Osmanli Tari̇hi̇ (1789-1876)

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2839 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1797
OSMANLI TARH (1789-1876)
Yazarlar Do.Dr. Yksel ELK (nite 1, 2, 6) Prof.Dr. Sleyman KIZILTOPRAK (nite 3, 5) Yrd.Do. Dr. Muharrem VAROL (nite 4, 7) Do.Dr. Davut HUT (nite 8)
Editrler Prof.Dr. Zekeriya KURUN Do.Dr. Davut HUT
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2013 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Do.Dr. Mjgan Bozkaya Genel Koordinatr Yardmcs Ar.Gr.Dr. rem Erdem Aydn retim Tasarmcs Yrd.Do.Dr. Alper Tolga Kumtepe Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur lme Deerlendirme Sorumlular r.Gr. Atilla Tekin Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi Osmanl Tarihi (1789-1876) ISBN 978-975-06-1505-4 1. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 6.000 adet baslmtr. ESKEHR, Ocak 2013
indekiler
iii
indekiler
nsz ............................................................................................................ viii
XVIII. Yzyl Sonlarnda Osmanl Devleti (1789-1801) .......

ZLME VE YENDEN YAPILANMA SREC OLARAK XVIII. YZYIL ............................................................................................... XVIII. Yzyl Gerileme Devri Midir? ........................................................ OSMANLI DEVLETNN GENEL DURUMU ................................................. Siyasi-Sosyal ve Ekonomik Panorama ........................................................ III. Selimin Tahta k ve Reform Program ............................................ FRANSIZ HTLALI VE OSMANLI DEVLET................................................. htilaln Geliimi ve Genel Sonular .......................................................... Fransz htilalnn Osmanl Devletine Etkileri ........................................... OSMANLI-RUS VE AVUSTURYA SAVALARI .............................................. Osmanl Devletini Paylam Projeleri ......................................................... OSMANLI DEVLETNN TTFAK HAMLELER ........................................... Osmanl-sve ttifak .................................................................................... Osmanl-Prusya ttifak ................................................................................ Campo Formio Antlamas ve Osmanl Devleti ......................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
2
3 3 5 5 6 8 8 10 12 12 15 15 16 17 19 21 22 22 23
1. NTE
XIX. Yzyln Balarnda Osmanl Devleti ve Yeni Siyas Dengeler......................................................................... 24

XIX. YZYILIN BALARINDA OSMANLI DEVLET .................................... XVIII. Yzyldan Devralnan Sorunlar ......................................................... FRANSANIN MISIRI GAL (1798-1802).................................................... Napolonun Byk Dou Hayali................................................................ BABILNN GALE TEPKS VE L KOALSYON.............................. Bablinin Msrn galine Tepkisi ............................................................. Fransaya Kar l ttifak........................................................................... Msrn Geri Alnmas ve Tahliyesi .............................................................. Msrda galin Sona Ermesi: Amins ve Paris Antlamalar ..................... VEHHB SYANI VE SONULARI .............................................................. MISIR SEFERNN SONULARI VE YEN SYAS DENGELER.................... Savan Sonular........................................................................................... Msrda Osmanl-ngiliz Rekabeti................................................................. Fransz Elisi Sbastianin Misyonu ............................................................. General Stuartn Plan ve Msrn Tahliyesi................................................ zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 25 25 26 26 29 29 30 33 35 36 37 37 38 40 40 42 44 45 45 46
2. NTE
iv
indekiler
3. NTE
Osmanl Devleti Siyasetinde Yeni Dnem............................ 48

OSMANLI-FRANSIZ LKLERNDE YEN DNEM.................................... Napolyonun Msr Seferinin Genel Sonular ............................................ Akdenizde Avrupa Rekabeti ve Yeniden Osmanl-Fransz Yaknlamas ................................................................................................. l ttifakn Sona Ermesi ........................................................................... OSMANLI DEVLETNN AVRUPA SYASETNDE YALNIZ KALMASI VE SAVALAR .............................................................................. Osmanl-Rus Sava (1806-1807)................................................................... Osmanl-ngiliz Savann Sebepleri ............................................................ ngiltere Donanmasnn anakkale Boazndan Geii........................ ngiliz Donanmas stanbul nlerinde................................................... ngiliz Donanmasnn stanbuldan ekilmesi ve Akdenizdeki Rus Donanmasnn Durumu .................................................................. ngilizlerin Reid ve skenderiye Saldrlar ........................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 49 49 51 53 56 56 58 59 59 60 60 62 63 64 65 65 67
4. NTE
Islahatlar ve Buhranlar Dnemi......................................... 68

OSMANLI DEVLETNDE ISLAHATLAR VE BUHRANLAR .................... Merkezde Dzen Araylar........................................................................... Genel Bir Islahat Dncesi Olarak Nizm- Cedit..................................... Asker Reformlar: Nizm- Cedit Ocann Kuruluu .......................... Merkez ve Tara Brokrasisinde Dzenlemeler ................................. TARA YNLARI MESELES VE SYANLAR.......................................... Dal syanlar .............................................................................................. kodral Mahmud Paa Olay ............................................................... Pazvandolu Osman syan ................................................................... Tirsinikliolu smail ve Ylkolu Sleyman Aalarn Mcadelesi ...... Canikli Tayyar Paann syan .............................................................. Cezzar Ahmed Paa Olay ...................................................................... Balkanlarda zlmenin Balamas: Srp syan ....................................... Kabak Mustafa syan ve III. Selimin Tahttan ndirilmesi ....................... BEKLENMEYEN SALTANAT: IV. MUSTAFA VE DNEM.......................... IV. Mustafann Tahta Geii ve Ardndan Gelien Olaylar........................ III. Selimin Katli ve II. Mahmudun Tahta Gemesi................................... Sekbn- Cedit Ocann Tekili ve Alemdar Mustafa................................ Paann Tasfiyesi .......................................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 69 69 70 71 74 75 77 77 78 78 79 79 80 80 81 81 82 83 83 85 86 87
indekiler
Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
87 87
Avrupa Gleri ve Osmanl Devleti: Savalar ve Antlamalar (1807-1812)......................................................... 88

AVRUPA G DENGESNDE OSMANLI DEVLETNN YALNIZLAMASI............................................................................................ Tilsit Grmeleri (9 Temmuz 1807) ........................................................... Fransann Arabuluculuu ve Osmanl-Rus Antlamas ........................ Osmanl-Rus Savann Devam (1809-1810) .............................................. NGLZLERLE TTFAK: ANAKKALE ANTLAMASI (5 OCAK 1809) ..... YENDEN OSMANLI-RUS SAVAI VE BKRE ANTLAMASI ................... Osmanl Rus-Sava (1810-1812)................................................................... Ruslarn Balkanlarda lerlemeleri .......................................................... Bkre Antlamas (28 Mays 1812) ............................................................. zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 89 89 90 92 94 96 96 97 99 101 103 104 104 105
5. NTE
Kkl Deiim ve Dnm: II. Mahmud Devri .................. 106

RADKAL DEM DNEM OLARAK II. MAHMUD DEVR.................... XIX. Yzyl Balarnda Genel Durum.......................................................... Osmanlda Bir lk: Sened-i ttifak ve Padiahn radesine Snrlama ......... BALKANLARDA AYRILIKI SYANLAR VE AVRUPADA YEN DZEN ... Srp syan ve Sonular ................................................................................ Avrupada Yeni Dzen: Viyana Kongresi ve ark Meselesi ....................... Mora (Rum) syan ........................................................................................ Londra Antlamas ve Navarin Baskn ........................................................ Osmanl-Rus Sava ve Yunanistann Bamszl ..................................... Osmanl Afrikasnda Yeni Sorunlar:Fransann Cezayiri gali.................. ran-Osmanl Savalar ve Erzurum Antlamas ........................................... MERKEZYET DEVLETN NASI VE KKL REFORMLAR SREC ..... Yenieri Ocann Kaldrlmas (Vaka-i Hayriye) ...................................... Msr Sorunu ................................................................................................. DEVRN KARAKTERST VE GEREKLETRLEN REFORMLAR ........... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 107 107 108 109 109 110 112 115 116 117 118 119 119 120 123 126 128 129 129 131
6. NTE
Osmanl Restorasyonu: Tanzimat Dnemi .......................... 132

OSMANLI RESTORASYONU: TANZMAT DNEM.................................... 133 Sultan Abdlmecidin Tahta k ............................................................... 133
7. NTE
vi
indekiler
Restorasyon Projesi: Tanzimat Fermannn lan ........................................ Bitmeyen Buhran: Msr Meselesi ve Londra Konferans............................ Tanzmata Tepkiler: Lbnan Olaylar rnei ............................................. Mustafa Reid Paann Sadareti .................................................................. 1848 htilalleri ve Baltaliman Antlamas ................................................... Mlteciler Meselesi ....................................................................................... Rusyann Tahriki: Karada syan................................................................ KIRIM SAVAI VE ETKLER (1853-56)........................................................ Savaa Bahane: Kutsal Mekanlar Meselesi .................................................. Krm Savann Balamas ........................................................................... Krm Savann Sonu: lk Borlanma, Telgraf ve Demiryollar................. Paris Bar Konferans (30 Mart 1856) ......................................................... ISLAHAT FERMANI SONRASI BAZI GELMELER ...................................... lgin Bir Muhalefet Olay: Kuleli Vakas .................................................... Mali Kriz ....................................................................................................... Ortodoks Kilisesinin Blnmesi ................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
133 134 137 139 139 140 141 142 142 144 145 146 148 148 150 150 152 153 154 154 155
8. NTE
Buhranlar, Islahatlar ve D Mdahaleler Dnemi (1856-1876)................................................................ 156

ISLAHAT FERMANININ LAN EDLMES VE DI MDAHALELER DNEM ............................................................................ Islahat Fermannn lan Edilmesi ve zellikleri ........................................ Islahat Fermanna Kar Tepkiler ............................................................... Cidde Olaylar (1858) ............................................................................ Suriye ve Lbnan Olaylar (1860-1861) ................................................ SULTAN ABDLAZZ VE DNEM (1861-1876) ...................................... Abdlaziz Devrindeki Reformlara Genel Bak ......................................... Abdlazizin Msr Seyahati .......................................................................... Abdlazizin Avrupa Seyahati ...................................................................... Msrn Durumu ve Svey Kanalnn Almas (1869) ............................ Srbistan-Karada ve Hersek Olaylar ......................................................... Eflak ve Bodann Birlemesi (Romanya Birlii) ...................................... Girit syan ve Sonular (1866-1869) ......................................................... Karadenizin Tarafszlnn Kaldrlmas (1871) ......................................... D Politikada Deiim: Osmanl-Rus Yaknlamas .................................. Yemen Olaylar ............................................................................................ Midhat Paann Badat Valilii ve Ahsa Seferi (1871) .............................. Doksan Harbinin Ayak Sesleri: Hersek Ayaklanmas ........................... Sonusuz Kalan Bir Giriim: Berlin Memorandumu .................................. Bulgar Ayaklanmas ..................................................................................... Selanik Olay ve stanbuldaki Gerginlik .................................................... 157 157 159 159 160 162 163 164 164 164 166 167 167 168 169 170 170 171 172 173 174
indekiler
vii
SALTANAT DARBESNE GDEN YOL ......................................................... Sultan Abdlazizin Tahttan ndirilmesi ve lm .................................... V. Muradn Talihsiz Saltanat ...................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
174 174 176 177 179 180 180 181
viii
nsz
nsz
18. yzyl boyunca aralklarla sren Rusya, Avusturya ve ran savalarnn yaratt i ve d sorunlara ramen, Osmanl Devleti yzlm, nfus younluu ve askeri g bakmndan dnyann en gl devletleri arasnda yer almaktayd. Ancak bilindii gibi 18. yzyln sonu hem Osmanl Devleti ve hem de dnemin gl Bat imparatorluklar iin bir krlma noktasdr. Bu durum, sanayi inklabn gerekletirmi; bu sreci i siyasetine ve daha nemlisi de d politikasna uyarlam Bat ile uzun zamandr fetih politikalarn terk etmi, i problemler ve yeni dzen araylar ile megul olan Osmanl Devletinin kar karya geldii bir dnemi temsil etmektedir. Dier taraftan ezamanl olarak yaanan Fransz ihtilali hem Avrupada ve hem de Avrupa dnda olumlu ve olumsuz pek ok etkiler gstermitir. 19. yzyln banda bu srecin sonularn Osmanl Devleti ar bir ekilde hissedecektir. Avrupada ykselen ve yaylmac bir politika takip etmeye balayan ngiltere ve Fransa rekabetlerini denizar lkelere tadlar. Bu rekabetin en belirgin sonucu olarak Franszlarn Osmanl Msrn igal giriimleridir. Bu, Osmanl Devletinin 1774 ylndan sonra karlat en ar durumdur. Bir taraftan ounluu Mslman olan ve Hicazn kaps kabul edilen Osmanl Devletinin bir eyaleti yabanc igaline dt, dier taraftan da bu saldr ve igal asrlardr mttefik ve dost olan bir lkeden, Fransadan, geldi. Msrn igali, Osmanl Devleti iin nemli bir ekonomik ve stratejik mevki kayb olmas bir yana, Msr ve dier topraklardaki Mslmanlar nezdinde de byk prestij kaybna neden oldu. Franszlarn Msr igal etmesi sradan bir hadise deildi. Ksa srmesine ramen bu igal, Osmanl Devletinin zaman iinde sadece Msr zerindeki merkezi egemenliini kaybetmesine sebep olmam, bilakis Balkanlarda ve hatta Anadoluda yaayan farkl unsurlarn milliyeti taleplerini harekete geirerek devletin yava yava klmesine neden olmutur. Bu hzl gelime Osmanl Devletinin o gne kadar fark etmedii veya zerinde durmad modern diplomasiyi kefetmesini salamtr. Msrn igalden kurtarlmas iin eski mttefik ve dost kabul edilen Fransaya kar nce ngiliz ve Ruslar ile ittifaklar gelitirildi ardndan da ngilizlerin mdahaleci politikalarna kaplar araland. Elinizdeki kitap bu sreci, yani 18. yzyln sonunda yaanan gelimeler ile bunlarn 19. yzyla yansmalarn tematik olarak anlatmay hedeflemektedir. 18. yzyl sadece siyasi gelimeler asndan deil, idari ve sosyal adan da nemli gelimelere sahne olmutu. Ayrca Avrupadaki g yar 19. yzyln banda ok hzl bir ekilde geliti. Bu yarta Avrupa, ngiltere ve Fransa arasnda iki kutuplu bir hale geldi ve btn dnyay etkilemeye balad. Osmanl Devletini yalnzlatran bu gelimeler, zellikle III. Selim devrinde (1789-1808) hz kazanacak olan askeri ve idari reform srecini de balatacaktr. III. Selimin tahta gei yln balang alan bu kitap, dorudan idari ve sosyal deiimleri vermek yerine onlarn siyasal arka plann aklamaktadr. Kitapta zel-
nsz
ix
likle 19. yzyl boyunca takip edilen d siyaset, olaylar ile birlikte ele alnmtr. Bu deiim sreci bir taraftan Osmanl diplomasisini yeniden ekillendirirken dier taraftan da II. Mahmud dneminde yaplan radikal kurumsal dnmlerin de alt yapsn oluturmutur. Devletin yeniden yaplanmasn amalayan bu yenilikler bir taraftan devletin mrn uzatarak Tanzimat srecini hazrlayacaktr; dier taraftan ise bu sreten etkilenen pek ok unsuru yeni talepler ile ortaya karacaktr. Tabii olarak kargaa, i isyanlar ve d mdahaleler devri balayacak ve Krm Sava ardndan yaplan Paris Anlamas ile Osmanl Devletine Islahat Ferman hkmleri dayatlacaktr. Bu skntl sre kitabn son nitesine konu olan Balkanlardaki hadiseler ile neticelenecektir. Osmanl Tarihi 1789-1876 kitabnz daha nce okuduunuz Osmanl Tarihi 1566-1789 adl kitabn devam olarak dnld. Bu kitap yukarda deinilen sorunlar ve 1789-1876 dneminin siyasi tarihini anlatmaya dnk olarak hazrland. Kitap ierdii dnemin genel bir kronolojisi olmaktan ziyade, rencilere ve tarih okuyucusuna temalar zerinden dnemi anlatmay amalamaktadr. Bu yzden verilen tarihi periyodun ierdii btn olaylar kronolojik olarak ele alnmamtr. Bunun iin gerek metin aralarnda ve gerekse nitelerin sonunda verilen kaynak ve aratrmalarn da okunmas rencinin bilgisini arttracak ve ufkunu aacaktr. Ayrca burada rendiiniz siyasi tarih bilgileriniz ile bunlarn tamamlaycs olan Yenileme Hareketleri ders kitabn birlikte okumanz Osmanl Tarihini bir btnlk iinde anlamanza katk salayacaktr. Bu vesile ile btn rencilerimize baarlar diler kitabn hazrlanmasnda katkda bulunanlara teekkrlerimizi sunarz. Editrler Prof.Dr. Zekeriya KURUN Do.Dr. Davut HUT
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; XVIII. yzyl sonlarnda Osmanl Devletinin genel durumunu aklayabilecek, Fransz htilal ve Osmanl Devleti zerindeki etkilerini zmleyebilecek, Osmanl-Rus ve Avusturya arasndaki mcadeleyi deerlendirebilecek, Osmanl Devletinin d ittifaklara girimesini ve siyasi-diplomatik mcadelesini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Fransz htilal Krm Nizam- Cedid Scak Denizlere nmek Campo Formio Antlamas Grek ve Dakya Projeleri III. Selim II. Katerina Denge Politikas
indekiler
ZLME VE YENDEN YAPILANMA SREC OLARAK XVIII. YZYIL OSMANLI DEVLETNN GENEL DURUMU FRANSIZ HTLALI VE OSMANLI DEVLETNE ETKLER OSMANLI-RUS VE AVUSTURYA SAVALARI OSMANLI DEVLETNN TTFAK HAMLELER
Osmanl Tarihi (1789-1876)
XVIII. Yzyl Sonlarnda Osmanl Devleti (1789-1801)
XVIII. Yzyl Sonlarnda Osmanl Devleti (1789-1801)

ZLME VE YENDEN YAPILANMA SREC OLARAK XVIII. YZYIL XVIII. Yzyl Gerileme Devri Midir?
Osmanl tarihinin dnemselletirilmesinde, genelde Karlofa Antlamas (1699) ile Ya Antlamas (1792) arasndaki devir Gerileme Dnemi olarak tanmlanr. Ancak sna, kltrel, sanatsal ve sosyal gelimeleri darda brakan, salt siyasi olaylar ve zellikle de savalarn sonular temel alnarak yaplan bu klielemi tespitin ok gereki olmad ve birok soruyu cevaplamakta yetersiz kald aktr. Bu nedenle sz konusu devrin gerileme dnemi eklinde deil, zlme ve yeniden yaplanma devri olarak adlandrlmas tarihsel gereklere ok daha uygundur. Osmanllar asndan XVII. yzyln en nemli askeri harekt olan Viyana Kuatmasyla (1683) balayan ve drt lkeyle on alt yllk ok cepheli savalara dnen sre, devleti siyasi ve ekonomik anlamda ciddi bir biimde ypratmt. Osmanl Devleti XVIII. yzyla, Karlofa Antlamasyla ilk defa toprak kayb yaamann getirdii aknlk ve endieyle girmitir. Sultan II. Mustafann (1695-1703) Edirneye ekilerek idari dizginleri hocas eyhlislam Feyzullah Efendiye teslim etmesi ve onun keyfi uygulamalarnn yaratt tepki, Edirne Vakas olarak anlan isyana yol amtr. syan sonrasnda yaanan taht deiiklii ve Feyzullah Efendinin feci bir biimde katledilmesi, halktaki karamsarl ve idarecilere olan gvensizlii arttrmtr. Bu karamsar atmosferin bir yansmas olarak ilk defa Osmanl hanedanna alternatif araylar ortaya kt. syan sonrasnda Osmanoullarnn yerine Krm Hanlar veya Knun devrinin nl veziri Sokollu Mehmed Paann torunlar brahimhanzdelerin devleti ynetmeleri konusu dahi gndeme geldi. Ancak III. Ahmed (1703-1730)in tahta kmasyla endieler dalp siyasi ortam sakinletikten sonra, devletin temel politikas, bir mtareke (atekes) gibi deerlendirilen Karlofa ve stanbul Antlamalar (1700)yla kaybedilen blgeleri geri almaya almak oldu. Bu nedenle XVIII. yzyl Osmanllar asndan Batda Venedik, Rusya ve Avusturya, Douda ise ranla yaplan birok savaa sahne oldu. Bu arada gerek sz konusu savalarn yaratt tahribat gidermek, gerekse an gerektirdii siyasi, askeri, ekonomik ve sosyal alanla ilgili dzenlemeleri yapmak amacyla bu yzylda reform (slahat) hareketlerine giriildi.
Edirne Vakas: 1703 ylnda kan, eyhlislm Feyzullah Efendinin ldrlmesi, II. Mustafann tahttan indirilmesi ve yerine III. Ahmedin gemesiyle sonulanan ayaklanmadr.
SIRA SZDE
Bir tarih kesitinin her bakmdan mutlak anlamda gerileme ya da ilerleme devri olmas SIRA SZDE mmkn mdr?
LM DNE XVIII. yzyl sadece siyasi adan deil, idari ve sosyal adan da nemli gelimelere sahne olmutur. Yzyln sonlarnda ve zellikle III. Selim devrinde (17891808) ivme S kazanacak olan askeri ve idari reform srecinin motivasyonlarn ve O R U hazrlk aamasn bu dnemde aramak gerekir. Osmanl Devleti Venedik Cumhuriyetinden Moray almak amacyla 1715te balatt savaa bir yl sonra AvusturDKKAT yann mdahil olmasyla, galip iken bir anda malup duruma dt. Ardndan imzalanan Pasarofa Antlamasnn (1718) salad bar ve skunet ortamndan SIRA SZDEIII. Ahmed ve Sadrazam Nevehirli Damad brahim Paann yararlanarak Sultan desteiyle balatlan ve Lale Devri olarak anlan restorasyon dnemi (1718-1730), lale ile sembolize edilen maddi kltre yneli, Bat mimarisini, sanat ve zevkini AMALARIMIZ tanma abalar ve Bat medeniyetinin st yap kurumlarndan snrl adaptasyonlaryla farkl bir boyut kazand. Lale Devri, genelde zevk ve snrsz elence ifadeleri ile tanmlanr. Ancak bir K T A P ilk olarak geici (muvakkat) eli sfatyla 28 elebi Mehmed Efendinin Parise gnderilmesi ve nemli Avrupa merkezlerinin yakndan takip edilmeye balanmas, brahim Mteferrika ve Said Mehmed Efendinin gayretleriyle matbaann kurulmaTELEVZYON s (1727), yeni ktphanelerin almas, Doudan ve Batdan yaplan edebi-bilimsel tercmeler, Yalovada kt, stanbulda kuma ve ini fabrikalarnn kurulmas, itfaiye tekilatnn ilk adm olarak tulumbac birliinin oluturulmas, iek aNTERNET snn yaygnlatrlmas, sivil mimaride ve mekn tasarmlarnda yeni ynelimler, sanat ve edebiyat alanndaki gelimeler genelde ihmal edilir.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Lale Devri: 1718-30 yllar arasnda Osmanl AMALARIMIZ Devletinde Bat etkisinde edebiyat, kltr, sanat ve mimaride yaanan gelimelere sonradan verilmi K T isimdir. A P Adn nl airimiz Yahya Kemal koymu, tarihi Ahmet Refik (Altnay) mehur etmitir.
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
Lale Devri kavramn M A K A L E daha iyi anlamak iin u makaleyi okuyunuz: Selim Karahasanolu (2008), Osmanl Tarih yazmnda Lale Devri- Eletirel Bir Deerlendirme, Tarih ve Toplum Yeni Yaklamlar, VII, 129-144. On iki yl sren Lale Devri dramatik bir ekilde son bulmutur. Zira gelenekten sapmann meydana getirdii rahatszln ve statkocu evrelerin iktidar hesaplarndan beslenen tahriklerin yaratt Patrona Halil syan (1730), III. Ahmedin tahttan indirilmesine ve Sadrazam Nevehirli Damad brahim Paann katledilmesine yol amtr. syann verdii mesaj alan idareciler, sonraki dnemlerde reform ve deiim projelerini, askeri alanla snrl ve zorunlu bir deiim program olarak tanmladlar ve uygulamalarnda ok hassas bir tavr sergilediler. I. Mahmud devrinde (17301754) Humbarac Ahmed Paa (Comte de Bonneval)nn katklaryla topu ve humbarac ocaklarnn Bat tarznda slah, askeri mhendislik ve kurmaylk eitimi iin ilk teknik eitim kurumu olarak Hendesehanenin almas (1734); III. Mustafa devrinde (1756-1774) Macar asll Fransz subay Baron Franois de Tott (1733-1794) gibi Batl uzmanlarn koordinatrlnde Srat Topular Ocann kurulmas, askeri-teknik konularla ilgili olarak tercme faaliyetleri, harcamalarda tasarruf salamak amacyla eshm sisteminin uygulamaya konmas; I. Abdlhamid devrinde (1774-1789) srat topular ocann gelitirilmesi, yenieri, humbarac ve lamc ocaklarnn slah, donanmann nitelikli subay ihtiyacn karlamak amacyla Deniz Harp Okulu (Mhendishane-i Bahr-i Hmayun)nun almas (1775) bu endie ve tedbirin yansmalar olarak deerlendirilmelidir. Reformlarn askeri ve nispeten
Eshm sistemi: Osmanl Devletinde 1775-1780 yllar arasnda uygulanan i borlanma sistemidir.
1. nite - XVIII. Yzyl Sonlarnda Osmanl Devleti (1789-1801)
mali alanla snrl kalmas konusundaki tedirginlik, ancak III. Selim devrinde alacak ve radikal deiim-dnm dnemi balatlabilecektir.
OSMANLI DEVLETNN GENEL DURUMU Siyasi-Sosyal ve Ekonomik Panorama

XVIII. yzyl boyunca aralklarla sren Rusya, Avusturya ve ran savalarnn yaratt sarsntlara ramen, bu dnemde Osmanl Devleti dnyann en gl devletlerinden biri konumundayd. Snrlar: Asyada; Yemen-Arabistan Yarmadas, Hint Okyanusu, Basra Krfezi, ran zerinden geip Kafkasyadan Anapaya kadar; Avrupada Dinyester (Turla) nehrinin bat kylarndan Romanya, Bulgaristan, Yunanistan, Srbistan ve Arnavutluku iine alacak ekilde devam ederek Avusturyaya dayanyor ve neredeyse Kuzey Afrikann tamamn kapsyordu. Grld gibi ktada topraklar bulunan Osmanl Devleti; Karadeniz, Marmara, Ege Denizi ve Kzldenize mutlak anlamda hkim olduu gibi, Dou Akdenizde de sz sahibiydi. Ancak yzyln ikinci yarsnda balayacak olan ypratc yeni savalar dnemi; devletin siyasi, askeri ve ekonomik ileyiinde byk tahribata yol aacak ve corafyas da yava yava klmeye balayacaktr. Osmanl Devletinin snrlar iinde yaayan nfus; rk, dil ve din bakmndan farkl kkenlere sahip insanlardan oluuyordu. Devrin artlar gerei halk; dini eksenli olarak Mslmanlar ve gayrimslimler eklinde iki ana gruba ayrlmt. Devletin asli unsuru Mslman Trklerdi. Devletin kurucusu, koruyucusu ve byk oranda yneticisi olan bu asli unsur, bata askerlik olmak zere asl yk eken ve doal olarak hkim millet olmann ayrcalklarndan yararlanan kesimi oluturmaktayd. kinci grubu oluturan gayrimslimler ise farkl mezheplere mensup Hristiyanlar ve Musevilerden olumaktayd. XVIII. yzyldan itibaren millet eklinde adlandrlan bu dini cemaatler; kendi kltr, inan ve adetlerine gre serbeste yaarlar, ticari faaliyetlerini mevcut kanunlar erevesinde yerine getirirlerdi. Millet Sistemi olarak adlandrlan bu idari ve sosyal rgtlenme modelinde, her millet kendi inan ve gelenekleri etrafnda ayr bir topluluk olarak tanmlanmtr. Sistem esas olarak rk veya dil aidiyetine gre deil, din ve mezhep aidiyetine gre ilemekteydi. rnein Ermeniler tek bir ulus olarak deil, Gregoryen veya Katolik olarak iki farkl millet eklinde tanmlanmaktayd. Askerlikten muaf tutulan gayrimslimler, bu muafiyete karn cizye denilen ek bir vergi derlerdi. Ticari ve hukuki haklar devlet gvencesinde olan bu gruplar, asrlar boyu adil bir biimde ynetildiler. ada dier Avrupa devletlerinde etnik ya da dini mensubiyet hatta kendi ilerinde mezhep bakmndan farkl olan unsurlara gsterilmeyen bu hogr, Osmanl Devletinin bir cihan devleti olmasn ve alt asr ktada hkm srmesini salayan en nemli etkenlerden biri olmutur. Osmanl tebaasnn etnik deil de dini temelli olarak tannmasnn nedenleri neler olabilir? SIRA SZDE XVIII. yzyl boyunca aralklarla sren Rusya, Avusturya ve ran savalarnn D N Ecorafyasnda LM yaratt sarsntlara ramen, Osmanl Devleti hala ktaya yaylan farkl uluslar bnyesinde barndran dnyann en gl devletlerinden biri konumundayd. Ancak 1768 sonrasnda Rusya ve Avusturya ile balayacak S O R U olan ypratc savalar dnemi; devletin siyasi, askeri ve ekonomik ileyiinde byk sorunlara yol amtr. Kesintili ve genelde iki cepheli olarak sren bu mcadele dnemi, DKKAT 1789da patlak veren Fransz htilalyla fakl bir boyut kazand. Osmanl topraklaSIRA SZDE
Millet Sistemi: Osmanl Devletinde yaayan ve zerk dini rgtlenmesi devlet tarafndan resmen tannm Mslman olmayan topluluklarn idari, siyasi ve ekonomik anlamda bal olduu sistem. Cizye: slam devletlerinde askerlik ykmll bulunmayan gayrimslim tebaann erkek fertlerinden alnan ba vergisidir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
rn paylamak isteyen iki mttefik devlet, ihtilaln dnya siyasi ve idari tarihini deitirecek yeni fikirler yaymas karsnda kendilerini gvenceye almak istediklerinden, Avusturya 1791de Zitovi Antlamasn, Rusya ise 1792de Ya Antlamasn imzalayarak savaa son verdiler. Bu ekilde rahat bir nefes alan Osmanl Devleti ise bar ortamndan yararlanarak kendi i sorunlarna eilme imkn elde etmi oldu. XVIII. yzyln sonlarnda Osmanl Devleti uzun sreli savalarn getirdii siyasi-idari alkantlar ve mali skntlarla boumaktayd. Merkezi otoritenin tarada etkinliinin hayli azald bu dnemde kan i ayaklanmalar (Dal syanlar) ve Anadolu ile Rumelide tremi olan yerel g odaklar (Ayanlar) siyasi ve sosyal adan ciddi skntlar yaratmaktayd. Rumelide; kodrada Mahmud Paa, Silistrede Ylkolu Sleyman Aa ve Vidinde Pazvandolu Osman Paa adeta yerel hanedanlklar kurmulard. te yandan merkezin g kaybna paralel olarak tarada yerel g odaklarnn hukuk sistemine de karlar dorultusunda mdahale etmeleri halkn devlete olan gvenini sarsmaktayd. Devletin dolayl vergi toplama sistemi olan iltizam usulnn ktye kullanlmas, kad ve naiplerin de bu tr yolsuzluklara anak tutmalar, adalet kavramnn ciddi bir biimde yara almasna yol amtr. Osmanl Devletinin giderek g kayb ve i sorunlaryla megul olmasndan cesaret alan Srplar ve Karadallar da bamszlklarn elde etmek amacyla silaha sarlmlard. Merkeze daha uzak blgelerden olan Msrda Klemenlerin ferman dinlemez tavr ve merkezin atad valilere kukla muamelesi yapmas, Arap yarmadasnda ise bir trl n alnamayan Vehhbi syan, ayn zamanda halife unvann da tayan Osmanl padiahnn siyasi ve dini otoritesini sorgulanr hale getirmiti. Dier yandan, uzun sren savalarn yaratt mali yk, merkezi otoritenin zayflamas nedeniyle toplanamayan vergilerin yaratt bte a ve sonuta halka daha fazla vergi ve angarya yklenmesinden kaynaklanan skntlar; siyasi, askeri ve sosyal alandaki olumsuz tabloyu daha da ktletirmekteydi. III. Selim dneminde devletin iinde bulunduu ekonomik sknty gidermek iin bata padiah olmak zere, st dzey devlet adamlarndan zenginlere kadar, altn gm eyann sahiplerinden toplanp darphanede paraya evrilmesi, bu dnemde hazinenin iinde bulunduu sknty gsteren arpc bir rnek olarak kayda deerdir.
III. Selimin Tahta k ve Reform Program

III. Selim, amcas I. Abdlhamidin vefat zerine 7 Nisan 1789da tahta kt. Bu esnada 1787de balam olan Osmanl-Rus ve Avusturya savalar srmekteydi. Padiahn tevik ve gayretleriyle, balangta dmandan intikam alnaca ynnde oluan iyimserlik, yenilgilerin srmesiyle zamanla ktmserlik ve mitsizlie dnt. Yenilgiler zincirinin iaret ettii en acil sorun olan ordunun Bat tarznda slah, ardndan da devlet ve toplum hayatnn an ihtiyalarna gre yeniden dzenlenmesi, III. Selim devrinin en nemli hedefleri olmutur. Devlet ve ilim adamlarndan, mevcut sorunlarn zmne ilikin istenen raporlar (slahat layihalar) ve bu erevede Nizm- Cedd (Yeni Dzen) adyla yrrle konan reform program, bu devirle tam anlamyla zdelemi iki terimdir. Ancak III. Selimin sz konusu Yeni Dzeni kurabilmesi iin, her eyden nce bar ve istikrar ortamna ihtiyac vard. 1792 yl itibaryla son bulan Avusturya ve Rusya savalar, Osmanl Devleti iin bir anlamda soluklanmak ve kt gidiata son vermek iin toparlanma frsat vermitir.
Nizm- Cedd: III. Selim devrinde 1793te balatlan idari, askeri ve mali reform programdr. 1807de Kabak Mustafa syan ile son bulmu, padiah tahttan indirilmitir.
7
Resim 1.1
Sultan nc Selim (1761-1808) : nc Mustafann oludur. Annesi Mihriah Sultandr. 24 Aralk 1761de dodu. yi bir eitim ald. iir ve musiki ile ilgilendi. lhami mahlas ile pek ok iir yazd bir ok besteye imza att ve klasik Trk musikisinde baz makamlar icat etti. 7 Nisan 1789da tahta geti ve 29 Mays 1807 tarihinde tahttan indirildi. Saltanat srasnda pek ok yeniliklere bavurdu ancak istedii sonular alamad. Kabri stanbul Laleli Camii avlusunda babasnn trbesindedir.
III. Selim devrinde devletin; yukarda belirtilen nedenlerden tr siyasi, askeri ve ekonomik dengeleri bozulmu durumdayd. XVII. ve XVIII. yzyl boyunca Avrupa devletlerine kar alnan yenilgiler ve byk toprak kayplar, idari sistemde ve sosyal alanda slahat yaplmasn zorunlu klmaktayd. Padiah yaplacak yeniliklerin erevesini belirlemek amacyla yerli ve yabanc devlet adamlar ve fikir adamlarndan bir anlamda zm reeteleri olan slahat layihalar istedi. erevesi bu ekilde belirlenen reform programnn model lkesi ise Fransa idi. Nizam- Cedid programnn ilk adm askeri alanda atlm ve 1793te Bat tarznda oluturulan yeni talimli piyade birliklerine Nizam- Cedid Askeri (Muallem Bostanc tfenkileri) denilmitir. Kurulan yeni ordu iin Levent iftlii ve Selimiyedeki klalarn inas tamamlandktan sonra, Tophane, Taksim ve Kasmpaada da teknik snflar iin yeni klalar ina edildi. te yandan yeni askeri tekilatlanmann hazineye getirdii mali yk karlamak zere rd- Cedd Hazinesi adyla yeni bir fon oluturuldu. Askeri mhendislik ve kurmaylk eitimi vermek zere Kara Harp Okulu (Mhendishane-i Berr-i Hmayun) ald. Tersaneler ve baruthaneler elden geirilerek, devrin ihtiyalarna cevap verebilecek hale getirildiler. Batdan ok sayda askeri uzman ve teknik danman davet edilerek ordu ve donanmann ada normlara kavuturulmasna alld. Askeri alanda atlan bu admlar, nemli Avrupa bakentlerinde (Londra, Viyana, Berlin, Paris) daimi eliliklerin almas ve Bat literatrnden yaplan bilimsel ve edebi tercmeler takip etmitir. III. Selimin zihnindeki reform programnn ufuklar ok daha geni olmakla birlikte, muhafazakr refleksler ve bunlar siyasi istismar aracna dntren statkocu devlet adamlarnn kar hesaplar, Nizam- Cedid programnn tam anlamyla hayata geirilmesine frsat vermemitir. Sz konusu evrelerin ibirlii ve tahrikleriyle kan Kabak Mustafa syan (Mays 1807) III. Selimin nce tahttan indirilmesine sonra da katline yol amtr. Rusuk Yrn olarak adlandrlan reformcu devlet adamlarnn firar ve reform programnn askya alnmasyla, bu dnem de Lale Devri gibi dramatik bir biimde son bulmutur. Osmanl toplumunun reform giriimlerine tepki gstermelerinin gerekeleri SIRA SZDEnelerdir?
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
FRANSIZ HTLALI VE OSMANLI DEVLET htilaln Geliimi ve Genel Sonular

Fransa, ihtilal ncesinde XVI. Louis (Lui) tarafndan mutlakyetle ynetiliyordu. Versailles (Versay) Saraynda ihtiam iinde yaayan kral, monarik idare tarznn kendisine salad geni yetkilerle nfusun ounluunu oluturan burjuva ve kyl snfn grmezden gelerek asiller ve ruhban snfnn karlar dorultusunda hareket etmekteydi. Ortaa Feodalitesinden kalma alkanlklarn belirledii ekonomik ve sosyal duvarlar arasnda skan halk, aristokrasinin insafna terk edilmi durumdayd. Ticari ve zirai hayatn nemli unsurlar olan burjuva ve kyl snfnn siyasi ve idari haklar bulunmadndan ynetime katlamamakta, buna karn ar vergiler demek ve orduda asker olarak hizmet etmek zorundaydlar. Farkl dini, siyasi ve ekonomik g odaklarnn oluturduu Fransay bir arada tutan en nemli ve birletirici unsur ise kraliyet kurumuydu. Yedi Yl Savalar (1756-1763)na Avusturyann mttefiki olarak giren ve ngiltere ile Prusyaya malup olan Fransa, byk kayplar yaad. Savalar sonrasnda imzalanan Paris Antlamasyla (1763) Avrupadaki snrlarn korumakla birlikte, Kuzey Amerika ve Hindistandaki smrgelerini ngiltereye brakmak zorunda kalmt. Bu durum Fransann ak denizlerde ngilterenin mutlak stnln kabul etmesine ve smrgecilik asndan byk darbe almasna yol at. Ayrca Yedi Yl Savalar sonucunda yan banda byk bir Prusyann kurulmasna gz yummak zorunda kald. ngiltere ve Prusyann glenmesine karn Fransann byk kayplar yaamas, halkta yneticilere kar byk bir tepki yaratmt. Avrupann siyasi ve ekonomik dengesini deitiren bu durumu tekrar lehine evirmek isteyen Fransa, frsat kollamaya balad. 1774te Kuzey Amerikadaki on ngiliz kolonisinin ayaklanmas, Fransaya bu frsat verdi. El altndan kolonilere silah ve mali destek veren Fransa, 1778de Amerika ile bir ittifak antlamas imzalayarak, bamszlklarn kazanncaya dek askeri destek vereceini vaat etti. Ardndan spanya ve Hollanday da yanna alan Fransann nderliinde ngiltere ile yaplan ve 1783 ylna dek sren savalarda mttefikler galip geldi. Ancak bu srecin sonunda umduunu bulamayan Fransa, ekonomik anlamda ok ykl bir fatura demek zorunda kald. Doal olarak, snfl sosyal ve ekonomik yapda bu fatura sadece halka yanstld. Bu nedenle halkn kral ve idarecilere duyduu gvensizlik, fkeye dnmeye balad. te yandan ngiltere ve Amerika Birleik Devletlerindeki demokratik gelimeler, Aydnlanma dnrlerinin [John Locke (1632-1704), Montesquieu (16891755), Voltaire (1694-1778), Jean J. Rousseau (1712-1778), Diderot (1713-1784)] zgrlk, demokrasi, eitlik, kilise ve anayasal monarilerle ilgili grleri ve yaynlar Fransz halkn derinden etkilemitir. Bu fikirler, yzyllar iinde ruhban snfnn monariyi kutsayarak yaratt mutlak iktidar algsnn sorgulanmasna yol amtr. ktidar ve toplum ilikilerindeki bu yeni alg ve muhalif unsurlarn ar vergi, hapis ve idam cezalarna arptrlmalar, halkn tepkisini zirveye tad. Sonu olarak Fransann siyasi ve ekonomik eitsizlik zerine kurulmu idari yaps ve halkn kendi haklar konusunda bilinlenmesi Fransz htilaln (1789) yaratan en nemli etkenler olmutur. Fransa XVIII. yzylda katld savalar ve gereksiz harcamalar nedeniyle ciddi bir ekonomik skntya girmiti. XVI. Louis, bu durumun dzeltilmesi amacyla 1614ten beri toplanmayan Eta Genaraux (Eta Jener) meclisini toplad (5 Mays
Feodalite: (Derebeylik): Ortaa Avrupasnda toprak egemenliine dayanan federal bir siyasi-idari sistemdir. Toprak ve zerindeki kyller derebeyinin mal hkmndeydi. Aristokrasi: Avrupada doutan kazanlan siyasi ve sosyal haklara dayanlarak iktidarn soylular tarafndan temsil edildii sistemdir.
Aydnlanma: XVI. yzylda talyada bilim ve sanat alanndaki gelimelerle balayan sre sonunda XVIII. yzyl Avrupasnda dncenin btn basklardan kurtularak akln nclnde bamszla kavutuu dnemin addr.
1789). Versailles Saraynda toplanan meclis; soylular, rahipler ve halk temsilcilerinden oluan, olaanst artlarda toplanan ve halkn ikyetlerini krala aktaran bir arac kurul hkmndeydi. Halka yeni vergiler ykleyecei dnlen bu mecliste yaplan grmeler srasnda soylular, rahipler ve halk temsilcileri arasnda oylama sistemi yznden anlamazlk knca meclisin almalar askya alnd. Bunun zerine halk temsilcileri 20 Haziranda bu meclisi Ulusal Meclis ilan ederek, anayasa hazrlanncaya dek almalarn srdrme karar aldlar. 9 Temmuzda kendisini Kurucu Meclis ilan eden bu kurulun giderek ihtilalc bir tehdide dnmesi zerine, aristokratlar ve kraln meclisi dataca sylentileri yayld. Bunun zerine muhalifler halkn da youn desteiyle, mutlakyetin sembol haline gelmi olan Bastille Hapishanesini basarak mahkmlar serbest braktlar (14 Temmuz 1789). Ardndan da Paris Belediyesini ele geirerek Commune adyla yeni bir ehir ynetimi ve kraln muhafzlarna kar ulusal orduyu kurduklarn ilan ettiler. syan ksa srede tm Fransaya yayld ve halk temsilcileri yeni bir anayasa yapmak iin kurucu meclisi resmen oluturdular. Meclisin almalar sonucunda asillerin ve ruhban snfnn ayrcalklarna son verilerek nsan ve Vatanda Haklar Bildirgesi ilan edildi (28 Austos 1789). Hazrlanacak anayasann ba tarafna konulmak zere hazrlanan bu bildirgeyle: Her insann doutan hr ve dierleriyle eit olduu, sorgulanamaz haklar bulunduu, siyasi iktidarn mutlak manada halka ait olduu, bu nedenle sadece milletin setii temsilcilerin ynetme hakk bulunduu ve milletin, temsilcilerini denetleme hakknn hibir zaman elinden alnamayaca ilan edilmitir. Bylece Fransada Absolutizme ve feodaliteye dayanan, dier bir ifadeyle snfl siyasi, sosyal ve ekonomik adan eitsizlie dayanan eski sistemin yerine kurulacak yeni bir siyasi ve sosyal dzenin temel ilkeleri ilan edilmitir. ktidar ve temsil tanmlarn, dolaysyla siyasi-idari denklemi radikal bir biimde deitiren bu manifestonun ardndan yeni bir anayasa hazrlanarak (14 Eyll 1791) kraln yetkileri kstland ve merutiyet ynetimine geildi. 21 Eyll 1792de Cumhuriyet rejiminin ilan edilmesi nemli bir dnm noktas oldu. Ardndan XVI. Louis ve daha sonra da ei Maria Antoinette idam edildiler. Fransz htilalnn yaratt siyasi alkant ve sistemin yeni esaslar erevesinde dzenlenmesi (Direktuvar ve Konsllk dnemleri) Napolon Bonaparten 1804te imparator seilmesine ve bylece Birinci mparatorluk Dneminin balamasna dek srmtr. Fransz htilalnn genel sonular u ekilde zetlenebilir: - Fransada feodalite ykld ve vatandalar arasnda eitlik ilkesi kabul edildi. - Millet egemenlii fikri yaygnlaarak mutlak monarilerin yklabilecei anlald. - nsan haklar, demokrasi, eitlik, kardelik ve milliyetilik fikri yaylmaya balad. - Milliyetilik akmnn etkisiyle ok uluslu devletlerde balayan bamszlk hareketleri sonucunda imparatorluklar ykld, yerine ulus devletler kurulmaya baland. - Fransz ihtilal; bata iktidar, devlet ve toplum ilikileri olmak zere yaratt yeni siyasi ve sosyal deiimler ve bu gelimelerin Avrupadan balayarak tm dnyay etkileyen yeni olaylarn kayna olmas bakmndan Yakn an balangc olarak kabul edilmitir. Fransz htilal, yaratt sonular bakmndan gnmz dnyasn etkilemeye devam etmektedir. htilaln yaand dnemde Avrupada ok uluslu ve mutlakyetle ynetilen devletler mevcuttu. Avusturya, Prusya, ngiltere ve spanyadan
Absolutizm (Mutlak Monari): Hkmdar yetkilerinin kanun snrlamas olmadan mutlak ve keyfi bir biimde kullanld idare tarzdr. Fransa Kral XIV. Louisnin (1643-1715) Devlet Benim ifadesi Absolutizmin en ksa tanmdr.
10
oluan bu devletler, ihtilaln getirdii fikirleri siyasi adan tehlikeli grdklerinden Fransayla ilikilerini kopardlar ve bunun sonucunda 1793-1815 yllar arasnda htilal Savalar olarak adlandrlan mcadele dnemi balad.
Fransz htilalnn Osmanl Devletine Etkileri

Kkleri XVI. yzyl ortalarna kadar giden Osmanl-Fransa ilikileri, genel anlamda Fransz htilalna dek dostane bir izgide devam etmitir. Sonraki yzyllarda Osmanl Devleti, Rusya ve Avusturyaya kar bir denge unsuru olarak grd Fransayla ilikilerini siyasi, askeri ve ekonomik anlamda gelitirmi ve ilk kez 1536da ticari imtiyazlar (kapitlasyonlar) bu lkeye vermiti. 1740ta daimi hale getirilen bu ayrcalklar sayesinde Fransa Osmanl Devletinden nemli siyasi ve ekonomik karlar elde etmiti. htilaln patlak verdii 1789 ylnda Osmanl tahtna oturan III. Selimin, ehzadeliinden itibaren tasarlad reform programnn model lkesi de yine Fransayd. Fransz htilal patlak verdii srada, Osmanl Devleti Rusyann siyasi emellerini gerekletirme ynndeki giriimleriyle 1787de balam olan savala meguld. Bu dnem ayn zamanda, arie II. Katerinann Avusturya Kral Josefle ittifak kurma abalarna hz verdii ve Osmanl Devletinin topraklarn paylama planlar olan Grek ve Dakya Projelerinin gndeme geldii bir dnemdi. Bbli balangta, ihtilal ncesi ve sonrasndaki gelimeleri dier Avrupa devletleri gibi Fransann i sorunu olarak deerlendirmitir. te yandan Osmanl idarecileri, SIRA Bat SZDE monarileriyle karlatrldnda siyasi ve sosyal anlamda adil bir ynetime sahip olduklarn dndklerinden, ihtilaln sloganlar olan hrriyet, eitlik ve kardelik gibi kavramlarn siyasi sonularndan endie duymadlar. HeDNELM nz iletiim aralarnn ve ulam imknlarnn snrl olduu bu dnemde, Fransann corafi bakmdan uzak bir lke oluu, Bablinin gelimelere serinkanl bir S O R U biimde yaklamasnda etkili olan bir dier etkendi. Bu dnemin ulam D K K A Tve iletiim imknlar gz nnde bulundurulduunda, Fransa gerekten Osmanl Devleti iin uzak bir lkedir. Bu nedenle Fransz htilalnn yayd temel fikirlerin ve dolaysyla yaratt kaosun Osmanl corafyasna sirayet edeceine ihtimal veSIRA SZDE rilmemitir. htilaln Osmanl Devletine etkileri, genel anlamda olumsuzdu. ncelikle alt AMALARIMIZ izilmesi gereken ey, Avrupa bakentlerinde ikamet elilikleri (daimi elilik) bulunmayan Osmanl Devletinin Fransadaki gelimeleri dolayl ve ikincil kaynaklarK T olmasdr. A P dan takip etmi Bu nedenle ok salkl, ayrntl ve ezamanl bilgi akndan ve iyi ileyen diplomatik kanallardan sz etmek mmkn deildir. Bu nedenle Bablinin gelimelere duyarsz ve tepkisiz kald eklindeki deerlendirT E L E V deildir. ZYON meler gereki Her eyden nce, bata milliyetilik olmak zere ihtilaln yayd fikirlerin, ok uluslu yapya sahip Osmanl Devletinde sempatiyle karlanmas beklenemezdi. Fransz htilal Osmanl Devleti zerinde ksa ve uzun vadeli etkilere yol amtr. NTERNET Ksa vadeli etkisi; zellikle Campo Formio Antlamasyla (1797), Fransann Dalmaya ve Yedi Ada kylarnda Osmanl Devletiyle snr komusu olmasndan sonra blgede hzla yaylan aznlk isyanlardr. Srplar ve Rumlar arasnda Avrupal devletlerinin de tahrik ve destekleriyle hzla rgtlenen bamszlk hareketleri sonucunda toprak kayplar yaand. Uzun vadeli etkileri ise ihtilaln yayd insan haklar, eitlik, zgrlk, hukukun stnl gibi fikir ve dnceler, Osmanl ay-
Babli (Yce Kap): Balangta Paa Kaps ve SIRA SZDE sadaret makam iin, bakanlklarn kurulmasndan sonra da DNE LM Osmanl Hkmeti anlamnda kullanlan bir tabirdir. S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
11
dnlarn etkileyerek Tanzimat Ferman (1839) ve I. Merutiyetin (1876) ilann hazrlamtr. htilaln siyasi ilikiler balamnda etkilerine gelince; 1792 ylnda Fransann yeni rejimini korumak ve siyasi kar hesaplaryla ihra etmek zere doal snrlarnn dnda savalara girimesi zerine, Osmanl Devleti tarafszln ilan etmiti. Bu arada Fransann Avusturya ve Rusyay malup etmesi, Osmanllar tarafndan sempatiyle karland. Bununla birlikte Babli, Fransann srarna ramen ihtilal rejimini tanmakta acele etmedi. nk sebepleri ve sonular bakmndan Avrupann bir i sorunu gibi deerlendirdikleri ihtilal rejimini, ncelikle Avrupal devletler tanmalyd. Bu nedenle Babli, kraliyet ve cumhuriyet yanllarna kar tarafszln ilan ederek diplomatik gelimeleri izlemeye koyuldu. Yine bu politik izginin bir yansmas olarak, Avrupal devletlerin Fransaya kar kurduklar koalisyonlara da katlmad. Fransann, Haziran 1793te Babliyi cumhuriyet hkmetini tanmas ve mttefik sfatyla savaa girmek konusunda ikna etmek amacyla gnderdii eli Descorchesun (Dekor)un abalar da sonusuz kald. Bablinin bu konudaki kararl tavr, Kasm 1794te Prusya-Fransa grmelerinin balamasna dek srd. Osmanl Devleti bu diplomatik temas, Prusyann Fransadaki cumhuriyet rejimini atlacak tannmas eklinde yorumlayarak ve 11 Haziran 1795te eli Verninac kabul ederek Fransann yeni rejimini resmen tanm oldu. Fransa, zellikle Napolon (Napolyon) Bonaparte dneminde Fransz htilalnn getirdii eitlik, demokrasi ve milliyetilik sloganlarn, dman olarak grd devletleri paralamak iin bir koz olarak kullanmtr. Her millete bir devlet sloganyla evresindeki lkeleri paralayarak hkimiyet sahasn geniletmek isteyen Fransa, bu siyasi sylemi temel insan haklar ve zgrlklerin teminat olarak gstermekten kanmamtr. Yine ayn amala zgrlk ve eitlik sylemlerini, Msrn igali srecinde (1798-1802) meruiyet gerekesi olarak kulland bilinmektedir. Batl byk devletler, Fransz ihtilal ve sonrasnda yaanan savalarla bozulan Avrupann siyasi dengesini yeniden kurmak iin 1815te Viyanada bir kongre dzenlediler. Avusturya aridk Prens Metternich (Meternih)in bakanlnda dSIRA SZDE zenlenen Viyana Kongresi sonucunda, Metternih Sistemi ad verilen yeni siyasi ilkeler zerinde uzlald. Buna gre; Avrupann herhangi bir yerinde ayaklanma DNELM meydana geldiinde, kongreye katlan lkeler birlikte hareket ederek isyan derhal bastracaklard. htilaln getirdii ve yaygnlatrd siyasi sylem ve eylemlere haS O R U Osmanlya yat hakk tanmamay esas alan Metternih Sisteminin, ksa sre sonra kar ayaklanan Rumlara kar (Mora syan) uygulanmamas bir yana, aktan desteklenmesi kongre kararlarnn, ok uluslu gl Avrupa devletlerinin kendilerini DKKAT gvenceye alma abasndan baka bir ama tamadn gstermitir. Fransz htilalna kar Viyana Kongresi kararlar erevesinde hareket eden ve SIRA SZDE topraklarnda dzeni salamak iin gerektiinde bask ve iddet uygulamaktan ekinmeyen devletler, yine de bamszlk talepleri ieren hareketleri engelleyemediler. htilaln getirdii fikirler 1820li yllardan itibaren giderek ivme kazanarak AMALARIMIZ 1830 ve 1848 yllarndan itibaren byk isyan dalgalarna yol amtr. Tuncer, Hner (1996), Metternichin Osmanl Politikas (1815-1848), K Ankara. T A P
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
12
OSMANLI-RUS VE AVUSTURYA SAVALARI Osmanl Devletini Paylam Projeleri

Rusya, ar I. Petro dneminde (1682-1725) gerekletirdii idari ve askeri reformlar sayesinde glenmi ve Avrupa siyasetinde nemli bir aktr olmasn salayacak siyasi hedefler koymutu. Bu siyasi ajandann en nemli balklar; Orta Avrupaya gei asndan stratejik nemi olan Lehistan (Polonya) zerinde hkimiyet tesis etmek, Slav kkenli uluslarla yakn ilikiler kurmak, Ortodokslar koruma altna almak, Krma yerlemek suretiyle Karadenizde ve Boazlarda egemenlik kurup Ege ve Akdeniz havzasna almak, dier bir ifadeyle scak denizlere inmekti. Rusyann dnya siyasetinde sz sahibi olabilmesinin bir dier unsuru da Baltk Denizi zerinden scak denizlere inmekti. Bu hedefin nndeki en nemli engel olan svele yapt Poltova Sava (1709)n kazannca, projenin ikinci adm olarak Osmanl corafyasna ynelme karar aldlar. Bu balamda Ruslarn EflakBodan (Memleketeyn) beylerini Babliye kar kkrtmalar ve Poltavada yendikleri sve Kral XII. Karl (Charles, Demirba arl) takip bahanesiyle Osmanl snrlarn ihlal etmesiyle balayan Prut Sava (1711)nda Osmanllarn galip gelmesi, bu plann bir sre rafa kaldrlmasna sebep oldu. Prut zaferi Osmanllarn Karlofa Antlamasyla (1699) kaybettikleri topraklar geri alma midini glendirirken, devletin sarslm olan prestijini dzeltmek asndan da nemliydi. Rusya sonraki dnemlerde de yukarda deinilen siyasi emellerini gerekletirmek iin farkl gerekelerle Osmanl Devletiyle defalarca savat. Genelde Avusturya ile ittifak yaplarak alan bu savalarda, Babli kimi zaman Fransann arabuluculuuyla nefes alabildi. Ancak bu siyasi arabuluculuk ve destek karlnda Fransaya verilmi olan geici kapitlasyonlarn daimi hale getirilSIRA SZDE mesi (1740) ve Kudsteki kutsal yerlere dair verdii dier ayrcalklar, ileride d politikasn ve ekonomisini olumsuz ynde etkileyecektir.
DNELM
SIRA SZDE
DNELM
SIRA SZDE S O R U
DNELM DKKAT S O R U SIRA SZDE DKKAT AMALARIMIZ
Kapitlasyonlarn zamanla Osmanl Devletinin aleyhine dnmesinin nedenleri neler SIRA SZDE olabilir? S O R U
D geleneksel NELM Rusyann politikas olan Balkanlar veya Boazlar zerinden scak DKKAT denizlere inme hedefinin gereklemesi, Karadeniz ve Avrupada iki nemli ssn elde edilmesini S O R U zorunlu klmaktayd. Bu iki kilit nokta, Krm ve Lehistan idi. SZDE meselesinden kan 1768-1774 sava esnasnda emede OsGrnrdeSIRA Lehistan manl donanmasn yakan (1770) ve kazanmlarn I. Abdlhamid devrinde Kk DKKAT Kaynarca Antlamas (1774)yla tescil ettiren Rusya, ikinci hedefi olan Krma yAMALARIMIZ neldi.
SIRA SZDE K T A P AMALARIMIZ TELEVZYON K T A P
SIRA SZDE
Bu konuda daha K Tfazla A P bilgi iin u kitab okuyunuz: Osman Kse, (2006), 1774 Kk Kayarca Antlamas, Ankara.
AMALARIMIZ
NTERNET TELEVZYON
arie TII. Katerina ELE V Z Y O N (1762-1796), Rusyann geleneksel siyasi emellerini gerekletirmek konusunda I. Petro ve takipilerinden ok daha tutkuluydu. Krma saK T A P hip olan ve bu blgeyi Osmanl Devletine kar yaplacak askeri harektn ss haline getiren II. Katerina, Bizansn canlandrlmasn ve Osmanl topraklarnn N T E hedefleyen RNET paylalmasn ve Grek ve Dakya adyla anlan siyasi projeler hazrTELEVZYON lad. Bu balamda, Osmanl-Rus Sava esnasnda nce Prens Potemkin ark (Do-
NTERNET
NTERNET
13
u) Sisteminin Byk Plan (Grek Projesi) adyla Osmanl Devletini ykma plan hazrlad. Buna gre; Trkler Avrupadan kovulacak, Rus prensin ynetiminde bakenti stanbul olacak Grek devleti kurulacak ve Bizans mparatorluu ihya edilecekti. Bu amala II. Katerina doan torununa Bizansn kurucusu Konstantinin adn verirken Yunan adalarndan st anneler getirerek torununu emzirtmek gibi gln ve poplist propaganda admlar atmaktan da geri durmamtr. Dakya Projesi ise Eflak-Bodan, Besarabya, dier bir ifadeyle Tuna ve Dinyester nehirleri arasndaki Osmanl topraklarnn igalini ve Avusturya ile Rusyann gdmnde Dakya adyla yeni bir uydu devletin kurulmasn ngrmekteydi. SIRAbrakmay SZDE Osmanl Devletini muhtemel bir savata yine iki ate arasnda hedefleyen arie, Avusturya Kral II. Josefi yanna ekmek amacyla 1780 ve 1787de iki kez lkesine davet etti. Bizans yolu yazan zafer taklarndan geerek Krm DNELM gezen iki hkmdar, Osmanl topraklarnn paylamn gsteren haritalar hazrlatarak, adeta psikolojik sava taktikleriyle Babliye gzda vermekten geri durmaS O R U dlar. Avusturyann Rusya ile birlikte hareket etmesi, iki devletin mutlak dost olmaD Kve K Amttefik T s eklinde yorumlanmamaldr. Avusturyann gndeminde Bizansn canlandrlmas konusu yoktu. Ama dalmas muhtemel bir imparatorluun Balkan topraklarnn paylalSIRA SZDE masyd. Rusyann Osmanl Devletinin iinde bulunduu olumsuzAMALARIMIZ artlardan yararlanarak Krmn ynetimine fiilen mdahale etmesi, blgedeki siyasi tansiyonu yeniden ykseltti. Yine Fransann araya girmesiyle 1779da imzalanan Aynalkavak Tenkihnmesi (szleme) geici bir sknet saladysa da Rusyann K T A PKk Kaynarca Antlamasyla Osmanl Devletinden ayrd Krm kendi topraklarna kattn (ilhak) ilan etmesini engelleyemedi (1783). Blgedeki siyasi dengeyi Rusya lehine deitiren igal zerine balatlan diplomatik abalar sonu iki T E L E V vermeyince, ZYON lke arasnda sava yeniden balad (17 Austos 1787). Ancak savan ilanndan alt ay sonra Avusturyann savaa mdahil olmasyla, Osmanl Devleti yine iki ate arasnda kalm oldu. Balangta mttefiklere kar kara savalarnda yerel baz baNTERNET arlar elde edildi. te yandan Kaptan- derya Gazi Hasan Paa komutasndaki donanma da deniz savalarnda yer yer zaferler kazandysa da mttefiklerin ilerleyii engellenemedi. Hotin ve zi gibi nemli kalelerin elden k ve zellikle zide Ocak 1789da yirmi be bine yakn masum Mslman sivilin katledilmesi, Osmanl bakentinde byk bir znt ve tepki yaratt. Sultan I. Abdlhamid bu gelimelerden duyduu znt sebebiyle hastaland ve bir sre sonra da vefat etti. III. Selimin tahta kyla (7 Nisan 1789) kamuoyunda, biraz da devlet eliyle estirilen mit ve heyecan rzgr mttefikleri geri pskrtecek kadar gl olmadndan, Ekim 1789a gelindiinde Rusyann Eflak-Bodan, Avusturyann da Belgrad igali engellenemedi. Ancak aada ayrntl olarak deinilecei zere, svein yakn tehdit olarak grd Rusyaya kar sava ilan ve 11 Temmuz 1789da Osmanl Devletiyle ittifak antlamas imzalamas, Rusyay iki ate arasnda brakmtr. Benzer ekilde Hollanda ve Macaristandaki milliyeti ayaklanmalar bastrmaya alan Avusturya da 31 Ocak 1790da imzalanan Osmanl-Prusya ittifakyla mttefiki gibi iki ate arasnda kalm oldu. Osmanllar hayli ypratm olan bu zorlu sre, hi beklenmedik bir d gelimeyle bambaka bir boyut kazand. Bu srada patlak veren Fransz htilal ok uluslu ve corafi adan Fransaya yakn olan Avusturyay endielendirince, Bab-
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
14
li iin sava sona erdirme ihtimali belirmi oldu. Avusturya; Hollanda, Macaristan ve Galiyada, hatta Germenlerin yaad topraklarda uygulad radikal reformlar sebebiyle ayaklanma belirtilerinin ortaya kmasndan tr, Osmanl Devletiyle sren sava bir an nce sona erdirmenin yollarn aramaya balad. te yandan Prusyann Avusturya zerinde kurduu bask ve oluturduu tehdit sonucunda Osmanl-Avusturya bar grmeleri balad ve uzun bir mzakere srecinin ardndan olduka msait artlarda Zitovi Antlamas imzaland (4 Austos 1791). Gnmzde Bulgaristann kuzeyinde yer alan Svitov kasabasnda imzalanan Zitovi Antlamasyla sona erdirilen bu sava, ayn zamanda son Osmanl-Avusturya sava olmas bakmndan da nemlidir. Franszca ve Trke olarak kaleme alnan ve on drt maddeden oluan bu antlamann nemli maddeleri u ekilde zetlenebilir: - Osmanl Devleti birka blge hari, bata Belgrat olmak zere kaybettii topraklarn byk bir blmn geri alacak neredeyse savatan nceki snrlarna kavuacaktr. - Avusturya ak ya da gizli Rusya ile Osmanl Devleti aleyhinde antlama imzalamayacaktr. Hotin Rusya ile bar antlamas imzalanncaya dek tarafsz blge statsyle Avusturyann denetiminde kalacaktr. - Sava sresince, alnan sivil-asker tm esirler karlkl olarak iade edilecektir. Gnll olarak din deitiren Mslman ve Hristiyanlar bu kapsamda deerlendirilmeyecektir. - Her iki devlet sava sresince byk yara alan ticari hayat canlandrmak iin karada ve denizde gereken admlar atacaktr. Bu balamda sava ncesine ait alacak verecek ilerinin hzla halledilmesi iin gereken hukuki ve siyasi irade gsterilecektir. - ki lkenin snrlarnda grev yapan st dzey sivil-asker memurlar, tecavz ve yama hareketlerine kesinlikle izin vermeyecektir. - Osmanl topraklarnda yaayan Katolik din adamlar ve cemaatlerinin dini zgrlklerine mdahale edilmeyecek, kilise tamiratlarnn engellenmeyecek ve bata Kuds olmak zere kutsal yerleri ziyaretlerine kstlama getirilmeyecektir . Avusturyann savatan ekilmesi ve Fransz htilalnn yaratt endie nedeniyle Rusya da sve ve Babli ile sava sonlandrmann yollarn aramaya balad. Bu amala nce sve ile Marale Antlamasn imzalayarak (14 Austos 1790) Kuzeydeki mcadelesini sona erdirdi. Ardndan Rusya on be oturum ve iki buuk ay sren mzakerelerden sonra Osmanl Devleti ile Ya Antlamasn imzalayarak (10 Ocak 1792) be ylk sava dnemini bitirdi. Giri metni ve on maddeden oluan Ya Antlamasnn nemli maddeleri u ekilde sralanabilir: - ki lke arasndaki husumet sona erdirilecek, dostluk ilikilerinin kurulmas iin taraflar aba gsterecekler. - Taraflar tm esirleri ve el konmu mallar iade edecek. Taraflarn tabiiyetinde bulunan ancak gnll olarak din deitirenler bu maddenin dnda tutulacaktr. - Kk Kaynarca Antlamas (1774) ve sonrasnda iki taraf arasnda imzalanan antlamalarn hkmlerinin geerlilii kabul edilecektir. - Dinyester (Turla) nehri iki lke arasnda snr olarak belirleyen bu antlama gerei, Krm ve zi (Dinyeper) akarsuyuna dek uzanan topraklar Rusyaya terk edilecektir.
15
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Dier blgelerdeki snrlar sava ncesindeki haliyle kabul edilip korunacaktr. DNELM ki lke arasndaki ticaretin yeniden canlandrlmas iin taraflar aba gsterecek, Akdenizde korsanlk faaliyetlerini engellemek iin ibirlii yapacakS O R U lardr.
DNELM S O R U
Osmanl Devleti bu antlama ile Krmn Rusyaya ait olduunu kabulDetti K Kve A Tzi ile civarn kaybetti. Ayrca bu antlamada Rusyann Kafkasyadaki nfuz alannn genilemesini salayacak maddeler de yer almaktayd.
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
OSMANLI DEVLETNN TTFAK HAMLELER

Yakna balatan Fransz htilalnn (1789) meydana geldii XVIII. yzyln son AMALARIMIZ eyreinde Osmanl Devleti Rusya ve Avusturya ile sava halindeydi. Bu iki devletin Dou Avrupa ve Kuzey Karadeniz zerindeki emellerinden kaynaklanan ve 1787de balam olan bu sava, ihtilaln patlak verdii dnemde K T A Osmanllarn P aleyhine bir seyir takip etmeye balad. Bu esnada yaanan taht deiikliiyle I. Abdlhamidin yerine III. Selimin gemesi halkta yeni bir heyecan ve zafer midi yarattysa da beklentilerin aksine yenilgiler srd. TELEVZYON te yandan siyasi karlarnn akmas nedeniyle birlikte hareket eden iki devlet, Avusturya ve Rusya da Osmanl topraklarnn paylam konusunda tetikte ve rekabet halindeydi. Dier taraftan mttefik iki devlet, Almanya zerinde stnNTERNET lk salama konusunda mcadele halindeydi. Bu nedenle Prusya, Avusturyann Tunay gemesini istememekteydi. Ayn ekilde kuzeyde sve, Rusya ve Avusturyann genilemesini kendisi asndan byk bir tehdit olarak deerlendirmekteydi. nk Osmanl topraklarnn paylamndan sonra, iki mttefik devletin nfuz alanlarn geniletmek amacyla Prusya ve sve zerine yryeceklerinden emindiler. Bu yeni siyasi denklemde, sve sava atmosferinden yararlanarak daha nce kaybettii topraklar Rusyadan alma hesaplar iindeydi. Bu krlgan siyasi denge ve beklentiler iinde ilk adm kuzeyden geldi. sve Temmuz 1788de Rusyaya bir ltimatom vererek Gney Finlandiya ile Karelinin iadesini istedi, ret yant alnca da Osmanl Devletinin yannda savaa girdiini ilan etti. Bu esnada Osmanl Devleti iki ate arasnda srdrd ve giderek daha fazla zorland savata nefes almasn salayacak d gelimeleri yakndan takip etmekteydi. Mevcut siyasi ve askeri gcyle topraklarn koruyamayacan kabul eden Babli, d siyasette yalnz hareket etme alkanln terk ederek mttefik arayna girdi. svein Rusyaya sava ilan, bu tr bir ittifak antlamas iin nemli bir zemin ve balang olarak deerlendirildi. Youn diplomatik temaslar ve mzakereler sonucunda, tarihinde ilk kez sve (11 Temmuz 1789) ve Prusya (31 Ocak 1790) ile dier bir ifadeyle iki Hristiyan devletle yazl ittifak anlamas imzalamtr. sve ve Prusya ile yaplan bu iki ittifak antlamas ayn zamanda Osmanllarn Avrupa diplomasisine dhil olmas bakmndan da nemlidir.
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Osmanl-sve ttifak
Dnya siyaset ve ticaretinin can damar olan ve scak denizler eklinde adlandrlan Akdeniz havzasna inme ve buradan da Yeni Dnyaya alma ihtiyac, Rus ar I. Petroya iki istikamet gstermekteydi: Kuzeyde sve, gneyde Osmanl Devleti tarafndan kapatlm olan Baltk ve Karadeniz. Siyasi artlar ve blgesel atmalar, sve istikametinin zorlanmasn daha makul klmaktayd. ar I. Petro da ok daha gl Osmanl Devletiyle savamaktansa daha zayf rakibinin zerine
16
yrd ve iki lke arasnda Byk Kuzey Savalar yaand (1700-1721). Bu savalar esnasnda sve Kral XII. Karl (Demirba arl) Rus ordularna diren gsteremeyip 1709da Poltovada malup oldu ve yaral halde Osmanl topraklarna snd. Rusyann mlteci sve kral ve maiyetini takip gerekesiyle snr ihlali, bu defa Osmanl Devleti ile Rusyay savan eiine getirdi. Bu arada sve kralnn bu snma olaynn yarataca kriz ve sonrasnda taknd siyasi gerginlii arttrc tavr, Rusya ile Osmanl Devletini scak bir atmaya srklemek iin sergilenmi bilinli bir eylem olma ihtimalini de akla getirmektedir. nk bu sre, snr ihlalleri ve ardndan gelen restlemeler 1711de Prut Savann fitilini atelemitir. XVIII. yzyln balarndan itibaren Rusyann, Karadeniz ve Baltk denizi zerinden Ege ve Akdenize inme emelleri, Osmanl Devleti ile svein siyasi ibirliinin zeminini oluturmutur. Rusya mttefiki Avusturya ile III. Augustun 1763teki lmnden sonra Lehistann krallk seimlerine mdahale ettiler. Ayrca Rus yanls olmayan Lehlilerin Osmanl topraklarna snmasn bahane ederek 1768-1774 savan balattlar. Lehistann paylalmasnn ardndan yine mttefiklerin 1787 ylnda Osmanl Devletine yeniden sava amas, bir sonraki igal planna hedef olmaktan endielenen svein de bu savata taraf olmasna yol at. Kuzeyde bu gelimeler yaanrken, Osmanl-Rus ve Avusturya savalar da olanca iddetiyle srmekteydi. svein sava karar almasnda, ngilterenin ekonomik ve askeri yardm taahhtleri de etkili olmutur. te yandan sve, savan getirecei ar mali yk karlamak amacyla; karada ve denizde balataca askeri harektla Rus kuvvetlerinin bir ksmn megul etmek ve donanmasn Baltk Denizine ekmek karlnda Osmanl Devletinden ykl bir mal yardm talebinde bulundu. Osmanl Devletinin bu teklifi kabul etmesi ve svein savaa girmesi gerekten de dengeleri deitirdi ve Rusya Baltk donanmasn Akdenize gnderme plann askya ald. sve faktr savan Akdenize yaylmasnn engel olurken, Rusya da aynen Osmanl Devleti gibi iki cepheli bir savaa maruz kald. Buna karn Rus arnn Danimarkay kkrtarak svei zor durumda brakma hamlesi, ngiltere ile Prusyann devreye girmesi ve Danimarkaya gzda vermesiyle sonusuz kald. Genel hatlaryla belirtilen siyasi konjonktr ve svein sava karar almasnn ardndan cephede fiilen balayan ibirlii 11 Temmuz 1789da imzalanan Osmanl- sve ttifak Mukavelesi (szleme) ile resmiyet kazand. Drt maddeden oluan bu szlemeye gre: Osmanl Devleti, savaa devam etmesi karlnda ylda ikier bin olmak zere toplamda on milyon kuru deyecek; sava sonulandnda iki devlet Rusya ile ayr ayr antlama yapmayacak ve igal edilmi topraklarn geri alnmas konusunda ibirlii ve ortak tavr sergilenecekti. Osmanl-sve ittifak Mukavelesi, Osmanl Devletinin ilk kez Hristiyan bir devletle yapt anlamadr. Fakat karlkllk esasna dayanmad iin tam bir ittifak antlamas deildir. Bu antlama, svein Rusyaya kar savalarda varlk gsterememesinden dolay Verela Antlamasyla (1790) savatan ekilmesi nedeniyle beklenen katky da salamad. Bu yzden Osmanl Devleti dengeleri tekrar deitiren bu boluu Prusya ile ittifak yaparak telafi etmeye alacaktr.
Osmanl-Prusya ttifak
Rusya ve Avusturyann yukarda belirtilen siyasi dengeler ve emeller balamnda Dou ve Orta Avrupadaki planlar, zellikle Lehistann paylalmasndan sonra Prusyay hedef haline getirdi. Bu tehdit Prusya ve Osmanl Devletinin siyasi anlamda yaknlamasn salayan nemli bir gelimeydi. Osmanl-Prusya ttifak Ant-
SIRA SZDE
1. nite - XVIII. Yzyl Sonlarnda Osmanl Devleti (1789-1801) DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
17
lamas, Bablinin Hristiyan bir devletle karlkl ykmllkler erevesinde S O R U imzalad ilk ittifak anlamasdr (31 Ocak 1790). svele 1789da imzalanan siyasi metin, karlkl ykmllkler iermediinden ve bar DKKAT grmelerinde bamsz hareket etme imkn tanmadndan, ittifak antlamasndan ok bir mukavele (szleme) olarak deerlendirilmektedir.
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
Osmanl-Prusya ittifak antlamasna gre; Prusya 1790 ilkbaharnda savaa katlacak ve stanbulun hem karadan hem de Karadeniz tarafndan gvenlii salanAMALARIMIZ madka Rusya ile bara yanamayacakt. Buna karlk Osmanl Devleti AvusturSZDEabay gsyann Lehistandan ald Galiyann Prusyaya verilmesi iin SIRA gereken terecekti. Ayrca Prusya, Osmanl Devleti Krm almadka savaa K T Ason P vermeyecek, Babli de Prusya ve svele bar imzalamadka Rusya ve Avusturya ile mDNELM zakere masasna oturmayacakt. Sava sonrasnda ise Osmanl Devletinin elinde kalan topraklar Prusya garanti edecek, ayn teminatn ngiltere, T E L Hollanda E V Z Y O N ve sve S O R U tarafndan verilmesini salayacakt. Prusya sz konusu ittifak antlamasn yaptktan hemen sonra, bara zorlamak amacyla Avusturya snrlarna asker yd. Bu adm, 1789da Belgradn ve ardnDKKAT NTERNET dan gneydousundaki Pasarofa (bugn Pozarevac)nn dmesini salaynca Avusturya cephesinde zor durumda olan Osmanl Devleti rahat bir nefes ald. Bu SIRA SZDE ittifaklar sreci ve patlak veren Fransz htilal (1789), malubiyeti kanlmaz gibi grnen Osmanl Devletinin nispeten msait artlarda Avusturya ile 1791de Zitovi Antlamasn, Rusya ile 1792de Ya Antlamasn imzalamasna imkn verAMALARIMIZ mi, bylece be yllk ok cepheli savalar dnemi son bulmutur. Bu konuda daha detayl bilgi iin u kitab okuyunuz: Kemal BeydilliK(1984), 1790 Osman T A P l Prusya ttifak (Meydana Gelii, Tahlili-Tatbiki), stanbul.
AMALARIMIZ SIRA SZDE K T A P

DNELM
TELEVZYON S O R U
DKKAT NTERNET
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Campo Formio Antlamas ve Osmanl Devleti TELEVZYON

Fransz htilalndan sonra, kta Avrupasnda monariyle idare edilen ok uluslu lkeler ve ngiltere, ihtilaln yayd siyasi fikirleri tehlikeli grdklerinden Fransaya cephe almlard. Bu gergin siyasi atmosfer bir sre sonra htilal Savalar olarak NTERNET adlandrlacak mcadele dnemini balatt. Bu balamda Fransa hkmeti Avusturyay dize getirmek amacyla, Avusturyaya Ren zerinden iki ordu sevk etme karar ald. Ayrca destek mahiyetinde daha kk bir ordu Kuzey talya zerinden gnderilecekti. Gneyden gnderilecek bu sonuncu kuvvetin esas grevi Avusturyay iki ynde megul etmek ve bylece kuzeyden gidecek ordularn iini kolaylatrmakt. Ancak beklenenin aksine Avusturyay gneyden gnderilen bu ordu dize getirecektir. Bu srada yldz parlayan Fransz General Napolyon Bonapart ordunun gney kolunun komutan olarak 1796da fazla zorlanmadan Kuzey ve Orta talyay ele geirdikten sonra Viyanaya yneldi. ncelikle Avusturya ve Sardunya kuvvetlerinin birlemesine frsat vermeyerek baarl bir strateji takip etti. Mays 1796da Sardunyay saf d braknca ii iyice kolaylat. Bu arada Avusturya, Fransann kuzey ordularn malup ettiyse de gney ordusunun ilerleyiini bir trl durduramad. zellikle Napolyonun Parma ve Modena dukalklarn elde ettikten sonra btn Kuzey talyay kontrol altna almasyla keye skan Avusturya, balatt diplomatik giriim sonucunda Fransa ile Campo Formio Antlamasn imzalamak zorunda kalmtr (17 Ekim 1797).
TELEVZYON
NTERNET
18
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Bugn Kuzeydou talyada Udine yaknlarnda bir ky olan Campo Formioda imzalanan bu bar antlamasna gre; Avusturya, Fransann 1795te igal ettii Belikann bu lkeye ait olduunu kabul ediyordu. Buna karn Venedik Cumhuriyetinin topraklar iki devlet arasnda paylalacakt. Adige nehrine kadar uzanan Dalmaya kylarn Avusturya alyordu. Nehrin dousundaki topraklar ise Napolyonun kurduu Cisalpine Cumhuriyetine braklacakt. Venedike ait Yedi Ada da yine Fransaya braklacakt. Venedik Cumhuriyetini ortadan kaldran bu antlama, ierdii maddeler nedeniyle sadece Avrupadaki siyasi dengeyi deitiren ve iki devleti ilgilendiren bir geSIRA SZDE lime olarak deerlendirilemez. nk Fransa bu antlamayla; Kuzey talya, Yedi Ada ile Preveze ve Parga gibi ky kentlerine yerleerek tarihte ilk kez karadan Osmanl Devletine komu olmutur. te yandan Dalmaya kylar ile Adige kadar DNELM olan Venedik topraklarn alan Avusturya Adriyatik Denizine kmtr. Fransa ve Avusturyann bu kazanmlaryla ortaya kan yeni siyasi durum, Osmanl DevleS O R U egemenliini direkt tehdit etmeye balamtr. tinin Balkanlardaki Bu gelimenin en byk tehdit Fransann bu blgelerdeki Srp ve Rumlar bata D yaratt KKAT olmak gayrimslim aznlklar Osmanl Devleti aleyhine kkrtmaya balam olmasyd. Dier yandan Napolyonun Bosna ve Arnavutluku igal giriiminde bulunacana dair PaSIRA SZDE ris kulislerinden szan haberler, bu endieleri zirveye tamtr. Bu dnemde Fransann Osmanllarn Bat snrlarnda yaymaya baladklar baAMALARIMIZ mszlk ve ulusu fikirler, iki lkenin geleneksel iyi siyasi ilikilerini temelden sarst. Paristeki siyasi ve askeri hareketlilii elisi Moral es-Seyyid Ali Efendi vastasyla yakndan etmeye alan Babli, -daha sonraki nitelerde verilecek K T Atakip P olan- Napolyonun Tulon limannda hazrlatt donamann hedefini renmek istedi. Bu arada Babli dier Avrupal lkelere yaknlaarak Fransa tehdidini dengelemeye ve alternatifler TE L E V Z Y O N retmeye abalarken, Fransann stanbula gnderdii eli Dubayetnin (Dubaye), iki lke arasnda bir savunma antlamas imzalanmas ynndeki teklifle hedef saptrma ve Bablinin phelerini giderme peindeydi. Sonuta, bir sonraki nitede detaylar anlatlaca gibi Fransa 1798de Msr igal giNTERNET riiminde Babliyi hazrlksz yakalad. Bu igal giriimi, ayn zamanda geleneksel Osmanl-Fransz ilikilerinde bir dnm noktas ve Bablinin d ilikilerinde Denge Politikasnn (muvazene siyaseti) balangc olacaktr. Fransann Yedi ve Arnavutluk kylarna yerlemesi Osmanllarn gvenlii asndan SIRA Ada SZDE ne gibi sorunlar yaratmtr.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
19
zet
A M A
XVIII. yzyl sonlarnda Osmanl Devletinin genel durumunu aklayabilme XVIII. yzyl boyunca aralklarla sren Rusya, Avusturya ve ran savalarnn yaratt sarsntlara ramen, Osmanl Devleti hala ktaya yaylan corafyasnda farkl uluslar bnyesinde barndran dnyann en gl devletlerinden biri konumundayd. Ancak 1768 sonrasnda Rusya ve Avusturya ile balayacak zincirleme savalar dnemi; devletin siyasi, askeri ve ekonomik ileyiinde byk sorunlara yol amtr. Kesintili ve genelde iki cepheli olarak sren bu mcadele dnemi, 1789da patlak veren Fransz htilalyla fakl bir boyut kazand. Osmanl topraklarn paylamak isteyen iki mttefik devlet, ihtilaln dnya siyasi ve idari tarihini deitirecek yeni fikirler yaymas karsnda kendilerini gvenceye almak istediklerinden, Avusturya 1791de Zitovi Antlamasn, Rusya ise 1792de Ya Antlamasn imzalayarak savaa son verdiler. Bu ekilde rahat bir nefes alan Osmanl Devleti ise bar ortamndan yararlanarak kendi i sorunlarna eilme imkn elde etmi oldu. Bu balamda merkezi otoritenin tarada hkim klnmas ve idari-askeri sistemin yeniden organizasyonu amacyla III. Selim devrinde Nizam- Cedid adyla bir reform program yrrle kondu. Ancak statkocu evrelerin muhalefeti ve tahriki sonucunda meydana gelen Kabak Mustafa syan (1807)yla bu kapsaml reform program fiyaskoyla sonuland.
A M A
Fransz htilal ve Osmanl Devleti zerindeki etkilerini zmleyebilme XVIII. yzyl sonunda nce Fransada ardndan da tm dnyada siyaset kavramnn ve toplum devlet ilikilerinin yeniden tanmlanmasna yol aan Fransz htilal (1789) patlak verdiinde, Osmanl Devleti Rusya ile 1787de balam olan savala meguld. Babli balangta, ihtilal ncesi ve sonrasndaki gelimeleri dier Avrupa devletleri gibi Fransann i sorunu olarak deerlendirdi. te yandan Osmanllar, Bat monarileriyle karlatrldnda siyasi ve sosyal anlamda adil bir ynetime sahip olduklarn dndklerinden, ihtilaln sloganlar olan hrriyet, eitlik ve kardelik gibi kavramlarn siyasi sonularndan endie duymadlar. Henz iletiim aralarnn ve ulam imknlarnn snrl olduu bu dnemde, Fransann corafi bakmdan uzak bir lke oluu, Bablinin gelimelere serinkanl bir biimde yaklamasnda etkili olan bir dier etkendi. htilaln Osmanl Devletine etkileri, genel anlamda olumsuzdu. Her eyden nce, bata milliyetilik olmak zere ihtilaln yayd fikirlerin, ok uluslu yapya sahip Osmanl Devletinde sempatiyle karlanmas beklenemezdi. Fransz htilal Osmanl Devleti zerinde ksa ve uzun vadeli etkilere yol amtr. Ksa vadeli etkisi; zellikle Campo Formio Antlamasyla (1797), Fransann Dalmaya ve Yedi Ada kylarnda Osmanl Devletiyle snr komusu olmasndan sonra blgede hzla yaylan aznlk isyanlardr. Uzun vadeli etkileri ise ihtilaln yayd insan haklar, eitlik, zgrlk, hukukun stnl gibi fikir ve dnceler, Osmanl aydnlarn etkileyerek Tanzimat Ferman (1839) ve I. Merutiyetin (1876) ilann hazrlamtr.
20
AM A
Osmanl-Rus ve Avusturya arasndaki mcadeleyi deerlendirebilme Rusya, ar I. Petro dneminde (1682-1725) gerekletirdii reformlarla Avrupa siyasetinde nemli bir aktr olmu ve yeni siyasi hedefler koymutu. Ama; Orta Avrupaya gei asndan stratejik nemi olan Lehistan (Polonya) zerinde hkimiyet tesis etmek, Slav kkenli uluslarla yakn ilikiler kurmak, Ortodokslar koruma altna almak, Krma yerlemek suretiyle Karadenizde ve Boazlarda egemenlik kurup Ege ve Akdeniz havzasna almak, dier bir ifadeyle scak denizlere inmekti. Bu balamda arie II. Katerina (1762-1796) dneminde Bizansn canlandrlmasn ve Osmanl topraklarnn paylalmasn hedefleyen ve Grek ve Dakya adyla anlan siyasi projeler hazrland. Osmanl Devletini muhtemel bir savata iki ate arasnda brakmay hedefleyen arie, Avusturya Kral II. Josefi yanna ektii gibi, Avusturya da bu ibirliinden hareketle Balkanlardaki Osmanl topraklarn igal ve paylam hevesine kapld. XVIII. yzyl adeta bu mcadelenin tarihi gibidir. Osmanllar ise buna karn cephedeki mcadelenin yannda elini glendirmek ve rakiplerini zayflatmak amacyla sve ve Prusya ile ittifak antlamalaryla ibirlii yoluna gitti. Osmanllar hayli ypratm olan bu zorlu sre, hi beklenmedik bir d gelimeyle bambaka bir boyut kazand. Bu srada patlak veren Fransz htilal (1789) ok uluslu ve corafi adan Fransaya yakn olan Avusturyay endielendirince, Babli iin sava sona erdirme ihtimali belirmi oldu. Mttefikini kaybeden Rusya da bara scak bakmaya balad. Sonuta bu atmosferin yaratt msait artlarda Babali Avusturya ile Zitovi (1791), Rusya ile de Ya (1792) antlamalarn imzalayarak kendi i sorunlarna ynelme imkan buldu.
AM A
Osmanl Devletinin d ittifaklara girimesini ve siyasi-diplomatik mcadelesini aklayabilme Yakna balatan Fransz htilalnn (1789) meydana geldii XVIII. yzyln son eyreinde Osmanl Devleti Rusya ve Avusturya ile sava halindeydi. Bu iki devletin Dou Avrupa ve Kuzey Karadeniz zerindeki emellerinden kaynaklanan ve 1787de balam olan bu sava, ihtilaln patlak verdii dnemde Osmanllarn aleyhine bir seyir takip etmeye balamt. te yandan siyasi karlarnn akmas nedeniyle birlikte hareket eden iki devlet, Avusturya ve Rusya da Osmanl topraklarnn ve Prusya (Almanya)nn paylam konusunda rekabet halindeydi. Bu nedenle Prusya, Avusturyann Tunay gemesini istememekteydi. Ayn ekilde kuzeyde sve, Rusya ve Avusturyann genilemesini kendisi asndan byk bir tehdit olarak deerlendirmekteydi. nk Osmanl Devletinden sonra srann Prusya ve svee geleceinden emindiler. Bu yeni siyasi denklemde, sve sren savatan yararlanarak daha nce kaybettii topraklar Rusyadan alma hesaplar iine girdi. Osmanl Devleti ise iki ate arasnda srdrd ve giderek daha fazla zorland savata nefes almasn salayacak d gelimeleri yakndan takip etmekteydi. Mevcut gcyle topraklarn koruyamayacan kabul eden Babli, d siyasette yalnz hareket etme alkanln terk ederek mttefik arayna girdi. svein Rusyaya sava ilan, bu tr bir ittifak antlamas iin nemli bir zemin ve balang olarak deerlendirildi. Youn diplomatik temaslar sonucunda, tarihinde ilk kez sve (11 Temmuz 1789) ve Prusya (31 Ocak 1790) ile dier bir ifadeyle iki Hristiyan devletle yazl ittifak anlamas imzalamtr. sve ve Prusya ile yaplan bu iki ittifak antlamas ayn zamanda Osmanllarn Avrupa diplomasisine dhil olmas bakmndan da nemlidir.
21
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi XVIII. yzyl reformlarnn askeri alanla snrl kalmasnn nedenlerinden biridir? a. Edirne Vakas b. Patrona Halil syan c. Kabak Mustafa syan d. Yenieri syan e. Kavalal syan 2. XVIII. yyda Osmanl Devleti ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Uzun sren savalarn getirdii siyasi-sosyal sorunlar b. Merkezi otoritenin tarada etkinliinin azalmas c. Tarada yerel g odaklarnn tremesi d. isyanlar, sosyal ve ekonomik kriz e. Karlofa Antlamasyla ilk kez toprak kayb 3. Aadaki gruplamalardan hangisi dorudur? a. III. Mustafa-Lale Devri b. III. Ahmed-Nizam- Cedid c. II. Selim-rad- Cedid d. III. Selim-Nizam- Cedid e. II. Mustafa-Edirne Antlamas 4. Aadakilerden hangisi Nizam- Cedidin gelerinden biri deildir? a. Talimli Bostanc Tfekilerinin kurulmas b. rad- Cedid Fonunun oluturulmas c. Bat bakentlerinde eliliklerin almas d. Bat literatrnden tercmeler yaplmas e. Kabak Mustafa isyan 5. Aadakilerden hangisi Osmanl Devletini paylama planlarndan biridir? a. Svey Projesi b. Churchill Plan c. Grek Projesi d. Metternich Plan e. Marshall Plan 6. Aadakilerden hangisi Fransz htilalnn sonularndan biri deildir? a. Yenian balamas b. Mutlak monarilerin zayflamas c. Milliyetilik ve bamszlk fikirlerinin yaylmas d. nsan haklar ve demokrasi fikrinin g kazanmas e. Feodalitenin yklmas 7. Osmanl Devletinin Fransz htilaline yaklam ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. htilal Fransann i sorunu olarak grmesi b. Fransa ile diplomatik ilikilerin askya alnmas c. Corafi uzaklk nedeniyle ihtilal tehdit olarak grmemesi d. htilal bir asayi sorunu olarak deerlendirmesi e. htilalclarn taleplerini zaten halkna salad dncesi 8. Aadakilerden hangisi Rusyann geleneksel politikasnn unsurlarndan biri deildir? a. Panslavizm b. Krm ve Lehistann igali c. Katolik Hristiyanlarn himayesi d. Karadeniz ve Boazlar zerinde hakimiyet e. Bizansn canlandrlmas 9. Aadakilerden hangisi Rusya ve Avusturya ile uygun artlarda antlama imzalanmasn salamtr? a. rann Rusyaya sava amas b. Poltava Sava c. II. Katerinann lm d. Fransz htilal ve etkileri e. Osmanllarn mttefikleri malup etmesi 10. Aadakilerden hangisi Campo Formionun Osmanllar ilgilendiren sonularndan biridir? a. Belikann Fransaya aidiyeti b. Venedik Cumhuriyetinin ortadan kalkmas c. Avusturyann Bosnaya yerlemesi d. Fransann Msr igali ve Denge Politikas e. Yedi Ada, Preveze ve Pargann Fransaya braklmas
22
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. b Yantnz yanl ise zlme ve Yeniden Yaplanma Sreci Olarak XVIII. Yzyl konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Osmanl Devletinin Genel Durumu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise III. Selimin Tahta k ve Nizam- Cedid konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise III. Selimin Tahta k ve Nizam- Cedid konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Osmanl Devletini Paylam Projeleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Fransz htilalnn Geliimi ve Genel Sonular konusunu yeniden gzden geiriniz.. Yantnz yanl ise Fransz htilalnn Osmanl Devletine Etkileri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Osmanl-Rus ve Avusturya Savalar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Osmanl-Rus ve Avusturya Savalar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Deien Dengeler ve Osmanllarn Konumu konusunu yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 2 Bu durum devrin siyasi ve sosyal alglaryla ilgilidir. Etnik temelli millet ve milliyet gibi kavramlar Fransz htilal (1789)nn yayd fikirlerdir. Olgunlamas, milliyeti ve bamszlk bir karakter kazanmas XIX. yzyln balarn bulacaktr. Bu nedenle Osmanl Devletinde XIX. yzyl bana dek toplum etnik deil dini temelli olarak tanmlanmtr. Ayrca farkl etnik kkenlere mensup insanlardan oluan bir imparatorlukta etnik kkenin ne karlmas aklc bir siyaset deildi. Bu nedenle ok uluslu siyasi yaplar olan imparatorluklar, Fransz htilalnn yayd fikirlere ve onun siyasi temsilcisi olan Fransa Cumhuriyetine siyasi ve askeri anlamda cephe almlardr. Sra Sizde 3 Evrensel lekte ve tm toplumlarda reform sreleri sancl dnemlerdir. Gelenein gc, kemiklemi dini ve muhafazakr alglar, kurulu dzende elde edilmi siyasi ve ekonomik kazanmlar kaybetme korkusu, alkanlklar ve deiimin getirecei yeni sonularn yaratt endieler sz konusu sancnn balca nedenleridir. Osmanl corafyasnda da durum pek farkl olmamtr. Sistemin radikal anlamda deitirilmesine ynelik admlarn ivme kazand Lale Devri ve Nizam- Cedid gibi reform dnemleri Patrona Halil syan ve Kabak Mustafa syan ile son bulmu, onlarca devlet adamnn yan sra, II. Osman ve III. Selim rneklerinde olduu gibi padiahlarn katledilmesine dek varan iddet ve kaos ortamlar yaanmtr. Sra Sizde 4 Kapitlasyonlar eklinde adlandrlan ekonomik ayrcalklar, XVI. yzylda siyasi anlamda gcnn zirvesinde olan Osmanl Devletinin Fransaya verdii bir takm geici imtiyazlardr. Siyasi ve ekonomik anlamda gcn koruduka, bu tr ayrcalklar Babli asndan sorun oluturmad. Ancak XVIII. yzylda kalc hale getirilen bu tr ayrcalklar, siyasi-askeri gcn zayflamasna paralel olarak d politikada ve i ticarette yabanc basksn glendirdi. XIX. yzylda Osmanl ekonomisinin bir takm antlamalarla Bat kapitalizmine almas, siyasi ve ekonomik anlamda teslimiyeti politikalarn nn at.
2. e 3. d
4. e
5. c 6. a
7. b
8. c 9. d 10. e
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Devletler ve dolaysyla toplumlar iin toptan gerileme ve ilerleme gibi genellemeler gereki nermeler deildir. Bir lke siyasi-askeri adan glenip ilerleyebilir, ancak bu durum kltr ve sanat alanndaki ilerlemeyi beraberinde getirmeyebilir. Tersi de mmkndr. Osmanl tarihi asndan Lale Devriyle balayan XVIII. yzyl bu durum iin iyi bir rnektir. Siyasi-askeri adan pek parlak bir sicili olmayan XVIII. yzylda; d dnya ile diplomatik temasn artmas, matbaa ve tercme faaliyetleriyle birlikte basn-yayn hayatndaki ilerleme, yeni ktphanelerin almas, devlet eliyle sanayilemenin ilk rnekleri olarak kk lekli fabrikalar, iek asnn yaygnlatrlmas, sivil mimaride ve mekn tasarmlarnda yeni ynelimler, sanat ve edebiyat alanndaki gelimeler ilgin bir tezat oluturur. Sonu olarak ilerleme ve gerileme kavramlar, salt askeri ve siyasi gelimelerin sonularna gre belirlenemez.
23
Yararlanlan Kaynaklar
Sra Sizde 5 Fransann Avusturyay yenmesinden sonra iki lke arasnda 1797de imzalanan Campo Formio Antlamas, sadece Avrupadaki siyasi dengeyi deitiren ve iki devleti ilgilendiren bir gelime olarak deerlendirilemez. nk Fransa bu antlamayla; Kuzey talya, Yedi Ada ile Preveze ve Parga gibi ky kentlerine yerleerek tarihte ilk kez karadan Osmanl Devletine komu olmutur. te yandan Dalmaya kylar ile Adige kadar olan Venedik topraklarn alan Avusturya Adriyatik Denizine kmtr. Fransa ve Avusturyann bu kazanmlaryla ortaya kan yeni siyasi durum, Osmanl Devletinin Balkanlardaki egemenliini dorudan tehdit etmeye balamtr. Bu durum XIX. yzyl balarndan itibaren Srp ve Yunan isyanlar, yzyln sonlarnda ise dier Balkan uluslarnn bamszlk ynndeki faaliyetlerinde somut olarak imparatorluun varlk ve devamlln tehdit edecektir. Armaolu, Fahir (2010). 19. Yzyl Siyasi Tarihi, stanbul. Aktepe, M. Mnir (1958). Patrona syan (1730), stanbul. Beydilli, Kemal (1984). 1790 Osmanl Prusya ttifak (Meydana Gelii, Tahlili-Tatbiki), stanbul. Beydilli, Kemal (1985). Byk Friedrich ve Osmanllar (XVIII. Yzylda Osmanl-Prusya Mnasebetleri), stanbul. Goryanof, Sergey (2006). Rus Ariv Belgelerine Gre Boazlar ve ark Meselesi, ev. M. .-A. Read, yay. A. Ahmetbeyolu-. Keskin, stanbul. stanbul Armaan-4 Lale Devri, (ed. M. Armaan) (2000), stanbul. Karahasanolu, Selim (2008). Osmanl Tarih Yazmnda Lale Devri- Eletirel Bir Deerlendirme, Tarih ve Toplum Yeni Yaklamlar, VII, 129-144. Karahasanolu, Selim (2010). stanbulun Lale Devrimi? Tarih ve Tarih Yazm Tarih inde stanbul (ed. D. Hut-Z.Kurun-A.Kavas), stanbul. Karal, Enver Ziya (1988). Osmanl Tarihi (Nizm- Cedd ve Tanzimt Devirleri, 1789-1856), V, Ankara. Kse, Osman (2006). 1774 Kk Kayarca Antlamas, Ankara. Kurat, Akdes Nimet (1970). Trkiye ve Rusya (17981919), Ankara. Mufassal Osmanl Tarihi (1962). V, stanbul. Osmanl Devleti (1600-1908), (2011). (ed. Sina Akin) III, stanbul. Soysal, smail (1964), Fransz htill ve Trk-Fransz Diplomasi Mnasebetleri (1789-1802), Ankara. Tuncer, Hner (1996), Metternichin Osmanl Politikas (1815-1848), Ankara.
2
Amalarmz indekiler
Bu niteyi tamamladktan sonra; XIX. yy. balarnda Osmanl Devletinin genel durumunu tanmlayabilecek, Fransann Msr galinin nedenlerini deerlendirebilecek, Bablinin tepkisini ve l ttifakn ortaya kn aklayabilecek, Msrn geri alnmasndan sonra Bablinin ngiltere ve Fransa ile ilikilerini zmleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Msrn gali Napolonun Byk Dou Hayali Koalisyon Savalar l ttifak Vehhb syan Denge Politikas
XIX. Yzyln Balarnda Osmanl Devleti ve Yeni Siyas Dengeler
XIX. YZYILIN BALARINDA OSMANLI DEVLET FRANSANIN MISIRI GAL (1798-1802) BABILNN GALE TEPKS VE L KOALSYON VEHHAB SYANI VE SONULARI MISIRIN GALNN SONULARI VE YEN SYAS DENGELER
XIX. Yzyln Balarnda Osmanl Devleti ve Yeni Siyas Dengeler

XIX. YZYILIN BALARINDA OSMANLI DEVLET XVIII. Yzyldan Devralnan Sorunlar
XVIII. yzyl boyunca aralklarla sren Rusya, Avusturya ve ran savalarnn yaratt sorunlara ramen, Osmanl Devleti yzlm, nfus younluu ve askeri g bakmndan dnyann en gl devletleri arasnda yer almaktayd. Ancak yzyln ikinci yarsnda, 1768 sonrasnda Rusya ve Avusturya ile balayacak olan ypratc savalar dnemi; devletin siyasi, askeri ve ekonomik ileyiinde byk sorunlara yol amtr. Kesintili ve genelde iki cepheli olarak sren bu savalar dnemi, 1789da patlak veren Fransz htilalyla fakl bir boyut kazand. Osmanl topraklarn paylamak isteyen iki mttefik devlet, ihtilaln dnya siyasi ve idari tarihini deitirecek yeni fikirler yaymas karsnda kendilerini gvenceye almak istediklerinden, Avusturya Zitovi Antlamas (1791), Rusya ise Ya Antlamasn (1792) imzalayarak savatan ekildiler. Bu ekilde rahat bir nefes alan Osmanl Devleti ise bar ortamndan yararlanarak kendi i sorunlarna eilme imkn elde etmi oldu. Osmanl Devleti XVIII. yy sonlarnda, uzun sreli savalarn getirdii siyasi-idari alkantlar ve mali skntlarla boumaktayd. Merkezi otoritenin tarada etkinliinin hayli azald bu dnemde kan i ayaklanmalar ve Anadolu ile Rumelide ortaya kan yerel g odaklar, siyasi ve sosyal adan ciddi skntlar yaratmaktayd. te yandan merkezi otoritenin iyice zayflam olmasndan cesaret alan Srplar ve Karadallar da bamszlklarn elde etmek amacyla silaha sarlmlard. Merkeze daha uzak blgelerden olan Msrda Klemen beylerinin keyfi ynetimi, Arap yarmadasnda ise bir trl n alnamayan Vehhb syan, ayn zamanda halife unvann da tayan Osmanl padiahnn siyasi ve dini otoritesini sorgulanr hale getirdi. Genel hatlaryla zetlenen bu tablonun deitirilmesi ve devletin eski gcne kavuturulmas, ancak kapsaml reformlarla mmkn olabilirdi. 1789da amcasnn vefatyla tahta kan III. Selim, 1792 itibaryla salanan bar ve sknet ortamndan yararlanarak devlet ve fikir adamlarnn sunduu raporlar (slahat layihalar) erevesinde yeni bir reform paketini yrrle koymak istedi. Nizm- Cedd olarak adlandrlan ve balangta askeri nitelii ar basan bu reform program kapsamnda, orduda yeni birlikler oluturuldu. Reform srecinin idari, mali ve sosyal alan da kapsayacak ekilde geniletilmesi abalarnn hz kazand bu dnemde, Fransann hi beklenmedik bir biimde Msr igal giriimi, bir anda Bablinin gndeminin deimesine ve reform abalarnn askya alnmasna yol at.
Klemenler: 1250-1517 arasnda Msr ve civarnda hkm sren ve bir Trk devleti olan Memluklarn zamanla Kafkasyal klelerden oluturduklar askeri elit. Zaman iinde glenerek her biri Msrn muhtelif yerlerinde ynetici veya nfuz sahibi oldular.
26
FRANSANIN MISIRI GAL (1798-1802) Napolonun Byk Dou Hayali

Fransz htilalnn (1789) yayd siyasi fikirler, varlk ve istikrar asndan Avrupadaki ok uluslu devletleri endielendirmi ve ihtilal sonrasnda kurulan ittifaklar erevesinde koalisyon savalarna sebep olmutur. Bu yeni dnemin ykselen gc Fransa, sz konusu srete elde ettii galibiyetleri somut kazanmlara dntren antlamalar ve zellikle de Avusturya ile yapt Campo Formio Antlamasyla (17 Ekim 1797) Avrupann tartmasz en gl devleti olduunu rakiplerine kabul ettirdi. Bu srete Fransann mutlak anlamda stnln kabul ettiremedii tek lke, kta Avrupasnn dnda bir ada devleti olan ngiltere idi. Gelimeleri ve Paris kulislerini yakndan takip eden ngiltere, Fransann muhtemel bir askeri operasyonunu engellemek amacyla diplomatik giriimlerine hz verdi. ki devlet arasnda Temmuz 1797de Fransann Lille ehrinde yaplan grmelerde uzlama salanamad. Dou Akdeniz, Yakndou ve Hindistan gibi stratejik, siyasi ve ticari adan son derece nemli blgeler zerinde smrgeci iki devletin uzlamas da pek mmkn deildi. Fransann Avrupann mutlak hkimi olma hedefini gerekletirmesi, karada savaamad ngiltereyi Britanya Adasna denizden yapaca bir karma ile dize getirmekle mmkn olabilirdi. Direktuvar (Directoire) hkmetinin onaylad bu askeri operasyon, ngilterenin devrinin en gl donanmasna sahip olmasndan tr, son derece riskli grnmekteydi. Hkmet, bu zor ve tehlikeli operasyonu General Napolon Bonapartea (Napolyon Bonapart) havale etti. talya ve Avusturya savalarnda yldz parlayan ve bu nedenle poplaritesi siyasetileri glgelemeye balayan Napolyonun byle bir sava mnasebetiyle lke dna gnderilmesi de Direktuvar hkmetinin iine gelmekteydi. Direktuvar hkmetinin i politik dengelerin etkisiyle uygulamakta acele ettii SIRA SZDE bu plana karn, Napolyon ve dostu olan dileri bakan Talleyrand birlikte alternatif bir proje hazrladlar (ubat 1798). Buna gre; Dou Akdenizde ve zellikle ngilterenin Hindistanla balantsn salayan gzerghta son derece stratejik bir DNELM konumda olan Msrn igali, ngilterenin dize getirilmesini salayacakt. Plana gre; bu dnemde eski gcnden ok uzakta olan Osmanl Devletinin topra olan SIRA SZDE S O Britanya R U Msrn igali, Adasna denizden karma yapmaktan hem daha kolay hem de ok daha az riskli grlmekteydi. stelik Napolyonun siyasi hayalleri bununla da snrl deildi. Gen general artlar elverdii takdirde, Msr aldktan sonD KN KEA D LT M ra Suriyeye gemek ve oradan stanbula yrmek, ardndan Viyana zerinden lkesine dnerek Osmanl ve Avusturya gibi iki byk imparatorlua son vermek SIRA SZDE S O R U emelindeydi. Napolyonun Msr D K K A T igal giriimi Byk Dou Hayali olarak da adlandrlan bir dnya AMALARIMIZ imparatorluunun ilk admdr. Trk-Fransz tarihi seyri iin u kitab okuyunuz. smail Soysal (1964), FranK likilerini T A P sz htilli ve Trk-Fransz Diplomasi Mnasebetleri (1789-1802), Ankara.
AMALARIMIZ SIRA SZDE
Direktuvar: Fransay 179599 arasnda yneten ve 5 direktrden oluan hkmettir. Askeri bir darbe ile yklp yerine Konsllerden oluan yeni bir hkmet kurulmutur.
SIRA SZDE
DNELM
SIRA S O SZDE R U
D KN KEALT D M
SIRA S O SZDE R U
DKKAT AMALARIMIZ
SIRA SZDE K T A P AMALARIMIZ TELEVZYON K T A P NTERNET TELEVZYON
Dou Akdeniz hkim olan ve ticaret yollar asndan olduka strateT E L E V Z Y havzasna ON jik bir konumda bulunan Msr, XVII. yzyl sonlarndan itibaren Fransann siyasi K ajandasnn T A P ve ekonomik nemli balklar arasndayd. XVIII. yzyldan itibaren
NTERNET TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
2. nite - XIX. Yzyln Balarnda Osmanl Devleti ve Yeni Siyas Dengeler
27
Osmanl Devletinin giderek g kaybetmesi, buna karn Avrupal devletlerin smrge yarna girmeleri ve Fransann Akdenizdeki ticaretinin nem kazanmas, baz dnr ve siyasetileri, Msrn igaline dair bir takm projeler retmeye sevk etmiti. Bu projelerden ilki Alman filozof Gottfried Wilhelm Leibnitze (Laybniz) aittir. 1672 tarihli bu projeye gre; birlikte hareket edildii takdirde, Almanlar Osmanllar doudan tehdit ederken, Franszlar Msra kolayca yerleebileceklerdi. Grnte, Ortaa ruhundan ve Hristiyanlk misyonundan kaynaklanm gibi grnen bu projeyle, Leibnitz aslnda tamamen milliyeti reflekslerle Fransay baka bir yer ile megul ederek Almanya snrndan uzak tutmay hedefliyordu. Leibnitzden yaklak bir asr sonra 1768de Fransa dileri bakan Duc de Choiseul, (Dk d uvazl) ve ardndan stanbuldaki elileri Saint Priest ve 1777de blgeye seyahat eden Franois Baron de Tott, hkmetlerine sunduklar raporlarda yine Msr hedef gstermilerdi. te yandan Msr seferi, Fransann Yedi Yl Savalar (1756-1763) srasnda Amerika ve ngiltereye denizlerde kaptrd yerleri geri almasn salayacak ve son askeri baarlarna ramen kara devleti durumundan kurtulamam olan Fransay denizlerde de stn klacakt. Sz konusu siyasi-ticari hedeflerin cazibesi ve Napolyon ile Talleyrandn youn abalaryla Direktuvar hkmeti, Msrn igal plann onaylad (5 Mart 1798). gal plan onaylandktan sonra Fransa ve talya limanlarnda yaplan askeri haSIRA zrlklar sonucunda, Napolyon 280 paradan oluan donanma ve SZDE yaklak 40 bin askerle Tulon Limanndan demir ald (19 Mays 1798). Ordunun byk ounluu, iki yl nce talyada byk baarlara imza atan birliklerden olutuundan, GeDNELM neral Napolyon zaferden emindi. lgin bir ayrnt olarak, Msra gtrlmek zere tarihiden botanikiye kadar 167 bilim ve sanat adamnn ve bir matbaann da S O R U donanmaya alnmas idi. Bu ayrnt Franszlarn Msra kalc olarak yerlemek ve bu stratejikDve memleke Kverimli KAT ti smrgeletirmek iin gittiini gstermesi bakmndan nemlidir. Fransz donanmas ncelikle Orta Akdenizde stratejik nemi byk olan Malta Adasn Saint Jean valyelerinden ald (12 Haziran 1798). valyelerin elindeki esir Mslmanlar serbest brakan Napolyon, bunlar memleketlerine gndeAMALARIMIZ rirken kendi lehine propaganda yapmalarn tembih etti. Amac daha sonra igal edecei Mslman memleketlerde sempati yaratmak, baskc rejimler altnda yaaK T A P yan Mslmanlara hrriyet ve adalet getirecei izlenimini vermekti. Bu arada bu haberi duyarak peine den Amiral Nelson kumandasndaki ngiliz donanmasnn takibinden kurtularak yoluna devam eden Fransz donanmas T E ve L E VMsr Z Y O Nhalkna hi2 Temmuz 1798de skenderiye aklarna ulat. Karaya kan taben Arapa bir beyanname yaynlayan Napolyon; igal iin deil Osmanl padiahnn dostu sfatyla geldiini, amacnn Msrdaki yerli halka ve Fransz yurttalarna ktlk eden ve sultann buyruklarn dinlemeyen Klemenleri cezalandrNTERNET maktan ibaret olduunu ilan etti. Bu tarz bir sylemle, Msr halkn ikna edeceini ve igale kar balayacak direni hareketlerinin nn alabileceini dnmekteydi. Ancak ardndan yaanan gelimeler, Msrn igalinin sanld kadar kolay bir askeri harekt olmayacan gsterecektir.
SIRA SZDE
Gottfried Wilhelm Leibnitz: (1646-1716) Metafizik, mantk ve matematik gibi konular yannda siyasi konularda rettii projelerle de nl Alman filozoftur.
Yedi Yl Savalar: Smrgecilik ve deniz ticaret yollarnn kontrol ekseninde Avrupal byk devletler arasnda 1756-63 yllar arasnda yaanan savalar dnemidir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Saint Jean valyeleri: Kudste bir yardm dernei AMALARIMIZ olarak 11. yyda kurulan, daha sonra Malta Adasn s edinen ve savalk yn ne kan bir Katolik tarikatdr. K T A P
TELEVZYON
NTERNET
28
Resim 2.1 Jan Lon Gromenin Msr Seferinde Napolyon Tablosu
Kaynak: http://wikipedia.org/wiki/files/Napoleon
Napolyonun igali merulatrmak iin ne kard Klemenlerin Msrdaki yerli-yabanc halka zulmettii eklindeki gereke tamamen hayal mahsul deildi. Merkezden atanan bir vali ile ynetilmekte olan Msr eyaleti, gerekte Klemenler denilen sivil-asker yerel g odaklarnn keyfi idaresi altndayd. te yandan Msr, yakn dnemde herhangi bir d saldrya uramam olduundan etkin savunma nlemleri de yoktu. Gerek bu sonuncu faktr ve gerekse Napolyonun direnii balamadan bitirmek amacyla Arapa bildirilerle slam dinini ve Osmanl halifesini vmesi ve sk sk adalete vurgu yapmas, halk ve Klemenleri yanna ekmesini salayamad. Bu igal giriimi karsnda Msr Valisi Lokmac Ebubekir Paa, Klemen beyleri ve kentin ileri gelenlerini toplayarak durum deerlendirmesi yapt. Alnan karar gerei ilk adm olarak Kahiredeki Fransz konsolosu ile vatandalar tutukland ve mallarna el konuldu. Ardndan da Klemenlerden Murat Beyin komutasnda oluturulan direni ordusu stratejik blgelere konuland. Klemen svarileri cansiperane bir direni gsterdilerse de dzenli ve kyaslanmayacak kadar gl Fransz ordusu 21 Temmuz 1798de yaplan Piramitler Savandan galip knca, Kahireye kolaylkla hkim oldu (25 Temmuz 1798). Napolyon Kahireyi ele geirdikten sonra, Klemenleri grevden alp yerine eski idarecilerden oluan on kiilik bir heyeti atad. Yamaya izin vermedii gibi, herkese can ve mal gvencesi vererek ehirde hayatn normale dnmesini salamaya alt. Yine karaya ktnda halka Arapa beyannamelerle vaat ettikleriyle elimemek amacyla, Msr darphanesine gnderdii talimatla Sultan III. Selim adna para bastrlmasn salad. Bu tr dostane ve adaletli icraatlar sergilemesinin ardnda yatan beklenti, Msr halknn topyekn direni gstermesini ve Bablinin tek bana ya da mttefikleriyle Fransa karsnda siyasi-askeri bir blok oluturmasn engellemekti. Halka kar gl bir psikolojik harekat uygulad. Halkn ileri gelenlerini ikna etmek iin her yolu denedi. Ulemay Msra Osmanl Devleti adna adaleti salamak iin geldiine iknaya alt. Beyannamelerinde ayet ve hadisler kullanmas onun Mslman olduu ayialarnn da yaylmasna imkan verdi.
SIRA SZDE
NapolyonunSIRA tipikSZDE bir igal giriminden ok farkl bu tr uygulamalarnn amac ne olabilir?

DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
29
BABILNN GALE TEPKS VE L KOALSYON Bablinin Msrn galine Tepkisi

Uygulamaya koyduu reform srecine odaklanm olan Osmanl Devleti, geleneksel dostu olarak deerlendirdii Fransadan topraklarna herhangi bir igal giriimi beklemiyordu. Babli, uygulamaya koymay hedefledii reformlarn model lkesi olarak grd ve ihtilal sonrasnda diplomatik olarak yaknlat Fransada 1797 yl ilkbaharnda ilk daimi temsilciliini am ve Moral es-Seyyid Ali Efendiyi eli olarak Parise gndermiti. 13 Temmuz 1797de Parise ulaan Seyyid Ali Efendi, iki lke ilikilerini gelitirmek amacyla General Napolyon Bonapart ve dileri bakan Talleyrand ile samimi ilikiler kurdu. Hlbuki o gnlerde Fransann bu iki nemli ismi, Osmanl Devleti aleyhinde byk bir projenin hazrln yapmaktaydlar. Osmanl elisine kar sergiledikleri dostane tavr, bu srada Tulon Limannda hazrlanan donanmann Msr hedef alaca gereini rtbas etmek iindi. Fransz devlet adamlar ve diplomatlarnn abalar boa gitmedi, bu scak tavrn ve verilen teminatlarn etkisiyle Osmanl elisi merkeze, Tulonda hazrlanan donanmann Sicilya veya ngiltereyi hedef alacan bildirdi. Buna karn Babli; blgeye yakn baz grevliler, casuslar, ngiltere ve Rusya kaynaklarndan ald bilgiler nda konuyu daha yakndan takip etmeye balad. Bu balamda, stanbuldaki Fransz temsilcisi Rouffen (Rufen)i 19 Haziran 1798de Babliye ararak Tulonda yaplan askeri hazrlklarn ne amala ve hangi hedefe ynelik olarak yapldn sordu. Rufenin tutarsz ve phe uyandran ifadelerinden endielenen Babli, Paristeki elisi Seyyid Ali Efendiye Fransz donanmasnn Osmanl corafyasna ynelme ihtimalini hatrlattysa da bunu teyit edemedi. Bu arada iki lke ilikilerinin bozulmas halinde ticaret yapamaz hale geleceklerini bilen Fransz tccarlar, donanmalarnn stanbula gelecei ve Osmanl donanmasyla birleerek Krm Rusyadan alacaklar ynnde Osmanlnn da houna gidebilecek haberler yaymaktaydlar. Paris elisinin diplomatik manevralarla uyutulmas ve merkezin de meseleyi erken kavrayamamas, Osmanl Devletinin igal giriimine gereken askeri karl verememesinde en nemli etken olmutur. Fransann Msr igali, Sultan III. Selimin byk tepkisine yol atysa da Babli soukkanlln korudu. Aslnda bu igal giriimi Osmanl Devletine derhal sava ilan etme hakk veriyordu. Ancak bu srada devletin uzun sredir halletmeye alt i sorunlar ve mali skntlar, d politikada cesur admlar atlmasn engellemekteydi. Sz konusu sorunlardan biri Vidinde Pazvantolu Osman Paann merkezi otoriteye isyan bayran ekmi olmasyd. kodrada Mahmud Paa ve Silistrede Ylkolu Sleyman Aa da ayn kervana katlmt. te yandan Arap yarmadasnda Necid ve Diriyye merkezli dini-siyasi bir hareket olarak hzla yaylan Vehhabi syan, kutsal topraklardaki istikrar bozarken, ayn zamanda halife unvan tayan Osmanl padiahnn slam dnyasndaki prestijini sarsyordu. Msrn igalinin yaratt aknlk ve biraz da aresizliin getirdii tela halinin yatmasndan sonra, Babli ncelikle stanbuldaki Fransz maslahatgzar (temsilcisi) Rufeni davet ederek igal konusunda aklama istedi. Reislkttap Atf Efendi tarafndan adeta sorguya ekilen Rufen, merkez tarafndan bilgilendirilme-
Reislkttap: Divan- Hmayun ktiplerinin ve brolarnn efi, d ilikiler ve diplomasiden sorumlu devlet grevlisidir.
30
diini dolaysyla bu olayla ilgili net bilgisi bulunmadn ve gelimelerden znt duyduunu syleyerek kendisini temize karmaya alt. Uzun sren danma ve deerlendirme toplantlarndan (meveret meclisleri) sonra ilk adm olarak Rufen ve maiyetindekiler tutuklanarak Yedikule zindanna kondular. Yine ticari bir yaptrm olarak Fransz tccarlar tutuklanarak mallarna el kondu. Limanlarn Fransz gemilerine kapatan Babli, bu igal giriimine sessiz kalmayacan dnd ngilterenin ticaret gemilerine gerekli yardmn yaplmas karar ald. Ardndan da merkez ve taradan olabildiince fazla sayda asker toplanmas iin ilgililere talimat gnderildi. Sava ilan edildiinde iki ate arasnda kalmamak iin Avusturya ile diplomatik temas kuruldu ve tarafsz kalaca cevab alnnca dier devletlerle grmelere baland. Bu arada henz resmen bir ittifak antlamas imzalanmam olsa da ayn safta yer alacaklar kesinleen Rusya, donanmasna stanbul aklarna doru hareket talimat vermiti. Bu nedenle Babli Karadeniz kylarndaki grevlilere Rus donanmasnn geiine izin vermelerini ve yardmc olmalarn bildirdi. III. Selim, Sadrazam zzet Mehmed Paann bu sreci baaryla gtrebileceini dnmediinden, yerine Erzurum Valisi Yusuf Ziya Paay atad. Yukarda ana hatlaryla deinilen giriimler sonucunda, ieride brokratik sre tamamlanrken darda da ittifak antlamalarnn altyaps oluturulmutur.
Fransaya Kar l ttifak

Fransann Malta ve Msr igal ederek Akdenizde siyasi ve ticari dengeleri kendi lehine evirmesi, zellikle ngiltere ile Rusyay yakndan ilgilendiriyordu. Gl bir Fransann Dou Akdenize yerlemesi, bu iki devletin Yakndou, Anadolu ve hatta Balkanlar zerindeki kar ve emellerini tehdit etmekteydi. Bu nedenle Fransaya gre ok daha zayf durumda olan Osmanl Devletinin ad geen blgelerde egemenliinin devam son derece nemliydi. Dolaysyla, statkonun korunmas ortak paydasnda yaknlaan bu lkenin, Fransa karsnda siyasi-askeri bir blok oluturmasnn altyaps hazrd. Siyasi kararlla ramen, ngiltere Akdeniz ve buradan smrgelerine giden yollar asndan son derece nemli olan Msr diplomasinin insafna brakmamak iin askeri mdahale karar ald. Amiral Horatio Nelson komutasndaki ngiliz filosu, Tulondan ayrlan Fransz donanmasn btn Akdenizde aramaya balad. ngiliz donanmasnn yaad baz olumsuzluklar takibi geciktirdi ve Fransz donanmas nceden skenderiye nlerine gelerek Ebukr denilen mevkide demirleyip karma yapmaya balad. ngiliz donanmas ise ancak 1 Austos 1798de skenderiye ulat. Amiral Nelson, yapt ani basknla Fransz donanmasn ar bir yenilgiye uratt. Bu basknda igalin simgesi olan lOrient (Dou) isimli devasa amiral gemisi de yakld.
31
Resim 2.2 ngiliz Devlet Arivinde bulunan ve Ebukr Deniz Savan gsteren 1798 tarihli bir izim
Kaynak: http://www.nationalarchives.gov.uk/nelson/gallery4/popup/print.htm Catalogue reference: MPI 1/536 number 6
ngilizlerin deniz zaferi ve verdirdikleri kayplar Franszlarn anavatanla balantsnn kesilmesi anlamna geliyordu. Msrda adeta kapana kslan Fransz ordusunun askeri yardm almas ve takviye birlikler getirmesi imkn ortadan kalkt. Bu gelimeden ve Akdenizdeki ngiliz varlndan cesaret alan Osmanl Devleti, Fransaya resmen sava ilan etti (2 Eyll 1798). gn sonra bir mttefik sfatyla ve tarihte ilk kez Karadeniz ve Boazlardan geen Rus donanmas da Bykdere aklarnda demirledi. Burada birleen Osmanl-Rus donanmalar Arnavutluk ve Mora kylarn korumak ve Fransann ksa bir sre nce ele geirdii adalar (Yedi Ada) geri almak zere Adriyatik sularna yneldiler. Rusyann henz ortada resmi bir ittifak antlamas yokken askeri SIRA yardm konusunda bu SZDE denli istekli olmasnn nedenleri neler olabilir? Osmanl bakenti stanbulda bu gelimeler yaanrken, Napolyon -kendisi iin sonun balangc olan Ebukr basknndan sonra-, Kahirede bir isyana meydan O R U vermemek iin halka olduka toleransl davranmaktayd. Bu Sbalamda; yresel adetlere uyarak Nil Nehrinin takn zamannda yaplan enliklere katld, mahalli kyafetlerle dolat ve mevlitler okutarak halkn sempatisini kazanmaya alt. HatDKKAT ta stanbuldaki elisiyle srekli temasta olduunu, padiahn Azimzde Abdullah Paay kendisine yardmc olmak iin gnderme karar aldn ilan etti. Bununla SIRA SZDE da yetinmeyerek halk ikna etmek amacyla gerekten gelecekmi gibi yeni vali iin bir konak detti. Halk ve hapsedilmi eski idareciler de merkezle temas kuramadklarndan endieli bir bekleyie girdiler. Ancak bu aklamalarn AMALARIMIZ zerinden iki ay gemesine ramen, Franszlarn Msra Osmanl padiahnn izniyle geldiini bildirecek yeni vali gelmeyince, bunun Napolyonun bir hilesi olduunu anlayan halk isyan etti (21 Ekim 1798). K T A P
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
32
Yukarda deinildii zere Osmanl Devleti, sava ilanndan sonra karlar ayn noktada birleen ngiltere ve Rusya ile ittifak antlamas imzalamak zere harekete geti. Fransay Msrdan kendi askeri ve siyasi gcyle karmas imknsz olduundan, baka seenei de yoktu. Yaplan diplomatik temaslar sonucunda Babli nce Rusya (3 Ocak 1799) ve ardndan da ngiltereyle (5 Ocak 1799) ittifak antlamalar imzalayarak Fransaya kar ikinci koalisyonu oluturdular. Bu arada Avusturyann tarafsz kalacan ilan etmesinin ardndan, Babli Sicilyateyn Krallyla da ittifak antlamas imzalayarak muhalif cepheyi daha da glendirdi (21 Ocak 1799). Osmanl-Rus savunma antlamas ak ve gizli olmak zere iki blmden oluuyordu. Antlamann ak hkmlerine gre: Osmanl Devleti ve Rusya, birbirlerinin toprak btnln karlkl olarak garanti ediyorlard. Rusya, Osmanl snrlarn Msrn igali ncesindeki durumu esas alarak tanmlyordu. Mttefik iki devletten birine veya ikisine bir saldr yapld takdirde, her iki tarafn karlar dorultusunda hareket edilecekti. Bu durumda her iki tarafn kara, deniz kuvvetleri ve mali yardm seferber edilecekti. ki devlet bu savunma antlamasn topraklarn geniletmek amacyla deil lkelerinin btnln korumak iin yaptklarndan, Avusturya, ngiltere ve Prusyay da ittifaka davet edecekti. Bu savunma antlamasnn yrrlk sresi sekiz yl olacakt. Antlamann gizli maddeleri ise zetle yle idi: Rusya Osmanl Devletine bir sava filosu gndererek yardmda bulunacakt. Babli bu filonun Boazlardan Akdenize gemesine izin verecek ve birlikte Fransann askeri ve ticari gemilerini batrmaya alacaklard. Sava bittikten sonra Rus gemileri Karadenize dnecekti. Sava sresince Rus gemilerinin Boazlardan gemesi, sava bittikten sonra yeni geilerin bahanesine dntrlemeyecekti. Karadeniz, mttefik iki devlet arasnda kapal bir deniz hkmnde olacakt. Bunu ihlal edecek olan glere kar birlikte kar konacakt. Grld gibi bu antlamayla Osmanl Devleti ile Rusya arasnda karlkl yardmlamaya dayanan bir ittifak kurulmu oluyordu. Bu Osmanl tarihi ve Avrupa siyaseti asndan nemli bir gelimeydi. Bylece Osmanl Devleti, Batl devletler karsnda izledii kendi kendine yeterlilik veya yalnzclk (infirat/tecrit) siyasetini terk ediyor ve ilk kez Avrupa ittifaklar sistemine girmi oluyordu. Babli daha nce 1790da Prusya ile bir ittifak antlamas imzalamsa da ad geen devlet taahhtlerini yerine getirmediinden bu antlama uygulanamamt. Bu nedenle Rusya ile yaplan bu ittifak antlamas Osmanllarn yabanc bir devletle yapt ilk gerek savunma antlamas olarak deerlendirilmektedir. Bylece Fransaya kar Rusyann askeri yardmn salayan Babli, Karadenizde Rus varln ilk defa resmen kabul ediyor ve Boazlardan geme hakk tanyordu. Her ne kadar bu gei hakk ve izinler geici olarak verildiyse de Rusya asndan tarihi emellerini gerekletirmenin imknsz olmadn gstermesi bakmndan nemliydi. Bylece Boazlar Sorunu Rusyann siyasi ajandasnda ncelikli balklardan biri haline gelirken, ilk defa bir antlama metnine de girmi oluyordu. Osmanl Devleti Rusyadan sonra 5 Ocak 1799 tarihinde ngiltereyle de ayr bir savunma antlamas imzalad. Tamam on maddeden oluan bu antlama, Rusya ile yaplan ittifak antlamasna paralel maddeler iermekteydi. Buna gre; ngil-
33
tere de Osmanl Devletinin snrlarn, Franszlarn Msra hcumundan nceki ekliyle kabul ve garanti ediyordu. Yrrlk sresi sekiz yl olacak bu antlama gerei; Akdenizdeki tm Osmanl limanlar Fransz gemilerine kapatlacak, sava ncesi durumun salanmas iin mttefikler birlikte mcadele edecek ve birbirlerinden bamsz olarak bar antlamas imzalamayacaklard. Osmanl-ngiliz ittifak da gerek ikili ilikiler, gerekse Avrupa ve Akdeniz havzasndaki siyasi dengeler asndan olduka nemliydi. Babli bu antlamayla, ngiltere gibi kara ve deniz kuvvetleri ynnden gl bir devletin fiili yardmn salam oluyordu. ngiltere ise Akdenizde Fransz nfuzunu ve ticari varln yok etmeyi ve Osmanl Devleti zerindeki etkinliini arttrmay hedefliyordu. Ayrca smrgesi olan Hindistan yolu zerindeki Msra fiilen mdahale edebilecek meru gerekeyi de elde etmi oluyordu. Zira ngilizlerin Hindistanda kalabilmesi Msrn gvenliine bal idi. Bylece Osmanl Devleti, Rusya ve ngilterenin oluturduklar koalisyon, Fransaya kar ortak askeri harektla ilgili hazrlklarn tamamladlar. ayet mttefikler galip gelirlerse, Fransa sadece Msr ve Maltadan deil daha nce igal ettii Yedi Ada, Dalmaya ve Arnavutluk kylarndan da uzaklatrlm olacakt. Mttefikler Adriyatik ve Msr olmak zere iki cephede savaa girdiler. Bablinin tecrit siyasetini terk etmesinin ve uluslar aras ittifaklara katlmasnn SIRA SZDEnemi nedir?
D Adriyatikte NELM Babli, koalisyon gleriyle ilk operasyonunu Rus donanmasyla gerekletirdi ve Yanya Valisi Tepedelenli Ali Paann da desteiyle Yedi Ada ile Preveze, Parga ve Butrintoyu Fransadan geri ald (ubat 1799). Birleik S O R U Osmanl-Rus donanmas Fransann elinde bulunan adalar da igal etti. Ardndan bunlarn yeni statsn belirlemek iin 21 Mart 1800de iki devlet arasnda bir szleme imzalanDKKAT d. Buna gre; daha nce Venedik Cumhuriyetine ait iken Fransa tarafndan igal edilmi olan adalardan (Korfu, Kefalonya, Zenta, Ayamavro, taki, Pakso, uka) meydana gelen Birleik Yedi Ada Cumhuriyeti kuruldu. Bu SIRA yeni SZDE cumhuriyet Osmanl Devletine bal olacak ve ylda bir 75 bin kuru vergi deyecek, ayn zamanda da Rusyann garantrl altnda bulunacakt. Bu szlemenin hkmleAMALARIMIZ rinden de anlalaca zere, mttefikler birinci cephedeki Fransz siyasi-askeri varlna kesin olarak son vermi oldular.
Msrn Geri Alnmas ve Tahliyesi
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
M A K A L E (1937), ArBu konuda daha geni bilgi iin u makaleyi okuyunuz. smail H. Uzunarl iv Vesikalarna Gre Yedi Ada Cumhuriyeti, Belleten, I/3-4, 627-640.
K T A P
K T A P MAKALE TELEVZYON
Amiral Nelsonun Ebukr baskn sonrasnda Napolyonun Fransa ile dorudan balants kopmutu. Osmanl Devletinin Rusya ve ngiltere ile ittifak hazrlklar haberlerini de alan Napolyon tek k yolu olan Suriye taraflarna sefer karar alNTERNET d. nk Msrda kalc olabilmek ve ittifak antlamalaryla oluturulan muhalif bloun l domasn salayabilmek iin Suriyenin igalinin art olduunu dnmekteydi. Bunu baarabilirse hem smrgelerini geniletebilecek ve Hint yolunu tartmasz bir biimde kontrol edebilecek, hem de Osmanl Devletini gneyden tehdit ederek bara zorlayacakt. Fransz ordusu bu hedef ve beklentilerle, ubat 1799da on sekiz bin kiilik bir orduyla Msrdan Suriyeye hareket etti. Balangta nemli bir direni grmeden el-Arii, Gazzeyi ve Remleyi ele geirdi. 7 Mart 1799da Yafada direnile karla-
TELEVZYON
NTERNET
34
nca, sivil-asker ayrm yapmadan byk bir katliam gerekletirerek Akkaya kadar ilerledi. Akka Valisi Cezzar Ahmed Paann hazrlkl oluu ve kararl duruu, Napolyon iin sonun balangc oldu. Aslnda Fransz general bu igal giriiminde kendisine kar en ciddi direnii Cezzar Ahmed Paann gstereceini bildiinden, Msra ayak bastktan sonra Austos ve Ekim 1798de iki mektup gndererek trl vaatlerle Akka valisini yanna ekmeye alm, ancak baarl olamamt. Kenti kuatan Napolyon son bir hamle olarak yeni bir mektup yazarak teslim olmasn istediyse de Ahmed Paa cevap vermeye tenezzl dahi etmedi. Bunun zerine Fransz ordusu 5 Maysta Akka Kalesine tm gcyle yklendi. Ancak, Klemenler ve bedevilerin destei, kraliyet yanls Fransz topu subay Phlypeau (Felipo) ile ngilterenin Dou Akdeniz filosu komutan William Sidney Smith ve merkezden gnderilen Nizm- Cedd birlikleriyle yaplan mdafaa karsnda, Franszlar kayplar vererek geri ekilmek zorunda kald (21 Mays 1799). Bylece htilal Savalarnn yenilmez komutan General Napolyon Bonapart ilk kez cidd bir malubiyeti tatm oldu. Napolyonun Suriye seferi ve buradan ilerleyiini srdrp Anadoluya girme ihtimali, Osmanl Devletini de ciddi bir biimde endielendirmiti. Bu nedenle denizden Kse Mustafa Paa, karadan ise byk bir orduyla Sadrazam Yusuf Ziya Paa Suriye zerine sevk edildi. Osmanl donanmas 14 Temmuzda Ebukr Limanna ulat. Napolyon bunu haber alnca hemen blgeye hareket etti ve Rahmaniyede iki ordu arasnda yaplan savata Kse Mustafa Paa yenilerek esir edildi (25 Temmuz 1799). te yandan Franszlar Akka nlerinde malup olup ekildiinden, Osmanl kara ordusu scak bir atmaya girmeden Msra yneldi. Rahmaniye zaferi Franszlarn bir sre daha Msrda kalmasna imkn verecektir. Bununla birlikte Msrda artk byk bir baar elde edemeyeceini anlayan Napolyon, Avrupada da Fransz ordularnn yenildiini ve Fransann i siyasi hayatnda Direktuvar hkmetine kar tepkinin arttn renince, komutay General Jean Baptiste Klebere devredip gizlice Fransaya kat (23 Austos 1799). Bu srada Sadrazam Yusuf Ziya Paa komutasndaki Osmanl kara ordusu Suriye zerinden Msra girdi. Mttefik ngilizlerin de destek vermesi karsnda igalin iyice kmaza girdiini dnen General Kleber, Msr tahliye edebileceklerini ve bu konuda mzakereye hazr olduklarn bildirdi. Bunun zerine balayan grmeler sonucunda, iki taraf arasnda el-Ar Mukavelenamesi olarak adlandrlan bir szleme imzaland (24 Ocak 1800). Buna gre; Franszlarn milli gururu incitilmeden lkelerine dnmelerine izin verilecek, tahliye ve dn iin gereken masraflar da Osmanllar tarafndan karlanacakt. Fakat ngilizler, herhangi bir siyasi-askeri bedel demeden Franszlarn lkelerine dnmelerini kabul etmeyince savalar yeniden balad. 20 Mart 1800de Heliopolis civarnda yaplan savata Osmanl ordusu yenilince, el-Ari Szlemesiyle elde edilen kazanmlar kaybedilmi oldu. Bu ikinci yenilgi zerine ertesi yl deniz yoluyla Msra takviye birlikler gnderildi. ngilizler de Osmanl ordusunu desteklemek amacyla skenderiyeye karma yaptlar. Bu srada General Kleberin Halil Sleyman isimli bir fedai tarafndan ldrlmesi zerine yerine General Menou geti. Bu arada Fransz ordusunun anavatanlaryla olan balants, ngilizlerin Akdenizi sk bir biimde ablukaya almasyla tamamen kesildi. Nihayet Mart 1801de Fransz ordusu yenildi ve mttefikler tarafndan kuatld. Bu durum karsnda iki taraf arasnda bar grmeleri yeniden balad. Temmuz 1801de Kahireyi teslim eden Franszlarla 30 Austos 1801de bir atekes antlamas imzaland ve Msrn tahliye sreci resmen balam oldu.
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
35 AMALARIMIZ
Bu konuda daha fazla bilgi iin u kitab okuyunuz. Enver Z. Karal (1938), Msr ve K T AFransa P Osmanl mparatorluu (1797-1802), stanbul.
K T A P
Msrda galin Sona Ermesi: Amins ve Paris T E LAntlamalar EVZYON

Franszlarn mttefikler karsnda denizde ve karada yenilgiye uramas ve Dou Akdenizden ekilmesiyle deien siyasi ve askeri dengeler, ngiltereyi yeninden ne kard. Bu durumdan yararlanan ve Orta Akdenizde stratejik bir konumda NTERNET bulunan Malta Adasn da ele geiren ngiltere, mttefik sfatyla girdii Msrda kalc olmann yollarn aramaya balad. ngiltere Msr ele geirdii takdirde btn dou ticaretini ve Hindistan yolunu tam anlamyla gvence altna alm olacan dnmekteydi. Babli ise mttefiki ngilterenin bir takm siyasi sylemlerinden ve askeri eylemlerinden phelenmi ve gelimeleri daha yakndan takip etmeye balamt. Osmanl Devletinin, dier mttefiki Rusya ile ilikileri de gven vermekten ok uzakt. nk Ruslar Franszlardan alnan ve Osmanllarn himayesine verilen Yedi Ada ve Dalmaya kylarna yerlemek iin bu blgelerde ve zellikle Moradaki Rumlar arasnda etkili bir propaganda hareketi balatmlard. Osmanl Devleti Msrn igaliyle balayan srete, ittifak antlamalaryla baland Rusya ve ngilterenin, Fransz tehlikesi bertaraf edildikten sonra kendisi iin tehdit haline geldiklerini gryordu. Bu yzden bir denge unsuru olarak Fransaya kar sergiledii tavizsiz ve kat tutumunu yumuatma karar ald. Bu amala Paris elisi Seyyid Ali Efendiye gnderdii talimatla, iki devlet arasnda yeniden dostane ilikilerin kurulmas ynnde abalarn younlatrmas istendi Yukarda deinildii zere, Akka yenilgisinden sonra Msrda ilerin kmaza girmeye baladn gren Napolyon, komutay General Klebere devrederek lkesine dnmt (23 Austos 1799). Ksa zamanda muhalefet rzgrn da arkasn alan Napolyon, askeri bir darbeyle meclisi feshedip Direktuvar rejimine son verdi ve I. Konsl unvanyla ynetimi ele ald (9 Kasm 1799). Msrda baarl olabilmek ve sonuta hayal ettii dnya imparatorluunu kurabilmek iin l ittifak paralamak zorunda olduunu dnen Napolyon, d politikada yeni stratejiler belirledi. lk olarak ngiltere ve Rusyann arasn amak amacyla Malta Adasnn statsn gndeme getirdi. nk Rusya, Fransadan geri alnan Malta Adasn, himayesini tanm olan Saint Jean valyelerine iade etmedii iin ngiltereye krgnd. Napolyon bu durumu frsata evirmek iin Akdenizdeki dengenin ngiltere lehine deimesinden de rahatsz olan ar I. Poul (Pol) ile diplomatik temasa geti. Yaplan grmeler sonunda Fransa ve Rusya yeni bir proje zerinde uzlat. Buna gre; Fransann askeri desteiyle Rusya ran, Afganistan ve Buharaya kadar olan blgeyi igal edecek ve ardndan Hindistana kadar ilerleyerek ngilizleri buradan atp byk bir Dou mparatorluu kuracakt. Fransa ise mttefikinin desteiyle Suriye ve Msra yerleerek Dou Akdenize yeniden hkim olacakt. Bu yeni projenin hayata geirilebilmesi iin Avusturyann onaynn da art olduunu dnen Napolyon, temsilcileri araclyla Osmanl Devleti paralandnda hangi blgeleri talep ettiini sordu. Avusturya; Srbistan, Bosna Hersek, EflakBodan ve Bulgaristan istediini bildirdi. Ancak bu srada ar I. Pauln Fransaya meyletmesinden rahatsz olan evrelerin tertibiyle ldrlmesi zerine, yerine olu I. Aleksander geti (1801).
TELEVZYON
NTERNET
36
Bu dnemde Rusyada, Fransayla kurulan yakn ilikiden tr, zellikle rnlerini ngiltereye satamad iin ekonomik skntya dm olan byk toprak sahipleri isyan ettiler. Bunlarn basksyla iki lke arasnda yeni bir dostluk antlamas imzaland. Bylece ar I. Poul dneminde Fransa ile zerinde uzlalan siyasi proje de suya dm oldu. Bunun zerine l ittifak paralamaktan midini kesen Fransa, ngiltere ve Osmanl devletine kar daha barl bir siyaset izlemeye mecbur oldu. Bu yeni siyasi anlayn yansmas olarak Fransa 27 Mart 1802de ngiltere ile Amins (Amiyon) Antlamasn, ikinci adm olarak da 25 Haziran 1802de Osmanl Devleti ile Paris Antlamasn imzalayarak Msrda yenilgiyi resmen kabul etti. Paris Antlamasna gre; Fransa Birleik Yedi Ada Cumhuriyetini tanyor ve Msrn Osmanl Devletine aidiyetini resmen kabul ediyordu. Bylece Babli, kurduu ittifaklarla destekledii drt yllk siyasi-askeri mcadele ve bunun getirdii ar mali faturay deyerek Msra yeniden sahip olabildi.
VEHHB SYANI VE SONULARI

Arap yarmadasnda Osmanl Devletini uzun sre uratran dini-siyasi bir hareket olan Vehhabiliin kurucusu, Muhammed bin Abdilvehhabtr. slam dininin aslna dndrlmesi ve sonradan eklenen eylerin (bidat) ayklanmasn savunan bu dini akmn mensuplar, kendilerini el-Muvahhidun veya ehl-i tevhid olarak adlandrmlardr. Bugn Suudi Arabistann orta kesiminde yer alan Necide bal Uyeynede 1703te doan Muhammed b. Abdilvehhab, dini eitimini tamamladktan sonra 1738den itibaren etkili vaazlaryla dini yorumlarn etrafndakilere yaymaya balad. Baz slam ehirlerine seyahatler yapan Muhammed bin Abdilvehhabn grleri oralarda ilgi grmeyince yeniden doduu yere dnd. Ancak grleri burada da tepki ile karland ve basklara maruz kald. Bunun zerine 1743te Uyeyne emiri Osman bin Muammere snarak orada dersler vermeye balad. Bir sre burada fikirlerini reten Muhammed bin Abdilvehhab Uyeyne emirine onu himaye etmemesi iin yaplan basklar sonucunda doduu yeri terk etmek zorunda kald. Bunun zerine 1744te bir ksm rencilerinin yaad, Suud ailesinin hkimiyetindeki Diriyye kasabasna yerleti. Diriyye Emiri Muhammed bin Suudun, onun grlerini desteklemesi kabilesinin de bu mezhebi sratle benimsemesini salad. Diriyye emiri himayesine ald bu din adamn kullanarak evresindeki kabileleri birletirmek ve siyasi stnlk kurmay hedeflemekteydi. 1745lerden itibaren hzla yaylan Vehhabiliin, zellikle Emir Abdlaziz bin Suud dneminde siyasi nitelii daha da belirginleti. Bu iki ynl ilikinin salad dinamizmle Sudler, Muhammed bin Abdilvehhbn vefat ettii 1792 ylna kadar geen srede Riyad, el-Harc ve Kasmde hkimiyet kurdular, Orta Arabistandaki Necidin bedev kabilelerini de itaat altna aldlar. 1795te ise Katif ve Ahsy ele geirdiler. Badat Valisi Sleyman Paann bu blgeleri geri alma abalar baarszlkla sonulannca, Vehhabilerin nnde ciddi bir engel de kalmam oldu. Henz Msra Franszlar hcum etmeden nce 1793-97 yllar arasnda Abdlaziz bin Suud ve Mekke erifi Galib arasnda yaanan savalar sonunda, Vehhabiler kutsal iki ehri (Mekke-Medine) tehdit eder konuma gelmilerdi. Mekke erifi Galip karsnda aldklar galibiyetlere dayanarak hac ziyareti yapma tavizi koparan Vehhabiler, 1798 ve 1799 yllarnda Kbeyi ziyaret ettiler. Kalabalk bir grupla gerekletirilen bu ziyaret, gvde gsterisine ve Vehhabilerin propaganda faaliyetlerine sahne oldu. Mekke erifi Galib Vehhabilerle mcadele etmeyi srdrdyse de
37
direkt merkezden ya da blgeye askeri mdahale asndan nemli sler olan Badat, Cidde ve Msrdan yardm gelmemesi nedeniyle yalnz kald. Hicazda bu gelimeler yaanrken, Temmuz 1798de Franszlarn hi beklenmedik bir anda Msr igale girimeleri, Bablinin tm dikkatini bu ie yneltmesine ve Vehhabi syanna etkin bir biimde mdahale edememesine yol at. XIX. yzyln ilk yllarndan itibaren Sud-Vehhb ittifak kuzeyde Irak ve Suriye, gneyde Uman ve batda Hicaz topraklarna doru yaylmaya alt. 1801de Kerbelya gerekletirilen basknn ardndan 1803 itibaryla Tif, Mekke ve Medineyi tehdit eder konuma geldiler. SZDE Mekke erifi Galibin yalnz kald bu sre, ubat 1803teSIRA Taifin yamalanmas ve halkn katliama tabi tutulmasyla tartmasz bir biimde Vehhabilerin lehine sonuland. Yenilgiyi kabul eden ve Suud bin Abdlazizin kendisine hayat hakk DNELM tanmayacan bilen erif Galib, yetkilerini kardei Abdlmuine devredip ailesiyle birlikte Cidde Valisi erif Paaya snd. Ksa sre sonra Abdlmuin ve kentin S O R U(Nisan 1803). ileri gelenleri Suud bin Abdlazize bavurarak snma talep ettiler Bu talebi kabul eden Suud, ordusuyla birlikte Mekkeye girerek slam byklerine ait ne kadar kubbe, trbe ve hatta mezar ta varsa inanc gerei D Ktahrip K A T edecektir. Vehhabilere kar merkezin daha etkin karlk vermesi, 1805te Msr valiliine Kavalal Mehmed Ali Paa dneminde balayacak ve uzun bir mcadele dneminden SIRA SZDE sonra ancak 1818de kontrol altna alnabilecektir. Osmanl Devleti saltanat ve hilafetin prestijini sarsan bu dini-siyasi hareketi neden SIRA SZDE AMALARIMIZ bastramamtr?
D E L MNecid ve AhBu konuda daha geni bilgi iin u kitab okuyunuz: Zekeriya Kurun (1998), K T NA P sda Osmanl Hkimiyeti: Vehhb Hareketi ve Suud Devletinin Ortaya k, Ankara.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE AMALARIMIZ
D N EAL P M K T S O R U
MISIR SEFERNN SONULARI VE YEN SYAS TELEVZYON DENGELER

DKKAT
S O R U
TELEVZYON
DKKAT
NTER NET SIRA SZDE Fransa yukarda belirtilen siyasi ve ekonomik hedefleri gerekletirmek amacyla at Msr seferinden umduu sonular elde edemedi. Aksine Akdenizdeki nfuzunu kaybettii gibi, ngilterenin blgede en nemli g olmasna frsat yaratt. AMALARIMIZ Ayrca Fransa bu igal giriimiyle Osmanl Devletiyle geleneksel dostluunu sona erdirdiinden, sava srasnda yaklak asrdan beri yararland ekonomik ayrcalklar (kapitlasyonlar) kullanamad ve byk ekonomik kayplar yaad. ByK T A P lece Dou Akdeniz ve Yakndou zerindeki siyasi ve ekonomik etkinlii byk bir yara alm oldu. Napolyonun Msr igal giriimi, ayn zamanda Fransann Afrikadaki smrTELEVZYON geciliinin ilk admdr. nk Fransa ile Kuzey Afrika mslmanlar arasndaki ilk temas, Fransz ordusunun skenderiyeye ayak basmasyla balamt. te yandan bu igal giriimi, Osmanl Devletini Avrupa siyasi sisteminin bir paras klarken, N T E R N E T imzalayan topraklarn tek bana koruyamayan ve mecburen ittifak antlamalar Babliyi, deiken siyasi dengeler ve diplomatik manevralar atmosferinde o gne kadar ihtiya duymad denge politikasna (muvazene siyaseti) sevk etti. Msrn igal giriimiyle balayan sreten en kazanl kan devlet ngiltere oldu. ncelikle Akdeniz havzasnda ve Hindistan yolunda siyasi ve ekonomik gcn tehdit eden Fransa gibi gl bir rakibi bertaraf etmi oldu. Msr kadar olmasa
Savan Sonular
SIRA N T E RSZDE NET
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
38
da Orta Akdenizde yine stratejik nemi byk olan Maltay ele geirdi. Fransz donanmasn yakmakla Akdenizde mutlak anlamda stnlk salad. Bu igal giriimiyle Msrn kendisi iin nemini kavrayan ngiltere, Fransann gerek igal gerekse tahliye srecinde mttefik sfatyla Babliden nemli tavizler kopard. Bunun sonucunda Klemenlerle temas kurarak Msrda Osmanllardan ok daha etkin bir konum elde etmeyi baard. Fransaya kar oluturulan koalisyonun dier yesi Rusya, bu savatan toprak kazanc salayamad. Ancak sava srasnda Dalmaya ve Arnavutluk kylarndan Franszlar uzaklatrarak, Balkanlardaki uzun vadeli siyasi hedefleri asndan olduka nemli olan bu blgeyi koruma altna alm oldu. Ayrca Osmanl Devletine mttefik sfatyla yardm etmek suretiyle, onu himayesi altna alabileceini grd. Yine bu srete geici bir sre iin de olsa ilk kez dost lke statsyle Boazlardan sava gemilerini geirdi. Bu srete Osmanl Devleti ise savan ar askeri ve mali ykn eken lke oldu. Babli bu dnemde gerekletirdii ikili antlamalarla Avrupadaki ittifaklar sistemine dhil olurken, d politikada da geleneksel yalnzlk politikasna son verdi. Msrn igali, Nizm- Cedd adyla anlan slahatlara odaklanm olan merkezin tm enerjisini d politikaya ve savaa ynlendirmesine, dolaysyla reform programnn istendii ekilde uygulanamamasna yol amtr. te yandan Babli, Campo Formio Antlamasyla (1797) Dalmaya ve Arnavutluk kylarna yerleen ve biranda Osmanl Devletiyle komu haline gelen Fransay blgeden uzaklatrma imkn elde etti. Fransann blgeye yerlemesi ve ardndan Fransz ihtilalnn ulusu ve bamszlk fikirlerini yaymaya balamas, Osmanl Devletinin Balkanlarda ve Mora yarmadasndaki varl asndan son derece nemli bir tehdit oluturmaktayd. Bylece savatan nceki snrlarna kavumu oldu. Osmanl Devleti bu tarihlere kadar kendisine ynelik tehlike ve hcumlarn genellikle batdan geldiini grm, nlemlerini de buna gre almt. Bu savala Dou Akdeniz ve evresinin de karadan ve denizden smrgeci devletlerin hedefleri arasna girdiini grd. Bu da yeni sorunlarla karlamasna yol at. Yine bu savan bir sonucu olarak Karadenizde ilk defa bir devletin, Rusyann varln ve ortakln resmen kabul etmek zorunda kald. O tarihlere kadar mutlak sz sahibi olduu Boazlar dost sfat ile de olsa yabanc bir devletin sava gemilerine amay kabul etti. Bundan byle de Boazlar devletleraras sorunlar arasna girdi. Daha geni anlamyla Osmanl corafyas devletleraras rekabetin konusu haline geldi.
Msrda Osmanl-ngiliz Rekabeti

Msrn boaltmasndan sonra Osmanl Devletinin Fransa ve ngiltereyle olan ilikilerinde nemli deiiklikler yaand. Franszlarn karlmasndan sonra Msrda yeni bir dzen kurmay hedefleyen Osmanl Devletinin nnde iki nemli engel vard: Klemenler ve mttefik ngilizlerin askeri varl. Klemenler, igal srecinde mttefiklerin safnda yer almakla birlikte, sava sonras statlerinin ne olaca konusunda ciddi endieler tamaktayd. Osmanl kara ve deniz kuvvetlerinin Msrda bulunmas ve dneceklerine dair bir iaret bulunmamas, Klemenlerin endielerini zirveye tayan ve ngilizlerden himaye talebinde bulunmalarna yol aan en nemli etken olmutur. Madalyonun teki yzne gelince; Klemenlerin himaye talebi, Akdeniz hkimiyeti ve smrgelerine giden ticaret yollarnn gvenliini her eyden nemli gren ngiltere iin bulunmaz bir frsatt. Bablinin Msrda gl bir ynetim kur-
39
mas ngilterenin ayan blgeden tamamen keseceinden, karlarna hizmet edecek tek seenek; kendilerinden direktif alan Klemenlerin bir ekilde idareye ortak edilmesiydi. Bu nedenle ngiltere Klemenlere yaklarken, mttefiki Babliye srtn dnerek bask yapmaya balad. Buna karn Babli blgede bulunan Sadrazam Yusuf Ziya ve Kaptan- derya Hseyin paalar bata olmak zere sivil asker memurlarna, ngilterenin politik manevralarna meydan vermemek iin Msrda acilen yeni bir dzen kurulmas talimat verdi. Yaplan grmelerin ardndan ngiliz himayesi talep eden Klemen beylerinin szde Msrn geri alnmasn kutlamak amacyla verilecek bir ziyafet srasnda tutuklanp hapse konmalar kararlatrld. Ancak plann iyi ilememesi ve baz Klemen beylerinin tertibin farkna varp firar etmesi, ngilizlerin Osmanl yneticilerini aktan tehdit etmelerine yol at. ngiliz ordular bakomutan General Sir John Helly Hutchinson ve stanbuldaki elisi Lord Elgin, Klemen beylerinin hapsedilmesine ok iddetli tepki gsterdi. General Hutchinson sadece itirazla yetinmeyerek, tutuklularn saat iinde iade edilmemesi halinde, Osmanl donanmasn topa tutacan bildirdi. Babli buna iddetle tepki verip itiraz ettiyse de ngilizlerin kararll karsnda Klemen beyleri Cizedeki ngiliz kararghna gnderildi. Bylece Msrda yerel g odaklarnn sindirilmesi giriimi de baarszlkla sonulanm oldu. Bu baarszln ardndan merkez ordusunun artk Msrda kalmasn gerektiren bir neden kalmamt. ngilizlerin, Klemenleri Cizede gzetim altnda tutmayp, gneyde Said denilen blgeye yerletirecekleri bilindiinden, mcadelenin vali Hsrev Paaya braklacak birliklerle yrtlmesi kararlatrld. Ardndan balatlan grmeler sonucunda varlan antlamayla, Msrdaki ngiliz birlikleri tahliye hazrlklarna balad. Ancak karlarn korumak ve gelecekte fiili bir mdahale asndan stratejik bir s olarak grdkleri liman kenti skenderiyedeki birliklerini tamamen ekmekten vazgetiler. Netice itibariyle ngiliz kuvvetlerinin bir ksm skenderiyeye, Klemenler yukar Msra, vali Hsrev Paa ise Kahireye hkimdi. Bu manzara karsnda Osmanl Devletinin Msra yeniden hkim olduunu sylemek hayli gt. nk Klemenleri paravan olarak kullanan ngilizler de Msrn idaresine ortak olmulard. Vali Hsrev Paa, ngilizlerin himaye ve desteiyle yukar Msra yerleen Klemenlerin zerine defalarca asker gnderdiyse de baarl olamad. ngilizler, Amins Antlamas (27 Mart 1802) gerei Msr tamamen boaltmalar gerektii halde skenderiyeden bir trl kmadlar. Stratejik blgeler ve limanlara el koyan ngilizler, muhafz Hurit Paay adeta abluka altna aldlar. Kentin en stratejik mevkii olan Kefre Kalesi, bu iddetli nfuz mcadelesinin sembol haline gelmiti. Kaleyi ele geirmekte kararl olan ngilizler baarl olamaynca, kaleye amele klnda asker sokup fiili durum yaratarak amalarna ulatlar. Msrdaki ticari karlarn da gvenceye almak isteyen ngilizler, Kzldeniz ticareti ve tabiiyetindeki tccarlara uygulanacak gmrk tarifesi gibi konular ieren bir antlama imzalamak istedilerse de vali Hsrev Paa, yetkisini at gerekesiyle buna yanamad. Merkezden gnderilecek takviye birliklerle glenecek olan valinin Klemenleri tasfiye edeceinin farknda olan ngilizler basklarn iyice arttrd. Babliyle sorunu mzakere etmek zere General Stuart stanbula gnderdiler. ngiliz general, eli vekili Straton ve reislkttap arasnda Bablide uzun mzakereler yapld. Restlemelere varan bu diplomatik sre de zm getirmedi. General Stuartn bizzat stanbula gelmesi, Babli ile mevcut dostluk ve ittifak ilikilerini Klemenler iin feda etmeyi gze almas, Londra hkmetinin nceliklerini gstermesi bakmndan kayda deerdir.
40
Fransz Elisi Sbastianin Misyonu

Londra, stanbul ve Kahire genindeki zm araylarndan sonu kmamas ve oluan gerginliin sava ihtimali yaratmas, Bablinin dier mttefiki Rusyann Yedi Ada, Balkanlar ve Memleketeyn (Eflak-Bodan) konusunda sergiledii benzer frsat ve sinsi tutum, Fransaya siyasi anlamda bir kar atak imkn salad. Haziran 1802de imzalanan Paris Antlamasnn ardndan, Napolyon, Msr igal giriimiyle kaybettii Osmanl dostluunu yeniden kazanmak ve ngiltere karsnda Bablinin direncini arttrmak, en azndan politik anlamda alternatifsiz olmadn bildirmek zere harekete geti. Bu amala Horace-Franois Bastien Sbastiani de La Porta adl asker kkenli zel temsilcisini Eyll 1802 sonunda Msra gnderme karar ald. Sbastiani (Sebastiyan) ald talimat gerei ncelikle Msra urayarak vali Hsrev Paayla grt. Genel durum, Klemen sorunu ve skenderiyenin tahliyesi gibi nemli konularn ayrntlarn birinci azdan dinleyen Albay Sebastiyan, ngilizlerin Msrdan karlmas konusunda destek vermeye geldiini zellikle vurgulad. Ardndan General Stuart ile gren Sebastiyan, Msrn boaltlmas konusunda ngiliz komutanla ciddi bir gerginlik yaad. Sonuta, Albay Sebastiyann meseleye mdahil olmasyla Klemen sorunu ve skenderiyedeki ngiliz askeri varl, Fransa ile ngilterenin Babli zerinde nfuz mcadelesinin arac haline geldi. Babli, Msr ve Klemenler konusundaki mzakereler srasnda gerek eli Lord Elgin ve gerekse General Stuarta grlerini kabul ettiremediinden, ngiliz hkmetini ikna etmek amacyla Sdk Efendiyi Londraya gnderdi. Bu giriimiyle Babli, savunma pozisyonunu terk ederek, uluslararas hukuka aykr bu tutumu nedeniyle ngiliz hkmetini kendi kamuoyuna ikyet etmeyi ve hakl mcadelesine Avrupa siyasi evrelerinden destek bulmay amalamt.
General Stuartn Plan ve Msrn Tahliyesi

te yandan stanbuldaki temaslarndan eli bo dnen General Stuart, Klemen sorununun zm konusunda olduka radikal bir tavr taknd. Stuartn ilk adm Klemenleri Kahireye yakn blgelere davet etmek oldu. Ardndan Klemen beylerini himayesine aldn ilan ederek, mdahale edildii takdirde bunun sava nedeni saylacan valiye bildirerek srarn tehdide dntrd. General Stuartn himayesine karn Osmanl askeri birliklerinin Klemenlere kar baarl sonular almaya balamas, ngilizleri endielendirmeye balad. Bu durum karsnda Stuart, yeni bir taktikle; sorunu kiiselletirerek zmszln tek sebebinin vali olduu ynnde propaganda yapmaya balad. Bundan baka urban olarak tabir edilen bedevi Arap airetlerinin eyhleriyle gizlice temasa geen General Stuart, byk maddi vaatler karlnda Eb Kureym, Hanndi, Cehme gibi bedevi airetlerini Klemenlere askeri destek verme konusunda ikna etmeyi baard. Buna mukabil, Arapa beyannamelerle kar propagandaya girien vali Hsrev Paa, sadece Evld- Ali airetini yanna ekebildi. Msrda ngilizlerin giriimleriyle ortaya kan bu son durum, uzun sren atmalar sonunda hayli ypranm olan Klemenlere nefes aldrd. Bundan g alan General Stuart ve bakomutan Lord Cavan, vali zerindeki basklarn arttrdklar gibi, taleplerini ok daha sert bir biimde dile getirmeye baladlar. stanbuldaki ngiliz elisi Lord Elgin de e zamanl olarak, ayn talepleri Babliye kabul ettirme abasndayd. te yandan Babli, Stk Efendinin Londra temaslarndan hibir olumlu iaret gelmediinden, yeni bir durum deerlendirmesi yapacan ilan etmekten baka bir karlk veremedi.
41
Bu bunaltc srete, Msr valisinden gelen raporlar erevesinde uzun mzakereler yapld. Sonuta; skenderiyenin ngilizler tarafndan tahliyesi ve Msrda istikrar ortamnn tesisi iin Klemenlerin aff ve uygun blgelere yerlemelerine msaade edilmesine rza gsterildi. Ancak, Babli politik baarszln rtbas etmek ve yeni dnemde Klemenler nezdinde itibarn korumak amacyla, sz konusu kararn ngiliz basksyla deil, valinin teklifi dorultusunda alndn deklare edecekti. Nihayet merkezin talimatyla bu genel af artlar vali vastasyla ilan edildi ve ngiliz makamlarna da bildirildi. Buna gre; Klemenler bir daha asla bakaldrmamak ve ngilizlerden snma talep etmemek artlaryla affedilecek, nceki talepleri dorultusunda Gney Msrda Asvan taraflarnda yerleebilecek ve ngrlen artlar ihlal etmedikleri takdirde kendilerine maa tahsis edilecekti. Klemen sorununun istedikleri dorultuda zmlendiini ve alnan kararlarn uygulanmaya baladn gren ngilizler, skenderiyeyi tahliye srecini balattlar. Bununla birlikte gelecekte siyasi artlar uygun olduunda Msra gndermek zere Elfi Mehmet Bey ile on be kadar Klemeni de yanlarna alarak 11 Mart 1803te Msrdan ayrldlar. Klemenler hakknda genel af ilan ve ngilizlerin lkelerine dnmesiyle, Msrda 1798den beri sregelen sava ve nfuz mcadelesi dnemi de sona ermi oldu.
SIRA SZDE ngilizlerin Msr tahliye etmemekte ve Klemenlere sahip kmakta bu denli srarc olmalarnn nedenleri neler olabilir?
SIRA SZDE
Osmanl d politikasn Msr meselesinin belirledii bu dnemde, Bablinin tutarl ve istikrarl bir politik izgi takip ettiini sylemek olduka gtr. Batdaki geS Obir R Uyana, Napollimelere ve siyasi dengelere bamlln zirveye varm olmas yonun 2 Aralk 1804te imparator unvan almas ve bunun Osmanl Devleti tarafndan tannmasn istemesiyle durum daha da karmak bir hal ald. Teorik anlamda mtteDKKAT fikleri olan ngiltere ve Rusyann tm bask ve tehditlerine ramen Babli bu konuyu nemli bir siyasi-diplomatik koz olarak deerlendirmek istedi. Bu eilim mttefikSIRA SZDE lerin basklarn daha da arttrmalarna neden oldu ve sonuta ngilizlerle ilikiler kopma noktasna gelirken, Rusya ile zorunlu olarak yeni bir imtiyaz ve ittifak antlamas imzaland (24 Eyll 1805). Bu antlama ile Rusya bir kez daha dokuz yllk bir sre AMALARIMIZ iin Boazlarda dier devletlere gre stnlk ve gei hakk elde etmi oldu. Bablinin Fransa kartn ne kard bu dnemde Halet Efendinin Parise eli olarak gnderilmesi ilikileri daha da pekitirdi. te yandan AraK Napolyonun T A P lk 1805te Austerlitz ( mparator Sava) zaferi ile Rusya ve Avusturyay yenilgiye uratmas, Bablinin yeniden Fransaya ynelmesine yol at. Bunu, Napolyonun imparator unvannn tanndn bildirmek zere Ahmed T E L EMuhib V Z Y O N Efendinin Parise gnderilmesi takip etti. Fransa ile ilikiler bu ekilde iyileme srecine girerken, Msrdaki iktidar mcadelesini Babliye gre ok daha yakndan takip eden ngiltere, artlarn olgunN T E R Nolarak ET latn dnerek 16 ubat 1804te Elfi Mehmet Beyi lider aday Msra gnderdi. Buna karn Babli ise ngilterenin olas askeri mdahalesine kar sava hazrlklarna hz verdi. Bu arada baarl taktiklerle gnden gne nfuzunu zirveye tayan Kavalal Mehmet Ali Bey, iktidar mcadelesi veren Klemenleri birbirine kar kkrtarak rakiplerini hayli ypratt. Gerekten de bu sre sonunda alternatifi kalmayan Kavalal Mehmet Ali Paa biraz da Vehhabi isyannn yaylmasnn yaratt endieyle 1805te mecburen Msr valiliine atand. Bu son gelime, Msr tarihinde yeni bir dnemin de ilk adm olmutur.
DNELM
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
42
zet
A M A
XIX. yy. balarnda Osmanl Devletinin genel durumunu tanmlayabilme Osmanl Devleti XIX. yzyla bir nceki asrdan devrald byk sorunlarla girdi. Fransz htilalnn yayd milliyetilik ve bamszlk fikirlerinin etkisi, Rusya, Avusturya ve ran savalar devleti siyasi, askeri ve ekonomik anlamda olduka ypratmt. Merkezi otoritenin tarada etkinliinin hayli azald bu dnemde kan i ayaklanmalar ve Anadolu ile Rumelide tremi olan yerel g odaklar, siyasi ve sosyal adan da ciddi skntlar yaratmt. Devlet, XVIII. yzyln sonlarnda, kt gidiat durdurmak amacyla yrrle koyduu Nizam- Cedid olarak adlandrlan reform programna byk anlamlar yklemiken, 1798de beklenmedik biimde Fransann Msr igali, Osmanllarn XIX. yzyla sava atmosferinde girmesine yol amtr. Bu artlar altnda kendi gcyle topraklarn igalden koruyamayan Osmanl Devleti, Rusya ve ngiltere ile l bir blok oluturarak Msr geri almay baard. Ancak bu defa da ngilterenin stratejik nemi byk olan Msr terk etmek istememesi yeni bir siyasi krize yol at. te yandan baarsz igal giriimiyle Babliyle ilikisi bozulan ve stnln ngiltereye kaptran Fransann yeni diplomatik ataklar, Osmanllar asndan siyasi denklemi tekrar deitirmitir. Sonu olarak XIX. yzyl balar, varln korumaya alan Babli asndan denge siyasetinin benimsendii ve siyasi-askeri ittifak araylarnn ar bast bir dnemdir. Fransann Msr galinin nedenlerini deerlendirebilme Dou Akdeniz, Kuzey Afrika ve ticaret yollar asndan olduka stratejik bir konumda bulunan Msr, XVII. yzyl sonlarndan itibaren Fransann siyasi ve ekonomik ajandasnn nemli balklar arasna girmiti. Osmanl Devletinin giderek g kayb, buna karn Avrupal devletlerin smrgecilik yarna girmeleri ve Fransann Akdenizdeki ticaretinin giderek nem kazanmas, Msr hedef haline getirmitir. Sper g olma yarnda olan ngiltere ile Fransann Dou Akdeniz, Yakndou ve Hindistanda karlarnn atmas
kanlmazd. Fransann planna gre; ngilterenin Hindistanla balantsn salayan gzerghta son derece stratejik bir konumda bulunan Msrn igali, ngilterenin dize getirilmesini salayacakt. stelik Napolyonun siyasi hayalleri bununla da snrl deildi. Gen general artlar elverdii takdirde, Msr aldktan sonra Suriyeye gemek ve oradan stanbula yrmek, ardndan Viyana zerinden lkesine dnerek Osmanl ve Avusturya gibi iki byk imparatorlua son vermek emelindeydi. te yandan Msr seferi, Fransann Yedi Yl Savalar (1756-1763) srasnda Amerika ve ngiltereye denizlerde kaptrd yerleri geri almasn salayacak ve son askeri baarlarna ramen kara devleti durumundan kurtulamam olan Fransay denizlerde de stn klacakt. Sz konusu siyasi ve ekonomik hedeflerin cazibesi ve sper g olma yar Fransann Msr igalinde ne kan etkenlerdir. Bablinin tepkisini ve l ttifakn ortaya kn aklayabilme XVIII. yzyl sonlarnda Osmanl Devleti, geleneksel dostu ve reform srecinin model lkesi olarak deerlendirdii Fransadan topraklarna herhangi bir igal giriimi beklemiyordu. Bu nedenle Msrn igal giriimi tam anlamyla ok etkisi yaratmtr. Babli ncelikle Fransz diplomatlar ile tccarlar hapsetti, limanlarn da Fransz gemilerine kapatt. Ardndan, sava ilan ettiinde iki ate arasnda kalmamak iin Avusturya ile diplomatik temasa geti ve tarafsz kalaca teminat alnca dier devletlerle grmelere balad. Msrn igali Rusya ile ngilterenin siyasi ve ekonomik karlar asndan byk tehdit oluturuyordu. Dolaysyla, statkonun korunmas ortak paydasnda yaknlaan bu lkenin, Fransa karsnda bir blok oluturmasnn altyaps hazrd. Bu gelimelerden cesaret alan Osmanl Devleti, Fransaya resmen sava ilan etti (2 Eyll 1798). Bu gelimeden gn sonra mttefik sfatyla tarihte ilk kez Karadeniz ve Boazlardan geen Rus donanmas da Bykdere aklarna demirledi. Bablinin Fransay Msrdan kendi askeri ve siyasi gcyle karmas imknsz olduundan, d ittifaklardan baka seenei
A M A
A M A
43
de yoktu. Yaplan diplomatik temaslar sonucunda Babli nce Rusya (3 Ocak 1799) ve ardndan da ngiltereyle (5 Ocak 1799) ittifak antlamalar imzalayarak Fransaya kar ikinci koalisyonu oluturdular. Babli ksa sre sonra Sicilyateyn Krallyla da ittifak antlamas imzalayarak muhalif cepheyi daha da glendirdi (21 Ocak 1799). Bu ittifak antlamalar Osmanl tarihi ve Avrupa siyaseti asndan nemli bir gelimeydi. Bylece Babli, Batl devletler karsnda izledii kendi kendine yeterlilik veya yalnzclk (infirat/tecrit) siyasetini terk ediyor ve ilk kez Avrupa ittifaklar sistemine girmi oluyordu. Msrn geri alnmasndan sonra Bablinin ngiltere ve Fransa ile ilikilerini zmleyebilme Franszlarn Msrdan karlmasndan sonra Osmanl Devletinin Fransa ve ngiltereyle olan ilikilerinde nemli deiiklikler yaand. Akdeniz hkimiyeti ve smrgelerine giden ticaret yollarnn gvenliini her eyden nemli gren ngiltere, Klemenleri Msrn idaresine ortak ederek karlarn gvence altna almak hedefindeydi. ngilizler, Amins Antlamas (27 Mart 1802) gerei Msr boaltmalar gerektii halde skenderiyeden bir trl kmadlar. Kzldenizde ticaret ve gmrk tarifesi gibi konularda tavizler koparmak ncelikli hedefler arasndayd. Londra, stanbul ve Kahire genindeki zm araylarndan sonu kmamas ve oluan gerginliin sava ihtimali yaratmas, Bablinin dier mttefiki Rusyann Yedi Ada, Balkanlar ve Eflak-Bodan konusunda sergiledii benzer frsat ve sinsi tutum, Fransaya siyasi anlamda kar hamle imkn salad. Haziran 1802de imzalanan Paris Antlamasnn ardndan, Napolyon, Msr igal giriimiyle kaybettii Osmanl dostluunu yeniden kazanmak iin harekete geti. Bu amala Sbastiani de La Porta adl asker kkenli zel temsilcisini nce Msra oradan da stanbula gnderdi (1806).
A M A
44
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Fransann Msr igalinin temel nedenlerinden biri deildir? a. Dou Akdeniz ve Afrika asndan stratejik nemi b. ngilterenin Hindistanla balants asndan nemi c. Ekonomik potansiyeli ve ticaret yollar asndan nemi d. Yedi Yl Savalarndaki kayplar telafi istei e. Klemenlerin kontrol altna alnmas 2. Aadakilerden hangisi Bablinin Msrn igalinde verdii tepkilerden biri deildir? a. Fransz temsilcilerin tutuklanmas b. galin protesto edilmesi c. Fransz tccarlarn mallarna el konmas d. Paris elisi Ali Efendinin merkeze arlmas e. Avusturya ile diplomatik temas kurulmas 3. Aadakilerden hangisi Osmanllarn tecrit siyasetine son vermitir? a. Avusturya ile diplomatik temas b. Prusya ile ittifak antlamas yaplmas c. ngiltere ve Rusya ile ittifak d. Klemenlerle ittifak e. I. Koalisyona katlmak 4. Aadakilerden hangisi Napolyon iin Msrda dnm noktas olmutur? a. Akkada Cezzar Ahmed Paaya yenilmesi b. Klemenlerin Fransz ordusunu yenmesi c. Ebukr Baskn d. Piramitler Sava e. Vehhabi syan 5. Aadakilerden hangisi Napolyondan sonra Msrda komutay devralmtr? a. Talleyrand b. Leibnitz c. Menou d. Kleber e. Felipo 6. Aadakilerden hangisiyle Fransa Msrda yenilgiyi resmen kabul etmitir? a. el-Ari Szlemesi b. Paris Antlamas c. Campo Formio Antlamas d. Ebukr Szlemesi e. Akka Antlamas 7. Vehhabilikle ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Msrn igalinin yaratt sonulardan biridir b. Fransaya kar yerel direniin addr c. Dini-siyasi karakterli bir i isyandr d. Osmanl hilafetinin prestijini arttrmtr e. XIX. yzyln sonlarnda ortaya kmtr 8. Aadakilerden hangisi Fransann Afrikadaki smrgeciliinin ilk admdr? a. Fasn igali b. Cezayirin igali c. Tunusun igali d. Msrn igali e. Trablusgarpn igali 9. Aadakilerden hangisi ngilizlerin Msr politikasnda kilit rol oynamtr? a. Vehhabiler b. Maribiler c. Klemenler d. Bedeviler e. Tuaregler 10. Aadakilerden hangisi Msrn igalinin sonularndan biri deildir? a. Dou Akdeniz ve Afrikann smrgeciliin hedefi haline gelmesi b. Karadeniz ve Boazlarda Rusyann varl ve ortakl kabul edildi c. Msrda Klemen-ngiliz ibirliine zemin hazrlamtr d. Osmanllarn tecrit siyasetine son vermitir e. Msr hazinesinin merkeze tanmasyla ekonomik rahatlama salanmtr
45

1. e 2. d 3. c 4. a 5. d 6. b Yantnz yanl ise Napolonun Byk Dou Hayali konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Bablinin Msrn galine Tepkisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Fransaya Kar l ttifak konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Msrn Geri Alnmas ve Tahliyesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Msrn Geri Alnmas ve Tahliyesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Amins ve Paris Antlamalaryla galin Sona Ermesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Vehhabi syan konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Msr Seferinin Sonular ve Yeni Siyasi Dengeler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ngilizlerle Rekabet konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Msr Seferinin Sonular ve Yeni Siyasi Dengeler konusunu yeniden gzden geiriniz. uluslarla yakn ilikiler kurmak, Ortodokslar koruma altna almak, Krma yerlemek suretiyle Karadenizde ve Boazlarda egemenlik kurup Ege ve Akdeniz havzasna almak, dier bir ifadeyle scak denizlere inmekti. Dnya siyaset ve ticaretinin can damar olan ve scak denizler eklinde adlandrlan Ege ve Akdeniz havzasna inme ve buradan da Yeni Dnyaya alma ihtiyac, Kuzeyde sve, gneyde Osmanl Devletini ncelikli hedef haline getirmiti. Rusya Msrn igaliyle beliren bu ittifakla daha nce defalarca savalar yoluyla denedii ancak baaramad frsat elde etmi oluyordu. Bu nedenle Rus donanmas fiili bir durum yaratarak Boazlardan geip stanbul aklarna demirlemitir. Sra Sizde 3 Msrn igali karsnda Bablinin Rusya ve ngiltereyle yapt ittifak antlamalar Osmanl tarihi ve Avrupa siyaseti asndan nemli bir gelimeydi. Bylece Babli, Batl devletler karsnda izledii kendi kendine yeterlilik veya yalnzclk (infirat/tecrit) siyasetini terk ediyor ve ilk kez Avrupa ittifaklar sistemine girmi oluyordu. Babli daha nce 1790da Prusya ile bir ittifak antlamas imzalamsa da ad geen devlet taahhtlerini yerine getirmediinden bu antlama kt zerinde kalmt. Sz konusu ittifaklar Babli asndan bir tercihten ok zorunluluktu; nk Osmanl Devleti artk kendi snrlarn koruyacak siyasi ve askeri gten yoksundu. Bu antlamalar Osmanl Devletini Avrupa siyasi sisteminin bir paras klarken, Babliyi deiken siyasi dengeler ve diplomatik manevralar atmosferinde denge politikasna (muvazene siyaseti) sevk etmi, bu durum XIX. yzylda Osmanl d politikasnn ve diplomasisinin karakteristii haline gelmitir. Sra Sizde 4 Arap yarmadasnda Necid ve Diriyye merkezli dini-siyasi bir hareket olarak yaylan Vehhabi syan, Suud ailesinin himayesinde ksa srede glendi. Buna karn Osmanl Devleti 1768ten itibaren balayan OsmanlRus ve Avusturya savalaryla baetmeye almaktayd. Bu nedenle merkezden bir ordu gnderilmesi mmkn deildi. syan bastrmak konusunda geriye Badat, Cidde ve Msr gibi byk eyaletlerin askeri gleri kalyordu. Badat Valisi Sleyman Paann abalar baarszlkla sonulannca, 1793-97 yllar arasnda Abdlaziz bin Suud ve Mekke erifi Galib arasnda yaanan savalar sonunda, Vehhabiler kutsal iki ehri (Mekke-Medi-
7. c 8. d
9. c 10. e

Sra Sizde 1 Napolyonun; yerel halka zulmettiini ne srd Klemenleri cezalandrmak amacyla padiah adna Msr igale kalktn ilan etmesi, Arapa beyannamelerle halka teminat vermesi, mevlit okutmas, yerel kyafetler giymesi hatta mslman olduunu yaymas, kitlesel bir direnii engellemeye ynelik taktik hareketlerdi. te yandan bu tr hareketler Bablinin tepkisini en aza indirgemek, muhtemel ittifak giriimlerini engellemek ve hepsinden nemlisi zaman kazanmaya ynelikti. nk iler planland gibi gittii takdirde, Napolyon Msrdan sonra Suriyeyi alacak ve ardndan Anadolu zerinden Balkanlara kadar ilerleyerek rakipsiz bir imparatorluk kurmu olacakt. Sra Sizde 2 Rusya, ar I. Petro dneminde (1682-1725) gerekletirdii reformlarla glenmi ve yeni hedefler belirlemiti. Bu siyasi ajandann en nemli balklar; Orta Avrupaya gei asndan stratejik konumdaki Lehistan (Polonya) zerinde hkimiyet tesis etmek, Slav kkenli
46
ne) tehdit eder konuma geldiler. Temmuz 1798de Franszlarn hi beklenmedik bir anda Msr igale girimeleri, Bablinin tm dikkatini bu ie yneltmesine ve Vehhabi syanna etkin bir biimde mdahale edememesine yol amtr. Asilere kar merkezin daha etkin karlk vermesi, 1805te Msr valiliine atanacak olan Kavalal Mehmed Ali Paa dneminde balayacak ve uzun bir mcadele dneminden sonra ancak 1818de kontrol altna alnabilecektir. Sra Sizde 5 ngilizler, Amins Antlamas (1802) gerei Msr tamamen boaltmalar gerektii halde, skenderiyeden bir trl kmadlar. ngilizler asndan Msrn kontrol ve Klemenlerin himayesi, Akdeniz hkimiyeti ve smrgelerine giden ticaret yollarnn gvenlii asndan hayati nem tamaktayd. Bablinin Msrda gl bir ynetim kurmas ngilterenin blgedeki karlarn tehdit edeceinden, ngilizler Klemenlere yaklarken mttefiki Babliye srtn dnerek bask yapmaya balad. Msrdaki ticari karlarn da gvenceye almak isteyen ngilizler, Kzldeniz ticareti ve tabiiyetindeki tccarlara uygulanacak gmrk tarifesi gibi konular zellikle krize dntrdler. Bu srete Bablinin Klemenleri kontrol altna alma giriimlerinin tamamnn baarszlkla sonulanmas rakiplerini cesaretlendirdi. ngiliz diplomat ve askerlerinin Kahire ve stanbuldaki giriimleri Bablinin mttefiki ngilizlerden uzaklamasna ve bir denge unsuru olarak yeninden Fransaya yaklamasna yol amtr. elik, Yksel (2010), III. Selim Devrinde Msrda Osmanl ngiliz-Rekabeti (1798-1807), Nizam- Kadimden Nizam- Cedide III. Selim ve Dnemi/ Selim III and His Era from Ancien Regime to New Order, ed. S. Kenan, stanbul, s. 351-366. elik, Yksel (2010), Siyaset-Nasihat Literatrmzde Nadir Bir Tr: Msrn gali zerine III. Selime Sunulan Tesliyet-nme, Trk Kltr ncelemeleri Dergisi, XXII, 85-126. etin, Atilla (1998), Kavalal Mehmed Ali Paann Msr Valilii, stanbul. olak, Kamil (2008), Msrn Franszlar Tarafndan gali ve Tahliyesi (1798-1801), Sakarya niversitesi Fen Edebiyat Dergisi, (2008/II), s. 164-183. Karal, Enver Ziya (1938), Fransa Msr ve Osmanl mparatorluu (1797-1802), stanbul. Karal, Enver Ziya (1941), ngilterenin Akdeniz Hkimiyeti Hakknda Vesikalar 1798-1805, Tarih Vesikalar, I/2, 122-134. Kurun, Zekeriya (1998), Necid ve Ahsda Osmanl Hkimiyeti: Vehhb Hareketi ve Suud Devletinin Ortaya k, Ankara. Kutluolu, Muhammed H. (1998), The Egyptian Question (1831-1841), stanbul. Sinou, Gilbert (1999), Kavalal Mehmed Ali Paa-Son Firavun-, (ev. A. C. Akkoyunlu), stanbul. Soysal, smail (1964), Fransz htilli ve Trk-Fransz Diplomasi Mnasebetleri (1789-1802), Ankara. Ssl, Azmi (1983), Osmanl-Fransz Diplomatik likileri 1798-1807, Belleten, XLVII/185, 259-279. Uzunarl, smail Hakk (1937), Ariv Vesikalarna Gre Yedi Ada Cumhuriyeti, Belleten, I/3-4, 627-640.
3
Amalarmz
Napolyon Msr Rusya
Bu niteyi tamamladktan sonra; Napolyonun Msr igalinin nemini tartabilecek, Osmanl-Rusya ttifaknn bozulmas ve savaa dnmesini, Napolyonun Avrupadaki zaferleri ve dourduu sonular tartabilecek, Osmanl-ngiliz Savan tartabilecek, ngilizlerin Msr politikalar karsnda Kavalal Mehmet Ali Paann tavrn ve ald sonular aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
ngiltere Boazlar Kavalal Mehmet Ali Paa
indekiler
Osmanl Tarihi (1789-1876) Osmanl Devleti Siyasetinde Yeni Dnem OSMANLI-FRANSIZ LKLERNDE YEN DNEM OSMANLI DEVLETNN AVRUPA SYASETNDE YALNIZ KALMASI VE SAVALAR
Osmanl Devleti Siyasetinde Yeni Dnem

OSMANLI-FRANSIZ LKLERNDE YEN DNEM Napolyonun Msr Seferinin Genel Sonular
Daha nce gelimelerini rendiiniz Franszlarn Msr seferinde arzu ettii baary elde edemeyen Napolyon, burada varln srdrebilmek iin yerli halka Mslman olduu yalann bile yayd. Ancak Napolyon, Osmanl Devleti iin iki adan byk neme sahip olan Msrda uzun sre tutunamayacan da hesaplamt. Msr, Osmanl Devletinin Akdeniz, Arap Yarmadas, Kzldeniz ve Afrikadaki karlar asndan vazgeilmez bir neme sahipti. Ayrca Msr, Mekke, Medine ve Kuds gibi kutsal kentlerle sosyal, siyasal ve kltrel irtibat yannda; ekonomik bakmdan da devletin en nemli gelir kaynaklarndan biriydi. Bu yzden de, Osmanl ynetimi derhal igali sona erdirecek ciddi araylara girdi. Napolyon ise ngilterenin smrgesi Hindistana giden ticari yolunu kesip, bylece Msrn ticaret gvenliini salad iddiasnda bulunuyordu. Bu konuda Akk Valisi Cezzar Ahmed Paay ikna etmeye alt. Ancak Cezzar Ahmed Paann bu teklifi reddetmesi zerine Napolyon Akkya ynelerek, Hayfa ve Yafa kalelerini ald. Akkya saldr esnasnda ok ciddi arpmalar oldu. Bununla birlikte, Cezzar Ahmed Paann sk savunmas ve stanbuldan gelen kuvvetlerin yardm sonucu Napolyon Msra geri dnmek zorunda kald. gal srecinde Napolyonun Msrdaki siyaseti ve icraatlar ok ilgi ekicidir. Bunlardan bazlarna deinmek gerekirse; Napolyon, Kahiredeki igal gnlerinde halkn tepkisine neden olacak yeni vergiler koydu. Kendisini ve igali meru gstermek iin de III. Selim adna para bastrd. Btn memuriyetleri, Memlk/Klemen kkenlilerden alarak Msrn yerli ahalisine verdi. Halka irin grnmek ve kamuoyu desteini almak iin her trl politikay uygulad. Bu uygulamalarn, Msrda daha fazla kalmann bir yolu olarak gryordu. Bu balamda, aslnda blgede Memlklerin basklarn ortadan kaldrmak iin Padiahn rzasyla Msr igal ettii haberlerini yayd. Halkn arasnda dolarken Osmanl kyafetleri bile giydi. lgintir ki, Msrn kimi nderleri ve hatta ulemadan bazlar Napolyonun bu siyasetine inand. Ancak pek ou da bunun bir aldatmaca olduunun farkndayd ve durumu stanbula bildiriyordu. Ald yenilgiler sonucunda Akdenizdeki donanmasnn ok nemli bir blmn kaybeden Napolyon, zor duruma dmt. Ksa zamanda, Fransadan taze kuvvet ve yardm gelemeyeceini de biliyordu. te yandan, Napolyonun ikili tu-
50
Cezzar Ahmet Paa: Bosnal olup Hekimolu Ali Paann hizmetinde Msra gitmi, Msrn sosyal ve idari yapsn yakndan tanyarak yaklak otuz yl bu blgede idareciliklerde bulunmutur. Araplarla yapt savalarda birok kiiyi develeriyle birlikte ldrd iin kendisine deve kasab anlamna gelen Cezzar lkab verilmitir. Napolyonun Msr igali zerine Osmanl Devleti tarafndan Msr seraskeri tayin edilmiti. Napolyonun Akk kuatmasna, ngiliz yardm ve zellikle Nizam- Cedid askerlerinin desteiyle baarl bir ekilde kar koydu. Bu iddetli mukavemet karsnda Napolyon yenilmi ve ordusunu geri ekmek zorunda kalmt.
tumunu fark eden Msr halk arasnda da isyanlar balamt. zellikle, Kahire ve etrafndaki ehirlerde Franszlara kar halk ayaklanmalar meydana geldi. Osmanl Devletinin beklenmedik bir ekilde en nemli toprann yine eski dost olarak bildii bir devlet tarafndan igal edilmesi, onu yeni araylara itti ve bir nceki nitede okuduunuz l ittifaka zorlad. Yaplan l ittifak antlamalar iki yn ile nem tamaktadr. Birincisi, bu ittifak antlamas, ayn zamanda Osmanl Devletini Avrupa devletleri ittifak sistemine dahil etmitir. kincisi ise, bu ittifak, Ruslarla tarih boyunca yaplan ilk dostluk antlamasdr. Akk baarszl, ordusunun saysnn ve gcnn azalmas, Fransadan yeni yardmlarn gelmemesi ve Osmanl Devletinin ittifak antlamasyla balayan yeni uluslararas gelimeler zerine Napolyon, durumu deerlendirme bahanesiyle Parise dnd. Yerine General Kleberi vekil tayin etti. Bu srada Yusuf Ziya Paa da ordusuyla Msra hareket etmiti. ama vardnda, oradaki beylerin askerleriyle birlikte Arie yrd. aresiz kalan Kleber, Arii teslim etmek zorunda kald. Kleberin Napolyondan ald yetkiler iinde atekes imzalamak da olduu iin, Yusuf Ziya Paa, ngiliz Amirali ve Kleber, atekesin artlar hususunda anlamaya vardlar. 14 Ocak 1801de yaplan antlama gereince Msrn tahliye sreci balad. yl kadar sren bu igal, 30 binden fazla Fransz asker kayb, Osmanl ile Fransann geleneksel dostluunun bozulmas dnda Napolyona hibir ey kazandrmamtr. Ayn ekilde, Ruslarla ittifak yapmak yani, Ruslarn boazlardan geerek Akdenize inmelerine izin vermi olmak da Osmanl Devleti asndan zor bir durumdu. Buna ilaveten, yaplan ittifak, dier mttefik olan ngilizlerin Dou Akdenizde var olmasn salamak anlamna da geliyordu. Msrda Fransz igalini sona erdiren gelimelerin sonular da ok ynl olmutur. Napolyonun Msra gzn diktii andan itibaren Akdeniz ve Akdenizdeki ticaret yollar, btn Avrupal devletleri alakadar eden konularn neredeyse en nemlisi haline geldi. Siyasi adan ise, Osmanl topraklar zerinde fiili savalar oldu, uluslararas siyasette gnden gne deien siyasi dengeler meydana geldi, yandalklar ve kartlklar olutu. Msr seferiyle, Fransann umduklarnn hi biri gereklememitir. Napolyonun seferden nce tasarlad dncelerinden Msrn bir Fransz topra olmas fikri, bir hayal olarak kald. Dou Akdenizde ngiliz etkinliini azaltmakla birlikte, Osmanl stnl yerine Fransz stnlnn kurulmas dncesi boa km oldu. Buna bal olarak ngilizlerin Hindistan ticaret gzergahnn yolunun kesilmesi fikri de gereklemedi. Ama buna karn ngilizler, Akdenizde daha da fazla alanda var olma ansn yakalam oldular. Dier taraftan Napolyon ile beraber Msra giden bilim adamlarnn almalar, birok adan Msrda yeni ufuklar amtr. Hatta gerek Msr ve gerekse dier Araplar arasnda balayan ayrlk ve milliyeti dnceler, bir asr sonra da olsa Osmanl Devletinin dalmasnda etkili olacaktr. Msr seferinin sonular asndan en parlak neticeleri elde eden devlet ise ngiltere idi. Bu sefer neticesinde ngilizler, Napolyonun dou imparatorluklar zerindeki basksn krm oldular. Malta adasna yerleerek, Cebel-i Tark boazndan sonra stratejik neme sahip Akdenizin orta batsnda ok nemli bir s kurabildiler. Akdenizde kendilerine rakip olan Fransz donanmasn yaktklar iin Avrupada da nemli bir avantaj kazandlar. Msr seferinden kazanl kan bir dier devlet de Rusya idi. Esas kazanc ise, kendisini Akdenizde yani scak denizde olma emeline ok yakn hissetmesiydi. Boazdan sava srasnda iki ynl gei izni kullanmas da Osmanl Devletini himaye ve kontrol altna alabileceini dnmesine neden olmutur.
SIRA SZDE
3. nite - Osmanl Devleti Siyasetinde Yeni Dnem DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
51
Bu durumu deerlendiren Osmanl Devletinin yetkilileri birka sonuca birS O R U topraklarden ulamlardr. phesiz bu sonulardan en nemlisi, artk kendi n tek bana koruyamayaca ve bunun iin de denge politikasn izlemesi gerektii idi. kinci nemli sonu ise, sahip olunan ordunun miktar deil, hareket DKKAT kabiliyeti ve maharetiydi. Dier nemli bir sonu da Osmanl Devletinin Yakndou ve Afrikadaki topraklarnn uluslararas politikalarn gdmne girmeye SIRA SZDE balamasyd. Napolyon Bonapartn Msr igali srasnda Msrllara yaklam ve bu konuda izledii SIRA SZDE AMALARIMIZ politika nedir? rnekler vererek aklaynz.
DNELM Napolyonun Msr igal politikas ve tm hayat hakknda u kitab Emil K okuyabilirsiniz: T A P Ludwig, (2010). Napoleon, (eviren: Atakan Akal) stanbul.
DKKAT
SIRA SZDE
DNELM K T A P S O R U
Akdenizde Avrupa Rekabeti ve Yeniden Osmanl-Fransz TELEVZYON Yaknlamas

Fransz askerlerinin Msrdan ekilmesinden sonra, Msrda bir otorite boluu dodu. Napolyonun igal idaresi bnyesinde eitli grevlere getirdii kiilerle N TER NET SZDE Klemenler arasndaki ekimeler siyasal bakmdan ok ciddiSIRA istikrarszlklara yol at. Bu srete ngilizlerin oynad rol de nemlidir. ngilizler, Msr idaresinde sz sahibi olmak istiyorlard. Franszlardan doan boluu doldurmak ve onlarn AMALARIMIZ DNELM yerine gemek amacyla Klemenlere hamilik yapyorlard. stanbuldan arka arkaya gnderilen valiler asayii salamak ve siyasal durumu kontrol altna almak koS O R U nusunda aciz kalyorlard. Dahas kendi makamlarn bile koruyamyorlard. te K T A P yandan, otorite boluundan faydalanarak siyasi alandaki satranta rol almaya balayan Mehmet Alide (Paa) gittike g kazanyordu. Napolyonun ayrlmak zoDKKAT runda kalmas ve Fransz askerlerinin Osmanl-ngiliz-Rus ittifakyla Msrdan uzakTELEVZYON latrlmasndan sonra Msrdaki ynetim ve otorite, yaklak be yl gibi bir zaman SZDE zarfnda Kavalal Mehmet Ali Paann eline geti. Mehmet Ali SIRA Paann vali olmas ise, Msr valilik makamnn hanedanla dnmesi yolunda ok nemli bir adm NTE R N E Tzerinde tioldu. Bu admla, hem Osmanl Devleti ve payitaht iin, hemAMALARIMIZ de Msr cari ve siyasal karlar bulunan batl devletler iin yeni bir dnem ald. Kavalal Mehmet Ali Paa zamannda Msrdaki gelimeler hakknda uT kitab K A P okuyunuz: Kzltoprak, Sleyman, (2010). Msrda Osmanlnn Son Yzyl, stanbul. Fransa Msrdan ayrldktan sonra ngiliz ve Ruslarn smrgeci yaklamlar TELEVZYO N Osmanl Devletini ok rahatsz ediyordu. Bu durum, Osmanl Devleti asndan Franszlara yaknlamay zorunlu klyordu. stanbulun mevcut uluslararas gelimeleri deerlendirmesine gre, Fransann da Osmanl Devleti ile ibirlii yapmaNTER NET ya ihtiyac vard: ngilizler Akdenizde elde ettikleri Malta adasn Franszlara iade edecekti. Ancak ngiltere, adann Akdenizdeki stratejik nemini dikkate alarak Maltadan ekilmedi. Ruslar da Moradaki Hristiyanlar Osmanl aleyhine kkrtmaya balad. Bu durum, Osmanl Devletinin bir ekilde acil olarak Franszlarla bir bar antlamas imzalamasn gerekli klyordu. Bu ama dorultusunda Seyyid Ali Efendi bar artlar iin Parise gnderildi. Avrupa ve Fransada glenen Napolyon, askeri stratejisini siyasi ittifaklarla geniletmek iin yeni denemelerde bulundu. Birinci konsl unvan ile Fransann bana gemi olan Napolyon, Akdeniz dengesinin ngilterenin lehine gelimesine
DKKAT
S O R U
TELEVZYON
DKKAT
SIRA NTER NET SZDE
AMALARIMIZ DNELM
S O R U K T A P DKKAT
TELEVZYON SIRA SZDE NTERNET AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
52
Seyyid Ali Efendi: 1757 ylnda Morada dodu. Osmanl Maliye kaleminde yetiti. III. Selim zamannda Avrupada daimi eliliklerin almas zerine, 1796da Parise yolland. Seyyid Ali, Fransada cokulu bir ekilde karland, Marsilyadan Parise kadar halkn ilgi oda oldu. Napolyonun Msr igali zerine, 1802 ylnda stanbula dnd. stanbuldayken III. Selimin SIRA SZDE reformlarnda aktif rol ald. Kabak isyannda lmden kurtuldu. Sened-i ttifak belgesini imzalayanlar arasnda D N yer E L ald. M Alemdar Mustafa Paann ldrlmesinden sonra yenierilerle ibirlii yapt. II. Mahmudun S O R U emriyle 1809 ylnda idam edildi.
izin vermemeye alt. Ayrca Avrupadaki dengeler asndan, Avusturyann da talyaya tamamen hakimiyeti ihtimaline kar Fransz-Rus ittifakn gerekletirerek byk bir ibirliine imza att. Bu projeye gre Rusya, ran, Afganistan ve Buharay ap Hindistana kadar ilerleyecek ve ngilizleri Hindistanda sktracakt. Fransa ise Msra ve Suriyeye yerleip Dou Akdenize hakim olacakt. Avusturyann Fransa aleyhine Avrupada ilerleyiini durdurmak iin de Osmanl topraklarndan Balkanlarda istedikleri yerleri Viyanaya brakma konusunda anlay gsterecekti. Avusturyann Srbistan, Bosna-Hersek, Eflak ve Bodan igal talebine SIRA Napolyonun SZDE kar olmayan planlar, Rus ar I. Poln ldrlmesiyle bozuldu. Fransaya yaknlaan I. Pole kar gelenler onu ortadan kaldrp yerine olu I. Aleksandr ar yaptlar (1801). Yeni ar, geni toprak sahiplerinin mahsullerini alDNELM maya hazr olan ngiltereyle iyi ilikiler kurmak zorunda olduuna karar verdi. Fransa asndan bu beklenmedik gelime, d siyasette yeni bir tutum taknmay S O R U mecbur kld. Fransa, Napolyonun D K K A T planlarndan vazgeip, Amiende ngiltere ile antlama imzalamak zorunda kald. Osmanl Devleti ile de Pariste bir antlama imzaland (II. niteye baknz). Bylece Napolyon, Osmanl Devleti ile skenderiyeye saldr ile balayan sava durumunu SIRA SZDE sona erdirdi. Paris bar antlamasn imzalayarak tekrar dost olmaya balad. leride grlecei zere, Napolyon Osmanl-ngiliz-Rus ittifakn bozmak iin elinden geleni yapacakt. III. Selime olaanst iltifatlar yadrarak Osmanl Devleti ile pozitif iletiim kurAMALARIMIZ maya alt. Avrupadaki dengeler olduka karmakt. Bu dengeler iinde NaK T uluslararas A P polyon, bir yandan Fransada hemen her alanda byk slahatlar yapyor bir yanSIRA SZDE dan da Amiende ngilizlerle anlatktan sonra Avrupada snrlarn geniletecek alternatif politikalarn T E L E V Z Y O N srdryordu. Avusturya ve Rusya birleik ordusunu Osterlide hezimete uratan Napolyon, 1805 ylnda btn isteklerini Avusturyaya kaDNELM bul ettirdi. Ayn ekilde spanya da ngilizler karsnda Trafalgarda ar bir deniz yenilgisi almasna ramen, karadaki baarlar sayesinde Avrupa siyasetine damga NST O ER ET RNediyordu. U vurmaya devam 1805 ylndaDAvrupada Fransann Genileyen Snrlar: Napolyon Avusturyaya btn isKKAT teklerini dikte ettirdikten sonra, szde de olsa bir Alman birlii olan Kutsal Roma-Germen mparatorluunu ilga ederek yerine Fransa etkisindeki Ren Federasyonunu kurdu. Bu SIRA SZDE federasyon krallar, dkler ve prensliklerden oluuyordu. Ren Federasyonunun kurulmasn salayanlar Napolyon yanls idi. Frankfurttaki merkez ehirde Avusturya imparatoru Alman imparatorluu unvanndan feragat etti. Buna ramen Napolyon Avusturya ve PrusAMALARIMIZ yaya sava amt. Arka arkaya Rusya ve Prusyaya at savalar kazand. Ayn tarihlerde Lehistan kralln ilan ettirdi. Atlas okyanusu kylarna doru yola kmadan nce BelK T A P katmt. Daha nce Hollanda krallna atad kardei Lui Napolikay snrlar iine yonun itaatsizlii zerine Hollanday da Fransz snrlarna dahil etti. Ayrca, talyay blgeye ayrarak dorudan kendi ynetimi altna ald.
TELEVZYON
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P SIRA SZDE TELEVZYON

DNELM
N ER ET STO RNU
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Napolyon neredeyse btn Avrupaya yaylan saldrlarn, ngiltere ile olan mcadelesinin alt yaps olarak gryordu. gal ettii yer ve blgelerde ngilizler iin de baz ambargolar koydurdu. Bu ambargolara btn mttefiklerini zorla veNTERNET ya ikna ederek dahil etti. Avrupada Napolyon lehinde ambargo koymayan iki lke vard: sve ve Osmanl Devleti. Bu ambargolar denizlerde korsanln artma-
3. nite - Osmanl Devleti Siyasetinde Yeni Dnem
53
sna ve ngilizlerin ar protestolarna ve nihayetinde uluslararas ortamn gerginlemesine neden oldu. te btn bu gelimeler ve yukarda zetle izah edilen nedenlerle l ttifak bozulmaya yz tuttu. Napolyonun bir dizi sava neticesinde Avrupada genileme politikasnn ulat snrlar SIRA SZDE ve bu durumun Osmanl Devletini ilgilendiren ynlerini nasl aklarsnz?
SIRA SZDE
l ttifakn Sona Ermesi
DNELM
DNELM S O R U
Osmanl Devleti ile Fransa arasnda uzun asrlara dayanan ticari, iktisadi, siyasi ilikiler ve bunun dourduu psikolojik bir yaknlk vard. Bu yzden kaU S O R Fransaya dm dost denilmekteydi. Msrn Franszlar tarafndan igali Osmanl Devletinin en tepesinden balayarak btn kademelerinde hayret ve hayal krkl ile karDKKAT lanmt. gal ncesinde zellikle III. Selimin mnis ve uzlamac yaklam yannda, yenilik taraftar olmas Avrupallarca da takdir ediliyordu. Bununla birlikte, SZDE gre kulFransada deien siyaset, Osmanl Devletini kendi ama ve SIRA karlarna lanabildii srece dost grdn de ortaya koymaktayd. Ancak, eskiden beri var olan Rus ve yeni ortaya kan ngiliz tehlikesi karsnda III. Selimin tercihi her eAMALARIMIZ ye ramen Fransadan yana idi. Fakat Napolyonun konsl unvann brakp Aralk 1804te kendisini imparator ilan etmesi, Avrupa zerinde tahakkm arzusu ve buna dair atmalara girmesi, Fransa aleyhindeki taraflar birbirine yaklatrd. Bu K T A P balamda, Avrupada kendiliinden Fransa kart bir blok olutu. Fransann Msr igali zerine Osmanl Devletinin siyaset deiiklii yapp ngiltere ve Rusya ile kurduu ittifak, uzun mrl olacaa benzemiyordu. yle ki, TELEVZYON Osmanl payitaht Msrn tahliyesi sonras ngiltere ve Rusyann davranlarndan son derece rahatsz olmaya balamt. ngiltere, Dou Akdenizde ve Msrda Napolyonun veya bir baka Franszn varlna tahamml edemeyeceinden blgeNTERNET de dorudan otorite kurmak istiyor ve Osmanl Devletinin hkmranlna sayg duymuyordu. Ayrca Osmanl Devletinin, Rusyadan gelebilecek yakn tehlikeye kar kendisini koruma altnda tutmak istedii Avrupal bir dosta ihtiyac vard. Her ne kadar Napolyonun ahsi davranlar tutarszlk gsterse bile Fransa ile teden beri gelen bir dostluk ve karlkl kar ilikileri bulunmakta idi. Fransa asndan ise durum yle idi: Napolyon Fransaya dndkten sonra darbe ile iktidara gemiti. Napolyonun Msra gtrd tecrbeli askerleri, Msrda ngilizlerle savama taraftar deildi. Zaten Franszlarn harekat Osmanllar iin ne denli artc oldu ise, ngilizlerin bu ni kar koyular da Fransz askerleri iin artc olmutu. Bu nedenle Napolyon, Msrn tahliyesine direnmedi. Ancak Fransann Msra saldrp sonra tahliye etmesinin sonularn, ngiltere ve Fransa ksa zamanda devirmeye kalkt. ngiltere Msrda kalc olarak var olma isteini Osmanl Devletinin yetkililerine artk daha kolay sezdiriyordu. Hem Dou Akdeniz, hem de Hindistana giden yolun kara ve denizinin birletii nokta, uluslararas tecavze uramt. Artk ngiltere kendisini smrgelerine ulatran bu noktaya gl bir ekilde yerlemek istiyordu. Ayrca ngilizler, Malta adasn da nemli bir s olarak ellerinde tutuyorlard. Rusyann Akdenizde var olabilmek iin kendine srekli bir mttefik bulmak amac vard. Akdenizde (Ege adalarnda) ayyuka kan Yunan milliyetilik propagandalar Ruslar iin bilinen sevindirici bir gelime idi. Osmanl Devleti, ngilizlerin ve Ruslarn bu ak emellerine kar daha nce tek bana stesinden gelemedii Fransa ile yeniden bir ekilde dostluk kurma ihtiyac hissetti. Bunun iin de Fransa elisi olarak Seyyid Ali Efendiyi grevlendirdi.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
54
Seyyid Ali Efendi ilk bakta Fransa ile bar artlarn ve esaslarn grecekti. Ama gerekteki durum bir nevi Fransz-Osmanl ittifaknn yolunun aratrlmas ve mzakere edilmesi idi. Osmanl Devleti srece bu ekilde bakarken Fransa, ngiltere, Rusya geninde de iler iyi gitmiyordu. Msrn Franszlardan tahliyesinde Osmanl Devleti ve ngiltere ile yaptklar ittifaka gvenen Ruslar, kendilerini artk Akdenizde var hissediyorlar, ngilizler ise, hem Msrdan uzaklamamak hem de Malta adasnn (korsanlardan aldklar ada olarak grdkleri iin) tahliyesine yanamyorlard. Bu durum da Napolyon Fransasna kar yeni ittifaklarn olumasna neden oluyordu. Napolyon, bu ittifaklar bertaraf edebilmek iin ngiltere, Osmanl Devleti ve Rusya arasndaki dengede Ruslarla ittifak yapmay en kestirme yol olarak gryordu. Bu ekilde Rus-ngiliz ittifakn krabilirse Fransann aleyhinde oluan dengesizlik ortadan kalkabilirdi. Fransa Osmanl Devletini elde etmeye alsa bile ok ksa zaman nce topraklarna saldrmt ve bunun etkisi hl srmekteydi. Ayrca Osmanl, Avrupada ykselen milliyeti rzgarlarn ifadesi ile bir slam devleti idi ve onunla salkl bir ittifak ynetimi srdrmek bu bakmdan zordu. yle ki bu zorluklar daha ksa bir zaman nce yaanmt. Fransann egemen olduu Avrupa topraklarnda ve ticari yol haritalarnda artk herkesin olaanst dikkati vard. Ayn ekilde ngiltere ile ittifak kursa, Avrupa devletlerini Asya ticaret yollar zerinde grmek istemiyor, kendisi gibi denizar ticaret yapabilecek dier devletleri Akdenizden uzak tutmak istiyordu. Bu durumda Rusya ile anlamak en mantkl yol idi. Bu seenein Rusya asndan da eitli anlamlar vard. Rus ar I. Pol asndan Ruslarn Akdenizdeki gvenliini tehlikeye sokacak bir durum yoktu. Maltann Franszlardan ngilizlere gemesinde her hangi bir saknca grmyordu. Saknca grmemesinin nedeni ise, sava sona erdiinde adann eski sahiplerine iade edilecei eklindeki dncesinden kaynaklanyordu. Ancak ngiltere aday iade etmeyip, Akdenizdeki emellerine gre faaliyetlerini arttrnca, bu sefer de dengenin ngiltere lehine bozulduunu dnmeye balamt. Ayrca arn daha nce ittifak yapt Avusturyann talya zerindeki hakimiyet iddialarna raz olmay, Rusyann bu ittifaktan kmasna neden oldu. Tam da bu srada Napolyon, Rusya ile ittifak yapma vaktinin geldiini dnyordu. Bu amala Rus esirleri serbest brakt ve Malta valyelerinin kutsal klcn zel bir memur vastasyla ara hediye ederek onu Malta valyelerinin reisi olarak tandn im etti. Rus arna st ste jestler yapan Napolyon, bu ekilde Fransz-Rus yaknlama politikasnn alt yapsn oluturdu. ar da bu jestlere karlk adamlarn Parise bar artlarn grmek zere gnderdi. Napolyonun esas amac ise Rusya ile sadece dost olmak deil, ayn zamanda Rusya ile ittifak halinde savalara girmekti. Ruslar savaa sokabilmenin arac olarak da Osmanl topraklarn yem olarak kullanmakta ve buna dair mesaj ve yaklamlarda bulunmaktayd. Osmanl topraklarnn paylam fikri ise, Ruslar tevik ediyordu. Napolyon ile Rus ar I. Pol arasnda uzun yazmalar yaplyor ve yeni projeler retiliyordu. Btn bu projelerin ucu bir ekilde Osmanl Devletine dokunuyordu. Osmanl Devletine dokunan her yerde, Avusturyann da nemli bir yeri bulunmaktayd. Bu durumda Avusturyaya Osmanl zerinde nereyi istedii sorulunca Bosna, Srbistan, Eflak-Bodan gibi Osmanlnn Avrupadaki topraklarn kendi payna ayryordu. Bylece Avusturya, Rusya ve Fransann Osmanl topraklarndan elde edecei blgelere ses karmayacakt. Ancak ar I. Poln lm bu projenin ve ittifakn balamadan sona ermesine neden oldu.
55
Rus ar I. Poln lm, Fransa ve Napolyon asndan ok eyin deimesine neden oldu. Birincisi daha nce bir ekilde srncemede braktklar, ngiltere ve Osmanl Devleti arasndaki antlamalar imzalamak durumunda kald. yle ki, Fransa 1802 ylnda ngiltere ile Amien Antlamasn yapt. Osmanl Devletinin Paris elisi Seyyid Ali Efendinin nihai bar artlarn grmesi belirli bir noktaya gelmiti. Daha abuk bir netice almak isteyen Osmanl, stanbuldan Amed Galip Efendinin de Parise gnderilmesi kararn verdi. Galip Efendinin Parise ulamasn sevinle karlayan Napolyon, fevkalade bir ilgi ve alaka gsterdi. Bar artlarnda grlen konular dnda bir talepte bulunan Napolyon, asl politikasn da belli etti. Paris Antlamas imzalanmadan nce, Fransz ticaret gemilerinin Karadenize almasn istedi. Bu hususta Rusyann dahi onay olduunu ileri srd. Napolyon, Fransada Konslden de srekli bask gryordu. Bir ekilde Akdenizdeki dengenin dzeltilmesini istiyorlard. En azndan Osmanl topraklarndaki imtiyazl ticaret haline bir ekilde geri dndrlmesi gerektii zerinde basklarda bulunuyorlard. Neticede Osmanl Devleti ile Fransa arasnda 10 maddelik bir antlama imzaland. Bu antlama bir nevi dostluk antlamas idi. Maddeler mulak olmasna ramen ngilizlerle Franszlarn Amien Antlamasnn tanndna dair maddenin bulunmas, Msrn da Osmanl topra olarak iade edildiinin ak olmasa da ifade edilmi olmas yeterli idi. Neticede bu antlama ile Osmanl Devleti ile Fransa arasnda bozulan mnasebetler dzeltilmi oldu. Bundan sonra yaplacak i, bu dostluun teyidini salamak ve tekrar eskisi gibi gl hale getirmekti. Bunun iin de Napolyon taktik olarak III. Selimin slahat kiiliine duyduu saygy ifade eden mektuplar kulland. Zaten Msr igal ederken bile Mslmanlara cazip grnp kendi yanna ekmek iin kulland ifadeleri her mektubunda hatrlatp tekrarlad. III. Selim de Msrn tahliye edilmi olmas ve Fransann dmanlktan vazgemesi gibi olumlu gelimeler karsnda, Rusya tehlikesi ve ngilizlerin hasmne niyetlerini nlemek istiyordu. Bu artlar altnda Osmanl Devletinin tekrar Fransaya yanamasnda her hangi bir mahzur grmeyen III. Selim, Napolyona olumlu cevaplar veriyordu. Fransa ile Osmanl Devleti ilikileri dzelmi olsa bile ngiltere ile yaplan Amien Antlamas henz birinci ylnda iken Malta adasnn ngilizler tarafndan boalSIRA SZDE tlmamas sonucu ngiltere ile Fransa tekrar savaa tututu. Bu srada 1804 ylnda Napolyonun Konsl lavedip kendini mparator ilan etmesi, ngiltereye Napolyon kendi ahsi ihtiraslar uruna Fransay savaa sokuyor propagandas yapDNELM masna frsat verdi. Ayrca bu gelimeyi frsat bilen ngiltere; Rusya, Avusturya gibi gl devletlerin yan sra kk sve ve Napoli gibi Avrupa devletlerini de iiS O R U ne alan bir ittifak yapmay baard. Napolyonun kendini imparator ilan etmesi, ngilterenin de Avrupada D yeni bul K K mttefikler AT mas, Osmanl Devletinde Fransann yeni rejimini nasl tanmlayaca ynnde diplomatik krize dnt. Bir ekilde Osmanl Devleti de bu krizden kendine den pay alm oluyorSIRA SZDE du. Daha nce ngiltere ve Rusya ile ittifak yapp Msr tahliye ettirmiti. Ayn zamanda Fransa ile de yaknlaarak Rus ve ngiliz basklarn bertaraf etmiti. Bu durumda Osmanl diplomatlar, zellikle ngiltereden imparatorluu tanmak konusunda gelen basklar ve AMALARIMIZ ittifak bozarz tehdidi karsnda zor durumda kald. Bir zm yolu olarak da imparatorluk ii ve kelimesinin Avusturya ve Rusyaya ait olduunu ve dolaysyla nce onlarn taK bir T A nmas gerektii eklinde Fransz elisine gr bildirildi. Fransz elisi anPnce Osmanl Devletinin mparatorluu tanmas gerektii tezini ileri srp protesto ile stanbulu terk etti. Bylece ister istemez Fransa ile siyasi mnasebetler bir kere daha kesilmi oldu.
TELEVZYON
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
56
te yandan, stanbulda, Franszlara kar siyasi bir zafer salayan ngiltere ve Rusya ikilisi, askeri alanda ise Avrupada hi de iyi durumda deillerdi. ngilterenin kurduu ittifak, 1805 ylnda Napolyon karsnda kesin bir yenilgiye uramt. Bu haber stanbula ulanca Fransa ile siyasi temas kurulmas iin bir frsat olarak kullanld. Bu vesileyle Rusya ile daha bir yl nce yaplm ittifaka ramen Napolyonun imparator sfatnn tannmasna karar verildi. Ardndan Fransaya fevkalade eli gnderildi. Ayn ekilde Fransz elisi General Sebastiyaninin stanbula gelii, Fransz-Osmanl ittifaknn nn at. Bu yeni gelime, Osmanl Devleti iin de yeni bir alm olabilirdi. Napolyonun elisi ile gndermi olduu hediyeler, III. Selimi dostluun yeniden inas noktasnda olduka memnun etti. III. Selim, Fransa elisine benzer ekilde dostluk mesajlar ve hediyeler verdi. Fransz eli, padiah tarafndan o derece ilgiyle karlanmt ki, diplomatik temllerin dna klarak niformal kabul edilmi, kendisiyle zel grmeler yaplmt. Doal olarak, stanbuldaki bu grmeler ngiltere ve Rusyann rahatszlna sebep oldu. Rusya tarafnn bu grmelerden rahatszlk duymasnda anlalabilir noktalar ve kendisine gre karlarn ihlal eden ynler vard. Zaten Fransz elisi Sebastiyani ile olan grmelerde Rusyaya kar itimatszlk durumu aka grnyordu. Ayrca Fransa elisinin bu dostluk vesilesi ile Osmanl Devletine salk verdii iki konu vard ki bunlar Rusyann ok iddetli protestosuna neden oldu. Protestonun birinci nedeni Eflak ve Bodan voyvodalarnn Rus yanls olduu bahanesi ile azledilmesiydi. yle ki, bu blgeler Rusya asndan Osmanl Avrupasnda gz diktii blgelerin banda geliyordu. Rusya buradaki karlarn gizleme gerei duymuyordu. Protestodaki ikinci neden ise, Msr seferinde bir nevi elde etmi olduu Akdenize serbest gei izinlerinin kaldrlmas idi. Bu husus da, Rusyann scak denizlerde var olma arzusuna aykr bir durum idi. Ancak Fransz elisinin de misyonu, Osmanl-Rus ilikilerini Fransann lehinde deitirmekti.
SIRA SZDE
NapolyonunSIRA kendini imparator ilan etmesi, Avrupada byk bir krize neden oldu. Bu kriz SZDE nedir? Osmanl Devletinin kriz karsnda taknd tutum nasl olmutur?
D NDEVLETNN ELM OSMANLI AVRUPA SYASETNDE YALNIZ KALMASI VE SAVALAR
DNELM S O R U
Osmanl-Rus Sava (1806-1807)

DKKAT
S O R U
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Fransa ile Osmanl Devleti arasndaki siyasi yaknlama, General Sebastiyaninin 18 DKKAT Austos 1806da eli sfatyla stanbula gelmesiyle daha da glendi. Bylece Osmanl Devleti ile Fransa arasnda yeniden dostane siyasi ilikiler kurulmu oldu. SIRA SZDE Ancak, iki devlet arasndaki yaknlama ve bunun sonucunda bir ittifakn yaplmas ihtimalinin belirmesi, ngiltere ve Rusyay endielendirmeye balad. nk Avrupada giderek artan Napolyon tehlikesi, bu son gelimelerle douya kaym oluAMALARIMIZ yordu. Bylece, mutlak askeri zaferlerle Avrupadaki siyasi statkoyu sarsan Napolyonun Msr igal giriimiyle baaramad Dou Hayalini gerekletirme yK T A P elde etmesi ve Batnn en dousu olan Rusyay gneyden nnde nemli avantaj tehdit eder hale gelmesi, Bablinin iki eski mttefiki olan Rusya ve ngiltereyi ortak hareket etmeye sevk etti.
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
57
ngiltere ksa bir sre nce meydana gelen Osmanl-Fransz ittifakna itirazn Osmanl tarafna bir uyar yaparak dile getirdi. Onlara gre, Fransa zayf bir mttefik idi. Bunu u ekilde zetliyorlard: Bonapart yaknda ngiltereye malup olacak tarafnz doru sein. Bu tehdit ve uyarlardan sonra ngiliz ve Rus gemileri, stanbulu ve Boazlar tehdit etmeye balad. Osmanl Devleti yetkilileri yine iki ate arasnda kaldklarn grmlerdi. Ya Venedik ve Dalmayaya hakim Fransa -ki her an Osmanl topraklarna saldrabilir-, ya da teden beri Karadeniz ve Boazlarda gz olan Rusya ile anakkale nne filolar ym olan ngiltere tercih edilecekti. Bu denklemde Osmanl yetkilileri, ngiltere ve Rusya tehlikesini daha yakndan hissetmiti. Ruslarn ltimatomunu dikkate alarak Franszlarn telkini ile grevden alnan Eflak-Bodandaki beylerini yerine iade etti ve ticari gemiler iin de Boazlar at. Ancak bu haberler ar I. Aleksandra ulamad veya Rus taraf bu gelimeleri Osmanlnn zaman kazanma taktii olarak grd iin dikkate almak istemedi. Rusya, zaten Eflak ve Bodan teden beri Avusturyadan nce bir ekilde igal etme arzusundayd. Bu yzden, dnemin devletleraras diplomatik temllerini de hie sayarak yani, sava ilan etmeksizin 1806 ylnda Dinyester nehrini geerek Eflak ve Bodan igal etti. SIRA Bu hareket Osmanl Devletinde aknlk uyandrd. nk birSZDE ittifak bozmak sava sebebi olacak bir durum deildi. stelik Rus taleplerinin yerine gelmesine karlk Osmanl topraklarna saldr ve igal gerekletirilmiti. Ruslarn byle bir DNELM hakk yoktu. Blgeden gelen haberler zerine Osmanl Devleti kanlmaz olarak Rusyaya kar sava ilan etti. Ayrca Boazlardan gemilerin geii de yeniden yaS O R U sakland. Napolyonun zel eli sfatyla gnderdii General Sebastiyaninin esas misyonu, Osmanl DK KAT Devletini Rusya ile savaa tevik ederek eski rakibini gneyden kuatmakt. ok gemeden Fransa elisinin telkin ve tevikiyle Eflak-Bodan beylerinin azledilmesi, 22 Aralk 1806da SIRA SZDE savan patlak vermesine neden oldu. 1806 yl sonunda balayp 1807 ylna kadar sren Osmanl-Rus Sava, AvruAMALARIMIZ padaki koalisyon savalarnn glgesinde yaand. Rus askerlerinin Osmanlya ait SIRA SZDE Bender ve Hotin kalelerine hcum edip ele geirmesiyle sava balad. Aslnda OsK T A P Fransz elmanl Devleti bu esnada Rusya ile savaa girmekten kanyordu. Fakat DNELM i Sebastiyaninin diplomatik adan ynlendirici faaliyetlerinin de etkisiyle OsSIRA SZDEbir neticesi manl-Rus ilikileri tamamen kopmutu. Zaten Rus saldrs da bunun S EO idi. Ruslarn Bender ve Hotin kalelerini zapt etmesi, ngiliz T elisinin EL V RZ U Y Ode N tepkisini ekti ve bunu hkmetine bildirdi. Buna ramen, Londradaki politikaclar bu saDNELM vaa iki noktadan yaklatlar: 1) ngiltere ile Fransann Avrupada sren rekabeti; DKKAT 2) l ittifakn bozulmasnn sorumlu taraf olarak grlen Osmanl Devletine geN ER ET STO RNU rekli tepkiyi gstermek.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ SIRA SZDE K T A P DNELM SIRA SZDE

S EO TEL V RZ U YON DNELM DKKAT
NST O ER ET RNU SIRA SZDE

DKKAT
ngilizler aslnda bu yeni savata Osmanl yerine Rus yanls bir tutum OnlaD sergilediler. KKAT rn Rus yanls politikalar ayn zamanda Osmanl-ngiliz savann da balamas anlamna AMALARIMIZ gelmekteydi.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ SIRA SZDE K T A P AMALARIMIZ TELEVZYON K T A P
Osmanl-Rus Savalar hakknda u kitab okuyunuz: A.B. irokorad K (2009), T A PRuslarn Gznden 240 Yl Kran Krana Osmanl-Rus Savalar: Krm-Balkanlar-93 Harbi ve SarkaAMALARIMIZ m, stanbul.
TELEVZYON K T A P
N NY EO TN TE LT EE VR Z
NY EO TN T EN LT EE VR Z
58
SIRA SZDE
1806 yl sonlarnda balayp 1807 ylnda da devam eden Osmanl-Rus Savann ortaya SIRA SZDE kmasnda Avrupal glerin etkisi nasl olmutur? Deerlendiriniz.
D N E L M Savann Sebepleri Osmanl-ngiliz
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Son gelimeler zerine anakkale nlerinde ynak yapm olan ngiltere, nce Rusyann bu S haksz O R U tutumu karsnda tarafsz kalmay tercih etti. nk kendileri de Fransa ile sava durumunda idi. Ancak Rusyann saldrs vesilesi ile Osmanl-Fransz yaknlamasnn da nne gemek istiyordu. Ayn ekilde Fransa ile RusDKKAT ya arasndaki sava, Franszlar zayflatabilirdi. Bu durumda, Osmanl Devletini zor durumda brakm olurdu. ngilterenin stanbuldaki elisi kendi ahsi grlerine SIRA SZDEhkmetinin kendisine gnderdii emri, Osmanl Devleti yetaykr olarak ngiliz kililerine iletti. Buna gre; ngilterenin talepleri ana maddeden oluuyordu: 1) Rusyann igal ettii yerlerin Rusyaya terk edilmesi; 2) anakkale Boaznn tahAMALARIMIZ kimatla birlikte ngiltereye teslim edilmesi; 3) Fransa ile btn mnasebetlerin kesilmesi. Bu isteklerin Osmanl asndan makul ve mantkl bir yn bulunmamaktayK T A P d. Aslnda bu makul olmayan talepler ngilterenin Osmanl Devletine sava amak iin verdii bir ltimatom niteliindeydi. Beklendii gibi oldu ve ngiliz elisinin verdii ltimatom reddedildi. ngiliz elisi btn eyalarn toplayp, kimseTELEVZYON ye haber vermeden stanbuldan ayrld ve kendisini anakkale Boaznda bekleyen ngiliz donanmasna katld. stanbuldan ayrlmasyla sonulanan gelimeleri ngiliz hkmetine bildirdi. Bylece Rusyadan sonra ngiltere ile de sava NTERNET balam oldu. ngiltere ve Fransa arasndaki ekimenin temelinde taraflarn benzer yaklam vard. Avrupada gc eline almaya alan her iki lke, kendileri dndaki btn devlet ve blgeleri kendi taraftarlar veya kartlar olarak grmekteydiler. Fransaya dost olanlar ngiltereye dman, ngiltereye dost olanlar Fransaya dman durumuna dmt. Bunun altnda ngilizlerin Akdenizde var olma siyaseti, Fransann da kta Avrupasnn tek hakimi olma emel ve arzusu yatyordu. Avrupal iki byk g arasndaki stnlk yar, btn ktay hatta Avrasyay savaa srklyordu. Aslnda Rusyann Eflak ve Bodan igalinden sonra, Osmanl Devletinin de Rusyaya sava ilan etmesini ngiltere istemiyordu. stanbuldaki ngiliz elisi Arbuthnot bunun iin giriimlerde bulunmutu. ngiliz eli Bender ve Hotin kalelerinin iade edilecei garantisini de veriyordu. Eli, devletinin tekliflerinin kabul edilmemesi durumunda ngilterenin Osmanl Devletine dman olacan da ilan ediyordu. Buradaki temel ama, Fransa ile sava halinde olan Rusyann birde Osmanl cephesi ap zaafa dmesini engellemek idi. Zira Fransa karsnda gl bir Rusya, ngilterenin iine gelmekteydi. Ancak ngiliz siyasetinin ardnda iki neden daha vard; 1) ngiltere tarafndan artk istila edilebilir bir Msr; 2) Zayf durumdaki stanbul. ngilterenin yukardaki isteinin kabul edilebilecek bir politik k olmad ortada idi. Her ne kadar stanbuldaki ngiliz elisi, nerisinin kabul edilmemesinin sebebini, Fransz elisi Sebastiyaninin III. Selim zerindeki etkisi olarak yorumlayarak tepki gsterse de, Eflak ve Bodann igali kendiliinden bir sava sebebiydi.
59
ngiltere Donanmasnn anakkale Boazndan Geii

Bar ve atekes isteine uymamak, sava sebebi olarak deerlendirilemezdi. ngiliz elisinin anakkale Boaz dnda Bozcaada nnde bekleyen ngiliz donanmasna gece yars usule ve kurallara aykr olarak stanbuldan kaarak gitmesi, zaten savaa niyetli bir yaklamd (27 Ocak 1807). Elinin ka, bir ekilde ngiliz- Osmanl savann baladnn da bir iaretiydi. Ancak fiili sava, yaklak hafta sonra balad. Sava balar balamaz ngilizler gzlerini stanbula dikmiti. Ancak III. Selim zamannda yaplan tahkimatlardan da ekinmekteydiler. Fakat bu tahkimatlara ilaveten ok masraf olaca gerekesi ile gerekli donanmn yaplmadn anlamalar zerine ilk frsatta Boazdan gemeye karar verdiler. Tahkimatlardaki yetersizlik, Kaptan- deryann acil tedbirler alamay ve o sradaki Ramazan bayram rehaveti bir araya gelince, anakkale Boaz kolayca geildi (17 ubat 1807). Lodosun yardm ile bekledikleri mukavemeti de gremeyen ngiliz filosu, kapak denilen sekiz byk gemi, iki frkateyn, iki korvet ve iki kalyondan oluuyordu. ngiliz donanmas Amiral Duckworth kumandasnda bulunuyordu. ngilizlerin karsnda, dank vaziyetteki Osmanl donanmasnn yapabilecei hibir ey yoktu. Nara nnde demirlemi olan Osmanl filosuna ait birka derme atma tekneye de ni baskn yaparak nemli bir avantaj kazandlar. Osmanl donanmasnn tek yapt i, ngilizlerin stanbula doru geldii haberini vermek oldu. Boazlar konusunda u makaleyi okuyunuz: Beydilli, Kemal, (1992), M Boazlar A K A L E Meselesi, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi (DA), c. VI, stanbul, 1992, s. 266-269.
MAKALE
ngiliz Donanmas stanbul nlerinde

stanbul nlerine kadar giren ngiliz donanmas, saray ve halk evrelerinde byk paniklere sebep oldu. Hatta halk arasndaki korku ok abartl bir dzeye varmt. galci ngiliz askerlerince, her evin tek tek dolalaca ve yama edilerek yaklaca gibi yilar ayyuka kmt. Ancak acele ile Yedikule, Sarayburnu, Kadky ve skdarda bile hemen istihkamlar kazld. Bunlarn birounu gnll halk yapyordu. Saray ise ngiliz generalinin isteini dinleme taraftar idi. Amiralin artlar ise aslnda bilindik artlar idi: Ruslarla l ittifak zere nceki antlamadaki snrlarla bar yaplmas, stanbuldaki Fransz elisinin stanbulu terk etmesi ve Osmanl donanmasnn emaneten ngiliz amiraline verilmesi. Btn bunlar kabul iin de sadece 24 saatlik bir sre veriliyordu. Divan- Hmayun ve devlet erkn arasnda, bu tela iinde ngiliz amiralinin artlarn kabul veya stanbulun teslimi eklinde dnenler de vard. Ancak daha nce bu artlar zaten sava sebebi saylmt. Diplomasi yolu ile ngiliz amiralinin isteini bir ekilde yapm grnmek iin -daha nce kabul edilmemi olsa bilengilizlerin istekleri kabul edildi. Buna gre Fransz elisi Sebastiyani stanbuldan gnderilecek, ngiliz Donanmas uygun bir yerde bulunacak yani, stanbuldan uzaklaacak, ngiltere kefil olursa Rusya ile eski snrlara dnmek artyla anlamaya varlacakt. Hedefteki eli Sebastiyani eski bir asker olduundan ngiliz donanmasnn ardnda bir kara ordusu olmad iin anakkaleyi geip stanbula gelmi olmasn farkl yorumlad. Hatta ngiliz donanmasnn kendisini tehlikeye attn syledi. ngiliz amiralinin eli zayflad iin tam da bu esnada mzakere edilirse kazanl klacan da Osmanl devlet erknna telkin etti.
60
lk aknlk atlatldktan sonra Sebastiyaninin grlerinde isabet olduu grld. Zira, sadece 14 paradan oluan ngiliz filosunun hibir ey yapamayaca ortaya kmt. Bu saldr giriimi byk bir blft, ancak Osmanl devlet adamlar ilk anda panikledi denilebilir. Yukarda ifade edilen halktaki korku ve panik ise zamanla hrs ve azme dnt. yle ki, stanbul halknn ehri koruma hususunda devlet erknnn ve askerlerin nne getii dahi sylenebilir. Bu durumu fark eden ynetim, ngilizlerin isteklerine kar koyma noktasnda bilendi ve stanbulun tahkimatna balad. ok ksa zamanda kentteki tahkimatlar tamamland. ngiliz donanma amiralinin l ittifak tekrar canlandralm, Fransz elisini stanbuldan uzaklatralm tezine Osmanl Devleti cesaretle kar kt. ngiliz donanmas tekrar Akdenize geri gitmedii takdirde hibir ekilde mzakere yaplmayaca hususundaki kesin kararlarn ortaya koydu. Bu kararllk karsnda ngiltere iin tek bir k yolu kalyordu: Koulsuz bir ekilde de olsa stanbuldan gvenli bir k yapmak.
SIRA SZDE
SIRA SZDE nlerinde kadar gelmiken herhangi bir talebi Osmanl tarafndan ngiliz filosu stanbul salanmamasna ramen, neden Boazlardan kp Akdenize doru hareket etmitir?
DNELM S O R U
ngiliz Donanmasnn stanbuldan ekilmesi ve Akdenizdeki Rus Donanmasnn Durumu

S O tehdit R U ngiliz amirali, kabilinden stanbula saldrmaya teebbs etme niyeti ile kylara yaklam olmasna ramen, Beiktata bekleyen Osmanl donanmasn ve sahillerde tahkimatn D K K A T gl olduunu grnce bir gece aniden stanbul nnden ayrld. ngiliz amiralin yaklak on gn kadar kald stanbul aklarnda, stanbul topraklarna tek bir kurun bile atmadan ayrlm olmas aklc bir davran idi. DaSIRA SZDE ha nce Nara burnunda ele geirdikleri iki Trk frkateynini de Lapseki nnde braktlar. Bu gelimelere ramen ngilizler, anakkale Boazna girdikleri gibi kolay kamadlar. Bu kez rzgar onlarn lehine esmedi. ki frkateynleri batt. Dier AMALARIMIZ gemileri de birok yara ald. Bu kadar byk zayiat vereceklerini dnmyorlard. Bozcaadaya snarak orada gemilerini tamir ettirmek zorunda kaldlar. K stanbuldan T A P ngilizlerin hsranla ayrlmas, Rusyann Akdenizde olan donanmasn da huzursuz etmiti. Rus donanmasnn amirali Siniayin, Bozcaada nnde rastlad ngiliz amirali Duckwortha birlikte stanbula tekrar saldrmay teklif etT E Lortak EVZYO N ti. Taraflarn dman kabul ettikleri Osmanl Devletine ders verme amalar olmasna ve birlikte anakkale Boaz ve stanbulu tekrar vurma isteklerine ramen, alacaklar sonular kestiremediklerinden buna cesaret edemediler. Bu yndeki kararlarnda ngiliz amiralin stanbulda karlat psikolojik mukavemet orNTERNET tam da etkili olmutu. Ancak Ruslar, bu esnada Bozcaaday igal etti. ngilizler ise Akdenizdeki asl varlk nedeni olarak grdkleri Msra yneldiler.
DNELM
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
ngilizlerin Reid ve skenderiye Saldrlar

ngiliz donanmas stanbuldan eli bo dnnce, krlan gururunu tamir iin dn yolunda Msra saldrma ihtiyac hissetti. ngiliz gemilerinin anakkaleden kn takiben Kaptan- derya Seydi Ali Paa 18 para gemi ile boaz geerek, Akdenize ald. Ancak ngiliz donanmasna yetiemedi. ngiliz donanmas son srat Msra gitmiti. Ancak Boazda daha dorusu Boha adas aklarnda bekleyen Rus gemileri Osmanl filosuna saldrd. Kaptan- Derya Seydi Ali Paann gemisi zarar grm olsa bile Rus donanmas ar bir yara ald. Ruslar donanmalarnn daha faz-
61
Mehmet Ali Paa: 1769da Kavalada dodu. Franszlar Msrdan karmak iin gnderilen Osmanl ordusunda bayraktar olarak yer ald. Zekas ve cesur SIRA SZDE kiilii sayesinde ksa zamanda orduda sivrildi ve Msrda bir hayli nfuz kazand. 1805te, Nederek ELM KlemenleriniD safd Msrn idaresini eline ald. Fransz mtehassslar getirterek ordusunu yeniledi. S O R U Ayrca eitim, bayndrlk, tarm ve ticaret alanlarnda yapt yenilikler Msr glendirdi. Bu sayede, D Dounun KKAT Msr bir mddet Yldz diye anld. Osmanl Devletine kar isyan ederek, askeri SIRA zaferler SZDE kazand. Zamanla Msrn ynetimi Mehmet Ali Paann ailesine brakld. Msr, 1805-1952 yllar AMALARIMIZ arasnda bu hanedan tarafndan idare edildi.
la zarar grmesini engellemek iin Korfu aklarna katlar. Bylece anakkale Boazndaki hem ngiliz hem de Rus ablukas da kaldrlm oldu. Bir mddet sonra, stanbula ngilizlerin Msra saldrd haberi geldi. ngilizler Amiral Levis kumandasnda baz Memlk beyleri ile ibirlii yaparak Reidi ve sSIRA SZDE kenderiyeyi igal ettiler (17 Mart 1807). Reidin igal edildii gnlerde III. Selimin saltanattaki son gnleriydi. Bu srada, Kavalal Mehmet Ali Paa, Kahire ve skenD kontrol N E L M eline alderiyede klemenler konusunda baarl mcadeleler yapm ve mt. Hemen btn gc ile nce Reide ynelerek ngiliz kuatmasn kaldrmak iin mcadeleye balad. Bylece Kavalal Mehmet Ali Paa, Msrdaki S O R U ilk nemli zaferini kendisine kazandracak bir baarya imza att. ngilizlerin beklemedii kadar gl ve disiplinli bir ordu ile saldran Kavalalnn gnderdii Msr ordusu, 22 DKKAT Nisan 1807de ngilizlere byk kayplar verdirerek nemli bir zafer kazand. ok sayda subay ve bir generalini kaybeden ngilizler skenderiyede bir ay daha daSIRA SZDE yandlar. Ancak sonunda, Kavalal bizzat ordusunun banda olarak ngilizlere kar son bir saldrya geti. ngilizler aresiz kalnca 14 Eyll 1807 tarihinde Kavalal ile bir anlama yaptlar. Bunun sonucunda malubiyetlerini kabul ederek nce ReAMALARIMIZ idi, sonra da skenderiyeyi boaltarak Msrdan tamamen ekildiler. Kavalal Mehmet Ali Paann Msrdaki baarl ynetimi ve zellikle K T askeri A P baarlar hakknda u kitab okuyunuz: Fahmy, Khaled, (2010), Paann Adamlar; Kavalal Mehmet Ali Paa, Ordu ve Modern Msr, (eviren, Deniz Zarakolu) stanbul.
TELEVZYON
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
62
zet
A M A
Napolyonun Msr igalinin nemini tartabilme Napolyon komutasndaki Fransz ordusu, 1798 ylnda Msr igal etti. Napolyon blgede kendisine kar tepkileri azaltmak iin ok sk bir biimde dini mesajlar vermeye alyordu. Bu propagandalar ile ksmen baarl oldu ise de kendisine kar Msrda gittike byyen isyanlar nleyemedi. Osmanl Devleti, ayn zamanda imparatorluktaki birok sorunla boutuu iin Fransaya kar yeterli tepkiyi gsteremedi. Dier taraftan Msrda sknca Suriyeye ynelen Napolyona kar en byk direnii de Cezzar Ahmed Paa komutasndaki Osmanl ordusu gsterdi. Burada ilk defa Nizam- Cedid ordusu da denenmi oldu. Bu mnasebetle Osmanl Devleti ilk defa kefettii denge politikasn uygulayarak Fransaya kar ngiltere ve Rusya ile ittifak kurarak bir k yolu bulmaya alt. Nitekim bu ittifak Msrn tahliyesini salad, ama blge zerindeki uluslararas ekimeleri daha da alevlendirdi. Msrn igali Fransaya hemen hibir ey kazandrmad. Fakat Osmanl iin Msrn elinden k sreci balam oldu. ngiltere bu olaylardan fevkalade kazanl kt. Elde ettii siyasi baarlar ile Hindistan smrge yollarn gvencede tutmay baard. O tarihe kadar Osmanl Devleti siyasetinde arka planda duruyorken, n plana kt ve XIX. yzyl boyunca da etkili oldu. Osmanl-Rusya ttifaknn bozulmas ve savaa dnmesini, Napolyonun Avrupadaki zaferleri ve dourduu sonular tartabilme Msr meselesinin ardndan Avrupada da dengeler deimeye balamt. Fransaya dnen Napolyon neredeyse tm Avrupa ile sava halinde idi. Rusya hem Osmanl Devleti aleyhine gelimek, hem de ran zerinden Hindistana ulamak istiyordu. Fransa ise Osmanl-ngiliz ve Osmanl-Rus ittifakn bozmak iin her trl manevray yapmakta idi. Gelimeler Avrupa ile snrl kalmad. Franszlarn etkisi ile Osmanl-Rus yaknlamas bozuldu ve hatta savaa dnt. Fakat Napolyonun Avrupada ilerlemesi ve bu savan da iine gelmemesi yznden, Osmanlya sava am olan Rusyay bara zorlad. Aslnda bu karar, Fransz-Rus ortaklnda Osmanl Devletine yneltilmi bir tehdit oldu.
A M A
Osmanl-ngiliz Savan tartabilme ngilizler, sava srasnda Rusyann igal ettii yerlere Osmanl Devletinin gz yummasn istiyordu. Aslnda ngilizler, Franszlara kar Ruslarla ittifak kurmay amalyordu ve bir lde savata Ruslar destekliyorlard. Gerekten de bu durum, yara alan Osmanl-ngiliz ittifaknn sorumlusu kabul ettikleri Osmanl Devletini cezalandrmak anlam da tayordu. Bu nedenle Osmanl Devletine bir ltimatom verdiler. Ardndan da Boazlara kar saldrya getiler. anakkaleden geerek stanbul nlerine kadar gelince, Osmanl bakentinde mthi bir panik yaand. Ancak arkasnda kara gc olmadan stanbula saldrmaya cesaret edemeyen ngiliz donanmas, sivil bir direniin hazrln da hissedince ksa zamanda Boazlar terk etmek zorunda kald. ngilizlerin Msr politikalar karsnda Kavalal Mehmet Ali Paann tavrn ve ald sonular aklayabilme ngiliz donanmas stanbuldan eli bo dnnce, krlan gururunu tamir iin dn yolunda kendileri iin nemli olan Msra saldrd. Bu arada mttefikleri Ruslar da Akdenizde ortaya kt. Boha adas aklarnda bekleyen Rus gemileri Osmanl filosuna saldrd. Kaptan- Derya Seydi Ali Paann gemisi zarar grm olsa bile Rus donanmas ar bir yara ald. Ruslar donanmalarnn daha fazla zarar grmesini engellemek iin Korfu aklarna katlar. Bylece, anakkale Boazndaki hem ngiliz hem de Rus ablukas kaldrlm oldu. Msra ynelen ngilizler orada Reid ve skenderiyeye saldrdlarsa da Kavalal Mehmet Ali Paann dirayetli savunmas ile geri pskrtldler. Bu sre ayn zamanda Mehmet Ali Paann Msrdaki konumunu salamlatrd. Ancak btn bu gelimeler, tedrici olarak Osmanl Devletinin en nemli eyaleti olan Msrn merkezden uzaklamasna sebep oldu. Aslnda bu gelimeler, gerek anlamda imparatorluun zlmesine giden sreci de balatm oldu.
AM A
A M A
63
Kendimizi Snayalm
1. Napolyonun Msr igalinden sonra Akk nlerinde baarl savunmalar yapan Osmanl komutan kimdir? a. zzet Mehmet Paa b. Cezzar Ahmed Paa c. Yusuf Ziya Paa d. Hsrev Paa e. Kk Hseyin Paa 2. ngiltere Napolyonun Avrupadaki ilerleyiine neden kar kt? a. En byk rakibi olduu iin b. Afrikadaki smrgelerini korumak iin c. Hindistan yollarn gvencede tutmak iin d. Napolyonu gzden drmek iin e. Osmanlya yardm etmek iin 3. 1806da balayan Osmanl Rus Savanda Rusyay anlama yapmaya zorlayan olay nedir? a. Napolyonun Msr igali b. ngilizlerin Maltay ele geirmesi c. Avusturyann talyay igali d. Napolyon ordularnn Avrupada hzla ilerlemesi e. Osmanl Devletinin Nizam- Cedit ordusunu kurmas 4. Aadakilerin hangisi l ttifakn sona ermesine etki etmemitir? a. Eskiden beri var olan Rus tehlikesi ve Rusyaya Osmanl devlet adamlarnn gvensizlii b. Dou Akdenizde ngiliz tehlikesinin ortaya kmas c. Osmanl Devletinin Avrupal bir mttefikle yeni tehditlere kar denge politikas izlemeye balamas d. III. Selimin her eye ramen Fransaya sempati beslemesi e. ngilterenin Malta adasn igalden vazgememesi 5. Aadakilerden hangisi 1805 ylnda Avrupada Fransa aleyhine oluan siyasi havann nedenlerinden biri deildir? a. Kutsal Roma-Germen mparatorluunun Napolyon tarafndan ortadan kaldrlmas b. Napolyon yanls Ren Federasyonunun kurulmas c. Lehistan krallnn ilan edilmesi d. svein kara ambargosuna katlmas e. Belikann Fransa tarafndan ilhak edilmesi 6. ngiltere ve Fransa arasndaki ekimenin temelinde aadakilerin hangisi ne kan bir nedendir? a. nce Avrupada sonra da dnyada egemen g olmak b. Msr igal etmek c. Hindistan ve Uzakdouyu ele geirmek d. Lehistann bamszlna destek vermek e. Rusya karsnda Avusturyaya yardm etmek 7. Aadaki isimlerden hangisi ngiliz donanmasnn stanbul Boazna girip kmas esnasnda taraflarn yetkililerinden biri deildir? a. ngiliz Amiral Duckworth b. Rus Amiral Siniayin c. Fransz Eli Sebastiyani d. Osmanl Padiah II. Mahmut e. Kaptan- derya Seydi Ali Paa 8. ngilizler, 1807 ylnda Reid ve skenderiyeye neden saldrd? a. stanbuldan eli bo dnen ngilizlerin krlan gururunu tamir iin b. Malta adasnn gvenlii iin c. Klemenler karsnda Mehmet Ali Paay desteklemek iin d. Osmanl devletine isyan eden Mehmet Ali Paay cezalandrmak iin e. Msr serbest ticaret antlamasna zorlamak iin 9. Fransann Msr igali ve Napolyonun deiken politikalarna ramen Osmanl Devletinin Fransa ile ilikilerini dzeltmek istemesindeki temel amac nedir? a. Hindistana giden smrge yollarn tkamak b. Rus tehlikesi ve ngilizlerin hasmne tutumlar c. Maltann igaline engel olmak d. Fransann boazlar ele geirmek istemesine mni olmak e. Rusyann Orta Asyadaki emellerini engellemek 10. Aadakilerin hangisi Osmanl-ngiliz Savana yol aan sebeplerinden biri deildir? a. Fransa ile ngilterenin sava halinde olmas b. ngilterenin Rusya ile ittifak yapma arzusu c. ngilterenin ltimatomuna cevap verilmemesi d. Osmanl Devletinin Fransa ile mnasebetlerini kesmek istememesi e. Eflak ve Bodandan Osmanl Devletinin vazgemek istememesi
64
Okuma Paras
Napolyondan Mehmet Ali Paaya Msrda Matbaa Reformu Basnn ortaya kmas, kukusuz matbaacln gelimesine baldr. Matbaa kullanlarak yazl metinleri oaltma yntemi Avrupadan ok nce M.S. II. yzylda inde biliniyordu. Oradan Kore, Japonya ve Uygur Trklerine yayld tespit edilmitir. Ancak XV. yzyl ortalarnda Avrupaya ulaan matbaa, Asyaya nazaran byk gelimeler gstermitir. Dou, bulduu teknii kitlelerin faydalanmasna sunmak ve ticariletirmek konusunda baarl olamamtr. Kitaplarn matbaalarda baslarak geni kitlelere ulamas, Rnesans ile balayan kltr deiimini hzlandrmtr. Daha sonra XVII. yzyln banda matbaada baslan rnler arasna, sreli yaynlar da katlmtr. Bu ilk sreli yaynlar haftalk olarak kyorken, 1660 ylnda ilk gnlk gazete kmaya balamtr. Msrn matbaa rnleri ile tanmas Napolyon ve Mehmet Ali Paadan ok ncesine dayanr. Msrda bilinen ilk matbaa, Gershom B. Elizer Soncine tarafndan kurulmutur. stanbuldan getirdii matbaa aletleriyle, Yahudilie ait kitaplar 1557 ylndan itibaren basmaya balamtr. 1740 ylnda Msrda ikinci Yahudi matbaas kurulmutur. Bunun dnda, doal olarak Msrllar Avrupada baslan kitaplarla da tanmlardr. XVII. yzyldan itibaren ulema snfnn baz etkin yelerinin yazl basna kar kmasna ramen, Arapa baslm yaynlar Msra girme imkan bulmutur. Bu ikinci basl eser rnekleri, Hristiyanlk propagandas iin Avrupada gelien Arap basnnn sonucu olarak deerlendirmek mmkndr. Bu balamda, Msrllarn basn rnleri ile tanmas snrl olmutur. Ama, basn alanndaki asl gelimeler, 1798deki Fransz igalinden sonradr. Napolyon beraberinde bir matbaa getirerek Msrda bilinen ilk Arapa yayn faaliyetini yapmtr. Napolyonun kltrel ve siyasal otorite tesis etme amacndan kaynaklanm da olsa, Arapa ve Franszca olarak ok sayda yayn Msrllar ile tantrlmaya balanmtr. Ancak, Franszlarn Msrda bast 20 yayndan sadece biri Msrllar ilgilendirebilecek nitelikteydi. Bundan sonra ilk dikkate deer gelime, Mehmet Ali Paann 1822de Bulakta bir devlet matbaas kurmasyd. Burada yaplan ilk i ise, Avrupada muteber kabul edilen teknik ve asker kitaplarn Trke ve Arapaya tercme edilerek baslmas faaliyetiydi. Osmanl topraklar iinde yayn alannda yeni bir dnemin baladna iaret eden bu gelime, Arapa klasik eserlerin pek ounun burada yeniden yaymlanmasyla srd. te yandan Msrda baslan sreli yaynlarn tarihini Napolyon ile balatmak mmkndr. Msrda onun tarafndan 29 Austos 1798 tarihinde, Le Courrier de lEgypte adyla ilk gazete yaynlanmaya balanmt. Yine ayn srada, 1 Ekim 1798de La Dcade Egyptienne adyla on gnde bir kan bir baka gazete daha yaynlamtr. Bundan birka ay sonra da Journal Officiel ismiyle nc bir gazete daha karld. (Osmanl Devletinde, Fransz htilali srasnda yine propoganda amal olan ve stanbuldaki Fransz elilii tarafndan 1790 senesinde 15 gnlk karlan Bulletin des Nouvelles ve 1796da aylk olarak baslan Gazette Franaise Constantinople Napolyonun Msrdaki gazetelerinden ncedir). Bunlarn herbiri Msrda baslan ilk gazeteler olarak saylmaktadr. Fakat sz konusu gazeteler yerlilere deil, Franszlara ynelikti. Bu bakmdan Msrllar zerinde bir etkisi olmamtr. Fransz ve Arap askerlere ynelik Franszca ve Arapa yaynlanan Avertissement-Tambih gazetesi de uzun sre yaynda kalmad iin bir etki brakmad. Zaten, Franszlar 1801 ylnda Msr terk ettiklerinde matbaa malzemelerini de yanlarnda gtrmlerdi. Burada unu da belirtmekte fayda vardr ki, Napolyonun Msrda basnn gelimesine etkisi, dorudan olmasa da dolayl olarak kuvvetlidir. XIX. yzyl boyunca Osmanl vilayetlerinde hayat en ok tefrika edilen kii olmas, dikkate deerdir. Onun Fransadaki idari reformlar, askeri baarlar ve uygulad propaganda yntemleri ve basn kullanmas, reformcu Osmanl devlet adamlar zerinde de derin etki brakmtr. Osmanl topraklarnda ve Msrda halk daha aktif olmaya sevk edii etkili olmasa da, devletin ve toplumun elit kadrolar bu basl yaynlarla evrelerinde olup bitene baklarnda deiiklikler yaratt aktr. Msr bundan sonra kendi matbaasn kurmak suretiyle kendisine ait sreli yayn rnlerine sahip olma frsatn Mehmet Ali Paa ile yakalamtr. 1819-20 yllarnda Bulak Matbaas kuruldu ve ilk kitap 1822 ylnda basld. Osmanl Devleti topraklar iinde brahim Mteferrika tarafndan 1727 ylnda stanbulda kurulan ilk matbaadan yaklak bir asr sonra ilk resmi gazete, Mehmet Ali Paa tarafndan, el-Vakayi el-Misriyye adyla 25 Cemaziyelevvel 1244/ 3-4 Aralk 1828de yaymlanmaya baland. Kaynak: Sleyman Kzltoprak, (2008), Smrgeci Rekabet ve Basn: Bosphore gyptien Olay, slam ncesinden ada Trk Dnyasna: Prof. Dr. Glin andarloluna Armaan, (Editrler: H.Alan-A. Kara, O. Yorulmaz), stanbul, s. 501-520.
65

1. b Yantnz yanl ise Napolyonun Msr Seferinin Genel Sonular konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Napolyonun Msr Seferinin Genel Sonular konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Osmanl-Rus Sava konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise l ttifakn Sona Ermesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Akdenizde Avrupa Rekabeti ve Yeniden Osmanl-Fransz Yaknlamas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Osmanl Devletinin Avrupa Siyasetinde Yalnz Kalmas Ve Savalar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ngilizlerin Reid ve skenderiye Saldrlar ile ngiliz Donanmasnn stanbuldan ekilmesi ve Akdenizdeki Rus Donanmas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ngilizlerin Reid ve skenderiye Saldrlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Osmanl-ngiliz Savann Sebepleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Osmanl-ngiliz Savann Sebepleri konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 Napolyon btn igal boyunca srekli olarak halkn dini duygularn okamaya gayret etti. Amac, kendisine kar Msrdaki yerli halkn muhalefetini en aza indirmekti. gal srecinde Napolyonun Msrdaki siyaseti ve icraatlar ok ilgi ekicidir. Bazlar unlardr: Konumalarnda srekli Kuran- Kerim ve Hadislere atflarda bulundu. Hatta yannda getirdii matbaada propaganda amal fikirlerini ieren gazeteler yaynlad. Kendisini ve igali meru gstermek iin III. Selim adna para bastrd. Btn memuriyetleri Memluk/Klemen kkenlilerden alarak Msrl yerli halka verdi. Bu balamda, blgede Memluklerin basklarn ortadan kaldrmak iin Padiahn rzasyla Msr igal ettiini yayd. Hatta halkn arasnda dolarken Osmanl kyafetleri giydi. lgintir ki, Msrn kimi nderleri ve hatta ulemadan bazlar Napolyonun bu siyasetine inand. Ancak pek ou da bunun bir aldatmaca olduunun farkndayd ve durumu stanbula bildirdi. Sonunda Napolyonun politikalarnn bir kandrmadan ibaret olduu anlald. Sra Sizde 2 Napolyonun konsl unvann brakp Aralk 1804de kendisini imparator ilan etmesi, Avrupa zerinde tahakkm arzusu ve buna dair atmalara girmesi, Fransa aleyhindeki taraflar birbirine yaklatrd. Bu balamda, Avrupada kendiliinden Fransa kart bir blok olutu. Ancak Napolyon ard ardna zaferler kazanarak Avrupada Fransann snrlarn olduka geniletti. 1805 ylnda Napolyon Avusturyaya btn isteklerini dikte ettirdikten sonra, Kutsal Roma-Germen mparatorluunu ortadan kaldrp yerine Fransa etkisindeki Ren Federasyonunu kurdu. Frankfurtta Avusturya imparatoru Alman imparatorluu unvanndan vazgeti. Napolyon, Rusya ve Prusyaya at savalar kazand. Ayn tarihlerde Lehistan kralln ilan ettirdi. Belikay Fransa snrlar iine katt. Daha nce Hollanda krallna atad kardei Lui Napolyonun itaatsizlii zerine Hollanday da Fransz snrlarna dahil etti. Ayrca, talyay blgeye ayrarak dorudan kendi ynetimi altna ald. Napolyon btn bu saldrlarn ngiltere ile olan mcadelesinin alt yaps olarak gryordu. gal ettii yer ve blgelerde ngilizler iin de baz ambargolar koydurdu. Bu ambargolara btn mttefiklerini zorla veya ikna ederek dahil etti. Avrupada Napolyon lehinde ambargo koymayan iki lke vard: sve ve Osmanl Devleti. Bu ambargolar denizlerde korsanln artmasna ve
2. c
3. d 4. e 5. d
6. a
7. d
8. a
9. b 10. c
66
ngilizlerin ar protestolarna ve nihayetinde uluslararas ortamn gerginlemesine neden oldu. Osmanl Devleti, Napolyonun Rusya ve ngiltere ile atmaya girmesinden bir takm frsatlar elde edebileceini hesaplamaya balad. te btn bu gelimelerle l ttifak bozulmaya yz tuttu. Sra Sizde 3 Napolyonun kendini imparator ilan etmesi, Avrupa devletleri tarafndan byk tepkiyle karland. ngiltere bu durumu Avrupann gvenlii iin bir tehdit olarak deerlendirdi ve yeni mttefikler bularak evresindeki etkisini geniletti. Bir ekilde Osmanl Devleti de bu krizden kendine den pay ald. Daha nce Napolyonun Msr igali zerine ngiltere ve Rusya ile ittifak yapp Msr tahliye ettirmiti. Daha sonra, Fransa ile de yaknlaarak Rus ve ngiliz basklarn bertaraf etmiti. Bu durumda Osmanl diplomatlar, zellikle ngiltereden imparatorluu tanmak konusunda gelen basklar ve ittifak bozarz tehdidi karsnda zor durumda kald. Osmanl devlet adamlar, imparatorluk ii ve kelimesinin Avusturya ve Rusyaya ait olduunu ve dolaysyla nce onlarn tanmas gerektiini Fransz elisine bildirdi. Fransz elisi ivedilikle Osmanl Devletinin mparatorluu tanmas gerektii tezini ileri srp protesto ile stanbulu terk etti. Bylece Fransa ile siyasi mnasebetler bir kere daha kesilmi oldu. Dier taraftan stanbulda, Franszlara kar siyasi bir baar kazanan ngiltere ve Rusya ikilisi askeri alanda Avrupada kaybediyorlard. ngilterenin kurduu ittifak, 1805 ylnda Napolyon karsnda kesin bir yenilgiye urad. Bu durum Osmanl Devleti tarafndan Fransa ile siyasi temas kurulmas balamnda bir frsat olarak grld. Rusya ile daha bir yl nce yaplan ittifaka ramen Napolyonun imparator sfatnn tannmasna karar verildi. Ardndan Fransaya fevkalade eli gnderildi. Fransz elisi General Sebastiyaninin stanbula gelii FranszOsmanl ittifaknn da nn at. Bu yeni gelime, Avrupa devletleriyle ilikilerinde denge siyaseti izleyerek yalnz kalmak istemeyen Osmanl Devleti iin de yeni bir alm olarak deerlendirildi.
Sra Sizde 4 1806 yl sonunda balayp 1807 ylna kadar sren Osmanl-Rus Sava Avrupadaki koalisyon savalarnn etkisinde kald. Rusya, Osmanl Devletinin Fransa ile yaknlamasna bir tepki olarak bu sava aniden balatt. Rus askerlerinin Osmanl Devletine ait Bender ve Hotin kalelerini ele geirmesiyle sava balad. Osmanl Devleti bu esnada Rusya ile savaa girmekten kanyordu. Fakat Fransz eli Sebastiyaninin diplomatik adan ynlendirici faaliyetlerinin de etkisiyle OsmanlRus ilikileri tamamen koptu ve savaa neden oldu. Ruslarn Bender ve Hotin kalelerini igal etmesine ngilizler tepki gstermi olmasna ramen soruna kendi karlar asndan baktklarnda, ngiltere ile Fransann Avrupada sren rekabeti asndan Osmanl Devleti yerine Rusyaya yaklatlar. Bylece ngiltere-Rusya-Osmanl Devleti arasndaki l ttifakn bozulmasnn sorumlu taraf olarak iaret ettikleri Osmanl Devletine gerekli tepkiyi gstermi oldular. Sra Sizde 5 ngiliz donanmas arkasnda bir kara ordusu olmad iin byk bir risk almt. anakkaleyi geip stanbula gelmi olmas baar gibi grnse de stanbula verebilecei zarar snrl idi. Silah ve filodaki askerlerine gda takviyesi almadan uzun sreli bir atmaya giremezdi. Bekledii takviyeler ancak Boazlardan gelebilirdi. Bu durumda Boazlardaki tahkimat glendirilirse ngiliz filosu stanbulda abluka altnda olmaktan kurtulamayacakt. Bylece ngiliz donanmas kendisini tehlikeye atm oluyordu. ngiliz donanmasnn durumunun zayfladn gren Osmanl taraf, ngilizlerin isteklerine kar koyma noktasnda bilendi ve stanbulun tahkimatna balad. ok ksa zamanda kentteki tahkimatlar tamamland. ngiliz donanma amiralinin uzlama abalarna Osmanl Devleti cesaretle kar kt. ngiltere bu kararllk karsnda stanbuldan gvenli bir ekilde kp Akdenize dnmeyi tek k yolu olarak grd.
67
Akin, Sina, (Editr), (2009), Siyasal Tarih 1789-1908, (S. Akin-M. Kunt-S. Farooqi- Z. Toprak-H.G. Yurdaydn-A. dekan), Trkiye Tarihi III, Osmanl Devleti 1600-1908, stanbul. Beydilli, Kemal, (2009), III. Selim, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi (DA), c. XXXVI, stanbul, 2009, s. 420-425. Emecen, Feridun, 1993, Cezzar Ahmed Paa, DA, VII, stanbul, s. 516-518. Fahmy, Khaled, (2010), Paann Adamlar; Kavalal Mehmet Ali Paa, ordu ve Modern Msr, (eviren, Deniz Zarakolu) stanbul. Kzltoprak, Sleyman, ( 2010), Msrda Osmanlnn Son Yzyl, stanbul. ----------, (2008), Smrgeci Rekabet ve Basn: Bosphore gyptien Olay, slam ncesinden ada Trk Dnyasna: Prof. Dr. Glin andarloluna Armaan, (Editrler: H.Alan-A. Kara, O. Yorulmaz), stanbul, s. 501-520. Ludwig, Emil, (2010), Napoleon, (eviren, Atakan Akal) stanbul. Mufassal Osmanl Tarihi, (1962), V, stanbul. Salgar, M. Fatih, (2001), III. Selim: Hayat, Sanat, Eserleri, stanbul. Sander, Oral, (1989), Siyasi Tarih, lkalardan-1918e, Ankara. Shaw, Stanford J. - SHAW, Ezel Kural, (2000), Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye 1808-1975, (ev. Mehmet Harmanc), II, stanbul. rokorad, A.B., (2009), Ruslarn Gznden 240 Yl Kran Krana Osmanl-Rus Savalar : Krm-Balkanlar-93 Harbi ve Sarkam, stanbul. Uarol, Rifat, (2010), Siyasi Tarih 1789-2010, stanbul. Uzunarl, smail Hakk, (1938), Selim IIIn Veliaht iken Fransa Kral Lui XVI ile Muhabereleri, Belleten, II, s. 191-246.
4
Amalarmz
III. Selim Nizm- Cedit rd- Cedit ynlar
Bu niteyi tamamladktan sonra; III. Selimin slahat giriimi olan Nizm- Cediti aklayabilecek, mparatorluk evresindeki iktidar sahipleri ynlar ile burada meydana gelen isyanlar ilikilendirebilecek, Alemdar Mustafa Paann hangi artlar altnda bakentte dzeni salayabildiini saptayabilecek, Sened-i ttifakn Osmanl tarihi iindeki nemini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Dal syanlar Kabak Mustafa syan Alemdar Mustafa Paa
indekiler
OSMANLI DEVLETNDE ISLAHATLAR VE BUHRANLAR TARA YNLARI MESELES VE SYANLAR BEKLENMEYEN SALTANAT: IV. MUSTAFA VE DNEM
Islahatlar ve Buhranlar Dnemi
Islahatlar ve Buhranlar Dnemi

OSMANLI DEVLETNDE ISLAHATLAR VE BUHRANLAR Merkezde Dzen Araylar
Babas III. Mustafa tarafndan cihangir olma idealiyle yetitirilen III. Selim, Osmanl Devleti Avusturya ve Rusya ile sava halindeyken tahta kmt. Henz ehzadelii srasnda devlet ilerini yakndan takip ederek slahatn lzumuna inanan III. Selim, 1789 tarihinde Osmanl sultan olduu zaman tasarlarn gerekletirme frsatn yakalam oluyordu. Fakat, zor bir zamanda grevi devrald. Rusya EflakBodan igal etmi, Avusturya kuvvetleri ise Belgrad ele geirmilerdi. Devletin ierisinde bulunduu bu ar sava durumu yalnz ekonomik ve siyasi dengeleri bozmakla kalmam, devlet adamlarn bile mitsizlie itmiti. Nitekim, Rusyann kendisinden neredeyse on be kat byk Osmanl ordusuna kar galip gelmesi zerine Sadrazam Koca Yusuf Paa ve ileri gelen devlet adamlarnn biz bu hal ile kyamete kadar dman yenemeyiz dedikleri bilinmekteydi. III. Selim tahta kar kmaz ok sayda devlet yetkilisini toplam ve devletin kt gidiatnn sebeplerini tehis etmek amacyla meveret meclisleri tertip etmitir. Byle toplantlar dzenlemek suretiyle, gen padiah devletin idaresini geni bir ynetim anlayyla ele alacan gstermi ve devlet adamlarnn ilgisini slahat olgusuna ynlendirmiti. Bu toplantlardan birine iki yz kiiden fazla devlet grevlisi katlmt. Bu kiilerden devletin iinde bulunduu tehlikeli durumdan nasl kurtulacana dair fikirlerini aka beyan etmeleri istenmiti. Ancak, bu toplantlarn arzulanan neticeleri ok da vermedii bilinmektedir. Bununla beraber, devam eden savalarn meydana getirdii olaanst durumlar meveret meclisinde alnan kararlarn uygulanmasn engellemitir. 1791de Avusturya ile yaplan Zitovi Bar Antlamas ve 1792de Rusya ile imzalanan Ya Antlamas ile sava sona ermiti. Her ne kadar III. Selim payitahtta savalarn kazanlmas iin srarl ve kararl talimatlar kaleme aldrsa da cephede Osmanl ordusunun perian durumunu kabullenmek zorunda kalmt. Bylesine bir dzensizliin yaand bir dnemde meydana gelen Fransa htilali III. Selimi bir lde rahatlatt. Zira byk devletlerin ilgisi bir anda Fransann zerine younlat. Cephelerdeki bu hezimetin salt ordunun khnelemi yapsndan kaynaklanmadnn bilincinde olan III. Selim ehzadeliinden beri tasarlad bir takm slahat dncelerini tatbik etmeye balad.
Meveret Meclisleri: Divn- Hmynun nemini kaybetmesinden sonra, zellikle 18. yzyln ikinci yarsndan itibaren daha sk topland bilinen bu meclislerde i ve d siyasete dair meseleler grlmekteydi. Siyasi, ekonomik ve askeri bir takm kararlarn alnmasnda sorumluluun daha geni bir alana kaydrlmas ve halk kitleleri zerinde merulatrc bir ilevi bulunan bu meclislere meclis-i hs, meclis-i r, meclis-i mvere gibi isimler de verilmekteydi.
70
III. Selim henz veliaht iken Fransa elisi Choiseul Gouffier ile zel doktoru Lorenzo vastasyla irtibata geerek yakn adamlarndan shak Beyi ehzade elisi sfatyla Fransaya gndermiti. 1786 ylnda Parise ulaan shak Bey hem krala hem de bavekile ehzadenin mektuplarn iletti. Bu seyahat vesilesiyle, shak Beyin Fransann siyasi, asker ve ekonomik durumu hakknda gzlem ve analiz yapmas istenmiti. Bu arada III. Selim XVI. Louis ile mektuplam ise de XVI. Louisin slup ve retici tarzndan rahatsz oldu. Yine bir baka yakn adam olan Ebubekir Ratip Efendi araclyla mukabil sert mektuplar kaleme aldrd. Btn bu olaylar III. Selimin darya dnk ynn ve ehzadeliinden itibaren Osmanl Devletinde bir slahat program arayna girdiini gstermektedir.
Genel Bir Islahat Dncesi Olarak Nizm- Cedit

Nizm- Cedit: Yeni dzen anlam tayan bu kavram genel olarak III. Selim dneminde yaplan dzenlemeler iin kullanlr. zel anlamda ise, an gereklerine gre eitim alm ve modern silah kullanan orduya verilen addr.
Sefretnme: Yabanc devletlere gnderilen elilerin stanbuldan hareketlerinden itibaren tuttuklar notlar, grtkleri devlet adamlar ve gittikleri blgelere dair bir takm gelenek, grenek, siyasi, ekonomik, askeri ve toplumsal olaylar anlattklar raporlardr.
Nizm- Cedit tabirinin devlete verilecek yeni dzen anlamnda ilk kez Kprlzde Fazl Mustafa Paa tarafndan kullanld sylenir. Her ne kadar bu tabirin daha sonra yeniden kullanlmad belirtilse de XVII. yzyldan itibaren grlen knun-i kdime dn fikrini benimseyen nasihatnmelerin zamann icaplarna olan vurgusu bir lde yeni ve deien durumlara iaret etmekteydi. Bu balamda, III. Selimin nizm- cedit ibaresini ilk defa Fransz htilali sonras Fransa tarafndan benimsenen yeni kanun ve usulleri incelemek maksadyla kulland grlmektedir. Nitekim, Fransann ihtilalin getirdii sisteme Yeni Dzen adn vermesi III. Selim zerinde etki brakm olmaldr. Bu ise sz konusu terimin genel manada devletin siyasi, askeri, sosyal ve ekonomik dnmlerini ihtiva eden bir yenileme program minvalinde kullanld dncesini pekitirir. Daha zel anlamnda ise, nizm- cedit yenilemenin asal unsuru saylabilecek olan asker slahatn merkeze alnarak ada harp tehizat ve teknikleri ile savaan modern bir ordu oluturmak manasn ierir. Bir baka ifadeyle, Nizm- Cedit genel bir slahat projesi olmakla beraber, daha zelde asker alanda yaplmas gerekli olan yapsal deiiklikleri ieren radikal bir dnm programdr. 1791 ylnda Avusturya Devleti ile imzalanan sulh antlamas sonrasnda padiahn gvendii bir isim olan Ebubekir Ratip Efendinin buraya eli olarak atanmas ile ngrlen reform projeleri arasnda sk bir iliki vardr. Zira, Ratip Efendi bu vesileyle Avusturyann btn siyasi, sosyal ve askeri messeselerini yerinde grp inceleme yapmak ve bunlar kapsaml raporlar halinde padiaha iletmekle grevlendirilmiti. 8 aylk sren bu vazife sonrasnda, Ratip Efendi bir sefaretnme hazrlad. Bu eserde, bilhassa Avusturyann askeri yaps zerinde ayrntl bir ekilde durulmutur. Dzenli ve itaatkr asker modelini tarif eden Ratip Efendi, hem Kanun dnemi Osmanl ordusunun ideal haline hem de mevcut Avrupa ordularnn modern yaplarna dikkat ekerek slahatn bu kurum zerinden balamas gerektiini ima ediyordu. Avrupa ordularnn geliim srecini tarihsel bir perspektiften ele alan Ratip Efendinin zellikle bu alanda ok nemli bir isim olan talyan komutan Raimond de Montecuculliden (. 1679) bahsetmesi ilgintir. Nitekim daha sonraki srete III. Selimin bu kiinin ve dier nemli askeri kurmaylarn eserlerini Trkeye evirttii grlecektir. Ayrca, bu askeri yenilemenin yetenekli ve ada harp sanatna vakf uzman askerlerin memlekete getirilmesi iinin Nizm- Ceditin tanzimi iin ok nemli bir icraat olduunu vurgulamtr. Bununla beraber, devlet tekilat, vergi sistemi, sanayi, maden, posta, ziraat, hastaneler, misafirhaneler, bankalar, yollar ve gmrkler hakknda kapsaml tahlillere yer verilmitir. Sonuta, Ratip Efendinin bu sefaretnmesinin III. Selimin slahat programn belirleyen ve betimleyen ok nemli bir etkisinin olduunu kabul etmek gerekecektir.
4. nite - Islahatlar ve Buhranlar Dnemi
71
Bu sefaretnmenin III. Selim tarafndan incelenmesinden hemen sonra slahat hareketinin ok nemli ikinci aamasna geilmitir. Bu safhada, III. Selim -daha nce seleflerinin uygulad bir metot olan- devlet adamlarndan yaplmas gerekli slahat hakknda lyhalarn (raporlar) kaleme alnmasn emretmitir. Meveret meclislerinden ayr olarak, daha dar bir alanda bata sadrazam olmak zere baz devlet adamlar ve ilmiye mensuplarnn da iinde bulunduu aydn kiilerden bu konuda kapsaml raporlar sunmalar istenmitir. Bu yntemin Fransz htilalinin cahier (muhtra) uygulamalarndan ilham alnarak tercih edildiini syleyenler de mevcuttur. Fakat esasnda bu Osmanl Devletinde ekiden beri var olan bir uygulama idi. Buna gre sz konusu kiiler genel olarak; yeni bir ordunun kurulmas, kapkulu ve tmarl askerlerin slah, yeni ordu iin gerekli kaynaklarn temin edilmesi ve asker fennin retilmesi gibi konular zerine dncelerini ifade etmilerdir. Rapor hazrlayanlar arasnda Koca Yusuf Paa, Veli Efendizde Emin, Defterdar erif Efendi, Tatarck Abdullah Efendi, Abdullah Berr, Reislkttap Raid ve Enver Efendi gibi tannm simalar mevcuttu. Ayrca, Trk ordusunda uzman olarak hizmet veren Bertranaud isminde bir Fransz subay ve sve eliliinde memur olan Ermeni asll M. dOhhossonun da aralarnda bulunduu yabanclar da lyha hazrlayarak padiaha takdim ettiler. Lyhalarn hemen hemen hepsi askerlik alannda yaplmas gereken reformlara odaklanmt. Belli bal eilim gze arpyordu; tmarl ordu ile kapkulu ocaklarn eski dzenlerine dnecek biimde slah etmek, bunlar eski durumlarna dndrme grnts altnda belli etmeden modern yntemlerin uygulanmas ve ocaklar tasfiye edilinceye kadar onlara karmayarak yeni bir modern ordu ihdas etmek. Bununla beraber, baz lyhalar siyasi, mlk, idar, ilm, hukuk ve ekonomik tekilatlanmaya dair bir takm nerileri de kapsyordu. Bunlar arasnda padiah tebessme sevkedebilecek zellikte olanlar bir tarafa braklacak olursa, III. Selimin en ciddi olanlar zerinden kapsaml bir program oluturulmas talimat verdii bilinmektedir. Buna gre, on kiilik bir komisyon slahat program hazrlayacakt. Bu heyetin bana ise padiahn ok gvendii isimlerden biri olan smail Paa-zde brahim smet Bey getirilmiti. Reformlarn uygulanmas ok tehlikeli bir sre olduu iin on kiilik heyet adeta III. Selim ile ahitlemilerdi. Canlar pahasna da olsa reform program hi kimseyle paylalmayacak ve projenin yrtc kadrosu padiahn zel korumasnda olacaklard. Bylece, sz konusu heyetin bakanlnda 72 maddelik bir slahat program hazrland ifade edilmektedir.
Lyha: Bir konu hakknda padiaha sunulmak zere devlet adamlar tarafndan hazrlanan rapor ya da tasar.
Asker Reformlar: Nizm- Cedit Ocann Kuruluu

Mevcut asker ocaklarn ilevlerini yerine getiremedikleri bilindii iin onlarn slah edilmeleri heyetin ncelikli tercihi olmutur. Bu minvalde Yenieri oca dnda kalan ocaklarn kanunnmelerinin yeniden dzenlenmesi ngrlmt. Humbarac, lamc ve topu snflarndaki subay ve erlerin eitim, terfi ve tayin, evlilik, maa hususlarndan ocaklarn tekilatlarna varncaya kadar dzenlemeler yapld. zellikle, III. Mustafa ve I. Abdlhamid dnemlerinde pek ok yatrm yaplm olan topu oca iin Fransa, ngiltere ve sveten mhendis ve teknikerler getirilmekle beraber, Fransz modelinde toplar dklmt. Bunlardan baka, ordunun asl ksm olan piyadelerin disipline edilerek modern yntemlerle savaabilmeleri gerekiyordu. Bu sebeple, balangta dikkatli bir ekilde Yenieri ocann haftada birka gn talim yapmasna karar verilmiti. Talim iinde uygulamaya geilse de beklenen gereklemedi. Aslnda, III. Selim ve slahat komisyonu da Yenierilerden bir ey beklemiyordu; dikkatlerini daha ok yeni kuracaklar Nizm- Cedit ordusuna vermilerdi.
72
Esme: Kapkulu ocaklarna bal askerlerinin ana ktkte kaytl olan isimlerine verilen addr. Bu ana kayda dayanlarak zerlerinde knyeleri ve ulfe derecelerinin yazl olduu ktlar askerlere verilirdi. Bu belgelere de esme ad verilmekteydi.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Yenieri Oca uzun sredir asker bir g olmaktan daha ziyade, Osmanl bakenti ve evresinde neredeyse bir ticar unsura dnmt. Yenieri esmeleri parayla alnp satlarak bir geim vastas haline getirildi. Bununla beraber, pek ok Yenieri esnaflk yapyordu. Gerekte, Yenieri olarak grnen byk bir ounluk cephede savaa itirak etmiyor, savaa katlanlar ise modern ve gl ordular karsnda kamay tercih ediyordu. Byle bir oca slah etme teebbsleri ise teden beri sonusuz kald iin, III. Selim ve ekibi farkl bir yol takip ettiler. Koca Yusuf Paa sava dn yannda baz Avrupal uzman askerler getirmiti. Levend iftliinde sayca az olsa da bir miktar asker getirilerek eitime balanmt. III. Selim gen Yenierilerin de bu ocaa katlmasn istemise de onlar buna pek yanamamt. Daha fazla tepki ekmemek iin, gzlerden uzakta eitimine balanan bu yeni askeri eski bnye ierisinde gstermeye altlar. Bu sebeple onlar, Bostanc tfenkisi eklinde Bostanc ocana baladlar. Nitekim, mavi ve krmzdan oluan niforma renkleriyle bu dnceyi pekitirmek istedikleri varsaylabilir. Nizm- Cedit ad verilen bu asker ocann says stanbulda 1600 olmak zere taradakilerle beraber 12000 kiiden oluan bir ordu olmas hedeflenmiti. Yeni ordunun masrafnn karlanmas iin mstakil bir kaynak teminine gidilerek rd- Cedit isminde bir hazine kuruldu. Ttn ve iki gibi keyif verici maddelerden alnacak vergiden beratlarn deiiminde verilen crete varncaya kadar oluan deiik kalemler bu yeni hazineye tahsis edildi. Nizm- Cedit askerinin bir an nce yetitirilmesine gayret ediliyordu. Nitekim, III. Selim ou zaman buray ziyaret ediyor, eitim ve retimi yerinde izliyordu. Buna ramen, ilk ortann (blk seviyesinde askeri birlik) 1794 tarihinde kurulduu hatrlanacak olursa ikinci orta ancak 1799 sonlarnda oluturulabilmiti. phesiz bu durum srecin ar ilediini gsteriyordu. zellikle 1796dan itibaren, eyalet valileri arasnda da yeni ordunun oluturulmas adna youn bir abann olduu mahede edilmektedir. Bu tarihten sonra ek nizamnmeler ile Nizm- Ceditin Anadolu ve Rumelide uygulanmasna gayret edildi. Konya, Kayseri ve Ankarada baarl bir ekilde ilerleyen bu yeni tekilatn bana Karaman Valisi Kad Abdurrahman Paa getirildi. sSIRA SZDE Cedit iin gz alc bir kla yaptrld. 1800de skdarda intanbulda ise Nizm- a edilen ve Selimiye diye isimlendirilen klada daha nitelikli bir askeri eitim verilmesi hedefleniyordu. Nizm- Cedit ordusunun tekili yeni sava tekniini merDNELM keze alan eitim kurulularnn sratle almasn gerektirmekteydi. Bununla beraber, daha geni anlamda sanayi messeseleri de alarak teknolojik adan birer S O R U atlyordu. ikier ileri hamleler 18. yzyln D balarndan itibaren Osmanl Devletinin asker slahat iin Batl ordularda KKAT grev alan bir takm Avrupal subaylar lkelerine ardklar bilinmektedir. III. Selim de bu gelenei devam ettirmi ve Fransa, ngiltere ve sve gibi blgelerden subaylar ve tekSIRA SZDE nik personeli kendi ordusu ierisinde grevlendirmitir. Bunlar arasnda, mehur Fransa mparatoru Napolyon Bonapartn henz topu subay iken bir ara Osmanl ordusunda grev almak isteyen gnlller arasnda bavuruda bulunduu bilinmektedir. AMALARIMIZ Tophne ve Mhendishne-i Berr-i Hmyn: III. Selimin nem verdii T A P en nemli K kurumlardan bir tanesi Tophane-i mire idi. Tophane evresindeki evleri ve dkknlar satn alarak buraya yeni kla ve fabrikalar yaptrd. zellikle, bir top fabrikas, humbara imalathanesi, tfek retim ve tamir atlyesi, barut imalathaT E L E Vzere Z Y O N ngiliz ve Fransz uzmanlar grevlendirdi. Tophanede Humneleri kurmak baraclarn yetimesi iin 1790 tarihinde bir okul alm ve buraya Avrupadan mNTERNET
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
73
hendisler getirilmiti. 2 yl sonra bu okul Halclunda ina edilen Humbarahne klasna nakledildi. Bu klann Stlce taraf, istihkm snf haline gelmi olan lamclara tahsis edilirken, Hasky taraf ise humbaraclara ayrlmt. Bu gelimeleri 1795 ylnda Mhendishne-i Berr-i Hmyn (Kara Mhendishnesi) adnda dier bir okulun kurulmas izledi. Aslnda, III. Selim tahta getii yl Endern aalarndan kabiliyetli baz kiileri ve tahsili bitmemi eski rencileri bir araya getirerek Eyp Bahariye yazlk kknde Mhendishne-i Sultan adnda bir okul kurdu. Temel bilgilerin yan sra matematik ve geometri de okutulacak olan bu okul daha sonra Halcoluna tand. Humbarahane tarafna yaplan iki katl binaya derslikler ve byk bir ktphane eklenerek Mhendishne-i Fnni Berrye-i Hmyn ad verildi. Bylece, mfredat ve nizamnmesi belirlenen bu okula 80 renci kaydolarak eitime baland. Yaz, resim, geometri, Arapa, Franszca retiminin yannda, corafya, trigonometri, cebir, arazi bilgisi, harp tarihi, yksek matematik, astronomi, lamclk ve istihkmclk, talim teorileri gibi mspet ilimler de mfredatta yer alyordu.. Bu okuldan mezun olanlarn Nizm- Ceditin her bir ortasna iki mhendis ve iki yardmc eklinde atanmas ngrlmekteydi. Ordu ierisinde bir anlamda kurmay grevi yapacak bu ahslar, kpr kurulmas, arazi kefi, asker tabya ve nakliyatn idare edeceklerdi. Baruthne: III. Selim modern teknoloji kullanarak top dklmesini saladktan sonra, nitelik ve nicelik asndan zayf olan barut imalatn da elden geirdi. Evvela, Selnik, Gelibolu ve stanbulda (Bakrky) bulunan Baruthne binalarn tamir ettirerek bunlar tek bir ynetimle birletirdi. Daha sonra, Kkekmece yaknlarnda yeni bir baruthne atrd. Su kuvvetiyle alan bu imalathnede bir taraftan ngiliz ve Hollanda barutu ayarnda retim yaplrken, dier taraftan da mevcut barutlar slah edildi. III. Selim gerek Tophaneyi gerekse baruthneyi bazen bizzat tefti ediyor ve eksikleri yerinde grerek gerekli uyarlarda bulunuyordu. Nitekim, bu sk takibin semereleri grlmeye baland. Su gcyle alan 200 tokmakl dev elek arkl bu yeni fabrikada beklenen retim iki katna kt. Donanma ve Tersane: Denizcilik sahas bu dnemin en ok deiim geiren birimlerinden biridir. III. Selim 1792 ylnda Tersane ve donanmay bir dzen altna alabilmek iin mutemetlerinden stkardei Kk Hseyin Paay Kaptn- Dery grevine getirdi. Hseyin Paa, donanma personelinin grev ve yetkileri, zlk haklar gibi hususlar iyiletirerek bir nizamnme kartt. Buna gre, grevlendirme; sk kontrol, liyakat ve tevik esaslarna dayanyordu. Donanmann gedikli personeli daim kadroya sokularak taltif edildi. 1792 sonunda tm kalyon ve frkateyn gediklilerinin saysnn 3000 olduu tespit edildi. zellikle bu alandaki ilerlemelerin hibir fedakrlktan kanlmadan yapldn belirtmek gerekir. yle ki Tersne-i mireyi evreleyen duvarlar yktrlarak, Padiahn Aynalkavak Kasrna ait olan byk bir alan buraya devredildi.. Gemi demiri ve palarn retimi iin lengerhne, lm ve tasarmlarn yapld endzehne denilen yaplar ina edildi. Denizcilik hususunda yaplacak olan slahatlarn finanse edilebilmesi iin 1804 ylnda Bahriye Hazinesi kuruldu. Ayrca, Tersane Emaneti kaldrlarak bunun yerine Umr-i Bahriye Nezreti oluturuldu. Bylece, Kaptanpaa donanmann savata ve barta donanm, dzeni, disiplini, cephanenin kullanm gibi grevlerden sorumlu tutulurken, Bahriye Nzr ise her trl malzemenin satn alnmas ilemlerinden mesul oldu. te yandan, Tersanede byk havuzlar yaptrlarak gemi ina teknolojisi modernize edildi. Ayrca, orduda kullanlacak olan cerrahlar yetitirmek zere Tersane bnyesinde 1807de bir tp okulu ald.
74
Mhendishne-i Bahr-i Hmyn: 1778 ylnda Tersane zindannn yannda iki- odal bir tersane mhendishnesi almt. III. Selim, tersane bnyesindeki bu oluumu daha da zenginletirerek okulu iki ksma bld. lk ksm seyr-i sefin, ikincisi ise gemi ina derslerine ayrld. lk blm tamamlayan renciler srasyla gemilere jurnal hocas (ktip muavini), sonra orba hocas (gemi ktibi) ve daha sonra ise ba hoca olabiliyordu. Nihayetinde, snav verenler de kaptan olarak grevlendiriliyordu. kinci blmden mezun olanlar ise, ikinci kalfa, ba kalfa ve tersane mimarl grevlerini alabiliyorlard. 1795 tarihinde Kara ve Deniz mhendishneleri birletirildi. Mhendishne Matbaas: Kara mhendishnesinin almasndan sonra bir matbaaya ihtiya duyulmutu. Zira, derslerde okutulacak kitaplarn standart zelliklerde ve hatasz olmas gerekiyordu. Bu sebeple, brahim Mteferrikadan kalma aletlerle 1797de bu matbaann oluturulmasna gayret edildi. Haskydeki mhendishanenin zemin katndaki en byk oda matbaaya ayrlarak basm ilemlerine baland. Bu matbaa sadece eitim-retim ihtiyalarn karlamakla kalmam, ayn zamanda halk bilgilendirme ve bilinlendirme adna etkin bir rol oynamtr. Napolyonun Msr igali srasnda uygulad propagandaya kar bu matbaadan baslan Trke, Arapa ve Franszca bildiriler ile mukabele edilmitir. Ayrca, Risale-i Birgiv gibi dini eserlerin yan sra ilk kez renkli resim teknii ile Atlas- Kebir adl kitap da burada baslmtr. lk defa 1796 tarihinde Almanyada uyguland bilinen bu tekniin 7-8 yl gibi ksa bir sre ierisinde stanbulda da tatbik edilmesi yeni teknolojilerin yakndan takip edildiini gstermektedir.
Merkez ve Tara Brokrasisinde Dzenlemeler

Gerek meveret meclislerinde gerekse padiaha takdim edilen lyhalarda devletin merkez ve tara tekilat hakknda bir takm slahat tedbirlerinden bahisler mevcuttu. Genel olarak, taradaki halkn urad hakszlklarn giderilmesi ve adaletin temin edilmesi gibi mevzulara temas ediliyordu. Taradaki vezir, yn, kad ve naiplerin durumunun ele alnd 1793 kanunnamesi hazrland. Der-beyn- Nizm- Hl ve Vzer-y Nizm ve Mirmirn- Kirm ad verilen bu kanunda eyalet paalar olarak bilinen tara vezirleri ve eyaletlerin durumlar ele alnd. Buna gre, vezirlerin ehliyetli kimseler arasndan seilmesi, eyaletlerde devletin gc ve otoritesinin pekimesi, halkn huzur ve refahnn salanmas isteniyordu. Savalarn sk ve uzun sreli olmasndan kaynaklanan vezir saysndaki art drlmeye alld. Bu idari taksimattaki usulsz uygulama dengesizliklere yol at gibi, tara ekonomisini fazlasyla zayflatmaktayd. Atanan vezirlerin merkeze demekte olduklar cize, boha-bh, hediye gibi harcamalar azaltld. Anadolu ve Rumeli topraklar 28 eyalete ayrld. Vezirlerin gittikleri yerlerde haksz kazanlar elde etmemeleri, sene gemeden yerlerinin deitirilmemesi, ynlarn eskiden olduu gibi yine halk tarafndan seilmesi hususlar karara baland. Tara tekilatnda yaplan bu kanun dzenlemeyle birlikte, 1796-97 senelerinde devletin merkez dairelerindeki personel saylar ve yazma usullerinde bir takm deiikliklere gidildi. zellikle, halkn devlet kapsndaki ilerinin ivedi bir ekilde zlmesi isteniyordu. Merkez ve tara brokrasisinde yaplan bu dzenlemelerin kkl birer reform olmadklar aktr. Bunlardan baka, devlet memurlarn ilgilendiren bir dier deiiklik ise bayramlk, hediye ve rvet gibi unsurlarn yasaklanmasdr. zellikle devlet memurlarnn debdebe ve ihtiamdan uzak olmalar, klk kyafetten kullandklar aralara varncaya dein iktisatl ve tutumlu olmalar tavsiye edilmekteydi. Nitekim, bizzat padiahn bu israf karsnda rahatsz ol-
75
duu, hatta kyafet konusunda Hint ve ran kumalar yerine stanbul ve Ankara kumalarn kullanmay tevik ettii bilinir. Bu dnemde brokraside yaplan slahat abalar lmiyye mensuplarn da kapsar. Ancak, bunlarn ilmiyede geleneksel yntem ve kanunlara dayanlarak yapld grlmektedir. Bir baka ifadeyle, reformist bir dzenlemeden uzak olan bu yaklam neticesinde ilmiye brokrasisinde ciddi bir istihdam problemi, atamalarda yaanan iltimas ve rvet gibi usulszlklerin yaygnl, tara ynlarnn blgelerindeki tayinlere mdahale etmeleri ve adli memurlarn bazen yolsuzluklara karmalar gibi drt ana sorun ile mcadele edilmitir. Neticede, yaplan dzenlemeler sonucunda kadlarn tayin terfi sistemi muayyen kurallara balanmsa da kronik sorunlar zlemedi. Bu balamda zikredilmesi gereken en nemli yeniliklerden biri d politika alannda yaanmtr. 18. yzyl sonlarna dein yabanc lkelerde Osmanl Devletini temsil eden srekli elilere rastlamak mmkn deildi. Ancak, zel amalar doSIRA SZDE rultusunda ve ksa sreliine gnderilen fevkalade heyetler/eliler mevcuttu. Gelien yeni artlar erevesinde 1792de byk devletler ile olan ilikilerin daha salkl ve ak bir ekilde yrtlmesi iin Avrupann baz nemli bakentlerinde DNELM ikmet eliliklerinin almasna karar verildi. lk elilik 1793te Londrada alarak buraya Yusuf Agh Efendi gnderildi. Daha sonra Viyana ve Berline de bu tr elS O R U iler gnderildi. Bunun zerine, Fransann Direktuar dnemi hkmeti Bablyi eletirerek daim eliliin Pariste olmas gerektiini iletmiti. 1796 tarihinde Fransann bu telkinleri neticesinde aslen Moral olan Seyyid Ali Efendi Parise eli olaDKKAT rak tayin edildi. Bylece, Fransz htilali ile ortaya kan yeni Avrupa diplomasisini yakndan takip edecek bir d politik kadrosunun yava yava teekkl ettiini SIRA SZDE sylemek mmkndr.
SIRA SZDE III. Selim Nizm- Cedit slahat hareketine giriirken hangi fikirAMALARIMIZ ve olaylardan etkilenmitir?
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ

III. Selimin hayat, ahsiyeti, Nizm- Cedit hareketi ve dnemi iin mracaat K u T kitaba A P ediniz: Nizm- Kadmden Nizm- Cedde III. Selim ve Dnemi (Editr: Seyfi Kenan), sS O R U tanbul, 2010.
DNELM
Yukarda anlatld ekliyle merkezde yapsal deiimlere gidilirken, devletin tarasnda bulunan blgelerde ise durum hi de i ac deildi. 18. yzyl boyunca eitSZDE SIRA NTER N Ebyk T li sebepler yznden merkez idarenin zayflamasyla tarada gl ve ailelerin siyasi egemenlikleri artmt. Vch ya da yn denilen bu kiiler yaadklar blgelerin ileri gelen ahsiyetleri olup bir eit halk temsilcisi pozisyonundaydlar. AMALARIMIZ Aslnda, bunlar teoride vilayet vezirlerini temsilen vergileri toplayan mtesellim ya da voyvodalarn yapmadklar bir takm idar, mal ve hukuk ileri yneten, halk tarafndan seilen nfuzlu kimselerdi. Fakat zaman ierisinde glendikleri iin yer K T A P yer vali gibi hareket edenlerine de rastlanyordu. Bu kiiler 18. yzyln ikinci yarsndan itibaren savalarn srekliliinden kaynaklanan otorite boluundan istifade ile g kazandlar. Kimi ynlar birbirleriyle ya da valilerle mcadele ediyor, kimileTELEVZ YON ri ise blgelerindeki halka zulmediyordu. Devlet ise bunlara muhta oladuundan onlara kar nitelikli bir mcadele sergileyemiyor; kh el altndan birini destekliyor kh ittifak kurmalarna engel olmaya alyordu. Bu ynlar arasnda bazen devleNTERNET tin valilerini kartacak derecede gl olanlara tesadf etmek mmknd.
TARA YNLARI MESELES VE SYANLAR DKKAT
TELEVZYON
TELEVZYON
DKKAT
SIRA N T E RSZDE NET
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
76
Buyruldu: Sadrazam, Kaptan- Derya, Vezir, Beylerbeyi gibi devlet erknnn yazl emirlerine denir.
Merkezi otoriteye tam itaatleri temin edilemeyen ynlar hakknda 1765 tarihinde genel bir dzenleme yapld. Buna gre, yn seimi Bablnin sk kontrolne havale edildi. Daha nceden halkn seimi ile i bana gelen bu kiilere blge valileri buyruldu veriyordu. Bylece merkez tekilat dorudan doruya ynlar kontrol etmeyi hedefliyordu. Ancak, sava artlarnn acil durumu sebebiyle 1769da halkn seimi ile yn tayinine yeniden izin verildi. 10 yl sonra 1765 dzenlemesine tekrar geri dnld. Bu kark durum kararsz bir yn siyasetini beraberinde getirdi. Devlet tarada bu siyasi pozisyon etrafnda dnen ve bazen kanl atmalara sebep olan olaylardan son derece rahatszd. Nitekim, 1786 tarihinde kademeli olarak ynl pasifize edecek bir uygulamaya gemeye alt. Aslnda, 16. yzylda tatbik edildii bilinen ve adna ehir Kethdadl da denilen yeni bir ynetici kadro ynlarn fiil olarak yapt vergi toplama ve vilayete ait idari ileri grmek maksadyla oluturuldu. Fakat, merkezin srarl giriimlerine ramen baz blgelerde ynlk devam etti. Ksa sre ierisinde ise, Rus sava hazrlklar srecinde ynlk devlet tarafndan yeniden tannmak zorunda kald. Merkezi ynetimin gittike derinleen otorite kayb evredeki bu ynlar glendirmi ve onlar siyasi bir figre dntrmtr. Baz sadrazamlarn rica ve minnetle bu ynlara i yaptrdklar mahede ediliyordu. Hatta, III. Selim dneminde yn iken sadrazam olan Rusuk yn elebizde erif Hasan Paa rnei bu pozisyonun anlalmasnda son derece ilgin bir zellik tar. Geri artc bir ekilde kura ile sadarete getirilse de nemli olan husus sadaret listesine bir ynn girebilmesidir. Burada nem arz eden dier bir mevzu ise zamanla ynlklarn babadan oula geen bir eit hanedanla dnmesidir. Nitekim, gerek Anadoluda gerekse Rumelide bu ekilde pek ok hanedanlk tredi. Rize dolaylarnda Tuzcuoullar, Samsun ve evresinde Canikli Hac Ali Paa, Yozgat civarnda apanoullar, Manisa ve evresinde Karaosmanoullar, ukurovada Menemencioullar ile Kozanoullar, Suriyede Azmzdeler, Kuzey Irakta Babanzdeler, Rusuk dolaylarnda Tirsinikliolu ile Alemdar Mustafa, Vidinde Pazvandolu, Yanya ve evresinde de Tepedelenli Ali Paa ile oullar bunlar arasnda mehur olanlardr. ynlar arasnda gittike glenip bir eit derebeyi gibi davranarak bamszlk arayna girienler bile oldu. Nitekim, III. Selim dneminde neredeyse tara eyaletlerinin byk ounluu iin yn egemenliinden bahsetmek mmkndr. Bu ynlarn glerinin farknda olan Babl ise genelde onlar ile atmaktan ziyade anlama yolunu tercih etti. Yeni kurulacak Nizm- Cedit ordusuna destek vermeleri istendi ve zellikle Anadoludaki baz ynlar da bulunduklar blgelerde yeni ordu iin asker toplad. Buna ramen Rumelideki bazlar ise Nizm- Cedite muhalefet etmilerdi. Bylesi bir gelimenin pek ok sebepleri mevcuttu. Ancak bunlar arasnda zellikle yeni kurulan ordunun finansman meselesinin nemli bir rol olduu vurgulanmaldr. Zira, bu bir eit eski tmar ve zeamet sistemini canlandrma amacna dayanyordu. evrede bulunan toprak gelirlerinin merkezden kontrol edilmesi manasna gelen bu teebbs taradaki g odaklarn etkisizletirme ve zayflatma demekti. Zira, bu ynlar sadece temsili bir sifat sahibi deidiler, bilakis blgelerindeki tarm ve ticarete yn veren kiilerdi. Yzbinlerce insan ilgilendiren ekonomik arkn nderleri idi. Merkez ile ynlarn bu atmas ksa zaman ierisinde devlete kar isyanlar ile neticelendi. Bu isyanlar, zellikle Rumelide salt devleti uratrmakla kalmad gibi -aada grlecei zere- III. Selimi tahtan uzaklatracak olaylarn gelimesinde de etkili oldu.
77
Dal syanlar
Rumelide zellikle Avusturya ve Rusya savalarndan sonra, merkez idareye bakaldrm bir takm yan, babozuk ve askerler toplanmt. Gerek bunlar ve gerekse bir takm baka si topluluklar ortaya kt. Bu guruplar otorite boluundan istifade ile asayi ve toplumsal huzuru olumsuz manada etkilemeye balad. Her ne kadar takibe uradlarsa da balangta Filibe ve Deliorman gibi korunmalarn salayan dalk blgelere katlar. Bu isyanc topluluklara Dal Ekiyas veya Krcali Ekiyas ad verild. Bunlar devlet otoritesine meydan okuyabilecek gc kendilerinde gryorlard. Ayrca, hem evre hem de merkezdeki baz menfaat odaklar ile sk ilikiler kurdular. Dier taraftan merkezden gnderilen vezirlerin blgesel kar sahipleri ile anlaamamas, bir takm adaletsiz uygulamalar, yn ve vezirler aras atmalar bu isyanlar dorudan besliyordu. zellikle, 1790-95 yllar arasnda Deliorman, Tuna, umnu, Edirne ve Serez arasndaki dalk mntkalarda devleti uratran pek ok ekya ortaya kt. 1793 tarihinde Edirne Bostancbasnn gayretleriyle sz konusu ekya ile anlama yoluna gidilip, bir ksm affedilmek suretiyle topluma kazandrld. Ancak, zellikle baz ynlarn gdmnde bulunan bir takm ekya guruplar ise sindirilememi ve III. Selimin ifadesiyle bu durum kendilerini leme maskara etmiti. Gmlcine yn Mestan Aa, Dimetoka yan Halil Usta, Fere yn Ahmed Haseki gibi ynln ilan eden Dal ekiyasnn yan sra bir takm Yenieriler de bunlara katld. Devlet bu guruplar ile uraamyor ve grevlendirilen pek ok vali ise baarsz oluyordu. Nitekim, 1795 tarihinde Rumeli valisi Hakk Mehmed Paann bu sorunun zerine gittii, ancak deiik bask guruplarnn etkisiyle azledildii bilinmektedir. Bu durum, gerek blgelerinde gerekse merkezde dal ekyalarnn gl siyasi balantlarnn olduunu gstermektedir. syanlarnn zaman zaman kontrol dna karak Edirne ve atalcaya kadar gelebildikleri grlen bu gler nihayetinde, Kad Abdurrahman Paa komutasndaki Nizm- Cedit askeri tarafndan bastrlabildi. Yine de Rumeli ilerine kaan Dal ekiyas baz ynlarn yanna snarak varlklarn srdrd ve siyasi otorite asndan tehlike oluturmaya devam etti. Aada dal ekya guruplarn ynlendiren ve merkezi gc kabul etmeyen baz ynlarn sebep olduu isyanlardan bahsedilecektir.
kodral Mahmud Paa Olay

Rumelide Osmanl Devletini bir mddet uratran ynlardan biri kodra sanca mutasarrf Kara Mahmud Paadr. Daha nceleri kendisinin eitli itaatsizlikleri grlse de 1790 tarihindeki sava srasnda vezaret rtbesi almtr. Sava sonras kodraya dnen Kara Mahmud, Arnavutluk civarnda mstakil bir g gibi hareket etmeye balad. Babl Fransz htilali srasnda tarafsz bir siyaset izlerken, kodra mutasarrf kendi adna kral desteklemi ve onlara asker yardm vaat etmiti. Bununla beraber, evre blgelere saldrlarda bulundu. Bu hareketleri zerine, idam iin ferman kartlmasna ramen spanya kral araclyla 1794 tarihinde affedildi. 1796 tarihinde ise Avusturya ve Rusyann tevikleriyle taknlklarda bulunan Karadallar zerine Bablnin emrini beklemeksizin kendi bana hareket etti. Mahmud Paa, Karadan te birlik bir ksmn kontrol etmeye balam iken bir gece vakti Karadallarn yapt ani baskn srasnda ldrld. kodra sancann idaresi kendisinden sonra kardei brahim Paaya, lbasan sanca ise yeeni Mehmed Paaya verildi.
78
Pazvandolu Osman syan

Pazvandolu, Vidin ve evresinin tannm bir yn olup, Avusturya sava srasnda devlete nemli hizmetleri oldu. Fakat, ok gemeden blgede sivrilerek gerek dal ekiyasnn gerekse Nizm- Cedit hareketine kar olan kiilerin sna haline geldi. zellikle, rd- Cedit vesilesiyle el konulacak olan mukataa gelirlerini vermeye yanamyordu. 1795de Belgrad Muhafz Hac Mustafa Paa ve Vidin muhafzlna atanan Grc Osman Paa Pazvandolunun zerine yrd. Fakat, bu hareket ok baarl olmasa da Pazvandolu Padiaha isyan etmeyeceini ifade ederek kendisini affettirdi. Bu srete Fransz ve Leh mhendisler araclyla Vidin Kalesini tahkim etti. 1797de Bablden vezaret rtbesi istedi ve cevabn uzamas zerine isyana balad. Bu srada, kendisi adna idam ferman hazrland. Pazvandolu Osmann isyan ncesinde Fransadan destek ald ileri srlmektedir. Devlete ba kaldracak kadar gl olduunu dnen Osmann zerine Kk Hseyin Paa komutasnda 120 bin kiilik bir ordu gnderildi ve Vidin kalesi muhasara edildi. 6 aylk zorlu bir kuatma sonrasnda Napolyonun Msra girmesi zerine bu kuatmadan vazgeildi. Bunu frsat bilen Pazvandolu yeniden affn talep etti ve III. Selim tarafndan hem affedildi hem de 1799 tarihinde vezaret rtbesi verilerek Vidin muhafzlna getirildi. 1802-04 aras Dal ekyasn destekledii ifade edilen Pazvandolu, Srp syan srasnda devletin yannda yer ald. Bir trl istikrarl bir izgi tutturamam olan Pazvandolu Osman Paa 1807 tarihinde ld.
Tirsinikliolu smail ve Ylkolu Sleyman Aalarn Mcadelesi

Rumeli blgesinde merkez hkmetin emrini dinlemeyen ynlardan biri Tirsinikliolu smail Aadr. Bu kii 1791 senesinde idam edilen Rusuk yn mer Aann kardeidir. Bu olaydan sonra kap kurtularak etrafnda toplad adamlaryla ekiyalk faaliyetlerinde bulundu. Bir sre sonra affedilen smail Aa 1796da Rusuk ynlna seildi. Grnte devlete itaat edip bir ara Pazvandolu Osmana kar koydu. Ancak, Deliorman, Silistre ve evresini elde etmek iin de gizliden gizliye faaliyetlerde bulundu. Ayn blgede bulunan Silistre mtesellimi Ylkzde Sleyman Aa ise onun bu yaylna kar koyarak blgede kendi nfuzunu yerletirmek istiyordu. Aralarnda iki vakf ky zerinden kan anlamazlk byd ve byk bir mcadeleye dnt. kisi de Silistre valisini tanmyor ve valinin blgeye girmesine engel oluyorlard. Bu iki yn arasndaki ilikileri yakndan takip eden devlet ise dengeleri gzetmesine ramen kendi otoritesini tesis edemiyordu. Hatta, Tirsinikliolu smail Aa Hazergrad, umnu, Yenipazar, Cuma ve Osmanpazar kazalarnn ynlarna hilat giydirecek kadar kendi zerkliini kurmaya ve Ylkzde Sleyman Aann alann daraltmaya alyordu. Bundan baka, 1800 senesinde hassa silahrlerinden vekili Bayraktar Mustafa Aann (Alemdar Mustafa Paa) Hazergrad yn olmasn baskyla kabul ettirdi. 1803 tarihinde devlet bu iki yn Pazvandoluna kar birletirmek istediyse de Tirsinikliolu bunu kabul etmedi. Hkmet stanbulun iaesi ve Eflak-Bodana giden tccarlarn gvenlii asndan Varna, Balk, Rusuk ve Silistrede asayiin salanmasn zaruri grd iin bu iki yn ile aktan mcadele edemiyordu. 1805 senesinde ise Tirsinikliolu smail, Ylkzdenin elinde bulunan Deliorman ve Dobrieyi ele geirdi. Babl bu durum karsnda herhangi bir ey yapamad. Dal ekiyasn tevik eden Tirsinikliolu ayn zamanda Nizm- Cedit
79
aleyhine de alyordu. Bu srada bozguncularn zerine gelecek olan Kad Abdurrahman Paadan ekiniyor ve ona kar baz ynlarn desteini kazanmaya abalyordu. 1806 senesinde kendi iftliinde elendii srada ldrlnce devlet derin bir nefes ald. Rusuk ynlna ise devlete daha yakn duran Alemdar Mustafa geldi.
Canikli Tayyar Paann syan

Rumelide devleti uratran ynlarn dnda Anadoluda da bunlara benzer kiiler ortaya kt. Bunlardan biri olan Caniklizde Tayyar Mahmud Paadr. 1801de babasnn vefat zerine ailenin bana gemiti. Etraftaki ynlar ile anlamazla dnce Trabzon valiliinden azledilerek nce Diyarbakr, sonra Erzurum valiliklerine getirildi. Ksa bir mddet sonra, Trabzon valilii ve Canik muhassl yeniden kendisine verildi. Ancak, bunlara ilaveten Sivas valiliine de talip olmas honutsuzluk kard. III. Selim, Tayyar Mahmud Paann Ruslar ile ibirlii ierisinde olduunu dnyordu. Onun gcn dengelemek maksadyla, Caniklizadelerin dman olarak bilinen apanoullarn Sivas ve Amasya valiliklerine getirdi. Bunun zerine, 1804de Tayyar Mahmud Paa Canikte kuvvet toplamaya balad. Muhtemel bir krizin kapya dayandn fark eden III. Selim, Amasya sancakbeyliini apanoullarndan alarak baka birine verdi. Ancak, Mahmud Paa Nizm- Cedit aleyhtarln aktan ifade ederek, asker toplamaya devam etti. Bu srece stanbulda ehzade Mustafann adamlar da katkda bulunuyordu. III. Selim, apanoullarnn zerine yryen Tayyar Mahmud Paadan nvann ve topraklarn geri ald. Erzurum valisi Yusuf Ziya Paa zerine gnderildi. Tayyar Mahmud Paa, 1805te padiahtan af dileyip, Trabzon ve Sivas vilayetleri ile Kastamonu sancann Nizm- Cedit askeri yetitirmek artyla kendisine verilmesini istedi. Ancak, bu talebi kabul edilmedi. zerine gnderilmi askere mukabele edemeyerek 1806da Krma kat. III. Selimin tahtan indirilmesi zerine stanbulda bir aralk sadaret kethdalna getirildi. Alemdar Mustafa Paann duruma el koymas zerine Tayyar Mahmud Paa III. Selime muhalif olmasnn bedelini canyla dedi.
Cezzar Ahmed Paa Olay

ynlarn bu babozuk tutumlar yannda, yn olmamasna ramen Cezzar Ahmed Paay da ayrca ele almak gerekir. Cezzar Ahmed Paa, Sayda valisi olarak grev yapyordu. Buna ilaveten am valilii ve Hac emirlii grevi de istei zerine kendine verilmiti. Cezzar Ahmed Paa yukarda anlatlan ynlar gibi Osmanl otoritesine aktan bir isyana kalkmad. Ancak, bana buyruk bir ekilde hareket ederek, iine gelmeyen emirlere itaat etmiyordu. Mesela, Sayda ve Akka konsoloslarn ve blgedeki Fransz tccarn kanuna dayanmakszn cezalandrmt. Bu davran Bablye ikyetlerin yamasna sebep oldu. Bu olaylar yznden 1795 tarihinde Sayda valilii haricindeki dier memuriyetlerinden azledildi. Fransann Msr igali ve Akkaya ilerlemesi karsnda ok baarl bir savunma gsterdi ve hatta Msrn tahliyesine giden sreci salad. Ancak, sonrasnda Sadrazamn emirlerini dinlemedii gibi padiahn buyruklarn da kulak ard ediyordu. Vehhabi isyan srasnda da kendisinden bekleneni yapmayp benzer ekilde hareket etmi, emirlerin aciliyeti karsnda ok yava ve kafasna gre davranmt. Bu srada, bakentteki meveret meclisinde idam edilmesi iin bir karar kt. Ancak bu karar uygulanmadan ok yalandndan 1803 tarihinde eceliyle vefat etti. Cezzar Ahmed Paa olay evrede bulunan gl bir valinin bu dnemde merkezi oto-
80
riteye kolaylkla itaat etmemesinin bir rneiydi. Nitekim blgeye tayin edilen baz valiler zaman zaman merkeze kar bu yolu deneyecekti.
Balkanlarda zlmenin Balamas: Srp syan

Bu dnemde, yn isyan olarak tanmlanmasa da dolayl bir ekilde onlardan etkilenerek ortaya kan bir isyandan da bahsetmek gerekir. Srplar 18. yzyln ilk yarsnda ksmi olarak Avusturya idaresi altndayd. Yaklak asr sren Osmanl hkimiyetinin tesis ettii istikrar zellikle Avusturya ve Rusya harpleri sonucunda ve bilhassa Fransz htilalinin etkisiyle zedelendi. Btn bunlara ilaveten yukarda bahsi geen yar otonom vaziyetteki ynlara bal yenieri daylarnn blgede yapm olduklar zulmler ise yalnz Srp halk arasnda deil, Mslmanlar arasnda bile ikyete sebep oluyordu. Nitekim, Srplar temsil eden byle bir ikayet heyeti bizzat III. Selime bavurdu. Padiah bunlar dinledi ve gereinin yaplmasn emretti. Ancak, devletin iinde bulunduu otorite ve g kayb yznden durum dzelemedi. Hatta, yenieri daylar pek ok Srp knezini katlettiler. Bunun zerine silaha sarlan Srplar isyan etti. Yenierilere kar giriilen bu kalk, zaman ierisinde devlete yneldi. Sumatya blgesinde Kara Yorgi liderliindeki Srplar 1805te byk bir ayaklanma kardlar. Daha nceden, Avusturya ordusunda bulunmu olan Kara Yorgi deiik strateji ve taktiklerle Belgrad kalesini ele geirdii gibi, pek ok Osmanly da katletti. 1806 Rus savanda ise Ruslar bu isyan daha da tevik ederek Osmanl Devletinin gcn krmay hedeflediler. Nitekim, alt yl kadar sren bu isyan 1812 tarihinde imzalanan Bkre Antlamasyla sona erse de daha sonra devletten kopma noktasnda nemli bir dnm noktas oldu.
SIRA SZDE
SIRA SZDE III. Selim zamannda ynlar hangi sebeplerden tr isyan etmilerdir?
DNELM S O R U
Kabak Mustafa syan ve III. Selimin Tahttan ndirilmesi

III. Selim bir taraftan tarada ortaya kan isyanlar ile urarken dier taraftan da merkezde slahat hareketlerini yrtmeye gayret ediyordu. Ancak, eski yapdan S O R U bir takm toplumsal guruplar Nizm- Cedit aleyhinde planl ve menfaat salam kapsaml bir kampanya yrtyorlard. Ulema snf ve Babl ierisindeki baz devlet erkn belirli frsatlar oluturmaya alyordu. 12 Nisan 1807 tarihinde OsDKKAT manl ordusu Rusyaya kar savamak zere yola ktnda sadrazamn yerine bakan Kaymakamlk makamna Kse Musa Paa adnda Nizm- Cedite muhalif bir SIRA SZDE isim atanmt. Ordunun yokluunda ehrin asayiinin temini iin Nizm- Cedit askeri karakollara datld. Bu srada boazlarn korunmas iin Trabzondan 2000 civarnda yamak getirildi. 25 Mays 1807 sabah Nizm- Cedit elbiseleri giydirileAMALARIMIZ cei ayias yaylarak bir anda bu yamaklar tahrik edildi. Kabak Mustafa adnda birini kendilerine nder edinerek ayaklandlar. O yl Vehhabi tehlikesi yznden haclarn Mekkeye K T A P girememeleri zaten bakentte olumsuz bir hava estirmiti. Nizm- Cedit askerinin karakollarda bulunmasndan rahatsz olan zmreler byle bir hadiseyi hemen deerlendirdiler. Nitekim, baz vizler askere giydirilen pantolon ve ceketin T Edinen L E V Z Ycaiz O N olmad yaygarasn kararak zaten infial ierisinde bulunan kamuoyunu etkilemeye altlar. Boaz tarafndan saylar srekli artan gurup amalarnn Nizm- Cediti kaldrmak olduunu aleni bir ekilde ilan etti. Bu isyann sradan bir kalk olmad ortadayken, III. Selim bir takm yanl N T E R N Eetkisi T ynlendirmelerin altnda kalarak iddet kullanmadan bu ie son vereceini dnd. 26 Mays 1807 gn Bablden isyanclara bir nasihat heyeti gnderildi. syanclar Nizm- Cedit birliklerinin klalarna ekilmelerini isteyince bu arzular
DNELM
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
81
artc bir biimde kabul edildi. Ertesi gn isyan alevi, yaylarak nce Tophaneye ardndan da Et Meydanna srad. Topluluk gittike bymt ve taleplerini sadaret kaymakam Kse Musa aracl ile padiaha iletti. Buna gre, Nizm- Cedit hareketinin organizatrleri olarak kabul edilen 11 kiinin kendilerine verilmesi ve bu ocan ilga edilmesi isteniyordu. III. Selim, bu isimlerden tanesini silmeye altysa da artk geri dn mmkn deildi. Bu kiiler ele geirilerek fena bir ekilde katledildiler. III. Selim Nizm- Cedit ocan lavettiini ilan etti. Sonunda, isyanclar padiaha itimat edilemeyeceinden hareketle hilafetinin geersiz olduuna dair bir fetva kopartarak, III. Selimin saltanatna son verdiler. III. Selim de 29 Mays 1807de IV. Mustafa adna tahtan feragat etti. Nice mit ve zahmetlerle kurulmaya allan Nizm- Cedit, statkoyu temsil eden gler tarafndan ustaca tasfiye edildi.
BEKLENMEYEN SALTANAT: IV. MUSTAFA VE DNEM IV. Mustafann Tahta Geii ve Ardndan Gelien Olaylar
syan neticesi tahta geirilen IV. Mustafann biat merasimi 29 Mays 1807de yapld. Ardndan yeni padiah Ayasofya Camiinde Cuma selamlna karak halk arasnda grnd. Bu srada, kamaya alan III. Selimin Bahriye Nazr Gizlistma lakapl brahim Efendi yalsnn mahzeninde; sr ktibi Ahmed Efendi ise damdan dama atlarken dt an ele geirilerek feci bir ekilde ldrldler. Kabak Mustafa ve avanesi isyandaki baarlarnn sonularn hemen almaya baladlar. Kabak, kendisine turnacbalk rtbesini verirken, dier baz mevkilere isyann teki elebalar olan arkadalarn geirdi. Kse Musa ve eyhlislam Ataullah Efendi ise ldrlen devlet adamlarnn mallarn ve gayr-i menkullerini paylatlar. Nizm- Cedit ile birlikte rd- Cedit hazinesinin kaldrld duyurularak halkn fazladan vergi vermeyecei propagandas ilendi. Ayrca, bu isyann sonunda yenieriler, bir daha siyasete bulamayacaklarn syleyip isyana karmalarndan dolay sulanamayacaklarna dair padiaha bir hccet imzalatlarak hukuki bir belge elde ettiler. stanbuldaki bakaldrnn baars Rus cephesinde bulunan ordu ierisinde sevinle karland. Yenieri aas Pehlivan Aa ordudaki Nizm- Cedit taraftarlarna kar harekete geti. Hatta, sadrazamn otana bile saldrmaya cret etti. Gerek ordu ierisinden gerekse stanbuldan kaan III. Selim ve slahat taraftarlar, eski padiaha sevgisi bilinen Rusuk yn Alemdar Mustafa Paaya snd. Dier taraftan, ordu ierisindeki bahsi geen gelimeler zerine, Serdar- Ekrem grevden alnarak, 18 Haziran 1807de yerine eski bir Yenieri aas olan elebi Mustafa Paa atand. Bu kez, Alemdar Mustafa Paa ve yeni Serdar- Ekrem arasnda anlamazlk kt. Bu artlar altnda cephede baar beklenemeyecei gibi, Ruslarn organizeli bir ekilde yrttkleri propaganda neticesini verdi. Tam da bu srada Seydi Ali Paa kumandasndaki Osmanl donanmasnn Ruslara kar malup olduu haberi geldi. Daha da srpriz olan ise, 9 Temmuz 1807de Fransa mparatoru Napolyonun Rus ar Aleksandr ile Tilsit suyu zerinde bir salda yaptklar Osmanly paylam grmesiydi. Bu ise, Fransaya dayanlarak Ruslara alan savata gelinen hazin bir durumdu. Bu srada Alemdar Mustafa Paann etrafnda Nizm- Cedit taraftarlar gnden gne oalmaktayd. Eski Reislkttap Galib, Tuna kylar mbayaacs Behi, eski Sadaret mektupusu Tahsin, Sadaret kethdas Refik ve Ramiz efendilerden m-
82
teekkil bu heyet Rusuk Yrn olarak bilinir. te bu kadronun zel gayretleriyle Alemdar Mustafa Paa III. Selimi yeniden tahta karmaya teebbs etti. Bu srada, payitahtta sadaret kaymakaml ve eyhlislamlk makamlarnda ksa sreli deiiklikler olmusa da eski ekip yeniden iba yapt. Bu karmaa srasnda son derece usulszlkler ve yolsuzluklar yaplarak devlet hazinesi adeta arur edildi. stanbulda ise asayisizlik hkim olup, zellikle yamaklarn taknl engellenemeyecek durumdaydi. Rusuk yrn, III. Selimi yeniden tahta geirmek iin deiik stratejileri uygulamaya koyuldular. ncelikle, Refik Efendi stanbula gelerek IV. Mustafann yaknlarna tesir etmeye alt. Yenierilerin itaatsizliklerinden bahsederek Alemdar Mustafa Paann ballklarn iletti. Hedefi Alemdar askeriyle birlikte stanbula getirip III. Selimi yeniden padiah yaparak sileri yok etmekti. Buna mukabil, IV. Mustafann adamlar ise III. Selimi ortadan kaldrma planlaryla meguldler. Tam da bu aralk sadaret kethdalna III. Selime dman olan ve yukarda ismi geen Tayyar Mahmud Paa getirildi. Bir sre sonra ise o da srgne gnderildi. Rusuk yrn ve eski dzen taraftarlar arasnda son derece ilgin bir mcadele devam ediyordu. Bu, sivil ve askeri brokrasinin stratejik noktalarn elde tutma yaryd. Netice olarak, Alemdarn IV. Mustafaya sadk olduu fikri kabul ettirildi. Mtareke biter bitmez Ruslara kar mcadele iin Tuna cephesine geri dnme artyla Alemdarn askeriyle stanbula gelmesi uygun bulundu. Alemdar Mustafa Paa, Serdar- Ekrem ile birlikte Edirneden stanbula hareket etti. Bundan birka gn nce ise, Pnarhisar yn Ali Aay yollam ve Boaz Nzr Kabak Mustafay ldrtmt. Yamaklar Ali Aay kalede kuatmalarna ramen onu ele geirememilerdi. Bu srada ordunun ehre girdii haberleri yaylyordu. IV. Mustafa ve devletin ileri gelenleri Sancak- erifi teslim almak iin ncirlide orduyu karladlar. Orduyla birlikte gelen Alemdar, IV. Mustafaya balln iletti. Sadrazam daha sonra Bablye geti. Alemdarn yannda gelen 5-6 bin kiilik silahl ve garip kyafetli askerler ortam bir anda deitirdiler. syana sebep olan devlet adamlar ve zorbalar birer ikier ele geirilip ya idam ediliyor ya da grevden alnyordu. Sadrazam bu iten memnundu, zira bylelikle daha bamsz ve gl bir pozisyonda olacan dnyordu. Fakat, Alemdarn Kaptan- Derya Seydi Ali Paay azletmek zere harekete gemesi sarayn dikkatini ekti. Zira, padiah ve Valide Sultan buna raz olmamlard. Durum gittike girift bir hal almaya balamt. Sadrazam evresinden gelen telkinler ile Alemdarn ve Rusuk yrnnn gerek amalarnn eski padiah tahta geirmek olduunu IV. Mustafann yaknlarna anlatmak istediyse de buna muvaffak olamad.
III. Selimin Katli ve II. Mahmudun Tahta Gemesi

Alemdar Mustafa Paa, 28 Temmuz 1808de yeni kuvvetlerle Bablye ani bir baskn dzenleyerek elebi Mustafa Paadan mhr devrald. Doruca saraya yneldiyse de sarayn Babs-sade kaps kilitlendi. Bu aamadan sonra, Topkap saray sonu trajik olmakla birlikte heyecanl bir taht mcadelesine sahne oldu. IV. Mustafann adamlar, III. Selim ve II. Mahmudun ldrld takdirde tahtn tek varisinin kendisi olacana onu inandrdlar. Alemdar ve askerleri byk grltler ve naralar eliinde kapy krmaa alrken, IV. Mustafann adamlar ise hareme girerek III. Selimi ldrdler. Daha sonra, ehzade II. Mahmudun bulunduu odaya geldiler, ancak burada Cevri Kalfa adndaki
83
Resim 4.1 Sultan II. Mahmud (1785-1839) II. Mahmud (17851839): Osmanl Devletinin 30. Padiahdr. Babas Sultan I. Adblhamid, annesi Nakidil Valide Sultandr. Gen yata padiah oldu. Devletin kt gidiini durdurmak iin pek ok reformlar gerekletirdi. Sert bir kiilii olan Sultan II. Mahmud, ayn zamanda hattat, bestekar ve air idi. iirlerini Adl mahlas ile yazyordu.
bir criyenin kendilerine sat mangal klleri ehzadeye yeterince vakit kazandrarak atya trmanmasn salad. Hatta, Hazine kethdas Ebe Selimin att haner kolunu syrmt. Yukarya kmay baaran II. Mahmuda Enderunlulardan bazlar yardm etmilerdi. ehzade II. Mahmudu hemen avluda III. Selimin kanlar ierisinde yatan bedeni karsnda intikam duygular ile inleyen Alemdarn yanna getirdiler. IV. Mustafa ve harem dairesi bir tarafa alnarak, ehzade II. Mahmuda acilen ve teamllere riayet edilmeksizin bir biat treni yapld. Bylelikle IV. Mustafa tahtan indirilerek, yerine II. Mahmud padiah ilan edildi.
Sekbn- Cedit Ocann Tekili ve Alemdar Mustafa Paann Tasfiyesi

Geleneksel Osmanl Saltanatnn yetkilerine ynlarn ortak olmas anlamna gelen Sened-i ttifak imzalandktan sonra, sratle Nizm- Cedit ordusunun yeniden tekiline gidildi. Bu sefer ordunun ismi yenieri oca ierisinde bir birlik olan sekbanlara izafeten Sekban- Cedit olarak anld. Levent ve Selimiye klalarna yeniden asker alnmaya baland. Bu srada Yenieri ocann kaldrlmas gibi fikirler aznlkta olsa da veya slah edilmesi dncesinin tatbik edilmesi telaffuz edilse de II. Mahmud bunun saltanat adna stratejik bir hamle olmadnn farkndayd. Zira, devlete bal olan Yenieri kuvvetlerinin pasifize edilmesi, btnyle merkez tekilatnn ynlarn eline gemesi manasna gelebilirdi. Grld zere, III. Selimi tahta kartmak zere gelen Alemdar ve arkadalar saltanat merkezinde yeni bir g dengesi oluturmulard. Elbette saltanat ve siyasi egemenliin doasnda var olan blnmezlik ilkesi gereince ortaklarn orta vadede yok edilmesi kanlmaz bir durum arz etmekteydi. Alemdar Mustafa Paa, bir Rumeli ayan idi. Devlet geleneini bilmedii gibi terifat kaidelerinden de bihaberdi. Daha II. Mahmuda biat merasimi yaplrken, III. Selimin katlinde harem kaplarn kapatmayarak srece sessiz kalan Kzlaraas Mercan Aay padiahn yannda en ar szlerle tahkir etmiti. Gn getike, bu kabal ve diktatryel davran padiahn ve yakn evresinin gznden kamyordu. zellikle, Sened-i ttifak anlamasnn imzalanmas adeta barda taran son damla olmutu. Artk, sarayn ilk frsatta Alemdar Mustafa Paay siyasi arenada devre d brakmak iin beklediini sylemek yanl olmayacaktr. Saraydaki bu honutsuzlua ilaveten, yenieri askerinin de Alemdar Mustafa Paaya kinleri artmaktayd. Yeni ordunun ve Alemdar Mustafa Paaya bal askerlerin gsterili, heybetli grnleri, altn ve gm tozluklaryla birlikte ssl niformalarnn yannda, ke balarnda sebze meyve satan, hamallk yapan gzden dm yeniSened-i ttifak 29 Eyll 1808de yeni padiah II. Mahmudun sadrazam Alemdar Mustafa Paann nclnde toplanan merkez brokratlar ve tara ynlar arasnda yaplan grmeler ile hazrlanan szlemeye Sened-i ttifak (ilan tarihi: 7 Ekim 1808) ad verilmitir. Padiahn yetkilerinin kstland bu szlemede, saltanat makamnn mutlak gcne itaat edilmesinin gerei vurgulansa da taradaki ayanlara verilen zerkliin padiah tarafndan kabul edilmesi Osmanl siyaset tarihi iin nem tar. Bu szleme rknleri ksa sre ierisinde ortadan kalkmtr, ancak taradaki yerel glerin merkez tarafndan bu ekilde kabul szlemeyi anayasa tarihi asndan anlaml klmtr.
84
eri askeri pejmrde bir haldeydi. Bu tezat durum aslnda derinlerde yatan dmanl besleyici zellikteydi. Nitekim, bu honutsuzluun ne dereceye geldii ok ksa sre bir ierisinde; Ramazan aynda hem de Kadir Gecesinde anlald. Yenieriler 16 Kasm 1808de Bablyi basarak Sadrazam Alemdar Mustafa Paann konan kuattlar. Neredeyse 9-10 saatlik bir atma sonrasnda sarayn hemen yan banda bulunan konanda Alemdar yalnz braklmt. Yardm gelmeyeceini anlayan eski Rusuk ayan kkn tavannda bulunan yzlerce yenieriyle birlikte lm gze alarak mahzende bulunan cephanelii infilak ettirdi. Akabinde yenieri isyan yayld ve Sened-i ttifaka imza atanlarn hemen hemen hepsi bu isyan sonucunda katledildi. Saray kuatmaya alsalar da alnan tedbirler sonucunda daha fazla ilerleyemeyen yenierinin durmas iin padiah onlar affettiini ilan etti. Bu srada 17 Kasm 1808de IV. Mustafa olaylarn bymemesi iin ldrld. Bylece, Nizm- Cedit hareketi ile balayan reform sreci bu hadise ile sona ermiti. II. Mahmud ise yaklak 17 yl sonra byk bir otokrat olduunu gsterinceye dek devlet ilerini tedricen yoluna sokmaya balad.
85
zet
A M A
III. Selimin slahat giriimi olan Nizm- Cediti aklayabilmek Nizm- Cedit III. Selim ve baz devlet adamlarnn nclnde 18. yzyln sonunda balatlm bir slahat projesidir. Devletin merkez ynetimi zellikle askeri alanda kabuk deitirmeye alm ve bundan sonra dier blm ve birimlerde de slahat dncesi yaylmtr. Levent Klasnda ayn adl bir ordu kurulmu ve modern manada askerlik eitimi verilmitir. Devlet orduyu besleyecek ekilde bir takm eitim kurumlar am ve silah sanayini gelitirmeye almtr. te Nizm- Cedit bu yeni dzeni simgeleyen srece verilen isimdir. mparatorluk evresindeki iktidar sahipleri ayanlar ile burada meydana gelen isyanlar ilikilendirebilmek III. Selim dneminde tarada devlet otoritesinden bahsetmek neredeyse mmkn deildir. 16. Yzyldan itibaren kademeli bir ekilde nemi artan blgesel aileler hanedanla dnerek ayan denilen zmreleri oluturmutur. Bu kiiler zamanla merkezin g kayb nispetinde zerklik ve glerini artrmtr. Rumeli ve Anadolu blgesinde bu ayanlarn bir ksm ekonomik ve siyasi karlar uruna Osmanl devleti ile mcadele edip isyan etmilerdir. Ayrca, Rumeli blgesinde bulunan dal ekiyasn destekleyerek uzun yllar devleti uratrmtr.
A M A
AM A
Alemdar Mustafa Paann hangi artlar altnda bakentte dzeni salayabildiini saptayabilmek Kabak Mustafa isyanndan sonra Nizm- Cedit taraftarlar Rusuk Ayan Alemdar Mustafa Paann yanna snmlard. Rusuk Yrn denilen bu gruptan bazlar bir sre sonra devlet ynetiminde etkili konuma yeniden getirildiler. Baarl bir taktikle sadrazam ikna ederek Alemdar Mustafa Paay askeriyle birlikte stanbula getirdiler. Bundan sonra, IV. Mustafadan yana tavr ald grnen Alemdarn askerleri bakentteki isyanclara cezalarn vererek ehirde asayii saladlar. Bu srada, bir oldubittiyle sarayda IV. Mustafa ve ekibi sktrlarak III. Selimin yeniden tahta geirilmesine alldysa da III. Selim IV. Mustafann adamlar tarafndan katledildi. lmden son anda kurtulan II. Mahmud ise Alemdarn yanna gelmeyi baard ve yeni padiah ilan edilerek Alemdar Mustafa Paa da sadrazam oldu.
86
Kendimizi Snayalm
1. 18. yzyln ortalarndan itibaren Divn- Hmynun ilevini gren, devlet meselelerinin grld platformlara ne ad verilir? a. Meclis-i Ayan b. Meclis-i Tanzimat c. Divn- Riyaset d. Divn- Havas e. Meclis-i Meveret 2. 1791 tarihinde Viyana elilii srasnda hazrlad sefaretnmesi ile Nizm- Cedit oluumda paay sahibi olan Osmanl elisi kimdir? a. Lorenzo b. shak Bey c. Ebubekir Ratb Efendi d. Yusuf Agh Efendi e. Moral Seyyid Ali 3. Aadakilerden hangisi III. Selimin Nizm- Cedit iin hazrlk aamasnda yapt uygulamalardan biri deildir? a. Baz devlet adamlarna lyha yazdrlmas b. Yenierilerden gr alnmas c. Elilik raporlar hazrlatlmas d. Bir takm yabanc eserlerin Trkeye evirilmesi e. Islahat iin on kiilik bir uygulama komisyonu kurulmas 4. Aadakilerden hangisinde Nizm- Cedit askeri yetitirilmeye balanmtr? a. Aksaray Klas b. Et Meydan c. Levent iftlii d. Arnavutky iftlii e. Rami Klas 5. Aadakilerden hangisi Anadoluda devleti uratran ayanlardan biridir? a. Tirsinikliolu smail b. Ylkolu Sleyman c. Pazvandolu Osman Paa d. Tayyar Mahmud Paa e. Kara Mahmud Paa 6. Farkl zamanlardaki ayan siyaseti ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. 1765 tarihinde ayan seimi Bablnin kontrolne verilmitir. b. Ayanlar genelde blge halk tarafndan seilirdi. c. Seilen ayanlara blge valileri onay verirdi. d. 1786da ehir Kethdal uygulamasna geildi e. 1791de ayanlk ilga edildi. 7. 1790-1806 arasnda Rumelide Osmanl devletini uratran ekya isyanlarna ne ad verilir? a. Oval b. Dal c. Kratl d. Efeli e. Day 8. 1807 tarihinde boaza yerletirilen yamaklara Nizm- Cedit elbisesi giydirilecei ayas ile ortaya kan isyan ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Bu isyann elebas Kabak Mustafadr. b. Nizm- Cedit hareketini hedef almtr. c. Islahat komisyonundaki nemli kiileri ldrmlerdir. d. III. Selimin padiahln onaylamlardr. e. Asilerin talepleri Sadrazam kaymakam tarafndan iletilmitir. 9. Alemdar Mustafa Paann yanna snrak yeniden III. Selimi tahta geirmeye alan devlet grevlilerine ne ad verilmitir? a. Vidin yrn b. kodra yrn c. Rusuk yrn d. Tuna yrn e. Silistre yrn 10. Sekban- Cedit aadakilerin hangisinin yerine kurulmutur? a. Sened-i ttifak b. Yenieri Oca c. Nizam- Cedit d. Ekinci Oca e. Baruthane
87

1. e 2. c 3. b 4. c 5. d 6. e 7. b 8. d 9. c 10. c Yantnz yanl ise Merkezde Dzen Araylar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Nizm- Cedit konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Nizm- Cedit konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Askeri Reformlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Ayan syanlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Tara yanlar Meselesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Dal syanlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise III. Selimin Tahtan ndirilmesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise IV. Mustafa ve Dnemi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sekbn- Cedit Ocann Tekili ve Alemdar Mustafa Paann Tasfiyesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 2 III. Selim dneminde tara idaresi neredeyse yar zerk ynlar ve valiler tarafndan idare edilmekteydi. Bunlar arasnda blgelerin bir eit halk temsilcisi ve nde gelen ailesi olma vasfn tayan ynlar ise Anadoluda ve ounlukla Rumelide merkeze bakaldrm ve kendi otonomilerini kurmaya almlardr. Buradaki en byk etken merkez idarenin her ynden zayf dmesidir. Daha zel bir sebep ise yeni kurulan Nizm- Cedit ordusunun finansman iin kurulan rd- Cedit hazinesi iin taradaki baz toprak tahsisatlarna el konulmas ve bunun ise blge ynlarnn menfaatlerine ters gelmesidir. Bunun yan sra, uzun sreli savalar, blge valilelerinin yanl uygulamalar, ynlar arasndaki mcadeleler, tutarl bir yn siyasetinin izlenememesi, merkez brokrasi ierisinde bir takm g odaklar ile ynlar arasnda kurulan menfaat ilikileri ynlar Osmanl otoritesi nezdinde gl klmtr.
Akin, Sina (2005), Siyasal Tarih (1789-1908), Trkiye Tarihi III, (8. Basm) stanbul. Akyldz, Ali (2004), Osmanl Brokrasisi ve Modernleme, stanbul. Berkes, Niyazi (2001). Trkiyede adalama, (eviren: Ahmet Kuya), (2. Basm) stanbul. Eren, Ahmed Cevad (1964), Selim IIIn Biyografisi, stanbul. Kenan, Seyfi (Editr, 2010), Nizm- Kadmden Nizm- Cedde III. Selim ve Dnemi, stanbul. Karal, Enver (1988), Selim IIIn Hatt- Hmayunlar Nizm- Cedit 1789-1807, (2. Basm) Ankara. Karal, Enver (1999), Selim IIIn Hatt- Hmayunlar, (2. Basm) Ankara. Karal, Enver (2000), Osmanl Tarihi Nizm- Cedit ve Tanzimat Devirleri (1789-1856), Ankara. Pakaln, Mehmet Zeki (1983), Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl I-III, (3. Basm) stanbul. Sertolu, Midhat (2011), Mufassal Osmanl Tarihi V, Ankara. Uzunarl, smail Hakk (1942), Alemdar Mustafa Paa, stanbul.

Sra Sizde 1 III. Selim ehzadelii dneminde bile devlet ilerini yakndan takip eden bir kii olmutur. Tahta gemeden yl nce Fransa mparatoru XVI. Louis ile mektuplam ve oraya gnderdii zel elisi vastasyla Fransann gelimilik dzeyini yakndan izlemitir. Tahta getii srada Avusturya ve Rusya savalarn sarayda olmasna ramen dikkatlice takip etmeye alm ve Osmanl askerinin dzensizliini bizzat grme imknna kavumutur. Bar sonrasnda Viyana gnderdii eli Ebubekir Ratp Efendinin didaktik sefaretnmesi, meveret meclisleri ve devlet adamlarnn hazrlad raporlar dorultusunda devletin kt gidiatn engellemek zere bir slahat komisyonu kurmu ve ncelikle askerlik eitimi ve sanayisi hakknda giriimlerde bulunarak Nizm- Cedit denilen bir slahat programn tatbik etmeye balamtr.
5
Amalarmz indekiler
Bu niteyi tamamladktan sonra; Avrupada ba eken ngiltere ve Fransann temel politikalarn ve 1807 Tilsit Antlamas ile Fransann Avrupa siyasetindeki dengeleri nasl deitirdiini irdeleyebilecek, Avrupadaki g yarnn Osmanl Devletinin d ilikilerine yansmasn analiz edebilecek ve anakkale Antlamasnn Osmanl Devleti ve ngiltere asndan nemini kavrayabilecek, Osmanl-Rus Savalarn ve Osmanl Devletinin devletleraras ilikilerde yalnz kalmamak iin srdrd abalar deerlendirebilecek, Uluslar aras dengeler bakmndan Bkre Antlamasnn nemini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Tilsit Antlamas anakkale Antlamas Boazlar Balkanlar Bkre Antlamas
Avrupa Gleri ve Osmanl Devleti: Savalar ve Antlamalar (1807-1812)
AVRUPA G DENGESNDE OSMANLI DEVLETNN YALNIZLAMASI NGLZLERLE TTFAK: ANAKKALE ANTLAMASI (5 OCAK 1809) YENDEN OSMANLI-RUS SAVAI VE BKRE ANTLAMASI
Avrupa Gleri ve Osmanl Devleti: Savalar ve Antlamalar (1807-1812)

AVRUPA G DENGESNDE OSMANLI DEVLETNN YALNIZLAMASI Tilsit Grmeleri (9 Temmuz 1807)
III. Selim zamannda yaanan Osmanl-Rus ve Osmanl-ngiliz savalar, zorunlu olarak kurulan l ittifakn bozulmas yznden balamt. Osmanl devlet adamlar, Ruslarn, Eflak ve Bodan anszn igal etmesini bir trl kabullenemedikleri iin savaa karar verip, ncelikle Ruslar yenilgiye uratp, Eflak ve Bodan istiladan kurtarma amacndayd. Ardndan hedefi bytp Krm da geri alarak, Karadenizdeki Rus varln iyice snrlandrmak istiyorlard. Ancak bu suretle Boazlar ve stanbulu Rus tehdidinden kurtarmak mmkn olacakt. ngilizlerle savan temelinde ise Msr sorunu vard. ngiliz donanmasnn anakkale boazn gemeyi baarmasna ramen, stanbul nlerinde hibir ey yapamadan geri dnp skenderiyeyi igal etmesi, Osmanl-ngiliz savann fiilen balamasna sebep oldu. Osmanl Devletinin Franszlarn rakibi olan Rusyaya sava ilan etmesi, Napolyona ve Fransz askerlerine zafer salad. Osmanl-Rus savann balamasndan hemen sonra Ruslar, askeri glerinin byk bir blmn Osmanl snrlarna kaydrmak zorunda kald. Bu durumun yardmyla Fransz-Rus Savanda Rusya zor anlar yaad. Nitekim atmalarn en fazla kzt Friedland savan Franszlar kazand (14 Haziran 1807). Bylece Napolyon ahsen izdii stratejilerde baarl bir ynetim sergilemi oldu. Bunun yannda Fransz ordusu harp sahasnda kazanmaya devam etti. Rus arnn Franszlardan bar istemesi zerine Napolyon ile ar I. Aleksandr bulutu ve 9 Temmuz 1807de Tilsit Bar Antlamasn imzaladlar. Tilsit Antlamasnn Osmanl Devleti asndan nemli sonular vard. Buna gre; Fransa, Osmanl Devleti ile birlikte hareket etmekten vazgeecei gibi, stanbulu Rusya ile bar yapmaya zorlayacakt. Buna karlk Rusya da Fransa ile ngiltere arasnda bir uzlama salanmasna alacakt. Osmanl ynetiminin Eflak ve Bodan Ruslara terk etmeye ikna edileceine dair madde zaten Osmanl-Rus savann balamasna sebep olan bir durumdu. Sava balatmasna neden olan byle bir maddeyi Napolyonun antlamaya koymas, Osmanllar asndan dosta bir yaklam olarak deerlendirilmedi. Bu maddenin devamnda, Fransa, Osmanl Devletini ikna edemedii durumda ise Rusyaya askeri yardmda bulunaca ifade-
90
SIRA SZDE
DNELM S O R U
si yer alyordu. Maddenin bu bendine gre Osmanl Devletinin Eflak ve Bodan Ruslara terk etmemesi durumunda, Fransz-Rus askeri ittifaknn da yolu alm oluyordu. Dier nemli maddelerden birisi ise Rusyann Avrupada Fransaya verecei desteklere karlk, Fransann da Osmanl Devleti ile Ruslar arasnda araclk edecek olmasyd. Bu madde Napolyonun izmeye alt Avrupa ve Osmanl stratejisinin ak bir tezahrdr: Avrupada Ruslarn yardmn temin etmek, Osmanl Devletine irin grnmek, Ruslardan yana hareket imkann elinde tutmak. Napolyon Bonapartn Ruslar zayflatmak iin zerinde durduu dier bir konu da Lehistan kralln yeniden diriltmekti. Ancak sz konusu antlamada Fransa bu isteinden vazgemesine karlk, Ruslar da Dalmaya, Cattaro ve Yedi Adalar gibi Akdenizdeki Fransz igalini ve varln kabul edecekti. te yandan, RusOsmanl grmeleri bir sonuca balanmazsa Napolyon, Osmanl Devletine kar Rusyann yannda savaaca gibi topraklarn da Ruslarla paylaacakt. Tilsitteki Fransz-Rus grmeleri Napolyon Bonapartn Osmanl Devletine ve topraklarna bak asn ortaya koyuyordu. Rusyay malup etmi olmasna ramen, Avrupada Rus yardmna ihtiyac vard ve bunu Osmanl dmanlnn ardna gizlemek istemiti. Osmanl Devletinin Batl devletler karsnda ittifak dengeleri kurmak zorunda kalmasn Fransa kendi karlarna alet etme siyasetini gdyordu. Bu durumu, Osmanl Devleti yneticilerine zr kabahatinden byk bir tarzda izah ediyordu. III. Selimin tahttan indirilmesi ve yerine IV. Mustafann gemesi zerine yeni ynetimi ve yeni sreci grmek istediini sylyordu. Ancak Osmanl devlet adamlar, Napolyonun bu davrann ikiyzl bir davran olarak deerlendiriyordu. ngiliz ve Rus tehlikesine kar Fransay da kaybetmemek iin bu ikiyzlle de zorunlu olarak gz yumuyorlard. Fakat, bir yl sonraki Erfurt grmelerinde bu iki yzllk ayyuka kt. Her ne kadar Erfurt grmeleri Avrupann genel siyaseti zerine yaplyor olsa da Ruslarn Osmanl topraklar zerindeki emellerinin NaSIRA SZDE polyon tarafndan nasl desteklendiini ayan beyan ortaya koyuyordu. Napolyon asndan bakldnda ise, kendisine Avrupada ba ars olan iki dier byk devlet; Avusturya ve Prusyann Rus sopas ile korkutulmas lazmd. DNELM Bunu salamak iin de Tilsit Bar Antlamas esnasnda Fransz-Rus dostluunun alt yaps oluturuldu. 12 Ekim 1808de Rus ar I. Aleksandr ile Napolyon BonaS O R U part arasnda yaplan Erfurt grmelerinde bu yaknlama pekitirildi. Napolyon ynetimindeki Fransa, Rusyann stratejik hedeflerine uygun olan Rus arnn DKKAT isteklerine kar gelmedi. Hatta zaman zaman Tilsitteki antlama maddelerine atfta bulunarak Osmanl Devletine olan dostluk askya alnd. Rusyann bu srete, yenilgi ald SIRA SZDE Fransaya yaknlamas karsnda Osmanl Devletinin takip edecei tek bir siyaset kalmt. Zira Fransa ile dost kalarak Rusya savan bitirmek mmkn deildi.
AMALARIMIZ
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Fransann Arabuluculuu ve Osmanl-Rus Antlamas

K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Fransz-Rus Sava srasnda Osmanl hkmetinin beklentisi, Rusyann kesin bir K T A P ve dolaysyla Rus basksndan kurtulmakt. Ancak, gelimeler yenilgiyle uramas tam tersi ynde geliti. Fransa sava kazanmasna ramen, Tilsit Anlamasyla Osmanl aleyhine Rusya ile bir ittifak kurdu. Ancak, Napolyon da hemen Osmanl T Edostluunu L E V Z Y O N kaybetmek istemiyordu. Antlamann artlarndan birisi de, Devletinin Ruslarn Osmanllarla bar yapmasn salamakt. Rusya ile sava hali devam eden ve her cephede aresiz kalan Osmanl hkmeti, Franszlarn arabuluculuk talebiyle Rusya ile grmeler yapmaya balad.
NTERNET
5. nite - Avrupa Gleri ve Osmanl Devleti: Savalar ve Antlamalar (1807-1812)
91
Bu artlar arasnda yeniden balayan Osmanl Rus Savanda Osmanl Devleti hayli zor durumda kald. Dou cephesinde Osmanl ordusunun durumu iyi deildi. stanbuldaki karklklar da dou cephesinde duyulunca, ordunun morali bsbtn bozuldu ve Rusya karsnda neredeyse bozguna urad. te yandan, RumeSIRA SZDE li ordusu da hemen her cephede Ruslar karsnda byk zorluklar yayordu. Napolyonun ar Osmanllarla anlamaya zorlamas, Osmanl ordusunun tamamen bozguna uramasn engelledi. Sadrazam bu srada doan frsat deerlendirmek DN ELM istedi. Fakat Rumelide Kalaariye gemesi zerine savamak istemeyen yenieriler, Yenieri Aas Pehlivan Paa aleyhine ayaklanarak onu ldrdler ve Silistre S O R U karargahn yamalamaya giritiler (30 Temmuz 1807).
D K K A T iin alan Bu karklk srasnda, stanbulda Napolyonun talimatn yerine getirmek Fransz elisi Sebastiyaninin nclnde Rusya ile mtareke grmeleri balad. Babali daha nce III. Selim taraftar olduu iin idama mahkum edilen Galip Efendinin tecrSIRA SZDE besinden faydalanmak iin onun affedilip bu grevi yerine getirmesine karar verdi. Fransz Albay Guilleminotun da katld grmeler sonu verdi. Galip Efendi ve Rus mzakereci General Lakaref arasnda Yerg evresindeki Sloboziada AMALARIMIZ 26 Austos 1807de bir mtareke metni imzaland. 7 maddeden oluan ve gelecek yln Nisan ayna kadar geerlilii olan anlama metni Osmanllar bir nebze de olsa rahatlatt.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
Buna gre, Eflak ve Bodan gibi igal altndaki yerler otuz be gn iinde Rusya tarafndan boaltlacakt. Osmanl ordusu nihai bir bar antlamas imzalanana T Esmail, LEVZYO N kadar bu yerlere asker sevk edemeyecekti. Osmanllar sadece brail ve Kalasta bir miktar asker bulundurabilecekti. Rus askerleri ekildike Osmanl askerleri Tunann kar kysna geebileceklerdi. Rus donanmas igal ettii Bozcaaday boaltacak ve Boazlar abluka altnda tutmayacakt. Buna karlk Osmanl NTERNET Devleti de, Rus donanmasnn Boazlardan Karadenize girip kmasna izin verecekti. Ruslar ayrca Osmanl tarafnn, isyanc Srplarla da mtareke yapmas konusunda bask yaptlar. Ancak, bu artn ileri srlmesi devletler hukukuna aykr idi. Zira, devlet kendi tebaas ile nasl bir mtareke yapabilirdi? Ruslar bu durumu dikkate alarak isyanc Srplar arasnda bir miktar Rus tebaasnn da olduunu ileri srdler. Neticede bar antlamas imzalanana kadar Srplarla da mtareke ilan edildi. Ardndan Osmanl ordusu klamak zere Edirneye doru hareket etti. Ruslarla bir atekes antlamas yaplmasnda Fransz eli Sebastiyaninin nemli rol vard. Osmanl Devletini dt zor durumdan adeta kendisinin kurtardn dnen Sebastiyani, devletin i ilikilerine de karmak gibi kabul edilemez davranlar sergiledi. Baz valilikler iin tayin ve azil talepleri bile ne srd. Bu ekilde devletin i ilerine mdahale edilmesi, Babalinin otoritesini hie saymak demekti. Babali de bir nevi otoritesini gstermek ve siyasi kargaaya son vermek iin bir dizi idam karar verdi. Sebastiyani ile yakn ilikileri olan Divan- Hmayun tercman Aleko Bey (Alexandre Sutzo) de ayn ekilde grevi dna karak baz devlet ilerine mdahale etmeye balamt. Bu davranlarndan dolay Aleko Bey idam edildi. Aslnda bu Franszlarn Osmanl i ilerine karmalarna bir cevap idi. Bu gelimeye Sebastiyani ok sert bir tepki gsterdi ve Babalide sknt yaratt. Kabak isyannn nde gelenlerden biri olan Kazanc Mustafa, o srada ele geirdii Gmhane emaneti grevinde Babalinin otoritesi dna kyordu. Daha fazla nfuz salamasndan ekinildii iin onun hakknda da idam karar verildi ve uyguland. te yandan, yukarda belirtildii gibi Reislkttap Galip Efendi hakknda da idam karar verilmi ancak kendisine duyulan ihtiya dolaysyla affedilmiti. Btn bu idam
TELEVZYON
NTERNET
92
SIRA SZDE
DNELM S O R U
kararlarnn anlam, i ve d ilerde aresiz kalan ve otorite salamakta glk eken Babalinin son derece riskli politik kararlar almak zorunda kalmasyd. Dier taraftan Rus ar I. Aleksandr, bu anlamay onaylamad. Osmanl Devleti ile bar grmelerini kesti. Ancak Fransann talebine uyarak Eflak boaltt. Rusya, ngiltere ile Fransa arasnda arabuluculuk giriiminde bulundu. ngiltere Avrupada asl rakibi olarak Fransay gryordu. Bu bakmdan Fransayla anlamak yerine bu ciddi rakibinin g kaybetmemesi iin kar saflarda olmay tercih etti ve Rusyaya olumsuz cevap verdi. Rusya ise bu gelimeden sonra, Fransaya daha fazla yaknlat. Aslnda hasm iki devlet olan Rusya ve Fransa, Osmanl topraklarn paylamak zere diplomatlar vastasyla anlamaya alyordu. Fransa ve Rusyann anlamasndan rahatsz olan Osmanl Devleti, sz konusu planlardan haberdar olmasa bile kendi kaderiyle ilgili olumsuz kararlar tahmin edebiliyordu. stanbulun elinde Fransaya alternatif olarak, ngiltere ile ittifak seenei vard. Bu yndeki imkanlar deerlendirildi ve l ttifakn bozulmasndan sonra Osmanl-ngiliz mnasebetlerini tekrar kurma yoluna gidildi. Bylece, yeni SIRA SZDEittifak antlamas yapld (1809). Aslnda bu srete, II. Mahbir Osmanl-ngiliz mudun daha ehzadeliinden beri vaatlerini takip ettii Fransaya kar duyduu kukularn nemli etkisi oldu. Zira, Sebastiyaniden sonra stanbulda bulunan DNELM Fransz maslahatgzarna her vesile ile, Fransa mparatorunun sadece sz verdii, fakat davranlar ile Osmanl menfaatlerine kar siyaset takip ettiinin mesaj veS O R U rilip, yeni araylarn iinde olunduu anlatlmaya alld.
SIRA SZDE Osmanl Devleti Napolyonun Rusya ile pazarlklar: ki taraf arasnda konuulan D K aleyhine K AT konular ok hayali maddeleri barndryordu demek mbalaa olmaz. Bir tasarya gre, Eflak, Bodan ve SZDE Bulgaristan Rusyaya braklrken; Arnavutluk, Mora ve Girit Fransaya veSIRA D N ELM rilecekti. Avusturyann payna ise Bosna braklmt. Srbistan ise bir Avusturya prensi ynetiminde bamsz bir devlet olacakt. Daha geni bir paylam konu edinen dier tasarS nceki O R U paylalan yerlere ek olarak Osmanl topraklarnn daha nemli parda ise taraflar AMALARIMIZ alar zerinde pazarlk ettiler. Varlan sonuca gre Rusya, Trakya ve stanbulu alyordu. Fransa ise Ege adalar, D K K A T Suriye ve Msr, Avusturya da Makedonyann bir ksmyla Selaniki K stanbul T A P alacakt. Fakat, ve Boazlarn Ruslara braklmasna Napolyon raz olamad. Anlatlanlara gre Napolyon, stanbulun tek bana bir imparatorluk kadar nemli olduuSIRA SZDE nu belirtip Marsilyann bir kapsnn da Boazlar olduunu sylemiti. TELEVZYON
SIRA D K SZDE KAT SIRA D SZDE NELM

S O R U AMALARIMIZ DKKAT K T A P
SIRA SZDE TELEVZYON SIRA SZDE AMALARIMIZ D NTER N T EE LP M K T NA

S O R U
1800l yllarn Avrupadaki ittifaklarda ngiltere ve Fransann ba ekmesini SIRAbalarnda SZDE AMALARIMIZ neye balyorsunuz?
D NE M noktalar hakknda u kitab okuyunuz: Nicholas V. RasanovskyRusya tarihinin dnm K T AL P Mark D. Steinberg, (2011), Rusya Tarihi, (eviren Figen Dereli), stanbul.
NTERNET
TELEVZYON
DKKAT
Osmanl-Rus Savann Devam (1809-1810) TELEVZYO N

spanyada baarsz olan Napolyon, ngiltere karsnda pozisyonunu korumak DKKAT iin Dou Avrupada Rusya ile anlamaya alt. Nitekim, Rus ar ve Napolyon, Prusyadaki Erfurt kentinde buluarak Avrupa politikalarnda ortak adm atmaya SIRA N T E RSZDE NET karar verdiler. 12 Ekim 1808de imzaladklar antlama ile Avrupadaki dengeleri yeniden sarstlar. ngiltereye kar Fransaya verdii destek sayesinde Rusya, Eflak ve Bodann yannda, Finlandiyay da topraklarna katacakt. Fransa ise spanAMALARIMIZ yada krallk hanedann deitirilmesini Rusyaya kabul ettirdi. Ayrca taraflar bu maddeler erevesinde ngiltereyi de resmen bir bar anlamasna zorlayacakt.
K T A P
S O R U
NTER NET SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
93
te yandan, Rusya ile Osmanl Devletinin sava hali sryordu. 1808de yaplan mtareke sonrasnda ve Ya kentinde devam eden bar grmelerinden hibir sonu kmad. stanbuldaki ihtilal ve karklklar kendileri asndan yeni bir frsat olarak gren Ruslar, Eflak ve Bodann kendilerine braklmas konusunda taviz vermek istemediler. Reislkttap Galib Efendi bakanlndaki Osmanl diplomatlar mzakereyi tek tarafl olarak keserek kenti terk ettiler. Rusya zaten blgedeki igallerine devam etmek istedii iin smail, brail ve Yerky taraflarna asker gndererek bu diplomatik manevraya asker karlk verdi (Nisan 1808). Rus tehlikesi byrken stanbulda sadaret makamnda bir deiiklik yapma gerei duyuldu. 21 Kasm 1808de sadrazam olan Memi Paa azledilip yerine eski sadrazamlardan olup o srada Halep valisi olan Yusuf Ziya Paa getirildi (1 Ocak 1809). Yusuf Ziya Paa stanbula gelir gelmez hemen sava hazrlklarn balatt. Sava konusunda toplanan bir istiare meclisinde ordunun Rumeliye hemen hareket etmesine karar verildi. Temmuz aynda Sancak- erifi teslim alan seksen yandaki Sadrazam Yusuf Ziya Paa, ordunun banda Edirneye doru hareket etti. Yusuf Ziya Paa, Franszlarn Msrdan karlmas iin yaplan savalara katlm ve pek baarl olamamt. Yenieriler ise disiplinden uzak, modern sava teknikleri hakknda bilgisiz ve yeteneksiz bir durumdayd. Davutpaadan Edirneye doru yola kan yenieri ordusunun mevcudu drt bini silahl sava birlikler olmak zere toplam be bin neferdi. Rus ordusu ise balarnda askeri alanda isim yapm komutanlar bulunan, silah asndan sorunsuz, eitim kapasitesi bakmndan batl metot ve teknik bilgilerle donanm birliklerden oluuyordu. Osmanl ordusu Serdar- ekrem Sadrazam Yusuf Paa kumandasnda savunma arlkl bir plan ile umnuda karargh kurdu. Savan ilk arpmalar, Ruslarn Tuna nehrinin sa kysna gemeleri ile Sa kolda cereyan etmitir. Bu arada Rus ordusunda beklenmedik bir gelime oldu ve komutan Prozorvski ld. Onun yerine Grc asll olup ok hrsl ve acmasz kiilii ile tannan Baratyan geti. Rus ordusu yeni komutann taarruz emirleriyle Main, Kstence ve Hrsova zerine yrd. Rus ordusunun durumu genel taarruza dnmt. Rus komutan ordularSIRA SZDE dier ksn ikiye ayrm bir ksm Dobruca zerinden Varnaya hareket ederken, m da Osmanl ordusu ile arpmaya devam etmekteydi. Rus generalinin ordusunu ikiye blmesi, zellikle Varnadaki kolunun denizDNELM den Osmanl kuvvetlerini sktrmaya ynelmesine karlk umnudaki baarl savunma, ilk saldrlarn boa kard. Ancak Tuna kolunda devam eden savata S O R U ald. Bu yeHsrev Paa komutasndaki Osmanl ordusu Rasvatta ar bir yenilgi nilgi Ruslarn Silistreyi kuatmas ile sonuland. Silistrede savunma hattn olduka iyi tahkim etmi olan Pehlivan brahim Aa baarl bir savunma ve RuslaD K Kyapt AT rn Silistre muhasarasn kaldrtt. brahim Aann bu baarsndan sonra Ruslar iki saat mesafelik bir noktaya kadar geri ekildi. Bu mevkide de yaplan meydan saSIRA SZDE vanda Osmanl ordusu yine baarl oldu. Bu meydan savandaki baarda ayanlarn yardma gelmesi yannda, Sadrazam kuvvetlerinin de yardma katlmasnn byk etkisi olmutu. Neticede Ruslar nce Silistreye oradan da Eflaka ekilmek AMALARIMIZ zorunda kaldlar. Osmanl-Rus Savalarnn tm hakknda u kitab okuyunuz: A.B. (2009), K irokorad, T A P Ruslarn Gznden 240 Yl Kran Krana Osmanl-Rus Savalar: Krm-Balkanlar-93 Harbi ve Sarkam, stanbul.
TELEVZYON
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
94
NGLZLERLE TTFAK: ANAKKALE ANTLAMASI (5 OCAK 1809)

Napolyon spanyada baarl olamaynca yeni bir manevra yapt. Durumunu dzeltmek iin Avrupann dousunda Rus ar ile grmeleri ncelemeye balad. Tilsit Antlamasnn ardndan Erfurtta Rusya ile Avrupa siyaseti zerine grrken Osmanl Devletini rahatsz eden antlamalar yapmas, Osmanl Devletini olduka kayglandrd. Osmanllar asndan, hem Rusya ile savan devam etmesi, hem de Napolyonun Osmanl Devleti zerine oyunlarn srdrmesi yeni bir mttefik ihtiyacn dourdu. Avrupada yalnz kalmak istemeyen stanbul siyaseti, ngilizlere ynelmeye mecbur oldu. Her ne kadar Napolyon Osmanl Devleti ile aray amak istemese de Sultan II. Mahmud bo vaatlerden bkt ve alternatif politikalar arayna girdi. stanbulda Fransz temsilcileri ile souk rzgarlar esmeye balad. Onlar da iflas eden siyasetlerinin farknda idiler ve bouna Sultan II. Mahmudu ikna etmeye alyorlard. Aslnda gelimeler Osmanl kamuoyunu da Fransa aleyhine dntrmt. Nitekim, ksa haberlemeler neticesinde Osmanl Devleti adna Vahid Efendi ile ngiliz elisi Rober Ader anakkale aklarnda bekleyen ngiliz donanmasnda grmek zere bulutular. Yaplan grmeler neticesinde, 5 Ocak 1809 tarihinde iki taraf arasnda Kala-i Sultaniye/anakkale Antlamas imzaland. Osmanl Devleti ile ngiltere arasnda yaplan bu bar antlamasn Avusturya elisi de destekledi. Bu antlama Osmanl Devletini siyaseten rahatlatrken Franszlar da Osmanl siyasetinden dlad. Sz konusu antlamada ngiliz ticari karlar n plana ksa bile ngilizlerin Osmanl topraklarna saldr ihtimalini azaltt. Osmanl Devletinin Avrupa g dengeleri arasnda yeni bir tarafta yer almasn salayan anakkale Antlamasnn nemli maddeleri unlard: 1) Bu antlama imzaland tarihten itibaren Osmanl Devleti ile ngiltere arasnda hibir dmanlk olmayacak, iki tarafn elindeki esirler engel karlmadan en ksa zamanda mbadele edilecek. 2) mza tarihinden otuz bir gn sonra, halen ngilterenin igal ettii Osmanl topraklar varsa, bu yerler hemen iade edilecek. 3) Osmanl Devletinin elinde tevkif edilmi ngiliz tccarna ait mal ve eya varsa tamamen iade ve teslim edilecektir. 4) ngilterenin daha nce Osmanl Devleti ile imzalam olduu antlamann esaslar ve Karadeniz ticareti gibi nceden elde edilen imtiyazlar (kapitlasyonlar vb) ve ilgili maddeleri feshedilmemi gibi yrrlkte olacaktr. 5) Osmanl topraklarnda ve limanlarnda ngiliz tccarlara izin verildii gibi, ngiliz toprak ve limanlarnda da Osmanl tebaas ve tccarna ayn kolaylklar gsterilip dosta mnasebetlerde bulunulacaktr. 6) Eskiden uyguland ekilde ngiltere Osmanl gmrklerinde yine yzde gmrk vergisi demeye devam edecektir. 7) stanbuldaki ngiliz elileri dier devlet elilerinin haiz olduu imtiyaz ve itibara mazhar olacak, buna karlk Osmanl Devletinin ngilteredeki elisi de ayn muameleyi grecektir. 8) Osmanl tccarnn ilerini grmek ve haklarn korumak zere Malta ve ngiltere memleketlerinde ihtiya duyulan yerlerde ehbenderliklerin kurulmas kabul edilmitir. Buralardaki Osmanl grevlileri iin Osmanl Devletinde ngiliz konsoloslara salanan muafiyetler ayn ekilde salanacaktr.
95
ngiliz eli ve konsoloslarnn hizmetinde bulunan tercmanlar ve bunlara verilecek beratlarn verili biimi belirlenmitir. 10) ngiliz patenti Osmanl tebaa ve tccarndan herhangi bir kiiye izinsiz verilmeyecektir. 11) Boazlarn savata ve barta yabanc devlet sava gemilerine gei izninin verilip verilmeyecei konusu Osmanl Devletine ait olacakt, ngiltere bu duruma mdahale etmeyecekti. anakkale Antlamasnn Osmanl Devleti asndan en nemli maddesi bu SIRA SZDE son maddedir. Bu maddeye gre, Boazlarn yabanc lke donanmalarna kapal tutulmas saland. Boazlarn hkimiyeti konusunun Osmanl Devletine ait bir tasarruf olduu ngiltere tarafndan teyit edildi. Dier taraftan, ngiltere bu D N E L hkmeti M durumu kabullenmekle birlikte, devletleraras hukuka ait bir belgeye sz konusu maddeyi kendisi sokarak, frsat kt zaman da kendisinin deitirebilmesine de S O R U zemin hazrlad.
D K kabul K A T etmesinde, ngilterenin Boazlarn Osmanl Devleti tasarrufuyla kapal tutulmasn Napolyonun Avrupada tatbik ettii kara muhasarasnn kendileri aleyhinde ciddi bir gelime gstermesi de nemli bir rol oynad. Kara muhasaras bu maddeyle ngiltere lehine, SIRA SZDE Fransann ise aleyhine bir ak vermitir.
9)
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ Ayn antlamann devamnda Fransann Osmanl Devletine sava ama ihtimali de gndeme gelmiti. Bu olaslk iin de ek maddeler zerinde anlama saland. Bunlardan ikisi dorudan Fransz-Osmanl Devleti ilikilerine, birisi ngiltereK T A P Msr sorununa, birisi de Osmanl-Rus savana ilikin olan drt maddelik bir metindi. Baz tarihilerin Osmanl-ngiliz antlamasnn gizli maddeleri olarak ifade ettikleri maddeler unlardr: TELEVZYON 1. Fransann Osmanl Devletine sava amas durumunda ngilizler Osmanl Devletine yardm etmek iin Osmanlnn Akdeniz ve dier kylarnda alnacak tedbirlere dair grmeler yapacakt. Sz konusu grmeler stanNTERNET bulda yaplacakt. 2. Fransann dmanca tutum sergilemesi ve buna devam etmesi durumunda ngiltere, Osmanl Devletinin zellikle Bosna ve Dalmaya kylarnda yapaca istihkm artrc almalarnda askeri mhimmat yardmnda bulunmay taahht ediyordu. 3. skenderiyenin ngiliz igalinden tahliyesi esnasnda ngiliz kumandanlar ile Osmanl devlet adamlarnn yaptklar antlama maddeleri gzden geirilip tekrar dzenlenecekti. 4. Eer ngiltere, Osmanl Devletinden nce Ruslarla bir antlama yapar ise ngiltere, Rusya ve Osmanl Devleti arasnda Osmanl Padiahnn anna layk bir antlama yapacaklard. Antlama maddelerinden de anlalaca zere Osmanl Devleti, Rusya ile antlama ihtimalini de gndemine almtr. Dier yandan, Fransann iddetle kar kmasna ramen, sz konusu bar antlamasn da imzalamaktan kanmamtr. Bu anlamadan sonra, l ttifakn bozulmas zerine stanbulu terk eden ngiliz elisi tekrar stanbula dnerek grevini srdrmtr. anakkale Antlamasnn 11. Maddesi Boazlar meselesinin nemli bir aamasdr. Bu maddeye gre bar zamannda Boazlarn yabanc sava gemilerine kapal tutulmas hkm Osmanl Devletinin eskiden beri benimsedii nemli bir ku-
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
96
SIRA SZDE SIRA SZDE

DNELM DNELM S O R U S O R U DKKAT DKKAT SIRA SZDE
ral idi. Bu kural yaplan antlamayla ngiltereye de kabul ettirildi. Bu maddeye gre Osmanl Devleti hibir yabanc devletin sava gemilerine Boazlar amamay taahht etmekteydi. Bylece Osmanl Devleti o ana kadar hkmranlk hakk gerei bamsz otoritesiyle ortaya koyup uygulad bir kural, dier devletler hakknda da geerli klmay kayda balamt. Osmanl lehinde grlen bu durum, esasnda Osmanl Devletinin i hukukuna ait olan bir konuyu, yani Boazlarn kaSIRA SZDE pall ilkesini devletleraras bir belgeye tad ve devletin ama veya kapamas SIRA SZDE hakkndaki mutlak karar ve tasarruf yetkisi bir lde baka devletler ile yapt DNELM antlamaya baland. Bu bakmdan, 5 Ocak 1809 tarihli anakkale Antlamas, BoDNELM azlarda devletleraras mdahalelere sebep olacak olan 14 Temmuz 1841 tarihli S O R U Londra Antlamasnn da ncs olarak grlmektedir. anakkale (Kala-i Antlamas, Boazlarn statsnde nemli deiikliklere seD K K ASultaniye) T bep olmutur. En nemli sonucu, ilkesel olarak Boazlarn kapalldr. Ancak bu durum, DKKAT daha nce sadece Osmanl Devleti ile Rusya arasnda bir sorun iken ngilterenin bu giriSIRA SZDE imi ile artk uluslararas bir sorun haline gelmitir. Osmanl Devleti bu antlamadan sonSIRA SZDE ra her seferinde Boazn kapalln her uluslararas sorunda tekrar tekrar kabul ettirmek durumunda kalmtr. Bu antlama ayn zamanda Boazlar ve Osmanl Devleti zerinAMALARIMIZ deki ngiliz-Rus rekabetini de gn yzne karmtr. Sz konusu rekabet, ayn zamanda AMALARIMIZ Boazlar zerine dier devletlerin de ilgisini ekmitir.
K T A P
S O R U
SIRA SZDE AMALARIMIZ AMALARIMIZ K T A P K T A P TELEVZYON TELEVZYON NTERNET NTERNET
Boazlar Meselesi vePanakkale Antlamas hakknda daha fazla bilgi iin u kitab mutlaK T A ka okuyunuz: Cemal Tukin, (1947), Osmanl mparatorluu Devrinde Boazlar MeseleTELEVZYON si, stanbul.
YENDEN OSMANLI-RUS SAVAI VE BKRE ANTLAMASI NTERNET

NT ERNET Osmanl Rus-Sava (1810-1812)
TELEVZYON
Aslnda 1806 ylndan balayan Osmanl-Rus Sava, 1809 ylnda duraklar gibi oldu. Ancak daha sonra tekrar devam etti ve 1812 ylna kadar nihayete ermedi. Bu sre Napolyonun Avrupadaki savalar esnasnda, ngiltere ve Rusyann btn gayretine ramen Fransann yannda yer alma istei ve l ttifakn diplomatik bir kriz neticesinde bozulmas ile balad daha nce de vurgulanmt. Ruslarn iddiasna gre, Osmanl-Rus Sava, Osmanl Devletinin Ya Antlamasnn maddelerine aykr olarak Eflak ve Bodan voyvodalarn grevden almasyla balad. Ya kasabasndaki grmeler de sonu vermeyince stanbuldaki kargaay frsat bilen Ruslar, Eflak ve Bodann kendilerine braklmas konusunda srarlarndan bir trl vazgemiyorlard. Osmanl murahhas Galip Efendinin, mzakerelerin ilerlememesi zerine bu durumu protesto amacyla stanbula dnmesi ters tepen bir manevra idi. Ruslarn buna cevab, Yerg ve brail taraflarn igal etmek oldu. Dier taraftan, brailin teslim olmasn istemesi zerine kale komutannn mkemmel bir savunmayla karlk vermesi, Ruslarda aknlk yaratt. Hatta, zaman zaman huru hareketiyle saldrya geen kale komutan, Ruslara byk zayiat verdiriyordu. Bunun zerine Ruslar, muhasaray kaldrmak zorunda kaldlar. Benzer bir savunma da Yerg blgesinin muhasaras esnasnda yaand: Tuna zerinden yardmn gelmesini de dikkate alan Ruslar, buradaki muhasaray da kaldrmak zorunda kaldlar. Ancak smail zerindeki muhasara devam etmekte idi. Hatta Rus-
97
larn esas ordularn Tuna zerinden sevk etmek zere olduklarna ilikin duyumlar da stanbula gelmekteydi. Bu duruma tedbir olarak, nce tecrbeli ve ya sekseni bulmu olan Ziya Paa Serdar- ekrem tayin edildi. stanbuldaki hazrlklar tamamlad. htiyar olmasna ramen Serdar- ekrem olarak Edirneye doru yola kt. Ruslar da Tuna nehrini gemiti. Silistreye kadar gelip muhasara etmilerdi. Kstence ve Hrsovay igal ile ilerleyen Ruslarn umumi taarruzu sonucunda meydan sava balad. Tatarie mevkiinde meydana gelen sava grtlak grtlaa bir hal ald. Savan en kritik annda Tepedelenli olu Muhtar Paann yetimesi ile sava Osmanl Devleti kazanmt. Uzun zamandr muhasara altndaki smail ve brail kaleleri zahiresizlik ve mhimmatszlk yznden teslim olmak zorunda kalmt. Ancak bu teslimden Ruslarn hibir kazanc olmad. nk bu srete olduka byk kayplar vermilerdi.
Ruslarn Balkanlarda lerlemeleri

Ruslar 1810 yl baharnda, yeni bakomutanlar Kamenski idaresinde olarak Balkanlarn kuzeyinde koldan byk bir taarruza baladlar. Dobrucada toplanan Ruslar Edirne, Silistre, umnu ve Nibolu zerinden saldrya getiler. zellikle Nibolu zerinden yaplan saldr ok iddetli oldu ve ordunun moralini bozdu. Ancak Osmanl Ordusunun Lofa savunmas baarl olmutu. En azndan moral adan yeterli bir savunma idi. ki kol halinde ilerleyen Rus ordusu komutan Kamenski Sadrazam ve Serdar- ekrem Yusuf Ziya Paann mtareke teklifine, marur bir ekilde ancak devletinin ne srd tm koullar kabul edilirse sava brakaca karln verdi ve umnu zerine yrd. Hatta, umnuyu aldktan sonra, bar grmelerini stanbul nlerinde yapacaz gibi ftursuz ifadelerde bulunuyordu. Ancak umnuda byk bir malubiyete urad (4 Austos 1810). Bundan sonra Rus ordusu Rusuka doru ekilmek zorunda kald. Varna nlerine yardma giden Osmanl donanmas da Ruslarn mevzi mevzi ekilmelerine neden oldu. Rusuktaki muhasaray zp oradan da kmak mecburiyetinde kalan Rus ordusu Silistreye ekildi. Ruslar ekilirken ehirleri yakp ykyorlard. Ancak baka bir koldan saldrya gemekten de kanmyorlard. nk bu esnada Srplar da isyan etmiti. Ruslar bu karmak ortamdan faydalanarak Rusuk, Yerg ve Niboluyu zabt ettiler, hatta Lofaya kadar ilerlediler. Rusuka saldran Rus ordusuna kar koymak iin yardma giden Halil Paa ordusu ise Batin civarndaki meydan savanda ar bir yenilgi ald. Halil Paa hayatn kaybetti. Alnan malubiyette, komuta kademesinin yerinde karar alamamas ve hzl hareket edememesinin de etkisi vard. yle ki Osmanl Serdar ekremi, zamannda Halil Paaya yardma gitseydi ar bir yenilgi yerine parlak bir zafer kazanlabilirdi. Batin galibiyetinden sonra psikolojik stnl ele geiren Ruslarn moralini Fransann Rusya aleyhine izledii saldrgan politikalar bozuyordu. Bylece sava meydannda Ruslar asndan her ey yolunda giderken, siyasi alanda Ruslarla Franszlarn arasnn radikal bir ekilde almas kanlmazd. Bunun zerine Ruslar, Balkanlarda bu kadar ilerlemiken, avantajl durumlarn hemen kazanca evirmeye karar verdiler. Elde ettikleri yerleri bir bar antlamasyla korumak istediler. Osmanl Devleti ile hemen bar yapma arzusunu dile getirmeye baladlar. te yandan Osmanl tarafnda, 1811 ylnda Ruslarn Balkanlardaki ilerlemeleri zerine baarsz bulunan Yusuf Ziya Paa Serdar- ekremlik grevinden alnd.
Tatarie Sava: OsmanlRus Sava, 1809 yl boyunca devam etmiti. Ruslar Tatarie isimli yerde Osmanl Ordusu ile byk bir meydan savana giriti. Osmanl askerleri bu savata cesaret ve kahramanlklarn sergileyerek glerini kantladlar. Sava btn iddetiyle srerken Tepedenlizade Muhtar Paann yardmc kuvvetlerle Osmanl ordusunun yardmna yetimesi, savan neticesine tesir etti. Osmanl ordusu bu sayede nemli bir zafer kazand. Ruslar ise ar kayplar vererek Silistre nlerindeki istihkamlarna sndlar (24 Ekim 1809). Bir mddet sonra da kendileri iin daha gvenli olan Tuna nehrinin Eflak tarafna getiler.
98
Yusuf Ziya Paa: Kr Yusuf Paa diye de anlr. Grc aslldr. Diyarbakr, Erzurum, ldr ve Trabzon valiliklerinde bulundu. 1798 ylnda zzet Mehmed Paann azledilmesiyle SIRA SZDE sadrazam oldu. 1805de istifa etti. Daha sonra tekrar Erzurum, Basra, Badat ve Halep valiliklerine D N E L M atand. kinci defa sadrazamla getirildi. Savata yararllk gsteremeyince S O R U 1811de azledildi. 1816da Sakzda ld.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Yerine brailde Ruslar yenme baars gsteren brail nazr Laz Ahmet Paa, 15 Nisan 1811 tarihinde Serdar- ekrem tayin edildi. Fransz tehlikesi byrken Ruslarn bara ihtiya duyduu ortada olmasna ramen, Osmanl Devleti ile bu artlarda bar antlamas imzalamak istemiyorlard. Rusya ordu kumandann hastal sebebiyle grevden alp yerine Kutuzofu tayin etmiti. Kutuzof, arie II. Katerina zamannda Larga ve Main savalarnda grev yapan tecrbeli bir askerdi. Yeni kumandan Kamenski gibi hayalperest ve kstah bir kiilie de sahip deildi. Dier taraftan, Osmanl Serdar- ekremi Rusuku alarak askerine moral kazandrmt. Temmuz 1811de elde edilen bu baar, Tuna nehrini geme niyetine dnt. Yeni hedef Osmanl ordusunun ikiye blnmesi anlamna geliyordu ki bu ok byk stratejik bir hata idi. Bu isabetsiz karar neticesinde Osmanl ordusu ar bir yenilgi almt. Bu yenilgiye ramen, Sirozlu smail Bey komutasndaki Osmanl ordusu Tunay geip Kalafatta byk bir zafer kazand. Sirozlu smail Bey bir takm askeri taktiklerle Rus askerlerini artmay da baard. Ancak durum bir siper savana dnt ve iki taraf da bariz bir stnlk salayamad. Ruslar, Rusuk civarnda hazrlksz durumda olan Osmanl birlikleri zerine saldrd. Rus ordusu, Rusuku muhasaraya devam etti. Yerg civarnda olan Sadrazam da Ruscuka doru ilerledi. Ancak, durumun kritik olmas nedeni ile Serdar- Ekrem, Rus general Kutuzofdan mtareke istemek zorunda kald. nk Serdar- ekrem ile Osmanl ordusunun esas blm arasnda Ruslar yer tutmulard. Buna ramen Rus general hemen mtareke arsn kabul etti. Mtareke karlnda yirmi milyon sterlin verilmesini ve Seret suyuna kadar olan blgenin Ruslara terk edilmesini istedi. Bu istekler ok makul grnyordu. nk Osmanl ordusu zor bir durumdayd. Rusya, bar antlamas karlnda ise Baserabya ile Eflak ve Bodan istedi. Bunlara ilaveten Srbistana bir nevi muhtariyet salayan bir maddeyi de ayrca art kotu. Ahmet Paa, Seret suyunun snr olarak mtareke artlarna konulmasn kabul etti. Bunun zerine esas mzakereler Yernde balam oldu. Osmanl delegesi seilenler, Sultan II. Mahmutun Seret nehri deil de Prutun huSIRA SZDE dut olabilecei eklindeki emrini bildirdiler. Rus general bu istei kabul etmeyerek, Serdar- ekrem maiyyetindeki on iki bin kiilik Osmanl ordusunun kendisi N E Lteslim M ne misafir D olarak edilmesini, aksi halde tamamnn ldrlecei tehdidinde bulundu. Serdar- ekrem bu oldu-bittiyi kabul etmek durumunda kald. BuO R U Rusuk tarafna, Serdar- ekrem de umnu tarafna ekilmek nun zerineS Ruslar zorunda kald. Ancak bu esnada Napolyon Bonapart Ruslarla istedii ittifak kuramad iin, DKKAT Ruslar tekrar sktrabilmenin yollarn aryordu. Napolyon, Osmanl hkmetine Ruslarla savamaya devam etmesi ynnde telkinde bulunmaya balad. Osmanl SIRA SZDE yneticileri Napolyonun tekrar sava kartn oynamasna izin vermeyerek bar grmelerine karar verdiler. Ruslarn da ayn ekilde bar grmelerine devam etme yanlsAMALARIMIZ olmalar zerine antlamaya konu olan maddeler, biraz da hafifletilmi bir ekilde grlmeye baland. 1806-1812 Osmanl-Rus Savalarn farkl bir adan ve karlatrarak u kitaplarn ilgili K T A P balklarndan okuyunuz: Kurat, Akdes Nimet, (1970), Trkiye ve Rusya: XVIII. Yzyl Sonundan Kurtulu Savana Kadar Trk-Rus likileri (1798-1919), Ankara; Vernadsky, George, (2009), T E L E VRusya Z Y O N Tarihi, (eviren: Doukan Mzrak, Egemen . Mzrak), stanbul.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
99
Bkre Antlamas (28 Mays 1812)

Osmanl Devleti ile Rusya temsilcileri arasnda Yernde balayan ve bir trl sonu alnamayan bar grmeleri sonunda Bkree tand. Bar grmelerinin uzamasnn altnda Rus General Kutuzofun gittike artlar arlatrmas yatmaktayd. Bir ara Kutuzofun daha nce misafir diye niteledii on iki bin Osmanl askerinin sava esiri olduunu ilan etmesi, grmelerin derhal kesilmesine neden oldu. Osmanl tarafndaki sabr tamt. Durum yle bir hal ald ki, daha nce belirli mesafeler alnm konular dahi rafa kaldrlarak Osmanl delegeleri tarafndan toptan reddedildi. Ortalk daha da iinden klmaz hal ald. Ruslarn yzne kar, szlerine ve senetlerine itibar edilemeyeceini ifade eden Osmanl murahhaslar, durumu stanbula bildirmek zorunda olduklarn akladlar. stanbulda durumu deerlendirmek iin yaplan toplantda, Osmanl taleplerini karlamakta isteksiz davranan ve grmeleri uzatarak zaman kazanma politikas izleyen Ruslarla savan devamna karar verildi. Bazlarna gre savaa devam kararnda Fransz elisinin de byk etkisi vard. Dier taraftan Rus Generali Kutuzofun bar grmelerini uzatmas ve bir ekilde kesmi olmas, ar Aleksandr da kzdrmt. Bu yzden General Kutuzofu grevden ald. Bu aslnda Osmanl Devleti ile bar grmelerinin devam iin Rusya tarafndan atlm bir iyi niyet adm gibiydi. Aslnda Rusya, Fransz ordular karsnda zor durumdayd. Hatta Ruslar, Fransa ve Avusturya ile tehlikeli bir sava beklentisi iindeydi. Bu yzden, Babalinin ald savaa devam kararn haber alan ar Aleksandr, Osmanl Devleti ile acilen bir bar antlamas imzalamaya ihtiyalar olduunu fark etti. Rus ar Aleksandrn General Kutuzofu grevden almasnn amac SIRA nedir? SZDE arn grevlendirdii Amiral iagof daha Bkree varmadan bara dair nceD Bkree N E L M vardnki mzakere konularn da dikkate alarak bir esas hazrlamt. da konu tekrar mzakere edilerek bar antlamas kabul edildi. Tarihte OsmanlRus Bkre Antlamas olarak geen bu antlama, on alt maddeden ibaretti. MadS O R U delerin nemlileri unlardr: Birinci madde dostluk konusundadr: Her iki devlet de bu antlama ile dDKKAT manla son verip her trl bar ve dostlua riayet edeceklerdir denilerek bunun esaslarn ortaya koymulardr. SIRA SZDE kinci madde ise af maddesidir. Her iki devlet de gerek sava, gerekse askeri harekatlar esnasnda kendi tebaasndan olanlar affedecekti. Bu madde, savan cereyan ettii blgedeki etkin hassasiyeti ortaya koymaktadr. AMALARIMIZ nc madde ise nceki antlamalarn yrrlkte olduunun teyidi ile alakaldr. Bu antlama maddesiyle, Ruslarn Osmanl Devleti ile yapt antlamalarda kazanl olduu hissi ar basmaktadr. Osmanl Devleti asndan K ise, Rusya T A P ile l ttifakta olduu gibi, Rusyann denge unsuru olarak grldn ortaya koymaktadr. Drdnc madde Tuna ve Prut blgelerindeki snrlar ve esaslar ortaya koyan bir dzenlemedir. Bu maddede Rusya Devleti, Prut ve Tuna nehri ve nehirdeki TELEVZYON adalarn snrlarn izme gayretinde bulunmaktadr. Taraflar buralarda askeri ve ticari varln hissettirmek istemektedir. Beinci ve altnc madde snr tespit ve iade maddesidir. Bu maddelere gre Ef N T E hali R N E Tile Osmanl lak ve Bodan, Prut suyu ve Eflakn kara ksm savatan nceki Devletine iade edilecekti. Ancak Osmanl Devleti iki yl boyunca blgeden vergi almayacakt. Ayrca bu blge ile ilgili daha nceki antlamalardaki maddeler baki
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
100
Kutuzof: 1745 ylnda Petersburgda dodu. 14 yanda Rus ordusuna girdi. Polonya ve Osmanl ordusuna kar savat. General Suvarovdan sava teknik ve taktikleri rendi. 1805te Fransz birliklerine kar zafer kazand. Ayn yl ar bir yenilgi alnca grevden uzaklatrld. Bodandaki Rus ordusunun komutan yapld. Osmanllar birka kez yenilgiye uratt. 28 Mays 1812de yaplan Bkre Antlamasna zemin olan grmelerde bulundu. Ancak acil bar isteyen Rus ar ile ayn fikirde olmad iin grevden alnd.
kalacakt. Anadolu yakasndaki hudut, savatan nceki hali esas alnarak aynen Osmanl Devletine iade edilecekti. Yedinci madde ise mbadele maddesidir. Rusyaya braklan blgelerdeki Mslman ve Trk ahali isterlerse mallarn bedeli ile satp Osmanl snrlarna gebilecekti. Ayn durum Osmanl tarafnda kalan yerlerdeki Hristiyanlar iin de geerliydi. Sekizinci madde ise Srplarn isyanna dair maddedir. Srplarn cezalandrlmayaca ve bir nevi zerkliini ifade eden bir metindir. Bu madde ile artk Rusyann Srplar korumac tutumlar daha da netlemi bulunuyordu. Cezalandrlmayacaklar garantiye alnmak suretiyle, Srplarn Osmanl topraklar ierisindeki milliyeti fikirlerini yaymalar ve gelimelerinin n almak isteniyordu. Dokuzuncu ve onuncu maddeler ise, esirlerin deiimi ve iki tarafa ait halk arasndaki ticari vb. alacak verecek konularnn nasl yaplacana ilikin idi. On birinci madde ise, antlamann karlkl imzalanmasndan sonra, asker ve donanmann ekilmesi konusunda idi. Aslnda her iki tarafn donanmalar da karlkl olarak hareket edemez bir haldeydi. On ikinci madde ise Ya Antlamasnda geen Garb ocaklar korsanlarnn Rusya ile ticaretini dzenleyen maddesinin ibkas idi. Bu madde, Rusyann Akdenizde ticaret yapma istei ve orada var olma gayretinin devam niteliindedir. On nc madde ise, Osmanl snrlar dnda bir konu olan Rus-ran ihtilaflarnda Osmanl Devletinin arabuluculuunun Ruslar tarafndan kabulne dairdir. On drdnc madde ise dostluk maddesidir. Her iki devlet de bar antlamasnn bu artlarda kabuln onaylamakla birlikte, olas karlkl tecavz ve snr ama hareketlerini durdurma amacn vurgulamaktayd. Bu maddeye gre, kabul edilen snrlar her halkarda baki olacakt. On be ve on altnc maddeler imza yetkisi ve teyidi ile alakal maddelerdir. Ruslar, aralklarla da olsa yaklak alt yl sren savatan aldklar blgelerden sadece Beserabya blgesini topraklarna kattlar. Osmanl Devletinin sava sebebi sayd Eflak ve Bodan ise Osmanl topraklarnda kald. Prut nehri, her iki devletin de kabul ettii doal bir snr olarak kayda geirildi. Baserabya blgesinin Ruslarda kalm olmas sebebiyle, Kili Boazn da onlar ele geirdiler. Bu durum, Tuna nehrinin bu aznda Osmanl Devleti kadar var olmalar ve sz sahibi olmalar anlamna geliyordu. Eflak eitli imtiyazlar kazanmt. Bu sava sonras Srbistan bamszln ilan etme hayalini ertelemek zorunda kald. Osmanl Devleti asndan mesele sadece Srbistann bamszlnn engellenmesi deildi. Srbistana tannan yeni imtiyazlar, Mora yarmadasnda da bamszlk isteklerinin dile getirilmesine yol at ve Ruslarn da aleni desteklerinin grlmesine neden oldu. Rusya asndan Bkre Antlamas deerlendirilecek olursa, Avrupa ve Osmanl i siyasetindeki gelimeler Rusyann lehine yorumlanabilecekken Rusyann kendi payna az bir eylerle yetinip Bkre Antlamasnn imzalamasn hatal bir politika olarak grmek ok doru deildir. Ruslar mantkl hareket ederek risk almaktan kanmtr. Bkre Anlamasna imza atmalarnn altnda yatan esas sebep; Avrupadaki durum idi. zellikle Napolyonun Avrupaya tahakkm emelleri Rusyann gzn korkutan ana unsurdu. Osmanl i siyasetindeki gelimeler Ruslara cesaret vermekle beraber, Napolyonun Avrupa ilerine doru ilerlemesi her eye ramen Ruslar korkutuyordu. Bundan dolay bir an evvel antlamay imzalamann yoluna bakt. Netice olarak Ruslar, bu antlama ile baz karlarn bir sreliine ertelemek zorunda kaldlar.
SIRA SZDE Bkre Antlamasn Rusya asndan nasl deerlendirirsiniz?
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
101
zet
A M A
Avrupada ba eken ngiltere ve Fransann temel politikalarn ve 1807 Tilsit Antlamas ile Fransann Avrupa siyasetindeki dengeleri nasl deitirdiini irdeleyebilme Fransz-Rus Savanda Rusya zor anlar yaad. atmalarn en fazla kzt Friedland savan Franszlar 14 Haziran 1807 tarihinde kazand. Rus arnn Franszlardan bar istei zerine Napolyon ile ar Aleksandr bulutular ve Tilsit bar antlamasn imzaladlar. Tilsit antlamasnn Osmanl Devleti asndan ok nemli anlamlar vard. Fransa, Osmanl Devleti ile birlikte davranmaktan vazgeecei gibi, stanbulu Rusya ile bar yapmaya zorlayacakt. Buna karlk Rusya da Fransa ile ngiltere arasnda bir uzlama salanmasna alacakt. Osmanl ynetimini Eflak ve Bodan Ruslara terk etmeye ikna edeceine dair madde, zaten Osmanl-Rus savann balamasna sebep olan bir durumdu. Napolyon Osmanllarn sava balatmasna neden olan duruma ramen byle bir maddeyi antlamaya koymas, Osmanllarca dosta bir yaklam deildi. Bu maddenin devamnda, Osmanl Devletini ikna edemedii durumda ise, Rusyaya askeri yardmda bulunaca ifadesi vard. Bu antlama, Napolyonun izmeye alt Avrupa ve Osmanl stratejisinin ak bir gstergesidir. Bu da Avrupada Ruslarn yardmn temin etmek, Osmanl Devletine irin grnmek, Ruslardan yana hareket imkann elinde tutmak demekti. Tilsitteki Fransz-Rus grmeleri, Bonapartn Osmanl Devletine ve topraklarna bak asn izmiti. Rusyay malup etmi olmasna ramen, Avrupada Rus yardmna duyduu ihtiyac Osmanl dmanlnn ardna gizliyordu. Ancak Osmanl devlet adamlar, Napolyonun bu davrannn ikiyzl politik bir manevra olduunu biliyorlard. ngiliz ve Rus tehlikesine kar Fransay da kaybetmemek iin bu duruma gz yumuyorlard. Fakat, bir yl sonraki Erfurt grmelerinde bu ikiyzllk ayyuka kt. Her ne kadar Erfurt grmeleri Avrupann genel siyaseti zerine yaplyor olsa da, Ruslarn Osmanl topraklar zerindeki emellerinin Napolyon tarafndan desteklendiini ayan beyan ortaya koydu.
A M A
Avrupadaki g yarnn Osmanl Devletinin d ilikilerine yansmasn analiz edebilme ve anakkale Antlamasnn Osmanl Devleti ve ngiltere asndan nemini kavrayabilme Avrupadaki g yar, XIX. yzyln banda ok hzl bir ekilde geliti. Avrupa, ngiltere ve Fransa arasnda iki kutuplu bir hale gelmiti. Dier devletler bu iki devlet etrafnda kmeleniyordu. Napolyonun amac, Avrupann tek hkimi olmakt. ngilizler, Rusya ile ittifak halinde olup, Osmanlnn Rusyaya sava ilan etmesini istemiyordu. nk Fransa karsnda Ruslarn g durumda kalmasn istemiyordu. ngilizler, g durumda bulunan Osmanl Devletinin bu durumundan faydalanarak stanbul nlerine kadar geldi. Fakat ehri igal etmekten vazgeerek geri dnd. Fransz elisinin ngilizlerin ehri igale giriemeyecei tahmini doru kmt. Bu durum Ruslar da hayal krklna uratt. Geri dnen ngiliz donanmas, bu defa Msra ynelip skenderiyeyi igal etti. Ancak ksa srede buray boaltmak zorunda kald. ngilizler ksa bir sre sonra Osmanl Devleti ile anlama yollarn arad. Bunun sonucunda Kala-i Sultaniye ya da dier ifadeyle anakkale Antlamas, 5 Ocak 1809 tarihinde imzaland. On iki maddeden oluan bu antlamann Osmanl Devleti asndan en nemli taraf, Boazlarn yabanc donanmalara kar kapal tutulmas ilkesini ngiltereye kabul ettirmek idi. ngiltere asndan nemi ise, Bonapart tarafndan Britanya adasna uygulanan kara muhasarasn Boazlarda am olmasyd. Osmanl-Rus Savalarn ve Osmanl Devletinin devletleraras ilikilerde yalnz kalmamak iin srdrd abalar deerlendirebilme 1808 tarihli mtarekeden bir sonu kmaynca Rusya, smail ve braili ele geirmiti. Osmanl ordusu sadrazam Yusuf Paa komutasnda umnuda bir karargah kurdu. lk etapta baarl bir savunma yaplmasna ramen, daha sonra Hsrev Paa komutasndaki Osmanl ordusu yenilgiye urad. Ardndan Silistreyi kuatan Ruslar baarsz oldu ve geri ekilmek durumunda kald. Napolyonun Rus ar ile Tilsit ve Erfurtta Osmanl aleyhine antlamalar yapmas ise, Osman-
A M A
102
lnn ngilizlere yaklamasna neden oldu. Osmanldaki hava Fransann aleyhineydi. Osmanllar ngilizlerle anakkale Antlamasn yaptlar. Bylece ngilizlerden gelebilecek tehlikeyi nlemi oldular. Ayrca Fransann Osmanllara saldrma ihtimaline kar bir de gizli antlama yapld. anakkale Antlamas, ayn zamanda Boazlar sorununu uluslararas bir boyuta da tam oldu. Bu arada Napolyon tam bir ikiyzl politika yrtyordu. Avrupada bir taraftan Ruslarn yardmn temin etmeye alyor, dier taraftan da Osmanlya irin gzkmek iin elinden geleni yapyordu. Ayn zamanda Lehistan kralln dirilterek Ruslar da engellemeye alyordu. Ruslarn Osmanl topraklarna saldrmasn desteklemekten de geri kalmyordu. Tilsit ve Erfurt Antlamalar, Fransz-Rus dostluunu pekitirmek amacn gdyorken, Osmanl Devleti aleyhine ciddi tehditler ieren maddeleri de barndryordu. zellikle Tilsitte tartlan ve mutabk kalnan maddeler, Osmanl Devletine hayat hakk vermiyordu.
AM A
Uluslararas dengeler bakmndan Bkre Antlamasnn nemini aklayabilme Osmanl-Rus sava 1812 ylna kadar aralklarla devam etti. Sonunda Bkre Antlamas imzaland. Osmanl i siyasetindeki gelimeler Ruslarn lehine olmakla beraber, Napolyonun Avrupa ilerine doru ilerlemesi her eye ramen Ruslar korkutuyordu. Bundan dolay bir an evvel antlamay imzalamann yoluna bakt. Netice olarak Ruslar, bu antlama ile ele geirdikleri topraklardan sadece Baserabyay aldlar. Eflak ve Bodan Osmanl Devletine iade edildi. Eflak imtiyaz kazanamad. Srplarn da bamszlk umudu Rusya tarafndan karlanamad. Prut nehri iki devlet arasnda snr olarak kabul edildi. Baserabyay elinde tutmaya muvaffak olan Ruslar Kili Boazna da hakim olduklarndan Tuna nehrinin bu aznda Osmanl Devleti ile ortak haklar edinmilerdi.
103
Kendimizi Snayalm
1. XIX. yzyln balarnda Fransa ile sava halinde olan Rusyann zor durumda kalmasn istemedii iin, Osmanllara Ruslar ile savamamay telkin eden devlet aadakilerden hangisidir? a. Avusturya b. ngiltere c. Prusya d. Piyemonte e. Hollanda 2. Osmanl Devleti ile ngiltere arasnda yaplan anakkale (Kala-i Sultaniye) Antlamasnda ngiliz taraf, Osmanllara hangi devlete kar ibirlii gvencesi vermitir? a. Rusya b. Fransa c. Prusya d. Avusturya e. Hollanda 3. ngiltere ile imzalanan Kala-i Sultaniye (anakkale) Antlamasnn hkmleri arasnda aadakilerden hangisi yer almaz? a. ngilizlerin Trk esirleri serbest brakmas b. ki lke arasnda nceden cari olan ticaret hkmlerinin devam etmesi c. Boazlarn ynetiminin Osmanl uhdesinde olduunun kabul edilmesi d. Karadenizin bir Trk i denizi olduunu ngilterenin kabullenmesi e. ngiliz tarafnn igal ettii mahallerden kmay kabul etmesi 4. Osmanl Devleti ile Rusya arasnda Bkre Antlamas grmelerinin uzamasnda, hangi iki nehrin ticari neme haiz adalarnn mlk ile ilgili anlamazlklar etkili olmutur? a. Don- Volga b. Meri- Prut c. Seyhun- Ceyhun d. Nil- Tuna e. Tuna- Prut 5. Rus birliklerinin 1810da Osmanl Devletine taarruza getii yerler arasnda aadakilerden hangisi yer almaz? a. Silistre b. umnu c. Sivastopol d. Nibolu e. Edirne 6. Napolyon ile Rus ar arasnda Avrupa meselelerinin grld ve Osmanl aleyhine kararlarn alnd grmeler arasnda aadakilerden hangisi yer alr? a. Erfurt b. Frankfurt c. Paris d. Brksel e. Viyana 7. Ya ve Bkre Antlamalarnda Rusyann Garb Ocaklaryla ticaret ibkas talebinde bulunmas, aadaki blgelerden hangisinde ticaret yapma isteinin bir gstergesidir? a. Baltk b. Akdeniz c. Kzldeniz d. Pasifik e. Tuna Nehri 8. XIX. yzyl balarnda Rus saldrlarna maruz kalan Osmanllarn, Ruslarla savalarnda, Rus igaline urayan aadaki yerlerden hangilerini geri alma amac gttkleri sylenemez? a. Krm b. Eflak c. Bodan d. Azak Deniz e. Kafkasya 9. XIX. yzyl Osmanl-Rus savalarnda aadaki lkelerden hangisinin kazanl kt sylenemez? a. sve b. Yunanistan c. Romanya d. Srbistan e. Karada 10. 1807 Tilsit Antlamas, Fransann Avrupada aadaki devletlerden hangisiyle iyi diplomatik ilikiler iinde olduunu gstermektedir? a. Osmanl Devleti b. ngiltere c. Prusya d. Avusturya e. Rusya
104

1. b Yantnz yanl ise Tilsit Grmeleri 1807 ve Osmanl-Rus Sava 1809 konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ngilizlerle ttifak ve anakkale Anlamas 5 Ocak 1809 konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ngilizlerle ttifak ve anakkale Anlamas 5 Ocak 1809 konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Bkre Anlamas 28 Mays 1812 konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Osmanl Rus-Sava (18091812) konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Tilsit Grmeleri 1807 konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Bkre Anlamas 28 Mays 1812 konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Osmanl Rus-Sava (18091812) konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Osmanl Rus-Sava (18091812) konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Tilsit Grmeleri 1807 konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 1800l yllarn balarnda Avrupada sanayi devrimi ve Fransz htilalinin de etkisiyle youn bir rekabet vard. Bu rekabetin balca iki aktr ngiltere ve Fransa idi. Bu yzden Avrupa ktasnda iki kutuplu bir yap ortaya kt. Bu kutbun bir yan Fransa ise karsnda da ngiltere vard. Dier devletlere tarafsz kalma imkan tannmyor, birinin yannda olan devlet, dierinin karsnda kabul ediliyordu. Sra Sizde 2 Rus ar Aleksandrn General Kutuzofu grevden almasnn temel amac, Osmanl Devletine kar bir iyi niyet adm olmasdr. ar acil bir barn gerekli olduunu dnyordu. Zira Fransz tehlikesi gittike byyordu. Ksacas, Rus ar Franszlarn ilerlemesini kendileri iin tehlike gryor, Osmanllarla biran evvel anlap, Franszlara kar daha gl bir ordu ile muhatap olmak istiyordu. Sra Sizde 3 Avrupa ktasndaki g yar adeta her geen gn deien bir gelime gsteriyordu. Bu gelimelerin bir ksm ve Osmanl i siyasetindeki gelimeler, Rusyann lehine yorumlanabilecekken Rusyann karlarn daha az oranda karlayan bir metinle yetinip antlamay imzalamasn yanl bir politika olarak deerlendirmek yerinde deildir. zellikle Napolyonun Avrupay egemenlik altna almak istemesi ve Rusyay tehdit edecek bir kapasiteye ulamas, Rusyay korkutan anlalabilir bir nedendir. Rusyann bu durumu dikkate alarak, Osmanl Devleti ile anlama yoluna girmesi, kendi karlar lehinde deerlendirilebilecek ihtiyatl bir davran biimi ve doru bir politik admdr.
2. b
3. d
4. e 5. c 6. a 7. b 8. e 9. a 10. e
105
Akin, Sina (editr), (2009), Siyasal Tarih 1789-1908, (S. Akin-M. Kunt-S. Farooqi- Z. Toprak-H.G. Yurdaydn-A. dekan) Trkiye Tarihi 3, Osmanl Devleti 1600-1908, stanbul. Armaolu, Fahir, (1997), 19. Yzyl Siyasi Tarihi (17891914), Ankara. Beydilli, Kemal, (1992), Boazlar Meselesi, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi (DA), c. VI, stanbul, s. 266-269. Jorga, Nikola, (2005), Osmanl mparatorluu Tarihi, Cilt V, stanbul. Kzltoprak, Sleyman, (2010), Msrda Osmanlnn Son Yzyl, stanbul. Kurat, Akdes Nimet, (1970), Trkiye ve Rusya: XVIII. Yzyl Sonundan Kurtulu Savana Kadar TrkRus likileri (1798-1919), Ankara. ______________, (1948), Rusya Tarihi: Balangcndan 1917ye Kadar, Ankara. Lee, Stephen J., (2002), Avrupa Tarihinden Kesitler 1789-1980, Ankara. Mufassal Osmanl Tarihi, (1962), stanbul. Riasanovsky, Nicholas V.- Steinberg, Mark D., (2011), Rusya Tarihi, (eviren: Figen Dereli), stanbul. Sander, Oral, (1989), Siyasi Tarih, lkalardan-1918e, Ankara. Shaw, Stanford J.- SHAW, Ezel Kural, (2000), Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye 1808-1975, (eviren: Mehmet Harmanc) c. II, stanbul. irokorad, A.B., (2009), Ruslarn Gznden 240 Yl Kran Krana Osmanl-Rus Savalar : Krm-Balkanlar-93 Harbi Ve Sarkam, stanbul. Tukin, Cemal, (1997), Osmanl mparatorluu Devrinde Boazlar Meselesi, stanbul. Uarol, Rifat, (2010), Siyasi Tarih 1789-2010, stanbul. Vernadsky, George, (2009), Rusya Tarihi, (eviren: Doukan Mzrak, Egemen . Mzrak), stanbul.
6
Amalarmz indekiler
Bu niteyi tamamladktan sonra; XIX. yzyln ilk yarsndaki i ve d sorunlarn nedenlerini aklayabilecek, Balkanlarda ba gsteren ayrlk isyanlarn sebeplerini zmleyebilecek, Bu srete Bablinin d politikasn ve denge siyasetini deerlendirebilecek, Radikal reformlar dnemi olarak II. Mahmud Devrini tanmlayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
II. Mahmud Balkan Milliyetilii ark Meselesi Hasta Adam Msr Sorunu Denge Politikalar
Kkl Deiim ve Dnm: II. Mahmud Devri
RADKAL DEM DNEM OLARAK II. MAHMUD DEVR BALKANLARDA AYRILIKI SYANLAR VE AVRUPADA YEN DZEN MERKEZYET DEVLETN NASI VE KKL REFORMLAR SREC DEVRN KARAKTERST VE GEREKLETRLEN REFORMLAR
Kkl Deiim ve Dnm: II. Mahmud Devri

RADKAL DEM DNEM OLARAK II. MAHMUD DEVR XIX. Yzyl Balarnda Genel Durum
Otuzuncu Osmanl padiah olarak 28 Temmuz 1808de tahta kan II. Mahmudun saltanat dnemini, XVIII. yzyln sonlar ve XIX. yzyln balarnda meydana gelen i ve d gelimeler ekillendirmitir. Bunlar; Fransann, Kuzey talyada malup ettii Avusturya ile imzalad Campo Formio Antlamas (1797) uyarnca Arnavutluk kylarna ve Yunan adalarna yerlemesiyle balayan ayrlk isyanlar, Fransz htilal sonrasnda balayan koalisyon savalar ve Msrn igal giriimiyle (1798) Avrupada alt st olan siyasi dengeler Nizam- Cedid adyla III. Selimin balatt reform srecine Kabak Mustafa syanyla (1807) son verilmesi ve padiahn katledilmesiyle ortaya kan siyasi istikrarszlktr. Nitekim 1808de kar bir darbeyle tahta kartlan II. Mahmud, kaos ortamnda ve Sadrazam Alemdar Mustafa Paann glgesinde iktidar devrald. Osmanl Devleti XIX. yzyla, geleneksel dostu olarak grd ve topraklarna taarruz ihtimali vermedii Fransann Msr igal giriiminin getirdii aknlk ve sava ortamnda girmiti. Bu durum karsnda Babli; Rusya, ngiltere ve Sicilya Krallklar ile kurduu ittifaklarla, Franszlar Msrdan karmay baard (1802). Ancak mttefik sfatyla Msra giren ngilterenin yerel g odaklar olan Klemenleri koz olarak kullanmaya kalkmas ve skenderiye kentini tahliye etmemekte direnmesi, yeni bir siyasi krize yol at. Youn diplomatik giriimler ve bir takm tavizler karlnda ngilizlerin Msr tahliye etmeleriyle, Osmanl Devleti Dou Akdeniz ve Kuzey Afrikann kontrol bakmndan olduka nemli olan Msr yeniden hkimiyeti altna alm oldu (Mart 1803). XVIII. yzyl sonlarnda dnya siyasetine yn veren nemli gelimelerden biri de Fransz htilal idi (1789). htilaln yaratt kargaa ortamn ve ardndan yaylan eitlik, zgrlk ve ulusuluk fikirlerini, Avrupann i sorunu ve Batdaki iktidarlarn sergiledii kt ynetimin sonucu eklinde deerlendiren Osmanl Devleti, dier devletlerin aksine Fransann yeni rejimini hemen tanmt. Osmanl tahtnda III. Selimin bulunduu bu dnemde, Nizm- Cedd adyla 1793te balatlm olan reform programn uygulamaya alan Osmanl Devleti, Fransz htilalnn yayd fikirlerin etkilerini, XIX. yzyla damgasn vuracak olan ayrlk isyanlarla somut olarak grecek ve yaayacaktr.
108
Panslavizm: Slav kkenli tm milletleri Rusyann emsiyesi altnda bir araya getirme hedefi.
Fransann Avusturya ile imzalad Campo Formio Antlamasyla Mora ve Arnavutluk sahillerine yerlemesiyle balayan bu sre, Msrn igali karsnda Osmanl Devletinin ittifak yapt Rusyann, mttefik devlet statsyle blgeye geliiyle yeni bir boyut kazand. Rusyann bir dnya devleti olmak amacyla ar I. Petro (hd.1682-1725) devrinden beri hedefledii, Balkanlar ve Boazlar zerinden Akdeniz havzasna, dier bir ifadeyle gneye inme emeli, her eyden nce sz konusu blgelerde istikrarsz bir ortam yaratlmasna balyd. Panslavizm politikas ve Avrupal devletler ile Rusya arasndaki smrgecilik yarnn hzlanmas, Balkanlarda bamszlk hareketlerinin balamasnda en nemli etkenler olmutur.
Osmanlda Bir lk: Sened-i ttifak ve Padiahn radesine Snrlama

Ayan: Tarada devlet-halk ilikilerine araclk eden nfuzlu kimseler.
Osmanl Devletinde XVI. yzyln ikinci yarsndan itibaren ayan ve eraf gibi adlarla anlan mahalli g odaklar, merkezi otoritenin g kaybna paralel olarak zamanla glendiler. XVIII. yzyla gelindiinde, Anadolu ve Rumelide gl aileler ve hanedanlklar ortaya kt. Devlet tarada otoritesini kuramadndan, zamanla bu glerin varln kabul etmek zorunda kald. Bu artlar altnda ayanlarn birbirleriyle ve devletle olan mcadeleleri, kontrolleri altndaki blgelerde siyasi ve sosyal dengeleri alt st etti. te yandan Kabak syan sonunda yaanan taht deiikliinden sonra kendisi de bir ayan olan Alemdarn devletin iki numaral adam yani sadrazam olmasyla, ayanlar da fiilen iktidara ortak oldular. stelik isyan sonucu taht deiikliinin yaanmas ve II. Mahmudun onun sayesinde tahta oturmu olmas, sadrazam padiahtan daha etkin bir konuma getirmiti. lkede dzenin salanmas iin hkmetle ayanlarn grmesi ve uzlamas gerektiini dnen Alemdar, Rumeli ve Anadoludaki ayanlar merkeze davet etti. stanbula kendi ordularyla gelen ve skdar ile Davutpaa gibi ehrin dndaki yerlerde konaklayan ayanlar arasnda, Anadoludan Cabbarzde Sleyman Bey, Karaosmanolu mer Aa, Kalyoncu Mustafa ve Rumeliden ise Sirozlu smail Bey gibi hretli isimler de mevcuttu. Tepedelenli Ali Paa gibi baz gl ayanlar ise bu davete olumsuz cevap verdiler. Ardndan Sadrazam Alemdar Mustafa Paa bakanlnda yanlar, devlet grevlileri ve askeri temsilcilerin katlmyla Kthanedeki alayan Kknde geni katlml bir toplant yaptlar (29 Eyll 1808). Mzakereler sonucunda merkez brokratlaryla ayanlarn bir ksm arasnda Sened-i ttifak (Uzlama Metni) olarak adlandrlan bir metin kaleme alnd (7 Ekim 1808). II. Mahmudun onayna sunulan bu metin, padiahn hatt- hmayunu (padiahn bizzat kaleme ald yaz) ile resmen geerli ve balayc siyasi bir belge nitelii kazand. Sened-i ttifak, giri, yedi madde ve bir ekten olumaktadr. Giri blmnde Osmanl devlet dzeninin bozulmas ve kt gidiatn devletin varln tehdit noktasna geldii, bu nedenle bir uzlama metni olarak Sened-i ttifakn imzaland ifade edilmektedir. Metin ksmnda yer alan maddeleri ise u ekilde zetlemek mmkndr: Padiahn ve vekili sadrazamn buyruklarna uyulacak, ayet sadrazam keyfi uygulamalara kalkrsa ayanlarn buna kar kma haklar sakl kalacakt. Ayanlar, nfuzlar altndaki blgelerinden devletin asker toplamasna kar kmayacaklar, aykr hareket edenlere elbirliiyle mdahale edilecektir. Devlet namna modern askeri birlikler oluturulacak, yenieriler ve dier ocaklar muhalefet ederlerse, ayanlar davet beklemeksizin asileri cezalandrabilecekti.
6. nite - Kkl Deiim ve Dnm: II. Mahmud Devri
109
Vergilerin toplanmasnda yolsuzlua kesinlikle meydan verilmeyecekti. Ayanlarn devlete itaat ve hizmetlerine karlk, devlet de onlarn fiili kazanmlarn meru kabul edecekti. Belgenin ek ksmnda ise geerliliinin devam iin gelecekte sadrazam ve eyhlislm olarak atanacaklarn bu metni imzalamalar hkm yer almaktayd. Baz tarihiler tarafndan, Magna Cartaya benzetilen Sened-i ttifak, 1808de SIRA SZDE devlet ile mahalli g odaklar olan ayanlar arasnda imzalanan siyasi bir belgedir. Trk Magna Cartas eklindeki yaktrma; dayanaklar, tarihi sre ve sonular bakmndan gereki deildir. Bununla birlikte Sened-i ttifakn, padiahn yetkiDNELM lerini kstlad ve mutlak otoritesini snrladna phe yoktur. Bu belgeyi, devrin feodal gleri olan baz ayanlarn mevcut kazanmlarn iktidar karsnda garanti altna alma abas olarak yorumlamak da mmkndr. S O R U Osmanl tarihinde rnei bulunmayan ve devlet ile taradaki g odaklarna D K K A Tkarlkl hak ve sorumluluklar ykleyen bu siyasi belge, aslnda nceki dnemlerde ve zellikle III. Selim devrinde, merkezin tara zerindeki etkinliini tamamen kaybetmesinin kanlmaz SIRA SZDE sonularndan biriydi. Sened-i ttifakn imzalanmasndan sonra ayanlara ait kuvvetlerin AMALARIMIZnemli bir ksm stanbuldan ayrlnca, yenieriler tekrar isyan ettiler (16 Kasm 1808). Sz konusu ayaklanmada Alemdar Mustafa Paa hayatn kaybedince, II. Mahmud, yaK da T hkmsz A P n bandaki bir ayann vesayetinden kurtuldu ve Sened-i ittifak kalm oldu.
T EM LE ZLYEO NDergisi, II, Akyldz, Ali (1998), Sened-i ttifakn lk Tam Metni, slam Aratrmalar AV KA 209-222.
Magna Carta: ngilterede kral ile feodal beyler SIRA SZDE arasnda imzalanan, kraln yetkilerini kstlayan ve demokrasi yolunu aan 1215 tarihli szleme. DNELM
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TEL EA VK Z ON M AY LE
BALKANLARDA AYRILIKI SYANLAR VE NTERNET AVRUPADA YEN DZEN Srp syan ve Sonular
Srplarn yaad topraklar, II. Murat (1421-1451) ve II. Mehmed (1451-1481) devrindeki fetihlerle Osmanl hkimiyetine girmiti. XVIII. yzyl sonlarnda Rusya ve Avusturya ile yaplan savalara sahne olan bu blgede rakipleri, Osmanl Devletini zayflatmak amacyla, Srplar arasnda dini sylemleri de ne kararak ayrlk fikirleri yaymaya zellikle gayret gsterdiler. Fransa Campo Formio Antlamasyla (1797) o dnemde Arnavutlukun sahil kesimini oluturan, bugn ise Yunanistann snrlar iinde bulunan Preveze ve Parga sahilleri ile Yunan adalarn ele geirdi. Fransann tarihinde ilk kez Osmanl Devletiyle snr komusu olmas, devletin Balkanlardaki varl ve gvenlii asndan tam anlamyla bir dnm noktas oldu. nk bu gelimeyle Fransz htilalnn getirdii milliyetilik ve bamszlk fikirleri blgeye tanm oluyordu. Nfuzunu glendirmek isteyen Fransann gayrimslim Osmanl tebaasn (Srplar, Rumlar, Karadallar vs.) kkrtmasyla, ayrlk isyanlarn altyaps da hazrland. D tahrikler ve blgedeki baz asker-sivil yneticilerin keyfi tavrlaryla halk yldrmas, isyann fitilini ateledi. Bu srada Babli, bu tr gelimeleri nleyecek siyasi-askeri gten yoksundu. Ayrca, neredeyse Rumelinin tamam ayan ve dal ekyas diye adlandrlan bir takm yerel g odaklarnn keyfi idaresi altna girmiti. Bu msait artlar altnda Srplar, gemite Avusturya ordusunda da grev
NTERNET
110
Knez: Karadadan Romanyaya dek Slav kkenli toplumlarn yaad blgelerde Osmanl ynetiminin yerel halkla ilikilerinde araclk yapan resmi temsilci.
yapm olan Kara Yorgi (Djordje Petrovi) adl bir tccarn etrafnda rgtlenmeye baladlar (14 ubat 1804). 1806dan itibaren Rusyann mdahalesiyle kontrolden kan bu sre, 1812de Bkre Antlamasyla Srplarn baz siyasi-idari ayrcalklar elde etmesiyle sonuland. Bylece milliyeti-bamszlk hareketler sonucunda Osmanl Devletinden idari ayrcalklar elde eden ilk toplum Srplar oldu. Bu gelime, dier Balkan topluluklarn da cesaretlendirmesi ve yeni isyanlara yol amas bakmndan nemlidir. Ancak bu srada Napolyonun Rusya zerine yrmesinden (Moskova Seferi, 1812) yararlanan Osmanl Devleti, vaat ettii zerklik haklarn uygulamaya koymad gibi, d destekten yoksun Srp milislerini datt. Sonuta Kara Yorginin Avusturyaya firar etmesiyle isyann birinci perdesi de kapanm oldu (Ekim 1813). Babli bu ekilde duruma hkim olduktan sonra, ileri gelen Srp feodal beylerini knez adyla blgelerinin meru yneticileri olarak kabul etti. Kara Yorginin tekrar sahneye kmasn engellemek amacyla nfuzlu bir ailenin ferdi olan Milo Obronovii; Rudnik, Alacahisar ve Pojega Byk Knezi olarak tand. Ancak merkezin blgedeki sivil ve zellikle de asker temsilcilerinin halkla uyuamamas ve atmalarn iddetlenmesi zerine Milo 1815te Takovo kasabasndaki kilise nnde baknez sfatyla Srp isyann yeniden balatt. te yandan Napolyonun, Moskova Seferinde ar bir yenilgiye uramas Ruslar tekrar isyana destek verecek konuma getirdi. Bu nedenle Srplarn taleplerini iletmek zere stanbula gelen heyetle mzakereler yapld. Sonuta Semendire ve Belgrad teslim edilince, Babli Milo Obronovii baknez olarak tand ve Srplara imtiyazl prenslik stats vermeyi kabul etti (1817). Osmanl Devletinin g kaybna paralel olarak tam anlamyla Rusyann himayesine giren Srplar, Akkerman Szlemesi (1826) ve Edirne Antlamasyla (1829) zerkliklerini teyit ettiler.
Avrupada Yeni Dzen: Viyana Kongresi ve ark Meselesi

Fransz htilalndan sonra, Avrupada htilal Savalar denilen mcadele dnemi balamt (1792-1814). Bu nedenle Avrupann siyasi haritas deimi, gler dengesi bozulmu ve otorite boluundan kaynaklanan ciddi sorunlar ortaya kmt. Bu srete Avrupay byk bir sava meydanna eviren Napolyon, Rusyaya son darbeyi vurmak iin Moskova zerine yrd (1812). Ancak yenilgiye urayarak byk kayplar verdi. Ardndan 1813te sve, Prusya ve Avusturya, 1814te ise ngiltere, Rusya ve spanya Fransaya sava ilan etti. Yaklak 500 bin kiilik bir orduyla Parise giren mttefikler, tartmasz bir zafer elde ettiler. Bu zaferin ardndan, Avrupann siyasi dengesini yeniden kurmak ve ele geirilen topraklar paylamak amacyla byk devletlerin giriimiyle Viyanada bir kongre yaplmas kararlatrld. Kongreye; ngiltere, Avusturya, Rusya ve Prusya yn vererek, alnan kararlar karlar dorultusunda ekillendirdiler. 9 Haziran 1815te imzalanan ve kongreye bakanlk eden Avusturya Babakan Prens Metternichin etkinlii nedeniyle Metternich Sistemi olarak da anlan bu kararlar erevesinde: Fransz htilalnn yayd bamszlk ve ulusuluk gibi fikirler tehdit olarak deerlendirilirken, Avrupada kacak herhangi bir isyann elbirliiyle bastrlmas kararlatrld. Toprak kayplar nedeniyle ihtilal ncesi snrlarna geri ekilmek zorunda kalan Fransada tekrar krallk rejimine dnld. ngilterenin nerisiyle esir ticareti yasakland.
111
Avrupann yeni snrlar belirlenirken milliyet, din, dil gibi faktrler ve tarihi arka plan dikkate alnmad. Bu nedenle kongre kararlar, beklenen bar ve istikrar salayamad. Kongreye yn veren byk devletler, yeni Avrupa Dzenini korumak amacyla bir takm yeni ittifaklara giritiler. Viyana Kongresinden (1815) Navarin Olayna (1827) dek geen dneme, Avrupay yeniden kurmak, dzenlemek anlamnda Restorasyon Devri denmitir. Bu dnemde Avrupann byk devletleri, Viyana Kongresi kararlarn uygulayabilmek ve mutlakiyet ynetimlerini devam ettirebilmek iin kendi aralarnda bir takm yeni ittifaklar kurdular. Bunlar: Kutsal ttifak: Rusyann nderliinde Avusturya, Prusya ve sonradan Fransann katlmyla kuruldu. Drtl ttifak: ngiltere, Rusya, Avusturya ve Prusya arasnda yaplmtr. Bu ittifaklarla krallarn mutlak ynetimleri kabul edilmi ve korunmas amalanmtr. Restorasyon devrinde kurulan ittifaklardaki zlme 1827de ngilterenin drtl ittifaktan ayrlmasyla balam ve 1830da ittifaklar tamamen dalmtr. Viyana Kongresi, o dneme kadar geerli olan ikili diplomatik ilikiler yerine ok tarafl diplomasi metodunu getirmitir. Bylece XIX. yzyl boyunca sklaacak olan konferanslar ve kongreler [Aix la Chapelle, Troppau, Laibach, Verona Kongreleri (1818-1822)] sistemine gei ve uluslar aras ilikilerde eitlik esasna dayal diploSIRA SZDE Bu kongre masi kurallar ile devletleraras hukukun gelimesine katks olmutur. ile kurulan yeni Avrupa Dzeni, bir takm deiikliklere ramen I. Dnya Savana dek srmtr. DNELM Batl devletlerin Fransz htilalnn ardndan ortaya kan durumdan buSZDE denli endielenSIRA S O R U melerinin nedenleri neler olabilir?
D NELM Kongre sonrasnda monarik rejimlerini korumak isteyen devletler bamszlk-ulusu DKKAT isyanlar ar iddet kullanarak bastrmakta tereddt gstermediler. Ancak Yunan syannda grld zere, bu tr isyanlar Osmanl Devleti snrlarnda Sktnda Drtl tO SZDE R U SIRA tifak yeleri isyana aktan destek vererek kongre kararlarna aykr hareket etmilerdir. Hatta Osmanl Devletinin Rumlar sindirmek zere olduunu fark ettiklerinde, mttefikDKKAT ler Navarin limannda demirli Osmanl donanmasn yakmaktan ekinmediler. AMALARIMIZ
SIRA SZDE
DNELM
SIRA SZDE S O R U
D LT M D KN KEA S O R U SIRA SZDE DKKAT AMALARIMIZ
SIRA SZDE Osmanl Devleti, Fransaya kar kinci Koalisyon Savalarnda (1798-1802) yer K T A P Babliyi aldndan Viyana Kongresine katlma hakk vard. Prens Metternich kongreye davet ettiyse de Babli, Fransaya kar yaplan son savata yer alnmaAMALARIMIZ d gerekesiyle kongreye temsilci gndermeyeceini bildirildi. Bu mazeret, iin TELEVZYON grnrdeki gerekesiydi. Aslnda Osmanl Devleti toprak btnlnn byk devletlerin garantisi altna alnmasn engellemek, egemenlik ve bamszlna K T A P glge drmemek iin kongreye katlmamtr. nk Babli, bata Srplara Bkre Antlamasyla (1812) vaat ettii ancak uygulamaya koymad ayrcalklar ve NTERNET Eflak-Bodan konusunda Rusyann basksyla bir oldu-bittiye frsat vermek isteTELEVZYON memitir. Dier bir ifadeyle kongreye temsilci gndermeyerek aleyhinde alnacak kararlarn balayc niteliini boa karmay hedeflemitir. Viyana Kongresi, XIX. ve XX. yzylda Avrupa diplomasisinde en sk kullanlan Nkullanld TERNET terimlerden biri olan ark Meselesinin (Dou Sorunu) ilk kez uluslar aras bir toplant olmas bakmndan da nemlidir. ark Meselesi, en ksa tanmla; Batl devletlerin Osmanl Devletine ve corafyasna ynelik siyasi hedeflerini,
SIRA SZDE K T A P AMALARIMIZ TELEVZYON K T A P NTERNET TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
DNELM
112
S O R U
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
emellerini ve bu yndeki tm giriimlerini ifade eder. Uluslararas bir kongrede ilk kez 1815te D kullanlan ark Meselesi terimi, aslnda XVIII. yzylda siyasi terminoKKAT lojiye girmitir. ark Meselesinin corafi bir tanmlama olduu unutulmamaldr. Bu adan bakldnda, Bat ve Orta Avrupann dousundaki siyasi sorunlar zSIRA SZDE me giriimleri ve mcadele srecidir. Bu balamda ark Meselesi, Avrupal devletler iin Osmanl corafyasn paylam manevralar, Rusya iin gneye, scak denizlere inme abas, Slavlar, Rumlar ve Araplar iin bamszlk mcadelesi ve OsAMALARIMIZ manl Devleti iin ise var olma kavgasyd. Tuncer, Hner K (1996), T A P Metternichin Osmanl Politikas (1815-1848), Ankara.
K T A P
Mora (Rum) syan

TELEVZYON
NTERNET
Yakna T balarnda E L E V Z Y O Nyoun olarak Mora, Teselya, Ege ve Akdeniz adalarnda yaayan Rumlar (Yunanllar) ticaret, gemi tamacl, sarraflk ve benzeri ilerle hayli zenginlemi, bu durum onlarn Batyla yakn temas kurmalarna zemin hazrlamt. stanbulda yaayan nde gelen Rumlar ise tm devlet srlarnn kendilerine NT E R N E T Hmyun tercmanl grevini adeta tekellerine almlard. ak olduu Divn- Yine Rumlar Eflak-Bodan gibi zerk blgelerin bana prens ya da voyvoda unvanyla idareci olarak atanmaktaydlar. Dier taraftan stanbulun fethinden sonra Patrikhaneye verilen bir takm imtiyazlar sayesinde Rumlar, zamanla Bulgar, Srp, Arnavut gibi dier Ortodoks kiliselerinin en st mevkilerine yerlemi, hemen hemen Balkanlardaki tm piskoposluklar ele geirmilerdi. Yakna balarnda, sahil eridi ve adalarda yaayan Rum tccar ve gemicilerin durumu da olduka iyiydi. Akdenizde eski gcn kaybeden Venedikin yerini alan Rumlar, genel anlamda III. Selim devrinde (1789-1807) nfus, servet ve kltrel faaliyetler bakmndan hayli mesafe kat etmilerdi. Bu dnemde Avrupadaki ihtilal savalarndan da yararlanan Rumlar, tarafsz kalan Osmanl bayra altnda Akdenizdeki ticareti adeta tekellerine almlard. Bunun doal sonucu olarak; Selanik, Marsilya, Trieste, Londra, Liverpool ve Odessa gibi pek ok nemli liman kentinde byk koloniler oluturdular. Bu koloniler, daha sonra Rum baszlk faaliyetlerinin lobi kolu ve sponsorlar olacaktr. Rum isyannn nedenleri u ekilde sralanabilir: Fransz htilalnn getirdii ulusuluk ve bamszlk fikirleri. Ruslarn ve Yunanllarn Bizans mparatorluunu canlandrmak istemeleri (Megalo dea: Byk deal). Bata Rusya olmak zere d kaynakl kkrtmalar. Bat kamuoyunda kilise, aydnlar ve devlet eliyle Antik Yunan Medeniyetine kar oluturulan hayranlk (Philhellenism) ve Avrupa kamuoyunun ilgisini siyasi kazanma dntrme abalar. Rum aydnlarnn milli bilin oluturma ynndeki kltrel, edebi ve siyasi almalar. Rusyann gdmnde kurulan Filiki Eterya, Etniki Eterya, Eterya Filomuson vb. derneklerin kltrel-siyasi almalar. Fener Ortodoks Patrikhanesinin Rumlar isyana tevik ve tahrik etmesi. Yunan isyannn sratle gelimesindeki en nemli faktr, phesiz Osmanl Devletinin iinde bulunduu skntl durumdu. Rumlar arasnda bamsz bir devlet kurma dncesi, XVIII. yzyln ikinci yarsndan itibaren, Rusya ve Avusturya tarafndan tevik edilmeye balanmt. Bu iki devletin asl amac Osmanl Devle-
113
tini bu ekilde zayflatarak dalmasn salamak ve aslan payn kapmakt. Ruslar 1768-1774 savanda Mora ve adalar igal ettiklerinde, Rumlar Babaliye kar kkrttlar. Savan ardndan imzalanan Kk Kaynarca Antlamasna (1774), emelleri dorultusunda aznlklar kullanmalarn salayacak bir takm maddeler de koydurdular. Ardndan buna, 1787-1792 Osmanl-Rus ve Avusturya savalar ncesinde Avusturya ile birlikte, Bizans mparatorluunun ihyasn ngren Grek Projesini eklediler. Dier yandan Fransz htilalnn bir dnce sistemi olarak ortaya kard ulusuluk, zellikle Fransann Yedi Adaya yerlemesinden sonra Rumlar arasnda hzla yaylmaya balam, 1805te blgeye yerleen Ruslarn tevik ve tahrikleriyle Yunan milliyetilii iyice krklenmiti. Batl devletlerin Rum syanna siyasi ve toplumsal destek vermelerinin nedenSIRA ardndaki SZDE ler nelerdir?
D tam N E Lanlamyla M te yandan Avrupa niversitelerine gnderilen Rum genleri, birer Yunan milliyetisine dnmekteydi. XVIII. yzyln ikinci yarsndan itibaren bata Rhigas Velestinlis, Adamantios Korais, Kozmas ve GazisS olmak O R U zere baz Rum aydnlar da bamsz bir Yunanistan, hatta Bizans mparatorluunun ihyas konularn yazlarnda ska ilemeye baladlar. Bu sreci hzlandran bir dier unDKK AT sur, Hmanizm ve Rnesans hareketleriyle Avrupal aydnlarn yeniden kadm Grek kltryle temasa gemi olmalaryd. Antik kltre ilginin artmasyla Helen Hayranl (Philhellenism), Hmanizm koridorundan yava yava tm Avrupaya SIRA SZDE yaylmaya balad. Avrupann nl fikir adamlar ve edebiyatlar kaleme aldklar eserlerle Yunan isyann Bat kamuoyuna mal ettiler. AMALARIMIZ te yandan 1814te Filiki Eterya (Philiki Hetaireia, 1894ten itibaren Etnik-i Hetaireia olacaktr) cemiyeti grnte Rumlarn eitim dzeyini ykseltmek, gerekte ise stanbul merkez olmak zere Bizans mparatorluunu ihya etmek iin kuK T A P ruldu. Aslen Korfulu olup sonradan Rusyaya yerleerek nemli mevkilere kadar ykselmi bir Rum olan Capo dIstriann manevi koruyuculuunda kurulan cemiyetin gerek lideri, Rus arnn harp yaveri Aleksander psilantiydi. TELEVZY ON Avrupal devletler 1815te Viyana Kongresinde bir araya gelerek Fransz htilalnn getirdii ulusu ve ayrlk fikirlerin yaratt isyanlar bastrma ve statkoyu koruma gayreti iindeyken; bu kararlaryla tam anlamyla elien bir tutumla Rumlarn bamszlk ynndeki abalarn desteklediler. Yunan isyan umulann aksiNTERNET ne, ilk nce Morada deil Eflak ve Bodanda balad. psilanti bu suretle Rus yardmn salamay ve Eflak-Bodan halkn hatta blgedeki tm Ortodokslar ayaklandrarak, Balkanlarda genel bir isyan hareketi balatmay hedeflemiti. Bu amala bir miktar askerle Prut rman geerek Nisan 1821de Bkree gelen psilantinin giriimiyle Rum isyan resmen balam oluyordu. Ancak psilantinin hesaplar tutmad. nk blge halk genelde Latin olup, Rumlardan farkl bir kltr ve gelenee sahipti. Bundan baka yllardan beri blgeyi voyvoda unvanyla yneten Rum beyleri zalim idareciler olarak n salmlard. stelik Bodana giren psilantinin, Thedor Vladimirescoyu katletmesi Romenler arasnda nefretle karlanmt. Romenler gibi Bulgarlar da Yunan bamszlk davasna hizmet etmek hevesinde deillerdi. Bu sebeplerden tr, psilantinin amalad topyekn bir Balkan ayaklanmas hayali balamadan bitmi oldu. Osmanl kaynaklarnda Rum Fetreti olarak da adlandrlan Yunan isyan srerken, Viyana Kongresinde alnan kararlar erevesinde oluturulan Drtl ttifak talyadaki ihtilallar sona erdirmek amacyla 1821de Laibach Kongresinde bir araya geldi. Avrupa diplomasisinin bu dnemdeki en parlak simalarndan biri olan
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT Hmanizm: XV. yyda Avrupada Ortaan skolastik dncesine kar SIRA SZDE kan felsefe, bilim ve sanat alanlarnda yeni grler ileri sren ve insancl yn ar basan dnce akm. AMALARIMIZ
Rnesans: Yeniden dou, 16. yyda talyada balayan ve Avrupaya yaylan bilim, K T A P edebiyat, resim ve mzik alanlarnda yaanan deimeler.
TELEVZYON
NTERNET
114
Avusturya babakan Metternich, Laibach Kongresinin bu tr isyan hareketlerini engellemek ve Avrupa Sistemini korumak iin toplandn belirterek, Rus arn el altndan Rum isyann desteklememesi konusunda uyard. Buna ramen Rusyann gizli desteiyle ilerleyiini srdrmeye alan psilanti, Osmanl kuvvetlerine yenilince Avusturyaya snmak zorunda kald. Bu tr isyan hareketlerine hi tolerans gstermeyen Metternichin direktifi dorultusunda psilanti tutuklanarak hapsedildi (26 Haziran 1821). Aleksander psilantinin Bodana girdii srada, kardei Demetrios ile Prens Kantakuzen Moraya karak ikinci bir isyan cephesi amlard. Bunlarn ve Patras piskoposu Poul Germanosun tevikleriyle Rumlar bu kez Morada isyan bayran atlar (6 Nisan 1821). Kilisenin de desteini alan asiler, isyana taraftar bulmakta zorlanmadlar. Hydra, Spetsai ve Psaradaki Rumlar da isyana katldlar. syan ksa zamanda iddetlenince, blgedeki Trkler kalelere kapanp yardm beklemeye koyuldular. Ancak bir trl yardm gelmemesi zerine, blgedeki kaleler Rumlarn eline gemeye balad ve mslmanlarn ou katledildi. Dier taraftan Rumlar ticaret gemilerini sava gemilerine dntrerek isyan adalara da yaydlar. Buna karn Babli daha etkin nlemler almaya karar verdi. Bu balamda el altndan isyana destek veren Fenerli Rum Beyler, baz metropolitler ve stanbul Patrii IV. Gregorius idam edildi (22 Nisan 1821). Filiki Eterya Cemiyeti ksa srede gelierek stanbul, zmir, Sakz, Misolongi, Bkre, Ya, Yanya ve Trieste gibi nemli merkezlerde ubeler at. Balkanlar on iki havariye paylatracak ekilde blgelere ayran cemiyetin talimatlar dorultusunda Rumlar byk bir isyan iin hzla rgtlenirken, Yanya Valisi Tepedelenli Ali Paa bu yndeki abalarn nndeki en byk engel olarak grlmekteydi. Tepedelenli, Bbl asndan sadece Rumlar iin deil Mora ve Dalmaya kylarna yerleen Franszlarn yaratt tehdit asndan da nemli bir gvenceydi. Fakat bu srada Tepedelenlinin bamsz bir Yanya Paal kuraca ynndeki sylentiler ve padiahn mhrdar Halet Efendinin II. Mahmudu kkrtmas nedeniyle, Mora Valisi Hurid Ahmed Paa komutasndaki birlikler asi Rumlar yerine Tepedelenli zerine sevk edildi. Buna kar Tepedelenlinin hamlesi Mora, Adalar, Srbistan ve Eflak-Bodandaki Rumlar isyana tevik etmek oldu. Ancak Hurid Paann, blgeye varmasyla balayan savalar sonunda katledildi (Ocak 1822). Bylece nlerindeki en byk engeli de aan Rum eteleri, blgede rahata hareket etme imkn elde ettiler. Bu artlar altnda isyann iddetini arttran Rumlar Epidor yaknlarnda bir meclis toplayarak bamszlklarn ilan ettiler (1 Ocak 1822). Ardndan be yeden oluan bir hkmet kurduklarn ve liderliine Mavrokordatoyu setiklerini, yine 59 yeli senatonun bakanlna ise Dimitri psilantiyi getirdiklerini ilan ettiler. Asilerin bu son hamlesine karn Babli etkin nlemler aldysa da 1824 yl itibaryla isyan sona erdirebilmi deildi. Artk kendi askeri-siyasi gcyle isyan bastramayacana hkmeden Babli, Msr Valisi Kavalal Mehmed Ali Paadan destek istedi. Kavalal ise Mora ve Girit valiliklerinin de kendisine verilmesi halinde askeri destek gndereceini bildirdi. Talepleri kabul edilince de Temmuz 1824te olu brahim Paa komutasnda 196 gemiyi ve 16.000 askeri Moraya gnderdi. Egede Osmanl donanmasyla birleen Msr donanmas, birok blgede asileri yendikten sonra ubat 1825te Mora nlerine geldi. Burada karaya kan Msr ordusu yine merkez kuvvetleriyle birleerek ksa srede isyanclar durdurdu. Yaklak iki yl sren bu ortak askeri operasyon sonucunda Misolongi ve Atina kentleri de alnarak Rum isyan bastrld (Nisan 1826).
115
Londra Antlamas ve Navarin Baskn

Rum syannn Kavalal Mehmet Ali Paa tarafndan bastrlmas ve Mora ile Girit valiliklerinin kendisine verilmi olmas, Rusya ve ngilterenin Balkanlar, Adriyatik, Akdeniz ve Kuzey Afrika politikalar bakmndan sakncal bir gelimeydi. Msr valisinin Mora ve Giriti hkimiyeti altna alarak daha da glenmesi uzun vadede bu blgelerin Osmanl hkimiyetinden kmasna, kmasa dahi Kavalalnn elinde kalmasna yol aabilirdi. te yandan gnlsz de olsa Drtl ttifakn prensiplerine bal kalan Rus ar I. Aleksandrn (Alexsander) Aralk 1825te lm ve yerine I. Nikolann gemesi Rusyann d politikasnda nemli deiikliklere yol at. ar Nikola Avrupann deil Rusyann karlarnn nemli olduunu, Yunanllara sempati duyduunu ve geleneksel siyasi emellerinin Bizansn ihyasndan getiini ilan etti. Ardndan da Mart 1826da Prut nehri boyuna asker yarak, 1812 tarihli Bkre Antlamasnn baz hkmlerinin uygulanmad gerekesiyle Babliyi mzakere masasna davet etti. Rusyann bu son hamleyle Balkanlar ve Akdenizde konumunu glendirmesi, ngilterenin kar atana yol at. karlarn yine yan yana getirdii bu iki lke, Mora ve Girit valilii vaat edilen Kavalal Mehmet Ali Paann blgeyi tam olarak nfuzu altna almadan, kendi gdmlerinde bir Yunanistan kurulmas iin ortak hareket etme karar aldlar. Taraflar arasnda yaplan grmeler sonucunda Petersburg Protokol imzaland (4 Nisan 1826). Buna gre; ngiltere ve Rusya zerk bir Yunanistann kurulmas iin gereken siyasi ve askeri giriimlerde bulunma konusunda uzlatlar. Babli bu srada kontrol altna alm olduu Yunan isyannn d tahriklerle tekrar canlanmamas iin Rusyann mzakere talebini kabul etti ve sonuta Akkerman Szlemesi imzaland (7 Ekim 1826). Buna gre: Srbistann zerklii onaylanacak, Eflak-Bodana Rusyann da gr alnarak yerli yneticiler atanacak, Rusyann ticaret gemilerine Osmanl sularnda serbest dolam hakk verilecek, Kuzey Afrikal korsanlarn Rus gemilerine verdii zarar Babli deyecek ve Bkre Antlamasnn maddeleri eksiksiz bir biimde uygulanacakt. Akkerman Szlemesindeki maddelerin, Yunan isyanyla bir ilgisinin bulunmad aka grlmektedir. Rusya bu srada Bablinin bu konudaki hassasiyetini ve zor durumda oluunu kullanarak masa banda siyasi kazanmlar elde etme frsatn karmamtr. Yukarda deinildii zere, Petersburg Protokol ile zerk Yunanistann kurulmas iin ortak hareket karar alan ngiltere ve Rusya dier Avrupa devletlerini de bu protokole imza atmaya davet ettiler. Avusturya ve Prusya ret cevab verirken, Fransa kendisine kar 1815te kurulmu olan Kutsal ttifak paralamak ve pastadan pay almak iin olumlu cevap verdi. Bu erevede yollar kesien devlet 6 Temmuz 1827de imzaladklar Londra Protokol ile bir adm daha ileri giderek, zerk deil tam bamsz bir Yunanistan kurulmas konusunda ortak hareket etme karar aldlar. Austos 1827de Babliye tebli edilen uluslararas hukuka aykr bu karar reddedildi. Bunun zerine mttefikler, Osmanl-Msr kuvvetlerinin Mora ve civarndan derhal ekilmesini istediler. Bu talepleri de reddedilince, Navarin limannda demirli Osmanl-Msr donanmasna taarruz ederek neredeyse tamamn yaktlar (20 Ekim 1827). Navarin baskn, ayn zamanda 1815 Viyana Kongresinde alnan kararlarn dier bir ifadeyle Metternich Sisteminin resmen hkmsz olduunu gstermitir. Bu basknda rol olmakla birlikte, kta Avrupasnda bulunmayan ngiltere, Rusyann scak denizlere, yani gneye inmesinin nnde ciddi bir engel kalmadn
116
grdnden, Navarin basknn knad ve amiralini grevden alarak bir anlamda zr diledi. Bu basknla deniz gcn kaybeden Osmanl Devleti, olay iddetle protesto etti. Bu durumun Rum isyannn yeniden alevlenmesine yol aacan dndnden, Boazlar tm devletlere kapattn ilan etti ve tazminat talebinde bulundu. Babli mttefiklerle diplomatik ilikisini de kestiini bildirince ngiltere, Fransa ve Rusya elileri stanbulu terk ettiler. Gsz bir Osmanl Devletinin toprak btnlnden yana olan ngilterenin aksine, Rusya bu son gelimelerden olduka memnundu. Fransa ve ngiltere ise Rusyay son derece avantajl bir konuma getirecek bir Osmanl-Rus savana meydan vermemek iin Msr kuvvetlerini Moradan uzaklatrma karar aldlar ve Temmuz 1828de bunu Kavalal Mehmed Ali Paaya bildirdiler. iddetli basklar ve tehditler nedeniyle sz konusu talep Austos aynda Msr valisi tarafndan kabul edilince Fransa, Mora ve civarn geici olarak igal etti (Eyll 1828). ngilizler ise donanmas yaklan brahim Paa komutasndaki Msr ordusunu memleketlerine tadlar. Buna karn son gelimelerle inisiyatifi ngiltere ve Fransaya kaptrdn gren Rusya, artlar yeniden lehine evirmek iin Osmanl Devletine sava ilan etti (26 Nisan 1828)
Osmanl-Rus Sava ve Yunanistann Bamszl

Rusyann zamanlamas gayet iyiydi, nk Asakir-i Mansure-i Muahmmediye adyla kurulan yeni ordu henz gl bir devlete kar snav verebilecek dzeyde deildi. te yandan Navarinde Osmanl-Msr ortak donanmasnn yaklm olmas, denizlerde Rusyann rakipsiz kalmas demekti. Bu artlarda Ruslarn Balkanlarda ve Kafkaslarda hzla ilerlediini gren dier Avrupal devletler, diplomatik giriimlerine hz verdiler ve sonuta Londrada bir protokol imzaland (22 Mart 1829). Buna gre; Mora ve evresi ile adalardan oluacak bamsz bir Yunanistan kurulacak, Avrupal devletlerin zerinde uzlat bir prens tarafndan ynetilecek ve Osmanl Devletine ball yllk vergiden ibaret olacakt. Buna karn Babli, Londra Protokol kararlarna itiraz ederek savaa devam karar ald. Ancak 1829 yl itibaryla, Ruslarn batda Edirneye douda ise Erzuruma kadar ilerlemelerine engel olamad. 20 Austos 1829da Edirnenin dmesi ve Ruslara bakent stanbul yolunun almas zerine, Babli daha nce reddetmi olduu Londra Protokol hkmlerini yerine getirmeye hazr olduunu bildirerek bar istedi. Dier devletlerin de barta srar etmeleri zerine balayan grmeler sonucunda Edirne Antlamas imzaland (14 Eyll 1829). Buna gre: Osmanl Devleti, Yunan devletinin kurulmasn ve bamszln ngren 6 Temmuz 1827 ve 22 Mart 1829 tarihli Londra protokol ve antlamasn kabul edecekti. Rusya Tuna nehri azndaki adalar hari, igal ettii yerlerden ekilecek ve sava ncesindeki gibi Prut nehri snr kabul edilecekti. Osmanl Devleti Grcistan ve Kafkasyada igal edilen yerlerin Rusyaya ait olduunu kabul edecek, Rusya ise Ahska, Poti ve Anapa dndaki yerleri iade edecekti. Srbistan ile Eflak-Bodana daha nce verilen siyasi-idari haklar teyit edilecek ve geniletilecekti. Rus ticaret gemileri Boazlardan serbeste geebilecek ve Rus uyruklular Osmanl topraklarnda ticaret yapabileceklerdi. Osmanl Devleti Rusyaya sava tazminat deyecekti.
117
Bu antlama ile Osmanl Devleti Tuna azndaki adalar ve Kafkaslarda stratejik nemi olan baz blgeleri Rusyaya kaptrm oldu. Bylece Rusya, Karadenizin batsndan ve dousundan biraz daha gneye sarkm ve tarihi emellerine bir adm daha yaklam oldu. Ayrca Srp ve Yunan toplumlarna bir takm haklar salam olmakla, Balkanlardaki siyasi etkinliini daha da arttrd. Yine bu antlamayla Yunanistann kurulmas ve bamszlnn ilan, Osmanl hkimiyetinden kurtulmak isteyen dier Balkan toplumlarna rnek oluturmas bakmndan nemli bir gelimeydi. Edirne Antlamasnn onaylanmasndan sonra mttefikler ile Babli arasnda Yunanistann snrlar konusunda mzakereler balad. Sonuta 3 ubat 1830da imzalanan protokolle bamsz Yunanistann snrlar belirlendi. 24 Nisanda Osmanl Devleti tarafndan da onaylanan protokol kararlar uyarnca, ilk defa Osmanl hkimiyetindeki bir millet resmen bamszln kazanm oldu. Yunanistann snr sorunlar ise ancak 21 Temmuz 1832de kesin olarak zmlenebildi.
Osmanl Afrikasnda Yeni Sorunlar:Fransann Cezayiri gali

Kuzey Afrikada yer alan Cezayir, Cebelitark Boazna yaknl dolaysyla Bat Akdenizde stratejik adan nemli bir yerdi. 1534 ylnda Barbaros Hayrettin Paa tarafndan Osmanl topraklarna katlan Cezayir, daha sonra fethedilen Tunus ve Trablusgarp ile birlikte Garp Ocaklar adyla tekilatlandrlm ve burada zel bir ynetim kurulmutu. Garp Ocaklar, genel anlamda yar bamsz bir ynetime sahipti; beylerbeyi ya da valiler merkeze bal olmakla birlikte, dier devletlerle antlama imzalamak, d bor almak-vermek gibi konularda bamsz hareket edebiliyorlard. Garp Ocaklarnn bir paras olan Cezayir, XVII. yzyl sonlarndan itibaren yenieri ocann temsilcileri tarafndan seilen Daylar tarafndan ynetilmeye baland. Garp Ocaklar iinde en byk donanmaya sahip olan Cezayirde, eyalet gelirleri byk oranda korsanlk yoluyla elde ediliyordu. Akdeniz dnda da faaliyet gsteren korsanlar, zamanla Cebelitark Boazn geip Kanarya Adalar, ngiltere, rlanda, Hollanda, Danimarka, hatta zlanda Adasna kadar uzandlar. te yandan 1798te Msr igal eden Franszlara kar Ebukr deniz savan (1798) kazanan ngilizler, Trafalgar deniz savanda (1805) da rakiplerini yenerek Akdenizin tartmasz en gl donanmasna sahip olduklarn ispat ettiler. Avrupada koalisyon savalar sonucunda Napolyon Bonapart tehlikesi ortadan kaldrlnca, 1815te yaplan Viyana Kongresinde ngilterenin isteiyle korsanln kaldrlmas ynnde karar alnd. Akdeniz havzasnda hayati karlar olan ngiltere, bu karar uygulama grevini de stlendi ve Cezayire Lord Exmont kumandasnda bir donanma gnderdi (1816). Hollanda filosunun da katld bu donanma, Cezayir ehrini topa tuttu ve gemileri batrd. Bunun zerine Cezayir days, esir Hristiyanlar iadeyi ve sava tazminat demeyi kabul ederek ngiltere ve Hollanda ile anlamak zorunda kald. Cezayirle ilgili siyasi projeleri XVII. yzyla dayanan Fransa, 1821-26 srecinde Rum isyanlar, Navarin baskn (Ekim 1827) ve bu frsat karmayan Rusya ile 1828-29 savann Osmanl Devletinin tam anlamyla karada ve denizde enerjisini tkettiinin farkndayd. Ak denizlerde eski gcn kaybeden Fransa, Cezayiri ele geirmek suretiyle Bat Akdenizde smrge sahibi olaca gibi ngiltereye kar stnl ele geirecek, Akdeniz ticaretinden daha byk pay alacakt. Bu atmosferde Cezayir Days zmirli Hseyin Paa, Fransann igal giriimine deta zemin hazrlad. yle ki; Cezayir, Direktuvar dnemi Fransz hkmetine
118
1797de be milyon frank bor ve bir miktar da hububat vermiti. Fransa, krallk idaresine geince, bu borcu tanmakla beraber demeyi askya ald. Bunun zerine Day Hseyin Paa, alacana karlk olarak baz Fransz gemilerine el koydu. 29 Nisan 1827 gn Day zmirli Hseyin Paa bor meselesini tartt Fransz konsolosu Pierre Devalin yzne elindeki yelpaze ile vurunca siyasi ilikiler kesildi. Bu olay bahane eden Fransa Cezayir sahillerini abluka altna ald (Haziran 1827). Austos aynda ise Osmanl Devletine durumu bildiren ve dayy cezalandrmak iin izin isteyen bir nota verdi. O srada Yunan isyanyla uramakta olan Babli, Cezayirin Franszlara kar tek bana savaabilecek kadar gl olduunu dnyor ve fiilen bu ie karmak istemiyordu. Zaten Cezayire askeri yardm gnderme imkn da yoktu. nk Ekim 1827de Navarinde donanmas yaklm, ertesi yl da Rusya ile savaa girmek zorunda kalmt. Fransa bu avantajl durumuna ramen, bata ngiltere olmak zere dier devletlerin tepkisinden ekindiinden Cezayiri hemen igal edemedi. 1830a gelindiinde ciddi bir i bunalm yaayan Fransa hkmeti, kamuoyunun dikkatini dar ekmek ve prestij kazanmak iin Cezayire General Bourmont kumandasnda byk bir donanma ve kalabalk bir ordu gnderdi (14 Haziran 1830). Bu takviye kuvvetle Cezayire ktlar ve bakent hkmndeki Cezayir ehrini igal ettiler (5 Temmuz 1830). Franszlarn ilk ii, yerli halk daha kolay idare edebilecekleri dncesiyle Trk unsurlar srmek oldu. Bununla beraber Cezayirin tmn ele geirmeleri, ancak Emr Abdlkdir komutasndaki direniilerin yenilmesiyle mmkn olabildi (1847). inde bulunduu artlar nedeniyle Cezayirin igalini sadece protesto etmekle yetinen Babli, direniilerin yenilmesi ve Avrupal devletlerinin de igali onaylamalar karsnda mecburen durumu kabullendi. Bylece Kuzey Afrikada ilk kez toprak kaybeden Osmanl Devleti, gl bir smrgeci devlet olan Fransa ile dorudan snr komusu oldu.
SIRA SZDE
Fransann Cezayiri gali daha sonra Afrika ktasn siyasi, ticari ve kltrel adan nasl SIRA SZDE etkilemitir?
DNELM ran-Osmanl Savalar ve Erzurum Antlamas
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
II. Mahmud devrinde Osmanl Devleti sadece batda deil, douda da snrlarn korumak iin youn aba sarf etti. XVIII. yzyl sonunda Kaar Hanedannn yS O R U netimi altna giren ran, ngiltere ile Fransa arasnda mthi bir nfuz mcadelesine sahne oldu. ah Feth Ali Han Kafkasya ve Hindistan ele geirmesine destek DKKAT vereceklerini vaat eden Fransa ile 1807de Finkestein Antlamasn imzalad ve bu erevede Fransz uzmanlar ran ordusunu eitmeye balad. Ancak Avrupada deSIRA SZDE ve Napolyonun tercihleri nedeniyle Fransann rana ilgisi ien siyasi dengeler azalnca, ah bu defa ngiltereye yaklaarak ordusunun eitimini ngiliz subaylara verdi. ran topraklaryla yakndan ilgilenen bir dier lke olan Rusya ise 1815te AMALARIMIZ ran Aras nehrine kadar geri ekilmek zorunda brakmt. Ardndan da ngilterenin blgedeki etkinliini sona erdirmek ve Osmanl devletini zayflatmak amacyla ran K Osmanl Devletine kar kkrtt. Bu nedenle Anadoluda ranllar snr T A P boylarnda Osmanl topraklarna vur-ka taktii ile girip blge halkna byk zarar vermeye baladlar. Snr boylarnda yaayan konarger airetlerin de alet edildii bu trTsaldrlarn ard gelmeyince, Osmanl Devleti rana sava ilan etti (1820). ELEVZYON Bu srada Morada Rumlar arasnda balayan kprdanmalar, ardndan da Yanyada Tepedelenli Ali Paa isyan gibi nedenlerden tr, devlet dou cephesine gerektii kadar askeri kuvvet sevk edemedi. Bu durumun farknda olan ran ah, oulNTERNET
NTERNET
119
larndan Abbas Mirzay Dou Anadoluya, Mehmed Ali Mirzay ise Iraka sevk etti. Osmanl ordular, kuzeyde Erzurum nlerine kadar gelen, gneyde ise Bitlis zerinden Diyarbakra ynelen ran kuvvetleri karsnda fazla direnemediler. Ancak bu srada ortaya kan kolera salgn ran ordusunu krp geirince, ah bar istemek zorunda kald. Yaplan mzakereler sonucunda iki devlet arasnda 1746 ylnda yaplan bar anlamas esas alnarak, Erzurum Antlamas imzaland (28 Temmuz 1823) ve Osmanl Devleti dou cephesindeki sava sona erdirmi oldu.
MERKEZYET DEVLETN NASI VE KKL REFORMLAR SREC Yenieri Ocann Kaldrlmas (Vaka-i Hayriye)
Osmanl ordusunun bel kemii konumundaki kapkulu ocaklar ve bunun en nemli piyade unsuru olan yenieri oca, XIV. yzylda kuruluundan XVI. yzyln sonuna dek devletin bymesinde en nemli ara oldu. Ancak XVII. yzylla birlikte; padiahlarn seferlere gitmeyi terk etmeleri, kayrmaclk ve rvetle ocaa asker alnmas, makam ve mevki hrsyla vezirlerin ve ocak aalarnn yenierileri isyana tevik etmeleri, ocan dzenini tamamen yozlatrd. Bu srete, zellikle modern sava tekniklerine ve askeri eitime kar sergiledikleri iddetli muhalefet nedeniyle, ocak zamanla iflasn eiine geldi. I. Mahmud (1730-1754), III. Mustafa (1757-1774) ve III. Selim devrindeki (1789-1807) slahat (reform) giriimleri de askeri sistemin ada normlara kavuturulmasn salayamad. II. Mahmudun saltanatnn hemen banda, Sadrazam Alemdar Mustafa Paann giriimiyle Sekban- Cedid ordusu kurulduysa da (1808) yenierilerin isyan nedeniyle ksa srede datld. II. Mahmud; Srp isyanlar, Rusya ve ran savalar, Vehhabi bakaldrs, Girit ve nihayet Mora isyanlarn bastrmakta yetersizlii aka grlen yenieri ocan kaldrarak, yerine talimli ve disiplinli modern bir ordu kurmak iin 1826da harekete geti. Msr Valisi Kavalal Mehmed Ali Paann Yunan syann bastrmak iin gnderdii ordunun ksa srede asileri tepelemesi, bu kararda etkili oldu. Padiah ve devlet adamlar yenierilere dokunmann riskli olacan dndklerinden Ekinci adyla yeni bir askeri birlik oluturdular (Haziran 1826). Fakat yenieriler, gelenei bozmayp isyan ettiler. Ancak bu defa devlet geleneksel yaklamn sergilemeyerek asileri tepelemek zere harekete geti. Bakentte yaanan i sava sonucunda yenieri oca ortadan kaldrld (15 Haziran 1826). Siyasi ve askeri reformlar bakmndan dnm noktas olan bu olay, devrin kaynaklarnda Vaka-i Hayriye (Hayrl Olay) eklinde nitelendirilmitir. Yenieri ocann yerine kurulan yeni ordu Asakir-i Mansure-i Muhammediye (Hz. Muhammedin Muzaffer Askerleri) eklinde adlandrld. 7 Temmuzda hazrlanan kanuna gre; yeni ordu 12 bin kiiden oluacak, askerlik sresi 12 yl olacak ve gnlllk ilkesi esas alnacakt. Yeni ordunun finansman amacyla, Evkaf- Hmayun Nezareti (1826) ve Mukataat Nezareti (1827) kuruldu. Yeni askeri sistemle yenieri aal (Aa Kaps) da kaldrlarak Seraskerlik makam ihdas edildi. Daha sonra genelkurmay bakanlnn ilevini stlenecek bu yeni kuruma, bugn stanbul niversitesinin bulunduu yer tahsis edildi. Mansure ordusu neferleri iin Eyp-Rami, Davudpaa ve Kulelide devasa klalar ina edilirken, mevcut klalar da tamir edilerek kapasiteleri arttrld. Yeni ordunun askeri hekim, cerrah ve eczac ihtiyacn karlamak zere Tbhne ve Cerrahhne isimleriyle yeni okullar kuruldu. Avrupadan uzmanlar getirilerek bu kurumlarn ksa srede ada normlara kavuturulmasna alld.
120
Yeni ordunun eitim ve disiplin bakmndan modernizasyonu amacyla, bata Prusya (Almanya) olmak zere birok lkeden askeri uzman ve danman davet edildi. Askerlikle ilgili yabanc dilden yaplan tercmelerle, askeri literatr zenginletirildi. Askeri talim ve yrylerin nemli unsurlarndan olan bando ihtiyacn karlamak zere Mehterhne kaldrlarak Mzka-i Hmayun kuruldu (1834) ve bana devrin nde gelen mzik adamlarndan talyan Guiseppe Donizetti getirildi. Yine ayn yl Redif tekilat adyla ihtiyat (yedek) ordusu kuruldu. Kurmaylk eitimi vermek zere bugnk harp akademilerinin temelini oluturan Mekteb-i Fnn- Harbiye eitime balad (1834-1835). Yeni ordunun niforma, bot ve dier tehizatnn karlanmas amacyla feshane, debbahane (deri imalathanesi) ve iplikhane adlaryla imalathaneler kuruldu. Mansure Ordusu henz tekilatlanma aamasn tamamlayamadan iki nemli snav verdi fakat her ikisinde de baarsz oldu. Bunlar; 1828-29 Osmanl Rus Sava ve Msr Valisi Kavalal Mehmed Ali Paann isyan ve Anadoluyu igali srasnda yaanan savalardr.
SIRA SZDE
Balkanlardaki ayrlk SIRA SZDE isyanlar ve zincirleme savalar dneminde yenieri ocann kaldrlmas gerekten hayrl bir olay mdr?
DNELM Msr Sorunu
DNELM S O R U
Hasta Adam (lHomme Malade): D K Kar A T I. Nikolann ngiliz diplomat Hamilton Seymourla grmesinde Osmanl topraklarnn SIRA SZDE paylamn gndeme getirdiinde yapt bir benzetmedir.
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
ark Meselesinin nemli blmlerinden birini tekil eden Msr Sorunu, XIX. yzylda Osmanl Devletini paralanmann eiine getirmitir. Batl devletlerin bu dS O R U nemde Osmanl Devletini nitelemek iin sk kullandklar terimlerden biri olan Hasta Adam n Msr Valisi Kavalal Mehmed Ali Paa gibi gl bir varisinin orDKKAT taya kmas, genelde kar ve statko kavramlarn zdeletiren Avrupal devletler ve Rusya asndan kabul edilebilecek bir gelime deildi. Bu denklem nedeSZDE niyle Msr SIRA sorunu, bir valinin merkeze isyan gibi bir devletin i sorunu olmaktan karak uluslar aras bir krize dnt. Bu srete Msr ordusunun Anadoluyu igali karsnda askeri ve siyasi adan yetersiz kalan Babli, en byk hasm olan AMALARIMIZ Rusya ile Hnkr skelesi adyla bir savunma antlamas (1833), ngiltereyle de baz mali ayrcalklar veren Baltaliman Ticaret Antlamasn imzalamak zorunda kalmtr (1838). K T A P Aslen Konyadan Dramaya gen ve bugn Yunanistann snrlar iinde kalan Kavalada doan Mehmed Ali (Paa), Msrn Fransa tarafndan igali zerine (1798) blgeye gnderilen ordunun neferlerinden biriydi. Mehmed Ali, Franszlarn Msr TELEVZYON boaltmasndan sonra (1802), zeka ve kabiliyeti sayesinde merkez kuvvetleri ile yerel g odaklar Klemenlerin ekimesinden yararlanarak valilik makam iin en nemli isim haline geldi. Bu nedenle Babli; yllk vergiyi demek, Hicaz i N T E R N E T bir hareket olan Vehhabi isyann bastrmak artlaryla Kavalagal eden dini-siyasi l Mehmed Ali Paay Msr valisi olarak atad (Temmuz 1805). Kavalal, 1807de skenderiyeye kartma yapan ngilizleri geri pskrtmeyi baard gibi, Vehhabi isyann da bastrd. Sudan ele geirdikten sonra tarm ve ticaret alannda nemli reformlar gerekletirdi. Fransz subaylarn katksyla Bat tarznda eitim kurumlar ve gl bir ordu tesis etti. Bu tr reformist admlarla merkezi glgede brakan Kavalal, Msr ekonomik ve askeri ynden adeta gl bir devlet haline getirdi. Daha nce anlatld gibi, 1821de balayan Mora syan, Rusya ve Batl devletlerin destek ve kkrtmalaryla kontrolden knca, Babli Msr valisinden askeri yardm talep etmiti. Bunun zerine Kavalal, Girit ve Mora valiliklerinin kendisine verilecei vaadi karlnda, olu brahim Paa komutasnda byk bir ordu gndermiti (Temmuz 1824). Msr ordusu merkez kuvvetleriyle birlikte yaklak
121
iki yl iinde Rum syann bastrd (1826). Ancak bu durumdan rahatsz olan Batl devletlerin Navarin basknyla Osmanl-Msr donanmalarn yakmas (Ekim 1827) tam anlamyla bir dnm noktas oldu. Bu olayn ardndan Kavalalnn padiahtan izin dahi istemeden ordusunu blgeden ekmesi, merkezle Msr ilikilerinde krlmaya yol at. Yunanistann bamszln kazanmasndan sonra, Mora elden ktndan Kavalal, Moraya karlk Suriye valiliinin verilmesini istedi. Merkez ise sadece Girit valiliinin verilebileceini bildirince, ilikiler daha da gerildi. Bu arada 1828de balayan Osmanl-Rus sava srasnda merkezin tekrar askeri yardm talebine karn Kavalalnn sadece mali destek gndermesi, II. Mahmudun byk tepkisine yol at. Bu arada Kavalalnn Kuzey Arnavutlukta kodra Valisi Mustafa Paay isyan konusunda kkrtmas, merkezin ise am valisini Msra kar tahrik etmesi, merkez-Msr ilikilerini kopma noktasna getirdi. Sonuta bu gerginlik, brahim Paann Suriyeye girmesiyle savaa dnt (Kasm 1831). Suriyeyi ele geirerek bamszla bir adm daha yaklamak emelinde olan Kavalal, igali siyasi adan merulatrmak amacyla youn bir propagandaya balad. Bu srada uluslararas siyasi konjonktr, Msr valisinin lehindeydi. Askeri anlamda da Kavalal avantajl konumdayd, nk Osmanl Devletinin donanmas Navarinde yaklm (1827) ve yeni kurulmu olan Mansure Ordusu, 1828-29 savanda Rusya karsnda ciddi bir biimde ypranmt. Msr ordusu brahim Paa komutasnda 1831 kndan itibaren Gazze, Yafa, Kuds, Hayfa ve Akkay, ksa sre sonra da Lbnan emirinin yardmyla Sayda, Beyrut ve Trablus gibi Suriyenin dier blgelerini ele geirdi. Ardndan fazla zorlanmadan 18 Haziran 1832de ama girdi. Bu sratli ilerleyi karsnda merkez, Aa Hseyin Paay gnderdiyse de Humus ve Belende yaplan savalar Msr ordusu kazand. Suriye valiliini bir kez daha talep eden ancak olumlu yant alamayan Kavalal, ordusunu Anadoluya sevk etti. Bu defa Sadrazam Reid Mehmed Paa komutasnda gnderilen merkez ordusu Konyada bir kez daha malup oldu (Aralk 1832). Bylece Msr kuvvetlerine bakent stanbul yolu alm oldu. Osmanl Devleti, isyan eden valisini askeri kuvvetiyle engelleme ans kalmadn grnce, zm zorunlu olarak diplomasiye havale etti. Bu srete Fransa, karlar gerei Msr valisinin yannda yer ald. Kendi sorunlaryla uraan ngilizler ise yardm talep etmek iin Londraya gnderilen Namk Paann srarlarna ramen harekete gemedi. Bu durum, Bablinin tek alternatifi olarak kalan Rusyay n plana kard. Blgede gsz bir Osmanl hkimiyetini, gl bir Msr valisine tercih eden ar Nikola, II. Mahmudun yardm isteini kabul ederek stanbula bir heyet gnderdi (Aralk 1832). Babli Rusya ile ibirlii arayndayken, Msr ordusu Ktahyaya kadar ilerlemiti (ubat 1833). Blgedeki yerel g odaklar ve ksmen halkn da desteini alan Msr ordusunu engelleyecek askeri bir g kalmamt. Bu nedenle son are olarak II. Mahmudun talimatyla Rusyadan fiilen askeri mdahale talep edildi ve Rus filosu Beykoz aklarna demirleyerek karaya 5 bin asker kard (Nisan 1833). Rusyann Boazlardan dost devlet statsyle geip Akdenize almas ve Babliyi himayesine almas ngiltere ile Fransay telalandrnca, bu iki devlet Msr valisine ordusunu geri ekme konusunda bask yapmaya baladlar. Bu bask sonu verince, devletle asi valisi arasnda Ktahya Szlemesi imzaland (Mays 1833). Bu szlemeye gre; Mehmed Ali Paaya Msr ve Girite ek olarak Suriye valilii, olu brahim Paaya da Cidde valilii ile Adana muhassll (blgenin vergilerini toplama hakk) verildi ve bylece Msr sorununun birinci perdesi kapand.
122
II. Mahmud, Ktahya Szlemesine ramen elde ettii kazanmlardan memnun olmayan ancak ngiltere ve Fransa basksyla masaya oturan Kavalalnn sava yeniden balatma ihtimalinden tr, Rusya ile bir savunma antlamas imzalayarak kendisini resmen gvenceye almak istedi. Yaplan grmeler sonucunda iki lke arasnda Hnkr skelesi Antlamas imzaland (8 Temmuz 1833). Buna gre: Osmanl Devleti bir saldrya urarsa, Rusya masraflar karlanmak kaydyla askeri yardm gnderecekti. Rusya bir saldrya urarsa Osmanl Devleti dier devletlere Boazlar kapatacakt. Bu savunma antlamas sekiz yl sreyle geerli olacakt Bu ekilde kendisini gvenceye alan Babli, ngiltere olmadan kalc bir zmn elde edilemeyeceini dndnden diplomatik abalarn bu ynde younlatrd. Bu zoraki bar dnemi, uluslararas siyasi durumu uygun gren Kavalalnn sava hazrlklar ile yeniden tehlikeye girdi. Bablinin bu konudaki aresizliini frsata evirmek isteyen ngiltere, bir takm mali ayrcalklar verildii takdirde harekete geebileceinin iaretlerini verince, grmeler bu ynde ilerledi. Sonuta Msr sorununun zmnde ngilterenin desteini salamak iin Baltaliman Ticaret Antlamas imzaland (16 Austos 1838). Bu antlamayla: Osmanl pazarlarnda yabanc mallar oalm, ticaret gelirlerinin byk blm yabanclarn eline gemitir. Bu durum Osmanl Devletinin ekonomik adan da bamlln arttrmtr. Osmanl Devleti verdii ayrcalklarla Msr Valisi Mehmet Ali Paaya kar ngilterenin yardmn salamtr. Osmanl memleketlerinde uygulanan i gmrk vergisinden yabanclar muaf tutulmutur. Bu antlamaya tepki gsteren Fransann Mehmed Ali Paaya olan desteini arttrmas zerine Osmanl Devleti 1838 yl sonlarnda Fransa ile yeni bir ticaret antlamas imzalayarak Baltaliman Antlamasnda ngilizlere tand ayrcalklara benzer haklar vermitir. te yandan Ktahya Szlemesinden memnun olmayan Mehmed Ali Paa 1839da bamszln ilan ederek Anadolu topraklarna yeniden taarruz etti. lkinde olduu gibi Msr kuvvetleri merkez ordularn yine hezimete uratt. Nizipte yaplan son savata asi vali yine tartmasz bir stnlk salad (Haziran 1839). Bu esnada II. Mahmudun vefat etmesi, yerine kk yataki olu Abdlmecidin gemesi ve Osmanl donanmasnn Kaptan- Derya Ahmet Fevzi Paa tarafndan Msra karlmas, ii iinden klmaz bir hale getirdi. Msr sorununun kangrene dnmesi, Babli brokratlarn devletin geleceini gvenceye almak konusunda daha radikal admlar atmaya sevk etti. Bu balamda kapsaml bir reform programnn yrrle konmas amacyla balatlan almalar, Tanzimat Ferman (Glhane Hatt- Hmayunu)nn ilanyla sonuland (3 Kasm 1839). Siyasi-idari sistemin yeniden dzenlenmesini ve gayrimslim Osmanl tebaasna bir takm hukuki haklar verilmesini ngren bu hamle Avrupa devletlerinin Msr sorununa yaklamlarn etkiledi. Hemen harekete geen ngiltere, Rusyann Hnkr skelesi Antlamas gerei Osmanl Devleti zerinde kurduu nfuzu ve Msr sorununa mdahil olmasn karlar asndan tehlikeli grdnden Londrada bir konferans toplanmasn salad ve ileride ele alnacak olan 15 Temmuz 1840 tarihli anlama yapld.
123
DEVRN KARAKTERST VE GEREKLETRLEN REFORMLAR

II. Mahmud, I. Abdlhamid (1774-1789) ile Grc asll bir cariye olan Nakdlin olu olarak 20 Temmuz 1785te Topkap Saraynda dodu. Annesinin Fransz asll olduuna dair iddialar, reformist kiiliini kendilerine mal etmeye alan Franszlarn bilinli olarak rettikleri bir safsatadr. ehzade Mahmudun kiilii ve zihniyeti, reformist kimliiyle bilinen kuzeni III. Selimin on sekiz yllk saltanatnda ekillendi. Devrinin nemli devlet ve sanat adamlarnn gzetiminde eitilen ehzade Mahmud air, hattat ve mzisyen padiahlar arasnda nemli bir yere sahiptir. Yukarda iaret edildii zere isyanlar, saray basknlar ve darbeler atmosferinde III. Selimin ve IV. Mustafann 1808de katlinden sonra hanedann yegne erkek ferdi olarak kalan II. Mahmud, kendisinden sonra gelen tm Osmanoullarnn atasdr. Hanedan ondan sonra pe pee tahta kan oullar Abdlmecid (1839-1861) ve Abdlaziz (1861-1876) zerinden, iki koldan yrmtr. Sultan Mahmudun otuz bir yllk saltanatn iki blmde ele almak mmkndr. lki; 1808-1826 dnemi, dier bir deyile yenieri ocann kaldrlmasna dek geen on yedi yllk reformlara hazrlk dnemi; ikincisi ise 1826-39 arasndaki on yllk radikal deiim ve dnm dnemi. Saltanatnn birinci dnemi, karlarn statkonun devamnda gren reform kart koalisyonun basks altnda geti. kinci dnemin balangc olan yenieri ocann kaldrlmasyla, reform faaliyetleri ivme kazand ve devletin idari, askeri ve sosyal yapsn nemli lde deitirecek srecin admlar atlmaya baland. II. Mahmud devrinin en karakteristik zelliklerinden biri, merkeziyeti politikalarn takip edilmi olmasdr. Yukarda deinildii zere Sened-i ttifakla (1808) mutlak iktidarn ksa sre ayanlarla paylamak zorunda kaldysa da kendisi de bir ayan olan Sadrazam Alemdar Mustafa Paann isyan sonucunda katledilmesi (Kasm 1808) ve bu belgenin hkmsz kalmasyla idari dizginleri yeniden ele ald. Bylece vesayetten kurtulan II. Mahmud Anadolu ve Rumelide; Tepedelenli Ali Paa, elebi Hamid Paa, Divrikli Yusuf Paa, Van Muhafz Dervi Paa, Tuzcuoullar, Karaosmanoullar, Dadevirenoullar, Ktipoullar, Tekelioullar, Yazczadeler, Ylkolu Sleyman, Hezargradl Hasan Aa, Benderekli Ali Molla, Kalyoncu Ali Aa, Katerinli Salih gibi vali, voyvoda, ayan ve hanedan namyla merkeze bakaldran yerel g odaklarn ortadan kaldrd. Daha uzak corafyalarda ise Badat ve civarnda Baban hanedan ve Arabistan kasp kavuran dini-siyasi bir hareket olan Vehhabi isyanlar bastrld. II. Mahmudun merkeziletirme operasyonunun tek istisnas, Msr Valisi Kavalal Mehmed Ali Paa olmu ve padiah asi valisi ile Anadoluda 1832-1839 arasndaki kesintili sava srecinde kesin bir yenilgiye uramtr. II. Mahmudun saltanat, Osmanl merkez ve saray tekiltnda son derece nemli idar, siyas, sosyal ve kltrel deiimlerin yaand bir dnemdir. Hayli youn olan bu deiim srecinde klasik Osmanl devlet yapsn dntren dikkat ekici u dzenlemeler yaplmtr: Sadaret makamna bal bir birim olarak Osmanl memur ve diplomatlarnn yabanc dil eitimi almalar iin Tercme Odas kuruldu (1821). Medreselerin yannda Avrupa tarznda eitim veren okullar ald, ilkretim zorunlu hale getirildi (1824). Msadere (devletin ahslarn mallarna el koymas) ve Angarya usul kaldrld (1826).
124
Askeri reformlar kapsamnda Sekban- Cedid (1808) ve Ekinci Ocaklar kuruldu (1826). Ancak yenierilerin tepkisi nedeniyle bu ocaklar ksa srede kaldrldlar. Yenieri Oca kaldrlarak yerine Asakir-i Mansure-i Muhammediye adyla yeni bir ordu kuruldu. Yenieri Aal kaldrlp Seraskerlik (genelkurmay) makam ihdas edildi (1826). stanbulda Yenieri Ocann kaldrlmasyla bozulan eski sistemin aksaklklarn gidermek amacyla, kolluk kuvveti ve belediye hizmetlerini yerine getirmek zere htisab Nezareti kuruldu (1826). Yeni ordunun finansman iin vakf gelirlerinin merkeziletirilmesi amacyla Evkaf Nezareti (1826) ile Mukataat Nezareti kuruldu (1827). Askeri doktor, cerrah ve eczac yetitirmek amacyla Tbhane-i Amire ve Cerrahhane-i Mamure adlaryla yeni okullar ald (1827). Muhtarlk tekilat kuruldu (1829). Farkl branlarda eitim almak zere yurt dna renciler gnderildi (1830). Tmar sistemi kaldrld ve dirlik arazileri hazineye devredildi (1831). lk resmi gazete olan Takvim-i Vekayi yayn hayatna balad (1831). lk kez askeri amal nfus, emlak ve arazi saymlar (tahrir) yapld (1831). Eski saray protokolne ait gereksiz merasimler terk edildi. Srktiplii kaldrld ve yerine mabeyn baktiplii kurularak saray sekretaryas oluturuldu (1831). Askeri eitim asndan pratik olmayan Mehterhne kaldrlarak yerine Mzka-i Hmayun adyla yeni bir askeri bando kuruldu (1834). Redif tekilat adyla ilk defa ihtiyat sistemine geildi ve yedek ordu kuruldu (1834). Piyade ve svari subaylarnn eitimi amacyla Mekteb-i Fnn- Harbiye adyla bugnk harp akademisinin ekirdeini oluturan okul ald (18341835). Devlet memurlarnn klk kyafetinde deiiklik yaplarak ceket, pantolon ve fes giyme zorunluluu getirildi. Memurlarn zlk haklar, alma saatleri ve tatil gnleriyle ilgili dzenlemeler yapld (1829-1834). Posta tekilat kuruldu, pasaport ve karantina usul uygulamaya kondu. Ordunun giyim-kuam ihtiyalarnn karlanmas iin Feshane, Debbahane (deri imalathanesi) ve plikhane gibi kk lekli imalathaneler kuruldu. D dnyadaki gelimeleri yakndan takip etmek amacyla Avrupa bakentlerinde atl durumdaki elilikler aktif hale getirildi (1834). Devlet dairelerine ve klalara padiahn resmi (Tasvir-i Hmayun) asld (1836). Tmar ve zeamet sistemi kaldrlarak aamal olarak 1838ten itibaren maa sitemine geildi. Yolsuzluklar nlemek amacyla yarg mensuplar ve memurlara ilikin ceza kanunnameleri yrrle kondu, devlet kadrolar iin snav sistemi getirildi (1838). Avrupadaki gibi kabine sistemine geiin hazrl olarak bakanlklar (nezaretler) kuruldu ve sadaret makam baveklete (babakanlk) dntrld (1836-1839). Bayndrlk ve salk ilerini dzene koymak iin Meclis-i Umur- Nafia ile Meclis-i Umur- Shhiye adyla iki yeni birim kuruldu (1838).
125
Dr- ur-y Askeri, Mecls-i Vl-y Ahkm- Adliye ve Dr- ur-y Bbl adlaryla sivil-askeri yksek mahkeme, danma ve yasama meclisleri kuruldu (1836-1838) Yksek okullara renci yetitirmek iin rdiyeler (1839), devlet memuru yetitirmek iin ise Mekteb-i Marif-i Adliye ve Mekteb-i Ulm- Edebiye adlaryla yeni okullar ald (1839). II. Mahmud devri reformlarn Cumhuriyet dneminin ncs olarak SIRA grmek SZDE mmkn mdr?
D tarihlerde NELM II. Mahmud 1829-37 yllar arasnda yine bir ilk olarak farkl be kez yurt gezisine kt. ngiltereden alnan ilk buharl gemi olan ve Srat ad konan gemiyle Tekirda, anakkale Boaz, Gelibolu, Edirne, Gemlik, zmit, umnu, S O RVarna, U Silistre, Rusuk gibi Ege ve Dou Trakyaya yaplan bu gezilerde; halka mzka (askeri bando) dinletilmi, fes, ssl bir pelerin (harvni) ve srmal pantolonuyla halDKKAT ka bizzat model gsterilmitir. Bu gezilerde halkn ikyetlerini dinleyen padiahn talimatyla; hastane, hamam, kpr, mektep vb. blgenin altyap ve sosyal hizmet SIRA SZDE alanlarndaki eksiklikleri giderilmitir. SZDE II. Mahmut idari ve brokratik yapnn ileyii konusunda SIRA pratik ve tedbirli bir hkmdard. Gereksiz eski merasimlerin bir ksmn ve resmi yazmalarda kullaAMALARIMIZ nlan ar ssl ifadeleri pratik bulmadndan kaldrd ve hkmet sistemini, merDNELM kez ve saray tekilatn, batan ayaa yeniledi. Bu kapsaml reform programnn amac modern dnyann ada gelimelerine paralel merkezi bir devlet yaps K T A P S O R U oluturabilmekti.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ DNELM K T A P S O R U
II. Mahmudun otuz bir yl sren alkantl saltanat ve bu dnemdeD gerekletirilen reV K KZA TELE YT ON formlar, byk bir yanlgyla daha sonraki Tanzimat reformlarnn glgesinde kalmtr. Hlbuki Tanzimat reformlar, bu dnemdeki radikal deiim ve dnmn yannda olSIRA SZDE duka snk kalr. nk II. Mahmud klasik dnemin neredeyse tm kurumlarn, idari N T Eedilecekse RNET zihniyetiyle birlikte dntrd. ayet bir Tanzimat dneminden sz bunun balangc 3 Kasm 1839 deil, II. Mahmud devrinin bizatihi kendisidir. nk II. Mahmud AMALARIMIZ sadece yukarda sralanan reformlar gerekletirmekle kalmam, bu byk dnmn adn da Tanzimt- Hayriyye ve Tanzimt- Mlkiye olarak koymutur.
K T A P
K KZAYTO N T ED LE V
SIRA SZDE NTERNET AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
126
zet
A M A
XIX. yzyln ilk yarsndaki i ve d sorunlarn nedenlerini aklayabilme Osmanl Devleti XIX. yzyla, geleneksel dostu olarak grd ve topraklarna taarruz ihtimali vermedii Fransann Msr igal giriiminin getirdii aknlk ve sava ortamnda girdi. Topraklarn kendi gcyle koruyamayan Babli yapt askeri ittifaklarla Fransay Msrdan kard. Ancak mttefikleri Rusya ve ngilterenin siyasi emelleri, d politikada gvenilir bir dost arayan Babliyi denge politikas takip etmeye sevk etti. te yandan Fransann Mora ve Arnavutluk sahillerine yerlemesiyle Balkanlara yaylan ulusuluk akm, gayrimslim Osmanl tebaas arasnda ayrlk-bamszlk isyanlara yol at. politikaya gelince; XVIII. yzyl sonlarnda Nizam- Cedid adyla balatlan reform sreci, muhalif evrelerin kkrtmasyla 29 Mays 1807de bir isyana ve III. Selimin katline yol amt. Reformlara destek veren Alemdar Mustafa Paann kaos ortamna son vermesi ve II. Mahmudu tahta karmasyla (28 Temmuz 1808) bakentte durum normale dnd. Ancak Sadrazam Alemdar Mustafa Paann 16 Kasm 1808de yenierilerin isyanyla katledilmesi yeni bir siyasi kriz yaratt. Asilerin IV. Mustafay tekrar tahta karmak istemeleri, bu defa II. Mahmudun kardeini katlettirmesine yol at. Bylece Osmanl hanedannn hayatta baka erkek ferdi kalmadndan, asiler amalarna ulaamadlar. II. Mahmudun mutlak anlamda hkmdar olmas, Kasm 1808de nce Alemdar Mustafa Paann, ardnda da IV. Mustafann katledilmesinden sonra gerekleecektir.
A M A
Balkanlarda ba gsteren ayrlk isyanlarn sebeplerini zmleyebilme Fransa Campo Formio Antlamasyla (1797) o dnemde Arnavutlukun sahil kesimini oluturan, bugn ise Yunanistann snrlar iinde bulunan Preveze ve Parga sahilleri ile Yunan adalarn ele geirmiti. Bylece Fransann tarihinde ilk kez Osmanl Devletiyle snr komusu olmas, devletin Balkanlardaki varl ve gvenlii asndan tam anlamyla bir dnm noktas olmutur. nk bu gelimeyle Fransz htilalnn getirdii milliyetilik ve bamszlk fikirleri blgeye tanm oldu. Nfuzunu glendirmek isteyen Fransann gayrimslim Osmanl tebaasn (Srplar, Rumlar, Karadallar) kkrtmasyla, ayrlk isyanlarn altyaps da hazrlanm oldu. Dini veya siyasi amal d tahrikler ve blgedeki asker-sivil yneticilerin keyfi tavrlaryla halk yldrmas, isyann fitilini ateledi. Daha da nemlisi bu srada Babli, sz konusu olumsuz gelimeleri nleyecek siyasi-askeri gten yoksundu. te yandan Rusyann sper g olmak amacyla ar I. Petro (hd.1682-1725) devrinden beri hedefledii, Balkanlar ve Boazlar zerinden Akdeniz havzasna, dier bir ifadeyle gneye inme emeli, her eyden nce Balkanlarda istikrarsz bir ortam yaratlmasna balyd. Bu dorultuda erevesi ve hedefi belirlenen Panslavizm politikas ve Avrupal devletler ile Rusya arasndaki smrgecilik yarnn hzlanmas, Balkanlarda bamszlk hareketlerinin balamasnda en nemli etkenler olmutur.
127
AM A
Bablinin d politikasn ve denge siyasetini deerlendirebilme XIX. yzylda siyasi ve ekonomik anlamda devrin sper gc olma abasndaki ngiltere, Fransa ve Rusya Balkanlar, Akdeniz havzas ve Ortadou gibi stratejik blgelere gz diktiler. Bu rekabet Fransann 1798de Msr ve 1830da Cezayiri igaliyle Afrika ktasn da girdabn iine ekti. Sz konusu corafyann nemli bir blmn elinde tutan Osmanl Devleti doal olarak bu devletlerle kar karya geldi. ark Meselesi veya Hasta Adam benzetmeleri, karlar atan devletlerin Osmanl Devletine dair siyasi emellerini gayet net yanstmaktadr. Msrn igali Bablinin topraklarn igalden koruyacak kadar gc olmadn gstermiti. Askeri ve idari sorunlarn ada normlar erevesinde zp eski gcne kavumay deneyen ve kapsaml reform paketleri uygulamaya koyan Osmanl Devleti; i isyanlar ve yerel g odaklar ile statkocu evrelerin koalisyonu nedeniyle baarl olamad. Dolaysyla Babli farkl siyasi ve ekonomik karlar bulunan Avrupal devletlerle yapt ittifaklar ve diplomatik temaslar sayesinde karlarn korumaya alt. Ancak srekli deien krlgan dengeler ve diplomatik oyunlar bu srete Bablinin da baml ve genelde taviz veren taraf olmasn zorunlu klmtr.
AM A
Radikal reformlar dnemi olarak II. Mahmud Devrini tanmlayabilme Otuzuncu Osmanl padiah olarak tahta kan ve 31 yl iktidarda kalan II. Mahmudun kiilii ve zihniyeti, reformist kimliiyle bilinen kuzeni III. Selimin on sekiz yllk saltanatnda ekillendi. Devrini iki blmde ele almak mmkndr. lki; 1808-1826 dnemi, dier bir deyile yenieri ocann kaldrlmasna dek geen on yedi yllk reformlara hazrlk dnemi; ikincisi ise 182639 arasndaki on yllk radikal deiim ve dnm dnemi. Saltanatnn birinci dnemi, karlarn statkonun devamnda gren reform kart koalisyonun basks altnda geti. kinci dnemin balangc olan yenieri ocann kaldrlmasyla, reform faaliyetleri ivme kazand ve devletin idari, askeri ve sosyal yapsn nemli lde deitirecek srecin admlar atlmaya baland. Devrin en karakteristik zellii, merkeziyeti politikalarn takip edilmi olmasdr. Yeninin yannda eskinin de yaatld geleneksel reform anlayna son veren II. Mahmud; idari, askeri, sosyal ve kltrel alanda ada normlar yakalayabilmek amacyla son derece radikal admlar atm, klasik Osmanl sistemini zihniyet ve kurumsal olarak dntrmtr. Son derece geni bir yelpazede uygulanan reform program, daha sonra Tanzimat Devri (1839-1876) olarak adlandrlacak deiim ve dnmn temellerini atmtr.
128
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi II. Mahmud devrinde reform sreci bakmndan dnm noktasdr? a. Balkanlarda ayrlk isyanlar b. Kabak Mustafa syan c. Yenieri Ocann kaldrlmas d. Rum syan e. Ayanlarn isyan 2. Aadakilerden hangisi saltanat ve mutlak iktidar asndan nemli bir gelimedir? a. Nizam- Cedid b. Sekban- Cedid c. Kanun- Kadim d. ttifak- Hamiyyet e. Sened-i ttifak 3. Aadakilerden hangisi Osmanllarda ilk kez bamszln kazanan toplumdur? a. Srplar b. Yunanllar c. Karadallar d. Bulgarlar e. Ermeniler 4. ark Meselesi terimi aadakilerden hangisinde ilk kez gndeme gelmitir? a. Verona Kongresi b. Laibach Kongresi c. Londra Konferans d. Viyana Kongresi e. stanbul Konferans 5. Aadakilerden hangisi Viyana Kongresi kararlarna ve uluslar aras hukuka aykr giriimlerdir? a. Metternich Sistemi-Srp isyannn desteklenmesi b. Msrn igali-ngilterenin stanbul kuatmas c. Fransa-Rusya ittifak-Tilsit ve Erfurt gizli grmleri d. Batllarn Rum isyann desteklemesi-Navarin Baskn e. Grek Projesi-Bizansn ihyas 6. Aadakilerden hangi gruplama dorudur? a. Cezayirin igali- Fransa b. Tunusun gali-Rusya c. Fasn igali-Prusya d. Cezayirin gali-spanya e. Cezayirin igali- ngiltere 7. Aadakilerden hangisi Yenieri Ocann kaldrlmasnn sonularndan biridir? a. Osmanl bakenti savunmasz kalmtr b. Msr Ordusu Anadoluyu igal frsat bulmutur c. Reformlarn nndeki en nemli engel ortadan kalkmtr d. III. Selim asiler tarafndan katledilmi ve II. Mahmud tahta kmtr e. Yurt dndan ilk kez askeri uzmanlar getirilmitir 8. Aadakilerden hangisi Msr Meselesinin yol at gelimelerden biridir? a. Kala-i Sultaniye Antlamas b. Tilsit-Erfurt gizli grmeleri c. Viyana Kongresi d. Hnkar skelesi Antlamas e. ark Meselesi 9. Aadakilerden hangisi II. Mahmud devrinin yeniliklerinden deildir? a. Msadere ve angaryann kaldrlmas b. htisab Nezaretinin kurulmas c. Muhtarlk tekilatnn kurulmas d. Mabeyn bakatipliinin kurulmas e. lk kez yurt dnda eliliklerin almas 10. II. Mahmud devri ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Medreseler kapatlm, dini eitim yasaklanmtr. b. dari ve brokratik yap fonksiyonel hale getirilmitir. c. Bat tarz siyasi, kltrel ve sosyal reformlar gerekletirilmitir. d. Tanzimat Devrinin gerek anlamda hazrlk dnemidir. e. Merkeziyeti-devleti politikalar takip edilmitir.
129

1. c 2. e Yantnz yanl ise Yenieri Ocann Kaldrlmas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sened-ttifak ve Padiahn radesine Snrlama konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Srp syan ve Mora syan konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Avrupada Yeni Dzen: Viyana Kongresi ve ark Meselesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Mora syan ve Avrupada Yeni Dzen: Viyana Kongresi ve ark Meselesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Fransann Cezayiri gali konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yenieri Ocann Kaldrlmas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Msr Sorunu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Devrin Karakteristii ve Gerekletirilen Reformlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Devrin Karakteristii ve Gerekletirilen Reformlar konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 Fransz htilalnn yayd hrriyet, eitlik ve zgrlk gibi kavramlar mutlak monariler asndan tehlikeli isteklerdi. te yandan ihtilaln yayd milliyetilik fikirlerinin, farkl etnik unsurlardan oluan imparatorluklarn paralanmasna yol amas kanlmazd. Hemen ardndan balayan ve htilal Savalar denilen mcadele dneminde (1792-1814) Avrupann siyasi haritas deimi, gler dengesi bozulmu ve otorite boluundan kaynaklanan ciddi sorunlar ortaya kmt. Bu srete Avrupay byk bir sava meydanna eviren Napolyon, Rusyaya son darbeyi vurmak iin Moskova zerine yrd (1812). Ancak yenilgiye urayarak byk kayplar verdi. Bu durumdan yararlanmak isteyen Fransa kart koalisyon yaklak be yz bin kiilik bir orduyla Parise girdi ve tartmasz bir zafer kazand. Bu zaferin ardndan, Avrupann siyasi dengesini yeniden kurmak ve ele geirilen topraklar paylamak amacyla byk devletlerin giriimiyle Viyanada bir kongre yaplmas kararlatrld. 9 Haziran 1815te imzalanan ve kongreye bakanlk eden Avusturya Babakan Prens Metternichin etkinlii nedeniyle Metternich Sistemi olarak da anlan bu kararlar erevesinde Avrupada bozulmu olan statkonun salanmas ve bamszlk ayaklanmalarn el birliiyle bastrlmas ynnde karar alnmtr. Viyana Kongresinin ardndan toplanan dier kongrelerde de mutlak monarilerin korunmas ve sebebi ne olursa olsun tm isyan hareketlerinin ortaklaa bastrlmas konusunda kararllk sergilenmitir. Sra Sizde 2 Kendilerini; kltr ve medeniyet olarak Eski Yunana, hukuk ve tekilat olarak ise Romaya balayan Avrupa, Hmanizm ve Rnesans hareketleriyle Greko-Romen kkleriyle temasa gemiti. Eitim hayatlar boyunca klasik Grek dili, eski Grek edebiyat, felsefesi ve mitolojisiyle zihinleri artlandrlan Avrupa aristokrasisi, burjuvazisi ve aydnlar, Rum davasnn gnll ve ateli destekileri oldular. Bu dava, devlet ve kilise eliyle btn Avrupa kamuoyuna mal edildi ve byk kentlerde Yunanllar Sevenler Cemiyeti kuruldu. Fransada Chataeubriand ve Victor Hugo, ngilterede Byron ve Shelley, Almanyada Uhland ve Mller, Helenizmin szclne soyundular. Bu dnemdeki Rumlarn, Antik adaki Yunanllar ile pek bir balar kalmam olmasna ramen bu gerei gz ard eden Avrupann nl sanat ve fikir adamlar, bu hayranln etkisiyle, Yunan ba-
3. b 4. d
5. d
6. a 7. c 8. d 9. e
10. a
130
mszlk hareketine destek veren ateli yazlar kaleme aldlar. Hatta ngiliz air ve yazar Lord Byron bununla da yetinmeyip, Osmanl kuvvetlerine kar Yunanl kardelerinin saflarnda bizzat arpmak zere Misolongiye geldi ve son nefesini orada verdi. Sra Sizde 3 Fransa 1798de Msr igal giriimi baarszlkla sonulannca, Dou Akdenizde siyasi ve ticari adan yeni sler edinmenin hesaplarn yapmaya balad. Smrgecilik yarnda en gl rakibi ngiltereye kar stnlk salayacak bu tr bir giriim iin uluslar aras siyasi dengelerin olgunlamas zerine 1830da Cezayiri igal etti. Osmanllarn Garp Ocaklar olarak adlandrd Trablusgarp, Tunus ve Cezayirin bulunduu corafyann igali ve daha sonra Afrika ktasnn tamamna sarkmas, ktann siyasi ve sosyal dengelerini alt st etmitir. Kara ktada kltrel asimilasyon, smr ve kleliin en dramatik sahneleri yaand. Bugn de etkileri sren bir sonu olarak Francophonie (Frankofon) yani Franszca konuan milletler topluluu oluturuldu. Ktann genelinde resmi dil ya da ikinci resmi dil olan Franszca sayesinde Fransz kltr bu corafyaya tand ve zamanla empoze edildi, gnll ya da zorla Afrika ktasnn maddi zenginlikleri, insanlaryla birlikte smrld. Bu srete byk kazanmlar elde eden Fransann, bugn de en nemli siyasi, kltrel ve ticari hinterland Afrika ktasdr. Sra Sizde 4 Osmanl askeri sisteminin bel kemii konumundaki Yenieri Ocann kaldrlmas, elbette askeri ve idari sistemde ciddi sonular yaratmtr. Gemite Osmanl fetihlerinin en nemli unsuru olan yenieri oca zamanla bozulurken, merkezi otorite ve saltanat asndan tehdit unsuru haline geldi. Taht deiiklii ve farkl dnemlerde iki padiahn katledilmesi, sz konusu tehdidin boyutlarn gstermeye yeterlidir. XVIII. yydan itibaren Batdaki askeri gelimelere ve modern talim sistemine srtn dnen yenieri oca, dman ordular karsnda bir varlk gsteremedi. XIX. yzylda bamszlk talebiyle isyan eden gayrimslim Osmanl tebaasnn milis gleri karsnda dahi baarl olamadlar. te yandan bakent stanbulda estirdikleri terr havas, padiahn mutlak otoritesini glgeler duruma geldi. Alternatif olarak kurulan dier ocaklara hayat hakk tanmamalar, sistemi kilitlerken ve idarecilerin elini kolunu balad. Bu nedenle yenieri ocann kaldrlmas bir tercih deil zorunluluktu. Alt ay iinde Asakir-i Man-
sure-i Muhammediye adyla 12.000 kiilik yeni bir ordunun kurulmas, ocan kaldrlmasyla devletin ordusuz kald ynndeki eletirileri geersiz klar. Bahsi bir soru ile bitirelim: XVIII. yzyldan itibaren dman karsnda srekli malup olan, reform giriimlerine isyanla karlk veren, defalarca saray basan, padiahlar ve baz devlet adamlarn katleden bir askeri gcn yaatlmas devlet asndan yararl olur muydu? Sra Sizde 5 II. Mahmud devri reformlarnn sadece askeri alanla snrl kalmayp idari ve sosyal alanlar da kapsamas, bu dnemin ayrt edici zelliidir. Bat tarz kabine sistemine geiin ilk admlar olarak bakanlklarn kurulmas, kk lekli de olsa baz imalathane ve fabrikalarn kurulmas, sistemin farkl etnik ve dini kesimleri niter devlet anlayyla kucaklamas, sosyal hukuk devletine ynelik kanuni dzenlemelerin younluu, dilde sadeleme abalar ve brokraside ada normlarn kabul, klk kyafet konusunda atlan radikal admlar, ada eitim kurumlarnn kurulmas, yurt dna eitim iin renci gnderilmesi, yerel ynetimlerin ilk admlarnn atlmas, kamuoyunun nemsenmesi ve basnyayn konusundaki gelimeler, memurlarn zlk haklar, alma saatleri ve tatil gnleriyle ilgili dzenlemeler, bayndrlk almalar, posta tekilatnn kurulmas, pasaport ile karantina usulnn uygulamaya konmas ve devlet kadrolar iin snav sistemi getirilmesi gibi admlar, bu devrin Cumhuriyet Trkiyesinin hazrlk dnemi olarak nitelendirilmesini gerekli klmaktadr.
131
Akyldz, Ali (2010) , II. Mahmud Dneminde Merkez daresinde Yaplan Dzenlemeler, II. Mahmud:Yeniden Yaplanma Srecinde stanbul, (ed. C. Ylmaz), stanbul, s.55-83. Akyldz, Ali (1998), Sened-i ttifakn lk Tam Metni, slam Aratrmalar Dergisi, II, 209-222. Beydilli, Kemal, II. Mahmud, Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, XXVII, 352-357. elik, Yksel (2010), Nizam, ntizam ve Tanzimat Mihverinde Bir Padiah Portresi: Mahmd- Sn, II. Mahmud: Yeniden Yaplanma Srecinde stanbul, (ed. C. Ylmaz), stanbul, s. 21-53. elik, Yksel (2008), Askir-i Mansure Ordusunda Talim Sisteminin Deimesi ve Avrupal Uzmanlarn Rol (1826-1839), Trk Kltr ncelemeleri Dergisi, say: XIX (Gz), s. 87-118. elik, Yksel (2009), Msr Valisi Mehmed Ali Paann Babliye Kar Tutumu ve 1836da Kendisi in Hazrlanan Suikast Plan, Trk Kltr ncelemeleri Dergisi, say: XX (Bahar), s. 69-100. elik, Yksel (2005), Hsrev Mehmet Paa, Siyasi Hayat ve Askeri Faaliyetleri (1756-1855), stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, doktora tezi stanbul. elik, Yksel (2010), Nizm- Ceddin Nitelii ve III. Selim ile II. Mahmut Devri Askeri Reformlarna Dair Tespitler (1789-1839), Nizam- Kadimden Nizam- Cedide III. Selim ve Dnemi, (ed. Seyfi Kenan), stanbul, s. 565-590. elik, Yksel, Serasker, Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, XXXVI, 547-549. elik, Yksel (2011), Askeri Bir Karargh ve Seraskerlik Merkezi Olarak stanbul, Tarih inde stanbul: Uluslararas Sempozyum (Aralk 2010), stanbul, s. 211-219. Kutluolu, M. Hanefi, Kavalal Mehmed Ali Paa, Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, XXV, 62-65. zcan, Abdlkadir (1995), II. Mahmut ve Reformlar Hakknda Baz Gzlemler, Ege niversitesi Tarih ncelemeleri Dergisi, X, 13-39. Uarol, Rfat (1985), Siyasi Tarih, stanbul.
7
Amalarmz

Bu niteyi tamamladktan sonra; Msr meselesinin uluslaras arenada nasl zldn aklayabilecek, 1848 htilalleri ile Macar Mltecileri Sorununu ilikilendirebilecek, Krm Savann k sebeplerini ve srecini tanmlayabilecek, Paris Bar Antlamas sonras Avrupada oluan yeni siyasi tabloyu saptayabilecek, Islahat Ferman sonrasnda Osmanl toplumunda oluan tepkileri aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Msr Meselesi Tanzimat Ferman Mustafa Reid Paa Lbnan Olaylar Mlteciler Sorunu Kutsal Mekanlar Meselesi Krm Sava Kuleli Vakas
indekiler
OSMANLI RESTORASYONU: TANZMAT DNEM KIRIM SAVAI VE ETKLER (1853-56) ISLAHAT FERMANI SONRASI BAZI GELMELER
Osmanl Restorasyonu: Tanzimat Dnemi
Osmanl Restorasyonu: Tanzimat Dnemi

OSMANLI RESTORASYONU: TANZMAT DNEM Sultan Abdlmecidin Tahta k
Sultan II. Mahmudun beklenmeyen lm 1 Temmuz 1839 tarihinde halka duyuruldu ve Abdlmecidin tahta kmas da geleneklere uygun olarak top atyla ilan edildi. Dnemin gl isimlerinden Hsrev Paa II. Mahmudun hastalnn son evresinde en yakn adamlaryla amlcada hasta padiahn yannda nbet tutarak adeta lmn bekledi. Nitekim, lmn ardndan haberi hemen Veliaht Abdlmecid ve annesi Bezmilem Sultana ileterek, onlarn yannda olduunu bildirerek ilk gnlerinde gzlerine girmek istedi. Bu srada hem stanbulda asayii salad hem de cenaze merasimi srasnda Sadrazam M. Emin Rauf Paann elinden sadaret mhrn zorla ald. Sultan Abdlmecidin henz 17 yanda delikanllk an idrak ediyor oluu Hsrev Paa iin byk bir avantaj idi. Nitekim beklendii gibi Hsrev Paa hemen Sadrazam olduu gibi kabine ierisinde en stratejik noktalara kendi yetitirmelerini getirdi. Kendisi II. Mahmud dneminde 1826-36 aras tam on yl Seraskerlik makamnda bulunmutu. ocuu olmamasna ramen pek ok evlatlk yetitirerek bunlar devlet kadrolarna sokmutu. Babiali nezdinde zaten gl bir nfuzu olan olan Hsrev Paa, Sultan Abdlmecidin de iznini alarak, daha nce Bavekillik olarak ilevi azaltlm sadaret makamn yeniden Sadrazamlk haline dntrerek bu grevi stlendi.
Restorasyon Projesi: Tanzimat Fermannn lan

II. Mahmud Yenieri Ocan kaldrdktan sonra devletin merkez tekilatnda kkl reformlara giriti. Bunlarn bir sonucu olarak resmi anlamda Tanzimat- Hayriyye veya usl-i nizm- mstahsene gibi bir takm nitelemelerle ifade edilen Tanzimatn II. Mahmudun saltanatnn son senelerinde ilan edilecei, ancak Msr meselesinin bir trl zlememesi ve baz devlet adamlarnn gayretleriyle bu giriimin iptal edildii bilinmektedir. Yine de II. Mahmud, Sadrazam M. Emin Rauf Paa, Hariciye Nazr Mustafa Reid, Serasker Said, Hasib ve Nafiz paalardan mteekkil bir heyete Tanzimat meselesinin btn ayrntlaryla incelenmesi iin grev vermiti. Meclis-i Vl reisi Hsrev Paann ban ektii baz devlet adamlar ise Tanzimat fikrine karydlar. II. Mahmudun hastalnn ortaya kmasyla birlikte zellikle Msr sorununun zmszl bakentte yenilik taraftar brokratlarn aleyhinde geliti. Mustafa Reid Paann, ngiltere ile olan mzakerelere bir son
134
Balta Liman Ticaret Anlamas: 16 Austos 1838 tarihinde Osmanl Devleti ile ngiltere arasnda imzalanan ticaret anlamasdr. Osmanl Devletinin iinde bulunduu buhranl dnemi frsat bilen ngilizlerin nerileri dorultusunda hazrlanan antlama on maddeden oluuyordu. Bu anlama ile ngiltere kendisine ticari ayrcalklar salad ve Osmanl ticareti de byk yara ald. Ancak bu anlama akabinde dier baz Avrupal devletler ile de imzalanan ticaret anlamalar ile Osmanl Devleti ksmen de olsa siyasi destek salad.
vererek stanbula dnmesi istenmiti. te tam da bu srada, Hsrev Paann Mustafa Reid Paaya bir komplo kurduu ve M. Reid Paann ise bundan haberdar olup yolculuunu Parise evirdii dile getirilir. Bu noktada, II. Mahmud dneminde olgunlua erien Tanzimat dncesinin zellikle bakentteki brokrasi ierisinde yaanan mcadeleler neticesinde ilan safhasna kadar geldii belirtilmelidir. Mustafa Reid Paa, stanbula dnnce nce Hsrev Paa ve daha sonra gen padiah Sultan Abdlmecid ile grt. Alafranga padiah olarak anlan Abdlmecidin Mustafa Reid Paadan etkilendii aktr. Ancak, padiahn Hsrev Paa ve evlatlklarnn brokrasi ierisindeki arlndan ikyet etmekle birlikte, M. Reid Paa ve ekibini ise dengeleyici bir unsur olarak grd de sylenebilir. Nitekim, Sultan Abdlmecid Tanzimat dncesini benimsediini gstererek ilanna msaade etti. Mustafa Reid Paa padiahn onaylamas ve Meclis-i Hass- Vkela (bu maksatla toplanan bakanlar kurulunun) mazbatasyla 3 Kasm 1839da Glhane meydannda Tanzimat Fermn diye anlan Hatt- Hmynu toplanan kalabala bizzat okudu. Bilindii zere, bu fermann en temel mesaj kanun karsnda eitlik, can ve mal gvenliinin salanmas, vergi ve askerlik gibi halk dorudan ilgilendiren konular zerinde durmasdr. Mal ve asker yapda deiiklii gerektiren bu fermann nasl olutuuna dair yukarda baz noktalara temas edildi. Bunlarla beraber, Tanzimat Fermnn 1838 Baltaliman Ticaret Antlamasnn uygulanmas iin gerekli olan siyasi liberalizmin bir yansmas olarak gren tarihiler de mevcuttur. Nitekim, yukarda Londra Konferans hususunda getii zere, Dvel-i Muazzamann (Byk Avrupa Devletleri) Osmanl Devletinin toprak btnlnden yana olduklar, bununla beraber reform yaplmasn da arzuladklar belirtilmektedir. Tanzimat Fermannn acele hazrlanmasndan tr tatbik edilmesi iin gerekli plan ve programdan yoksun olduuna dair bir takm eletiriler vardr. Bunlar ksmen doru olmakla beraber, bu planlar uygulayacak nitelikli memur kadrosu ve dolu bir hazineden bahsetmek de mmkn deildir. Ayrca, merkez tekilatnda var olan muhafazakr siyasi kanadn bu srete liberal olarak tanmlanabilecek olan Tanzimatlar ile youn bir mcadeleye giritiklerini de kaydetmek gerekir. Tanzimat fermannn ilanndan bir buuk yl sonra M. Reid Paann azledilmesi sz konusu mcadelenin boyutlarn anlamaya rnek tekil etmektedir. Bu deiim srasnda Tanzimat esaslarnn uygulanmaya devam edecei sylense de bu artlarn da reformlarn srekliliine engel olmad savunulamaz. Burada, sz konusu dnemin siyasi konular ele alnacandan tr Tanzimat srecinin nasl gelitiine ve uygulandna daha fazla deinilmeyecektir. Ancak bu proje tam bir restorasyon hareketi idi ve Osmanl Devletini yaklak bir asr daha yaatt.
Bitmeyen Buhran: Msr Meselesi ve Londra Konferans

Gen padiah Osmanl mparatorluunun ok zor bir evresinde greve gelmiti. Nizipte Osmanl ordusunun Msr valisi Kavalal Mehmed Ali Paann olu brahim Paa karsnda ald bozgun haberi henz stanbula ulamamt. Sultan Abdlmecid, babas dneminde adeta kangren halini alm bu meseleyi kolaylkla ve anlaarak zmek maksadyla, M. Ali Paaya bir heyet gnderdi. Bu heyet M. Ali Paann savatan vazgemesi karlnda affedileceini kendisine bildirmekle grevlendirildi. Ayrca, Serasker Hafz Ahmed Paaya da sava sona erdirmesi emri yolland. Msra Peyk-i evket vapuruyla hareket eden ekibin bandaki Kse Akif Efendi yolda Osmanl donanmasna urayarak stanbuldaki gelien olaylar Kaptan- Derya Ahmed Fevzi Paaya aktarp yoluna devam etti. Ahmed Fevzi Paaya Hsrev Paa da bir mektup gndererek acilen stanbula gelmesini bildirmiti. An-
7. nite - Osmanl Restorasyonu: Tanzimat Dnemi
135
cak, Ahmed Fevzi Paa Hsrev Paann kendisine bir ktlk edeceini dndnden anszn rotasn Msra evirerek M. Ali Paaya sndn bildirdi. nk, Hsrev Paa sadece kendisinin deil ayn zamanda M. Ali Paann da hasmyd. Balangta, duruma bir anlam veremeyen M. Ali Paa Firar Kaptan- Derya ile grerek olaydan haberdar oldu. Onu ve donanmay himayesine ald. Bununla beraber, cephede Osmanl ordusunun yenildii haberi kendisine intikal edince bunu byk bir frsat olarak kabul etti. stanbulda Babl ise tam bir aresizlik ierisindeydi. Zira, koskoca Osmanl mparatorluu hem kara hem de deniz gcn bir anda kaybetmiti. Fransa, ngiltere ve Avusturya konsoloslar olay daha iyi renmek iin M. Ali Paann yanna gittiler. M. Ali Paa durumun kendi lehine gelitiini, hl sava halinde olduundan bahsederek donanmann rehin alndn beyan etti. Bu konsoloslar araclyla Bablye de bir teklif iletti. Buna gre, M. Ali Paa padiaha itaat edeceini ancak yannda bulunan Hsrev Paa ve ekibinin grevden alnmas, ynetimi altnda bulunan topraklarn ise verasetle kendi ynetiminde kalmasna msaade edilmesini art kotu. Babl ise krizi ynetmeye alyordu. Bu maksatla oluturulan zel meclis bu teklife kar, Adana, am, Kuds ve Harameynin (Mekke-Medine) bu kapsama alnamayacan dnyordu. Bu anlamda, M. Ali Paaya bu artlarda sadece Suriyenin verilebileceini dnmekteydi. Ancak, bu mesele oktan uluslararas bir sorun haline dnmt. nk, sava ncesinde Rusya ile Hnkr skelesi Anlamas yaplarak Osmanl devleti belli artlar altnda Rus askerlerinin himayesini kabul etmi bulunuyordu. Bu ise Avrupa dengesi adna fevkalade zararl sonular dourabilecek zellikteydi. Bu yzden, ngiltere, Fransa, Avusturya, Prusya ve Rusya elileri tarafndan imzalanan bir nota Bablye takdim edildi. Bu notayla, sz konusu devletler Msr meselesinden Dou Sorunu eklinde bahsederek, bu hususta kendilerinin iyi niyetlerini vurgulayp yardmlar olmakszn bir karara varlmamasn istediler. Osmanl Devleti bu notay onaylad. Bylece Babl hem bu devletlerin vesayetini kabul etmi oluyor, hem de fiil olarak Avrupa devletleri topluluuna katldn beyan etmi oluyordu. Gen padiahn bu durumdan son derece rahatsz olup, devlet brokratlarna hakikatten yetim olduumu anladm diyerek sitem ettii rivayet edilir. Yine de reel-politik olarak baka arenin kalmadn Sultan Abdlmecidin de idrak ettii ifade edilmektedir. Zira, bata ngiltere ve Fransa olmak zere dier Avrupa devletleri Rusyann Osmanl zerinde nfuzunu ve bu vesileyle boazlar kontrol altna almak istemesini hibir ekilde kabul edemezdi. Avusturya, Rusyann Hnkr skelesi anlamasn uygulamaya frsat bulamamas ve hibirinin bu konuda menfaatine ters bir sonucun ortaya kmamas iin dier devletlere ittifak teklif etti. Rusya da bu teklife uyarak, yalnz kalmak istemedi. Bu durum ise, stanbulda ngilterenin Rusyaya kar elini glendirdi. Bir sonraki aamada, ngiltere, Msr idaresine yani Mehmet Ali Paaya sadece Msrn verasetini kabul etmesi ve Babl ile anlama yapmas hususlarnda baskda bulundu. Fransa, buna tepki gsterdi zira Msrn istedii dier vilayetlerde veraset iddiasn kendi politikalarna uygun grmekteydi. Rusya ise ngiltere ile diplomatik ilikilere girierek, Hnkr skelesi anlamasnn iki yl mddeti kald ve Osmanldan kendilerine bir yardm talebi gerekleirse kendisinin Avrupa namna hareket edebileceini anlatmaya alyordu. Dolaysyla, ortada devletlerin ortak menfaatleri balamnda bir araya gelmelerini gerektiren bir uzlama mevcut deildi. Avrupallarn ittifaknn sarsld bir srada ngiltere Londrada bir konferans toplamay teklif etti. Dier drt devletin bu konferansa icabet etmesiyle mzakere-
Hnkar skelesi Anlamas: 8 Temmuz 1833 tarihinde Osmanl Devleti ile Rusya arasnda yaplan ve temel nitelii savunma ittifak olan anlamadr. Alt ak ve bir gizli maddeden oluan bu anlamaya gre taraflardan her hangi birine bir saldr olmas halinde dierinin yardm etmesi ngrlmekteydi. Bu anlama Msr meselesinin dourduu zorunlu bir anlama olup, Osmanl Devletini Rusyann yardmna hatta himayesine muhta hale getirmekteydi.
136
ler balad. Fransa Msrn zarar grmemesi iin grmeleri uzatarak zaman kazanyordu. Bablnin de grmelere katlmasn talep etti. Avusturya ve Prusyann araya girmesiyle, Fransa ikna edilmeye alld. Buna gre, Msr valilii veraset yoluyla, Suriye valilii ise kayd- hayat artyla (hayatta bulunduu sre iin) M. Ali Paaya verilecekti. Bu tekliften yaklak 6 ay nce Osmanl bakentinde Tanzimat fermannn okunmas Avrupal devletler tarafndan memnuniyetle karland iin, sreci Osmanl Devletinin aleyhine evirmek istemiyorlard. ngiltere yukardaki teklifi tekrarlayarak, bunun karlnda M. Ali Paann donanmay Osmanl Devletine iade etmesi gerektiinin altn izmiti. Btn bu teklifler taraflarca mzakere edilirken, sadrazamlk makam Mehmet Ali Paa ile bark olmayan Hsrev Paadan alnd. Bunu frsat bilen M. Ali Paa, zel elisi Sami Beyi gizlice stanbula gndererek aracsz mzakere yolunu aryordu. Ancak, be devletin teklifini kabul eden Bablnin kendi bana anlama yapmasna imkn kalmad. Aslnda M. Ali Paa, bu arada, ok ciddi bir mali sknt ierisindeydi. Arabistan ve am ordularna neredeyse uzun bir sredir maa veremedii gibi, kendisine snan donanmadaki askerlerin masraflarn bile karlamakta glk ekiyordu. Btn bunlarn farknda olan ngilizler ise Suriyede M. Ali Paa aleyhine isyanlar tertip ediyordu. Fransann inat tutumu karsnda, 15 Temmuz 1840da dier drt devlet (ngiltere, Avusturya, Rusya ve Prusya) bir anlama metni zerinde mutabk kald. Londra Antlamas diye bilinen bu muahede be maddeden meydana gelmekteydi. zetle, donanmann iadesi, vergi miktar (vergiler padiah adna toplanacak ve drtte biri merkeze gnderilecek) ve siyasi balln yan sra, Msr verasetle, Akka ve evresi ise kayd- hayat artyla M. Ali Paaya braklacakt. 10 gnlk bir sre ierisinde bu anlamay kabul etmezse, sadece Msrn veraseti kalacak, onu da dier bir 10 gn ierisinde kabul etmezse bu hak da elinden alnacakt. Fransa bu anlamaya vakf olunca, sava tehdidinde bulundu. Bundan g alan M. Ali Paa ise anlamay balangta hemen reddetti. Verilen mhleti sonuna kadar deerlendiren, M. Ali Paa bu srada Sadk Rifat Bey aracl ile dorudan Babl ile irtibata gemeye alt. Aslnda ittifakn teklifini kabule hazr olduunu ve donanmay da iade edeceini bildirdi. Bu srada, srenin dolduunu beyan eden konsoloslar bir zabtnme tutarak Bablye gnderdiler. Babl ise durumu deerlendirip 22 Eyll 1840da M. Ali Paann yerine Msra zzet Mehmed Paay vali olarak atadn skenderiyeye bildirdi. Bundan sonra, Osmanl, ngiliz ve Avusturya gleri Beyruta karma yapt. Bu hadise, Fransada hkmetin deimesine sebep oldu. Hkmeti kurma grevi, Londra konferansna katlan ve itidallii ile tannan Guizota verildi. Bununla beraber, ngilizler Lbnanda Drz ve Marunleri M. Ali Paa aleyhine ayaklandrdlar. Msr kuvvetlerinin banda bulunan brahim Paa bunlara mukavemet edemedi. Beyrut Halas dolaylarnda brahim Paa ngiliz Amiral Napierin kumandasndaki yerel ve mttefik gler karsnda ar bir darbe ald. Geri ekilen Msr birlikleri, Akkay bir mddet mdafaa etseler de buradan da ekilmek zorunda kaldlar. Fransann desteinden midi kesen M. Ali Paa 1840 ylnn Kasm aynn sonunda anlama artlarn kabul edeceini bildirdi. Babl, M. Ali Paann yenilgiyi kabullenmesi zerine Msra bir ferman gnderdi. Bu fermanda zikredilen artlar, M. Ali Paaya dayatlan anlamadan ok daha ard. Msrn imtiyaz drlerek, dier vilayetler seviyesine indiriliyor, gelirinin eyrei kadar vergi vermesi isteniyor, valinin ise padiah tarafndan seilecei ifade ediliyordu. Buna itiraz eden M. Ali Paaya bu kez ittifak gleri arka ktlar ve bu ar maddeleri fermandan kaldrdlar. Msr valilii, M. Ali Paann so-
137
yundan gelen byk erkek evlada kalacak fakat fermanla padiah tarafndan ataSZDEolduu gibi nacakt. Vergi miktar indirildi, Msrn Mekke ve Medine iinSIRA eskiden yllk zahire yardm yapmas, parann Osmanl hkmdar adna baslmas, asker saysnn keza stanbul tarafndan belirlenmesi gibi hususlar eklenerek yeni bir ferDNELM man oluturuldu. Bylece, Hicaz ve Giride kadar byk bir alanda egemenlik srmek isteyen M. Ali Paa, d glerin devreye girmesiyle sadece belli imtiyazlarn S O R U garanti altna alabilmi ve Osmanl Devletine bal olmak zorunda kalmt. M. Ali Paann ilerleyen srete, devlete itaat ettiinin anlalmas kendisine KKAT D zerine 1842de Sadrazamlk rtbesi ve nian verildi. 19 Temmuz 1846 tarihinde ise stanbula gelerek padiah ve devlet adamlarn ziyaret ederek adeta kendisi SIRA ile merkez arasndaki SZDE buzlar eritti. ngiltere ve Avusturya, Msr sorununun bu ekilde sonulanmasndan sonra AMALARIMIZ Boazlar meselesini gndeme getirdi. Daha nce bahsi geen be devlet (ngiltere, Fransa, Avusturya, Rusya ve Prusya) bir araya gelerek 13 Temmuz 1841 tarihinK T A P gerisinde de drt maddelik Boazlar Antlamasn imzaladlar. Bu antlamann yatan ana sebep yukarda da getii gibi, Rusyann Akdenize inmesinin engellenmesiydi. Yeni antlamaya gre, Osmanl Devleti bar zaman dhil, boazlar bE L E VSZDE ZY O N her devtn devletlerin sava gemilerine kapal tutacak ve anlamadaTSIRA imzas olan let bu arta tabi olacakt. Bir yl ierisinde bu antlamaya Avrupann dier devletleri de itirak ettiler. Bylece boazlarda yeni uluslar aras birD stat Ayn N Ekuruldu. LM sralarda, Giritte bir ayaklanma teebbs meydana geldi. Donanmasna yeniden NTERNET kavuan Osmanl Devleti, Kaptan- Derya engelolu Tahir Paay adaya gndeS O R U rerek bu isyan yaylmadan bastrd. Boazlarn ticaret gemilerine ak, sava gemilerine kapal olmas Boazlara D K K A T uluslar aras bir stat kazandrd gibi; en azndan Osmanl Devletini de Rusyann basksndan korudu. Msr meselesinin zmnde yabanc devletlerin rolleri ne lde SIRA etkili olmutur? SZDE
AMALARIMIZ Tanzmata Tepkiler: Lbnan Olaylar rnei
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
T SIRA E L E V SZDE ZYON

DNELM
NTERNET
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ DNELM
Tanzimatn ilan baz blgelerde irili ufakl kargaalara sebep olmutu. Demografik zelliklerinden dolay Lbnan blgesindeki kargaa daha farkl bir mahiyete K SNusayr OT RAU P ve smail brnd. Cebel-i Lbnan da eteklerinde bu blgede Drz, gibi topluluklarn yan sra Marun ve Katolik Rumlar da yaamaktaydlar. Genelde blgenin siyasi olarak baat topluluklar Drz ve Marunlerdi. Osmanl devletiDKKAT TE LEVZYON nin hkimiyetini tanmakla birlikte, vergileri karlnda yar otonom bir statleri bulunuyordu. Msr sava srasnda brahim Paa blgeyi igal etmi ve vergilerini SIRA SZDE neredeyse 2,5 kat artrmt. Nitekim, bunu kaldramayan Lbnan halk sava srasnda asl bal olduklar Osmanl tarafna geti. Bu meseleden ve Tanzimat fermaNTERNET nndan sonra Akka Valisi Mehmed Selim Paa Tanzimat esaslarna uygun olarak AMALARIMIZ blgenin idaresi iin baz dzenlemeler yapt. Btn cemaat ileri gelenlerinden bir meclis kurdu. Ayrca, merkez hazinesine denen yllk vergiyi 3500 kese olarak belirledi. Ancak, meclis yeleri bu mebla yksek bularak verginin alnd K T eskiden A P ekliyle 2650 kese olarak alnmasn talep ettiler. Ancak, bu istekleri kabul edilmedi. Verginin toplanmas srasnda, 1841 senesinde Drzler ile Marunler arasnda yaanan anlamazlk atmaya dnt. Drzler, Marunlerin reisi TELEV Z Y OMir N Kasm vergi dalmnda adaletsiz olmakla sulayarak Marunlere saldrdlar. Selim Paa,
Drz: Fatm yneticilerinden Hkim bin Emrillahn ilah olduuna ilk K S O TDerezye RA UP inanan Muhammed nispetle Msrda ortaya km daha sonra am taraflarna gelen D heterodoks KKAT TELEVZYON bir guruptur.
Marun: VII. Yzylda Sryani SIRA SZDE Ortodoks kilisesinden ayrlarak bamsz bir kilise etrafnda toplanan N T E gruba RNET verilen isim. AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
138
kargaaya son vermek zere bir nasihat heyeti gnderse de sonu alamad ve nihayetinde g kullanmak zorunda kald. Fransa, Msr meselesinde umduunu bulamad. Ancak Suriye topraklar zerinde youn bir ilgiye sahipti. Nitekim, Drz-Marun atmasnn artt bir dnemde Bablye mracaat ederek iin zor kullanlmadan neticelenmesini talep etti. Bunun zerine, Srktibi Mustafa Nuri Paa blgeye zel bir surette serasker olarak tayin edildi. lk i olarak, blgede dzeni salayamayan Marunilerden Mir Kasm grevden ald. Her iki gurup da birbirlerine tabi olmak istemedikleri iin 1842 tarihinde bunlarn balarna Mirliva Macarl mer Paay Lbnan Emiri olarak atad. Bylelikle, Lbnann muhtariyeti de ortadan kalkm bulunuyordu. Hatta, bir lde asayi de temin edildi. Fransa, durumdan rahatszlk duyarak Rusyayla birlikte ynetimin yeniden Lbnan idare eden Mir Kasmn da mensubu olduu ihab ailesine verilmesini teklif etti. Bu istein Drzler tarafndan kabul edilmeyecei ak olduu iin, her iki topluluu temsil eden iki ayr kaymakamln ihdas edilmesi daha uygun grld. Ancak, bu da are olmad ve ihtilaflar uzad. Bunu frsat bilen Avrupa devletlerinin d mdahaleler yznden Lbnan meselesi gittike etrefil bir hal ald. Meseleye yukarda bahsi geen Avrupal be byk devlet de mdahil olmutu. zellikle, ngilizler Drzleri destekler iken, Fransa Marunlerden yanayd. Huzursuzluun devam etmesi zerine, 1843de Kaptan- Derya Halil Rfat Paa blgeye gnderildi. Halil Rfat Paa, daha nceden ayrlm olan kaymakamlklarn grev ve yetkilerini daha net bir hale getirdi. Ayrca, kark bir ekilde yaayan her iki topluluktan cemaatlerin ilerini dzene koymak zere ayr ynetim birimleri oluturdu. ler bu minvalde tam dzelmek zere iken, dardan mdahale eden baz glerin gizlice tahrikleriyle gruplar arasnda yeniden atmalar kt. Drzler, Marunlere saldrarak iki Fransz manastrn bastlar ve bir rahibi ldrdler. Bunun zerine, uluslararas bir soruna dnen bu olaylara Halil Rfat Paann yerine bizzat Hariciye Nazr ekip Efendi el koydu ve 14 Eyll 1845 tarihinde Beyruta geldi. Burada be devlete ait konsoloslar toplayarak, bir askeri harekta girieceini ve kendilerine ait vatandalarn bundan zarar grmemesi iin blgeyi tahliye etmelerini istedi. Fransz konsolos ve stanbuldaki bykeli ancak tazminat ve rahibin katilinin cezalandrlmas karlnda kabul edeceklerini bildirerek bu talebi reddettiler. ekip Efendi, Arabistan ordusu Miri olan Namk Paa ile grerek plan tatbik etmeye balad. ncelikle, halkn elindeki silahlar toplamak zere Cebel blgesi kuatma altna alnd. Ardndan, Arapa bir beyannme ile umumi bir af ilan yapld. Ancak, Franszlarn propagandasyla Marunler silahlarn teslim etmediler. Buna karlk Drzler de silahsz kalmak istemediler. ekip Efendi ise srarc davranarak nce cemaat kaymakamlarn ve nderlerini tutuklad. Daha sonra halkn elindeki silahlar toplama emri verdi. Bu srada, bir takm karklklar oldu ve bir manastra saldr gerekleti. Namk Paa, sebep olanlar hzla yakalayp adalete teslim ederek olaylarn bymesini engelledi. Ancak Fransa ayn olaylarda kendi konsolosluunda bulunan tercmanlarndan birisinin kardeinin de tutuklanmasn bahane ederek Cneyye aklarna bir sava gemisi gnderdi. Bu olay arptld ve Fransz konsolosunun tutukland ayailar Avrupaya yanstld. Osmanl diplomatlar olayn asln anlatarak Avrupa kamuoyunu bilgilendirmeye alyordu. Buna ramen, uluslararas basklar sonu verdi ve ekip Efendi grevden alnd. Onun yerine, Paris elisi Mustafa Reid Paa 18 Ekim 1846da Hariciye Nazr oldu.
139
ekip Efendi, grevinden ayrlmadan nce sekiz maddelik bir beyanname nerederek blgede huzur ve skunu salama adna nemli bir hizmette bulundu. Buna gre, Cebel-i Lbnan blgesinde bir Drz bir de Marun kaymakam bulunacak ve bunlar Sayda valisine bal olacaklard. Her kaymakama bal ayr ayr yetkileri olan meclisler oluturulacak ve tm cemaatler bu mecliste temsil edilecekti. Lbnan devlet hazinesine 3500 kese vergi verecek ve bu vergiler ise mkelleflerden glerine gre tahsil olunacakt. Bu kurallar ondan sonra da iletildi ve bu ekilde Lbnanda asayi salanm oldu.
Mustafa Reid Paann Sadareti

Kavalal Mehmed Ali Paann stanbul ziyareti sonrasnda Abdlmecid hayli yalanm bulunan Sadrazam M. Emin Rauf Paann grevine son vererek yerine Mustafa Reid Paay tayin etti ( 28 Eyll 1846). Mustafa Reid Paa gen bir kadroyu devlet hizmetinde nemli kademelere getirdi. Bunlar arasnda Hariciye Nezaretini 31 yandaki Mehmet Emin li Paaya verdi. Bu srada Serasker olan Hsrev Paann yerine ise Damad Said Paa atand. Yukarda bahsedilen, brokrasi arasnda iki temel eilim yine atma ierisindeydi. M. Reid Paann dini gerekleri yerine getirmedii ve din adamlarna hrmet etmedii propagandas yaplarak padiah nezdindeki itibar drld. Hatta daha da ileri gidip hanedan dman olduu ve gizliden gizliye cumhuriyet rejimine taraftar olduu iddialar Sultan Abdlmecide kadar ulatrld. Btn bu kampanyalardan etkilenen padiah kendisini grevden alarak yerine brahim Sarm Paay getirdi (28 Nisan 1848). Fakat, bu atama da uzun srmedi, artc bir ekilde Mustafa Reid Paa eskisine gre daha gl bir ekilde yeniden sadrazam oldu (12 Austod 1848). Gerekten, daha sonra Cevdet Paann da ifade ettii gibi M. Reid Paa siyaset aleminde bir yldz gibi parlad. Bakentte brokraside bu ekilde bir mcadele yaanrken, Rumeli ve Anadoluda eitli ayaklanmalar oldu. 1846 ylnda Bosnada bakaldran Bihkeli Mehmed Bey, Bosna Valisi Halil Kamil Paa tarafndan etkisiz hale getirildi. Musul vilayetine bal Cizre kazasnn yerli hanedanlarndan biri olan Bedirhan Bey ise devlete itaatsizlik ederek isyan balatt. Fakat, Anadolu ordusu miri Osman Paa tarafndan yakalanarak stanbula gnderildi. Ayn zamanlarda, Necidde vehhabilerin reisi Faysal bin Trk de isyan ettiyse de Mekke erifi tarafndan engellenerek itaat saland. Bu srada, 1847de esir alm-satmnn yasakland duyurularak bakentteki esir pazarnn kapatld duyuruldu. Ancak, asrlardan beri sre gelen bu uygulama bir anda sona ermedi ve pek ok yerde ondokuzuncu asrn sonlarna kadar esir ticareti devam etti.
1848 htilalleri ve Baltaliman Antlamas

Mustafa Reid Paann ikinci sadareti Kta Avrupasnda ihtilallerin ortaya kt bir dneme denk gelmiti. 1830 ihtilalinde Fransada mutlak krallk ykld ve yerine merut krallk kuruldu. 1848e gelindiinde ise Kral Louis Phillipeye kar cumhuriyeti bir ihtilal kt ve kinci Cumhuriyet ilan edildi. Napolyonun yeeni Prens Napolyon cumhurbakan oldu. Avusturyada yarm asrdr diplomasiye hkim olan Avusturya anslyesi Prens Metternich iktidardan dt. ngiltere dnda btn Avrupa, 1848 htilalleri ile sarsld. Alman ve talyan devletindeki isyanlar milli birliklerin salanmas amacna dayanyordu. Rusya ise sk nlemler alarak bu isyann lkesini szmasna engel olmaya alyordu. Sz konusu ihtilal hareketinin Osmanlya bal Eflak ve Bodana (Memleketeyn) sramasndan da bahsetmek gerekir. 1829 Edirne Antlamas ile zerklii
140
glendirilen bu iki eyalete sirayet eden ihtilal zerine Rusya kuzeyden blgeyi igal etti. Osmanl Devleti ise temkinli hareket etmekle birlikte gneyden bu igal hareketine katlm oldu. medi-i Divn- Hmyn mevkisinde bulunan Keecizde Fuad Efendi bu meselenin zlmesi iin o srada Petersburgda Rusya hkmeti nezdinde temaslarda bulunuyordu. ok gemeden, 1 Mays 1849da iki devlet arasnda Baltaliman Antlamas imzaland. Bu antlama ile bir daha isyana teebbs edilmemesi iin gerekli nlemler alnd. Ayrca blgede asayi salanana kadar Rus ve Osmanl kuvvetleri orada bulunacakt. Voyvodalarn halk tarafndan seilmesi ve bir meclisin kurulmas gibi maddeler de anlamada yer alyordu. Bu antlamayla uzun vadede Eflak ve Bodan zerindeki Rus nfuzu artt.
Mlteciler Meselesi
Macarlar, Avusturya idaresinde yaayan bir millet olarak kan ihtilallerden etkilenmi ve milli bir direnie gemilerdi. Macar bamszlk hareketinin nderi olan Lajos Kossuth (Kout) Viyanadan tamamen ayrlmak fikrindeydi. Ancak, baz aristokratlar bu fikre kar kyorlard. Nitekim, gl Avusturya ordusu Macarlarn zerine yrd. Macarlar balangta geri ekilmek zorunda kaldlar. Fakat, Kossuth nderliinde mcadelelerine devam ettiler ve baarl oldular. 14 Nisan 1849da Macar Meclisi Kossuthu cumhurbakan seti. Avusturya mapartoru Fransuva Josef ise Rusya arn yardma ard. Bunun zerine Macarlar, 200 bin kiilik Rus ordusu karsnda malup oldular. Macar ordusu teslim oldu. Ardndan, isyana katlm st dzey memurdan en alt seviyedeki vatandaa varncaya kadar cezalandrmalar yaand. Bu olaylar esanasnda Macarlar stanbula bavurarak yardm istediler. Osmanl Devleti, Avusturya ve Rusya ile savaacak durumda deildi. Ancak, iltica kabul edebilecekleri kendilerine sylendi. Aslnda, 17. yzylda Macar Kral Imre Thkly ya da 18. yzylda II. Ferenc Rakoczy de benzer ekilde Osmanl Devletine snmt. Kanuni Sultan Sleyman dneminden itibaren 173 yl boyunca devlete bal bir eyalet olan Macaristan ile tarihsel balar ok canlyd ve oradaki, gelimelere kaytsz kalnamazd. Bata Macar cumhurbakan Kossuth olmak zere, Jozef Bem, Kmety ve Dembinsky gibi Macar yetkilileriyle birlikte binlerce Macar ve Polonyal 1849 ylnn Austos aynda Osmanl topraklarna sndlar. Mlteciler nce Vidin ve umnu, daha sonra da Ktahyaya yerletirildiler. Bylece, Osmanl Devleti uluslararas arenada Mlteciler Sorunu denilen yeni ve dorudan kendisinin karmad bir problemle uramak durumunda kald. Osmanl Devleti mltecileri kabul etmekle Macar bamszlk hareketini desteklemi oluyordu. Buna kar, hem Avusturya hem de Rusya Macar ve Polonyal mltecileri geri almaya alyordu. Babl ise sz konusu mltecilere si gzyle bakmyor; onlar yurtlarn korumaya alan vatanseverler eklinde deerlendiriyordu. Avusturya ve Rusya, Osmanl Devletinin bu tutumuna kar diplomatik faaliyetleri kesme tehdidinde bulundular. Bu srada, mltecilerden bir ksm din deitirerek Osmanl Devletinin hizmetine girdiklerini ilan ettiler. Bylece, bu kiilerin teslim edilmesi imknsz hale gelmekle birlikte, Babl din deitirmeyenleri de teslim etmek niyetinde olmadklarn aka beyan etti. Aslnda bu tutum, Avrupada Osmanl Devleti lehine bir havann gelimesine yardm etti. Hatta, ngiliz genleri Londrada Osmanl bykelisi Musurus Paann arabasn atlarndan ayrarak, kendileri ektiler. Bu bir sevgi gsterisiydi. Nitekim, Abdlmecidin tcm ve tahtm veririm, ama devletime snanlar asla vermem deyii btn dnyada akisler buldu. phesiz, bu kamuoyunun olumasnda Mustafa Reid Paann akll ve di-
141
rayetli politikas yatmaktayd. Bu srete, yldz parlayan dier bir brokrat ise yukarda ismi geen Fuad Efendi (daha sonra Paa) olmutu. Fuad Efendi, Rusya ar ile srekli temas halindeydi ve mltecilerin Osmanl snrlarndan ieri giriinde baarl bir grev ifa etti. Btn bu gelimeler zerine, Avusturya ve Rusya daha fazla dayanamayp Osmanl Devletinin artlarn kabul etmek zorunda kaldlar. Din deitiren ve Osmanl tebaas olan mltecilere karlamayaca gibi, dierlerinden de isteyenler can ve mal gvenlii salanarak eski memleketlerine dnebilme frsatn yakalamlard. Ayrca 1850 sonlarndan itibaren, nce Rusya daha sonra Avusturya BaSIRA SZDE SZDE bl ile diplomatik ilikileri yeniden tesis etti. Bu soruna sahipSIRA kan Osmanl Devleti, bata ngiltere ve Fransa olmak zere Amerika Birleik Devletlerinde bile sempatiyle ve byk bir sevgiyle karland. Rusya bu olaylarda ngiltere N NE EL L M M ve FranD D say Osmanl Devletinin yannda grnce endielenerek ngiltereye daha ok yaklamaya alt. Geici olarak bir sonuca balanmakla birlikte bu sorun ilerdeSO OR RU U S ki bir dizi uluslar aras gelimelerin de sebebi olacaktr. Mslmanl seen mltecilerden bazlarnn devlete nemli hizmetlerde D K KK KA AT Tbulunduklar D bilinmektedir. Bunlardan Mustafa Celaleddin ismini alan birisi paalk rtbesine kadar ykseldi. Asl ismi Konstantyn Borzecki olan ve 1869da Les Turcs Anciens SIRA SZDEet Moderns SIRA SZDE adyla Trklerin tarihini yazan bu kii nl air Nazm Hikmetin byk dedesidir.
AMALARIMIZ SIRA SZDE 1848 ihtilalleri ile Macarlarn Osmanl Devletine snmalar arasnda ne tr bir iliki vardr? AMALARIMIZ
SIRA SZDE SZDE SIRA
D N NE EL L M M D OR RU U SO S D K KK KA AT T D
SIRA SZDE SZDE SIRA
AMALARIMIZ SIRA SZDE AMALARIMIZ
K T T A ANazr, P K P Mlteciler sorunu hakknda daha geni bilgi iin u kitab okuyunuz: Bayram, (2006). Osmanlya Snanlar, stanbul.
S O R U
DNELM
D T N EA LM K P K T A P S O R U TE EL LE EV V Z ZY YO ON N T DKKAT
Rusyann Tahriki: Karada syan
TE EL LE EV V Z ZY YO ON N T
Tanzimatn ilan ile balayan slahat srecinde ngiltere Osmanl Devletinden yaDKKAT na tavr aldn aka belirtmekten geri durmuyordu. ngiltere zellikle smrgesinin bulunduu Hindistan faktrn dnerek Osmanl Devletinin toprak bNT TE ER R NE ET T N N SZDE tnln gzetiyordu. Rusya ise, kendisine byk avantajlarSIRA salayan Hnkr skelesi antlamasnn uygulanmasna msaade etmeyen ngiltere ile ittifak kurmak ve yklacaksa Osmanl Devletini birlikte paylamak istiyordu. Bu vesile ile MlteAMALARIMIZ ci sorunu gibi kan her frsat deerlendirmekle beraber, kendisi de bazen deiik frsatlar oluturuyordu. Karadada 1853 tarihinde Osmanl Devletine kar kan isyan bunlardan bir tanesiydi. Karada, Osmanl Devletine tabi olmakla birK T A P likte bir takm gayr-i resmi imtiyazlara sahipti. Blgeyi dini reisleri olan Vladikalar ynetiyordu. Bu ruhani reisler ise Petersburgdaki Rus kilisesinden onay alyorlard. Bu fiil durumu Rusya yerinde deerlendirerek Vladika T EDaniloyu L E V Z Y O N Karada Prensi ilan etti. Rusyada olup Karadaa dnen Danilo, ald destek ile Osmanl Devletine kar isyan bayran at. Babl, bu isyan karsnda derhal Serdar- Ekrem mer Paay Karadallarn NTERN ET zerine gnderdi. Be koldan ilerleyen Osmanl ordusu karsnda varlk gsteremeyen Karadallar Rusya ve Avusturyadan yardm istedi. Avusturya bu durumu iddetle protesto ederek, stanbula bir heyet gnderdi ve Osmanl ordusunun ilerlemesini durdurmasn talep etti. Babl daha fazla sorun istemedii iin 8 Mart 1853de Karadallar ile snrlarn muhafaza edilmesini ieren bir antlama imzalad. Rusya bu derece sratli davranamad iin oluturmu olduu bu frsat kap-
NT TE ER R NE ET T SIRA N N SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
142
sndan ieriye giremedi. Fakat, bu kez Osmanl Devletini keye sktrmak iin Kuds zerinde baka bir ans aramaya koyuldu.
KIRIM SAVAI VE ETKLER (1853-56) Savaa Bahane: Kutsal Mekanlar Meselesi

Kuds semavi din tarafndan da kutsal mekan olarak kabul edilmektedir. Yahudiler nazarnda olduu kadar zellikle, Hristiyanlarn nazarnda da ayr bir neme sahiptir. Ayrca Mslmanlarn ilk kblesidir. Hz. sann dinini tebli ettii, inanlarna gre armha gerildii ve Hz. Meryemin de yaad bir yer olmas hasebi ile Kuds ve etraf tarih boyunca nemsenmitir. Kamame Kilisesi, Hz. sann mezar olduu sylenilen alan ve evresi, Hz. Meryemin mezar ve bitiiindeki bahe, Beytl-Lahmda bulunan kilise, Tahunl-Atik Meydan ve mahzenleri gibi deiik yerler ve baz maaralar da bu dinin mensuplarnca kutsal kabul edilmektedir. Bu kutsal meknlarn korunmas, bakm gibi hususlar tarihte srekli ayn dinin mensuplar olan Ortodoks, Gregoryen ve Katolikleri kar karya getirmiti. stanbulun fethinden iki yl sonra Kuds patrii stanbula gelerek, Hz. merin Ortodoks Hristiyanlara tand haklara dair kendi eliyle yazd bir belgeyi Fatih Sultan Mehmede gsterdi ve pek ok iltifata mazhar oldu. Yavuz Sultan Selim dneminde ise hem Rumlar hem de Ermeniler bu makamlara dair eitli imtiyazlar elde ettiler. Katolikler de buradaki haklarn srekli takip ediyorlard ve 1678 tarihinde yenilenen kapitlasyonlar vesilesiyle hak ve imtiyazlarn da anlamaya koydurmulard. Rusya bu anlamda Ortodokslarn hmisi iken, Fransada Katolikleri koruyup gzetiyordu. Rusya 1774 Kk Kaynarca Antlamas ile mparatorluk corafyasnda bulunan Ortodokslarn resm kollaycs olur iken, bir taraftan da Ortodokslarn serbest bir ekilde hac ibadetlerini yapabilmelerini salad. Fransa htilali sonrasnda laiklik prensibine gre hareket etmeyi amalayan Fransz ynetimleri ise bu anlamda Kudste bulunan Katolikler ile ilgilenmeyince bu durum Ortodokslarn lehine ve grece stnlklerine sebebiyet verdi. Bu da Rusyann nfuzunu arttrd. III. Napolyon cumhurbakan seilince ruhban snfnn desteini almak maksadyla dini bir siyaset takip etmeye balad. Bu srada da Kudste sahip olduklar ayrcalklarn etkisiyle Ortodokslar, Katolikler zerinde bask kurmutu. Fransa, devreye girerek stanbula bavurdu ve Katolikler zerindeki eski imtiyazlarn yeniden canlandrmaya alt. III. Napolyonun 1851de cumhuriyet rejimini ilga ederek yerine krall getirmesi zerine kendisini merulatrmak iin bu yoldaki abalarn daha da artrd. Fakat, Katoliklerin muhalifi olan Rusya da mevcut avantajlarndan taviz verecek gibi grnmyordu. Sregelen bu anlamazlklara bir are bulmak maksadyla Babl, btn mezheplerin temsil edildii bir komisyonun kurularak herkesin sahip olduu hak ve imiyazlarn ortaya karlarak bir uzlama salanmasn istedi. Ancak, hem Katolikler hem de Ortodokslar bu komisyon fikrini kabul etmediler. Bunun zerine Babl, yeleri Mslmanlardan oluan bir komisyon kurdu. Bu komisyon alarak sonunda be maddelik bir karar suretini onaylad. Bu maddelerde genelde eski imtiyazlara yer verilmekle birlikte, Kamame Kilisesi, Hz. Meryemin mezar ve Beytl-Lahm Kilisesi gibi mnazaal yerleri hibir gurup darda braklmakszn mterek kullanma uygun hale getirilmekteydi. Fakat bu sefer de gerek Franszlar gerekse Ruslar bu maddeleri kabul etmediler. Bunun zerine stanbulda kan siyasi kriz ortamnda Sadrazam Mustafa Reid Paann kabinesi dald. Fransa stanbuldaki elisini geri ard.
143
Bu gelimeler zerine Rus ar I. Nikola, Rusya Bahriye nazr ve Finlandiya genel valisi olan Prens Menikofu fevkalade eli sfatyla 28 ubat 1853 tarihinde stanbula gnderdi. Menikof, hibir protokol kaidesine uymadan resmi niformas yerine gnlk kyafetleri ierisinde Bablye gelerek Sadrazam ile grt. Hatta kta Hariciye Nzr Fuad Efendiye bile uramad. phesiz bu hareket, Osmanl hkmetini tahkir ve tezyif maksatl yaplmt. Kendisinin devre d kaldn dnen Fuad Efendi makamndan istifa etti ve yerine Rifat Paa tayin edildi. Bir mddet sonra ise, Rus elisinin ifahi notalar duyulmaya baland. Menikof, Kutsal Makamlar iin Ortodokslarn isteklerinin kabul edilmesinin yan sra, Fener Rum Patrikhanesi iin de yeni imtiyazlarn tannmasn istiyordu. Bu ar istekler Fransayla yaplan anlamalara aykr olduu kadar, Fener Patrikhanesine biilen rol ise kabul edilecek gibi deildi. Durum o srada elileri yurt dnda olan ngiltere ve Fransa maslahatgzrlarna anlatld. Hadiselerin sra dln fark eden Babl donanmalarn anakkaleye gelmesini talep etti. ngiltere biraz daha soukkanl hareket edip donanmasn gndermedi. Ancak, Fransa hemen donanmasn anakkale aklarna yollad. Eliler de sratle stanbula geldi. ngiliz elisi, saray evresinde kendisine bir hayli itimat edilen ve halk arasnda ngiliz Sultan eklinde anlan bir kii olan Lord Straford Canningdi. Hariciye Nzrna Rus tekliflerinin hemen reddedilmemesini, mzakere yolunu ak tutmasn tavsiye etti. Fransz elisi De La Cour ise Katolik devletlerin temsilcisi olma sfatyla derhal Menikof ile bir grme yapt. Babl, Fransa ve Rusya arasnda yeniden mzakereler balad ve nihayetinde bir noktada anlama saland. Kuds mutasarrfna gnderilen bir ferman ile her iki tarafn isteine uygun ekilde mesele halledildi. Problemlerin zld zannedilir iken, 5 Mays 1853te Menikofun ikinci ltimatomu geldi. Buna gre, ar I. Nikola Sultan Abdlmecide daimi bir ittifak kurulmasn ve Osmanl memleketinde bulunan Rum kiliselerinin Rus kilisesi ekline dntrlmesini ve mensuplarnn da Rusya himayesi altna alnmasn dayatyordu. Menikof be gnlk mhlet verince, Babl meseleyi ngiltere ve Fransa ile grerek teklifin mzakere edilmesine dair bir karara varld. Menikofa iletilen bu cevap zerine grmeler balad. Bu srada, Rusya hzl bir ekilde sava hazrlklarna balad. Bu hazrln farknda olan Fransa ise tedbirini alyor ve zellikle ngiltere, Prusya ve Avusturya ile birlikte hareket etmek iin stanbul elisine talimatlar gnderiyordu. Bu srada Menikof, ngiliz bykelilii tarafndan tasarlanan bir blfe kanarak mzakerelerin devam iin Mustafa Reid Paann Hariciye Nezaretine getirilmesini istedi. Bu istek kabul edilerek, ayrca sadaret de deitirildi. Damad Mehmet Ali Paa yerine Giritli Mustafa Naili Paa bu mevkiye getirildi. Sk bir mzakereci olan Mustafa Reid Paay karsnda bulan Menikof oyuna getirildiini biraz ge fark etti. Mustafa Reid Paa, 1774 antlamasndaki Rus himayesinin sadece dini hususlarda olduunu vurgulayarak padiahn kendi memleketinde mutlak egemenliinin kaytsz ve artsz devam edecei eklinde bir kaydn metne ilavesini istedi. Menikof ise karsnda daha yumuak ve mutedil bir diplomat bulacan hesap ederken daha nceki tekliflerinin uygulanmasnn ok g olduunu fark etti. Ancak, diplomatik olarak yaplan bu hata Osmanl Rum tebaas zerinde Rusyann prestijinin fena halde sarslmas anlamn ieriyordu. Bu yzden geri adm atmak istemeyen Menikof ne yapacan ard. Mustafa Reid Paa ise savaa taraftar olmamakla beraber, devletin hkmranlk ve egemenlik haklarndan da vazgeilemeyeceine inanyordu. Bu sebeple, hakl gerekelerin olumasn istiyor ve bir sava olmas durumunda ngiltere ve
144
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Fransann desteini alacan umit ediyordu. Bu denli nemli bir meselenin grlmesi iin devlet adamlarndan ve ulemadan mteekkil 43 kiilik byk bir meclisin kurulmasn salad ve Rusyann mevcut tekliflerini orada deerlendirdi. Meclis, e kar krk oyla tekliflerin reddedilmesine karar verdi. 19 Mays 1853 taSIRA SZDE rihinde meclisin karar Menikofa ve kamuoyuna duyuruldu. Rus elisi bu bildiri karsnda ne yapacan armakla beraber, Bykderede kendisi iin hazrlanan gemisine binerek burada beklemeye koyuldu. Yabanc devlet elileri son bir kez DNELM daha Menikofa giderek sorunu zmeye altlar. Bu mmkn olmad ve 21 Mays 1853te Rus elisi stanbulu terk etti. Bu scak gelime zerine artk Rusya ile S O R U sava kanlmaz bir hal ald. Menikofun D devlete K K A T kar girdii mtekebbir tavrdan dolay stanbul halk o derece sklmt ki, geminin gittii gn elinin bir daha gelmemesi iin baz kadnlarn evlerinden sokaklara scak su dktkleri grld. SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
Krm Savann Balamas

AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
6 Haziran AMALARIMIZ 1853 gn stanbula gelen bir Rus memuru siyasi ilikilerinin kesildiine dair arn mektubunu resmi makamlara iletti. Osmanl Devleti de bu srada Anadolu ve Rumelide kara ordusunu glendiriyor ve Msrdan yeni gemiler getirtiyordu. K getike T A P savaa yaklayordu. Ruslar Mareal Gorkaof komutasndaki ki taraf gn bir orduyla Prut nehrini geerek 3 Temmuz 1853de Bkrei igal ettiler. Avrupa lkelerine gnderdikleri notada ise, bu igalin sava maksatl olmadn sadece OsTELEVZY ON manl Devletinin Ortodokslara haklarn yeniden iade etmesine matuf bir giriim olduu gibi yanltc bilgiler sundular. Avusturya ve Prusya bir sava kmamas iin arabuluculuk teklifinde bulundular. Ancak, Mustafa Reid Paa bu teklifin iinde geen ve Ruslar ne karan tarihsel arptmalar kabul etmeyip, 163 kiilik bir NTERNET meclis toplayarak Rusyaya kar sava karar aldrd. 29 Eyll 1853de Sultan Abdlmecid bu karar onaylayarak sava almasn onaylad. 4 Ekim 1853 tarihinde ise Rusyaya sava ald btn lke bakentlerine duyuruldu. ngilterede kamuoyu Osmanl Devletinden yanayd. Fransada ise Victor Hugo gibi cumhuriyeti yazarlar Rusya aleyhine yazlar yazyor ve Osmanl Devletinin Katolik haklarnn inenmemesi iin mcadele ettiinden bahsediyorlard. stanbulda ise halk zaten galeyana gelmi vaziyetteydi. Hatta, sava taraftarlar biraz da Mustafa Reid Paay sktrmak iin karardan nce Bayezd meydannda gsterilerde bulunmulard. Her iki lke de hem Tunada hem de Kafkasyada askerlerini snrlara yd. Tuna ordusunun banda Serdar- Ekrem mer Paa 133 bin askeri idare ederken, karsnda bulunan Gorakov komutasndaki Rus askerinin says ise 152 bindi. Kafkas cephesinde kumanda Abdlkerim Nadir Paadayd. Ruslar 160 bin askerle, Osmanl askerinden sekiz bin kiilik bir stnle sahipti. Bununla beraber, ihtiyat askeri olarak Rusyann daha fazla sayda askeri olduu aikrd. 1853 Ekim aynn sonundaki ilk arpmalarda mer Paa, Ruslar bozguna uratt. Kafkas cephesinde ise ayn baar salanamad. 30 Kasm 1853te Sinopta demirlemi olan 12 paralk Trk donanmas Ruslarn ani baskn ile batrld. Ruslar donanma amirali Osman Paa dhil olmak zere pek ok denizciyi esir etti. Ayrca, blgede bulunan Mslman Trk halkn evleri de bombaland, pek ok kayplar verildi. Sinop Baskn olarak anlan bu hamle ile Mustafa Reid Paann aslnda Fransa ve ngiltere donanmalarn hareketlendirerek savaa sokmaya teebbs ettii ileri srld. Ancak, mttefik glerin savaa dhil olmalar 27 Mart 1854 tarihine kadar gereklemedi. Bu sre zarfnda, Osmanl ordusu ok baarl savalar karm ve zel-
145
likle Tuna boyunda Serdar- Ekrem mer Paa Ruslara ok ar zayiat verdirmitir. Rus yaylma politikalarnn sadece Osmanl Devletini hedef almamas genel olarak ngiliz ve Franszlarn da menfaatlerini zedelemesi onlarn Osmanl Devleti ile birlikte hareket etmesini salad. Bylece Osmanl, ngiliz ve Fransz ittifak kuruldu. Bir sre sonra da bu ittifaka Sardunya Krall katld. Henz mttefik gler savaa girmeden nce Yunanistan bir takm karklklar kartarak Epir ve Yeniehiri almak istedi ise de 9 Martta Babl Yunanistana ok ar bir karlk verdi. Elilerinin pasaportunu iade ederek Yunan mallarn msadere etti. Ayrca, Fuad Paa fevkalade salahiyetlerle donatlarak huzursuzluk karlan blgelerde asayii temin iin gnderildi. Nitekim, Fransa ve ngiltereden de destek bulmaya alan Yunanistana iltifat edilmedii gibi bizzat Fransa tarafndan 5 Mays 1854de gnderilen bir kolordu Pire ve Atinay igal etti.
Krm Savann Sonu: lk Borlanma, Telgraf ve Demiryollar

Osmanl Devleti ile mttefikleri 14 Eyll 1854de Krma karma yaptlar. Buray savunan Rus generali ise yukarda bahsi geen Menikoftan bakas deildi. Balaklava ve nkermandaki meydan muharebeleriyle Ruslar srekli kayp verdiler. Prens Menikofun bu kayplara dayanamayp ld ne srld. 1855 senesinin banda Karadenizdeki Rus limanlar mttefik glerin ablukas altnda kalmt. ubat aynda Serdar- Ekrem mer Paann da Krma gelmesiyle Ruslarn direnci iyice azald. Bu srada ar I. Nikola ld, yerine daha liberal olan olu II. Alexandr geti. Osmanl Devleti, Sardunya Krall ile bir ittifak antlamas imzalayarak sz konusu krallk da savaa itirak etmi oldu. 11 aylk bir savunmadan sonra SivasSIRA SZDE topol dt. 9 Eyll 1855de mttefik gleri ehri tamamen ele geirdiler. Kafkasya cephesinde ise Ruslar biraz daha stnd ve Osmanl kuvvetleri Kars savunmaya ekilmiti. 4,5 aylk bir savunmadan sonra Kars RuslaraDteslim oldu. Ancak, NELM bu zaman zarfnda Avusturyann sulh giriimi sonu verdi ve Ruslar antlama yapmay kabul ettiler. 1 ubat 1856da Viyana Protokol imzalanarak bar iin n artS O R U lar kabul edildi. Krm sava srasnda Trk harp tarihine altn harfler ile geecek baz yaanmD Kolaylar KAT tr. Silistre Muharebesi bunlardan biri olup, Gney Dobrucada stratejik bir noktada bulunan Silistre kalesini 80 bin Rus askere kar sadece 10 bin Osmanl askeri korumutur. SIRA SZDE Sonuta Ruslarn marealleri ar bir ekilde yara alm, top ve bayraklarn terk etmek zorunda kalmlardr. Namk Kemal, Vatan Yahut Silistre piyesinde ite bu destans mcadeleyi konu edinmitir. AMALARIMIZ Krm sava srasnda Osmanl tarihi iin dnm noktas denilebilecek ok K T A P 28 Haziran nemli iki olaya muhakkak deinmek gerekir. Bunlardan birincisi, 1855de artan sava masraflarn karlamak maksadyla devletin ngiltereden bor almasdr. Krm savandan birka yl nce Osmanl devletinin gelir ve gider denELEVZYON gesinin bozulmas sonucu byk mali buhran yaand ve T dardan bor almak hususu gndeme geldi. Bu hususta nceleri padiah Abdlmecid ikna edilmi iken Damad Fethi Paann araya girmesiyle bu teebbsten vazgeildi. Zira, Fethi Paann Sultan Abdlmecide, babas II. Mahmudun Rus Savalar srasnda bile bor NTERNET almadn hatrlatarak sava olmayan bir zamanda alnan bu borcun hibir aklamasnn olamayacan ifade ettii sylenir. Bundan ok etkilenen Sultan Abdlmecid bor alnmamasn istemi, aksi takdirde tahttan feragat edeceini baz dev-
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
146
let adamlarna sylemiti. Buna ramen, lkenin savaa girmesiyle mali durum daha da ktleti ve bor almak gerei duyuldu. 1854 ylnn Austos aynda %5 faiz oranyla toplam 5 milyon ngiliz altn bor alnd. Borca karlk olarak Msr vergisi, zmir ve Suriye gmrk gelirleri gsterildi. Osmanl tarihinde ilk olan bu olaya D Borlanma ya da D stikraz ad verildi. Borca bir kere tevessl edilince arkas gelmekte gecikmedi. 1855, 1858 ve 1860da farkl farkl borlar temin edildi. Bu borlarn yatrm odakl deil de ihtiyalar karlamak maksadyla alnmas genel mali yapy fazlasyla bozmutur. Dier bir gelime ise Osmanl teknoloji tarihini yakndan ilgilendirmesi ynyle nem arzeder. Krm sava srerken ilk defa Osmanl lkesinde telgraf kullanld. Fransann 19. yzyln ilk eyreinde Optik Telgraf sistemini btn lkesine yaymas sonrasnda, 1840l yllarda Avrupa ve Amerikada gelitirilen Elektrikli Telgraf sistemi hzla Kta Avrupasnda kullanlmaya baland. Aslnda, Sultan Abdlmecidin savatan nce gelitirilen telgraf teknolojisine yakn ilgi duyduu ve hatta Samuel Morsea maddi destek verdii de bilinmektedir. Daha da ilginci 1847 tarihinde bu sistemin Beylerbeyi Saraynda denenmesidir. Sava srasnda cephelerden bilgi alma ihtiyac bu teknolojinin transferini kolaylatrmtr. Franszlar ve ngilizler Krm Savana katldktan sonra birliklerinden sratle bilgi almak maksadyla Rusuk-Bkre ve Varna-Ballava hatlarn yapmlard. 9 Eyll 1855 tarihinde ise stanbul-Edirne-Varna-Krm arasna hatlar denerek gn gn sava takip edildi. Keza, Avrupadaki geliim seyrine uygun olarak demiryollarnn da e zamanl olarak uzatlmaya balanmas artc olmasa gerektir. Ancak, telgrafa kyasla demiryollarnda hzl bir gelime yaanmad.
Paris Bar Konferans (30 Mart 1856)

Paris Bar Konferansndan nce stanbulda iki nemli gelime yaand. 4 ubat 1856 tarihinde Fransz elisi Touvenol sefarethanede byk bir balo tertip etti. Bu arada Sultan Abdlmecide Legion DHonneur nian verildi. Viyana konferans srasnda Fransann Rusya yanls tutumu, M. Reid Paann sadaretten istifas gibi olaylar ngilizleri n plana kard. Babl devletin ngiliz yanls d politik tutumunu dengelemek maksadyla Fransann da gnln almaya alt. Bunun iin Paris konferansna o srada sadarete getirilmi olan Fransz sempatizan Mehmet Emin li Paa gnderildi. Btn bunlara ilaveten padiahn Fransa elisinin organizasyonuna katlm phesiz ok ince bir davrant. Aslnda, 1854 senesinin Kasm aynda Padiah Abdlmecid byk bir srpriz yaparak o srada sefarethanede misafir olarak bulunan Prens Napolyonu ziyaret etti. Bu davran da Osmanl padiahlar arasnda bir ilkti. Nitekim onun bylesi bir baloya katlmas ve bir saat kadar dans gsterilerini izlemesi kukusuz sra d olmakla birlikte diplomatik bir hamle niteliindeydi. Bu srada yaanan ikinci nemli olay ise, 18 ubat 1856da Islahat Fermannn ilan edilmesiydi. Gayrimslim Osmanl tebaasnn haklarnn yeniden ele alnd ve detaylar daha sonra ele alnan bu ferman ile Osmanl devleti bar grmeleri srasnda elini glendirmeye alyordu. Zira yukarda grld gibi Viyana konferansnda Osmanl Devletinin Hristiyan uyruklarnn haklarnn glendirilmesi konusu zerinde mutabakat salanmt. Bu balamda Tanzimat Ferman ile bu zmrelere tannan haklarn yeniden teyit edilmesi n grlyordu. Ancak, Islahat Ferman ile daha da ileri admlar atlarak Hristiyan tebaann haklar geniletilerek hukuki bir ekle sokuldu.
147
Yukarda deinildii gibi, Avusturyann araclyla mttefik gleri ve Rusya arasnda Viyanada bir n mutabakat temin edilmiti. Viyana konferansnda drt ana esas zerinde hemfikir olunmutu. Bunlar; Tuna beyliklerinin byk devletlerin himayesi altnda tekilatlanmas, Tunada serbest gemi iletilmesi, Karadenizde Rusya ve Babl arasnda bir uyuma salanarak Osmanl Devletinin Avrupa ligine kabul edilmesi ve Osmanl snrlar ierisindeki Hristiyan tebaann haklarnn saltanatn egemenlik haklarn zedelemeden kabul gibi hususlardan ibaretti. Rus arnn bu anlama esaslar zerinde ufak tefek itirazlar olsa da 25 ubat 1856da Paris Konferans topland. Konferansa ev sahiplii yapan Fransa Dileri Bakan Kont Walevski, ngiltere Lord Clarandon ve Lord Cowley, Avusturya Kont Buol ve Baron Hbner, Rusya Prens Orlov ve Baron Brunov, Sardunya Lord Cavour tarafndan, Osmanl Devleti ise li Paa tarafndan temsil ediliyordu. Sava srasndaki ittifak bar konferansnda biraz dalm gibiydi. Kont Walevskinin Rusya yanls tutumuna karlk, Osmanl ve ngiliz delegeleri dengeyi kurmaya alyorlard. Nihayet, pek ok mnakaa ve anlamazlktan sonra 30 Mart 1856 tarihinde bir anlama salanm oldu. Bu uyumann en nemli nitelii Osmanl Devletinin Avrupa Devletler topluluu ierisinde kabul edilip Devletler Umumi Hukukundan yararlanmas durumudur. Buna ramen, li Paa konferans srasnda kapitlasyonlara son verilmesini nerse de kabul grmedi. Dolaysyla, devletleraras eitlik statsnn grnrde kald anlalmaktadr. Paris Bar Konferansnn en nemli maddelerinden biri 9. maddedir. Burada Islahat Ferman ile durumlar glendirilmi gayrimslim unsura tannan haklara vurgu yaplarak bunun takdir edilmesi isteniyordu. Bu vesile ile dier devletlerin Osmanl Devletine karma haklarnn bulunmad ifade edilmiti. Ancak, her ne kadar bu ekilde sylense de sz konusu madde bahane edilerek ileride pek ok olaya yabanc devletlerin kart grlecektir. Zira, daha nceden sadece Rusyay ilgilendiren taahhtler bu antlamaya imza atan btn lkeleri de muhatap olarak kabul etmek anlam tayordu. Bu antlamada ayrca, Osmanl Devletinin toprak btnl yeniden temin edilmi ve 1841deki Boazlar szlemesi yrrlkte kalmtr. Rusyann ve Osmanlnn Karadenizde tersane ve sava gemisi bulundurmamas ve bu blgenin tarafsz olarak deniz ticaretine ak olmasna karar verildi. Rusya Besarabya blgesini boaltarak Tuna kysndan uzaklatrld. Eflak-Bodan (Memleketeyn) ve Srp Beyliklerinin yar-otonom statleri glendirildi. Bu beylikler antlamaya taraf olan devletlerin garantisi altna alnd. Son olarak, Anadolu snrnn tayin edilmesi iin ortak bir komisyon kurulmas karar alnd. Paris Antlamasna genel olarak bakld zaman, burada 1815 Viyana Kongresinden sonra oluturulan Avrupa dengesinin yeniden tanmlandrldn sylemek mmkndr. zellikle, 1848 sonrasnda meydana gelen ihtilaller Avrupa devletlerinde bir rejim sorunu oluturmutu. Mutlakiyeti rejimin ba aktrlerinden Rusyann scak denizlere almas bu ekilde engellendi. Ayrca, Eflak-Bodan ve Srbistann garanti altna alnmas Rusyann Balkanlarda yaylmasna kar bir hamleydi. ngiltere ise Akdenizde Hindistana giden smrge yolunun ve deniz ticaretinin gvenliini temin etti. Napolyon savalarndan sonra etkisini kademeli bir ekilde yitirmi olan Fransa yeniden nemli bir g olduunu gstermi oldu. Antlama srasndaki Rusyay destekler tutumuyla hem ngiltere ve hem de Osmanl Devletine ince bir mesaj verdi. Sardunya krall ise, Avusturyann muhalefetine ramen talya birliini savunduunu bu antlama aracl ile yayma frsat yakalad. Bylece, yeni bir denge oluturulurken ngiltere bunu srdrmek amacyla 15
148
Nisan 1856 tarihinde Pariste maddelik ayr bir anlama imzalad. Fransa ve Avusturyann da katld bu yeni anlamaya gre, Paris Antlamasn ihlal eden devlete ittifak kurularak sava almas karar verildi. Bu antlama yukarda da ifade edildii gibi baz Osmanl devlet adamlar tarafndan Avrupa devletlerine kar verilmi byk bir taviz eklinde deerlendirilmitir. Kafkasyada bulunan Mslmanlarn haklarnn korunmad, bunun yerine rksu tarafnda snr tayin ve tespitiyle ilgilenildii gibi tenkitler yneltiliyordu. zellikle, Hristiyan uyruklara verilen haklarn resmi bir taahht haline getirilmesi gibi devletin egemenliini ihlal edecek bir takm hususlardan dolay li Paa i ve d baz odaklarn hedefi haline geldi. Nitekim, ngilitere Bykelisi Lord Strafordun Hariciye Nazr Fuad Paay ikayeti zerine Sultan Abdlmecid 1 Kasm 1856 tarihinde li Paay grevden alarak yerine Mustafa Reid Paay atad. Bu aamada Fransa ve ngilterenin Osmanl siyaseti zerinde birinci dereceden etkili olduunu sylemek mmkndr. D politikadaki dalgalanmalara gre Babl brokrasisi ierisindeki atamalar ekillenmekteydi. 6 Austos 1857de M. Reid Paann bu grevi Mustafa Naili Paaya teslim ettii grlmektedir. nk, EflakBodan meselesi zerine Fransann ald tavr Osmanl Devletini zor duruma sokunca M. Reid Paa azledilmitir. Burada Sultan Abdlmecidin de ince bir diplomasiyle hareket ettii vurgulanmaldr. Zira, bu atama srasnda Dileri koltuuna li Paa getirilerek Fransa taltif edilirken, ayn kiinin sadarete dorudan tayin edilmemesi de ngiltereyi rahatsz etmemek dncesinden kaynaklanr. phesiz bu tavrlar lkenin bamszlna glge drmekte ve sz konusu lkelerin yar-smrgesi haline getirildii ynndeki saptamalar dorular niteliktedir. Ne var ki d siyasetin dengesi ve iteki sosyo-ekonomik durum da bylesi bir politikay rasyonel hale getirmekteydi. Dolaysyla, Osmanl i siyasetindeki deiimlerin bazen dorudan bazen de dolayl bir ekilde byk devletlerin tutumlarndan kaynaklandn sylemek yanl olmayacaktr.
SIRA SZDE
Krm Savana SIRA sebep SZDE olan Kutsal Meknlar sorunu Rusyann emperyal emelleri iin bir bahane midir?
DNELM ISLAHAT FERMANI SONRASI BAZI GELMELER S Muhalefet O R U lgin Bir Olay: Kuleli Vakas
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Islahat fermannn mparatorluk corafyasnda meydana getirdii bir takm hadiselere temas etmeden nce baz yeniliklere deinmek gerekir. Telgrafn sava sraDKKAT snda kullanmndan sonra, 1855de ngiltereye verilen imtiyaz zerinden stanbulBadat arasnda telgraf ebekeleri ina edildi. 1856da ise Mors alfabesi Arap alfaSIRA SZDE besine gre gelitirilerek telgraflar Trke olarak ekilmeye baland. phesiz bu durum merkez-evre arasndaki siyasi ban daha da kuvvetlenmesini salad. Bundan baka, stanbul alt belediye dairesine blnerek, ehircilik hizmetleri etAMALARIMIZ kili bir ynetim altna alnmaya alld. Bunu demiryollar, deniz yollar, eitim ve basn alanlarnda bir takm deiiklikler takip etti. 1856 sonras aslnda Tanzimat ferman ile Kbalayan T A P srecin ikinci aamasdr. Zira, Islahat ferman iinde yukarda bahsi geen baz maddelerin toplumsal ve siyasi anlamda bir takm kargaalara yol at grlmektedir. Aada bu durumlara rnek tekil edebilecek bir takm siyasi olaylara temas TELEV Z Y O N edilecektir. Paris antlamas sonrasnda d mdahalelerden kanamayan Osmanl Devleti ierisinde ilgin muhalefet gruplar tremeye balad. Bunlar aslnda, Islahat ferNTERNET
NTERNET
149
mannn ilanndan sonra devletin g kaybederek egemenliini yitirmekte olduunu dnyorlard. Bu kark atmosfer iinde gizli bir ittifakn Sultan Abdlmecide suikast dzenleyip bir taht deiimi giriiminde bulunacaklar son anda tespit edildi. Kendilerine Fedai cemiyeti denilen bu grup bir takm mderris, eyh, askeri ve sivil brokratlarn yan sra eitli meslek sahibi kimselerden oluuyordu. Balarnda Nakibendi tarikatna mensup Sleymaniyeli eyh Ahmed Efendi ve Rumeli ordusu feriklerinden Hseyin Daim Paa bulunuyordu. Bu ikili Krm Sava srasnda Kafkas cephesinde tanmlard. eyh Ahmed 3500 kiilik bir gnll kitlesiyle savaa katlmt. Cephede balayan bu yaknlk sava sonras eyhin stanbula yerlemesiyle daha da geliti. zellikle, gayrimslimlere tannan haklar, Mslman-Hristiyan eitlii balamnda deerlendirildii iin muhafazakr ktle ierisinde olumsuz etkiler meydana getirmiti. Tam da bu noktada eyh Ahmed ve etrafndakiler yeni fermana itiraz ederek gizli bir cemiyet oluturmak iin hem sivil hem de askeri kanattan bir takm kiileri kendi saflarna ektiler. Ancak, ittifaka alnmaya allan Tophane Mzka Baavuu Erzurumlu Ahmed yetkili makamlara bavurarak bu gurubu deifre etti. 14 Eyll 1859 tarihinde ise cemiyet yeleri tek tek toplanarak Kuleli askeri klasna gtrp sorguland. Sorgulayclar arasnda mehur Midhat Efendi (sonradan Midhat Paa) de mevcuttu. Netice olarak, 8 Ekim 1859da olay akla kavuturuldu; cemiyetin elebalar idama ve dier yeler ise muhtelif cezalara arptrld. Sultan Abdlmecid idam cezasna raz olmayarak bunlarn mebbet hapse mahkm edilmelerini istedi. Sorgulama tutanaklarna gre, sz konusu cemiyetin zellikle Tanzimat esaslarndan ve sarayn israfndan ikyeti olduklar anlalmaktadr. eyh Ahmedin temel motivasyonunun ise Islahat Ferman ile resmiyet kazanan Mslman-Gayrimslim eitlii ilkesinden kaynakland anlalmaktadr. Kendisi sorguda sz konusu ferman iitince piman olduunu ve savan din iin deil de devlet iin yapldn anladn ifade etmitir. Bu itiraf gizSIRA SZDE li cemiyetin hangi zihni erevede ortaya ktn gstermektedir. Plana gre bir Cuma selaml srasnda padiahn ahsna kar dorudan bir suikast yaplacak ve onun yerine o srada veliaht olan Abdlaziz tahta kartlacakDNELM t. Sorgulama tutanaklar arasnda cemiyetin bir nizamname oluturduu ve bu hususta inasiden de yardm alndna dair bir takm iddialar mevcuttur. Yine sorS ve O R afilerin U gulama srasnda protesto manasna gelecek bir takm yaftalarn ehrin sokaklarna aslmas cemiyetin toplumsal bir tabana yaslandklarn gstermektedir. Brokrasi ierisinde uzantlarnn olduu anlalan bu cemiyetin tahtn birinci DKKAT varisi Abdlaziz ile temas ettiklerine dair imalar olsa da ceza fezlekelerinde buna dair ibarelere yer verilmemitir. Ancak, Abdlazizin tahta gemesinden bir mdSIRA SZDE det sonra mebbet hapis cezas alm bu kiilerin serbest braklmas son derece dikkat ekici bir olaydr. Netice olarak, Islahat ferman ile balayan toplumsal huzursuzluun Osmanl bakentinde taht deiiklii amacn tayan bir oluuma seAMALARIMIZ bep olduunu bilhassa belirtmek gerekir.
K T AVakas P Bu konu hakknda u makaleyi okuyunuz: Onaran, Burak, (2007). Kuleli Hakknda Baka Bir Aratrma, Tarih ve Toplum Yeni Yaklamlar, Bahar 2007.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Kuleli Vakas Islahat Fermanna dorudan bir tepki midir?
TSIRA E L E VSZDE ZYON
T SIRA E L E V SZDE ZYON
DNELM NTERNET S O R U
DNELM NTERNET S O R U
DKKAT
DKKAT
150
Mali Kriz
Bakent stanbulda gizli bir rgt bu ekilde aa kartlrken, rgt yelerinin zellikle israf konusunda padiah ve saraya ynelttikleri eletirilerin hakll da ksa sre ierisinde ayyuka kt. Zira, bu kararn alnmasnn hemen sonrasnda Sadrazam li Paa grevinden azledildi. Bunun sebebi ise sava masraflar iin yaplm d istikrazn (borlanmann) denmesinin yknn yannda, sarayn artan giderlerinin karlanamamasdr. Bu durumdan tr, bir hayli sknt yaayan Sultan Abdlmecid kendi haremini eletirmekten ekinmemiti. Ancak, banker ve sarraflara artan borcun denmesi iin bir hal aresi aranmas maksadyla grevlendirdii bakanlarn zm nermek yerine, durumdan ikyetleri bsbtn kendisini leden kard. Bunun sonucunda, 18 Ekim 1859da li Paay grevden alarak yerine Kbrsl Mehmed Emin Paa getirildi. Bu srada, borlarn kapatlmas iin aralarnda Tophane Miri Rza Paann da bulunduu bir komisyon kuruldu. Bu komisyon bor alnan banker ve sarraflarn defterlerini istedi. Bu defterlerin zensiz ve kontrolsz ekilde tutulduu tespit edilerek faizlerin bir ksm indirildi. Memurlar da kapsayacak ekilde genel tasarruf tedbirleri alnd. Fakat, bu konu istenilen lde zlemedi ve bahis mevzu olan nlemler ise ancak kat zerinde kald.
Ortodoks Kilisesinin Blnmesi

Mslman ve Hristiyan atmasyla uraan Babl bu srada Ortodoks milleti ierisinde ilgin bir ihtilaf ynetmeye almtr. Bilindii zere, stanbulun fethinden itibaren Hristiyan Ortodokslara Osmanl Devleti tarafndan eitli imtiyazlar verildi. Onlar dier cemaat ve milletlere kyasla ok daha fazla itibar ve nfuza malik idiler. Ortodoks kilisesinin patrii psikoposlar seme gcn elinde tutarak, zaman zaman Osmanl corafyasnda bulunan dier Ortodokslar bu vastayla Rumlatrmaya almaktayd. Bu anlamda Bulgaristanda baz haklara sahip Rum okullar alarak blgenin bu ekilde dntrlmesine allyordu. Hatta, yinlerde Bulgarcann yerine Rumcann konulmas giriimi sz konusu amaca hizmet ediyordu. 1860 ylnda Bulgar Ortodokslarndan oluan bir heyet Rum patriinin ruhani stnln reddeden ve onlardan ayrlmak istediklerini ifade eden bir dileke sundular. Hatta, ayn gnlerde Rus eliliinin nnde arn erefine ilahiler okuyup dualar ettiler. Kukusuz bu davranlaryla Rusyann kendilerine sahip ktn ihsas ettiriyorlard. Nitekim, Rusyann blgede Slav birlii balamnda Bulgarlar el altndan destekledikleri biliniyordu. Babl ise bu duruma mdahale etmek istemiyor ve tarafsz kalmay tercih ediyordu. Yalnz patriin seilmesi gerekiyordu. Filibe, Vidin, Trnova ve Ni gibi blgelerde Bulgarlar seime katlmadlar. Bu srada, Bulgar Ortodokslar arasnda da fikri bir ayrlk ortaya kmt. Bir ksmnn bamsz kilise istemelerinin yan sra, dier bir ksm ise Katolik mezhebine gemek istiyordu. Bu da blgede Fransz etkisinin hissedilmesi demek olduundan Balkanlarda ayr bir dengeleme oyunun balayabilecei sinyallerini tayordu. Babl, eski dzenin deimesine taraftar olmadn bir sre sonra gstermi oldu. Bulgarlarn stanbulda yeni seilen patrik Yuvakim Efendiye tabi olmalarn istiyordu. Zira, dini bamszlk bir mddet sonra siyasi istiklali dourabilirdi. Rus elisinin ve yzlerce Bulgarn Bablye ayrlmak isteklerini eren dileke ve bavurularn ulamasna ramen bunlar kabul edilmedi. Bu srada, Papa tarafndan bapsikoposlua ykseltilmeye allan Joseph Sokolskynin Odesaya firar etmesiyle bu taknlklar bir sreliine de olsa durma noktasna geldi.
151
Sultan Abdlmecid, Sultan II. Mahmudun oludur. Annesi Bezmialem Valide Sultandr. ehzadeliinde iyi eitim ald. Bat kltrne vakft ve Franszca bilirdi. Gen yata Sultan oldu. ok iyi bir hattat olan ve Bat musikisiyle ilgilenen Abdlmecid, tiyatro gibi Batl sahne sanatlaryla da yakndan ilgilendi. Halk arasna kararak, uzak yerlere seyahat etti. Askeri kla, tersane, okul, mektep gibi yerlerin yan sra, camileri ve tekkeleri de ziyaret ederek halk zerinde dorudan etkili olmaya alt. Devrinde Dolmabahe Saray, Kksu, Tophane Kasr, Ihlamur Kk gibi yaplarn yan sra Bezmialem Valide Sultan, Ortaky ve Hrka-i erif camileri de ina edildi. Medinede Hz. Muhammedin kabrinin bulunduu Mescidi Nebeviyi genileterek Mslmanlar arasnda byk bir sayg kazand. Vasiyeti gerei ok sevdii atas Yavuz Sultan Selim camisindeki Yavuzun trbesine gmld.
Resim 7.1 Sultan Abdlmecid 1823-1861
152
zet
A M A
Msr meselesinin uluslaras arenada nasl zldn aklayabilmek Osmanl Devletine kar ayaklanan Kavalal M. Ali Paaya bal ordu 1839da Nizipte Osmanl ordusunu malup etmiti. Rusyann 1833 Hnkr skelesi antlamasna dayanarak bir talep dorultusunda yardm etmesi sz konusu olduu iin bundan endielenen ngiltere ve Fransa, Osmanl Devleti tarafnda yerlerini aldlar. nce Viyana Konferans, daha sonra ise 1841 Londra Konferansnda alnan kararlar ile M. Ali Paay sktrdlar. M. Ali Paa ise daha nceki isteklerinden vazgeerek sadece Msr valiliini verasetle elde etmi oldu. 1848 htilalleri ile Macar Mltecileri Sorununu ilikilendirebilmek Avrupada 1848 ylnda ortaya kan isyan ve ihtilaller Avusturyaya bal olan Macarlara da sramt. 1848 tarihinde Avusturyaya kar bamszln ilan eden Macarlar Lajos Kossuthu Cumhurbakan setiler. Ancak, Rusyann yardmyla Macar ordusu teslim oldu. aresiz kalan Macarlar Osmanl snrna iltica etti. Osmanl Devleti bu mltecileri kabul ederek Rusya ve Avusturya basksna kar dik durarak Avrupa kamuoyunun takdir ve desteini kazand. Krm Savann k sebeplerini ve srecini tanmlayabilmek 1841 Boazlar antlamasyla scak denizlere inmesi istenen Rusya eitli bahaneler ile Osmanl Devleti ierisinde huzursuzluk kartarak bundan istifade etmeye alyordu. Ortodoks tebaasnn hakkn aramak maksadyla Kutsal Mekanlar bahane ederek Kudste hak araynda bulunan Fransa ile kar karya geldi. i yokua srerek ortak mekanlarn kullanlmas hususunda anlamazlk kard. Olaanst elilik greviyle stanbula gelen komutan Menikofun ltimatomlar neticesinde durum deimeyince Rus ordusu 1853de Bkree girdi. M. Reid Paann nclnde Osmanl Devleti Rusya ile savamaya karar verdi. Sava Balkanlar ve Kafkaslarda iki cephede balad. 1854 tarihinde Fransa ve ngiltere de Osmanl Devleti yannda savaa katlarak 1856 senesinde Rusya malup edildi.
A M A
Paris Bar Antlamas sonras Avrupada oluan yeni siyasi tabloyu saptamak Paris Bar Antlamas ile 1815 tarihinde Viyana kongeresinde tesis edilen Avrupa Dengesi yeniden 1856da yeniden kuruldu. Fransa dnya g dengesinde yeniden var olduunu hatrlatt. ngiltere Akdenizin gvenliini salayarak smrge yollarn korudu. Osmanl Devleti Avrupa devletler topluluuna hukuken alnd. Toprak btnl saland. Rusya ise Karadenizde donanma bulundurmayacak ve sava gemisini Akdenize hibir ekilde indiremeyecekti. Islahat Ferman sonrasnda Osmanl toplumunda oluan tepkileri aklamak 1856 Paris Bar Antlamasndan hemen nce Islahat Ferman ilan edildi. Bu ferman sz konusu mzakere srasnda Osmanl Devletinin elini glendirmek amalialn edilmiti. Tanzimat Fermannn devam niteliinde olmasyla beraber gayrimslim uyruklara ileri derecede bir takm hak ve imtiyazlar tannmt. Bu haklar Mslman uyruklar nezdinde bir takm rahatszlklar meydana getirmiti. Merkez ve tarada bir takm isyan hareketleri olutu. Bakentte Sultan Abdlmecide suikast yapmay hedefleyen gizli bir oluum ortaya karld.
AM A
A M A
A M A
153
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi 1839 tarihinde Bavekillik makamn yeniden Sadrazamlk makamna dntrmtr? a. M. Emin Rauf Paa b. Mustafa Reid Paa c. Hsrev Paa d. M. Emin li Paa e. Kavalal M. Ali Paa 2. Aadakilerden hangisi Londra Konferansna katlan devletlerden biri deildir? a. Fransa b. ngiltere c. Hollanda d. Rusya e. Avusturya 3. Aadaki devletlerden hangisi 1841 olaylarnda Drzleri desteklemitir? a. ngiltere b. Fransa c. Rusya d. Avusturya e. Osmanl 4. Aadakilerden hangisi Macar bamszlk hareketinin liderlerinden biri deildir? a. Lajos Kossuth b. Joseph Bem c. Kmety d. Dembinsky e. Louis Philip 5. Osmanl ynetiminde bulunan Karada ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Dini reislerine Vladika denir. b. Petersburgdaki Rus Kilisesi ile iliki ierisindedirler. c. 1853 ylnda Osmanl Devletine kar ayaklanmtr. d. Rusya Vladika olarak Daniloyu desteklemitir. e. Osmanl Devleti 1853 isyanna karmamtr. 6. Kutsal Meknlar ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Hz. sann armha gerildii yer buradadr. b. Hz. Meryem burada yaamtr. c. Rusya blgedeki Ortodokslarn hamiliini yapmaktadr. d. Blgede Hristiyan mezhepleri arasnda anlamazlk yoktur. e. Fransa 1789 sonras bir sre buradaki Katolikleri desteklememitir. 7. Tanzimat dneminde ngiliz Sultan diye adlandrlan mehur ngiltere bykelisi kimdir? a. Lord Cowley b. Lord Clarandon c. Guizot d. Prens Menikof e. Lord Starford Canning 8. Aadakilerden hangisi Krm Sava srasnda mttefik glerden birisi deildir? a. Osmanl b. Rusya c. Sardunya d. Fransa e. ngiltere 9. Paris Bar Antlamas ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Osmanl Devleti Mustafa Reid Paa tarafndan temsil edilmitir. b. Rusya Karadeniz blgesinde sava gemisi bulundurmayacaktr. c. Islahat ferman antlama hkmleri arasnda yer almtr. d. ngiltere Rusyann Akdenize inmesini engellemitir. e. Osmanl Devleti devletler aras hukuka dhil edilmitir. 10. Sultan Abdlmecid ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. 17 yanda tahta kmtr. b. yi bir hattattr. c. Islahat Fermann ilan etmitir. d. Tanzimat reformlarn desteklememitir. e. Sefarethane balolarna katlmtr.
154

1. c 2. c 3. a 4. e 5. e 6. d 7. e 8. b 9. a 10. d Yantnz yanl ise Sultan Abdlmecidin Tahta Geii konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Londra Konferans konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Lbnan Olaylar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Mlteciler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Karada syan konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kutsal Mekanlar Meselesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Krm Sava konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Krm Sava konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Paris Bar Antlamas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sultan Abdlmecidin ahsiyeti ve lm konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 1839 tarihinde Msra kar malup olan Osmanl Devletini yalnz brakmann menfaatlerine ters geldiini dnen ngiltere, Fransa, Avusturya gibi devletler bu sorunun zm iin srece katlmlardr. 1833 Hnkr skelesi antlamasyla avantajl olan Rusyann blgede hmilik yapmasna frsat vermemilerdir. Rusyann scak denizlere hkim olmas bu devletler tarafndan istenmedii iin Osmanl Devletine Msr meselesini zme hususunda yardmc olmulardr. Sra Sizde 2 1848 ylnda Avrupa ktasnda mutlak monarilere kar milli direniler ve isyanlar balamtr. Bu anlamda, Avusturya idaresi altnda bulunan Macar milleti de isyan etmi; ancak Rusyann yardm ile bask altnda tutulmulardr. Bu sebeple, daha nce Osmanl idaresine yakn olan Macarlar bu topraklara snmlardr. Sra Sizde 3 Rusya 1841 Boazlar Antlamas ile Karadenizde donanma bulundurmama ve Londra antlamasyla Osmanl Devleti nezdinde politik etkisini yitirdii iin scak denizlere inerek smrge oluturmak iin dier devletlere meydan okumu ve Kudste kutsal makamlara dair Ortodokslarn hamiliine stlenerek kresel bir g olduunu vurgulamtr. Dolaysyla, dorudan kendisini ilgilendirmeyen bu konuyu bahane yaparak 1853de Krm Sava srecini balatmtr. Sra Sizde 4 Islahat Ferman mparatorluun eitli merkezlerinde tepkiyle karlanmtr. Nitekim, bakent stanbulda 1859da Kuleli Vakas ad verilen bir olay patlak vermitir. Ulema, eyhler ve asker-sivil devlet grevlilerinden oluan bir gizli cemiyetin padiaha suikasta teebbs ettikleri anlalmtr. Islahat Fermannn Mslman ve Mslman olmayanlar arasnda meydana getirdii eitlik ilkesi bu isyan teebbsn oluturan ana nedenlerinden biridir.
155
Ahmed Cevdet Paa (1986), Tezkir-i Cevdet 1-40, eviren: Cavit Baysun, Ankara. Akin, Sina (2005), Siyasal Tarih (1789-1908), Trkiye Tarihi III, (8. Basm) stanbul. Berkes, Niyazi (2001). Trkiyede adalama, eviren: Ahmet Kuya, (2. Basm) stanbul. Davison, Roderic (1997), Osmanl mparatorluunda Reform (1856-1876), (eviren: Osman Aknhay), Ankara. Ktkolu, Mbahat (1999), Osmanl ktisad Yaps, Osmanl Devleti Tarihi II, stanbul. Ortayl, lber (1995). mparatorluun En Uzun Yzyl, (3. Basm) stanbul. ztuna, Ylmaz (1978), Byk Trkiye Tarihi VII, stanbul. Sertolu, Midhat (2011), Mufassal Osmanl Tarihi VI, Ankara. Yerasimos, Stefanos (1977), Azgelimizlik Srecinde Trkiye II, (eviren: Babr Kuzucu), (2. Basm) stanbul.
8
Amalarmz

Bu niteyi tamamladktan sonra; Islahat Fermann tanmlayabilecek, Islahat Ferman ile birlikte younlaan d mdahaleler dnemini ve Mslman tebaann gsterdii tepkileri aklayabilecek, ve d gelimeler nda Abdlaziz dnemini alglayabilecek, 1877-1878 Osmanl-Rus Savana giden gelimeleri irdeleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Islahat Ferman Sultan Abdlaziz D Mdahale Gayrimslimler Hersek Srbstan Karada Svey Kanal Sultan V. Murat
indekiler
ISLAHAT FERMANININ LAN EDLMES VE DI MDAHALELER DNEM SULTAN ABDLAZZ VE DNEM (1861-1876) SALTANAT DARBESNE GDEN YOL
Buhranlar, Islahatlar ve D Mdahaleler Dnemi (1856-1876)
Buhranlar, Islahatlar ve D Mdahaleler Dnemi (1856-1876)

ISLAHAT FERMANININ LAN EDLMES VE DI MDAHALELER DNEM Islahat Fermannn lan Edilmesi ve zellikleri
3 Kasm 1839da Tanzimat Fermannn ilanyla birlikte balayan sre, pek ok alanda modernleme ve devlet yapsn yeniden dzenleme amacna ynelikti. Bu noktada, Tanzimat uygulamalarnn bir devam olarak, Sultan Abdlmecit dneminde Islahat Ferman ilan edilmitir. Krm Savana neden olan gelimeler, Osmanl mparatorluundaki Hristiyan tebaann kutsal mekanlar zerinde sahip olduu ayrcalklardan (Makamt- Mbreke meselesi) ortaya km ve bu ayrcalklar da Paris Bar Antlamasyla Avrupal devletlerin garantisi altna alnmt. Bilindii zere, Hristiyanlar Osmanldaki millet sisteminin temel unsurlarndan biriydi. Hristiyanlarn haklar ve ayrcalklar konusu, Krm Sava devam ederken ngiltere, Fransa, Avusturya-Macaristan ve Osmanl delegeleri arasnda ele alnm; verilecek hak ve imtiyazlarn ilgili devletlerin ortak garantisi altna alnmas benimsenmiti. Bylece, Ruslarn geleneksel Panislavizm politikasyla etkisini gsteren Osmanl Ortodokslar zerindeki nfuz ve kontrol de krlm olacakt. Bununla birlikte, Avrupal devletler, Tanzimat Ferman ile verilen ama tam olarak uygulanamayan haklar yetersiz bulmakta ve ayrca verilen szleri de tutulmam saymaktayd. Bu durumun bir sonucu olarak ngiltere, Fransa ve Avusturya-Macaristan, Krm Savan (1853-1856) sonulandrmak zere toplanan Paris Konferans (1856) ncesinde, Osmanl Devletinden birtakm isteklerde bulundular. Bu istekler, Krm Savanda Osmanl Devletini Rusyaya kar korumann bir bedeli ve ayrca Avrupa devletler topluluuna kabul etmenin de bir art olarak ne srld. Osmanl mparatorluunda yaayan Hristiyanlara tannacak birtakm haklar ise, sz konusu isteklerin banda geliyordu. Neticede, dnemin Sadrazam l Paa ile Fransz ve ngiliz sefirleri, ilan edilecek fermann esaslarn kararlatrd. Islahat Ferman, 18 ubat 1856da Bblide, devlet ricli ve ruhni reislerden oluan kalabalk bir topluluk nnde okunarak ilan edildi. Bylece, bir hafta sonra toplanacak olan Paris Konferansnda, Osmanl Devleti yararna bir atmosferin de oluturmas amaland. Avrupal devletlerin yardm ve desteklerine atf yapan Islahat Ferman, ayrca Paris Antlamasnn 9. maddesinde de u ifadeler ile yer almaktadr: Padiah, tebaasnn durumunu dzeltmek iin, kendi iradesiyle ilan ettii hatt- hmayunun
158
devletlere tebliini uygun grmtr. Devletler bu tebliin kymetini kabul ve tasdik ederler. Bu suretle ferman, devleti taahht altna sokan uluslararas bir belge nitelii de kazanm oluyordu. Islahat Ferman ierik olarak, Tanzimat Fermannn getirdii ilkeleri teyit etmekle birlikte bunlar biraz daha geniletiyordu. Fermann ana hedefi ise, gayrimslimleri Mslmanlarla eit hle getirecek baz hak ve imtiyazlar salamakt. Nitekim, gayrimslimlere yeni haklar tanyan bu ferman, Mslim ve gayrimslim tebaa arasndaki btn fark kaldrmak suretiyle eitlii salamakta ve bylece iki taraf kaynatrmay amalamaktayd. Tanzimat Fermanna gre olduka ayrntl olan Islahat Fermannn getirdiklerini u balklar altnda toplayabiliriz: 1. Mslim-gayrimslim btn tebaann can, mal ve namus emniyetinin salanmas. 2. Mslim ve gayrimslimlerin dinsel ve mezhepsel hak ve ayrcalklarnn gvence altna alnmas; Hristiyanlara ait haklarn kontrol iin patriklerin kayd- hayat art ile seilmeleri; dini yin ve trenlerin kendi dillerinde serbeste yaplmas; ruhanilere maa tahsis edilmesi, buna karlk kiliseler tarafndan toplanlan vergilerin kaldrlmas; seilmi yelerden oluacak karma meclisler vastasyla cemaatlerin kendi ilerini yrtmeleri; cemaatlerin izin karlnda her trl okul, hastane ve kilise aabilmeleri, bunlarn tamirlerine engel olunmamas ve buralarda kendi dillerini kullanabilmeleri. 3. Irk, dil ve din sebebiyle hi kimse veya tebaann aalanmamas, bu dorultuda onur krc tbirlerin kullanlmamas; kimsenin din ve mezhep deitirmeye zorlanmamas; Mslman veya gayrimslim btn tebaann memurluklara, okullara ve askeri hizmetlere girebilmeleri; rvet ve yolsuzluklarn cezalandrlmas ve bunun btn memurlara uygulanmas. 4. Mahkemelerde gayrimslimlerin ahitliklerinin Mslmanlarla edeerde saylmas, yarglamalarn ak olmas, hapishanelerin slah edilmesi, ikencenin kaldrlmas ve sulularn mallarnn msadere edilmemesi; Mslmanlar ile gayrimslimler arasndaki dvlara karma mahkemelerin bakmas ve yarglamalar iin yeni ceza kanunlarnn yaplmas. 5. ltizam usulnn tedricen kaldrlmas ve vergilerin, din ve mezhebi ne olursa olsun herkesten eit bir ekilde ve dorudan devlet tarafndan toplanmas; btn uyruklarn eit ve serbest bir ekilde ekonomik ve ticari faaliyetlerde bulunabilmesi. 6. Gayrimslimlerin eyalet, kaza ve nahiye meclisleriyle Meclis-i Vl-y Ahkm- Adliye gibi yksek meclislere ye olabilmeleri. 7. Ecnebilere, ticari faaliyetler ve gayrimenkul edinme konularnda hak ve kolaylklar tannmas; banka, ticaret ve ziraat sermayesine imkn salanmas ve Avrupa sermayesinden faydalanlmas. 8. Gayrimslimler de dhil olmak zere herkesin askerlikle ykml olmas, gayrimslimlerden isteyenlerin bu grevi yapmasnn yannda, istemeyenler iin ise cizyenin kaldrlarak yerine nakdi bedelin (bedel-i askeri) konulmas. Islahat Fermannn nshalar vilayet ve sancaklara gnderildii gibi uygulanmas iin de bir komisyon kuruldu. Ferman, Mslman tebaa ile Hristiyanlar arasnda hukuki eitlii salama bakmndan Tanzimat Ferman ile ayn amac tamaktadr. Bununla birlikte, Tanzimat Ferman ayrm yapmadan btn Osmanl tebaasna ynelik karlmken, Islahat Ferman ise, aradaki eitsizlikleri ortadan kaldrmak iin yalnzca gayrimslim tebaaya ynelik karld. Siyasi haklar ieren Islahat Ferman, gayrimslimlerin toplumdaki statlerini nemli lde deitir-
8. nite -Buhranlar, Islahatlar ve D Mdahaleler Dnemi (1856-1876)
159
mekte ve onlarn durumlarn yeniden dzenlemekteydi. Osmanl Devletinin kendi isteiyle teebbs ettii bir reform program olan Tanzimat Fermannda dorudan bir Avrupa etkisi sz konusu deildir. Buna mukabil, esaslarn Avrupal devletlerin tespit ettii ve uluslar aras bir antlamada yer alan Islahat Ferman ise, tamamyla bu devletlerin isteiyle ortaya kmtr. Bu bakmdan da d kaynakldr. Islahat Ferman, yabanc mdahalelere yol aaca ve de d baskyla ilan edildii iin, Tanzimat Fermannn mimar saylan Mustafa Reit Paa bata olmak zere, Osmanl devlet adamlarnn tepkisini ekmitir. in ilgin yan, gayrimslim topluluklar da kendi aralarnda eitlii getirdii iin, ruhban snf ise kendi egemen konumlarn sarst iin Fermana tepkiliydiler. Mslman halk ise, kendilerinin hkim millet olma vasfn ortadan kaldran ar imtiyazlardan dolay rahatsz olmutu ve bu yzden de fermana tepki gstermekteydi. Aslnda bu tepkiler haksz da deildi. Zira, d kaynakl olmasnn yannda Paris Bar Anlamasna da konulan Islahat Ferman, Avrupal devletlerin ve Rusyann srekli olarak Osmanl Devletinin iilerine mdahale etmelerine yol at. Dnemin siyasi gelimelerinden faydalanan bu devletler, Islahat Fermanna dayanarak Osmanl gayrimslimleri zerindeki nfuz ve mdahalelerini arttrdlar. teki sonular ise, yukarda bahsedilen d mdahalelerin etkilerinin yannda Osmanl Devletinin kendi i artlaryla da dorudan ilgilidir. Ferman ilan edildikten sonra, gayrimslim cemaatlere onlar yeniden dzenleyen birer nizamname de verildi. Bu nizamnameler, onlarn adeta anayasas mesabesinde idi. Bu yzden Islahat ferman, Osmanl Hristiyan milletlerinin anayasal gelimelerinin bir balangc ve bamszlklarnn da bir bildirisi olarak kabul edilmektedir. Fermanla amalanan toplumsal birlik ve kaynama hibir zaman salanamad gibi, bilakis ayrma ve atma daha da artmtr.
Resim 8.1 Sultan Abdlmecid ve dnemimdeki Avrupa krallar ve kralieyi ve ark Meselesini temsil eden resim.
Islahat Fermanna Kar Tepkiler

Cidde Olaylar (1858)
Cidde, Kzldeniz kenarnda nemli bir liman olmasnn yannda, Mekkeye giden Mslman haclarn urak yeri ve Hristiyan tccarlarn da faaliyet gsterdii bir ehirdi. Islahat Fermannn ilan edilmesine kar Mslmanlar tarafndan gsterilen ilk byk tepki Ciddede meydana geldi. nce Tanzimat Ferman ve son olarak da Islahat Ferman ile Hristiyan tebaaya verilen hak ve ayrcalklar, Mustafa Reit Paann da ngrd gibi, Mslmanlar honutsuzlua iterek znt ve heyecan yaratt. Buna karn, kendilerini Avrupal devlet-
160
lerin himayesine girmi sayan gayrimslimler ise markla ve taknlklara kaplmak suretiyle gerginlikleri tetikledi. Ciddedeki hadiseler yle geliti: 15 Temmuz 1858 tarihinde, tahriklere kaplan yerli Mslmanlar ile haclardan oluan byk bir topluluk, Hristiyan halka saldrd. Karklklar esnasnda, kendi vatandalarn korumak derdine den Fransz konsolosu ile ngiliz konsolos vekili de ldrld. Bunun zerine, ngiliz ve Fransz sava gemileri Kzldenizden girerek ehri topa tuttuklar gibi, konsoloslarn ldrlmesinden sorumlu grlen eraftan on kii de yakalanarak idam edildi. Btn bu gelimeler, milletleraras hukuk ilkelerine ve Paris Antlamasnn hkmlerine aykr olduu kadar, Osmanl Devletinin iilerine ve hkmranlk haklarna da dorudan mdahale niteliini tayordu. Nitekim Cidde olaylar, dier blgelerdeki gerginliklerin atmalara dnmesine de rnek oldu.
Suriye ve Lbnan Olaylar (1860-1861)

Islahat Fermannn gayrimslimleri kendileriyle eit hale getirmesinin Mslman halk tarafndan ho karlanmamas, Ciddeden sonra Suriye ve Lbnanda da byk karklklarn meydana gelmesine neden olmutur. 19. yzyldaki Osmanl idari yaplanmas iinde yer alan Suriye Vilayeti, am dhil olmak zere btn Suriyeyi ve ayrca bugnk Lbnan topraklarn kapsamaktayd. Olduka kozmopolit bir etnik ve dini yapya sahip olan bu corafyada Arap, Trkmen ve Krtlerden meydana gelen Mslmanlar; Arap Alevileri (Nusayriler); Lbnan ve Suriyeye dalm olup kark (heterodoks) inanlaryla dikkat eken Drziler ve zellikle Lbnan Dalarnda (Cebel-i Lbnan) ise Katolik Hristiyan Maruniler yaamaktayd. Bunlarn dnda Ortodoks, Katolik ve Protestan mezheplerine mensup muhtelif Hristiyan topluluklar da mevcuttu. Hristiyan arlkl bu yap, zellikle Avrupal devletlerin Lbnan ile youn olarak ilgilenmelerine neden oluyordu. Ancak blgede taraflar arasnda zaman zaman meydana gelen baz hadiseler zerine daha nceleri alnan tedbirler, Lbnan ve civarnn 1860 ylna kadar bar iinde yaamasn salamt. Islahat Ferman, yukarda isimleri verilen Mslman ve Hristiyan topluluklar arasndaki etnik ve dini anlamazlklar ve dolaysyla gerginlikleri bir kat daha arttrmt. Ayrca, Cidde olaylarnda ngiltere ve Fransann Osmanl Devletinin hkmranln ayaklar altna alan sert mdahalesi de, Mslman halkn fkesini iddetlendirdi. Lbnan ve Suriye olaylar, temelde Katolik Maruniler ile Drziler arasnda gemie dayanan dmanlk ve geimsizliin dourduu atmalardan kaynaklanmtr. Bu dnemde Fransa, mezhepsel ve tarihi gerekelerle Katolik Marunileri himye ediyordu ve onlarn Lbnann (Cebel-i Lbnan ve Beyrut Mutasarrfl) ynetimine hkim olmalarn istiyordu. ngiltere ise Fransann Msr, Suriye ve Lbnandaki nfuzunu dengeleyebilmek iin Drzileri destekliyordu. ki devletin blgedeki rekabeti ve konsoloslar aracl ile bu topluluklar kkrtmalar, zellikle nfusun kark olduu blgelerdeki kavgalar ve dmanl iyice krklyordu. 1858-1860 yllar arasnda mevcut gerginliklere ilave olarak Maruni iftilerin yine Maruni toprak sahiplerine kar ayaklanmasyla gerginlik daha da artt. Bu srada, blgenin nfuzlu ailelerinden Hzinlerin mallarna el koyan isyanclar, aileyi de blgeden srd. Gittike younlaan atmalar, Maruniler ile Drziler arasnda patlak verecek iddetli atmalarn adeta habercisiydi. Nitekim 1860 yl Mays Aynda Saydada iki Drzinin ldrlmesi, uzun srecek kanl olaylarn da fitilini ateledi. Drziler, Ortodokslar da dahil olmak zere btn Hristiyanlara saldrmaya baladlar. Yama ve saldrlarda, nl Drzi ailesi Canbulatlar n safta yer al-
161
yordu. Hadiseler esnasnda birka Fransz Cizvit papaz da ldrlmt. Gelimeler, bunlarla snrl kalmad ve ayn ay ierisinde Halepteki Drziler de Hristiyanlara saldrdlar. Bu hareket, 1860 Haziran boyunca genileyerek btn Lbnana yayld. Drziler, Marunileri ldrp mallarn yamalyor, Marunilerin de buna karlk vermesi olaylar daha da iinden klmaz hale getiriyordu. Hadiseler engellenemedi ve 9 Temmuz 1860 gn amda da byk bir ayaklanma patlak verdi; bu sefer Mslman Araplar Hristiyanlara saldrmaya balamlard. Btn bu olaylarda, Amerikan ve Hollanda konsoloslarnn yannda baz papazlar ve ounluu Hristiyan olan binlerce insan ldrlm ve Hristiyanlara ait meknlar yamalanmt. Gelimeler gittike kritik bir hl alrken, am Valisi Ahmet Paann ald tedbirler de olaylar bastrmada yetersiz kald. Bunun zerine, dnemin Osmanl Hariciye Nazr Keecizade Fuad Paa, ayaklanmay bastrmak zere geni yetkilerle ve 3 bin askerle Beyruta ve oradan da ama gitti. Fuat Paa, Avrupa devletlerini mdahale etmekten alkoyabilecek sert tedbirlere bavurdu: Yaplan yarglamalar sonucu, olaylarda sorumlu grlen am Valisi ve Arabistan Ordusu Kumandan Ahmed Paa bata olmak zere, asker ve subaylar ile Drzilerden oluan 125 kii idam edildi. Hadiselerde parma veya ihmali olan memur ve siviller srgne gnderildi. Ayrca, yamalanan bir ksm mallar sahiplerine iade edildi ve Hristiyanlara tazminat dendi. Bylece ayaklanma bastrlmt ancak, Fransa, ngiltere ve Ortodokslarn koruyucusu roln stlenen Rusya, Islahat Fermannn ilan edilmi olmasn da frsat bilerek, olaylara mdahale etmek iin hazrlk yapmaktayd. Bu srada, Avrupa kamuoyu ve basnnda mbalaal haberler yaylarak, dou Hristiyanlnn byk bir tehlike altnda olduu iddia edilmekteydi. Nitekim ilk harekete geen Fransa oldu ve Austos 1860ta 6 bin kiilik bir kuvveti Osmanl Devletine yardm etmek bahanesiyle Beyruta gnderdi. Fransann bu tavr, frsat bekleyen dier devletleri de derhal harekete geirdi ve onlar da Beyrut Limanna gemilerini gnderdiler. Sonuta, 5 Eyll 1860ta Osmanl Devleti ve ad geen dier devletler, Pariste bir konvansiyon imzaladlar. Buna gre, blgede dzeni salamak amacyla 12 bin kiilik mterek bir kuvvet oluturuluyor ve ayrca Beyrut aklarnda grev yapmak zere bir donanma gnderiliyordu. 1861 Haziranna kadar blgede kalacak olan bu kuvvete Osmanl Devleti de yardmc olacakt. Suriyenin ynetiminde Drziler ile Maruniler arasnda daha nce salanan denge bu son olaylarla birlikte yeniden bozuldu. Osmanl Devleti, Avrupal devletlerden, sz konusu dzenin yeniden kurulmas iin bir komisyonun tekilini istedi. Fuat Paa bakanlnda Osmanl Devleti ile ngiltere, Fransa, Avusturya-Macaristan ve Rusyann iinde yer ald Avrupa Komisyonu Beyrutta ok sayda toplantlar yapt (Ekim 1860-Mays 1861). Komisyonun bu toplantlarda vard sonular ise, ilgili devletler arasnda 9 Haziran 1861de stanbulda imzalanan ve ardndan bir fermanla yrrle giren 17 maddelik Lbnan Nizamnamesi adl bir belgede topland. Nizamnameye gre; 1. Lbnan, ayr bir sancak (mutasarrflk) olacak ve ynetimine Osmanl Devleti tarafndan, blge dndan olmak zere bir Hristiyan vali (mutasarrf) atanacakt. Vali, btn idari ve mali yetkilere sahip olacakt. Lbnann i gvelii iin yerli kuvvetlerden jandarma tekilat kurulacakt. 2. Irk, dil ve din ayrm gzetilmeden Lbnan halkn oluturan unsurlardan her biri, valinin yannda vekil bulunduracakt. 3. Lbnandaki ana mezheplerden (Snni ve ii Mslman, Drzi, Maruni, Katolik, Ortodoks) ikier temsilci ile 12 yeli bir idare meclisi oluturacaktr.
Drziler: Drziler, Msrda i-Fatmi hkmdar Hkim Biemrillahn retisine bal olan topluluktur. smini, kurucusu Muhammed ed-Derezden almtr. Daha sonra, eitli basklar nedeniyle Msrdan Suriyeye g etmiler, buradaki dalk alanlara yerleerek yerli halklar ile kararak bugnk Drzi topluluunu oluturmulardr. Heterodoks zellikler gsteren Drzilerin din ve inanlarnda slamiyet, Hristiyanlk, Mazdeizm ve putperestliin etkileri gze arpmaktadr. Maruniler: Marunilerin ismi, mntesiplerini Hristiyan yapan aziz Mrndan gelmektedir. Maruniler, ounlukla Lbnan ve Suriyede yaayan kadim Hristiyan topluluktur. Ksmen Roma-Katolik kilisesine bal olduklar halde Ortodoks yini yaparlar. Arapa konutuklarndan kutsal kitaplarn da Arapa okurlar.
162
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Bu meclis, vergilerin tespiti, gelir ve giderlerin denetiminden sorumlu olup valiye yardmc olacakt. 4. Lbnan, idari olarak 7 kazaya ve bunlar da nahiye ve kylere ayrlacak, kazalarn kaymakamlar vali tarafndan tayin edilecekti. Her kazada cemaatlerin temsilcilerinden oluan meclisler tekil edilecekti. 5. Adli olaylar, istinaf ve temyiz mahkemelerinde grlecek ve ayrca adli meclisler kurulacakt. SIRA SZDE 6. Toplanan vergiler, mutasarrfln ihtiyalar iin kullanlacak, artan miktar ise stanbula gnderilecekti. DNELM Bir eit imtiyazl ynetimi ngren Lbnan Nizamnamesi gereince, valilie vezirlik rtbesi verilen Ermeni Katolik milletinden Davit Paa getirilmitir. Dier S O R Lbnana U dnemlere gre uzun sreli bar ve istikrar getiren bu nizamname, Osmanl Devletinin I. Dnya Sava sebebiyle Temmuz 1915te protokol iptal etmesine kadar geerli olmutur. Lbnan Nizamnamesinin ortaya kyla sonulanan DKKAT btn bu gelimeler, Islahat Fermannn Osmanl Devletinin iilerine ve hkmranlk haklarna mdahale etmek iin Avrupal devletler tarafndan etkili bir vasta SIRA SZDE olarak kullanldn aka gstermektedir. Islahat Fermannn ilan edilmesiyle Suriye ve Lbnan olaylar arasnda nasl bir balant SIRA SZDE AMALARIMIZ vardr?
D NELM Suriye-Lbnan K olaylar T A P konusunda daha geni bilgi iin u kitab okuyunuz: Haluk lman (1966). 1860-1861 Suriye Buhran, Ankara.
TELEVZYON
DKKAT
NTER NET SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Abdlmecidin ar yenilikilii, israfl ve avrupi alkanlklarnn aksine muDKKAT hafazakrl temsil eden Abdlaziz, veliahtlnda gsterisiz bir hayat sryordu. Bu zellikleri, Abdlazize bir taraftan sevgi ve gven duyulmasna te taraftan da N T E RSZDE NET kendisininSIRA imparatorluun kt gidiine son verecek kii olarak grlmesine sebep oldu. Veliaht Abdlaziz, Abdlmecitin beklenmedik lm zerine, 25 Haziran AMALARIMIZ 1861de 31 yandayken tahta kt. Padiahn on be yllk saltanat, eitim, ulam ve bayndrlk alanlarndaki gelimelere ramen, i ayaklanmalar, siyasi alkantlar ve mli buhranlarla i ie geti. Saltanatnn ilk yllarnda devletin durumu hi de K T A P i ac deildi. Mal sknt had safhaya vard gibi, Islahat Fermannn ve Rusyann geleneksel Panslavizm politikasnn etkisiyle Balkanlardaki Hristiyan topluluklar ayaklanmt. Hristiyanlarn arlkta olduu Hersek eyaleti ve Karada TELEVZYON kan ayaklanmalarla karklk iindeydi. Ayrca, Fransa ve Rusyann destekleriyle Srbistan, Romanya ve Giritte de olaylar patlak vermiti. Ksacas, Balkanlar adeta kaynyordu. N T btn E R N E T bu gelimeler, Avrupal devletlerin mdahalelerini de berabeKukusuz rinde getiriyordu. ncelikle bu devletleri rahatlatmak gerekiyordu. Nitekim, Avrupal byk devletlerin Tanzimatn gelecei konusundaki endielerini azaltmak isteyen Padiah yaynlad bir fermanla, Tanzimatn yeniliklerini srdreceini bildirdi. Devlet ynetiminde en byk problem olan mli sknty hafifletmek iin de, memur saysn azaltp Saraydaki masraflar ksarak tasarruf yoluna gitti. Bu arada, 1841de tedavle karlan ancak deeri iyice den kt paralar (kaime) piyasadan toplanp tedavlden kaldrld. Rvet ve yolsuzluklara karanlar cezalandrld ve siyas mahkmlar iin genel af karld. Alnan bu sk tedbirler, devletin
SULTAN ABDLAZZ VE DNEM (1861-1876) TELEV ZYON
S O R U
163
Abdlaziz (1830-1876): II. Mahmudun Pertevniyal Valide Sultandan olan oludur. 7/8 ubat 1830 gecesi dodu. ehzadeliinde babas tarafndan sk bir disiplin altnda yetitirildi. Kardei Abdlmecidin saltanatnda ise, veliaht olan Abdlaziz olduka serbest bir hayat srmesine ramen iyi bir eitim grd. Arap dili ve edebiyat ve dini ilimlerin yan sra mzik dersleri de ald. Gl bir yapya sahip olan Abdlaziz, gremek, cirit atmak, avlanmak ve yzmek gibi spor dallaryla da ilgilendi. Abdlaziz, bat ve dou karm bir giyim tarz olan ve Aziziye olarak adlandrlan bir modaya da nclk etmitir. Mevlevi eilimli olup ney flerdi. eitli makamlarda arklar da besteledi. Alaturka eilimleri hayli ar basan bir padiah idi. Hayl ve ortaoyunu ile karakucak greleri gibi geleneksel oyun ve sporlar, zamannda byk rabet grd. Halka yakn olmas, toplum nazarnda sevilmesini salamtr. Oullar; Yusuf zzeddin, Mahmud Celaleddin, Mehmed Selim, Abdlmecid (son halife), Mehmed evket ve Seyfeddin Efendilerdir.
ml durumunu biraz dzelttiyse de, padiahlnn ilerleyen yllarnda saray masraflarnn arya kamas ve Avrupadan alnan borlarla yrtlen yenileme abalar, mli vaziyeti tam bir iflas noktasna getirdi. Nitekim 1875 ylna gelindiinde, Sadrazam Mahmut Nedim Paa devletin artk d borlarn deyemeyeceini ilan etti. Tanzimat dneminde devlet idaresinin arlkl olarak hkmete (Bbli) gemi olmas nedeniyle, Abdlaziz saltanatnn ilk on ylnda nemli sorunlarla dorudan ilgilenmedi. Bu dnemde, Kbrsl Mehmet Emin, Yusuf Kmil, Mtercim Rd, li ve Fuad Paalar gibi tecrbeli devlet adamlar mparatorluun i ve d siyasetini yrttler. Ancak, 1871de Sadrazam ve Hariciye Nazr li Paann lm ve yerine Mahmut Nedim Paann gemesiyle birlikte padiah, devlet idaresini dorudan eline alm ve bu arada istibdat (bask) emreleri gsteren bir ynetim tarzn benimsemitir. Ynetimdeki bu deiimde, Sadarete geen Mahmut Nedim Paann Tanzimat brokratlar grevlerinden uzaklatrmas da etkili olmutur. 1872de Sadrazamla getirilen Merutiyet yanls Midhat Paa ise, padiahla uyuamadndan ksa sre sonra azledilmitir. Kontrol tam olarak eline almaya alan Abdlaziz, bundan sonra sadrazamlar ve nazrlar sk sk deitirme yoluna gitmitir ki, bu durum ynetimde birtakm ciddi aksaklklarn yaanmasna neden olmutur.
Abdlaziz Devrindeki Reformlara Genel Bak

Abdlaziz dneminde, ba gsteren mli skntnn da en nemli nedenlerinden biri olarak pek ok yenilikler yaplmtr: Saltanatnn ilk yllarnda, ubat 1863te, Sultanahmet Meydannda ilk Osmanl sergisi olan Sergi-i Umumi-i Osmni ald. Ayn yl, yerli retimi canlandrmak ve modernletirmek zere Islah- Sanayi Komisyonu kuruldu. Bu dorultuda alnan tedbirler arasnda, Hazine-i Hassadan esnafa dk faizli kredi verilmesi de vard. Yine 1863te, Galata ve Eminny birletiren Yeni Galata Kprs hizmete ald. Bir yl sonra, 1864te genel nfus saym yapld. 1867deki Avrupa seyahatinden dnnde, stanbulu Avrupal ehirlere benzetebilmek iin saray ve kk yaptrma iine giriti. raan ve Beylerbeyi Saraylar Onun saltanatnda ina edildi. Ayn dnemde sarayn kadrolar byk lde geniletildi ve resmi trenler debdebeli bir ekilde yaplmaya baland. Tersane ve Tophanenin modernletirilmesi, anakkale ve stanbul Boazlarnn Avrupadan alnan toplarla tahkim edilmesi; Taksim, Gmsuyu ve Takla klalaryla, yeni Mekteb-i Harbiye ve Seraskerlik (bugnk stanbul niversitesi) binalarnn ina edilmesi; Feshanenin geniletilmesi; Haydarpaa-zmit, zmir-Aydn ve stanbulu Avrupaya balayan demiryollarnn yapm; telgraf ebekesinin geniletilmesi; dnyada ilk metrolardan biri olarak kabul edilen Karaky-Beyolu tnelinin almas; ilk atl tramvayn hizmete sokulmas; dare-i Aziziye adl vapur iletmesinin kurulmas; donanmann yenilenip bytlerek glendirilmesi ve modern askeri fabrikalarn kurulmas, bayndrlk ve askeri alanlardaki yeniliklerdir. Eitim alannda yaplan mhim yenilikler ise unlardr: Mekteb-i Sultani (Galatasaray Lisesi), Darlfnn (stanbul niversitesi), Darlmuallimat (kz retmen okulu), Tbbiye ve Sanayi mektepleri gibi modern okullarn almas ve eitim sistemini yeniden tekilatlandrmak zere Maarif-i Umumiye Nizamnamesinin kabul edilmesi (1869). Devlet ynetiminde, r-y Devlet (1868), Bahriye ve Adliye Nezaretleri kuruldu. Yabanclara uyrukluk ve Osmanl topraklarnda mlkiyet hakk verildi; pasaport ve mrur tezkiresi uygulamalar balatld. Ayrca 1866daki byk kolera sal-
164
Tnel: Yapmna 1871 ylnda balanan Galata-Beyolu Tneli, ift hat olarak 17 Ocak 1875te hizmete ald. Yabanc sermayesiyle ina edilmi olan Tnel, ayn zamanda dnyann ikinci metrosu olma zelliine sahiptir. Galata-Beyolu Tneli, gnmzde de stanbul ulamna hizmet vermektedir. Hidiv smail ve Mustafa Fazl Paalar: Abdlazizin 1863teki ziyaretinde padiah ok iyi arlayan ve bylece gze giren Msr Valisi smail Paaya, 28 Mays 1866 tarihli bir fermanla Hidiv unvan verilmi ve ayrca hidivliin babadan oula gemesi salanmt. Ayn fermanla, Msr ordusu mevcuduna verilen izin 30 bine karld. Bununla birlikte, nihai amac daha da SIRA Msr SZDE bamsz bir hle getirmek olan Hidiv smail Paann donanmay glendirme D N Eve L Svey M gayretleri Kanalnn almasndaki bamsz tavrlar, kendisinin uyarlmasna S O R U neden oldu. smail Paann kardei Prens Mustafa Fazl Paa ise, hidivlie geme D K K A hayal T konusunda krklna uradndan, 1867de Msr terk ederek Parise yerleti. Burada, SIRA SZDE Abdlazizin muhalifi olup, meruti bir rejimi isteyen Yeni Osmanllara katld AMALARIMIZ gibi onlarn hmisi de oldu.
gn ile Hocapaa yangn ve ayrca binlerce binann yanmasyla neticelenen 1870deki byk Beyolu yangn, bu dnemin nemli afetleri arasnda yer alr.
Abdlazizin Msr Seyahati

Abdlazizin seyahatleri bu alanda ilk ve tek olmas bakmndan nemlidir. Padiah ilk seyahate, Msr valisi Kavalal Mehmet Ali Paann damad Yusuf Kmil Paa ile Seraskerlie atanm olan Fuat Paa tevik etmilerdi. Msr, zellikle Mehmet Ali Paa dneminden beri adeta mstakil bir hkmet hlini almaya balamt. Abdlaziz, 3 Nisan 1863te, zayflayan otoriteyi ve Osmanl Devletine balln kuvvetlendirmek amacyla Msra bir seyahate kt. Bu arada, Veliaht Murat, ehzadeler Abdlhamit ve Reat Efendiler ile Serasker Fuat Paa ve bir ksm devlet erknn da yanna almt. Feyz-i Cihad vapuruyla seyahate kan Abdlaziz, Msr Valisi smail Paa ve Msrllar tarafndan skenderiye Limannda byk bir cokuyla karland. stikbal kaygsyla hareket eden Hidiv smail Paa, gzne girmek istedii padiah seyahati boyunca ok iyi arlad. Btn bunlardan kibir ve gururu kabaran Abdlaziz dnnde, urad zmir ve stanbulda da byk enliklerle karland. Bunun zerine padiah, stanbul halkndan askerlik ykmlln bile kaldrd.
Abdlazizin Avrupa Seyahati SIRA SZDE

Abdlaziz, Fransa mparatoru III. Napolyonun Paris Uluslar aras sergisine ve ngiltere Kraliesi Viktoryann da Londraya davetleri zerine, 21 Haziran 1867 tarihinde de DNELM Avrupa seyahatine kt. Yanna, Msr ziyaretinde olduu gibi, Veliaht Murad ve Abdlhamid Efendileri de almt. Sultaniye vapuruyla balanan bu ziyaret esnasnda NaS Paris, O R U Londra, Brksel, Viyana ve Budapete ehirlerini ziyaret eden papoli, Toulon, diah, Rusuk-Varna (Bulgaristan) zeriden 7 Austos 1867de stanbula dnd. Abdlazizin Avrupa seyahati, baz alardan nemlidir. ncelikle, ziyaret Avrupa DKKAT kamuoyunda byk yank uyandrmt. Gittii yerlerde, hem aristokrat snftan hem de halktan byk ilgi grd. Ayrca, diplomatik adan nemli olan bu ziyaret, OsmanSIRA SZDE l Devletinin Avrupal devletlerle olan mnasebetlerini belli oranda dzelttii gibi Eflak-Bodan, Srbistan ve Giritteki isyanlarn sona erdirilip Balkanlarda genel barn salanmasnda da etkili oldu. Avrupa ziyareti ayrca Abdlazize, yabanc lkelere resAMALARIMIZ mi ziyaret maksadyla giden ilk ve tek Osmanl padiah unvann da kazandrmtr. Abdlazizin seyahati iin u kitab okuyunuz: Nihat Karaer (2007). Paris, Lodra, K Avrupa T A P Viyana; Abdlazizin Avrupa seyehati, Ankara.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Mehmet Ali Paa 1849da ldnde Msr, siyas ve iktisad bakmlardan imtiyazl bir eyalet hline gelmiti. Msrda reformlar, olu brahim Paa ile Onun oullar I. Abbas ve Sait Paa zamanlarnda da srdrld. Msr bu dnemde, zellikle nN T E R Nve E T ekonomik nfuzunu gittike arttrd bir yer konumundayd. gilterenin siyas Bu srada Avrupal devletler Msra bor veriyor, buray bir pazar ve hammadde kayna olarak gryorlard. te yandan, yaplan reformlar da borlanmay ve bamll gittike arttryordu. Byle bir ortamda, daha nce skenderiyede konsolosluk ve cocukluunda Sait Paaya hocalk yapm olan Ferdinand de Lesseps bakanlndaki bir Fransz irketi, Sveyte bir kanal ama projesini gndeme getirdi. Yaplan almalar sonunda, uluslar aras Svey Kanal irketi kuruldu. ngiltere Hindistandaki smrgesine giden yol zerinde olmas ve ngiliz karlarna darbe vuraca gerekesiyle kanaln almasna muhalefet etti. Osmanl Devletinin
Msrn ve Svey Kanalnn Almas (1869) T EDurumu LEVZYON
165
merkezi de bu projeye scak bakmyordu. Buna ramen, 1854te salanan imtiyazla, 1859da Ferdinand de Lesseps kanal kazlmaya baland. On yl sren bu faaliyet 1869 ylnda tamamland. Osmanl-Msr tarihi asndan olduu kadar dnya tarihi iin de bir dnm noktasn ifade eden bu tarihte, Fransz-Msr sermayesiyle yaplan Svey Kanal inaat bitirilmi ve hizmete almt (18 Kasm 1869). Ancak Kanal iletecek olan irketin hisselerinin ounluu da Fransaya aitti. Hidiv unvann babadan oula geecek ekilde almay baaran Msr Valisi smail Paa ise, artk kendini bamsz bir hkmdar olarak grmeye baladndan, dzenledii mutantan al trenine Avrupal hkmdarlar da davet etti. Avusturya mparatoru Fransuva Jozef ile Fransa mparatorunun ei Eugenie (jeni), Prusya veliahd ve baz Avrupal prensler trende hazr bulunmulard. Hidiv smail Paa, li Paann lmnden sonra, Msrn imtiyazl statsn ve kendi iktidarn biraz daha kuvvetlendirecek ayrcalklar da almt. 1873 ylnda karlan fermanla, hidivlik eski hidivin en byk oluna veya yeenine geecek, merkezi ynetime denen verginin arttrlmasna karlk Kzldenizdeki stratejik Sevkin ve Musavva limanlarnn valilikleri de yine hidivin uhdesinde olacakt. Bylece, idarede bamszlk biraz daha pekimi oluyordu. Bu arada, yabanc lke ve bankalarla ekonomik anlamalar ve bor anlamalar da yaplabiliyordu. Yine, Osmanl hkmetinden onay beklemeden Msr ordusu ve donanmas bytlebilecekti. Buna mukabil, Msrda srekli bir Osmanl mfettii bulunacakt. Konumunu bylelikle iyice glendiren smail Paa, bu tarihten sonra Msr iin byk bir atlm dnemini balatt. Bayndrlk, sanayi, ziraat ve ticaret alanlarnda nemli gelimeler kaydedildi. Ayrca, ngilizlerin de desteiyle gneyde Sudan ve Habeistana doru yaylma politikas izlendi. Lkin btn bunlarn masraflar byk boyutlara ulam ve beraberinde ykl d borlar getirmiti. re olarak, alnan tedbirler de fayda etmeyince Msr hidivi, Svey Kanal irketindeki btn hisseleri ngilizlere satt. Bylelikle ngilizler, blgedeki en byk rakipleri olan Franszlara kar byk bir avantaj elde etmiti. Bu srete, Msrn mli durumu daha da bozulmu ve artk faizler dahi denemez duruma gelinmiti. Sonuta bir zm yolu bulundu ve daha sonraki Duyn- Ummiye rneinde olduu gibi, Avrupallarn denetiminde oluturulan bir bor komisyonu, Msrn gelirlerine el koyup bor faizlerini demeye balad. Maliye ve Bayndrlk bakanlklarna ngiliz ve Fransz uzmanlarn yerletirilmesiyle de Msrn mli ve idari kontrol tamaSZDE men yabanclarn eline gemi oldu. Yaplan basklar sonucu SIRA smail Paa hidivlikten indirildi, ancak ondan sonra yerine geen Tevfik Paa zamannda da Msrn mli durumu dzelmedi. Nihayetinde ngilizler, gvenliine ok deer verdikleri DNELM Hindistan yolu zerindeki Msr 1882de igal edecek ve dorudan kendi ynetimlerine alacaktr. Bylelikle, Avrupallar tarafndan paylalamayan Svey KanaS O R U l da ngilizlerin kontrolne gemi oldu. Svey Kanal ve ngiltere: Akdenizde Port Saidden Kzldenizin ucundaki limanD K K ASvey T na kadar uzanan kanaln uzunluu, 162,5 km. dir. Kanaln almas, Hac yolunu ksaltt gibi, dnya ticareti iin de bir dnm noktasyd. Zira kanal sayesinde, Akdeniz ile KzlSIRA SZDE deniz ve Hint Okyanusu, dolaysyla Uzakdou birbirine en ksa yoldan balanm oluyordu. Bu noktada, Uzakdoudaki smrgelerine ulaan yolun gvenliine byk nem veren ngiltere, 1882de Msr igal ederek kanaln kontroln eline geirmitir. AMALARIMIZ
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
166
Srbistan-Karada ve Hersek Olaylar

Fransz htillinin getirdii milliyetilik akmyla Osmanl Devletinde ba gsteren ilk ayaklanma 1804 ylnda Srplar tarafndan gerekletirilmiti. Ruslarla yaplan savalar sonucunda imzalanan Bkre (1812), Akkerman (1826) ve Edirne (1829) Antlamalaryla, Srplara ksm zerklik getiren baz ayrcalklar verilmiti. Ancak bu durum, Srplarn bamszlk yolundaki faaliyetlerini daha da arttrd. 1848 ihtilalleri de Srp milliyetiliini canlandrd. Krm Sava sonunda imzalanan Paris Anlamas ise, Srbistana o ana kadar salanan ayrcalklar teyit etmekte ve Avrupal devletlerin garantisi altna almaktayd. Bu ortamda Rusya, Ortodoks ve Slav birlii zerine temellendirdii Panislavizm politikasn, Paris Anlamasndan sonra da Balkan topraklar zerinde uygulamaya devam etmitir. Panislavizm politikasnn ana hedeflerinden biri de, phesiz Srplar ve yaadklar corafya idi. 1858 yl sonuna gelindiinde Srp Meclisi, Srbistan Prensliine babadan oula gemek zere Milo Obrenovii semiti. Milo, 1860 Eyllnde yerini olu Mihailo Obrenovie brakmak istediinde, Osmanl hkmeti bunu kabul etmedi ve iki taraf arasnda gerginlik yaanmaya baland. Sz konusu gerginlik, ksa sre sonra toplumsal atmay da beraberinde getirecektir. Nitekim, 16 Haziran 1862de Belgratta bir Srpn Osmanl askeri tarafndan ldrlmesi, ciddi olaylarn ateleyicisi oldu. Islahat Fermannn getirdii gerginlikler de buna eklenince, ehirdeki Mslmanlarla Srplar birbirlerine saldrmaya baladlar. Gelimeler zerine -Paris Anlamas gereince- konuya mdahil olan byk devletlerden ngiltere ve Avusturya Osmanl Devletinin yannda yer alrken Rusya, Fransa ve Prusya ise Srplar desteklediler. Neticede, taraflar arasnda stanbulda ok sayda toplant yapld ve 8 Eyll 1862de bir protokol imzaland. Buna gre, Osmanl Devleti Belgratn drt kaps ve ayrca Srbistandaki pek ok kaleden askerlerini ekiyor, gvenlii iin sadece kalenin iinde asker bulundurabiliyordu. Bylece, Osmanl Devletinin Srbistandaki varl ve hkimiyeti, nominal (ismen) denilebilecek bir seviyeye indirilmi oluyordu. Protokol gereince, Osmanl Devleti 1867de buradaki tm kalelerden ekilince, Srplar -protokole aykr olarak- tam bamszlk iin youn bir silahlanmaya giriti. Srp Meclisi 1869da kabul ettii bir anayasa ile, Obrenovi ailesini Srbistan yneten hanedan olarak ilan ettiinde, Osmanl Devleti durumu kabullenmekten baka bir ey yapamad. Balkanlarda karklklarn srd sralarda, Prens Vladiko Danilonun banda bulunduu Karada Prensliinde de atmalar zuhur etmiti. ok dalk ve kontrol zor bir corafyada bulunan Karadan sert mizal halk da, tpk Srplar gibi Slav ve koyu Ortodoks idi. Bu yzden de Ruslarn Panislavizm siyasetinden ve Srplarn bamszla doru giden durumlarndan dorudan etkileniyorlard. Karada Prensi Danilonun bamsz tavrlar sonucu 1852de meydana gelen karklklar, Karadallarn yenilgisiyle sonulanmt. Rusyann himayesindeki Danilo, Krm Sava srasnda Osmanl Devletine kar ayakland gibi 1857de de tek tarafl olarak bamszln ilan etmiti. Yaplan askeri harekt, sonuta Avrupa devletlerinin mdahalesini getirmi ve Aralk 1858de, zerklii ngren eski statko kabul edilmiti. Ancak, Ruslarn ynlendirmesiyle hareket eden Karada prensi, bundan sonra da bamszlk faaliyetlerini srdrd. Bu gelimelerden, Hersekteki Slav kkenli Hristiyanlar da etkilendiinden Karadallarla birlikte hareket ediyorlard. Danilonun Austos 1860ta ldrlmesiyle yerine geen yeeni Nikola da ayn siyaseti takip etti. Karadal eteler, bu dnemde Hersekteki Mslmanlara da saldrdlar. Karklklarn artarak devam etmesi zerine, mer Ltfi Paa btn
Srplar ve Karadallar: Balkanlarn Slav ve Ortodoks kavimleri olan Srplar ve Karadallar, Bizans geleneinin bir devam olarak 19. yzyln balarna kadar Fener-Rum Patrikhanesine bal kalmlardr. Ruslarn youn panislavizm propagandasna maruz kalan bu iki millet, 1878 Berlin Antlamasyla birlikte bamsz birer devlet olmulardr.
167
Karada igal etti. ou zaman olduu gibi, Avrupal devletler vakit kaybetmeksizin araya girdiler. 31 Austos 1862de imzalanan anlamaya gre, Hersekli isyanclara destek vermemesi karlnda Karadan nceki snrlar ve muhtariyeti bir kez daha teyit edildi. Karadan bu stats, 1875teki Balkan ayaklanmalarna kadar devam etti. Bu aamadan sonra uzun bir mddet sknet iinde kalan Bosna-Hersekte ise, Topal Osman Paann valilii srasnda mhim reformlar gerekletirildi.
Eflak ve Bodann Birlemesi (Romanya Birlii)

Krm Savanda Rusya, Eflak blgesini igal ettiyse de Paris Bar Antlamasyla buray boaltmak zorunda kalmt. Bylece Eflak, Avrupal devletlerin teminatyla yeniden Osmanl egemenliine girmi oluyordu. Ayn antlamayla Tuna Nehrinin uluslar aras bir stat kazanmas, Eflakn tam anlamyla Avrupaya almasn salad. Bu srada, blgeyi nfuz alan olarak gren Fransann etkisiyle, Eflakta Latin dili ve kltr yaylmaya balam ve ortaya kan milli uyan neticesinde blge, Bodan ile birleme yollarn aramaya balamt. Ayn durum Bodan iin de geerliydi. Neticede, Fransann da desteiyle, Osmanllarn Memleketeyn dedikleri Eflak ve Bodan, 1858de birlemeye karar verdi. Osmanl Devletinin yksek hkimiyetini kabul eden Eflak ve Bodan Prenslikleri, ubat 1859da Prens Aleksandr Jan Kuzay bakan seti. Bylece her iki beylik de tek bir voyvodann ynetiminde birlemi oluyordu. Bu ise, bamsz Romanyann douunun ilk adm demekti. Osmanl Devleti de, bu fiili durumu kabullenmek zorunda kald. Nitekim Sultan Abdlmecid, Eyll 1859da Kuzay Eflak ve Bodann tek reisi olarak tand. Fransann desteiyle hareket eden Kuza, iki tarafn meclisini de tek bir meclis halinde birletirdi. 28 Haziran 1864te Avrupa byk devletleri ve Rusya ile imzalanan stanbul Protokol ile de, Osmanl Devletinin hakimiyeti altndaki Eflak ve Bodan Beyliinin tek bir prens, milli meclis ve senato tarafndan ynetilmesi kabul edildi. Kuzann zamannda Romen milli birliinin tamamlanmasna allm, bylece bamsz Romanya devletinin temelleri atlmtr. Bu dnemde Yunan manastrlarnn mallarna el konarak Fener Patrikhanesinden bamsz Romanya kilisesi kuruldu. Romanya Rusyann nfuzundan da kurtarlmt. Osmanl Devleti ise, Fransann srekli desteine karlk Romanya prensinin itibarn zayflatmaya alyordu. 1866da siyasi, ekonomik ve sosyal basklar neticesi prenslii brakmasndan sonra, ubat 1866da Kuzann yerine Alman Hohenzollern hanedanna mensup I. Karol geti. Osmanl Devletinin kar kmasna ramen Fransann desteiyle prens olmutu. Karol, Sultan Abdlazizi de resmen ziyarete gelmi ve Dolmabahe Saraynda padiah ile grmt. Burada kendisine resmen Memleketeyn voyvodal tevcih edildi. Bylece, Eflak ve Bodandan oluan Romanya Prenslii, monari rejimine dntrld gibi zerk bir prenslik hline de getirilmitir.
Memleketeyn: Karpat Dalar ile Tuna Nehri arasnda yer alan Eflak, Osmanllarn bugnk Romanya topraklarna verdikleri isimdir. Bodan ad ise, bugnk Moldavya iin kullanlrd. Her iki blge iin, iki memleket anlamnda Memleketeyn tbiri kullanlrd.
Girit syan ve Sonular (1866-1869)

Girit, 1829da bamsz olan Yunanistann kkrtmalar sonucu byk bir isyana doru gitmekteydi. 1830-1840 yllar arasnda, Msr Valisi Mehmet Ali Paann ynetimine verilen Giritte sonraki dnemlerde de kanl olaylar ve ayaklanmalar meydana geldi. 1864 ylnda Yedi Adann Yunanistana verilmesi ise, megalo idea hayallerini tekrar alevlendirmiti. Islahat Fermanyla birlikte balayan srece Yunanistann srekli tevik ve tahrikleri de eklenince, Giritte geni lekli bir ayaklanma kt. Ama, aday Osmanl Devletinden kopararak Yunanistana ilhak etmekti. Giritliler, 14 Mays 1866da Osmanl valisinden vergilerin hafifletilmesini, liman-
Megalo idea: Byk Yunanistan kurmak ve stanbulu da buraya dhil edip Bizans mparatorluunu yeniden canlandrmak idealine verilen isimdir. Yunanistann 1829 Edirne Antlamasyla bamszln kazanmas, bu noktada ilk mhim adm oluturmutur. Bilahare, Avrupal byk devletlerin desteiyle ve ounlukla savamadan topraklarn genileten Yunanistan, Giritin de kendisine katlmas iin youn bir aba sarf etmitir. Yunanistan, Giritte patlak veren ayaklanmalarda balca kkrtc devlet olmutur.
168
lar almasn ve mekteplerin dzenlenmesini ieren baz isteklerde bulundular. Girit valisi, adadaki Mslman halk korumak iin askeri tedbirler alnca da isyan patlak verdi. syanclar, kendi kendilerine geici bir hkmet de kurarak 2 Eyll 1866da Giritin Yunanistana ilhak edildiini ilan ettiler. Bu srada, Avrupa ve Yunan kamuoyu da basn yoluyla tahrik edilmeye balanmt. Ancak, isyan bastrmaya memur edilen mer Paann askeri tedbirleri ie yaram ve adada sknet salanmt. Gelimelerden midini kesmeyen Yunanistan, isyanclara yardmc olmak zere adaya gnlller, erzak ve cephane gndermeye devam ediyordu. Bylece, yeniden alevlenen ve gittike genileyen isyan, zellikle Fransa ve Rusyann Osmanl Devletinin iilerine mdahale etmesi iin de uygun bir frsat yaratmt. Bu iki devlet, adann Yunanistana terk edilmesini bu olmazsa adaya zerklik verilmesini teklif etmilerdi. Sonuta, Padiah Abdlaziz, Sadrazam li Paay 2 Ekim 1867de yeni dzenlemeler yapmak zere Girite gnderdi. Akabinde, 4 Ocak 1868de adadaki Hristiyan halkn yararna bir nizamname neredildi. Ayn zamanda genel af ilan edilerek, isyanclarn temsilcilerinden gelen istekler de kabul edilmiti. Buna gre, bata vergilerin geici olarak affedilmesi, Hristiyanlarn bedel-i askeri vermemesi, meclislerin tekil edilmek suretiyle ynetimin halk da iine alacak ekilde yeniden dzenlenmesi gibi pek ok tedbir alnd. Ancak huzursuzluk bir trl sona ermiyor ve Yunanistan silahlanarak isyanclara destek vermeye devam ediyordu. Bu srada, Osmanl hkmetinin Aralk 1868de Yunanistana verdii nota zerine, Avrupal devletler araya girerek, Ocak 1869da Pariste bir konferansn toplanmasn salad. Avrupal devletler ayrca Yunanistana iddetli bir ihtarname gndermilerdi. Durumun ciddiyetini anlayan Yunanistan, Osmanl hkmetinin isteini kabul etmi ve bylece sava da nlenmiti. Hazrlanan Girit Nizamnamesine gre, Girit Vilayeti sancaklara ve kazalara taksim ediliyor, bunlarn idarecileri ise nfus ounluuna gre Hristiyan veya Mslmanlardan seiliyordu. Ayrca, ynetimde grev almak zere Mslman ve Hristiyan yelerden oluan vilayet, sancak ve kaza idare meclisleri ile umumi meclis tekil ediliyordu. Grld zere, Girit Nizamnamesiyle Mslman ve Hristiyan halkn karlkl haklarnn korunmasn ngren bir idari dzen tesis edilmiti. Bununla birlikte karklklar sonraki yllarda da devam etti.
MAKALE
Girit konusunda makaleyi okuyunuz: Cemal Tukin, (1996). Girit, DA, stanbul, XIV, M A K u ALE s. 85-93.
Karadenizin Tarafszlnn Kaldrlmas (1871)

Krm Sava sonunda 1856da imzalanan Paris Bar Antlamasyla, Karadenizin tarafszlatrlmas, donanma ve silahlardan arndrlmas, bununla birlikte sadece ticaret gemilerine ak tutulmas salanmt. Bu durum, zellikle Rusya ve Osmanl Devletinin egemenlik haklarn snrlamaktayd. Nitekim, Fransann Almanyaya kar ald byk yenilgiden sonra Rusya, 31 Ekim 1870te Paris Antlamasnn Karadeniz ile ilgili hkmlerinin geersiz olduunu ilan etti. Rusyann desteini salamak ve Fransay yalnz brakmak isteyen Prusya Babakan Bismarkn giriimiyle de, 17 Ocak 1871 tarihinde Londrada uluslar aras bir konferans topland. Burada, Paris Antlamasnn Karadenize ilikin maddelerinin kaldrlmas benimsenmitir. Bylece, 1841 tarihli Boazlar Szlemesi hkmlerine dnlerek, Boazlarn bar zamannda sava gemilerine kapall ilkesi kabul edildii gibi, Karadeniz iin getirilmi olan dier kstlamalar da kaldrld. Yeni du-
169
ruma gre, Rusya Karadenizde donanma bulundurabilecek ve Karadenizdeki kalelerini de tahkim edebilecekti. Bylece Rusya, Krm Sava ve Paris Antlamasndan SIRA sonra ok nemli bir diplomatik zafer elde etmitir. te yandan, bu SZDE dzenleme, gneye scak denizlere inmek isteyen Ruslarn Osmanl Devleti zerindeki emellerini gerekletirmek iin nemli bir engeli de ortadan kaldrm oluyordu. Buna karlk, DNELM Osmanl Devleti ise, bar zamannda Boazlar dost lke sava gemilerine aacakt. ngilizlere gelince, onlar da Osmanl Devletine kar tek tarafl bir Rus hareketini S O R U uluslar aras bir antlamaya balamak suretiyle, nlemi oluyordu. Karadeniz ve Rusya: Bir i deniz olan Karadeniz, ancak stanbul ve D anakkale Boazlar KKAT sayesinde Akdeniz ile balant kurma imknna sahiptir. Bu durum, Karadenizde geni kys bulunan Rusya iin hayati nem tamtr. Zira, byk hedefler peinde koan Rusya, geSIRA SZDE leneksel Panislavizm ve Akdenize inme siyasetiyle nfuz ve hkimiyetini geniletmeye almtr. Boazlara hkim olan Osmanl Devleti ise, Rusyann bu hedefi nnde en byk engeli oluturmutur. Bu nedenle de Rusya ile birok kez savamak zorunda kalmtr. AMALARIMIZ
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
D Politikada Deiim: Osmanl-Rus Yaknlamas

K ynetiminde T A P 1871de Sadrazam li Paann lm, Sultan Abdlazizin lke baskc bir tavr taknmasnda olduu kadar, Osmanl Devletinin d politikasnn yn deitirmesinde de etkili olmutur. Zira Tanzimat dneminin iki nemli ismi olan T E L E buna VZYON li ve Fuat Paalar, ngiliz ve Fransz yanls politikalar izlemiler, karlk sz edilen devletlerin stanbul elileri tarafndan destek grmlerdi. Ancak, li Paann lm ve yerine padiah tarafndan desteklenen Mahmut Nedim Paann sadrazam olmas, d politikada rotann Rusyaya evrilmesine neden olmutur. NTERNET Mahmut Nedim Paa menfaatperest ve iktidar merakls bir ahsiyetti, padiaha yaklaarak eitli yollarla gzne girmiti. Onun dneminde Tanzimat brokratlar hzla grevlerinden uzaklatrld. rnein, li ve Fuat Paalarn adamlar olan Adliye Nazr irvanizade Rd ile Serasker Hseyin Avni Paalar azledildii gibi bir de srgne gnderilmilerdi. Mahmut Nedim Paa, Abdlazizi baskc ynetim kurmak iin tevik etmekten baka, padiahn kibir ve gururunu da tahrik etmitir. Mahmud Nedim Paann brokraside meydana getirdii sarsnt dzeni alt st etti. Bu arada Padiahn, devlet adamlarn kendi tarafna ekebilmek iin maalarna yksek zamlar yapmas ve dier icraatlar, israf krkledii gibi maliyenin iflasnda da etkili oldu. Mahmut Nedim Paa d politikada ak bir Rus tatarfaryd. Sadrazam olmasyla uluslar aras dengelerde Rusya birinci derecede gzetilen lke konumuna gelmitir. Aslnda bu durumda Avrupa devletlerinin de pay vard. 1856dan beri Rusya karsnda kurulan dengeyi artk pek gzetmiyorlard. te taraftan Rusya 1871de Karadenizde donanma bulundurma ve buradaki kalelerini tahkim etme hakkn elde etmek suretiyle blgedeki konumunu iyice glendirdiinde Avrupallar nerede ise tepkisiz kald. Bu artlar altnda, Rusyann Osmanl hkmeti zerinde nfuz salamasnda, stanbulda uzun yllar sefirlik yapan (1864-1877) Kont gnatiyefin de nemli bir pay vard. gnatiyef, Rusyann geleneksel Panislavizm politikasn her frsatta tevik ediyor ve destekliyordu. Bununla birlikte, Osmanl d politikasnn Rusyaya ynelmesini Mahmut Nedim Paa zerindeki ahsi nfuzu ile salad. yle ki, Paann lkab, Rus taraftarlndan dolay artk Nedimof olmutu. K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Abdlaziz dneminde Osmanl Devletinin Rusya ile yaknlamasn salayan SIRA SZDE gelimeler nelerdir?
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
170
Yemen Olaylar
Kanuni Sultan Sleyman zamannda kesin olarak Osmanl hkimiyetine giren Yemen, Hint Okyanusunda Portekizlilerle yaplan mcadelelerde nemli bir s olarak grlm ve Yemen Eyaleti ad altnda tekilatlandrlmtr. Ancak, 1630lardan 19. yzyln ortalarna kadar Sana ve Kuzey Yemeni Zeyd imamlar kontrol ettiler. Nitekim, II. Merutiyet yllarna kadar devam eden dnem, Osmanl Devletinin bu imamlarla ilikileri ve zaman zaman da meydana gelen karmaa ve isyanlarla ekillenmitir. 19. yzyln ikinci yarsnda Osmanl Devleti merkez nfuzunu Yemen de de tesis etmek istediinde, yerel gler ile arasnda otorite ve hkimiyet mcadelesi yeniden alevlendi. 1840 l yllardan itibaren Asir blgesinde idareyi tesis eden Osmanl Devleti 1862 ylnda Yemen valiliine Bonapart Mustafa Paay tayin etti. Ancak tedbirsiz hareket eden Mustafa Paa, kuvvetleriyle birlikte yerli bedev kuvvetler tarafndan pusuya drlp ldrld. Bununla birlikte, Gazi Ahmed Muhtar Paa 1872de idari merkez olan Sanay da alp Yemende merkez idarenin gcn hisettirdi ve blge yeniden tekilatlandrld. Bundan sonraki dnemde meydana gelen isyanlara ramen, Yemendeki Osmanl hkimiyeti I. Dnya Savann sonuna kadar devam etti.
Midhat Paann Badat Valilii ve Ahsa Seferi (1871)

Asl ad Ahmed efik olan Midhat Paa, zellikle Abdlaziz dnemindeki siyasi gelimelerde son derece nemli bir isimdir. ok baarl bir brokrat ve idareci olduu kadar, 1876da Merutiyetin birinci kez ilannnda nemli rol oynamtr. 1864-1866 yllarnda Tuna (Bulgaristan) valilii yapan Midhat Paa, burada gerekletirdii idari, askeri ve bayndrlk faaliyetleriyle baarl bir ynetim ortaya koydu. Midhat Paann 6. Ordu kumandanlyla birlikte yapt Badat valilii (1869-1872) ise, Osmanl Arap vilayetleri asndan bir dnm noktasn ifade eder. Zira, Midhat Paa valilii boyunca Irakta gerekletirdii reformlarla, bu blgeleri Osmanl merkezi idaresine sk balarla balad gibi, blgenin pek ok adan modernlemesini de salad. 1864 tarihli yeni Vilayetler Nizamnamesinin Badat, Basra ve Musulda uygulanmas; ihtisap vergisinin kaldrlp r vergisinin konulmas; kura usulyle blgeden asker celbedilmesi; devlete vergi vermeyen bedevi airetlerin askeri harektlarla itaat altna alnmas; bo devlet arazilerinin halka datlmas; Dicle nehri ve Basra Krfezinde gemi iletmek zere vapur irketlerinin kurulmas; Basra tersanesinin slah edilmesi; Zevra adyla vilayet resmi gazetesinin karlmas; Badatta hastane, slahhane ve tramvayn kurulmas gibi nemli yenilikler ve reformlar, hep Onun zamannda yaplmtr. Midhat Paann Badat valilii srasnda Osmanl hkmeti, Suud ailesinden Abdullah b. Faysal Riyad Kaymakamlna getirmiti. Ancak, bir sre sonra zellikle blgedeki geleneksel idarecilik konusunda (Emirlik) Suud ailesi iinde meydana gelen i ekimeler, Abdullahn kaymakamln tehlikeye drd. Karde Suud b. Faysal kendisine kar harekete geince; o da Badat vilayetine mracaat ile yadm istedi. Badat valisinin talebi zerine Osmanl hkmeti, Necid (Ahsa) sahillerinde devlet gcnn hissettirilip merkeziyeti yapnn glendirilmesi iin blgeye dorudan mdahale etme karar verdi. Nitekim 1871 ylnda yaplan Ahsa askeri seferi sonucunda, blgede devlet gc ve otoritesi kesin bir ekilde saland. Ayrca, idari olarak Lahsa (Ahsa), Katif, Katar ve Necid birletirilmek suretiyle Necid Mutasarrfl kuruldu ve Basraya baland. Ksa bir sre nce Kuveyt de
DNELM S O R U
8. nite -Buhranlar, Islahatlar ve D Mdahaleler Dnemi (1856-1876) DKKAT
DNELM S O R U
DKKAT
171
Badata balanmt. Bylece, blgeyi uzun sredir kontrol altnda tutan Suud aiSIRA SZDE lesinin nfuzu byk lde krlm oldu. Midhat Paa, Basra Krfezindeki ngiliz nfuzuna karn Bahreyn hkimi ile bir s (kmr deposu) anlamas da yapt. Btn bu icraatlar ile devletin Irak vilayetleri, Arabistan Yarmadas ve Basra KrAMALARIMIZ fezindeki nfuz ve hkimiyeti st seviyelere kt. Vehhabi hareketi ve Ahsa Seferi iin u kitab okuyunuz: Zekeriya Kurun, Necid K T A (1998). P ve Ahsada Osmanl Hkimiyeti, Vehhabi Hareketi ve Suud Devletinin Ortaya k, TTK, Ankara
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Doksan Harbinin Ayak Sesleri: Hersek Ayaklanmas

Avrupada meydana gelen siyasi gelimeler ve bilhassa Fransann Almanya karsnda yenilgiye uramas sonrasnda Rusyann Paris Anlamasnn kendisini ba N T Eyeniden RNET layan hkmlerini tanmadn iln etmesi (1871), Rus tehlikesini gn yzne kard. Rusya bu dnemde, Balkan milletleri zerindeki Panislavizm kkrtmalarn iyice arttrd. 19. yzyln ikinci yarsnda, Balkanlarn Bosna-Hersek blgesinde bir dizi kyl isyanlar kmt. Bu isyanlar, ou kere Rusya-Avusturya devletlerinin kkrtmalar sonucunda zellikle Hersekte yaayan Hristiyan kyllerin byk toprak sahiplerine kar ayaklanmasyla meydana geldi. zellikle, Abdlazizin saltanat yllarnn sonlarnda Panislavizm dorultusunda hareket eden Rus elisi gnatiyefin casuslar, Ortodoks Slavlar hem Osmanl idaresine hem de Avusturya-Macaristana kar ayaklandrmaktayd. Bu dnemde, Avusturya-Macaristandaki Macar unsurlar da Slavlar desteklemekteydi. Hersek isyan, 1874 ylnda kurak geen hasat mevsiminden sonra, mltezimlerin ziraat ve hayvan vergilerini tahsil etmek istemesiyle balad. Ayaklanma, birka kk Hristiyan kynde balad. Kyller, vergi tahsildarlarna saldrnca da askeri tedbirler alnd. Olaylarda Mslman ve Hristiyanlardan lenler olmasna ramen, Avrupa kamuoyunda Hristiyanlarn katledilmekte olduuna dair haberler yaylmaya balad. Aada grlecei zere, 1875te patlak veren bu isyan, zamanla milletleraras siyasi bir nitelik kazand gibi byk devletlerin mdahalelerine de yol at. syanclar, Karada ve Avusturyadan silah ve cephane salayarak baz blgeleri ele geirerek Temmuz 1875den itibaren de Mslman kylerine saldrmaya balamlard. Karlkl atmaya dnen olaylar gittike geniledi ve Bosna-Hersekin her tarafna yayld. siler, yabanc konsoloslara mracaat ederek vergilerin drlmesini, angaryann kaldrlmasn ve toprak aalarnn dizginlenmesini istiyorlard. Bu srada Sadrazam Ethem Paann giriimleri de isyann sona erdirilmesine yetmedi. nk Rusyann kkrtmalar artarak devam ediyordu. Hersek isyan patlak verdii sralarda, Mahmut Nedim Paa sadrazam olarak atanmt. O da, Austos 1875te Hseyin Avni Paay Harbiye Nazr, Midhat Paay da Adliye Nazr olarak tayin etti. Bu srada, yabanc devletlere olan ykl borlarn faiz demelerinin durdurulduu ilan edilmiti. Bir taraftan bu gelime, dier taraftan da Hersek isyannda Hristiyanlarn kyma uratldna dair abartl haberler, Avrupa kamuoyunu ksa srede Osmanl hkmeti aleyhine evirmiti. Avusturya Babakan Kont Andrassynin tevikiyle Rusya ve Almanyann katlmyla Berlinde bir toplant dzenlemesi neriliyordu. Aslnda Osmanl hkmetinin bandaki Mahmud Nedim ile dier devlet adamlar arasnda da gr ayrlklar
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
172
Hersek: Bosna ve Hersek, Fatih Sultan Mehmet zamannda Osmanl hkimiyetine girmitir. Bundan sonra da Slav asll olup, Hristiyanln Bogomil mezhebine mensup Bonaklar hzla Mslman oldular. Blgenin kuzeyini oluturan Hersek taraf ise, Hristiyanln srdren Slav asll (Srp, Hrvat vs.) topluluklarn yaad bir blgedir.
vard. Mahmud Nedim Rusyann etkisinde olarak, blgede daha sert tedbirlerin alnmasndan yana deilidi. Bunun zerine Sultan Abdlaziz olaylar nlemek iin asilerin affn da kapsayan bir Adalet fermann 2 Ekim 1875 tarihinde yaymlad ama o da zm olmad. stelik Rusya bu fermann bo vaatlerden ibaret olduunu belirterek, aleyhte propagandasn ve isyanclara desteini srdrd. Bu arada Berlinde toplananlarn ald kararlar ieren bir nota 30 Aralk 1875 tarihinde Osmanl hkmetine Andrassy notas adyla bir nota verildi. Bu notaya gre, Osmanl hkmeti Bosna-Hersekte iltizam sistemini kaldracak, vergileri hafifletecek, dini zgrlkleri geniletecek ve ayrca kyllerin byk toprak aalarndan toprak satn almasna destek olacakt. Mslman ve Hristiyanlardan oluacak idare meclisleri, sz edilen reformlarn yaplmasn salayacak, yabanc konsoloslar da bunlarn yerine getirilmesini denetleyeceklerdi. Osmanl Devletinin i ilerine mdahale saylabilecek bu teklifler ayn zamanda uluslara aras dengeleri de sarsabilirdi. Gerekten de, btn bu reformlar Osmanl Devletinin tek bana uygulamas mmkn deildi ve ayrca Rusya ve Avusturya-Macaristan da isyanclara destek vermeye devam ediyordu. ngiltere programa kar olmamakla birlikte, meselede Rusyann n plana kmasndan rahatsz oldu. Fransa ve talya bu notaya olumlu yaklat.
Sonusuz Kalan Bir Giriim: Berlin Memorandumu

Balkan ayaklanmalaryla ortaya kan gelimeler, Avrupa kamuoyunu her geen gn Osmanl Devleti aleyhine sevk etmekteydi. te yandan, Selanikte kan baz olaylarn Avrupadaki kt etkisi de giderek artyordu. Rus babakan Prens Gorakof ise, Berline giderek Osmanl Devletine kar iddetli tedbirler alnmas gerektii hususunda Bismark ikna etmiti. Avusturya babakan Kont Andrassynin de katld grmelerde, Hersek isyan konusunda Avrupaya kar stlendii taahhtleri yerine getirmesi iin Babaliye bask yaplmas kararlatrld. Berlinde toplanan dileri bakanlar, Andrassynin yukardaki tekliflerini daha da genileten bir reform taslan ve programn hazrlad. 5 maddelik Berlin Memorandumu, 13 Mays 1876da Bbliye tebli edildi. Memorandum, Bosna-Hersekte yaplan Osmanl askeri harektnn atekes yaplp iki ay sreyle durdurulmasn ve Osmanl kuvvetlerinin tek bir noktada toplanmasn; Osmanl hkmeti ile isyanclar arasnda dorudan grmeler yaplmasn; ayaklanmada zarar grenlerin zararlarnn karlanmasn ve asilerin affedilmesini ve Osmanl Devletinin kabul ettii hususlarn konsoloslar tarafndan denetlenmesini ngryordu. Memorandum ultimatom niteliindeydi ve istenen tedbirlerin alnmamas ve olaylarn nlenememesi durumunda devletin askeri kuvvet kullanabilecekleri vurgulanyordu. Grld zere, memorandum Osmanl Devletinin bamszlk ve egemenliiyle hibir ekilde badamyordu. Alnan kararlar Rusya ve Avusturyadan baka Fransa ve talya da kabul etmiti. O gne kadar olaylar karsnda sessizliini koruyan ngiltere, Rusyann n plana gemesi ile harekete geti. Sonunda ngiltere, mevcut statkoyu deitirdiinden ve ngiliz menfaatlerine aykr olan bu kararlar, 15 Mays 1876da reddetti. Fransa ve talyann da onaylarn geri ekmesiyle Berlin Memorandumunun artk hibir yaptrm gc kalmamt. Sonusuz kalan memorandumun bir sonucu da, Osmanl kamuoyunda ngiliz yanls bir hava estirmesi, Rus aleyhtarln ise krklemesiydi.
173
Bulgar Ayaklanmas
Panislavizm propagandasnn en ok etkisini gsterdii yerlerden biri bugnk Bulgaristana tekabl eden Tuna Vilayeti idi. Buradaki Ortodoks Hristiyan tebaa, panislavist komiteler tarafndan sk sk ayaklandrlm, mahalli dzen bozulmutu. Bu yzden de, baarl bir idareci olan Midhat Paa 1864 ylnda buraya vali olarak atanmt. Midhat Paa, Tuna Vilayeti adyla yeni bir vilayet oluturmu; idari, mli ve sosyal alanlarda yapt baarl reformlarla da kaybolan dirlik ve dzeni tekrar salamt. Ancak bir sre sonra Rum Ortodoks kilisesinden bamsz olarak, 1870te mstakil Bulgar kilisesinin kurulmasna izin verilmesiyle Bulgarlar, bamszlk konusunda ilk admlarn atm oldular. Rusyann youn panislavist politikalar ise, Bulgarlar imtiyazl ve hatta sonu bamszla kadar gidecek olan zerk bir ynetime ulama konusunda tevik etmekteydi. Bu ortam ierisinde, Rusyann Filibe ve Rusuk konsoloslarnn kkrtmalar ve gizlice askeri hazrlklara girimi olan Srplarn da desteiyle blgedeki Bulgarlar ayaklandlar. Ancak, yaplan etkili mdahaleyle ayaklanma ksa srede bastrld gibi elebalar da yakaland. Bunun zerine, Panislavizmin en koyu savunucularndan olan Rus elisi gnatiyef hemen devreye girerek yakalananlarn serbest braklmasn ve ayrca Edirne valisiyle baz kaymakamlarn da grevden alnmasn istedi. Zaten gnatiyefin etkisinde olan Mahmut Nedim Paa, Osmanl hkmranlk haklaryla rtmeyen bu istekleri kabul etti. Byle bir davran ise, topyekn Bulgar ihtillinin de nn am oldu. Ayn sralarda, Hersek isyan da kritik bir hl almt. Serasker Hseyin Avni ve halefi Namk Paalar, sert askeri tedbirlerin alnmasndan yana iken, bunlarn azledilmesiyle Seraskerlie getirilen Rza Paa ise makamn korumak ve emredileni yapmaktan te bir tedbir alamyordu. Mahmud Nedim Paa da, byk bir gaflet eseri olarak, blgedeki Osmanl birliklerinin nemli bir ksmn geri ekti. Oysaki Srp destekli ayaklanma hazrlklar had safhadayd ve artk byk Bulgar ihtilli iin hibir ciddi engel kalmamt. Naydin isimli daha nce Rusya iin casusluk yapm olan yerli bir Bulgar, ayaklanma hazrlklar iin Rusyann Filibe konsolosluuna atanmt. Bu kii, Bulgar komitecilerle birlikte Byk Bulgaristan douracak ayaklanma hazrlklarn youn bir ekilde srdrmt. En nemli hedeflerden biri de, buradaki Mslmanlar katletmekti. Komitecilerin nclndeki Bulgar ayaklanmas, Otlukky, Avretalan ve Pazarckta, 2 Mays 1876da patlak verdi. Rus ve Srplarn ynlendirdii siler, byk bir vahetle yakp ykyor ve ayaklanmaya katlmayan Bulgarlar dahi katlediyordu. Bu srada, zellikle Mslman kyler kuatma altna alnarak yerle bir edilmi, ulam ve haberleme aralar da tahrip edilmiti. Ancak, ayaklanma btn Bulgaristana yaylmad sadece Rodop ve Balkan dalar arasndaki da kyleriyle snrl kald. Bir yandan Edirne Valisi Akif Paann ald tedbirler, dier yandan da stanbuldan Serasker Adil Paa kumandasnda gnderilen takviye birlikler isyanclar kamaya zorlad. Sofya ve slice taraflarna da srayan ayaklanma, milis kuvvetlerinin de katlmyla Haziran 1876da tamamen bastrld. Fakat isyanclar tarafndan yzlerce ky yaklm ve binlerce insan katledilmiti. Buna karlk, ayaklanma bastrlrken isyanclarn ldrlmesi, Rus propagandasnn tesiriyle Avrupa kamuoyunda Hristiyan katliam olarak yanstlmt.
SIRA SZDE 1876daki Bulgar ayaklanmasnn ortaya kmasnda Panislavizmin etkisi nedir?
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
174 AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
Doksan Savana yolda nemli birer basamak olan Hersek ve Bulgar ayaklanmaK T A giden P lar iin u kitab okuyunuz: Mithat Aydn, (2005). Balkanlarda syan: Osmanl-ngiliz Rekabeti, Bosna-Hersek ve Bulgaristandaki Ayaklanmalar (1875-1876), stanbul
TELEVZYON
Selanik Olay ve stanbuldaki Gerginlik

Hersek ve Bulgar ayaklanmalarnn etkisiyle, Osmanl Devleti zerindeki Avrupa basks iyice artmt. Bu srada, stanbulda bir Mslman-Hristiyan atmasnn T E akabinde RNET kacana N ve de kargaay nlemek iin Abdlaziz ve Mahmut Nedim Paann Rusyaya mracaat ederek asker getirtmek suretiyle Rusyann himayesine gireceine dair sylentiler yaylmaya balad. Bu sylentiler zerine halkn silahlanmaya balamasyla da stanbuldaki heyecan bsbtn artt. Ayn dmemde, 1876 yl Mays balarnda Selanikte de asayii bozacak hadiseler meydana gelmeye balad. yle ki, Avrethisar nahiyesinden bir Bulgar kz, Mslmanla geip bir Mslman genle evlenmek zere Selanike geldi. Kz, tren istasyonuna varr varmaz Amerika konsolosu ve gerekte Rus asll Perikli Lazari tarafndan yz elli kadar adam vastasyla zorla karld. Bunun zerine Mslmanlar, hkmet kona civarnda bulunan camide toplanarak karlan kzn geri getirilmesini istediler. kan kargaa esnasnda ise, araya giren Fransz konsolosu Labout ve Alman konsolosu Cernie katledildi. Buna iddetli tepki gsteren Fransa, Almanya, Rusya, Avusturya ve talya, Selanik limanna sava gemilerini gnderdiler. Konsoloslar ldrenlerin yannda, gerekli tedbirleri almayan Vali Mehmet Refet Paa ile baz asker ve subaylarn iddetli bir ekilde cezalandrlmasn istediler. Gelimeler zerine, ngiltere de anakkalenin Beige Koyuna bir filo gndermek suretiyle, dier devletlerin mdahalesine kar Osmanl Devletini savunaca grntsn verdi. Grld zere, konsoloslarn ldrlmesiyle ortaya kan gelimeler, bu olay da uluslar aras bir sorun haline getirdi. Bu olaylar zerine Osmanl hkmeti de Selanike sava gemisi ve asker gnderdi. Ayrca, hadiseyi soruturmak zere Adliye Nezareti Mstear Vahan Efendiyi ehre yollad. Yaplan tahkikat sonucunda vali grevden uzaklatrld gibi, olaylara karanlara da idam ve dier cezalar verildi. Buna ramen Rusya, olay Mslmanlarn Hristiyanlara kar bir ayaklanmas olarak gstermi, hatt eliliini Hrvatlara muhafaza ettirmeye ve stanbulun da asayiinin bozulduu ayiasn yaymaya balamt. Nitekim stanbuldaki yerli ve yabanc Hristiyan tccarlar, ailelerini yurt dna ve Adalara gndermeye balad. Bu durum, zaten diken stnde olan ehir halk arasnda heyecan daha da arttrd.
TELEVZYON
NTERNET
SALTANAT DARBESNE GDEN YOL Sultan Abdlazizin Tahttan ndirilmesi ve lm

Osmanl Devleti, 1876 ylnda byk ayaklanmalar ve diplomatik basklarla mcadele ederken, ite de taht deiikliiyle sonulanacak bir dizi siyasi ve toplumsal olaylarla yzyze kalmtr. Sultan Abdlaziz, gittike iddetlenen mli sknt ve Balkanlardaki pe pee ayaklanmalara ramen, ynetimdeki kontroln gevetmek niyetinde deildi. Daha nce Mahmud Nedim Paann etkisiyle birka defa azledilip srgne gnderilen Serasker Hseyin Avni ile Midhat Paalar ise, keyfi ynetimiyle devleti felakete srklediine inandklar Abdlazizin tahttan indirilmesini istiyorlard. Hseyin Avni Paa, azil ve srgnlerden dolay padiaha ahsi kin duyduundan Onun hal edilmesini isterken, Merutiyetin getirilmesiyle ilgi-
175
lenmiyordu. Midhat Paa ise, samimi bir merutiyet taraftar olarak Veliahd Muradn tahta gemesini arzu ediyordu. Bu srada, Hersek ve Bulgaristan ayaklanmalarnda binlerce Mslmann katledilmesi, Avrupal devletlerin Osmanl Devletinin iilerine srekli olarak mdahale etmeleri, yine Avrupayla olan diplomasinin isyanclar lehinde seyretmesi ve Selanik Olay gibi gelimeler, siyasi ve toplumsal tepkilerin artmasna neden oldu. Austos 1875te ikinci defa Sadrazamla getirilen Mahmut Nedim Paann Rus taraftarl da, bu tepkiyi biraz daha arttryordu. Panislavist Rus elisi gnatiyef ise her trl yiy yaymaktayd. Nitekim, Padiahla sadrazamn Rus askeri getirterek ehirdeki Mslman-Hristiyan atmasnda dzeni salayacana dair sylentiler dilden dile dolayordu. Bu gergin ortam ierisinde, stanbuldaki medrese talebeleri (talebe-i ulm), 10 Mays 1876da derslerini brakarak Fatih ve Bayezid meydanlarnda nmyiler yaptlar. Softalar Ayaklanmas diye bilinen bu olaylarn, Abdlazizin muhalifi Midhat ve Hseyin Avni Paalar tarafndan da kkrtlp ynlendirildii anlalyor. Ayaklananlara gre, hkmetin korkak tavr, Mslmanlarn Hristiyanlar karsnda ezilmesine ve hakaret grmesine, ayrca devletin bamszlnn da ayaklar altna alnmasna neden oluyordu. Gstericileri yattrmak isteyen Sultan Abdlaziz eyhlislamla, ksa sre sonra kendi hal fetvasn da verecek olan Hasan Hayrullah Efendiyi getirdi. te yandan, Osmanl Devletinin itibarn zayflatmak peinde olan gnatiyefin tavsiyesiyle 6 Ekim 1875te karlan Ramazan Kararnamesi ile, d bor ve faizi olarak denen yllk 14 milyon lirann yarsnn be yl iin kesilecei, buna karlk da yzde be faizli esham (tahvil) verilecei iln edilmiti. Devletin mli iflas demek olan bu gelime, Avrupa basnnda aleyhte kampanyaya ve dolaysyla ite tepkilere yol at. Durumun gittike ktlemesi ve ayaklanmaclarn istei zerine padiah, 12 Maysta Sadrazam Mahmut Nedim Paay azlederek yerine Mtercim Rd Paay atad. Midhat Paa ise Meclis-i liye yeliine (ardndan da ur-y Devlet riyasetine) getirilmi, Hseyin Avni Paa da serasker yaplmt. Ancak, greve getirilen bu kabine padiahla rahat alamad. nk, padiahn bu isimlere, onlarn da padiaha gvenleri yoktu. 13 Maysa gelindiinde ise, Rusya ve Avrupa devletlerinin Berlin Memorandumu denilen muhtray Babliye vererek Osmanl Devletinin iilerine mdahale etme karar almalar, durumu iyice kritik bir vaziyete soktu. Bu esnada, Mahmut Nedim Paann tekrar sadrazam yaplacana dair sylentiler de yaylm olduundan Abdlazizin hali iin harekete geildi. Sultan Abdlaziz, 30 Mays 1876da Serasker Hseyin Avni, Adliye Nazr Midhat, Sadrazam Mtercim Rd ve eyhlislam Hasan Hayrullah Efendiden oluan drtl cunta (erkn- erbaa) tarafndan yaplan askeri bir darbe ile tahttan indirildi ve yerine Veliahd V. Murad padiah yapld. Darbenin balangcnda, donanmaya ait gemiler Abdlazizin bulunduu Dolmabahe Sarayn denizden abluka altna aldktan sonra Sleyman Paa da iki tabur askerle saray kuatt. Bu esnada, kardei II. Abdlhamid gibi vehimli bir karaktere sahip olan Veliahd Murad, ldrlecei korkusuyla saraydaki dairesinden kmak istemedi. Ancak, Sadrazamn kendisini beklediini rendikten sonra Seraskerlie gidip tahta gemeyi kabul etti. Mahlu (devrik) Sultan Abdlaziz ise Topkap Sarayna gtrld. Birka gn sonra da (4 Haziran 1876), bilekleri kesilmi bir hlde l olarak bulundu. 46 yanda len Abdlazizin mezar, babas II. Mahmudun Divanyolundaki trbesinde bulunmaktadr. lm eklinin intihar m cinayet mi olduu hl tartlmaktadr. Abdlazizin muhalifi olan Hseyin Avni Paann ban ektii bu darbede, merutiyet taraftar olan Askeri mektepler nazr Sleyman Paa, Bahriye nazr
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Osmanl Tarihi (1789-1876) DNELM
176
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Kayserili Ahmet Paa ve Donanma kumandan Arif Paalar da rol oynamlardr. S Oelisi R U Sir Elliotun da darbede etkisi olduu bilinmektedir. II. AbdlAyrca, ngiliz hamid, padiah olduktan sonra bu olay bir suikast olarak deerlendirmi ve 1881de oluturduu Yldz Mahkemesinde, bata Midhat ve Mahmut Celalettin PaDKKAT alar olmak zere sulu grdklerini cezalandrma yoluna gitmitir. Daha nce de Osmanl padiahlar Yenieriler tarafndan tahttan indirilmesine ramen, AbdlaSIRA SZDE zizin hali ise, ekil ve uygulan bakmndan tipik bir askeri darbe niteliindedir.

Sultan Abdlazizin tahttan indirilmesinde etkili olan gelimeler nelerdir? SIRA SZDE AMALARIMIZ
NEL M Abdlazizi D tahttan darbe hakknda geni bilgi iin u esere baklabilir: Ylmaz zK T A indiren P tuna, (1990). Bir Darbenin Anatomisi, stanbul
TELEVZYON
DKKAT
SZDE SIRA NTER NET
AMALARIMIZ
K T A P SIRA SZDE
TDELEVN E ZL Y O MN
S O R U
NTERNET
DKKAT
Abdlazizin tahttan indirilmesiyle tahta geen V. Murad, veliahtl dneminde DKKAT amcas Abdlazizin sk kontrolne maruz kalmt. II. Abdlhamitin de aabeyi olan V. Murat, uzun yllar Sarayda adeta hapis hayat yaamt. Sulatn Abdlazize SIRA N T E RSZDE N birlikte ET yaplan darbeyle Padiah olunca bu kez de Serasker Hseyin Avni Paann sk kontrolne maruz kald. Zaten padiahl da, akl hastal sebebiyle ancak 93 gn srebildi. AMALARIMIZ Msrifliinin yannda hassas yaps ve ikiye dknlyle biliniyordu. V. Murad henz padiah iln edildiinde, tahttan indirilen amcas Abdlazizin 4 Haziran 1876da esrarengiz bir ekilde lm ve 15 Haziranda da erkez Hasann taht deK T A P SIRA SZDE iikliinde barol olan Serasker Hseyin Avni Paa ile birlikte drt kiiyi ldrmesi (erkez Hasan Olay) gibi hadiseler, Onun zaten hassas olan ruh saln iyice bozdu. Tuhaf davranlar sergilemeye balayan V. Murad, 31 Austos 1876da T O N DE L E V NEZLY M akl hastal tehisi ve eyhlislamlk fetvasyla azledilip yerine kardei II. Abdlhamid tahta geirildi. V. Murad 1904 ylndaki lmne dek mrnn son 29 S O Saraynda R U yln, raan ve yine bir mahpus olarak geirecektir.
NTERNET
V. Muradn Talihsiz Saltanat TELEVZY ON
S O R U
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P MAKALE TELEVZYON
V. Murad ve D Yeni Osmanllar: Osmanl mparatorluunda anayasal ve parlamentolu bir KKA T ynetim kurmay amalayan Yeni Osmanllar, merutiyet taraftar bir padiaha ihtiya duyuyordu. Merutiyet taraftarlyla birlikte Veliahd da olan Murad ise, kendisini tahta taSIRA SZDE yacak bir destek aryordu. Her iki taraf da Sultan Abdlazizi merutiyetin nnde balca engel olarak grmekteydi. Nitekim, Kadky Fikirtepedeki V. Murad Av Kknde, Veliahd ile Yeni Osmanllar (Namk Kemal, Ziya Paa, inasi vb.) bir araya getiren gizli gAMALARIMIZ rme ve toplantlar yaplyordu. Bu kk ve buradaki toplantlar, Abdlazizin askeri bir darbeyle tahttan indirilmesi ve yerine yeeni V. Muratn geirilmesinde mhim bir rol stlendi. K T A P V. Muradn M Yeni Osmanllar ile ilikisi konusunda u makaleye baknz: Davut Hut, AKAL E (2009),Veliahd Osmanllar likisinde Fikirtepe V. Murad Kk, Trk KlT E L E V Murad-Yeni ZYON tr ncelemeleri Dergisi, say: 20 s. 101-142.
NTERNET
NTERNET
177
zet
A M A
Islahat Fermann tanmlayabilme Farkl din, kltrel ve etnik unsurlar, Osmanl Devletinin toplumsal kompozisyonunu meydana getiriyordu. Osmanl millet sistemini de ekillendiren bu yapnn temel unsurlarndan biri de, yine farkl din ve mezheplere mensup olan gayrimslimler idi. 19. yzyln balarna kadar bar ve huzur ierisinde yaayan Osmanl Hristiyanlar, Fransz devriminin getirdii rzgrn da etkisiyle zaman zaman ayaklanmlardr. Ancak, Osmanl Hristiyanlarnn ayaklanmalarnn bir sebebi de, dindalar olan Avrupallar tarafndan kkrtlmalaryd. Avrupal byk devletler ve Rusya (Dvel-i Muazzama), Osmanl Devletinin Avrupadan tamamen atlp tasfiye edilmesini amalamakta ve buna da dou sorunu adn vermekteydiler. Bu artlar altnda varln ve toprak btnln korumaya alan Osmanl mparatorluu ise, devlet ve toplumsal yapsn modernletirmek iin ordu, ynetim ve sosyal alanlarda geni apl reformlar yapmtr. 1839da ilan edilen Tanzimat Ferman ile de, devlet yaps ve toplumsal dzen modernletirilmek istenmitir. Bu ferman ile salanmaya allan kanun stnl ve eitlik anlay, 1856da ilan edilen Islahat Ferman ile pekitirilmeye allmtr. Osmanl Devleti Krm Savanda, Rusyaya kar mttefikleri Avrupa devletleriyle birlikte savamt. Sava sonunda imzalanan Paris Antlamasyla ise, toprak btnl Avrupa devletlerinin garantisi altna alnm ve bir Avrupa devleti saylmt. Fakat Avrupallar, buna karlk olarak dindalar Osmanl Hristiyanlarnn haklarn da garanti altna almak istemilerdir. Nitekim, Paris Antlamasna koydurduklar bir maddeyle de, Islahat Fermannn ilan edilmesini salamlardr. Tanzimat Fermanna gre, ilan edilmesinde Avrupa etkisi ve basks aikr olan Islahat Ferman, temelde Osmanl gayrimslimlerini Mslman tebaa ile hukuki adan eit haklara sahip hle getirmitir.
A M A
Islahat Ferman ile birlikte younlaan d mdahaleler dnemini ve Mslman tebaann gsterdii tepkileri aklayabilme Islahat Fermannn milletler aras bir antlamada yer almas ve yalnzca gayrimslimlerin hak ve zgrlklerine vurgu yapmas, Osmanl Devletini pek ok adan zor bir srele kar karya brakmtr. yle ki, bu srete Avrupal devletler, gayrimslimlerin durumlarn bahane ederek Osmanl Devletinin iilerine mdahale etmeye balamtr. Bu ise, temelde bir i sorun olan Osmanl gayrimslimlerini, Avrupann siyasi etkisine ak bir hle getirmi ve bylece toplumsal ayrma ve paralanmay hzlandrmtr. Islahat Fermannn ilan edilmesinden ksa bir sre sonra, Mslmanlarla Hristiyanlar arasnda meydana gelen bir dizi olay, bu tepkinin en ak rnekleridir: Cidde Olaylar ve arkasndan patlak veren Suriye ve Lbnan hadiseleri, bu trden atmalar olup devleti ciddi krizlerle kar karya brakmtr. Avrupal byk devletlerin bu olaylardaki politikalar ise, olaylara dorudan mdahale etmek ve bask yapmak eklinde belirmitir. Bu durum, devleti, d mdahaleye ak ve bamsz politika izlemekten uzak bir konuma getirmitir. Ayn dnemde, Srbistan-Karada, Hersek ve Giritte meydana gelen ve zaman zaman Hristiyan-Mslman atmasna dnen karklklar da Islahat Fermanyla balantlyd. Zira, Rusyann geleneksel Panislavizm kkrtmalarnn etkisindeki Hristiyanlar, Islahat Fermanndan da cesaret alarak ayaklanmlar ve Mslmanlara saldrmaya balamlard. atmalarn ortaya kmasnda, Mslmanlarn -eitlii getiren- Islahat Fermanna gsterdii tepkiler de kukusuz etkili olmutur. Sonuta, ayaklanma kan blgelerdeki zerk yaplar biraz daha kuvvetlenmitir.
178
AM A
ve d gelimeler nda Abdlaziz dnemini aklayabilme Geleneki olmasna ramen ilk kez olarak yurtd seyahate kan padiah, bayndrlk, eitim, ulam ve haberleme alanlarnda geni reformlarn yaplmasn salamtr. 1869da Svey Kanalnn almas ise, dnya ticareti asndan bir dnm noktas olup, Msrn ngiltere tarafndan igaline de yol amtr. li Paann lp yerine Mahmut Nedim Paann sadrazam olduu 1871 ylndan itibaren, Sultan Abdlaziz, devlet idaresini dorudan eline almak suretiyle baskc bir ynetimi benimsemitir. Bu ise, Osmanl Devletine meruti ynetimi getirmek iin rgtlenen aydnlar gurubunu, yani Yeni Osmanllar sahneye karmtr. Merutiyetin birinci kez ilan edilmesinde barol oynayan baarl brokrat Midhat Paa da yine ayn dnemin rndr. Abdlaziz dneminde, saray masraflarnn artmasnn yannda Krm Savandan beri alnan d borlarla gerekletirilen kalknma abalar, devletin mli durumunu iflas noktasna getirmitir. Nitekim, 1875te devletin d borlarn deyemeyecei ilan edilmiti. 1871 sonrasnda, Mahmut Nedim Paa-Kont gnatiyef ikilisinin etkisiyle ortaya kan Osmanl-Rus yaknlamasna devletin maliyesinin iflas da eklenince, Avrupa kamuoyu hzla Osmanl Devleti aleyhine dnmtr. Rusyann etkisiyle Balkanlarda patlak veren ayaklanmalar, Selanik Olay, Avrupann bitmez tkenmez mdahaleleri ve bunlara tepki olarak stanbulda ortaya kan gerginlikler, askeri ve sivil kanad olan bir cuntann harekete gemesine ve taht deiikliine neden olmutur. Abdlaziz darbeyle tahttan indirilmi, ancak Merutiyeti ilan etmek zere tahta geirilen V. Muradn padiahl da ok ksa srmtr. Btn bunlar, Merutiyeti ilan etme sz veren II. Abdlhamide padiahlk yolunu amtr ki, bu da 33 yl srecek olan yeni ve kendine has bir dnemin balamas anlamna geliyordu.
AM A
1877-1878 Osmanl-Rus Savana sebep olan gelimeleri irdeleyebilme Yukardaki gelimelere paralel olarak, Avrupa kamuoyu da hzla Osmanl Devleti aleyhine dnerken, en ateli Panislavistlerden biri olan Rus elisi gnatiyef ise Balkanlar Osmanl Devletinden kopartabilmek iin youn bir gayret gsteriyordu. Balkanlar, Panislavizm propagandasyla kaynamaya balamt. 1875te Hersek Hristiyanlar arasnda, 1876da ise Bulgarlar arasnda patlak veren ayaklanmalar, Rusya ile balayacak byk savan kilometre talaryd. Dvel-i muazzamann, Osmanl Devletinin bamszlk ve egemenliiyle badamayan art niyetli reform nerileri, ise hep sonusuz kalmtr. Bu sralarda, Osmanl Devletinin bakenti de byk bir gerginlik iindeydi: Devletin mli iflasyla balayan kt gidie, Softalar ayaklanmas ve Selanik Olay da eklenince, Avrupa ve Rusyaya kar duyulan nefret daha da artmtr. Abdlazizin tahttan indirilip yerine V. Muradn geirilmesi ve ksa sre sonra da II. Abdlhamidin padiah yaplmas da kt gidii durduramamtr. Sonuta, devletin iinde bulunduu zayf ve alkantl durumdan faydalanan Rusya, sava ilan etmek suretiyle Osmanl Devletini byk bir felaketle kar karya brakmtr.
179
Kendimizi Snayalm
1. Islahat Fermanna uluslar aras nitelik kazandran temel zellik aadakilerden hangisidir? a. Avrupal byk devletlerin isteiyle hazrlanmas b. Paris Bar Antlamasna bir madde olarak eklenmi olmas c. Krm Sava sonunda ilan edilmesi d. Osmanl Devletindeki gayrimslimlerin hak ve ayrcalklar iin hazrlanmas e. Osmanl Devletinin Fermanla Avrupa devletlerinin desteini salamak istemesi 2. Aadakilerden hangisi Islahat Fermannn temel zelliklerinden biri deildir? a. Gayrimslim tebaaya ynelik olarak hazrlanmtr. b. Avrupal devletlerin isteiyle hazrlanmtr. c. Mslim ve gayrimslim tebaa arasnda eitlii salamak iin hazrlanmtr. d. Paris Bar Antlamasna bir madde olarak konulmutur e. Osmanl gayrimslimlerinin devlete daha sk balarla balanmalarn salamtr. 3. Lbnan olaylar balangta hangi etnik ve dini topluluklar arasnda patlak vermitir? a. Araplar-Krtler b. Nusayriler-Trkmenler c. Maruniler-Drziler d. Museviler-Hristiyanlar e. Hristiyanlar-Krtler 4. Osmanl Devleti dndaki yabanc lkelere resmi ziyaret maksadyla giden ilk ve tek Osmanl padiah hangisidir? a. II. Abdlhamit b. Abdlmecit c. V. Murat d. V. Mehmet Reat e. Abdlaziz 5. Svey Kanalnn almas, smrgelerine uzanan yolun gvenlii konusunda zellikle hangi devleti dorudan ilgilendirmitir? a. ngiltere b. Fransa c. Rusya d. Avusturya-Macaristan e. Almanya 6. Giritte 1866 ayaklanmasnn patlak vermesi zerine, Osmanl Devleti dzeni salamak ve slahat yapmak amacyla adaya kimi gndermitir? a. li Paa b. Keecizade Fuat Paa c. Hseyin Avni Paa d. Mahmut Nedim Paa e. Midhat Paa 7. 1875 ylnda Hersekte kan ayaklanmann temel sebebi nedir? a. Osmanl ordusu tarafndan yaplan askeri harekt b. Hersekin sahip olduu corafi konum c. Vergi meselesinden dolay Hristiyan kyllerin ayaklanmas d. Avusturya-Macaristann blgede yapt propaganda e. Hersek Hristiyanlar arasndaki anlamazlklar 8. Selanik Olaynn uluslar aras bir sorun haline gelmesinde hangi gelime balca etken olmutur? a. Osmanl Devletinin ehirde ald gvenlik tedbirleri b. Fransz ve Alman konsoloslarnn ldrlmesiyle Avrupal devletlerin sava gemilerini Selanik Limanna gndermeleri c. Selanikteki etnik ve dini yap d. Rus elisi gnatiyefin Panislavist faaliyetleri e. Olay zerine stanbulda meydana gelen gerginlik 9. 13 Mays 1876da Osmanl hkmetine tebli edilen Berlin Memorandumunun sonusuz kalmasnda hangi devletin tavr etkili olmutur? a. Rusya b. Avusturya-Macaristan c. Almanya d. ngiltere e. Fransa 10. Aadakilerden hangisi Abdlazizin tahttan indirilmesinde etkili olmamtr? a. Mtercim Rt Paa b. Hseyin Avni Paa c. Hasan Hayrullah Efendi d. Midhat Paa e. Mahmut Nedim Paa
180

1. b Yantnz yanl ise Islahat Fermannn lan Edilmesi ve zellikleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Islahat Fermannn lan Edilmesi ve zellikleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Suriye ve Lbnan Olaylar (1860-1861) konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Abdlazizin Avrupa Seyahati konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Msrn Durumu ve Svey Kanalnn Almas (1869) konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Girit syan ve Sonular (1866-1869) konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Doksan Harbinin Ayak Sesleri: Hersek Ayaklanmas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Selanik Olay ve stanbuldaki Gerginlik konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sonusuz Kalan Bir Giriim: Berlin Memorandumu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sultan Abdlazizin Tahttan ndirilmesi ve lm konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 Gayrimslimlere yeni hak ve imtiyazlar salayan Islahat Ferman, zellikle Mslman ahali zerinde olumsuz bir etki yaratmt. Zira ferman, Mslmanlarn stn ve hkim konumunu -kt zerinde de olsa- ortadan kaldrm, bu durum ise iki taraf arasndaki gerginlikleri arttrmtr. Islahat Fermanna bir tepki olarak ortaya kan Cidde olaylarnda ngiltere ve Fransann sert mdahalesi de Mslmanlarn fkesini oaltmt. Sra Sizde 2 1871 ylnda, Avrupa yanls Sadrazam li Paann lmesi ve yerine Mahmut Nedim Paann sadrazam olmas, d politikada Osmanl-Rus yaknlamasn beraberinde getirmitir. Mahmut Nedim Paa, dnemin Rus sefiri ve ayn zamanda koyu bir Panislavist olan Kont gnatiyefin derin ahsi nfuzu altndayd. Bu durum, kendisini Rus yanls yapt gibi, d poltikada da ibrenin Rusya tarafna evrilmesine neden olmutur. Sra Sizde 3 Daha nce Rusya iin casusluk yapm olup, bu devletin Filibe konsolosluuna atanm bulunan Naydin ile Rusuk konsolosu, Bulgar komitecilerle birlikte ayaklanma hazrlklarn youn bir ekilde srdrmt. Bu srada, Rus ve Srp casuslarnn ynlendirdii siler, her taraf yakp ykmaya balamlardr. Ayrca, Panislavist Rus elisi gnatiyefin baz isteklerinin Mahmut Nedim Paa tarafndan kabul edilmesi de topyekn Bulgar ayaklanmasnn nn amtr. Sra Sizde 4 1875te Hersekte, 1876da da Bulgaristanda balayan ayaklanmalar, Rusya ve Avrupal devletlerin mdahaleleriyle uluslar aras bir sorun haline gelmiti. 1876 yl Mays ay balarnda meydana gelen ve zaman zaman Mslman-Hristiyan atmasna dnen Selanik olay ise, Avrupal devletlerin mdahalelerine kar zaten fkeli olan Mslmanlar arasndaki gerginlii iyice arttrmt. Buna bir de Mahmut Nedim Paann Rus taraftarl eklenince stanbuldaki medrese talebeleri gsteriler yapmaya balad. Padiahn, geinemedii Mtercim Rt Paa hkmeti yerine Mahmut Nedim Paay tekrar sadrazam atayacana dair sylentiler zerine Hseyin Avni, Midhat ve Mtercim Rt Paalarn ban ektii cunta, 30 Mays 1876da Abdlazizi askeri bir darbeyle tahttan indirmi ve yerine V. Murad padiah yapmtr.
2. e
3. c
4. e 5. a
6. a
7. c
8. b
9. d
10. e
181
Armaolu, Fahir, (1997). 19. Yzyl Siyasi Tarihi (17891914), Ankara. Buzpnar, it Tufan, (2003). Lbnan (Osmanl Dnemi), Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi (DA), Ankara, cilt XXVII, s. 248-254. etinsaya, Gkhan-Buzpnar, it Tufan, (2005).Midhat Paa, DA, stanbul, cilt XXX, s. 7-11. Gkbilgin, M. Tayyip, (1946). 1840tan 1861e Kadar Cebel-i Lbnan Meselesi ve Drziler, TTK Belleten, say: 40 s. 641-703. Glsoy, Ufuk, (1999). Islahat Ferman, DA, stanbul, cilt XIX, s. 185-190. Jorga, Nikolae, (2005). Osmanl mparatorluu Tarihi eviren: Nilfer Epeli, stanbul, cilt V Karal, Enver Ziya, (1995). Osmanl Tarihi, Ankara, cilt VIII. Karpat, Kemal, (1994). Eflak, DA, stanbul, cilt X, s. 466-469. Kk, Cevdet, (1988). Abdlaziz, DA, stanbul, cilt I, s. 179-185. Sakaolu, Necdet, (2008). Abdlaziz, Yaamlar ve Yaptlaryla Osmanllar Ansiklopedisi, stanbul, cilt I, s. 34-38. Sertolu, Mithat, (2011). Mufassal Osmanl Tarihi, cilt VI, Ankara. Shaw, Stanford J.-Shaw, Ezel Kural, (2000) Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye 1808-1975, II, (eviren: Mehmet Harmanc), stanbul. Tanr, Blent, (2004). Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri (1789-1980), stanbul. Tukin, Cemal, (1996). Girit, DA, stanbul, cilt XIV, s. 85-93. Trkgeldi, Ali fuat, (1987). Mesil-i Mhimme-i Siyasiyye, yay. Bekir Stk Baykal, Ankara, cilt I, III. ztuna, Ylmaz, (1990). Bir Darbenin Anatomisi, stanbul.

Osmanli Tari̇hi̇ (1789-1876)

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Osmanli Tari̇hi̇ (1789-1876)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

OSMANLI TARH (1789-1876)

Editrler Prof.Dr. Zekeriya KURUN Do.Dr. Davut HUT

XVIII. Yzyl Sonlarnda Osmanl Devleti (1789-1801) .......

XIX. Yzyln Balarnda Osmanl Devleti ve Yeni Siyas Dengeler......................................................................... 24

Osmanl Devleti Siyasetinde Yeni Dnem............................ 48

Islahatlar ve Buhranlar Dnemi......................................... 68

Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................

Avrupa Gleri ve Osmanl Devleti: Savalar ve Antlamalar (1807-1812)......................................................... 88

Kkl Deiim ve Dnm: II. Mahmud Devri .................. 106

Osmanl Restorasyonu: Tanzimat Dnemi .......................... 132

Buhranlar, Islahatlar ve D Mdahaleler Dnemi (1856-1876)................................................................ 156

174 174 176 177 179 180 180 181

OSMANLI TARH (1789-1876)

Osmanl Tarihi (1789-1876)

XVIII. Yzyl Sonlarnda Osmanl Devleti (1789-1801)

XVIII. Yzyl Sonlarnda Osmanl Devleti (1789-1801)

Osmanl Tarihi (1789-1876)

1. nite - XVIII. Yzyl Sonlarnda Osmanl Devleti (1789-1801)

OSMANLI DEVLETNN GENEL DURUMU Siyasi-Sosyal ve Ekonomik Panorama

Osmanl Tarihi (1789-1876)

III. Selimin Tahta k ve Reform Program

1. nite - XVIII. Yzyl Sonlarnda Osmanl Devleti (1789-1801)

Osmanl Tarihi (1789-1876)

FRANSIZ HTLALI VE OSMANLI DEVLET htilaln Geliimi ve Genel Sonular

1. nite - XVIII. Yzyl Sonlarnda Osmanl Devleti (1789-1801)

Osmanl Tarihi (1789-1876)

Fransz htilalnn Osmanl Devletine Etkileri

1. nite - XVIII. Yzyl Sonlarnda Osmanl Devleti (1789-1801)

Osmanl Tarihi (1789-1876)

OSMANLI-RUS VE AVUSTURYA SAVALARI Osmanl Devletini Paylam Projeleri

SIRA SZDE K T A P AMALARIMIZ TELEVZYON K T A P

1. nite - XVIII. Yzyl Sonlarnda Osmanl Devleti (1789-1801)

Osmanl Tarihi (1789-1876)

1. nite - XVIII. Yzyl Sonlarnda Osmanl Devleti (1789-1801)

OSMANLI DEVLETNN TTFAK HAMLELER

Osmanl Tarihi (1789-1876)

AMALARIMIZ SIRA SZDE K T A P

Campo Formio Antlamas ve Osmanl Devleti TELEVZYON

Osmanl Tarihi (1789-1876)

1. nite - XVIII. Yzyl Sonlarnda Osmanl Devleti (1789-1801)

Osmanl Tarihi (1789-1876)

1. nite - XVIII. Yzyl Sonlarnda Osmanl Devleti (1789-1801)

Osmanl Tarihi (1789-1876)

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Sra Sizde Yant Anahtar

1. nite - XVIII. Yzyl Sonlarnda Osmanl Devleti (1789-1801)

OSMANLI TARH (1789-1876)

XIX. Yzyln Balarnda Osmanl Devleti ve Yeni Siyas Dengeler

XIX. Yzyln Balarnda Osmanl Devleti ve Yeni Siyas Dengeler

Osmanl Tarihi (1789-1876)

FRANSANIN MISIRI GAL (1798-1802) Napolonun Byk Dou Hayali

SIRA SZDE K T A P AMALARIMIZ TELEVZYON K T A P NTERNET TELEVZYON

2. nite - XIX. Yzyln Balarnda Osmanl Devleti ve Yeni Siyas Dengeler

Osmanl Tarihi (1789-1876)

NapolyonunSIRA tipikSZDE bir igal giriminden ok farkl bu tr uygulamalarnn amac ne olabilir?

2. nite - XIX. Yzyln Balarnda Osmanl Devleti ve Yeni Siyas Dengeler

BABILNN GALE TEPKS VE L KOALSYON Bablinin Msrn galine Tepkisi

Osmanl Tarihi (1789-1876)

Fransaya Kar l ttifak

2. nite - XIX. Yzyln Balarnda Osmanl Devleti ve Yeni Siyas Dengeler

Kaynak: http://www.nationalarchives.gov.uk/nelson/gallery4/popup/print.htm Catalogue reference: MPI 1/536 number 6

Osmanl Tarihi (1789-1876)