri veya tm ile ilgilenmek durumundadr. Mesela demokratik toplumlarda toplumun mukadderatn ilgilendiren kararlar alacak kiilerin belirlenmesi srecini ifade eden seimler ve seimlerle ilgili gelimeler siyaset olgusunun ve siyasal hayatn nemli bir yann oluturmaktadr. Karmak ilevlerden oluan siyasal hayatta rol oynayan, belli eylemleri ve davranlar gerekletiren iki temel aktrden biri birey dieri de rgtler veya toplumsal birliklerdir.
SIRA SZDE
Bir toplum iin siyasal SIRA SZDE hayattan bahsedildiinde genel olarak ne anlatlmak istenmektedir?
DNELM S O R U
SYASAL DAVRANI VE BREY SYASETE YNELTEN NELM TEMELDFAKTRLER

Birey-devlet ya da birey-siyasal iktidar ilikisi tek ynl bir iliki deildir. Devletin ya da siyasal birey zerindeki etkilerine kar birey de baz tepkiler verir. S iktidarn O R U Dahas zellikle halk egemenliine dayal siyasal sistemlerde siyasal iktidarn aktif bir katlmcsdr.
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P SIRA SZDE TELEVZYON DNELM

S O R U NTERNET DKKAT
SIRA SZDE Canl bir varlk olarak yaad fiziki ve toplumsal evresinden srekli etkiler alan birey, ald bu etkilere kar dardan fark edilen belli tepkiler vermekte, eitli etkinlik ve giriimlerde bulunmaktadr. Canl organizmalarla evresi arasnda sAMALARIMIZ rekli ileyen bir etki/tepki ilikisinin varl dikkat ekmektedir. Ksaca davran olarak tanmladmz bu tepki, etkinlik ve giriimlerin her biri bir eylem oluturmaktadr. Canl olan insan, hem d dnyadan hem de kendi i dnyaK T organizma A P sndan etkiler almakta ve bunlara kar eitli tepkiler vermektedir. D dnyadan SIRA SZDE gelen etkilere kar, bireyler uyma veya uymama eklinde iki tr davran gsterirler. Uyma T genel olarak itaat, zdeleme ve benimseme eklinde gereklemektedir. ELEVZYON taat eklindeki uyma davrannn temelinde cezalandrlmak yahut dllendirilDNE LM mek gds, zdelemenin temelinde beenilen bir bakas gibi olmak gds, benimsemenin temelinde de doru bilinen eyi yapmak isteme gds yatmaktaS O R U N Tdavrannda ERNET dr. Uymama ise ters tepki yahut bamszlk gds etkili olmaktadr.
Siyasal Davran
SIRA SZDE
inde yaanan siyasal DK K A T toplumdaki siyasal kurumlar, otorite merkezleri, iktidar ilikileri ve srelerden gelen her trl etkilere kar bireyin verdii tepki ve eylemlere ksaca siyasal davran diyoruz.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
nsann her gn yapt saysz davran ve eylemler ierisinde bazs siyasal toplumdan, siyasal kurumlardan ve siyasal iktidar srelerinden gelen etkilere karAMALARIMIZ verdii tepkilerdir. Siyasal davran veya siyasal eylem dediimiz bu tepkilerin bir kiilik zellii mi, yoksa evresel etmenlerin de etkili olduu bir sre mi olduu tartmaldr. K T Eer A P davranlarn oluumunu tamamen bir kiilik zellii olarak grrsek bu durumda belli kiilik zelliklerine sahip bireylerin benzer etkilere kar srekli benzer tepkiler verecekleri sylenebilir. Oysaki gerek hayatta byle bir ey sz konusu deildir. benzer etkilere kar farkl tepkiler vermektedirler. T E L E V Znsanlar YON
NTERNET
NTERNET
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
4. nite - Siyaset ve Birey: Siyasal Katlma
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
93
Bireyin evresinden ald etkilere kar gsterdii tepki ve uyma davran daha K T A hakknda P geni bilgi edinmek iin idem Katba (1999). Gnmzde nsan ve nsanlar: Sosyal Psikolojiye Giri, stanbul: Evrim Yaynevi adl kitaba bakabilirsiniz. Sosyal psikolojik yaklamlar davran ve eylemelerin oluumunda kiilik zelliklerinin yannda evresel faktrlerin de etkili olduunu ortaya koymulardr. Buna gre insan davranlar kiilik zellikleriyle evresel etkenlerin etkileimi sonu N T E R N anlayabilmek ET cunda olumaktadr. Bu durumda bireyin herhangi bir davrann iin sadece kiilik zelliklerinin bilinmesi yeterli deil, evresel faktrlerin de bilinmesi ve bunlarn davran zerindeki etkisinin aratrlmas gerekmektedir.
TELEVZYON
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Bireyi Siyasete Ynelten Temel Faktrler

Toplumsal hayatn her dzeyinde olduu gibi siyasal hayatn her aamasnda bireylerin aktif bir aktr olarak belirli roller stlendikleri ve onlarn davranlaryla ortaya kan eylemlerin siyasetin ileyiini saladklarn syleyebiliriz. Bu bakmdan bireyle siyaset arasnda anlaml bir ilikinin varl kabul edilir. Bireyin siyasal hayatta aktif bir aktr olarak yer almasnda baz psikolojik zelliklerin etkili olduu kabul edilmektedir. Bu noktada iki temel gereklik ne kmaktadr. Biri insanlarn daha ok iktidar peinde kotuklar, dieri ise insanlarn kiisel menfaat kaygs ile hareket ettikleri gereidir. Bireyin siyasal davranlarn ynlendiren daha ok iktidar ve daha ok kiisel menfaat saikleri siyasetin dinamizmini aklama hususunda bize bir ereve sunmaktadr. Bireyin siyasal hayatta etkili bir aktr olarak rol oynayabilmesi iin ncelikle siyaset olgusunu nasl alglad ve anlamlandrd hususu nem tamaktadr. Siyaset ve buna ilikin her trl gelimenin, bireylerin kendi hayatlarndan bamsz, ilgisiz ve etkisiz bir olgu olarak alglanmas durumunda bireylerin siyasete ynelmeleri dnlemez. Mesela siyasetin Tanrsal ve kutsal bir i olarak grld bir toplumda bireylerin siyasal hayata aktif bir aktr olarak katlmalar ve eitli siyasal eylemlerde bulunmalar beklenemez. Dier yandan bireylerin siyasal iktidarn eylemleriyle kendi mukadderatlar arasnda bir ilginin varlna inanmalar ve iktidarn kararlarnn kendilerini etkileyeceini bilmeleri gerekir. Byle bir ilgi kurulamazsa bireylerin siyasete ynelmeleri dnlemez. Yine bireylerin siyasal iktidarn alaca kararlar kendi eylem ve faaliyetleriyle etkilemelerinin mmkn olduuna inanmalar ve tecrbelerle bunun kantlanm olmas gerekir. Siyaset olgusu temelde insann tabiat zerinde ykselmekte olup insan tabiatnn baz temel zellikleri siyaset olgusunun temellendii ve belli bir biim ald bir alan olarak deerlendirilebilir. Siyasetin temellendii insan tabiatnn genel zelliklerini birka balk altnda toplamak mmkndr.
Varln Koruma ve Gvenlik inde Yaama htiyac

Aslnda her canl, varln koruma ve gvenlik iinde hayatn srdrme ihtiyac duyar. Kiilik yaps, evresel etkenler ve dier faktrler nasl olursa olsun her insan, bir canl varlk olarak, ncelikle varln korumak istemekte, hayatn gvenlik iinde srdrmek ihtiyacn duymaktadr. Bu igdsel bir eilim olup herkeste bulunmaktadr. Tarihsel srete insanlarn bireysel ve toplumsal davran ve eylemlerine hakim olan ana gdnn varln koruma ve gvenlik iinde yaama olduu sylenebilir. Muhteem kale ve surlarn ina edilmesi, dman etkisinden uzak yerlere yerleilmesi, dman saldrlarn pskrtmek iin akl almaz abala-
94
Siyaset Bilimi
ra giriilmesi gibi davranlarn gerisinde yatan ana gd gvenlik iinde yaamadr. amzda nkleer ve konvansiyonel silah yar, gvenlik iinde yaamak amacna yneliktir. Birey sadece kendisinin varln koruma ve gvenlik iinde yaamakla yetinmemekte yaknlarnn, ailesinin ve evresinin de gvenlik iinde olmasn, varln srdrmesini istemekte ve bu amala bir dizi abann iinde bulunmaktadr.
Resim 4.2 Dnyann en uzun seddi olan in seddi, kuzeyden gelecek saldrlara kar savunma amal olarak ina edilmitir.
Kaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/%C3%87in_Seddi Resim 4.3 5.5 km uzunluunda ve 78 m. yksekliindeki Diyarbakr surlarnn gvenlik amacyla ina edildii ve asrlarca bu amaca hizmet ettii biliniyor.
Kaynak: http://www.yapi.com.tr/Haberler/diyarbakir-surlari-ankarada-masaya-yatirilacak_90328.html)
Daha yi Yaama Arzusu

Varln koruma ve gvenlik iinde yaama ile balantl bir dier temel gdnn daha iyi yaama arzusu olduu sylenebilir. Bu arzu, insan hayatna bir dinamizm, hareketlilik ve gelime kazandrmaktadr. Bu amala insanlar daha iyi yaamann yollarn aramakta, refahn artmasna almakta, farkl sistemler gelitirmektedir. Kolektif sorunlar zme yntemi olarak tanmlanabilecek siyasetin daha iyi yaama arzusunun karlanmasnda nemli ilev grd sylenebilir. Mesela demokrasi, anayasal devlet, hukuk devleti gibi deerler ve kurumlar peinde koulmas ve bunlar iin siyaset yaplmas, aslnda daha iyi yaama gdsn tatmine ynelik bir faaliyet olarak deerlendirilebilir.
95
Zt Duygulara Sahip Olma

nsanda gvenlik iinde hayatn srdrme ve daha iyi yaama eilimi ve arzusu olduu gibi bunun ztt niteliindeki macera peinde koma, akl almaz riskler yklenme, yeni eyler arama gibi eilimler de vardr. Belirsizliin ve tehlikenin ifadesi olan macera peinde komak, akl almaz lgnlklar yapmak, birtakm siyasal eylemlerin gerisindeki temel eilim olabilmektedir. Gvenliin aka ihlali olan savan arzulanmas ve sava iin kitlelerin harekete gemesi mmkndr. Avrupann merkantilizm ve kolonyalizm dnemlerinde yaananlarn temelinde kiilerin ve hatta devletlerin macera peinde komalar, lgnlk denebilecek baz davranlar gstermeleri bulunmaktadr. nsan tabiatndaki macera ve hrs eilimine SIRA SZDE verilecek en iyi rnek kinci Dnya Savann kmasnda birinci derece rol oynayan ve tm Avrupay atee atan Hitler ile Mussolini, daha yakn zamanda lkesini atee veren Milosevi ile Irak lideri Saddam Hseyin gibi siyasal liderlerdir. DNELM Bunlarn macera arzular ve ihtiraslar insanla ok pahalya mal olmutur. Bu kiilerin eylem ve kararlarnn temelinde kiiliklerindeki macera ve ihtiras eilimiS O R U nin olduu aktr. Bir lkenin siyasi ve ekonomik gcnn elinde tuttuu altn ve gm gibi deerli madenleDKK AT rin miktaryla belirleneceine inanlan Merkantilizm anda (16. ve 17. yzyl) Gney Amerikadaki zenginliklerin ve deerli madenlerin Avrupa lkelerine tanmas srecinde, AmeSIRA SZDE rikadaki yerli medeniyetlerin yok edilmesi, akl almaz bir maceraclk, soygun ve talann yaanmasna tanklk edilmitir. Benzer ekilde smrgecilik hareketlerinin yaygnlat 19. yzylda da Afrikann i blgelerinin kefi amacyla buralara giden mehur misyoner seyyahAMALARIMIZ larn hareketleri tam bir maceradr ve bu srete akl almaz uygulamalar yaanmtr.
Resim 4.4 htiras ve maceracl lkesinin mahvna sebep olan S. Hseyin.
K T A P
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Resim 4.5
TELEVZYON
NTERNET
Hitler'in iktidar ve egemenlik hrs, insanln en byk T EII. LEVZYON trajedilerinden Dnya Sava'nn kmas ve byk bir ykmn yaanmasna sebep olmutur.
NTERNET
K T A P
Kaynak: http://tr.vikipedia.org
Kaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/Adolf_Hitler
ktidar Arzusu
Bireyin siyasal eylem ve davranlarnn temellendii bir baka psikolojik zellik ve gd insann devaml iktidar peinde komas, iktidar elde etmek arzusu duymas, g ve kuvvetini gelitirme eilimidir. ayet insanlarn karakterlerinde bakalarn etkileyecek g, yani iktidar elde etme eilimi olmasayd belki de siyasal mcadelelere girmeyeceklerdi. Oysaki insanlar hangi artlarda ve ortamda olursa olsun mevcut iktidarlarn gelitirmek iin aba gstermektedirler. Mesela renci
96
Siyaset Bilimi
dernei yesi olan bir kii bir st pozisyon olan ynetim kurulu yesi, dernek bakan, federasyon bakan olmak iin aba gstermektedir. Bunun geri plannda iktidar ve g elde etme arzusu yatmaktadr.
SIRA SZDE
Macera ve ihtiraslar nedeniyle lkelerini olduu kadar blgelerini de atee veren Saddam SIRA SZDE Hseyin, S. Milosevi, M. Kaddafi, Hitler, Mussolini gibi siyasal liderlerin kendi toplumlarna ve dnyaya dettikleri ar faturay deerlendiriniz.
DNELM
DNELM S O R U
Hrriyet inde Yaama Arzusu

Siyasetin temellendii bir baka ana eilim de insann hrriyet iinde yaama arS O R U zusudur. Btn insanlar hangi sosyal zelliklere sahip olurlarsa olsunlar davranlarnn nne snrlarn konulmasn arzu etmez ve mevcut snrlar mmkn olduDKKAT u kadar ortadan kaldrmak ister. nsanlk tarihi bir bakma hrriyetler iin verilen mcadeleler tarihidir. Dnyada hr yaamak, nne konulmu engelleri kaldrSIRA SZDE mak, her alanda ideal bir siyasal/toplumsal dzeni tesis etmek iin siyasal faaliyetlerde bulunmak ihtiyacn gndeme getirmektedir. Hrriyet amacyla siyaset yaplmasnda, hrriyetlerin yaanlabilir klnmasnn insan mutlu edecei, mutluluk AMALARIMIZ iin hrriyetlerin gerekli olduu kabul yatmaktadr. Gnmzdeki siyasal tartmalara bakldnda hrriyet alanlarnn geniletilmesi zleminin ve bu erevede verilen mcadelenin ba ektii grlr. Baskc otoriter ynetimlere kar kitleleK T A P rin ayaklanmalar ve demokratik bir dzen kurma ynnde gsterdikleri aba, temelde hr yaamak iindir.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
BREYN SYASAL AKTR HLNE GELMES SREC: SYASAL TOPLUMSALLAMA

Bireyin bir siyasal aktr hline gelii belli bir srecin rndr. Birey iine doduNTE RNET u toplumun kltrn, deerlerini, nceliklerini, ksaca yaam biimini olduu kadar ekonomik ve siyasal sistemini de doumla birlikte balayan toplumsallama sreci iinde renir.
TELEVZYON
NTERNET
Genel Olarak Toplumsallama

nsan doduunda iinde doduu toplumla ilgili hibir ey bilmemektedir. Ne toplumun siyasal sistemi, ne ekonomisi, ne kltr, ne eitim ve dier kurumlar ve sreleri hakknda haberdardr. Bunlarla ilgili bilgileri eitli yollarla, farkl arac kurumlarla ve deiik yntemlerle bir sre hlinde ve yava yava renir. Genel olarak iinde yaad toplumun deerlerini, kurallarn, inanlarn, eilimlerini ve davranlarn benimsemesi srecine toplumsallama diyoruz. Ksaca toplumsallama, bireyin uyumlu bir toplum yesi olma, toplumsal bir birey hline gelme, toplumsal hayatn gereklerine uygun deer, inan ve eilimler kazanarak beklentiler dorultusunda davranlar gsterecek ekilde yetime srecidir. Toplumsallama, bir baka anlatmla kuaklar aras bir etkileim olup bir kuaktan dierine dzenli bilgi aknn salanmas srecidir. Toplumun devam iin yeni kuaklara mevcut bilgilerin, deerlerin aktarlmas zorunludur. Bunun yannda toplumsallamay birey dzeyinde dndmzde bireylerin toplumsal deerleri, inanlar ve kurallar benimsemeleri sreci olarak belirmektedir.
Siyasal Toplumsallama
Toplumsallamann bir boyutunu ifade eden siyasal toplumsallama toplumdaki siyasal deerlerin, inanlarn, kurallarn, eilimlerin ve davran kalplarnn top-
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT 4. nite - Siyaset ve Birey: Siyasal Katlma
DKKAT
97
lum yelerine aktarlmas ve benimsetilmesi sreci olarak tanmlanabilir. Ksaca siyasal toplumsallama, toplumsal-siyasal evre ile birey arasnda yaam boyu sren dolayl ve dorudan etkileim sonucunda, bireyin siyasal sistemle ilgili gr, AMALARIMIZ dn, tutum ve deerlerinin gelimesi olarak grlebilir. Siyasal toplumsallama konusunda detayl bilgi edinmek iin Trkler (1979). SiyaK Alkan T A P sal Toplumsallama (Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar.) adl kitab okuyabilirsiniz. Topluma yeni katlan bireylerin siyasal sistemde rol oynayabilecek birer aktr TELEVZYON hline gelmeleri siyasal insan olarak yetimeleriyle mmkndr. Siyasal toplumsallama ile bireyler, siyasal sistemde rol oynamaya hazr birer siyasal D insan N E L M hline gelirler. Bu srele bireyler siyasal sistemin deerlerini, kurallarn, inanlarn, eiNTERNE T ne tr rollimlerini ve davranlarn renir, neler yapmalar gerektiini kavrar ve S O R U ler oynayacaklarn bilirler. Toplum yelerinin siyasal toplumsallama srecinde kazandklar siyasal deer, D K K A kltr, T inan ve kurallar benimsemeleriyle siyasal sistem iinde belli roller oynayabilecek donanma sahip kiiler hline gelirler ki bu niteliklere sahip kiilere siyasal insan diyoruz.
SIRA SZDE SIRA SZDE
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P SIRA SZDE TELEVZYON

DNELM
NTERNET S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Temelde siyasal kltr bireylere ve yeni kuaklara benimsetme, sisteme uyumlu kiiler yetitirme, sistem iinde oynayacaklar rolleri retme sreci olan siyasal AMALARIMIZ toplumsallama, sistemin devam iin hayati bir neme sahiptir. Bundan dolay hibir toplum ve siyasal sistem siyasal toplumsallamaya kar kaytsz kalamaz ve ilgisizlik gsteremez. Bunun iin siyasal toplumsallamann resm K T bir A P boyutu bulunmaktadr. Fakat bu sre sadece resm kurumlarn eylem ve davranlarndan ibaret olmayp ayn zamanda sivil ve bireysel faaliyetler de toplumsallamada nemli rol oynamaktadr. TELEVZYON Az nce belirttiimiz gibi siyasal toplumsallamann temel amac, sistemin devamn salayacak nitelikte davranlar gsterecek eylemci bireyler (aktrler) yetitirmektir. Doduunda siyasal sistemle ilgili hibir ey bilmeyen bireyler zaman N T E R N E T renirler. la iinde yaadklar toplumun siyasal deerlerini, inan ve kurallarn Belli bir aamadan sonra birey, sistem iinde nasl rol oynayacandan ve ne tr eylemlerde bulunacandan haberdar olur. Toplum yapsnda eitli pozisyonlar (statler, mevkiler) igal eden bireylerin bu pozisyonlara uygun rollerin ne olduunu bilmeleri, kendilerinden beklenen eylemleri yapmalar iin zorunludur. Bu ancak toplum yelerinin bir siyasal insan olarak yetimeleriyle mmkn olabilir. Siyasal toplumsallama, ite szn ettiimiz siyasal insan olabilmek veya siyasal benlik kazanabilmek imkn salayan bir sretir. Siyasal toplumsallama ocukluktan balayarak hayatn sonuna kadar devam eden bir sre olmakla birlikte her dnemde eit ekilde ileyen bir sre deildir. Bireyin siyasal deerleri, inan ve tutumlar almas, iinde yaad siyasal sistemin farkna varmas, kendisinden beklenen rolleri kavramas ve buna uygun eylemlerde bulunmas ocukluk, genlik, yetikinlik ve yallk dnemlerinde farkl sreler hlinde ilemektedir. ocukluk dnemi, toplumsallamann balang dnemidir. Genellikle ocuklarn siyasetten anlamadklar sanlr ve ocuklarn siyasetle ilgilenmemeleri gerektii belirtilir. Oysaki aratrmalar ocuklarn erken denebilecek yllarda siyasetle ilgi kurduklar ve baz siyasal tutumlar gelitirdiklerini ortaya karmtr. ocuk ilk siyasal bilgileri, sembol ve kimlikleri okul ncesindeki yllarda renir. Okul ana gelince retmen ve polisin ahsnda devleti, devlet bakann ve dier siyasal kurumlar alglar.
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
98
Siyaset Bilimi
ocukta siyasal bilin ve kiilik oluurken duygusaldan bilisele, basitten karmaa ve somuttan soyuta doru bir geliim yaanr. ocuk daha okula gitmeden nce evinde birtakm siyasal liderlerin fotoraflar, maketleri veya sembolleriyle tanr ve bunlara kar duygusal bir tutum kazanr. Toplumsallamada ergenlik ve genlik andaki gelimeler son derece nemli rol oynar. Genellikle okullarda geen bu yllarda genler siyasal sistemle ilgili her trl bilgileri edinir ve genlerin yurtta olarak yetimeleri salanr. Eitim sresinin uzunluu ile toplumsallama arasnda anlaml bir iliki bulunmaktadr. Eitim dzeyi ykseldike bireyler, siyasal hayatta daha etkin olacak deer, inan ve tutumlar kazanr, sisteme ilikin inanlar pekiir. Yaplan aratrmalar genlerin siyasal hayata katlmalarnn daha snrl, dzensiz ve deiir olduunu gstermitir. Mesela TSADn Seim Sistemi ve Siyasi Partiler Aratrmas (Cilt: 1: Temel Bulgular ve Sonular, stanbul 2001) adl almada semenlerin seimlerde oy verme sklnn ya ilerledike dzenli ekilde artt, genlerin oy verme davrannda bir dzensizliin olduu ortaya kmtr.
Siyasal Toplumsallama Faktrleri

ocukluk andan balayp hayatn sonuna kadar devam eden siyasal toplumsallama srecinde etkili olan pek ok faktrden sz edilebilir. Genelde toplumsallamann ajanlar olarak nitelenen bu faktrleri iki grupta toplamak mmkndr. Biri aile ve arkada grubu gibi birincil gruplar; dieri de okul, meslek grubu, dernekler ve medya organlar gibi ikincil gruplardr.
Aile
Birey bir aile ierisinde dnyaya gelir, orada byr ve ilk otorite ile burada tanr. Emirlere uyulmas gerektiini, uyulmadnda cezalandrlacan, davranlarn snrlandrmay, bakasnn emirlerine uymay nce ailede renir. ocuun ailede tand otorite siyasal olmasa da bu erevedeki iktidar ilikisini daha sonra siyasal alana aktarmas mmkndr. Siyasal sistemle ilgili ilk izlenimleri, ilk bilgileri, duygular, kavramlar ve olaylar ailede renir. Ailenin toplumsallamadaki etkisi iki alanda ortaya kmaktadr. Bir yandan aile yelerinin ocua baz siyasal deerleri, inanlar, kurallar ve tutumlar aktarmalaryla birey, ilk siyasal bilgileri ailede elde etmektedir. Dier yandan ise ailede hi siyasal bilgiler aktarlmasa bile burada tank olduu otorite ilikisi, ileride siyasal alana da yansyacandan dolayl bir etkilenme meydana gelecektir. Resim 4.6 Bylece ailenin etkisi dorudan Bireyin retim ile dolayl etkilenme toplumsallamasnda eklinde ortaya kmaktadr. Aien nemli kurumlardan biri lede otoriter, sert ve disipline aolan aile. r nem veren bir babann yannda yetien bir kiinin siyasal otoriteye kar boyun eici, itaatkr ve muhalefetten ekinen bir tutum iinde olaca; kendisinin otorite konumunda olmas duruKaynak: http:motoku.com/aileyapilari-ve-turleri/ munda alttakilere kar sert, oto-
99
riter, disiplinli bir tavr sergileyecei kabul edilebilir. Bir kiinin anarist, sosyalist, tutucu veya suikast; iyimser, kukucu veya gvensiz oluunda ailedeki ilikilerin ve yetime biiminin nemli rol oynad belirlenmitir. Mesela bireylerin duyduklar siyasal gvensizliin arkasnda ailede anne ve babann ocuklarn ar bir koruma ile yetitirmeleri, ocuklarn kendilerini gerekletirecekleri bir alan brakmamalarnn etkisi olduu savunulmutur. nsanlarn giriimci bir eilime sahip olup olmamalar ile ailede yetime biimleri arasnda yakn bir ilikinin olduu kabul edilmektedir. Kendi ayaklar zerinde durabilen ve zorluklar aabilen bireyler toplumsal hayatta daha aktif olabilmektedirler.
Arkada Grubu
Bireyin siyasal toplumsallamas srecinde etken olan birincil gruplardan bir dieri de yz yze ilikilerin ve biz duygusunun egemen olduu arkada gruplardr. nsan hayatnn byk blm ailenin yan sra Resim 4.7 bu trdeki gruplar ierisinde gemekte ve bunArkada grubu larn toplumsallama zerinde nemli etkisi busiyasal lunmaktadr. Toplumsal kltrn, deerlerin, toplumsallama srecinde bireyler inanlarn, kurallarn ve tutumlarn topluma yezerinde etkili ni katlacak bireylere aktarlmasnda arkada olan aktrlerden gruplar belli ilevler grmektedir. Bir aile iinbiridir. de doan birey ilk deerleri, kurallar ve eilimleri burada alrken hayatn erken dnemlerinden itibaren ailenin yan sra iinde yer ald deiik arkada gruplarndan da bu ynde etkilenir. Arkada gruplarnn ocuun davranlar zerinde belli bir etkiye sahip olduu halk arasnda da kabul edilen bir grtr. Bilimsel aratrmalar da bu gr dorulamaktadr. Herkesin bildii mehur bir in atasz arKaynak: kada grubunun kiinin davranlar ve tutumhttp://thistimeimeanit.com/communicating/asking-forhelp/monday-motivational-memo-building-support/ lar zerindeki etkisine ok ak ekilde iaret etmektedir: Bana arkadan syle senin kim olduunu syleyeyim.
kincil Gruplar
Bireyin siyasal deerleri, kurallar, bilgileri ve belli tutumlar edinmesinde sadece aile ve arkada gruplar gibi birincil gruplar deil okul, meslek kurulular, dernekler ve benzeri gibi ikincil gruplar da nemli rol oynamaktadr. Her siyasal sistemin varln korumak ve devam ettirmek iin eitli faaliyetler iinde bulunmas, kendi meruiyetini glendirmesi, kendisiyle ilgili bilgi ve deerleri bireylere aktarmas, doruluuna ve hakllna toplum yelerini inandrmas ve benimsetmesi gereklidir. Bu erevede eitim faaliyeti, toplumun dorudan doruya varln devam ettirmesiyle ilgili bir faaliyet olarak grlebilir. Toplumsal sistemin varln korumas ve devam ettirmesinin zorunlu art olan siyasal toplumsallama srecinde etken olan ikincil nitelikteki grup ve kurumlarn banda okul ve eitim kurumlar gelmektedir. Her siyasal sistem ynettii toplum yelerine belirli tutumlar, deerler, inanlar, davran kalplar ve eilimleri aktarmaa gayret gstermektedir. Bu amala eitim kurumundan yararlanlmakta ve
100
Siyaset Bilimi
eitim srecinde bireylere belli deerler, tutumlar ve davran kalplar aktarlmaktadr. Eitim sreci bilinli ekilde siyasal kltrn yeni kuaklara, siyasal sisteme katlacak yeni bireylere ve kesimlere aktarld bir etkinlik olarak anlalabilir. Birey okulda, aile dnda bir baka otorite ile tanmakta ve otorite ilikisi ierisinde yaamay renmektedir. Bir yandan okulda bireylere siyasal sistemle ilgili eitli bilgiler verilirken dier yandan toplumsal hayatn otorite ilikisi ierisinde srmesiyle ilgili bir ereve sunulmaktadr. Okulda ocuk iin otoriteyi ifade eden retmen ve okul ynetiminin konumu, verdii emirlere uyulmasnn gerekli oluu, uyulmamas durumunda cezalandrlma, siyasal alanda yansmalar olacak bir model oluturmaktadr. Okuldaki eitim srecinde bireylere hangi siyasal tutum ve deerlerin verilecei, ne tr bilgilerin kazandrlaca mfredat programlarnda belirlenmitir. Okullarn mfredat programlar, siyasal toplumsallama asndan deerlendirilebilir. Aslnda eitim kurumuyla iyi vatanda yetitirilmek istenmektedir. yi vatanda, siyasal sistemin bir ideal olarak tanmlad temel tutum ve deerlere sahip, kendisinden beklenen davranlar gsterebilen bir kiidir. Bu bakmdan mfredat programlar iyi vatanda imgesi zerinde kuruludur.
Resim 4.8 Okul siyasal toplumsallamann en nemli kurumudur. retmen, okul evresi ve mfredat program bireye siyasal hedefler verir. renciler okulda otorite ile tanr, otoriteye uymann gerekliliini anlar. Kaynak: www.haksozhaber.net/turk-dogru-ve-caliskan/
Okulun siyasal toplumsallama zerindeki etkisi farkl faktr tarafndan yrtlr: retmen, okul evresi ve mfredat program. Bireyin aile dnda karlat en nemli otorite olan retmen, renciye siyasal bilgi aktaran en nemli kaynak konumundadr. retmen renciye her alanda nasl davranmas gerektiiyle ilgili kurallar, deerler ve eilimler aktarmaktadr. Bir otorite olarak verdii emirlerin karlnda rencinin itaatini istemekte, itaatsizlik durumunda cezalandrmakta ve bylece toplumsal hayatta kurallara uyulmasnn nemini kavratmaktadr. renci otoritenin emirlerine uyulmas gerektiini ve uyulmamas durumunda nelerin olacan okullardaki uygulamalardan renmektedir. Bu ilikiler modeli daha sonra siyasal hayata da temil edilmektedir. retmen ve mfredat programlarnn yan sra okul evresinin, daha dorusu ders dndaki okul ortamnn da siyasal toplumsallama srecinde nemli etkisi olduu unutulmamaldr. Okul ve eitim sreci sadece derslerle ilgili faaliyetlerden ibaret deildir. Sabah ders zili alnca tm rencilerin bahede toplanmalar, bir tr asker komutla belli bir dzene sokulmalar, bir disiplin iinde mar ve andn okunmas, snflara belli bir disiplin dhilinde girilmesi gibi uygulamalar temelde disiplinli bir toplum yaratma amacna yneliktir. Yine bu erevede okullarda rencilerin giymek mecburiyetinde olduklar niformalarn da siyasal toplumsallama srecinde belli bir ilevi olduu ve tek tip bir toplum yaratma amacna hizmet ettii dnlebilir.
101
Siyasal/Toplumsal Dernek ve rgtler

Bireyin siyasal toplumsallamas srecinde etkili rol oynayan kurumlardan biri de farkl amalar bulunan eitli toplumsal/siyasal dernek ve rgtlerdir. Bireyin hayat birbirinden farkl dernek ve rgtlerde deiik roller oynayarak geer. zellikle hayatn olgunluk, yetikinlik ve yallk dnemlerinde bu tr rgt ve dernek yelikleri ne kar. Meslek birlikleri, sendikalar, din rgtler, siyasal rgtler, hemehrilik dernekleri, spor ve elence birlikleri gibi eitli dernek ve rgtler birey hayatnda nemli yer tutar. Bu tr dernek ve rgtlerin, siyasal toplumsallama srecinde belli etkileri olduu kabul edilmektedir. Meslek birlikleri veya gruplar, temelde siyasal bir rgt olmamakla birlikte siyasal sistemin kararlarndan olumlu veya olumsuz ekilde etkileneceinden siyasal hayatla ilgilidirler. Mesela bir ii sendikas hkmetin asgari cretle ilgili kararndan etkilenir, yksek renim genlii renci harlarnn artrlmasndan veya yurt cretlerinden etkilenir. Dolaysyla meslek grubu siyaset d bir alanda gzkse de siyasal hayattan bamsz ve ilgisiz deildir. Belli siyasal tutum, deer, kural ve davrann gelitirilmesi, yeleri tarafndan benimsenmesi, ortak hareket edilmesi gibi eylemlerde etkili olabilmektedir. Siyasal amal veya siyasal amal olmayan dernek ve rgtler, birey iin bir tr siyasal eitim mekn olarak ilev grmektedir. Elbette her bir dernek veya rgtn bireyin bir siyasal insan olarak yetimesinde veya siyasal benlik kazanmasnda eit derecede etkide bulunduu sylenemez. Amac siyasal olanlarn, mesela siyasal partilerin etkisi, amac siyasal olmayanlarnkinden daha fazla ve dorudandr. Bu dernek veya rgtler, bireylerin daha sonraki hayatlarnda kullanabilecekleri eitli siyasal bilgi, kural, duygu ve tutum edinmelerinde kaynak ilevi grrler. Bu dernek ve rgtlerdeki eitli alma usulleri, kazanlan beceriler ve gelitirilen baz kiisel meziyetler bireyin siyasal hayatta etkin rol oynamasn salayabilir. Mesela toplulua hitap etme, etkin propaganda, komisyon hlinde alma, rakiplerinin zaaflarn yakalama, bakalarn etkileyecek yntemler bulma, deiik alternatifler arasnda isabetli seim yapabilme gibi beceriler edinmede bu rgt ve dernekler kaynaklk edebilir.
Haberleme Aralar
Kitap, dergi ve gazete gibi yazl; radyo ve mzik aralar gibi szl; sinema, tiyatro, bale, opera, televizyon ve video gibi hem sesli hem de grntl ve nternet gibi ok ynl kitle haberleme aralar da siyasal toplumsallama srecinde nemli rol oynamaktadrlar. Sz konusu kitle haResim 4.9 berleme aralar, ncelikle okuyucusuna veTelevizyon ya dinleyicisine bilgi aktaran, olaylar ve gelinemli siyasal meler konusunda haber veren aralardr. Fatoplumsallama aralarndan kat bu aralarn temel ilevi sadece bilgi verbiridir. mekle snrl olmayp ayn zamanda okuyucu, dinleyici veya seyircilerine belli tutum ve deerleri de aktarma ve bunlarn benimsenmesine yardmc olma gibi ilevleri de bulunmaktadr. Bilgi ve haberin yan sra aktard tutum ve deerlerin benimsenmesini ve bu Kaynak: www.caglatuba.com/televizyon-diziler-veyolla bireylerin ynlendirilmesini saladklar gelecegimiz-olan-cocuklar/ bilinmektedir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
DNELM
Siyaset Bilimi
102 S O R U
DKKAT
S O R U
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Kitle haberleme aralarn okumas, dinlemesi veya izlemesi bireyin kendi isDKKAT teine ve abasna bal bir davrantr. Bundan dolay bu tr aralarn bireyler zerindeki etkisi farkl dzeylerde gereklemektedir. Bireyler genellikle gazete, SZDE dergi veya SIRA kitap okurken; yahut radyo ve mzik dinlerken; televizyon, sinema, tiyatro, bale, opera seyrederken belli tercihlerden hareket eder ve seici davranrlar. Herkes neAMALARIMIZ her eyi okumakta ne de her eyi dinlemekte veya seyretmektedir. Evinin oturma odasnda elinde televizyon kumandasyla koltua oturmu olan kii televizyon kanallar arasnda rahatlkla gezinti yapabilmekte ve mevcut program seK T A P ilgisini ekeni tercih etmektedir. Bu tercihinde genellikle kenenekleri arasndan di tutum, deer ve inanlarna uygunluun etkili olduu sylenebilir. Kitle haberleme aralarnn siyasal tutum ve davranlarn deimesinde fazla etkili olmad, E L E V Z ve Y O Ndavranlarn deitirmekten ok mevcut tutum ve inanlar bireylerin Ttutum glendirme ynnde etkili olduklar belirlenmitir. lkemizde seimlerin N T E R N E T ynetimi ve denetiminden sorumlu olan Yksek Seim Kurulunun resmi web sitesinden (www.ysk.gov.tr) seim dnemlerinde radyo ve televziyonlarn uymalar gerekli yayn ilkelerini inceleyebilirsiniz. Her tr toplumda mevcut olan kitle haberleme aralarnn haberleme zgrlnn maksimum dzeyde yaand demokratik toplumlarla bu zgrln snrl ve devletin kat kontrol altnda bulunduu anti-demokratik toplumlardaki etkisinin ayn olduu sylenemez. Mesela bu tr aralarn devletin kontrolnde bulunduu toplumlarda bir bilgi ve haberin eletirilmesi, tartlmas imkn bulunmadndan bir bakma tek yanl olarak siyasal iktidar tarafndan toplumun endoktrine edilmesi eklinde ilemektedir. Bundan dolay da etki daha fazladr. Fakat her trl bilgi ve haberin eletirilebildii, tartld toplumlarda ise etkinin daha snrl ve karlkl olduu ileri srlebilir.
NTERNET
SIRA SZDE
Siyasal toplumsallama SIRA SZDE srecinde etkili olan temel faktrler hangileridir? Ksaca aklaynz.
N anlattklarmz ELM Yukardan Dberi bir siyasal toplumda bireylerin belli siyasal rolleri oynayabilmeleri, belli deerler, inanlar ve eilimlerle donanm bir siyasal insan hline gelmeleri siyasal benlik kazanabilmeleri iin yaanan sreteki geliS O R veya U meleri ortaya koymaktadr. Daha dorusu siyasal roller oynayabilmek iin bir dizi hazrlk yapmak gerekmektedir. Bir siyasal toplumda bireylerin birer siyasal insan DKKAT hline gelmeleri, kiisel ve evresel unsurlarn da etkisiyle belli sreler ierisinde siyasal kltr, deerleri, inan ve tutumlar almalar ve siyasal toplumsallama sSIRA SZDE mmkn olmaktadr. Siyasal toplumda siyasal sistemin devarecini yaamalaryla mn salamak ve varln korumak iin bireylerin kendilerinden beklenen belli siyasal rollerin neler olduunun bilincine varmalar ve bu rolleri oynayabilecek doAMALARIMIZ nanma erimeleri bir zorunluluktur. Gerekli hazrlklar yapm ve donanm edinmi olan bireylerin belli siyasal rolleri oynamalar, siyasal srece katlarak belli davranlarKgstermeleri ve eylemlerde bulunmalar ile mmkn olabilmektedir. T A P Bireylerin siyasal roller oynamalar, davran ve eylemlerde bulunmalar siyasal katlma kavram ile ifade edilen durumu ortaya koymaktadr.
DNELM S O R U
BREYN SYASAL HAYATA KATILMASI
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
103
Bir Eylem Olarak Siyasal Katlma

Siyasal katlma, en zet tanmla, bir siyasal toplumda bireylerin yerel ve ulusal dzeyde siyasal yneticileri seme ve yneticilerin kendi istek ve menfaatleri dorultusunda karar almalarn temin etmek amacyla gsterdikleri her trl davran ve eylemleri ifade etmektedir. Siyasal katlmann tanmnda siyaset bilimciler arasnda bir ittifak bulunmamakla birlikte nitelikleri ve hedefinin ne olduu hususunda aa yukar ortak bir eilim vardr. Buna gre siyasal yneticilerin belirlenmesi ile bunlarn aldklar ve alacaklar kararlar, eylem ve davranlarla etkilemeleri siyasal katlmann temel amac olarak ne kmaktadr. Siyasal katlmann iki temel alanda ortaya kt sylenebilir; biri siyasal toplumu ynetecek yerel ve ulusal dzeydeki siyasal yneticilerin seiminde, dieri de bu yneticilerin siyasal kararlar almalar srecinde. Byle bir ilikide taraflardan biri siyasal toplumun yesi olan bireyler, dieri de siyasal iktidar yetkisini kullanan kadrolardr. Siyasal katlmada hkmetin karar ve eylemlerini etkilemeye ynelik btn abalar, yasal veya yasa d, bar veya iddete dayal, baarya ulam veya ulaamam her trl eylem ve davran yer almaktadr. Siyasal katlma temelde bir eylem, bir davran olmas nedeniyle bireylerin siyasal sistem karsndaki durumlarn belirlemektedir. Baz yazarlar davrana dnmeyen ve kiiye atfedilen tutumlar da siyasal katlma kavram kapsamna dhil etmekte iseler de bunun doru olmad sylenebilir. Siyasi otoritelerin kararlarn etkilemek amacyla gsterilen her trl eylem ve davrann bizzat aktrlerce veya baka birileri tarafndan tasarlanm olmas mmkndr. Eer eylem ve davranlarda bulunan aktrler tarafndan tasarlanm ise buna bamsz (otonom) zerk katlma, bakalar tarafndan tasarlanm olmas durumunda ise uyarlm (baml) mobilize katlma sz konusudur. Aslnda hkmetin kararlarn etkilemek iin gsterilen bir eylemin kimin tarafndan tasarlanm olduu hkmet asndan deil eylemi gerekletiren aktr asndan nemli ve anlamldr. Bireylerin siyasal sistem karsndaki konumlar, eylemleri ve davranlarnn farkl olmas anlalmaz deildir. Siyasal katlmann farkl ekillerde gereklemesi temelde eylemlerin farkl dzeylere ve aamalara sahip olmasyla ilgilidir. R. Dahla gre siyasal katlmann ilgi, nemseme, bilgi ve eylem olmak zere birbirini izleyen drt ayr dzeyi bulunmaktadr. Bir davrann meydana gelmesi iin nce bireyin o konuya ilgi duymas, onu nemsemesi, konu hakknda belli bir bilgiye sahip olmas ve nihayet eyleme gemesi gerekmektedir. Bu bakmdan ilgi, siyasal sisteme ilikin olaylar ve gelimeleri izlemeyi; nemseme, siyasal sisteme ilikin olaylara nem vermeyi; bilgi olaylar ve sorunlar hakknda belli bir bilgi sahibi olmay; eylem de siyasal srece fiil olarak karmay ve belli bir davranta bulunmay ifade etmektedir. Siyasal katlma, btn bireyler iin ayn nem ve derecede deildir. Btn vatandalarn ayn tr eylem ve davranlarda bulunduklar sylenemez. Baz kiilerin siyasetle olan ilgileri daha youn, bazlarnn ise daha gevek ve azdr. Siyasal katlmann en iyi bilinen ekli oy vermektir. Fakat oy vermenin dnda seim faaliyetleri, lobicilik, rgtsel abalar, zel temaslar, iddet eylemleri gibi bir dizi farkl eylemler de bu erevede dnlebilir. Bunlar hem toplumdan topluma hem de kiiden kiiye deiebilmekte, farkl derecelerde gerekleebilmektedir. Her bir vatandan siyasetteki konumu, durumu ve beklentileri farkl olduundan hkmeti etkilemeye ynelik abalar da farkllk gstermektedir. Bu sebeple vatandalarn siyasal katlmadaki farkllklardan hareketle bir siyasal tabakalama modeli oluturulabilir. R. Dahl, vatandalarn siyasal katlmadaki durumlarndan
Siyasal katlma, bir toplumda bireylerin siyasal iktidarlarn kendi menfaatleri dorultusunda karar almalar ve kural koymalar iin iktidar etkilemek amacyla giritikleri her trl davran ve eylemler olarak tanmlanabilir. Bunlar bireysel olabilecei gibi toplumsal da olabilir.
104
Siyaset Bilimi
hareketle drtl bir tabakalama modeli oluturmutur. Buna gre siyasi olmayan tabaka, siyasi tabaka, iktidar peinde koanlarn oluturduu tabaka ile iktidar sahiplerinin oluturduu tabaka sz konusudur. En dk katlmdan en youn katlma doru yaplan bu tabakalamada merakllarn, ilgililerin, bilgililerin ve faal olanlarn oluturduu siyasi tabakay daha youn katlm sergileyen iktidar peinde koanlar takip etmekte ve en stte ise iktidar fiilen kullananlar yer almaktadr.
SIRA SZDE
R. Dahla gre siyasal SIRA SZDEkatlma hangi farkl dzeylerden olumaktadr? Her bir dzeyi ksaca aklaynz.
NELM D SYASAL KATILMA BMLER (MODELLER)
DNELM S O R U
Siyasal katlm biimlerini iki ana balk altnda ele alabiliriz: Eylemin Younluk ve Zorluk Derecesine S O R U Gre Siyasal Katlma Biimleri ve Olaan ve Olaand Siyasal Katlma Biimleri
KKAT Eylemin D Younluk ve Zorluk Derecesine Gre Siyasal Katlma Biimleri
DKKAT
SIRA SZDE Hkmetleri etkilemek amacyla gsterilen ve birbirinden farkl biimlerde ortaya kan siyasal eylem ve davranlar baz kriterlere gre snflandrmak mmkndr. Bilim adamlar siyasal katlma biimlerini ele alrken farkl kriterlerden hareket etAMALARIMIZ AMALARIMIZ mi ve deiik biimler zerinde durmulardr. Bu alanda nemli bir almaya imza atan L. Milbrath Political Participation Resim 4.10 (Chicago, III, Rand McNally, 1965) adl kiK T A P KMiting, T A siyasal P tabnda eylemin younluk ve zorluk derekatlma cesini kriter olarak kabul etmi ve siyasal faaliyetlerinden katlma eylemlerini kategoride ele albiridir. TELEVZYON TELEVZYON mtr. Buna gre en kolay eylemleri izleyici faaliyetleri, daha zor olanlar gei faaliyetleri ve en zor eylemleri de gladyatr faaliyetler eklinde snflandrmtr. Bir NTERNET NTERNET parti veya aday rozeti tamak, bir kimseyi belirli bir ynde oy kullanmak iin ikna etmek, bir konuda konuma yapmak, oy verKaynak http://www.batmanpostasigazetesi.com mek, siyasal uyarlara ak olmak gibi younluu ok dk olan eylemler izleyici faaliyetleri; bir siyasal toplant veya gsteriye katlmak, siyasal bir liderle iliki kurmak, bir partiye yahut adaya para yardm yapmak, brokratlarla temas kurmak gibi eylemler gei faaliyetleri; daha youn ve zor nitelikteki seim kampanyasnda almak, siyasal partiye ait bir makam igal etmek, bir siyasal makam iin aday olmak, faal siyasal parti yelii yapmak, siyasal fon temini iin almak, bir siyasal strateji toplantsna katlmak gibi eylemler de gladyatr faaliyetler oluturmaktadr. Bir siyasal eylemin zorluk ve kolaylk kriterine gre snflandrlmas biraz da evre ve zaman artlaryla snrl bir durumdur. Herhangi bir toplumda nispeten kolay olarak nitelendirilecek bir siyasal eylem bir baka toplumda ok zor olabilir. Yine bir dnem yaplmas ok zor ve riskli olan bir eylemin bir baka dnemde daha kolay bir erevede ortaya kmas mmkndr. Mesela izleyici faaliyetleri arasnda gsterilen oy verme eyleminin, her yerde kolay denebilecek bir ekilde yerine getirilmesi imkanszdr. SIRA SZDE
105
Olaan ve Olaand Siyasal Katlma Biimleri

Bunun yannda siyasal katlma eylemlerini olaan ve olaand davranlar eklinde ayrmak da mmkndr. Siyasal rejim tarafndan konulmu kurallara ve normlara uygun olanlar olaan siyasal katlma eylemlerini olutururken mevcut kurallara ve normlara uygun olmayan ve onlara kar kmak amacyla gsterilen eylemler de olaand siyasal katlma davranlarn oluturmaktadr. Oy kullanmak, siyasal konularda tartmalarda bulunmak, siyasal miting ve toplantlara katlmak, siyasal ahsiyetlerle ve kamu gekil 4.11 revlileriyle iliki kurmak, bakalarn Olaand siyasal siyasal bakmdan etkilemek iin faalikatlma yetlerde bulunmak gibi eylemler olarneklerinden an siyasal katlma davran olutu6-7 Eyll rurken toplu dileke vermek, gsteri olaylarndan bir grnt. SIRA SZDE yapmak, boykot, igal ve grev yapmak, SIRA SZDE trafii engellemek, yollarda barikatlar kurmak, vergi vermeyi reddetmek, kaDNELM DNELM mu mallarna zarar vermek, silahl saldr ve bombalamalar yapmak, suikast S O R U ve saldrlarda bulunmak gibi eylemler S O R U olaand protesto davranlarn oluKaynak: http://acikradyogunlugu.blogspot.com/2010/09/6-7turmaktadr. Yerleik kurallara ve eylul-belgeseli-ack-radyo.html DKKAT DKKAT normlara uygun olmayan olaand bu tr eylemlerin bir ksm hkmeti ve SIRA bastrmak SZDE SIRA SZDE kurulu dzeni protestoya ynelikken bir ksm bu tr eylemleri ve bir bask uygulamak amacna yneliktir. Neticede bunlar da olaand eylemler olmakla birlikte amac protesto eylemleri zerinde bir bask oluturmak ve bu yolla AMALARIMIZ AMALARIMIZ kurulu dzene destek vermek eklinde ortaya kmaktadr. Olaan siyasal katlma biimleri hakknda detay bilgi ve TrkiyedeKinsanlarn T A P siyasal katlma konusundaki eilimleri zerinde yaplan aratrmay okumak iin Seim Sistemi ve Siyasi Partiler Aratrmas, Temel Bulgular ve Sonular, stanbul: TSAD Yaynlar, Cilt: 1 adl almaya bakabilirsiniz. TELEVZYON Allagelmi veya olaan siyasal katlma eylemlerinin en ok bilineni ve ilk akla geleni oy kullanmaktr. Vatandalar oy kullanmak suretiyle bir yandan siyasal NTER N E T olduunu kadrolar belirlerken dier yandan bu kadrolardan beklenenlerin neler ortaya koyarlar. Tek parti sistemlerinde oy kullanmann anlam ile ok partili dzenlerdeki anlam elbette ayn deildir. Tek parti sistemlerinde oy kullanmak, deiik alternatifler arasnda bir tercihte bulunmak deil nlerine konulmu olanlarn onaylanmas eklindedir. Siyasal rekabetin ve iktidar yarna katlmann meru olduu sistemlerde ise oy kullanmak, alternatifler arasndan bir tercihte bulunmay, belli bir program, dnceyi ve ekibi iktidara tamay ifade etmektedir. Seimlerin partiler aras yara dnt sistemlerde vatandalarn siyasal hayata ve seim yarna katlmalar iin eitli yollara bavurulmaktadr. Seim kampanyalarnda herkes ayn davran gstermemektedir. Kimisi daha faal rol oynarken kimisi sadece sanda gidip oy vermekle yetinmektedir. Seime giren adaylarn konumalarn dinlemek, partilerin dzenledikleri toplantlara katlmak, adaylara veya partilere maddi destek salamak, eitli yardmlarda bulunmak, partinin propagandaK T A P
TELEVZYON
NTERNET
106
Siyaset Bilimi
sna almak, bakalarn belli aday ve parti lehine inandrmaya gayret etmek gibi eitli eylemler akla gelebilir. TSADn Seim Sistemi ve Siyasal Partiler Aratrmasnn (Cilt:1, stanbul, 2001) bulgularna gre dokuz ayr siyasete katlm kanallarndan en sk ekilde gerekletirileni oy verme davrandr. Onu sra ile medyada siyaset izlemek, siyaset tartmak, toplantlara katlmak, bavuru ve dileke hakkn kullanmak, seimde parti iin almak, toplu etkinliklere katlmak, sivil toplum kurulularna katlmak ve en sonunda da aktif politika yapmak takip etmektedir.
Resim 4.12 Farkl siyasete katlm biimlerinin tercih younluu. Siyasete Katlm Kanallar (ortalama puan)
Her 4 zaman Zaman 3 zaman Nadiren 2
3,79 3,15
1,81
1,75
1,51
1,44
1,42
1,27
1,26
Hibir 1 zaman Oy vermek
Medyada Siyaset Toplantlara Bavuru, Seimde Toplu STK Aktif siyaset tartmak katlmak dileke hakk parti iin etkinliklere almalarna politika izlemek kullanmak almak katlmak katlmak yapmak
Kaynak: Seim Sistemi ve Siyasal Partiler Aratrmas, (2001). Cilt:1, stanbul: TSAD,
SIRA SZDE
evrenizdeki insanlarn SIRA SZDE siyasal katlma davranlarn olaan ve olaanstlk asndan deerlendiriniz.
D N E Lhkmeti M Vatandalarn ve siyasal otoriteleri etkilemek ve kendi beklentileri dorultusunda karar alnmasn salamak iin siyasal sistemde grevli kiilerle ilikiler kurmalar, kendi beklenti ve isteklerini aktarmalar da olaan siyasal S O Ronlara U katlmann en ok bavurulan etkinliklerinden biridir. Siyasal sistemin yasama, yrtme ve yarg yaplarnda grevli olanlarla eitli dzeylerde ilikiler kurulmas ve DKKAT onlarn kararlarn etkilemeye allmas allagelen bir davrantr. Bireyler ya dorudan kendileri yahut herhangi bir arac yoluyla ilikiler kurmaktadrlar. MeseSIRA SZDE la dileke yazmak, telefon etmek, faks ekmek, e-posta gndermek, dorudan gidip ilgili kiiye meramn anlatmak, arac kullanarak siyasal otoriteye ulamak ve bu yolla isteini aktarmak gibi eylemler bu erevede dnlebilir. AMALARIMIZ Genelde olaan siyasal katlmann yetersiz kald, bireylerin istek ve beklentilerini olaan kanallarla siyasal otoritelere aktaramadklar, olaan katlma kanallarnn tkal olduu yahut olumlu cevap alamadklar durumlarda olaand eylemK T A P ler gndeme gelebilmektedir. Bunlarn iinden sivil itaatsizlik olarak ifade edilebilecek olan vergi vermeme, kurallara uymama, vatandalk sorumluluklarn yerine getirmeme gibi bar yntemler olduu gibi suikast, saldr, tahribat, isyan ve eTELEVZYON te savalar gibi anari ve terr yaratan yntemler de vardr. Asaf Hseyin, Ortadouda terr eylemlerinin yaygn olarak yaanmasnn ve bir trl nne geilememesinin temel sebebinin insanlarn bar yollarla siyasal katlma kanallarnn tkal olmas, olaan imkanlarnn olmamas ve terr dnda siyasal otoriteler N T E R N katlma ET ve hkmetler zerinde etki yaratacak baka bir yntemin ve aracn bulunmamasna balamaktadr.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
107
Ortadouda yaygnlaan olaand siyasal katlma biimleri konusunda K T ilgi A Pekici bir alma Asaf Hseyin (1990) Ortadouda Devlet ve Terr Trkesi: Taha Cevdet, stanbul: Pnar Yaynlar adl eserdir. Olaan siyasal katlma kanallarnn bulunmad Ortadouda bireylerin olaand siyasal katlmaya ynelmek mecburiyetinde kaldklar anlatlmaktadr. TELEVZYON
K T A P
TELEVZYON
SYASAL KATILMAYI ETKLEYEN FAKTRLER

Bir eylem ve davran olarak siyasal katlmann eitli bireysel ve toplumsal faktrlerden etkilendii konusunda kanaat birlii vardr. Aratrmalar bunu dorula N Tda ERN ET maktadr. Siyasal katlma siyasal srece hi katlmama, sadece oy kullanma, yahut oy kullanmann yannda baka katlma eylemlerinde de bulunma eklinde ayr dzlemden hangisinde gerekleirse gereklesin her durumda eylemin ortaya kmasnda eitli faktrler etkin rol oynamaktadr. Genelde siyasal katlmay etkileyen faktrleri alanda toplamak mmkndr. Bunlar sosyo-ekonomik, psikolojik ve siyasal-hukuksal etkenlerdir.
NTERNET
Sosyo-Ekonomik Faktrler
Siyasal katlma asndan geleneksel toplumlarda katlmn ok snrl olduu gelimi toplumlarda ise katlma imknlarnn ve yntemlerinin artt, vatandalarn bireysel olarak ve topluluklar hlinde siyasal hayata ve srelere katlabildikleri ve alnan siyasal kararlar etkileyebildikleri gzlenmektedir. Sosyal ve ekonomik bakmdan gelimi, refah dzeyi yksek, ehirlemi, farkllam, karmaklam toplumlarda, az gelimi, krsallk zellikleri daha fazla, ekonomik bakmdan daha geri durumdaki toplumlara oranla vatandalarn siyasete katlmalar daha fazladr. Gelimi toplumlarda hem katlma kanallar eitlenmekte hem de vatandalarn katlma ynndeki arzular ve eylemleri artmaktadr. Huntington ve Dominguezin ifadeleriyle sylersek yle grlyor ki, sosyo-ekonomik modernleme ile siyasal katlmann genilemesi, tarih boyunca birbirine paralel yrmtr. Bir toplumda sosyo-ekonomik gelime dzeyi ne kadar yksekse, siyasal katlma dzeyi ve muhtemelen zerk katlmann mobilize katlmaya oran da o kadar yksektir. Sosyo-ekonomik gelime ile siyasal katlma arasndaki ilikiyi Huntington ve Dominguez be noktada zetlemilerdir. Buna gre: Bir toplumda siyasal katlma dzeyi, sosyo-ekonomik statye bal olarak deime eilimdedir ve toplumlarda sosyal ve ekonomik faktrlerin ykselmesi, gelimesi siyasal katlma eilimi lehinde bir etki meydana getirmektedir. Daha yksek gelir sahipleri, daha yksek eitim grm olanlar, yksek statl mesleklerde alanlar, ehirliler, modernleen toplum kesimleri gelir dzeyleri dk, az eitim alm, dk statl mesleklerde alan, krsal alanlarda yaayan ve modernlememi kesimlere gre daha ok siyasal hayata katlmaktadrlar. Sosyo-ekonomik gelime toplumda rgtlenmelerin oalmasna ve daha ok kiinin bu rgtlere katlmalarna yol amak suretiyle siyasal katlmay artrma ynnde katkda bulunmaktadr. Sosyo-ekonomik modernleme toplumsal gruplar arasndaki gerginlikleri ve atmalar artrr, yeni gruplar ortaya kar, mevcut gruplar tehditlerle kar karya gelir, mevcut gruplar durumlarn iyiletirmek iin yeni imknlar bulurlar. Yeni gruplarn ortaya kmas, mevcut gruplarn tehdit altnda kendilerini hissetmeleri, grup veya snf bilincinin domas ve gelimesi gruplarn siyasal hayatta daha aktif katlmn uyarr, bireyler ve gruplar siyasete ynelmek zorunda kalrlar.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
DNELM
Siyaset Bilimi S O R U
108 S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Ekonomik gelime, devletin ilevlerinin artmasna yol aar. Devletin faaliyet DKKAT alanlar geniledike toplum zerindeki etkisi ve basks giderek artar. Buna karlk bireyler ve gruplar siyasal hayata katlma ve devletin zgrlkleri sSIRA SZDE nrlandrc ilevlerini daraltmaya alrlar. Sosyo-ekonomik gelime mill btnleme erevesinde iler. Modern mill devlette btn vatandalar eit haklara sahiptirler ve siyasete katlabilme koAMALARIMIZ nusunda asgari eit haklar ve anslar vardr. Siyasal gelime sosyo-ekonomik gelime arasndaki ilikiyi detayl ekilde Samuel HunK ile T A P tington-Jorge I. Dominguez (1975). Siyasal Gelime. ev. Ergun zbudun. Ankara: Siyasi limler Dernei Yaynlar adl kitaptan takip edebilirsiniz. Siyasal davranlarn oluumunda bireyin sahip olduu siyasal kaynaklar, siyasal frsat yaps, siyasal gd ve siyasal bilginin nemli rol oynadklar bilinmektedir. Bunlarn bir ksm sosyo-okonomik nitelikte iken bir ksm psikolojik ve huNTERNET kuksal olabilmektedir.
TELEVZYON
K T A P
TELEVZYON
Bireylerin tutum ve davranlarnnn olumasnda belli rolleri bulunan her trl gelir, servet, N T E tecrbe, R N E T bilgi, igal edilen toplumsal pozisyon, hitabet gc, fizik gzellik, cinsiyet, ya, mensubu bulunulan aile, belirli bir dinin veya mezhebin yesi olmak gibi subjektif ve objektif etkenler siyasal kaynaklar olarak tanmlanmaktadr.
Gelir
Sosyo-ekonomik faktrler ierisinde en nemlisi olan gelirle siyasal katlma arasnda anlaml bir ilikinin bulunduu savunulmutur. Buna gre bireylerin gelir dzeylerinin artmasnn siyasal katlma ynnde olumlu etkide bulunaca, varlkl olanlarn, daha az varlkl olanlara gre daha ok siyasal hayata katlabilecekleri ileri srlmtr. Bunu dorulayan baz ampirik bulgular bulunmakla birlikte her zaman ve her yerde gelirin siyasal katlmay artrc ynde mutlak bir etkide bulunduunu sylemek zordur.
Eitim
Sosyo-ekonomik faktrler ierisinde nemli bir yeri bulunan eitimle siyasal katlma arasnda anlaml ilikilerin bulunmas beklenebilir. Eitim dzeyinin ykselmesiyle birlikte bireylerin siyasal katlmalarnn sklaacan, yksek eitimlilerin daha dk eitimlilere oranla daha ok siyasal hayata katlacan beklemek mmkndr. Eitim bir yandan bireylerin siyasal toplumsallamasna katkda bulunurken dier yandan siyasete kar belli ilgilerin olumas ve bilgilerin kazanlmasnda etkili olmaktadr.
Meslek
Sosyo-ekonomik faktrlerden bir dieri olan icra edilen meslek de siyasal katlma zerinde belli bir etkiye sahiptir. Baz meslekler siyasal katlmay artrc ynde etkide bulunurken bazlar snrlandrc ynde etkide bulunmaktadr. Baz meslekler siyasal kararlardan ve hkmetlerin eylemlerinden dorudan ve sk etkilenmektedir. Bu nedenle bu tr meslek sahiplerinin ilgileri devaml hkmet zerindedir. Grup olarak icra edilen mesleklere mensup olanlar bamsz olarak icra edilen meslek mensuplarndan daha ok siyasetle ilgilidirler. Bunlar arasnda meslek dayanmas ve birbirini etkileme daha yksektir. Bamsz i yapanlarda dayanma az ve etkileme dzeyi dk olduundan siyasal katlma zerindeki etkisi de daha snrl kalmaktadr. Sosyo-ekonomik staty belirleyen gelir, eitim ve meslek faktrlerini ayr ayr deil belki de birlikte deerlendirmek ve bunlarn oluturduu kompozisyonun bireyin siyasal katlma davranlar zerindeki etkisini birlikte dnmek daha ger-
109
eki olabilir. Bu etkinin de yer ve zamana gre deiebildii belirtilmelidir. Bu faktrlerin baz siyasal katlma biimlerinde artrc rol oynarken bazlarnda snrlandrc etkide bulunduu gzlenmektedir. TSADn Seim Sistemi ve Siyasal Partiler Aratrmasnda seimlerde oy verme skl ile sosyo-ekonomik stat dzeyi arasnda ters orantnn bulunduu belirlenmitir. Seimlerde oy verme skl sosyo-ekonomik stat dzeyi ykseldike dzenli biimde azalmaktadr. Buna karlk medya araclyla siyasal tartmalar takip etme, siyaset hakknda bilgilenme, dileke hakkn kullanma, toplu gsteri ve mitinglere katlma skl ile sosyo-ekonomik stat dzeyi arasnda dorusal bir iliki ortaya kmtr. Sosyo-ekonomik stat dzeyi ykseldike bu anlamdaki siyasal katlma da artmaktadr. Yine sosyo-ekonomik stat dzeyi ile yerel sorunlarn tartld toplantlara katlma, seimlerde belirli bir parti veya aday iin alma biimindeki siyasal katlma arasnda anlaml ilikiler ortaya kmtr. Sosyoekonomik stat dzeyi dtke bu tr siyasal katlma biimlerinin de geriledii gzlenmitir. Benzer ekilde sivil toplum kurulularnn faaliyetlerine katlmak ve siyasal partiler bnyesinde aktif politika yapmak eklindeki siyasal katlma biimi ile sosyo-ekonomik stat dzeyi arasnda dorusal bir ilikinin varl ortaya kmtr. Gelir ve eitim dzeyi dikkate alnarak oluturulan sosyo-ekonomik stat dzeylerinden en st iki dzeyde (A ve B) yer alanlar daha altta yer alanlardan daha sk sivil toplum kurulularnn faaliyetlerine katlmakta ve siyasal partilerde faal siyaset yapmaktadrlar. Siyasal katlmay etkileyen sosyo-ekonomik faktrler nelerdir?
SIRA SZDE SIRA SZDE
DNE LM Siyasal davrann veya bir eylemin meydana gelmesinde evresel faktrlerin yannda psikolojik faktrlerin de etkisi bulunmaktadr. Bir eylem ve davran olarak siyasal katlmada bireyin tad etkinlik ve girikenlik duygusu katlmay S genelde O R U uyarc ynde, yabanclama duygusu ise uzaklatrc, katlmay azaltc ynde etki etmektedir. Ayn nitelikteki sosyo-ekonomik etkenlerin bulunduu bir ortamda DKKAT bulunan bireylerin ayn siyasal katlmay gstermedikleri gzlenmektedir. Sosyoekonomik etkenleri evresel faktrler olarak dnrsek bu faktrlerin btn biSIRA SZDE reylerde ayn etkiyi yarattklar sylenemez. Zira eylem ve davrann gereklemesinde evresel etkenlerin yannda psikolojik faktrlerin de belirleyici bir rol vardr. Etkinlik duygusu bireyin kendi eylem ve davranlaryla evresini deitirebileceine, olup bitenlere etkide bulunabileceine, gelimeleri AMALARIMIZ denetleyebileceine, kendi geleceini kendisinin davranlaryla oluturabileceine inanmasdr. Byle bir inanca sahip olan bireylerin siyasal hayata daha kolay katlabildikleri, her trl K T A P gelimelerle yakndan ilgilendikleri ve siyaset srecinde yer almaktan kanmadklar gzlenmektedir. Siyasal bakmdan kendini etkin gren bireyler, her trl siyasal gelimelere aktif ekilde katlmakta ve siyasal otoritelerin kararlarn etkilemeTELEVZYON ye almaktadrlar. Etkinlik duygusunun yannda teebbs ruhu ve duygusu da siyasal katlmada nemlidir. Baz bireyler dierlerine gre daha mteebbis ve aktif zelliklere sahipken kimisi tam tersine daha ie kapal ve ekingendirler. Bunlar mte N T ierisinden ERNET ebbis bir ruha sahip olanlarn siyasal hayata daha ok katldklar, katlma eilimine sahip olduklar, risk yklendikleri ve katlmadan ekinmedikleri gzlenmektedir. Hem etkinlik hem de teebbs duygusu siyasal katlmann lehinde bir eilimin olumasna katkda bulunurken yabanclama tersi bir durum yaratmaktadr. Ken-
Psikolojik ve Bireysel Faktrler
DNELM S O R U Yabanclama, psikoloji, sosyoloji ve felsefe alannda kullanlan kiinin D kendisine, KKAT iinde yaad evresine, topluma, doaya ve baka insanlara kar duyduu SIRA SZDE yabanclk hissi olarak tanmlanabilir. Bat dillerindeki karl alienationdur. AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
110
Siyaset Bilimi
disine, iinde yaad evresine ve doaya kar yabanclaan bireyler iinde yaadklar siyasal sistemi, kendisi ile hibir ilikisi bulunmayan, kendisinin dnda ve ayr bir yap olarak grmektedirler. Kendi eylemleriyle sistemi etkileyebileceklerini dnmemekte ve ona kar ilgisizlemektedirler. Bu durum siyasal katlmann aleyhine bir sonu yaratmaktadr. Zira yabanclaan bireyler siyasete ve siyasal katlmaya kar duyarszlamakta ve ilgisizlemektedirler. Aslnda, siyaset karsnda ilgisiz durma, olumsuz anlamda bir siyasal katlma davran olmakla birlikte bu aktif ve olumlu bir katlma deil pasif bir katlma olmaktadr.
Ya
Ya ile siyasal katlma arasndaki ilikiler belli ya gruplarnn siyasal olaylar alglama ve yaanlan evrede olup biten siyasal gelimelere kar belli tepkiler gstermeleriyle ilgili gzkmektedir. Burada sz konusu olan bireyin biyolojik yandan ok yer ald belli ya grubu ve kuadr. Belli ya gruplarnn belli siyasal katlma eylemlerinde bulunmalar eiliminin daha ok olduu ampirik aratrmalarla da dorulanmtr. Mesela genlerin zaman ve enerji olarak belli siyasal eylemlere elverili olmalar, aile ve geim ykmll tamamalar, disiplinli ve kontroll almay gerektiren bir meslek sahibi olmamalar gsteri yry, boykot, grev, seim kampanyalarnda grev alma, protesto eylemlerinde bulunma gibi siyasal davranlar gstermelerine imkn vermektedir. Bu eylemler iin hem zamanlar hem de enerjileri vardr. Oysa zaman ve enerji asndan daha snrl imknlar bulunan orta ya veya yetikinler iin gsteri yryne katlma, partilerin kampanyalarnda aktif grev alma, boykot ve grevlerde bulunma daha zordur. Bunlarn aile geindirme, meslein gereklerini yerine getirme gibi sorumluluklar bulunduundan bu siyasal kaynaklar siyasal eylemlerde snrlandrc etkide bulunmaktadr.
Cinsiyet
Bireyin siyasal katlma eylemleri zerinde etkili olan bir baka deiken cinsiyettir. Btn toplumlarda cinsiyetten kaynaklanan bir rol farkllamas bulunmaktadr ve bu durum siyasal davranlara da yansmaktadr. Cinsler arasndaki rol farkllamasnn erkeklerde siyasal katlmann alann geniletirken kadnlarda daraltmakta olduu gzlenmektedir. Hukuk asndan byle bir farkllama olmasa bile sosyolojik bakmdan bir gereklik tekil etmektedir. Erkee ev d roller yklenirken kadnlara aile ii ve eve ynelik roller verilmektedir. Siyasal eylemlerde bulunabilme asndan erkein sosyo-ekonomik donanm ile kadnn donanm arasnda nemli farkllklarn bulunmas da kadnlarn aleyhine bir durum oluturmaktadr. Ev ve aile ii rollerle yetinen bir kadnn siyasal hayata aktif olarak katlmas beklenemez. lkelerin parlamentolarna bakldnda kadn yelerle erkek yeler arasndaki farkl dalm bunu btn plaklyla ortaya koymaya yetmektedir. Kadnlarn erkeklere gre siyasal hayata daha az katlmalar, sadece ekonomik ve sosyal bakmdan az gelimi toplumlarda deil gelimi lkelerde de sz konusudur. Kadnlarn seme ve seilme hakkn kazanmalar daha ge gereklemitir. Genel oy ilkesinin kabul ve yaygnlamasyla kadnlarn da siyasal hayata oy yoluyla katlmalar mmkn olmutur. Siyasetin genellikle erkeklere zg bir ura alan olarak grlmesi, kadnlarn eitim dzeyinin erkeklere gre daha dk olmas, ev dnda geirdikleri zamann snrl oluu, faal olarak alan kadnlarn erkeklere gre daha az oluu, ou yerde kadnn kocasna baml durumda olmas gibi nedenlerle kadnlar siyasal hayatta snrl rol oynamakta ve siyasette ikincil konumda bulunmaktadrlar.
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
111
Cinsiyetin siyasal katlmadaki rol konusunda Taner Tatarn (1997). K Cinsiyet T A P Faktrnn Siyasi Katlma Etkisi Dn ve Bugnyle Toplum ve Ekonomi, say: 10, adl makaleyi ve kadnlarn siyasal hayatta ikincil konumda bulunmalaryla ilgili olarak da Zekiye Demir, (2002). Siyasal Partilerin Kadn Politikalar ve Kadnlarn Tutumlar Sakarya T E L(Adapazar: EVZYON niversitesi Sosyal Bilimler Enstits adl yaynlanmam doktora tezini inceleyebilirsiniz.
K T A P
TELEVZYON
N T E R N E T ilikin huBtn bunlarn yannda toplumun siyasal yaps ile sistemin ileyiine kuksal faktrler de siyasal katlma ve tercihleri etkilemektedir. Btn siyasal rejimlerde siyasal srelerin ileyii ve vatandalarn bu srece katlmalar belli kurallara ve normlara balanmtr. Hibir toplumda siyasal sreler geliigzel ve normatif dzenlemeler olmakszn ilemez. Bata anayasa olmak zere temel yasalar siyasete belli snrlar izmektedir. Vatandalarn siyasal srece nasl katlacaklar, ne gibi sorumluluk ve haklara sahip olduklar, siyasal haklarn kullanrlarken hangi normlara uymalar gerektii gibi hususlar yasalarca dzenlenmitir. Oy verme, seme ve seilme hakk belli standartlara balanmtr. Tarihsel olarak oy verme hakk giderek genilemi olmakla birlikte yine de belli kstlamalar sz konusudur. Mesela silah altnda bulunan erlerin oy kullanmalar sz konusu deildir. Belli sular ilemi ve eitli cezalar alm olanlar seilebilme hakkn kaybedebilmektedir. Siyasal sistemin demokrasi veya totaliter bir rejim olmas durumunda siyasal katlma farkl anlam kazanmaktadr. Vatandalarn kendi hr iradeleriyle toplumun ynetimine katlmalar anlayna dayal demokrasilerde bile siyasal katlmann nne konulmu bir ok engel ve snr bulunmaktadr. Siyasal sistemin karmaklamas ve sorunlarn zm iin profesyonelliin ne gemesi de demokrasilerde bir teknokrasi sorununu gndeme getirmektedir ki bu gelimelerin her biri siyasal tercih ve katlma eylemleri zerinde snrlandrc bir rol oynayabilmektedir. Totaliter sistemlerde siyasal katlmann hem anlam hem de ileyii nemli farkllklar gstermektedir. Her ne kadar totaliter sistemler de kendilerini demokrasi olarak sunsalar ve halka dayandn savunsalar da bunun fazla bir nemi olmadn biliyoruz. Totaliter sistemlerde siyasal katlma bireysel dzeyde deil toplumsal dzeyde kitlelerin mobilize edilmesinin bir arac olarak ortaya kmaktadr. Toplum yelerinin kullandklar bir hak ve siyasal hayatta aktif rol oynayabilecekleri bir kanal deil iktidardakilerin toplumu harekete geirmek, belli alanlara yneltmek ve mobilize etmek iin ba vurduklar bir yol olarak grlmektedir. Resm ideolojiyi toplum katlarnda yaymak ve ideolojiye destek salamak amacna ynelik olarak iktidar elinde tutanlarca gdml olarak ynlendirilen siyasal katlma eylemleri hr ve zerk ekilde gereklememektedir. Totaliter sistemlerdeki siyasal katlma daha ok baml veya gdml katlma biiminde gereklemektedir. Bu sistemlerde vatandalarn oy verme eylemleri, alternatifler arasndan en uygunun seilmesi deil iktidardakiler tarafndan nlerine konulmu olann onaylanmas eklinde gereklemektedir. Dolaysyla vatandalarn hr bir ortamda siyasal tercihlerde bulunmalar, tercihlerini aklayabilmeleri, tercihleri dorultusunda hkmetleri etkileyebilmeleri sz konusu deildir. rgtlenme, toplu gsteri ve yry, ifade zgrl ve benzeri temel haklarn kullanlmasyla ilgili dzenlemeler de siyasal katlmay etkileyebilmektedir. Baz toplumlarda din, etnik, blgesel, snfsal temelli rgtlenmelere izin verilmemekte, kimi rgtlenmeler nceden izne tabi tutulmakta veya baz teminatlar gerekli klmaktadr.
Siyasal ve Hukuksal Faktrler
NTERNET
Teknokrasi, teknisyenlerin ve uzmanlarn belirleyici rol oynadklar sistem olarak tanmlanabilir. Teknokraside her trl teknik ve uzmanlk bilgisine sahip brokratlar, seilmi kiilerin nne geerek halktan almadklar bir gc, sahip olduklar teknik bilgiye dayal olarak kullanmaktadrlar. Bu durum ynetme yetkisini halka ve halkn temsicilerine veren demokrasi ile ciddi bir eliki oluturmaktadr.
112
Siyaset Bilimi
Sistemin ileyiine ilikin hususlar da siyasal katlmada etkili faktrlerdir. Demokratik sistem iki partili veya ok partili olabilir. Seim sisteminin ounluk veya nispi temsil olmas, bunlarn uygulamasnn farkll, iki turlu veya tek turlu olmas, barajl veya barajsz uygulanmas gibi durumlar vatandalarn siyasal katlma eylemleri zerinde bazen geniletici bazen de daraltc etkide bulunabilir. Mesela nispi temsil sistemi ok partililie ve her bir partinin ald oy orannda parlamentoda temsil edilmesine imkn verirken bunun ulusal veya blgesel dzeyde bir barajla uygulanmas siyasal tercih ve katlmada daraltc bir etkiye yol amaktadr. Bu erevede ilave edilmesi gereken bir baka faktr de siyasal liderlik konusudur. Siyasal liderlerin kiilikleri ve kiisel zellikleri de siyasal katlma eylemleri zerinde etkide bulunabilir. Baz liderlerin toplum kesimlerini mobilize etmede byk baar gsterdikleri, toplumla daha iyi diyalog kurduklar ve toplumun katlmn salama ynnde byk baar gsterdikleri gzlenmektedir. Etkin, karizmaya sahip, hitabet gc yksek, gen ve gven telkin edici liderler toplumu harekete geirmekte ve bireylerin siyasal hayata aktif ekilde katlmalarnda olumlu rol oynamaktadrlar.
113
zet
A M A
Siyaset olgusunu ve siyasal hayat olgusunu aklamak. Toplumsal hayatn en nemli blmn gerektiinde g ve cebir kullanmaya dayal ilikilerin ve srelerin cereyan ettii siyasal ilikiler oluturmaktadr. Siyasal ilikiler ve srelerin oluturduu toplumsal hayatn siyasal boyutunda belli roller ve sorumluluklar stlenen aktrlerin bulunmas sz konusudur. Her trl toplum yapsnda mevcut toplumsal artlara gre ekillenen siyasal ilikilerin ve srelerin oluturduu siyasal hayat, bu ilikiler ve kendisine vcut veren aktrlerle bir yap kazanmaktadr. Siyasetin en etkin aktr olarak birey ve toplumsal birliklerin belirli rolleri oynayabilmeleri iin baz temel artlarn ve kabullerin varl gereklidir. ster demokratik ister demokrasi d bir yap sz konusu olsun aktrlerin belli rolleri stlenmeleri ve kendilerinden beklenilen ilevleri yerine getirmeleri bir zorunluluktur. Toplumun varln koruyabilmesi ve srdrmesi iin siyasetin belli ekilde rgtlenmesi ve belli ilevler grmesi gerekir. Toplumun varln gven iinde srdrmesi belirli kararlarn alnmasn, alnan kararlarn uygulanmasn, ortaya kacak anlamazlklarn zmlenmesini, mevcut siyasal deer ve rollerin yeni nesillere aktarlmasn, toplumsal taleplerin zlmesini gndeme getirmektedir. Bu tr faaliyetler, siyasal yapnn niteliinden bamsz olarak siyasal hayatn en yaln biimini oluturmaktadr. Bir sre olarak ileyen bu ilikiler yumanda birey ve toplumsal birlikler, birer aktif aktr olarak rol oynamaktadr. Btn mesele birey ve toplumsal birliklerin siyasal hayata ne kadar aktif olarak katlabildikleri ve aktif rol oynayabildikleridir.
A M A
Bireylerin siyasal hayata katlmalar ve kendilerinden beklenen rolleri oynayabilmeleri iin siyasal toplumsallama srecinin nemini ve bu srete etkili olan yaplarn neler olduunu anlatmak. Bireylerin ve toplumsal birliklerin siyasal hayata aktif olarak katlmalar ve birer aktr olarak belirli roller oynamalar baz ncllerin gereklemesine baldr. inde yaanan siyasal toplumdan gelen etkilere kar bireyin belirli tepkiler vermesi, yani belli trde siyasal davranlar gstermesi iin ncelikle bireylerin belli bir siyasal toplumsallama srecinden gemeleri gerekiyor. Bilindii gibi bireyler, doduklarnda iinde yaadklar siyasal toplumun deer, norm ve kurallarndan habersizdirler; mevcut deerleri, normlar, inanlar, kurumlar ve kltr renmeleri siyasal toplumsallama sreciyle mmkndr. Beikten mezara kadar devam eden bu toplumsallama srecinde bireyler, toplumun ve siyasal hayatn uyumlu birer bireyi hline gelirler, siyasal benlik kazanrlar. Bylece belli siyasal rolleri oynamaya, siyasal ilikiler kurmaya, siyasal srete belli eylemlerde bulunmaya hazr hle gelirler ki bu nitelikleri kazanm bireylere ksaca siyasal insan diyoruz. Toplumsallama sreciyle siyasal benlik kazanan bireylerin siyasal uyaranlara kar belli tepkiler vermeleri, siyasal davran ve eylemlerde bulunmalar karmak bir ilikiler sisteminin sonucudur. Kimisinde kiilik nitelikleri ne karken kimisinde evresel faktrler daha etkin olmaktadr. Siyasal toplumsallama srecinde aile, arkada grubu, ikincil gruplar, siyasal/toplumsal birlikler, haberleme aralar gibi kurumlarn belli rolleri ve etkileri vardr. Bireylerin siyasal hayata aktif birer aktr olarak katlmalarnda siyaset olgusunun alglanma biimi belirleyici rol oynamaktadr. ncelikle siyasetin dnyevi bir faaliyet olarak kabul edilmesi, geleceklerini dorudan ve dolayl olarak belirleyen bir alan olarak deerlendirilmesi, bireysel abalarn siyaseti etkileyebilme zellii tadna inanlmas gerekir. nsan tabiat zerinde temellenen siyasetin insan psikolojisinde mevcut varln koruma ve gvenlik iinde yaama ihtiyac, daha iyi yaama arzusu, zt duygulara sahip olmas, iktidar peinde komas ve hrriyet iinde yaamay srdrmek istemesi gibi eilimlerden etkilendii kabul edilmektedir.
114
Siyaset Bilimi
AM A
Bireyin siyasal aktr haline gelmesi srecini, ilgili kavramlar ve siyasal toplumsallamay aklamak. Siyasal toplumsallama ile siyasal benlik kazanan ve siyasal insan hline gelen bireyler sistem iinde belirli siyasal roller oynamaya hazr hle gelirler. Bireylerin, siyasal srece katlarak iktidarlar etkilemeye, kendi istekleri dorultusunda karar almaya ynelik gsterdikleri siyasal davran ve eylemler, ksaca siyasal katlma kavramyla ifade edilmektedir. Ulusal ve yerel dzeydeki siyasal yneticilerin belirlenmesi, yneticilerin kendi istek ve arzular dorultusunda karar almalarn salamak siyasal katlmann temel amacdr. Herkes doal olarak iktidarlarn kendi istekleri dorultusunda karar almasn arzu eder. Bunun salanmas iin belli trde faaliyetlerin gsterilmesi gerekir ki bu cmleden olan eylemleri siyasal katlma erevesinde anlatlmaktadr. Temelde bir eylem ve davran olan siyasal katlma, hkmetin ve iktidar odaklarnn her trl kararlarn etkilemeye ynelik davranlar iermektedir.
AM A
Siyasal katlma biimlerini ve onu etkileyen faktrleri sralamak. Herhangi bir siyasal toplumda herkesin ayn trde ve younlukta siyasal katlma davran gsterecei beklenemez. Oy verme davranndan miting ve gsteri yryne, basn organlarndan siyasal nitelikli haberleri takip etmekten sivil toplum rgtlerinde aktif grev almaya, seimlerde adaylara parasal yardm yapmaktan siyasal pozisyonlara aday olmaya, parti rgtlerinde aktif grev almaktan siyasal tartmalara katlmaya kadar pek ok eit siyasal katlma davranndan sz edilebilir. Siyasal hayata kar ilgisizlikten iktidarda belirli bir pozisyonu paylamaya kadar farkl dzeyde siyasal katlma davran da mmkndr. Bu bakmdan siyasal katlma erevesinde gsterilen siyasal eylemin tr ve niteliine baklarak farkl tasnifler yaplabilir; gsterilen siyasal eylemin younluk ve zorluk derecesine gre siyasal katlma davran izleyici faaliyetleri, gei faaliyetleri ve gladyatr faaliyetler eklinde tasnif edilebilecei gibi olaan ve olaand faaliyetler eklinde de tasnif edilebilir. Siyasal sistemin belirlemi olduu kurallara ve normlara uygun olan siyasal katlma davranlar olaan, bu normlara ve kurallara uygun olmayanlar ise olaand eklinde snflandrlmaktadr. Demokratik toplumlarda bireylerin siyasal hayata katlma ve iktidar etkileme kanallar olduka geni olduundan olaand yntemlere bavurma ihtiyac ortaya kmazken olaan katlma kanallarnn snrl olduu toplumlarda olaand yntemlere daha ska bavurulmaktadr. Demokrasinin kalitesi, biraz da olaan siyasal katlma kanallarnn mmkn olduu kadar geni olmasyla ilgili olmaktadr. Herhangi bir toplumda bireylerin bir davran ve eylem olarak gsterecekleri siyasal katlma eylemleri birbirinden farkl ekillerde gereklemektedir. Bu farkl gereklemede sosyo-ekonomik faktrler, psikolojik zellikler, gelir dzeyi, eitim seviyesi, ya, cinsiyet, kiilik yapsnn yan sra siyasal ve hukuksal faktrler de etkili olmaktadr. Sistemin nitelii, hukuksal yaps, seim sistemi gibi unsurlarn da kiinin siyasal katlma tercihlerinde belirli etkileri bulunmaktadr.
115
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi olaan siyasal katlma biimlerinden biri deildir? a. Seimlerde oy kullanmak b. Siyasilere mektup yazmak c. Siyasi toplantlara katlmak d. Milletvekilleriyle grmeler yapmak e. Vergi vermeyi reddetmek 2. Bir bireyin dier bireylerin tutum ve davranlarn kendi istedii yne ve amaca yneltebilmede rol oynayan gelir, servet, tecrbe, bilgi, igal edilen toplumsal pozisyon, hitabet gc, fiziki gzellik, cinsiyet, ya, mensubu bulunulan aile, belirli bir dinin veya mezhebin yesi olmak gibi faktrlere ne ad verilir? a. Siyasal kaynak b. Sosyo-ekonomik etkenler c. Psikolojik etkenler d. Siyasal gler e. Kiisel zellikler 3. Aadakilerden hangisi siyasal katlma eylemini etkileyen bir faktr deildir? a. Cinsiyet b. Ekonomik refah c. Hukuksal yap d. Yaanlan mekan e. Corafi yap 4. Aadakilerden hangisi L. Milbraytn siyasal eylem ve davranlarn younluuna gre yapt l ayrma gre bir siyasal toplant veya gsteriye katlmak, siyasal bir liderle iliki kurmak, bir partiye yahut adaya para yardm yapmak, brokratlarla temas kurmak gibi faaliyetlerde bulunanlarn gsterdikleri siyasal katlma eylemlerini ifade etmektedir? a. zleyici faaliyetleri b. Gladyatr faaliyetler c. Siyasal davranlar d. Gei faaliyetleri e. Toplumsallama faaliyetleri 5. Aadaki ifadelerden hangisi doru deildir? a. Bireyin yabanclama duygusu iinde bulunmas siyasal katlmaya kar ilgisiz olmasna yol aar. b. Yala siyasal katlma arasnda anlaml bir ilikinin olduu gzlenmektedir. c. Kent ve metropollerde yaayanlar kylerde yaayanlara nispetle daha youn ekilde siyasal katlma eylemleri gsterirler. d. Demokratik lkelerde olaan siyasal katlma kanallar genitir ve nnde engeller bulunmamaktadr. e. Kadnlar her lkede erkeklere gre daha aktif ekilde siyasal katlma davranlar gsterirler. 6. Aadaki cmlelerden hangisi doru deildir? a. D dnyadan gelen etkilere kar, bireyler uyma veya uymama eklinde davran gsterirler. b. Uyma davran itaat, zdeleme veya benimseme eklinde gerekleir. c. Uymama davrannda ters tepki yahut bamszlk gds etkili olur. d. taat davrannn temelinde cezalandrlmak yahut dllendirilmek gds etkili rol oynar. e. zdeleme eklindeki davrann temelinde doru bilinen eyi yapmak isteme gds rol oynar. 7. Bireylerin siyasi otoritelerin kararlarn etkilemek amacyla gsterdikleri ve bizzat kendileri tarafndan tasarlanm olan her trl eylem ve davranlar hangi kavramla ifade edilir? a. zerk katlm b. Olaan katlm c. Mobilize katlm d. Gladyatr faaliyetler e. Olaand katlm
116
Siyaset Bilimi
8. Bir toplumda bireylerin siyasal hayata katlabilmeleri iin aadakilerden hangisinin olmasna gerek yoktur? a. Siyasi iktidarn ald kararlarn bireylerin geleceklerini etkileyeceine inanmalar gerekir. b. Bireylerin siyasal katlma yoluyla iktidarn kararlarn etkileyebileceklerine inanmalar gerekir. c. Bireylerin belli ekonomik refah seviyesine sahip olmalar gerekir. d. Siyasal faaliyetlerin dnyevi bir faaliyet alan olarak tannmas gerekir. e. Hukuksal yapnn siyasal katlmaya imkan vermesi gerekir. 9. TSADn Siyasi partiler ve Seim Sistemleri aratrmasnda elde edilen bulgular aadaki ifadelerden hangisini dorulamaktadr? a. Dzenli oy verme davran ile gelir ve eitim faktrlerinin niteledii sosyo-ekonomik dzey arasnda ters orant vardr. b. Medya araclyla siyasal tartmalar takip etme eilimi, sosyo-ekonomik dzey arttka gerilemektedir. c. Yerel sorunlarn tartld siyasal toplantlara katlma ile sosyo-ekonomik dzey arasnda dorusal bir iliki bulunmaktadr. d. Siyasal partilerde aktif olarak grev alma ile sosyo-ekonomik dzey arasnda dorusal bir iliki olup dzey ykseldike partilerde grev alma eilimi de artmaktadr. e. Sivil toplum kurulularnn faaliyetlerine katlma eilimi, sosyo-ekonomik dzey arttka ykselmektedir. 10. Siyasal rejim tarafndan konulmu kurallara uygun olmayan ve onlara kar kmak amacyla gsterilen siyasal eylem ve davranlara, siyasal katlma asndan ne ad verilir? a. Olaan siyasal katlma b. Protesto hareketi c. Olaand siyasal katlma d. zleyici faaliyeti e. Oy verme davran
117
Yaamn inden
Siyasal Katlm ve Cinsiyet Hibir zaman Seimde oy vermek (1999 seimlerinden sonra oy 3.5 kullanma yana erimi deneklere sorulmamtr.) TV-radyo-gazete izleyerek siyaset hakknda bilgi ve 16.0 fikir edinmek Siyaset tartmak, farkl grlerden kiileri ikna 70.9 etmeye almak Mahallenin, kyn, ilenin sorunlarnn tartld 77.7 toplantlara katlmak mza kampanyalarna katlmak, bavuru ve dileke 80.7 hakkn kullanmak Seimler ncesinde belirli bir parti iin gnll olarak 88.8 almak Miting, toplant, gsteri yry gibi toplu 86.7 faaliyetlere katlarak sesini duyurmak Sivil toplum kurulularnn faaliyetlerine katlarak 92.7 Meclis dnda siyaset alanlar oluturmaya almak Siyasi partiler bnyesinde aktif politika yapmak N 93.2 1189 Kadn Her zaman 91.5 39.9 5.4 5.0 3.9 2.9 1.9 0.8 1.2 Sklk ort. 3.84 (N=1071) 2.94 1.50 1.39 1.34 1.2 1.21 1.11 1.11 Hibir zaman 4.7 9.0 46.0 48.3 63.3 68.6 67.1 77.8 79.5 1233 Erkek Her zaman 85.7 61.4 18.4 20.9 8.5 12.7 9.3 5.3 6.6 Sklk ort. 3.74 (N=1144) 3.36 2.11 2.11 1.67 1.67 1.63 1.42 1.40
TSAD'n yapm olduu aratrmadan alnan yukardaki tablo Trkiye'de toplumsal cinsiyet ile siyasal katlma arasndaki ilikiye dair arpc veriler sunmaktadr. Tablodan hareketle ulaabileceimiz sonulardan biri seimlere dzenli olarak katlma orannn kadnlar arasnda erkeklerden istatistiksel bakmdan anlaml lde daha yksek olduudur. Buna karlk, br btn etkinlik biimlerinin erkek semenlerce gerekletirilme skl kadnlardan anlaml lde daha yksektir. Erkekler arasnda, "bavuru ve dileke hakkn kullanma", "seimler ncesinde belirli bir parti iin gnll alma" ve "miting vb. toplu faaliyetlere katlma" etkinliklerinin ortalama skl arasnda istatistiksel bakmdan anlaml bir farkllk yoktur. Buna karlk, kadnlarn yerel sorunlarn tartld toplantlara katlma skl, siyasal tartmaya katlma sklnn anlaml lde gerisine dmekte ve dileke hakkn kullanma sklyla istatistiksel bakmdan farksz hale gelmektedir. Kaynak: Seim Sistemi ve Siyasi Partiler Aratrmas. (2011). Cilt II, Ana Rapor, stanbul: TSAD.
118
Siyaset Bilimi
Okuma Paras
Gl Demokrasi: Katlmc Tarzda Siyaset Demokrasinin gelecei gl demokrasiye kolektivist olmayan bir cemaat biiminin, konformist olmayan bir kamusal akl yrtme biiminin ve modern toplumla badaan bir yurtta kurumlar toplamnn yeniden canlanmasna baldr. Gl demokrasi katlmc tarzda siyasetle tanmlanr: Tam anlamyla, yurttalar adna temsili ynetimden ziyade yurttalarn z ynetimidir. Burada etkin yurttalar, ille de her dzeyde ve her durumda deil, fakat yeterince sk olarak ve bilhassa temel siyasetlere karar verilirken ve nemli bir g konumlanrken, kendi kendilerini ynetirler. z ynetim, gndem oluturma, tartma, yasama ve siyaset yapma (ortak alma biiminde) srelerine yurttalarn devaml katlmn kolaylatrmak iin oluturulmu kurumlar yoluyla hayata geirilir. Gl demokrasi bireylerin kendi kendilerini ynetme kapasitelerine sonsuz gven duymaz, fakat Machiavelli ile birlikte okluun genellikle prensler kadar hatta onlardan daha zeki olacan ve Teodor Roosevelt'le birlikte de [sradan insanlarn ounluunun gnden gne daha kk bir insan topluluunun onlar ynetmeye alrken yaptndan ok daha az hata yapacan] iddia eder. Siyasal durumun amazlarna kar bir tepki olarak dnldnde gl demokrasiye aadaki formel tanm verilebilir: Katlmc tarzdaki gl demokrasi bamsz bir temelin yokluunda atmay, srekli kendi en yakn yasalarn oluturma sreci ve baml zel bireyleri zgr yurttalara ve ksmi ve zel karlar da kamusal iyilere dntrebilen siyasal bir cemaatin yaratlmas yoluyla zer. Demokrasinin bu gl formlasyonundaki can alc terimler eylemlilik, sre, kendi yasalarn oluturma, yaratma ve dntrmedir. Kaynak: Barber, B. (1995). Gl Demokrasi Yeni Bir a in Katlmc Siyaset, ev. Mehmet Beiki, stanbul: Ayrnt Yaynevi.
Kendizi Snayalm Yant Anahtar

1. e Yantnz yanl ise Olaan ve Olaand Siyasal Katlma Biimleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Siyasal Katlmay Etkileyen Faktrler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Siyasal Katlmay Etkileyen Faktrler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Eylemin Younluk ve Zorluk Derecesine Gre Siyasal Katlma Biimleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Siyasal Katlmay Etkileyen Faktrler ve Psikolojik ve Bireysel Faktler konularn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Bireyin Siyasal Aktr Hline Gelmesi Sreci: Siyasal Toplumsallama konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Bireyin Siyasal Hayata Katlmas ve Bir Eylem Olarak Siyasal Katlma konularn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Bireyi Siyasete Ynelten Temel Faktrler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Siyasal Katlmay Etkileyen Faktrler ile Sosyo-Ekonomik Faktler konularn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Siyasal Katlma Biimleri ve Olaan ve Olaand Siyasal Katlma konularn yeniden gzden geiriniz.
2. a 3. e 4. d
5. e
6. e
7. a
8. c
9. b
10. c
119

Sra Sizde 1 Bir toplum iin siyasal hayattan bahsedildiinde, genellikle, toplumun varln devam ettirebilmesi amacna ynelik olarak zor kullanm yetkisine sahip gcn rgtl faaliyetleri balamnda karar almas, alnan karalar uygulamas, topluma benimsetmesi, toplumun bu kararlar etkilemesi, kararlarn uygulanmasnda meydana kan uyumazlklar zmlemesi, kararlar kimin alacann belirlenmesi, siyasal rollerin ve deerlerin yeni kuaklara benimsetilmesi, bulunduu i ve d evresinden gelen istek ve basklara gre yeniden rgtlermesi gibi bir dizi eylem ve davrana iaret edilmektedir. Sra Sizde 2 Macera peinde koan, tatmin olmaz ihtiraslara sahip ve iktidarlarnn snrn izemeyen siyasal liderlerin kendi toplumlarn ve dnyay nasl atee verdiklerinin ok sayda rnei vardr. 20. yzylda yaanan iki dnya savann milyonlarca insann lm ve mamur lkelerin tarmar olmalarna mal olduu biliniyor. Hitlerin tm Avrupay egemenlii altna alma istei sadece lkesinin yklmasna deil Avrupann byk faturalar demesine yol amtr. Mussolininin Eski Roma mparatorluunu diriltme hayaliyle giritii saldrganln sonunda byk ykmlar yaanmtr. Souk Sava yllarndan sonra Irak Lideri Saddam Hseyinin Kuveyte ve rana ynelik saldrlar lkesinin igal altna girmesine ve byk bir ykm yaamasna yol amtr. Yine Yugoslavya lideri S. Miloseviin de Byk Yugoslavya iin giritii etnik temizlik ve saldrlar lkesine ve insanla byk faturalar detmitir. Ayn ekilde daha yakn zamanda M. Kaddafinin iktidara olan tutkusu ve deta tm dnyann karsnda olmasna ramen giritii diren ve kendisine kar ayaklananlara kar uygulad acmasz ykm politikas lkesinin ykmyla sonulanmtr. Bu muhteris ve macerac liderler, giritikleri akl almaz politikalar sonunda hayatlarn kaybetmekle kalmam lkelerinin ykmna da yol amlardr. Bir yandan gvenlik ve hrriyet iinde yaama, refah dzeyini artrma, halkna daha iyi artlarda hayat yaatma arzusu duyan siyasal liderler, zaman zaman ihtirasla belli maceralar peinde komakta ve hem kendilerinin hem de toplumlarnn mahvna sebep olmaktadrlar. nsan psikolojisi zt duygulara sahip bir yapdadr. Sra Sizde 3 Doumla balayp hayatn sonuna kadar devam eden siyasal toplumsallama srecinde pekok faktr etkilidir. rnein aile, arkada gruplar meslek kurulular, okul ve dernek benzeri ikincil gruplar, dernekler ve rgtler ile haberleme aralar siyasal toplumsallama srecinde etkili faktrlerdir. Sra Sizde 4 R. Dahla gre, siyasal katlmann ilgi, nemseme, bilgi ve eylem olmak zere birbirini takip eden drt farkl dzeyi vardr. Bir davrann meydana gelmesi iin bireyin nce o konuya ilgi duymas, onu nemsemesi, konu hakknda belli bir bilgi dzeyine sahip olmas ve en nihayetinde de eyleme gemesi gerekir. Sra Sizde 5 Siyasi iktidar etkilemek ve arzulanan dorultuda karar almasn salamak iin eitli eylem ve davranlarn gsterildii gzlenmektedir. Siyasal katlma olarak ifade edilen bu trden eylem ve davranlarn en iyi bilineni seimlerde oy vermektir. Ancak oy verme davran dnda da iktidar etkilemeye ynelik pek ok eylem ve davran gsterilmektedir. Bunlardan bar olan ve mevcut hukuki ve siyasi sistemin meru olarak grd trde eylemler olduu gibi meru kabul edilmeyen ve hukuki olarak yasaklanm bulunan trde eylem ve davranlar da vardr. Olaan ve olaand olarak snflandrlan bu davranlar asndan evremizdeki insanlara baktmzda medya organlarndan siyasi nitelikte haberleri ve gelimeleri takip etmek, yerel sorunlarla ilgilenmek iin eitli sivil toplum rgtlerinde grev almak, siyasal parti rgtnn eitli dzeylerinde grev stlenmek, parti yesi veya yneticisi olmak, sorunlar mektup, e-mail, faks, vb. aralarla yetkililere aktarmak, siyasi yetkililerle sorunlar eitli dzeylerde tartmak, miting ve gsterilere katlmak gibi meru ve olaan trde pek ok davrann eitli dzeylerde tercih edildiini, insanlarn farkl ekillerde bu trden eylem ve davranlar gsterdiklerini gryoruz. Herkesin ayn trden eylemlere itibar ettii sylenemez. Kimisi sadece seimde sanda gidip oy vermekle yetinirken kimisi sivil toplum rgtlerinde aktif ekilde grev almaktadr; kimisi siyasal hayata ok mesafeli yaklarken kimisi siyasilerle mmkn olduunca yakn iliki kurmaya ve diyalou gelitirmeye ynelmektedir. Kimisi miting ve gsterilere katlmaktan ekinirken kimisi sadece med-
120
Siyaset Bilimi
yadan siyasal gelimeleri takip etmekle yetinmektedir. Bu olaan katlma biimlerinin yannda hukuki ve siyasi sistemin yasaklad, meru grmedii trde farkl eylemlere bavuranlarn da olduu grlmektedir. Mesela 21 Mart tarihinde kutlanmas gereken Nevruz Bayramnn yasaklanmasna ramen 18 Mart tarihinde kutlanmas ve kutlama srasnda kamu mallarna zarar verecek ekilde eylemlere ynelinmesi, yasaklanan yerde gsteri yaplmas, mitinglerde yasaklanan poster ve flamalarn almas, iddete bavurulmas, banka ve maazalarn tahrip edilmesi, terr ve anari karlmas gibi eylem ve davranlarda bulunmak olaand siyasal katlma erevesinde mtalaa edilecek trde davranlardr. Terrle kar karya bulunan lkelerde, demokratik kanallarn iyice daraltld toplumlarda bu tr olaand yntemler daha ok ne kmaktadr. Olaan siyasal katlma yntemlerinin mmkn olduu kadar geniletilmesi, olaand niteliktekilerin de azaltlmas arzulanan trde bir tablo oluturur. Sra Sizde 6 Gelir, Eitim ve meslek siyasal katlmay etkileyen temel sosyo-ekonomik faktrlerdir. Bireylerin gelir durumlar dzeldike siyasal katlma oranlarnn da dorusal olarak artaca ne srlmtr. Benzer bir biimde eitim dzeyi yksek ise siyasal katlma da sklaacaktr. Meslek de siyasal katlma zerinde olduka etkilidir. Baz meslek dallarnda alan insanlarn siyasal katlma oranlar yksekken, dier baz meslek dallarnda alanlarn siyasal katlma sklklarnn dk olduu tespit edilmitir. Alkan, T. (1979). Siyasal Toplumsallama. Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar. Aristoteles. (1983). Politika. ev. Mete Tunay, stanbul: Remzi Kitabevi. Barbar, B. (1995). Gl Demokrasi Yeni Bir a in Katlmc Siyaset. ev. M. Beiki, stanbul: Ayrnt Yaynlar. Bingham, G., Powell, J. R. (1990). ada Demokrasiler/Katlma stikrar ve iddet. ev. Mehmet TURHAN, Ankara: S Yaynlar. am, E. (1987). Siyaset Bilimine Giri. stanbul: Der Yaynlar. Dahl, R. A. (1991). Modern Political Analysis. Fifth Edition, New Jersey: Prentice-Hall International Editions. Dahl, R. A. (2001). Demokrasi zerine. ev. Betl Kadolu, Ankara: Phoenix Yaynlar. Daver, B. (1993). Siyaset Bilimine Giri. Ankara: Siyasal Kitabevi Yaynlar. De Tocqueville, A. (1994). Amerikada Demokrasi. ev. hsan Sezal-Fato Dilber, Ankara: Yetkin Yaynlar. Demir, Z. (2002). Siyasal Partilerin Kadn Politikalar ve Kadnlarn Tutumlar. Yaynlanmam Doktora Tezi, Sakarya niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. Dursun, D. (1998). Afrika/Tarih/ Ktann Paylalmas ve Smrgecilik, TDV slam Ansiklopedisi. Cilt:1, stanbul: TDV Yaynlar. Dursun, D. (2011). Siyaset Bilimi. Istanbul: Beta Yaynlar. Duverger, M. (1984). Politikaya Giri. ev. Samih Tiryakiolu, stanbul: Varlk Yaynlar. Erylmaz, B. (2002). Brokrasi ve Siyaset: Brokratik Devletten Etkin Ynetime. stanbul: Alfa Yaynlar. Fedayi, C. (2011). Siyaset Bilimi. Ankara: Kadim Yaynlar. Girdner, E. J. (1996). People and Power/An Introduction to Politics. stanbul: Literatr Yaynlar. Huntington, S., Dominguez, J. I. (1975). Siyasal Gelime. ev. Ergun zbudun, Ankara: Siyasi limler Dernei Yaynlar. Hseyin, A. (1990). Ortadouda Devlet ve Terr. ev. Taha Cevdet, stanbul: Pnar Yaynlar. Katba, . (1977). nsan ve nsanlar/Sosyal Psikolojiye Giri. stanbul: Evrim Yaynevi.
121
Kalaycolu, E. (1983). Karlatrmal Siyasal Katlma/Siyasal Eylemin Kkenleri zerine Bir nceleme. stanbul: stanbul niversitesi Siyasal Bilimler Fakltesi Yaynlar. Kalaycolu, E. (1984). ada Siyasal Bilim/Teori Olgu ve Sreler. stanbul: Beta Basm Yaym Datm. Kapani, M. (2000). Politika Bilimine Giri. 12. Basm, Ankara: Bilgi Yaynevi. Lawson, K. (1993). The Human Polity/ A Comparative Introduktion to Political Science. Boston-Toronto: Houghton Mifflin Company. Morris, G. C. (1997). Montesquieu ve Siyasi Tecrbenin eitleri, Siyasi Dnce Tarihi. Ed. David Thomson, ev. Ali Yaar Aydoan ve dierleri, stanbul: ule Yaynlar. z, E. (1996). Otoriterizm ve Siyaset/Trkiyede Tek-Parti Rejimi ve Siyasal Katlma (1923-1945). Ankara: Yetkin Yaynlar. zbudun, E. (1976). Social Change and Political Participation in Turkey. Princeton-New Jersey: Princeton University Press. zcan, Z. (2000). Alev Alatl: Kadns bir topluma dnyoruz!, Karizma. Say: 3, Temmuz-AustosEyll. Platon (Eflatun). (2010). Devlet. ev. Selahattin Eybolu-M.Ali Cincoz, stanbul: Bankas Kltr Yaynlar. Prlot, M. (1972). Politika Bilimi. ev. Nihal nol, stanbul: Varlk Yaynlar. Tatar, T. 51997). Cinsiyet Faktrnn Siyasi Katlma Etkisi, Dn ve Bugnyle Toplum ve Ekonomi, Say:10. Turan, . (1987). Siyasal Demokrasi, Siyasal Katlma, Bask Gruplar ve Sendikalar. stanbul: Trkiye Belediye- Sendikas Eitim Yaynlar: 6.
Turan, . (ty). Siyasal Sistem ve Siyasal Davran. stanbul: Der Yaynlar. Trkkahraman, M. (2000). Trkiyede Siyasal Sosyalleme ve Siyasal Sembolizm. stanbul: Birey Yaynclk. TSAD. (2001). Seim Sistemi ve Siyasi Partiler Aratrmas. Cilt: 1, Temel Bulgular ve Sonular, stanbul: TSAD Yaynlar. TSAD. (2001). Seim Sistemi ve Siyasi Partiler Aratrmas. Cilt: II, Ana Rapor, stanbul. Vigor, P. H. (1997). Marks ve Modern Kapitalizm, Siyasi Dnce Tarihi. Ed. D. Thomson, stanbul: ule Yaynlar. Weber, M. (1998). Sosyoloji Yazlar. ev. Taha Parla, 2. Bask, stanbul: letiim Yaynlar. Yayla, A. (2005). Siyasi Dnce Szl. Ankara: Adres Yaynlar.

hhtp://www.sakinkafa.com http://tr.vikipedia.org http://tr.wikipedia.org/wiki/Adolf_Hitler http:motoku.com/aileyapilari-ve-turleri/ http://thistimeimeanit.com/communicating/asking-forhelp/monday-motivational-memo-buildingsupport/ www.haksozhaber.net/turk-dogru-ve-caliskan/ www.caglatuba.com/televizyon-diziler-ve-gelecegimizolan-cocuklar/ http://www.batmanpostasigazetesi.com http://acikradyogunlugu.blogspot.com/2010/09/6-7eylul-belgeseli-ack-radyo.html
5
Amalarmz

SYASET BLM
Bu niteyi tamamladktan sonra; Demokrasi kavramn tanmlayabilecek, Demokrasinin temel niteliklerini aklayabilecek, Tarihsel olarak demokrasi kuramnn geliimini aklayabilecek, Farkl demokrasi eitlerini ayrt edebilecek, ounluku ve uzlamac demokrasi modellerini karlatrabilecek, Yirmi birinci yzylda demokrasiye gei hareketlerini aklayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Demokrasi Poliari Demokrasinin Nitelikleri Demokrasi Kuram Demokrasinin Geliimi Demokrasi eitleri Dorudan Demokrasi Temsil Demokrasi ounluku Demokrasi Uzlamac Demokrasi Demokrasiye Gei Demokrasinin Konsolidasyonu
indekiler
DEMOKRAS KAVRAMI VE TANIMI DEMOKRASNN TEMEL NTELKLER DEMOKRAS KURAMI VE DEMOKRASNN GELM DEMOKRAS ETLER YRM BRNC YZYILDA DEMOKRASYE GELER
Siyaset Bilimi
ada Ynetim Biimi Olarak Demokrasi
ada Ynetim Biimi Olarak Demokrasi

DEMOKRAS KAVRAMI VE TANIMI
Demokrasi kavram her ne kadar basit ve yaln bir olguymu gibi gzkse de ada bir ynetim modeli olarak demokrasi, olduka farkl ve karmak sreleri ifade eder. Demokrasi, gnmzde en yaygn ve normatif adan iyi olarak deerlendirilen bir ynetim sistemidir. Normal llerde otoriter saylabilecek devletler ve ynetimler bile demokrasinin iyi bir ynetim tarz olduunu kabul etmektedir. Gnmzde, devlet adamlar ve siyaset bilimciler iin artk hangi ynetsel sistemin daha iyi ilediinden ok hangi demokrasinin daha iyi iledii sorusu daha nemli olmaya balamtr. Bu sebeple demokraResim 5.1 siyle ilgili ok sayda farkl tanm, yaklam ve uy1915 doumlu gulama ortaya kmtr. Amerikal siyaset Eski Yunanca halk anlamna gelen demos bilimci Robert A. ve iktidar, ynetim anlamna gelen kratia kkDahl. lerinden tretilen demokrasi, halk ynetimi anlamna gelmektedir. Demokrasinin en yaygn kullanlan tanmlarndan bir tanesi, Abraham Lincolnn halkn, halk tarafndan, halk iin ynetimi eklindeki yaklamdr. Ancak halk kavramnn sorunlu doas, baka bir ifadeyle halkn ok farkl ilgi, kar ve taleplere sahip karmak yaps, bugn demokrasi olarak bildiimiz ynetim eklini farkl kavramlarla aklama ihtiyacn Kaynak: http://www.wisdomsupreme.com/dictionary/ beraberinde getirmitir. Bu kapsamda, Robert robert-dahl.php Dahl demokrasi yerine oun ynetimi anlamna gelen poliari kavramn tercih eder ve poliarPoliari: Amerikal siyaset iyi mmkn olduunca fazla sayda vatandan uzun bir zaman boyunca arzula- bilimci Robert Dahlin demokrasi kavram yerine rna cevap verebilen bir sistem olarak tanmlar. tercih ettii poliari Halkn tamamnn ynetim srecine katld, arzu ve taleplerinin karland kavram, tek kiinin bir ynetim tarz, ideal bir demokrasi anlayn ifade eder. Ancak byle bir yne- ynetimi anlamnda monarinin tim, Robert Dahlin de isabetli bir ekilde belirttii gibi, hibir zaman olmam ve kullanlan tersine, oun ynetimi olmas da mmkn deildir. ada demokratik sistemler, zaten halkn tamamnn anlamna gelmektedir. dorudan deil, semi olduklar temsilciler ve oluturduklar kurumlar vastasyla ynetim srecine katldklar, arzu ve taleplerini optimum dzeyde salamaya altklar bir ynetim anlayn ifade eder.
124
Siyaset Bilimi
Modern devletlerin ynetim tarz olarak demokrasi, ncelikle halkn kendi adna lke ynetimini gerekletirecek yneticileri ok partinin katlabildii rekabeti seimlerle ibana getirmesi ile ilgilidir. Dolaysyla seimler demokrasinin en nemli elerinden biridir. Ancak ada demokrasiler, sadece serbest ve adil seimlerden ibaret olmayp, ayn zamanda hukukun stnl, gler ayrl, fikir, ifade, rgtlenme, din ve vicdan zgrln de iine alan temel hak ve hrriyetlerin korunmasna dayanr. Demokrasi sadece seimlerle ilgili deildir ancak seimsiz bir demokrasi de dnlemez. Bu bakmdan, demokrasiyle ilgili yaplan birok tanmda, seim vurgusu n plana kmaktadr. rnein, Bruce Parrot demokrasiyi ok adayl, gizli oylama ve eit oy sistemi ile dzenli aralklarla yaplan ve yetikinlerin oy kulland seimlerle hkmetin resm ve gerek yneticilerinin seildii ve seim rekabeti iin gerekli olan basn ve rgt kurma zgrlkleri gibi prosedrlerin gerek anlamda gvence altna alnd siyasal bir sistem olarak tanmlar. Demokrasi konusunda nemli almalar yapan Philippe C. Schmitter ve Terry Lynn Karl (1999: 4) benzer ekilde demokrasiyi ynetenlerin, yaptklarndan dolay, seilmi temsilcilerinin rekabeti ve ibirlii yoluyla dolayl olarak hareket eden vatandalar tarafndan, kamusal alanda sorumlu tutulduklar bir ynetim biimi olarak tanmlarlar.
DEMOKRASNN TEMEL NTELKLER

Demokrasilerde egemenliin millete ait olduu varsaylr ve gnmz demokrasilerinde millet, egemenlik hakkn seimle ibana getirdii temsilcileri araclyla yerine getirir. ada demokrasilerde, iddete ve zora bavurmakszn siyasal rekabete dayal seimlerle ibana gelmi ve dorudan ya da dnemsel olarak semene hesap vermekle ykml sivillerin ynetimi esastr. Dolaysyla demokrasinin yegane art olmamakla birlikte, seimsiz bir demokrasiden sz edilemez. Ancak sadece seime dayal demokrasiler geni bir kesim tarafndan eletirilmekte, hatta seimler sonucu oluan ounluk ynetiminin ounluk diktasna dnebilme potansiyeline dikkat ekilmektedir. ada demokrasiler, ounluk ynetiminin ounluun basksna dnmemesi iin anayasalar gibi iktidarlar snrlandrc ve ounluk dnda kalan kii ve gruplarn temel hak ve hrriyetlerini koruyucu tedbirler alrlar. Bu balamda, ada demokrasilerde hukukun stnl, gler ayrl, fikir, ifade, rgtlenme, din ve vicdan zgrln de iine alan temel hak ve hrriyetlerin anayasalarla gvence altna alnmas nemlidir. Demokraside zgrlk ve eitlik en temel niteliklerdir. zgrlk, insanlarn iddete bavurmadan ve bakalarnn da benzer hak ve zgrlklerini tehdit etmeden; istedikleri gibi dnme, dndklerini ifade etme ve bunlar dorultusunda her tr sosyal ve siyasal kurum ve faaliyetlere katlabilmelerini ifade eder. ada demokrasilerde eitlik ise mutlak bir eitlikten ziyade lkede yaayan vatandalarn din, dil, rk, sosyal snf ve cinsiyet gibi zelliklerinden dolay herhangi bir ayrma tabi tutulmadan, kanunlar nnde eit haklara sahip olmalar anlamnda kullanlmaktadr. Demokratik bir ynetim, ynetilenlerin rzasna dayanan bir ynetim biimi olup, bir toplumun demokratik saylabilmesi iin o toplumu oluturan insanlarn geni bir kesiminin kendi hayatlarn etkileyecek nemli kararlarda sz hakkna sahip olmalar gerekir. Dolaysyla siyasal katlm demokrasinin en nemli unsurlarndan bir dieridir. Demokratik bir toplumda siyasal katlmn yaygn olmas ve siya-
ounluk Ynetimi: Kararlarn ounluk tarafndan, baka bir ifadeyle yardan bir fazlas, tarafndan verildii ynetim anlayn ifade eder. ounluk ynetimi ounluun tiranlna yol aabilecei endiesiyle eletirilmektedir.
5. nite - ada Ynetim Biimi Olarak Demokrasi
125
sal partiler yoluyla lkeyi ynetme hakknn herkese ak olmas beklenir. Genel, zgr ve eit seim hakk; fikir ve ifade zgrl, vatandalarn siyasal parti ve bamsz menfaat gruplar iinde rgtlenme hakk; vatandan siyasal srelere katlmn salayan ve dolaysyla demokrasiyi mmkn klan en nemli zelliklerdir. Btn bu unsurlar da dikkate alarak bir ynetimin demokrasi olarak kabul edilmesi iin gerekli olan ortak unsurlardan bahsetmek mmkndr. Robert Dahlin poliari eklinde kavramsallatrd ve makul lde duyarl bir demokrasi olarak nitelendirdii bir sistemin, en azndan aadaki sekiz unsuru yerine getirmesi gerekir. Bu sekiz unsur ayn zamanda, tm demokrasilerde az ya da ok var olan temel nitelikleri de ifade eder: 1. rgt kurma ve katlma zgrl, 2. fade zgrl, 3. Oy verme hakk, 4. Kamu grevlerine getirilebilme hakk, 5. Siyasal liderlerin yarabilme hakk, 6. zgr ve ok sesli medyann varl, 7. Serbest ve adil seimler, 8. Halkn tercihlerini yanstabilecek kurumlarn varl. Philipe Schmitter ve Terry L. Karl, Robert Dahlin ortaya koyduu bu sekiz unsura iki madde daha eklerler: 1. Halk tarafndan seilmi organlarn yetkilerini, atanmlarn muhalefetine tabi olmadan kullanabilmeleri, 2. Devletlerin dier stn siyasal sistemlerden bamsz hareket edebilmeleri. Demokrasinin dorudan unsurlar olmamakla birlikte, demokrasiyi kolaylatran veya tevik eden baz unsurlardan da sz etmek uygun olacaktr. Demokrasiye barl bir gei sreci bu unsurlardan bir tanesidir. Baz yorumculara gre istikrarl bir demokrasinin barl bir ekilde oluturulmas yurttalar veya gruplar arasnda gven duygusunu tesis edecek bu da demokrasinin uzun bir dnem yaamasn beraberinde getirecektir. Bir lkedeki siyasal liderlerin demokrasiye olan inanlar da demokrasinin pekimesi asndan nemli bir unsur olarak deerlendirilmektedir. zellikle Arend Lijphart ve Robert Dahl, demokratik deer ve ilkelerin meruluuna ve gerekliliine inanan siyasal liderlerin varln, demokratik bir sistemi baarl ve istikrarl bir ekilde srdrmek iin nemli bir etken olarak grrler. Dier taraftan, zellikle liberal dnrler, bir toplumun sosyo-ekonomik kalknml ile o toplumun demokrasiyi srdrebilme gc arasndaki baa dikkati ekerler. Bu gre gre bir toplumun refah ne kadar yksek olursa demokrasiyi srdrme ans da o kadar byk olur. Bir lkenin ekonomik ynden zengin olmas ve bunun douraca sosyo-ekonomik oulculuk demokrasiyi destekler. Demokrasinin belirleyici bir unsuru olmamakla birlikte, zel mlkiyet ve pazar ekonomisi, ekonomik zenginlii ve sosyo-ekonomik eitlilii mmkn klan ve dolaysyla demokrasiyi destekleyen bir unsur olarak deerlendirilir. Sosyal demokrasi ise ekonomik deerlerin adil dalmna, baka bir ifadeyle sosyal adalete vurgu yapar. Bu anlaya gre, ekonomiye devlet mdahalesi, ayet derin sosyo-ekonomik eitsizlikleri ortadan kaldrmaya ynelikse sz konusu olabilir. Sosyal demokratlara gre bu trden bir mdahale sakncal olmad gibi, toplumun huzuru, refah ve dolaysyla demokrasinin istikrarl bir ekilde ilemesi iin gereklidir.
126
Siyaset Bilimi
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Birok siyaset bilimciye gre, kentli bir orta snfn ortaya kmas ve eitim seviyesinin yksek olmas, demokrasinin yerlemesi iin hayati neme sahiptir. Dier taraftan, karlkl gvenin yksek olduu, farkllklarn hogryle karland, siyasete ilginin ve siyasal faaliyetlere katlmn yksek olduu toplumlarda demokratik bir gelenein olumas ve halkn rzas ile demokrasinin kalc klnmas mmkn olabilir. Gelimi bir sivil toplumun demokrasiyi glendirdii inanc da hem John Locke, Charles de Montesquieu ve Alexis Tocqueville gibi klasik dnrler hem de Jrgen Habermas gibi ada fikir adamlarnca genel kabul gren bir fikirdir. lkelerin etnik ve kltrel ynden trde veya nispeten trde olmasnn deSIRA SZDE mokrasiyi kolaylatrc ve pekitirici bir unsur olduu iddia edilse de daha sonra greceimiz gibi demokrasi tarih, etnik ve kltrel ynden trde olmayan lkeleD N Ebaarl LM rin de iyi ileyen demokrasi modellerini oluturabildiklerini gstermektedir.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Bugn ada devletlerin en nemli ve en yaygn ynetim ekli olarak kabul edilen demokrasi, hem kuramsal hem de kurumsal ynden derin bir tarih gemie ve D K K A T Birok dnr, ortaya koyduklar fikir ve yaklamlarla birok tecrbeye sahiptir. siyasal yap da kurumsal uygulamalarndaki tecrbeleriyle demokrasinin Antik YuSIRA SZDE nandan balayp gnmze kadar uzanan geliimine katkda bulunmulardr. Demokrasinin beii olarak bilinen Antik Yunan, hem oluturduklar ehir-devletleri tecrbesiyle hem de Sokrates (M.. 470-399), Eflatun (M.. 427-347) ve AMALARIMIZ Aristo (M.. 384-322) gibi siyasal dnrleriyle demokrasinin geliimine katk salamtr. Dorudan demokrasinin ilk rnei olarak kabul edilen Antik Yunan siyasal sistemi, Atina demokrasisi olarak da bilinir. Teoride ehir-devletindeki btn K T A P yurttalar mecliste oy verme ve fikrini syleme hakkna sahipken uygulamada kadnlar, kleler ve o ehir-devletinde domayan yabanc kkenli metikler bu haklardan yoksundu. Yaklak yz bin nfuslu Atinada, bu kmeler dnda kalan TELEVZYON ve says yaklak otuz bin olduu tahmin edilen yetikin erkek nfus, oy verme ve ynetim srecine etkin bir ekilde katlma hakkna sahipti. Demokrasi kuramnn N T E R N E T geliimine katk sunan dnemler, dnrler, bu dnrlerin fikir ve eserleri iin ayrntl bilgilere www.wikipedia.org/ adresinden Trke veya baka dillerden ulaabilirsiniz. Antik Yunan Dnemi filozoflar balangta demokrasiyi baz ynleriyle eletirmi; hatta kimi zamanlar demokrasi iin ayak takmnn ynetimi eklinde ayrmc ve aalayc bir yaklam sergilemilerdir. Eflatun demokrasiyi, yoksullarn zenginleri basklad ve liyakatin alt st edildii anarik bir sistem olarak tanmlamtr. Ancak zellikle Sokrates ve Aristo, ortaya koyduklar destekleyici fikir ve yaklamlarla demokrasinin geliimine katk sunmulardr. Sokrates, sradan vatandalarn ynetimde olmasna mesafeli durmakla birlikte soylular yerine bilgili ve erdemli kiilerin ynetimde olmas gerektiini savunmutur. Siyasete verdii deer ve yapt siyasal analizlerle siyasetin babas olarak kabul edilen Aristo ise halkn ounluuna dayal bir ynetimi, sekinci bir aznlk ynetimine tercih etmitir. Aristoya gre halk toplamda bir araya geldiinde, sekinci bir aznlktan stndr. Ancak Aristo, sradan yurttalarn ynetici olmaktan ok, yasalarn yaplmasna katk sunmalarnn daha faydal olacan dnmekteydi. Aristonun demokrasiye sunduu katklardan bir tanesi de iyi ve istikrarl bir
DEMOKRAS S O R U KURAMI VE DEMOKRASNN GELM
NTERNET
127
ynetim iin gl bir orta snfn gerekliliine yapm olduu vurgudur. Sosyoekonomik gruplar arasndaki dengesiz geliimin, sosyal patlamalara ve ynetsel sorunlara yol aabileceini belki de ilk kez dile getiren yine Aristodur. Roma Dnemi; dnrlerinden ok, ortaya koyduu hukuk sistemi, kurumlar ve kk bir cumhuriyetten byk bir imparatorlua geite yaad ynetsel tecrbeleriyle demokratik ynetimlere katk sunmutur. Antik Romada oluturulan hukuk ilkeleri ve uygulamalar, ada siyasal ynetimlerin norm ve temellerini oluturmutur. Bu dnemde uygulanan ynetim sistemi, temsil demokrasiye benzer bir nitelik tamakta ancak demokratik haklar genellikle snf ayrmna gre ekillenmekte ve iktidar ayrcalkl bir elit grubun tekelindedir. Siyasete katlm, zgrlk ve temel haklarn kullanm da yine toplumsal snflara gre ekillendirilmiti. Roma, iktidarn snrlandrlmas ve paylalmasna, oklu kontrol mekanizmalarna ve halkn denetim ve katlmna imkn tanyan yaps ile demokrasi kuram ve kurumlarnn geliimine katk sunmutur. Orta a, genel olarak feodal yaps, kilise basks ve skolastik dncesiyle bilinir. Ancak, bu dnemde de bir taraftan snrl da olsa demokrasinin geliimine katk sunan olgular ortaya km, dier taraftan daha sonra Rnesans ve Reform hareketleri ve ardndan Aydnlanma ve Sanayi Devrimine zemin hazrlayan gelimeler yaanmtr. Orta ada demokrasi adna en nemli gelime, Byk Szleme olarak da bilinen Magna Cartann 1215 ylnda ngilterede ilan edilmesidir. Kraln yetkilerinin snrlandrld bu szleme, anayasaclk hareketinin balangc olarak kabul edildiinden tarih bir neme sahiptir. On beinci ve on altnc yzyllardaki Rnesans ve Reform hareketleri de demokrasinin geliiminde nemli bir kavak noktasdr. Bu dnem, Avrupann kilisenin basksndan kurtulup modernleme ana gemesinde byk rol oynamtr. Skolastik dnce bu dnemde yklm ve zgr dnce yaylmaya balamtr. Avrupada mezhep birlii bozulmu, Protestanlk, Kalvenizm ve Anglikanizm gibi yeni mezhepler ortaya kmtr. Din adamlarnn ve kilisenin halk zerindeki otoritesi sarslarak eitim ve bilim zerindeki basklar ortadan kalkmtr. Bu dnemde demokrasi ve egemenlik tartmalar asndan n plana kan iki nemli dnr Niccolo Machiavelli (1469-1527) ve Thomas Hobbes (1588-1679) olmutur. Makyavelizm olarak kavramsallatrlan anlayn ve amaca giden her yol mubahtr sznn sahibi olan Machiavellinin yazlarnda, pragmatizm ve rasyonellik n plana kmaktadr. ktidarn meruluunu ve snrlarn tartan Machiavelliye gre, gvenliin ve egemenliin tesisi iin g kullanma da meru bir aratr ve halk gvenliini salayabilmek iin bir egemene yetki vermelidir. nsanlarn doutan eit olduunu dile getiren Thomas Hobbes, ayn zamanda nsan insann kurdudur, (homo homini lupus) sznn de sahibidir. Bu sebeple atma ve savan kanlmaz olduu ngrsnde bulunan Hobbesa gre byle bir ortamda insanlar gvenliklerini salayabilmek adna bir toplumsal szleme ile haklarndan bir ksmn egemene devrederler. Devletin varlk sebebini devletle birey arasnda toplumsal bir szlemeye balayan bu durum, ayn zamanda devlete meruluk kazandrma abas olarak da deerlendirilmektedir. Machiavelli ve Hobbes, iktidar doal ve verili olarak grmekten ok, devletin varln gerekelendirmeye ve egemenlie meru bir snr izmeye almlardr. Toplumsal szlemenin on yedinci ve on sekizinci yzyllardaki temsilciini iki byk dnr John Locke (1632-1704) ve Jean-Jacques Rousseau (1712-1778) yapmtr. Siyasal liberalizmin kurucularndan ve en nemli isimlerinden biri olarak da kabul edilen Locke, insanlarn zgrlk ve eitliine vurgu yapar. Devle-
Toplumsal Szleme Kuram: Hobbes, Locke ve Rousseau tarafndan gelitirilen toplumsal szleme kuram, birey ve devlet ilikilerinde zmni bir szlemeyi ngrr. Karlkl rzaya dayanan bu anlamaya gre, bireyler kendi gvenliklerini ve temel haklarn korumas kaydyla, zgrlklerinin bir ksmndan feragat etmeye ve devletin belirledii genel kurallara uymaya rza gsterirler.
128
Siyaset Bilimi
Gler Ayrl lkesi: Fransz dnr Montesquieu tarafndan gelitirilen gler ayrl ilkesi demokratik devlet ynetimini dzenler. Gler ayrl ilkesi devletin yasama, yrtme ve yarg erklerinden olumasn ngrr ve bylelikle iktidar kullanm zerine snrlamalar getirir.
Aydnlanma a: Rnesans ve Reform hareketlerinden sonra on yedinci ve on sekizinci yzyllarda Avrupada ortaya kan Aydnlanma felsefesinin yaand dnemdir. Ortaan skolastik dncesine karn, aklclk ve zgrle dayanan Aydnlanma felsefesinin en nemli dnrleri Rene Descartes, Immanuel Kant, Montesquieu, Rousseau, Voltaire, David Hume, John Locke ve Thomas Painedir.
tin temeline bireyi yerletiren Lockea gre devlet insanlarn zgrlk, eitlik ve gvenliini tehdit edebilecek sava gibi durumlar bertaraf etmek iin vardr. Locke, benzer ekilde devlete, insanln en kutsal haklar olan yaam ve mlkiyet hakkn koruma ilevini ykler. Locke, yasama ve yrtme erklerinin farkl ellerde tutulmasnn bireyler asndan bir gvence oluturduunu belirterek gler ayrl ilkesini belki de ilk vurgulayanlardan birisidir. Daha sonra, Fransz dnr Montesquieu (1689-1755) tarafndan gelitirilen bu ilke, bugnk ada demokrasilerin en nemli niteliklerinden bir tanesi olmutur. Locken zgrlk, eitlik, yaam ve mlkiyet hakk ve gler ayrm zerine dnceleri demokrasi kuramnn geliimine byk katk sunarken Amerikan Anayasasna da bir arka plan oluturmutur. Rousseau da liberal teoriye ve Fransz Devrimine yapt katklarla bu dnemde ne kan isimlerden biridir. Rousseaunun teorisinde vurgulanan en temel kavramlar eitlik, zgrlk ve genel iradedir. Rousseau, birey iradesine genel iradenin bir paras olmas balamnda nem atfeder ancak bireysel iradeyi genel iradenin altnda konumlandrr. Rousseaunun toplumsal szleme kuramna gre insanlar mlkiyet ilikileri kurulmadan nce barl, eit ve zgr bir yaaya sahiptiler. Bu artlara yeniden dnmek mmkn deildir ancak insanlar en bata bir szlemeyle hak ve yetkilerinin bir ksmn topluma devrederek baka bir ifadeyle genel ve ortak iyi iin kendi zgrlklerinin bir ksmndan feragat ederek eski doal artlarna yaklaabilirler. Rousseau toplumsal mutabakat ve bar koullarnn olumas iin bireysel kardan ziyade, ortak faydaya dikkat ekmektedir. Bu yaklam, aslnda ounluk iin iyi olann herkes iin iyi olaca ngrsn barndrmaktadr. Gnmz siyaset anlaynda mill irade olarak da ifadesini bulan genel iradenin kamu karlarn hedefledii ve her zaman hakl olduu varsaylr. Bu ynyle Rousseaunun teorisinin liberal mi yoksa totaliter mi olduu tartlagelmitir. On sekizinci yzyl Aydnlanma ann byk filozofu olan Locke, Montesquieu ve Rousseau, demokrasinin gelimesi ve savunulmasnda nemli katklar salamlardr. Bu dnem filozoflarnn; bireysellik, zgrlk, eitlik, gler ayrl ve dolaysyla iktidarn snrlandrlmas gibi temel kavramlar n plana karan tartmalar, demokrasi teorisinin ke talarn ina etmitir. Bu grler, ayn zamanda 1776 Amerikan Bamszlk Bildirgesine ve 1789 Fransz Devriminin zgrlk, eitlik, kardelik anlayna esin kayna olmutur. Amerikan ve Fransz Devrimlerinin rn olan, 1787 Amerikan Anayasas ve 1789 tarihli Fransz nsan ve Yurtta Haklar Bildirgesi, demokrasi anlaynn gelimesinde kilometre talarn tekil ederler. Amerikan Anayasas hkmetlerin seimlerle kurulmasn ve insan hak ve zgrlklerinin korunmasn ngrerek Amerikada ilk liberal demokrasinin ortaya kmasn salamt. Fransz Anayasasyla da iktidar halkn seecei bir parlamento ile kral arasnda paylatrld. Bu gelimeler, daha nce sadece kk topluluklara uyan bir hkmet ekli olarak anlan demokrasinin byk devletlerin de ynetim ekli olabileceini gstererek demokrasiyi hzla ykselen bir deer hline getirmitir. Amerikan ve Fransz devrimleri sonrasnda da demokrasi teorisi gelimeye devam eder. On dokuzuncu yzylda demokrasi teorisinin geliiminde ne kan iki nemli isim, Alexis de Tocqueville (1805-1859) ve John Stuart Mill (1806-1873) olmutur. Tocqueville, siyaset bilimi klasikleri arasnda yer alan Amerikada Demokrasi adl eserinde, demokrasinin Amerikada gelimesi ve kk salmasnn sebeplerini analiz eder. Din ve mlkiyet zgrl de dhil olmak zere bireysel zgrlklere ve frsat eitliine dikkati eken Tocquevillee gre, aristokratik bir snf
129
yerine gl bir orta snfn varl, federalizmin getirdii adem-i merkeziyeti yap ve gl bir sivil toplum rgtlenmesi, Amerikada demokrasinin geliimindeki en temel faktrlerdir. Kendinden nceki dnrler gibi bireysel zgrlk, eitlik, iktidarn snrlandrlmas, din ve vicdan zgrl gibi konular zerinde younlaan John Stuart Mill ise zellikle katlmn nemine yapm olduu vurgu ile demokrasi teorisine katkda bulunmutur. Mill de tpk Tocqueville gibi sadece ulusal dzeyde deil, yerel dzeyde de katlmn gereklemesi gereini vurgulamtr. Demokrasinin ilevsel klnabilmesi asndan yerel ynetimlerin nemine dikkat eken Mille gre, yerel ynetimlerin varl devletin egemenliini kstlayarak zgrln gelimesine imkn salayacaktr. Mill, sadece mlk sahibi ve zenginlerin egemenliinde bir demokrasi anlayn irdelemi; buna kar direnen hareketleri, zellikle kadnlarn, emekilerin ve zencilerin genel oy hakk iin gerekletirdikleri direnileri desteklemitir. Millin iktidar bltrerek zgrlk alann geniletmeye ynelik yaklam, sivil toplum ve katlmc demokrasi anlaynn geliimine katk salamtr. Antik Yunandan balayan demokrasinin geliim serveni, birok kurumsal deneyim ve siyasal dnrn ortaya koyduu farkl fikir ve yaklamlarla yorulup olgunlaarak gnmzde en nemli ve yaygn ynetim ekli hline gelmitir. On dokuzuncu yzyln sonlar ve yirminci yzyl boyunca ngiltere, Kta Avrupas ve Kuzey Amerikadan balayarak birok lkeye yaylan demokrasi dalgas, farkl model ve uygulamalar da beraberinde getirmitir.
DEMOKRAS ETLER
Demokratik toplumlarda genel olarak siyaset zgr ve rekabeti bir ortamda yaplr, hkmetler semene kar sorumludur ve siyasete katlm olduka yaygndr. Btn demokrasiler bu zelliklerin tamamna veya byk bir ksmna sahip olmakla birlikte demokrasinin ileyiine ynelik teknikler, prosedrler, ilkeler ve yaklamlar farkllk gsterebilir. Bu bakmdan tarihsel dnemleri de dikkate alarak ncelikle iki tr demokrasiyi birbirinden ayrt etmek uygun olacaktr: (1) Dorudan demokrasi, (2) Temsil demokrasi.
Dorudan Demokrasi
Dorudan demokrasi temel olarak halkn araclara gerek kalmakszn kendi kendini dorudan ynettii bir ynetim ekli olarak tanmlanabilir. Dorudan demokrasi unsuru n planda tutar: 1. Halk katlm, 2. ounluk ynetimi, 3. Siyasal eitlik. Dorudan demokrasinin en eski ve nemli rnei antik Yunan kent devleti olan Atinada gerekletirilmitir. M.. beinci yzylda Atinada halkn gelitirmi olduu kurum ve inanlar, bugnn llerinde bile rahatlkla demokrasi olarak adlandrlabilir. Bu dnemde zgr, yetikin erkekler toplumun birlikte ynetiminde rol stlenmitir. Ancak unu da belirtmek gerekir ki Atina toplumunda kadnlar, kleler, yabanclar ve yirmi yan altndaki erkekler ynetim srecine dhil edilmemilerdir. Bunlar dndaki yetikin erkek yurttalar ylda on kez toplanan bir meclisin yeleri olarak Atinadaki kamu ilerini yrtrlerdi. Dorudan demokrasi halk ynetiminin ve egemenliinin ideal bir ifadesi olarak kabul edilse de gerekletirilmesi olduka zor ve aadaki olaanst artlar gerektiren bir ynetim eklidir:
130
Siyaset Bilimi
1. Nispeten kk bir nfus, 2. Kltrel olarak trde bir toplum, 3. Eit ya da eite yakn datlm mlk ve zenginlik. Bu artlar gerekte salayabilmek pek mmkn deildir. Bu yzden, tarih boyunca dorudan demokrasi uygulamalar yok denecek kadar azdr. Yukarda dile getirilen Atina rnei dnda baz svire Kantonlar ve Birleik Devletlerin kuzeydousunda yer alan New England kasaba toplantlar dorudan demokrasi rnekleri arasnda saylabilir. Antik Yunandaki kent devletlerinin yklmasnn ardndan, halklar on dokuzuncu yzyln sonlar ve yirminci yzyln balarna kadar uzun bir dnem boyunca krallar, tccarlar, generaller, dini liderler, aristokratlar ve asiller tarafndan ynetilmilerdir. Bugn baz demokrasilerde grlen referandum, dorudan demokrasinin bir arac olarak deerlendirilebilir. Bunun dnda, baz dnrler yirmi birinci yzylda biliim teknolojisindeki gelimelerin dorudan demokrasinin bir bakma geriye dn anlamna geldiini ve yeniden gerekletirilmesine imkn tandn belirtirler. Elbette ki bu durum Atinadaki gibi yz yze siyasetin yapld bir ynetim tarz olarak anlalmamaldr. Ancak bilgisayarlar zerinden interaktif siyasal katlma imkn tanyan ve siber-demokrasi olarak nitelenen bu olgu, bir eit dorudan demokrasi anlay olarak deerlendirilebilir. Arap Bahar olarak da bilinen Orta Douda son dnemlerde ortaya kan demokratik gelimelerde biliim teknolojisi ve sosyal medya zerinden halkn siyasal srece katlm, bu bakmdan dikkate deerdir.
SIRA SZDE
Dorudan demokrasinin ileyii hangi artlara baldr, gnmz modern devletlerinin SIRA SZDE dorudan demokrasi ile ynetilmesi sizce mmkn mdr?
NELM TemsilDDemokrasi
DNELM S O R U
lke nfuslarnn artmas, bu nfusun heterojen bir yapda olmas ve siyasal ya da S O R U farkl kar gruplarnn olumasyla birlikte dorudan demokraekonomik ynden si uygulamalar imknsz hle gelmitir. Resim 5.2 Bu sebeple Amerika Birleik DevletleDKKAT DKKAT Temsil ri, Byk Britanya ve Kta Avrupademokrasilerde sndaki byk devletlerin ynetilmesi parlamentolarn SIRA SZDE SIRA SZDE farkl bir demokrasi trn gerektirmitartlmaz bir nemi vardr. tir. Son bir ka yzylda bu lkelerde Trkiye Byk ortaya kan ynetim tarz, modern AMALARIMIZ AMALARIMIZ Millet Meclisi dnyadaki en temel demokrasi eidi (TBMM) de, Trkiye'deki olarak gelimi ve farkl isimler altnda demokrasi nitelendirilmitir: Bu lkelerin iinde K T A P Kgeleneinin T A P kalbi bulunduklar corafik konumdan dolave simgesidir. y Bat demokrasisi, yasal anlamda sKaynak: http://www.euronews.com/2008/07/25/which-way-fornrl iktidar esas ald iin anayasal TELEVZYON TELEVZYON turkey-s-parliament-/ demokrasi ve bireysel hak ve zgrlkleri vurgulad iin de liberal demokrasi olarak adlandrlan bu ynetim tarz, halkn ynetime katlm iin kullanNTERNET N T Edolay R N E T daha yaygn ekilde temsil demokrasi olarak bilinir. d teknikten Temsil demokrasi halkn kendi adna ynetimi gerekletirmek zere temsilcilerine vekalet verdii bir ynetim ekli olarak tanmlanabilir. Bu sistemde halkn tamam ynetimle ilgili kararlar vermek durumunda deildir. Bunun yerine, ken-
131
dileri yerine karar verecek temsilcilerini ve bir bakma kamu grevlilerini seim yarna giren siyasal partiler araclyla seerler. Temsil demokrasiler, tpk dorudan demokrasilerde olduu gibi katlm, siyasal eitlik ve ounluk ynetimi gibi baz unsurlar ierisinde barndrr ancak politikalarn kapsam ve uygulanmas gibi konularda dorudan demokrasiden ayrlrlar. Milyonlarca yurtta barndran SIRA SZDEstlenirler. modern devletlerde, yurttalarn sadece bir ksm kamu grevlerini Temsil demokrasi, ncelikle Byk Britanya, svire ve Birleik Devletler gibi lkelerde gelimi ancak buralardan Bat Avrupa ve Kuzey Amerika bata olmak DNELM zere tedricen tm dnyaya yaylmtr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
ada Demokrasi Modelleri
S O R U
Bat demokrasisi, anayasal demokrasi veya liberal demokrasi olarak da adlandrlan temsil demokrasilerin uygulamada tek bir modelinin olduunu sylemek mmkn DKKAT deildir. Bir demokrasiyi baarl olarak iletmenin birden fazla yolu olabilir. Toplumlar veya lkeler demokrasinin yukarda dile getirilen temel ilke ve uygulamalaSIRA SZDE rndan ayrlmamak kaydyla kendi sosyal, siyasal ve kltrel artlarna uygun farkl demokrasi modellerini hayata geirmilerdir. Bu kapsamda, Arend Lijphartn kavramsallatrd iki demokrasi modelini birbirinden ayrt etmek uygun olacaktr: (1) AMALARIMIZ ounluku demokrasi modeli, (2) Uzlamac demokrasi modeli.
K T A P Bu demokrasi modellerini, Arend Lijphartn (2006). Demokrasi Motifleri. stanbul: Salyangoz Yaynevi adl kitabndan zetledik. Daha ayrntl bilgiyi bu kitabn zellikle ilk iki blmnde bulabilirsiniz. TELEVZYON
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
ounluku Demokrasi Modeli
Bu modelin z ounluun hakimiyetine dayanr. ngiltere ve eski smrgengiltere'de yasama NTERNET NTERNET ilerinin byk lerinde uygulanan demokrasi modeliyle ounluu seilmi ilikilendirildii iin, bu modele ayn za630 yeli Avam manda Westminster modeli de denilKamaras tarafndan mektedir. Siyasal ve kltrel ynden nisgerekletirilir. peten trde olan toplumlarda daha iyi ve baarl iledii ngrlmektedir. ounluku demokrasi modelinde genelde iktidar tek partinin elindedir. Koalisyonlara pek rastlanmaz ancak iktidar elinde tutan partinin ezici ounluu da sz konusu deildir. Byk oranda bir aznlk yrtmenin dnda kalr ve muhalefet grevini stlenir. ngilterede parlmenter hkmet biimi vardr ve kabine Avam Kamarasnn gvenine dayanr. Teorik olarak gler ayrl ilKaynak: http://www.itusozluk.com/gorseller/avam+kamaras kesi vardr ve meclis, kabine veya yele%FD/11208 rini drebilir. Ancak gerekte bu pek yaygn deildir nk meclisin ounluu, zaten hkmet eden partinin elindedir. Hkmeti oluturan parti, meclisteki ounluuna dayanarak istedii kanunlar meclisten rahatlkla karr. Dolaysyla kabine meclis karsnda aka gl ve stn konumdadr.
Resim 5.3
132
Siyaset Bilimi
ounluku demokrasi modelinin dier bir zellii tek meclis ya da tek meclis gibi alan asimetrik ift meclis sistemidir. ngiliz parlamentosu halkn oylaryla seilen Avam Kamaras ve veraset yoluyla seilen Lordlar Kamaras olmak zere iki meclisten oluur. Ancak, bu iki meclis arasnda asimetrik bir denge olup yasama ilerinin neredeyse tamam Avam Kamaras tarafndan gerekletirilir. Lordlar Kamaras yaplan kanunlar bir sre iin geciktirebilmenin tesinde bir ileve sahip deildir. Dolaysyla ounluku modeli tek meclisli bir sistem olarak deerlendirmek mmkndr. ounluku demokrasi modelinin en temel zelliklerinden bir tanesi de iki partili sistemdir. ngilterede geleneksel olarak iki gl parti vardr: (1) Muhafazakar Parti, (2) i Partisi. ki partili sistemle, ngilterede iki parti dnda baka partilerin olmad anlam karlmamaldr. Liberaller ve Sosyal Demokratlar gibi baka partiler de vardr ancak iktidar olma ya da gl bir muhalefet oluturma anlamnda bu partiler fazla bir etkinlie sahip deildir. Hkmet, genelde mecliste ounluu elde eden iki byk partiden biri tarafndan kurulur; dier parti de gl bir muhalefet grevini stlenir. ounluku demokrasi modelindeki iki partili sistem, bu sistemi uygulayan lkelerin siyasal ynden trde yapsyla ilgilidir. ngiliz siyasal hayatnda, partiler sadece sosyo-ekonomik sorun boyutuyla sa-sol eklinde birbirlerinden ayrlrlar. i Partisi, alt snfa veya ii snfna hitap eden ortann solunu, Muhafazakar Parti ise orta ve st snflara hitap eden ortann san temsil eder. Dinsel, yerel ve etnik atma boyutlar anlamnda baz istisnalar olmakla birlikte, homojen ngiliz toplumunda ana partiler zellikle sosyo-ekonomik konularda ortaya koyduklar ak ve tutarl politikalarla birbirinden ayrlrlar. Westminster demokrasi modelinin bir dier zellii ounluku seim sistemidir. ngilterede Avam Kamarasnn 650 yesi, 650 farkl seim blgesinde her partinin gsterdii tek aday ya da bamsz adaylar arasndan nispi ounluk sistemine gre seilir. Bu yzden bu sisteme, izgiyi ilk geen seim sistemi de denir. Adaylardan ounluun oylarn alan; ounluk yoksa, en ok oyu alan meclise seilir. Bu seim sistemi bir taraftan temsilde adaletsiz sonular dourduu iin olumsuz, ancak dier taraftan iki partili sistemi tevik edip istikrarl hkmetlerin domasna yol at iin olumlu eletiriler almaktadr. ounluku demokrasi modelini uygulayan ngilterede yazl tek bir anayasa metni yoktur. Bunun yerine bir takm temel kanunlar ve yazl olmayan demokratik gelenekler vardr. Temel olarak Parlamentonun stnlnden sz edilebilir. Parlamento bir zorunluluk olmamasna ramen, genel olarak yazl olmayan bu geleneklere uyar. ngilterede anayasa hkmnde saylabilecek temel kanunlar vardr ancak Parlamento istedii zaman bu temel kanunlar da dierleri gibi rahatlkla deitirebilir. Mahkemelerin yarg yoluyla kanunlar denetleme yetkisi yoktur. Yani Parlamento nihai egemen gtr. Dolaysyla Parlamentonun egemenlii ounluku demokrasi modelinin en nemli zelliidir. ounluku demokrasi modelini uygulayan ngiltere gibi lkelerde genelde niter yap ve merkeziyeti ynetim sz konusudur. Baka bir ifadeyle yrtme, yasama ve yarg erkleri tek bir merkezde toplanmtr. ngilterede yerel ynetimlere baz yetkiler verilmitir. Ancak bunlar oluumlarn merkez hkmete borludurlar. Federal sistemlerden farkl olarak yerel ynetimlerin yetki ve sorumluluklar anayasal garanti altnda deildir. Ayrca yerel ynetimler mali bakmdan da merkez hkmete bamldrlar.
133
Demokrasi dlayc deil, kapsayc bir rejimdir. Bundan hareketle, baz yorumcular ounluku demokrasi modelinin azmsanmayacak dzeyde bir grubu ynetimden dlad ve dolaysyla demokratik olmad iddiasyla eletirmektedir. Ancak, Westminster modelini uygulayan ngiltere gibi lkelerde demokrasi adna bu tr sakncalar hafifleten baz unsurlarn olduunu belirtmek gerekir. Westminster ynetimi ounluku model olarak adlandrlsa da ounluun gc abartlmamaldr. Bu sistemi uygulayan ngiltere gibi lkelerde, ounluun iktidar ounluun bask ve istibdad demek deildir. Avam Kamarasndaki ounluun zerinde resm bir kstlama yoktur ama resm olmayan gelenekler ounluun aznlk zerindeki basksn engellemektedir. Muhalefette kalanlar, tamamyla dlanmaz, bunlarn zgrlkleri inenmez. rnein, resm bir zorunluluk olmamasna ramen, Babakanlarn nemli ve hassas konularda muhalefet liderinin grn almas dettendir. Dier taraftan aznlk ve ounluu oluturan siyasi gruplar, ngiltere rneinde Muhafazakr Parti ve i Partisi, dnml olarak iktidar olabildiklerinden, bir grubun srekli olarak ynetimden dlanmas gibi bir durum sz konusu deildir. Sakncay ortadan kaldran dier bir unsur da bu modeli uygulayan lkelerdeki toplumun trde yapsdr. Byk partiler merkeze yakn olduundan, genel politikalar hakkndaki grleri birbirinden ok farkl deildir. Dolaysyla partisi muhalefette kalan semenin tercihleri de dier parti tarafndan nispeten cevaplandrlmaktadr.
SIRA SZDE ounluku demokrasi modeli, kapsayc olmad gerekesiyle eletirilmektedir. Siz bu eletirilere katlyor musunuz, niin?
SIRA SZDE
Uzlamac Demokrasi Modeli
DNELM
DNELM
Arend Lijphartn konsenss demokrasi modeli olarak adlandrd uzlamac deSIRA SZDE S demokrasi O R U mokrasi modeli, Trkede oydamac, oulcu ya da katlmc olarak da bilinmektedir. ounluun ynetmesi ve aznln muhalefet etmesine dayanan Westminster demokrasi modeline alternatif bir ynetim tarz D olarak ortaya kan N D K KE ALT M uzlamac demokrasi modelinin, trde olmayan oulcu toplumlarda daha iyi iledii ngrlmektedir. Bu modelin en nemli prototipini svire ve Belika gibi S O SZDE R U SIRA heterojen yapl lkeler oluturmaktadr. ounluku ile oulcu kavramlarn birbirine kartrmamak gerekir. modeD Westminster KKAT AMALARIMIZ liyle zdeleen ounlukuluk, toplumun yardan fazlasnn katlm anlamnda kullanlrken uzlamac modelle zdeleen oulculuk ise farkl toplum SIRA kesimlerinin de dhil SZDE edildii mmkn olan en geni katlm ngrr. K T A P Trde olmayan oulcu toplumlarda semenler din, dil, AMALARIMIZ kltr, ideoloji ve etnik kken gibi baz hususlarda birbirinden ayrlrlar. Partiler T tarafndan E L E V Z Y O N savunulan politikalar da buna bal olarak birbirine uzak ve semen tercihleri daha sert ve K Tgibi A P lkelerden kesindir. ounluku demokrasi modelini uygulayan ngiltere farkl olarak svire ve Belika gibi lkelerde belli bal partilerin birbiri ard sra N T E Rtemsil N E T edilemeiktidara gelmesi de zordur. Kimi gruplarn iktidarda hibir zaman T E Belika LEVZYON me ihtimali sz konusu olabilir. Bu artlar arasnda, svire ve gibi oulcu lkelerde, ounluk ynetimi demokrasi yerine ounluun diktatoryas ve i atma anlamna gelebilir.
NTERNET
SIRA SZDE S O R U
D M D KN KE ALT S O SZDE R U SIRA
DKKAT AMALARIMIZ
SIRA SZDE K T A P AMALARIMIZ TELEVZYON K T A P NTERNET TELEVZYON
NTERNET
134
Siyaset Bilimi
Bu yzden bu tr oulcu toplumlar uzlamac dediimiz bir demokrasi modelini benimsemilerdir. Bu balamda, uzlamac demokrasi modelini atmaya deil, uzlamaya vurgu yapan; dlayc deil, kapsayc bir anlay benimseyen ve ynetimde dar ounluk yerine, kapsam geniletilmi geni tabanl iktidarlar ngren bir demokrasi modeli olarak tanmlayabiliriz.
SIRA SZDE
Uzlamac demokrasi SIRA SZDEmodelinin trde olmayan toplumlarda daha iyi ileyecei varsaymnn gerekeleri nelerdir?
DNELM Uzlamac model, ounluku modeldeki tek parti ve dar ounluklu iktidar anlayna karn, yrtme gcnn byk koalisyonlar ierisinde paylalmasn S O R U svirede yrtme organ olan 7 yeli Federal Konsey, gelenekesas alr. rnein, sel olarak oylarn yaklak % 25ini alan byk parti Hristiyan Demokratlar, Sosyal Demokratlar ve Hr Demokratlar ile oylarn yaklak % 12-13n alan svire DKKAT Halk Partisinden oluan 4 byk parti arasnda 2+2+2+1 eklinde paylalr. Bylelikle, yrtmede temsil oran %85in zerinde oluur. Sihirli forml olarak da SIRA SZDE nitelendirilen sviredeki ynetsel anlayta, buna ek olarak Almanca, Franszca ve talyanca konuan farkl dil kmelerinin arlklar orannda yrtmeye yanstlmas esas alnr. Belikada da yrtme organ Franszca ve Flemenkce konuan bAMALARIMIZ yk dil gruplarnn eit temsiline dayanr. Uzlamac demokrasi modeli, kuvvetler ayrl ilkesinin hem teoride hem de uygulamada K daha T A sk P uyguland sistemler olarak bilinir. Bu modeli ngren lkelerde yasama ve yrtme birbirinden ayrdr. rnein, svire Anayasasna gre hkmet 4 yl iin seilir ve bu sre zarfnda yasama organ gvensizlik oyu verme hakkna deildir. Hkmetin yasa teklifleri meclisten ret edilebilir ama T E Lsahip EVZYO N Federal Konseyin istifa etmesi gerekmez. ounluku modeldeki kabinenin stnlne karn, uzlamac modelde durum daha dengelidir. Yrtme gldr fakat stn deildir. NTE RNET Uzlamac demokrasi modelinin bir dier zellii, dengeli iki meclis ve aznlklarn hakkaniyetli temsiline dayanan yapsdr. ki meclisli sistemle ngrlen temel ama, aznlklarn da ikinci mecliste bir ekilde eit temsilini salamaktr. rnein svirede Parlamento, Mill Konsey ve Eyaletler Konseyinden oluur. Mill Konsey svirelileri temsil eden alt meclistir. Eyaletler Konseyi ise kltrel ynden ve nfus itibariyle olduka farkllk gsteren kantonlarn eit olarak temsil edildii st veya federal meclistir. Eit gce sahip bu iki meclis, dengeli ve simetriktir. Dolaysyla, kantonlar nfuslar ne olursa olsun Federal Mecliste daha gl olarak temsil edilirler. Uzlamac demokrasi modelinin bir dier zellii ok partili ve ok boyutlu parti sistemidir. Hem svire hem de Belikada hibir partinin tek bana ounluu elde edemedii ok partili bir dzen vardr. svirede parti says daha fazla olmakla birlikte, yukarda da bahsedildii gibi 4 partili bir sistem vardr. Belikada ise Hristiyan Demokratlar, Sosyalistler ve Liberallerden oluan 3 partili bir sistemden sz edilebilir. Ancak 1960lardan itibaren bu partiler dil esasna gre yeniden blnr ve yine dil esasl baka partilerin de kmasyla neredeyse 8 partili bir sistem ortaya kar. Bu lkelerde parti sistemindeki renklilik, toplumlarnn farkl ve oulcu yapsyla ilgilidir. svire ve Belika gibi lkelerde din, dil ve sosyo-ekonomik yapdaki farkllama, toplum ve siyasal partilerde de ok boyutlulua sebebiyet verir.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
135
Uzlamac modeli uygulayan lkelerin seim sistemi de toplumdaki bu oulculuun hakkaniyetli temsiline imkn tanyan nispi temsil seim sistemidir. Westminster modelinde uygulanan ve byk partilerin artk, kk partilerin ise eksik temsil edilmelerine yol aan ounluku seim sistemine karn, uzlamac modelde uygulanan nispi temsil seim sistemi, partilerin aldklar oyla orantl mecliste temsil edilmelerine imkn tanr. ounluku ve uzlamac demokrasi modellerinde hangi seim sistemleri uygulanmaktaSIRA SZDE dr, temel farkllklar nelerdir?
NELM D ounluku modeldeki niter ve merkeziyeti yapya karn, uzlamac model genelde federal ve yerinden ynetim esasna dayanr. Federalizm, eyalet (federe devlet), kanton veya vilayet gibi farkl ekillerde kendini gsterebilir. S O R UAncak her ne ekilde adlandrlrsa adlandrlsn federalizm; yasama, yrtme ve yarg erklerinin hem merkez hem de yerel dzeyde tekilatland bir ynetsel yapy esas alr. DKKAT svire, iktidarn merkez hkmetle 26 kanton hkmeti arasnda paylald federal bir devlettir. Merkez hkmet gl olmakla birlikte, yerel kantonlar da birSIRA SZDE ok yetkiyle donatlm zerk yaplardr. Toprak esasna dayal bir federalizm sz konusudur. Belikada ise niter bir devletten ziyade, cemaatlere dayanan bir yapdan sz edilebilir. Her iki meclisin Franszca ve Flemenkce konuan yelerinden AMALARIMIZ oluan Fransz Kltr Konseyi ve Flemenk Dili Kltr Konseyi, kltr ve eitim konularnda ilgili topluluklar ilgilendiren kanunlar yaparlar. Bu bakmdan, Belika ynetsel yaps, topraktan ziyade kltrel zerklik esasna dayanan federalizmin K T A P nemli bir rnei olarak deerlendirilmektedir. Osmanl mparatorluunda uygulanan millet sistemiyle benzerliinden dolay sklkla bu sistemle birlikte anlr. ounluku modelin uyguland ngiltereden farkl olarak uzlamac modeli TELEVZYON uygulayan lkelerde yazl anayasa gelenei vardr. Anayasann yazl olmas, ncelikle oulcu yapdaki lkelerde yaayan tm farkl gruplarn temel hak ve zgrlklerini ounluun insafna brakmadan gvence altna alma ihtiyacndan N T Eoluturan RNET kaynaklanmaktadr. Uzlamac modelin en nemli prototiplerini svire ve Belika deitirilmesi zor yazl anayasalarla ynetilirler. svirede, anayasa deiiklii iin sadece lke apnda deil, ayn zamanda tm kantonlar dzeyindeki oylarn ounluu gerekir. Bu durum, zellikle kk kantonlar ounlua kar korumaya yneliktir. Bir kantonun anayasa deiikliini ret etmesi aznlk vetosu anlamna gelir. Belikada ise anayasa ancak iki meclisin de te ikilik ounluuyla deitirilebilir. ki demokrasi modelinin karlatrlmasnda esas olan, hangi demokrasinin daha iyi olduu veya daha iyi ilediinden ziyade, toplumlarn ve lkelerin sosyal veya kltrel yapsna hangi modelin daha iyi uyacadr. Dier taraftan, demokrasi tartlmaz, mkemmel ve sonu olan bir olgu deildir. Buna mukabil, ideal bir ynetim tarz olma iddiasyla demokrasi, kendisini srekli yenileme kabiliyetine sahip, sonu olmayan bir sretir. Bu bakmdan demokrasiye, daha dorusu, liberal temsil demokrasiye birok eletiri getirilmi ve alternatif demokrasi modelleri nerilmitir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U Federalizm: Yasama, yrtme ve yarg erklerinin hem merkez hem yerel D de KK AT dzeyde tekilatland ynetim ekli.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Temsil Liberal Demokrasiye Eletiriler ve Alternatif Demokrasi nerileri

Demokrasi farkl kltrler, farkl corafyalar ve farkl tarihsel srelerde farkl ekillerde alglanm ve uygulanmtr. Teori ve uygulamada temsil liberal demokrasideki eitlilie ramen, bu modele birok eletiri getirilmi ve alternatif demok-
136
Siyaset Bilimi
rasi modelleri nerilmitir. zellikle yirminci yzyldan sonra ve yirmi birinci yzylda, demokrasi eitli ve zt kar gruplarnn sahiplendii bir kavram olmutur. Farkl siyasal anlaylar, demokrasiyi en iyi ekilde hayata geirebilmenin kendi yolu ve yntemiyle mmkn olabildiini savunmutur. Dolaysyla tek tip bir demokrasi modelinden ziyade farkl demokrasi anlay ve uygulamalarndan bahsetmek mmkndr. Bat lkelerinde en yaygn olarak uygulanan liberal demokrasi modelinin yeterlilii modern ve post-modern dnemde sorgulanmaya balanm, farkl kesimlerden farkl eletiriler getirilmi ve ok sayda alternatif demokrasi kavram ve anlay nerilmitir. Liberal demokrasiye eletiriler genel olarak temsile dayal ve bireyi nceleyen yaps zerinde younlamtr. Liberal demokrasinin halkn gerek katlmn salayamad; ekonomik eitsizlikler zerine kurulu bir sistem oluturduu; eitlii sadece oy hakkna indirgedii; kltrel, snfsal, etnik, cinsiyete ve kimlie dayal talepleri karlayamad ve tm bunlardan dolay bir meruiyet krizi yaad iddia edilmitir. Bu balamda ne kan halk demokrasisi, sosyal demokrasi, radikal demokrasi ve mzakereci demokrasi anlaylarnn temel tezlerine ksaca deinmek faydal olacaktr.
Halk Demokrasisi
ki kutuplu dnya dnemine ait olan halk demokrasisi kavram, eski Sovyetler Birlii, Dou Avrupa lkeleri, in, Kuzey Kore ve Vietnamda uygulanm komnist rejimlerle zdelemitir. Marksist siyasal felsefeden esinlenen bu anlay, liberal demokrasiyi burjuva iktidarn merulatrma amac gden, kapitalist ekonomik sistemin bir ideolojisi olarak grr. Eitlie zel bir vurgu yapan Marksistlere gre, gerek demokrasi sadece frsat eitlii deil, ayn zamanda kaynaklarn eit datld, ekonomik ve sosyal anlamda mutlak eitliin olduu bir sistemle mmkndr. Marksist anlayta zgrlk ise sadece snf basksndan kurtulma anlamna indirgenmitir. Marx, kapitalizmin son tahlilde keceini ve proletaryann diktatrlne dayanan ksa bir evreden sonra proletarya demokrasisi kurulacan ngrmekteydi. Ancak, proletarya diktatrl olarak da adlandrlan halk demokrasisi anlaynn fikir yaps ve uygulamalar, Marxtan ziyade Lenine aittir. Lenine gre, Devrim ile birlikte Rusyada emeki halk kendisini smren toprak sahipleri ve kapitalistlerden kurtulmutur. Bu da proletaryay yanl bilinlenmeden kurtarp yol gsteren nc parti sayesinde gereklemitir. Halk demokrasisi, halk bir btn olarak grdnden, farkl dnce ve anlaylar ve dolaysyla oulculuu reddeden bir potansiyel tamaktadr. Bu modelin, kat bir brokratik yaplanmaya dayanan merkeziyeti bir sistemi ngrd ve iddeti meru gren totaliter bir anlay iinde barndrd sylenebilir. Nitekim, zellikle Stalin dnemi Sovyetler Birliinin uygulamalar, komnist ilkeleri benimsemeyen muhaliflerin halk dman olarak grlerek asimile edilmesi, srgne gnderilmesi ve hatta ldrlerek ortadan kaldrlmas sonucunu dourmutur. Sovyet siyasal sistemi, ancak 1980li yllarda Gorbaev dnemindeki glasnost (aklk) ve perestroika (yeniden yaplanma) politikalaryla gzden geirilmi; Komnist Parti iktidarnn kat uygulamalar esnetilerek fikir ve tartma zgrlne zemin hazrlanmtr. Ancak, tm bu uygulamalar, Sovyetler Birliini yklmaktan kurtarmak iin yeterli olmamtr.
137
Sosyal Demokrasi
Sosyal demokrasi anlay da yine Marksizm ve sosyalizmden beslenmi, bu ideolojinin bir ekilde revize edilmi lml bir eklidir. Ancak sosyal demokrasi anlay, snflar aras atmaya dayanan ve son tahlilde kapitalizmin yklmasn ngren Marksist anlaytan nemli farkllklar ierir. Kapitalist ekonomik sistemin eitsizlik ve adaletsizlikler dourma potansiyeline dikkati ekmekle birlikte sosyal demokrasi anlay, iddete bavurmadan parlamenter sistem ierisinde demokratik mcadeleyle bunlar gidermenin mmkn olabileceini ngrr. Uzlamac ve evrimci bir geliim izgisini benimseyen sosyal demokrasi anlay Marksist teorinin aksine ykc deil, yapcdr. Bu balamda, sosyal demokrasi sosyalizmin ar brokratiklemeye dayanan ve iddet ieren totaliter anlayyla arasna mesafe koyar. Sistemin devrimci bir iddetle yklarak yok edilmesini deil, alt snflar lehine dzenlemelerle daha eitliki ve daha mreffeh bir hle getirilmesini savunur. Sosyal demokrasi, dier taraftan, liberal demokrasinin ar bireyciliini ve piyasa ekonomisine dayal rekabeti ekonomik sistemini eletirir; bu sistemin ar dengesizlik ve adaletsizlikler yaratt varsaymyla dezavantajl kesimler lehine dzenlemeler nerir. Bu balamda, sosyal demokrat anlay devlete zel bir vurgu yapar, nemli bir anlam ve ilev ykler. Devletin temel hak ve zgrlkleri korumas gerektii eklindeki liberal tezleri kabullenmekle birlikte, sosyal demokrat anlay devleti snflar st ve tarafsz bir yerde konumlandrr ve devlete snflar aras uzlama ve i birliini koruma ilevini ykler. Sosyal demokrasi anlaynn belirgin ve snrlar net olarak izilmi bir ekonomi politikas olmamakla birlikte, genel anlaynn kapitalist ekonomik modelle elimedii sylenebilir. Son dnem sosyal demokratlarnn byk bir ounluu liberal ekonominin serbest piyasa dzenini benimsemektedirler. Ancak sosyal demokrasi, liberal demokrasinin bireyi nceleyen yaklamna karn, genel kar n planda tutar ve bunu bireysel karn nnde konumlandrr. ada demokrasilerin son dnemlerde benimsedii ve nemsedii refah devleti kavramn da sahiplenen sosyal demokratlar, bunu ayn zamanda kendi hakllklarnn bir ispat olarak deerlendirir. Marksizm ve sosyal demokrasinin, temsil liberal demokrasiye ynelttii temel eletiriler SIRA SZDE nelerdir?
SIRA SZDE
Radikal Demokrasi
DNELM
DNELM S O R U
Radikal demokrasi postmodern dneme ait bir yaklam olup, temsil liberal deS O R U krizi olduumokrasi uygulamalarnda devlet ve toplum ilikilerinde bir meruiyet nu varsayar ve bunun almas iin demokrasinin derinletirilmesi ve yaygnlatrlmas gereine iaret eder. Radikal demokrasi, zgrlk ve eitlie dayal liberal deDKKAT mokrasi anlayna farkll da eklemleyerek demokrasinin tanmn geniletme eilimindedir. oulculua vurgu yapan bu anlaya gre, gerek oulcu bir deSIRA SZDE mokrasi, farkllklarn tannmas ve tm farkllklarn kamusal alana yanstlmasyla mmkn olabilir. Ernesto Laclau ve Chantall Mouffenun ncln yapt ve Trkiyede de AMALARIMIZ Fuat Keymann almalaryla katk sunduu radikal demokrasi kuram, kimlik ve fark ilikisine dayal bir siyaset anlayn ifade eder. Radikal demokrasi kuramclarna gre; liberal demokratik kurumlarnca ina edilen modern K devlet, T A P siyasal toplumdan ziyade devletin varl ve bekasn ncelemitir. Bu da katlmclk, oulTELEVZYON
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
SIRA SZDE 138
Siyaset BilimiSIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
culuk bireysel ve kolektif kimlik talepleri gibi temel deerlerin grmezden gelinDNELM mesi sonucunu dourmutur. Bu balamda, devlet egemenliini sorgulayan radikal demokrasi kuram; siyasal alan kresel, ulusal ve yerel etkileim eksenine S O Rdemokrasi U oturtur. Radikal anlaynda, sivil topluma zel bir anlam ve ilev yklenir. Bu balamda sivil toplum, tpk devlet ya da parti gibi siyasal alann nemli bir znesi olarak T D K K Agrlr. Radikal demokrasi kuram, uzladan ziyade eliki ve bu elikilerin tannmas zerine kuruludur. Bu balamda, kltrel, snfsal, etnik, cinsiyete ve kimlie daSIRA SZDE yal taleplerin demokratik mcadele biimlerini meru grr ancak bu kategorilerden herhangi birine hegamonik bir anlam yklemez. Radikal demokrasi iin esas olan birbirinin varln tanmann gereklilii ve atmann dierini yok etme zeAMALARIMIZ rine tasarlanmamasdr. Radikal demokrasi ve Trkiyedeki yansmalaryla ilgili daha ayrntl bilgiyi, Fuat K T A anlay P Keymann (2000). Trkiye ve Radikal Demokrasi. stanbul: Alfa Yaynevi adl kitabnda bulabilirsiniz.
K T A P
TELEVZYON
Mzakereci Demokrasi
TELEVZYON
Liberal demokratik sistemin eletirisine dayanan ve alternatif bir model olarak ne srlen yaklamlardan N TERN ET NTERNET John Rawls: 1921biri de mzakereci demokrasi anlaydr. Mzakereci 2002 yllar (deliberative) demokrasi kavram ilk olarak Joseph arasnda yaam Amerikal filozof, Beseette tarafndan kullanlm; kuram John Rawls, ahlak ve siyaset Jrgen Habermas ve Seyla Benhabib gibi dnrlefelsefecisi. rin grleriyle gelitirilmitir. Mzakereci demokrasi kuram, liberal demokrasiyi semenleri seimler araclyla kategorik bir onay mekanizmasna indirgedii, siyaset oluturma ve karar alma srelerinin dnda tuttuu varsaymyla eletirir. Liberal demokrasinin temsil krizine ve meruiyet Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/John_Rawls sorununa dikkati eken bu model, toplumu oluturan tm katmanlarn etkileim hlinde gr ve eletirileriyle siyasal srece katlmalarnn nemine vurgu yapar. Dolaysyla mzakereci demokrasi anlay, vatandalarn bilgilendirildii, birbirleriyle ve ynetimle srekli iletiim hlinde olduu, kendileriyle ilgili grlerin oluturulmas ve karar alma srelerine dorudan katldklar bir anlay ngrr. Bu anlay, temsil esas yerine, bireylerin ve sivil toplum kurulularnn mzakereyle dorudan siyasal srelere katlmlarna vurgu yaptndan, dorudan demokrasi uygulamalaryla da ilikilendirilmektedir. Habermasn sylemsel kamu alan ve iletiimsel eylem kuram nosyonlar mzakereci demokrasi tartmalarna ciddi katk salamtr. Habermas, devlet ve ekonomik alandan bamsz ve basklardan arnm bir kamusal alan tasarlar; vatandalarn toplu eylem yerine, mzakere ve diyalog yoluyla siyasete katlmalarn ngrr. nemli olan karar srecinde tartlan fikirlerden hangisinin galip geldii deil, kararn mzakereler sonucu olumasdr. Herkese ak ve zgr bir tartma sreci sonunda varlacak karar, benimsenmesi daha kolay ve dolaysyla daha rasyonel ve meru saylacaktr. Mzakereyle varlan sonu, vatandalarn iradesine dayanacandan, liberal temsil demokrasinin meruluk krizine bir zm olaca varsaylmaktadr. deal bir ynetim anlayn ngrd kabul edilmekle birlikte
Resim 5.4
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
139
mzakereci demokrasi, genel olarak soyut kald ve pratikAMALARIMIZ karlnn olmad eklinde eletirilere maruz kalmaktadr. Mzakereci demokrasi anlay ile ilgili daha ayrntl bilgiyi, Jrgen (2010). K Habermasn T A P teki Olmak tekiyle Yaamak. 5. Bask, ev. . Aka, stanbul: Yap Kredi Yaynevi adl kitabnn zellikle III. Blmnde bulabilirsiniz.
TELEVZYON
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Liberal demokrasiye getirilen eletiriler ve alternatif demokrasi anlaylar demokrasinin derinlemesi ve gelimesine katk sunmutur. Halk demokrasisi hari tutulursa yukarda dile getirilen dier demokrasi yaklamlar, liberal demokratik ilNTERNET ke ve kurumlar tamamyla dlayan veya onu ykmaya ya da ortadan kaldrmaya ynelik araylar deildir. Bilakis bu yaklamlar, liberal demokratik deer ve uygulamalar daha eitliki, daha zgrlk, daha katlmc ve marjinal kesimleri de kapsayc daha ileri bir demokrasi modeline dntrme abas olarak deerlendirilebilir. Sonu olarak tm bu tartmalar, liberal demokrasinin eletirisi zerine kurulmakla birlikte, ada demokrasilerin daha iyiye doru bir dnmn salayabilir. Yukarda da dile getirildii gibi demokrasi bir son deil, sonu olmayan bir sretir.
NTERNET
YRM BRNC YZYILDA DEMOKRASYE GELER

Yirminci yzyldan yirmi birinci yzyla geerken ortaya kan baz olaylar, demokrasi tartmalarna yeni bir boyut kazandrmtr. 1970li yllarn ortalarnda, sDemokrasinin panya ve Portekiz gibi Gney Avrupa lkelerinde faist totaliter rejimler yklr. Konsolidasyonu: pekimesi 1980li yllarda Latin Amerikadaki askeri diktatrlkler, yerlerini tedricen seilmi Demokrasinin olarak da bilinen demokratik sivil ynetimlere brakr. 1989da Berlin Duvarnn yklmasnn ardndan balayan konsolidasyon, siyasetin normallemesi, sistemin srete, Dou Avrupa ve Sovyetler Birliindeki komnist totaliter sistemler orta- otoriter basklardan ok partili hayata dan kalkar. Bu olaylar bir taraftan demokrasiye gei olarak deerlendirilirken di- kurtularak geilmesi ve demokratik er taraftan demokratik konsolidasyon eklinde yeni bir kavramn ortaya kma- deerlerin yaygnlaarak derinlemesi anlamna gelir. sn beraberinde getirmitir. Demokrasinin pekitirilmesi eklinde de ifade edebileceimiz demokratik nc Demokrasi Dalgas: konsolidasyon bir lkedeki siyasal aktrlerin ve nfusun byk ounluunun o Amerikal Siyaset Bilimci Huntingtonn lkede demokrasinin kasabadaki tek oyun olduunu kabullenmeleri eklinde ta- Samuel kavramsallatrd nc nmlanmaktadr. Demokrasinin konsolidasyonu, ayn zamanda demokratik deer- demokrasi dalgas, 1970, 80 ve 90l yllarda lerin yaygnlamas, demokrasinin otoriter basklardan kurtarlarak gvenli kln- ounluu komnizme mas, ok partili hayatn tm kurumlaryla inas, seim kurallarnn istikrarl bir dayal totaliter rejimlerin yklarak yerlerine ok partili hle getirilmesi, siyasetin normalletirilmesi, devlet iktidarnn merkezlikten kurta- demokratik sistemlere gei rlmas gibi anlamlara da gelecek ekilde kullanlmaktadr. Bu balamda, Bat de- hareketlerini ifade eder. mokrasilerinin konsolide demokrasiler olduu, otoriter rejimlerin de demokrasiye Resim 5.5 gei srecinden sonra demokratik konsolidasyon srecine girecekleri ngrlmektedir. Samuel Huntington: 1927-2008 yllar Yirminci yzyln son eyreinde ortaya kan yuarasnda yaayan kardaki gelimeler, birok Batl gzlemci tarafnnc demokrasi dalgas ve dan geni bir btnn paralar olarak grlm, medeniyetler otoriter veya totaliter sistemlerden liberal demokraatmas tezleriyle siye veya demokrasinin herhangi bir eidine doru yaygn bir ne kavuan Amerikal gei olarak deerlendirilmitir. Samuel Huntingsiyaset bilimci. ton (1999) bu hareketleri nc demokrasi dalgaKaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Samuel_P._ s eklinde evrensel bir demokratik hareket olarak Huntington deerlendirirken Francis Fukuyama (1999), tarihin
140
Resim 5.6
Siyaset Bilimi
sonu teziyle, liberal demokrasinin komnist totaliter sistemler karsnda zafer elde ettiini ve ayakta kaFrancis lan tek alternatif ynetim sistemi olarak tm dnyaFukuyama: 1952 doumlu da giderek yaylacan varsaymtr. Amerikan siyaset Ancak komnizm sonras oluan yeni ortamda bilimci, politik oluan ideoloji boluu ve bu boluun nasl dolduiktisat ve yazar. rulaca demokrasi alannda ciddi bir tartma konusu olmaya devam etmektedir. Bu balamda, geiin gerekten de demokrasiye doru bir gei mi olduu, eer demokrasiye doruysa ne tr bir demokrasi anlaynn komnizm sonras lkelerde hkm srd, eer deilse ne tr sistemlerin demokrasi karsnda muhtemel rakip konumunda olduu temel sorunsallar olarak gze arpmaktadr. Tm bu konularda, siyaset bilimciler arasnda olduka nemKaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Francis_ li fikir ve yaklam farkllklarnn olduunu belirtFukuyama mek gerekir. Kimi siyaset bilimciler, zellikle Sovyetler Birliinden ayrlan lkelerin otokrasiden dengeli cumhuriyetlere kadar sralanabilecek ancak hl otoriter saylan ynetimler olarak kaldklarn ileri srerken dier bir ksm komnizm sonras tm rneklerin liberal demokrasiye ya da bir eit demokrasiye doru evirildiini iddia ederler. Son tahlilde, komnizm sonras lkelerin bir eit gei sreci yaadklar sylenebilir ancak oluan yeni ortamda iktidarlarn kendilerini meru gsterecek yeni, ak ve net bir ideolojik balamdan yoksun olduklarn belirtmek gerekir. Siyaset bilimcilerin bir ksm, daha nce de ifade edildii gibi, komnizm sonTarihin Sonu Tezi: Amerikal ras alternatif tek sistemin demokrasi veya demokrasinin bir eidi olduu iddiasnsiyaset bilimci Francis Fukuyamann ortaya att dadr. Francis Fukuyamann klasiklemi tarihin sonu tezi, bu gr en arpc tarihin sonu tezi, 1990l ekilde ileri sren almalarn banda gelmektedir. Fukuyama, zetle komnizme yllarda komnizme dayal sistemlerin ortadan dayal sistemlerin ortadan kalkmasn, bir eit tarihin sonu olarak deerlendirkalkmasyla liberal mi ve bundan sonraki dnemde liberal demokrasinin dnyadaki tm lkeler ademokrasinin zafer ilan ettiini ve liberal sndan tek alternatif konumunda olduunu ileri srmtr. demokrasinin bundan sonra Latin Amerikadaki demokrasi tecrbeleri konusunda ciddi almalaryla bilitm devletler iin yegane nen Guillermo ODonnell (1994) komnizm sonras lkelerin temsil demokrasiye alternatif ynetim tarz olduunu ileri srer. deil, delegatif demokrasi olarak adlandrd yeni tr bir demokrasiye doru yol aldklarn belirtir. zellikle Arjantin, Brezilya, Peru gibi Latin Amerika lkeleriyle, Kore gibi Asya lkelerinde uygulanan sistemlerden esinlenerek kavramsallatrd delegatif demokrasiler, ou zaman demokratik yntemlerle seimlere gitmesine ramen, sivil toplum ve halkn tercihlerini yanstabilecek demokratik kurumlardan yoksundur. Bakanlk seimlerini kazanan adayn lkeyi bir sonraki seime lliberal Demokrasi: Amerikal siyaset bilimci kadar diledii ekilde ynetmesi olarak da tanmlanabilecek delegatif demokrasiFareed Zakariann ler, seimlerden sonra genelde ciddi siyasal sorunlarla karlaabilir ve konsolide kavramsallatrd lliberal Demokrasi, dnya demokrasiler olarak nitelendirilemezler. zerindeki demokrasilerin Fareed Zakaria (1999) ise klasiklemi almasnda komnizm sonras lkelebyk ounluunun bireysel hak ve zgrlkleri rin illiberal demokrasi diye adlandrd liberal olmayan bir demokrasi eidiihlal eden; hukuk devleti ve ne yneldiklerini ileri srer. Sadece komnizm sonras rnekleri deil, dnya zegler ayrl gibi iktidar gcn snrlandran liberal rindeki mevcut demokrasilerin byk bir ounluunu liberal olmayan demokrailkelerden yoksun lkeler siler olarak adlandran Zakariaya gre, bu demokrasiler zgr kurumlardan ve liolduu varsaymna dayanr. beral anayasalardan yoksundur. Bu demokrasi eidiyle ynetilen lkelerde, sis-
141
SIRA SZDE
tem byk oranda sadece dzenli yaplan seimlere dayanr SIRA ve iktidarn gcn SZDE snrlandran mekanizmalardan yoksundur. Bu balamda, liberal olmayan demokrasilerin en tipik zellii, hukuk devletinin zayfl ve gler ayrl ilkesinin yeDNELM terince uygulanmamasdr. Komnizm sonras lkelerde liberal demokrasi dnda farkl ve kat ideolojik ynelimlerin de demokrasi asndan risk oluturduu sylenebilir. Bu balamda S O R U milliyetilik, zellikle etnik milliyetilik, liberal demokrasiye alternatif bir sistem olarak gze arpmaktadr. zellikle etnik ynden heterojen lkelerde egemen etDKKAT nik grubun iktidar mcadelesinde etnik milliyeti bir sylemi en etkili ve maliyetsiz yol olarak tercih etmesi, ounluk dnda kalan aznlk gruplarn riskli konuSIRA SZDE ma gelmelerini beraberinde getirmitir. zellikle eski Sovyet Cumhuriyetlerinin etnik milliyeti bir sylemle bamszlk sonras sistemlerini merulatrma gayretleri, kitlesel g hareketlerini ve kimi blgelerde etnik atmalar beraberinde geAMALARIMIZ tirmitir. Komnizmin yklmasndan sonraki dnemde ve slam dnyasnda demokrasinin geliimi K T A P ile ilgili ayrntl bilgilere, Ylmaz Bingln (2011). derledii, Yirmi Birinci Yzylda Demokrasi Tartmalar. stanbul: Umuttepe Yaynevi adl kitapta ulaabilirsiniz. 2011 ylnda Tunustan balayp neredeyse tm Kuzey Afrika ve Orta Dou lkelerine yaylan zgrlk hareketler zinciri de yeni bir demokrasi ve liberalleme dalgas olarak deerlendirilmektedir. Blgedeki gelimeler, 1968 ylnda eNTERNET koslovakyann politik olarak liberalleme hareketleriyle zdeleen Prag Baharndan esinlenerek Arap Bahar olarak adlandrlr. ncelikle Tunus ve Msrda miting, protesto ve halk ayaklanmalaryla balayan Arap Bahar sreci, domino etkisi gstererek Libya, Suriye, Bahreyn, Cezayir, rdn ve dier blge lkelerine yaylmtr. Fakl lkelerde meydana gelen bu hareketlerin ortak zellikleri baskc ve teki otoriter ynetimlere, siyasi yozlamaya, ifade ve rgtlenme zgrl nndeki kstlamalara, kt yaam koullarna ve isizlie kar bir direni hareketi olmalardr. Bu hareketlerle Tunus, Msr ve Libyada otoriter ynetimler ibandan uzaklatrlmtr. Srecin, blgedeki dier lkeleri ne oranda etkileyecei ve ne tr bir modele doru gtreceine dair analizler yapmak iin zamana ihtiya gzkmektedir.
TELEVZYON
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
142
Siyaset Bilimi
zet
A M A
Demokrasi kavramn tanmlamak. Eski Yunanca demos ve kratia kknden tretilen demokrasi, halk ynetimi anlamna gelir. Halkn, halk tarafndan, halk iin ynetimi, demokrasinin en yaygn kullanlan tanmlarndan bir tanesidir. Baz dnrler, demokrasi kavram yerine oun ynetimi anlamna gelen poliari kavramn kullanrlar. Halk kavramnn sorunlu doas ve halkn tamamnn her zaman ynetim srecine katlmasnn neredeyse imknsz olmas sebebiyle demokrasi bugn yaygn olarak mmkn olduunca fazla sayda vatandan uzun bir zaman boyunca arzularna cevap verebilen bir sistem olarak tanmlanmaktadr.
mokrasiye geite nemli roller stlenmitir. Machiavelli, Hobbes, Locke, Montesquieu, Rousseau, Tocqueville ve Mill gibi siyasal dnrler; egemenlik, zgrlk, eitlik, gler ayrl, katlm gibi konularda ortaya koyduklar fikir ve yaklamlarla demokrasi kuramnn geliimine katk salamlardr. Farkl demokrasi eitlerini ayrt etmek ve ounluku ve uzlamac demokrasi modellerini karlatrmak. Demokrasiler genel olarak katlm, siyasal eitlik ve ounluk ynetimi gibi ortak zelliklere sahip olmakla birlikte, demokrasinin ileyiine ynelik teknikler, prosedrler, ilkeler ve yaklamlar farkllk gsterebilir. Bu bakmdan ncelikle dorudan demokrasiyi temsil demokrasiden ayrt etmek gerekir. Dorudan demokrasi, halkn araclara gerek kalmadan kendini dorudan ynettii bir ynetim eklidir. Dorudan demokrasi ideal olmakla birlikte, gerekletirilmesi olduka zor bir ynetim eklidir. lke nfuslarnn artmas, bu nfusun trde olmamas ve siyasal ya da ekonomik ynden farkl kar gruplarnn olumasyla birlikte, temsil dediimiz yeni bir demokrasi eidi ortaya kmtr. Bat demokrasisi, anayasal veya liberal demokrasi olarak da adlandrlan temsil demokrasi ise halkn kendi adna ynetimi gerekletirmek zere temsilcilerine vekalet verdii bir ynetim eklidir. Temsil liberal demokrasi, Bat lkelerinde ounluku ve uzlamac eklinde farkl modellerle iletilmektedir. Ancak temsil demokrasi yine de farkl kesimlerden farkl ynleriyle eletirilmi; halk demokrasisi, sosyal demokrasi, radikal demokrasi ve mzakereci demokrasi gibi ok sayda alternatif demokrasi kavram ve anlay nerilmitir. Batda uygulanan temsil demokrasilerin tek bir modelinin olduunu sylemek mmkn deildir. Toplumlar veya lkeler demokrasinin temel ilke ve uygulamalarndan ayrlmamak kaydyla kendi sosyal, siyasal ve kltrel artlarna uygun farkl demokrasi modellerini hayata geirmilerdir. Bu kapsamda, iki demokrasi modelini ayrt etmek gerekir. ounluku demokrasi modeli-
A M A
AM A
Demokrasinin temel niteliklerini aklamak. ada devletlerin en yaygn ynetim ekli olan demokrasi, halkn lke ynetimini ok partinin katlabildii serbest ve adil seimlerle belirlemesi esasna dayanr. ada demokrasiler, sadece serbest ve adil seimlerden ibaret olmayp ayn zamanda hukukun stnl, gler ayrl, fikir, ifade, rgtlenme, basn, din ve vicdan zgrln de iine alan temel hak ve hrriyetlerin gvence altna alnd bir ynetim anlayn ifade eder. Tarihsel olarak demokrasi kuramnn geliimini aklamak. ada devletlerin en nemli ve en yaygn ynetim ekli olan demokrasi, hem kuramsal hem de kurumsal ynden derin bir tarih gemie ve tecrbeye sahiptir. Birok dnr, ortaya koyduklar fikir ve yaklamlarla birok siyasal yap da kurumsal uygulamalarndaki tecrbeleriyle demokrasinin geliimine katkda bulunmulardr. Antik Yunan, hem ehir-devletleri tecrbesiyle hem de Sokrates, Eflatun ve Aristo gibi siyasal dnrleriyle demokrasinin geliimine katk salamtr. Roma dnemi; dnrlerinden ok, ortaya koyduu hukuk sistemi, kurumlar ve ynetsel tecrbeleriyle demokratik ynetimlere katk sunmutur. Rnesans, Reform ve Aydnlanma hareketleri, Orta an feodal yaps ve kilise basksn krarak modern ada de-
AM A
143
nin, siyasal ve kltrel ynden nispeten trde olan toplumlarda daha iyi iledii ngrlr. Bu modelin en nemli prototipi ngilteredir. z ounluun hakimiyetine dayanan bu modelin en nemli zellikleri; tek parti iktidar, tek meclislilik, iki partili ve tek boyutlu parti sistemi, ounluku seim sistemi, yazsz anayasa, niter yap ve merkeziyeti ynetim olarak sralanabilir. Buna mukabil, uzlamac demokrasi modelinin trde olmayan oulcu toplumlarda daha iyi iledii ngrlr. Bu modelin en nemli prototiplerini svire ve Belika oluturur. Modelin en nemli zellikleri; koalisyonlarla iktidar paylam, kuvvetler ayrl ve dengesi, iki meclislilik, ok partili ve ok boyutlu parti sistemi, nispi temsil seim sistemi, yazl anayasa, federal ve yerinden ynetim eklinde sralanabilir. Yirmi birinci yzylda demokrasiye gei hareketlerini aklamak. Yirminci yzyldan yirmi birinci yzyla geerken ortaya kan baz olaylar, demokrasi tartmalarna yeni bir boyut kazandrmtr. 1970li yllarda, Gney Avrupa lkelerinde, 1980li yllarda Latin Amerikada, 1990l yllarda da Dou Avrupa ve Sovyetler Birliindeki otoriter ve totaliter sistemler yklarak yerlerine daha zgrlk ve ok partili sistemlere doru gei sreci yaanr. Bu olaylar bir taraftan demokrasiye gei olarak deerlendirilirken dier taraftan demokratik konsolidasyon eklinde yeni bir kavramn ortaya kmasn beraberinde getirir. Bu hareketleri; Fukuyama, tarihin sonu teziyle aklarken Huntington nc demokrasi dalgas eklinde deerlendirir. Fareed Zakaria ise bu hareketleri illiberal demokrasinin ykselii olarak grr. Dier taraftan, 2010lu yllarn balarnda Tunustan balayp neredeyse tm Kuzey Afrika ve Orta Dou lkelerine yaylan zgrlk hareketler zinciri de yeni bir demokrasi ve liberalleme dalgas olarak deerlendirilmektedir.
AM A
144
Siyaset Bilimi
Kendimizi Snayalm
1. Robert Dahl aadakilerden hangisini makul lde bir demokraside olmas gereken artlardan biri olarak saymamtr? a. fade zgrl b. Oy verme hakk c. oulculuk d. zgr ve ok sesli medya e. Serbest ve adil seimler 2. Aadaki dnemlerden hangisi ynetim ile ilgili kararlara yetikin erkeklerin katlabildii ve ilk dorudan demokrasi hareketinin yaand dnemdir? a. Antik Yunan b. Roma dnemi c. Orta a d. Aydnlanma a e. Yirminci yzyl 3. Aadakilerden hangisinde Toplumsal Szleme Kuramnn nde gelen temsilcileri birlikte verilmitir? a. Sokrates-Eflatun-Aristo b. Hobbes-Locke-Rousseau c. Marks-Engels-Lenin d. Herder-Bodin-Weber e. Huntington-Fukuyama-Zakaria 4. Aadakilerden hangisi Fransz dnr Montesquieu tarafndan gelitirilen ve iktidar kullanm zerine snrlamalar getiren ilkedir? a. Magna Carta b. lliberal demokrasi c. nc demokrasi dalgas d. Anayasaclk e. Gler ayrl 5. Aadaki demokrasi trlerinden hangisi bir ynyle dierlerinden farkldr? a. Bat demokrasisi b. Temsil demokrasi c. Liberal demokrasi d. Halk demokrasisi e. Anayasal demokrasi 6. Aadakilerden hangisi ounluku demokrasi modelinin ayrt edici bir zellii deildir? a. Tek-parti iktidar b. Nispi temsil seim sistemi c. Merkeziyeti ynetim d. Yazl olmayan anayasa e. ki partili sistem 7. Aadakilerden hangisi uzlamac demokrasi modelinin ayrt edici bir zellii deildir? a. ktidarn koalisyonlarla paylam b. ok partili sistem c. ki meclisli sistem ve aznlk temsil d. Yerinden ynetim e. Yrtmenin stnl 8. Aadakilerden hangisi devlet ve toplum ilikilerinde bir meruiyet krizi olduunu varsayarak; demokrasinin derinletirilmesi ve yaygnlatrlmas, tm farkllklarn tannmas ve kamusal alana yanstlmas gereine iaret eden demokrasi anlaydr? a. Halk demokrasisi b. Sosyal demokrasi c. Liberal demokrasi d. Radikal demokrasi e. Delegatif demokrasi 9. Aadakilerden hangisi yirminci yzyln son eyreinde ounluu komnizme dayal totaliter rejimlerin yklarak yerlerine ok partili demokratik sistemlere gei hareketlerini ifade eden nc demokrasi dalgasn gelitirilmitir? a. Samuel Huntington b. Fareed Zakaria c. Francis Fukuyama d. Guillermo ODonnell e. Jrgen Habermas 10. Aadakilerden hangisi Fareed Zakariann kavramsallatrd; bireysel hak ve zgrlkler ile hukuk devleti ve gler ayrl gibi iktidar gcn snrlandran ilkelerden yoksun demokrasi trdr? a. Delegatif demokrasi b. lliberal demokrasi c. Radikal demokrasi d. Mzakereci demokrasi e. nc demokrasi
145
Yaamn inden
stikrar Deil Konsenss Son dnemlerde seim baraj ile ilgili tartmalar gndemi olduka megul etmi gzkyor. Cumhurbakan Ahmet Necdet Sezerin yeniden at tartmada, seim barajn aacaklarna inanan siyasal partiler bata olmak zere, tartmann taraflarndan ok byk bir ksm yzde 10luk barajn korunmasn desteklerken, Cumhurbakan da dhil olmak zere kk bir ksm da barajn deitirilmesini, ancak yine de % 7-8 gibi bir seviyeye indirilmesini istemekteler. ncelikle u tespiti ortaya koymak gerekir: % 10luk seim baraj, 1980 mdahalesi sonras, askerlerin Trkiyede iki partili -hatta tek partili bir siyasal sistem dizayn etme abalarnn bir sonucu olarak ortaya konulmu, ancak dnyann hibir demokratik lkesinde grlmeyen bir sistem rneidir. Dnyann hibir demokratik lkesinde % 10luk bir seim baraj olmad gibi, seim barajn tercih eden ok az saydaki lkede de en yksek oran % 5tir. Birinci ve ikinci demokrasi dalgasn oluturan lkelerden sadece Almanyada % 5 ve svete % 4lk bir ulusal baraj konulmutur. Almanyadaki % 5lik ulusal barajda baz esneklikler de ngrlmtr. rnein, Bat Berlin de dhil olmak zere eski Bat Almanya topraklar ile eski Dou Almanya topraklarndan oluan iki seim blgesinden herhangi birinde % 5lik seim barajn aan bir parti, lke genelinde % 5lik toplama ulaamazsa dahi seim barajn gemi kabul edilmektedir. nc demokrasi dalgasn oluturan lkelerde de durum ok farkl deildir. Polonya, ek Cumhuriyeti, Slovakya ve Latviada seim baraj % 5ken, Macaristan ve Bulgaristanda % 4, Romanyada % 3, Estonyada % 2dir. Dier ada demokrasilerde ya % 1 gibi sembolik bir baraj uygulanmakta ya da siyasal partiler hibir seim barajna tabi tutulmamaktadr. Askeri rejimin % 10luk baraj sistemiyle Trkiyede dizayn etmeye alt iki-partili bir sistem, zorlamadr ve anti-demokratiktir. Bir lkedeki parti saysnn okluu tercihten ziyade gereklilikten kaynaklanmaktadr. Eer bir lke siyasal olgular bakmndan heterojen bir yap arz ediyorsa, orda ok-partili bir sistemin olmas kanlmazdr. Trkiye, partilerin atma boyutlar balamnda, sadece sosyo-ekonomik sorun boyutuyla birbirinden ayrlan iki partinin oluturduu Westminster tipi sistemlerden farkldr. Trkiyedeki semen tercihleri ve siyasal parti eilimleri olduka heterojen ve iki partide temsil edilemeyecek dzeyde ok ve karmaktr. Trkiyedeki semen ve siyasal partiler sosyo-ekonomik sorun boyutuna ek olarak ideolojik, dinsel, etnik/kltrel, rejime destek, kentsel-krsal, merkez-evre, kreselleme gibi ciddi sorun boyutlar zemininde farkl siyasal tercihler sergilemektedir. Ayrca, Avrupa Birlii, Kbrs, ABD, Orta Dou ve Orta Asya ile ilikiler gibi d politika sorunlarnda da semen farkl siyasal yaklamlar sergilemekte ve bunun doal sonucu olarak siyasal partiler de farkl refleksler gelitirmektedir. Tm bu sorun boyutlarna farkl yaklamlar getiren farkl semen ve siyasal partilerin bir ksmn, sadece istikrar mefhumunun ardna saklanarak, meclisin ve dolaysyla sistemin dna itmek, ada demokrasilerin oulculuk, katlmclk ve temsilde adalet ilkelerine aykrdr. Aslnda, dlayc bir sistemin demokratik adan istikrar getirmesi de mmkn deildir. Baraj yksek tutma eiliminde olan kesimlerin durularn merulatrmak iin sndklar biricik bahane istikrardr. Bu byl kavramn almn yapmak demokrasi asndan olduka nemlidir. Trkiyede istikrar denince, bir iktidarn uzun bir sre ibanda kalabilmesi ya da etkin ve hzl karar verebilmesi alglanmaktadr ki, bu alglamann demokratik adan birok sakncas vardr. Eer istikrar sadece uzun bir sre ibanda kalabilme ve/veya etkin ve hzl karar verebilme ise; Stalin, Hitler veya Saddamdan daha istikrarl iktidarlar dnlemez. Oysa ada demokrasilerde istikrarla kastedilen demokratik normlarn, kurallarn ve kurumlarn srekliliidir. Eer demokratik normlar, kurumlar ve kurallar sreklilik arz ederse, iktidarlarn ngrlenden daha erken yer deimesi, herhangi bir saknca oluturmad gibi, halkn tercihlerine daha sk bavurulmasndan dolay daha demokratik de saylabilir. Ayn ekilde, ou zaman baz kararlarn uzun ve meakkatli bir yolun izlenmesinden sonra verilmesi de daha istikrarl sonular dourabilir. 1 Mart tezkere krizinde yaanan sre, bunun en iyi rneini oluturmaktadr. AK Parti hkmetinin istemesine ramen, uzun ve meakkatli tartmalar neticesinde tezkerenin TBMMden gememesi, hem halkn tercihlerinin meclise yansmas bakmndan, hem de gerek Trkiyenin ve gerekse AK Partinin bugnlere istikrarl bir ekilde gelmesinin en nemli sebebidir. Dolaysyla, istikrar mefhumunun arkasna snp dlayc bir sistemi yukardan dizayn etme kolayclndan ncelikle syrlmak gerekir.
146
Siyaset Bilimi
Okuma Paras
Trk siyasal sekinlerinin acil ihtiyac olan, renmesi ve iselletirmesi gereken mefhum istikrar deil konsensstr. Trkiyenin sosyal ve siyasal yapsnn heterojenlii, ok partili bir hayat zorunlu klyorsa, yaplmas gereken koalisyonlarla yaamay renmektir. Bunun yolu da siyasal kltrmzn ok yabanc olduu konsenssten gemektedir. Konsenss kavram Bat kkenli bir kelime olup, siyasal anlamda birden ok partinin bir araya gelerek uzlatklar, karlkl tavizler verdikleri ve geni katlmn saland bir ynetsel anlay ifade eder. Trkede bu kavram karlayabilecek bir szcn bulunmamas, bal bana bu mefhumun siyasal kltrmze yabanc olmasnn en nemli gstergesidir. Son dnemlerde bu kavram yerine tretilen ve kullanlmaya balanan oydama szc, hem morfolojik ynden hatal tretilmesi hem de ierik olarak mefhumu karlayamamasndan dolay, yaygn bir ekilde kullanlmamakta ve dolaysyla konsenss szcnden bile daha yabanc durmaktadr. ayet siyasal partiler, uzlamac bir tavr gsterirlerse koalisyonlarn yrmemesi iin herhangi bir sebep yoktur. Yeter ki siyasal elit demokrasi oyununu kurallarna gre oynasn. Trk siyasal hayatnda grlen baz baarsz koalisyon rnekleri, bundan sonra da koalisyonlarn baarsz olaca anlamna gelmez. Batdaki ada demokrasiler baarl ve istikrarl koalisyon rnekleriyle doludur. Trkiyeyi yeniden koalisyonlu bir srece gtrmesi kaygs bir tarafa braklarak, baraj sistemi mutlaka yeniden gzden geirilmelidir. Trk siyasal sistemi asndan en makul ve demokratik zm ya baraj sisteminin tamamyla ortadan kaldrlmas ya da % 1 gibi sembolik bir seviyeye ekilmesi olacaktr. Barajn % 7-8 seviyesine ekilmesini savunanlarn, bunun gerekesi hakknda ortaya koyduklar tatmin edici bir yant yoktur. Dorusu, lke barajnn % 7-8 gibi bir seviyeye ekilmesi ile mevcut hliyle kalmas arasnda demokrasi mant asndan herhangi bir fark da yoktur. Kaynak: Bingl, Y. stikrar Deil Konsenss. Radikal Gazetesi. Demokrasi Nedir, Ne Deildir? Kimi zaman, demokrasi kelimesi, siyaset piyasasnda deeri dk bir para gibi dolamaktadr. Siyasetiler yaygn bir inan ve uygulamayla, bu markay (etiketi) kendilerine mal etmeye ve yaptklar her harekete ilitirmeye almakta, bilim adamlar ise, tersine, belirsizlii dolaysyla, bu kavram bir takm niteleme sfatlar olmakszn kullanmakta tereddt etmektedirler. Sekin Amerikan siyaset teorisyeni Robert Dahl, konuya byk lde kavramsal kesinlik kazandrmak (bo) umuduyla, demokrasi yerine polyarchy terimini yerletirmeyi bile denemitir. yi ya da kt, biz, ada siyasi sylemin slogan olan demokrasi szcne muhtacz. Bu szck, zgrlk ve daha iyi bir hayat iin mcadele verirken insanlarn kulaklarnda nlayan ve dillerinden dmeyen bir szcktr. Bu szck, siyasi analiz ve uygulamalarmz ynlendirirken, her ne ekilde kullanlrsa kullanlsn, gz ard etmememiz gereken bir szcktr. 1975 Portekiz Karanfiller Devrimi ile balayan ve 1989da Dou Avrupadaki komnist rejimlerin kmesiyle dorua trmanm grnen otokratik ynetimlerden uzaklama sreci, bizi demokrasinin ortak bir tanmna yaklatrmtr. Her yerde demokrasiyi tanmlamak iin kullanlan popler, gdml, burjuva ve ekli gibi pheli sfatlar sessizce terkedilmektedir. Ayn zamanda, hkmetlerin prestijli bir unvan olarak demokratik unvann hak etmek iin kabullenmek zorunda olduklar asgari artlar zerinde dikkate deer bir konsenss ortaya kmtr. Bunlarn da tesinde, gnmzde pek ok uluslararas kurulu bu standartlara ne kadar uyulduunu izlemektedir; hatta, baz lkeler d siyasetlerini ekillendirirken bunlar hesaba katmaktadr. *** Bu denemenin ana temalarndan biri; demokrasinin yalnzca bir dizi kurumdan ibaret olmaddr. Demokrasinin pek ok tipi mevcuttur ve bunlarn uygulamalar ayn ekilde eitlilik gsteren bir dizi etki yaratmaktadr. Demokrasinin ald kendine zg biim, hem bir lkenin sosyo-ekonomik artlarna, hem de yerleik devlet yaps ve siyasi uygulamalarna baldr. Modern siyasi demokrasi ynetenlerin, yaptklarndan dolay, seilmi temsilcilerinin rekabeti ve ibirlii yoluyla dolayl olarak hareket eden vatandalar tarafndan, kamusal alanda sorumlu tutulduklar bir ynetim biimidir.
147

*** Demokratikleme zorunlu olarak beraberinde ekonomik bymeyi, sosyal bar, idari etkinlii, siyasal uyumu, serbest piyasay ya da ideolojilerin sonunu getirmeyecektir. Ama en azndan tarihin sonunu getirecek midir? Bu niteliklerden bazlarnn demokratik sreci kolaylatrdna phe yoktur ama bunlar demokratik srecin ne n art ne de yakn zamandaki rndr. Bunun yerine devleti biimlendirmek ve kamu siyasetini etkilemek iin bar bir ekilde rekabet edebilen, sosyal ve ekonomik anlamazlklar dzenli kurallarla kanalize edebilen ve unsurlarn temsil etmek ve onlar ortak bir ekilde hareket etmeye yneltmek iin sivil toplumla arasnda yeterli balar bulunan siyasi kurumlarn ortaya kmasn umut etmek daha yerinde olur. Baz demokrasi tipleri, zellikle gelimekte olan lkelerde, belki de otoriter ynetimlerden kurtulma srecinde ortaya kan baz durumlar yznden, bu sz yerine getirememitir. Bir kumar olan demokrasi yle bir rejimdir ki, sadece balangtaki snrl artlar erevesinde kendini yenileyerek ayakta kalmaz, ama sonunda onlar aarak geniler. Otoriter rejimlerin tersine, demokrasiler kurallarn ve kurumlarn mutabakata dayal bir biimde deien durumlara cevap vermek iin deitirme kapasitesine sahiptir. Belki yukarda anlanlarn tmn gerekletiremeyeceklerdir ama eninde sonunda bu konuda otokrasilerden daha ansl olduklar bir gerektir. Kaynak: Schmitter, P. C., Karl T. L. (1999). Demokrasi Nedir, Ne Deildir, Sosyal ve Siyasal Teori. 2. Bask, ev. L. Gnen; Der. A. Yayla iinde, Ankara: Siyasal Kitabevi. s. 3-15. 1. c 2. a Yantnz yanl ise Demokrasinin Temel Nitelikleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Demokrasi Kuram ve Demokrasinin Geliimi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Demokrasi Kuram ve Demokrasinin Geliimi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Demokrasi Kuram ve Demokrasinin Geliimi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Demokrasi eitleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Demokrasi eitleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Demokrasi eitleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Demokrasi eitleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yirmi Birinci Yzylda Demokrasiye Geiler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yirmi Birinci Yzylda Demokrasiye Geiler konusunu yeniden gzden geiriniz.
3. b
4. e
5. d 6. b 7. e 8. d 9. a
10. b
148
Siyaset Bilimi

Sra Sizde 1 Dorudan demokrasi halkn araclara gerek kalmadan kendi kendini dorudan ynettii bir ynetim biimidir. Dorudan demokrasinin ilemesi, nispeten kk bir nfusun ve kltrel olarak trde bir toplumun varlna, mlk ve zenginliin nispeten eit datlmasna baldr. lke nfuslarnn artmas, bu nfusun kltrel olarak trde olmamas ve siyasal ya da ekonomik ynden farkl kar gruplarnn olumasyla birlikte dorudan demokrasi uygulamalar modern devletlerde imknsz hle gelmitir. Bu sebeple bugn dorudan demokrasiyle ynetilen devlet yoktur. Ancak bugn baz demokrasilerde grlen referandum, dorudan demokrasinin bir arac olarak deerlendirilebilir. Ayrca biliim teknolojisindeki gelimeler, halkn fikir ve grlerini daha rahat bir ekilde ortaya koymasn ve ynetim srelerine daha etkin bir ekilde katlmasn kolaylatrmtr. Sra Sizde 2 Demokrasinin dlayc deil, kapsayc bir rejim olduu dnlrse bu tr eletirilerde hakllk paynn olduu dnlebilir. Ancak ounluku demokrasi modelini uygulayan ngiltere gibi lkelerde bu tr sakncalar hafifleten baz unsurlarn olduunu belirtmek gerekir. Bu tr lkelerde toplum yapsnn trde olmas, genel politikalar hakknda halkn grlerinin birbirine yakn olmas ve byk partilerin merkeze yakn politikalar ortaya koymas sebebiyle semenin genel tercihlerinin hangi parti iktidarda olursa olsun ksmen de olsa karlanabildii anlamna gelir. Dier taraftan aznlk ve ounluu oluturan siyasi gruplar, dnml olarak iktidar olabildiklerinden, bir grubun srekli olarak ynetimden dlanmas gibi bir durum sz konusu deildir. Sra Sizde 3 Trde olmayan toplumlarda semenler din, dil, kltr, ideoloji ve etnik kken gibi baz hususlarda farkllklar gsterirler. Semenlerin tercihleri daha sert ve kesindir. Partiler tarafndan savunulan politikalar da buna paralel olarak birbirine uzaktr. ounluku demokrasi modelini uygulayan ngiltere gibi lkelerden farkl olarak svire ve Belika gibi lkelerde belli bal partilerin tek bana iktidar olma imknlar olmad gibi, birbiri ard sra iktidara gelmesi de zordur. Bu durumda, baz kesimlerin iktidarda hibir zaman temsil edilememe ihtimali sz konusu olabilir. Bu artlar arasnda, oulcu lkelerde, ounluk ynetimi demokrasi yerine ounluun diktatoryas ve i atma anlamna gelebilir. Bu yzden atmaya deil, uzlamaya vurgu yapan; dlayc deil, kapsayc bir anlay benimseyen ve ynetimde dar ounluk yerine, kapsam geniletilmi geni tabanl iktidarlar ngren uzlamac demokrasi modelinin bu tr oulcu toplumlarda daha iyi iledii varsaylmaktadr. Sra Sizde 4 ounluku demokrasi modelinde ounluku seim sistemi uygulanrken uzlamac demokrasi modelinde nispi temsil seim sistemi tercih edilir. izgiyi ilk geen sistemi olarak da adlandrlan ounluku seim sisteminde, dar seim blgelerinde her partinin gsterdii tek aday ya da bamsz adaylar arasndan seim yaplr. Adaylardan ounluun oylarn alan; ounluk yoksa, en ok oyu alan meclise seilir. Uzlamac modeli uygulayan lkelerin seim sistemi ise toplumdaki partilerin hakkaniyetli temsiline imkn tanyan nispi temsil seim sistemidir. Westminster modelinde uygulanan ve byk partilerin artk, kk partilerin ise eksik temsil edilmelerine yol aan ounluku seim sistemine karn, uzlamac modelde uygulanan nispi temsil seim sistemi, partilerin aldklar oyla orantl mecliste temsil edilmelerine imkn tanr. ounluku seim sistemi iki partili sistemi tevik edip istikrarl hkmetlerin domasna yol aarken nispi temsil seim sistemi temsilde adalet ilkesini daha iyi yanstr. Sra Sizde 5 Marksist siyasal felsefe, liberal demokrasiyi burjuva iktidarn merulatrma amac gden, kapitalist ekonomik sistemin bir ideolojisi olarak grr. Mutlak eitlie vurgu yapan Marksistlere gre, gerek demokrasi ancak ekonomik kaynaklarn eit datld, ekonomik ve sosyal anlamda mutlak eitliin saland bir sistemle mmkndr. Marksizm, kapitalizmin son tahlilde keceini ve proletaryann diktatrlne dayanan proletarya demokrasisi kurulacan ngrr. Sosyal demokrasi ise liberal demokrasinin ar bireycilii ve piyasa ekonomisine dayal rekabeti ekonomik sistemini eletirir; bu sistemin ar dengesizlik ve adaletsizlikler yaratt varsaymyla, dezavantajl kesimler lehine dzenlemeler nerir. Marksizm ve sosyalizmden beslenmekle birlikte, sosyal demokrasi anlay Marksist anlaytan
149

nemli farkllklar ierir. Kapitalist ekonomik sistemin eitsizlik ve adaletsizlikler dourma potansiyeline dikkati ekmekle birlikte; sosyal demokrasi anlay, iddete bavurmadan parlmenter sistem ierisinde demokratik mcadeleyle bunlar gidermenin mmkn olabileceini ngrr. www.wikipedia.org www.journalofdemocracy.org http://www.wisdomsupreme.com/dictionary/robertdahl.php http://www.euronews.com/2008/07/25/which-wayfor-turkey-s-parliament-/ http://www.itusozluk.com/gorseller/avam+kamaras% FD/11208 http://en.wikipedia.org/wiki/John_Rawls http://en.wikipedia.org/wiki/Samuel_P._Huntington http://en.wikipedia.org/wiki/Francis_Fukuyama
Bingl, Y. (der.). (2011). Yirmi Birinci Yzylda Demokrasi Tartmalar. stanbul: Umuttepe Yaynlar. Dahl, R. (2010). Demokrasi zerine. ev. B. Kadolu, stanbul: Phoenix Yaynevi. Diamond, L. ve Plattner, M. F. (Der.). (1995). Demokrasinin Kresel Ykselii. ev. Trk Demokrasi Vakf, Ankara: Yetkin Yaynlar. Habermas J. (2010). teki Olmak tekiyle Yaamak, (5. Bask), ev. . Aka, stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Huntington, S. P. (1999). nc Demokrasi Dalgas, Sosyal ve Siyasal Teori. 2. Bask, (Der. A. Yayla; ev. E. Yaln, A. Yayla) iinde, Ankara: Siyasal Kitabevi. Keyman, E. F. (2000). Trkiye ve Radikal Demokrasi. stanbul: Alfa Yaynlar. Klal, A.T. (1987). Siyaset Bilimi. Ankara: Ankara niversitesi Basmevi. Lijphart, A. (2006). Demokrasi Motifleri. ev. G. Ayas, E. U. Bulsun, stanbul: Salyangoz Yaynlar. Moten, A.R., Islam, S. S. (2005). Introduction to Political Science. Australia: Thomson. ODonnell, G. (1994). Delegative Democracy, Journal of Democracy. 5/1. Parrot, B. (1997). Perspectives on Post-Communist Democratization, Conflict, Cleavage and Change in Central Asia and Caucasus. (Der. K. Dawisha, B. Parrot) iinde, Cambridge: Cambridge University Press. Schmitter, P. C. ve Karl, T. L. (1999). Demokrasi Nedir, Ne Deildir, Sosyal ve Siyasal Teori. 2. Bask, (Der. A. Yayla; ev. L. Gnen) iinde, Ankara: Siyasal Kitabevi. Zakaria, F. (1999). lliberal Demokrasinin Ykselii, Sosyal ve Siyasal Teori. 2. Bask, (Der. A. Yayla; ev. A. Yayla) iinde, Ankara: Siyasal Kitabevi.
6
Amalarmz

SYASET BLM
Bu niteyi tamamladktan sonra; Mutlakiyeti otoriter dncenin hangi koullarda gelitiini ve hangi deerleri savunduunu aklayabilecek, Liberal dncenin geliimini ve savunduu siys ve iktisadi deerleri anlatabilecek, Muhafazakr dncenin nelere tepki gsterdiini ve hangi deerleri savunduunu aklayabilecek, Sosyalist dncenin sanayi toplumundaki eitsizliklere kar bir tepki olarak doduunu ve eitlik temelinde bir dnya hayal ettiini aklayabilecek, Sosyal demokrasi dncesinin demokrasi ve kapitalizm iinde kalarak eitliki bir toplum gelitirmek istediini anlatabilecek, Faist ideolojinin Birinci Dnya Sava sonrasndaki gelimelere kar bir tepki olarak doduunu ve organik bir toplum hayal ederek otoriter bir devlet kurduunu aklayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Bireycilik zgrlk Eitlik Sosyal Snflar Piyasa Ekonomisi Organik Toplum Hogr Kltr Otoriter Devlet Hukukun stnl
indekiler
MUTLAKYET (OTORTER) DNCE LBERALZM MUHAFAZAKRLIK SOSYALZM SOSYAL DEMOKRAS FAZM
Siyaset Bilimi
Siys Dnceler ve deolojiler
Siys Dnceler ve deolojiler

Orta an bitme srecine girdii on altnc yzyldan itibaren Batda yeni toplumsal ve siyasal yapya ilikin araylar ba gstermeye balad. Rnesans ve Reform sonrasnda ortaya kan yeni dnceler ve araylar, Roma Katolik Kilisesinin Orta a boyunca Avrupadaki devletler zerinde sren tekeline son verince ulus devletin gelime sreci de balam oldu. Bu sre siyaset dncesi bakmndan farkl araylarn ortaya kmas anlamna gelmitir. Modern dnyada devletin insan ve toplum yaamndaki yeri ve snrlaryla ilgili deiik grler bu balamda ortaya atlmtr. Farkl ideolojilerin ve siys dncelerin ortaya knn temelinde bu yatar. Modern dnyaya damgasn basan mutlakiyetilik, liberalizm, sosyalizm, muhafazakrlk, faizm ve sosyal demokrasi gibi dnceler, esas olarak devletin insan ve toplum yaamndaki yeri ve snrlaryla ilgili soruya cevap vermeye almaktadrlar. Her birinin bu balamda nemsedii ve n plana kard deerler vardr. On altnc yzyl ile yirminci yzyl arasndaki dnemde sistemli birer dnce hline gelen bu ideolojiler, sadece Bat dnyasna deil, dnyann dier blgelerine de damgasn vurmutur. Bu dncelerin her biri dnyann deiik toplumlarnda u ya da bu ekilde siys projeye dnerek yaama ans bulmutur. Bu blmde bu dncelerin her birini, dnsel temellerinin yan sra, savunduklar deerler ve ngrdkleri siys ve ekonomik modellerle birlikte inceleyeceiz.
MUTLAKYET (OTORTER) DNCE

Mutlakiyeti dnce gelenei Avrupada on altnc yzyldan itibaren ykselmeye balamtr. Bu dncenin ortaya kmasnn belli bal baz nedenleri vardr. Bunlardan biri ulus devlet oluumunu tamamlayamayan paral g merkezlerinin ulus devlete dntrlmesi ihtiyacdr. Avrupada on beinci yzyldan itibaren nce spanya, daha sonra ngiltere, Fransa, Almanya ve svire gibi lkelerde, Orta a boyunca yaam olan irili ufakl g merkezleri krallarn ahsnda bir araya gelerek ulus devlete dnmtr. te yandan, on altnc yzylda henz ulus devlete dnmeyen toplumlar da vard. Bunlardan biri talya idi. Topraklar zerinde Napoli, Milan, Floransa, Roma, Sicilya, Monako gibi farkl prenslikler ve kk devletleri barndrmasna ve Rnesans ile Reformun nemli merkezlerinden biri olmasna ramen talya ulus devlete geemedii iin dier lkeler karsnda zayf durumdayd. Modern dnyadaki mutlakiyeti dnce geleneini balatan talyan dnr Niccolo Mahciavelliin temel amac snrsz gce sahip mutlak bir
152
Resim 6.1
Siyaset Bilimi
prensin ahsnda talya topraklarnda bulunan kk g merkezlerini bir araya getirerek gl bir talyan Niccolo devleti ortaya karmakt. talyada mutlakiyeti dMachiavelli: 14691527 yllar ncenin geliimine yol aan faktr byk lde talarasnda talyada yadaki paral g yaps olmutur. yaam ve sonuca ngiltere, Fransa ve Almanyaya bakldnda buragiden her yolu da gelimi olan mutlakiyeti dncenin temel nedemubah gren devlet adam ve ni bu lkelerdeki i karklklar olmutur. On yedinsiyaset bilimci. ci yzyln ortalarndan itibaren ngilterede geleneksel aristokratlarla yeni yetime sosyal snflar arasnda sivil sava ba gstermi, bu savalarn sonucunda 1648 ve 1688 devrimleri gerekletirilmitir. ngilteKaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/Niccol%C3% B2_Machiavelli redeki i karkln, ancak snrsz yetkilere sahip gl bir otorite ile alabileceini dnen Thomas Hobbes, bireylerin tm haklarn devrettii, snrsz Resim 6.2 gce sahip, mutlak bir devlet yaps ngrmtr. Jean Jacques Benzer bir dnce biiminin Fransada da gelitiini Rousseau: gryoruz. Fransada on yedinci yzyl boyunca ProCenevrede 17121778 tarihleri testanlar ve dinde reform yanllar aleyhine srdrarasnda yaayan len katliamlar burada da gl merkez bir otoriteye Fransz asll dnr. Fransz ihtiya hissettirmitir. Mesela 1574 ylnn 24 Austos Devriminin en tarihinden itibaren Paris ve civarnda hafta iinde nemli ilham kaynaklarndan 100 bin Protestan Katolikler tarafndan katledilmitir. birini Fransada 1562-1598 yllar arasndaki 36 yl boyunca oluturmutur. devam eden sekiz tane din sava yaanmtr. te tm bu karmaann stesinden gelmek iin Jean BoKaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/Jean-Jacques_ din ve Jean Jacques Rousseau gibi Fransz dnrler Rousseau snrsz, sorumsuz mutlak bir siys gcn ortaya kmasn gerekli grmlerdi. Yine Almanyada Prusya mparatorluunun dalmasndan sonra ba gsteren paral yap on dokuzuncu yzyldan itibaren gl merkez bir otoritenin gelimesi arayn ortaya karmtr. Metafiziksel ve akn bir devlet ngren Hegel felsefesi bu arayn bir rn olarak gelimitir. Ksaca, mutlakiyeti otoriter dnce biimi, genel olarak toplumsal paralanmln ve blnmln stesinden gelmek iin gl, mutlak ve snrsz bir devlet anlay ngrmtr. Bu dnce biimine katkda bulunan ok sayda dnr olmutur. Ancak bunlar iinden, Niccolo Machiavelli, Thomas Hobbes, Jean Bodin, Jean J. Rousseau, Wilhelm Friedrich Hegel ve Joseph de Maistre gibi dnrler dikkat eken isimlerdir. Mutlakiyeti dncenin yirminci yzyldaki ar yorumu faizm olmutur. Burada zikredilen dnrler genel olarak faist bir devlet yaps ngrmemi olmakla birlikte, bir ksmnn talyada ve Almanyada ortaya kan faist ideolojiye ilham kayna oluturduunu syleyebiliriz.
Mutlakiyeti Dncede nsan ve Toplum

Mutlakiyeti dnceyi savunan dnrler insan bencil, a gzl, doyumsuz ve saldrgan bir varlk olarak kabul ederler. Thomas Hobbes, bu dnceyi insan insann kurdudur ifadesiyle dile getirmitir. Hobbesa gre doas itibariyle saldrgan ve bencil olan insan, mutlak bir siys g olmadan bakasyla bar iinde bir arada yaayamaz. Hem bar iinde bir arada yaamak hem de ekonomik, tekno-
6. nite - Siys Dnceler ve deolojiler
153
Resim 6.3 lojik ve bilimsel anlamda gelimenin oluabilmesi iin insanlar sk biimde kontrol eden, onlar kuatan ve Thomas Hobbes: onlara kar zor kullanabilen gl bir otoriteye ihti1588-1679 tarihleri arasnda ya vardr. Aksi takdirde insanlar barbar yaratklar giyaam olan ve bi birbirlerini yiyip bitireceklerdir. Machiavelli de dneminin en benzer biimde insann bencilliine vurgu yapmtr. nemli siyaset Mahciavelliye gre ynetim insan bencilliinin sofelsefecisi olarak kabul edilen nucunda gelimitir. Yneten ile ynetilenin bencillingiliz dnr. inin bulutuu noktada ynetim ortaya kar. Ynetenin bencillii iktidara sahip olmay arzularken ynetilenin bencillii sahip olduklarn korumay ister. Ynetilen mal ve can emniyetini salamak iin yneKaynak: http://ebooks.adelaide.edu.au/h/hobbes/ thomas/index.htm ticiye, ynetici de iktidara sahip olmak iin ynetilenlere ihtiya hisseder. Bylece ikisinin bencilliinin bulumasnn sonucunda ynetim oluur. Rousseauya gre doas itibariyle iyi bir varlk olmasna ramen insan, devlet sayesinde medeni bir varla dnerek gerek zne kavuur. Mutlakiyeti dncenin toplumu, farkllklardan arnm, ayn amalar ve deerler etrafnda bir araya gelmi, kenetlenmi ve tek vcut olmu bir toplumdur. Mutlakiyeti dnrler toplumsal farkllamay bir kaos, karmaa ve tehdit olarak alglarlar. Onlara gre toplum, devlet tarafndan dResim 6.4 ntrlmeli ve yeniden yaratlmaldr. Rousseauya Wilhelm Friedrich gre insann biyolojik bir varlktan sosyal ve politik Hegel: 1770-1831 bir varla dnm toplumla mmkn olduu iin yllar arasnda toplum insan dntrerek kendisine benzetmelidir. yaam olan ve nsan zgr doar fakat her yerde zincire vurulmuakn bir devlet anlayn tur ifadesiyle Rousseau, insann bir yandan toplum savunan Alman tarafndan zincire vurularak zgrln yitirdiini, tarih felsefecisi. ama bir yandan da bu zincirin aslnda insan gerek anlamda insan yaptn ileri srer. Hegel, benzer biimde farkllamann, dolaysyla eliki ve karmaann olduu alan sivil toplum olarak kabul eder. HeKaynak: http://www.google.com.tr/search?pq gel, akn bir devletin ortaya karak sivil toplumdaki farkllklar yok etmesi ve sivil toplumu kendi emsiyesi altnda ayn amalara yneltmesi gerektiini savunmutur. Hegel, bu dnceyi asimile etmek medenilemektir ifadesiyle dile getirmitir.
Mutlakiyeti Dncede Otorite ve Devlet

Mutlakiyeti dnce bireyi deil, devleti nemser. Toplumsal kargaay, ayrmay nlemek ve toplumda birlik ve beraberlik ruhunu oluturmak iin gl, kuatc bir devlet otoritesine ihtiya vardr. Machiavelli, devleti bir hkmdarn ahsnda en stn varlk olarak kabul etmitir. Machiavelliye gre devlet otoritesini elinde bulunduran hkmdar, kadiri mutlak bir otorite olarak her eye g yetiren kiidir. Machiavelli, hkmdarn dnmesi gereken tek eyin iktidarn korumak ve gelitirmek olduunu syler. Machiavelli bunun iin hkmdar ahlaki deerlerin dnda ve hukukun stnde tutar. Machiavelliye gre sonuca giden her yol mubahtr. Hkmdar asndan sonu, kendi iktidarn korumaktan baka bir ey deildir. Benzer bir dnceyi Thomas Hobbesta da grrz. Hobbesa
154
Siyaset Bilimi
Mill rade: Bir toplumda tek tek herkesin iradesinin toplam anlamna gelir. Demokratik toplumlarda Mill rade seimler araclyla oluur. Seimler sonucunda ortaya kan tablo Mill radeyi yanstr. Diyalektik: Zt kutuplarn birbiriyle atma hlinde olduunu savunan dnce biimi.
gre bireyler, otoritenin zoruyla bir araya gelerek bir szleme yapar ve devleti meydana getirirler. Fakat bireyler szleme ile hem egemenliklerini hem de haklarn devlete devrederler. Devlet ortaya ktktan sonra egemenlik hakk bireylerden devlete geer. Devlet de zor kullanarak toplumu ynetir ve insanlar bar iinde bir arada tutar. Rousseau ile Hegel bu konuda biraz daha farkl dnrler. Rousseauda da Hobbesa benzer biimde bireyler bir araya gelerek szleme imzalar ve devleti ortaya karrlar. Ancak ona gre devlet ounluun iradesine gre alr. Bu ayn zamanda Genel rade (Mill rade) denen eyi olutur. Genel rade mutlak olup her tr yanlgnn ve snrlamann tesindedir. Rousseauya gre Genel rade meruiyetin kaynadr. Baka bir deyile, bir yasann veya politikann meru olup olmamas onun ounluk tarafndan benimsenip benimsenmemesine baldr. ounluun kabul ettii bir yasa veya karar mutlak olarak dorudur. Genel rade ortaya ktktan sonra artk zel iradelere, deerlere, kimliklere ve karlara yer yoktur. Rousseau, toplumsal farkllamann devlet tarafndan eitim yoluyla yok edilmesini savunur. Benzer bir dnce Hegelde de gelimitir. Hegelde devlete szleme yoluyla deil, tarih iinde diyalektik yoldan ulalr. Sivil toplum iindeki farkl unsurlar arasndaki diyalektik ayrma ve atma sonucunda devlet bir zm noktas olarak ortaya kar. Devlet ortaya ktktan sonra toplumu kendi ahsnda homojen hle getirir.
SZDE savunduu temel deerleri tartnz. MutlakiyetiSIRA dncenin
SIRA SZDE
DNELM
LBERALZM
S O R U
Resim 6.5
DNELM
John Stuart Mill: S O R U 1806-1873 yllar arasnda yaam, zgrlk DKKAT dncesinin en nemli savunucularndan SIRA SZDE ve dnemin en nde gelen ngiliz liberal dnr.
AMALARIMIZ
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/John_Stuart_Mill
K T A P
Resim 6.6
K T A P
John Locke: 16321704 yllar arasnda yaam ve TE L E V Z Y Oolan N dnemin siyaset felsefesini derinden etkileyen ngiliz siyaset felsefecisi ve liberalizmin fikir babas. N T E R N EJohn T Locke ayn zamanda Amerikan Devriminin en nemli ilham kaynan oluturmutur.
TELEVZYON
NTERNET
Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/John_Locke
Liberalizmin savunduu baz deerlerin dnsel kaynaklar Antik Yunan ve Helen dnce geleneine kadar gerilere gider. Ancak liberalizm esas olarak modern dnyada gelien bir ideolojidir. On yedinci yzyldan balayarak liberal dncenin gelimesine katkda bulunan baz isimler Adam Smith, John Locke, Immanuel Kant, Charles-Louis de Secondat Montesquieu, Alexis Tocqeuveille, Jeremy Bentham ve John Stuart Mill gibi dnrlerdir. Yirminci yzylda liberal dnce adna n plana kan baz isimler ise Friedrich August von Hayek, Robert Nozick, Ludwig von Misses gibi dnrler olmutur. Bugn liberalizm iinde gelien ana akmdan sz edebiliriz. Bunlardan birincisi ve liberalizmin ana erevesini oluturan klasik liberalizmdir. On yedinci yzylda ortaya kan klasik liberalizm, temel insan haklar, snrl devlet, hukukun stnl, serbest piyasa ekonomisi gibi deerleri savunmaktadr. Klasik liberalizmin iki nemli fikir babas John Locke ile Adam Smithtir. Locke, siys liberalizm retisini gelitirirken Smith ise iktisadi liberalizm dncesini gelitirmitir. Liberalizm iinde gelien ikinci akm, on dokuzuncu yzyln ortalarndan itibaren gelimi
155
olan sosyal liberalizm dncesidir. Sivil ve siyasal haklar, katlm ve eitlik dncesini savunan bu anlay klasik liberalizmin aksine devlete belli alanlarda ykmllkler ykler. John Stuart Mill ve Thomas H. Green gibi dnrler bu dncenin nemli isimlerindedir. Liberalizm iinde gelien nc anlay ise yirSIRA SZDE minci yzylda gelien liberteryen dncedir. Hans-Hermann Hoppe, Robert Nozick ve Ayn Rand gibi dnrler tarafndan gelitirilen bu anlay, devleti bir gece bekisi gibi dnmekte ve sosyal, ekonomik, siyasal yaamn her DNE L M alanndan ekmeyi savunmaktadr. Liberteryen anlaya gre alt yap, eitim, salk, sosyal gvenlik gibi faaliyet alanlar dhil olmak zere gvenlik ve adalet dndaki tm S O R U hizmetleri toplumun kendisine brakmak gerekir. Bugn liberalizm iinde gelien ana akmdan sz edebiliriz: i) Klasik Liberalizm; ii) DKKA T Sosyal Liberalizm; iii) Liberteryen Dnce.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
Liberalizmde Birey ve Toplum
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Liberalizmin, ikisi bireye, ikisi de toplumsal yaama ait olmak zere drt temel deeri bireycilik, zgrlk, oulculuk ve hogrdr. Liberalizm, her eyden nce AMALARIMIZ bireyci bir dnce biimidir. Liberalizm bireyi, sivil haklarn, sosyal dzenin, iktisadi ve siys yaamn temel birimi olarak kabul eder. Liberalizm, temel insan haklarn birey ekseninde formle ettii gibi, birey-devlet ilikisini K de T bireyi A P esas alarak kurgular. Liberalizm, bu ynyle topluluk, snf veya millet gibi kolektif varlklar esas alan retilerden kkl biimde ayrr. En stn varlk olarak bireyi kabul eden liberalizme gre her tr toplumsal ve siyasal kurumlar iin vardr. T E L E birey VZYON Bireyle devlet arasndaki ilikide devlet ara, birey ve onun mutluluu ise ama olmaldr. Bireyi rasyonel bir varlk olarak kabul ettii iin liberalizm, bireyin kendi SIRA SZDE tercihlerini kendisinin belirlemesini savunur. Liberalizme gre her birey kendi baNTERNET na bir dnyadr ve kendi kendisinin efendisidir. Liberalizmin temel deerlerinden biri de zgrlktr. Liberalizmin anD N E Lzgrlk M lay bireye mdahalesizlii ngrr. Liberalizm, bireyin her tr zorlamadan ve baskdan uzak olmas gerektiini savunur. Zorlama siyasal iktidardan gelebildii S O R U gibi, sosyal evreden de gelebilir. Siyasal topluluun bir yesi olarak bireye en byk engel ve zorlama devletten gelir. Bu bakmdan liberal dnce bireysel zgrDK K A T alnmasn lk iin siyasal iktidarn snrlandrlmasn ve hukukun vesayeti altna art koar. Rasyonel bir varlk olarak birey kendisi iin en doruyu ve iyiyi seme kabiliyetine sahiptir. Bu bakmdan devletin, otoritenin gcn kullanarak bireye SIRA SZDE herhangi bir eyi dayatmas liberalizme gre kabul edilemez. Liberalizmin zgrlk anlay sadece siys zgrlklerle snrl deildir. Liberalizm dnce, ifade, AMALARIMIZ rgtlenme, inan, seyahat, katlma ve teebbs gibi tm toplumsal, siyasal ve iktisadi yaam alanlarnda zgrl savunur.
K TLiberalizm A P Liberalizm zerine yazlm kapsaml bir kitap iin Atilla Yayla (2011). Ankara: Liberte Yaynlar adl kitaba bakabilirsiniz.
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON SIRA SZDE NTERNET

DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Liberalizmin toplumsal alana ilikin temel deeri oulculuktur. Liberalizm her TELEVZ YON insann kendi seimini kendisinin belirleme hakkn savunduu iin doal olarak insan tercihlerinin toplumsal yansmas oulculuk olur. Liberalizm bu anlamda tek bir dncenin, inancn veya yaam biiminin devlet eliyle bireylere dayatlmaNTERNET sna kar kar. Liberal dnceye gre farkl grlerin, inanlarn ve yaam biimlerinin mdahale edilmeksizin bir arada bulunmas doal bir bar srecini ge-
TELEVZYON
NTERNET
156
Siyaset Bilimi
tirir. Devlete den grev farkllklarn bir arada bar iinde yaamasn korumaktr. Devlet, deiik grler arasnda bir hakem olarak bireylerin veya gruplarn birbirlerine zarar vermesini nleme grevine sahiptir. Liberalizme gre oulculuun geliebilmesi iin hogr kltrne ihtiya vardr. Liberalizme gre insanlarn birbirlerinin yaantsna tahamml etmeleri iin birbirlerine kar hogrl olmalar gerekir. Eitimin ana ilevlerinden biri hogr kltrne katkda bulunmasdr. Liberalizme gre eitim her eyden nce, insanlarn bakalarnn farkllna kar saygl ve hogrl olmasn retmelidir.
Liberalizmde Siys Yap ve Demokrasi

Liberalizm, demokratik bir siys yapy ngrr. Modern dnyadaki demokrasinin, liberalizmin siys projesi olarak gelitiini syleyebiliriz. Demokrasinin temel deerleri olan hukukun stnl, gler ayrm, ok partili sistem, temsili sistem, serbest seimler, zgrlk, hukuk nnde eitlik gibi deerler liberalizme ait deerlerdir. Liberalizmin siys boyutu birka noktada deerlendirilebilir. Her eyden nce liberalizme gre ynetimin temeli halkn rzas olmaldr. ktidar, serbest seimler yoluyla halkn rzasn alarak ynetime gelmelidir. kinci olarak, liberalizme gre sistemin temeli insan haklarna dayanmaldr. Tm siyasal kurumlarn amac insan haklarna hizmet etmek olmaldr. nsanlar, yaam, zgrlk ve mlkiyet gibi birtakm temel haklara doutan sahip olduklar iin insanlarn haklar devletin zerindedir. Liberalizmin, siys boyutuyla ilgili nemli deerlerinden biri de snrl devlet anlaydr. Liberal devlet, hukukun stnl ilkesine gre iledii iin devleti hukukla snrlandrmtr. Devletin tm eylemleri, yetkileri hukukla tanmlanmtr. Liberal dnce, devleti ayn zamanda faaliyetleri itibariyle de snrl grr. Liberalizme gre devlet toplumsal ve ekonomik faaliyetleri toplumun kendisine devretmelidir. Liberaller, toplumsal hizmetlerin topluma devredilmesi durumunda sivil toplumun daha fazla gelieceini, toplumun devlete kar daha fazla gl olacan dnr. Liberal devletin bir dier zellii ise devletin herhangi bir ideolojiye gre ynetilmemesidir. Liberalizme gre devlet bir hakem olarak toplumsal kesimler arasnda tarafsz olmaldr. Liberaller, herhangi bir ideolojiyle ynetilen devletin tam olarak tarafsz kalamayacan, dolaysyla adil olamayacan dnmektedirler.
Liberalizmin ktisadi Boyutu

Liberalizmin nemli deerlerinden biri de ekonomik alanda grlr. On yedinci yzylda Adam Smith ile balayan iktisadi liberalizmin Resim 6.7 temel felsefesi laissez faire, laissez passer dncesiyle dile getirilen braknz yapsnlar, braknz geAdam Smith: sinler retisidir. Adam Smith, firmalarn devletin s1723-1790 yllar arasnda yaam nrlamasna maruz kalmakszn rahata yatrm ve reolan ve serbest tim yapabildikleri ve bu rnleri gmrk engeline tapiyasa klmadan dnyaya pazarlayabildikleri bir toplumda ekonomisinin fikir babas skoyal zenginlik ve refahn gelieceini ileri srmtr. liberal dnr. Smithe gre ekonomi, gcn rekabetten ald iin bu tr bir ekonomide mal ve hizmetler hem daha kaliteli hem de daha ucuza retilecektir. Adam Smithin grlerinin genel olarak liberaller tarafndan bugn de kabul grdn syleyebiliriz. Liberallere gre Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Adam_Smith ekonomi serbest piyasa koullarna gre ilemelidir.
157
Pazar Ekonomisi: Serbest piyasa ilkelerine gre ileyen ekonomi modeli. Bu ekonomik anlaya gre devletin engeli olmakszn her tr mal ve hizmetler zel sektr tarafndan serbeste retilmeli ve fiyatlar piyasa artlarnda taraflar arasndaki anlamaya gre belirlenmelidir.
Buna ayn zamanda pazar ekonomisi de denmektedir. Serbest piyasann oluabilmesi iin devletin ekonomiye mdahale etmemesi gerekir. retim, tketim, pazarlama sreleri retici ile tketicinin karlkl rzas zerine bina edilmelidir. Liberalizmin iktisadi anlay bireylerin rasyonel varlklar olduu inancna dayanr. Her insan rasyonel hareket ettii iin pazara indiinde neyin kendisi iin iyi olacana kendisi karar verebilir. Dolaysyla liberaller, tketici ile retici arasndaki ilikinin ikisi arasndaki karlkl rzaya dayanmas durumunda bir sorun olmayacan dnrler. Ekonomi bu yoldan hem daha verimli ileyecek hem de herkes serbest piyasa artlarnda hak ettiini elde etmi olacaktr.
SIRA noktalarda SZDE Liberalizm ile mutlakiyeti dnceyi karlatrnz. ki dnce hangi birbirinden ayrmaktadr?
SIRA SZDE
MUHAFAZAKRLIK
DNELM
DNELM
Tarihsel arka plan M 400lerde yaayan Aristoya kadar gerilere gitmesine ramen muhafazakr dnce Fransz devriminden sonra S O R U S O R U Resim 6.8 sistemli bir reti hline gelmitir. Muhafazakr dnEdmund Burke: ce, on dokuzuncu yzylda David Hume, Edmund Bur1729-1797 D yllar KKAT DKKAT ke ve Joseph de Maistre gibi dnrlerin tartmalaryarasnda yaam olan rlanda la ekillenmitir. Muhafazakrlk byk lde on sekiz kkenli, SIRA SZDE SIRA SZDE ve on dokuzuncu yzyllarda ortaya kan gelimelere muhafazakr kar bir tepki olarak domutur. Muhafazakr dndncenin en cenin bu balamda tepki gsterdii drt hususun oldunemli fikir AMALARIMIZ AMALARIMIZ adamlarndan biri unu syleyebiliriz. Bunlardan birincisi, Aydnlanma olan devlet adam dncesidir. Aydnlanmann merkezindeki aklc dve dnr. nce biimi muhafazakrlarn tepkisini en fazla eken K T A P K T A P hususlarn banda gelmektedir. Aydnlanmaclara gre Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Edmund_ aklclk makul, baka bir deyile akla uygun olan bulBurke mak, ona gre davranmak deil; akl tm toplumsal deTELEVZYON TELEVZYON erlerin ve kurumlarn kayna ve referans hline getirmektir. Aydnlanmaclara gre ideal varln kayna toplumdan, tarihten, kltrden, dinden ve gelenekten bamsz olarak akldr. Oysa muhafazakrlar, toplumsal deerlerin ve kurumlarn temelinin akla deil, toplumlarn Ntarihsel T E R N E T birikimine, NTERNET kltrne ve geleneine dayandn dnrler. Muhafazakr dncenin tepkisini eken eylerden biri de Fransz Devriminde somutlaan devrimci siyaset pratiidir. Muhafazakrlar, Fransz Devrimine hem olu tarzndan hem de sonularndan dolay karydlar. Fransz Devrimi, kade- Fransz Devrimi: 1789 Paristeki Bastille meli ve yava deiim modelini bir kenara brakarak toplumsal dengeyi ve ahengi ylnda cezaevinde kan isyann alt st edecek, toplumun binlerce yla dayal organik yapsn bozacak kkl bir ardndan gerekleen dnm hareketi olduu iin muhafazakrlarn tepkisini ekmitir. Muhafazakr- Fransz Devrimi Avrupa tarihinde bir dnm noktas lar bununla birlikte, Devrimin sonularna da iddetli tepki gstermilerdir. Fran- olup Fransada mutlak sz Devriminden sonra Fransada anari, kaos ve dzensizlik ba gstermitir. Oy- monarinin yklp yerine rejiminin sa muhafazakrlar, deiimin kademeli ve evrim yoluyla gerekleerek toplumsal cumhuriyet kurulmasn salamtr. kurumlarn ve kesimlerin bunu hazmetmesini, dolaysyla toplumsal dengeyi boz- Fransz Devriminden sonra bu devrimin gelitirdii mayacak ekilde olmasn savunurlar. eitlik ve zgrlk gibi Muhafazakrlarn tepkisini eken dier bir ey ise sosyalist hareketlerdi. Saint deerler sadece Avrupada Simon, Charles Fourier ve Karl Marx gibi dnrler muhafazakrlarn hararetle deil, dnyann dier lkelerinde de savunduklar zel mlkiyeti ortadan kaldrarak kamu mlkiyetine gemeyi savun- yaygnlamtr. maktaydlar. Sosyalistler zel mlkiyetle birlikte devlet, din, ahlak, hukuk ve aile gibi st yapsal kurumlarn tmmn tasfiye edilmesini ngrmekteydiler. Dolay-
158
Kurgulayc Akl: Toplumu, tarihten ve kltrden bamsz, masa banda mhendisliki biimde tasarlamay ngren yaklam.
Siyaset Bilimi
syla muhafazakrlara gre sosyalist devrimci dnceler, toplumun binlerce yldr devamn salayan ana omurgasn krp yerine kurgulayc akldan hareketle yenisini ikame etmeye almaktaydlar. Muhafazakrlarn tepkisini eken dier bir husus da Sanayi Devrimi sonrasnda ekillenen yeni toplumsal yapyd. Sanayi sonras oluan yeni sosyolojik yap muhafazakrlarn deer verdii cemaat, aile, akrabalk ve komuluk ilikilerinde byk bir tahribata yol amt. Ksaca, muhafazakrln bu drt alandaki gelimelere kar tepkisel bir hareket olarak gelitiini syleyebiliriz.
Muhafazakr Dncede nsan ve Toplum

Muhafazakr dnce, genel olarak insann snrl bir varlk olduunu kabul eder. Muhafazakrlar, insanlarn toplumu ve otoriteyi oluturmadn aksine toplumun insann yapsn, kapasitesini, dncesini, ahlaki deResim 6.9 erlerini, inanlarn oluturduunu ileri srerler. Bu Joseph de Maistre: konuyu anlatmak isteyen Joseph de Maistre, hibir 1753-1821 yllar yerde toplumdan ve kltrden bamsz bir insan grarasnda yaam medim; buna karn Almanlar, Franszlar ve Trkleri olan ve Fransz Devrimine grdm der. Muhafazakrlar, buradan hareketle inynelttii sert san, rasyonel varlk olarak kendi seimlerinin refeeletirileriyle rans hline getiren anlaylar reddederler. Onlara bilinen Fransz gre bilgilerimiz akla deil, tecrbeye dayanr. Gnediplomat, hukuku ve dnr. in her gn doudan doduunu, atein yaktn, bulutlarn yamur getirdiini, souk havann ttn aklmzla deil, tecrbelerimizle yaayarak reniKaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Joseph_de_ riz. Muhafazakrlar ikinci olarak insann haklar beraMaistre berinde getirmediini, haklarn devlet tarafndan insana bir ltuf olarak verildiini dnrler. Devlet, haklar, ykmllklerle dengeli biimde bireye verir. Muhafazakr siys dncenin ikinci ana kavram, hatta belki de en nemli kavram toplumdur. Toplum, keyf biimde mdahale edebileceimiz, istediimiz ekle sokabileceimiz, szleme sonucu oluturduumuz mekanik bir ara deildir. O hepimizi kuatan, bizlerin toplamndan daha byk, daha kapsayc ve kompleks bir varlktr. Toplum, sadece mevcut insan kmelerinden mteekkil olmayp gemiten gelecee uzanacak olan canl, karmak, kompleks ve karlkl ilikiler btnnden meydana gelen bir organizmadr. Muhafazakrlara gre sosyal snflar, gruplar, topluluklar, cemaatler, ksaca tm sosyal kmeler ve kurumlar grnmez bir g, kuvvet ve kudret tarafndan birbirine ilevsel olarak balanm, organik toplumsal btnn tamamlayc paralarn oluturmutur. Toplumun inasnda gelenek ve greneklerin yan sra, Tanr ve onun buyruklarnn tezahr olan dinin nemli bir yeri vardr. Buradan hareketle muhafazakrlar, toplumun aslnda yaayan kutsal bir organizma olduunu ve bireyler olarak onu ahlaken koruma deviyle ykml olduumuzu kabul ederler.
Muhafazakr Dncede Dzen ve Deiim

Muhafazakrlarn, zerinde hassasiyetle durduklar ve savunduklar konulardan biri de toplumsal dzendir. Toplumsal dzen, kurumlarn birbirlerine ilevsel olarak sk skya bal olmas, toplumla devletin ayn amaca ynelmesi ve birbirini tamamlayc tarzda bir iliki iinde bulunmasyla mmkn olabilir. Toplumsal dzenin temeli mlkiyet ve otoritedir. Bununla birlikte, akrabalk, aile, komuluk, din,
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U ve deolojiler 6. nite - Siys Dnceler
DNELM S O R U 159 DKKAT
gelenek ve grenekler toplumsal dzeni ayakta tutan ve srekliliini meT D K K Asalayan kanizmalardr. Muhafazakrlara gre en iyi dzen mevcut olan dzendir. Her toplum kendi tarihsel evrimi iinde yanllarn, hatalarn bertaraf ederek eksikleSIRA SZDE rini gidererek kendi mkemmel formunu dengede tutmaya alr. Mevcut dzenin en iyi dzen olduu varsaymndan hareket eden muhafazakr dnrler, sreklilik ve istikrara byk nem verirler. Toplumlarn deiimi sreklilik ve istikraAMALARIMIZ r bozmayacak ekilde olmaldr.
K (2011). T A P MuhafazaMuhafazakrlkla ilgili kapsaml bir alma iin Bekir Berat zipek krlk stanbul: Tima Yaynlar adl kitaba bakabilirsiniz. T E dzenin L E V Z Y O Nde kaynaMuhafazakr dnrlere gre bilginin yan sra toplumsal n akl deil, tecrbe oluturur. Tecrbe, muhafazakr dnrler iin byk nemi olan anahtar bir kavramdr. Tecrbe, iinde beeri eylemin temeli olan gelenekleri, grenekleri, rf ve detleri, alkanlklar, teamlleri ksaca teorik akln NTERNET altndan kalkamayaca sosyal ve tarihsel pratikleri barndrr. rf ve detler muhafazakrlara gre bireyleri snrlayc deil, onlar gelitirici ve gerek anlamda koruyucu deerlerdir. Bu bakmdan bilginin, yasann, ahlakn, toplumsal ilikilerin ve deerlerin kayna, toplumdan ve toplumsal deneyimden soyutlanm kuru akl deil; insanln ortak servetini oluturun toplumsal birikimin bizzat kendisidir. Her toplum kendi vatandana derin tarihsel kkleri ve arka plan olan byk bir tecrbe birikimi ve serveti sunar. Akl ilevsel hle getiren, birikmi olan tecrbeden bakas deildir. Bu bakmdan muhafazakrlar toplumsal deiimin, rf ve detleri, gelenek ve grenekleri sarsmadan, onlar alt st etmeden kendi doal evrimi srecinde kendiliinden gereklemesini savunurlar.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Muhafazakr Dncede Devlet ve Otorite

Muhafazakrlarn zerinde srarla durduklar bir konu da otoritedir. Siys otorite (devlet), toplumdaki hiyerarik yapnn en st formudur. Muhafazakrlara gre toplum, insan organizmasnn bedensel ksmn, otorite ise beyin ksmn meydana getirir. Gl bir otorite olmakszn toplumun ve dzenin devam sz konusu olamaz. Toplumun en tepe noktasnda ona kumanda eden, farkl unsurlar arasndaki ahenge sreklilik kazandran ey otoritedir. Muhafazakr dnceye gre otoritenin temeli szlemeye deil, sadakate dayanr. Bu noktadan hareket eden muhafazakrlar, liberal dnrlerin siys iktidarn meruiyeti iin gerekli grdkleri szleme ve rza kavramlarna itibar etmezler. Muhafazakrlara gre toplumsal meruiyet iin rza arttr ancak rzann temeli szleme deil, sadakattir. Birey, herhangi bir kar beklemeksizin siys otoriteye, yasalara ve topluma mutlak anlamda itaat etmeli ve sadakatle bal kalmaldr. Muhafazakrlar, yukarda alt izilen konularda aa yukar hemfikir olmalarna ramen, muhafazakr dncenin bugn genel olarak iki kulvarda yrd sylenebilir. Bunlardan biri liberal muhafazakrlk, dieri ise otoriter muhafazakrlktr. Birinci tarzdaki muhafazakrln en nemli iki ismi David Hume ile Edmund Burketr. kincisinin ise Joseph de Maistre ile Louis de Bonald gibi Fransz kkenli dnrlerdir. Liberal muhafazakrlar snrl bir otoritenin yan sra, bireyle devlet arasndaki ilikide bireyin haklarnn salanaca bir denge kabul ederler. Bununla birlikte, liberal muhafazakrlar devletin topluma, toplumun deiim srecine ve ekonomiye mdahale etmesini istemezler. Oysa otoriter muhafazakrlar, devletin topluma mdahalesini gerekli grr ve nemserler. te yandan
160
Siyaset Bilimi
hak ve ykmllkler dengesinde liberal muhafazakrlar haklar ne karrken otoriter muhafazakrlar ykmllkleri daha fazla nemserler.
SIRA SZDE
Muhafazakrlk liberalizmi karlatrnz. ki ideoloji arasndaki farkllklar ve benSIRA ile SZDE zerlikleri tartnz.
DNELM SOSYALZM
DNELM
Sosyalizm, Avrupada gerekleen sanayi devrimine kar bir tepki olarak ortaya S O R U kmtr. Avrupada S O R U Sanayi Devrimi sonrasnda sosyal snflar arasndaki uuruma varan gelir dalm dengesizliine tepki olarak, smResim 6.10 rnn olmad, devletten, sosyal snflardan ve zel DKKAT D K KMarx: AT Karl 1818mlkiyetten arnm eitliki sosyalist bir toplum ara1883 yllar arasnda y ortaya kt. Bu arayn kk bulduu yer balanyaam olan, Alman SIRA SZDE SIRA SZDE kkenli ekonomist ve gta Fransa idi. Ancak bu dnce zamanla tm Avdnr. Devrimci rupaya yaylmay baard. Fransada ortaya kan sossosyalist ideolojinin yalizm topik bir dnce biimi olarak geliti. Bu fikir babas olan AMALARIMIZ AMALARIMIZ tarzdaki sosyalist dnceye Fransadan Saint Simon Marx sadece bir teorisyen deil, ayn ve Charles Fourier, ngiltereden de Robert Owen gizamanda bir bi topyaclar nemli katklar salamtr. topik sosK T A P K pratisyendir. T A P yalistler sosyalist bir toplum hayal etmelerine ramen buraya nasl geileceine cevap verememilerdi. Bu Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Karl_Marx sorunun cevab, on dokuzuncu yzylda ortaya kan TELEVZYON TELEVZYON Karl Marx tarafndan verilmitir. Karl Marx, Hegelin diyalektik yntemini kullanarak kapitalizmin i elikilerinden sosyalizme geileceini ileri srmtr. Marx bu yaklama bilimsel sosyaNTERNET T E R N E T Marxtan sonra sosyalist dnce artk bir topya olmaktan lizm adn N vermitir. km, somut program ve eylemlerle gerekletirilebilir bir proje hline gelmitir. Bir teorisyen olmakla birlikte Marx ayn zamanda Resim 6.11 emeki snfn rgtlenmesinde aktif rol oynayarak Friedrich Engels: Fransa ve ngilterenin sosyalizme geiini salamaya 1820-1895 yllar almtr. Marx, Londrada iken Birinci Enternasyoarasnda yaam olan ve Karl Marx nali rgtlemek iin almtr. Birinci Enternasyoile birlikte nalin sonu bildirisinde yer alan o mehur, btn lKomnist kelerin iileri birleiniz! slogan Marx ve Friedrich Manifestoya imza Engels tarafndan gelitirilmitir. Uzun yllar ii snfatan Alman kkenli devrimci sosyalist nn mcadelesinde ve rgtlenmesinde aktif olarak dnr ve yer alan Marx, daha sonra kendisini tmyle teorik sanayici iadam. almalara vermi ve mehur Das Capital adl almasn yazmtr. Das Capitalin ikinci ve nc ciltKaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Friedrich_ leri, lmnden sonra arkada Engels tarafndan taEngels mamlanmtr.
Marxta Tarihsel Materyalizm ve Sosyal Snflar

Marxa gre tarihin itici gc sosyal snflardr. Sosyal snf kavram Marx sosyolojisinin en nemli kavramdr. Marx, tarihsel ilerlemeyi sosyal snflar arasndaki atma zerine bina etmitir. Marxa gre tarih, snflar arasndaki atmann bir rn olarak geliir. Tarih, marksist anlayta gemi deil, gelecektir. Tarih, ilerde ortaya kacak olan bir ileri aamadr. Marx ve Engels, Avrupa tarihini be aamaya ayrmtr. Bu aamalar srasyla ilkel-komnal aama, kleci aama, feodal aama,
161
Resim 6.12 kapitalist aama ve sosyalist aamadr. Her aamadaki i elikiler, baka bir deyile, diyalektik atma tarihin Marx ve Engels bir sonraki aamasna yol aar. n aamas yaanmatarafndan kaleme alnan ve yan herhangi bir aamann ortaya kp gelimesi mmkomnizmin yol kn deildir. Tarihin itici gcn oluturan sosyal snfharitasn lar, Marxa gre zel mlkiyetin gelimesiyle ortaya oluturan Komnist kmtr. zel mlkiyetin olmad ilkel-komnal topManifesto. lumda insanlar arasnda eitlik vard. Fakat insanlarn yerleik hayata gemesiyle birlikte zel mlkiyet geliti, bylece iki snf ortaya kt: Mlkiyete sahip olan sermaye snf ve bunlara hizmet eden emeki snf. Marxa gre tm toplumsal yaam alan iki yapya Kaynak: http://www.idefix.com/Kitap/tanim.asp ayrlr: Alt yap ve st yap. Alt yap ekonomidir. Marx buna retim biimi der. st yap ise ekonomik olmayan devlet, aile, din, kltr, ahlak gibi kurumlardan oluur. Ekonomik alt yapda iki snf bulunur. Bunlardan birisi sermaye snf, biri de emeki snfdr. Sermaye snf, retim aralarna (toprak, fabrika, para, kaynaklar, vs.) sahip olan snftr. Emeki snf ise sadece emeini satarak geinmek zorunda kalan snftr. ki snf arasndaki ilikiye Marx retim ilikileri der. retim ilikileri bir atma ilikisidir. nk iki snfn karlar birbirinden keskin biimde farkldr. karlar birbirinden ayrld gibi iki snfa mensup insanlarn deer yarglar, dnya grleri, bilinleri, kltrleri de birbirinden farkldr. Marxa gre insann madd koullar onun bilincini oluturur. Sermaye snf, emeki snf zerindeki tahakkmn merulatrmak ve srekli hle getirmek iin st yapsal kurumlar ortaya karmtr. Devletin, ailenin ve dinin varlk nedeni alt yapdaki ilikilere sreklilik ve meruluk kazandrmaktr.
Marxa Gre Kapitalizmden Sosyalizme Gei

Marxa gre kapitalizm iinde derinleen elikiler bizi sosyalizme tayacaktr. Marx, emeki snf tarafndan retilen artk deerin en fazla smrld sistemin kapitalist sistem olduunu dnr. Kapitalist sistem iinde ii, rettii deerden, dolaysyla emeinden uzaklar. Kapitalizmde iinin emei alnp satlan bir meta hline gelmitir. Kiinin retim iinde hem artk deerine hem de insan olarak kendisine olan uzaklamasn Marx yabanclama olarak nitelendirir. Yabanclama durumu kapitalist sistemde st seviyesine kmtr. Marxa gre kapitalizm iindeki elikilerin derinlemesiyle devrim de kanlmaz olacaktr. Kapitalizmin ileri evresinde sermaye giderek kk bir grubun elinde toplanacak, buna karn geni kitleler emeki durumuna decektir. ki snf arasnda hem nicel hem de nitel olarak derin bir uurum meydana gelecektir. Kapitalist toplumdaki iki snf Marx burjuvazi ve proletarya olarak isimlendirir. Proletarya ile burjuvazi arasndaki atma sosyalizmi getirecektir. Proletaryann retim aralarna el koymasyla sosyalist devrim gerekleecektir. Marxa gre sosyalist devrimle birlikte bir proletarya diktatrl kurulacak ve bu diktatrlk sosyalist toplumu komnizme tayacaktr. zel mlkiyet gds ve bunun rn olan st yapsal kurumlarn uzun bir tarihi gemii olduu iin bunlar ancak belli bir dnem iinde tasfiye edilebilir. Bunu yapacak olan proletarya diktatrldr. Bu diktatrlk, devlet dhil, tm st yapsal kurumlar tasfiye ederek sosyalist toplumu komnizme gtrecektir. Marx ve Engels tarafndan kaleme alnan Komnist Manifestodaki resme gre komnist toplumda aile, devlet,
Artk Deer: Bir iinin rettii tm deerin, iinin kendisinde kalmayan ksm. Szgelimi bir ii gnde 10 birimlik bir deer rettiinde, bunun 3 birimini maa olarak alyorsa geriye kalan 7 birimlik deer artk deer olur.
162
Siyaset Bilimi
din, kilise, brokrasi gibi tm st yapsal kurumlar tasfiye edilmitir. Mlkiyet ve retim kolektif hle getirilmitir. Hi kimsenin zel mlkiyeti yoktur. retim, kr amacyla deil, ihtiyac gidermek amacyla yaplmaktadr. retim, insanlarn ihtiyacna karlk verecek kadardr. Bu da doal olarak gnlk alma sresini drt saate kadar drecektir. Komnist toplumda insanlar ayn zamanda zel mlkiyet gdsnden, dolaysyla bencillikten arnmlardr. Hi kimse burada kendini dnmez ve kendine yontmaz. zel mlkiyet kalkt iin buna zaten gerek de kalmayacaktr. Ksaca, insanlarn tam anlamyla eit ve zgr olaca toplum, emek smrsnn olmad komnist toplumdur.
Dnyada Sosyalizm ve Sonular

lk sosyalist devrim, Marxn ngrd gibi gelimi kapitalist toplumlarda deil, Rusya gibi tarm toplumunda gerekleti. Dolaysyla Rusyadaki sosyalizm Marxn ngrd gibi kapitalizmin i elikilerinden domaResim 6.13 d, aksine Vladimir Lenin nderliinde balatlan bir Vladimir Lenin: 1870hareketin sonucunda devrim yoluyla geldi. Lenin, sos1924 yllar arasnda yalizmin sanayilemi lke proletaryas tarafndan deyaam olan Lenin, Rus Bolevik il, tarm toplumu proletaryasyla onun nc birliini hareketinin lideri oluturan siys parti tarafndan gelitirileceini ileri olarak 17 Ekim Bolevik Devrimini srmtr. Rus Komnist Partisini nc proletarya gerekletirerek Rusyadaki arlk rgt olarak kabul eden Lenin, sosyalizmi bu parti rejimine son vermitir. eliyle az gelimi lkelere yaymaya almtr. RusLenin 1917-1924 yllar arasnda Sovyet yada kurulan sosyalist rejim 1920den itibaren etrafnDevlet Bakanl daki lkelere yaylmtr. Rusyada devrimden sonra, grevini yrtmtr. bugn bamszln kazanm olan on be lkeden Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/File: oluan bir Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii kuLeninportrait.jpg rulmutur. Bu cumhuriyetler fiilen tek parti olan Komnist Parti tarafndan ynetilmitir. te yandan, kinci Dnya Savandan sonra Avrupa Berlin duvaryla fiilen ikiye ayrlmtr. Berlinin dou yakasndaki lkeler sosyalizme gemitir. Dou Almanya, Polonya, Macaristan, ekoslovakya, Yugoslavya, Bulgaristan, Romanya ve Arnavutluk bylece sosyalizmle ynetilen lkeler hline gelmitir. Sosyalizm 1950lerden itibaren Asya lkelerine de sramtr. Asyada Maonun gelitirdii sosyalist model de Marxn ngrsnden farkl bir sosyalizmin yol haritasn oluturmutur. Maonun gelitirdii model, kylye dayal devrim stratejisidir. Mao, kyl hareketi zerine hazrlad ve Mao Resim 6.14 stratejisi olarak yaygnlaan Hunan Raporunda zorba Mao Zedong: 1893ve hain eraf olarak nitelendirdii toprak aalarna 1976 yllar arasnda kar kyl birliklerini harekete geirmitir. Kylleyaayan Bakan Mao, inde 1949 ylnda rin rgtlenerek geni toprak sahiplerinin ellerindeki gerekleen sosyalist topraklara el koymas ve bylece siyasal egemenliidevrimin lideridir. in ni kurmasn ngrmtr. Soldaki lml giriimleri, Halk Cumhuriyetinin hatta Stalin uygulamalarn revizyonist bularak eletikuruculuunu yapan Mao, ld 1976 ren Mao, tepeden inmeci, merkeziyeti ve kylye ylna kadar Bakan dayanan sert bir komnist model ngrmtr. Asolarak grev yapmtr. yada inden sonra sosyalizmin iki nemli merkezi Kba ve Kuzey Kore olmutur.
Kaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/Mao_Zedong
163
Sosyalist Rejimlerin zellikleri

Sosyalist rejimlerde genel olarak tek partili bir sistem hakimdir. Demokratik toplumlardaki ok partili hayata burada izin verilmez. Sosyalist lkelerde sistemi kontrol eden Komnist Partiler ayn zamanda devletle bResim 6.15 tnlemitir. Sosyalist rejimlerde toplumsal farkllamaKba devriminin ya da izin verilmez. Tm toplumun sosyalist ideolojiye iki lideri Fidel gre deitirilip dntrlmesi ngrlmtr. Bu da Castro ve Che Guvara. Castro, doal olarak Komnist Parti eliyle olmutur. Sosyalist Kba devriminin rejimlerde sistemin meruiyeti hukukun stnlne gerekletii veya insan haklarna deil, sosyalist ideolojiye dayan1959dan bu yana mtr. Sosyalist ideolojiye uygun olmayan yasalara ve bu lkeyi tek lider olarak politikalara izin verilmemitir. Sosyalist rejimlerde mlynetmektedir. kiyet ve retim devlete gemitir. Devlet, tm retim srelerine karar veren bir mekanizmadr. Bu da sosyalist lkelerde ekonominin verimsiz hle gelmesine yol Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Fidel_ aan nemli nedenlerden birini oluturmutur. Sosyalist Castro rejimlerin demokratik kapitalist lkelere gre geri kalnn ve yklnn temel nedenlerinden biri bu rejimlerin ekonomik adan verimsiz olmalar olmutur. Bununla birlikte, zgrlklerin kstlanmas, insan haklarnn ihlal edilmesi gibi hususlar Dou Avrupa ve Rusyadaki sosyalist rejimlerin 1989 ylndan itibaren yklmasna yol amtr. Bugn inde sosyalizm revize edilerek ekonominin serbest piyasa koullarna gre ilemesine izin verilmitir. Ancak Komnist Partinin hegemonyas altndaki tek partili sistem devam etmektedir. te yandan sosyalizm Kba ve Kuzey Korede herhangi bir deiime uramadan varln srdrmektedir. Marxn ngrd sosyalizm ile Lenin ve Mao tarafndan gerekletirilen sosyalizmi karSIRA SZDE latrnz.
SIRA SZDE
SOSYAL DEMOKRAS
DNELM
DNELM
Sosyal demokrasi dncesi de on dokuzuncu yzylda S O R U S O R U eitlik temelinde ortaya kp gelien bir dnce biiEduard Bernstein: 1850-1932 yllar midir. Sosyal demokrasi dncesinin Eduard Bernstearasnda yaam in ve Karl Kautsky gibi ncleri balangta Karl Marx DKKA T DKKAT olup, revizyonist ve gibi radikal devrimci bir yoldan sosyalizme gitmeyi sosyal demokrat dncenin fikir amalamlard. Ancak zamanla bu dnceden vazgeSIRA SZDE SIRA SZDE babas olan Alman erek kapitalizm ve demokrasi iinde kalarak sosyal kednr. simler arasnda eitlik temelinde bir dzen gelitirmeyi amaladlar. Avrupada gelien sosyal demokrasi dAMALARIMIZ AMALARIMIZ ncesinin deiik kaynaklar sz konusudur. Bu kaynaklardan biri on dokuzuncu yzyl boyunca Avrupada gelien ve devlet eliyle eitlii salamay amalayan Kaynak: K T http://tr.wikipedia.org/wiki/Eduard_ A P K T A P Bernstein devlet sosyalizmi dncesidir. Almanyada gelien devlet sosyalizmi, sermayeyi geni kitlelere yayarak eitlik temelinde bir dzen ngrmtr. Sosyal demokrasinin dier bir kayna TE LEV Z Y O N olan FaTELEVZYON bianizm, ngilterede gelimi, bata sanayi olmak zere, devleti her yere yaymay, zel mlkiyeti devlete vermeyi ve demokrasiyi reforma tabi tutmay ngren yumuak bir sosyalizm fikrini savunmutur. Sosyal demokrasinin kaynaklarndan biNTERNET NTERNET
Resim 6.16
164
Siyaset Bilimi
rini oluturan Hristiyan sosyalizmi ise Avrupann deiik lkelerinde gelimi, kolektif mlkiyet, karlkl sayg ve sevgi ilkelerine dayanan bir dncedir. Sosyal demokrasi bu tr kaynaklardan ilham alm olmakla birlikte esas olarak Bernsteinin dnceleri zerinden gelimitir.
Bernstein ve Sosyal Demokrasi Anlay

Hem Alman Sosyal Demokrat Partinin hem de genel olarak Avrupada gelien sosyal demokrasinin en nemli kuramcs olan Bernstein, kendi grlerini byk lde Marxn eletirisi zerine bina etmitir. Bernsteine gre Marx, tarihi tmyle materyalist bir anlayla aklamakla yanlmtr. Alt yapy oluturan nesnel ekonomik temel, insann znel bilincinin olumasna katkda bulunuyor olmakla birlikte, tek belirleyici faktr deildir. Din, kltr, ahlak, bilim gibi madd olmayan unSZDE surlarn da SIRA insan bilincinin olumasnda o denli etkisi vardr. Bernsteine gre bunlarla ekonomi arasndaki iliki tek ynl deildir. Ekonomik alt yap, st yapy belirledii gibi, st yap da alt yapy belirleyebilmektedir. Bernsteine gre Marxn DNELM ngrsnn aksine, kapitalizm ke gitmiyor, aksine kendisini revize ederek geliiyor. Marx, sermayenin giderek snrl bir zmrenin elinde toplanacan, orta S O R U emeki snfa dhil olacan, bylece burjuvazi ile proletarya snflarn eriyerek arasnda doan derin boluun zorunlu olarak proletarya devrimine yol aacan belirtiyordu.D Oysa K K A TBernstein, bunun byle olmadn, aksine sermayenin giderek geni bir tabana yayldn gzlemitir. Bernsteine gre kapitalist toplumda zenginliin artmasyla elde edilen madd varlk snrl elde toplanmyor, aksine yaygnSIRA SZDE laarak ara kademelerin gelimesine yol ayor. Byk iletmelerin kendi alanndaki kk iletmeleri yuttuu dorudur. Ancak boalan kk iletmelerin yerine bu kez baka iletmeler gemektedir. Ksaca, sermayenin tepe noktas daralmyor, AMALARIMIZ aksine geniliyor.
K T Asade P ve basit bir dille anlatan bir kitap iin mer aha (2008). Siys Siys dnceleri Dncelere Giri stanbul: Dem Yaynlar, adl kitaba bakabilirsiniz.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Bernstein, analizi konusunda da Marxtan ayrlmaktadr. Marx, serT E L E proletarya VZYON mayenin kk ellerde toplanmasyla ve orta snfn kaybolmasyla emeki snfnn genileyeceini ve devrimi gerekletireceini dnyordu. Bernstein, Marxn ngrd devrimin proletarya tarafndan yaplamayacan ileri srmektedir. NTERNET nk btn proletarya ayn ekilde hareket etmiyor ve ayn dnya grne sahip deildir. Kapitalist sistem iinde doan zenginlik doal olarak proletaryann da bir kesimine yansyor ve durumlarnda iyileme meydana getiriyor. Bu da proletaryann kendi iinde tabakalamasna yol amaktadr. Bu bakmdan proletaryadan homojen ve rgtl bir snf olarak devrim beklemek doru ve mmkn deildir. Bernstein, snfsal atma dncesine ve toplumun tek bir snfn diktatrl altnda ynetilmesi fikrine iddetle kar kmtr. Ona gre tm toplumu ilgilendiren ortak karlarn ve tm toplumun iyiliine alacak sistemlerin gelitirilmesi gerekir. Buradan hareketle Bernstein, vatanda kavramn Marxn teorisinin anahtar kavramlar olan snf ve proletaryann nne geirmitir. Bernstein, Sosyal Demokrat Partinin, kanl bir tarihsel ngrden ve devrim dncesinden vazgemesi gerektii zerinde srarla durur. Bunun yerine, reformcu bir zihniyet gelitirmeyi nerir. Marxin aksine Bernstein, devletsiz, snfsz, zel mlkiyetsiz bir sosyalizm yerine; eit artlarn ve sosyalleme bilincinin gelitii sosyal demokrat bir toplum amalamtr.
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
6. nite - Siys Dnceler ve deolojiler AMALARIMIZ
165 AMALARIMIZ
T A Demokrasi P Sosyal demokrasi ile ilgili ayrntl bir kitap iin smail Cem (2010).KSosyal Nedir, Ne Deildir stanbul: Bankas Yaynlar, adl kitaba bakabilirsiniz.
K T A P
Bernstein, sosyal demokrasinin hedef kitlesinin emekilerT olmakla geE L E V Z Y Obirlikte, N ni tabanl olmasndan yanadr. Ona gre sosyal demokrasi, toplumun her aamasnda siys eitlii salamak iin aba gsterir. Devlette, eyaletlerde, belediyelerde, i yaamnda eit olma artlarn salamay hedefler. Bernsteine gre sosyal deNTERNET mokrasinin ilkelerini benimseyen herkes Sosyal Demokrat Partinin ats altnda yer alabilir. Sosyal demokrasi, bu anlamda bir snfn ya da grubun partisi deil, tm toplumun partisidir. Temel amac, ekonomik ve siys sistemin iyiletirilmesi iin mcadele vermektir. Ksaca Bernstein, parlmenter, demokratik ve evrimsel bir gelime srecinden yanadr. Ekonomik ve demokratik reformlar yoluyla kapitalist sistemin iine srekli olarak tohum atmak gerektiini savunur. Bu tohumlarla kapitalizmi ve demokrasiyi ykmay deil, rehabilite etmeyi hedefler. Bernsteine gre demokrasi, snf egemenliini kaldracak olan nemli mekanizmalardan biri olduu iin bunu mutlaka korumak gerekir. Demokrasi sayesinde snflar arasndaki uurumlar giderilebilecei gibi, sosyalizmin ngrd eitliki bir toplum da doabilir.
SIRA SZDE Bernsteinin savunduu sosyal demokrasi anlaynn hangi ynlerden Marxn sosyalizminden ayrtn tartnz.
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
Sosyal Demokrasinin Savunduu Deerler
DNELM
DNELM S O R U
Sosyal demokratlar her eyden nce liberallerden farkl olarak devleti adalet, gS Oeitim, R U venlik ve savunma gibi temel ilevlerin yan sra salk, alt yap, sosyal refah gibi alanlarda da sorumlu tutarlar. Sosyal demokratlara gre devlet toplumsal kesimler arasnda eit imkn ve frsatlar salamak zorundadr.D Bireyler ancak bu KKAT zemin zerinden gerek anlamda zgr olabilirler. Devletle birey ilikisi sz konusu olduunda liberallerin daha ok zgrle, sosyal demokratlarnsa eitlie SIRA SZDE nem verdiini belirtmek gerekir. Buradan hareketle liberal demokratlar snrl bir otorite ve devlet anlayn savunurken sosyal demokratlar kapsayc bir devlet anlayn savunurlar. Kapsayc devlet, bireyin ve toplumun tm yaamn kuatan AMALARIMIZ bir devlettir. Devletin bireyin yaamnda yer almas ona pozitif katk salamas iindir. Devlet bireyin yaamnda yer alarak bir yandan onun potansiyelini ortaya karr, bir yandan da ona eitlik temelinde imkn ve frsatlarKyaratr. T A P Sosyal demokratlar ikinci olarak devleti veya karma bir ekonomik anlay savunurlar. Sosyal demokratlarn bu tarz bir ekonomi anlayn savunmalarnn nedeni refahn devlet eliyle datlmas dncesidir. Devlet T ekonomik E L E V Z Y O N faaliyetler iinde yer alarak bir yandan istihdam imkn yaratr, bir yandan da kaynak elde ederek bunu alt sosyal kesimlere transfer eder. Sosyal demokratlar bu dnceyle ekonomiyi tmyle piyasaya terk etmeyi ngren liberallerden ayrrlar. Sosyal NTERNET demokratlar, sosyal refahn devlet eliyle paylalmasn savunurlar. Devletin st dzey gelir gruplarndan yksek dzeyde vergiler alp bunlar alt kesimlere datarak iki kesim arasnda eitlik temelinde bir adalet gelitirmesi gerekir. Sosyal demokratlar buna datmc adalet derler. Datmc adalet anlayna gre adalet devletin eliyle datlan frsat ve imknlara baldr. Sosyal demokratlarn savunduu sosyal devlet anlayna gre devlet herkesin konut, eitim, salk ve sosyal gvenlik gibi temel ihtiyalarn gidermekle ykmldr.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
166
Siyaset Bilimi
nc Yol: ngilterede sosyolog Anthony Giddens tarafndan gelitirilen ve i Partisine bir yol haritas oluturan nc Yol, liberal ekonomi anlay ile sosyal demokrat sosyal devlet anlayn sentezleyen bir dnce biimidir.
Sosyal demokratlar nc olarak zgrl savunurlar. Ancak sosyal demokratlarn zgrlk anlay liberallerin zgrlk anlayndan farkldr. Liberal demokratlar zgrlkten mdahalesizlii anlarken sosyal demokratlar mdahaleyi ngren bir zgrlk anlayn savunurlar. Sosyal demokratlar, zgrln bireylerin kendilerine braklmamas gerektiini, devletin bireyler iin iyi olan belirleme hakkna sahip olduunu dnrler. Sosyal demokratlara gre birey toplum ve devlet dzeniyle ne kadar btnleirse o kadar sosyalleir, dolaysyla o denli zgr olma kapasitesine ular. Sosyal demokratlara gre kolektif akl, tekil akldan daha stndr. Bu bakmdan bireyin toplumla ve devletle btnleerek kolektif yap iinde zgrln yaamas gerekir. Bu da devletin aktif ve etkin biimde bireyin yaamnda yer almasn gerektirir. Sosyal demokratlar buradan hareketle toplumsal dzenin planlanmasn devlete brakrlar. Onlara gre devlet eliyle kurgulanm ve planlanm bir toplumsal dzen olmas gerekir. Devlet, ekonomiyi, nfusu, kltrel ve sanatsal hayat belli bir ama dorultusunda planlayarak koordine etmelidir. Avrupada kinci Dnya Savandan sonra siyaset sahnesinde boy gsteren sosyal demokrat partilerin savunduu deerler ana hatlaryla bunlardr. Ancak son yllarda sosyal demokrat partiler, liberallerle birok konuda benzer grleri savunmaya baladlar. Bunun tipik rneklerinden biri ngiliz i Partisi Genel Bakan Tony Blairin ngilterede balatt nc Yol hareketinde grlmektedir. Blair, partisinin politikalarn byk lde liberal politikalara dayandrm, bunun sonucunda ngilterede 18 yllk aradan sonra st ste seim kazanmtr. Bugn sosyal demokrat partilerin ou piyasa ekonomisini kabul eder noktaya gelmitir. Bununla birlikte ou devletin insan ve toplum yaamnda daha az yer almas gerektiini savunmaktadr.
SIRA SZDE Sosyal demokrasi ile liberal demokrasiyi karlatrnz. Bu iki demokrasi anlay arasndaki benzer ve farkl noktalar nelerdir?
DNELM FAZM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT Versay Anlamas: Birinci Dnya Sava sonrasnda, savatan galip kan SIRA SZDE ngiltere, Fransa ve Rusya gibi tilaf Devletlerinin Almanyaya 1919 ylnda kabul ettirdii ve Almanya AMALARIMIZ iin ar yaptrmlar getiren anlama. Savatan yenik kan Osmanl mparatorluuna K T A P da Versay Anlamasna benzer bir anlama olan Sevr Anlamas dayatlmtr.
TELEVZYON
NTERNET
Faist ideoloji, Avrupada Birinci Dnya Savandan sonra ortaya kp hzla iktiS O Faizm R U dara gelmitir. Birinci Dnya Savann sonularna kar bir tepki olarak domutur. Adolf Hitleri ortaya karan koullara bakldnda bu tezin ne denli doru olduu Birinci Dnya Savandan yenik kan Almanyaya kabul D Kgrlr. KAT ettirilen Versay Anlamas, Alman topraklarnn komu lkeler tarafndan paylalmasn ngrmtr. Alman topraklarnn nemli bir ksm, bu anlamaya gre SIRA SZDE Fransa, Polonya ve Belika gibi lkelere verilirken bir ksm da Milletler Cemiyetinin kontrol altna gemitir. Anlama, ayrca Almanyann smrgelerden vazgeip kendi topraklaryla snrl kalmasn zorunlu hle getirmi, Alman ordusunu AMALARIMIZ 100 bin askerle snrlandrm, Almanyay silahszlandrmay ngrm ve Almanyaya ar sava tazminat yklemitir. Bu anlama Almanyada genie bir kesim tarafndan ihanet kabul edilmitir. Hitlerin ortaya kn salayan nedenK T A olarak P lerin banda bu anlamann geldiini syleyebiliriz. Hitler, ayn zamanda 1920lerde Almanyada alt st olmu ekonomik tabloya kar bir kurtarc olarak ortaya kmtr. 1926 Almanyada bir Amerikan dolar drt milyar Alman Markna T E Lylnda EVZYON denkti. Almanyay kasp kavuran enflasyon insanlarn alm gcn alt st etmiti. Hitler 1926 ylndan itibaren Almanyadaki bu tabloya kar bir tepki olarak siyaset sahnesinde boy gstermi ve 1933 ylnda iktidara gelmitir. ktidara geldikten sonNTERNET
167
Resim 6.17 ra muhalif partileri tasfiye ederek, yenik dt kinci Dnya Savann sonlarna kadar Almanyay tek bana Faist siyasetin iki ynetmitir. nemli ismi Hitler ile Mussolini bir talyan Faist Partisi de benzer biimde Birinci Dnarada. ya Savandan sonra ortaya kmtr. talyadaki sol sendikal hareket iinde yetien Benito Mussolini, talyan sosyalistleri arasnda hzla ykselerek Sosyalist Partinin nemli isimlerinden biri hline gelmitir. Birinci Dnya Sava esnasnda savaa katlp katlmama konusunda sren tartmalarn sonucunda Sosyalist Parti, milliyetilerle sosyalistler arasnda ikiye blnmtr. Milliyeti cephede yer alan Mussolini, 1919da kendi partiKaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Fascism si olan Nasyonal Faist Partisini kurmutur. 1917de Rusyada meydana gelen Bolevik Devrim talya da dhil olmak zere birok Avrupa lkesi iin bir korku kayna hline gelince, Mussolini bu korkuyu ok iyi kullanarak partisini bu korku zerinden halka takdim etti. Mussolini, partisine bal ayrca Siyah Gmlekliler Resim 6.18 denen milis bir g kurarak talyay sosyalizme talyan Faist kaymaktan kurtaracak gcn kendisi ve partisi olPartisinin Siyah duu mesajn verdi. talyan Faist Partisi, 1922 yGmlekli milisleri lnda, milis gc olan Siyah Gmleklilerin Napoliden balayan Roma zerine yrynn sonucunda bir bakma zor yoluyla iktidara gelmitir. talyan Kral, bu yryn sonunda Babakanlk grevini Mussoliniye vermek zorunda kalmtr. Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Blackshirts Grevi devralan Mussolini, kendisine yakn partilerle ittifak kurarak 1924 ylnda seime girmitir. Seimden % 66lk bir oyla byk bir zaferle kan Mussolini, bir yl sonra Meclisi lavederek kendisini talyann tek diktatr olarak ilan etmitir. talyada Faist Partinin ynetimi bylece 1943 ylna kadar srmtr. talyadaki faist ynetim Avrupadaki birok lke (Almanya, spanya, Macaristan, Yugoslavya, Finlandiya) iin bir model hline gelmitir. Hitlerin en nemli modeli talyan Nasyonal Faist Partisi olmutur. SiResim 6.19 yah Gmlekliler hareketini rnek alan Hitler de spanyada faist benzer biimde bir milis gc oluturmu ve milisFalanjistlerin leriyle birlikte 1923 ylnda Berlin zerine yry kulland be yapm ancak Mnihte durdurulmutur. Benzer bioktan oluan amblem imde spanyada ortaya kan Falanjistler (Falange) hareketi de talyan Faist Partisini rnek alm, o da Mavi Gmlekliler diye bir milis gc oluturarak spanyada iktidar ele geirmeye almtr. Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Fascism Nitekim 1936 ylnda balayan i savan sonucunda Falanjist hareketin en nemli ismi olan Francisco Franco spanyada iktidara gelmi ve muhalefeti yasaklayarak spanyay, ld 1975 ylna kadar tek bana ynetmitir. Faist partiler nce Avrupay, sonra da Avrupa dndaki birok lkeyi kinci Dnya Savana srklemitir. Ancak kinci Dnya Sava faist lkelerin yenilgisiyle sonulanmtr. Almanya ve talyann savatan yenik kmasndan sonra faizm bu iki lkede son bulmu ve faist partiler yasaklanmtr.
168
Siyaset Bilimi
Faizmin Dnsel Temelleri

Faizm, tepkisel bir hareket olarak Birinci Dnya Savandan sonra ortaya km olmasna ramen faistler iin ilham kayna oluturan nemli bir dnce geleneinin olduunu syleyebiliriz. Bu dnce gelenei faizm olarak adlandrlmazsa bile Alman ve talyan faist partilerinin savunduu baz deerleri savunmulardr. Bu balamda dnsel temellere bakldnda en nemli kaynaklardan birini Antik Yunan dnr Platonun oluturduunu syleyebiliriz. nsanlarn doutan altn, gm veya demir karakterlerden biriyle dnyaResim 6.20 ya geldiini savunan Platon, ynetimin altn karakterAlman Nasyonal li filozoflar tarafndan stlenmesini ngrmtr. PlaSosyalist Partinin ton, ailenin ve zel mlkiyetin ortadan kaldrlarak amblemi btn her eyin devletin kontrolnde olmasn savunmutur. Modern dnyaya geldiimizde faist ideolojiye ilham veren baka dnsel temeller de sz konusu olmutur. Hkmdar mutlak bir otorite olarak kaKaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Fascism bul eden Machiavelli, devleti bir canavar gibi toplumu yutup barnda hazmetmesi gerektiini dnen Hobbes, otorite ve hiyerariye kutsal anlam ykleyen de Maistre, gcn stnlne inanan Friedrich W. Nietzsche, metafiziksel akn bir devlet ngren Hegel gibi dnrler faist liderler iin nemli ilham kaynaklar olmulardr. Bu dnrlerin yan sra, bireycilie kar kan, insanlarn eitliini reddeden, homojen ve yekpare bir toplumu savunan, toplumun devletle kaynamasnn nemine iaret eden, otoriter ve mutlak bir devlet anlayResim 6.21 n gelitiren ok sayda dnrn faistler iin ilGiovanni Gentile: ham kayna oluturduunu syleyebiliriz. Bunlar 1875-1944 yllar iinde 1900lerin ilk eyreinde yazan talyan darasnda yaam ve Mussolininin nrler Vilfredo Pareto, Gaetano Mosca ve Giovanni Faist Partisine yol Gentile ile Alman dnr Robert Michelsin zel bir gstermek zere yeri vardr. Elit (sekinci) teorinin fikir babalar olan faist ideolojisinin felsefesini gelitiren Pareto, Mosca ve Michels, insanlarn doutan farkl talyan dnr. olduklarn, baz insanlarn stn olarak yaratldn, ynetimin de doal olarak bu insanlar tarafndan stlenilmesi gerektiini savunmulardr. Bunlara gre sradan insanlar bir kitle olutururlar. Bunlar, doutan Kaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/Giovanni stn olan insanlar takip etmek zorundadrlar. Neo_Gentile Hegelci olarak bilinen Giovanni Gentilenin faist dnce geleneinde zel bir yeri vardr. Kendisini faizmin filozofu olarak tanmlayan Gentile, Mussolini iin Bir Faizm Doktrini adl bir kitap yazm ve dncelerini bu kitapta anlatmtr. Korporatist bir devlet anlayn savunan Gentile, bireyciliin yok edilmesini, zel karlarn tasfiye edilmesini, toplumdaki tm farkl unsurlarn devletle btnletirilmesini, hepsinin devlet tarafndan kuatlmasn savunmutur. On dokuzuncu yzyln bireycilik ve liberalizm a olduunu, yirminci yzyln ise otorite ve devlet a olduunu savunan Gentile, ebedi bir varlk olarak devletin toplumu epeevre kuatmasn ve kendi dnda hibir eye hayat hakk tanmamas gerektiini ileri srmtr. Mussolininin sk sk vurgulad, hibir ey devletin dnda veya karsnda kalmayacak; her ey iinde olacak ifadelerinin kayna Gentilenin bu grleridir. Gentile, faizmi, san gericiliine ve solun ykclna kar, ama ikisinin de iyi yanlarn alan nc bir yol olarak tanmlamtr.
169
Faizmin Savunduu Deerler

Faizmin balang noktas, insanlarn eitsizlii dncesidir. Faistler insanlarn tabiatlar itibariyle farkl olduklarn, bazlarnn stn olarak yaratldn, dolaysyla doal olarak ynetme hakknn bunlara ait olmas gerektiini savunurlar. Faist ideoloji bununla birlikte bireycilie, toplumsal farkllamaya, sosyal hareketlere, ok partili sisteme kar kar. Faist ideoloji, lider-parti-devlettoplum drtlsne inanr. talyan faizmine gre Mussolini, her eye mutlak anlamda gc yeten, her eyin stnde olan, her eyi en iyi bilen ebedi ef Duedir. Benzer biimde Almanyada da Hitler, en stn zellikleri ahsnda toplayan, toplumuna yol gsteren ve toplumunu peinden srkleyen bir Fhrerdir. Faizme gre toplumun ve siys yaamn en tepe noktasnda lider bulunur. Liderin altnda yer alan ve onun retisi dorultusunda hareket eden Faist Parti vardr. Devlet, tek parti tarafndan ynetilir. Gerek Mussolini, gerek Hitler, gerekse Franco iktidara geldikten sonra dier partileri tasfiye ederek tek partili sistemler kurmulardr. Faizmde hiyerari ok nemlidir. Bir toplumdaki hiyerarik yap toplum-devlet-parti-lider eklinde olmaldr. Hiyerarinin en tepe noktasnda lider yer alr. Faizm, organik bir toplum yapsna inanr. Organik toplum, farkllklardan arndrlm, snflarn ve zmrelerin bulunmad, kaynam, yekvcut olmu ve ayn hedefe kitlenmi olan bir toplumdur. Latin kkenli olan fasce szc kavram olarak dayanma, birlik ve beraberlik anlamna gelir. Mussolini, fasce adn, kendi ideolojisini anlatmak zere kurduu partiye isim Resim 6.22 olarak vermitir. Faizm bylece Mussolini ile birlikte talyan Nasyonal bir ideolojiye ve bir siys harekete isim olarak verilFaist Partisinin mitir. talyan Faist Partisinin sembol, bir bala biramblemi birine sk skya balanm, ortasna bir balta monte edilmi bir ubuk demetidir. Romada otoriteyi temsil etmek zere kullanlan bu simge Faist Partinin sembol olarak seilmitir. Birbirine sk skya balanm ubuk demeti faizmin ngrd toplumu ifade etmektedir. Toplum, lider, parti ve devletin altnda birbirine kenetlenmi bir demet ubuk gibidir. nsanlarn farkl amata, dncede, inanta olmas faistler tarafndan ihanetle edeer olarak kabul edilmi ve Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/ Blackshirts iddetle cezalandrlmtr. nk faizmde haklar yoktur, ykmllkler vardr. Herkes devlet tarafndan verilen devleri yapmak zorundadr. Faizmin ngrd devlet, her eyi kendisiyle btnletiren korporatist bir devlet yapsdr. talyan faizmi, mlkiyeti sosyalist rejimlerde olduu gibi kamulatrmamtr. zel mlkiyetin ve giriimin olduunu kabul etmi, ancak zel sektrn devletle btnlemesini ve brokrasi tarafndan sk biimde kontrol altna alnmasn ngrmtr. Faist ideolojiler, otoriter bir devletin yan sra, ayn zamanda totaliter bir devlet de ngrmtr. Faist ideolojiye gre tek bir hakikat, doru ve gereklik vardr. O da liderden balayarak parti ve devlet araclyla topluma kadar inen dncedir. Dolaysyla tm toplumun bu dnce dorultusunda eitilip dntrlmesi gerekir. Faizm bu bakmdan eitime byk nem verir. Eitim, insanlarn farkl alanlardaki yaratc kapasitesini, potansiyelini ortaya karan bir etkinlik deil, esas olarak toplumu tek hakikat erevesinde deitirip
170
Siyaset Bilimi
dntrmekten ibarettir. Faist ideolojide devlet, lider altndaki en mutlak otoritedir. Devlet zor ve iddet kullanarak ynetir. Devlet, meruiyetini toplumdan almak zorunda deildir. Devlet, hikmeti kendinden menkul bir varlk olarak her eyi snrsz biimde yapma hakkna sahiptir. Faistler devlet iradesinin yanlmaz ve mutlak olduunu kabul ederler. Devlet ayn zamanda hukukun altnda deil, stnde yer alr. Hukuk devlet tarafndan topluma bir ltuf olarak verilir. Alman faizmi, talyan faizminden farkl olarak ayrca stn rk anlayn gelitirmitir. Hitlerin partisi Nasyonal Sosyalist Parti, Almanlarn rk olarak stn olduklarna inanmtr. Nazilerin, Yahudileri soykrma tabi tutmasnn arkasnda yatan nedenlerden biri, Hitlerin Almanyann Birinci Dnya Savandaki yenilgisinden Yahudileri sorumlu tutmas ise, dier bir neden de Almanlarn stn rk anlaydr. Naziler, Almanyada sadece Yahudileri deil, ayn zamanda ingeneleri de soykrma tabi tutmutur. stn rk anlayn talyan Faist Partisi de talyanlarn Afrikadaki hegemonyasn merulatrmak iin kullanmtr. Faistlere gre talyanlar Afrikallara gre stn rk olduklar iin onlar ynetme haklar bulunmaktadr. talyanlar bu ideolojiyi zellikle Libya ve Etiyopyada savunmutur.
SIRA SZDE
Faizmi, Dou Avrupa SIRA SZDEve Asyada gereklemi olan sosyalist rejimlerle karlatrnz. Faizm ile sosyalizm arasnda ne tr farklar ve benzerlikler vardr?
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
171
zet
A M A
Mutlakiyeti otoriter dncenin hangi koullarda gelitiini ve hangi deerleri savunduunu aklamak. Mutlakiyeti otoriter dnce Avrupada on altnc yzyldan itibaren gelimeye balamtr. Mutlakiyeti dnce biiminin ortaya knn altnda yatan nedenler lkeden lkeye farkllk gstermekle birlikte hepsinin genel olarak birbirine benzeyen nedenlere dayand grlr. talyan dnr Machiavelli, talyadaki paral g yapsna son verip burada ulus devletin gelimesi iin snrsz yetkilerle donatlm mutlakiyeti bir krallk ngrmtr. Thomas Hobbes, ngilterede ba gsteren sivil sava sona erdirmek iin toplumu epeevre kuatan bir merkez gc savunmutur. Bodin ve Rousseau gibi dnrler Fransada on altnc ve on yedinci yzyl boyunca ba gsteren din savalar sona erdirmek, toplumsal birlik ve beraberlii salamak iin snrsz yetkilerle donatlm bir egemen gcn ortaya kmasnn nemini vurgulamlardr. Prusyann dalmasndan sonra Almanyada on sekiz ve on dokuzuncu yzyl boyunca yeni bir devlet aray sz konusu olmutur. Bu aray sistemli bir felsefi reti hline getiren dnr Hegeldir. Hegel, tm toplumsal alan kuatan ve toplumdaki farkllklara son veren akn ve metafiziksel bir devlet ngrmtr. Mutlakiyeti dncenin savunduu deerler birka noktada zetlenebilir. Mutlakiyeti dnce her eyden nce zgrlklerin snrl oluunu savunur. kinci olarak mutlakiyeti dnce, toplumsal birlik ve beraberlik dncesi zerinde durur. Toplumdaki farklln giderilerek trde bir toplumun ortaya kmasn hayal etmitir. Son olarak da mutlakiyeti dnce, mutlak bir devlet otoritesi ngrmtr. Bu dnceye mutlakiyeti dnce denmesinin esas nedeni budur. Bu dnceye gre devlet hukukun, dinin, ekonominim, ksaca tm toplumsal glerin zerinde olmaldr. Mutlakiyeti dncenin bu bakmdan bir boyutu otoriter devlet anlayna dayanr. Yirminci yzylda Avrupada ortaya kan faist rejimlerin ilham kaynaklarndan biri mutlakiyeti dncenin savunduu baz deerler olmutur.
A M A
Liberal dncenin geliimini ve savunduu siys ve iktisadi deerleri anlatmak. Derin tarihsel kaynaklar olmakla birlikte, liberal dnce sanayi sonras modern toplumunda ortaya kp gelien bir ideolojidir. Liberal dnceye on yedi ve on sekizinci yzyllarda Adam Smith ile John Locke, on dokuzuncu yzylda John Stuart Mill, yirminci yzylda ise Hayek, Bastiat ve Mises gibi dnrler katk salamtr. Liberal dnce gelenei iinde ana hatlaryla yaklamn gelitii grlmektedir. Bunlardan biri, liberalizmin ana erevesini oluturan ve devleti adalet ve gvenlik gibi temel ilevlerle snrl tutan klasik liberalizmdir. kincisi, devlete bu grevlerin yannda eitim, salk, alt yap gibi alanlarda da grevler ykleyen sosyal liberalizmdir. ncs de, yirminci yzylda gelien ve devletin bir gece bekisi gibi gvenliin dnda hibir eye karmasn istemeyen, snrsz zgrlklerden yana olan liberteryen dncedir. Liberal dncenin savunduu vazgeilmez baz deerler vardr. Liberal dnce her eyden nce bireycilii savunur. Devletle birey arasndaki ilikide birey nceliklidir. kinci olarak, liberalizme gre bakasnn zgrl sz konusu olmadka bireyler her alanda zgr olmaldr. zgrlk ancak bakasnn zgrl tehlikeye girdii zaman kstlanabilir. nc olarak, liberalizm oulcu bir toplumdan yanadr. Liberalizme gre toplum deiik inanlar, grler, yaam biimleri ve kimlikler zerinden farkllamtr. Farkllklarn bastrlmas deil, yaatlmas gerekir. Zira zgrlk ancak farkllklarn yaatld bir toplumda yaanabilir. Liberallere gre farkllklarn yaatlmas iin hogr kltrne ihtiya vardr. Drdnc olarak, liberalizm snrl bir devlet anlay ngrr. Liberalizm, devleti hem hukukla snrlandrmtr hem de faaliyetleri itibariyle. Devletle hukuk arasndaki ilikide devlet hukukun altnda yer almaldr. Bu da hukukun stnl ilkesine yol amtr. Liberalizmin son olarak savunduu deerlerden biri de serbest piyasa ekonomisidir. Serbest piyasa ekonomisi anlayna gre devlet ekonomik yaama mdahale etmez, sadece firmalar arasndaki rekabetin korunmasyla ilgilenir.
172
Siyaset Bilimi
AM A
Muhafazakr dncenin nelere tepki gsterdiini ve hangi deerleri savunduunu aklamak. Muhafazakr dnce, uzun bir tarihsel arka plana sahip olmakla birlikte esas olarak sanayi sonras gelien modern toplumda ortaya kan baz gelimelere tepki olarak gelimitir. Muhafazakrlar, Aydnlanma dnrlerinin her eyin kaynan akla dayandran rasyonalizmine, tm kurumlar deitirmeyi ngren devrimci sosyalist hareketlere, Fransay istikrarszla srkleyen Fransz Devrimine ve sanayi sonrasnda bozulan komuluk ve aile ilikilerine tepki gstermitir. Muhafazakr dnce genel olarak iki koldan gelimitir. Bunlardan biri ngiliz kkenli olan Anglo Sakson muhafazakrl, dieri ise Kta Avrupasnda gelien otoriter muhafazakrlktr. Anglo Sakson muhafazakrl liberalizmle birok noktada rtmektedir. Oysa otoriter muhafazakrlk daha ok mutlakiyeti otoriter dnceye yaknlk gstermektedir. Muhafazakr dncenin ana hatlaryla savunduu deerlere bakldnda birka nokta n plana kar. Muhafazakrlar her eyden nce toplumdan ve kltrden bamsz bir birey anlayna kardrlar. Onlara gre birey deil, belli bir kltr ortam iinde yetien, farkl uluslara mensup insanlar sz konusudur. kinci olarak muhafazakrlar, toplumu ok nemserler. Onlara gre toplum tarihten gelip gelecee uzanan canl bir organizma gibidir. Bu bakmdan topluma mdahale edilmemelidir. Toplum, kendi doal evrimi srecinde kendiliinden deimelidir. Bu bakmdan muhafazakr dnrler deiimin devrim yoluyla deil, evrim yoluyla gereklemesini savunurlar. nc olarak, muhafazakrlar toplumun ve dzenin temelini gelenek, grenek, rf ve detlere dayandrrlar. Onlara gre toplumlarn gelenek ve grenekleri belli bir tecrbenin sonucunda ortaya km ve yasalardan daha gl ilevleri vardr. Bu bakmdan bunlarn korunmas nemlidir. Son olarak, muhafazakr dnrler hiyerariye nem verirler. Onlara gre hiyerarinin tepe noktasnda devlet bulunur. Devlet toplumunu koruyan, ynlendiren bir emsiye grevi grr. Bu bakmdan muhafazakrlar otoriteyi elinde bulunduran devletin, birey ve toplum yaamnda etkin biimde yer almasn savunurlar.
AM A
Sosyalist dncenin sanayi toplumundaki eitsizliklere kar bir tepki olarak doduunu ve eitlik temelinde bir dnya hayal ettiini aklamak. Sosyalizm, sanayi toplumunda gelien sosyal snflar arasndaki dengesiz gelir dalmna, eitsizlie ve emeki snfnn gayri insani alma koullarna tepki olarak domutur. Sosyalizm, balangta ngiltere ve Fransada topik bir dnce olarak gelimitir. Saint Simon, Fourier ve Owen gibi dnrler, herkesin eit olduu, zel mlkiyetin bulunmad sosyalist bir toplum hayal etmekteydiler. Ancak sosyalizme nasl geileceini aklayamamlard. Sosyalizme nasl geilecei dncesini gelitiren dnr, on dokuzuncu yzylda yazm olan Karl Marx olmutur. Marx, kapitalist toplumdaki i elikilerin derinlemesi ve bunun yol aaca atmann sonucunda proletaryann devrim yapacan ve Avrupay sosyalizme gtreceini ngrmtr. Marx, buna bilimsel sosyalizm adn vermitir. Marxn tarihsel diyalektik yntemine gre tarihte meydana gelen her gelime bir nceki aamadaki elikiler ve atmalarn sonucunda ortaya kar. Tarihin itici gcn sosyal snflar oluturur. Sosyal snflar zel mlkiyetin ortaya kmasyla birlikte gelimi ve sosyalizme varncaya kadar atma hlinde olacaktr. Snflardan biri retim aralarn elinde bulunduran sermaye sahiplerinden, biri de emeiyle geinmek zorunda kalan emekilerden oluur. Emeki snf ile sermaye snf arasndaki mesafe kapitalist toplumda derinlemitir. Sosyalizme gtrecek olan ey de ite budur. Marxn bilimsel sosyalizmine gre sosyalizm, gelimi kapitalist toplumlarda gerekleecekti. nk snf ayrmas ve atmas kapitalizmin ileri aamasnda had safhaya ulaacaktr. Oysa sosyalist devrim, yirminci yzylda Marxn ngrd gelimi kapitalist toplumlarda deil, az gelimi Rusya ve in gibi tarm toplumlarnda geliti. Rusyadaki Bolevik Devrimin mimar olan Lenin ile in Devriminin mimar olan Mao, Marxtan farkl olarak sosyalizmin gelimi kapitalist toplumlarda deil, az gelimi tarm toplumlarnda gelieceini, bunun iin de Komnist Partinin nc rol oynamas gerektiini savunmulardr. Sosyalizm, Dou Avrupada Leninin, Asya lkelerinde ise Maonun gsterdii yoldan gelimitir. Sosyalist rejimlerde genel olarak iki ortak uygulama hayata gemitir. Bunlardan biri kamu mlkiyeti, dieri ise tek partili sistemdir.
173
AM A
Sosyal demokrasi dncesinin demokrasi ve kapitalizm iinde kalarak eitliki bir toplum gelitirmek istediini anlatmak. Sosyal demokrasi dncesi on dokuzuncu yzylda sosyalizm dncesiyle paralel olarak gelimitir. Sosyal demokrasi dncesinin nc isimleri olan Bernstein ve Kautsky gibi isimler balangta Marx ve Engels gibi devrimci sosyalist bir dnceye inanmakla birlikte, daha sonra grlerini deitirerek kapitalizm ve demokrasi iinde kalarak emeki kesimlerin yaam artlarnn iyiletirilmesini salayacak olan sosyal demokrasi dncesini gelitirmilerdir. Sosyal demokrasi dncesinin nemli kayna bulunmaktadr: Bunlar eitliki sosyalist dnce, Fabianizm ve Hristiyan sosyalizmidir. Sosyal demokrasi dncesinin en nemli ismi Bernsteindir. Bernstein, Marxn grlerini kkl biimde rtmeye alarak kendi teorisini gelitirmitir. Bernsteine gre kapitalist toplumda Marxn ngrsnn aksine sermaye giderek tabana yaylmakta, orta snf daha ok gelimekte, proletarya her yerde benzememekte, ekonomik alt yap ile kltrel st yap kurumlar arasnda karlkl etkileimler bulunmaktadr. Buradan hareketle Bernstein, Marxn ngrd sosyalist devrimin gelimi kapitalist toplumlarnda geliemeyeceini vurgulamtr. Bu bakmdan proletarya diktatrlne dayal sosyalist bir rejim yerine, demokrasi ve kapitalist sistem iinde kalarak, bu sisteme eitlik tohumlarn ekerek bu sistemi revize edip insancllatrabileceimizi savunmutur. Bu bakmdan da Bernsteine revizyonist dnr denmitir. Sosyal demokrasinin savunduu deerler iki noktada zetlenebilir: Sosyal demokratlar liberallerin ngrd demokratik bir sistemi kabul ederler. Bu balamda ok partili sistem, hukukun stnl, siyasal katlm, rgtl ve oulcu toplum gibi deerleri sosyal demokratlar da savunurlar. kinci olarak, sosyal demokratlar da liberaller gibi zgrlklerden yanadrlar. Ancak sosyal demokratlarn zgrlk anlay liberallerinki gibi her alanda geerli deildir. Sosyal demokratlar iktisadi zgrlkler konusunda liberallerden ayrrlar. Sosyal demokratlara gre ekonomi devletin kontrol altnda olmaldr. Devlet ekonomide aktif rol alarak toplumsal kesimler arasndaki yaam standartlarn iyiletirmelidir.
AM A
Faist ideolojinin Birinci Dnya Sava sonrasndaki gelimelere kar bir tepki olarak doduunu ve organik bir toplum hayal ederek otoriter bir devlet kurduunu aklamak. Yirminci yzylda ortaya kan faist rejimlerin dnsel arka plan Antik Yunan dnce geleneine kadar uzanr. Ancak, faist rejimlerin Birinci Dnya Sava sonular ile balantlar vardr. Birinci Dnya Sava sonrasnda Almanyaya dayatlan ve topraklarnn komu lkelere blmn ngren Versay Anlamas Hitleri ortaya karan en nemli nedendi. Yine talyada Birinci Dnya Sava sonrasnda gerekleen Bolevik Devriminin talya zerindeki tehditleri Mussolininin Faist Partisini ortaya karmtr. Faist rejim, ncelikle talyada, sonrasnda ise Almanya, spanya, Fransa, Macaristan ve benzeri Avrupa lkelerinde gelimitir. 1919 ylnda Roma dneminde otoritenin sembol olarak kullanlan fasceyi (ok demeti) kendi partisinin sembol olarak kullanan Mussolini faizmi, snflardan, zmrelerden, farkllklardan arndrlm, otoriter bir devletle btnlemi, kaynam, kenetlenmi bir toplumu ifade etmek zere kullanmtr. Faizme, yirminci yzyl ncesinde yaam ok sayda dnr ilham kayna oluturmutur. Ancak faist dncenin esas olarak gelimesine katkda bulunan talyan dnr Mosca, Pareto ve Gentiledir. Bunlar iinden Gentilenin faist ideoloji iin zel bir yeri vardr. Zira Gentile, 1932 ylnda, Bir Faizm Doktrini adnda bir kitap yazarak Faist Partinin ilkelerini belirlemeye almtr. Gerek talya, gerekse Avrupann dier lkelerinde gelien faist ideolojinin deerleri birka noktada zetlenebilir: Her eyden nce faist rejimler bireycilie, toplumsal farkllamaya, oulculua iddetle kardrlar. Faistler aksine kenetlenmi, kaynam, tek vcut olmu bir toplum ngrrler. kinci olarak faist rejimlerde zgrlkler deil, ykmllkler nemlidir. Birey devletin kendisine verecei grevleri yapmakla ykmldr. Zira birey iin iyi olan ey de sonular itibariyle budur. Son olarak liberalizm iddet ve zor kullanmay meru ve gerekli gren otoriter bir devlet anlayna sahiptir. Almanya ve talya rneklerinde grld gibi Faist rejimlerin bazlar ayrca rk bir tutum gelitirmilerdir.
174
Siyaset Bilimi
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi mutlakiyeti dncenin savunduu deerlerden biri deildir? a. nsanlar snrsz zgrlklere sahip olmaldr. b. nsan haklarnn kayna devlettir. c. Gl ve merkez bir otorite bulunmaldr. d. Toplum trde ve homojen olmaldr. e. Haklarla ykmllkler el ele gitmelidir. 2. Aadakilerden hangisi liberalizmin savunduu deerlerden biri deildir? a. Temel hak ve zgrlkler b. Hukukun stnl c. Kamu mlkiyeti d. Snrl devlet e. Toplumsal farkllama 3. Aadakilerden hangisi liberal dnceyi savunan dnrlerden biridir? a. Wilhelm Friedrich Hegel b. John Stuart Mill c. Nicolo Machiavelli d. Joseph de Maistre e. Gaetano Mosca 4. Aadakilerden hangisi gelenek ve grenekleri yasalar kadar nemseyen ve onlar toplumsal dzenin temeli olarak korumay neren dnrdr? a. Jean Jacques Rousseau b. Robert Nozick c. Givanni Gentile d. Eduard Bernstein e. Edmund Burke 5. Aadakilerden hangisi liberalizm ile muhafazakrlk iin sylenemez? a. Liberalizm tecrbeye, muhafazakrlk akla nem verir. b. Liberalizmin zgrlk anlay muhafazakrlktan daha genitir. c. Liberaller bireye, muhafazakrlar ise topluma ve otoriteye nem verirler. d. Serbest piyasay hem liberaller hem de muhafazakrlar benimserler. e. ki ideolojide de kendiliinden deien doal bir dzen anlay vardr. 6. Aadakilerden hangisi Marxn savunduu grlerden biri deildir? a. Kapitalist toplumdaki elikiler sosyalizmi getirecektir. b. Kapitalizm giderek insanlar daha fazla mutlu edecektir. c. Kapitalist sistemde emeki snf yabanclama sorunu yaamaktadr. d. Burjuvazi ile proletarya kapitalist sistemde atma hlindedir. e. Sosyalist toplumda sosyal snflar ortadan kalkacaktr. 7. Aadakilerden hangisi sosyalist bir lider deildir? a. Vladimir Lenin b. Mao Zedong c. Fidel Castro d. Che Guevara e. Vilfredo Pareto 8. Aadakilerden hangisinin Bernsteinin savunduu grler arasnda yer ald sylenemez? a. Kapitalizmde sermaye giderek tabana yaylmaktadr. b. Kapitalizm ve demokrasi iinde kalarak eitlik aranmaldr. c. Kapitalist sistem yumuak bir yolla sosyalizme dntrlmelidir. d. Proletarya her yerde ayn zelliklere sahip deildir. e. Alt yap ile st yap arasnda karlkl bir etkileim vardr. 9. Aadakilerden hangisi faizmin savunduu ilkelerden biri deildir? a. Snrsz zgrlk b. Organik toplum c. Otoriter devlet d. stn lider e. Tek partili sistem 10. Aadakilerden hangisi faist rejimlerle Dou Avrupa ve Asyada ortaya kan sosyalist rejimlerin ortak zellii deildir? a. Totaliter devlet b. Tek partili sistem c. Kamu mlkiyeti d. Tek bir ideolojinin varl e. Liderin stnl
175
Yaamn inden
Liberalizm Kelimesinin Mucidi Tabii ki Avrupadr Yal Ktann devsa fikir birikiminden ve geni kltr imbiinden szlr. Ne var ki, ayn liberalizm szc hanidir ve hanidir, orada gerek anlamn yitirdi. En azndan, ciddi bir dejeneransa urad. YLE ki, Aydnlanma ann ocuu olan ve felsefi - siyasi zgrlkl tanmlad iin de ilkin sol addedilen bu kavram, tm Avrupada baarszlkla sonulanan 1848 burjuva devrimlerinden; fakat bilhassa, 1. Dnya Savandan sonra kabuk deitirdi. Salt serbest piyasa ngren iktisadi tercihler iin kullanlr oldu. Ekonomikleti! Bunda da, ayn Sava izleyen ve proletarya diktatrl ad altnda devlet sultas kuran Bolevik htillinin kamulatrma tasallutuna duyulan tepki nemli rol oynad. Dolaysyla, hem liberalizm ve liberal szckleri srf iktisatla zdeleti, hem de bir anlamda, saclat! OYSA, yukardaki ok vahim etimolojik yanl bir yana, liberallerin babozuk ve insafsz ekonomi politikalar nermi olduu tezi dahi asla doru deildir! Bu, bilinli veya bilinsiz ekilde yaplan koskoca bir deformasyondur! Nitekim, o pek mehur braknz yapsnlar, braknz gesinler szn telaffuz etmi olan Adam Smith dahil, John Lockeden Stuart Mille; htt adamz Frederich Hayeke, belli bal liberal teorisyenlerin kitaplarn yle bir an. Hepsi, artlar zorunlu kldnda devletin iktisadi hayata mdahil olmasn savunurlar. Zaten, sosyal demokrasinin hl ekonomik programn sahiplendii ve 20. yzyln ikinci yarsna damga vurmu olan John Keynes de ngiliz Liberal Partisine ye deil miydi? O halde unu kesinlikle syleyebiliriz ki, tamamlayclklarna ramen, liberal fikriyat serbest iktisattan nce serbest dnceyi n plana koyar. Birincisi olmadan ikincisi olmaz! Nitekim, kara bayrakl anaristlerden kaln oklaval feministlere, sradan d, kalp tesi, kural harici addedilen akmlar ve kiiler iin kullanlan liberter kavram dahi, burada mastar yerine geen liberal kelimesinin trevinden oluturulmutur. Dolaysyla, heyhat ve kuku yok, deyimin pilemesine gz yumduu iindir ki, Yal Kta kendi ihtiyarlamasna paralel olarak liberal szcn de ihtiyarlatmtr. Ama gen Yeni Dnya bunu yapmad ve deyimin gerek anlama sadk kald. EVET, Amerikalar, bilhassa da ABD bunu yapmad. Alexis de Tocquevillenin imdi dahi tm gncelliini koruyan ve Yeni Dnyadaki siyasi oluumu tahlil eden o Amerikada Demokrasiye Dair bayaptndaki terminolojiye sadk kalan Birleik Devletler intelligentsias, gerek liberal kavramn sulandrmad. nk, Atlantik tesinde bu ifadeyle, genel olarak zgrlk demokratlar; zel olarak da, sol veya solumtrak eilim tayan ahs ve kurumlar kastedilir. Liberal denildiinde akla, bugn hemen btn Yal Ktada olduu gibi kat, hain ve insafsz bir serbest piyasa ekonomisinin avukatlar gelmez. Aksine, toplumdaki eitsizliklere are arayan; hr, htt yukardaki liberter fikirlere ak duran ve dnyaya da sper g bencilliiyle bakmayan kiiler, partiler, yaynlar gelir. Yani Avrupa lgatlerinin aksine, kelimedeki esas deforme ve dejenere etmemi olan Amerikanca szlk liberalizmi hmanizmayla ve onun insaniyeti kayglaryla donatr. Kaynak: Uluengin, H. (29.10.2008). Liberalizm Kelimesinin Mucidi Tabiiki Avrupadr. Hrriyet,
Okuma Paras
Bir Maara Dn Dostum! Bir maara dn dostum. Girii boydan boya gn na ak bir yeralt maaras. nsanlar dn bu maarada. ocukluktan beri zincire vurulmu hepsi; ne yerlerinden kprdamalar, ne balarn evirmeleri kabil, yalnz karlarn gryorlar. Arkalarndan bir k geliyor.. uzaktan, tepede yaklan bir ateten. Atele aralarnda bir yol var, yol boyunca alak bir duvar. Gzbaclar seyircilerden ayran setleri bilirsin, zerlerinde kuklalar sergilerler, yle bir duvar ite... Ve insanlar dn, ellerinde eyalar: Tahtadan tatan insan veya hayvan heykelcikleri, boy boy, biim biim. Bu insanlar duvar boyunca yrmektedirler, kimi konuarak, kimi susarak. Garip bir tablo diyeceksin, hele esirler da-
176
Siyaset Bilimi

ha da garip. Doru.. O esirler ki mr boyu balarn eviremeyecek, kendilerini de, arkadalarn da, arkalarndan geen nesneleri de duvara vuran glgelerinden izleyecekler. imdi de maarada seslerin yanklandn dn.. Dardan biri konutu mu, esirler glgelerin konutuunu sanr, yle deil mi? Ksaca onlar iin tek gerek var: Glgeler. Tutalm ki zincirlerini zdk esirlerin, onlar vehimlerinden kurtardk. Ne olurdu dersin, anlataym.. Ayaa kalkmaa, ban evirmee, yrmee ve a bakmaa zorlanan esir, bunlar yaparken ac duyard. Gzleri kamar, glgelerini grmee alt cisimleri tanyamazd. Biri, ona: mr boyu grdklerin hayaldi. Simdi gerekle kar karyasn diyecek olsa, sonrada eyalar bir bir gsterse,bunlar nedir diyecek olsa, arp kalr, maarada grdklerini, imdi gsterilenlerden ok daha gerek sanrd. Bir de dn ki tutsa maaradan karp dik bir patikada gnein aydnlatt blgelere srkledik. Bard, yanp yakld, fkelendi... Kulak asmadk. Gn na yaklatka gzleri daha ok kamat. Hibirini seemez oldu gerek nesnelerin. Sonra, yava yava alt aydnla. nce glgeleri fark etti, arkasndan insanlarn ve cisimlerin suya vuran akislerini. Akam olunca ge evirdi baklarn, ay grd, yldzlar grd. Zamanla gnein suya vuran akislerine bakabildi. Nihayet gkteki gnee evirdi gzlerini. Ve dnmee balad. Ona yle geldi ki mevsimleri de, yllar da gne yaratyor, grnen dnyann yneticisi o. Esirlerin maarada grdkleri ne varsa onun eseri. Ve eski gnlerini hatrlad. Ne kadar yanl anlamlard bilgelii. Mutluydu imdi, maarada kalan arkadalarna acyordu. Eski hayatna, eski vehimlerine dnmemek iin her ileye katlanabilirdi. Adamn maaraya dndn tasavvur et. Karanla kolay kolay alabilir mi? Dostlarna hakikati sylese dinlerler mi onu? Azn aar amaz alay ederler: Sen darda gzlerini kaybetmisin arkada. Samalyorsun. Biz yerimizden ok memnunuz. Bizi dar kmaa zorlayacaklarn vay hline.. te byle aziz dostum. Sana anlattm hikye kendi hlimizin tasviridir. Yer altndaki maara: Grnrler dnyas. Ycelere kan tutsak ise idealar alemine ykselen ruh... Kaynak: http://www.cemilmeric.net/magaradakiler/ magara.htm 1. a Yantnz yanl ise Mutlakiyeti Dncede nsan ve Toplum ile Devlet ve Otorite konularn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Liberalizmde Birey ve Toplum, Liberalizmin Siys Boyutu ve ktisadi Liberalizm konularn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Liberalizm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Muhafazakr Dncede nsan ve Toplum, Dzen ve Deiim ile Devlet ve Otorite konularn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Liberalizm ile Muhafazakrlk konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Marxa Gre Kapitalizmden Sosyalizme Gei konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantn yanl ise Dnyada Sosyalizm ve Sonular ile Sosyalist Rejimlerin zellikleri konularn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Bernstein ve Sosyal Demokrasi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Faizmin Savunduu Deerler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Dnyada Sosyalizm ve Sonular ile Faizmin Savunduu Deerler konularn yeniden gzden geiriniz.
2. c
3. b 4. e
5. a 6. b
7. e
8. c 9. a 10. c
177

Sra Sizde 1 Mutlakiyeti dncenin en fazla n plana kard ve nemsedii deer devlettir. Mutlakiyeti dncenin, devleti bu denli nemsemesinin temel nedeni, toplumsal ayrmalarn ve atmalarn stesinden gl, kuatc bir devletle gelinebilecei dncesidir. Mutlakiyeti dnce, bununla birlikte, toplumsal birlik ve beraberlii nemsemi, toplumsal farklln giderilmesini savunmutur. Mutlakiyeti dncenin fikir babas olan Machiavelli ve Hobbes gibi dnrler toplumun devletle btnlemesine byk nem vermilerdir. Benzer biimde Rousseau ile Hegel de toplumun devletle btnleerek farkllklardan arnmas gerektiinin altn izmilerdir. Mutlakiyeti dnce, bireylerin hak ve zgrlklerini devlete brakmtr. Baka bir deyile, devletin ngrd kadar bireyler hak ve zgrlklere sahip olabilirler. Sra Sizde 2 Mutlakiyeti dnce ile liberal dnce birbirinden kkl biimde ayrmaktadrlar. ki dnce gelenei arasndaki farkllklar noktada zetlenebilir. Birinci olarak liberalizmde insan, haklarn doutan beraberinde getirir. Yaam, mlkiyet ve zgrlk gibi temel haklar doutan elde edilip bunlar devlet tarafndan snrlandrlamaz. Oysa mutlakiyeti dnceye gre insann doutan beraberinde getirdii herhangi bir hak yoktur. Haklar insana devlet bir ba olarak verir. Bireyler devlet tarafndan verilen haklarla yetinmek zorundadrlar. kinci olarak, liberaller, devlet-birey arasndaki ilikide bireyi nemserler. Liberallere gre bireyin kar devletin kolektif karlarndan nce gelir. Toplam yarar, tek tek bireylerin yararnn toplamndan oluur. Oysa mutlakiyeti dnceye gre devlet bireyden nce gelir. Toplumsal yarar bireyin yararndan daha nemlidir. Toplum iin iyi olan, birey iin de iyidir. Liberal dnce ile mutlakiyeti dnce arasndaki son bir fark da toplumun nasl olaca konusuyla ilgilidir. Liberaller toplumsal farkllamay ve eitlilii bir zenginlik ve zgrlk iin kanlmaz olarak grrken mutlakiyeti dnrler bunu toplumsal dzen asndan bir tehdit olarak alglarlar. Sra Sizde 3 Liberalizm ile muhafazakrlk arasnda drt ortak nokta vardr. Bunlardan birincisi, ikisinde de bilginin kayna akl deil tecrbedir. Bilginin kayna tecrbe olunca toplumlarn zaman iinde ortaya kard geleneksel deerler, inanlar, alkanlklar nem tar. ki dnce biimi de bunlara kar sayg gsterilmesi gerektiini savunurlar. kinci olarak, iki dnce biimi de doal dzenden yanadr. Toplumsal dzenin, toplumsal mhendisliki bir tarzda kurgulanp planlanmasna iki dnce de iddetle kar kar. nc olarak, iki dnce de toplumsal deiimin kendiliinden olumasn savunur. Son olarak da iki dnce de devlet mdahalesinin dnda kalan bir ekonomiden yanadr. te yandan muhafazakrlkla liberalizm arasnda baz nemli farkllklar bulunmaktadr. Bunlarn banda iki ideolojinin haklara bak gelir. Liberaller, haklarn doutan geldiini savunurken muhafazakrlar sonradan verildiini dnrler. kinci olarak, liberaller bireyin toplumdan ve devletten nce geldiini savunurken muhafazakrlar toplumun ve devletin bireyden daha nce geldiini ve bireyi belirlediini savunur. Son olarak da liberaller bakasnn zgrln kstlamadka herkesin snrsz biimde zgrln savunurken muhafazakrlar snrl zgrlklerden yanadrlar. Sra Sizde 4 Marxn ngrd sosyalizm bilimsel sosyalizm olarak tanmlanmtr. Marxn gelitirdii diyalektik ynteme gre tarih iindeki her yeni aama bir nceki aamann iindeki elikiler, ztlklar ve atmalarn sonucunda ortaya kacaktr. Marxa gre sosyalizm de kapitalist sistem iindeki elikilerin ve atmalarn sonucunda gelecektir. Marxa gre, kapitalist toplumda burjuva snf ile rgtl ve snf bilincine varm olan proletarya arasndaki keskin ayrma, kutuplama ve atmann sonucunda proletarya retim aralarna el koyarak kapitalist sistemi sosyalizme gtrecekti. Oysa gerek Lenin, gerekse Mao, sosyalizmin gelimi kapitalist sistemlerde geliemeyeceini savunmutur. Leninin ban ektii Bolevikler, sosyalizmi bir tarm toplumu olan Rusyada gerekletirmitir. Gelimi kapitalist lkelerde proletaryann yaam koullar iyiletii iin proletaryann buralarda devrim yapamayacan dnen Lenin bu nedenden dolay sosyalizmin az gelimi lkelere Sovyetler Birlii araclyla ihra edilmesini savunmutur. te yandan Mao, sanayi proletaryas yerine sosyalist devrime kyl snf ile varlacan savunmu ve kylleri rgtleyip tarmsal dinamikleri kullanarak sosyalizme geii salamtr.
178
Siyaset Bilimi
Sra Sizde 5 Karl Marx, kapitalist sistemin tmyle yklaca, yerine ortak mlkiyete ve retime dayal sosyalist bir rejimin kurulaca radikal devrimci bir model ngrmtr. Bununla birlikte Marx, kapitalist toplumlarda gelimi olan ok partili temsil demokrasinin de yklmas gerektiini savunmutur. Marxa gre kapitalist ve demokratik bir toplumda eitliin salanmas mmkn deildir. nk zel mlkiyet kurumu varln srdrdke sosyal snflar da varlklarn srdreceklerdir. Snflar var olduka sermaye snfnn emeki snf zerindeki tahakkm de bitmeyecektir. Oysa Bernstein drt noktada Marxtan ayrmaktadr. Birincisi, Bernsteine gre kapitalizm giderek kendisini yenilemektedir. Marxn ngrsnn aksine kapitalizmde sermaye snrl bir snfn elinde toplanmyor, tabana yaylyor. kinci olarak, Bernstein, sermayenin tabana yaylmasyla birlikte kapitalizmde orta snfn giderek bydn ileri srmtr. Oysa Marx, kapitalizmin gelimesiyle orta snfn zaman iinde yok olup gideceini, bunun da proletarya ile burjuvazi arasndaki kutuplamay derinletireceini dnyordu. nc olarak, Bernsteine gre ekonomik alt yap ile kltrel st yap kurumlar birbirleriyle karlkl etkileim hlindedirler. Oysa Marx, ekonominin kltrel deerleri belirlediini savunmaktayd. Son olarak da Bernsteine gre proletarya homojen, ayn kltrel ve ideolojik zellikleri tamamaktadr. Ayn madd koullar yaamalarna ramen proletaryann farkl dncede ve ideolojide olmasnn derin tarihsel ve kltrel nedenleri bulunmaktadr. Oysa Marx, madd koullarn, proletaryada her yerde ayn bilince yol aacan dnmekteydi. Sra Sizde 6 Liberallerin savunduu liberal demokrasi ile sosyal demokrasi arasnda noktada farkllk bulunmaktadr. Bunlardan birincisi, eitlik konusudur. Liberaller, eitlii hukuk nnde eit olmakla snrl grrken sosyal demokratlar madd artlarda da eitlii ngrmektedirler. Sosyal demokratlara gre sosyal refah devlet eliyle toplumsal kesimler arasnda eit olacak ekilde datlmaldr. kincisi, liberaller adalet, savunma ve gvenlikle snrl bir devlet anlayn savunurken sosyal demokratlar devlete bu grevlerin dnda baka ykmllkler de yklemektedirler. Sosyal demokratlara gre devlet toplumun alt yap, salk, eitim, sosyal gvenlik, konut gibi ihtiyalarn giderme konusunda da grev stlenmelidir. Son olarak, liberaller piyasa ekonomisini savunurken sosyal demokratlar, devletle zel sektrn birlikte ekonomik faaliyetler iinde yer ald karma bir
ekonomik modeli savunurlar. ki demokrasi anlay arasndaki benzerlik zgrlkler konusunda ortaya kmaktadr. kisi de siys zgrlklerden yanadr. Bununla birlikte ikisi de demokratik sistemi savunmaktadr. Son olarak, hem sosyal demokrasi hem de liberal demokrasi oulcu bir toplumdan yanadr. Sosyal demokrat partilerin son yllarda geirdii deiimi dikkate aldmzda liberal demokrasi ile sosyal demokrasi arasndaki uzakln giderek azaldn syleyebiliriz. Sra Sizde 7 Dou Avrupa ile Asyada gerekleen sosyalist rejimlerle faist rejimler arasnda baz ynleriyle benzerlikler, baz ynleriyle de farkllklar bulunmaktadr. ki rejim arasndaki benzerliklere bakldnda ncelikle ikisinde de tek partili sistemler yer almtr. Sosyalist rejimlerde Komnist Parti, faist rejimlerde ise Faist Parti devlet ile btnlemitir. kinci olarak, iki rejimde de meruiyetin kayna ideoloji olmutur. Faist rejimlerde faist ideolojiye uygun olmayan bir yasa veya karar meru deildir. Benzer biimde sosyalist rejimlerde de sosyalizme aykr olan bir yasa meru olarak kabul grmemitir. nc olarak, iki rejimde de totaliter bir sistem kurulmutur. ki rejim de bu balamda tm toplumu bir ideoloji dorultusunda deitirip dntrmeye almtr. Drdnc olarak, iki rejimde de lider sultas vardr. Rusyada Lenin ve Stalin, inde Mao, Kuzey Korede ise Kim Jong-l lnceye kadar Devlet Bakanl grevini kimseyle paylamamlardr. Kbada Castro 50 yl akn sredir ynetimi tek bana yrtmektedir. Benzer bir durum faist rejimler iin de sz konusudur. Faist rejimlerde Hitler, Mussolini ve Franco iktidarlarn kimseyle paylamamlardr. Son olarak da iki rejimde de toplumsal kaynaklar devletin elindedir. Kltr, eitim, medya, bilgi kayna iki rejimde de devletin sk kontrol ve denetimi altnda olmutur. te yandan faist rejimlerle sosyalist rejimler arasnda baz nemli farkllklar bulunmaktadr. Her eyden nce sosyalist rejimlerde mlkiyet kamuya aittir. Mlkiyet kamu adna devletin elindedir. Oysa faist rejimlerde zel mlkiyet varln srdrmtr. kinci olarak, sosyalist rejimlerde eitlik temel politika olmutur. Sosyalist rejimler tm kesimler arasnda eitlik artlarn salama iddiasndadrlar. Oysa faist rejimlerin byle bir iddias ve amac yoktur. Son olarak da sosyalist rejimlerde rk bir yaklam yoktur. Aksine sosyalist rejimler, tm insanlarn kardelii sylemini kullanrlar. Oysa Almanya ve talya rneinde grld gibi faist rejimlerin bir ksm ayn zamanda rk rejimlerdir.
179
Aaoullar, M. A. ve Kker, L. (2004). Tanr Devletinden Kral-Devlete: Siys Dnceler. Ankara: mge Kitabevi. Bernstein, E. (1991). Evrimsel Sosyalizm: Bir Eletiri Bir Onaylama. ev. B. A. Cerit ve E. Blayc, stanbul: Kavram Yaynlar. Burke, E. (1993). Reflections on the Revolution in France. Derleyen L.G. Mitchell, Oxford and New York: Oxford University Press. Cem, . (2010). Sosyal Demokrasi Nedir, Ne Deildir. stanbul: Bankas Yaynlar. aha, . (2007). Drt Akm, Drt Siyaset. Ankara: Orion Yaynlar. aha, . (2008). Siys Dncelere Giri. stanbul: Dem Yaynlar. etin, H. (2010). Soylu Totaliter Gelenek. Ankara: Orion Yaynlar. De Maistre, M. C. (1994). Considerations on France. ev. ve Derleyen R. A. Lebrun, Cambridge and New York: Cambridge University Press. Hampsher-Monk, I. (1992). Modern Siys Dnce Tarihi. ev. N. Arat ve Dierleri, stanbul: Say Yaynlar. Hayek, F. A. V. (1993). Kanun, Yasama Faaliyeti ve zgrlk. ev. A. Yayla, stanbul: Bankas Yaynlar. Hayek, F. A. V. (1995). Klelik Yolu. ev. T. Feyziolu ve Y. Arsan, Ankara: Liberal Dnce Topluluu Yaynlar. Hobbes, T. (1995). Leviathan. ev. S. Lim, stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Knox, T. M. (ev.). (1967). Hegels Philosophy of Right. New York, Oxford and London: Oxford University Press. Locke, J. (1988). Two Treatises of Government. Cambridge: Cambridge University Press. Locke, J. (1995). Hogr zerine Bir Mektup. ev. M. Yren, Ankara: Liberal Dnce Topluluu Yaynlar. Machiavelli, N. (1998). Hkmdar. ev. K. Karabulut, stanbul: Sosyal Yaynlar. Marx, K. (1965). Kapital. ev., R. N. leri, stanbul: Sosyal Yaynlar. Marx, K. ve F. Engels. (1993). Komnist Partisi Manifestosu. ev. A. Sar, stanbul: Yorum. Mill, J. S. (2004). zgrlk stne. ev. M. Dostel, Ankara: Liberte Yaynlar. Muller, J. Z. (1997). Conservativism: An Anthology of Social and Political Thought from David Hume to the Present. Princeton and New Jersey: Princeton University Press. zipek, B. B. (2005). Muhafazakrlk: Akl, Toplum, Siyaset. Ankara: Kadim Yaynlar. Platon. (1999). Devlet. ev. S. Eybolu. M.A. Cimcoz, stanbul: Trkiye Bankas Yaynlar. Rousseau, J. J. (1965). Toplum Szlemesi. ev. V. Gnyol, stanbul: an Yaynlar Sarca, M. (1996). 100 Soruda Siys Dnce Tarihi. stanbul: Gerek Yaynevi. Tannenbaum, D. ve Schultz, D. (2005). Siys Dnce Tarihi: Filozoflar ve Fikirleri. ev. F. Demirci. Ankara: Adres Yaynlar. Thomson, D. (1997). Siys Dnce Tarihi. ev. A. Y. Aydoan ve dierler. stanbul: ule Yaynlar. Uluengin, H. (2008). Liberalizm Kelimesinin Mucidi Tabii ki Avrupadr. Hrriyet. Yayla, A. (1993). zgrlk Yolu: Hayekin Sosyal Teorisi. Ankara: Turhan Kitabevi. Yayla, A. (1998). Siyaset Teorisine Giri. Ankara: Siyasal Kitabevi. Yayla, A. (2011). Liberalizm. Ankara: Liberte Yaynlar.

http://tr.wikipedia.org/wiki/Niccol%C3%B2_Machiavelli http://tr.wikipedia.org/wiki/Jean-Jacques_Rousseau http://ebooks.adelaide.edu.au/h/hobbes/thomas/index .htm http://www.google.com.tr/search?pq http://en.wikipedia.org/wiki/John_Stuart_Mill http://en.wikipedia.org/wiki/John_Locke http://en.wikipedia.org/wiki/Adam_Smith http://en.wikipedia.org/wiki/Edmund_Burke http://en.wikipedia.org/wiki/Joseph_de_Maistre http://en.wikipedia.org/wiki/Karl_Marx http://en.wikipedia.org/wiki/Friedrich_Engels http://www.idefix.com/Kitap/tanim.asp http://en.wikipedia.org/wiki/File:Leninportrait.jpg http://tr.wikipedia.org/wiki/Mao_Zedong http://en.wikipedia.org/wiki/Fidel_Castro http://tr.wikipedia.org/wiki/Eduard_Bernstein http://en.wikipedia.org/wiki/Fascism http://en.wikipedia.org/wiki/Blackshirts http://tr.wikipedia.org/wiki/Giovanni_Gentile http://www.cemilmeric.net/magaradakiler/magara.htm
7
Amalarmz
Siyasal Partiler Brokrasi Siyasi Partiler Medya
SYASET BLM
Bu niteyi tamamladktan sonra; Siyasal parti kavramyla, siyasal partiler hakkndaki temel bilgileri ve parti sistemlerini anlatabilecek, Kamuoyu kavram hakknda bilgi edinip, kamuoyunun ne olup olmad hakkndaki tartmalar aktarabilecek, Bask gruplar kavramn renerek, bask gruplarnn ne gibi fonksiyonlar yerine getirdiklerini aklayabilecek, Brokrasinin ne olduunu, nasl bir geliim gsterdiini aklayabilecek, Demokratik rejimlerde brokrasi siyaset ilikilerinin nasl cereyan ettiini anlatabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Bask Gruplar Sivil Toplum Kurulular Kamuoyu
indekiler
SYASAL PARTLER KAMUOYU BASKI GRUPLARI BROKRAS BROKRAS VE SYASET
Siyaset Bilimi
Siyasal Gler
Siyasal Gler
SYASAL PARTLER
Siyasi partiler seimlerde halkn oylarn alarak iktidara gelme amacyla rgtlenmi, genellikle belli bir ideolojik uyum gsteren rgtlerdir. Ama siyasi iktidara sahip olanlar etkilemek deil, rekabeti ve hr seimler yoluyla o pozisyonlara gelebilmektir. Fakat siyasal partiler, iktidarn bir paras deillerdir. Siyasal partiler devlet ile toplum arasndaki balant noktalarndan birini temsil ederler ve bir sarka gibi dnlebilirler. Siyasal partiler iktidar olduklarnda devletin en st karar alma mevkilerini igal etmi olurlar. Muhalefette iken ise topluma yaknlarlar. Anayasal, ekl ya da resm olan ile, toplumsal ve resm ya da ekl olmayan arasndaki net bir biimde belirlenmesi kolay olmayan snrlar zerinde faaliyet gsterirler. Toplumsal taleplerin topland bir havuz olan siyasal partiler bu talepleri birbirleriyle badatrmay denerler. Tarihsel olarak siyasal partiler, hkmdarlarn danmak iin dzenli olmayan aralklarla topladklar parlmentolarda kar ve ideoloji yaknlamas temelinde ortaya kan gruplamalardan domulardr. Oy hakknn genilemesi ile beraber, bu gruplar az ya da ok ortak bir platform ile bir araya gelinirse oy alnabileceini hesaplamlardr. Birleik Krallk parlamentosunda, liberaller (Whig) ile muhafazakrlarn (Tory) ayrmas buna bir rnektir. Parlamento iinde doan partiler yannda, Britanya i Partisi, Alman Sosyal Demokrat Partisi gibi parlamento dnda doan ve oy hakknn geniletilmesi temelinde rgtlenmi partiler de vardr. Bir seim ve temsil rgt olarak modern siyasi partiler 1820lerde ABDde ortaya kmtr. 1840larn sonunda Belika ve svire, 1850lerden itibaren ise, Birleik Krallk Liberal Partisi ortaya kmtr. Siyasal partilerin geliimi, temsil demokrasi ve iktidarn snrlandrlmas olarak anayasaclk dnceleriyle ksaca demokratikleme sreciyle, yakndan balantldr. Modern ncesi dnemlerde de insanlar ortak siyasi amalar dorultusunda biraraya gelip, hkmdarlar ya da dier ufak apl yerel yneticiler zerinde taleplerde bulunmaktaydlar. Fakat bunlar, siyasi partilerden farkl olarak srekli bir organizasyon ve yelie sahip olma anlamnda kurumsallam deillerdi. Siyasal partiler, toplumun, toplumsal kesimlerin siyasete katlma taleplerinin artt bir dnemde, bu ihtiyac karlayabilmek iin ortaya km oluumlardr. Dier taraftan, siyasal partilerin geliimini sadece demokratikleme ile zdeletirmek de doru deildir. Rekabeti olmayan sistemlerde var olan rgtlere gerek anlamda siyasal parti denilemeyecei sylenmitir. Biz de bu gre katlmakla
182
Siyaset Bilimi
beraber, otoriter rejimlerdeki bu rgtlerin kendilerini parti olarak nitelendirdikleri gereini de unutmamalyz. iddet yoluyla iktidara gelmeyi amalayan yasa d rgtlerin iktidara geldikten sonra parti hline dntkleri de bir vakadr. Eski Sovyetler Birlii Komnist Partisi buna bir rnektir. Keza, iktidar otoriter metodlarla elde tutmay amalayan bir grubun parti kurarak bu srece kurumsallk kazandrmay denemeleri de sklkla grlr. Siyasi partinin var olmas, bata in olmak zere, bir ok otoriter rejimde gzlemlediimiz gibi o lkede demokrasinin var olduu anlamna gelmez. Bir toplumdaki atma eksenleri ve atan siyasi gler deitike bu glerin temsilcileri olan siyasal partiler de deiirler. Avrupada Fransz Devrimi ve ilk kez ngilterede gerekleen Endstri Devrimi siyasi partileri ortaya karacak yeni atma eksenlerini besleyen iki esasl dinamiktir. Aristokrasi ile burjuvazi, burjuvazi ile ii snf, kiliseyi sorgulayanlar ile onu savunanlar, modernlemeci milliyetiler ile yerel zerkliklerini korumak isteyen evre gleri arasndaki g mcadeleleri Avrupada siyasal partileri ekillendiren balca atma eksenleri olmutur. Bat d lkelerde ise siyasal bamszlk iin mcadele eden gler partileri oluturabilmilerdir. Keza, yine bu lkelerde, homojen bir mill devlet insaas ve modernlemeyi hedefleyen partiler ile ulus inaas srecinde aznlkta kalan gruplar temsil etme iddiasyla beraber, farkl modernleme araylarn hayata geirmeye alan partiler de rol oynayabilmilerdir. Siyasi partiler, eitli kesimlerin arzu ve beklentilerini bir ayna gibi aynen yanstmazlar. Toplumsal kesimlerle srekli bir biimde karlkl etkileim iindedirler. Adna toplumsal dediimiz talepler de bu karmak sre iinde ekil alr. Toplumsal talep ve beklentiler partileri nasl ekillendirirse partilerin de bir lde, bu talepleri ve daha genel dzlemde toplumsal tabanlarn biimlendirebilme ve ynlendirebilme gleri vardr. Siyasi partiler siyasal kimliklerin inasnda da nemli bir rol oynarlar. Partilerin kurumsallat lkelerde vatandalar, kendi siyasi oryantasyonlarn parti kimlikleri ile tanmlarlar. A ya da B partisine taraftar olunduu sylendiinde, o kii kendi siyasi kimliini partilere referans vererek anlatm olur. Parti kimlii deien siyasal dnyada, sradan insann sreklilik ve istikrar araylarna yardmc olur. Partiler, toplumsal talepleri dikkate alr, bunlar bir siyasi paket hline dntrp, iktidara gelmeleri hlinde neler yapacaklarn ifade ederek hedefler koyarlar, toplumu bu hedefler etrafnda harekete geirmeyi denerler. ktidara gelmeleri hlinde, bu politikalar uygulamaya alrlar, durumun deien gereklerine gre deiiklikleri de yaparlar. Bu meyanda siyasal gndemin oluturulmasnda, lkenin geleceine ilikin politikalarn belirlenmesinde partiler baka hibir kii ya da kurumun yerine getiremeyecei nemli bir ilev yerine getirirler. Siyasi partiler, gelecein siyasal elitinin de yetitii yerlerdir. Siyaset yapmay renmenin en iyi yollarndan biri, siyaset yapmaya olabildiince erken bir yata balamaktr. Kuvvetli bir rgte sahip siyasal partiler, gen ve hevesli isimlere bu frsat sunarlar. Keza, aktif siyasette etkili olma hedefi bulunmayan sradan parti yelerinin siyasal sosyallemesine yardm eder, partinin savunduu deerlerin topluma nfuz etmesini kolaylatrmaya alrlar. Geleneksel olarak siyasal partiler, kadro partileri ve kitle partileri olarak ikiye ayrlrlar. Kadro partileri, genellikle seim zamanlar aktif olan dar bir kadro ile faaliyet gsteren semen tabannn geniletme ve dntrme ilevine ncelik vermeyen partilerdir. yelerle sk ilikiler srdrme, yelerini parti ynetimi ve faaliyetlerine aktif bir biimde katma gibi amalar yoktur. Amerika Birleik Devletle-
7. nite - Siyasal Gler
183
rindeki Demokrat Parti ve Cumhuriyeti Parti, kadro partilerinin en nde gelen rneklerindendir. Her iki partide de dzenli bir yelik sistemi olmad gibi, seim zamanlar dnda aktif bir parti rgtnden sz edebilmek de kolay deildir. Kitle partileri ise ye saylarn artrmay ve Resim 7.1 yeler ile her zaman sk iliki kurmay hedefle1955-1993 yen partilerdir. Parti, ye saysn artrmaya alarasnda r, onlar aktif tutar. Parti daha ok sivil toplum Japonyada girdii her seimden rgtne benzer zelliklere sahiptir. Sradan yegalibiyetle ayrlan ler, yerel parti kongrelerinde ve ulusal dzlemde Liberal Demokrat Partinin amblemi. parti ii hiyerarinin oluumunda nemli roller oynarlar. Keza, parti izgisinin ekillenmesinde de yelerin etkin olmasna zel gayret gsterilir, parti ii demokrasi yceltilen bir deerdir. Son zamanlarda kartel partisi de denilen yeni bir kategori de gelitirilmitir. Daha ok kadro partiKaynak: http://www.websters-online lerini andrmakla beraber, kartel partilerinin kaddictionary.org/images/wiki/wikipedia/en/c/ca/Sunkids.png ro partilerine nazaran ok daha profesyonelce hareket ettikleri ve modern pazarlama tekniklerini ustalkla kullandklar belirtilmitir. Bir baka ayrm ise belirli bir toplumsal kesime hitap etmeyi ve ksmen net bir ideolojiyi yaymaya alan ve uzun dnemde iktidar olmay amalayan ideolojik partilerle daha belirsiz esnek bir ideolojiye sahip olup tm toplumsal kesimlere hitap etmeyi amalayan hepsini yakala (catch all) partileri arasndadr. Sosyalist ideolojinin gcn yitirmesi, refah devletlerinin eskisi gibi srdrlemeyecek ol- Kartel Partisi: Modern demokrasilerde siyasi mas gibi sebepler nedeniyle Bat dnyasnda kendisini sol olarak tanmlayan par- partilere ve genel olarak tiler ile sa partiler arasndaki farkllklarn azald gzlemlenmektedir. Dier bir siyasal katlma ynelik ilginin azalmasyla beraber deyile partilerin ou artk hepsini yakala partisi hline gelmilerdir. Ancak bu, siyasi partilerin de kartel hline dntkleri ideoloji arlkl partilerin nemsiz hle geldii anlamna gelmez. Yabanc kartl- partisi iddia edilmitir. irket mantna sahip olduklar zerinden siyaset yapan ar sa partilerin glendii bir gerektir. sylenilen kartel partileri Siyasal partiler bnyelerinde farkl karlar ve farkl grler barndrrlar. Bu iktidara gelmeyi ve orada farkl grleri birbiriyle badatrmaya bir sentez yaratmaya, bir parti izgisi kar- kalmay her eyin zerinde tutan, yelerden ziyade maya alrlar. En disiplinli partilerde bile, parti iinde farkl karlar, kiilikler ya devlete ve devlete tasarruf da ideolojiler zerinden merulatrlan hakim parti izgisinden bir lde farklla- etmeye ynelen partiler olarak tanmlanmlardr. an eitli gruplar vardr. Bunlara hizipler de denilir. Bir partinin kitleselleme ora- Parti devlet kaynaklarn nyla, bnyesindeki hiziplerin says ve gc arasnda doru bir orant olduunu iktidarda kalmak iin kullanmaya meyleder. Bol sylemek abartl olmaz. Bu farkllklara/hiziplere ne lde izin verilecei mese- paral ve reklamclktan faydalanan profesyonel lesi bizi parti ii demokrasi sorununa getirir. seim kampanyalar kartel Parti ii demokrasi kavramyla siyasal partilerin sradan yelerinin parti politi- partilerinin zelliklerindendir. kalar, parti yneticileri ve partiyi yasama organnda temsil edecek adaylarn belirlenmesinde etkili olmas anlalmaktadr. Parti ii demokrasi her parti yesinin siyasi meselelerde diledii gibi hareket etmesi anlamna gelmez. Bir partiye ye olan kii, parti program ve tzyle belirlenmi belli snrlar iinde politika yapmay kabul etmi demektir. deal olan kararlar alnncaya karar tartmalarn srmesi, kararlar alndktan sonra ise yelerin bu kararlara benimsemeseler bile uymalar ya da partiden uzaklamalardr. Aratrmalar, ou zaman tartma ve deerlendirme
184
Siyasal Kutuplama: En basit anlamyla siyasal kutuplama siyasi gler ve/veya kamuoyunun birbirini dlayan aralarnda byk mesafe bulunan kabaca iki temel siyasi gr ya da izgi etrafnda blnmesini ifade eder. ki siyasi izgi arasndaki mesafe o kadar byktr ki taraflar birbirlerini anlamakta ve ayn dili konumakta glk ekerler.
Siyaset Bilimi
srecine katlmn gdk kaldn, parti st ynetiminin sahip olduu g sayesinde bu sreci ynlendirebildiini gstermektedir. Siyasi partilerin dier tm rgtler gibi demokratik olamayacaklar, ynetici aznln kendi liderliine meydan okuyabilecek gleri pskrtp kendisini destekleyebileceklerin nn aaca tezleri ilk kez, Alman siyaset bilimci Roberto Michels tarafndan dile getirilmiti. Her brokratik rgtte olduu gibi, siyasal partilerde de kadrolarn deitirilmesine ynelik bir diren olduu sylenebilir. Fakat buradan yola karak partilerin kk bir grubun elinde kalmaya mahkum olduu grne varmak abartl olabilir. Bat demokrasilerinde seim kazandramayan parti ynetimlerinin istifa ettikleri ya da istifaya zorlandklar bir gerektir. Parti ii demokrasi eksikliinin, partilerin kendine has yaplarndan ziyade, o lkede demokratik deerlerin ne lde var olduu meselesiyle ilgili olduu sylenmelidir. Oligarinin Tun Kanunu nedir ? SIRA SZDE Liberal demokrasilerde partilerin birbirleriyle etkileimini ifade eden parti sis N E L M gsterir. Hakim parti sisteminde hr ve serbest seimlere ratemleri de D farkllklar men seimleri arlkl olarak ayn parti kazanr ve hkmeti kurar. Japonyada Liberal Demokrat (1955-1993), svete Sosyal Demokratik i Partisi (1950S O R Parti U 1991) hakim parti sisteminin rneklerindendir. Bu sistemde, siyasal mcadele parSIRA SZDE tiler arasnda deil, parti-ii hizipler arasnda cereyan eder. ki partili sistem, seimDKKAT lerin iki parti arasnda getii ve bir partinin iktidarnn dierinin muhalefette olmas anlamna geldii sistemlerdir. Kazananlar ve kaybedenler bellidir. Bu sistemDNELM SZDE ve yapamadklar iin sorumlu tutulurlar, sorumluluu bir de, partilerSIRA yaptklar baka partinin zerine atamazlar. ngiltere, Almanya ve Amerika Birleik DevletleO R U sahiptir. ri iki partili S sisteme
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
DNELM S O R U
SIRA SZDE DKKAT

DNELM SIRA SZDE S O R U AMALARIMIZ DKKAT
K T A P SIRA SZDE TELEVZYON AMALARIMIZ
Hakim parti sistemi D K K A T oulcu parti sistemidir. Bu sistemde ounluk partisi dndaki partilerin sadece izin verilmez; ayn zamanda dier partiler hem yasal hem de K varlklarna T A P meru birer yardrlar.
SIRA SZDE
N EPT K NT E T RA
TELEVZYON
NTERNET
Ilml ok parti sisteminde, genellikle hi bir parti tek bana hkmet kuracak TELEVZYON kadar oy alamaz. Hkmet kurabilmek iin koalisyon kurmak zorunluluk hline AMALARIMIZ gelir. Koalisyon iki ya da parti tarafndan kurulabilir. Hkmet kurabilmek iin ya da daha fazla partinin i birlii yapmas art ise ar -ya da kutuplam- ok NT ET K ETR N Asz P etmek mmkn olacaktr. Koalisyonlar zorunlu kld iin partili sistemden lml ya da ar ok partili sistemlerin siyasal istikrar olumsuz etkiledikleri, her partinin baary kendilerine baarszl ise koaliyon ortaklarna maletmelerine TELEV ZYON imkn verdii dnlr. Dier taraftan, lml ya da ar ok partili sistemler her siyasi gr ve toplumsal taleplerin bir biimde hkmette yer almalarna imkan verir. Bu nedenle, lml ya da ar ok parti sistemlerinin, sosyolojik anlamda aznlkta kalan siyasi hareNTERNET ketlerin sistem kart bir rotaya girmelerine engel olduu ve bylece siyasal istikrara hizmet ettii iddialar da dile getirilmektedir.
SIRA SZDE
SZDE Demokratik SIRA rejimin istikrar asndan iki partili sistem her zaman daha m iyidir ?
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
185
Yeni Sosyal Hareketler: Yeni Sosyal hareketler siyasi parti ya da bask gruplarnn hiyerarik yapsndan uzak, gnll katlm esas alarak siyasi gndemi etkilemeye alrlar. Sosyal hareketler kendiliinden ortaya kan kitlesel isyan ya da ayaklanmalarla kartrlmamaldr. YSHler sosyo-ekonomik menfaat saikinden ziyade hayat kalitesi ve yaam tarz ile ilgili meseleleri ne karrlar ve daha ok gen, iyi eitimli ve orta gelir dzeyine sahip insanlar tarafndan ynlendirilirler. YSHnin siyaset yapma tarz da siyasi partiler ya da bask gruplarnn siyaset yapma tarzlarndan farkldr. Yeniliki ve dikkat eken katlm trleri vurgulanr, hiyerari reddedilir. Kadn hareketleri, evreci hareketler, gey ve lezbiyen haklar savunucular ile hayvan haklar savunucular, kreselleme kart hareketler YSHlerin en ok gze arpan rneklerindendir.
Parti sistemlerinin biimlenmesinde, o lkenin tarihi sre iinde ortaya km siyasal atma eksenleri rol oynad gibi seim sistemleri de rol oynar. Kullanlan oylarn, nasl datlacan ya da parlamentoya nasl yansyacan seim sistemleri vastasyla kararlatrrz. Seim sistemleri, kullanlan oylarla milletvekili saylar arasnda birebir olmasa da orantl bir temsili ngren nispi temsil sistemi ile en fazla oy alan parti ya da adaya avantaj salayan ounluk sistemi olmak zere ikiye ayrlr. Seim sistemleri ou zaman her iki sistemden zellikler tar. Birinci sistem temsilde adaleti ne karrken ikincisi hkmet kurabilecek ounlua sahip parlmento kompozisyonu yaratmay amalar. ounluk sisteminin iki partili sistemi tevik ettii bir vakadr. Nispi temsil sistemi ise lml ya da ar ok partili sistemin ortaya kn kolaylatrr. Gnmzde siyasal partilerin etkisinin azalmakta olduu gzlemlenmektedir. ye saylarnn dt, semenlerin kolaylkla baka partilere oy verebildikleri bu parti ballklarnn azaldnn bir gstergesi olarak da okunabilir- iddialar dile getirilmektedir. Siyasal hayatta grselliin ne kmas kanlmaz olarak liderleri ne karmaktadr. z itibaryla brokratik bir yaplanma olan siyasal partilerin bir siyaset snfnn karlarn gzettii, yeni gruplara ve onlarn taleplerine yant vermedii eletirileri de yaplmaktadr. Siyasi partilerin yeni siyaset yapma biimleri karsnda yetersiz kalarak siyasetin odann siyasi parti kart gruplar ve yeni sosyal hareketlere doru kayd da ifade edilmekte, partilerin semenlerin siyasi sosyallemelerinde oynadklar rollerin giderek nemsizletii de ileri srlmektedir. Keza, sosyalist ideolojinin krizi, refah devleti uygulamalarnn eskisi gibi srdrlemeyecei anlamna gelen dnya ekonomik sistemindeki deiimler, partiler arasndaki ideolojik ve siyasi farkllklarn azalmasn gndeme getirmi bu da parti ballklarn zayflatan bir dier etken olmutur. Btn bu faktrlere ramen, siyasi partilerin nemlerini yitirdiklerini sylemek doru deildir. Liberal demokrasiler iin siyasi partiler vazgeilmez konumlarn devam ettirmektedirler. Partilerin yerine getirdii fonksiyonlar daha iyi bir biimde yerine getirecek dier herhangi bir mekanizma bulunabilmi deildir. Siyasi partiler nasl finanse edilirler?
SIRA SZDE
KAMUOYU
SIRA SZDE
Kamuoyu kavram tartmaldr. Eski dilde efkar umumiye olarak bahsedilen kavram kelime anlam olarak halkn kanaatleri anlamna gelir. Kamuoyu byle dS O meselelerde R U nyor denildiinde, ortak, herkesi ilgilendiren, kamuya ilikin hakim olan fikirler akla gelir. Ancak milyonlarca insann benzer fikirde olmas mmkn olmad gibi, bir toplumda yaayan herkesin o topluma ilikin taD K K Asorunlarn T mam hakknda fikir sahibi olmasn beklemek de gereki deildir. Yaplan aratrmalar, gelimi denilen demokratik lkelerde bile, kamuoyunun bilgilenme dSIRA SZDE zeyinin hi de yksek olmadn gstermektedir. zellikle d politikaya ilikin meselelerde durum daha da belirgin hle gelmektedir. O hlde kamuoyu, daha ok rgtl ve sesini duyurabilen kesimlerin nemli grdkleri meseleler hakknAMALARIMIZ da oluturduklar ve dierlerine benimsetmeye altklar fikirler btn olarak grlebilir. Kamuoyu, 19. yzyldan itibaren nem kazanmaya balamtr. K T Bu A P noktada nemli faktr belirtebiliriz. Siyasi iktidarn meruiyetini halktan almas gerektiini savunan halk egemenlii fikrinin yaygnlamas, okur yazarlk orannn ykselmesi ve nihayet basm/yayn ve iletiim olanaklarnn genilemesi. topT E L E VGeleneksel ZYON
DNELM
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
186
Siyaset Bilimi
lumlarda da idareciler, ynetilenlerin neler dndklerini renmek istemekteydiler. Casusluk, jurnalizm ve hatta bazen idarecilerin kyafet deitirerek halkn arasna karmalar ynetenlerin nelere tahamml edebileceklerini renme abasnn ne kadar eskiye dayandn gstermektedir. Ancak geleneksel toplumlarda kamuoyunu biimlendirme faaliyeti ok gdk kalmtr zira, siyasi iktidar byle bir gten yoksundur. Kamuoyu bir meselede yle dnyor dediimizde, ilgili btn taraflarn biraraya geldii, aklc bir tartma ve diyalog neticesinde neredeyse kendiliinden ortaya kan bir fikirler demeti anlalmamaldr. Kamuoyu dediimiz ey hi de yle nemli bir ounluun arzularnn yansmas olmayabilir. Her rgtl aznlk kendi fikirlerini kamunun fikirleriymi gibi sunma abas iine girecektir. Zira, kamu byle dnyor ya da istiyor denildiinde ounluun byle istedii sylenmek istenir, demokrasi de ounluun iradesi ise o hlde kamuoyu denilen eye sayg gstermek gerekir. Eer demokrasi halkn isteklerine uygun ynetim ise halk iradesini yanstt dnlen bir olgu olarak kamuoyu da nemli olacaktr. Kamuoyuna ters den politikalar uygulamak imknsz deilse de riskli olabilecektir ya da kamuoyunun taleplerine bir biimde karlk verebildii izlenimini yaratan hkmetler seimlerde daha baarl olabileceklerdir. En otoriter ve baskc rejimlerde bile, siyasi iktidara ilikin halkn ne dndn anlama abas sz konusu olmutur. ktidarda kalma sresini uzatmann bakaca bir yolu yoktur. Esasen siyaset yapmann znde siyasi iktidarn performansna ya da iyilik ya da ktlne ilikin fikirleri yayma anlamnda kamuoyu oluturma faaliyeti olduu bile sylenebilir. Ancak hkmetlerin, zellikle kendi isteklerini yanstmad zamanlarda kamuoyunu ok ciddiye aldklarn sylemek kolay deildir. Hkmetler, kamuoyunun fikri denilerek sunulan dncelerin ounluun nemli bir ksmnn iradesini yanstmayabilecei ihtimalinin yksek olduunu bilirler. Kamuoyunun hkmetin ne yapacan deil de neler yapamayacan daha fazla etkileme potansiyeline sahip olduu sylenmitir. Dier bir deyile, kamuoyu kararlarn alnmasnda fazla etkili olmasa bile, hkmetlerin neleri yapamayacaklarnn belirlenmesinde etkili olur. Siyasi partiler, bask gruplar, fikir adamlar, ve hatta brokratlar nemli olduklarn dndkleri meselelerde kamuoyu oluturma abas iindedirler. Bilinir ki bir mesele kamuoyuna mal edilebilirse o problemin zm iin gerekli olan politikalar o kadar daha az tepki eker, daha kolay hayata geirilebilir. rnein, cretlerin artrlmas iin mcadele eden bir sendika, cret artnn sadece kendi yelerinin yararna olmayp btn toplumun yararna olaca fikrini iler. Medya, kamouyu oluturma faaliyetinin en nemli unsurlarndan biridir. Medyann siyasal hayat zerindeki etkisinin gndem belirleme (agenda setting) zerinden ina edildii genel kabul grmektedir. Gndem belirleme derken, medyann hangi meselelerin nemli hangilerinin nemsiz olduu ve hangi meseleye ne kadar sreyle ve ne kadar yer verilecei zerindeki etkisi akla gelir. Medya, sosyal siyasal gereklii bir ayna gibi yanstmaz. Bir szge ilevi grerek onu nemli llerde yeniden biimlendirir ve bizlere sunar. Bir haberi manetten vermek ile orta sayfalarda vermek arasnda yarataca etki asndan farklar vardr. Sradan insan lke ii ve dnda neler olup bittiini arlkl olarak medya kanallaryla renmektedir. Keza, bir ok ciddi mesele, yorumcular vastasyla medyada tartlr, fikirler ve siyasi pozisyonlarn olumasnda medya etkili olur.
SIRA SZDE
SIRA SZDE Sosyal medya nedir ?
DNELM S O R U
DNELM S O R U
187
deal olarak medyann demokrasilerde iktidarn ktye kullanlmas ihtimaline kar bir denge unsuru (ya da watchdog) olabilecei dnlr. Medyann ou zaman demokratik deerleri iselletirme seviyesinin yksek olmamas, iktidarlarla kurduklar zel ilikiler ve medyann kendi iinde effaf olmaktan uzak olmas, bu roln yerine getirilmesini gletiren faktrler arasnda saylmaktadr. Hkmete destek olmay dnen bir medya grubu, kt ekonomik haberleri grmezden gelir ya da onlara ok az yer verir, hkmete ynelik ikayetlerden ya da protestolardan bahsetmeyebilir ya da tam tersi, hkmete sempatiyle bakmayan bir medya gurubu, olumlu gelimeleri grmezden gelebilir, hkmete ynelik rahatszlklar ifade eden haberleri ne karabilir. Yirminci yzyln ortalarndan itibaren, i dnyasnn medyaya ynelik ilgisinde byk art olmutur. Bir ok gazete ve televizyon, byk holdingler tarafndan satn alnmtr. dnyasnn medyaya giderek daha fazla girmesi ile birlikte, kr gdsnn ne kt, gazete yazar ve editrlerinin, ait olunan holdingin karlarn zedeleyebilecek haberler yapmaktan kandklarna ilikin eletiriler btn dnyada giderek artmaktadr. Siyasi iktidarlarn medyaya ynelik ilgisi ise yeni deildir. Diktatrlkler, kendi kontrollerindeki medyay etkin bir propaganda arac olarak kullanmlardr. Demokrasilerde de siyasi iktidarlarlar medya zerinde etkili olmay denemekten vazgeemezler. Kamuoyunun oluumu srecinde medyann her kesimi eit bir biimde yanstt iddialar gibi, dar bir zmrenin kontrolndeki bir egemenlik arac olduuna ilikin iddialar da meselenin karmakln gzden karmamza sebep olabilir. Medyada tekelleme editoryal zerkliin mutlak sonu anlamna gelmemektedir, clz da olsa farkl sesler duyulabilmektedir. Bireylerin zaten kendi grlerine yakn olan grleri dile getiren medya organlarn okuduklar ya da izledikleri, medyaya olan gvensizliin orada ifade edilenlere kar kat bir gvensizlik yaratt, medyann maniplatif faaliyetlerinin ters teptii gibi iddialar dile getirilebilmektedir. Gelien nternet teknolojisi sayesinde hem sosyal medya hem de alternatif medya kanallarnn ortaya kmasyla byk medyann gndem belirleme kapasitesinin bir lde zayfladn da varsaymak yanl olmasa gerektir. Kamuoyu oluturma srecinde etkili olan bir dier g kamuoyu aratrma irketleridir. Siyasi partiler ya da liderlerin ne kadar popler olup olmadklar, hkmetin belli somut meseleler hakkndaki politikalarnn beenilip beenilmedii kamuoyu aratrma irketleri tarafndan belli aralklarla aklanmaktadr. Hatta gelimi Bat lkelerinde toplumsal ve siyasal deiimi anlamak gayesiyle dzenli veriler toplanmas ve bu verilerin aklanmas rutin bir uygulama hlini almtr. Kamuoyu aratrmalarnn aadan yukarya fikirlerin yanstld nemli kanallardan biri olduunu sylemek abartl olmaz. Seim dnemlerinde olduu gibi, seimler dnda da hangi partinin ne kadar oy alabileceine ilikin aratrmalar yaynlanmaktadr. Bu aratrmalarn hkmetler ve partilerin kendi performanslarnn semen kitlesinin en azndan bir ksm tarafndan nasl alglandn -seimler yaplmadan- grebilmelerine frsat verdikleri iin olumlu bir ilev grmektedir. Ancak, kamuoyu aratrma irketlerinin her aratrmann doasnda bulunan yanlma paylar yannda, aratrmann yaplmasn isteyen sponsorlarn grmek istedii sonular ortaya karma eiliminde olduklar eletirisi de dile getirilmektedir. Kamuoyunun oluumu meselesi tartlrken ele alnmas gereken bir dier faktr, kanaat nderleri olgusudur. Okur yazarlk orannn dk, kitle iletiim aralarnn ok snrl kald lkelerde, siyasal fikirlere sahip olma anlamnda kk
Propaganda: Propaganda bir kii, kurum ya da grubun kendi siyasi grlerini yaymak iin kitle iletiim aralar vastasyla bilinli bir biimde hareket etmesini ifade eder. Souk sava dneminde kavram, kamuoyu ya da hedef kitleyi yanltma amacyla yanl, arptlm ya da aka gerek olmayan dncelerin yaylmas abalarn ifade etmek iin kullanlm, pejoratif (yerici) ve olumsuz bir ierik kazanmtr. Esasen, bilgi aknn merkezden kontrol edilmesi, bilgilerin siyasi iktidarn talepleri dorultusunda seilmesi ve retilmesi totaliter rejimlerin temel zellikleri arasndadr. Ancak bu propagandann sadece totaliter ya da otoriter rejimlerin bir zellii olduu anlamna gelmez. Liberal demokrasilerde de propaganda siyasal srecin ayrlmaz bir parasdr. Siyasal gler, kendi karlar dorultusunda dier siyasi aktrleri ve kamuoyunu etkilemek amacyla propaganda yaparlar. Liberal demokrasilerde de gerein bir ksmn sylemek ya da hayati mevzulara hi girmemek propaganda yapma srecinin vazgeilemez bir parasdr.
188
Siyaset Bilimi
topluluklar iinde ne kan, ne dediine baklan kiiler kanaat nderleri olarak nitelendirilmilerdir. Din liderler, ekonomik g sahipleri, retmenler ya da ky muhtarlar bu kategori iinde ele alnabilirler. ehirleme ve kitle iletiim aralarnn yaygnlamas ile beraber, kanaat nderlerinin de say ve etkilerinin azald sylenebilir. Ancak bu tespit, kanaat nderleri olgusunun ortadan kalkt anlamna gelmemektedir nk dierlerinin siyasete baklarn etkileme gcne sahip insanlar her zaman ve koulda var olacaklardr.
BASKI GRUPLARI
Bask gruplar toplumsal kesim ya da gruplarn taleplerini rgtl bir biimde siyasal alana tamay amalarlar. Bu ynleriyle tpk siyasal partiler gibi devlet ile toplumu birbirine balayan ilikiler ann bir parasdrlar. Siyasi partilerden farkl olarak bask gruplarnn amac iktidara gelmek deil, kendilerini ilgilendiren konularda lehlerine kararlar aldrmak iin iktidardakileri etkilemeye almaktr. Ancak ekli olarak rgtlenmemi daha ziyadesiyle klik hviyetini tayan gruplar da vardr. Eer toplumlar ok farkl siyasi, ekonomik, kltrel karlar bnyelerinde barndryorlarsa bu farkl karlarn da temsil edilmeleri zlenilir. Siyasi partiler bu temsil iin ou zaman yeterli olmazlar. Burada devreye bask gruplar girer. Bask gruplar iin bazen menfaat ya da kar gruplar ya da rgtl bask gruplar da denilir. Bir grup ya da kesimin arlkl olarak maddi karlarn korumak ve geniletmek isteyen gruplara rnek olarak ii ve iveren rgtleri verilebilir. Bu trl rgtler yelerinin ou zaman maddi menfaatlerini ne karrlar. Bir ideaSIRA SZDE li, bir fikri yaymak iin kurulan bask gruplarna rnek olarak ise evre ya da hayvanlar koruma gruplar ile beraber, herhangi bir din ya da inanc yaymak iin kuDNELM rulan gruplar verilebilir. Krtaj kart gruplar, hemehri dernekleri, kadnlara ynelik iddetin nlenmesi ya da yoksullara yardm etme amac gden dayanma S O R U alarn glendirmeye ynelik gruplar da bu ikinci gruba girerler. Kurumsal gruplar altbal altnda brokrasinin de bask grubu olarak nitelendirilebilecei ifade edilmektedir. Bu anlamda ordu ve niversiteler de kurumsal DKKAT bask grubu olarak grlmektedirler. Biz bu snflandrmann bask grubu kategorisini ok geniletecei gerekesiyle yerinde olmadn dnyoruz. Ordu, sivil SIRA SZDE brokrasi veya niversitelerin g odaklar olduklar aktr. Ancak her g odana bask grubu denilirse gnlllk temeline dayal bask gruplaryla gcn devlet iindeki belli pozisyonlardan alan g odaklarn ayn kefeye koymak gibi haAMALARIMIZ tal bir yaklama gidilmi olur. Bask gruplar ilgili K ile T A P daha ayrntl bilgi iin Necdet Aksoyun (2008). Sivil Toplum ve Bask Gruplar stanbul: Kakns Yaynlar isimli kitaba bakabilirsiniz. yelerinin T E L E Vmaddi Z Y O N menfaatlerini temsil etmeye ynelik rgtl gruplarn ilk temsilcilerinin loncalar olduunu syleyebiliriz. Orta alarda meslek gruplar rgtlenmesi olarak loncalar, bir meslee kimlerin gireceini, meslee girmek iin hangi zelliklere sahip olunmas gerektiini belirleyen, ktlk ve siyasal istikrarszNTERNE T lk durumlarnda dayanma fonksiyonlarn ne karan kurumlard. Para ekonomisinin gelimedii bu dnemde loncalar, hammadde ihtiyalar ile birlikte, hangi mallarn ne kadar retilecei konusunda da sz sahibi olabiliyorlard. Lonca yelerinin hareketlerinden lonca liderlerini sorumlu tutan hkmdarlar, loncalar araclyla sosyal kontrol glendirmeyi de deniyorlard.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
189
Sanayi Devrimi ve ii snfnn saysnn artmasyla beraber, sendikalar geliti. Sendikalar, alma koullarnn iyiletirilmesi ile beraber, siyasal haklar taleplerini de dile getirdiler. i snfnn siyasal sisteme eklenmesinde nemli roller oynayan sendikalarn glenmesi, nceleri hkmdarlar ve meclis yeleri araclyla etkili olmaya alan tccar ve iverenlerin de rgtlenmelerinin nn at. Gl bask grubu rgtlenmelerinin ortaya k, siyasal rejimleri de bu talepleri dikkate almak zorunda brakt. Dier taraftan, devletler bask grubu rgtlenmeleri araclyla toplum zerindeki nfuz ve kontrollerini artrabileceklerini de kefettiler. i ve iverenin -ve dier tm snflarn- birbirlerine muhta olduklar, arada atma deil uyum olmas gerektiini ve bunun da devletin nderliinde yaplmasn savunan otoriter korporatist rejimlerde devlet hem ii hem de iveren sendikalarn mutlak kontrol altnda tutmay arzulad. ki Dnya Sava arasndaki talya ve Nazi Almanyas otoriter korporatizmin en nde gelen rnekleri oldular.
Resim 7.2 Gl bask gruplarndan sendikalar, iilerin ekonomik ve sosyal haklar, alma koullarnn iyiletirilmesi, siyasal haklarn dile getirilmesi ve ii snfnn siyasal sisteme eklenmesi iin mcadele ederler. Kaynak: http://www.zaman.com/haber.do?haberno=1238850&title=sendikalar-12-eylul-yasasindan-kurtuluyor.
Demokratik korporatizmde ise devlet zorlayc olmadan ii ve iveren rgtlerini nemli iktisadi karar alma srelerine dhil etmeyi amalar. i ve iveren rgtleri bir araya getirilir, her iki tarafn da atma yerine diyalog yoluyla ortak karlarn daha iyi savunabilecekleri belirtilir. Devlet bu noktada kolaylatrc, yol gsterici, koordinasyonu salayan, ar talepleri trpleyici bir arac konumundadr. Daha ok tavandan tabana doru bir etkilenme sz konusudur. sve, Almanya, Norve gibi demokratik korporatizmin gl olduu lkelerde bir ya da iki sendika, cretli kesimin ok byk ounluunu temsil edecek kadar byktr. Bu art gereklemediinde demokratik korporatizmden bahsetmek kolay deildir. Plralist ya da oulcu bask gruplar siyaset modelinde ise lke apnda byk bir temsil gcne sahip byk rgtler yerine, daha kk rgtler sz konusudur. Korporatizmin tersine, tabandan tavana doru bir etkilenme amalanr. rgtlerin saysnn yksek olmasnn geni bir temsili salad dnlr. rgtler hem kendi aralarnda rekabet ederler hem de asli ilevleri olan siyasi iktidar etkilemeye alrlar. Bu yaklama gre, serbeste rgtlenmeyi baaran gruplarn hibiri bir dieri zerinde hakim olamayaca gibi hibir nemli grup da darda kalmayacaktr. Hkmetler de farkl grleri dinleyip kararlar ona gre vereceklerdir. Amerika Birleik Devletleri plralist bask grubu rgtlenmesi modelinin en nde gelen rneidir. Kreselleme sreciyle beraber, sendikalarn zayflamas neticesinde, demokratik korporatizmin beii olarak grlen lkelerde bile dengenin iverenler lehine bozulduundan ikayet edilmektedir. Sendikal hareketin gl olmad ABD ve
190
Himayecilik/Klientelizm: Himayecilik, himaye eden ile edilen arasndaki karlkl faydalanmaya dayal ve fakat z itibaryla eitsiz bir ilikiyi ya da bu tarz ilikilerin hakim olduu bir siyasal sistemi belirtir. Himaye eden himaye edilene belli menfaatler salar ve karln da alr. Salanan menfaatler, i bulmaktan, brokrasi ile sorunlar halletmeye, baka patronlardan koruma ya da ucuz kredi salanmasna araclk etmek gibi ok farkl sorunlar ierebilir. Himaye edilen bunun karlnda patrona her trl destei salar. Himayecilik ilikisi gnlllk temelinde cereyan etmekten uzaktr; zira himaye edilenin nndeki seenekler fazla deildir. Ayrca himayecilik yzyze ilikilere dayaldr bu da effafln olmamas ya da patronun ilikiyi ktye kullanmasnn her zaman yaygn olduu anlamna gelir. Himayecilik daha ok kyl toplumlar ya da henz tam modern olamam gei toplumlarnn bir zellii olarak dnlrd. Ancak, son zamanlarda modern denilen toplumlarda da himayecilik ilikilerinin hi de dnld kadar az olmad kabul edilmeye balanmtr.
Siyaset Bilimi
Thatcher sonras ngilteresi iin de ayn durum geerlidir. Sendikal hareketin zayflamasndan nce de bask gruplarnn etkilerinin aa be yukar eit olduu tezi kabul grmemekteydi. Zira bask gruplarnn sahip olduu kaynaklar ve ulaabildikleri insanlarn gc ve saylar asla eit deildi. Bir kez daha belirtelim, bask gruplarndan bahsettiimizde formel ekli/hukuki olarak rgtlenmi yaplardan bahsediyoruz. Ancak bu, trl yaplarn ok zayf olduu geleneksel kyl toplumlarnda iktidar zerinde bask yapan gruplar olmad anlamna gelmemektedir. Byle toplumlarda, rgtl yaplar yerine, siyasi iktidar ile sradan yurtta arasnda aracla soyunan yerel aristokratlar da diyebileceimiz eraf, tccar, toprak sahibi ya da gl siyasi balantlara sahip kiiler ortaya kmakta ve iktidarlar zerinde etkili olmaya almaktadrlar. Bu iliki alarna himayecilik/klientelizm de denilir. Himayecilik rgtlenme dzeyi dk toplumlarda ne kan kendine has bir kar temsili metodudur. Siyaset bilimi literatrnde, bask gruplar yerine sivil toplum kurulular kavramnn giderek daha fazla kullanld grlmektedir. Sivil toplum kurulular devletten bamsz olarak kamusal alan etkilemek isteyen bireyler tarafndan oluturulmu, gnlllk esasna dayal rgtlenmeler olarak tanmlanabilirler. Her bask grubu ayn zamanda bir sivil toplum kuruluudur ya da, bask gruplar sivil toplumun vazgeilmez unsurlardr. Ancak sivil toplum kurulular denildii zaman ok daha geni bir yelpazeyi kapsayan rgtlenme alar akla gelir. rnein cami yaptrma derneklerini ya da Anarist Dnce Topluluunu siyasi iktidar etkilemeye ynelik ve cretli alan nfusun byk bir ksmn bnyesinde barndran byk ii sendikalar ile ayn kefeye koyarak bask grubu olarak nitelendirmek yerinde olmayabilir. Ancak her ikisinin de sivil toplum kuruluu olduklar tartma gtrmez. Bask gruplarnn faaliyetleri, brokrasi, parlmento, siyasi partiler ya da yarg zerinde younlaabilir. rnein parti disiplininin kuvvetli olmad Amerika Birleik Devletlerinde bask gruplar yasama organ yeleri ve yarg zerinde etkili olmaya ncelik verirler. ngiltere ve Fransada ise siyasal partileri ve yrtme organn etkileme hedefi ne kar. Doaldr ki btn lkelerde brokrasi bask gruplarnn etkilemeye altklar temel kurumlardan biridir. Brokrasi, bask gruplarnn taleplerini meselenin ayrntlarna vakf olmas ok zor olan siyasetilere gerek kalmadan da yerine getirebilir. Siyasetilerin daha az nemsedii bir mesele, bask grubu iin ok hayati olabilir. Bask gruplar etkileme faaliyetlerinde bulunurken sahip olduklar tm gc kullanmaya gayret gsterirler. zellikle de eski brokratlar ve politikaclarn iadam rgtlerinde grevler almas, keza ii liderleriyle sol partiler arasndaki yakn ilikiler hkmetlerle bask gruplar arasndaki iliki alarnn ne kadar nemli olduunu gstermektedir. Bu ilikinin tek ynl olduu dnlmemelidir. Gl bask gruplarnn temsilci ve liderlerinin daha sonra siyasal hayatta yer almalar da sklkla rastlanlan bir durumdur. Btn bask gruplar ayn zamanda kamuoyu yaratma faaliyetinin bir paras olarak medyada da etkili olmaya alrlar. zellikle de bir dnce ve fikri yaymay hedefleyen bask gruplar iin medya temel bir aratr. Zira, bask gruplarnn olmasn istedikleri eylerin kamunun da yararna olduunun savunulaca asli platformlardan biri de medyadr. Bask gruplarnn taleplerine souk bakan hkmetler, ayn talepler gl bir kamuoyu basks ile yeniden karlarna geldiklerinde bir kez daha dnmek zorunda hissederler. Bazen de medya ile iyi ilikiler
191
kurmak bask grubuna salanan ayrcalklarn dile getirilmemesi, ortaya kmamas iin gerekli olabilir. Yine bir ok bask grubunun hkmete bask yapabilecek uluslararas rgtler ve uluslararas kamuoyu zerinde de etkili olmaya alt bir vakadr. Keza Avrupa Adalet Divan (European Court of Justice), Avrupa Birlii yesi lkelerdeki bask gruplarnn hkmetler ya da komisyonlarn kararlarna kar bavurduklar temel rgtlerden biridir. Bask gruplarnn zaman zaman protestolar, grevler ve yol kapatmalar gibi yasall tartlabilecek eylemleri de kullanabildikleri bir vakadr. Bata Fransa olmak zere bir ok Avrupa lkesinde ifti rgtlerinin sklkla yol kapatma gibi eylemlere bavurduklar grlmektedir. Bask gruplar ve sivil toplum kurulular, devletin ezici gc ile kyaslandnda ok zayf kalan bireylerin sadece kendi karlarn savunmalarna deil, kendilerini de devlete kar daha iyi korumalarna da yardm ederler. rgtlenme dzeyi yksek bir toplumda, devlet kaynakl hak ve hrriyet ihlalllerine kar tepki gstermek daha kolaydr. Sendikal bir ii, iizlik ihtimalinden daha az ekinir. veren sendikasna ye bir iveren, kendi iletmesine ynelebilecek eitli siyasi basklara kar daha gl bir biimde mcadele edebilir. rnekler oaltlabilir. Keza, bask gruplarnn genel olarak yelerinin siyasete olan ilgilerini canl tutarak siyasal katlm da tevik ettikleri bir vakadr. Bir lkede sivil toplum kurulularnn saysnn ya da genel olarak rgtlenme dzeyinin yksek olmasnn, yurttalk deerlerinin de geliimine olumlu katkda bulunduu genellikle kabul edilir. nsanlar, rgtler yoluyla siyasete katldka tahamml, bakalarn anlama, sorunlar diyalog yoluyla zme gibi demokratik deerleri iselletirme ihtimalleri de artar. Dier taraftan, bask gruplarnn kendi ilerinde ne kadar demokratik ve effaf olduklar tartmaldr. rgtler, temsiline soyunduklar kitlelerden ziyade, o kitlelerin kendilerine ye olan kesimlerine fayda salamak isteyebilirler. Mancur Olsona gre (1965) ancak kendi yelerine zel menfaat salama potansiyeline sahip olan gruplar rgtlenme ansna sahip olabilecekler, iizleri, ev hanmlarn ya da emeklileri temsil etmeye alan gruplar, yelerine zel menfaatler sunamayacaklar iin rgtlenemeyebileceklerdir. Ayrca, rgtl ve ok kuvvetli bask gruplarnn zayf siyasi iktidarlar etkileri altna alarak kendi lehlerine ve fakat kamusal karlar aleyhine kararlar almaya zorlayabildikleri de bir vakadr. Lobicilik de denilen ve zellikle Amerika Birleik Devletlerinde ok yaygn olan bir bask grubu faaliyetinden burada bahsetmek gerekir. Lobi faaliyetleri, alanlarnda uzmanlam irketler tarafndan yrtlr. ou zaman bakent Washingtonda younlaan bu irketler, kendi karlarn daha iyi savunmak isteyen gler tarafndan kiralanrlar. Kongre yeleri ve yarglar lobi irketlerinin asl hedefleridir. Paras bol olan bir grup, gl lobi irketlerini kiralayarak siyasi kararlar zerinde etkili olabilir. lkelerin de ABDde kampanya yapmalar iin lobi irketleriyle anlatklar grlmektedir. Lobicilik, faaliyetlerinin ou zaman kapal kaplar ardnda cereyan ettii de bilinir. Bylece, kaynaklara sahip kk gruplar sahip olduklar ayrcalklar koruyabilmekte ve yeni ayrcalklar sahibi olabilmektedirler. Yeni sosyal hareketler geleneksel bask gruplarnn yerini mi alyor? SIRA SZDE ok sayda etkili bask grubunun siyasi iktidarlar zerinde etkili olabildii lD tutarl N E L M politikalar kelerde, hkmetlerin ekonomik ve sosyal meselelere ilikin gelitirmelerinin zor olduu da sylenmitir. Buna gre, her bask grubu kendiS O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
192
Siyaset Bilimi
sini ilgilendiren konularda ayrcalk isteyecek ve eer hkmetler bu taleplere direnebilecek kadar gl deillerse uygulanmaya allan politkalarda tutarllk kalmayabilecektir. Btn bu eletirilerde gereklik pay olduu inkar edilemez. Ancak bask gruplar ve sivil toplum kurulularnn demokratik rejim iin vazgeilemez olduunu bir kez daha belirtmemiz gerekir. Sadece siyasal partiler vatandalarn taleplerini siyasal alana tamada yeterli deillerdir. Bu eksiklii giderme noktasnda gnlllk esasna dayal kurulularn alternatifleri bulunamamtr.
BROKRAS
Devlet, zerine alm bulunduu hizmetlerini yerine getirmek, alnan kararlar uygulamak iin memurlara ihtiya duyar. Bu yaplanmaya brokrasi de denilir. ve d gvenlikten sorumlu olan ordu ve polis tekilat, vergi toplamadan sorumlu maliye tekilat ve uyumazlklar karara balayan yarg tekilat devlet brokrasisinin temelini oluturur. Brokrasi, kamu brokrasisi, kamu ynetimi e anlaml olarak kullanlabilmekte ve siyasi iktidar tarafndan alnan kararlar uygulayarak rutin devlet ilerini yrten devasa rgtlenmeyi ifade etmek iin kullanlmaktadr. Brokrasi alnan kararlar hayata geirir, uygular. Brokrasi, bu grevlerinin yannda yasa taslak ve tasarlarnn hazrlanmasnda yardmc olur, ihtiya duyulduunda siyasetilere bilgi ve danmanlk da salar. Trkede brokrat denildiinde daha ok brokratik hiyerarinin st kademelerinde grev yapanlar anlalr. Alt kademe grevliler iin ise bir ii yapmakla grevlendirilmi kii anlamna gelen memur kavram kullanlr. Brokrasi kelime anlamyla brokratlarn idaresi (rule by officers) anlamna gelir. Brokrasinin dier anlamlar arasnda rgt, kamu ynetimi, aklc rgtlenme, rgtsel verimsizlik ya da modern toplum da vardr. Brokrasi gnlk kullanmda krtasiyecilik, ekilcilik, katlk, ii uzatma ve halka kmseyici bak armlar yapar. Brokrasiden ve brokratlardan ikayet siyasete ilikin gnlk konumalarda bolca yer alr. Devlet dnda yer alan rgtlerde de brokrasiden bahsedildii dorudur. Burada brokrasi daha ziyadesiyle rgt anlamnda kullanlmaktadr. Alman sosyolog Max Webere gre brokrasi geleneksel ya da karizmatik otorite biimlerine deil de aklc/hukuki kurallara dayanan modern toplumlarn ayrdedici zelliklerinden biridir. Brokratik rgtlenmenin temel zellii aklclktr. Aklclk beraberinde ngrlebilirlik ve verimlilii de getirmektedir. Brokratik organizasyonlarda grev ve yetkiler takdir yetkisini en aza indirecek ekilde yasalar ve ynetmeliklerle aka belirtilmitir. rgt iinde kimlerin kimlere nasl ve ne ekilde hesap verebileceklerine dair bir hiyerari vardr. Keza, ie alm ve ykseltilme kurallar liyakata dayaldr, dllendirme ve cezalandrma mekanizmalar da bellidir. Brokratn otoritesi, kiiliinden ya da yeteneinden deil sahip olduu pozisyondan kaynaklanr. 19. yzyl ncesindeki mutlakiyeti devletlerde, devlet ilerini grenler ounlukla imparatorun kiisel hizmetlileri statsndeydiler. Bu grevlileri yetitirmek zere zel eitimin verildii bilinmekle beraber, son tahlilde imparatorun iradesi belirleyici olmaktayd. Keza, belli pozisyonlarn belli bir cret mukabilinde asiller tarafndan satn alnmas uygulamas da yaygnd. Burada da baz aznlk gruplarnn bu zellikleri nedeniyle belli pozisyonlara geebilmeleri sz konusuydu. Byle olunca da kayrmaclk, verimsizlik ve keyfilik gzleniyordu. Weber, ideal tip olarak brokrasi kavramn bu ve benzeri modernlik ncesi rgtlenme tarznn zdd olarak gelitirmitir.
193
Weber, brokrasinin modern toplumlara hakim olmasn kaynaklarn daha etkili kullanmn zorlayan byk i rgtlerini tevik eden kapitalizmin gelimesi ile ilikilendirir. retim ve ticaret gelitike daha iyi eitilmi, daha iyi organize olabilen bir toplumun ortaya k da tevik edilmi olur. Daha iyi eitimli ve verimli organizasyonu bilen insanlar ise ok daha fazla mal ve hizmet retimi yaparlar. Brokrasi ile kapitalizm arasnda en azndan ilk aamalarda karlkl bir destek ilikisi vardr. Keza, devletin demokratikleme ile artan toplumsal talepleri karlamak iin daha fazla ve iyi rgtlenmi personele ihtiya duymas da brokratikleme eilimini desteklemitir. Brokrasiyi elik bir kafese benzeten Weber, modern hayat besleyen dinamiklerin brokrasinin bymesinin kanlmaz hle getirdiini belirterek karamsar bir tutum taknmtr. Brokrasiden ikayet her lkede gzlenmektedir. lerin gereksiz formalitelerle uzatld, brokrasinin i dnyasna engeller kard, reformlarn nn kestii, brokrasinin srekli geniledii eklinde iddialar dile getirilmektedir. z itibaryla brokrasinin daha kk ve verimli hle getirilmesini amalayan reform paketleri Trkiye de dhil olmak zere bir ok lkenin gndemindedir. Brokrasinin salad hizmetin ou zaman para ile llemeyecek hizmetler olmas verimlilik deerlendirmeleri yapabilmeyi zorlatrmaktadr. zel sektrde bir firma muadilleriyle kyaslandnda kr ediyorsa bu orada alanlarn ilerini iyi yaptklarn gsterir. Brokratlar ve memurlar iin bu kriteri kullanmak ok zordur. Ayrca, brokrasi iinde iini iyi yapan ile yapmayan arasnda ayrm yapabilmek kolay deildir. Zira alan says ok yksektir ve ilerin hangi aamada takldn tespit etmek zordur. Kald ki bir ok lkede brokratlar ilerini verimli yapmadklar gerekesiyle grevden uzaklatrmak ok zordur. Brokratlar arasnda, hizipleme ve rekabet kadar, birbirine destek olma eiliminin gl olduu bir vakadr. Brokratlar birbirlerini korumak istediklerinde gerek siyasetilere gerekse yarg organlarna kendi istedikleri kadar bilgi verme ya da onlar yanltma yoluna gidebilmektedirler. Brokrasiye ilikin bir dier ikayet, brokrasinin srekli byme eilimi iinde olmasdr. Kamu Tercihi Okuluna gre brokratlar da dier bireyler gibi kendi karlarn savunurlar. Ancak bunu yaparken sahip olduklar ayrcalk, kendi karlarn kamu karlar olarak sunabilmeleridir. William Niskanene (1971) gre, brokratlar hem kendilerine ayrlan kaynaklar (btelerini) artrmak hem de banda bulunduklar rgt bytmeyi amalarlar. lerin younluu gerekesiyle sfrdan yeni bir rgtlenme kurulmasn istemek de brokrasinin genileme taktiklerinden biridir. Bir kez kurulduktan sonra herhangi bir brokratik rgt fesh etmek ok zordur. Kald ki rgt fesh edilse bile, alanlarn iine son vermek ok zordur. Ya bu insanlara uygun yeni pozisyonlar yaratlacak ya da bu insanlar pasif grevlere atanacaklardr. Her iki hlde de brokrasi genilemi olacaktr.
BROKRAS VE SYASET
Brokrasi siyasal faaliyetin neresindedir? Brokratlar ile siyasetiler arasnda nasl bir iliki olmaldr? Bu etrefilli meseleyi otoriter rejimler ve demokratik rejimler olmak zere ikiye ayrarak incelemek yerinde olur. Tek bir kiiyi ne karan otoriter rejimlerde, brokratlarn arl diktatrn tercihlerine, siyaset yapma tarzna ve gcne baldr. Brokrasi tamamen lidere kiisel olarak bal isimlerden oluan, ganimet datm sisteminin paras hviyetinde olabilir. zellikle doal kaynaklar zenginliine dayal devletlerde bir brokratik ynetim geleneinin gelimediini gryoruz. Bir btn olarak brokrasinin ne kt, diktatrn ise ksmen
Kamu Tercihi Okulu: Siyasi olgu, olay ve sreleri daha ok mikro iktisadi analizde kullanlan neo klasik ekonominin temellerinden olan kendi karn dnen birey varsaymyla aklamay deneyen yaklam. Buna gre, brokratlar, siyasetiler ve semenler de tpk piyasada kendi karn azamiye karmaya gayret gsteren alc ve satclar gibi hareket etmektedirler. Kamu tercihi okulu, siyasi aktrlerin motivasyon asndan piyasa aktrlerinden hi de yle iddia edildii gibi farkl olmadklar kamusal karlar savunma motifiyle hareket etmeyebilecekleri dncesini gelitirmi, zellikle de siyaseti ve brokratlarn sadece kamuya hizmet amacn gttkleri fikrine meydan okumutur. Bu ynyle, 1980li yllarda ykselen yeni sa fikriyat besleyen temel entelektel dayanaklardan biri hviyetindedir.
SIRA SZDE 194
Siyaset BilimiSIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
glge bir figr olduu rejimlerde ise brokratlarn perde arkasnda da olsa ileri DNELM yrttkleri bir otoriter devlet modeli grebiliyoruz. Esasen otoriter rejimlerde brokrat ile siyaseti ayrmn yapabilmek de ok zordur. Hele hele askeri rejimlerde S O R U bu ayrm imknszdr. Brokrasi siyaset ilikisi demokrasiler asndan ciddi amazlar retme potansiyeline sahiptir. Gl, bamsz ve partizanlktan uzak bir brokrasi demokrasi DKK AT asndan bir tehdit oluturabilir, ancak ayn zamanda demokratik rejim, byle bir brokrasiye de ihtiya duyar. Ayrca, demokrasilerde brokrasiden beklenenler SIRA SZDE de bazen elikili olabilmektedir. Brokratlarn hem brokratik zerkliklerini bir lde korumalar (siyasi iradenin evrensel kurallar zorlayan taleplerine nazike direnebilmeleri) hem de ayn zamanda siyasi iradeye tabi olmalar beklenir. Bu AMALARIMIZ beklentilerin yerine getirilmesi kolay deildir. Brokrasi ve dair daha ayrntl bilgi edinmek iin Bilal Erylmaz (2010). K siyaset T A ilikisine P Brokrasi ve Siyaset. stanbul: Alfa Basn Yayn Datm isimli kitaptan yararlanabilirsiniz. TeorikTolarak brokratlar ya da atanmlar seimlerle gelenlerin belirledii poELEVZY ON litikalar uygulamakla/hayata geirmekle ykmldrler. Brokratlar, kendi balarna siyaset belirleyemezler. rnein; savaa girip girmeme ya da baka bir lkeye asker gnderip gndermeme kararn alacak olanlar askerler deil, sivil siyasal N T Ebrokratlar RNET iradedir. Zira semenlere hesap vermek durumunda deillerdir. Demokratik rejimin mantna gre atanmlar seilmilere, seilmiler de seimlerde millete hesap verecekler bylece hi kimse effaflk ve sorumluluktan kaamayacaktr. Ancak fiili durum ou zaman farkldr. Brokrasinin denetim ve kontrolnn ok zor olduu, brokrasinin siyasetiler tarafndan belirlenen politkalar uygulamak yerine politikalarn biimlenmesinde merkez rol oynad eletirileri sklkla dile getirilmektedir. Brokrasiyi azaltma ve brokrasiyi kontrol altna alma szleri her seimde tekrar tekrar dile getirilmektedir. Bu tekrarlar, bu mesele konusunda baarszln da itiraf gibidir. Brokrasinin gcnn kaynanda brokratn hem kendi konusuna hakimiyeti hem de devletin ileyiine ilikin hukuki/teknik bilgiye sahip olmas nemli rol oynar. Seilmi otoritelere bilgi salayanlar, uygulamaya ilikin teknik konularda tavsiyelerde bulunanlar ou zaman brokratlardr. Siyasetiler genellikle kendi bakanlklarnda alan brokratlardan gelecek bilgiye bamldrlar. Brokratlar sahip olduklar bilgileri saklayabilirler, geciktirebilirler ya da arptabilirler. rnein; savunma harcamalarn artrmak isteyen bir ordu, ulusal gvenlie ynelik tehditleri olduundan ok daha byk gsterme eilimi iinde olacaktr. Ayn ekilde, kendilerine ayrlan payn artrlmasn arzulayan emniyet gleri de benzer eilimlere ynelebileceklerdir. Brokrat beenmedii proje ve programlarn hayata geirilmesine, eksik bilgi verme, hukuki engel yaratma, ii uzatma gibi yollarla sekte de vurabilir. Brokratn bu davrannn altnda gcn gerekte kendisinde olduunu siyasetiye gsterme motifi rol oynayabilir. Brokrat banda bulunduu kurumun pazarlk gcn artrmak isteyebilir. Brokrat siyasi izgisini benimsemedii siyasetiyi kmseyen bir tutum ve tavr da taknabilir. Demokrasi asndan daha da tehlikeli olan, brokrasinin bir siyasi iktidar ypratmak iin yasa d yollar da dhil olmak zere harekete gemesidir. ktidar hakknda doru olmayan bilgiler retmek ve bunlar szdrmak, siyasi muhaliflere destek olmak, hatta kaos yaratmak zellikle silahl brokrasilerin kullanabildikleri yollardandr.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
195 AMALARIMIZ
lkemizdeki brokrat-politikac ilikisini anlatan bir an-yk Erhan Benerin K olan T A P (2002). Brokratlar. stanbul. Remzi Kitabevi okuyabilirsiniz. Brokrasiyi kontrol altnda tutabilmenin sihirli bir reetesi deilT Ebulunabilmi LEVZYON dir. Ferrel Heady, ideal tip olarak iki tr brokrasiden bahseder. Klasik brokrasi tiplemesine en ok yaklaan lkeler -aralarndaki ok nemli farkllklara ramenAlmanya ve Fransadr. Klasik brokrasi, ie alm, ilerleme ve hiyerari konularnNTERNET da Weberin ideal tip brokrasi kavramlatrmasn andrr. Brokrasi, hayatn adanaca yetenekli insanlar bnyesine eken ok cazip bir kariyerdir. st dzeyde teknik uzmanlk sz konusudur. Keza, brokratlar arasnda youn bir dayanma ve biz duygusundan (esprit de corps) sz edebilmek de mmkndr. Klasik brokrasilerde soyut bir devlet anlay ve o devlete hizmet etme kavram ok kuvvetlidir. Zaten kken itibaryla devlet ile zdeletirilen mutlakiyeti hkmdarlara hizmet iin bir araya getirilmi uzmanlar geleneinden esinlenme sz konusudur. Ballk mutlakiyeti rejimlerde bile hkmdardan ziyade onun temsil ettii siyasi rejime ynelmitir. Klasik brokrasi geleneine sahip olan lkelerde brokratlarn seimlerle gelen siyasetilerin otoritesini kmseme eilimleri yksek olabilecektir. Brokrat ynetme ii iin sadece kendisinin yeterli donanma sahip olduu, politikaclarn ise meseleyi bilmedikleri ya da politikann doas gerei lke yararna kararlar almakta zorlanacaklarn dnme eilimi iindedir. Kendisi uzun yllar bu iin eitimini almtr, sk snavlardan geerek bulunduu konuma ulamtr. Ancak politikac meseleyi bilmedii gibi, lke karlarnn nerede olduunu da bilmeyen, sradan insann oylarn demagoji yoluyla alabilen bir frsatdr. Durum, brokrasinin ak ve net bir siyasi izgiyi benimsemesi -toplumu modernletirme gibi- hlinde daha da olumsuz bir hl alr. Bu hlde brokrasinin siyasal otoriteye meydan okumaya doal olarak eilim gsteren yaps, ideolojik bir boyut da kazanr ve daha kesif hle gelir. Dier taraftan klasik brokrasi gelenei ayn zamanda brokrasinin grevinin seimle gelmi olanlara onlarn arzu ve talepleri dorultusunda hizmet etmek olduu, brokratlarn sadece uygulama ile sorumlu olduklar, snrn almasnn brokratik profesyonellie yakmayaca vurgusunu da yapar. Profesyonellik anlay da klasik brokrasilerde yank bulabilir. Bu tarz bir profesyonellik anlay yank bulduu lde, brokrat beenmedii siyasal otoriteye sayg gsterme ahlaki sorumluluunu hissedecek ve kendi yetki snrlarn ama eilimi iine girmeyecektir. Siyasi brokrasilerde ise brokrasinin zerklii yksek deildir. Her gelen siyasi iktidar, brokrasinin st kadrolarnn ok nemli bir ounluunu deitirecek, beraber almak istedii insanlar greve getirecektir. Buna ganimet sistemi de denilir. ABD ve ok daha az lde olmak kaydyla Byk Britanya siyasi brokrasilerin tipik rnei hviyetindedir. Brokrasinin st kademeleri, bu ii kariyer hline getirmi olanlardan ziyade, baka iler de yapan kiiler tarafndan doldurulur. Yeni gelen brokratlar da tpk eskiler gibi, grev srelerinin snrl olduunu bilirler. Bu sistemin avantaj, brokratlarn siyasetiler tarafndan seilmeleri ve pozisyonlarn onlara borlu olduklarn bilmeleridir. Keza siyasi brokrasilerde brokratlar grevden almann kolay olmas da brokrat snrlandran bir dier faktrdr. Sistemin dezavantaj ise brokrasinin kalitesinin tamamen siyasetinin yapaca seimlere bal olmasdr. Gelecek seimleri dnen siyasetinin yeteneksiz brokratlar bu trl kritik grevlere getirmeyecei, bunun kendi bindii dal kes-
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
196
Siyaset Bilimi
Resim 7.3 Finlandiyada cinsel eitsizlikle ilgili karlalan sorunlarn ikayet mercii olarak kurulan ombudsman messesesini temsil eden amblem.
mek anlamna gelecei dnlebilir ancak siyasetilerin her zaman uzun dnemli dnmedikleri de bir vakadr. Bu hlde, brokrasinin st kademelerinin siyasetilere de zarar verecek ekilde kendi pozisyonlarn korumay her eyin nnde gren amatrler tarafndan doldurulma riski artm olacaktr. Amatr brokratlar siyasi otoriteye meydan okuma eilimi iinde olmayacaklardr ancak, konularn iyi bilmeleri ihtimalinin de yksek olduunu varsayamayz. Grld gibi gerek klasik gerekse siyasi brokrasiler, brokrasinin kontrol asndan avantajlar ve dezavantajlar ierirler. Her lke kendi brokratik ve siyasi yaplanmasnn doasna, kendi siyasi kltr ve geleneklerine gre farkl biimler deneme yoluna da gidebilir. Bu tespitten sonra, kontrol artrmaya matuf, her iki brokrasi yaplanmasnda da ortak olan dier baz metotlardan da bahsetmek gerekir. rnein, daha ok klasik brokratik sistemlerde uygulanabilecek olan, brokrasinin bilgi tekelini krmak iin ayn konuda en az brokratlar kadar bilgili siyasi danmanlarn ya da mstearlarn atanmas bu yollardan biridir. Brokrasinin dndan gelen bu kiilerin geleneksel brokrasiye kar bir kar-brokrasi oluturduu sylenebilir. Keza, her bakanlktaki en st dzey brokratlarn -ki Trkiyede bu pozisyon mstearlktrher yeni bakan atandnda genellikle deitirilmesi siyasiletirme yoluyla kontrol olarak da adlandrlabilir. Milletvekilllerinin semenlerin brokrasi ile olan ilikilerinde ortaya kan tkanklklar gidermek iin, semenlerin talepleri dorultusunda devreye girmeleri de brokrasinin siyasetiler tarafndan kontrolnn bir biimi olarak grlebilir. Ancak bu ok riskli bir yoldur zira milletvekilleri semenlerine ayrcalk istemek gayesiyle yerindelii ve hatta yasall tartlacak taleplerde de bulunabilirler. Her vatandan kendisiyle ilgili tutulmu olabilecek dosyalar da dhil olmak zere, geni anlamda kamuyu ilgilendiren konularda nelerin nasl yapldn kayda geiren i yazma belgelerine ulaabilmesini hedefleyen bilgi edinme hakkn hayata geirmeye ynelik uygulamalar bir dier rnektir. Hangi mevzularn kamusal mevzu saylp vatanda ilgilendirdii konusu -ki bu hangi bilgilerin vatandaa gsterilebilecei anlamna gelmektedir- lkeden lkeye deimektedir. Keza, bu hakkn kullanlmas kimi lkelerde ok kolay kimilerinde ise daha uzun ve karmak bir prosedr gerektirebilmektedir. Trkede tam bir karl olmamakla beraber Kamu Denetilii diye evrilen Ombudsman messesesi ise vatandalarn hi bir aracya gerek kalmadan brokrasiye ynelik ikayetlerini iletebilecekleri bir rgtlenmedir. lk olarak skandinav lkelerinde ortaya kan bu kurum, daha sonra Birleik Krallk ve Fransa gibi lkelerde de oluturulmutur. ABDnin baz eyaletlerinde de bu uygulama balatlmtr. Vatandalar, haklarnn ihlal edildiini ya da basite yeterli hizmet alamadklarn ileri srerek bu kuruma bavurabilirler. Ombudsman, ilgili ikayetler hakknda kesin kararlar veremez, yarg ya da yasamann ilevlerini zerine alamaz. Sadece, ilgililerin -ve kamuoyunun- dikkatini eker ve gerekirse olayn yargya tanmasna yardmc olur, ahlaki bir bask unsuru ilevi grr. Daha ok az nfuslu lkeler iin anlaml olan bu uygulamann iyi ileyebilmesi, ombudsmann kalitesi ile dorudan ilikilidir.
197
Son tahlilde brokrasi zerinde kontroln kurulmasnda en etkili olacak olan faktr, ilgili aktrler, vatandalar ve genel olarak kamuoyunun brokrasiyi kontrol altnda tutma ona hesap sorma konusunda gsterecekleri kararllktr. ou zaman, brokrasiye hesap sormakla ykml siyasetiler bundan eitli saiklerle kanabilirler. Bu saikler arasnda, gnn birinde kendilerini de yasalll tartmal taleplerde bulunabilecekleri dncesi, dier meselelerin daha acil grnmesi ya da brokratlarn kendi siyasi izgilerinden olduklar fikri yatabilir. Brokrasiyi siyasal muhaliflere kar bir koz olarak kullanmak da bir dier saiktir. Medya iin de benzer motifler sz konusu olabilir. Byle olunca, seici bir biimde brokraside ki usulszlkler zerine gidilmekte ve inandrclk zedelenebilmektedir.
198
Siyaset Bilimi
zet
A M A
Siyasal parti kavramn, siyasal partiler hakkndaki temel bilgileri ve parti sistemlerini anlatmak. Siyasi partiler seimlerde halkn oylarn alarak iktidara gelme amacyla rgtlenmi, genellikle belli bir ideolojik uyum gsteren rgtlerdir. Devlet ile toplum arasndaki balant noktalarndan birini temsil ederler ve bir sarka gibi dnebilirler. Siyasi partilerin, toplumsal karlar ifade etmek ve badatrmaya almak, gelecein siyasetilerini yetitirmek, yelerin siyasal sosyallemesine katkda bulunmak gibi ilevleri vardr. Kamuoyu kavram hakknda bilgi edinip, kamuoyunun ne olup olmad hakkndaki tartmalar aktarmak. Kamuoyu, daha ok rgtl ve sesini duyurabilen kesimlerin nemli grdkleri meseleler hakknda oluturduklar ve dierlerine benimsetmeye altklar fikirler btn olarak grlebilir. Siyasi partiler, bask gruplar, fikir adamlar ve hatta brokratlar nemli olduklarn dndkleri meselelerde kamuoyu oluturma abas iindedirler. Bir mesele kamuoyuna mal edilebilirse o problemin zm iin gerekli olan politikalar o kadar daha az tepki eker, daha kolay hayata geirilebilir. Medya, kamouyu oluturma faaliyetinin en nemli unsurlarndan biridir. Bask gruplar kavramn renerek, bask gruplarnn ne gibi fonksiyonlar yerine getirdiini aklamak. Bask gruplar toplumsal kesim ya da gruplarn taleplerini rgtl bir biimde siyasal alana tamay amalarlar. Siyasal partiler gibi, devlet ile toplumu birbirine balayan ilikiler ann bir parasdrlar. Siyasi partilerden farkl olarak bask gruplarnn amac iktidara gelmek deil, iktidardakileri etkilemeye almaktr. Bask gruplarnn faaliyetleri, brokrasi, parlmento, siyasi partiler ya da yarg zerinde younlaabilir. Bask gruplar devletin ezici gc ile kyaslandnda ok zayf kalan bireylerin sadece kendi karlarn savunmalarna deil, kendilerini de devlete kar daha iyi korumalarna da yardm ederler. Keza, bask gruplarnn genel olarak yelerinin siyasete olan ilgilerini canl tutarak siyasal katlm da tevik ettikleri bir vakadr.
A M A
AM A
Brokrasinin ne olduunu, nasl bir geliim gsterdiini aklamak. Brokrasi, siyasi iktidar tarafndan alnan kararlar uygulayarak rutin devlet ilerini yrten devasa rgtlenmeyi ifade etmek iin kullanlmaktadr. Brokrasi gnlk kullanmda krtasiyecilik, ekilcilik, katlk, ii uzatma ve halka kmseyici bak armlar yapar. Brokrasinin geliimi kapitalizmin gelimesi ile ilikilidir. retim ve ticaret gelitike daha iyi eitilmi, daha iyi organize olabilen bir toplumun ortaya k da tevik edilmi olur. Daha iyi eitimli ve verimli organizasyonu bilen insanlar ise ok daha fazla mal ve hizmet retimi yaparlar. Keza, devletin demokratikleme ile artan toplumsal talepleri karlamak iin daha fazla ve iyi rgtlenmi personele ihtiya duymas da brokratikleme eilimini desteklemitir. Demokratik rejimlerde brokrasi siyaset ilikilerinin nasl cereyan ettiini anlatmak. Liberal demokratik rejimlerde brokratlar ya da atanmlar seimlerle gelenlerin belirledii politikalar uygulamakla/hayata geirmekle ykmldrler. Buna gre atanmlar seilmilere, seilmiler de seimlerde millete hesap verecekler bylece hi kimse effaflk ve sorumluluktan kaamayacaktr. Ancak fiili durum ou zaman farkldr. Brokrasinin gcnn kaynanda brokratn hem kendi konusuna hakimiyeti hem de devletin ileyiine ilikin hukuki/teknik bilgiye sahip olmas nemli rol oynar. Brokrasiyi kontrol altnda tutabilmenin sihirli bir reetesi bulunabilmi deildir.
A M A
A M A
199
Kendimizi Snayalm
1. Kamuoyu hakknda sylenilenlerin hangisi yanltr? a. Hkmetler kamuoyuna ters den bir biimde davranamazlar. b. Kamuoyu ounluun gr anlamna gelmez. c. Kamuoyunun oluumunda btn siyasi gler eit bir biimde yer almazlar. d. Medya kamuoyu oluturulmasnda etkili bir aratr. e. Hkmetler de kamuoyunu biimlendirmeye alrlar. 2. Aadakilerden hangisi siyasal partilerin ilevlerinden biri deildir? a. Siyaseti yetitirmek b. Farkl karlar temsil etmek c. Kamusal meseleler hakknda gr bildirmek d. yelerinin siyasal sosyallemesine katkda bulunmak e. yelerine maddi karlar salamak 3. Aadakilerden hangisi parti sistemleri hakknda doru bir bilgi deildir? a. Hakim parti siteminde hr seimlere ramen ayn parti seim kazanr. b. Ilml ok partili sistemde hkmet kurmak iin iki ya da partili koalisyon gerekir. c. ki partili sistemde kazanan ve kaybedenler bellidir. d. Ar ok partili sistemlerde tek parti iktidar olabilir. e. ki partili sistemde koalisyon kurmak gerekli deildir. 4. Aadakilerden hangisi sivil toplum kurulularnn zelliklerinden biri deildir? a. Gnlllk b. Devletten bamszlk c. Kamusal meselelere ilgi duyma d. Siyasi iktidar etkilemeye alma e. Siyasi iktidara gelmeyi hedefleme 5. Aadakilerden hangisi bask gruplarnn zelliklerinden biridir? a. ktidara gelmeyi amalamak b. Kanun karmak c. Hkmetlere her konuda yardmc olmak d. Siyasi partilerin yan kolu gibi almak e. lgilendikleri konular hakknda kamuoyu oluturmak 6. Aadakilerden hangisi hakim parti sisteminin zelliklerinden biridir? a. Birden fazla parti vardr ama bu partilerin seim kazanmalarna izin verilmez. b. Serbest ve rekabeti seimler yaplmakta ancak ayn parti seimleri kazanmaktadr. c. Hkmet kurmak iin koalisyon kurmak arttr. d. Sadece tek parti vardr. e. Siyasal kutuplama sz konusudur. 7. Aadakilerden hangisi medya ve kamuoyu hakknda doru bir bilgidir? a. Medya kamuoyunu oluturan tek unsurdur. b Medyann tek amac para kazanmaktr. c. Kamuoyu ounluun kanaatleri anlamna gelmez. d. Medya toplumsal/siyasal gerei bir ayna gibi yanstr. e. Hkmetler kamuoyu oluturmaya almazlar. 8. Aadakilerden hangisi Weberci anlamda brokrasinin zelliklerinden biridir? a. Kayrmaclk b. ekilcilik c. Siyasete ynelik ilgi d. Liyakate dayal ilerleme e. Keyfilik 9. Sivil toplum kurulular hakknda sylenilenlerden hangisi dorudur? a. Devlet tarafndan kurdurulurlar. b. Amalar iktidara gelmektir. c. yelik zorunludur. d. Tamamen zel karlar savunmak iin kurulurlar. e. Kamusal alanda faaliyet gsterirler. 10. Brokrasi ve Siyaset hakknda sylenilenlerin hangisi yanltr? a. Brokratlar siyasetle hi ilgilenmezler. b. Gl siyasi iktidarlarn brokrasiyi kontrol etme olaslklar daha yksektir. c. Brokratlar aras dayanma ne kadar kuvvetliyse, siyasi kontrol o kadar zor olur. d. Brokrasinin siyasi g kaynaklar arasnda sahip olunan teknik uzmanlk da yer alr. e. Bamsz yarg ve medya brokrasinin siyasi kontrol asndan hayati bir neme sahiptir.
200
Siyaset Bilimi
Yaamn inden
...1 Ocak 1994de, Kuzey Amerika Serbest Ticaret Anlamasnn (NAFTA) yrrle girdii gn, Ejercito Zapatista de Liberacion Nacional iinde rgtl, hafif silahl bin erkek ve kadn, Meksikann gneyindeki Chiapas eyaletinde bulunan Lacandon Ormannn yaknndaki yerel ynetimlere el koydu: San Cristobal de las Casas, Altamirano, Ocosingo ve Las Margaritas yerel ynetimlerine. ou farkl etnik kkenlerden Kzlderililerdi, aralarnda mestizolar da vard; bata szcleri Subcomandante Marcos olmak zere, liderlerinin bazlar kentli entellektellerdi. Liderlerinin yzleri kar maskelerinin ardna gizlenmiti. Meksika Ordusu destek kuvvet gnderdiinde gerillalar dzenli bir biimde yamur ormanlarna geri ekildiler. Fakat siviller, birka asker ve polisin yan sra onlarca gerilla atmada ld. Gerillalarn bazlar da atma sonrasnda askerler tarafndan infaz edildi. Meksikadaki isyann ve Zapatistalarn davasnn lkede ve dnya apnda uyandrd sempati, Meksika Devlet Bakan Carlos Salinas de Gortariyi grme masasna oturmaya ikna etti. Salinas, 12 Ocakta tek tarafl atekes ilan etti ve bir zamanlar muhtemel halefi olarak grlen, bakanlk hayalleri Salinas tarafndan ykldktan sonra hkmetten istifa eden saygn Meksikal politikac Manuel Camachoyu bar temsilciliine atad. Manuel Camacho ve gvenilir entellektel danmas Alejandro Moreno Toscano, Chiapasa gittiler, nfuz sahibi katolik bapiskopos Samuel Ruizle grtler ve olas bask ya da maniplasyonlardan hakl olarak tedirginlik duymakla birlikte diyaloun samimiyetine inanan Zapatistalarla ciddi bar grmelerine girmeyi baardlar. Camacho isyanclara Tzeltal ve Chol dillerinde de yaynlanm olan bir metni Tzotzil dilinde okudu: Kzlderili dilleri ilk kez nde gelen Meksikal bir lider tarafndan tannyordu. 27 Ocakta atekes ilan edilmesini, her iki tarafn da esirleri serbest brakmasn, siyasi reformu, Kzlderili haklarn ve toplumsal talepleri ieren kapsaml bir program erevesinde grme srecinin balatlmasn ngren bir anlama imzaland. ... Kaynak: Castells, M. (2006). Enformasyon a: Ekonomi, Toplum ve Kltr kinci Cilt Kimliin Gc, ev. Ebru Kl. stanbul: Bilgi niversitesi Yaynlar.
Okuma Paras
Brokrasinin Gc ada devlet her yerde brokratiklemektedir. Ama brokrasinin siyasal toplum iindeki gcnn de her yerde artp artmad sorusunu burada ak brakmak zorundayz. Brokratik organizasyonun onu denetleyenlerin elinde teknik ynden en stn iktidar arac olduu olgusunu, brokrasinin belli bir toplumsal yap iinde elde edebilecei arl belirlemez. Says milyonlara varan brokrasi ordularnn giderek artan vazgeilmezlii de pek belirleyici deildir. En azndan, proleterya hareketinin kimi temsilcilerinin, proleteryann ekonomik vazgeilmezliinin, toplumsal ve siyasal gcnn lsn de belirledii ynndeki grnde ne denli isabet varsa, bunda da o denli isabet vardr. Vazgeilmezlik belirleyici olsayd, kle emeinin yaygn olduu ve zgr yurttalarn almay onursuz bir i gibi grdkleri yerlerde vazgeilmez klelerin iktidar mevkilerinde bulunmas gerekirdi, nk onlar da en azndan bugnk memurlar ve proleterler kadar vazgeilmezdirler. Brokrasinin gcnn yksek olup olmad, bu nedenlere dayanarak a priori sylenemez. Ekonomik kar gruplarnn, gayr resmi uzmanlarn, uzman olmayan halk temsilcilerinin ie karmas ya da merkezi parlamenter meclislerin, yerel ya da blgeleraras baka temsilci kurullarn kurulmas, btn bunlar dorudan doruya brokratik eilimin karsna kan etmenler gibi grnmektedir. Bu grnmn ne lde gerei temsil ettii, bu tmyle biimsel ve tipolojik tartma iinde deil, ayr bir blmde ele alnmaldr. Burada u genellemelerle yetinebiliriz: Tam gelimi bir brokrasinin gc olaan koullarda hep ok yksek olmutur. Siyasal efendiler, uzmanlarn ve ynetim ileri iinde yer alan eitilmi memurlarn karsnda kendilerini bir diletant ya da amatr konumunda bulurlar. Brokrasinin hizmet ettii efendi, yasa nerme hakk, referandum ve memurlara iten el ektirme yetkisi gibi silahlarla donanm bir halk da olsa; gvensizlik oyu verme ya da fiili yetkisine sahip ve daha aristokratik ya da daha demokratik bir temelde seilmi bir parlamento da olsa, bu szlerimiz geerlidir. Bu efendi, hukuki ya da fiili olarak kendi kendini seen aristokratik kollegyal bir kurul da olsa, halkoyuyla seilmi bir bakan ya da babadan oula geen bir saltanatn mutlak hukmdar veya meruti bir kral da olsa, yine geerlidir.
201

Btn brokrasiler, bilgilerini ve niyetlerini gizli tutarak, meslekten yetimi olanlarn stnln arttrmaya alrlar. Brokratik ynetim her zaman iin gizli oturumlar ynetimi olmak eilimindedir; bilgisini ve eylemlerini eletirel gzlerden olabildiince saklamaya zen gsterir. Bugnlerde Prusya kilise yetkilileri, knama ve dier cezalandrma nlemlerini nc kiilerin bilgisine aan papazlara kar disiplin cezas uygulamaktadrlar. nk papaz bu tr bir eletiriye olanak hazrlamakla, kilise yetkililerinin genelde de eletirilebilme olasln, arttrma suunu ilemi olmaktadr. ran ahnn hazine grevlileri bte sanatn gizli bir doktrin haline getirmi, hatta ifre kullanmlardr. Prusyann resmi istatistikleri de genellikle yalnz gl brokrasinin amalarna zarar vermeyecek eyleri aklar. Belirli ynetsel alanlardaki gizlilik eilimi, maddi nedenlerden kaynaklanr: Egemenlik yapsnn iktidar karlar da kar her yerde tehlikededir. zel sektrdeki bir ekonomik rakip de olsa, dman olabilecek yabanc bir devlet de olsa, gizlilik sz konusudur. Diplomatik uygulamalarn baarl olmas isteniyorsa, kamuoyunun denetimine ancak ok az yer verilebilir. Bir askeri ynetim en nemli nlemlerinin gizli kalmasnda srar etmelidir. Salt teknik konularn neminin giderek artmas, gizlilii giderek daha da gerekli hale getirmektedir. Katolik kongrelerinin ve parti kurultaylarnn grnteki tm aklna karn siyasal partiler de baka trl hareket etmezler. Parti rgtlerinin artan brokratiklii, gizlilii yaygnlatrmaktadr. Ticaret politikalar da, rnein Almanyada, retim istatistiklerinin gizlenmesini gerektirebilmektedir. Bir toplumsal yapnn da kar ald her savakan tavr, iktidardaki grubun gcn ve konumunu pekitirmek eilimindedir. Kaynak: Weber, M. (1996). Sosyoloji Yazlar, ev. Taha Parla. stanbul: letiim Yaynlar. 1. a 2. e 3. d 4. e 5. e 6. a 7. c 8. d 9. e 10. a Yantnz yanl ise Kamuoyu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Siyasal Partiler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Siyasal Partiler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Bask Gruplar konusunu yeniden gzden geiriniz.. Yantnz yanl ise Bask Gruplar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Siyasal Partiler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kamuoyu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Brokrasi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Bask Gruplar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Brokrasi ve Siyaset konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 Alman sosyal bilimci Roberto Michels (1876-1936) tarafndan ortaya atlan tez. Alman Sosyal Demokrat Partisinin rgtlenmesini inceleyen Michels nerede bir rgt varsa orada oligari vardr der. Michelse gre, bata siyasal partiler olmak zere, btn organizasyonlarda kanlmaz olarak kk bir grubun egemenlii sz konusudur. Bunun eitli sebepleri vardr. Bu kk grup hem uzmanla hem de rgtlenme tecrbesine sahiptir. st ynetim kadrosu, kendi pozisyonlarn sorgulamayacak insanlarla alrlar ve ayrcalklarn koruma ynnde gayret gsteren uyumlu bir grup olutururlar. Ve nihayet, rgtlerin sradan yeleri rgt ii meselelerle liderlik kadrosunun ilgilendii kadar ilgilenemezler ve kendilerine sunulanlar kabul etme eilimindedirler. Sra Sizde 2 Sosyal medya web temelli iletiim teknolojilerinin geliimi sayesinde ortaya kan yeni iletiim kanallarn ifade etmek iin kullanlr. Sosyal medya denilince, nternet forumlar, kiisel bloglar, twitter, facebook gibi sosyal iliki ve paylam alar ile beraber, vikipedya tarz ortaklaa oluturulan paylam alar akla gelmektedir. Sosyal medyann temel zellii bireyler arasndaki kar-
202
Siyaset Bilimi
lkl etkileim ve diyaloga, geleneksel medyann hi yapamad kadar izin vermesidir. Geleneksel medyadan farkl olarak sosyal medya merkeziyetilikten uzaktr, yereldir, daha az hiyerariktir, tek bir merkezden kontrol edilmesi zordur. Sosyal medyaya katkda bulunmak sradan insan iin kolaydr. Keza, sosyal medyada haberler annda yaylabilirken geleneksel medyada bu belli bir zaman almaktadr. Sosyal medyann bilgi kirliliine yol at, sesi en ok kanlarn dierlerini bastrd, maniplasyonlara geleneksel medyadan daha ak olduu eletirileri yaplmaktadr. Sra Sizde 3 Seim kazanan ve kaybedenin aka belli olduu, tek balarna iktidar olan partilerin baarszlk hlinde sorumluluktan kaamadklar bir sistem olarak iki partili sistemin demokratik rejimin istikrar asndan tercih edilmesi gerektii son yllara kadar genellikle sorgulanmamaktayd. Ancak bu konudaki bildiklerimizin artmasyla beraber, iki partili sistemlerin her zaman demokratik istikrara hizmet etmeyebilecekleri gr yaygnlk kazanmaya balad. ki partili sistemin nemli siyasi glerin parlmentoda temsilinin nn kesebildii bunun da istikrarszla davetiye kard sylendi. Keza, iki partili sistemin siyasal kutuplamay tevik etme potansiyelinin ykseklii de daha iyi takdir edilir oldu. Sra Sizde 4 Yeni sosyal hareketlerin siyasi parti ya da bask gruplarnn hiyerarik yapsndan uzak, gnll katlm esas alan ve genellikle hayat kalitesi ve yaam tarz ile ilgili meseleleri ne karan hareketler olduunu biliyoruz. 1960larda belirginleen YSHler kimilerince endstri sonras toplumuna uygun den snf mcadelesini ne karan eski siyasetten farkl olan yeni siyasetin ncleri olarak alklandlar. Ancak bu iyimserlik uzun srmedi bu hareketler ya klasik bask grubuna dntler ya da sessizce yok oldular. 2000li yllardan itibaren sosyal medyann geliimi YSHlere yeni bir ivme kazandrm gibi grnyor. zellikle kapitalizm ve kreselleme kart hareketler sosyal medyann salad olanaklarla yeni bir hayatiyet kazandlar. Dier taraftan, YSHlerin bilindik bask gruplarn ilevsiz hle getirdiklerini ya da onlarn yerini aldklarn, iddia etmek abartl olur. zellikle de iveren rgtleri ve sendikalarn ilevlerinin YSHler tarafndan yerine getirilemeyecei aktr. Her iki siyaset yapma biiminin beraber var olabileceini unutmamak gerekir. Sra Sizde 5 Siyasi partilerin finansman modern demokrasilerin kar-
karya kaldklar temel sorunlardan biridir. Sadece yelerinin tamamnn sabit aidatlaryla finanse edilen siyasi parti ideali, olandan ziyade olmas gerekeni temsil eder. Bir ok lkede siyasi partiler aidatlar yannda, yelerden ya da ye olmayanlardan ba kabul ederler. Bir kii ya da kurumun ne kadar bata bulunabilecei nemli tartma konularndandr. Tartlmayan ise bu balarn mutlaka kamuya ak olmalar gerektiidir. Siyasi partileri zengin ve gl kii ve kurumlardan destek almak zorunda brakmamak amacyla bir ok lkede siyasi partilere devlet yardm ngrlmtr. Devlet yardmlarnn sakncas ise siyasi partiler zerinde yelerin etkisini daha da snrlandrmalardr. Belli bir paray herhlkrda alacan bilen parti yneticileri, hazine yardmlarn kendi parti ii iktidarlarn srdrmek iin kullanmaya meyledebilirler.
Aksoy, N. (2008). Sivil Toplum ve Bask Gruplar. stanbul: Kakns Yaynlar. Albrow, M. (1970). Bureaucracy. London: Pall-Mall. Bener, E. (2002). Brokratlar. stanbul: Remzi Kitabevi. Castells, M. (2006). Enformasyon a: Ekonomi, Toplum ve Kltr 2 Cilt Kimliin Gc. ev. Ebru Kl. stanbul: Bilgi. niversitesi Yaynlar. Dahl, R. A. (1971). Polyarchy: Participation and Opposition. New Haven: Yale University Press. Dearing J. W ve E.M. Rogers (1996). Agenda Setting. London: Sage. Dreyfus, F. (2007). Brokrasinin cad -Fransa, Byk Britanya ve ABDde Devlete Hizmet Etmek. ev. Ik Ergden, stanbul: letiim. Duverger, M. (1963). Political Parties: Their Organizations and Activity in the Modern State, ev. Barbara ve Robert North, New York: Wiley and Sons. Erylmaz, B. (2010). Broksasi ve Siyaset. stanbul: Alfa Basm Yayn Evi. Etzioni-Halevy, E. (1985). Bureaucracy and Democracy -A Political Dilemma. London: Routledge Kegan Paul. Rod, H. Harrop, M., Breslin, S. (1992). Comparative Government and Politics. 3. basm, London: Macmillan. Ferrel, H. (1991). Public Administration -A Comparative Perspective. 4. bask, New York: Marcel Dekker.
203

Granados F. J. ve Knoke D. (2005). Organized Interest Groups and Policy Networks The Handbook of Political Sociology. Der. Thomas Janoski ve dierleri, Cambridge: Cambridge University Press, Katz, R. S. ve Peter, M. (1995). Changing Models of Party Organization and Party Democracy: the Emergence of Cartel Party, Party Politics. vol 1, no 1. Ketll, D. F. (2006). Public Bureaucracies The Oxford Handbook of Political Institutions. D. R.A.W. Rhodes, S. Binder, B. A Rockman, Oxford: Oxford University Press. Kircheimer, O. (1966). The Transformation of West European Party Systems Der. J. Lapalombara M. Weiner, Der. Political Partiees and Political Development. Princeton: Princeton University Press. Lipset, S. M. ve Rokkan, S. (1967). Cleavage structures, party systems and voter alignments Lipset, S. M. ve S. Rokkan, Der. Party Systems and Voter Alignments. New York: Free Press. Qualter, T. H. (1991). Public Opoinion The Blackwell Encyclopedia of Political Science. Der. V. Bogdanor, V. Oxford: Blackwell. Sartori, G. (1976). Parties and Party Systems: A Framework For Analysis. Cambridge: Cambridge University Press. Schudson, M. ve S. Waisbord, S. (2005). Political Sociology of News Media, The Handbook of Political Sociology. Der. Janoski, T. ve dierleri, Cambridge: Cambridge University Press. Schwartz, M. A. ve Lawson, K. (2005). Political Parties: Social Bases, Organization, and Environment The Handbook of Political Sociology. Der. Janoski, T. ve dierleri, Cambridge: Cambridge University Press. Shively, W. P. (1999). Power & Choice - An Introduction to Political Science. 6. Bask, McGraw-Hill, College: New York. Michels, R. (1962). Political Parties: A Sociological Study of the Oligarchical Tendencies of Modern Democracy. New York: Collies. Niskanen, W. (1971). Bureaucracy and Representative Government. Chicago: Aldine-Atherton. Weber, M. (1970). From Max Weber- Essays in Sociology. Der. Gerth H.H. ve C. W., Mills, Kegan R. P London: Weber, M. 51996) Sosyoloji Yazlar. ev. Taha Parla stanbul: letiim Yaynlar. http://www.websters-onlinedictionary.org/images/ wiki/wikipedia/en/c/ca/Sunkids.png http://www.zaman.com/haber.do?haberno=1238850& title=sendikalar-12-eylul-yasasindan-kurtuluyor.
8
Amalarmz indekiler
Siyaset Bilimi
SYASET BLM
Bu niteyi tamamladktan sonra; Kresel siyaseti aklayabilecek, Souk Sava sonrasnda oluan dnya dzeninin ana hatlarn aklayabilecek, Kresellemeyi ve bu srete karlalan dier kavramlar tanmlayabilecek, Ulusst siyasal rgtlenmelerin dnya siyasetindeki yerlerini aklayabilecek, Ulus-devletin geleceine ilikin farkl ngrleri tartabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Uluslararas likiler Egemenlik Kreselleme Ulus-Devlet Ulusst Siyasal rgtlenmeler
Kresel Siyaset
KRESEL SYASET SOUK SAVAIN BT VE DNYADA DEEN DENGELER KRESELLEME SRECNDE SYASET ULUSST SYASAL RGTLENMELER: AVRUPA BRL RNE ULUS-DEVLETN GELECE
Kresel Siyaset
KRESEL SYASET
Bu kitabn dier blmlerinde ele alnan konular, siyasetin bir devlet ats altnda ortaya kan yzyle ilgilidir. Oysa siyasal olgu, sre ve dzenlemeler, belirli bir lke iinde yaanan gelimeleri aan, uluslararas bir boyuta da sahiptir. lkelerin birbirleriyle olan ilikileri, siyasetin kresel boyutunu grmemizi salar. Siyasetin yalnzca bir devletin kendi iinde yaad gelimelerle ilgili olmad, bunun dnda evrensel bir zeResim 8.1 mininin de bulunduuna ilikin tartHugo Grotius, malar aslnda olduka geriye gider. r1583-1645 yllar nein gnmzden yaklak be yz yl arasnda yaam ve doal hukuk nce yaayan Hollandal hukuku Huretisiyle n go Grotius (1583-1645), aada deikazanm olan neceimiz Westphalia Anlamalar ile Hollandal dnr. hukuksal adan balayclk kazanacak olan egemen devletler sisteminin kuramsal temellerini atan dnr olarak bilinir. zellikle yaad dnemde lkeleraras ticaretin giderek artmas nedeniyle bu alan dzenleyecek bir hukuk sisteminin zorunluluunu gren Grotius bu ilikiyi doal hukuktan kard ilkelerle aklamaya almtr. Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Hugo_Grotius Grotiusa gre devletler, dier devletlerle olan ilikilerinde diledikleri gibi davranamazlar; belirli hukuksal ilkeleri gzeterek hareket etmek zorundadrlar. Sz konusu yaklam, devletlerin birbirlerini eit statde grmelerini salayan ve bu ynyle bar bir uluslararas sistem oluumuna kaynaklk eden ilk unsurdur. Ancak lkeler arasndaki ilikileri aklamay hedefleyen uluslararas ilikiler disiplini 1900l yllar ile birlikte ortaya kmtr.
Uluslararas likiler Kuramlar

Bu blmde, ilk olarak kresel siyasal ilikilerin douu ve geliimine ilikin farkl yaklam ve grler zerinde duracaz. Daha sonra ise kresel siyasetin douu ve geliimine ilikin tarihsel ve siyasal sorunlar zerine odaklanacaz.
206
Siyaset Bilimi
dealizm
Farkl lkeler arasndaki ilikileri anlamlandrabilme amacndan hareket eden uluslararas ilikiler disiplini, bara dnk idealist dncelerin sonucu olarak ortaya kmtr. Birinci Dnya Savann meydana getirdii ykmdan sonra evrensel anlamda huzur, bar ve gvenliin salanmas amacyla hareket eden siyaset ve dnce adamlar, tm devletler iin balayc ortak bir etik zemin bulma arayna giriirler. dealizmin znde savan artk dnya siyasetine yn vermemesi gerektii, devletlerarasndaki ilikilerin karlkl diyalog ve uzlama yoluyla zlebilecei dncesi bulunur. Buna gre, otoriter ynetim anlaylarnn gerek kendi halklarna gerekse dnyann geri kalan blgelerindeki lkelere kar saldrgan ve tehditkr bir tutum taknma ihtimalleri yksek olduundan tm dnyann demokratik rejimlere sahip olmas zorunludur. Evrensel alanda demokratik ve zgrlk ynetim anlaylarnn egemen olabilmesi iin ise tm lkelerin i birlii yapmas gerekir.
Realizm
Buna karlk zellikle kinci Dnya Savandan sonra g kazanan realist bak as, ulusal kar esas zerine oturur. Realizmin temelinde devletleri insan doas ile zdeletirme anlay vardr. Realistlere gre nasl her bir insann kendi hayatna ynelik kar algs varsa ve Resim 8.2 bencil duygularla hareket eden insanII. Dnya Sava lar kendi karlarn en st dzeye 1939-1945 karmaya alyorlarsa ayn durum arasnda sren devletler iin de sz konusudur. Her kresel askeri bir devlet, uluslararas platformda kendi atmadr. karlarn en st dzeyde gerekletirmek iin alr; bu amala, baz lkelerle karlarnn gerektirdii ly amayacak ekilde geici ittifaklar yapar. Dolaysyla devletin tm faaliyetleri evrensel barn salanmas gibi idealist ilkelere deil dorudan Kaynak: http://www.thewallpapers.us/r-askeri-resim-17-2.dunya-savasi-720-savastan-kalma-goruntuler-4649.htm kendisinin karlarna hizmet eder. Bu yaklam, devletlerin kalc dostluklar ya da dmanlklarnn olmad yalnzca konjonktrel ittifaklarn bulunduu teziyle aklanr. Realist yaklamlarn temeli, Niccolo Machiavelli ve Thomas Hobbes gibi dnrlerin yaklamlarna kadar gider. Zira her iki dnr de siyaseti dorudan g unsuru ile aklamlardr. Realizmin g kazanmasnda zellikle Souk Sava dneminin meydana getirdii havann byk etkisi bulunur.
Marksizm
Marksizm, tpk bir lke iindeki siyasetin dinamikleri gibi uluslararas alandaki gelimeleri de ekonomik temelli olarak aklar. Marksistlere gre varolan uluslararas ilikiler, gelimi kapitalist devletlerin kendilerinden daha zayf ekonomilere sahip olan dier devletleri smrmesi balamnda ilemektedir. Burada en nemli kavramlardan biri, emperyalizm (smrgecilik) olarak belirir. Yine Marksistler asndan yeryznde meydana kacak ii snf devriminden sonra ekonomik farklar ortadan kalkacandan ulus-devletlerin de sonu gelecektir. Devrimden sonra tm insanl kapsayacak, evrensel bir komnist yapnn ortaya kaca savunulur. Dolaysyla Marksistler, mevcut uluslararas dzeni, devletler arasndaki eit iliki alan olarak deil gl olann gsz zerinde kurduu mutlak tahakkm eklinde alglarlar.
8. nite - Kresel Siyaset
207
Eletirel Kuram
zellikle 1990lardan sonra g kazanmaya balayan ve aslnda temelini Marksist ideolojide bulan eletirel kuram ise uluslararas ilikilerin yalnzca devletlerin tekeline braklamayaca, bunlarn ynettikleri halklarn da mmkn olan en fazla ekilde sSIRA SZDE rece katlmas gerektii anlayndan hareket eder. Eletirel kurama gre uluslararas ilikiler, devletler tarafndan biimlendirildii, alt kimlik gruplar bu srecin dnda brakld takdirde zgrlk ve demokrasi balamnda bir kayp yaanr. Eletirel teoriDNEL M ye mensup dnrler, var olan sistemin mevcut hliyle, sorgulanmakszn kabul edilmesinin gl devletlerin dierleri zerinde kuraca tahakkm merulatracaS O R U n zaten amacnn da kapitalizmin glenmesinden ibaret olduunu savunurlar.
D siyasal K K A T olaylar yoUluslararas ilikiler kuramlar, farkl ideolojilerin dnyada yaanan rumlama tarzn yanstr. Dolaysyla farkl ideolojik bak alarnn evrensel lekte meydana gelen ilikilere ykledikleri anlamlar da nemli lde deiir. SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Uluslararas Sistemin Douu

Dnya leinde tm devletlerin birbirleriyle etkileimleriniAMALARIMIZ aratran uluslararas ilikilerin tarihi bu konuda ilk normatif dzenlemelerin yapld 1648 tarihli Westphalia Anlamalarna dek gider. Bir bakma, bugn oluan uluslararas sistemin K Savalar T A P sonrasntemellerinin 1648 tarihinde ortaya kt sylenebilir. Otuz Yl da 1648de Westphalia Anlamalar araclyla corafi adan kendi alanlarnda zgrce hareket etmeyi ve birbirlerinin snrlarna sayg gstermeyi kabul eden T Edevletler L E V Z Y O N sisteminin prenslikler, egemenliin karlkl kabulne dayanan modern temellerini atmlardr. Westphalia Anlamalarnn modern devletin oluumu asndan en nemli sonucu, otorite ile toprak arasnda ba kurulmas, bylece kendi corafyas ierisinde devletin geni bir zerklie sahip olduunun kabul edilmeNTERNET sidir. Bu ekilde, devletin toplumdan kesin bir ekilde ayrld ve toplumu oluturan bireylerin yaamlar zerinde son sz syleyebilme yetkisiyle donatld grlecektir. Bu noktada, 1648den sonra sistemin merkezine yerleen egemenliin, i ve d olmak zere iki boyutunun olduu sylenebilir. egemenlik, devletin ynettii topraklar, yani lkesi ve halk zerinde her bakmdan son sz syleyebilSIRA SZDE me yetkisine sahip olduunu ifade eder. D egemenlik ise devletin baka devletlerle eit statde bulunduunu ve uluslararas faaliyetlerinde tam bamsz olduunu anlatr. Bu adan Westphaliac mantkta, bir devletin ya da oluuD uluslararas NELM mun baka bir devlete ynelik mdahalesi mmkn deildir. Ancak aada deineceimiz gibi gnmzde egemenlik Westphaliada ngrlen anlaytan oldukS O R U a farkl ekilde tanmlanmaktadr. 1648 tarihli Westphalia Anlamalar ile devletler karlkl olarak birbirlerinin egemenDKKAT liklerine sayg gstermeyi kabul etmiler ve bu ekilde gnmzdeki uluslararas sistemin temellerini atmlardr. SIRA SZDE Egemenlik kuramnn siyasal yaama yansmas bakmndan Westphalia Anlamalarnn SIRA SZDE nasl bir etkisi olmutur? AMALARIMIZ
DNELM Westphalia Anlamalar araclyla Avrupal devletler, kendi hkmettikleri blK olarak T A P ge ierisinde mutlak bir egemenlie sahip olduklarn karlkl kabul etmiS O R U lerdir. Ancak evrensel lekte ve herkesi balayc bir sistemin oluturulmas uzun yllar boyunca mmkn olmamtr. Zaten Westphalia Anlamalar bir dzenden
AMALARIMIZ
K 1618T A P Otuz Yl Savalar: 1648 yllar arasnda yaplan Avrupadaki devletlerin byk ksmnn katld, temel nedeniTKatolikELEVZYON Protestan atmas olan savalardr. NTERNET
Egemenlik: lk kez 1576 ylnda Fransz hukuku Jean Bodin tarafndan kullanlan egemenlik kavram devletlerin birSIRA devletin SZDE hkmettii lke ile halk zerinde kural koyma ve baka devletlerle eit D NELM statde ilikiye geme yetkisini ifade eder.
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ

DNELM
K T A P
S O R U
TELEVZYON DKKAT SIRA SZDE NTERNET
TELEVZYON DKKAT SIRA SZDE NTERNET
208
Resim 8.3
Siyaset Bilimi
ok, devletlerin birbirlerinin iilerine karmadklar bir anari durumunu 1920'de kurulan yanstr. Dnya leinde dzenin kuMilletler rulmas amacyla oluturulan ilk yap, Cemiyeti'nin (League of Nations) Milletler Cemiyeti, dier adyla Cemiyeamac lkeler ti Akvamdr. arasnda 20. yzyln balar denebilecek bir yaanabilecek sorunlar barl srete, 1914 ylnda balayan Birinci yollarla zme Dnya Sava, ilerleyen srete dnya kavuturmakt. leinde kurulmaya balanacak dzenin de temel nedenlerinden birini oluKaynak: http://epochtimestr.com/index.php/13turur. Bu dneme kadar Avrupada yer kasim-1920-milletler-cemiyetinin-cenevredekialan lkelerin byk ksm kendi iyaacilisina-41-ulkeden-5-bin-temsilci-katildi/ plarnda bir dzen ve denge salamaya almlardr. Ulusal birliklerini dier devletlere gre daha erken tarihlerde salayan ngiltere ve Fransa gibi lkeler, smrgeciliin de etkisiyle ekonomik g ve siyasal etki asndan Almanya ve talyann olduka nnde yer almlardr. Bu durum, sava ncesindeki srete, Avrupada, lkelerin deta iki ayr gruba neden olmasna yer amtr. Ayn sre, Osmanl ve Avusturya-Macaristan gibi imparatorluklarn milliyetilik hareketleri nedeniyle giderek daha fazla toprak kaybetmesini ve zayflamasn da beraberinde getirmitir. 1914 ylnda balayan sava, Avrupa ktasnn geni kesimlerini etkilemi ve milyonlarca insann lmesine, lkelerin tahrip olmasna ve en son olarak da Osmanl ve Avusturya-Macaristan gibi son byk imparatorluklarn da tarih sahnesinden silinmelerine neden olmutur. Bu devletlerin ortadan kalkmasndan sonra, daha nce hkmettikleri alanlarda pek ok yeni devlet ortaya kmtr. te yandan savan ykc etkilerine kar, uluslararas dzeni korumak iin tm devletlerin belirli siyasal ilkeler zerinde uzlaacaklar ve kararlar savala deil uzlamayla alacaklar kurumlarn oluturulmas dncesi n plana kmaya balamtr. Bu amala, dnemin ABD Bakan Woodrow Wilsonun nerisiyle 10 Ocak 1920 tarihinde Milletler Cemiyeti (Cemiyet-i Akvam) kurulmutur. Milletler Cemiyetinin balca amac, lkeler arasndaki sorunlarn, yeni bir savaa meydan brakmadan bar yollarla zlmesini salamaktr. Ancak Milletler Cemiyeti kendisi iin belirlenen amaca hibir zaman ulaamam ve kinci Dnya Savann kmasn engelleyememitir. Oluumun fikir babas Wilson olmasna ramen ABD, Milletler Cemiyetine ye olmam; Almanya ve Japonya gibi dier baz lkeler de ksa srede yelikten ayrlmlardr. Bu nedenle, Cemiyet, yeleri arasndaki baz kk sorunlar zmek dnda nemli bir ilev stlenememitir. Birinci Dnya Savandan yenik ayrlan Almanyada Nasyonal Sosyalist; talyada ise faist rejimler, sava sonrasnda bu lkelerde krlan ulusal gururu onarmak iddias ve amacyla ksa srede g kazanmlardr. Buna karlk, savan galibi durumunda bulunan ngiltere ve Fransa gibi lkeler ise glerinde azalma anlamna gelebilecek hibir i birlii ya da uzlama arayna girmemilerdir. 1917 ylnda gerekleen Bolevik Devrimi sonrasnda kurulan Sovyet Sosyalist CumhuBolevik Devrimi: 1917de Rusyada gerekleen ve riyetler Birlii (SSCB) ise ksa srede Dou Avrupa ve Orta Asya bata olmak zekomnistler tarafndan re pek ok blgeyi kendi hegemonyas altna almtr. SSCB sahip olduu komarlk rejimine son verilen devrimdir. nist ideolojiyi yayma mcadelesi vererek Batl lkelerin karsnda ciddi bir rakip olarak belirmitir.
209
Sz konusu dmanca siyasal ortam sonucunda, 1939 ylnda ilkine gre ok daha geni bir alana yaylan ve ok daha fazla sayda insann yaamn etkileyen kinci Dnya Sava balamtr. kinci Dnya Sava, insanlk tarihinin grd en byk sava olmutur. Sava srecinde, tarihte ilk kez nkleer silah kullanlm, Yahudi soykrm yaanm, elli ila yetmi milyon arasnda insan lm ve Avrupada pek ok kent byk lde tahrip olmutur. Karlalan bu olumsuz etkiler, henz sava srasnda, savatan sonra dnya leinde dzeni ve bar koruyacak kurumlarn oluturulmasna ynelik tartmalar da balatmtr. Nitekim kinci Dnya Savann bitiinden hemen sonra 26 Haziran 1945te imzalanan Birlemi Milletler Anlamasyla bu abalar ilk sonucuna ulam olmaktadr. Ad geen Anlama ile kurulan BM, dnyada bar ve gvenlii salamak, farkl uluslar arasndaki toplumsal, kltrel ve ekonomik i birlii imknlarn gelitirmek ve bu idealleri tm dnyaya yaymak gibi amalar benimsemitir. Ayn srete, insan haklarnn hukuksal zemine aktarlmas iin evrensel lekte abalar da su yzne kmtr. Bu amala, Birlemi Milletler Anlamasyla, evrensel dzlemde insan haklar anlaynn hukuksal temelleri atlm ve 10 Aralk 1948 tarihinde BM Genel Kurulunca onaylanan nsan Haklar Evrensel Bildirisi araclyla da sz konusu anlay, devletlerle uluslararas toplum asndan balayclk tayacak ekilde geniletilmitir. Birlemi Milletler rgt, adndan da rahatlkla anlalabilecei gibi ulus-devletlerin oluturduu bir uluslararas sistem dncesinden yola kmtr. Aslnda Birlemi Milletler, 1648 Westphalia Anlamalar ile ilk kez beliren egemenlie dayal sistem anlaynn en gl ifadesidir. Buna gre, devletler, BM ierisinde egemen eitlik denilen bir hukuksal stat ierisinde var olurlar. Bu anlamda, adndan da anlalabilecei gibi BM, ulus-devletlerin oluturduu bir sistem dncesine dayanr. BMnin ana tartma forumu olan Genel Kurula tm ye lkeler katlma hakkna sahiptir. Her yenin bir oyu vardr. Genel Kurul, BM Anlamas kapsamna giren herhangi bir konuyu ele alabilir ve ye lkelere tavsiyelerde bulunabilir. Bir dier organ olan Gvenlik Konseyi ise bei daimi (ABD, Rusya, in, ngiltere ve Fransa), onu iki yl iin seilen geici on be ye lkeden oluur. Konsey, ye saysnn bete yle (yani dokuz oyla) uluslararas bar ve gvenlik konularnda karar alabilir. Ancak daimi yelerden herhangi biri olumsuz oy kullanrsa yani veto ederse sz konusu karar reddedilmi saylr. Bir dier organ olan Ekonomik ve Sosyal Konsey, BMnin ekonomik ve sosyal alanlardaki nceliklerini belirleyen ve almalarn planlayan ana organdr. Bu bakmdan, sz konusu Konseyin insan haklarndan evreye, kalknmadan ge kadar uzanan ok sayda yetkisi vardr. BMnin ana yarg organ ise Uluslararas Adalet Divandr. Divan, her biri farkl lkeden gelen toplam on drt yargtan oluur. Grevi ise ye lkeler arasndaki anlamazlklar uluslararas hukuka uygun ekilde zmektir. BM Genel Sekreteri ise rgtn sekretarya ilerini yapan birimleri ynetmekten sorumludur. Genel Sekreter, Gvenlik Konseyinin tavsiyesi ile Genel Kurul tarafndan be yl iin seilir. te yandan, bu srete, aada detayl ekide deineceimiz yeni dnya dzeninin ana hatlarnn belirlenmesi asndan BM rgtnn daha fazla sorumluluk almas gerektiine ynelik yaklamlar da g kazanmtr. BMnin mevcut yaplanmasnn alnan kararlara ynelik veto haklar bulunan Gvenlik Konseyinin be daim yesinin (ABD, Rusya, in, Fransa ve ngiltere) belirleyiciliinde ekillendii aktr. Birlemi Milletler, devletlerin baka devletlerle eit statde ilikiye
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT 210
Siyaset Bilimi D K K A T
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
gemeleri, SIRA uluslararas SZDE dzlemde bar ve adalete dayal bir dzenin salanmas ve anlamazlklarn giderilmesi asndan ilevsel bir ara olabilir. Yine BM araclyla lkeler arasndaki ticari, mali, askeri ve siyasal i birlii ile dayanma da en st AMALARIMIZ dzeye karlabilir. Ancak bu hedeflere ulalabilmesi asndan her eyden nce BMnin demokratik bir tarzda rgtlenmesi gerekmektedir. Aksi takdirde Gvenlik Konseyinin daim yesi olan be byk lkenin istedii kararlarn kmas, bunlaK T A P rn yaklak krk kat kadar sayya sahip dier lkelerin grlerinin dikkate alnmamas sonucuyla karlalacaktr. Gnmzde BM yapsnn rettii en nemli sorun, bu adaletsiz karar alma srecidir. Nitekim bu durum nedeniyle BM tarafnTELEVZYON dan tm insanlarn vicdanlarna sinen, uygulanabilir ve uluslararas toplumun beklentilerine uygun kararlarn alnmas mmkn olmamaktadr. BMnin oluumu, N T E R yaps N E T ve bal kurumlar hakknda BM Trkiye Temsilciliinin resmi sitesi olan http://www.un.org.tr/ adresinden bilgi alabilirsiniz. Dier taraftan, BM Anlamas ve nsan Haklar Evrensel Bildirgesi ile ye devletler, Birlemi Milletler ile i birlii yaparak, insan haklarna ve temel zgrlklere evrensel lekte sayg gsterilmesini ve bunlara uyulmasnn gelitirilmesini gerekletirmek hususunda kendilerini bal kldklarn taahht etmilerdir. Sz konusu taahht, yaam hakk, ikence ve kleliin nlenmesine ilikin hkmlerle birletiinde ilgili devletin yurttalarna ynelik edim ve eylemlerinde snrsz bir hareket zgrlne sahip olamayacann ak bir ifadesidir. Aslnda bu srete, ulus-devletlerin geleneksel yetki alanlar ve ilevlerinde bir deiim olduuna ynelik ilk iaretler de ortaya kmtr. Bu konuya ilerleyen blmlerde daha detayl ekilde deineceiz. Burada belirli bir noktann altn izmekle yetinelim. BM Anlamasnn altna imza atan ulus-devletler, bir bakma kendi hkmettikleri corafi alan iinde snrsz bir zgrle sahip olmadklarn ve her eyden nce evrensel insan haklar anlayyla bal olduklarn kabullenmilerdir. Bu anlamda, nsan Haklar Evrensel Bildirgesi, insan haklarnn korunmas bakmndan devletleri negatif ve pozitif eklinde ayrabileceimiz iki temel ykmllk iine sokar. Negatif snr, devletin, bireylerin yaam, mlkiyet gibi haklarna sayg gsterme, bu alanlara girmeme ve kendi istekleri dnda zel yaamlarna mdahle etmeme ykmllne iaret etmektedir. Bunun yannda devletler, hukuksal dzenlemeler araclyla yurttalarnn hak ve zgrlklerini en geni ekilde elde edebilmelerinin nn amaldrlar. ine girdikleri pozitif ykmllk insan haklar konusunda gerekli yasal dzenlemeleri yapma noktasnda karmza kar. Bu balamda Bildirge, taraf devletlerin neler yapp neler yapamayacaklarn ortaya koymakta ve bunlarn snrsz bir yasama ve uygulama yetkisine sahip olmadSIRA SZDE Yukarda deindiimiz gibi bu konuya daha sonra dneceiz. n ima etmektedir. imdi 20. yzyln sonunda gerekleen ve kresel siyasetin ykseliinin nemli nedenlerinden biri olan Souk Savan sona ermesi zerinde duralm.
DNELM
NTERNET
SIRA SZDE
DNELM
SIRA SZDE S O R U
DNELM DKKAT S O R U SIRA SZDE DKKAT AMALARIMIZ
Birlemi Milletler mevcut yapsyla dnya leinde bara ve gvene dayal bir dzen SIRA SZDE O R U oluturabilir Smi?
iki N E L M iin seilen toplam on be yeden oluan Gvenlik Konseyi, BMnin Bei daim, D onu D K K A yl T ye lkeleri arasnda bar ve dzeni korumakla ykml organdr. Konseyin gc, BM Genel Kurulunun kararlarnn balayclk tamasndan kaynaklanr. S O Raksine U
SIRA SZDE
DKKAT AMALARIMIZ
SIRA SZDE K T A P
SIRA SZDE K T A P
211
SOUK SAVAIN BT VE DNYADA DEEN DENGELER

Yukarda szn ettiimiz kinci Dnya Savann bitii, dnya leinde lkelerin iki temel kutba ayrlmasna neden olmutur. Bir tarafta, en gl temsilcisinin Amerika Birleik Devletleri (ABD) olduu liberal demokratik lkeler bulunur. DiDemir Perde lkeleri: er tarafta ise Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii (SSCB) nclnde Dou Komnist rejimlerin kat Bloku tabir edilen sosyalist devletler, bir baka deyile demir perde lkeleri yer kurallar nedeniyle bu lkede insanlarn seyahat alr. Ad geen lkeler 14 Mays 1955te Varovada imzaladklar bir anlama ile i yaayan ve iletiim yasaklarn ifade birlii yapma karar aldklarndan bunlara Varova Pakt lkeleri de denir. Dier etmek iin ilk olarak kanat ise savunma amacyla 4 Nisan 1949da Washington Anlamas araclyla ngiltere eski babakan Winston Churchill Kuzey Atlantik Anlamas rgtn (NATO) oluturmulardr. tarafndan kullanlan ve Souk Sava, silahl bir atmaya dnmeden, farkl bloklar arasnda srekli zamanla yaygnlaan bir terimdir. devam eden gerilimi anlatmak iin kullanlan bir kavramdr. Dnya, yaklak yarm yzyl boyunca farkl lkeler arasnda fiili bir sava durumu yaanmadan ykselen Glasnost ve Perestroyka: Rusa aklk anlamna gerilime ve bloklarn karlkl olarak birbirlerini tehdit etmelerine tank olmutur. gelen Glasnost ve yeniden Bu srete, devletler, btelerinden nemli bir ksm savunma harcamalarna aktar- yaplanma anlamna gelen perestroyka SSCBde effaf mlar ve bu durumu, dier kanadn kendilerine saldrma tehdidi bulunduuyla ge- bir ynetim kurulmas ve rekelendirmilerdir. Bloklarn baat lkeleri, ABD ve SSCB kendilerine bal dier siyasal ve ekonomik zgrlklerin geniletilmesi devletler iinde yaanan siyasal, toplumsal ve ekonomik gelimeleri, denetim altn- amacyla izlenen da tutmaya, bir anlamda dierlerini kendilerine bal klmaya almlardr. Ancak politikalardr. 1980li yllarn sonunda SSCB bata olmak zere Dou Bloku lkelerinde yaanan siyasal deiim bu srecin sonlanmasn beraberinde getirmitir. 1985 ylnda Sovyetler Birliinin bana Resim 8.4 geen Mihail Gorbaov, glasnost ve peresMihail Gorbaov, troyka politikalarn uygulamaya sokmu 1985-1991 yllar arasnda SSCB'yi ve lkesi iindeki siyasal zgrlkleri geyneten, uygulad niletmeye almtr. Farkl Dou Bloku glastnost ve lkelerinde halktan kaynaklanan deiim perestroyka hareketleri sosyalist lkeler iinde atlaklar politikalar ile siyasal ve ekonomik olumasna neden olmutur. Sovyetler Birlizgrlkleri i, Dou Bloku lkeleri zerindeki siyasal geniletmeye denetimini azaltmak durumunda kalm, alan Rus devlet adam. bunun sonucunda da 1980lerin sonlarndan itibaren Polonya, Romanya, ekoslovakya gibi lkelerde halk ayaklanmalar kKaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/Mihail_Gorba%C3%A7ov m ve komnist rejimler yklmtr. Bu srete yaanan en nemli gelimelerden biri, Resim 8.5 iki Almanyay birbirinden ayran Berlin Duvarnn 9 Kasm 1989da yklmasdr. By1961 ylnda yapmna balanan lece kinci Dnya Savandan sonra birbirve 1989da tm lerinden ayrlan Bat Almanya ve Sosyalist tesisleriyle birlikte Dou Almanya yeniden birlemitir. yklan Berlin Duvarnn Souk Savan bitiinin en nemli neyklmadan nce denlerinden biri ekonomik etmenler olarak ekilen bir gsterilebilir. Gerekten de Souk Sava ylgrnts. larnda ABD ve SSCB, ar asker harcamalar yapmlar ve bir sre sonra bu harcamalar karlkl olarak birbirlerinin ekonomileKaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/Berlin_duvar%C4%B1 rini zayflatma hedefine ynelmitir. 1980le-
212
Siyaset Bilimi
Yldz Savalar: ABD tarafndan balatlan Yldz Savalar projesi, uzayda kurulacak istasyonlar araclyla muhtemel bir sava durumunda Sovyet fzelerinin uzaydan imha edilmesini amalayan gerek d bir stratejidir.
rin balarnda ABD istihbarat servisleri, SSCB ekonomisinin tehlike sinyalleri verdiini rapor etmi; bunun zerine dnemin bakan Ronald Reagan olduka ar maliyet tayan Yldz Savalar projesini balatmtr. Reagann hedefi, byle bir yk aslnda kaldramayacak olan SSCBnin siyasal nedenlerle kendisini izlemesini salamaktr. Plan baarl olmu ve SSCB de ksa sre iinde ayn tr aba iine girmitir. ABDnin bekledii gibi zaten krlgan grnmde olan Sovyet ekonomisi bu baskya dayanamamtr. Dolaysyla SSCB daha nce destek salad veya ekonomik adan kontrol ettii Dou Bloku lkeleri zerindeki etkisini yitirmitir. Bu durumun Varova Paktnn dalmas asndan hzlandrc bir etki meydana getirdii sylenebilir. Ancak bunun tesinde Dou Bloku lkelerinde yaayan insanlarn daha fazla zgrlk ve demokrasi taleplerinin de bu srecin olumasnda etkili olduu gzden karlmamaldr. Souk savaSIRA srasnda SZDE oluan siyasal iklimin farkl lkelerdeki insanlarn yaamlarn ne ekilde etkilediini tartnz.
D N E Dzeni LM Yeni Dnya
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Varova Paktnn dalmas ve daha nce sosyalist kanatta yer alan pek ok lkenin hzl bir S ekilde O R U liberal demokratik ilkeleri benimsemeleri, bunun yannda serbest piyasa ekonomisine gemeleri tek kutuplu denilebilecek bir dnya dzeninin olumasn beraberinde getirmitir. Bu srete ekillenecek ilikileri anlatmak iin DKKAT yeni dnya dzeni ifadesi kullanlmtr. ABDli siyaset bilimci Francis Fukuyama, kaleme ald Tarihin Sonu isimli almada, liberal demokrasilerin dnya leinSIRA SZDE de artk alternatiflerinin kalmadn, bundan sonraki srete yeni bir ideolojinin egemen olamayacan savunmutur. Bu balamda, Souk Savan sona ermesinden sonra dnyada kalc bir bar ortamnn daha kolay ekilde oluabileceine AMALARIMIZ ynelik beklentiler ortaya kmtr. Ancak bunun sanld kadar kolay olmayaca ksa srede grlmtr. Nitekim 1990l yllarn bandan itibaren zellikle eski Dou Bloku etnik ve dinsel temelli atmalar ortaya kmtr. Bu sK lkelerinde T A P rete, en nemli atmalar, Yugoslavyann dalma srecinde yaanm; eski ordu iinde arl tayan Srplar, zellikle Bosna Hersekte yaayan Mslmanlar zerinde deta T E L E V katliam Z Y O N yapmlardr. Buna benzer ekilde dnyann farkl yerlerinde de giderek artan sayda atma ve i sava yaanmtr. Bu srete, ABDli siyaset bilimci Samuel Huntington, medeniyetler atmas teziyle Souk Sava sonrasnda komnizmin Bat dnyas iin tehdit olmaktan kTERNET tn, yeni N atmann dnyadaki medeniyetler arasnda yaanacan savunmutur. Huntingtona gre Bat medeniyetinin bu sreteki en nemli rakibi slam dnyas olacaktr. Medeniyetler atmas tezi, Souk Sava srasnda ekonomik, siyasal ya da konjonktrel nedenlerle farkl lkeler arasnda kurulan ittifaklarn zleceini konu alr. Ancak Huntingtonn tezlerinin ilk ortaya atld dnemden itibaren ciddi tepkiler aldn da belirtmek gerekir. rnein Trkiye ve spanya bu teze karlk olarak Bat ile slam dnyas arasndaki diyalog ve i birlii imknlarn artrmak iin Medeniyetler ttifak projesini balatmlardr. Bu proje, BM tarafndan da sahiplenilmi ve BM ats altnda kurulan Medeniyetler ttifak Dostluk Grubuna 88 lke ve 16 uluslararas rgt ye olmutur. Kurucu iki lke olan Trkiye ve spanya, proje kapsamnda e bakanlk yapmaktadr. Tek rakibi Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra dnyadaki tek sper g olarak kalan ABD farkl corafyalardaki hegemonyasn pekitirme araylarna girmitir. Dolaysyla Souk Savan sona ermesinin dnyada belirli bir bar ve gven
213
ortam meydana getireceini dnenlerin yanldklarn sylemek yanl olmaz. Ayn zaman diliminde, Bat dnyas iin slam ve Mslmanlar deta yeni tehdit olarak alglanm ve nemli lde bir zgrlk daralmas yaanmtr. ABDnin 2003 ylnda gerekleen Irak igalinde rneklendii zere bu durum fiili mdahaleye dek varmtr. ABDnin gvenlik paradigmasndaki bu deiim, pek ok baka devleti de dorudan ve dolayl olarak etkilemitir. Bu durum, liberal demokratik deerlerin dnya yzeyindeki en yetkin temsilcileri saylan Batl lkelerin zgrlklerin korunmas asndan iyi birer snav verememelerine yol amtr. Ancak unu da belirtmek gerekir ki aada deineceimiz kreselleme srecinde dnya zerindeki dengeler ve siyasetin anlam srekli olarak deimektedir. Bu nedenle, dnyann gelecekte nasl bir ekil alacan kestirmek ok da mmkn deildir.
KRESELLEME SRECNDE SYASET

20. yzyln sonlarna damgasn vuran en nemli kavramlardan biri kresellemedir. Kreselleme, en genel ekilde, dnya leinde lkeler ve toplumlar arasnda kltrel, siyasal ve ekonomik etkileimlerinin giderek artmas, dolaysyla insan topluluklarnn giderek birbirlerine daha fazla yaklamas anlamna gelir. lk olarak 1980lerin balarnda kullanlmaya balanan kreselleme kavram, btn insanl nemli lde etkileyen ve deta iine eken bir grnm izer. ABDli iletiim bilimci Marshall McLuhan, bu durumu, kresel ky kavram araclyla aklamaktadr. McLuhan bu szleriyle zellikle iletiim teknolojileri araclyla dnyann farkl yerlerinde yaayan insanlar arasndaki iletiimin artacan ve hzlanacan vurgulamaktadr. Bunun yan sra, kreselleme sreci, lkeler arasndaki snrlar tamamen kaldrmasa da byk lde anlamsz hle getirmektedir. rnein bilgisayarda, nternet zerinden yaplan kk baz ilemlerle dnyann dier ucuna ulamak, insanlarla iletiim kurmak, mal alp satmak ya da para transferi gerekletirmek mmkn olabilmektedir. Kreselleme, ekonomik, siyasal ve kltrel geleri olan bir sretir. Bu farkl geler, baz durumlarda i ie gemekte ve birbirlerini etkilemektedir. rnein kresellemenin ekonomik yz, ulus-devletlerin lkelerindeki ekonomik yap zerinde eskisi kadar belirleyici olamamalarn, yani ABDli sosyolog Saskia Sassenin ifadesiyle kontrol kaybetmelerini beraberinde getirmektedir. Bu durum, kreselleme srecinin siyasal boyutuyla yakndan ilikilidir. Zira ekonomik adan eskisi kadar gl olmayan bir devletin siyasal balamda ok iddial olmasn beklemek mmkn deildir. Srecin ekonomik boyutu, kapitalizmin dnyann hemen her yerinde egemen retim tarz olmas ve serbest piyasa ekonomisinin yaygnlamasyla yakndan ilgilidir. ABDli dnr Immanuel Wallerstein, kapitalist ekonomik lkeler ve blgeler aras mal, sermaye ve insan gc aknn, ulusal farkllklar ortadan kaldrdn savunmaktadr. Wallersteina gre, bu srete deiik insan topluluklarna mensup bireylerin gndelik yaamlar ile giyim tarzlar dahi birbirine benzemektedir. Ekonomik etki asndan ele alndnda, insanlk tarihinden gnmze dek uzanan izgi iinde temel kreselleme dalgas olduundan sz edilebilir. lkeler arasndaki ekonomik etkileimin artmas anlamnda kresellemenin tarihinin kapitalizmin dou yllarna dek gittii grlmektedir. lk kreselleme sreci, kapitalist temellere dayal bir dnya sistemin ortaya kt 1450-1650 yllar arasndaki dneme uzanr. Kapitalizmin ortaya kt ve ykselmeye balad bu dnemde, lkeler arasndaki ticaret gemile oranlandnda nemli boyutlara varmtr.
Kresel Ky: Marshall McLuhan tarafndan ortaya atlan kresel ky kavram, dnyada lkeler ve toplumlar arasndaki mesafenin azaldn, yani dnyann kld anlatmak iin kullanlr.
214
Siyaset Bilimi
kinci dalga, emperyalizmin dnya leinde belirleyici bir konumu elde ettii 1650-1900 yllar arasn iine alr. Bu srete, zengin emperyalist lkeler dnyann geri kalann kendi karlar dorultusunda kontrol etme eilimine girmilerdir. Son ve en byk kreselleme dalgas ise 1970lerde balayan ve hlen dnyann neredeyse her tarafna ulaan ve ekonomik ilikileri byk lde dntren ncsdr. Dolaysyla uluslararas ticaretin de lkeler arasndaki sermaye aknn da ok yeni olgular olmadn belirtmek gerekir. Ancak nc kreselleme dalgas, tm dnyaya yaylmas ve bugne kadar egemen olan siyasal ve ekonomik ilikileri byk lde deitirmesi nedeniyle dierlerini aan bir boyuta sahiptir. Bu sreci, liberal ekonomik yaklamn tm dnya zerinde etkili olmas eklinde deerlendirmek mmkndr. Ksacas bu kreselleme srecinde, lkelerin ekonomileri birbirlerine ve uluslararas ekonomik kurululara daha fazla bal olmaya balamtr. rnein; herhangi bir lkede i dinamikler nedeniyle yaanan bir ekonomik kriz, baka lkeleri ve hatta dnyann neredeyse tamamn da ciddi ekilde etkileyebilmektedir. Bu srete, kresel kapitalizm eklinde nitelenebilecek baka bir olguyla da karlalmaktadr. Kresel kapitalizm dinamikleri, devletlerden daha ok dnyann farkl yerlerinde faaliyet gsteren ok uluslu irketlerin belirleyiciliinde ekillenmektedir. ounun merkezleri gelimi Batl lkelerde bulunan ok uluslu irketlerin dnyay deta bir kresel pazar hline getirdikleri ve ulus-devletlerin kendilerine eitli kstlamalar getirmesini engellemek iin admlar attklar bilinmektedir. Kresellemenin kltrel boyutu, farkl lkelerin kltrlerinin giderek daha fazla ekilde birbirine benzemesidir. Bu duruma, en belirgin rnek olarak nternet teknolojisi verilebilir. nternetin yaygnlamasyla birlikte farkl lkelerde yaayan insanlar, birbirlerinin kltrn daha fazla tanr hle gelmilerdir. Ayrca sinema ve televizyon filmleri, bilgisayar oyunlar vb. unsurlar araclyla insanlar deta ortak yaam kalplar iine girmektedir. Sz konusu etkileimin tm insanln ortak deerlerini kapsayacak evrensel bir kltr meydana getirecei ynnde beklentiler olumutur. Ancak ayn srete, yerel kltrel unsurlara ait ilgi de giderek ykselmekte ve oulcu toplum yaps giderek glenmektedir. Roland Robertson, bu sreci anlatmak zere kreselleme ve yerelleme szcklerini birletirerek kyerelleme kavramn kullanr. Buna gre, dnya leinde yerel kltrel unsurlara ynelik ilginin artmas, aslnda kresellemenin dourduu bir olgudur.
SIRA SZDE
SIRA SZDE Kresellemenin gndelik yaammza etkileri konusunda neler syleyebiliriz?
DNELM S O R U
DKKAT
Ynetiim: lk kez 1990l yllarda kullanlmaya SIRA SZDE balayan ynetiim kavram, belirli kararlarn alnmas veya uygulanmasnda yneticilerle karardan AMALARIMIZ etkilenen kiilerin birlikte hareket etmesi anlamna gelir.
te yandan kresellemenin siyasal boyutunun da alt izilmelidir. Daha nce DNELM de deinildii gibi siyasete ynelik geleneksel alg, siyasal faaliyetlerin devletlerin ats altnda yaplmasn beraberinde getirmitir. Kreselleme srecinde ulus-devS O R U letler, kendilerini giderek daha fazla ekilde uluslararas sistemin paralarndan biri olarak grme eilimi iine girmektedir. Gnmzde devletler, kendi iyaplarnda bir karar alrken D K K dahi A T daha nce imza koyduklar uluslararas mevzuata aykr dmemek iin dikkatli davranmak zorundadr. Bu durum, ulus-devletlerin dayandklar temsil demokrasi anlaynn genel mantna da aykrdr. Zira devlet yneticiSIRA SZDE leri, kendilerini belirli kararlar alrken kendi vatandalar kadar baz uluslararas siyasal ve ekonomik kurulularn yneticilerine de hesap verme ykmllnde grmektedir. Ayrca, bu srete, toplumsal ve siyasal yaam ynlendirmek iin AMALARIMIZ devletin tek bana yeterli olmayacana, vatandalarn karar alma srelerinde daha fazla sz sahibi olmalarna ynelik yaklamlar glenmitir. Bu srete, ynetiK T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
215
im gibi kavramlar araclyla vatandalarn kendileriyle ilgili kararlarn alnmas asndan devlet ynetimini daha fazla etkileyebilmeleri sz konusudur. Ynetiim kavram, halkn siyasal srelere giderek daha fazla katlmas anlamna gelmektedir ve bu durumu en fazla salayacak oluumlar da sivil toplum kurulular (STKlar) olarak belirmektedir. STKlar, siyasal otoriteden bamsz ekilde, belirli amalara ulamak iin kr amac gtmeden alan oluumlardr. Bu nedenle, hkmet d rgtler eklinde de anlrlar. Bunlarn faaliyet alanlar, amalar, izledikleri yntemler birbirlerinden farkllar; bu balamda trde yaplanmalar deillerdir. Gerekten de birbirlerinden tamamen farkl, hatta taban tabana zt amalar dorultusunda almalar yrten STKlarn e zamanl olarak ayn siyasal yap iinde yer alabilmeleri olaan bir durumdur. Gnmzde demokratik ideallerin yaama gemesi bakmndan iktidarlarn STKlarn gr ve nerilerini daha fazla dikkate almalar gerektiini savunan yaklamlar olduka g kazanmtr. Bir devletin demokratik olmasnn gstergelerinden biri de rgtlenme zgrlnn ve siyasal kararlara STKlarn katlmnn salanmasdr. Ancak konumuz iin asl nemli olan nokta, STKlarn faaliyetlerini artk yalnzca tek bir devletin ats altnda yrtmemeleri ve dnyann geneline yayma ynnde aba harcamalardr. Bar, insan haklar, evre sorunlar, salk vb. konularda dnyann farkl yerlerinde almalar yrten pek ok STK devletlerin ve uluslararas kurulularn kendi amalar dorultusunda dzenlemeler yapSZDE STKlarn mas ynnde alma yapmaktadr. Dolaysyla kresellemeSIRA srecinde g ve etkililiklerinin artrlmas ynnde bir uzlama salanm gibi grnmektedir. Bu balamda, STKlarn faaliyetlerini dnya genelinde farkl D lkelere N E L M tayabilmeleri BM tarafndan da desteklenen bir durumdur. Ksacas, uluslararas ilikiler, yalnzca devletler tarafndan deil, ayn zamanda farkl halklar eliyle de yrtlmeS O R U ye balanmtr. Kreselleme, tek bir durum ya da gelimeyle aklanabilecek bir olgu Bu sreD deildir. KKAT te, ekonomik, kltrel ve siyasal etkiler, ayn anda ortaya kabilmektedir. Size gre sivil toplum kurulularnn dnya leinde demokrasinin gelimesi SIRA SZDE asndan nasl bir etkileri olabilir?
AMALARIMIZ D N E L M toplum olBu srete n plana kan kavramlardan bir dieri de uluslararas SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ DNELM K S O TR A UP
maktadr. Uluslararas toplum kavramnn ortaya k, farkl uluslar arasndaki K S OT RAU P ekonomik, kltrel ve entelektel etkileimin artmas ile yakndan balantldr. Sz konusu kavram ile zellikle insan haklar ihlalleri sz konusu olduunda yalnzca devletlerin belirleyici olamayaca, bunun yannda, tm insanln devreye DKKAT T E L E V Z Y Oekilde N girebilecei vurgulanmaktadr. Hkmettii insanlara kar sistematik hak ihlalleri gerekletiren devletlere kar uluslararas toplum tarafndan mdahale SZDE Bu anlamedilebilecei anlay da bu kavramla balantl ekilde ortaya SIRA kmtr. da, insan mdahale kavram araclyla bir devlete evrensel ve ahlak ilkeler NTERNET dorultusunda silahl g kullanlabilmesinin n alm olmaktadr. Ancak unu AMALARIMIZ da belirtmek gerekir ki henz hukuk dzeni iinde tam olarak yer almayan insan mdahale ktye kullanlmaya elverili bir grnm de sergilemektedir. Zira bu tr bir giriim, gl devletlerin zayflar kendi tahakkmleri Kaltna be T A almalarn P raberinde getirme riski tamaktadr.
TELEVZYON
DKKAT TELEVZYON
SIRA SZDE
nsan Mdahale: Kendi NTERNET vatandalarna kar srekli AMALARIMIZ ve sistematik insan haklar ihlalleri gerekletirilen devletlere kar silahl g kullanlarak yaplan mdahaledir. K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
216
Siyaset Bilimi
ULUSST SYASAL RGTLENMELER: AVRUPA BRL RNE

Bir nceki blmde deindiimiz kreselleme sreci, lkeler arasndaki i birlii ve dayanma araylarn da nemli lde artrmtr. Bu srete, ekonomik, siyasal veya kltrel alardan lkelerin beraberce hareket etmesini salayacak yeni oluumlar meydana getirilmi veya mevcut kurumlar glendirilmitir. Ayrca yeni siyasal rgtlenmeler de bu dnemin rn olarak ortaya kmtr. Dolaysyla lkeler, ayn anda farkl amalara hizmet eden uluslararas kurulularn yesi olabilmektedir. rnein; Trkiye, BM, Avrupa Konseyi, G20, D8, NATO gibi deiik hedeflerle yola kan ok sayda uluslararas rgtn yesi durumundadr. Ancak bu srete en fazla dikkat eken gelime, Resim 8.6 ulusst sfatyla tanmlanan yeni Avrupa Birlii oluumlarn tarih sahnesinde belir(AB), yirmi yedi mesidir. Sz konusu oluumlarn en ye lkeden oluan nemlisi Avrupa Birliidir (AB). ve topraklar byk Yukarda aktarld gibi dnyalde Avrupa ktasnda bulunan nn byk ksmna yaylan kinci siyasi ve ekonomik Dnya Sava, zellikle Avrupa ktas bir rgtlenmedir. zerinde ykc etkiler meydana getirmitir. Bu nedenle, henz sava devam ederken sava sonrasnda kalc bir bar ve istikrar ortam oluturulmas ynnde abalara giriilmitir. Bunun yannda Avrupa lkelerinin Kaynak: karlatklar baka ciddi bir sorun http://en.wikipedia.org/wiki/Member_state_of_the_European_Union daha bulunmaktadr. Uzun yllar boyunca devam eden sava, Avrupa lkelerinin ekonomilerinde olduka ciddi sorunlar meydana getirmitir. Dolaysyla savatan ksa bir sre sonra Avrupal devletler ekonomilerini dzeltmek ve hzl bir yatrm hamlesine girimek iin i birlii arayna girmilerdir. Ancak Avrupa halklar arasndaki ekonomik i birliinin aralarndaki sorunlar tam olarak zmeden yaama geirilmesi ok da mmkn olmayacaktr. Zira birlikte hareket edebilmek iin farkl alardan, toplumlar arasndaki i birlii ve dayanma duygularnn da glendirilmesi nem tamaktadr. Bu nedenle, ekonomik i birlii, zaman iinde siyasal unsurlar da kapsayacak ekilde geniletilmi, ayrca lkeler aras dengesizlikleri azaltmay hedefleyen sosyal hedeflerle desteklenmitir. Ancak bu konuda detaylara gemeden ncelikle ABnin kurulu srecine bakalm. kinci Dnya Sava, en olumsuz etkilerini Ktann en byk ve en gl iki lkesi Fransa ve Almanya zerinde gstermitir. Zira Savan en kanl atmalar bu lkelerin topraklar zerinde yaanmtr. Ayrca Almanyann savatan yenilgiyle ayrlmas sava sonrasnda birtakm ar ykmllkler altna girmesine neden olmutur. Fransa ise galip tarafta yer almasna ramen lkesinin nemli bir blmnn uzunca sreler igal altnda kalmas nedeniyle ciddi sorunlarla ba etmek zorunda kalmtr. Dolaysyla sava sonrasnda snr komusu olan iki lkenin ekonomileri kme noktasna gelmitir. Ancak belki de bundan daha nemHegemonya: Ayn sistem iinde bulunan unsurlardan lisi her iki devletin de ABD hegemonyasna girme tehdidiyle karlamalardr. birinin iddete ya da zora Zira kendi lkesinde sava yaanmayan ve ekonomisi dier devletlere gre byk bavurmadan baka bir olan ABD savatan nispeten daha az zararla kmtr. ABD hegemonyas ihtimaunsuru kontrol edebilmesi
anlamna gelir.
217
line kar Avrupann yaklak yarsn kontrol altnda tutan SSCBnin meydana getirdii komnizm tehdidi zellikle Fransa ve Almanyann birlikte hareket etmelerini deta zorunlu klmtr. Bu nedenle, 1951 ylnda Almanya ve Fransa, aralarna talya, Belika, Hollanda ve Lksemburgu alarak talyann bakenti Romada Avrupa Kmr ve elik Topluluu (AKT) Anlamasn imzalamlardr. birliinin kmr ve elik ile balamas, kendi mant iinde bakldnda olduka anlalabilir bir harekettir. Zira savatan sonra bu lkelerin yeniden hzl bir kalknmaya ihtiyalar vardr ve kmr ile elik sanayi hammaddesi olmak asndan nemli bir ileve sahiptir. Dolaysyla Birliin ilk ortaya k amac, hzl bir sanayileme ve kalknma salamak iin ye devletler arasnda ticaret imknlarnn kolaylatrlmas ve gelitirilmesidir. 1957 ylnda ad geen lkeler tarafndan gmrk birlii ynnde dzenlemeler yapan Avrupa Ekonomik Topluluu ve nkleer enerji konusunda alan Avrupa Atom Enerjisi Topluluu kurulur. Bu ekilde i birlii daha ileri aamalara tanmtr. 1967 ylnda imzalanan Brksel Anlamas ile de daha nce oluturulan ayr topluluk Avrupa Topluluu (AT) adyla tek at altnda toplanmtr. 1973 ylnda ngiltere, rlanda ve Danimarka, 1981de Yunanistan, 1986da Portekiz ve spanya, 1995de Finlandiya, sve ve Avusturya ATye katlmlardr. En geni katlm ise 2005 yl Mays aynda gereklemi, ek Cumhuriyeti, Slovakya, Macaristan, Polonya, Hrvatistan, Kbrs Rum Kesimi, Malta, Slovenya, Letonya, Litvanya ve Estonya bu tarihte -son adyla- AB yesi olmulardr. Romanya ve Bulgaristann yelii ise 2007 yl iinde gereklemitir. 2013 ylnda da Hrvatistann Birlie ye olmas beklenmektedir. Bunun dnda aralarnda Trkiyenin de bulunduu yaklak on lke, yelik iin mzakere sreci yrtmektedir. Balangta ekonomik kayglarla yolan kan AT zaman iinde i birliinin genel erevesini nemli lde geniletmitir. rnein, 1985 tarihli Schengen Anlamasyla ye devletler arasnda pasaportsuz gei ve yolculuk yapabilme imkn salanmtr. 1986 ylnda Avrupa Tek Senedi imzalanm ve yaplanmann ilerleyen srete daha geni bir boyut kazanmasnn n almtr. Ayn yl Avrupa bayra da kullanlmaya balanmtr. 1990l yllarn banda Dou Blokunun dalmas, AT iin nemli dnm noktalarndan biri olmutur. Zira yelik ynnde zellikle eski komnist lkelerin srekli artan talepleri olmutur. Bu nedenle, yelik bavurusunda bulunan devletlerin karlamalar gereken Kopenhag Kriterleri yaymlanmtr. 7 ubat 1992de imzalanan Maastrich Anlamas araclyla AT ad yerine Avrupa Birlii adnn kullanlmas benimsenmitir. 2002 ylnda da Birlik yesi lkelerin ortak para birimi olan avro (euro) kullanlmaya balanmtr. ngiltere ve Danimarka avroya geii reddetmi; dier baz lkelerin ise ekonomilerinin yeterince gl olmamas nedeniyle ortak para birimini kullanmalar AB tarafndan engellenmitir. ABnin temellerini oluturan Roma Anlamasnn amacndan da anlalabilecei gibi kurulu dneminde devletlerin ilk amac ekonomiktir. Farkl lkelerin ihtiya duyduklar, pazar, hammadde, tarmsal ve endstriyel ihracat ve ithalat ihtiyalarnn karlanmas devletler asndan ncelikli amatr. Ancak daha en bata, imdiki gibi siyasal birlik araylarnn da mevcut olduu sylenebilir. Nitekim ekonomik ibirliinin farkl aamalarnda kazanlan baar, zaman iinde siyasal btnlemeye ynelik yaklamlar da glendirmitir. te yandan Avrupa Birlii projesinin asl nemi, uluslararas deil, ulusst eklinde nitelendirilebilecek bir oluum olmasndan kaynaklanr. BM rneinde grld gibi uluslararas kurululara ye devletler, insan haklar gibi evrensel amala-
Kopenhag Kriterleri: Avrupa Birliine ye olmak isteyen devletlerin kendi i yaplarnda salamalar gereken siyasal zgrlkler, demokratik haklar benimseme, piyasa ekonomisine gei ve Birlik mevzuatna uyum salamayla ilgili ltlerdir.
218
Siyaset Bilimi
SIRA SZDE
DNELM S O R U
ra uygun davranmak kaydyla diledikleri gibi karar alma zgrlne sahiptirler. Yani uluslararas kurulularn devletlerin i hukuklarna karma asndan snrl bir yetkileri bulunur. Ayrca bu tr kurulular kendilerini devletlerin yerine koyup onlar adna karar alamazlar. Oysa bir ulusst kurulu olarak AB kendi karar alma mekanizmalarna sahiptir. Dolaysyla ABnin yetkili organlar tarafndan alnan kararlar ye devletler iin balayclk tar. AB, ye devletleri kapsayan bir ortak hukuk sistemi oluturmutur. lgili devletin hukuku ile AB tarafndan yaplan dzenlemeler attnda yelerin Birlik hukukunu uygulamalar zorunludur. Bu adan, ABnin tpk ulus-devletler gibi eitli kurumlar oluturduu ve bunlar araclyla hukuksal, siyasal ve ekonomik dzenlemeler yapt ifade edilebilir. ABnin yasama ilevi, Avrupa Parlamentosu tarafndan yerine getirilir. Avrupa Parlmentosu, her lkenin belirli sayda temsilci gndermeleriyle oluur. Parlmento yasama ilevini Avrupa Birlii Konseyi ile birlikte yrtr. Birliin tm ye lkeleri alt aylk sreler iin dnml olarak Konsey Bakanln yaparlar. Daha nce belirttiimiz gibi, devletlerin yasa yapma yetkisi egemenliklerinden kaynaklanr. Dolaysyla kuramsal olarak hukuksal dzenlemeler yapmak isteyen herhangi bir oluumun da egemenlikten kaynaklanan yetkilere ihtiyac vardr. Bu nedenle, ye devletlerin her biri sahip olduklar ulusal egemenliin bir ksmn ABye devrederler. Bylece oluan ortak egemenlik havuzu Birlie SIRA SZDE yasama yetkisi verir. Yrtme grevi ise Avrupa Komisyonunun grevleri arasnda yer alr. Komisyon, Birliin btesini hazrlar, brokratik kurumlar ynetir ve Parlamentoya tasarlar sunar. Yarg ise temel hak ve zgrlklerin koD N E L yasa M runmasn salayan Avrupa Adalet Divannn elindedir. Bu balamda, Birliin yargsal yetkilerinin yrtme ve yasama asndan sahip olduklarna gre daha S O R U snrl bir grnm izdii sylenebilir.
D ska K K A Tduyduunuz Avrupa nsan Haklar Mahkemesi Avrupa Birliine deil, Adn basnda Avrupa Konseyine bal bir organdr. Avrupada bulunan ve demokrasiyle ynetilen lkeD N E L M Avrupa Konseyine Trkiye de yedir. lerin katlabilecekleri SIRA SZDE
SIRA SZDE DKKAT

D SZDE NELM SIRA S O R U AMALARIMIZ DKKAT
SIRA SZDE
K T A P SIRA SZDE TELEVZYON AMALARIMIZ
NT T K ETR N AEP
TELEVZYON
Grld S O gibi, R U Avrupa Birlii, oluturduu kurumlar ve sahip olduu yetkilerAMALARIMIZ le deta bir ulus-devlete benzemektedir. Aada deineceimiz gibi bu ynyle, AB, ulus-devletlerin yakn gelecekte geleneksel grnmlerinden uzaklaacaklar D K K A T en nemli rneklerinden birini oluturur. Tekrar altn izmek ynndeki tezlerin K T A Pbir oluum olarak AB benzer uluslararas oluumlardan daha gerekirse ulusst geni yetkilere Bu anlamda, ABnin gelecekte tm Avrupay tek at altnSIRA sahiptir. SZDE da toplayacak bir ulus-devlet grnm kazanacana ynelik tezler mevcuttur. E L E V Z Y O N sanlandan ok daha zor olaca aktr. Zira belirli sorunlar Ancak buT durumun AMALARIMIZ karsnda hemen ye lkelerin ulusal reflekslerinin devreye girdii ve Birliin pek ok konuda ortak bir politika gelitiremedii grlmektedir. Bu anlamda, Birlik yesi lkelerin kendi ulusal karlarn ortak karn daha stnde tuttuklar syleK N TE R T NAE TP nebilir. Ayrca AB yesi olmayan lkelerle ilikiler balamnda her devletin yaklamnn farkllat da grlmektedir. rnein; ngiltere, Birlik yesi dier devletlerle karlatrldnda ABD ile ok daha yakn ilikiler kurmakta ve pek ok aTELEVZYON dan birlikte hareket etmektedir. Dolaysyla ABnin nasl bir gelecee sahip olacana ynelik tahminlerde bulunmak olduka zordur. Avrupa Birliinin kurumlar ve Trkiye-AB ilikileri konusunda www.abgs.gov.tr N T E R Nyaps, ET adresinde detayl bilgi bulabilirsiniz.
NTERNET
219
ULUS-DEVLETN GELECE
Gnmzde dnyann hemen yer yerinde alternatifi olmayan bir gereklik gibi grnen modern devletin yaklak be yz yllk bir gemii vardr. Bu adan, modern devletin, Avrupa ktasnda yaanan siyasal, ekonomik ve toplumsal hareketlerin sonucunda ortaya kt ifade edilebilir. zellikle Fransz Devriminden sonra bu yaplanma, ulus-devlet biimine dnm ve buradan dnyann geri kalan ksmna yaylmtr. Buna karlk, zellikle kreselleme sreciyle birlikte ulus-devletin geleneksel ilevlerinde byk bir deiiklik olduu grlmektedir. Ulus-devletin g anmna girmesinin henz 19. yzylda balad sylenebilir. Devletler arasndaki ilikilerin genel erevesini belirleyen uluslararas hukukun glenmesiyle birlikte, Westphalia Anlamalar sonras ortaya kan mutlak egemenlik anlay etkisini kaybetmeye balamtr. Zira uluslararas hukuk ile birlikte devletler, dnya leinde dzenin salanmas iin belirli ortak SZDEdevletlerin ilkeler erevesinde uzlamay kabullenmi olmaktadr. BuSIRA durum, nceden kendilerine deta snrsz bir hkmetme yetkisi veren egemenliklerini kstlamay kabullendikleri anlamna gelir. Ancak ulus-devletlerin D N E Lglerindeki M asl azalmann kreselleme sreci ile ortaya kt sylenebilir. Burada, ulusdevletlerin g kaybn gsteren ok sayda somut rnekten bir blm zerinS O R U de durulacaktr.
DKKAT Bir devletin niter veya federal olmas, monari ya da cumhuriyetle ynetilmesi ulus-devlet olma zelliini deitirmez. Ulus-devletlerde devlet ile birey arasnda vatandala dayal bir hukuksal iliki kurulmaktadr. SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
lk olarak devletlerin, artk ynettikleri topraklar ve halk zerinde snrsz bir AMALARIMIZ hkmetme yetkisine ve gcne sahip olmadklar aktr. Bu konudaki ilk kstlayc etmen, insan haklar anlaynn geliimidir. nsanlarn doutan gelen baz haklara sahip olduklar anlay, devletlerin bunlara mdahale edemeyecei dK T A P ncesini beraberinde getirir. 20. yzyl boyunca insan haklar kuramnn giderek glenmesi, devletlerin bu haklar herhangi bir ekilde ortadan kaldracak ve kstlayacak dzenlemeler yapamamas sonucunu dourur. Kukusuz insan haklar, TELEVZYON ok daha uzun bir gemie sahip olan bir idealdir. Ancak szn ettiimiz srete insan haklarnn korunmas tek tek devletlerin sorumluluundan ok, uluslararas siyasetin unsurlarndan biri durumuna gelmitir. rnein kendi halkna ynelik insan haklar ihlalleri gerekletiren devletlere kar uluslararas toplum un mNTERN ET dahale edebilmesi dncesi bu srete ortaya kmtr. Dolaysyla bu durum, devletlere daha dikkatli ve sorumlu davranma ykmll verir. kinci olarak kresel kapitalizmin ykselii, ulus-devletlerin geleneksel ilevlerini snrlayan bir baka nokta olarak belirir. Gnmzde devletler, ekonomik adan bir karar alrken altna imza koyduklar uluslararas ekonomik anlamalar daha fazla dikkate almak zorunda kalrlar. Bu durum, tm lkeler iin belirli frsatlar salayan kresel ekonomik sistemden kopmama araylarnn bir sonucu olarak belirir. Ayrca devletlerin kendi inisiyatifleri ile benimsedikleri bu dzenlemelerin yannda kresel kapitalizmin meydana getirdii etkiyi de gz ard etmemek gerekir. Daha nce de deindiimiz gibi farkl lkelerde faaliyet gsteren ok uluslu irketlerin devletlerin ekonomi politikalarn belirleme noktasnda belirli etkilerinin
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
220
Resim 8.7
Siyaset Bilimi
bulunduu aktr. Bunlarn yannda Dnya Bankas ve Uluslararas Para 1945 ylnda Fonu (IMF) gibi kurulular da zelUluslararas Yeniden Yaplanma likle ekonomisi nispeten zayf olan ve Kalknma devletleri belirli ekonomik kararlar Bankas adyla almaya ya da baz politikalar uygulakurulan Dnya Bankas, gelimekte maya zorlamaktadr. olan lkelerin Ulus-devletlerin glerinde azalkamu sektrne at kredilerle maya neden olan baka bir etmen yoksullukla de yeni bir rgtlenme tarz olarak mcadele eden Avrupa Birliine benzer ulusst nemli uluslararas rgtlerden biridir. oluumlarn uluslararas sisteme girmesidir. Daha nceki srelerde Kaynak: http://www.emtiafiyatlari.com/?Syf=18&Hbr=274918 ulus-devletler, kendi i ileri konusunda diledikleri gibi karar alma zgrlne sahipken Avrupa Birlii oluturulan birtakm ortak normlar araclyla devletleri bu adan snrlandrmaktadr. Ayrca Avrupa Birlii kendi yetkili organlar araclyla ortaya karlan birtakm hukuksal dzenlemelere yesi olan devletlerinin tamamnn uymasn zorunlu klar. Bu anlamda ABnin tpk devletler gibi yasalar kard grlr. Ksacas yasa yapma tekeli, nceki dnemlerde yalnzca devlete ait bir hak olarak grlrken gnmzde ulusst oluumlarn da bu konuda belirli yetkilerinin olduu grlmektedir. Bu noktada, ulus-devletlerin geleneksel ilevlerini kaybetmelerine bir dier rnek olarak da kresel sivil toplum anlaynn ykselmesini verebiliriz. Demokrasinin iine girdii aamada, lke iinde belirli kararlarn alnmas asndan devlet yneticilerinin yalnz balarna hareket edemeyecekleri, halkn istek, talep ve beklentilerini srekli olarak gz nnde bulundurmalar gerektii anlay g kazanmtr. Bu anlamda, sz konusu anlay, yalnzca belirli bir lkenin corafi kapsamyla snrl kalmaz. Ayn ekilde, lkeler arasndaki ilikilerin de yalnzca devletler tarafndan yrtlmesi anlay geride kalmtr. Kurumsal olarak devletlerin yannda halklarn da birbirleriyle ilikiye geebilecekleri veya kendi siyasal iktidarlar zerinde daha fazla etkide bulunabilecekleri anlay ne kmtr. Tm bu etmenler bir araya geldiinde ulus-devletlerin hkmetme yetkisi asndan ilk ortaya ktklar dnemin gerisine dtkleri sylenebilir. Bu adan, uluslararas hukukun merkezinde yer alan egemenlik kavram da ciddi anlamda dnme uramtr. Balangta devletlerin kendi topraklar zerinde sonsuz ve snrsz bir hkmetme yetkisine sahip olduklar anlayndan hareket eden egemenlik artk anlam deitirmitir. Yeni anlamyla egemenlik, uluslararas dzlemin saygn bir aktr olarak kalmak isteyen bir devletin belirli evrensel kurallara uymasn zorunlu klmaktadr. ktidar olgusu evrensel bir gerekliktir ve ilk insan topluluklarndan itibaren bulunmaktadr. Bu adan, dnyann her yerinde ve her zaman insanlar arasnda yneten-ynetilen ayrmas mevcut olmutur. Ayrca toplum olmann nkoulu insanlarn tamamnn belirli ortak kurallara uymay kabullenmeleridir. Dolaysyla belirli bir dzenin olumas, herkesin uyduu kurallar araclyla mmkn olur. Yani insanlar yaamlarnn her aamasnda baz kurallarla karlarlar ve beraber yaamak istiyorlarsa bu kurallara uyarlar. Toplum iindeki en st otorite olan devlet, toplumsal yaamn srmesi iin dier kural koyucu g merkezleriyle kyaslan-
221
dnda daha kapsaml dzenlemeler yapma hakkna sahiptir. Dnyann hemen her yerinde en gl siyasal rgtlenme olan ulus-devlet formu, bu anlamda geleneksel olarak pek ok yetkiye sahip olmutur. Ancak yukarda saydmz etmenlerin her biri, ulus-devletlerin ilk ortaya ktklar dneme gre ok daha az yetkiye sahip olduklarn gstermektedir. Ulus-devletlerin glerinde meydana gelen anma, baz isimler tarafndan tarihsel olarak ilevlerinin ortadan kalkt, dolaysyla ksa sre iinde yerlerini baka bir modele brakacaklar eklinde yorumlanmtr. Bu ynde yaklam gelitirenlerin bir ksm, ulus-devletlerin yerini AB gibi blgesel birliklerin alacan iddia etmitir. Dier baz dnrler, bundan sonra devlet deil, birey merkezli siyasal mekanizmalar meydana geleceini savunmaktadr. Bunlara gre devletlerin temel geleneksel ilevleri olan gvenlik ve adalet hizmetleri bile bireyler tarafndan farkl yntemler araclyla karlanabilir. Ancak bu yaklamlarn ok gl olmadn sylemek gerekir. Dolaysyla glerindeki azalmaya ramen ulus-devletlerin gelecekte de en etkili siyasal birimler olarak kalmaya devam edecekleri tahmin edilebilir. inde bulunduumuz aamada ulus-devletin sonunun geldiini sylemek siyasal gerekliklerle badamamaktadr. stelik bu modele kar kanlar onun yerine geecek ciddi ve gereki bir alternatif de gsterememektedirler. Buna karlk, ulus-devletin ilev ve grevlerinin bu modelin ilk ortaya kt dneme gre olduka farkl bir grnm kazand da aktr. Artk ulus-devletler, sahip olduklar ynetme yetkilerini daha esnek, toplum iindeki farkllklar kapsayan ve uluslararas sistemin bir paras olduklarn unutmadan kullanmak zorundadr. Bu durum, devletleri birey haklarn daha fazla dikkate alan, demokratik ve zgrlk bir ynetim anlayna gtrmektedir. Buradan da anlalabilecei gibi ulus-devlet modeli insanlk tarihi iin tad anlam devam ettirecektir. Ancak bundan sonraki srete ulus-devletler sahip olduklar egemenlii daha sorumlu bir ekilde kullanmak durumundadr.
SIRA SZDE Size gre gelecein dnyasnda ulus-devletlerin nasl bir yeri olacaktr?
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
222
Siyaset Bilimi
zet
A M A
Kresel siyaseti aklamak. Uluslararas ilikileri aklayan farkl kuramsal yaklamlar bulunur. Bunlardan idealizm, bar ve uzlamay temel alarak dnya leinde bir dzen kurulabileceini syler. Realizm, g ilikileri zerinde durur ve bir bakma uluslararas siyasete ahlaki ilkeler erevesinde deil ve somut gereklikler ekseninde bakmak gerektiini savunur. Marksizm, gl devletlerin zayflar zerinde bask uygulayarak onlar kendi gdmlerine aldklar grndedir. Eletirel kuram ise devletler kadar halklarn da uluslararas ilikilerin znesi olduklar dncesini benimser. Souk Sava sonrasnda oluan dnya dzeninin ana hatlarn aklamak. Souk Sava dneminde dnya iki kutba ayrlmtr. 1990l yllar ile birlikte ise dnyada yeni bir dzen olumaya balamtr. Bu srete bata Birlemi Milletler olmak zere baz dzenleyici kurumlar dnya leinde barn ve gvenliin salanmas ynnde aba harcamaktadr. Ancak bu abalarn henz baarl bir sonuca ulamad ve dnyann farkl yerlerinde etnik, dinsel vb. nedenli atmalarn olduu grlr. Kresellemeyi ve bu srete karlalan dier kavramlar tanmlamak. Kreselleme, son yllara damgasn vuran en nemli kavramlardan birisidir. Bu srete, lkeler ve toplumlar giderek daha fazla birbirlerine yaklamaktadr. En genel ekilde, kresellemenin ekonomik, kltrel ve siyasal boyutlar olduu sylenebilir. Kresellemenin ekonomik boyutu, lkelerin ekonomilerinin birbirlerine giderek daha fazla yaklamas ynnde ilemektedir. Kltrel boyutunda farkl halklarn birbirlerini daha fazla tanmalar ve aralarndaki etkileimin artmas bulunur. Kresellemenin siyasal boyutu ise ulus-devletlerin geleneksel ynetim anlaylarnn deimesini ve toplumlarn ynetim srelerine daha fazla katlmasn ifade eder.
A M A
Ulusst siyasal rgtlenmelerin dnya siyasetindeki yerlerini aklamak. Gnmzde ulusst nitelemesiyle anlan yeni siyasal birimlerin ortaya kt grlmektedir. Uluslararas kurulularn devletler zerinde snrl yetkileri vardr. Bunlar kendilerini devlet yerine koyup karar alamaz ya da herhangi bir devlete ne yapp ne yapamayacan syleyemezler. Oysa ulust rgtlenmeler tpk devletler gibi kendi karar alma mekanizmalarna sahiptir. Bunlarn alacaklar kararlara yelerinin uyma zorunluluklar da vardr. Bu modelin en nemli rnei Avrupa Birliidir. Ulus-devletin geleceine ilikin farkl ngrleri tartmak. Ulus-devletler uzun dnem boyunca ulusal egemenliin temsilcileri olarak ok nemli bir ileve sahip olmulardr. Uzunca bir dnem boyunca ulus-devletleri snrlandran bir g merkezi olmamas dnya savalar bata olmak zere pek ok sorunun yaanmasn beraberinde getirmitir. Ancak gnmzde ulus-devlet modelinin daha demokratik ve zgrlk bir tarzda rgtlenmesine ynelik yaklamlar glenmitir. Yakn gelecekte de ulus-devletlerin varl devam edecektir. Buna karlk, ulus-devletlerin bar ve dzeni korumay amalayan bir anlaya sahip olmalar zorunludur.
A M A
AM A
A M A
223
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi devletler arasndaki ilikilerin karlkl diyalog ve uzlama yoluyla zlebileceini savunan uluslararas ilikiler kuramdr? a. dealizm b. Realizm c. Marksizm d. Eletirel Kuram e. Faizm 2. Aadaki kavramlardan hangisi bir devletin lkesi ve halk zerinde hukuksal kural koyabilme yetkisini ifade eder? a. Meruiyet b. Hukuksallk c. Toplumsal Szleme d. Egemenlik e. Anlama 3. Aadakilerden hangisi egemenlik kavramnn ortaya kt ilk uluslararas anlama olarak kabul edilir? a. Birlemi Milletler Anlamas b. Roma Anlamas c. Westphalia Anlamalar d. Maastrich Anlamas e. Paris Anlamas 4. Aadaki oluumlardan hangisi tarafndan nsan Haklar Evrensel Bildirgesi hazrlanmtr? a. Milletler Cemiyeti b. Birlemi Milletler c. Avrupa Birlii d. Varova Pakt e. Avrupa nsan Haklar Mahkemesi 5. Aadaki kavramlardan hangisi belirli siyasal kararlarn alnmas srecine karardan etkilenenlerin de katlmalarn ifade eder? a. Uzlama b. Oydama c. Etkileim d. letiim e. Ynetiim 6. Aadaki lkelerden hangisi Avrupa Birliinin yesi deildir? a. ngiltere b. Norve c. Almanya d. talya e. Danimarka 7. Kendi vatandalarna kar srekli ve sistematik insan haklar ihlalleri gerekletiren devletlere kar silahl g kullanlarak yaplacak harekete ne ad verilir? a. Souk Sava b. Hakl sava c. nsan mdahale d. Terrle mcadele e. Fiil engelleme 8. Aadaki Birlemi Milletler organlarndan hangisinde daim yelerin alnan herhangi bir karar veto etme yetkisi bulunmaktadr? a. Genel Kurul b. Gvenlik Konseyi c. Uluslararas Adalet Divan d. Ekonomik ve Sosyal Konsey e. Genel Sekreterlik 9. Aadaki oluumlardan hangisi Avrupa Birliinin yaps iinde yer almaz? a. Avrupa nsan Haklar Mahkemesi b. Avrupa Adalet Divan c. Avrupa Birlii Konseyi d. Avrupa Parlamentosu e. Avrupa Komisyonu
10. Aadakilerden hangisi ulus-devletlerin geleneksel ilevlerinde deiiklik yaanmasnn nedenleri arasnda yer almaz? a. Kresel kapitalizm b. nsan haklar c. Ulusst siyasal oluumlar d. Dnya savalar e. Kresel sivil toplum
224
Siyaset Bilimi
Yaamn inden
Kreselleme ve Ynetiim Kresellemenin yararlar aktr: daha hzl byme, daha yksek yaam standartlar, yeni frsatlar Ne var ki, bu nimetler son derece dengesiz dalmakta ve kresel piyasa hala ortak toplumsal hedeflere dayal kurallardan yoksun ilemekte olduu iin srecin teki yz de kendini gstermeye balamtr. 1945'te BM kurucular ak, ibirliine dayal ve uluslararas bir dnyaya ynelik bir sistem oluturmulardr. Sistem alm ve kresellemenin ortaya kmasna olanak vermitir. Bunun sonucudur ki bugn kresel bir dnyada yayoruz. Sz konusu deiime uyum salanmas bugn tm dnya liderlerinin ortak sorunudur. Bu yeni dnyada bireyler ve gruplar giderek artan biimde, devletleri dlayarak, dorudan iletiim kurmaktadrlar. Bunun belirli sakncalar vardr. Su, uyuturucular, terrizm, kirlenme, hastalk, silah ve mlteciler: bunlarn tm eskiye oranla ok daha byk bir hzla ve ok daha geni hacimlerde hareket etmektedirler. nsanlar ok uzaklarnda meydana gelen olaylardan rknt duymaktadrlar. Baka lkelerdeki adaletsizlik ve iddeti giderek daha yakndan tanmakta ve devletlerin bu konuda bir eyler yapmalarn beklemektedirler. Ama yeni teknolojiler ayn zamanda ortak bir anlay ve ortak eylem iin de yeni olanaklar sunmaktadr. Kresellemenin en iyi yanlarn alp en ktlerinden uzak duracaksak, daha iyi ynetmeyi ve birlikte daha iyi ynetmeyi renmemiz gerekecektir. Bu, bir dnya hkmeti gerektii ya da ulus-devletin sonunun geldii anlamna gelmez. Tersine, devletlerin glendirilmesi gerekmektedir. Bunun iin de ortak kurumlar bnyesinde, ortak kural ve deerler erevesinde birlikte hareket ederek birbirlerinden g alabilirler. Sz konusu kurumlar, iktidarn paylam dahil, gnn gereklerini yanstmaldrlar. Dahas, devletlerin, kresel lekli irketler dahil, devlet-d aktrlerle ibirlii yapmalarna olanak verecek bir yapda olmaldrlar. ou durumda, deien dnya gndemine daha hzl uyum salayabilecek olan yar resmi politika alaryla da desteklenmelidirler. Gnmz dnyasnda gelir dalmnda grlen byk adaletsizlikler, en az bir milyar insann iinde yaad sefil koullar, kimi blgelerde sren kronik atmalar ve doal evrenin hzla bozulmas: bir araya geldiklerinde bunlar, ortak bir anlayla gerekli nlemlerin alnmamas durumunda, mevcut kalknma modelinin srdrlmesini olanaksz klmaktadr. Ksa sre nce alt ktada gerekletirilen bugne kadarki en byk kamuoyu yoklamas dnyann her yannda insanlarn bu tr nlemlerin beklentisi iinde olduklarn kantlamtr. Birlemi Milletler'in yenilenmesi Tm bu tehditlerle baedilmesi gl bir BM'nin yokluunda daha da zor olacaktr. BM'nin glendirilmesi ise hkmetlere ve zellikle onlarn ortak zmler arama srecinde baka unsurlarla -zel sektr, sivil toplum kurulular ve oktarafl kurulular- birlikte alma iradesine baldr. BM, ilgili taraflar harekete geirmek iin bir katalizr grevi grmelidir. BM ayrca bata bilgi teknolojisi olmak zere yeni teknolojilerden en geni biimde yararlanmaldr. Genel Sekreter aadaki alanlarda younlalmasn tavsiye etmektedir: Gl yanlarmzn belirlenmesi: BM'nin nfuzu gcnden deil, temsil ettii deerlerden, kresel normlarn oluturulmas ve srdrlmesinde oynad rolden, kresel ilgiyi sorunlara ekme ve kresel eylemi harekete geirme yeteneinden ve insanlarn hayatlarn iyiletirme abalarnn yaratt gven duygusundan kaynaklanmaktadr. zellikle hukukun stnlnn nemini her zaman vurgulayarak bu gl yanlarmz daha da pekitirmeliyiz. Ama ayn zamanda da, hem etkin bir ileyi gstermesi hem de tartlmaz bir meruiyete sahip olmas iin ncelikle Gvenlik Konseyi reformunu gerekletirerek BM kendini uyarlamaldr. te yandan da BM sivil toplum kurulular, zel sektr ve vakflarla ilikilerini glendirmelidir. Deiim iin danma a oluturulmas: Uluslararas kurulular, sivil toplum ve zel sektr rgtleri ile hkmetleri bir araya getirerek, ortak hedefler dorultusunda resmi kurumlar gayrresmi politika alar ile desteklemeliyiz. Dijital balantlar kurulmas: BM'nin verimliliinin artrlmas ve dnya ile etkileiminin glendirilmesi iin yeni bilgi teknolojilerinden yararlanmalyz. Ancak bunu gerekletirebilmek iin nce deiime kapal bir kltr alt etmemiz gerekmektedir. Genel Sekreter bu konuda yardmc olmas iin bilgi teknolojisi sanayiinden destek isteyecektir. Sessiz devrimin glendirilmesi: 21. Yzyln ihtiyalarna cevap verebilmek iin gerek anlamda bir yapsal reform; ye lkeler arasnda ncelikler konusunda daha net bir gr birlii; ve gnlk ileyiin daha az mdahaleci bir biimde denetimi gerekmektedir. Genel Kurul'un da, rnein, rgte verilecek yeni grevlerde gerekli esneklie yer vermesi ve sonuca ynelik bte uygulamalar gibi alanlarda kararlar almas gereklidir. Kaynak: http://www.belgenet.com/arsiv/binyilzirve_01.html. Birlemi Milletler Eski Genel Sekreteri Kofi Annan tarafndan hazrlanan 21. Yzylda Birlemi Milletler balkl rapordan zetlenmitir.
225
Okuma Paras
... nmzdeki birka onyl iinde belirli bir post-Vesfalyen dnem senaryosunun ekillenmesi artk mmkn hale gelmitir ve bu nedenle ileriki yllarda kresellemenin yapsnda ve dinamiklerindeki gelimelerle, ortaya kmakta olan yeni dnya dzeninin erevesinin de arpc biimde deimesi muhtemeldi elbette byle bir ey kresel imparatorluk seenei baaryla uygulanamad takdirde gerekleecektir. Kresel ortam kuralszlatrlm dnya ekonomisi iinde byk teknolojik deiimler ve piyasa glerinin deikenliinin yaratt etki nedeniyle ok istikrarszdr. Bu bakmdan u andaki durum, yukarda tanmlanan trden bir neoVestfalyen dnya dzeni ile daha ileride ortaya kacak ve olumlu ya da olumsuz ynlere hareket edebilecek (insani ynetiim perspektifinden deerlendirildiinde) post-Vestfalyen bir dnya dzeninde oluan ifte gereklii kabul etmemiz gerekmektedir. Vestfalyen anlayn biimlendirdii klasik uluslararas ilikiler erevesinin gelecekte politika reticileri ve akademik evreler iin tatmin edici bir rehberlik yapacan dnmek pek mmkn deildir () Pozitif deiimin failleri oluum srecindedir. Arka planda insan haklar (zellikle sivil zgrlkler, apartheid [rk ayrmcl] ve cinsiyet konularnda) ve evre asndan aktif ve etkili olan yerleiklik kazanm ulustesi STKlar bulunmaktadr. n plandakiler ise, ister yerel dzeyde byk barajlar ve enerji santrallerine kar yerel muhalefet biiminde, ister G-8 ya da Dnya Ekonomik Forumunun toplant yerleri gibi kresel politika retim arenalarnda sesini ykseltmek biiminde olsun, irket kresellemesinin muhtelif tezahrlerine kar mcadelenin n saflarnda yer alan daha ekilsiz sivil toplum aktrleridir. Bu aktivizmin gc ve etkinlii u anda ak ekilde fark edilmeyebilir. Bu abalarn baars esas olarak insani kresel ynetiimin kurulmas taahhdn paylaan hkmetlerle ibirlii yapma ve kalc ilikiler kurabilme kabiliyetine bal olacaktr. Ayn zamanda, kendini demokratiklemeye ve iddet iermeyen politikaya adam olan kresel sivil toplum iinde bir mutabakat ekillendirme yeteneine de ihtiya duyulacaktr. Demokratik uygulamalar ve usulleri derinletirip yaygnlatrma mcadelesi eitli formatlar iinde devam edecek gibi grnmektedir. Bu mcadelenin devlet, pazar, blge ve dnyann birbirleriyle zgn etkileimini ieren, birbirinden olduka farkl bir dizi blgesel ve kresel giriim ve deneyime dayanmas muhtemeldir. Sz konusu farkllklar eitli kltrel, ekonomik ve siyasal koullar yanstacaktr. Bu koullar bir dizi tarihsel annn ykn tayacak, ounlukla milliyeti ve medeniyeti uyanla yakndan balantl grlen farkl kisveler iindeki dini etkilerin canlanyla giderek daha fazla tahrik edilecektir. Ayn zamanda evreye ilikin eilimlerin ve teknolojik ataklarn, zellikle hkm sren dzenleyici erevenin ksa ve orta vadeli insan sal ve refah ile insanl snrlayan koullarn (rn. klonlama ve robotlar araclyla) tanmlanmas asndan alglanan etkileri de nem tamaktadr () Gelecekteki dnya dzeni konusundaki araylar, 11 Eylle verilen yant daha pozitif ynelimlere doru evirecek, dnya halklarnn hakl ikyetlerini dikkate alacak ve gvenlik anlayn insani kresel ynetiimin deerleri ile kurumlar etrafnda ina edebilecek kadar gl demokratik enerjilerin ykselmesine bal olacaktr () [G]elecek, ya egemen devletlerin oluturduu esasen Vestfalen dnyann yeni bir aamas olarak, ya da blgecilik ve kresellemeciliin siyasal topluluklara salad gvenlik ve kimliklerin yeni gereklie postVestfalyen damgas vurulmasn hak edecek dereceye ulat moment olarak pozitif biimde geliebilir. Kaynak: Falk, R. A. (2004). Dnya Dzeni Nereye?: Amerikan Emperyal Jeopolitikas: ev. Neenur Domani, Nusret Arhan. stanbul: Metis Yaynlar.
226
Siyaset Bilimi

1. a 2. d 3. c 4. b 5. e Yantnz yanl ise, Uluslararas likiler Kuramlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Uluslararas Sistemin Douu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Uluslararas Sistemin Douu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Uluslararas Sistemin Douu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Souk Savan Bitii ve Dnyada Deien Dengeler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Ulusst Siyasal rgtlenmeler: Avrupa Birlii rnei konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Kreselleme Srecinde Siyaset konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Uluslararas Sistemin Douu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Ulusst Siyasal rgtlenmeler: Avrupa Birlii rnei konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Ulus-Devletin Gelecei konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 Egemenlik kavram ilk kez, 1576 ylnda Fransz hukuku Jean Bodin tarafndan kullanlmtr. Ancak kavramn devletler sistemine yansmas, 1648 ylnda dnemin Avrupal devletleri arasnda imzalanan Westphalia Anlamalar araclyla olmutur. Bu Anlamalar aracyla Avrupal devletler karlkl olarak birbirlerinin egemenliklerini kabul etmilerdir. Bylece devletler, kendi hkmettikleri alan zerinde hukuk koyma yetkisini tek balarna ellerine almlardr. Ayrca, devletler, birbirlerinin iilerine karmamay da karlkl olarak taahht etmilerdir. Sra Sizde 2 Gnmzde Birlemi Milletlere ynelik en nemli eletiri, bu rgtn, Gvenlik Konseyinin daim yelerinin gdmnde olmasdr. Buna gre, 200e yakn devlet BM yesi olmasna ramen bunlarn byk ounluu karar alma srelerinde etkili deildir. Oysa Gvenlik Konseyinin daim yelerinden yalnzca biri bile herhangi bir kararn alnmasn engelleyebilmektedir. Bu nedenle, BM yapsnn demokratikletirilmesi ynnde giderek daha fazla tez retilmektedir. BMde karar alma srelerinin ye lkelerin gr ve taleplerini daha fazla ne karacak ekilde dzenlenmesi dnyada barn salanmas asndan nemli katk salayacaktr. Sra Sizde 3 Souk Sava srasnda dnya adeta iki farkl kutba ayrlmtr. Bu durum, farkl lkeler arasnda srekli olarak bir ekime yaanmasna neden olmutur. Her iki kutupta yer alan lkeler de srekli olarak bir d tehdit olgusunu canl tutmulardr. Bu nedenle, Souk Sava yllarnda temel zgrlklerin ve demokrasinin gerek anlamda yaanmas bakmndan ok sayda sorun kt sylenebilir. Zira devletler, zgrlklerin geniletilmesinin lkenin gcnde bir zaafa yol aacan ileri srebilmilerdir. Sra Sizde 4 Kresellemenin en nemli sonularndan biri dnyada toplumlarn giderek daha fazla ekilde birbirlerine yaklamalardr. zellikle iletiim teknolojilerinin gelimesiyle artk farkl lkeler arasndaki insanlar arasnda etkileim artmtr. rnein, Internet araclyla corafi adan ok uzakta bulunan bir lkede yaayan insanlar-
6. b
7. c 8. b 9. a
10. d
227
la iletiim kurmak, ticaret yapmak ve dnce paylamnda bulunmak mmkn olmaktadr. Bu durum, farkl lkelerde yaayan insanlarn birbirlerini daha iyi tanmalarn salamaktadr. Sra Sizde 5 Sivil toplum kurulular, amzda demokratik ideallerin yaama gemesi asndan ok nemli bir ileve sahiptir. Yaadmz ada STKlar faaliyet alanlarn farkl lkeleri kapsayacak ekilde geniletmi ve glendirmilerdir. Ayrca BM bata olmak zere uluslararas kurulular STK etkinliklerini daha fazla ciddiye almaktadr. Bu nedenle, demokrasinin gelimesi iin alan STKlarn taleplerinin devletler tarafndan daha fazla ciddiye alnma zorunluluu bulunmaktadr. Beri, H. E. (2006). Kreselleme Srecinde Egemenlik: Ulusal Egemenliin Yeni Snrlar. Ankara: Lotus Yaynevi. Dursun, D. (2010). Siyaset Bilimi. stanbul: Beta Yaynevi. Falk, R. A. (2004). Dnya Dzeni Nereye?: Amerikan Emperyal Deopolitikas. ev. Neenur Domani ve Nusret Arhan, stanbul: Metis Yaynlar. Fukuyama, F. (2011). Tarihin Sonu ve Son nsan. ev. Zlf Dicleli, stanbul: Profil Yaynlar. Giddens, A. (2008). Ulus Devlet ve iddet. ev. Cumhur Atay, stanbul: Kalkedon Yaynlar. Heywood, A. (2007). Siyaset. ev. B. Berat zipek ve dierleri. Ankara: Liberte Yaynevi. Huntington, S. P. (2006). Medeniyetler atmas ve Dnya Dzeninin Yeniden Kurulmas. ev. Cem Soydemir ve Mehmet Turhan, stanbul: Okuyan Us Yaynlar. Karluk, R. (2011). Avrupa Birlii. 10. Bask, stanbul: Beta Yaynlar. Pierson, C. (2011). Modern Devlet. ev. Neet Kutlu ve Burcu Erdoan, stanbul: Chiviyazlar Yaynevi. Trkne, M. (Der). (2003). Siyaset. Ankara: Lotus Yaynevi.
Sra Sizde 6 Ulus-devletlerin gerek insanlar gerekse lkeler arasndaki ilikiler balamnda ok nemli ilevleri vardr. Fransz Devriminden gnmze insanlk tarihi asndan en gereki ynetim modeli ulus-devlettir. Ancak ulus-devletlerin sahip olduklar egemenlii sorumlu bir ekilde kullanmalar ve uluslararas hukuk kurallarna uymalar byk nem tamaktadr. Gnmzde ulusdevlete ynelik pek ok eletiri, hatta bu modelin ortadan kalkacana ynelik grler bulunmaktadr. Ancak bu yaklam benimseyenlerin ulus-devletin yerini alacak bir model neremedikleri de grlmektedir. Dolaysyla yakn gelecekte de ulus-devlet modeli insanlk tarihindeki yerini koruyacaktr.

http://en.wikipedia.org/wiki/Hugo_Grotius http://www.thewallpapers.us/r-askeri-resim-17-2.dunya-savasi-720-savastan-kalma-goruntuler4649.htm http://epochtimestr.com/index.php/13-kasim-1920milletler-cemiyetinin-cenevredeki-acilisina-41ulkeden-5-bin-temsilci-katildi/ http://www.un.org.tr/ http://tr.wikipedia.org/wiki/Mihail_Gorba%C3%A7ov http://tr.wikipedia.org/wiki/Berlin_duvar%C4%B1 http://en.wikipedia.org/wiki/Member_state_of_the_Eu ropean_Union www.abgs.gov.tr http://www.emtiafiyatlari.com/?Syf=18&Hbr=274918 http://www.belgenet.com/arsiv/binyilzirve_01.html.

Siyaset Bilimi

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Siyaset Bilimi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

Editrler Prof.Dr. Davut DURSUN Yrd.Do.Dr. Mustafa ALTUNOLU

Siyaset ve Siyaset Bilimi .........................................................

Siyasetin Dili: Kavramlar, Kurumlar...................................... 28

Bir rgtl ktidar Olarak Devlet ve Siyasal Sistemler..........58

Siyaset ve Birey: Siyasal Katlma ........................................... 90

Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 120 Yararlanlan nternet Adresleri ..................................................................... 121

ada Ynetim Biimi Olarak Demokrasi ......................... 122

Siys Dnceler ve deolojiler ............................................. 150

Siyasal Gler........................................................................... 180

Kresel Siyaset......................................................................... 204

Editrler Prof.Dr. Davut DURSUN Yrd.Do.Dr. Mustafa ALTUNOLU

Siyaset ve Siyaset Bilimi

Siyaset ve Siyaset Bilimi

Siyaset ve Politika Kavramlar

Siyasetin Farkl Anlamlar TELEVZYON

Devlet Ynetimine likin Faaliyetler Anlamnda Siyaset

ktidar Mcadelesi Anlamnda Siyaset

1. nite - Siyaset ve Siyaset Bilimi

Deerlerin Otorite Yoluyla Datlmas Anlamnda Siyaset

1. nite - Siyaset ve Siyaset Bilimi

Eski Yunan Dnrlerinde Siyaset

Kaynak: http://en.wikipedia. org/wiki/Plato

Modern Dnemde Siyaset

19. Yzylda Siyaset

1. nite - Siyaset ve Siyaset Bilimi

slam Dnyas ve Siyaset Bilimi

Resim 1.12 Farabnin mehur eseri El-MedinetlFazla adl kitabnn kapa.

1. nite - Siyaset ve Siyaset Bilimi

SYASET BLMNN KONUSU, KAPSAMI, YNTEM VE TEKNKLER

Siyaset Biliminin Konusu

Siyaset Biliminin Kapsam

1. nite - Siyaset ve Siyaset Bilimi

Siyaset Biliminde Yntem

AMALARIMIZ SIRA SZDE K T A P DNELM

NTERNET SIRA SZDE

Siyaset Biliminde Kullanlan Teknikler

Karlatrmal Analiz Teknii

1. nite - Siyaset ve Siyaset Bilimi

rnek Olay Teknii

1. nite - Siyaset ve Siyaset Bilimi

1. nite - Siyaset ve Siyaset Bilimi

1. nite - Siyaset ve Siyaset Bilimi

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Sra Sizde Yant Anahtar

1. nite - Siyaset ve Siyaset Bilimi

Yararlanlan nternet Adresleri

Siyasetin Dili: Kavramlar, Kurumlar

Siyasetin Dili: Kavramlar, Kurumlar

ktidarn Kaynaklar ve Teknikleri

ktidarn Grnmleri: Zor Kullanma ve Otorite

2. nite - Siyasetin Dili: Kavramlar, Kurumlar

Sosyal ktidar: ktidarn Toplumsal Dalm ve Paylam (Sekinci ve oulcu Teori)

Klasik Elit Teorileri

2. nite - Siyasetin Dili: Kavramlar, Kurumlar

Demokratik Elit Teorileri

Siyasal ktidar ve Ayrt Edici zellikleri

2. nite - Siyasetin Dili: Kavramlar, Kurumlar

Egemen ktidarn zellikleri

Egemenliin Tarihsel erevesi ve Halk Egemenlii

2. nite - Siyasetin Dili: Kavramlar, Kurumlar

Klasik-Mutlakyeti ve Demokratik Egemenlik Anlay

2. nite - Siyasetin Dili: Kavramlar, Kurumlar

2. nite - Siyasetin Dili: Kavramlar, Kurumlar