.. Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt 16, Say 1, 2007, s.

45-68

OUZ ATAYIN TUTUNAMAYANLAR ADLI ROMANINDA MZAH VE HCV ELER Mustafa APAYDIN* ZET Ouz Atayn Tutunamayanlar (1971, 1972) adl roman, Trk edebiyatnn en nemli romanlarndan biri saylmaktadr. Tutunamayanlar, Trk romannda modernist tekniklerin kullanld, ok katmanl yapsyla dikkat eken ilk romandr. Ouz Atay, romannda Trk aydnnn var olma sorunlarn, yabanclamaya yol aan sebepleri benzersiz ironisiyle tartmtr. Bu makalede Tutunamayanlarn sylemine egemen olan mizah, hiciv ve ironi eleri incelenmekte; ironik sylemin metnin iletisine katklar, romandaki mizah ve hiciv eitlilii ve bunun sebepleri zerinde durulmaktadr. ABSTRACT Oguz Atays novel, The Unsettled (Tutunamayanlar) (1971, 1972), is considered one of the most important novels in Turkish literature. It is a novel which brings attention to itself because it uses many modernist techniques and because of its multi-layered structure. Oguz Atay discusses, incomparably and ironically, the Turkish intellectuals struggle to survive and the reasons for their alienation. In this article, the humour, satire and irony that is sovereign in the novel, is examined; the contribution of the irony to the novel, the variation of, and the reason for using humour and satire, are also analysed. Ouz Atayn yaymland 1971, 1972 yllarnda pek de dikkati ekmeyen roman Tutunamayanlar,1 zellikle 1990l yllarda bir klt haline gelmi ve filologlarn ve eletirmenlerin youn ilgisiyle karlanmtr.2 Tutunamayanlarn 1970li yllarda Trk edebiyatnda allagelen roman kurgu anlaylarnn haricinde duran paralanm, olaya, biyografiye dayanmayan ak yaps, deiik okumalara, imkn salamaktadr. Bu yazda da Tutunamayanlar, metne egemen olan mizah, hiciv ve ironi odakl bir okumaya tabi tutulacaktr. Bu yazda, Ouz Atayn Tutunamayanlarda komik kategorisi iinde deerlendirilebilecek kavramlar erevesinde neler yaptnn analizi dnlmtr. Tutunamayanlarda bulunan komike ait olgular, yapsal ve anlamsal dzlemde incelenecektir. Tutunamayanlar hakknda yazanlarn byk ounluu, metindeki ironik yapya, genellikle ironiyi komik kavramnn yerine kullanarak deinmek zorunluluunu duymutur.

* Do. Dr., ukurova niversitesi 1 Ouz Atay, Tutunamayanlar, 2 C., Sinan Yaynlar, stanbul 1971, 1972. (Bu yazda romann u basks kullanlmtr: Tutunamayanlar, 15. Bask, letiim Yaynlar, stanbul 1998. Yazda romana yaplan btn gndermeler bu baskdandr.) 2 Tutunamayanlarn ilk basksndan sonra yazarn salnda yeni bir basksnn yaymlanmamasna karlk, letiim Yaynlarndan 1983te yaplan ikinci basksndan itibaren her yl ortalama bir bask yapmas grd ilginin bir gstergesidir.

45

.. Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt 16, Say 1, 2007, s.45-68

Murat Belge, Mehmet Seydann romanla ilgili eletirisine karlk olmak zere yazd yazda Tutunamayanlardaki ironiyi anlamlandrmaya almtr.3 Belge, kiiler balamnda Ouz Atayn Tutunamayanlarda eletirel bir tavrnn olmad, olumsuzu tehir ederek deitirilmesi imknn yaratmak yerine yanln akasn yaparak onu sevimliletirdii dncesindedir. Metindeki topluma ynelik eletirinin ve mizahn ise genellikle ok baarl olduunu vurgular.4 Yazar, romanda kk burjuva dnyasyla alay edildiini; ancak bu dnyann var olan ve mmkn olan tek dnya olarak vurgulanmasnn yanl olduunu da belirtir. Cevat apan, Tutunamayanlarn topluma ve kiinin kendisine ynelik alay boyutuna dikkat ekmitir.5 apan, Selim ve Turgut kiilikleriyle Ouz Atayn Cumhuriyetten sonra yetien kuaklarn duygusal ve dnsel eitimlerini ince bir alayla ortaya koyduunu, bunun da dnyaya olumsuz bir tavr taknmak anlamna gelmediini savunur. Tatjana Seyppel, Ouz Atayn Dnyas6 adl incelemesinde Tutunamayanlar karlatrmal edebiyat metoduyla yorumlam ve romann Nabakov, Gonarov, Tolstoy ve Kafkann romanlaryla olan metinleraras ilikisini ortaya koymutur. Seyppel, almasnda zellikle Tutunamayanlardaki aydn sorunu zerinde durmutur. Yazar, Ouz Atayn Trk aydnna yaklamndaki ironik tutumu belirtmekle birlikte, Tutunamayanlardaki ironiyi ayrntl tahlil etmemitir. Bunu da bir bakma, Tutunamayanlardaki mizah aklayabilmenin glne balamtr. 7 Nurdan Grbilek, Kemalizmin Delisi Ouz Atay8 adl yazsnda Ouz Atayn romanlarn ironiyi n plana alarak yorumlar. Yazar, zellikle, Atayda hicivci bir kiilik olmadn, onun romanlarnda doruyla yanl ayracak zeminin kayganlat bir ironik tutum bulunduunu savunur.9 Ouz Ataydaki alayn okuru zgrletiren bir alay olmad; tek bir deere yaslanmayp hemen her eyle alay ederek okura tutunacak zemin brakmad zerinde durur. Grbilek, Oyun ve Adalet adl yazsnda da Ouz Atayn mizahn, oyun ve adalet kavramlar erevesine oturtarak deerlendirmitir.10 Grbilek, bir kez daha Atayda hiciv olmadn ileri srmtr. Grbilekin 1980 sonrasnda marjinal bir Ouz Atay imgesi belirmesine itiraz edip Ouz Atay Kemalist izgi iinde dnmesi de ilgi ekicidir. Tutunamayanlarda Ouz Atay Kemalist izgide dnp dnemeyeceimizi aada tartacaz. Ouz Atay zerinde kapsaml ilk almalardan birini yapan Yldz Ecevit de eitli vesilelerle Ouz Atayn romanlarnda, zellikle de Tutunamayanlarda bulunan ironik anlatm tutumu zerinde durmutur. Ecevit, Ouz Atayda Aydn Olgusu11 adl almasnda Ouz Ataydaki mizah olgusunun yazarn kendi karakter zellikleriyle ilgili olduunu, romanlardaki mizahn figrlerin kendilerini koruma arac olarak sunulduunu; bu romanlarda grotesk anlatm tutumunun da nemli bir rol bulunduunu dile getirmi3 Murat Belge, Tutunamayanlar, Yeni Dergi, S.99, Aralk 1972 (Edebiyat stne Yazlar, YapKredi Yaynlar, stanbul 1994, s.185-193) 4 age.s187-188 5 Cevat apan, lmnn Birinci Ylnda Ouz Atay, Dnya, 13 Aralk 1979 6 Tatjana Seyppel, Ouz Atayn Dnyas, letiim Yaynlar, stanbul 1989 7 age., s. 105 8 Nurdan Grbilek, Yer Deitiren Glge, Metis Yaynlar, stanbul 1986, s.24-41 9 agy., s.26-27 10 Nurdan Grbilek, Ev devi, Metis Yaynlar, stanbul 1999, s.9-33 11 Yldz Ecevit, Ouz Atayda Aydn Olgusu, Ara Yaynclk, stanbul 1989

46

.. Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt 16, Say 1, 2007, s.45-68

tir.12 Ecevit, bir baka yazsnda Ouz Atayn ironisinin romann adna yansyn, yani tutunamay Cevat apann aksine yabanclama olarak kavramlatrmak ister.13 Burada zerinde durulmas gereken en nemli nokta, Ouz Atayn yabanclamaya/tutunamaya bir kabul penceresinden mi yoksa eletirel bir mesafeden mi baktdr. Ahmet Oktay ise, Ecevitin Ouz Atay postmodernist ereveye oturtma abasna itiraz eder ve Tutunamayanlar ile Tehlikeli Oyunlardaki ironinin nihilist ve postmodern merkezsizletirmeyi amalayan bir yannn olmadn zellikle vurgular.14 Oktay, Ouz Atayn romanlarndaki mizah, hiciv elerinin toplumsal ve tarihsel olgularla konumlandrlabileceini belirtir. Berna Moran, Trk Romanna Eletirel Bir Bak-215de Tutunamayanlar modernist ve postmodernist bir roman olarak deerlendirdii blmde, zaman zaman metnin mizah boyutuna da deinmitir. Moran, Ouz Atayn romanda deiik mizah tekniklerinden yararlandn rneklendirmi; romandaki alayn Cumhuriyet ideolojisine ynelik olduunu ksaca vurgulamtr. Jale Parla, Don Kiottan Bugne Roman16 adl incelemesinde Tutunamayanlara ayr bir blm ayrm ve roman dnya roman iinde zgn bir yere oturtmaya gayret etmitir. Parla, Tutunamayanlardaki ironiyi daha ok Nurdan Grbilekten hareket ederek yorumlamtr. Btn bu ve dier Tutunamayanlar yorumlarnda metnin mizahi zne deinilmesi ortak bir zellik olarak ortaya kmtr. Buna karn Nurdan Grbilek dndaki yazarlarn Ouz Atayn ironisini genel kalplarn dna kp derinlemesine analiz ettiklerini sylemek zordur. 1980 sonrasnda Trk edebiyat camiasna hkim klnan Ouz Atay imgesinin yanllna dikkat eken ilk eletirmen de Grbilektir. Ancak onun Ouz Ataydaki ironiyi kaygan bir zemine oturtma abas; hatta ironinin bir tavr olarak bu zemin kayganln salayan ana e olduu sav tartmaya aktr. Tutunamayanlar, Berna Morann tespit ettii gibi, nszlerle ve Turgut zbenin mektubuyla erevelenmi; modernist roman kurgusu ile okuru okuduu metinle aynlamaktan uzaklatran, okurun donanml olmasn talep eden, bir romandr. Romann realist izgiyi izleyen romanlarda karlalan biyografiye, kronolojik zamanl olaya dayal roman tekniinin haricinde duran ok katmanl, zaman ve olay belirsizletiren kurgusu, dikkat edilmedii takdirde okur iin tuzaklarla doludur. Tutunamayanlar, okuru yoran karmak bir roman yapsna sahiptir. Bu karmaklk, birok modernist tekniin bir arada; herhangi bir hiyerarik dzenlemeye tabi tutulmadan bir arada bulunmasndan kaynaklanmaktadr. Bu, ayn zamanda birok sylemin bir karnaval17 ortamnda bir arada bulunmas sonucunu dourmaktadr. On dokuzuncu yzyl romannn kurgulama tekniklerine alkn bulunan okur, Tutunamayanlar gibi bir romanla karlatnda aracaktr.
12 13

age., s.89 Yldz Ecevit, Edebiyatta Yabanclama ve Yabanclatrma, Virgl, 14, Aralk 1998, s.45-47 14 Ahmet Oktay, Postmodern Tahayyle tirazlar, nklp Yaynevi, stanbul 2000, s. 145-146 15 Berna Moran, Trk Romanna Eletirel Bir Bak-2, letiim Yaynlar, stanbul 1990, s.196-218 16 Jale Parla, Don Kiottan Bugne Roman, letiim Yaynlar, stanbul 2000, s. 204-230 17 Karnaval terimini Bakhtinden Trkeye evrilen Karnavaldan Romana (Ayrnt Yaynlar, stanbul 2001) adl eserden alarak kullanyorum.

47

.. Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt 16, Say 1, 2007, s.45-68

Tutunamayanlardaki bu karmaa, sadece yeni bir roman teknii denemek amacyla oluturulmamtr. Bu, romann adnda da gizli olan ve romann tartt sorunla ilgilendirilebilecek bir karmaadr. Tutunamayanlarn ana hikyesini, arkada Selim Ikn intiharn aratran mhendis Turgut zbenin Selimden kalan kayp metinleri aray ve sonunda Selim gibi tutunamayanlar safna katl oluturmaktadr. Turgutun Selimin intiharnn ipularn bulmak amacyla yapt aratrmalar, onu byk bir ksm Selim tarafndan yazlm bir biriyle zaman ve uzam balants bulunmayan deiik metinlere ve hibiri bir birini tanmayan Selimin tutunamayan arkadalarna ulatrr. Metnin ana omurgasn da bu metinleri ve kiileri aray oluturur. Selimi aratrdka Turgutun urad deiim ve sonunda Selimliki benimseyip kiilik blnmesine urayarak ortadan kaybolmas romanda olay olarak nitelendirebileceimiz snrl motifler arasnda saylabilir. Roman metnine Turgut tarafndan yerletirildii anlalan bu metinler, kurgu bakmndan roman ok katmanl yapmann yannda, aada grlecei zere romandaki komiin ortaya kmasna da hizmet ederler. Zira ou Selim tarafndan yazlan bu metinlerde parodi, pasti, gnderme, grotesk gibi komii salayan teknikler kullanlmtr. Bu anlatm tutumu, Tutunamayanlarn deiik metinlerle ve sylemlerle ilikisini de salar. Tutunamayanlarn metinlerarasl daha ok bir hesaplama, mizah yoluyla geersiz klma dzleminde gerekleir. Tutunamayanlar, aydn sorununun tartld bir romandr. Yazar, Trk romannda en ok rabet edilen temalardan biri olan aydn sorununu bilinen kalplarn dna karak ele almtr. Romann karmak yaps, tutunamayan olarak nitelenen Trk aydnnn romanda hangi adan sorunsallatrld konusunda bir takm tereddtler olumasna yol amtr. zellikle 1980 sonrasnda Trkiyede tartlmaya balanan postmodernite erevesinde Ouz Atay imgesinin yeniden tanmlanmaya alldna tank olunmaktadr. Bu yeni alglamada tutunamayan olu, aydn olmann bir art olarak anlalm; Tutunamayanlardaki ironinin Selimi ve Turgutu da kapsad fark edilmemitir. 18 Romann bandan itibaren ironik anlatm tutumu ve bunu ortaya karmak iin kullanlan teknikler grlr. Romandaki ilk parodik metin, Turgutun roman yaymlamas iin gnderdii gazetecinin aklamalarnn yer ald Sonun Balangc adn tayan nszdr. Roman trnn balangcndan itibaren baz romanlarda okuru kurgulanan dnyann sahihliine inandrmak iin bir st anlatcnn azndan nsz veya aklama diyebileceimiz metinler yer almtr. Trk edebiyatnda da Yaban, bu tarz bir nszn bulunduu romanlardan biridir19. Yabanda yazarn szn devralm anlatc, Kurtulu Sava sonrasnda savan Anadoludaki sonularn inceleyen Tetkiki Mezalim Heyetinde yer aldndan sz etmi ve romann ana eksenini oluturan Ahmet Celalin azndan yazlm metni de Porsuk nehri civarndaki ky ykntlarndan birinde nasl bulduunu ksaca anlatmtr. Bylece okur nezdinde sahihlik yanlsamas salanmtr. Tutunamayanlarda ise ilk bakta gazetecinin aklamalar ile Yabandaki tetkik heyeti yesinin aklamalar arasnda nitelik fark olmad dnlr. Ancak Sonun Balangcndan

18

Nurdan Grbilek bu yeni Ouz Atay imgesinin varlna ve yanllna her iki yazsnda da deinmitir. 19 Berna Moran, Yabandaki nsz bu balamda deerlendirir. age., s.201-202

48

.. Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt 16, Say 1, 2007, s.45-68

sonra yer alan Yaymlaycnn Aklamas, romandaki realiteyi sorgulamamza yol aar ve ilk nsz daha nce yazlm roman nszlerinin parodisi haline getirir.20 erevenin iinde yer alan ana anlatnn iinde de parodi, bir anlatm tutumu olarak sklkla kullanlmtr. Turgut, Selimle kendi i dnyasnda oynad oyunlardan birinde Selimi Kurtulu Sava subay olarak tahayyl eder. Bu tahayyl edite kullanlan slp, Kurtulu Sava edebiyatnn parodisidir: ...Kurtulu Savann ate ve dehet dolu gnlerinden biriydi. Mhendishaneyi Berrii Hmayunun nc snfta talebeyken gnll olarak askere yazlan gen mlazim Selim Efendi, Afyon dolaylarnda Kartaltepe mevkiinde, tek bana mevzilenmiti. Dman kurnaz ve kalabalkt...(s.29) lk bakta Kurtulu Sava ile Selimin kendisini gerekletirme mcadelesi arasnda bir paralellik kurulduu dnlr; ancak ayn zamanda parodi yoluyla Kurtulu Sava edebiyat sorunsallatrlr. Ouz Atay, Tutunamayanlarda hicvi de mizah da belli bir anlay erevesinde birlikte kullanmtr.21 Romanda Selimin kendisini gerekletirme sorununu yaayp yabanclamasnn anlatld, Selimin odakta yer ald ksmlarda komii salayan kusurlar, balanabilir, dzeltilebilir niteliktedir; dolaysyla Ouz Atayn Selime ve onda tecessm eden tutunamaya mizah penceresinden baktn sylemek mmkndr. Selimin, Turgutun, Sleyman Kargnn ve Tutunamayanlar Ansiklopedisinde adlar anlan dier tutunamayanlar tutunamaya, bir baka deyile yabanclamaya iten toplumsal ve siyasal olgulardan sz edildiinde ise hiciv sz konusudur. Romanda ilk olarak aydnlarn kk burjuva hayat tarzn yegne yaay ekli olarak alglaylar hicvedilmitir. Romann banda Turgut, Selimin intiharndan sonra, kendisiyle bir hesaplama iine girer. Bu arada Turgutun yaad mekna ait baz ayrntlar aktarlr. Mekna ait bu dikkatler, henz tutunanlar safnda yer alan Turgutun kk burjuva hayat tarznn hicvi olarak okunabilir: ... Duvarlar, resim yapt dnemden kalma eserlerle doluydu. Nermin ereveletmi hepsini; benimle nyor. (...) Bir resim aada, bir resim yukarda; bir duvar resimle doldurulmu, bir duvarn yars bo; simetriyi bozmak iin. (...) Ev sahibi de kzmt duvarlarn bu renge boyandn grnce ama belli etmemiti. Tavana kadar ayn renk, bylece dzlemler daha kesin beliriyor, modern sanatn burjuva yaantsna katks. Efendim? Oysa ne gzeldi eskiden: tavana bir kar kala bir parmak kalnlnda koyu renk, yatay bir izgi izilirdi; duvarn rengi orada biterdi ite. (...) Tek parti devrinin kalnts, fazla askeri bir dzen. (s.25-26) Turgutun alkanlklarnn, sahip olduu ve kulland eyalarn, hatta ei Nerminin salad konforun anlatld satrlarda yazarn hicivci tavr belirgindir. Turgut kendi sosyo-ekonomik konumunu aa karan bir apartman dairesinde yaar; L tipi
20 Berna Moran, da (age., s. 201-202) sz konusu nszn geleneksel roman konvansiyonuyla alay ettiini belirtmitir. 21 Nurdan Grbilekin burada sz edilen her iki yazsnda da Tutunamayanlarda hiciv olmadn iddia etmesi doru deildir. Grbilek, hicivde mutlaka bir dayanak noktas olduu dncesindedir. Oysa hiciv, trn genel zellikleri itibariyle deiken bir dayanak noktasna her zaman sahip olagelmitir. Yani hicivde bir doru, bir de hicvedilmesi gereken yanl olduu kabul dorudur; ancak eksiktir. Hiciv airi veya yazar iin doru her zaman deiebilir. Trk hiciv edebiyat bunun yzlerce rneiyle doludur.

49

.. Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt 16, Say 1, 2007, s.45-68

salonunda maroken taklidi koltuklarnda oturur; sahte azlklara taklm sigaralarn Alettinin lambas akmakla yakar. Selime zenerek ald, ama hibirini okumad yzlerce kitab vardr. Ouz Atay, Turgutun uruna tutunan olmay kabullendii bu eya ynn sahte ve taklit olarak nitelerken, bir bakma, bu hayat tarznn da sahteliini, kt taklide dayandn ima etmektedir. Turgutun nesnelere, eyaya mahkm, boucu, skc bir hayat yaamas, bir bakma btn kk burjuva aydnlarnn ortak sorunu olarak sunulmutur. Ouz Atayn tutunan Turgutun hayatndan, onun dnce dnyasndan kesitler sunduu sayfalarda balayc olduunu sylemek zordur. Kk burjuva dnyasna yneltilen hiciv, birinci blm boyunca zaman zaman Selimin azndan, zaman zaman da Turgutun kendisiyle hesaplamas yoluyla iddetini artrarak devam eder. Ouz Atay, kk burjuva alkanlklarn insan kiiliksizletiren zellikleriyle kinci Blmde de alay edecektir. Selim, Turguta Evinizde Trke bir ey kalmamt. Bana anlay gsterecek yerde bfeyi gsterdin. (s.31) der. Bu iki cmle kk burjuva kkenli Trk aydnnn iki ynn gsterir: Bat zentisini ve eyaya tapnmasn. Hiciv, giderek Turgutun evinden modernizmin sembollerine, ehrin zevksiz binalarna ynelir. (s.43-51) Turgutun tutunan olarak yaad hayat bu ekilde ortaya koymak; sknty, bouculuu adeta metnin slbuna bile hkim klmak, kk burjuva hayatna Ouz Atayn bakn aklar niteliktedir. Bir tutunamayan olarak Selim, kk burjuvalarn dnyasndan kendisine oyunlar icat ederek kamay baarr. Selim, Turgutla olan ve Turgutun i dnyasnda gerekleen tartmada Benim btn iim oyundu, bunu biliyorsun Turgut. Hayatm ciddiye alnmasn istediim bir oyundu. Sen evlendin ve oyunu bozdun. (s.31) der. Bir bakma btn romann mizah duruunu verir bu szler. Selimin hayat, eer ciddiye alnmas gereken ama ciddiye alnmayan bir oyunsa, oyun ciddi olann tam karsnda yer alan komikle ilikilendirilebilecek bir kavram olarak deerlendirilebilir. Tehlikeli Oyunlar ve Oyunlarla Yaayanlarda oyun szn kitaplarnn adlarnda kullanan Ouz Atay, oyun kavramna ok nem vermitir.22 Tutunamayanlarda da oyun, nce Selimin, sonra da Turgutun d dnyaya kar durularn salayan bir eylem biimidir; ama ayn zamanda komii salayan bir edir. Selimin Turgutla oynad biyografi yazma oyunu, romann ok katmanl yaps iinde oyun- mizah ilikisinin ilgi ekici rneklerinden biridir. (s.54-64) Atay, ncelikle biyografi trnn parodisini yaparak bir bakma gereksiz ayrntlara boulmu bilimsel biyografilerle alay eder. Bu parodinin glnlne kendisini kaptran okur rahatlkla glmenin salad rahatlamayla komiin yneldii asl hedefleri karabilir. zellikle onlarca farkl sylemi kendinde barndran Selimin eski adal bilimsel sylemi alaya almas da ilk okuyuta komik etki yaratmaktadr. Ancak Ouz Atay, sadece okuru gldrmek amacyla biyografi parodisi yapmaz; ayn zamanda Trk toplumunun Tanzimattan sonra yaad kltr krizini de sorunsallatrr. Turgutun babas, Selim tarafndan bir yar aydn olarak tasvir edilirken, bir bakma, kltr ikileminin sadece Turgutun babasna zg bir durum olmad; toplumsal bir sorun olduu da ima edilir:

22

Nurdan Grbilek, Oyun ve Adalet adl yazsnda Ouz Ataydaki oyun kavramn mizahla ilikilendirerek aklamtr. Bkz. Ev devi, s.9-32

50

.. Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt 16, Say 1, 2007, s.45-68

te, baba tarafndan pek talihli saylmayan Birinci Dragut, aslen stanbul vilayetinin Aksaray kazasna bal olup, tarihe geen ismini ilk defa bu yar mnevver babann, kulana okuduu ezanla duydu. Hsn Bey pek dindar saylmazd. Turgutun kulana ezan fsldarken de gene, Kadim Yunan gibi, bilmedii bir dzenin ezberciliini yapyordu. Dou ve Bat kltrnn sembolleri, onun kafasnda, btn rktc ynleriyle, birbirine karmadan durabiliyordu. (s.56) Selimin ironik tutumla, yer yer Osmanl tarihilerinin sylemini taklit ederek yrtt biyografi, Turgutun ocukluundan ilk genliine, niversite yllarna kadar uzanr. Ouz Atayn bu oyun iinde Turgutun biyografisinin bir blmn Selimin ironik anlatmyla verirken, Selime sylettii balam d baz cmlelerle de mizah veya hiciv noktalar oluturur. Selimin baz cmlelerinin kafiyeli oluu, Trk edebiyatnda Servet-i Fnun ncesinde yaanan kafiye tartmalarnn mizahi bir dille anlmasna yol aar. Selim, Turgutun mahallede yedii dayaktan sz ederken Demokrat Partinin Trk ordusunu Koreye gndermesini, o dnemdeki hamasi gazete slubunu taklit ederek bir ara cmle iinde hicveder. Bu adan bakldnda Tutunamayanlardaki mizah veya hicvin tpk romann atektonik yaps gibi karmak konumlandrlm olduu ileri srlebilir. Okur, bu gndermelerle dolu, birbirini mantkl bir srayla izlemeyen hiciv ve mizah motiflerine dikkat etmek durumundadr. Zira Ouz Atayn sylemler karnaval olarak kurgulad Tutunamayanlarda toplumsal veya siyasal olana ynelttii hiciv ve mizah, genellikle bu ara cmlelerdedir. Selimin Turgutun biyografisini yazma oyununu Turgutun Selimle birlikte kendi otobiyografisini yazma oyunu takip eder. Bu otobiyografide Ouz Atay, hayatla hibir balants olmayan szde bilimsel kuramlarla alay eder. Turgutun ortaya att ve aslnda sama olan hayatn koordinatlar kuram, Ouz Atayn da yakndan tand, Trk bilim dnyasnn hicvidir. Selimin hayatn koordinatlarnn uygulamadan yoksun olduu sulamasna Turgutun verdii Bir ilim adamna tatbikat yakmayaca iin bu ksmn asistanlarma brakyorum. Gndelik ilerle uramam ben (s.73) cevab, Selimin bu cevaba karlk Evet, uramazsn da darda zenginlere ev projesi yaparsn. szleri, ancak Ouz Atay gibi bir akademisyenin niversite camiasna ieriden yneltebilecei bir hicivdir. Hayatn koordinatlar kuramn, bir baka adan kuvvetli bir modernizm ironisi olarak da okumak mmkndr. Turgut da tpk Selim gibi, ironik bir sylemle hayatn koordinatlarn modernizmin akln stnln kutsayan anlayn alay konusu yapar. Yalnz burada Ouz Atay, modernizmin yaratt genel sorunlarla uramamaktadr; onun asl ilgi alan Trkiyedir. Turgutun biyografisinde alaya alnan aklc, bilimsel yaklam, Trk devriminin sosyo-kltrel projelerini hedef almtr. Nitekim ayn otobiyografide Ouz Atay, Turgutun azndan Cumhuriyetin yeni insan tipi yaratma projesini hicveder. Daha dorusu, Bat kltrne ynelmeyi ngren Trk devriminin yaratt kltr krizini ortaya koyar: Okulda ilk rendiim gereklerden biri de babamn- sonra peder oldubeni yanllkla mektep yerine okula gnderdii oldu. nmze alfabe adnda anlalmaz bir kitap koydular. Babam, ona da elifba dedi. Okulla babam uzlatrmaya imkn yoktu. Bu garip kitapta, bizim klmza pek benzemeyen bir biimde giydirilmi ocuklar, boyuna birbirlerine top atyorlard. Hangi mahallede otur51

.. Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt 16, Say 1, 2007, s.45-68

duklarn bilmediim bu ocuklar, kumbaralarnda- bizim evde byle bir kutu yoktu- para biriktiriyorlar; (...) babalar da onlara, atana denen kayklar alyordu. Bir de vatan denen bir ey vard ki, ok iyi korunmas gerekiyordu. Bizler her sabah hep bir azdan onu zmzden ok sevdiimizi, ant denilen bir ey ierek haykryorduk....(s.76) Romanda Trk devriminin millet toplumu yaratmak amacyla eitim sisteminde yapt deiikliklerle toplumun buna tepkisi okul-baba sembolleri araclyla vurgulanr. Trkiyenin millet toplumu yaratmak iin uygulamaya koyduu projeler iinde eitim sisteminde yaplan deiiklikler dnda dier Trk kimliini oluturma uygulamalar da Ouz Atayn hicvinden kendisini kurtaramamtr. Bu balamda yazarn Dil Devrimine ve Trk Tarih Tezine de reddedici bir bak asnn olduu sylenmelidir. Ouz Atay, Harf Devriminin toplumda yaratt sorunlar alfabe-elifba kelimeleri araclyla duyurur. Romann zellikle arklar ve aklamalar ksmndaysa Dil Devrimi komik klma elerinden yararlanarak sorunsallatrmtr. CHF ideolojisinin devletin resmi ideolojisi haline getirildii 1931 sonrasnda,23 Trk Tarih Tezinin ortaya atlmas ve eitim kurumlarnda, yayn organlarnda Trk kimliini vurgulayan uygulamalarn yaplmas, Turgutun azndan Tarih, yurt bilgisi, corafya... her ey bizden kmtr ve bize dnecektir.(s.78) szleriyle hicvedilir. Hatta fotoraf Trklerin bulduunu kantlamaya alan retmen motifi, Smer ve Eti uygarlklarnn Trk uygarl olduunu kantlamaya alan Trk Tarih Tezine24 ironik gndermelerle doludur.(s.78-80) Birinci blmn 7. epizodunda Turgut, Ankaraya Selimin yakn arkadalarndan Sleyman Kargy grmeye gider. Turgut Sleyman Kargnn alt yeri ararken anlatc brokrasinin insan boan anlamsz ileyii zerinde durur. Asl brokrasi hicvini kafkaesk bir anlatmla Turgutun i takibi yapt sayfalarda buluruz. Sleyman Karg, Turguta Selimin yazd ve Dn, Bugn, Yarn st baln tayan arklar ve Sleyman Karg tarafndan yazlm gibi gsterilen; ancak Selim tarafndan kaleme alnan aklamalar verir.25 Romann kurgu zellikleri iinde en nemlilerinden biri kukusuz Dn, Bugn, Yarn st baln tayan arklar ve Sleyman Kargnn Aklamalar ksmdr.26
23

1931de toplanan CHF Kongresinde devletin de 1950ye kadar resmi ideolojisi olan alt ilke kabul edilmitir. Halkevlerinin almas, yayn faaliyetleri ve uygulanan eitim programlar iin Bkz. Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasi Partiler, 2.Bask, Arba Yaynevi, stanbul 1995, s.569-570 24 Trk Tarih Tezinin Eti, Smer gibi eski Anadolu uygarlklarnn Trk olduunu kantlama abasn, o dnemde liselerde okutulan ders kitaplarnda da grmek mmkndr. (Bkz. Bra Ersanl Behar, ktidar ve Tarih, Trkiyede Resmi Tarih Tezinin Oluumu 1929-1937, Afa Yaynlar, stanbul 1996) Ersanl Behar, Tarih Tezine olumsuz yaklar. Bernard Lewis ise, sz konusu tezde ileri srlen grlerin yanlln belirtmekle birlikte bunun Trk toplumundaki aalk komleksini ortadan kaldrmaya ynelik bir uygulama olduunu ileri srer. ( Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, Trk Tarih Kurumu Yaynlar , Ankara 1988, s.357) 25 Aklamalarn Sleyman Kargnn kaleminden ktn savunan Tutunamayanlar yorumcular var. rnein Seyppel, Ouz Atayn Dnyasnda aklamalar Sleyman Kargnn yazd kabulnden yola karak aklamalar yorumlar. Oysa arklarn balad sayfada (s.115) Sleyman, aklamalarn kimin tarafndan yazldn Sonunda bir de, benim azmdan yazlm Aklamalar var. Beni kartrmadan ii rahat etmedi. Sen filozofsun, dedi. Aklamalar senin yapm grnmen gerekiyor. Bylece hibir eyin farknda olmazlar. Atlatrz onlar. szleriyle ortaya koyar. 26 Romanda arklar blm 115-138.; aklamalar ise 138-246. sayfalar arasnda yer almtr.

52

.. Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt 16, Say 1, 2007, s.45-68

Romanda mizah unsurlarnn en youn olduu sayfalar arklar ve aklamalar ksmnda yer alr. Ouz Atay, btn mizah ve hiciv gcn burada ortaya koyar. Trk romannda benzerine az rastlanan bir hiciv ve mizah zenginliiyle Ouz Atay, adeta okurun bilincini darmadan eder. Berna Morann ve Tatjana Seyppelin de tespit ettikleri gibi, Nabakovdan esinlenerek kurgulanan bu blmde birok eyle birlikte Cumhuriyet dnemi Trk iirindeki yeni araylarn parodisi de yaplmtr.27 Birinci ark, 7+7=14l hece vezniyle ve dz kafiyeyle yazlmtr: Dokuz yz otuz alt. Tarih dld. Niin? Doumu nemlidir- yani kendisi iin.(s.116) 14l hece vezni, 1930lu yllarda Trk iirinde yaygn olarak kullanlyordu. Sadece vezin ve kafiye rgs deil, Birinci arknn slbunda da ayn yllarn iir slbuna yknlmtr. Selimin kiisel tarihi, bir bakma, Ouz Ataya Trk iirindeki yeni eilimlerin parodisini yapma imkn da verir. Nitekim bu arknn sonunda Selim hece vezniyle yazmaktan ve kafiye kullanmaktan bktn ifade eder.(s.120) kinci arkda ise Nazm Hikmetin slbunun ve iir tekniinin parodisi yaplmtr: Orta Asyadaki pembe elipsin iinden kan krmz oklara binerek, Bozkurtlar (kanatl) inden Nasl umularsa Tancaya kadar, Ben de (alt yamda) dar Ve yksek amurluklu tenezzhle (Ford T Modeli) Ankaraya ulatm (s.120-121) arklarda parodinin yannda komii salama teknii olarak pastiten de yararlanlmtr. Bunlardan en ilgi ekici olanlarndan biri nl On Kasm iirlerinden birinde yer alan Doktor doktor kalksana/ Lambalar yaksana/ Atam elden gidiyor/ aresine baksana dizeleri, Selim tarafndan yle taklit edilir: Topal doktor kalksana, lambalar yaksana,/ Selim elden gidiyor, aresine baksana(s.118). arklarn ve aklamalarn nemi, sadece birok komik klma ynteminin kullanlm olmasnda deildir; ayn zamanda mizah veya hiciv yoluyla Trk aydnnn kimlik araynn ve bireylemeyi engelleyen toplumsal olgularn da ele alnm olmasndadr. Bir makale boyutunda neredeyse her cmlesi farkl gndermeler ieren yaklak 120 sayfalk arklar ve aklamalar ksmn deerlendirebilmek gtr. Ancak nemli olduunu dndm birka motif zerinde durmak istiyorum. arklar ve onu zaman zaman groteske varan bir anlatm tutumuyla zmleme iddiasndaki aklamalar, bir bakma Selim ve Selim gibi olan Trk aydnnn neden topluma yabanclatn, kendisini gerekletirmesini engelleyen toplumdan veya sistemden kaynaklanan sorunlarn neler olduunu ok karmak bir yap iinde verir. arklar, aslnda belli bir plana sahiptir. Ouz Atay, Selime yazdrd arklarda, grnte, Selimin doumundan okul hayatnn bitimine kadar geen srede yaadklarn, kronolojik sray izleyerek anlatr; ancak dikkat edilince her arknn bir ana dnce zerinde biimlendirildii grlr. Bir bakma Ouz Atay, her arkda Selimi tutunamayan olmaya iten ayr

27

arklardan sonra gelen Sleyman Kargnn Aklamalar blmnde de sz konusu manzumelerdeki biim zelliklerinin Trk iirindeki yeni araylarla alay etmek amac tad ima edilmitir. (s. 159 vd.)

53

.. Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt 16, Say 1, 2007, s.45-68

bir sebebi, daha dorusu Trk aydnnn bireyleip kiilik gelitirmesinin nndeki engelleri tek tek ele alp komik klmtr. Biyografi ve otobiyografi yazma oyunlarndan sonra arklar da bir tr oyun olarak deerlendirilebilir: iir yazma oyunu. Selim arklarnda da kendi biyografisinin bir nceki oyunda verilmeyen ayrntlarn aklar. Burada da Selimin ocukluundan balayarak nce bir tara kasabasnda, evde; sonra Ankarada, okulda geen gnleri Trk aydnn oluturan toplumsal atmosferin ipularn ierir. Selimin zatrreeden yatt gnlerin anlatld 85-93. dizelerde Selim, uyannca Atatrk ryasnda grdn syler. Bundan sonras Trk aydnndaki yabanc hayranlnn, taray kmseyiinin hicvine dnr: Tarada yetiirken rendii tek dildi Trke, cahil Selimin. Bu kadar diyebildi. Oysa bilseydi (canm) biraz da Franszca Voila Atatrk maman! derdi muhakkak orda. (s.119) kinci ark, Selimin ailesiyle birlikte Ankaraya geliini ve orada okula balayn anlatmaktadr. kinci ark, Turgutun otobiyografisinde olduu gibi Trk eitim sisteminin tek parti dnemindeki uygulamalarn hedef almtr. Selimin Ankara izlenimlerinde Trk devrimine kar ironik tutum ok belirgindir. Yukarda arklardaki parodik anlatmdan sz ederken verilen rnekte, 1940l yllarda yazlan, Trklerin Orta Asyadan nasl dnyaya yayldklarn gsteren tarih kitaplarndaki haritalarla alay edilmitir. Selimin okula balaynn anlatld dizelerde ise korkuya ve cezaya dayandrld ileri srlen eitim sistemi, retmen tipi araclyla hicvedilmitir.(s.122-123) Selimin ilkokul yllar, hep insan kiiliksizletiren eitim sistemiyle atarak geer. Okula ve okulda verilen eitime tutunamaynca, kendisini evresinden soyutlar. Yalnz kalr ve hibir oyuna alnmaz. Selimin ilkokulu bitirmesiyle kinci ark da tamamlanr. ocuklar iyi yurtta yapmak, toplum kurallarna uymak hususunda uyarmak amacyla yazlan ocuk iirlerini, bu iirlerden birinin pastiini yaparak alaya alr: len olur yemek yerim Fralanmaz hi dilerim Acaba ne yapsam derim Kovboy filmine giderim Dnnce kzar pederim. (s.125) nc ark, grnte Selimin Ankaradaki mahalle hayatn anlatmaktadr.(s.126-130) Ancak mahalle, bu arkda bir sembol olarak kullanlmtr. Mahalle, nc arkda alaturkann, yani dou kltrnn semboldr. Selimin ocukluundan yansyan Ankara imgesinin resm ve otoriter yz ikinci arkda ele alnmt. Bu, Selime gre birey olmann nndeki en byk engellerden biriydi. Resm otoriteden nispeten kendisini koruyan mahalle de, Selime gre, alaturka hayat tarzyla Selimin kendisini gerekletirmesini engelleyen nc unsur olarak sunulmutur. nc arknn yanstt dou, kendisini yenileme yeteneinden yoksun bir kltrdr. Bir baka adan nc ark, Trk devriminin ilerleme retoriinin halkta karlnn olmadn da vurgulamaktadr. Drdnc arkda Selim, 1949 ylnda on yandaki araylarn anlatmaktadr. (s.130-135) Halkn ve Selimin kinci Dnya Sava sonrasnda trbelerden, hurafelerden medet umduunun, dine daha fazla sarldnn anlatld bu arkda bir bakma 54

.. Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt 16, Say 1, 2007, s.45-68

laisizmle halkn mevcut durumu arasndaki elikiye dikkat ekilmitir. Yunus Emrenin mehur ilahilerinden birinin pastiinin de yapld bu arkda Ouz Atay, halkn dine ynelmesini ekonomik ke balam; bu balann da bireylemeyi engelleyen bir husus olduunu savunmutur. Selimin gzlemleri, bilinlenme sreci iinde, 1940l yllarn tarihi alglay biimi de alay konusu yaplmtr. Selimin kurtuluu gemiin byk zaferlerinde ve nl Trk byklerinde aray, bir bakma Trklk politikalaryla ilikilendirilmi ve romann kendi mant erevesinde komik klnmtr. Drdnc arknn son dizelerindeki mazi cenneti tahayylyle toplumun ekonomik sorunlarn zemedii; Demokrat Parti iktidarnn da lkeyi ekonomik bakmdan Amerikaya baml kld vurgulanmtr: Eski kahramanlklardan baka leri srecek neyimiz kalmt dokuz yz krk dokuzda. Selim Ik yenilmiti, bitmiti. Neyse tam o srada, Maral Amca yetiti. (s.135) lk drt arkda ocuk Selimin kiiliini oluturan, ileride kendisini gerekletirmesine ket vuracak olan eleri ayr ayr ele alan Ouz Atay, son arkda Selimin topluma yabanclaarak tutunamayan oluunun nedenlerini topluca deerlendirmitir. Anlatmadan anlalmak isteyen; fakat anlalmayan, soyadndaki gibi k olamayan Selimin tutunmak iin uzatt eller topraa, yani topluma tutunamamtr. Son arkda Selim, bu kez kendisini komik klarak tutunamayan oluunda kendi kusurlarn da sralar. Selimin kendisine ynelttii mizahtan, hayat boyunca herkes adna utanan, krlgan, korkak bir kiilik kmaktadr. Bu, bir anlamda Trk aydnna Ouz Atayn ynelttii eletiri olarak da deerlendirilebilir; ancak Selimin kendisine ynelttii ironi, balanabilirlii de iermektedir. nk Ouz Ataya gre Selimin bir kk ocuk olarak evde, okulda, sokakta sistemli bir kiiliksizletirmeye uratlm olmas, tutunamayn balatan sebeplerin banda gelmektedir. arklardan ortaya kafas kark, dou ile batnn arasnda kalm, doulu yanndan kopamam, sosyo-ekonomik yapya, siyasi erke muhalefet edemeyen, muhalefet edemedii topluma yabanclaarak var olmay tercih eden bir aydn tipi kmaktadr. arknn sonunda yer alan ve halk iirinin tannm rneklerinden birinin pastii olarak okunabilecek drtlklerde tutunamayan olu, byk lde toplumsal sebeplere dayandrlmtr: Bize retilen her sze kandk Yasaktr Memnudur dendi, inandk Hep Girilmez levhasna aldandk Bu tutulan, yanl yol gelir bize (s.137) Tutunamayanlarn Aklamalar ksm, arklara gre mizah ve hiciv bakmndan daha zengin ve youndur. Ouz Atayn Aklamalar da, tpk arklar gibi Nabakovdan etkilenerek roman kurgusu iine dahil ettiini ileri sren Seyppel ve Morann tespiti romana, trn zelliklerini ihlal eden farkl edeb trlerden rnekler alnmas balamnda kabul edilebilir; ancak Ouz Atayn bu ksm olutururken Trk edebiyatndan da yararlandn ileri srebiliriz. Ouz Atayn arklar ve Aklamalarda yapt eyi, yani bir iir tarznn veya iir yorumun parodisini Trk hicvine batl bir soluk getiren Ziya Paa da yapmt. Ziya Paa, Zafername adl eserinde Tanzimat yllarnn nl sadrazam li Paay tam da bu ekilde hicvetmiti. Ziya Paa, Zafernamede nce li Paann adamlarndan birinin azndan ironik anlatm tutumuyla bir kaside yazar, sonra bu kasideye yine li Paann yaknlarndan birinin azndan her beyte dize ekle55

.. Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt 16, Say 1, 2007, s.45-68

mek suretiyle tahmis yazar; nihayet yine dnemin nl zaptiye nazrlarndan Hsn Paa azndan bu tahmisin ironik bir dille erhini yapar.28 Zafernamedeki aklama veya bir baka syleyile erh mantyla Tutunamayanlardaki aklama mant arasnda nemli benzerlikler vardr. Ouz Atay da Selimin yazd iirleri, tpk Zafernamede olduu gibi, kahramanna dize dize aklatr.29 Bu aklamalar, tpk Zafername erhinde olduu gibi, ou zaman dizeyi oluturan kelimelerin ilgi ekici ve metnin anlamyla rtmeyen armlaryla oluturulmutur. Sama karlk olarak aklayabileceimiz bu yntem, Sleyman Kargnn Aklamalar ksmnda bolca kullanlmtr. Yine Zafernamede olduu gibi burada da sama karlk, ilgi kurulan metni geersiz klmak amacyla deil, genellikle ana temaya yeni almlar getirmek iin kullanlmtr. Her dize aklamas, genellikle farkl bir hikyeyi, farkl metinleraras ilikiyi iermektedir. Aklamalarda Selim, kendisi de dahil olmak zere aklna gelen her eyle alay eder. Bazen groteske, samaya varan satrlar olsa da Aklamalarda Ouz Atay, romann ana izgisinin ok da dna kmaz. Tutunamayan oluun sosyo-kltrel sebeplerini ironik anlatm tutumuyla gzler nne serer. Sleyman Kargnn Aklamalar da Selimin oyunlarndan biridir. Ouz Atay da, dorusu okurla Aklamalar kimin yazd oyunu oynamaktadr. Aklamalar, Selim tarafndan yazlm; fakat Sleyman Karg yazm gibi gsterilmitir. Aklamalar, giderek bir bakma birok edeb trn parodisinin veya pastiinin yapld; hiyerarinin ortadan kaldrld bir metin haline gelir. Aklamalarda da, arklara paralel olarak asl arlk, Trk aydnnn kendisini gerekletirmesinin nndeki engellere ve zaaflarna verilmitir. Aklamalarn arklardaki vurgular grnr klmaktan ok, yeni hiciv ve mizah motifleri rettii de sylenmelidir. Bununla birlikte Selimin arklarda zellikle zerinde durduu tutunamay sebepleri konusunda Aklamalarda da srarl olduu grlmektedir. arklarn Dn, Bugn, Yarn olan balnn sorguland satrlarda Selim/Sleyman Dn, Trk Tarih Teziyle ilikilendirmitir. 1931 sonrasnda ortaya atlan ve toplumda mill bilin uyandrma amacn gden sz konusu uygulamalar, alay ls artrlmak suretiyle hiciv konusu yaplmtr. Trk kimliini Osmanl kltr mirasn reddederek tanmlama abalar, Orta Asyadan dnyaya yaylan medeniyet tezi, lise tarih kitaplarna kadar yansm; dier tarih yaynlarnda da Trk kimliinin tarihteki varl, bu erevede ortaya konulmutu. Aklamalarda Dn kelimesi, bu tarih anlayn sorunsallatracak ekilde aklanmtr. Ouz Atay, bilimsel sylemin parodisini yaparak, bir bakma o yllardaki tarih almalaryla da alay etmitir. Hatta parodisini yapt sylemin sadece Trk tarihilerin deil, baz cmlelerde Kemalizme sol bir yorum getirmek isteyen Kadrocularn yaklamn kapsad da sylenebilir: Trkler, Orta Asyadan anavatana g etmeden nce, btnyle bir kabile hayat yayorlard. adr medeniyetinin gereklerine gre kurulmu bir toplum dzenleri vard. Bu dzenin, bugnk hayat artlarndan ne kadar uzak olduunu, artk dilimize yerlemi olan, cam, hasr, kravat, kira (ev kiras),
28

Bu konuda Bkz. Mustafa Apaydn, Trk Hiciv Edebiyatnda Ziya Paa, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 2001 29 Dikkatli okur, arklar ve Aklamalar ksmndan nce yer alan biyografi, otobiyografi yazma oyunlarnda bir yerde Turgutun Ziya Paadan sz edildiini ve ondan uyduruk bir beyit alntlandn da fark edecektir. (s.74-75)

56

.. Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt 16, Say 1, 2007, s.45-68

kiraz, hafif, masa, tabak, tabut, mzik, tahsil, mezar, karyola, kelime, cmle gibi kelimelerin bu dilde bilinmemesiyle (ztrk dili demek istiyor) kantlayabiliriz. (...) Trkler hasr stnde oturmaz ve meseleleri hasralt etmezlerdi. Bu det, Osmanllarla balamtr. (...) Trkler ev kiras vermezdi. Ev kiras, Trklerin iptidai komnizmden, toprak burjuvazisine gemeleriyle balamt. (s.140-141) thaf ve Mukaddimenin zellikle ilk dizesinin aklamas, (s. 142 vd.) bilimsel biyografilerin parodisi olarak kurgulanmtr. King Solomonun kim olduunu aklayan satrlarda Trk bilim dnyasn oluturan figrlerin tarih biyografi yazarlklar, gereksiz ve balam harici ayrntlara saplanp kalmak noktasndan alay konusu yaplmtr. Kendisi de bir bilim adam olan Ouz Atayn bilimsel sylemi komik klmaktan baka, Trk bilim dnyasnn bilimsel yeterliliini de sorgulad dnlebilir. King Solomonun biyografisinin samann mantyla yazlmas, okurda benzersiz bir komik etki brakmaktadr. Ouz Atay, Trkiyede bilim adamlarnn analitik dnemediklerini, gereksiz ayrntlarn iinde boulduklarn, batda retilen bilgiye hayranlk derecesinde bal olduklarn ileri srmektedir: ...Sylentileri bir yana brakarak, tarihi belgelerle konumak gerekirse, incelememizi ciddi ve gvenilir Alman tarihilerinin bilgilerine dayandrmak yerinde olacaktr...(s.143) thaf ve Mukaddimenin ilk dizesinde geen King Solomonun kimliinin aklanmas srasnda Trkoloji almalarnn da alay konusu yapld grlmektedir. Szde aklama yazar Sleyman Karg, kendi soyunu akademik bir sylemle aratrrken Ortu Alga denilen bir yerde yaplan kazlarda, bulunan yazl talarda Bilig Tenz adn tayan ve on iki bin sayfa tutan bir ansiklopedinin yazarlar arasnda Salman Kargu ismine rastlandndan sz ederken, ok belirgin bir biimde, Gktrk Yaztlarnn bulunuu, okunuu ve akademik yaynlara konu oluunu ima etmektedir.(s.146 vd.) Szde yazar araclyla Ouz Atay, Trkoloji almalarn alay konusu yapyor grnse de aslnda romann tartt ana sorundan uzaklamaz. Sz konusu ksm, Selimin Sleymana dou ile bat arasnda bir kimlik oluturma gayreti olarak okunabilir. Bu, bir anlamda Cumhuriyet dneminde kafas karm Trk aydnnn kltrel kimlik arayna ironik bir yaklamdr. Orta Asya vurgusu da, Trk devriminin Osmanl kltr mirasn reddedip Orta Asyada kendisine bir dayanak noktas aramasyla ilgilidir. Bu konuya Ouz Atay, daha sonra tekrar dnecektir. thaf ve Mukaddime blmnde geen Tutunamayanlarn... kelimesiyle ilgili aklamalar, romann en ok bilinen ksmlarndan biridir. Selim/Sleyman, tutunamayan szn bir ansiklopedi maddesini taklit ederek aklamtr. Garip Yaratklar Ansiklopedisinde Tutunamayan (disconnectus erectus) maddesinden alntland bildirilen bu satrlarda ironik bir anlatmla aydn tipolojisi izilmektedir: ...Beceriksiz ve korkak bir hayvandr. nsan boyunda olanlar bile vardr. lk bakta, d grnyle insana benzer. Yalnz peneleri ve zellikle trnaklar ok zayftr. Dik arazide, yoku yukar hi tutunamaz. (...) ...nsanlara zararl baz mikroplar tadklar tespit edildiinden, Belediye Salk Mdrl de tutunamayan kesimini yasak etmitir. Yemekten sonra insanlarda grlen durgunluk, hafif sknt, sebebi bilinmeyen vicdan azab ve hi yoktan kendisini sulama gibi duygulara sebep olduklar, hekimlerce ileri srlmektedir.... (s.152-153) 57

.. Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt 16, Say 1, 2007, s.45-68

Ouz Atayn Trk aydnn nesli tkenmek zere olan, korkak, beceriksiz, duygusal bir hayvana benzetmesi, yazarn yaratcln ve mizah gcn gsteren gzel rneklerden biridir. Yazar, Trk aydnnn tutunamaynn kendinden kaynaklanan sebeplere de balanabileceini ima ettii bu satrlarda hiciv silahn kullanmam; mizahn balaycln tercih etmitir. Yine de, nnde sonunda mizah da kusuru tehir etmek iin kullanlmtr. Selimin kendisiyle birlikte tm tutunamayanlar ortak zellikleriyle tasvir ettii cmlelerde benimseyici bir bak asnn olduunu sylemek de pek mmkn deildir. Tutunamayanlar da, tutunanlar kadar olmasa da, yazarn ironisinden nasibini almtr. Sama karlk yntemiyle yorumlanan dizelerden birinde yer alan kundak kelimesinden yola klarak (Kundayla byk ve beyaz) bir modernizm projesi olarak Cumhuriyet devrimleri ile Trk aydnnn ilikileri ironik bir dille ele alnmtr. (s.166168) Eski kundak sistemini yerinde bir devrimle ortadan kaldran Ziya zdevrimselin devrimci kiilii ile ilgili anlatlanlar, hem yaplan devrimlerin gerekliliini hem de bu devrimlere sk skya sarlan Cumhuriyet aydnlarnn fikr derinliini tartlr klmaktadr. Aklamalar ksmnda anlatlan hikyelerin deiik kltrel almlar ierdii grlmektedir. rnein Ziya zdevrimselin hikyesinden sonra muhayyel bir lkenin Corridos Adasnn tarihi, ansiklopedi sylemiyle anlatlm (s.168-172); sonra Dandini dandini dastana adl ocuk ninnisinden olmadk bir hikye retilmitir (s.172-178). Bylece metin oulcu bir yapya brndrlmtr. Bu, bir bakma postmodernlerin romanda bulmak istedikleri oulcu estetik olarak da deerlendirilebilir. Ouz Atay bununla da yetinmemi; kendi iinde az-ok tutarl bir btnl olan iir metninin anlamn paralamtr. Bylece arklarda sorunsallatrlan rasyonalite, Aklamalarda btnyle ii boaltlm bir kavram haline dntrlmtr. Tutunamayanlarda Trk devriminin mill bilin uyandrmak amacyla yapt uygulamalarn Trk aydnnn kiilii zerinde nemli etkileri olduunu ileri sren Ouz Atay, komik klarak geersizletirme silahn yine Selim/Sleyman araclyla kinci arknn aklamalarnda Trkiyede 1960l yllarda renci gsterileriyle ortaya kan sol harekete de yneltmitir. (s.186-202) 134. dizede geen Orta Asyadaki ibaresinden hareket eden szde aklamac, elinde bulunduunu iddia ettii bir belgeden sz eder ve Dzgen Silik adl bir gencin Orta Asyada binlerce yl nce tuttuu bir gnlk hakknda bilgi verir. Ardndan da bu gnln baz sayfalarn alntlar. Orta Asya motifi ilk anda okurda milliyeti dnya grnn komik klnaca izlenimi brakr; ancak Ouz Atay, ok ilgi ekici bir kaydrmayla tam tersine burada sol rgtlenme modelinin Trkiyedeki uygulanma ekliyle alay eder. Ortu Alga Toplum Koruculuu (Emniyet Mdrl) tarafndan gizlice takip edilen Orkan Talmug, Salgan Saak, Durman Elger, Ylgn Mete, Gkin Karma, Kutbay alk ve Dzgen Silik adl yedi gencin gizli toplumcu bir rgt kurma faaliyetleri, genlerin niteliksiz, ikiye ve kadna dkn, bencil olular dolaysyla baarya ulamaz. Toplumcu zenginlerden topladklar paralarla ine kaarlar. Toplum Koruculuu ise, btn olanlar izlemi, hatta genlerin ine kalarn kolaylatrmtr. rgt yelerinden Orkan, inde bulunduu dnemde nl inli bilge Len-Sta-Troc-Enle tantndan sz eder. Muhayyel inli bilgenin Lenin, Stalin, Trocki, Engels gibi isimlerin zel bir birleimi olduu aktr. Bunun Selim/Sleymann okurla oynad bir oyun olmasnn dnda, sz konusu rgtn solcu olduunu vurgulama ilevini yerine getirdiini de belirtelim. 58

.. Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt 16, Say 1, 2007, s.45-68

Ouz Atay, sol genlik rgtlerinin fikr sln hicvetmek iin eitli yollara bavurmutur. Kutbay, tpk dier rgt yeleri gibi, kadnlara dkndr. Bir kz arkadann ilericiliini; ok yaman kzdr. Btn trelerle alay eder. ok ileri kafal kzdr. Tanrya inanmaz.() Kmz da iiyor (s. 195) szleriyle vurgular. Metnin ironik yaps iinde bunun ilericilik olamayacann alt izilir. Ylgnn, Ben okumam, Kutbay! Bu rm toplumda, geleneklerin stmze yd bilgi sprntlerini renmem ben. Ben yeni bir dzenin kurulmas iin katkda bulunurum ancak (s.200) szleriyle Ouz Atay, 1960 sonrasnda ortaya kan sol rgtleri, sekter ve cahil olmakla sular. Birbirleriyle kavga etmekten baka bu rgt mensuplarnn yegne eylemleri, szncaya kadar imek ve lm ozan Hakmattan toplumcu yrlar okuyup alamaktr. (s.201-202) Ouz Atay, Dzgenin kulland dil araclyla TDKnn dilde zleme almalarn da alaya almtr. ine kaan gizli rgt mensuplarnn maceralar, nc arknn aklamalarnda yeni bir boyut kazanarak devam eder. Hibir entelektel birikime sahip olmayan, kendi kiisel zevklerinin peinde komaktan baka i yapmayan Orkan ve alt arkada, Ortu Algaya yeni bir dinin kurucular ve lider kadrosu olarak dnerler. retilerini lmihal adl kitapta toplayp halk irat etmeye balarlar (s.208-217). lmihal, bir dini reti kitab parodisi olarak tasarlanmtr. Tutunamayanlarn en ilgi ekici ksmlarndan biri olan lmihalde Ouz Atay, ykc hicvini Marksist retiyi din haline getiren Trkiyedeki sol hareketi tehir etmek amacyla kullanmtr. Sosyalist aydn tipolojisinin nemli zaaflaryla bu sefer Cumhuriyet dneminde kullanmdan dm eski kelime ve cmle kalplar araclyla alay edilmitir. Halk kendisini aydnlatmaktan aciz, gdlmeye uygun bir yn olarak gren yar aydn tavr, Peygamberin, Anadoluya vsl olduklarnda memleket, bilcmle harbat ve cehlet ile mahmul idi. Onlar geldiler, mtala eylediler, ifa verdiler, nizam vaz eylediler, medeniyyet ithal eylediler.(s.210) szleriyle gsterilir. 1960 sonrasnn bu yeni, kendisini her tr bilgiyle donanm sosyalist olarak tanmlayan yar aydn tipinin hikmetleri, lmihalde tekrar tekrar tehir edilir: nk Onlarda, Merkezi Asyann bilumum hikmet, safvet, itidal, hamet ve istikrar mevcut idi. limle mebu idiler. (s.211) Bizler arazinin ve ilmin bl olduu bir memleketten sizlere iman ve ziya tevzii iin geldik. Bizler adalet ve hikmet mvezzileriyiz. mdi bizden yalnz hayr greceksiniz. Amma velkin, bizler, bezirgnn deil, sizlerin mmessiliyiz. (s.212) Trk solunun kendi iddialarnn aksine dogmalar bulunduunu, bunun da sol hareketi ynlendiren kadronun cehaletinden kaynaklandn, teoriyi bilmedii gibi teorinin topluma nasl uygulanaca konusunda da ancak komik olarak nitelendirilebilecek grleri bulunduunu ileri sren Ouz Atay, aslnda bu hususu Eylembilimde enine boyuna tartmaya balam; ancak ne yazk ki roman tamamlayamamtr. 30

Eylembilim, ilk olarak Gnlkle birlikte yaymlanmtr. ( Ouz Atay, Gnlk ve Eylembilim, letiim Yaynlar, stanbul 1987)

30

59

.. Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt 16, Say 1, 2007, s.45-68

Tutunamayanlarda Gnselinin noktalama iaretleri kullanmadan anlattklarnn yer ald blmde de, bu kez bir tarih fantezisine gerek duyulmadan sol hareketin insan kiiliksizletiren, piyonlatran mtehakkim bir yaps olduu ileri srlmtr. (s.483) Selimin intiharndan yaklak bir yl nce sosyalist harekete ilgi duyduunun; ancak katld rgt iinde srekli alaya alnp kullanldnn anlatld satrlar, Ortu Algada yaananlarn bir fanteziden ibaret olmadn gstermektedir. Yani bir bakma devletin resm ideolojisi gibi ona muhalefet ettiini savunan sosyalist ideoloji de, romann terminolojisi ile sylenirse, tutunanlar, dolaysyla hicvedilmesi gerekenler arasnda yer almtr. Trk aydnn topluma yabanclatran, nesli tkenme tehlikesiyle ba baa brakan odaklardan biri de budur. Komik enin ne kt lmihal ksmndan sonra arklardaki gndermeler izlenerek ve bu kez samaya bavurulmayarak tekrar Selimin Ankarada geirdii ilk genlik yllarnn izlenimlerine dnlr. Selimin Ankarann kt filmler oynatan sinemalarnda, kiralk ucuz romanlarla geen ilk genliine ait anlar, mizahn belli belirsiz hissedildii bir tutumla anlatlr (s.219-221). 1949 ylnda yaananlar da rapor slbuyla aktarlmtr. Baz cmlelerde hissedilen ironik anlatm, yine toplumsal ve siyasal vurgulamalar iermektedir: Yl bin dokuz yz krk dokuz. Artk kara renkli ekmek yenmiyor.girmeden girdiimiz savatan ktk. eker ucuzlad. Babas Selime yeni bir kat elbise yaptrd. Demokrasi diye bir sz kt. () Baz evlere buzdolab alnd. Savata Almanlar tutan yazarlar, imdi demokrasinin vazgeilmezliinden sz ediyorlar. (s.229-230) Ouz Atay, romann oksesliliini salamak zere hemen her dizenin aklamasnda farkl sylemlerden, farkl edeb trlerden taklit yoluyla yeni metinler tretmitir. Ancak bu metinlerin hepsinin nnde sonunda Trk aydnnn var olu sorunlarna ya da zaaflarna gndermeler ierdiini, bir bakma romann adnda ima edilen yabanclamann deiik almlarn yaptn belirtmek gerekir. Ouz Atay, nce Dn, Bugn, Yarn, sonra da Sleyman Kargnn Aklamalar blmlerinde Selimin bak asndan tutunamayan olua yol aan sosyo- kltrel sebepleri; ama daha da nemlisi Trk aydnn ironik anlatm tutumuyla ele almtr. Aklamalarn sona ermesiyle romann Birinci Blm de biter. kinci Blmde Birinci Blme gre mizah ve hicvin bir geersiz klma, tehir etme esi olarak daha az kullanldn sylemek mmkndr. kinci Blmde Turgutun Selimin intiharnn nedenlerini Ankarada aray devam etmektedir. Turgut, Ankarada Sleyman Kargdan sonra, Selimin bir sre iliki iinde olduu, geneleve ilk kez birlikte gittii Metinle grr (s.251 vd). Metin figr, romann olumsuz zelliklere sahip tiplerinden biridir. roniye bavurulmadan aka hicvedilen tek figr de Metindir. Turgut, Metinden holanmadn, onu nce meyhaneye, ardndan pavyona ve en sonra da geneleve gtrp aalayarak gsterir. Metinin Burhan Cahitin dzenbaz bir mteahhidi anlatan popler romann edeb deeri yksek, realist bir roman olarak takdim etmesi, Trke tangodan holanmas, pavyonda konsomatrisle tango yapmas yozlam, dejenere bir tip olduunu gstermektedir. zellikle genelev sahnesi, Metinin seviyesizliini ok daha dikkat ekici bir ekilde aa karmtr. Romandaki groteskin en ilgi ekici rneklerinden biri olan genelevde yaananlar, (s.267 vd.) Turgutun kendisine Don Kiot misyonu ykledii ilk olaydr. Selimi masumiyetin, el dememiliin sembol olarak alglayan Turgut, onun masumiyetini bozan ilk 60

.. Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt 16, Say 1, 2007, s.45-68

figre, bu ekilde saldrr. Selimin ilk genelev tecrbesini Metinle birlikte yaam olmas, Turgutun Metini neden aaladnn ipucunu verir. Selim ilk gnah Metin sayesinde ilemi, sa ile zdeletirdii masumiyetini ilk kez bu ekilde kaybetmitir. Metin, Selimin kar kutbunda yer almaktadr. Metinle Selimin kart kutupta yer almalar, romann ilerleyen sayfalarnda tekrar ele alnacaktr. Metinin Turguta Selimdeki baz zaaflar aa karan bir mektup yazmas zerine Turgut, Metinle Selimi kendi muhayyilesinde karlatracak; Selime yaptklarndan dolay Metini hayali bir mahkemede yarglayacaktr. (s.440-445) Turgut, bu olayla birlikte Don Kiot misyonuyla Selimin tutunamayan oluuna yol aan her eye umutsuzca saldracaktr.31 Selimi koruma, onun kendisinde yaayan hayaline aykr gelen anlatlara kar gsterdii tepkiyi de bu misyonla aklamak mmkndr. Turgut stanbula dndkten aylar sonra Metinin yazd mektupta da Selim imgesini zedeleyecek bilgiler vermesi, onun cinsellie dkn olduunu ima etmesi Turgutu ileden kartr.(s. 420-435) Turgutun blnm kiiliinin alt beni olan Olric de ilk kez genelevde ortaya kar. Olric de Turgutun Sancho Pancas olacaktr. Turgut, ilk kez genelevde Selimin intiharnn sebeplerini aratran bir arkada olmaktan kp tutunamayan olmaya doru ilk ciddi eylemini gerekletirir. Selimi salatran Turgut, sann dnyaya ikinci geliinde artk bir intikam klc olacan dnr ve Selimin tutunamayna sebep olanlarla nasl hesaplaacan yle dile getirir: Onu gln duruma sokanlar rezil edeceim. Ona vuranlar paralayacam. ntikam Klcnda ba rol oynayacam. Onu tanyanlar, onu ezenleri, hor grenleri, yaknlk gstererek eziyet edenleri, saklandklar deliklerden bir bir kararak kahredeceim. (s.291) sa figrnn kendi din balamndan koparlp genelev ortamnda Selimle zdeletirilmesi ise, stlenilen misyonu kukulu klmaktadr. Bylece Turgutun ve Selimin birer tutunamayan olarak rettikleri kutsallk retorii ortadan kaldrlm olur. Turgutun Ankaradaki araylar, ilk bakta birbiriyle organik ba kuvvetli olmayan motifler, hikyeler, yaantlar araclyla Selimle birlikte tutunamayn sebeplerinin alglanmasn salamaktadr. Turgut, Selimle gemite arkada olmu deiik kiilerle karlap onlarn verdii bilgileri bir araya getirdike, ilk anda zlm, mantkl bir birlik oluturmuyor gibi grnen bir yazl veya szl metin ynna sahip olur. Ancak her metin paras, Turgutu da okuru da Trk aydnnn ontolojik sorunlarna gtreceinden, bu farkl anlatlar ynnn benzer ilevleri yerine getirdii ileri srlebilir. Ouz Atayn brokratik yapy hicvettii i takibi blmnde bu sebep sonu ilikisini grrz. Yazar, iktidarn sembol olarak alglanabilecek bir devlet dairesinde Turgutun i takibi yapmasn kafkaesk bir atmosfer yaratarak anlatmtr (s.294-317). Turgut da, tpk Kafkann kahramanlar gibi, kendisine ait olmayan bir iktidar mekanizmasnn iine girip sorununu zememe tehlikesiyle kar karya kalr. Trk romannn en baarl brokrasi hicivlerinden biri olarak okunabilecek sayfalar boyunca Ouz Atay, devlet brokrasisinde ilerin nasl zlemediini, bir genel mdr imzas iin insanlarn nasl gnler boyunca odadan odaya, memurdan memura kotuunu ironik dille anlatr.

Turgutun Don Kiot misyonu stlenmesine Nurdan Grbilek de Kemalizmin Delisi Ouz Atay adl yazsnda deinmitir. (Nurdan Grbilek, Yer Deitiren Glge, s.33-34)

31

61

.. Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt 16, Say 1, 2007, s.45-68

nce bir devlet dairesine i takibine giden kiinin uymas gereken kurallar On Emir parodisi olarak okura sunulur: Elini hibir kda uzatmayacaksn: On emrin birincisi budur. Sze erken balamayacaksn, hibir dnce ileri srmeyeceksin, hibir ey bilmezmi gibi grneceksin, garip ekilde giyinmeyeceksin, ellerini masaya dayamayacaksn, seni batan savmalarna yol amamak artyla kendisini acndracaksn, glmseyeceksin, bekleyeceksin.. ve hibir zaman mide kaplmayacaksn (s. 297) Dairede alan hademelerin, memurlarn, eflerin oluturduu da gibi engelleri ap genel mdre ulamak, genellikle imknszdr. Tecrbeli bir i takipisi olan Turgut, genel mdrn imzas iin birok taktik uygular; ama genel mdre ulamak hi de kolay deildir. Onlar devlet otoritesinin korunmas bakmndan ask suratl olmakla, kimseyle senli benli olmamakla, otoriteyi korumakla grevlendirilmilerdir (s.307). Turgutun Selimlemeye balamasnn ikinci rneini bu i takibi sayfalarnda gryoruz. Turgut da, devlet brokrasisinin hantal yapsn bir oyun olarak alglamaktadr. Turgut, genel mdre imza attrmak oyunu oynar. Oyun, Selimde tutunanlarn dnyasndan kamak iin bir arat. Turgut da devlet otoritesini, kk burjuva deer yarglarn aabilmek iin oyun oynar. Brokrasi hicvi, Ouz Ataya ayn zamanda devlet mekanizmasndaki, yozlamay da ok baarl bir biimde eletirebilme imkn salamtr. Romann kinci Blmnn 11. epizodunda Turgut, Ankaradaki ilerini tamamlayarak stanbula dner. (s.329 vd.) Ankarada Selime ait ok nemli bilgiler elde eden Turgut, deimeye ve kendi kk burjuva hayat tarzn sorgulamaya balamt. stanbulda onu tekrar eski alkanlklar beklemektedir. Bir sre bu yaanty srdrr; bir sreliine Selimi, Sleyman Kargy unutur; ancak artk Turgutun bu konformist kk burjuva alkanlklarna ok daha mesafeli durduu grlmektedir. Bu epizotta okur tekrar ve ilk blmdekinden daha keskin bir konformizm hicvi ile karlar. Turgutun stanbuldaki bu hayat ne kadar srdrd, tketime dayal konformizm vurgusuyla u ekilde aklanr: Alt parke cilalanmas geti. Yok, o kadar deildi. ki ykama-yalama olacak. Daha fazla, daha fazla. En az saloneklinideitirme oldu. Durun bakaym: bir hesap edeyim. Bir katsatnalma, alt evdeitirme eder. Ayrca iki yatakodas-almaodas deitirmesi daha var. Evet, tam perde ykamas daha ediyor. (...) Allm zaman lleriyle hesaplanmas g bir sre. (s.338) Turgut, bu yaanty srdrp giderken Selimin arkada olduunu ileri sren bir kadnn yazhanesine brakt notla Selimi yeniden hatrlar. (s.344 vd.) Bu not ve devamnda yaananlar, Turgut iin yeni bir balang olacaktr. Turgut bu noktadan itibaren iinde bunald evreden kopma srecine girecektir. Notu yazan kadnn kim olduunu bulmak iin Selimin annesinin evine giden Turgut, burada bir yn evrak arasnda kadna ait bilgi bulamaz; ama Selimden kalan defterlerde yazl birok isim, Selimin hibir arkadan birbiriyle tantrmadn bir kez daha anlamasna yol aar. Selimin evinde artk Turgut, tutunanlarn dnyasndan uzaklama karar vermi gibidir; ancak hl bu kopuu nasl yapaca konusunda cevaplandramad sorular var62

.. Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt 16, Say 1, 2007, s.45-68

dr. Kendisini ucuz valye romanlarnn nesli tkenmi son temsilcisi, yani Don Kiot olarak tanmlar; ama ucuz gemiinden nasl vazgeecei konusunda zihninin berraklamadn da itiraf eder. (s.354) Turgutun mehul kadnn brakt nottan sonra, tekrar Selimi aratrmaya balamasndan itibaren romanda mizah ve hicve daha az yer verildiini grrz. Turguta Selimin defterleri arasnda ismine rastlad Esatn anlattklarnda Selimin on be yandan itibaren yaad aydnlanma, okuma sreci hakknda bilgi vardr; ancak bunlarda artk ironik anlatm nadiren kullanlmaktadr. Selimde oyun olgusunun ne kadar nemli olduunu rendiimiz Esatn anlattklarnda onun ilk genliinden balamak zere nasl byk bir yalnzlk yaadn da grrz. Esat, Selim bulmacasnn baz nemli noktalarn da aydnla kavuturur. Onun nasl bir kitap kurdu olduunu, okuduu her yazar nasl benimsediini, nne kan her konuyla nasl ilgilendiini, hepsine nasl ayn gle saldrdn; ama yine de nasl olup da ynn bulamadn Esatn anlattklarnda bulmak mmkndr. Esatn sylemi, ironiyi kullanmaz; hatta eletirel bir sylem de deildir. Bununla birlikte metnin derin anlamn dndmzde Selimin veya Selim zelinde Trk aydnnn olgunlaamamlnn eletirildiini syleyebiliriz. Selim, Esata: Kitaplar yznden ok ac ekiyorum Esat aabey(...) Sanki hepsi benim iin yazlm. Bu kadar insan birden canlandramyorum. (s.389) der. Bu Selimin duruunu aklayan nemli cmlelerden biridir. Bu cmleyi kabullenici bir adan okumak mmknse de ben burada Ouz Atayn Trk aydnna eletirel bir bak getirdiini dnyorum. Kitaplara mahkm edilmi bir hayat ve analitik olmayan bir okuma, Selimi tutunamaya gtren nedenlerden biridir. Yani aydn znenin tutunamaynda kendi haricindeki nedenlerin yannda kendinden kaynaklanan derinleememe sorunu olduu da bu ekilde ima edilmektedir. Turgutun Esatla grmesinden sonra Metinden bir mektup almas ve bu mektupta Selimin baz zaaflarnn olduunun aklanmas zerine romann tekrar ironik anlatm tutumuna dnd grlmektedir. (s. 420-445) Don Kiotun hayali devlere saldrmas gibi Turgut da hayali bir mahkemede Metini yarglar. Btn Disconnectus Erectuslar gibi Turgut da balaycdr; Metini cezalandrmaz. kinci Blm de Metinin muhayyel mahkemede yarglanmasyla sona erer. kinci blmde Ouz Atay, komik klma aralarna ilk blmdeki kadar bavurmu saylamaz. Birinci blme btnyle egemen olan ironik anlatm tutumu, ikinci blmde yer yer ironik zelliini yitirir; Turgutun kendisiyle hesaplat, Esatn Selimi anlatt sayfalarda benimseyici, duygusal anlatm tutumuna dnr. nc Blm, Gnselinin Turgutun ofisine gelmesiyle balar. Gnseli, Selimin yaad tek ak ilikisinin kahramandr. Turgut, dierleri gibi Gnseliyi de daha nce tanmamaktadr. Gnseli, Selimle lmnden bir yl nce karlatklarn, aralarnda bir iliki baladn; ancak Selimin dingin bir ruh haline sahip olmadn, ilikilerinin de bu yzden alkantl devam ettiini, Selime hl ak olduunu anlatr. Gnseli figrnn ortaya kmasyla balayan, ardndan onun anlattklaryla devam eden bu blmde komik kategorisi iinde deerlendirilebilecek sylemlere ok az bavurulmutur. nk Gnseli, Selimi o, byk bir psikolojik bunalm iindeyken tanm; hayatla lm arasnda gidip geldii gnlere tank olmutur. Bu bakmdan nc Blmde arlkl olarak lirik anlatm kullanlmtr. nc Blm, Turgutun tutunamayan olma yolunda bir baka aamaya geldiini gstermektedir. Turgut, Selim- Gnseli akn rendikten sonra, Selimin ironik 63

.. Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt 16, Say 1, 2007, s.45-68

sylemini de taklit etmeye balar. Turguttaki ironi, Selimi intihara gtren olgulara kar daha acmaszdr. Selimin aknn engellerle karlamasnn nedenini toplumsal yapda bulur. Turguta gre Trk toplumu sevgisizlikte, hogrszlkte az gelimi toplumlar arasndadr: Az gelimi aklar lkesi olarak dnya milletleri arasnda n sralar igal ediyoruz. Birlemi Milletler istatistiklerine gre ancak Nijerya ve Gana bizden daha az gelimi. k olma oran yzbinde krkiki. Be yllk plan yzde yz gerekletii takdirde bu oran bindokuzyzseksende yzbinde seksenalt olacak. Gene yeterli deil (s.458) Turgut, Selimin ak yaamasn, kendisini gerekletirmesini engelleyen olgular, i dnyasnda lanetler ve yeni bir dzenin hayalini kurar. Dikkat edilirse tutunamayanlarn ideal toplum dzeninde, aydnn kendisini gerekletirmesini engelleyen her ey ortadan kaldrlmtr. Bu balamda zellikle Aydnlanma Felsefesine dayanan modernitenin sorunsallatrlmas dikkat ekicidir: Akl artk baka bir akl oldu. Dnyay lgnlk sard. Dnme imtiyaz Batllarn elinden alnd; kimseye verilmedi. Akl banda olanlar iddetle cezalandrld. Deliler kefaletle serbest brakld. Descartesn kitaplar meydanlarda toplanp yakld. Onlarla birlikte btn evraklar, belgeler, tapular, senetler, () banka czdanlar, raporlar, kanunlar, tzkler, () doruluktan ayrlma gibi tler veren levhalar, ift izgili defterler, izgili ktlar, ktlar da yakld (s.466) Tutunamayanlarn iktidar, sadece hayallerde sz konusu olmaktadr. Romann en ilgi ekici ksmlarndan biri, Gnseli tarafndan anlatlan, Selime ait ksmlar da bulunan ve Turgut tarafndan okura sunulup eklemeler yaplan noktalama iareti kullanlmadan kurgulanm 15. epizottur.(s.468-545) Gnseli burada Selimle yaadklarn, daha dorusu, Selimin neden topluma yabanclatn, insanlardan katn, Selimin girdii her toplulukta nasl aldatlp kullanldn, ak nasl ocuka byk bir cokuyla yaadn anlatr. Gnselinin anlattklar Selim bulmacasnn lmden nceki son paralarn bir araya getirmektedir. Bu yzden Gnselinin konutuu sayfalarda hiciv veya mizah yoktur. O lirik bir dil kullanr. Okurun Gnseli ile zdelemesini engellemek zere Turgutun meddah tavryla araya girip mizahi bir dille bir baka hikye anlatmaya balamas, yabanclatrma efektidir ve roman teknii bakmndan modernist roman zelliklerinin de aldn gstermektedir: Gnseli bir ara verelim entracte verelim on be dakikalk aradan yararlanarak sayn yolcular kymetli vaktinizi be dakika igal ederek sizlere hem yoluna devam et hem seyyar sinema seyret kabilinden memleketimizin tannm simalarnn olayl yaantlarndan dolayl rnekler sunarak olaylarla alaylarla dolu ve sahibinin sesi plaklarda da bulabileceiniz ve kimine gre ackl kimine gre glnl ve yaand tanklarla sabit ve inkr her zaman kabil resimli romanmzn kahramanlarn gzlerinizin nne serelim (s. 486-487) Turgutun araya girip kendi ironisiyle anlattklar, okurun Selimin duygusal yaantsna younlamasn nlemektedir. Aslna baklrsa noktalama iaretlerinin kullanlmamas da Gnselideki Selim imgesinin alglanmasn gletirir. Bilindii gibi, romann yaymlanmasn gerekletiren gazeteciye metni dzenleyip veren Turguttur. Ara-

64

.. Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt 16, Say 1, 2007, s.45-68

ya girip Selimin trajik sonuna kolayca balanamayacak bir baka hikye anlatmas romandaki oyun olgusunun devam etmesiyle de aklanabilir. Turgut, Gnselinin metnine Trkiyedeki akademik evreyi hicveden bir metin eklemitir. Aslnda Ouz Atayn kendi akademik hayatndaki gzlemlerine dayand dnlebilecek bu eklentide Trk bilim adamlarnn bat hayran olduklar, batya bilim renmek zere gnderilen kiilerin orada elenceyle vakit geirdikleri, ksaca aydnlanamadklar iin aydnlatamadklar, kskan ve s olduklar ileri srlmtr. Gnseli, Turgutun ekledii metinden sonra, Selimin lmnden nce yaad buhranl gnleri anlatr ve lmeden nce gnderdii mektubu verir. Noktalama kullanlmadan yazlan bu epizot, Selimin veda mektubuyla biter. Mektupta Selim, kendisini intihar etmeye srkleyen koullar yeterince aydnla kavuturmaz. Bu sayfalarda ironi yoktur; tam tersine romanda lirik anlatmn en youn olduu yer burasdr. Gnselinin anlattklar ve Selimin kendisinden son derece olumlu sz edilen mektubu, Turgutun kararn kesinletirmesine yol aar. Olricle birlikte kk burjuva yaantsndan kamaya karar verir. Turgut, Drdnc Blmde evinden, iinden, kendisini tutunanlarn dnyasna balayan her eyden kaarak kaybolur. Yanna Olric dnda, ki o da Turgutun alt benidir, gemiinden hibir ey almaz. Yolda kasabann birinde rastlad kitapdan ald kitaplar da, kt yolculuun nitelii hakknda fikir sahibi olmamz salar. Turgut, kitapdan Oblomovu, Don Kiotu, Kafkann, Dostoyevskinin romanlarn alr. (s.584-592) Bu kitaplarn hepsinin akln macerasn, bireylemeye ket vuran olgular sorguluyor olular, Turgutun kann ne anlama geldiini gstermektedir. Turgut da artk Selim gibi ada bir Pikarodur. 32 Turgutla Olricin Anadolunun neresi olduu sylenmeyen kk kasabalarnda, ehirlerinde kaybolular, Turgutun i dnyasnda Olricle yapt konumalardaki ironiyle okura aktarlmtr. Turgutun kendi varoluunu sorgulad bu i konumalarda mizah belli belirsiz hissedilmektedir. Artk actan, yok etmek isteyen hicve bu blmde hi rastlanmaz. Geride braklan toplumsal kabullerle yeniden hiciv yoluyla hesaplamaya da kalklmaz. Kan kendisi zaten bir hesaplamadr. Selimden arta kalan metinler iinde arklardan sonra en nemlisi, kukusuz, Turgutun ele geirdii gnlktr. Gnlk, Selimin paranoya belirtileri gsterdii, kendinde hibir doktorun kefedemedii bir hastalk olduu vehmine kapld hayatnn son zamanlarn aa karmaktadr. (s.599 vd.) Selim, gnlkte, sense of humouru kaybetmek istemediinden sz etse de, ounlukla bunu baaramamtr. Gnlk, psikolojik dengesini kaybetmek zere olan Selimin dnyasn daha ok kafkaesk bir adan yanstmaktadr. Okur, sz konusu metnin, zellikle son sayfalarnda, Selimi hayata balayan hibir ey kalmadn fark eder. Selimin son eseri Tutunamayanlar Ansiklopedisidir. Selim, kendisi gibi gemite veya kendi anda yaadn tahayyl ettii tutunamayanlar ansiklopedi parodisi yaparak anlatmtr. Gnlkte yer alan sa parodisini de (s.662 vd) bu balamda deerlendirmek mmkndr. sa figr, Berna Morann da saptad gibi romanda bir tutunamayanlar arketipi olarak yanstlmtr.33 Onun biyografisini ironik bir dille anlatrken
32 Pikaresk romann geliimi iin Bkz. ahbender orakl, Pikaresk Roman ve Pikaro Jakop, Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2002, C.2, S.28-29, s.23-32 33 Berna Moran, Trk Romanna Eletirel Bir Bak-2, letiim Yaynlar, stanbul 1990, s.212

65

.. Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt 16, Say 1, 2007, s.45-68

romann aktel zamanna birok gnderme yaparak sann armha gerilmesini douran sebeplerle kendisinin ve dier ada tutunamayanlarn toplum dna itilmelerinin sebepleri arasnda bir paralellik kurmaktadr. sayla ilgili bilgilerin bir polis raporu parodisi olarak sunulmas da bu bakmdan dikkat ekicidir. Tutunamayanlar Ansiklopedisine alnan kiilerin ortak zellikleri vardr. Bunlar, silik, toplum dna itilmi kiilerdir. Hibiri toplumda sayg uyandracak bir ie, bir kiilie sahip deildir. Kimseyle uzun sreli ve salkl bir ilikileri olmaz. Sleyman Karg dnda, toplumda hibir iz brakmadan lrler veya ortadan kaybolurlar. Selimin ansiklopedisinden yansyan tutunamayan biyografilerinin Trk aydnna mizahi bir bak getirdii dnlebilir. Biyografisi yazlan bu figrlerin hibirinde kendisini gerekletirme bilincinin olmad, hatta byk ounluunun entelektel birikime sahip bulunmad aktr. Bununla birlikte bu tutunamayanlarn her birinin Selimin baz zaaflarn ima eden sahte kiilikler olduu da ileri srlebilir. Bunlar Selim kurgulamtr. Selimin kurmacasna kendinden baz paralar ekledii dnlrse Tutunamayanlar Ansiklopedisinden yansyan biyografilerin Selim zelinde Trk aydnnn baz zaaflarn sergileyen mizahi metinler olduu sylenebilir. Selim, ansiklopedisine en son kendi biyografisini ekler. Burada ocukluunu ve ilk genlik yllarn anlatr ve sonunda sz tutunamayan kavramna getirir: Btn hayatnca konutu. Sonunda tutunamayanlar diye bir sz karabildi ortaya: bir tek kelime. oul bir kelime. Unutamad baz insanlar birletiren bir kelime. (...) Btn hayatnca tutunamayanlardan katn sezer gibi oldu. Kendisine de bulamalarndan korktuunu anlad. Onlara yapm olduu hakszln strabyla kvrand. Onlarn gerek temsilcisi olmak iin eline ok frsat gemi olduunu ve bu frsatlar kardn anlad. ...(s.718) Bu cmleler okur asndan, ilk okuyuta ikircikli bir durum yaratmaktadr. imdiye kadar okunan roman sayfalarnda Selim Ik, tutunamayanlarn temsilcisi olarak grlp gsteriliyordu. Bu szler ilk bakta Selimin tutunamayan oluunu bile kukulu klmaktadr; ancak bunun Ouz Atayn okuyucuya oynad bir oyun olduunu, daha dorusu romann ironisini bir kez daha hatrlatma ilevini yerine getirdiini dnyorum. Romann sonunda Turgutun blnm kiiliiyle Anadolunun bilinmeyen yollarnda, trenlerinde, nceden planlanmam yolculuklar yapt, bylece ortadan kaybolduu grlr. Roman metni, Turgutun yolculuklarndan birinde trende tant roman yaymlatan gazeteciye yazd mektupla ve Selimin Tutunamayanlar Ansiklopedisinde yer almayan kendi biyografisiyle sona erer. Turgut, Selimin kendisini ansiklopediye almamasn, Selim saken henz tutunamayan olmamasna balar ve artk ansiklopedide yer alabileceini vurgular. Bundan sonra Olricle birlikte Tutunamayanlarn devam olan romanlar yazacan, Tutunamayanlar Ansiklopedisine yeni maddeler ekleyeceini bildirir. Bylece biraz nce anlatlp bitirilen romann kurmaca bir metin olduunu, anlatlanlardan kuku duymak gerektiini bataki nszlerde olduu gibi yeniden ima eder. En sonda yer alan Turgut zben biyografisi ise tad fantastik eler yznden Turgutun ka gereini belirsizletirir. Grld gibi Ouz Atay, Tutunamayanlar Selimi aray eksenine oturtmutur. Turgutun arayp bulduu her metin veya her bilgi, kronolojik sralamaya tabi tutulmadan, bilginin edinili srasna gre okura sunulduu iin, ortaya karmak gibi grnen 66

.. Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt 16, Say 1, 2007, s.45-68

bir metin kmtr. Metnin datlm bir yap-bozun para para bir araya getirilip tamamlanmasna benzeyen bir kurgu mantnn olduu sylenebilir. Tutunamayanlardaki hiciv ve mizah motiflerinin eitlilii gerekten artcdr. lk bakta hepsi bir araya tktrlm gibi grnen bu motiflerin aslnda batan beri gsterilmee alld gibi, romann kurgusuyla sk bir ilikisi vardr. Romanda hiciv ve mizah motifleri, kaygan bir zemine oturtulmu da saylmazlar. Her motif, nnde sonunda Selimin veya genel anlamda sylenirse, Trk aydnnn topluma tutunamaynn sebeplerini aa karmaktadr. Ouz Atayn ironisi Tutunamayanlarda Trk aydnnn varolu sorunlarn aa karmak iin kullanlmtr. Tutunamayanlarda hiciv, Selim ve Turgut figrlerinden yola klarak Trk aydnnn kendisini gerekletirmesini engelleyen, bireylemesine ket vuran olgulara yneltilmitir. Metnin kayganm gibi grnen komie ait zemininin ana dayanak noktas sanrm budur. Romanda hicvin tehir ettii, hesaplamaya alt unsurlar, toplumsal ve siyasal yaplarla ilgilidir. Tutunamayanlarda Trk aydnnn varoluunu engelleyen en nemli sebeplerin kk burjuva konformizmi, Trk devriminin ideolojik tercihleri ve uygulamalarnn ortaya kard kltr krizi ile Marksizmi bir din haline getiren sol hareket olduu ileri srlmtr. Bu adan bakldnda Tutunamayanlarn yakn tarihimizdeki sosyokltrel yaplanmalarn Trk aydn zerindeki etkilerine ironik bir yaklam getirdiini sylemek yanl olmayacaktr. Romanda toplumsal ve siyasal olgularn rn olduu vurgulanan topluma yabanclam, romann terminolojisiyle sylenirse tutunamayan Trk aydnlarna ise, mizah penceresinden bakld sylenebilir. Romanda yer alan Garip Yaratklar Ansiklopedisinde bu aydn tipi ekingen, korkak, asalak, takliti, beceriksiz, uyumsuz olarak nitelendirilmitir. Sonu olarak Tutunamayanlar, Trk romannda modernist ve hatta postmodernist roman tekniklerinin ilk kez uyguland bir roman olmasnn yannda, ierdii komik elerinin zenginlii, Trk aydnnn varolu sorunlarna getirdii benzersiz ironi ile de ihmal edilmemesi gereken bir romandr.

KAYNAKA Apaydn, Mustafa(2001), Trk Hiciv Edebiyatnda Ziya Paa, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, Atay, Ouz (1998), Tutunamayanlar, 15. Bask, stanbul: letiim Yaynlar Atay, Ouz (1987), Gnlk ve Eylembilim, stanbul: letiim Yaynlar Behar, Bra Ersanl (1996), ktidar ve Tarih, Trkiyede Resmi Tarih Tezinin Oluumu 1929-1937, stanbul: Afa Yaynlar Belge, Murat (1994), Edebiyat stne Yazlar, stanbul: Yap-Kredi Yaynlar apan, Cevat (1979), lmnn Birinci Ylnda Ouz Atay, Dnya, 13 Aralk 1979 orakl, ahbender (2002), Pikaresk Roman ve Pikaro Jakop, Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 28-29, 23-32 Ecevit, Yldz (1989), Ouz Atayda Aydn Olgusu, stanbul: Ara Yaynclk

67

.. Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt 16, Say 1, 2007, s.45-68

Ecevit, Yldz (1998), Edebiyatta Yabanclama ve Yabanclatrma, Virgl, 14, s.4547 Grbilek, Nurdan (1999), Ev devi, stanbul: Metis Yaynlar Grbilek, Nurdan (1986), Yer Deitiren Glge, stanbul: Metis Yaynlar, Lewis, Bernard (1988), Modern Trkiyenin Douu, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar Moran, Berna (1990) Trk Romanna Eletirel Bir Bak-2, stanbul: letiim Yaynlar Oktay, Ahmet (2000), Postmodern Tahayyle tirazlar, stanbul: nklp Yaynevi Parla, Jale (2000), Don Kiottan Bugne Roman, stanbul: letiim Yaynlar Seyppel, Tatjana (1989), Ouz Atayn Dnyas, stanbul: letiim Yaynlar Tunaya, Tark Zafer (1995), Trkiyede Siyasi Partiler, 2.Bask, stanbul: Arba Yaynevi

68