ORTAÇAĞ Ve YENİÇAĞ AVRUPA TARİHİ

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2727 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1689
ORTAA-YENA AVRUPA TARH
Yazarlar Do.Dr. Yusuf AYN (nite 1) Prof.Dr. Mehmet ERSAN (nite 2) Prof.Dr. Levent KAYAPINAR (nite 3) Do.Dr. Aye KAYAPINAR (nite 4) Do.Dr. Erhan AFYONCU (nite 5, 6 ) Dr. Uur DEMR (nite 7, 8)
Editrler Prof.Dr. Levent KAYAPINAR Do.Dr. Erhan AFYONCU
ANADOLU NVERSTES
indekiler
iii
indekiler
nsz ............................................................................................................ viii
Erken Dnem Ortaa Avrupa Tarihi (395-1000) ...............

ROMA MPARATORLUU VE CERMEN KAVMLER.................................. Roma mparatorluunun Blnmesi ve Bat Roma mparatorluunun Ykl ............................................................................................................ Vizigotlar (Bat Gotlar)........................................................................... Ostrogotlar (Dou Gotlar) ..................................................................... Vandallar.................................................................................................. Lombardlar ............................................................................................. ERKEN ORTAA AVRUPASINDA ORTA ASYALI KAVMLER................. Avrupa Hunlar.............................................................................................. Avarlar............................................................................................................ MERKEZ AVRUPA ........................................................................................ Merovenjler .................................................................................................... arlman (Charlemagne/Charles The Great) ve Ardllar ............................ spanyada Mslman Hkimiyeti ................................................................ KUZEY, BATI VE DOU AVRUPA .............................................................. Anglo-Sakson ngiltere.................................................................................. Vikingler......................................................................................................... Slavlar ........................................................................................................... Rusya ............................................................................................................ Polonya ......................................................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
2
3 3 4 6 7 8 9 9 11 12 12 13 15 16 16 17 17 18 19 21 22 23 24 25
1. NTE
Orta Dnem Ortaa Avrupa Tarihi (11-13. Yzyllar)...... 26

ORTA DNEM ORTAA AVRUPASINDA FRANSA, ALMANYA VE NGLTERE (11.-13. YZYIL) ....................................................................... Fransa ve Capet Hanedan ........................................................................... Kutsal Roma mparatorluu ve Almanya..................................................... Normanlar ve ngiltere.................................................................................. I. Williamn Ardllar............................................................................... I. Richard (Aslan Yrekli) (1189-1199) .................................................. John (Yurtsuz John) (1199-1216) ve Magna Carta (1215) .................... III. Henry (1216-1272) ve I. Edward (1272-1307) ................................. ORTA DNEM ORTAA AVRUPASINDA TALYA VE SPANYA (11.-13.YZYIL)............................................................................................. talya ve Cermen Nfuzunun Balamas (951-1026)................................... Norman Hanedan (1030-1194) .............................................................. Hohenstaufen Hanedan ......................................................................... spanya..................................................................................................... ORTA DNEM ORTAA AVRUPASINDA RETM, ZRAAT TEKNKLERNDEK DEM VE DN HAREKETLER (11.-13.YZYIL)... 27 27 28 28 29 30 30 32 33 33 33 34 35 37
2. NTE
iv
indekiler
retim ve Ziraat Tekniklerindeki Deiimler .............................................. Dini Hareketler.............................................................................................. ORTA DNEM ORTAA AVRUPASINDA FEODALTE VE HALI SEFERLER (11.-13.YZYIL) ......................................................................... Feodalite ........................................................................................................ Hal Seferleri ................................................................................................ zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
37 38 40 40 42 46 48 49 49 50
3. NTE
Ge Dnem Ortaa Avrupa Tarihi (1300-1453) ................ 52

GE DNEM ORTAADA (1300-1453) BATI AVRUPA ......................... ngiltere, Fransa ve Burgonya ..................................................................... Almanya ......................................................................................................... talya............................................................................................................... GE DNEM ORTAADA (1300-1453) DOU AVRUPA ...................... Bizans ve Latin Devletleri ............................................................................. Osmanl Devleti............................................................................................. Bulgaristan ..................................................................................................... Srbistan.......................................................................................................... Macaristan ...................................................................................................... Polonya ve Litvanya ...................................................................................... Rusya.............................................................................................................. GE DNEM ORTAA AVRUPASINDA YENLKLER ............................ Kentler, Ticaret ve Ekonomi......................................................................... Demografik Deiiklikler .............................................................................. Daimi Ordu.................................................................................................... Devlet rgtlenmesi ve Teknik Yenilikler.................................................. niversiteler................................................................................................... GE DNEM ORTAA AVRUPASINDA PAPALIK VE HUKUK ............. Babil Esareti................................................................................................... Byk Paralanma ve Konsiller Dnemi..................................................... Cermen ve Roma Hukuku............................................................................ zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 53 53 56 57 58 58 59 60 61 62 64 65 66 66 68 68 68 69 70 71 71 72 73 74 75 75 76
4. NTE
stanbulun Fethinden Augsburg Antlamasna Kadar Avrupa Tarihi (1453-1555).................... ................................. 78

STANBULUN FETHNDEN SONRA AVRUPANIN GENEL DURUMU ...... Fransa............................................................................................................. ngiltere.......................................................................................................... spanya........................................................................................................... Portekiz .......................................................................................................... talya............................................................................................................... Almanya ......................................................................................................... 79 79 80 80 81 81 81
indekiler
Danimarka, Norve ve sve ........................................................................ Dou Avrupa ................................................................................................. YENAIN BAINDA AVRUPA EKONOMS VE BYK CORAF KEFLER ....................................................................................................... Yenian Banda Avrupa Ekonomisi ve Sosyal Durum ......................... Byk Coraf Keifler.................................................................................. AVRUPADA RNESANS KLTR VE RNESANS SAVALARI.............. Rnesans ........................................................................................................ Rnesans Savalar ........................................................................................ talya Savalar (1494-1516) .................................................................... Valoa (Valois)-Habsburg Savalar (1521-1559) .................................... REFORM......................................................................................................... Luthercilik ...................................................................................................... Kalvincilik ...................................................................................................... Anglikanizm................................................................................................... Katolik Reformu ............................................................................................ zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
82 82 83 83 84 86 86 89 89 90 91 91 94 95 96 98 100 101 101 102
Reformun Zaferi (1555-1648) ................................................ 104

NGLTERENN YKSEL ......................................................................... Kralie Elizabeth Dnemi ............................................................................ Barut Komplosu ........................................................................................... 1627-1629 ngiliz-Fransz Sava .................................................................. ngiliz Sava (1641-1652) ....................................................................... ngilizler Amerikada .................................................................................... FRANSADA MEZHEP SAVALARI ............................................................... Katolik-Kalvinist ekimesi ......................................................................... Saint Barthlemy Katliam ........................................................................... IV. Henrinin Fransas .................................................................................. Fransa Kralnn Yeni Avrupa Projesi .......................................................... Kardinal Richelieu Dnemi ......................................................................... HABSBURGLARIN ALTIN AI ................................................................. Avusturya ...................................................................................................... spanya ......................................................................................................... spanya Hakimiyeti Altndaki Portekiz ....................................................... HOLLANDANIN (FELEMENK) DOUU ................................................... KUZEY AVRUPA DEVLETLER .................................................................... OTUZ YIL SAVALARI ................................................................................. Vestfalya Antlamas .................................................................................... AVRUPA TARHNDE DEM VE GELMELER ..................................... Avrupada Asker Devrim ............................................................................ Kar Reform (Katolik Reformu) ................................................................. Papa XIII. Gregorius ve Takvim ................................................................. Avrupada Deien Nfus Oranlar (1550-1650) ....................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 105 105 106 107 107 109 110 110 111 112 113 113 114 114 114 115 116 117 118 120 121 121 122 123 123 125 126
5. NTE
vi
indekiler
Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
127 127 128 129
6. NTE
Gne Kral a (1648-1697) ................................................. 130

AVRUPANIN HAKEM: FRANSA.................................................................. Fronde syanlar (1648-1653)........................................................................ Gne Kraln Mutlakiyeti ktidar ............................................................... Fransay Avrupann Hakemi Yapan Savalar............................................ Fransada Nantes Fermannn Kaldrlmas.................................................. Papalk ve XIV. Louis.................................................................................... XIV. Louisnin ktidarnn Son Yllar ........................................................... PARLAMENTO-KRAL MCADELES: NGLTERE........................................ II. Charlesn ktidara Gelii .......................................................................... anl Devrim (Glorious Revolution)............................................................. 17. YZYILIN KNC YARISINDA SKANDNAVYA.................................. Byk Ktlk................................................................................................... Lex Regiann Kabul .................................................................................... 17. YZYILDA TALYA................................................................................. HABSBURGLAR: SPANYA VE AVUSTURYA .............................................. Fransa-spanya Mcadelesi (1648-1659) ..................................................... Ykselen G: Avusturya ............................................................................. AVRUPADA G DENGELERN DETREN MCADELE: DOKUZ YIL SAVALARI.............................................................................................. BLMSEL GELMELER ................................................................................. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 131 131 132 133 136 136 137 138 138 138 139 140 140 141 142 142 143 144 146 149 150 151 151 151 152
7. NTE
Kuzeyin Ykselii (1697-1748)................................................ 154

SPANYA VERASET SAVALARI (1702-1714) .............................................. spanyay Taksim Antlamalar .................................................................... Savan Balamas.......................................................................................... Bar Grmeleri.......................................................................................... Utrecht Antlamas ........................................................................................ RUSYANIN BR AVRUPA GC HLNE GELMES .................................. Kuzey Savalar (1700-1721) ......................................................................... Poltava Sava (1709) .................................................................................... Nystad Antlamas ......................................................................................... Byk Petronun Reformlar ......................................................................... Rusyann Douda Glenmesi .................................................................... AVRUPADA GEC SKNET VE BARI DNEM (1715-1730) ............ DENGELERN BOZULMASI VE YEN SAVALAR DNEM ....................... spanya - Avusturya Antlamas (1725)........................................................ Lehistan Veraset Savalar ............................................................................. ttifak Araylar ............................................................................................. 155 155 156 157 158 159 159 161 162 163 165 166 167 167 168 170
indekiler
vii
zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
175 176 177 177 177 178
Aydnlanma ve Antik Rejimin (Ancient Regime) Sonu (1748-1789)............................................................................... 180

AVRUPADA BARI VE DPLOMATK ARAYI DNEM (1748-1755) ..... Fransa ve ngiltere ....................................................................................... Rusya.............................................................................................................. Avusturya ve Prusya...................................................................................... DPLOMATK DEVRM (1755-1756) ........................................................... ngiltere-Rusya ttifak Antlamas ................................................................ Westminster Antlamas ............................................................................... Birinci Versay Antlamas ............................................................................ LK DNYA SAVAI: YED YIL SAVALARI (1756-1763) ...................... Savan Balamas ........................................................................................ 1757-1761 Yllarndaki Mcadeleler ve Bar Grmeleri ....................... Byk Mucize ve Yedi Yl Savalarn Sonlandran Gelimeler ............ DOU AVRUPA KUZEY SSTEM .............................................................. LEHSTANIN BRNC VE KNC TAKSM (1763-1793) ........................... 1763-1764 Tarihleri Arasndaki Gelimeler ................................................. 1766-1770 Tarihleri Arasndaki Gelimeler ................................................. 1770-1774 Tarihleri Arasndaki Gelimeler ................................................. Lehistann kinci Taksimi (1792-1793) ....................................................... 18. YZYIL AVRUPASINDA NFUS HAREKETLER ................................ 18. YZYIL AVRUPASINDA TARIMDA MODERNLEME ......................... 18. YZYIL AVRUPA SANAY: LONCALARDAN FABRKALARA, SU GCNDEN BUHARLI MAKNELERE .................................................. AYDINLANMA YZYILI .............................................................................. zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras 1........................................................................................... Okuma Paras 2........................................................................................... Okuma Paras 3........................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 181 181 182 182 183 183 183 184 184 184 185 186 187 188 188 188 189 190 191 191 192 193 196 197 198 198 199 200 200 201
8. NTE
viii
nsz
nsz
Gnmz dnyasnn pek ok deeri Bat medeniyetinin bir rndr. Bat medeniyetinin ortaya kt, gelitii ve yaylma alan bulduu zemin ise Avrupa ktas olmutur. Bundan dolay Avrupa tarihini bilmek demek dnya tarihinin pek ok nemli olaylaryla da aina olmak anlamna gelir. Avrupa uygarl, kendi deerlerini geri kalan dnyaya dayatma konusunda srarc olmutur. O zaman Avrupa bu gcn nereden alyor? Nasl dier kltrlere baskn olabiliyor? Bu sorularn cevabn vermek ve Avrupay anlayabilmek phesiz Avrupa tarihini bilmekten gemektedir. Genelde tarihiler tarafndan Avrupa kltrn oluturan drt temel zelliin var olduu kabul edilir. Bunlar, Antik Yunan kltr, Roma devlet gelenei, Hristiyanlk ve Cermen unsurudur. Ancak Avrupa, her zaman yeni deerler retmeye de hazr bir toplum olduunu tarihi boyunca gstermitir. Roma mparatorluunun bat blm 476 ylnda tarih sahnesinden silinmi olmasna ramen Roma devlet gelenei ve Roma hukuku, Avrupa ktasn istila eden Cermen kavimleri tarafndan benimsendi. Yeni Romay kurmak iin nce Franklar, Roma-Cermen mparatorluunu oluturdular. 843 ylnda Frank mparatorluu paralannca bu grev Kutsal Roma-Cermen mparatorluu ad altnda Almanlar tarafndan devralnd. Cermen kabileleri, Avrupaya sava kltrlerini tarken geldikleri bu yeni topraklarda da Hristiyan dini ile tantlar. Ortaan byk bir blmnde Hristiyanlk, Avrupann birletiricisi ve en byk paydas oldu. Avrupa, 8. yzylda spanyann Emeviler tarafndan fethi ile balayan slam dnyas ile olan mnasebetlerinde Hristiyanlk deerlerini n plana karan politikalar takip etti. Hristiyanla gemi olan Cermen kabileleri, sava ruhlarn Mslmanlara kar Hal Seferleri ile Avrupa dna tadlar. Kilise, dini ve siyasi gcn kullanarak 13. yzyla kadar Avrupann ekillenmesinde nemli rol oynad. Ancak kilise, deerlerini her zaman hogr ile yerletirmedi. Kendisi gibi dnmeyenleri aforoz etti. Engizisyon mahkemelerinde yarglad. Sapkn olarak nitelendirdii kendi dindalarna kar Hal Seferleri dzenleyerek binlercesini ldrmekten ekinmedi. Ortaan karanl tabiri bu uygulamalar iin kullanld. Halbuki ayn yzyllarda Avrupa ktasnda yer alan Mslman spanyada ise ortaan aydnl yaanyordu. 14. yzyla Katolik kilisesi iki ayr ehirde iki ayr papann varl ile girdi. Her bir papa dierini ve takipilerini Hristiyanla ihanet etmekle suluyor ve aforoz ediyordu. Bylece Avrupada yaayan her Katolik, teorik olarak aforoz edilmi inansz durumuna dt. Osmanllar, Avrupay bir arada tutan Katolik kilisesinin bu paralanmlndan ve akl d uygulamalarndan ok iyi yararland. Osmanllar, 1354den 1453 ylna kadarki bir asrlk dnemde Balkanlarn tamamna yakn blmn ve stanbulu fethetmeyi baardlar. Osmanllarn baars ve Katolik kilisenin adaletten ve akldan yoksun ortaa karanl iinde kalm uygulamalar, Hristiyanlk dini iinde Reform hareketini gndeme getirdi. Reform hareketinin sonucunda, Hristiyanlk iinde Katolik mezhebinin yan sra Protestanlk mezhebi de ortaya kt.
nsz
ix
Reform hareketi ve Rnesans akm birbirini tetikledi. Avrupa, Ortaa boyunca unutmu olduu Roma ve Yunan kltrn Rnesans hareketiyle tekrar hatrlad. Antik Yunan ve Roma dnemini klasik yani en iyi dnem olarak nitelendirdi. Rasyonalizm ve akl esas alarak sanata ve bilime yneldi. Ksa srede Avrupa, sanat ve bilim alannda teknik yeniliklerin sistemli olarak kayda geirildii ve niversiteler kanalyla bu bilgilerin yeni nesillere aktarld ve yeni bilgilerin retildii bir ktaya dnt. spanya ve Portekiz gibi Atlantik Okyanusunda kys olan lkeler yeni corafi keifleri ile Avrupa kltrn Amerika, Afrika ve Uzak Douya kadar tadlar. Buralar acmsazca smrgeletirerek zenginliklerini Avrupa ktasna akttlar. Fransa ve ngiltere gibi parlamentolar ile desteklenen gl monarik devletler, Avrupann yeni siyasi gleri olarak ykseldiler. Douda Rusya onlar takip etti. Orta ve Yenia boyunca talya ve Almanya ise siyasi birlikten yoksun, ehir devletlerinin hakim olduu lkeler olarak kaldlar. 18.yzylda Avrupada grlen Aydnlanma dncesiyle ynetim ekilleri ve idareciler sorguland. Bilimin gcne inanan insanlar, bireyin devletle olan ilikisini yeniden gzden geirdi. Avrupaya hakim olan monarik devlet yaplarna 1789 Fransz htilali ile alternatif rejim oluturuldu. Bu alternatif ynetimin ad Cumhuriyetti ve Avrupada Yaknan balamasna sebep oldu. Bu kitap yukarda anahatlaryla bahsedilen Avrupa tarihini, Erken Dnem Ortaa Avrupa Tarihi (395-1000), Orta Dnem Ortaa Avrupa Tarihi (1000-1300), Ge Dnem Ortaa Avrupa Tarihi (1300-1453), stanbulun Fethinden Augsburg Antlamasna Kadar Avrupa Tarihi (1453-1555), Reformun Zaferi (1555-1648), Gne Kral a (1648-1697); Kuzeyin Ykselii (1697-1748), Aydnlanma ve Antik Rejimin Sonu (1748-1789), balkl sekiz nitede anlatmaktadr. Her bir nite kendi alanlarnda uzman akademisyenlerce kaleme alnmtr. Eseri okuyan renciler, Avrupa tarihinin ana hatlarn bu kitapta bulabileceklerdir. rencilerin bu almadan edindii bilgiler, onlara sadece Avrupa tarihini deil Osmanl ve Dnya tarihini de daha iyi anlamalarna imkan sunacaktr. niversite dzeyinde retilecek Ortaa-Yenia Avrupa Tarihi dersine ynelik olarak hazrlanan bu almann, gnmzde Trke yazlm bir Ortaa-Yenia Avrupa Tarihi ders kitab ihtiyacn nemli lde karlayaca inancndayz.
Editrler Prof.Dr. Levent KAYAPINAR Do.Dr. Erhan AFYONCU
1
indekiler
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Roma mparatorluu ve Cermen kavimleri arasndaki ilikileri yorumlayabilecek; Erken Ortaa Avrupasnda Orta Asyal kavimlerin etkisini irdeleyebilecek; Erken Ortaa Avrupasnda Merkezi Avrupay tartabilecek; Erken Ortaa Avrupasnda Kuzey, Bat ve Dou Avrupann durumunu aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Roma mparatorluu Cermen Kabileler: Gotlar, Vandallar, Lombardlar Asyal Kavimler: Avrupal Hunlar, Avarlar Merovenjler arlman Endls Emevi Devleti Anglo-Saksonlar, Vikingler Slavlar, Rusya ve Polonya
Ortaa-Yenia Avrupa Tarihi
Erken Dnem Ortaa Avrupa Tarihi (395-1000)
ROMA MPARATORLUU VE CERMEN KAVMLER ERKEN ORTAA AVRUPASINDA ORTA ASYALI KAVMLER MERKEZ AVRUPA KUZEY, BATI VE DOU AVRUPA
Erken Dnem Ortaa Avrupa Tarihi (395-1000)

ROMA MPARATORLUU VE CERMEN KAVMLER
Roma mparatorluunun blnmeden nceki son imparatoru I. Teodosiosun (379-395) lmnn ardndan 395 ylnda imparatorluk, oullar Arkadius ve Honorius arasnda ikiye blnr. Babalar ldnde Arkadius 17, Honorius ise 11 yandayd. I. Teodosios lmeden ksa bir sre nce siyas ve asker konularda tecrbeli devlet adamlarndan Rufinusu Arkadiusa, Stilichoyu da Honoriusa danman olarak atar (Gregory 2008, s.104). Arkadius stanbul merkez olmak zere imparatorluun dousuna hkmederken, kendisine bakent olarak nce Milano ardndan da Ravennay seen Honorius imparatorluun batsn ynetir. dar blnmenin ardndan yaanan gelimeler kopuu hzlandrr ve imparatorluun kaderi artk iki farkl mecrada akmaya balar. Sonradan Bizans mparatorluu olarak adlandrlacak olan Dou Roma mparatorluu 1453 ylnda stanbulun Trkler tarafndan fethedilmesine kadar bin yldan fazla bir sre ayakta kalrken, Bat Roma mparatorluu yzyl dahi varln srdremez. Bat Romann tarih sahnesinden silinmesinde en etkili rol oynayan unsurlardan birisi Cermen halklarnn Bat Roma topraklarna kar giritikleri saldrlardr. Cermenler Hint - Ari dil grubuna mensupturlar ve youn olarak skandinavyadan aa Tuna blgesine kadar olan Avrupa topraklarnda yaamlardr. Cermen halklar arasnda; Gotlar, Vandallar, Lombardlar, Franklar, Almanlar, Anglo-Saksonlar, Flamanlar ve Norve, Danimarka, sve gibi skandinavlar sayabiliriz. Pek ou pagan inancna mensup olan ve Roma tarafndan barbar olarak nitelendirilen Cermen kavimleri Roma mparatorluunu ykm olmalarna ramen daha sonra Roma devlet geleneine sahip kmlar, Ortaa boyunca Kutsal-Roma Cermen mparatorluu ad altnda Romay yeniden diriltmeye almlardr.
Roma mparatorluunun Blnmesi ve Bat Roma mparatorluunun Ykl

395 ylndan balayarak Bat Roma mparatorluunda devletin ynetimini gerekte ellerinde tutanlar imparatorlar deil, Flavius Stilicho (395-408), Flavius Iulius Constantius (411-421), Flavius Aetius (433-454) ve Flavius Ricimer (457-472) gibi ordu bakomutanlar (Magister Militumlar)dr. I. Teodosiosun (379-395) lm, onun antlama yaparak imparatorluk arazilerine yerletirdii Cermen kkenli Vizigotlarn yeniden sorun kartmalarna sebep olur. Gen imparatorlarn tecrbesizliini frsat bilen Vizigot kral I. Alarik (395-
Ravenna: Romann kuzeyinde Venedikin gneyinde ve Adriyatik Denizi kylarnda kurulmu olan Ravenna ehri 402 ylndan 476 senesine kadar Bat Roma mparatorluunun bakentliini yapmtr. ehir daha sonra 6 yzyln ortasna kadar Ostrogot Krallnn merkezi olur. 540 ylnda Bizans mparatorluu ehri tekrar ele geirir ve talyada oluturduu idari birimin merkezi yapar. Ravenna ehri 751 ylnda Franklarn eline geinceye kadar zellikle ikonoklazm dnemi Bizans kltrnn Bat Avrupadaki en nemli temsil yerlerinden birisi olur.
410), tm Trakyay talan ederek stanbul nlerine gelir. Her ne kadar gl surlar arkasndaki ehri almay baaramasa da sur dndaki mahalleleri yakp ykar. Dou ordusunun Milanoda olmas dolaysyla aresizlik iinde kvranan Arkadius ykl miktarda bir hara demek suretiyle Alarik ile anlar. stanbul nlerinden ayrlan Alarik, Balkanlarda Makedonya ve Yunanistan sahasna ynelir ve 396 ylnda Atinaya kadar ilerler. Korintos, Sparta ve Argos gibi Mora Yarmadasnn nemli ehirleri Vizigot kralnn gazabndan nasibini alr (Ostrogorsky 1991, s.50). Balkanlarda kuvvetle yerleen Alarik 401 yaznda ordusuyla talyay istilaya giriir. Ancak 6 Nisan 402 tarihinde gnmzde Kuzey talyada yer alan Polenzada Stilicho karsnda malup olunca Adriyatik Denizi boyunca Balkanlardaki topraklar ieren llyria blgesine dnmek zorunda kalr. 408 yl Austos aynda ihanet suuyla yarglanan Stilichonun idam edilmesinin ardndan Alarik ordusuyla tekrar Roma zerine yrr. ehri kuatan Vizigot kral ykl miktarda altn ve gm karlnda kuatmay kaldrarak kuzeye ekilir. Ancak ayn yl bir kez daha Roma zerine yrr. Amac Vizigotlarn Dalmaya ve gnmzde Avusturya ve Slovenya topraklarn ieren Noricum eyaletine yerleme taleplerini cevapsz brakan Bat Roma imparatoru Honoriusu tahttan indirmektir. ehirdekilerle anlaan Alarik, 409 ylnda Romaya girer. Bu srada Ravennada bulunan Honorius, yeeni Bizans imparatoru II. Teodosiostan (408-450) yardm talep eder. stanbuldan deniz yolu ile kalabalk bir kuvvetin Romaya gnderildiini haber alan Alarik ehirden ayrlr. 410 ylnda nc defa Roma zerine yryen Alarik ele geirdii ehri gn boyunca ordusuna yamalatr. Fakat Vizigotlar ehirde kalmazlar. Alarikin yeni hedefi Kuzey Afrikadaki Roma Valisi Heraklianustur. Fakat sefer srasnda aniden rahatszlanan Vizigot kral lr ve bu amacn gerekletiremez (Dikici 2007, s.82 vd.). 410 ylnda Romann Vizigotlar tarafndan yamalanmas Bat Roma mparatorluu asndan sonun balangcdr. Bu tarihten sonra imparatorluk 476 ylna kadar varln eklen devam ettirir. 476 yl Eyll aynda son imparator Romulus Agustulusun (475-476) Cermen asll komutan Odoaker tarafndan tahttan indirilmesi ile Bat Roma mparatorluu tarihe karr. Bylece ilka sona erer ve ortaa balar (Gerberding 2008, s.25; ztuna 1996, C.III, s.404).
Vizigotlar (Bat Gotlar)

Vizigotlar, Cermen kavmi olan Gotlarn iki ana kolundan birisini tekil etmektedir. Tarih kaynaklarda Gotlardan, Roma mparatoru II. Claudius (M.S. 268-270) ve Diokletianus (284-305) ile birlikte mterek imparator olarak grev yapan Maximianus (286-305) dneminde imparatorluun barbar mttefikleri sfatyla bahsedilmektedir. II. yzyln ortalarnda Gotlar, Don ve Tuna nehirleri arasndaki blgelerden Vistl Nehri kylarna kadar olan sahaya yerleir. III. yzyln ortalarnda Ostrogotlarn Dinyester Nehrinin dousunda Vizigotlarn ise sz konusu nehrin batsnda yaadklar grlmektedir. 375 ylnda Orta Asyadan Avrupaya hareket eden Hunlar, Ostrogotlar batya doru itince bu durum Vizigotlar ve dolaysyla da Roma mparatorluunu etkiler. Hun basks sonucu topraklarn terk etmek zorunda kalan Vizigotlarn tecrbeli lideri Athanarik (369-382), halkyla birlikte Trakyaya yerlemek iin mparator Valense (364-378) bavurur. Athanarikin isteini kabul eden Valens, Trakyadaki imparatorluk yneticilerine Vizigotlara yerlemeleri iin yer gstermeleri emrini verir. Ancak kendilerini aalayan Romal idarecilerin kt muamelesi zerine Ostrogotlarla birleen Vizigotlar, Roma ehirlerine saldrp
1. nite - Erken Dnem Ortaa Avrupa Tarihi (395-1000)
zerlerine gelen Roma kuvvetlerini malup ederler. Bu durum karsnda mparator Valens byk bir ordu ile Gotlar zerine yrr. Ancak 9 Austos 378de Edirne yaknlarndaki savata Roma ordusu ar bir bozguna urad gibi Valens de sava meydannda lr. Galip gelen Gotlar, stanbul zerine yrseler de kuatma aletleri olmadndan bir sre sonra geri ekilmek zorunda kalrlar (Wolfram 1992, s.117 vd.; Gregory 2008, s.91). I. Teodosios tahta oturduunda ilk zmesi gereken mesele Gotlardr. Zira Edirne Savanda Roma ordusunu neredeyse tamamen yok eden Gotlar geri ekilmek niyetinde deillerdir. Aslnda topraklar Hunlar tarafndan istila edildiinden bu imknszdr. Usta bir siyaseti olan I. Teodosios meseleyi bar yoluyla zer. 382 ylnda Gotlar ile anlama yaplr ve Vizigotlar Pannonia, Ostrogotlarn bir ksm Trakya bir ksm da Anadoluya yerletirilir. Bununla birlikte I. Teodosiosun 395 ylnda lmnn hemen ardndan I. Alarik idaresindeki Vizigotlar imparatorluun bana yeniden dert olurlar (Gregory 2008, s.91). Vizigot kabilelerinin tmn idaresi altnda birletirmeyi baaran efsanev krallar I. Alarik 408 ylndan itibaren sefer dzenledii Romay nihayet 410 ylnda ele geirir. Romada kalmayan Alarik, Kuzey Afrikaya gemek iin talyann gneyine doru ilerler. Ancak Kalabriada aniden hastalanarak lr. Alarikin lmnn ardndan Vizigotlarn bana Ataulf (410-415) geer. Ataulf dneminde talyadan ayrlan Vizigotlar, Gney Galyaya ekilirler. 414 yl banda Bat Roma mparatoru Honoriusun kz kardei Placidia ile evlenen Ataulf, Roma ile bar grmelerinin devam ettii srada Barselonada ldrlr. Ataulftan sonra kral olan Sigerik (415-418) dneminde Vizigotlar, spanyay igal eden Vandallar, Alanlar ve tarihi kaytlarda varlklar M..58 ylna kadar uzanan Cermen kkenli halklardan biri olan Sevlere kar Romann yannda mcadele ederler. Bu dnemde mparator Honorios mttefiki olan Vizigotlara, Akitanya Blgesinde (Fransann Gneybatsnda) geni araziler tahsis eder (Wolfram 1992, s.150 vd). Otuz yldan fazla bir sre Viziotlara krallk yapan I. Theodorik (418-451) dneminde, bakenti Toulouse ehri olan Vizigot Krallnn snrlar bir hayli geniler. Vizigot kral I. Alarikin gayrimeru olu olan I. Theodorik, iktidarnn ilk yllarnda Roma mparatorluu ile srekli olarak mcadele iinde olsa da daha sonra Hun hkmdar Attilaya kar Roma ile ittifak yapar. 451 ylndaki Chalons Savanda Vizigotlar, Romallar ve Alanlarla birlikte Hunlar ve Ostrogotlara kar ayn saflarda yer alrlar. Her iki tarafn da ar kayplar verdii bu savata Vizigot kral Theodorik hayatn kaybeder. I. Theodorikin olu Eurik (466-484) dneminde Vizigot krallnn snrlar Gney ve Orta Galya ile hemen hemen btn spanyay kapsamaktadr. Vizigot Kralln Roma mparatorluunun ykntlar zerinde kurulan en byk siyas g haline getiren Eurik dneminde, Vizigotlarn ilk kapsaml yazl yasalar oluturulur. Eurikin yerini alan olu II. Alarik (484-507) dneminde Vizigotlarn karsna amansz bir rakip olarak Franklar kar. 507 yaznda II.Alarikin de ld Vouill Savanda Vizigotlar, Franklar karsnda ar bir yenilgiye urarlar ve bakent Toulouse da olmak zere tm Akitanyay kaybederler (Wolfram 1992, s.192-193). Bu yenilgiden sonra spanyaya ekilen Vizigotlar bir sre Ostrogotlarn egemenlii altna girerler. Ostrogot kral Byk Theodorik, kk yataki torunu Vizigot kral Amalarik byynceye kadar onun adna Vizigotlarn idaresini zerine alr (511-526). Bylece Franklarn Vizigot lkesini tamamen igal etmesi engellenecektir. Bir sre sonra ynetimi devralan Amalarik (526-531), Franklarla dostane
Pannonia: Gnmzde Avusturya, Macaristan, Slovenya, Hrvatistan, Srbistan ve Bosna Hersekin bir blmn iine alan Dalmaya kylarndan Tuna nehrine kadar uzanan Roma eyalet blgesidir.
Alanlar: ran kkenli olan ve I.yzyldan itibaren sava svari birlikleri olarak tarihi kaytlarda yer alan Alanlar, Got, Hun ve Vandal federasyonlar iinde yer almlardr. Bunun sonucu olarak nceleri Kafkasya blgesinde grnrken g yoluyla talya, spanya ve Kuzey Afrikaya kadar yaylmlardr.
6
Aryanizm: Libya kkenli olan Arius, Msrdaki skenderiye piskoposu olduktan sonra Hz. sann doas ve onun Tanr ile ilikisi zerine yeni yorumlar getirdi. zellikle onun teslis inancn sorgulayan yaklam daha sonra adna izafeten Aryanizm mezhebinin ortaya kmasna neden oldu. Ancak bu mezhep 320 ylnda Ortodoks resmi kilisesi tarafndan sapkn sayld. Ancak Ariusa inanan misyonerler bu inanc Bizans mparatorluunun dousunda ve Cermenler arasnda yaymay baardlar.
ilikiler kurmaya alr, hatta Frank kral I. Clovisin kz Khrotilde ile evlenir. Ancak Vizigotlar ve Franklar arasndaki mcadele devam eder. 531 ylnda Amalarik, Fransann Gney Batsnda Gallia Narbonensisde Franklara malup olur. Bu dnemde Vizigotlarn bakenti Barselonadr. Vizigotlar, VI. yzyln sonuna kadar Frank, Sev ve Bizans saldrlarna kar topraklarn korumaya alrlar. 580 ylnda Liuvigild (569-586), kralln merkezini Toledoya tar. Liuvigildin olu I. Rekarred (586-601) dneminde nemli bir gelime yaanr ve Aryanist Hristiyan olan Vizigotlar Katoliklie geerler (OCallaghan 1983, s.41 vd.). 600den 700e kadar olan yzyllk dnem Vizigotlarn gerileme ve k dnemini simgeler. Nihayet 711 ylnda Vizigot kral Roderik (710-711/712), hayatn da kaybettii Guadalete Sava (Kadiks Sava)nda Tark bin Ziyad komutasndaki Arap ordusuna malup olur. 718 ylna gelindiinde artk btn yarmada Emevilerin hkimiyetine gemitir. Bunun zerine Vizigotlar kuzeydeki Frank Krallna snrlar (OCallaghan 1983, s.92).
Ostrogotlar (Dou Gotlar)

Gepidler: Dou Cermen kabilelerinden ve Gotlarn akrabalar olan Gepidlerden ilk defa 117-284 yllar arasnda bilgi veren Roma kayna Historia Augusta da bahsedilir. 4.yzylda Dacia olarak adlandrlan Kuzey Romanyaya yerleen Gepidler, Hun federasyonu ierisinde yer alr. Hun lideri Attilann 453 ylndaki lmnden sonra Gepidler, Sava nehrinin kollarndan birisi olan Nedaoda 454 ylnda Hunlar yenerek mstakil hareket etmeye balarlar. Osrogotlara kar Bizansn desteini alan Gepidler, Tuna nehrinin gneyindeki dzlkleri ele geirirler. 6.yzyln ortasnda Sigidinum (Belgrad) ve Sirmium (Sremska Mitrovica) Gepidlerin eline geer. Bizans imparatoru I. Iustinianos (527-565), Lombardlara kar Gepidlere destek verir. Lombardlar ise Avarlarla ittifak kurarak 567/68 ylnda Gepidleri kesin bir yenilgiye uratrlar. Bu yenilgiden sonra Gepidlerden bahseden herhangi bir tarihi kaynaa rastlanmaz.
Ostrogotlar da Vizigotlar gibi Gotlarn iki ana kolundan birisini olutururlar. Vizigotlar, 454 ylnda Gepidlerle birlikte Hunlara kar kazandklar Nedao Savandan sonra Avrupa Hun mparatorluunun paralanmasnn ardndan bamszlklarn kazanrlar. Ancak Don ve Tuna nehirleri arasndaki sahalar kapsayan eski yurtlar Hunlar tarafndan igal edildiinden buralara geri dnme imknlar yoktur. Dou Roma imparatoru Markianos (450-457) ile yaplan anlamann ardndan Ostrogotlar, Pannoniaya yerleirler. mparatorluk ordusunda yksek asker makamlarda grev yapan Ostrogot liderleri zaman zaman anlamazla dtkleri ynetime bakaldrp imparatorluk arazilerini yamalarlar (Ostrogorsky, 1991, s.58; Heather 2003, s.86 vd.). 476 ylnda Romulus Agustulusu tahttan indirerek Bat Roma mparatorluuna son veren Odoaker ok gemeden Dou Roma imparatoru Zenon (474-475/476491) asndan tehlikeli bir rakip haline gelir. Zenon, 488de Ostrogot kral Byk Theodoriki (471-526) talyay Odoakerden geri almas iin ikna eder. Theodorik ile Odoaker arasndaki mcadele rakibini bizzat elleriyle ldren Theodorikin zaferiyle son bulur (493). Ravennay kendisine merkez yapan Theodorik nderliinde Sicilya ve Dalmaya da dhil olmak zere tm talyada Ostrogot hkimiyeti balar. Ksa sreliine de olsa Theodorik kk yataki torunu Vizigot kral Amalarikin hamisi sfatyla spanyada da hkm srer (Moorhead 2008, s.142-143; Heather 2003, s.102 vd.; Heather 2004, s.216 vd.) Theodorikin 526 ylndaki lmnn ardndan Ostrogotlar eski glerini yitirirler. Ksa aralklarla iktidara geen ardllar dneminde Ostrogotlarn talyadaki hkimiyeti zayflar. Roma mparatorluunun tm eski topraklar zerinde egemenlik kurmak isteyen Dou Roma imparatoru I. Iustinianos (527-565), Kuzey Afrikada Vandallara boyun ediren mehur generali Belisariosu 535 ylnda talyadaki Ostrogotlar zerine gnderir. Sicilyay hemen zapteden Belisarios, 536da Napoli ve Romay, ardndan kuzeye doru ilerleyerek Milanoyu ve nihayet 540 ylnda Ostrogotlarn bakenti Ravennay ele geirir. Ostrogotlar yaklak yirmi yl kadar daha inatla direnip, Belisariosa kar baz zaferler kazansalar da Bizansl diplomat Narsisin uygulad ustaca strateji sayesinde son mukavemetleri de krlr ve talya tamamyla imparatorluun hkimiyetine girer (565) (Burns 1991, s.204 vd.; Ostrogordsky 1991, s.65).
Vandallar
Dou Cermen kavimlerinden olan Vandallar M.S. II. yzyln sonlarnda Silingi ve Hastingi olarak iki boya ayrlrlar. Her iki boy da IV. yzyln balarndan itibaren sk sk Roma mparatorluu ile asker temaslarda bulunur. Vandallar yaklak bir asr boyunca imparatorluk iin tehlike oluturmazlar. Ancak daha sonra durum bir anda deiir ve ciddi bir tehdit haline gelirler. 401 ylnda orta ve dou Alpleri ieren Raetia eyaletini yamalayan Vandallar, Roma mparaoru I. Teodosiosun yeeni ile evli olan ve yar Vandal asll olan general Stilicho tarafndan geri pskrtlr. 406 ylnn sonlarnda mttefikleri Alan ve Cermen kkenli Sev topluluklar ile donmu Ren Nehrini geen Vandallar Galyaya girerler. Kuzeybat snr eyaletlerini talan ettikten sonra ilerleyilerini srdrerek gnmzde spanya ile Fransa arasnda yer alan Pireneler sra dalarna kadar tm Galyay yakp ykarlar. Vandallarn bu korkun ykm karsnda Roma birlikleri hibir ey yapamaz. (Liebeschuetz 2003, s.61-64). 409 ylnda Pireneleri aarak gnmzde Portekiz ve spanyann yer ald ber Yarmadasna giren Vandallar ve mttefikleri farkl blgelere dalrlar. Hastingi, Gallaeciada (Kuzeybat beryada); Silingi, Baeticada (Gney beryada); Alanlar, Lusitania (Bat beryada) ile Carthaginiensiste; Sevler, Gallaeciada geni topraklara sahip olurlar. 418 ylnda Vizigotlar, Hastingi ve Alanlar bozguna uratsa da tamamen yok edemezler (Liebeschuetz 2003, s.65-66). 429 ylnda Geiserik (428-477) idaresindeki Vandal ve Alan bakiyeleri, aileleri ile birlikte Cebel-i Tark zerinden Kuzey Afrikaya geerler. Burada bir krallk kuran Vandallar yzyl boyunca blgede hkm srerler. Bu sre ierisinde Akdenizin neredeyse tm sahil kentleri Vandal donanmas tarafndan yamalanr. Bizansl tarihi Prokopiusa gre 80000 kiilik bu topluluun Kuzey Afrikaya gemesi Bizansn blgedeki valisi Bonifakiusun davetiyle olur. Bonifakiusun niyeti Vandallarn asker gcnden faydalanmaktr. Ancak Geiserik blgeye tamamen hkim olmay dnmektedir. 430da Bonifakiusu malup eden Vandallar, 435 ylnda Romallar ile antlama yaparlar. Antlamaya gre Kartaca ve evresi imparatorluun kontrolnde kalrken dier blgeler Vandallarn denetiminde olacaktr. 439 ylnda anlamay bozarak Kartacay ele geiren Geiserik bylece Kuzey Afrikann tamamna hkim olur. 455 ylnda Geiserik, Bat Roma imparatoru III. Valentinianusun dul ei Licinia Eudoksiann ars zerine Romaya girer ve ehri yamalar. ki hafta kadar Romada kalan Geiserik geri dnerken Eudoksia ve kz Placidiay da beraberinde gtrr (Liebeschuetz 2003, s.72). Dou Roma imparatoru I. Iustinianos, 533 ylnda Kuzey Afrikann yeniden denetim altna alnmas iin muzaffer komutan Belisariosu blgeye gnderir. Kartaca ehrinin 16 km gneyindeki Akdeniz kylarndaki Ad Decimum Savanda Vandallar malup eden Belisarios Kartacay ele geirir. Ayn yln sonlarnda Kartaca yaknlarndaki Tricamarum Savanda bir kez daha Belisarusa malup olan Vandal kral Gelimerin (530-534) 534 yl banda teslim olmasyla Kuzey Afrikadaki Vandal hkimiyeti son bulur.
Galya: Ren rmann batsnda kalan ve gnmzde Almanya, Hollanda ile Kuzey talyann bir blm ile beraber svire, Lksemburg, Belika ve Fransay iine alan bat Avrupann ilka ve ortaalar boyuncaki addr.
8
Harita 1.1 528 Ylnda Avrupa Haritas Kaynak: Bu harita, Colin McEvedy, Ortaa Tarih Atlas, ev. Ayen Anadol, stanbul 2004, s.19dan alnmtr.
Lombardlar
VII. ve VIII. yzyl kaynaklarnn verdii bilgilere gre skandinav kkenli bir kavim olan Lombardlar (Langobardlar) IV. yzyln ikinci yarsnda anavatanlarndan ayrlarak gnmzde ek Cumhuriyeti ile Almanyadan geerek Kuzey Denizine dklen Elbe Nehrinin dou kylarna yerleirler. lk krallar Agilmund zamannda Polonyadan geerek Baltk Denizine dklen Yukar Oder nehri taraflarna gelen Lombardlar buradan da Avusturyann gneyine inerler (Jarnut 2003, s.411vd.). Lombard kral Audoin (546-560) dneminde Pannonia blgesine gelerek imparator I. Iustinianos ile antlama imzalayan Lombardlar, imparatorluun mttefiki olarak talyada Ostrogotlarla mcadele eden Narsis komutasndaki Bizans ordusuna yardmc kuvvetler gndermilerdir. Audionun ardndan baa geen olu Alboin (560-572) dneminde Lombardlarn g son bulur ve artk kalc olarak talyaya yerleirler. Enerjik bir kral olan Alboin ilk olarak 565 ylnda Gepidlere saldrr. Kazand kesin zaferin ardndan Gepidler, Lombardlarn tebaas haline gelirler. 568 ylnda Avarlarn basks sonucu Pannonia blgesini terk etmek zorunda kalan dier Cermen kavimleri ve Bulgarlarla birlikte Alpleri aarak Kuzey talyaya girerler. lk olarak talyann kuzeydousundaki Firuli blgesini ele geiren Lombardlar, Alboinin 572 ylndaki lmne kadar geen drt yl iinde Vicenza, Verona, Brescia, Milano ehirleri ile Liguria ve Venetia blgelerinin i kesimlerini ele geirirler. talyada gnmze kadar devam eden Lombardia ismini bu blgeye verirler. Ancak Lombardlar hibir zaman Ostrogotlar gibi talyann tamamn ele geiremezler. rnein Roma ve Napoli gibi gney ehirleri hkimiyet alanlarnn dndadr (Moorhead 2008, s.152-153). 572 ylnda Alboinin Veronada ldrlmesinin ardndan tahta oturan Cleph de bir buuk yllk iktidarnn ardndan 574te ldrlr. Onun lmnn ardndan kralszlk dnemi balar. 36 dukala blnm olan lkede Lombard kral, her biri kendi hkimiyet blgesinde hkm sren soylular tarafndan seilir. Seilen Kral btn dukalklar zerinde hkm srer ve lkeyi gastaldi denilen temsilcileri
araclyla ynetir. Clephin lmnden sonra bir uzlama salanamadndan on yl boyunca bir kral seilemez. 584te Frank tehdidi karsnda uzlamak zorunda kalan soylular tarafndan Clephin olu Authari (584-590) kral seilir (Moorhead 2008, s.153-154; Jarnut 2003, s.415). Ancak bu ok ballk ve merkez ynetim ile dukalklar arasndaki rekabet kralln yklna kadar devam eder. 774 ylnda Frank kral arlman, Veronaya girerek son kral Desideriusu tahttan indirir ve kendisi Lombard kral unvann alr. talyaya geldiklerinde Lombardlarn byk bir ounluu hl eski pagan inanlarn koruyordu. Pannonia blgesinde iken Hristiyanlkla tanan Lombardlar arasnda Aryanizmi benimseyenler olsa da bu aznlktayd. Kuzey talyadaki hkimiyetleri boyunca zellikle Alboinin lmnden sonraki dnemde din anlamazlklar bir mcadele kayna olur. VII. yzyldan sonra ise Papaln abas ve zorlamas ile Katoliklii benimserler (Jarnut 2003, s.420-421).
SIRA SZDE Roma mparatorluunun paralanmasnn ardndan Avrupadaki gelimeleri siyas adan deerlendiriniz.
DNELM ERKEN ORTAA AVRUPASINDA ORTA ASYALI KAVMLER S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Avrupa Hunlar
Avrupa Hunlar ile in kaynaklarnda Hiung-nu diye anlan Asya ayn D K Hunlarnn KAT kavme mensup olduklar bilinen bir gerektir (Kurat 1992, s.13). Orta Asyadan ayrlarak batya gelen ilk Trk kavmi olarak kabul edilen Hunlar, Avrupann demogSIRA SZDE rafik yapsnn byk lde deimesine sebep olmulardr. Kavimler Gn balatan Hunlar, Cermen kavimlerinin batya doru hareketine sebep olmu, Dou ve Bat Roma imparatorluklarnn kaderini belirlemilerdirAMALARIMIZ (Batav 2002, s.854). M.S. 350 yl civarnda Orta Asyadan batya doru harekete geen Hunlar, ilk olarak Aral Gl ve Don Nehri arasndaki sahalarda yaayan Alanlar malup ederler. Ardndan o srada Dinyester Nehrinin sol yakasnda yaayan yurtlaK Ostrogotlar T A P rndan srerler. Bir yandan Karadenizin kuzeyinden batya doru ilerleyen Hunlar dier yandan Kafkaslar zerinden Anadoluya girerek Antakya ve Urfaya kadar ilerlerler (Rasonyi 1993, s.69; Kurat 1992, s.17). TELEVZYON Hunlarn nnden kaarak Roma mparatorluunun Trakyadaki arazilerine yerleen Gotlarn sebep olduu karklk yznden imparator Valensin kt sefer hezimetle son bulur. 378 yl yaznda Edirne yaknlarndaki savata imparator NTERNET hayatn kaybeder. I. Teodosios dneminde Got ve Alan birlikleri ile beraber Hun ktalar da ordu hizmetine alnarak imparatorluun deiik blgelerine yerletirilir. Hunlarn 380lerde Pannoniada bulunduklarn bilmekteyiz. Nitekim Viyana civarndaki arkeolojik kazlarda Hunlara ait kafataslar ve silah kalntlar ortaya karlmtr (Rasonyi 1993, s.69). Uldin dneminde Hunlar, Karpatlar aarak bugnk Macaristan sahasn zapt ederler. Bu devirde Hunlar bir yandan Dou Roma mparatorluunu bask altnda tutmaya alrken dier yandan kendilerinin de rakibi durumunda olan barbar kavimlere kar Bat Roma mparatorluu ile ittifak yapma yolunu seerler. Nitekim Bat Roma mparatorluunun yardm talebi zerine gnderilen Hun kuvvetleri sayesinde general Stilicho 406 ylnda Floransa yaknndaki Fiesolede Gotlar bozguna uratr (Batav 2002, s.857).
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
10
Margus: Gnmzde Srbistanda Castra Constantiniann karsnda Morava ve Tunann birletii noktada bulunan kent
Attila (434-453) dneminde, eitli boylar halinde kendi liderlerinin idaresinde faaliyette bulunan btn boylar birletirilerek, snrlar Danimarkadan rana kadar uzanan merkez bir imparatorluk vcuda getirilir (Kurat 1992, s.20-21; Rasonyi 1993, s.69). 434 ylndaki Margus Antlamasyla Dou Roma mparatorluunu haraca balayan Attila, 440-442 ve 447-448 yllarndaki Balkan Seferleri sonrasnda II. Teodosiosu (408-450) barn temini iin denen vergiyi birka kat daha arttrmak zorunda brakr (Ahmetbeyolu 2002, s.903, 905-906). II. Teodosiosun halefi Markianos (450-457), Hun liderinin Bat zerine gitme niyetinde olduunu bildiinden imparatorluk iin ar bir yk oluturan yllk vergiyi artk demeyeceini ilan eder (Batav 2002, s.866 vd.; Lemerle 1995, s.51). Gerekten de Attilann gz batdadr. Kendisine evlilik teklifinde bulunan Bat Roma imparatoru III. Valentinianusun kzkardei Honoriusun teklifini kabul eden Hun babuu, eyiz olarak imparatorluk arazilerinin yarsn talep eder ve bu istei reddedilince sefer hazrlklarna balar. 451 yl yaznda Alan ve Vizigot kuvvetleri ile desteklenen Aetius komutasndaki Bat Roma ordusu ile Ostrogot ve dier baz kabilelerin destekledii Attila idaresindeki Hun ordusu kuzeydou Fransada yer alan Champagne blgesindeki Chalons Savanda kar karya gelir. Her iki tarafn yaklak iki yz bin kiilik kuvvetlerle katld bu savata kazanan olmaz (Ahmetbeyolu 2002, s.911 vd.). Ertesi yl Alpleri aarak talyaya giren Attila karsnda, mttefiklerinin desteinden yoksun Roma ordusu hibir ey yapamaz. Roma nlerine gelen Attila, 410 ylnda Vizigotlarn yapt ve 455 ylnda Vandallarn yapaca gibi ehri ele geirip yamalamak yerine kendisinden bar ricasnda bulunan Papa I. Leo (Byk Leo) (440-461) bakanlndaki Roma heyeti ile yapt grmelerin ardndan bir antlama yaparak geri dner (Batav 2002, s.872; Rasonyi 1993, s.71; Ahmetbeyolu 2002, s.914-915). Macaristandaki merkezine dnen Attila, ilk i olarak geciken haracn gnderilmesi iin Dou Roma imparatoru Markianosa eliler gnderir. Hun elileri liderlerinin talep ettii haracn denmemesi halinde bedelinin ar olacan bildirirler. Ancak Markianosu Attilann gazabndan kurtaran bir gelime olur. 453 ylnda gzelliiyle mehur Ildiko adl bir kadnla evlenen Attila gerdek gecesi iddetli bir burun kanamas sonucu lr (Batav 2002, s.872; Ahmetbeyolu 2002, s.915). Attilann lmnn hemen ardndan Hun mparatorluu paralanr. Byk Hun kaannn lm, devlete bal Cermen kavimlerinin harekete gemelerine sebep olur. Attiladan sonra en byk olu olmas dolaysyla tahta oturan Ellakn hayatn kaybettii Nedao Savanda Hunlar, Gepid kral Ardarik karsnda malup olurlar. Bu yenilginin ardndan Hunlar, Attilann geride kalan iki olu Dengizik ve rnek idaresinde Karpatlar aarak Karadenizin kuzeyindeki sahalara yerleirler. Dou Roma mparatorluuna bar teklifinde bulunan iki kardein bu talepleri ciddiye alnmaz. Bu saygszla kar imparatorluk arazilerine akn dzenleyen Dengizik, 468 ylnda Dou Roma mparatorluu ile yaplan savata esir edilerek stanbula gtrlr ve orada idam edilir. Avarlarn yurtlarndan kard Sabirlerin saldrsna urayan Ogurlarn arazilerine girmesi zerine rnek idaresindeki Hunlar, Tunann sa sahilindeki imparatorluk arazisine snrlar. Doudan Ogurlar tarafndan sktrlan Hunlarn stanbul ynetimi ile uzlamak dnda bir seenekleri yoktur. Dobrucann kuzeyine yerletirilen Hunlar artk imparatorluun tebaas haline gelirler. (Batav 2002, s.873-874).
11
Avarlar
VI. yzyldan IX. yzyla kadar Dou Avrupa tarihinde nemli rol oynayan Avarlarn etnik kkeni meselesi bugn dahi bilim evrelerince tartlan bir konudur. in kaynaklarnda Juan- Juan, Rouran veya Ccen diye geen kavim ile balantlar ispatlanamad gibi, Trk kavmi olduklar ynnde ileri srlen fikirler de kesin olarak kabul grm deildir. Orta Asya kkenli Avarlar ynetici snf Trk olmakla birlikte muhtemelen etnik adan homojen bir yapya sahip deillerdi (Pohl, 2003, s.574-578; Hersak 2002, s.641 vd.). Juan-Juan Devletinin Bumin ve stemi Kaan tarafndan 552 ylnda ortadan kaldrlmasndan sonra Gk Trklerin idaresi altnda kalmak istemeyen Avarlar yaadklar blgelerden ayrlarak Aral Gl ile til Irma arasndaki sahaya yerleirler. Kuzey Kafkasyada ilk olarak Alanlarla karlaan Avarlar, onlarn arabuluculuu sayesinde Dou Roma mparatorluu ile temasa geerler. 558 ylnda stanbula gelen Avar elilik heyeti ile imparator I. Iustinianos arasndaki grmeler sonucunda yllk belli bir miktar cret karlnda Avarlar, Bizans imparatorluunun dmanlarna kar savamay kabul ederler (Kurat 2011, s.82-83; Pohl, 2003, s.573). Slav ve Bulgar topluluklarn hkimiyetleri altna alan Avarlar, ksa sre iinde Karadenizin kuzeyindeki blgeleri tamamen denetim altna almay baarrlar. 561 ylnda liderleri Bayan Han idaresinde Pannoniaya kadar ilerlerler. Bayan, 562 ylnda stanbula gnderdii elilik heyeti araclyla Bizans imparatorundan yerleebilecekleri toprak talebinde bulunur. Ancak imparator I. Iustinianos byle tehlikeli bir topluluun Tunann gneyine inmesini istemediinden bu teklifi reddeder. 565 ylnda I. Iustinianos lnce Avarlar, II. Iustinos ile grmek zere stanbula baka bir elilik heyeti gnderirler. Ancak imparator, onlarn bu isteklerini hi dikkate almad gibi daha nce kendilerine gnderilen yllk cretin de bundan sonra denmeyeceini bildirir. Bunun zerine kuzeybatya ynelen Bayan Han idaresindeki Avarlar, Franklara saldrrlar. 566 ylnda Avarlar karsnda malup olan Frank kral Sigibert (561-575) esir der. Ykl miktarda fidye deyerek zgrlne kavuan Sigibert, Avarlarla bar imzalar. Bylece Avarlar, batda gnmzde orta Almanyada yer alan Thringiadan douda Don Nehrine, gneyde Tunadan kuzeyde Baltk Denizine kadar olan blgelere yaylm olurlar. 567de Aa Pannonia blgesinde Gepidlerle mcadele eden Lombardlar ile ebedi antlama yapan Avarlar, Gepidlerin hkim olduklar blgeleri ele geirirler. 584de bugnk Belgrad zapt ederler (Kurat 2011, s.84 vd.; Hersak, s.644-645). 626 ylnda Sasani hkmdar II. Hsrevin ordular stanbulun Anadolu yakasndaki Kadkyde kamp kurarken mttefiki Avar ve Slavlar e zamanl olarak Avrupa yakasndan Bizans bakentini kuatma altna alrlar. Ancak yaklak on gn sren kuatma baarszlkla sonulanr (Kurat 2011, s.86 vd., 104 vd.; Hersak, 645 vd.). Baarsz stanbul kuatmasnn ardndan Avar gcnn hzla geriledii grlmektedir. Ancak bu durum seferin baarszlndan ziyade VII. yzyln ilk eyreinden itibaren Karadenizin kuzeyindeki sahalar aama aama ele geirerek Avarlarn batya doru ekilmelerine sebep olan Bulgar Krallnn yeni bir g olarak ortaya kmas ile ilgilidir. 791 ylnda Avarlar ve Franklar arasnda sava balar. 796da Avarlarn merkezi der. 805 ylnda Avar kaan din deitirerek Hristiyanl kabul eder. Son Avar kaan Franklar tarafndan tayin edilir. Avar Kaanlnn 811 ylnda son bulduu kabul edilse de Avarlarn X. yzyla kadar Avrupada eitli topluluklar arasnda varlklarn devam ettirdiine dair bulgular vardr (Kurat 2011, s.108-109; Hersak, 653 vd.).
Avarlar: 557-805 yllar arasnda Avrupa tarihinde nemli yeri olan Avarlarn menei uzun sre tartmalara neden olmutur. Hala bir Trk kavmi olup olmad tartlan bir konu olmasna ramen son dnemde yaplan aratrmalar bunlarn Trk kkenli olduklar konusunu kuvvetlendirmektedir. Bizans tarihisi Teofilaktos Simokates Hakiki Avarlar ve Sahte Avarlar diye iki Avar topluluundan bahsetmektedir. Sahte Avar Trk kkenli olup Avrupa Avarlar olarak adlandrlmaktadr. Bizans kaynaklarnda Hakiki Avar olarak geenler ise kken itibaryla Mool asll JuanJuanlara dayanmakta ve Asya Avarlar olarak bilinmektedir.
12
SIRA SZDE
Orta Asyadan gelen Hun ve Avar kavimlerinin Ortaa Avrupasnn siyas yaps zerindeSIRA SZDE ki etkilerini deerlendiriniz.
D AVRUPA NELM MERKEZ
DNELM S O R U
Merovenjler S O R U
Ren Nehrinin bugnk Almanyadan getii hattn kuzeyinden, Baltk Denizi kylarna kadarki blgede yaayan bir Cermen kavmi olan Franklar, M.S. III. yzylda DKKAT Asl Franklar ve Elbe Nehrinin bir kolu olan Saaleye atfen Salian Franklar (Francs Saliens) olarak iki ana kola ayrlm durumdaydlar. Galyay ele geirerek Frank SIRA SZDE Kralln kuran Merovenj krallar Salian Franklarnn soyundandr. Hanedana ismini veren Merovech (Merove), yar efsanev bir kiiliktir. Hayat ve faaliyetleri hakknda pek fazla bilgi bulunmayan Merovech asl Frank Krallnn kurucusu I. AMALARIMIZ Clovisin (481-511) dedesidir (ztuna 1996, C.V, s.27-28). M.S. 260larda Ren Nehrini geen Franklarn Galya zerine ilk seferleri baarszlkla sonulanr. Roma mparatorluunun yksek hkimiyetini tanyan FranklaK T A P rn, Roma imparatorluk ordusunda cretli asker olarak grev yaptklar grlmektedir. Franklarn Galyaya yerlemeleri 454 ylndan sonra olur. nce Belikay ele geiren Merovenj hanedan krallar ardndan Kuzey Fransay ve I. Clovis dneminTELEVZYON de Gney Fransay zapt ederler (ztuna, 1996, C.V, s.30). Merovechin olu I. Childerik (458-481) dneminde hanedann merkezi Belikann gneybatsnda bulunan Tournai kentidir. Childerik, Roma mparatorlu N T E R Nsfatyla ET unun mttefiki 463 ylnda Orlans yaknnda Roma generali Aegidiusun yannda Vizigotlara kar savar. 469da Roma saflarnda bir kez daha Vizigotlara kar savaan Childerik, Kuzeybat Fransadaki Angerse saldran Anglo-Sakson korsanlar bozguna uratt gibi talyay yamalamay dnen Alamannilere kar da zafer kazanr. Childerikin ardndan yerini alan olu I. Clovis (481-511), Frank Krallnn gerek kurucusudur. Tm Frank kabilelerini tek ynetim altnda toplayan Clovis Galyay tamamen ele geirir. Kars Clotildenin etkisi ile Hristiyanl kabul eden Clovis, Avrupann ilk Katolik kraldr. Hristiyanl kabul etmesi ona Vizigot, Ostrogot ve Vandal gibi dier Cermen kavimlerinin krallarndan daha ayrcalkl bir stat kazandrr. Kendisi ile birlikte halknn byk bir ksm da eski pagan inanlarn terk ederek Hristiyanl kabul eder (Goetz 2003, s.331 vd). 486 ylnda I. Clovis, Kuzey Galyadaki son Roma grevlisi Syagriusu malup ederek Loirenin kuzeyindeki blgelerin byk ksmna egemen olur. 491de dier bir Cermen kavmi Thuringianlar yener. 496 ylnda gnmzde Almanya snrlar iinde kalan Kln ehrine yakn blgedeki Tolbiac Savanda kazand zaferle Alamannileri hkimiyeti altna alr. 506 ylnda gnmzde Bat Fransa snrlar iinde yer alan Vouill Savanda II. Alariki tam anlamyla bozguna uratan Clovis, Akitanyay ele geirir. Bu zaferin ardndan Vizigotlar spanyaya ekilirken Gneybat Fransa Franklarn denetimi altna girer (Goetz 2003, s.319 vd.) 511 ylnda I. Clovisin lmnn ardndan krallk oullar arasnda bllr. Yzyl boyunca iktidar farkl blgelerde hkm sren krallar arasnda paylalr. Ancak bu dnemde Burgundy ve Provena, Frank kralln snrlarna katlr (Goetz 2003, s.321). II. Chlotar (613-629) dneminde birlik yeniden salanr ve ynetim tek elde toplanr. Merovenj hanedannn son gl kral II. Chlotarn olu I. Dagoberttir (629-639). Onun ardndan birden fazla krallk dnemi yeniden balar.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Alamanni: Bata Sevler olmak zere pekok kk Cermen kabilelerinin karmndan oluan Alamanniler, 3.yzylda Yukar Tuna ve Aa Ren Irmaklar arasnda youn olarak yerleirler. Bizans tarihileri Prokopios ve Agatias da Alamannilerin Cermenlerle akraba olduklarn dnmektedirler. Romallarla iyi ilikiler iinde olmayan Alamanniler, 457 ylnda talyay igal ederler. Frank kral I. Clovise yenilen Franklardan bazlar kaarak gnmzde svire, Avusturya ve Almanya snrnda yer alan Konstanz Gl blgesine yerleirler. 6.yzyln sonuna kadar Pagan inancn koruyan Alamanniler tedricen Frank krall iinde erimilerdir. Arapa, Farsa ve Trke dillerinde Almanlar ve Almanya kelimeleri Alamannilere atfen kullanlmaktadr.
13
679 ylndan Merovenj hanedannn son bulduu 751/752 ylna kadar geen 73 yllk dnem boyunca iktidarda tek Merovenj kral bulunmaktadr. Ancak bu krallar sonradan Karolenj hanedannn kurucular olan Saray Nazrlarnn (Major Domuslar) kuklas durumundadr. Son Merovenj kral III. Childerikin 752de Papa Zachary (741-752) tarafndan azl edilip Ksa Peppinin Franklarn kral olarak ta giydirilmesinin ardndan Merovenj hanedan sona erer ve Karolenj hanedannn hkimiyeti balar.
arlman (Charlemagne/Charles The Great) ve Ardllar

Papa Zacharynin 751de Merovenj hanedannn son kral III. Childericin yerine Saray Nazr olan Ppini, Franklarn kral olarak ilan etmesiyle, adn hanedann en byk temsilcisi arlmandan alan Karolenj hanedan dnemi balar. Hanedann meruluunun Papa tarafndan onaylanmas ok nemlidir ki, taraflar arasndaki bu uyum ve ibirlii sonra da devam edecek ve nihayet 800 ylnda arlman, Papa III. Leonun elinden giydii ta ile Kutsal Roma imparatoru ilan edilecektir. Franklarn korumas altna giren Katolik Papalk, stanbul Ortodoks Kilisesinin rakibi olurken, Papann desteini alan arlman, kendisini tek ve meru imparator olarak gren Dou Roma imparatorunun alternatifi olarak ortaya kar. 768 ylnda Ksa Ppin ldnde oullar arlman (768-814) ve Carlomana (768-771) byk ve gl bir krall miras brakr. 771 ylnda kardei Carlomann lmnn ardndan kralln tek hkimi durumuna gelen arlman iktidar boyunca dzenledii 50den fazla seferle ortaan en byk imparatorluklarndan birisini meydana getirmeyi baarr (Kerr, 2011, s.14-15).
Harita 1.2 771 Ylnda Avrupa Haritas Kaynak: Bu harita, Colin McEvedy, Ortaa Tarih Atlas, ev. Ayen Anadol, stanbul 2004, s.41den alnmtr.
arlman tahta oturduunda Frank Krall, bugnk Fransa, Belika, Hollanda, svire ve Almanyann byk bir ksmn kapsyordu. Btn bu topraklarla yetinmeyen arlman, gnmzde Almanya snrlar iinde yer alan Kuzey Saksonya (774) ve Bavyera (788) ile Pragn iinde yer ald Bohemya, Avusturya, Macaristann bir ksm, Orta ve Kuzey talya ve spanyann kuzeydousunu ele geirir (ztuna 1996, C.V, s.37).
14
Papa Adriann (772-795) Lombardlara kar kendisinden yardm istemesi zerine dzenledii sefer ile 774 ylnda Lombardlara son veren arlman, 799da Romadaki dmanlarnn elinden glkle kurtularak kendisine snan Papa III. Leonun (795-816) yardm talebi zerine meseleyi halletmek iin Papa ile birlikte Romaya gider. Papann otoritesini kesin olarak salayan arlman, 25 Aralk 800de Vatikandaki St. Peter (Petrus) Bazilikasnda Papa III. Leo tarafndan ta giydirilerek Roma imparatoru ilan edilir (Gelfand 2003, s.12-14). Bu olay 476 ylnda Bat Roma mparatorluunun son bulmasnn ardndan kendisini Roma mparatorluunun yegne temsilcisi olarak gren Bizans mparatorluu asndan kabul edilemez bir gelimedir. Bylece uzun zamandr dou ve bat arasnda var olan din ayrlk imdi siyas adan da kendini gstermi olur. Ancak ilgin olan arlmann Bizans mparatorluuna alternatif olarak ikinci bir imparatorluk kurmas deil, tek imparator ve tek kilise dncesi ile kurduu imparatorluun Bizansn yerini almasn amalyor olmasdr. Nitekim bu dnemde Bizans tahtnda imparatorie rininin (797802) bulunmasn frsat olarak gren arlman, 802 ylnda iinde Papann temsilcilerinin de olduu bir elilik heyetini stanbula gnderir. Elilik heyeti, Dou ve Bat imparatorluklarnn yeniden birlemesi iin imparatorlarnn evlilik teklifini imparatorieye iletirler. Bu giriim nasl sonulanrd bilinmez. Ancak elilik heyetinin stanbula gelmesiden ksa bir sre sonra yaplan saray darbesi ile rini tahttan indirilir ve Bizans tahtna I. Nikiforos (802-811) oturur (Ostrogorsky 1991, s.172-173). arlman tahta ktnda Frank Krallnn bir merkezi yoktur. Aacheni kendisine merkez olarak seen arlman burada gsterili bir saray ina ettirir. Merakl bir kiilie sahip olan imparator sarayn eitim merkezi haline getirir. Hocas Yorklu Alcuin (735-804) sarayn en sekin limi olarak pek ok renci yetitirir ve eserler kaleme alr. Yine dilbilimci Pisal Peter (744-799) ve dinbilimci Lyonlu Agobard (769840) dnemin sekin entellektellerindendirler (Kerr 2011, s.15-16). Frankann dnda Latince de konuabilen ve Yunancay anlayan arlman, arlk ve uzunluk llerinde reformlar yapar ve Avrupada uzun sre geerliliini koruyan bir para sistemini gelitirir. Onun iktidar, eitim, mimari, idare sistemi, ekonomi, hukuk ve din alanlarda reformlarn yaand Karolenj Rnesansnn balad dnemdir. arlmann kurduu byk imparatorluun baars onun hayat ile snrl kalr. 28 Ocak 814 ylndaki lmnden ksa bir sre sonra Karolenj mparatorluu halefleri arasnda bllr. 843 ylnda imzalanan Verdun Antlamas ile imparatorluk arlmann torunu arasnda paylatrlr. Bat Frankia olarak anlan Rhne Nehrinin batsndaki Gaskonya, Septimania ve Akitanyaay iine alan kesim Kel Charlesa (840-877), Orta Frankia olarak anlan Rhn ve Ren nehirleri arasndaki blgeler ve talya Kralln iine alan kesim Lothaire (840-877) ve son olarak Dou Frankia olarak anlan imdiki Almanya ve dier dou blgelerini iine alan kesim Louise (840-876) braklr. arlmann miras zerinde ortaya kan bu kralln kaderi farkl mecralarda akar. 987 ylnda Bat Franklarnn son Karolenj imparatoru V. Louis lnce Parisli bir kontun olu olan Hugh Capet kral seilir ve bylece Paris merkezli ve 987-1328 yllar arasnda iktidarda kalacak Kapet hanedann hkimiyeti balar. Bat Frankiann geri kalan topraklarnda ise bamsz hareket eden derebeylikler ortaya kar (Kerr 2011, s.25-26). arlmann byk lksn yeniden dirilten kii 936 ylnda Aachende Alman kral ilan edilen I. Ottodur (936-973). X. yzyl balarnda Dou Frank Krallnn topraklar Macarlar tarafndan yamalanrken Alman soylular arasndaki rekabet bu tehlikeye kar etkili bir direnii imknsz hale getirmektedir. Nihayet 919 ylnda Saksonyal Avc Henry (919-936), dklerin uzlamas ile kral seilir ve Sakson
15
imparatorlar diye anlan bu slale 1024 ylna kadar Dou Franklarn ynetir. lk olarak derebeylerini itaat altna almay baaran Henry, ardndan Bat Frank Krallnn hkimiyetinde bulunan gnmzdeki Almanya-Fransa snrnda yer alan Lotharingia blgesini ele geirir. Son olarak Macarlar malup etmeyi baarr. 936da Henry lnce yerine geen olu I. Otto, babasnn balatt ileri devam ettirir. 955 ylnda Macarlar Almanyann Augsburg ehri yaknlarnda bulunan Lechfeldde byk bir bozguna uratr. Bu tarihten sonra Macarlar tehlike olmaktan kar. Papa XII. Johnun talya kral II. Berengara (950-962) kar kendisinden yardm talep etmesi zerine Romaya giden Otto, bu yardm karlnda 2 ubat 962de Papa tarafndan ta giydirilerek Kutsal Roma-Cermen imparatoru ilan edilir. eitli adlar ve hanedanlar ynetiminde ve baz kesintilerle I. Otto tarafndan yeniden canlandrlan imparatorluk 1806 ylndaki Napolyon Savalarna kadar yaklak dokuz asr varln srdrr (Roberts 2011, s.170). I. Otto her ne kadar imparatorluu canlandrmay baarsa da arlman gibi geni bir corafyaya hkmedemez ve Papalk zerinde onun kadar etkin bir kontrol salayamaz. Sakson hanedannn son temsilcisi II. Henry (1014-1024) iktidar boyunca talyaya sefer dzenlemesine ramen batda pek etkili olamaz ve daha ok Almanyadaki i ekimeler ve snrlarn tehdit eden Slavlarla megul olur.
spanyada Mslman Hkimiyeti

Mslmanlarn spanyay fethi 711 ylnda Emevi komutan Tark bin Ziyad komutasndaki slm ordusunun kendi adyla anlan Cebel-i Tark boazn geerek ber Yarmadasna kmasyla balar. Emevilerin gnmzdeki Kuzey Afraka sahillerini iine alan frikyyenin Valisi Musa bin Nusayrn Tanca valiliine tayin ettii Tark bin Ziyad, Vizigot Krallnn Sebte valisi Julianusun teviki ile spanyaya sefer dzenlemeye karar verir. Vizigot kral Roderik ile aras ak olan Julianustan spanyadaki durum hakknda bilgi alan Tark bin Ziyad, Musa bin Nusayrdan dzenleyecei sefer iin izin aldktan sonra on iki bin kiilik bir kuvvetle Sebte Limanndan yola kar. Julianusun sahip olduu ticaret gemileri ile ordusunu ber Yarmadasna geiren Tark bin Ziyad, berya yarmadasnn gneyinde Guadalete Savanda Vizigot kral Roderiki malup eder. Roderikin hayatn kaybettii bu savan ardndan Mslmanlar Cordoba (Kurtuba) ve Vizigot Krallnn bakenti Toledoyu (Tuleytula) ele geirir (zdemir 1995, s. 211; zkuyumcu 2007, s.184-185). Bir yl sonra spanyann fethini sonulandrmak iin on sekiz bin kiilik bir ordu ile bizzat spanyaya gelen Musa bin Nusayr, Sidonia (uzne, Medina), Carmona (Karmne), Sevilla (biliyye), Merida (Maride), Reyyo, Grnata, Murcia (Mursiya)y ele geirir. Gney kesimlerinin fethi tamamlandktan sonra Toledoda birleen iki ordu 713 ylnda kuzeye ynelir. Bu harekt srasnda Bekens, Barselona (Barelne), Saragosta (Zaragoza) Mslmanlarn hkimiyeti altna girer. Bylece birka yl iinde slam ordular Gney Fransaya kadar ilerlerler (zdemir 1995, s. 212; Halid es-Sufi 1988a, s.48 vd.). 714 ylnda Emevi Halifesi I. Veld bin Abdlmelik (705-715), Musa bin Nusayr ama geri arr. Musa bin Nusayr, spanyadan ayrlrken blgenin idaresini olu Abdulazize brakr. Bu tarihten sonra Endls Emevi Devleti kurulana kadar ynetim amdaki Emevi hilafetine bal valilerin elindedir (zdemir 1995, s. 212; Halid es-Sufi 1988a, s.63 vd.). Valiler dneminde fetihler devam eder. Pireneleri aarak Fransaya giren slm ordular, 726 senesinde Paris yaknlarna kadar ilerler. 732 ylnda Vali Abdurrahman el-Gafik byk bir ordu ile harekete geerek Bordeaux (Bordo) ehrini ele geirir. Ardndan Tours (Tur) ehri zerine gider. Ancak
16
Britanya: Kuzey rlanda, skoya, Galler ve ngilterenin bir araya gelmesinden dolay Birleik Krallk olarak da adlandrlan Britanyann olduka heterojen bir yaps ve tarihi vardr. Gerekte bir ada olan Britanyann tarihi M.. 3.yzyla kadar iner. Adann otokton halk Keltlerdir. Bu halkn isminden alan ve Celtic-Seltik diye adlandrlan adada olduu kadar kta Avrupasnn kuzeybatsnda da pek ok ehir gnmze ulamtr. rlandallar, skoyallar, Gallerliler ve Britanya adasna ismini veren Bretonlar, Kelt dili konuan adann yerli halklardr. Roma imparatoru Jl Sezarn M..
732 yl Ekim aynda Poitiers (Puvatya) Ovasnda arlmann dedesi olan Charles Martel komutasndaki Frank ordusu karsnda malup olur. Bu yenilgi Avrupann kaderini tayin eder. Bu savan ardndan Mslmanlar bir daha Pirene dalarnn kuzeyine geemezler. Bu durum aslnda yenilgiden ok Endlsteki i karklklarla alakaldr (zdemir 1995, s. 212; Halid es-Sufi 1988a, s.74 vd.). 750 ylnda amdaki Emevi hilfetinin son bulmasnn ardndan, onuncu Emevi halifesi Hiamn (724-743) torunu Abdurrahman bin Muaviye, slalesinin neredeyse tamamn kltan geiren Abbasilerin elinden glkle kurtularak nce Tunusta bulunan Kayrevana, oradan da Endlse kaar. Endls Valisi Yusuf elFihryi malup ettikten sonra Kurtubaya giren Abdurrahman, emirliini ilan eder (756). III. Abdurrahmann 929 ylnda ii Fatm halifesine kar Emirl Mminin unvan almasyla bu tarihe kadar Kurtuba Emirlii olarak geen devlet bundan sonra Endls Emevi Hilfeti adn alr ve 1031de III. Hiamn tahttan indirilmesiyle son bulur. Bununla birlikte spanyadaki Mslman varl 1492ye kadar devam eder (Brockelmann 2002, s.149 vd.). Merovenj veSIRA Karolenj SZDE Hanedanlar dneminde Avrupann siyas yapsndaki deiimler nelerdir? Aklaynz.
D BATI N E L M VE DOU AVRUPA KUZEY,
SIRA SZDE
55 ylnda aday D NE L Migali ile M.S. 409 ylna kadar devam eden Roma egemenlii Britanyada kurulur. Bu tarihten sonra Almanyann S O R Ukuzeyinde ve Danimarkada yaayan Cermen kabileleri olan Anglus, Saksonlar ve Jtiler Britanyay igal etmiler D K K A Tve adann yerli halk olan Kelt kabilelerini batya doru uzaklatrmlardr. SIRA SZDE ngiltere Normandiyallar, adn pagan olan bu Cermen kabilelerinden birisi olan Angluslardan alacak ve adada da Anglo-Sakson gelenei AMALARIMIZ oluacaktr. 400 ile 699 yllar arasndaki 3 asrlk dnemde Hristiyanlk Britanyada yaylacaktr. 8 ve 9. yzyllarda K diye T adlandrlan A P Dan Vikingler, Britanyay Romallar ve AngloSaksonlardan sonra nc kez igal ederler. Adann son T ELE V Z1066 Y O Nylnda defa igali Norve kkenli Normanlar tarafndan gerekletirildi. Bu tarihten 100 yl nce Fransz kralln yamalamalarna son Kuzey Nvermek T E R N artyla ET Fransann Normandiya blgesine yerletirilen ve bundan dolay Normandiyallar adn alan bu Norveliler Franszca konuuyorlard. ngiltereyi igal ettikleri zaman Franszca ynetici elit snf arasnda yerleti. Bylece ngilizceye Kelt, Cermen kkenli skandinav dillerinin yan sra Franszcadan da pek ok kelime yerleti. 11.yzyln sonunda Vikingler, AngloSaksonlar, Normanlar ve Kelt halklarnn karmndan ngiliz diye adlandrlan topluluk ortaya kt.
Anglo-Sakson S O R U ngiltere
Anglo-Sakson tabiri V. yzyln ilk yarsndan itibaren Britanyann dou ve gney kesimlerini istila eden Cermen kavimlerini ifade etmek iin kullanlan bir terimdir. DKKAT M.S. 500den 1066 ylndaki Norman istilasna kadar olan devir Anglo-Sakson dnemi olarak adlandrlr. SIRA SZDE Bugnk Almanya ve Hollandann kuzey kesimleri ve Gney skandinavyadan g eden Anglus, Sakson ve Jtiler Britanyann gney ve dou sahillerinden karaya karak bu lkeye yerleirler (Cross 1920, s.18 vd.; Yorke 2003, s.385 AMALARIMIZ vd.). Anglo-Saksonlarn, Hristiyanl kabul etmeleri VI. yzyln sonlarnda olur. VII. yzylda Roma-Britanya soyundan gelen Britonlarn bir ksm yeni gelen bu topluluklarla yaamaya devam ederken ounluu Galler ve skoyann K bir T arada A P dalk blgelerine srlrler. Adadaki siyasi oluumlar temsil eden ve ortak ynetim manasndaki heterariyi oluturan yedi (Wessex, Essex, Sussex, Dou Anglia, Kent, Mercia TELEV Z Y O krallktan N ve Northumbria) hibirisi IX. yzyln ortasndan itibaren balayan Dan aknlarna kar koyamaz ve lkenin yarsndan fazlas istila edilir. Nihayet 871de Danlar malup etmeyi baaran Wessex kral Byk Alfred tm Gney ngilterenin kral N T E R NAlfred ET olur. 878 ylnda ile anlamak zorunda kalan Danlar, Wessexten ekilmeyi kabul ederler. Londray alan Alfredin 900/901de lmesinin ardndan onun soyundan gelen krallar, Danlar birleik bir kralln idaresi altna almay baarrlar. Ancak yeni bir Viking saldrsyla felakete urayan Anglo-Sakson Krall bir sre daha dedii ykl miktardaki yllk vergi ile varln srdrr. Bu durum Danimarka kral Sveyn Forkbeardn (986-1014), ngiliz kraln iktidardan indirmesine kadar devam eder. Onun lmnden sonra yerini alan Knud (1016-1035) dneminde ngiltere, ksa bir sreliine de olsa Danimarka Krallnn bir paras haline gelir. Nihayet 1066 ylnda Fransann kuzeyinde hkm sren Normanlarn lideri Fatih Williamn Hasting Savanda Anglo-Saksonlara kar kazand zaferle ngilterede Norman hkimiyeti balar (Roberts 2011, s.178-179).
17
Vikingler
Ak denizlerde ve s nehirlerde kullanabilecekleri teknelerin dnda uzun sreler erzak temini yapmadan denizlerde seyahat edebilecekleri byk gemilere de sahip olan Vikingler, henz kesin olarak bilinmeyen bir sebeple VIII. yzyldan itibaren anavatanlarndan ayrlarak iki yzyl boyunca Avrupadan Asyaya kadar ok geni bir sahada faaliyetlerde bulunmulardr. Daha ok Norveli olarak bilinen ancak sve ve Danimarka gibi yerlerden de gelen skandinavyann sava, tccar ve korsan halk olan Vikingler, yerletikleri lkelerin elit tabakas arasna kararak etkin bir rol oynamlardr (Roberts 2010, s.175-176). rlanda, skoya, ngiltere ve Fransadaki manastrlarda yaayan rahiplerin yazdklar eserlerde 750 ylndan 1100 ylna kadar buralar acmaszca yamalayan vahi Vikingler hakknda bilgiler bulmak mmkndr. Varanglar olarak tannan sveliler, Baltk kylarndan Rusyann kuzeybatsndaki Velikiy Novgoroda kadar inmilerdir. Hatta Karadeniz zerinden stanbul nlerine kadar gelmilerdir. Bat Avrupaya akn eden Danlar ve Norveliler ise rlanda, ngiltere, Almanya, Fransa ve spanya kylarna kadar olan geni corafyada dehet salmlardr (Kerr 2011, s.17-18). 793 ylnda ngilterenin kuzeydou aklarndaki ayn ad tayan adadaki Lindisfarne Manastrna saldran Vikingler, manastrn hazinesine el koyduklar gibi pek ok keii ldrp geri kalann da esir ederek yanlarnda gtrrler. Elbette Pagan olan Vikingler iin bu tr yerlerin bir kutsall yoktur. ki yl sonra rlanda ve skoyaya saldrrlar. Viking saldrlar bir seferle kalmaz ve yamaladklar bu blgelere daha sonra defalarca tekrar gelirler. IX. yzyln balarnda Hollanda ve Almanyann Kuzey Denizi kylarna saldrmaya balayan Vikingler daha sonra Fransa kylarna ynelirler. 842de Nantes ve 847de Bordeaux ehirleri, Viking dehetini yaar. Vikingleri durdurmann tek yolu ykl miktarda fidye demektir. Ancak bu bile onlarn aknlarn durdurmak iin yeterli gelmez. stelik yalnzca ky blgeleri deil Paris, Limoges, Orlans ve Tours gibi i kesimlerdeki ehirler de Viking saldrlarndan kurtulamaz. spanya kylarna ynelen Vikingler, 844 ylnda Sevillay yakp ykarlar. Nihayet 859 ylnda Pisa da onlar tarafndan yamalanr (Roberts 2011, s.177). 911 ylnda kacak Viking lideri Rollo ile anlaan Fransa kral Basit Charles (893-922), soydalarnn saldrlarna kar korumas kouluyla bu blgeleri ona brakr. Onun soyundan gelen William (1066-1087) 1066 ylnda Hasting Savanda Anglo-Sakson kral II. Harold malup etmeyi baararak ngiltere kral olur (Kerr 2011, s.19).
Slavlar
Hint-Avrupa ailesine mensup olan Slavlarn tespit edilen ilk vatanlar Vistl Vadisi ve Karpatlarn kuzey yamalarndaki blgelerdir. Dinyeper Nehri boyunca Karadeniz ve Tunaya doru yaylan Slavlar daha sonra Tunay da aarlar. Avar istilas srasnda Dinyeperin dousuna geen kabileler ise izleyen yllarda Rus mparatorluunu vcuda getirmilerdir. Bugn Avrupadaki en kalabalk etnik grubu oluturan Slavlarn, Avrupa tarihinde etkin rol oynamalar ok daha ge tarihlerde olur. Zaman ierisinde Ortodoksluu, Katoliklii, Protestanl ve Mslmanl kabul eden Slav halklar genel olarak Dou Slavlar (Ruslar, Ukraynallar, Belaruslar), Bat Slavlar (Polonyallar, ekler, Slovaklar) ve Gney Slavlar (Srplar, Hrvatlar, Slovenler vd.) olarak gruba ayrlr (Dvornik 1962, s.1; Riasanovsky- Steinberg, 2011, s.16.).
18
V. ve VI. yzylda Cermen kabilelerinin Baltk kylarndan gneye doru inmeleri zerine baz Slav kabileleri Vistl ve Oder nehirlerini geerek Elbe Nehrine kadar olan sahalara yerleirler. Ancak asl Slav gleri, Avarlarn hkimiyeti dneminde vuku bulur. Gktrk Devletinin kurulmasnn ardndan til Nehrini geerek batya gelen Avarlar, Slav topluluklarn idareleri altna alrlar. zellikle Bayan Han dneminde snr gvenliini salamalar amacyla kalabalk Slav kitleleri Orta ve Gney Almanya, Pannonia, llirya, Dalmaya ve Dou Balkanlara g ettirilmilerdir. Avar ordusunda grev yapan Slav birliklerinin Bizans arazilerine aknlar dzenledikleri ve 626 ylndaki stanbul kuatmasna itirak ettikleri bilinmektedir (Kurat 1992, s.99 vd). Avar hkimiyetinin son bulmasnn ardndan Dou Slavlar VII. yzyl ile X. yzyllar arasnda Karadenizin kuzeyindeki blgelere egemen olan Hazar Devletine tbi hale gelirler. Bu iki Trk kavminin Slavlarn siyas, ekonomik, kltrel ve sosyal geliimleri zerinde byk tesiri olur. arlman dneminde, Frank Krallnn kuzeydou ve gneydou snrlarndaki Slav kabileleri zerine dzenlenen seferler srasnda esir edilen pek ok Slav Fransaya gtrlr. Avrupada Slavlar tarafndan oluturulan ilk siyas teekkl Orta Avrupada yer alan Byk Moraviadr. Dou Frank kral Louisin vassal olan Moravia Dk Rastislav (846-870), Bulgarlarla ittifak kurarak Frank topraklarna saldrr ve bamszln ilan eder. 855 ylnda Frank kral Louisin Dk Rastislava kar Moravia zerine dzenledii sefer baarszlkla sonulanr. Rastislav, Franklara kar on yldan fazla bir sre direnir. Ancak sonunda tm Moravia, Franklar tarafndan talan edildii gibi kendisi de esir der ve esaret altnda lr. Elbe ve Oder nehirleri arasndaki Slav topraklar, Alman krallar I. Henry (919-936) ve II. Otto (936-973) zamannda tamamen ele geirildikten sonra blgedeki Slav topluluklar da Alman kilisesinin etkisi altna girer (Dvornik 1962, s.3-4).
Rusya
Rus tarihi bir ulus-devlet tarihi deildir. Farkl etnik unsurlarn birlemesi ile ortaya km ve daha sonra byk bir imparatorluk halini almtr (Riasanovsky, s.9). Bununla birlikte deiik dnemlerde Mool, Trk, Fin ve skandinav kavimleri ile karm olsalar da Rus Devletini meydana getiren temel halk, Dou Slavlardr. III. yzyldan itibaren Baltk kylar, Don Nehri, Karadeniz ve Tuna arasnda faaliyetlerde bulunan Slav kabileleri, VIII. ve IX. yzyllarda kuzeyden gelen skandinavlarn idaresi altnda birleirler. 750 ylnda Gney Rusyaya inen sveliler, burada daha sonra devlete ve halka adn verecek olan Ruslarla karlarlar. Ortaada btn Dou Slavlarnn genel ad haline gelen Rus teriminin menei ve anlam ile ilgili olarak deiik fikirler ileri srlmektedir. lk olarak, Rus kelimesinin, Finlilerin, svelilere verdikleri ve kayklar-krekiler anlamna gelen Ruotsiden tredii ileri srlmektedir. Dier bir gre greyse Rus ad ran bir kavim olan Alanlarn, Roxalan kabilesi ile ilgilidir. Son olarak baz aratrmaclar Rus adn topografik adan izah etmeye alrlar (Kurat 1993, s.16-17; Vernadsky 2009, s.48; Riasanovsky 2011, s.22 vd.) Etnik kkenleri zerinde tartmalarn hl devam ettii Ruslar da blgeye gelen skandinavlar gibi zaman ierisinde Slavlamlardr (Vernadsky 2009, s.s.48). Youn bir ticar faaliyet ierisinde olan Rusyadaki sve-Rus kolonileri, 839 ylndan itibaren Bizans mparatorluu ile temasa geerler. Ancak balangta ilikilerin pek dostane olduu sylenemez. Nitekim 840da Karadenizin gney kysndaki Bizans ehri Amastris (Amasra), Ruslarn saldrsna urar (Vernandsky 2009, s.49-50).
19
Rus tarihinin balangc skandinav kkenli Vareglerin Babuu Rurikin 856 ylnda Kuzey Rusyadaki skandinav kolonilerinde dzeni salamak iin nce Ladoga Gl civarna sonra da Velikiy Novgoroda yerlemesi olarak kabul edilmektedir. Kaynaklardaki bilgilere gre Varegler, kendi aralarnda srtme ierisinde olan Slav kabileleri tarafndan kendilerini ynetmeleri iin davet edilmitir (Riasonovsky 2011, s.20-21; Kurat 1993, s.19-20). Rurik dneminde de Bizans mparatorluu ile olan ilikiler henz yumuamamtr. 860 ylnda Karadenizi aarak stanbul Boazna giren bir Rus filosu, stanbulun sur dndaki sahil blgelerini yamalar (Norwich 1993, s.66.). 873 ylnda Rurik ldnde yerini Norve kkenli Oleg alr. Dikkatini gneye ynelten Oleg, yaklak be yl sonra sve Ruslarnn elindeki Kievi ele geirir. Burasn kendisine merkez olarak seip bamszln ilan eder. Onun devrinde biri 911 dieri 944 yllarnda olmak zere Bizans mparatorluu ile iki ticaret antlamas yaplr (Vernandsky 2009, s.52). Kiev Knezliinin Svyatoslav dneminde byk g kazand grlr. Babas Igor ldnde kk yalarda bulunan Svyatoslav gerek manada devletin ynetimini eline alncaya kadar annesi Olga ona veklet eder. 957de Bizans sarayn ziyaret eden Olgann Ortodoksluu kabul etmesiyle Bizans mparatorluunun Rusya sahasndaki etkisi balam olur. Svyatoslavn iktidar, hkimiyet sahalarn geniletmek amacyla yapt seferlerle geer. 965te Hazarlar ve 967 senesinde Bizansn yardm talebi zerine Tuna Bulgarlara kar dzenledii seferlerde baarl olur (Vernandsky 2009, s.52-53). 969da Svyatoslavn yokluunu deerlendirmek isteyen Trk kkenli Peenekler Kievi kuatr. Bunu renen Svyatoslav, Tuna blgesinden hzla geri dnerek bakentini kurtarr. Bulgarlar malup eden Svyatoslavn Tuna blgelerinde ele geirdii yerleri terk etmek istememesi Bizans mparatorluu ile arasn aar. 971 ylnda Bizans imparatoru Ioannis Cimiskis (969-976) tarafndan malup edilen Svyatoslav, lkesine dnmek zorunda kalr. Ancak geri dn srasnda Peeneklerin saldrsna urayarak ordusundaki pek ok askerle birlikte hayatn kaybeder. Svyatoslavn lmnden sonra Rusya sahasnda eitli knezlikler (prenslikler) ortaya kar ve bunlar 150 yldan fazla bir sre ounlukla malup olduklar Peeneklerle mcadele ederler (Vernandsky 2009, s.54 vd.).
Polonya
Ortaa Avrupasnda Slavlar tarafndan kurulan bir dier siyas organizasyon, Slavlarn anayurtlar olarak kabul edilen sahada (Vistl ve Oder nehirleri arasndaki blge) Bat Slavlar tarafndan kurulan Polonya Kralldr. Polonya tarihinin resmi olarak balangc Piast hanedannn kurucusu Mieszkonun (962-992) 966 ylnda Hristiyanl benimsemesi olarak kabul edilmektedir. Bu davran ile o, snrlarn dou ynnde geniletmek niyetinde olan Kutsal Roma-Cermen imparatoru I. Ottonun (936-973) kendi hkimiyet blgelerine bir saldr dzenlemesini engellemeyi dnr. Roma kilisesi ile yakn iliki iinde olan Mieszko, 968 senesinde Poznanda piskoposluk kurar. Uzun iktidar boyunca Baltk Denizinin gney sahillerinde yer alan Pamerania ve Aa Oder blgesini hkimiyeti altna almak iin pek ok sefer dzenleyen Mieszko, 972de Saksonya ve Avusturyann bir blmn iine alan Ostmark Dk I. Odoyu malup eder. 979da Odonun yardmna gelen imparator II. Ottoyu yenmeyi baarr. 983 ylnda III. Otto ile ittifak kuran Mieszko, Pariste yaayan Lutetianlar ve eklere kar imparatorun yannda yer alr. Ayrca damad olan Dani-
20
marka kral Sweyn Forkbearda ngiltere seferleri srasnda destek verir. Mieszkonun lmnn ardndan yerine geen olu I. Boleslaw (992-1025), ilk Polonya kral olarak kabul edilir. Yetenekli bir devlet adam ve cesur bir asker olan bu ahs 996da Krakowu zapt eder. En mehur seferi 1018 ylnda Kievi ele geirdii seferdir. III. Otto (983-1002) dneminde Kutsal Roma-Cermen mparatorluu ile iyi ilikiler iinde olunsa da onun lmnden sonra durum bir anda deiir. Ottonun halefi II. Henry (1002-1024) ile I. Boleslaw arasndaki sava 1018 ylnda Almanyann dousunda bulunan Bautzende imzalan bar antlamasna kadar aralksz devam eder (Halecki 1978, s.11 vd.). I. Boleslawn olu II. Mieszko (1025-1031-1032-1034), 1031 ylnda II. Conrad (1027-1039) ve Kiev knezi Yaroslav karsnda urad byk yenilginin ardndan topraklarnn byk ksmn kaybeder. Ancak II. Mieszkonun olu Casimir (10391058) ve torunu II. Boleslaw (1058-1076 arasnda Polonya dk; 1076-1079 arasnda Polonya kral) dneminde Polonya eski gcne kavuur ve zellikle II. Boleslaw, Kutsal Roma Cermen imparatoru IV. Heinriche (1084-1105) kar baaryla mcadele eder (Halecki 1978, s.52 vd.) 1138de Polonya Krallnn topraklar III. Boleslawn (1107-1138) be olu arasnda paylalr ve bu tarihten sonra uzun sre kardeler arasnda mcadeleler yaanr.
SIRA SZDE
Erken Ortaada Kuzey, Bat ve Dou Avrupadaki siyas durumu deerlendiriniz SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
21
zet
A M A
Roma mparatorluu ile Cermen kavimleri arasndaki ilikileri aklayabilmek M.S. 395 ylnda I. Teodosiosun (379-395) lmnn ardndan Roma mparatorluu, Dou ve Bat olmak zere ikiye blnr. Sonradan Bizans mparatorluu olarak adlandrlacak olan Dou Roma mparatorluu, 1453 ylnda stanbulun Trkler tarafndan fethedilmesine kadar bin yldan fazla bir sre ayakta kalrken, Bat Roma mparatorluu yzyl dahi varln devam ettiremez. Roma mparatorluunun idar yapsndaki blnmlk Hun basksyla batya g ederek imparatorluk arazilerine yerleen Cermen kavimlerini harekete geirir. Vizigotlar Gney ve Orta Galya ile spanyay, Ostrogotlar talyay, Vandallar Kuzey Afrikay ve Lombardlar Kuzey talyay ele geirir. Orta Asyal kavimlerin Erken Ortaa Avrupasnn siyas yaps zerindeki etkilerini tartabilmek Orta Asyadan ayrlarak batya gelen ilk Trk kavmi olarak kabul edilen Hunlar, Avrupann demografik yapsn kknden deitirmilerdir. Kavimler Gn balatan Hunlar, Cermen kavimlerinin Bat Avrupaya hareket etmelerine sebep olmu, Dou ve Bat Roma imparatorluklarnn kaderini belirlemilerdir. Attila (434-453) dneminde, eitli boylar halinde kendi liderlerinin idaresinde faaliyette bulunan btn boylar birletirilerek, snrlar Danimarkadan rana kadar uzanan merkez bir imparatorluk vcuda getirilir. Ancak Attilann 453 ylnda lmnn hemen ardndan Hun mparatorluu paralanr. Erken Ortaa Avrupa tarihinde etkin bir rol oynayan dier Orta Asyal bir kavim olan Avarlar, Gktrk Devletinin kurulmasnn ardndan batya doru g ederek Slav ve Bulgar topluluklarn hkimiyetleri almtr. Ksa sre iinde Avarlar Karadenizin kuzeyindeki blgeleri tamamen denetim altna almay baarmlardr. Bayan Kaan dneminde Avrupa ilerine kadar ilerleyen Avarlarn, bakenti 796 ylnda Franklarn eline geer. Avar Kaanlnn 811 ylnda son bulduu kabul edilse de Avarlarn X. yzyla kadar Avrupada eitli topluluklar arasnda varlklarn devam ettirdiine dair bulgular vardr.
A M A
A M A
Erken Ortaada Merkezi Avrupann siyas durumunu aklayabilmek Son Merovenj kral III. Childerikin 751 ylnda Papa Zachary (741-752) tarafndan azl edilip Ksa Peppinin Franklarn kral olarak ta giydirilmesinin ardndan Merovenj hanedan sona erer ve adn hanedann en byk temsilcisi arlmandan alan Karolenj hanedan dnemi balar. 800 ylnda arlman, Papa III. Leonun elinden giydii ta ile Kutsal Roma imparatoru ilan edilir. arlmann kurduu byk imparatorluun baars onun hayat ile snrl kalr. 843 ylnda imzalanan Verdun Antlamas ile imparatorluk arlmann torunu arasnda paylatrlr. arlmann byk lksn yeniden dirilten kii 936 ylnda Aachende Alman kral ilan edilen I. Ottodur (936-973). 2 ubat 962de Papa tarafndan ta giydirilerek Kutsal Roma-Cermen imparatoru ilan edilen I. Otto tarafndan yeniden canlandrlan imparatorluk, 1806 ylna kadar yaklak dokuz asr eitli hanedanlar ve adlarla varln srdrr. Bu dnemdeki nemli gelimelerden birisi de Mslmanlarn spanyay fethidir. 711 ylnda Tark bin Ziyad komutasndaki slm ordusunun kendi adyla anlan Cebel-i Tark boazn geerek ber Yarmadasna kmasyla balayan Avrupadaki Mslman varl 1492ye kadar devam eder. Erken Ortaada Kuzey, Bat ve Dou Avrupadaki gelimeleri tartabilmek Erken Ortaada Kuzey, Bat ve Dou Avrupada etkin olan kavimler M.S. 500 ylndan 1066 senesindeki Norman istilasna kadar Britanyada hkimiyet kuran Anglo-Saksonlar; VIII. yzyldan itibaren anavatanlarndan ayrlarak iki yzyl boyunca Avrupadan Asyaya kadar ok geni bir sahada faaliyetlerde bulunan skandinavyann pagan, sava, tccar ve korsan halk Vikingler ve bugn Avrupadaki en kalabalk etnik grubu oluturan Slavlardr. Zaman ierisinde Ortodoksluu, Katoliklii, Protestanl ve Mslmanl kabul eden Slav halklar genel olarak Dou Slavlar (Ruslar, Ukraynallar, Belaruslar), Bat Slavlar (Polonyallar, ekler, Slovaklar) ve Gney Slavlar (Srplar, Hrvatlar, Slovenler vd.) olarak gruba ayrlr.
A M A
22
Kendimizi Snayalm
1. Kavimler Gnn sonucunda Roma mparatorluu 395 ylnda imparator I.Teodosiosun oullar Arkadius ve Honorius arasnda ikiye blnmtr. Buna gre Kavimler Gnn neden olduu bu sonu ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Roma mparatorluunun glenmesine neden olmutur. b. Siyasi otorite g kaybetmitir. c. Roma mparatorluunda saltanat sistemi grlmektedir. d. Kavimler G Roma mparatorluunu olumsuz etkilemitir. e. Merkezi devlet yaps korunamamtr. 2. - Roma mparatorluunun ikiye ayrlmas - Feodal beyliklerin kurulmas gelimelerine baklarak Avrupann aadaki alanlardan hangisinde deiime urad sylenebilir? a. Sosyal b. Askeri c. Siyasi d. Ekonomik e. Kltrel 3. Hun basks sonucunda topraklarn terk etmek zorunda kalan Vizigotlar ksa srede glendiler. lk kapsaml yazl yasalar oluturdular. Vizigot kabilelerini idaresi altnda birletirmeyi baaran kral I.Alarik, daha sonra sefer dzenledii Romay da ele geirmitir. Bu bilgilere gre aadakilerden hangisi sylenemez? a. Hukuk devleti olduu b. Siyasi birliin saland c. Merkezi otoritenin gl olduu d. Egemenlik alanlarnn geniledii e. Roma mparatorluunun ykld 4. Vizigotlar, - Romal idarecilerin kt muamelesi zerine Ostrogotlarla birletiler. - Hun Hkmdar Attilaya kar Roma ile ittifak yaptlar. Bu bilgilere gre aadaki yarglardan hangisine ulalabilir? a. Vizigotlar, Hunlar yenilgiye uratmtr. b. Ostrogotlar, Vizigotlarn egemenliine girmitir. c. Roma ile Vizigotlar arasnda daimi bar salanmtr. d. Siyasi karlar devlerler aras ilikileri belirlemitir. e. Savatan ok diplomatik ilikilere daha ok nem vermilerdir. 5. Aadakilerden hangisinde Dou Roma mparatorluunun bakentini kuatan iki topluluk birlikte verilmitir? a. Hunlar - Ostrogotlar b. Slavlar - Avarlar c. Vandallar - Hunlar d. Avarlar -Vizigotlar e. Avarlar - Hunlar 6. Aadaki Cermen kavimlerinden hangisi zamannda Kuzey Afrikann tamam ele geirilmitir? a. Vizigotlar b. Vikingler c. Vandallar d. Ostrogotlar e. Lombardlar 7. Son Merovenj kralnn, Papa tarafndan tahttan indirilip yerine Ksa Peppinin Franklarn kral olarak ta giydirilmesinin ardndan Merovenj hanedan sona ermi ve Karolenj hanedannn hkimiyeti balamtr. Buna gre aadaki yarglardan hangisine ulalamaz? a. Papa Avrupadaki topluluklar ynetimi altnda birletirmek istemitir. b. Frank krall farkl hanedanlar tarafndan ynetilmitir. c. Papa karlar dorultusunda hareket etmitir. d. Ynetimde teokratik anlay etkilidir. e. Papa dinsel gcn yannda siyasal gce de sahiptir.
23
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

8. Aadakilerin hangisinde Emevilerin Batda ilerlemesine ve durdurulmasna neden olan savalar birlikte verilmitir? a. Toledo - Saragosta b. Guadalete - Poitiers c. Poitiers - Cebel-i Tark d. Cordoba - Grnata e. Toledo - Guadalete 9. 476 yl Eyll aynda son imparator Romulus Agustulusun (475-476) aadakilerden hangisi tarafndan tahttan indirilmesi ile Bat Roma mparatorluu tarihe karr? a. Attila b. Alarik c. Theodorik d. Athanarik e. Odoaker 10. arlman Vatikandaki St. Peter Bazilikasnda III. Leo tarafndan ta giydirilerek Roma mparatoru ilan edilir.Bu olay kendisini Roma mparatorunun yegane temsilcisi olarak gren Bizans mparatorluu asndan kabul edilemez bir gelimedir. Bu durumun aadaki gelimelerden hangisine ortam hazrlamtr? a. Katolik ve Ortodoks kiliselerinin birlemesine b. Papann Dou Roma Kilisesinin de dini lideri olmasna c. arlmann Bizans mparatoru seilmesine d. Bat Roma ile Dou Romann siyasi adan ayrlmasna e. Dinin toplum zerindeki etkisinin azalmasna 1. a 2. c Yantnz yanl ise Roma mparatorluu ve Cermen Kavimleri blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Roma mparatorluunun Blnmesi ve Bat Roma mparatorluunun Ykl blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Vizigotlar (Bat Gotlar) blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Vizigotlar (Bat Gotlar) blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Avarlar blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Vandallar blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise arlman (Charlemagne/Charles The Great ve Ardllar blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise spanyada Mslman Hakimiyeti blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Roma mparatorluunun Blnmesi ve Bat Roma mparatorluunun Ykl blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise arlman (Charlemagne/Charles The Great ve Ardllar blmn yeniden okuyunuz.
3. e 4. d 5. b 6. c 7. a
8. b 9. e
10. d
24
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Roma mparatorluunun blnmeden nceki son imparatoru I. Teodosiosun (379-395) 395 ylnda lmesinin ardndan imparatorluk, oullar Arkadius ve Honorius arasnda ikiye blnr. Arkadius imparatorluun dousuna, Honorius ise batsna hkmeder. Siyas paralanmlk ve gen imparatorlarn tecrbesizlii I. Teodosios dneminde imparatorluk arazilerine yerletirilen Cermen kavimlerini harekete geirir. Bat Roma mparatorluunun ykntlar zerinde kurulan en byk siyas g olan Vizigotlar Gney ve Orta Galya ile spanyada hkm srerler. 476 ylnda Romulus Agustulusu tahttan indirerek Bat Roma mparatorluuna son veren Odoakeri 493 ylnda malup ederek ldren Theodorik nderliinde Sicilya ve Dalmaya da dhil olmak zere tm talyada Ostrogot hkimiyeti balar. Gotlarn iki kolunu oluturan bu iki Cermen kavmi dnda Vandallar Kuzey Afrikay ve Lombardlar Kuzey talyay ele geirir. Sra Sizde 2 Orta Asyadan ayrlarak batya gelen ilk Trk kavmi olarak kabul edilen Hunlar, Avrupann demografik yapsn derinden deitirmilerdir. Kavimler Gn balatan Hunlar, Cermen kavimlerinin gn hzlandrm, Dou ve Bat Roma imparatorluklarnn kaderini belirlemilerdir. Attila (434-453) dneminde, eitli boylar halinde kendi liderlerinin idaresinde faaliyette bulunan btn boylar birletirilerek, snrlar Danimarkadan rana kadar uzanan merkez bir imparatorluk vcuda getirilir. Ancak Attilann 453 ylnda lmnn hemen ardndan Hun mparatorluu paralanr. Erken Ortaa Avrupa tarihinde etkin bir rol oynayan dier Orta Asyal bir kavim olan Avarlar, Gktrk Devletinin kurulmasnn ardndan batya doru g ederek Slav ve Bulgar topluluklarn hkimiyetleri alm ve ksa sre iinde Karadenizin kuzeyindeki blgeleri tamamen denetim altna almay baarmlardr. Bayan Kaan dneminde Avrupa ilerine kadar ilerleyen Avarlarn, bakenti 796 ylnda Franklarn eline geer. Avar Kaanlnn 811 ylnda son bulduu kabul edilse de Avarlarn X. yzyla kadar Avrupada eitli topluluklar arasnda varlklarn devam ettirdiine dair bulgular vardr. Sra Sizde 3 Bu gnk Almanyada Ren Nehrinin kuzeyinde, Baltk kylarnda yaayan bir Cermen kavmi olan Franklarn Galyaya yerlemeleri 454 ylndan sonra olur. Frank Kralln kuran Merovenj krallar efsanev bir kiilik olan Merovechin soyundan gelmektedirler. nce Belikay ele geiren Merovenj hanedan krallar daha sonra Kuzey Fransay ve I. Clovis dneminde Gney Fransay zapt ederler. Son Merovenj kral III. Childerikin 751de Papa Zachary (741-752) tarafndan azl edilip Ksa Peppinin Franklarn kral olarak ta giydirilmesinin ardndan Merovenj hanedan sona erer ve adn hanedann en byk temsilcisi arlmandan alan Karolenj hanedan dnemi balar. 800 ylnda Papa III. Leonun elinden giydii ta ile Kutsal Roma imparatoru ilan edilen arlman, tahta oturduunda Frank Krall bugnk Fransa, Belika, Hollanda, svire ve Almanyann byk bir ksmn kapsyordu. Btn bu topraklarla yetinmeyen arlman, Kuzey Saksonya (774), Bavyera (788), Bohemya, Avusturya, Macaristann bir ksm, Orta ve Kuzey talya ve spanyann kuzeydousunu ele geirir. arlmann kurduu byk imparatorluun baars onun hayat ile snrl kalr. arlmann 28 Ocak 814 ylndaki lmnden ksa bir sre sonra Karolenj mparatorluu halefleri arasnda bllr. 843 ylnda imzalanan Verdun Antlamas ile imparatorluk arlmann torunu arasnda paylatrlr. arlmann byk lksn yeniden dirilten kii 936 ylnda Aachende Alman kral ilan edilen I. Ottodur (936-973). 2 ubat 962de Papa tarafndan ta giydirilerek Kutsal Roma Cermen imparatoru ilan edilen I. Otto tarafndan yeniden canlandrlan imparatorluk 1806 ylna kadar yaklak dokuz asr eitli hanedanlar ve adlarla varln srdrr. Sra Sizde 4 Erken Ortaada Kuzey, Bat ve Dou Avrupann durumuna bakldnda siyas gelimelere yn veren eitli etnik topluluklarn farkl blgelerde tesirli olduklar grlmektedir. Britanyada M.S. 500 ylndan 1066 senesindeki Norman istilasna kadar Anglo-Saksonlar, adann byk ksmnda hkim gtr. skandinavyann sava, tccar ve korsan halk Vikingler, yalnzca belirli bir corafyada deil Avrupadan Asyaya kadar ok geni bir sahada iki yzyl boyunca acmaszca yamalarda bulunmulardr. zellikle Avrupann neredeyse tm sahil kesimlerini yamalayan bu halk, ele geirdikleri zenginlikleri lkelerine tamann yan sra, zaman ierisinde farkl blgelere kalc olarak yerlemiler ve buralardaki elit tabaka arasna kararak etkin bir rol oynamlardr. Bugn Avrupadaki en kalabalk etnik grubu oluturan Slavlar ise Dou Slavlar (Ruslar, Ukraynallar, Belaruslar), Bat Slavlar (Polonyallar, ekler, Slovaklar) ve Gney Slavlar (Srplar, Hrvatlar, Slovenler vd.) olarak gruba ayrlmlar ve ktann hemen tamamna yaylmlardr.
25
Yararlanlan Kaynaklar
Ahmetbeyolu, Ali, Byk Hun Hkmdar Attila, Trkler, C.I, s.902-920. Batav, erif, Avrupa Hunlar, Trkler, C.1, Ankara 2002, s.853-886. Brockelmann, Carl, slm Uluslar ve Devletleri Tarihi, TTk yay. Ankara 2002. Burns, Thomas, A History of the Ostrogoths, Indiana University Press, 1991. Cross, Arthur Lyon, A Shorter History of England and Greater Britain, New York Tarih, 1920. Dikici, Radi, u Bizim Bizans (Byzantium 330-1453), stanbul 2007. Dvornik, Francis, The Slavs in European History and Civilisation, Rutger University Press, 1962. es-Suf, Halid, Endls Emevi Devleti, Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, C.4, stanbul 1988, s.117-308. es-Suf, Halid, Mslmanlarn Endls Fethi, Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, C.4, stanbul 1988, s.15-116. Gelfand, Dale Evva, Charlemagne, New York 2003. Gerberding, Richard, The Later Roman Empire, The New Cambridge Medieval History, C.1, Cambridge 2008, s.13-34. Goetz, Hans-Werner, Gens, kings and kingdoms: the Franks, Regna and Gentes The Relationship between Late Antique and Early Medieval Peoples and Kingdoms in the Transformation of the Roman World, edit. H.-W.Goetz, Jrg Jarnut, Walter Pohl, Leiden-Boston 2003, s.307-344. Gregory, Timothy E., Bizans Tarihi, ev. Esra Ermert, YKY, stanbul 2008. Gl, Muammer, Ortaa Avrupa Tarihi, 2.bask, stanbul 2010. Halecki, Oscar, A History of Poland, London 1978. Heather, Peter, Gens and Regnum among the Ostrogoths, Regna and Gentes, s.85-133. Heather, Peter, The Goths, Blackwell, 2004. Hersak, Emil, Avarlar: Etnik Yaradl Tarihlerine Bir Bak, Trkler, C.2, Ankara 2002, s.641-657. Jarnut, Jrg, Gens, rex and regnum of the Lombards, Regna and Gentes, s.409-427. Kerr, Gordon, Charlemagneden Lizbon Antlamasna Avrupann Ksa Tarihi, ev. Cumhur Atay, stanbul 2011 Kurat, Akdes Nimet, Avarlar, yayna haz. Serkan Acar, Tarih ncelemeleri Dergisi, XXVI/1, (Temmuz 2011), s.81-110. Kurat, Akdes Nimet, IV-XVIII. Yzyllarda Karadeniz Kuzeyindeki Trk Kavimleri ve Devletleri, Ankara 1992. Lemerle, Paul, Bizans Tarihi, Trke ev. Galip stn, letiim yay., stanbul 2005. Liebeschuetz, J.H.W.G., Gens into regnum: the Vandals, Regna and Gentes, s.55-83. Moorhead, John, Ostrogothic Italy and the Lombard Invasions, The New Cambridge Medieval History, C.1, Cambridge 2008, s.140-161. Norwich, John Julius, Byzantium The Apogee, Penguin Books, London 1993. OCallaghan, Joseph F., A History of Medieval Spains, Cornell University Press 1983. Ostrogorsky, Georg, Bizans Devleti Tarihi, Trke ev. Fikret Iltan, TTK yay. Ankara 1991. zdemir, Mehmet, Endls, TDVA, c.11, stanbul 1995, s. 211-225. zkuyumcu, Nadir, Msr ve Kuzey Afrikann Mslmanlar Tarafndan Fethi, Manisa 2007 ztuna, Ylmaz, Devletler ve Hanedanlar, C.III,V, Ankara 1996. Pohl, Walter, A Non-Roman Empire in Central Europe: The Avars, Regna and Gentes, s.571-595. Rasonyi, Laszlo, Tarihte Trklk, Ankara 1993. Riasanovsky Nicholas V.-Mark D. Steinberg, Rusya Tarihi, ev., Figen Dereli, nklp yay., stanbul 2011. Roberts, J.M., Avrupa Tarihi, ev. Aret Demirkaynak, nklap yay. stanbul 2011 Vernadsky, George, Rusya Tarihi, ev. Doukan Mzrak-Egemen . Mzrak, Selenge yay., stanbul 2009. Wolfram, Herwig, History of the Goths, University of California Press, 1992. Yorke, Barbara, Anglo-Saxon gentes and regna, Regna and Gentes, s.381-407.
2
Amalarmz indekiler
Bu niteyi tamamladktan sonra; Orta Dnem Ortaa Avrupasnda (11-13. yzyl) Fransa, Almanya ve ngilterenin siyas durumunu irdeleyebilecek, Orta Dnem Ortaa Avrupasnda (11-13. yzyl) talya ve spanyadaki gelimeleri tartabilecek, Orta Dnem Ortaa Avrupasnda (11-13. yzyl) retim, Ziraat Tekniklerindeki Deiim ile Dini Hareketleri yorumlayabilecek, Orta Dnem Ortaa Avrupasnda (11-13. yzyl) Feodalite ve Hal Seferlerini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Capet Hanedan Kutsal Roma-Cermen mparatorluu ngilterede Normanlar, I. William, I. Richard, Magna Carta, III. Henry ve I. Edward talyada Cermen ve Norman Etkisi ber Yarmadasndaki Krallklar Galiya, Leon, Kastilya, Hohenstaufen Hanedan spanya Tarm Teknikleri Engizisyon ve Aforoz Feodalite Hal Seferleri
Orta Dnem Ortaa Avrupa Tarihi (11-13. Yzyllar)
ORTA DNEM ORTAA AVRUPASINDA FRANSA, ALMANYA VE NGLTERE (11-13. YZYIL) ORTA DNEM ORTAA AVRUPASINDA TALYA VE SPANYA (11-13. YZYIL) ORTA DNEM ORTAA AVRUPASINDA RETM, ZRAAT TEKNKLERNDEK DEM VE DN HAREKETLER (11.-13.YZYIL) ORTA DNEM ORTAA AVRUPASINDA FEODALTE VE HALI SEFERLER (11-13. YZYIL)
Orta Dnem Ortaa Avrupa Tarihi (11-13. Yzyllar)

ORTA DNEM ORTAA AVRUPASINDA FRANSA, ALMANYA VE NGLTERE (11.-13. YZYIL) Fransa ve Capet Hanedan
arlmann 28 Ocak 814de lmesinin ardndan oullarndan Louis, mparatorluk tahtna oturdu. Ancak arlmann ardllar onun mirasna gerektii gibi sahip kamadlar. Nitekim I. Louisin 840 ylndaki lmnden sonra en byk olu Lothair, mparatorluk tacn giymekle birlikte kardelerinin muhalefeti ile karlat. Kardeler arasndaki mcadele 843 ylnda imzalanan Verdun Antlamas ile sonuland ve imparatorluk arlmann torunlar arasnda ksma blnd. Antlamaya gre Dou Frankia olarak anlan ve Ren Nehrinin batsndaki Almanya topraklarn kapsayan ksm Louise, Bat Frankia olarak anlan ve Rhne Nehrinin batsndaki Gaskonya, Septimania ve Akitanyay iine alan ksm Charlesa braklrken, imparator unvann kullanan Lothair, Orta Frankia olarak anlan Rhn ve Ren nehirleri arasndaki ksm ve talya Krall zerinde hkm srecektir (Greer- Lewis, 2005, s.218-219.). Bat Franklarnn son Karolenj mparatoru V. Louis, 987 ylnda lnce Frank soylularndan Hugh Capet (987-996) kral seildi. Bylece yeni bir hanedann hkimiyeti balad. Ancak gerek Hugh Capet gerekse ardllar II. Robert (996-1031), I. Henry (1031-1060) ve I. Philip (1060-1108) hibir zaman tm Fransa zerinde kesin bir otorite kurmay baaramadlar. Kendilerini bu makama getiren soylular onlardan daha geni bir hkimiyet alanna sahiptiler ve krala her istediklerini yaptrabiliyorlard (Bradbury 2007, s.69 vd.; Kerr 2011, s.25-26). Capet Hanedannn Fransada g kazanmas VI. Louis (1108-1137) dnemiyle balamtr. Paris ve evresinde gl bir kontrol salayan VI. Louis iktidarnn byk ksm boyunca krallk otoritesini tanmayan baronlarla mcadele etti ve pek ounu itaat altna almay baard. Olu ve halefi VII. Louis bu gl baronlardan Akitanya dknn kz Elanor ile evlendi. Bylece Capet Hanedannn nfuzu Fransann gneyine uzanm oldu. II. Hal Seferine katlan VII. Louis, bu seferin baarszlkla sonulanmasnn ardndan Fransaya dnd. 1152 ylnda ayrld ei Elanor ile evlenen Anjou Hanedanndan Normandiya Dk Henry, Akitanyaya hkim oldu. 1154 ylnda Henry ngiltere tahtna oturduktan sonra VII. Louis ve II. Henry arasnda yirmi yl boyunca mcadele yaand (Bradbury, s.129 vd.).
28
VII. Louisin olu II. Philip (1180-1223) dneminin en nemli gelimesi III. Hal Seferidir. Ancak kral, bu seferden Fransay igale kalkan ngilizleri lkesinden kartmak iin erken dnmek zorunda kald. II. Philipin ardndan tahta oturan VIII. Louis (1223-1226), ancak yl tahtta kalabildi. Onun ardndan yerini alan olu IX. Louis (1226-1270), olduka dindar bir krald ve lmnn ardndan aziz ilan edildi. Yedinci ve Sekizinci Hal Seferlerine katlan IX. Louis, Sekizinci Hal Seferi srasnda 1270 ylnda Tunusta ld (Bradbury, s.201 vd.).
Kutsal Roma mparatorluu ve Almanya

962den 1806 ylna kadar varln devam ettiren ve Merkez Avrupann byk ksm ile talyay kapsayan Kutsal Roma mparatorluu Avrupann en byk monarisidir. 800 ylnda Papa tarafndan ilk Kutsal Roma mparatoru ilan edilen arlmann lmnden ksa bir sre sonra Frank Krall, onun torunlar arasnda blld. Bundan sonra Bat ksm Frank ya da Fransa Krall olarak adlandrlrken Dou ksm Alman Krall olarak anld. I. Berengarin 924 ylnda talyada lmesinin ardndan Kutsal Roma mparatoru unvan yaklak krk yl boyunca hi kimse tarafndan kullanlmamtr (Bryce 1871, s.83). 936 ylnda Aachende Alman Kral ilan edilen I. Otto (936-973)nun, 2 ubat 962de Papa XII. John tarafndan ta giydirilerek imparator ilan edilmesi, Kutsal Roma mparatorluunun kurulu tarihi olarak kabul edilmektedir. Ancak burada unu da ifade etmek gerekir ki, Otto Karolenj hanedan soyundan deil Sakson mparatorlar olarak adlandrlan slaleden gelmektedir (Bryce 1871, s.87-88; Roberts 2011, s.170). 962-1254 yllar arasnda Kutsal Roma mparatorluu iki hanedan tarafndan idare edildi. Bunlar 962-1124 yllar arasnda hkm sren Sakson Hanedan ve 1124-1254 yllar arasnda hkm sren Hohenstaufen Hanedandr. Bu dnem boyunca her iki hanedana mensup imparatorlarn temel politikas talyann kontrol altna alnmas olmutur. Bununla birlikte bu amalarna tam olarak ulaamamlardr. Baka bir ifadeyle I. Otto tarafndan yeniden canlandrlan mparatorluk, arlman dneminde olduu kadar geni bir corafyada hkimiyet kuramamtr. Bu dnemde Papalk ile olan ilikilere bakldnda inili kl bir izgi izledii ve mparatorluun Papalk zerindeki otoritesinin bataki imparatorlarn gc ile doru orantl olarak zaman zaman artp azald grlr. 1254 ylnda son Hohenstaufen Hanedan mparatoru IV. Konrad (1228-1254)n lmnden 1438 ylnda Habsburg Hanedannn iktidar ele geirmesine kadar olan devrede merkez otorite olduka zayflad. mparatorluun talya zerindeki etkisi neredeyse tamamen son bulduu gibi, byk ounluu Papa tarafndan ta giydirilmeyen imparatorlarn Almanyadaki gc dahi azalmtr.
Normanlar ve ngiltere
8. yzylda anavatanlarndan ayrlan Viking topluluklar iki yzyl boyunca Avrupadan Asyaya kadar olan geni bir sahaya yaylmlard. Bu dnem boyunca Avrupaya akn eden Danlar ve Norveliler ngiltere, rlanda, Almanya, Fransa ve spanya kylarn talan etmilerdir (Kerr 2011, s.17-18). 911 ylnda, nce Parisi ardndan da Chartresi kuatan Viking liderlerinden Rollo (860-932) ile Fransa Kral III. Charles (Basit Charles) (893-922) arasnda bir antlama yapld. Bu antlama ile Fransa kral, kendisine tbi olmak ve lkesini soydalarnn saldrlarndan korumak kouluyla Rollonun maiyetindekilerle birlikte Normandiya blgesinde yerlemesine izin verdi. Vaftiz olarak Hristiyanl kabul eden Rollo, Charlesin gayr-i
2. nite - Orta Dnem Ortaa Avrupa Tarihi (11-13. Yzyllar)
29
meru kz Gisela ile evlendi. Zamanla blgeye yerleen bu kuzeyli topluluk ile yerli Franklar kararak Normanlar oluturdu (Crouch 2007, s.1vd.). Normanlar, bulunduklar blge itibaryla ngiltere ile daha en batan beri yakn ilikiler kurmulard. Bu temaslar sonucunda Normandiya Dk II. Richard (9961026)n kz kardei Emma ile ngiltere Kral Aethelredn evlenmesiyle taraflar arasnda akrabalk ilikisi kuruldu. 1016 ylnda Danimarka Kral Knud ngiltereyi istila ettiinde Aethelred ei ve ocuklar ile Normandiyaya snd. 25 yllk bir srgn hayatnn ardndan Aethelredn olu Edward (1041-1066), 1041 ylnda ngiltereye dnd. Edward ngiltereye dnerken yannda ok sayda Norman da getirdi ve onlar nemli mevkilere yerletirdi. Bylece bu tarihten itibaren ngilterede Norman etkisi balam oldu (Crouch 2007, s.33 vd.). ngiltere kral Edward, 1066 ylnda geride erkek evlat brakmadan lnce tahta Harold Godwinson geti. Ancak onun krall Normandiya Dk William (Fatih William) tarafndan tannmad. William, Edwardn ngiltere taht iin kendisini varis braktn iddia ederek byk bir donanma ile ngiltere seferine kt. 14 Ekim 1066 tarihinde meydana gelen ve son Anglo-Sakson Kral Haroldn hayatn kaybettii Hasting savanda William byk bir zafer kazand (Crouch 2007, s. 87 vd.; Kerr 2011, s.19). 1066 Noelinde Webminister manastrnda krallk tacn giyen William, ngilterenin ilk Norman kraldr. ngilterenin yeni fatihleri Franszca konuurken ahali Sakson dilini konuuyordu ve bu ift dillilik uzun sre devam etti.
I. Williamn Ardllar
I. William 1087 ylnda lnce oullarndan II. William (1087-1100) ngiltere tahtna otururken en byk olu Robert, Normandiya dk oldu. Williamn krallnn oullar arasnda blnmesi, kardeler arasnda mcadele yaanmasna sebep oldu. Aslnda bu mcadeleyi ateleyenler kralln kanaln iki yakasndaki topraklarnn birletirilmesi dncesinde olan soylulard. 1088 ylnda Robert taht ele geirmek iin kardeine kar isyan balatt, ancak baarl olamad. Uzun bir mcadelenin ardndan William ile ba edemeyeceini anlayan Robert, 1096da I. Hal Seferine katld. Sefer iin gerekli olan finansman salamas karlnda Normandiyadaki haklarn Williama devretti. Bununla birlikte 1100 ylnda William lnce Robert, Normandiyaya yeniden hkim oldu (Crouch 2007, s.130 vd.). II. Williamn 1100 ylnda bir av srasnda pheli bir ekilde okla gsnden vurularak lmesinin ardndan ngiltere tahtna kardei I. Henry (1100-1135) oturdu. I. Henrynin ilk olarak halletmesi gereken mesele II. Williamn lmnden sonra Normandiyann idaresini tekrar ele geiren aabeyi Robert idi. 1106 ylnda I. Henry karsnda malup olan Robert, sava srasnda esir dnce bundan sonraki hayatn hapishanede geirdi. Bylece I. Henry ngiltere ve Normandiyay tek idare altnda birletirmeyi baarm oldu. I. Henry iktidar boyunca merkez idarede pek ok reform yapm ve brokrasinin gelimesini salamtr (Crouch 2007, s.167 vd.). I. Henrynin tek meru olu William daha babas hayattayken ldnden, Kral tahtn kz Matildaya brakt. Bu durumda ya Matilda kralie olarak lkeyi idare edecek ya da Angevin ailesine mensup kocas onun adna bu ii slenecekti. Ancak ngiliz soylular her iki alternatifi de kabul etmeyince I. Henrynin 1135 ylnda lmesinin ardndan Matildann kuzeni Stepheni tahta geirdiler. Bununla birlikte Matilda kendi hakk olan taht gasp eden kuzeninin hkmdarln tanmayarak onunla mcadele etti. 1154 ylnda Stephen lnce ngiltere tahtna Matildann olu Henry geti (Crouch 2007, s. 245 vd.).
30
II. Henry (1154-1189) tahta oturduktan sonra annesini srgn eden ve Stephen dneminde iyice glenen baronlarn gcn krd. Onun iktidar dnemindeki dier bir nemli olay Canterbury Bapiskoposu Thomas Becketi ldrtmesidir. I. Henry dneminde yaplan reformlar ile merkez idare karsndaki gc azaltlan kilisenin yeniden eski nfuzunu kazanmas iin aba sarf eden Becket gl bir idare kurmak isteyen II. Henry tarafndan ldrtlmtr (1170) (Barlow 1990, s.198 vd.). II. Henry iktidar sresinde Fransa Kral VII. Louis ile pek ok defa savamtr. Ama onu asl uratran mesele ilk ei Eleanor ve ondan olan oullar olmutur. Kendi iktidarna kar ayaklanan oullar ile defalarca kar karya gelen II. Henry, nihayet 1189 ylnda, Fransa Kral II. Philipin desteini alan olu Richarda malup oldu. Bu yenilgiden iki gn sonra II. Henry lnce olu Richard ngiltere kral oldu (Yonge 2010, s.38-39).
I. Richard (Aslan Yrekli) (1189-1199)

3 Eyll 1189da Webminister manastrnda dzenlenen trenle resm olarak ngiltere krallk tacn giyen Richard, Yahudilerin bu trene katlmasn yasaklad. Daha sonra Yahudi nde gelenleri yeni krala armaanlarn vermek amacyla saraya geldiklerinde kraln emri ile tartaklanarak saraydan atlmlardr. Bu olaylarn ardndan Londrada Richardn btn Yahudilerin ldrlmesi emri verdii ynnde sylentiler knca ehirde Yahudi av balam ve evleri yaklan, mallar yamalanan Yahudiler acmaszca katledilmilerdir (Abbott 2009, s. 81 vd.). Eyyub hkmdar Selahaddinin 1187 ylnda Kuds Hallardan geri almas zerine Papann ars ile dzenlenen nc Hal Seferine katlmaya karar veren I. Richard, 1190da ordusuyla ngiltereden ayrld. Kudse deniz yoluyla giden I. Richard, nce Sicilya ardndan Kbrs zapt ettikten sonra Akka nlerinde karaya kt. Akkay Mslmanlardan geri alan Hal ordular ehirde katliam yaptlar. Bundan sonra I. Richard ve Selahaddin Eyyub arasndaki Arsuf Savanda dalan Mslman ordusu geri ekilmek zorunda kald. Ancak I. Richard, tm uralarna ramen Kuds geri almay baaramad. Nihayet 2 Eyll 1192de taraflar arasnda yl geerli olacak bir bar antlamas yapld. Bundan sonra I. Richard lkesine geri dnd (Demirkent, 1997, s.153 vd.). I. Richard dn yolculuu srasnda Viyana yaknlarnda Avusturya Dk Leopold tarafndan esir edilerek Kutsal Roma mparatoru VI. Henryye teslim edildi. ngiltere kral bu esarette ok yksek miktarda bir fidye deyip Kutsal Roma imparatoruna vasallk yemini ettikten sonra zgrlne kavuarak 1194 yl Mart aynda ngiltereye dnebildi. Hayatnn son yllarn Normandiyada geiren I. Richard, Fransa Kral II. Philip ile yapt sava srasnda kaza sonucu atlan bir okla kolundan yaraland. Yarasnn kangren olmasyla da hayatn kaybetti (1199) (Abbott 2009, s.312 vd.).
John (Yurtsuz John) (1199-1216) ve Magna Carta (1215)

II. Henrynin en kk olu olan John (1199-1216), balangta ok n planda olmasa da, aabeylerinin babalarna kar isyan etmelerinin ardndan dier oullarndan nefret eden kral tarafndan 1177de rlanda Lordu olarak atand. Bununla birlikte I. Richard, babas Henrye kar 1189 ylnda ayaklandnda John babasna kar aabeyini destekledi. I. Richard kral olduunda kardeine kar olduka cmert davranm ve ona, Fransada Mortain kontu yapmas dnda ngilterede de pek ok arazi verdi (Warren 1978, s.33 vd., s.38 vd.).
31
I. Richard, nc Hal Seferine katlmak iin lkesinden ayrlrken kardei Johndan ngiltereye girmeyecei ve ynetime mdahale etmeyeceine dair sz almt. Ancak 1190 ylnda I. Richardn, yeeni Arthuru veliaht tayin etmesi zerine John ngitereye geldi ve I. Richardn yokluunda devletin ynetimini brakt William Longchampn elinden idareyi ald. Ancak gerek ngiliz soylular gerekse halk, I. Richarda ballklarn srdrdler. 1194 yl banda I. Richard ngiltereye dnnce, yokluundaki davranlarndan dolay Johnu srgne yollad. Fakat ksa bir sre sonra I. Richard kendisinden zr dileyen kardeini affetti ve ona Mortrain ile rlandadaki mlklerini geri verdi. 1196 ylnda Richardn veliaht tayin ettii yeeni Arthurun Fransa Kral II. Philip ile yaplan savata esir edilerek zindana atlmasnn ardndan John yeni veliaht ilan edildi (Warren, s.44 vd.). 1199 ylnda I. Richard lnce John, kral ilan edildi. Ancak Normandiya ve Anjou dkleri, onun kralln tanmadlar ve tahtn gerek sahibinin Fransada hapis tutulan Arthur olduunu ilan ettiler. Fransa Kral II. Philip de karlar dorultusunda Johna kar Arthuru destekledi. Nihayet Arthuru ele geiren John, yeenini ldrterek bu sorunu kknden halletmi oldu (1203). Ancak onun Arthuru ldrtmesine kzan Normandiya ve Anjou dkleri, John ve II. Philip arasndaki mcadelede Fransa kralnn yannda yer alnca 1204 ylnda John, Fransadaki topraklarnn byk ksmn kaybetti. Fransadaki topraklarnn elinden kmas sonucu byk bir prestij kaybeden John, bu topraklar geri almak iin harekete geti. Ancak sefer masraflarnn karlanmas iin vergi artrmna gitmesi lke iinde huzursuzluklara sebep oldu (Warren, s.51 vd.). John, kilise ile de anlamazla dmtr. O, 1205 ylnda Stephen Langton adl birisinin Papa tarafndan Canterbury bapiskoposluuna atanmasna kar karak bu makama kendi belirledii adayn getirilmesini istedi. Bunun zerine Papa III. Innocentius vaftiz, evlilik ve cenaze gibi din trenlerin kilise tarafndan yaplmayacan bildirdi ve 1209 ylnda ngiltere kraln aforoz ettiini aklad. John ise Papann bu kararna misilleme olarak kilisenin mallarna el koydu. Ancak bu srtmenin galibi Kilise oldu ve 1213 ylnda John, Papann isteklerini kabul ederek onunla anlat (Warren, s.163 vd.). Papalk ile uzlama salayan John, bundan sonra btn dikkatini Fransadaki mcadeleye verdi. Ancak onun Fransadaki topraklarn geri almak iin balatt aba, 1214 ylnda Bouvines Savandaki ar yenilgi ile sonusuz kalm oldu. John, 1215 yl Ocak aynda ngiltereye dndnde baronlarn kendisine kar birletiklerini ve ne srdkleri artlar kabul etmesini istediklerini grd. Durumun ciddiyetini kavrayan kral, bir yandan baronlarn taleplerine verecei cevab erteleyerek zaman kazanmaya alrken dier yandan kendisine bakaldran bu asileri cezalandrmak iin destek arayna girdi. Nihayet Papalk ngilterede duruma hkim olabilmesi iin Johna destek vereceini bildirdi. Bu yardm vaadinden ald cesaretle asilerin mallarna el konulmas emrini verdi. Ancak kuvvetlerini toplayan baronlar Londra zerine yryerek ehrin kontroln ele geirdiler ve Fransa Kral II. Philipi ngiltereye davet ettiler. Baronlarn basksna daha fazla kar koyamayan John, onlarla Londrann yaklak olarak 30 km batsndaki Runnymedede bir araya gelerek Haziran 1215te Magna Cartay imzalamak zorunda kald (Levy 2008, s.58 vd.). Latince Byk Szleme, Byk Ferman anlamlarna gelen Magna Carta, Ortaa ngilteresinin en nemli belgelerinden bir tanesidir. Magna Carta, sonradan farkl ekillerde yorumlanmsa da aslnda feodallerin kral karsnda haklarn garanti altna alan bir belgedir. Kilise, din grevlilerinin atanmasnda zgr olacak,
32
baronlarn rzas alnmadan kararlatrlan miktardan daha fazla oranda vergi alnamayacak, mevcut yasalara uyan hibir zgr insan keyfi olarak cezalandrlamayacak eklinde temel prensibe vurgu yapan Magna Carta, kral dier insanlar gibi kanunlara uymak zorunda brakmaktayd. Her ne sebepten olursa olsun kral kanunlara uymay reddederse, soylular onu azledip yerine yeni bir kral seme hakkna sahiptiler. Ancak John, bask altnda imzalad bu antlamaya uymak niyetinde deildi. Bunun zerine baronlar II. Philipin olu Louisi, krallar olmas teklifi ile ngiltereye davet ettiler. John, gneyden gelen Fransz istilaclar ve asi baronlarna kar giritii mcadele srasnda dizanteri hastalna yakalanarak 1216 yl Ekim aynda ld (Marshall 2006, s. 216 vd.).
III. Henry (1216-1272) ve I. Edward (1272-1307)

John ldnde geride 9 yandaki Henry ve 7 yandaki Richard olmak zere iki olu kalmt. Johna kar mcadele veren baronlar, Fransa Kral II. Philipin olu Louisi ngiltereye davet etmilerdi. Ancak John ldkten sonra baronlarn byk bir ksm, yeni kraln Louis deil Henrynin olmasnn kendileri asndan daha iyi olacana karar verdiler. Henry, babasnn imzalad Magna Cartaya bal kalacana dair yemin ettikten sonra kral ilan edildi. Ancak bu dnemde Londra ve Dou ngilterenin byk blm hl Louise bal baronlarn kontrol altnda bulunuyordu. 1217 ylnda asiler malup edildi ve Louis ngiltereden ayrlmak zorunda kald. III. Henry tahta oturduunda henz 9 yanda olduundan her ne kadar kral unvann tasa da 1234 ylna kadar iktidarn gerek hkimi olamamtr. Bu sre ierisinde lke naibler tarafndan idare edildi. Bunlar ierisinde en nemlisi ve etkili olan 1219-1232 yllar arasnda ynetimi elinde tutan Hubert de Burghdur. III. Henry, iktidarnn ilk 24 yllk dneminde ynetime tam anlamyla hkim olmu, ancak 1258de baronlarn basksna daha fazla dayanamayarak Oxford artlar erevesinde bir dizi reformlar kabul etmek zorunda kalmtr. Buna gre, baronlar tarafndan seilen 15 kiilik bir meclis oluturulacak ve krala danmanlk yapacak bu meclis idareyi denetleyecekti. Birka yl sonra baronlarn kendi aralarnda anlamazla dmesiyle III. Henry 1258de uygulamaya konulan reformlar yeniden deitirme frsat elde etmi oldu. Fakat 1264 ylnda III. Henrye kar balatlan isyan srasnda Simon de Montfort, Lewes Savanda malup ettii kral ve byk olu Edward esir etti. Montfort bir yl sonra Edward tarafndan malup edilip ldrlnceye kadar ynetimde sz sahibi oldu (Carpenter 2006, s.45 vd.). III. Henry, 1272 ylnda lnce olu I. Edward ngiltere tahtna oturdu. Edward, 1270 ylnda Sekizinci Hal Seferine katlmak iin ngiltereden ayrlm ve 1272de Memlk Sultan Baybars ve Hallar arasnda bar antlamas imzalandktan sonra lkesine dnmek iin yola kmtr. Geri dn yolculuu srasnda babasnn ldn renen Edward, ancak 1274 Austosunda ngiltereye ulaabilmitir. Ortaan en byk ngiliz kral olarak kabul edilen I. Edward, zeki bir idareci ve baarl bir komutan olmasnn yan sra, idar ve hukuk alanlarda yapt dzenlemelerle reformist bir kraldr. I. Edward, tm Britanya zerinde kesin bir otorite kurmak istediinden ilk i olarak Galler zerine gitmeye karar verdi. 1277-1282 yllar arasndaki seferler sonucunda, Galler kesin olarak ngiltere idaresi altna girdi (Prestwich 1989, s.170 vd.) Galler meselesini zen I. Edward bundan sonra dikkatini skoyaya evirdi. 1292 ylnda Edwardn mdahalesi ile skoya kral seilen John Balliol, ngiltere kralna vasallk yemini etmiti. Ancak daha sonra sko soylularnn teviki ile
33
Fransa ile ittifak kurarak Edwarda kar bakaldrd. Bunun zerine 1296da dzenledii sefer ile skoyay istila eden Edward, eitli blgelerde kurduu asker garnizonlarla lkeyi idare etmeye balad. Ancak onun zalimane idaresi skolarn tepkisine sebep olmu ve halk William Wallace adl birisinin etrafnda toplanarak ngiliz idaresine kar bamszlk mcadelesine girimiti. Edward uzun sre uratran William Wallace nihayet 1305 ylnda yakalanarak idam edildi. Ancak onun idam edilmesi skolarn bamszlk inanlarn yok edememi ve 1306 ylnda bu sefer sko soylularndan Robert Bruce I. Edwarda kar ayaklanmtr. I. Edward Robert Bruceun isyann bastrmak iin kt sefer srasnda yoldayken lmtr (1307) (Prestwich, 1989, s.469 vd.). Orta Dnem Ortaa Avrupasnda (11.-13. yzyl) Fransa, Almanya ve ngilteredeki siyas SIRA SZDE durumu deerlendiriniz.
D TALYA NELM ORTA DNEM ORTAA AVRUPASINDA VE SPANYA (11.-13.YZYIL)
SIRA SZDE
DNELM S O R U
talya ve Cermen Nfuzunun Balamas (951-1026)

Frank mparatorluunun dal, talyann soylular ve ehir devletleri arasndaki DKKAT bitmez tkenmez hkimiyet mcadeleleri ierisine srklenmesine neden olmutu. Ortaya kan kaosun sona erdirilebilmesi iin kendisinden yardm istenmesi SIRA SZDE zerine harekete geen Alman Kral I. Otto, 951 ylnda talyada hkimiyetini tesis etti. 962 ylnda Romada imparatorluk tacn giydi ve bu ekilde Kutsal Roma mparatorluunun da temeli atlm oldu (Roberts, 2011, s. 170). AMALARIMIZ mparatorluk tac giydikten sonra talyann gneyine doru yaylma eilimleri gsteren I. Ottonun miras, ardllar olan II. ve III. Otto tarafndan devralnd. Fakat yeni hkmdarlar talyada istenen birlii kurmakta baarl olamadklar gibi, K T A P Papalk makamna dnk baskc tutumlarndan dolay da soylularn ban ektii bir muhalefet ile yz yze geldiler. ktidarn yara ald bir honutsuzluk devresinin ardndan, III. Ottonun lmnden sonra baz soylular tarafndan talya kral TELEVZYON seilen Arduinonun kralln kabul etmeyen yerel piskoposlar, 11. yzyln hemen banda Alman Kral II. Heinrichi, talyaya gelerek krall devralmaya davet ettiler. talyaya gelerek 1004 ylnda Paviada kralln ilan eden II. Heinrich, 1014 NTE RNET ylnda imparatorluk tac giyerek etki alann geniletse de, onun lmnden sonra Paviada patlak veren bir ayaklanma, bir yanyla merkez hkmetin zayflamasyla sonulanan bir sreci tetiklerken, bir yanyla da Milanonun yeni bir g oda olarak temayz etmesine neden oldu. mparatorluun 11. yzylda tam anlamyla gcn yitirmesi, talyada bir dizi ehir devletinin nem kazanmas ve yarmadann siyas grnmnn merkezlemesi ile sonuland. 1026 ylnda Milano Piskoposunun abalaryla Franken Dk II. Konrad talya kral ilan edildiyse de, bu durum feodal ehir devletlerinin hzla glenmesine engel olamad (Hearder-Waley, 1963, s.35 vd.)
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Norman Hanedan (1030-1194)

11. yzyln balarndan itibaren kk gruplar halinde Gney talyaya girmeye balayan ve nceleri Bizans mparatorluu ile mcadele eden talyan soylular ve kendi aralarnda hkimiyet mcadeleleri ile megul olan ehir devletlerinin hizmetinde bulunan Normanlar, ksa sre ierisinde siyas ve asker bir g haline geldiler ve 1030da Aversa, 1042de de Apuliann ynetimini ele geirdiler. Normanla-
34
rn ykselii srasnda ne kan ve talyadaki soydalarn merkez bir hkmetin evresinde toplama hesaplar yapan Hauteville Hanedan mensubu Umpredo, 1053 ylnda Papalk kuvvetlerini malup ederek durumunu glendirmeyi baard. Norman ykseliinden olduka rahatsz olmasna ramen Civitatede meydana gelen savan ardndan Umpredonun lml davranlar karsnda yumuayan Papa IX. Leonun Norman liderin vey kardei Robert Guiscard, Apulia ve Calabria dk olarak tanmas, taraflar arasndaki ilikilerin iyice pekimesini salad (Matthew, 2001, s. 9 vd.). Papalk ile iyi ilikiler kuran Normanlarn ykselii devam etti. 1060da Calabria, 1071de Bari ve 1077de Salernoyu ele geiren Robert Guiscard, kardei Ruggieroyu Sicilyann fethi ile grevlendirdi. 1091 ylnda adaya karak Arap direniini kran Ruggiero, burada bamsz bir idarenin temellerini att. Normanlar tek bir bayrak altnda toplama gayretleri erevesinde 1120 ylnda Sicilya Kralln kurdu. Daha sonra 1137de zerk Napoli Dukal, 1156da Capua-Aversa Prensliinin de kendisine balanmasyla snrlarn ve etki alann genileten bu krallk, talyann gneyinde hkm sren byk bir devlet haline geldi (Brown, 1995, s. 95-96). Normanlar tarafndan talyada kurulan gl ve istikrarl siyas idare, ardnda varis brakmadan len II. Guglielmo dnemine kadar devam etti. Onun lmnden sonra patlak veren iktidar kavgalar ve siyas anlamazlklar, Ruggieronun kz Constanzann kocas olan Heinrichin krallk tahtn ele geirmesiyle sona erdi. Bu tarih ayn zamanda talyada yeni bir hanedann, Hohenstaufen Hanedannn hkimiyet dneminin de balangc oldu.
Hohenstaufen Hanedan
Norman Hanedannn son imparatoru Guglielmonun lmnden sonra taht ele geiren enitesi Heinrichin nispeten sakin geen dnemi uzun srmedi. Onun lmnden sonra taht kavgalar yeniden balad. Hanedann ikinci hkmdar I. Friedrich, talyann kaybolmu birliini yeniden tesis etme ve hanedanlnn meruiyeti noktasnda sorun kard anlalan Papala verilmi olan imtiyazlar devlet lehine asgariye indirme ynnde giriimlerde bulundu. Bu amacn gerekletirmek dncesiyle sefere kmsa da, Bizans ve Norman tehdidi karsnda geri adm atarak 1154/55 ylnda Papa ile uzlamak zorunda kald. Tahtn salamlatrdktan sonra yeniden harekete geen I. Friedrich, yarm brakt bir ii tamamlamak, Papalk ile ilgili planlarn uygulamaya koymak amacyla harekete geti. Bu amala dzenledii ikinci sefer, 1158 ylnda Roncaglia Meclisinden mparatorluk haklarnn geri alnmasna dair bir karar karttrmay baarmasyla sonuland (Bryce 1871, s.167 vd.). Gn getikte talyadaki iktidarn glendiren I. Friedrich, i yerel ynetimlerin (komn) zerkliini snrlamaya gelince, Milano kentinin ban ektii byk bir direnile karlat. mparatorun 1162 ylnda Milanoda byk bir tahribat yapmas, bu konudaki muhalefetin daha da genilemesine ve yaylmasna neden oldu. te yandan devletin ynetiminin Papa ile sorunlar yaamas, onun da zerk ehir ynetimlerine destek vermesine neden olmu, mparatorluk byk bir siyas krizin eiine gelmiti. Nitekim 1164te Venedikin nclk ettii Verona Birlii ve yl sonra da Lombardiya Birlii gibi rgtl direni tekilatlar kuruldu. Roma ile de yakn iliki kuran sz konusu muhalif birlikler tarafndan rgtlenen isyanlar, mparatorluk otoritesinin Lombardiyada btnyle kmesine, Toscanada da byk lde zayflamasna neden oldu. Kt gidiat karsnda nlemler alma yoluna giden, bu erevede 1177de Papalk ve 1183te de Lombardiya Birlii ile anlaan im-
35
parator, Lombard kentlerine talep ettikleri imtiyazlar vermek zorunda kaldysa da, devlet otoritesinin g olduu Spoleto ve Marchede istedii dzenlemeleri yapt (Bryce 1871, s. 173 vd.). 1190 ylnda imparatorun lmnden sonra tahta kan ve 1194 ylnda Sicilya Kralln ele geirerek bu kralln gl kaynaklaryla devletini glendiren olu VI. Heinrichin istikrarl olaca dnlen idaresi uzun srmedi. iei burnunda imparator 1197 ylnda hayatn kaybetti ve bu durum talyadaki imparatorluk otoritesinin ciddi anlamda sarsnt geirmesine neden oldu. VI. Heinrichin kk yalardaki olu II. Friedrich, Papa III. Innocentiusun naiplii ile talyadan kopma arifesinde olan Sicilya Krallnn bana geerken, imparatorluk makamlar ise Welf Hanedannn eline geti (Bryce 1871, s.206). Sicilya Krall tahtna oturduktan sonra adadaki siyas sorunlarn stesinden gelerek hkimiyetini glendiren II. Friedrich, 1211 ylnda Papann da desteini temin ederek atalarnn tahtn gasp eden Welf Hanedanna mensup olan Otto ile savamak zere harekete geti. 1214 tarihinde meydana gelen Bouvines Sava, II. Friedrichin ak galibiyetiyle sonuland. Ottoyu malup ettikten sonra Almanya ve Sicilya tahtlarnn birletirilmesi ynnde admlar atan Friedrich, 1220 ylnda muhtemelen kendisine imparatorluk tacn giydiren Papann basksyla Sicilya Krallnn imparatorluktan ayrlmasn kabul etti (Abulafia, 1992, s.109 vd.). Papann elinden imparatorluk tacn giydikten sonra dikkatinin tamamn Sicilyaya hasreden Friedrich, 1226 ylnda sonra Kuzey talyadaki ehir devletlerini kontrol altna alma ynnde admlar atnca, izmedeki direni dalgasnn yeniden hareketlenmesine neden oldu. Bu konuda Papa ile ters dmeyi de gze alan mparator, iki kez aforoz edilmesine ramen giriimini sonlandrmad. Direniiler tarafndan organize edilen birok ayaklanma ile uramak zorunda kalan Friedrich, Sicilyada tanzim ettii ynetim mekanizmasn talyada da tesis etmeyi baardysa da, onun 1250 ylnda beklenmedik bir biimde hayatn kaybetmesi, Hohenstaufen Hanedannn gl bir monari meydana getirme abalarn sona erdirdi. Friedrichin lm, yalnzca onun talyada kurmay planlad siyas yapnn akamete uramasyla kalmayacak, ayn zamanda ardllar ile Papalk arasnda patlak veren hkimiyet mcadelesi, Hanedann da sonunu getirecektir. Ayrca Papa IV. Clemensin Sicilya ve Napoli kral ilan ettii Anjou Dk I. Carlo, Hohenstaufen Hanedanna mensup son temsilcilerini ortadan kaldracak, onlarn hkimiyetindeki topraklar ele geirecektir.(Bryce 1871, s. 207 vd.).
spanya
Corafi olarak gnmzde Portekiz ve spanya devletlerinin iine alan blge ber Yarmadas olarak adlandrlmaktadr. spanya kelimesinin bir devlete izafeten kullanlmas daha ok 1516 ylndan sonra Yenia dneminde olmutur. Aslnda siyasi olarak Ortaa boyunca spanya diye bir lkeden bahsetmek mmkn deildir. nk 711 ylnda Emev komutan Tark b. Ziyadn fethi ile ber Yarmadasnda Mslman hkimiyeti balamtr ve topraksal bykl deise de 1492 ylna kadar yarmadada srmtr. ber Yarmadasnn siyasi adan blnml Mslmanlarn yarmadaya gelmeden nce de geerlidir. nk ber Yarmadasnn kuzeyinde 5. yzyldan itibaren Cermen kkenli halklarn kurduu Sev ve gneyde de Vizigot Krall vardr. Mslmanlarn 8. yzyln bandan itibaren ber Yarmadasnn byk ksmnda hkimiyet kurmasndan sonra da 4. yzylda Aryanist ve 6. yzyln sonundan sonra Katolik mezhebine bal olan Vizigotlar yarmadann kuzeyine ekilirler.
36
8. yzylda yarmadann Mslman hkimiyeti grmeyen ksm gnmz spanyasnn kuzey-batsnda yer alan Asturias blgesidir. 718-911 yllar arasnda nce Asturias Krall daha sonra blgenin batsnda yer alan Galiya topraklarn ele geirmesinden dolay Galiya Krall ad ile anlacaktr. Asturias-Galiiya Krall, ortaa boyunca Hristiyan beriallarn hafzalarndaki yeniden fetih anlamndaki reconquista yani yarmadann tekrar Hristiyanlatrlmas ideolojisinin kurucusu olacaktr. Bu dnce yarmadada Mslmanlara kar adm adm ortaa dneminde gerekletirilecektir. Yarmadann kuzeyinde Asturias blgesinin gneyindeki Leon Krall 911-1230 yllar arasnda ber yarmadasndaki Hristiyan varlnn en nemli devleti olacaktr. Ancak Leon Krall Yarmadadaki Hristiyanlarn tek temsilcisi deildir. Onunla birlikte yine kuzey beriada bulunan Burgos ilinin byk bir ksmn ve evresini iine alan ve iinde Basklarn da yaad Kastilya Krall, Burgos ili ile komu Navarra Krall, ber Yarmadasnn kuzeybatsnda Fransa topraklar ile Akdenizle buluan blgede kurulan Aragon Krall ve 1109 ylndan sonra ber Yarmadasnn Atlas Okyanusuyla bulutuu Lusitania blgesinde kurulmu olan Portekiz Kralln syleyebiliriz. Orta dnem ortaa boyunca her ne kadar yarmadada yer alan bu Hristiyan devletler birbiriyle siyasi mcadeleye girmi olsalar, hatta Mslmanlarla ittifak kurmalarna ramen genel olarak Mslmanlar ber Yarmadasndan kartmak iin birlikte uramlardr. nk kendi krallklarn genilettikleri topraklar yarmadada Mslmanlardan ele geirmilerdir. 1057 ylnda Badajoz blgesi, 1062 ylnda Toledo ve Sevilladaki baz Mslman gruplar da Kastilyaya tabi olmutur. (Irving, 2002, s. 1; Beydilli, 2001, s. 162-163). 1085 ylnda Toledo Mslmanlardan alnmtr. spanyal Mslmanlar bunun zerine Fasta hkimiyet kurmu olan Murabtlardan yardm istemilerdir. Yarmadaya gelen Murabtlar 1086 ylndaki Zellaka Savanda Kastilya ordularn yenmitir. Bu zaferlerini 1108 ylnda tekrarlayan Murabtlar, 1109 ylnda iinde Madridin de olduu Kastilya ehirlerini ele geirmilerdir. Bunun zerine Kastilya Krall dikkatini yarmadadaki dier Hristiyan devletlere yneltmi ve Portekizi kendine tabi hale getirmitir. Portekizden sonra ayn olay Navarra ve Aragon krallklar da yaamtr. Bundan sonra tekrar reconquista siyasetine dnlm ve Mslmanlarla mcadele balamtr. 1118 ylnda da Aragon Krall, Zaragoza blgesini Mslmanlardan alr. Bu srada Mslmanlar asndan ise yarmadadaki Fas kkenli Murabtlar (1090-1147) devri sona erip Kuzey Afrika kkenli Muvahhidler (1147-1229) dnemi balamtr. Bu ayn zamanda Mslmanlarn kendi arasndaki ekimeleri de arttran bir olay olmutur. Bundan yararlanan Hristiyanlar, yarmadada Mslmanlara kar ilerlemelerine hz vermilerdir. (OCallaghan 1983, s. 226; eyban, 2003, s. 119-120). Ancak Kastilya Kral VII. Alfonsonun 1157de lmnden sonra daha nce tabi hale getirilmi olan Navarra ve Aragon krallklar bir oluna, Portekiz Krall dier oluna kalmas zerine ber Yarmadasnda Hristiyanlar arasnda tekrar i mcadele iddetini arttrmtr. Hatta yarmadadaki siyasi Mslman oluumlarla ittifaklar kurulmutur. Bunun nne geebilmek iin 13. yzyln banda Papalk Mslmanlarla ittifak halinde olan krallar aforoz etmekle tehdit etmitir. Papaln giriimleri baarl olmu, 1211 ylnda yarmadada Hristiyan krallklar ittifak kurarak 1212 ylnda kab mevkiindeki savata Mslmanlar yenmeyi baarmlardr. (eyban, 2003, s. 200, 201). Bu savan sonucundaki gelimelerden sonra Kastilya, 1230 ylnda Leon Kralln ilhak ederek yarmadann en byk Hristiyan devleti olurken Mslmanlar ise dalma ve kk emirlikler dnemine girmitir. Bundan istifade eden Kastilya Kral-
37
l 1236 ylnda Kordoba ehrini Mslmanlardan almay baarr. 1248 ylnda da Sevilla der. (OCallaghan 1983, s. 335 vd.; eyban, 2003, s. 207). Aragon Kral I. Jaume dneminde (1213-1276) yarmadann dousunda kalan Mslman topraklar ele geirilmitir ve 1266 ylnda ber Yarmadasnn dousunda Mslman egemenlii sona ermitir. Bundan dolay I. Jaumeye conquistator yani fatih unvan verilmitir. (Makki 1992, s.75 vd.; eyban, 2003, s. 210-212). Benzer durum yarmadann batsndaki topraklar iin de yaand. Portekiz Kral III. Alfonso (12451279) bugnk Portekiz snrlar iinde kalan Mslmanlara ait olan topraklarn tamamn ele geirdi. Bylece Mslmanlar ber Yarmadasndan karmaya ynelik hareket, yarmadann en kuzey noktasndan balam ve 1492 ylna gelindiinde yarmadann en gneyinde tamamlanmtr. Orta Dnem Ortaa Avrupasnda (11.-13. yzyl) talya ve spanyadaki SIRA siyas SZDEdurumu deerlendiriniz.
D RETM, NELM ORTA DNEM ORTAA AVRUPASINDA ZRAAT TEKNKLERNDEK DEM VE DN HAREKETLER (11.-13.YZYIL) S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Orta dnem Ortaa Avrupasnda nceki dnemlerde grlmemi derecede teknik dzeyi dk ancak etkili bir makinelemeye tank olunmutur. Basit ilerde SZDE kullanlan ilkel tezgahlar bu makinelemeyle birlikte gelimi, SIRA insan gcnn yerini makineler almaya balamtr. nsan gcyle altrlan deirmenler 9. yzyldan sonra yerini su gcyle alan deirmenlere brakmaya balamtr. 12. yzAMALARIMIZ ylda da su gcyle dnen arklar, rzgarla evrilen yelkenlere uyarlanmtr. Bir bakma ortaa fabrikas denilebilecek, makinelere sahip iyerlerinde tahl tme, ya karma, dokuma, deri ileme, kat ekme gibi ilemler K T yaplmaktayd. A P Avrupann birok yerinde birbirine benzeyen, suyla alan deirmenler vard ki bu deirmenlerin birou da manastrlara aitti. Yredeki hammaddeye gre deirmenler farkl alma sistemlerine sahipti (Gimpel s. 11). TELEVZYON Bu dnemde deirmenlerin bu kadar ilgi grmesinin nedeni mali getirisinin yksek olmasdr. Bu nedenle deirmenler ticari korumaya tabi tutulmutu. 10. yzyla kadar insan gc kullanlarak yaplan tm endstriyel retim aralar kam Nbira T E R Nretiminde ET mili sayesinde makinelemitir. 987-96 yllar arasnda Fransada ve 1086da dokumaclkta, 1040ta Almanyada bu tarz makineler kullanlmaktayd. lk bulunduundan beri el iiliiyle retilen kat 13. yzylda Avrupayla tant zaman makineyle retilmeye balamt. 1238, 1273 tarihli belgelere gre su gcyle alan ilk kat fabrikalar spanyada Valencia yaknlarndaki Xativada bulunmaktayd. 1268 ylnda talyada Fabriano yresinde 7 tane arkl kat fabrikas alr durumdayd. Fransada ise ilk kat fabrikas Puy-de-Domea bal Ambert yaknlarnda 1326 ylnda faaliyete gemiti (Gimpel s. 13-14). Kuma retiminde nemli bir sre olan rpma ileminin makinelemesi sonucu retim hem hzlanm hem de daha karl bir hale gelmitir. Nitekim 13. yzylda ngilterede rpma fabrikalarndan byk kazanlar salanyordu. letmeciler yeni fabrikalar amakla birlikte, tahl tmek iin kullanlan deirmenleri de rpma fabrikalarna dntrmlerdi. Ancak burada da tekelleme sz konusuydu ve kyller kumalarn bal olduklar fabrikalara getirmek zorunda kalyorlard. Bu da kyller arasnda huzursuzlua yol amaktayd.
retim ve Ziraat Tekniklerindeki DeiimlerD K K A T
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
38
1180 ylndan itibaren yel deirmenleri su deirmenlerinin aksine dondurucu k aylarnda da alabildii iin sayca oalp karl bir yatrma dntnde Papa III. Celestine (1191-98) bu kurulular vergiye balad. Ortaada nfusun byk bir kesimi geimini topraktan salamaktayd. Tarmsal seviyenin ykselmesindeki nemli bir etken uygun iklim koullar idi. Bu ykselie etki eden bir dier faktr de tarmda atlarn yaygn olarak kullanlmaya balanmasdr. Daha nceki dnemlerde ift srmek iin sadece kzler kullanlmaktayd. At komak, gelenee ters dtnden Avrupallar uzun yllar ift srmek iin sadece kzleri kullanmlardr. Ayrca atn bakm ve yetitirilmesi de ok masraflyd. Romallar at koma konusunda ie yarar bir yntem gelitirememiler, kzler iin kullanlan koum takmlarn atlara da aynen uygulamlardr. Ancak kzler iin kullanlan boyunluklar atlarn hareket kabiliyetini ve nefes almasn kstlyordu. Atlara uygun koum takm ilk kez in ve Sibiryada kullanlm, bu yntemle hayvann omuz krekleri zerine oturan sert bir hamut sayesinde hayvann ekim kuvveti arttrlmtr. Bu metot 8. yzylda Avrupaya gelmi, 9. yzyln sonlarna doru at, bu yeni koumlarla birlikte Norvein kuzey kylarnda ift srmek amacyla kullanlmaya balanmtr. Ayrca atlara nal aklmas da atlardan elde edilen verimi arttrmaktayd. Gerek ulamda gerekse de tarmda atlardan tam anlamyla yararlanmay salayan baka bir koum yntemi de at iftlerinin art arda koularak ykn drt ata eit olarak datlmasyd (Gimpel s. 32-33). Ortaa tarm iin dier bir byk yenilik dnml nadas sistemidir. Bu sisteme gre bir arazi eit paraya blnr, ilk yl birinci tarlaya k rn, ikinci tarlaya ilkyaz rn ekilir, nc tarla ise nadasa braklr. Drt ylda bir farkl rnlerin ekilmesine ve topran dinlendirilmesine imkan veren bu sistem ekili arazi alann arttrd gibi bir ylda iki farkl rn alnmasna da olanak salyordu. Ortaada tarmda en kapsaml deiikliklere ar tekerlekli saban (pulluk) kullanm yol at. 10. yzyln sonlarna doru kullanlmaya balayan pulluk iftilere topra srmede byk kolaylk salamtr. Pahal makineler ve hayvan edinmeye gc yetmeyen kk apl iftiler, aralarnda kooperatifler kurarak pulluk edinmilerdir. Yeni bir tarmsal ara olan byk trmk eklindeki barana da pulluk kullanmndan sonra tarlann dzletirilmesi ve tohumun toprakta kalmas iin kullanlmtr. Bylece Ortaan bu yeni tarm teknikleri sayesinde 11. ve 13. yzyllar arasnda ortalama verim iki katna kmtr (Gimpel s. 37, 39-43).
Dini Hareketler
10. ve 13. yzyllar arasnda Katolik kilisesi ve manastr tekilat iinde nemli deiiklikler olmutur. Bunun sebebi 10. yzyldan balayarak Avrupann d saldrlara maruz kalmamasdr. nk kuzeyli skandinav kavimleri ekler, Ruslar gibi Slav kavimleri ve Macarlar Hristiyanlatrlarak Avrupa kltrnn bir paras haline getirilmilerdir. Kendi iine dnen ve da almaya hazrlanan Avrupada ekonomik gelimelerin yan sra dini hayatta da bir takm deiiklikler gzlemlenmeye balar. Avrupada merkezi otorite altnda birlemi olan Fransa, Almanya ve talya gibi lkeler paralanp ehir devletleri n plana karken, daha nce gl bir siyasi otoriteden yoksun olan kuzeydeki kavimler siyasi birlik iine girmeye balarlar. Bu gelimeler iinde ruhban snfnn mensuplarnn yetitirilmesi, davranlarnda bir birlik salanmas ve din adamlarnn toplum nezdinde itibarnn kazandrlmas iin bir takm slahat giriimlerinde bulunuldu. Bunlardan ilki gnmz Fransasnda yer alan Burgonya blgesinde 10. yzylda balayan Cluny hareketi-
39
dir. Bu hareket Benedikten manastr sayesinde inzivaya ekilme eklindeki Bat manastrcln, deien koullara uyarlayabilmitir. Baronlar gibi i glere kar korunmasz olan manastrlar ortaklaa bir abayla glendirmeyi baardlar. 910 ylnda Auvergne Kontu Sofu Guilliaume tarafndan kurulan Cluny tarikat mensuplar ar uzun ibadet ve ayin kurallarn deitirdiler. Birlikte altklar btn karde kurumlarn stnde kendi barahiplerinin sz sahibi olmalarn saladlar. Bylece dier manastrlarn Cluny rahibine balanmasn gerekletirdiler (Davies s. 345). Sonuta ok saydaki manastrlar tek bir nderin idaresinde toplanarak tek bir nizamn uygulanmasn kolaylatrd. Cluny hareketi daha sonra kurulacak manastr tarikatlarnn ilk rnei oldu. (Seignobos s. 119) Cluny tarikat disiplinli tekilat ile Papaln stnlne destek verdi. II. Urbanus gibi papalar bu tarikattan ktlar. Bylece Papalk kendi monarisini ve reformlarn gerekletirebilmek iin bir model ve gl bir destek kayna bulmu oldu. Cluny hareketinden etkilenen dier bir Katolik tarikat Dominiken tarikat oldu. 13. yzyln banda aziz Dominik tarafndan kuruldu. Amalar cehalet, putperestlik ve putperestlie kar ncilin mesajlarn kavrayan entellektel din adam yetitirmek yoluyla mcadele etmek ve Hristiyanl topluma daha geni bir ekilde yerletirmekti. Bunun iin daha sonra aziz ilan edilen Dominik, 4. yzylda yaam olan Aurelius Augustinusun Hristiyanlk iin oluturduu eitim sistemini kulland. Augustinusun din personeli yetitirmek iin yazd Hristiyanln retisi El Kitab anlamndaki Doctrinia Christiana adl kitabn esas alarak din adam yetitiren okullar kurdu. 1216 ylnda Dominik tarikat Papa tarafndan kabul edildi. Ayn yllarda Aziz Dominikin ada olan ve Orta talyadaki Assis ehrinden Fransis lakapl bir rahibin kurduu Fransisken tarikat de 13. yzyl ve daha sonraki dnemde Hristiyanln nemli tarikatlarndan biri oldu. Rahip Fransis ruhban snfnn dine yakmayan tavrlarn iddet kullanarak ya da merkezi otoritenin gcnden istifade ederek deitirme yolunu tercih etmedi. Hz. sa gibi fakirlik iinde sade bir hayat tercih ederek Hristiyanlk ilkelerini sradan insanlara aktarmak iin urat. Ksa srede ona bal keiler Avrupann pek ok blgesinde zellikle tarada sradan insanla iletiim kurmay baard. Bunun zerine Papa 1223te Fransisken tarikatna onay verdi. 13. yzyl Avrupasnda en ok iz brakan olaylardan birisi de engizisyon mahkemelerinin kurulmasdr. 11. yzylda Papann ruhani liderliini dnyevi liderlere kabul ettirmesi ve bu gcn imparator azledecek noktaya ulatrmas papaln gcn tm Avrupada arttrd ve yaygnlatrd. Buna arlmandan sonra Avrupada gl merkezi bir imparatorluun kurulamamas sonucunda Avrupann her yerinde ortaya kan ehir devletleri ve kk devlet yaplar da hizmet etti. Papalk Hal Seferleri (1096-1291) dneminde bu gcn fazlasyla kulland. Ancak Avrupann kendi iinde papaln bu gcn gstermesi engizisyon mahkemeleri kanalyla oldu. Engizisyonun grnrdeki amac Hristiyanlktan uzaklaan veya dini esaslara aykr davranan kimseleri cezalandrmakt. Bu amala Katolik kilisesinin inisiyatifinde bir adli ve cezai mekanizma oluturuldu. 1179 ylnda Papa III. Aleksander dini yapdan kopan ve uzaklaanlar iin ilgili memurlarna tutuklama, aforoz ve mallarnn ellerinden alnmas yetkisini verdi. Hatta bu ii kutsal bir cihat olarak ilan etti. Papaln bu tavrna Alman mparatoru Friedrich Barbarossa (11551190) da kendi topraklarnda destek verdi. Engizisyon uygulamalar Papa IX. Gregory (1227-1241) zamannda ilevsellik kazand. nce Avrupada yaayan Yahudilere kar daha sonra da Katolik mezhebi tarafndan sapkn olarak grlen Hristiyan mezheplerine kar tatbik edildi. Engi-
40
zisyon mahkemeleri srgn, mallara el koyma, yurttan uzaklatrma, vatandalktan karma gibi cezalarn yan sra insanlar yakmak ve dillerini kesmek gibi cezalar da uygulad. Papaln bu uygulamalarna dini cepheden zellikle Dominikan, Fransisken ve Sistersiyenler destek verdi. Siyasi cepheden ise Alman Kral II. Friedrich (1220-1250) Hristiyanlktan uzaklamay hyanet olarak grd. talyann Lombardia blgesinde sulu grlen baz kimseleri yaktrd. Fransa Kral VIII. Louis 1226da zellikle Maniheist kkenli rafzi hareketlere karanlarn mallarna el konmasn emretti. Bylece Papalk, eski kilise babalarnn msamahasn bir kenara brakarak acmasz bir grnt kazand. Dominikenler ve Fransiskenler, Papa adna Avrupann pek ok yerinde engizisyon mahkemeleri oluturdular. Engizisyon mahkemeleri nadiren skandinav lkelerinde tatbik edildi; ancak hibir zaman ngilterede uygulanmad. Engizisyon uygulamalar 1250 ylndan sonra bir talimat kitabna gre uygulanmaya balad. 1252den sonra engizisyon mahkemelerinin bilgi temin edebilmesi iin ikenceye bavurabileceine karar verildi. Engizisyon mahkemeleri Ortaan sonuna kadar Fransa, talya, Almanya ve Orta Avrupa lkelerinde tatbik edildi. 1481 ylndan sonra spanyada 1532 ylndan sonra da Portekizde uyguland. spanyadaki uygulamalar daha ok Yahudi ve Mslmanlar zerinde oldu. 1481-1517 yllar arasnda spanyada 13 binden fazla insan diri diri yaklm ve yaklak 200 bin kii baka cezalara arptrlmtr (Demirci s. 238-240).
SIRA SZDE
Orta DnemSIRA Ortaa Avrupasnda (11.-13. yzyl) retim, Ziraat Tekniklerindeki Deiim SZDE ile Dini Hareketleri deerlendiriniz.
DNELM ORTA DNEM ORTAA AVRUPASINDA FEODALTE VE HALI SEFERLER (11.-13.YZYIL)
DNELM S O R U
Feodalite
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Avrupada 10. yzyldan 13. yzyla kadar toplum yapsn belirleyen ilikiler sisteDKKAT mine feodalizm denilmitir. Bununla birlikte feodalizmin kkenleri Karolenj Hanedan dnemine kadar uzanmaktadr. Ancak tarihiler 9. yzyldan 11. yzyla kaSZDE dar devamSIRA eden sreci birinci ve 11. yzyln ortalarndan 13. yzyln ortalarna kadar devam eden sreci ikinci feodal a olarak adlandrrlar. Birinci feodal ann belirgin zellii itaat edilen efendiler ile kyller arasnda kast temeline dayaAMALARIMIZ l bir ilikinin olmasdr. kinci dnem ise efendi olanlarn kaltsal soyluluk temelinde bu haklarn korumalar olmutur. Feodalite sisteminin temel unsurlar ekonomik hayat srdrebilecek bir toprak K T A P parasndan oluan dirlik, bu dirlik zerinde ziraat faaliyetlerinde bulunacak kyller, onlarn gvenliini salamak iin zel kaleler ina ederek zrhl svari zellii tayan valyeler, valyelerin vasallk sistemiyle bal olduklar ve itaat ettikTELEVZYON leri senyrlerdir (efendi, lord). Feodal sistemin domasn salayan temel unsur otorite boluu olmutur. Franklarn kurduu Roma mparatorluunun 9. yzyln ilk yarsnda paralanmasndan sonra Avrupa merkezi devlet yapsndan yoksun NT E R 10. N E T yzyllar boyunca gneyde Mslman Araplarn, kuzeyde Vikalmtr. 9. ve kinglerin ve Orta Avrupada da Macarlarn srekli aknlar yznden Avrupada asayi ortadan kalmtr. Bu otorite boluunu 10. ve 13. yzyllar boyunca Avrupada feodalizm ve Papalk doldurmaya almtr. Feodalite sistemi aslnda askeri ihtiyalardan ortaya kmtr. At ve zrhl sava birlikten meydana gelen ar svari kavramn Bat, Mslman Araplardan ve Bizanstan renmitir. Bu tr svariyi ordusunda kullanarak i ve d rakiple-
41
rine kar baarl olan kii Charles Martel (686-741) olmutur. Svarinin temel unsuru olan at beslemek iin geni topraklara ihtiya duyuluyordu. Bundan dolay Charles Martel sadece sivillerin deil, geni kilise topraklarna da el koyarak atl svarinin teminini salamtr. Bundan dolay ona Avrupa feodalitesinin kurucusu denilmitir. 843 ylndaki Verdun Antlamasyla Kutsal Roma- Cermen mparatorluu e ayrld zaman herkesin bir lordu (efendisi, hkimi) olmas ilkesi benimsenmiti. Bu ilkeden kuramsal olarak mutlak bamsz olabilecek yalnzca Papa ve imparatordu. Bununla birlikte her ikisi de Tanrnn vasallaryd. O zaman feodal merdiven ya da feodal piramit oluturulmalyd. Yani imparatora bal vasallar olmalyd. Vasallar imparatorluk otoritesine mutlak itaat edenlerdi. Bunlar baronlar, kontlar, markizler ve valyeler gibi unvanlar alyordu. Vasallk bir yemin ile efendiye mr boyu hizmet etmeyi gerektiriyordu. Bunun karlnda da efendi vasalna himaye taahht ediyordu. Bu ilikinin maddi boyutu ise efendinin vasalna fief denilen toprak parasnn kullanm hakkn vermesiydi. Fief kelimesinde feodalite kavram tremitir. mparator olan efendi genelde dklere ve kiliseye ok byk topraklar balyordu. Dkler de yine vasallk art ile markizlere, markizler kontlara, kontlar baronlara ve baronlar da valyelere fief denilen dirlikleri veriyorlard. Bylece en alttan en ste kadar vasallk ilikisine dayal hiyerarik bir dzen oluturulmu oluyordu. Ancak bu kiiler askerdiler ve kendilerine bahedilen toprak karl at ve valye denilen sava zrhl svariler ile efendinin hizmetinde bulunmak zorundaydlar. Kendilerine verilen dirliin ziraatini ve at yetitiriciliini ise o topraklar zerinde yaayan serf olarak adlandrlan kyller temin ediyordu. Kyllerin topraklar yoktu, valye ve dier fief sahibi kiilerin topraklar zerinde yayorlard ve topra ilemek kadar efendilerinin angaryalarna da yerine getirmek zorundaydlar. Kyllerin askeri ykmllkleri yoktu. Bu sorumluluk fief sahibi kiilere ve beslemek zorunda olduklar zrhl svarilere aitti. Feodal sistemin genel olarak Avrupaya ait olduu ve bu sistemin 10. ile 11. yzylda ktaya yerletii kabul edilir. Bu dnemde efendi tarafndan verilen dirliin kullanm hakk, fief sahibi askeri grevini yerine getirdii srece mr boyu devam ediyordu. Askeri grevini yerine getiremediinde ya da lm halinde eer isterse ncelikli olarak dirlik, byk oluna devredebiliyordu. Yani fief sahibi kii topran maliki deil kiracs durumundayd (Davies s.340-345). Feodalite sistemi orta dnem ortaa boyunca talya, Fransa, Bat Almanya, Kuzey Avrupa ve zellikle ngilterede tatbik edildi. Bunun sebebi 9. ve 10. yzyllar boyunca Avrupaya yaplan gneyden Mslman Araplarn, kuzeyden Vikinglerin ve Orta Avrupadan Macarlarn aknlarla merkezi otoriteyi zayflatmasdr. Merkezi otorite zayfladka fief sahiplerinin yerel gleri artt. Bunun sonucu olarak d saldrlara kar koymak kadar kendileri iin retim yapan serflerin (kyllerin) ihtiya halinde gvenliini salamak iin atolar yaplmaya baland. 9. ve 10. yzylda ina edilmeye balanan ahap atolarn yerini 11. yzylda tatan yaplan atolar almaya balad. 10. yzylda 12. yzyla kadar yaplan atolardaki ncelikli ama fief sahibi (derebeyi) ailenin barnak ihtiyacn karlamak, onun erzaklarn ve silahlarn muhafaza edecek bir ambar kurmak ve d saldrlara kar korunakl bir yer ina etmekti. Bunun iin atonun yksek yerlerine burlar yapld, etraf kaln duvarlarla, hendeklerle evrildi. ner kalkar kprlerle, mazgallarla, saldrganlarn stne yakc maddelerin dkld deliklerle ato ele geirilmesi g bir kaleye dnt (Goff s. 31-32.). Ayrca atolar fief sahibinin kalabalk ailesine ol-
42
duu kadar hizmetileri hatta yaknlarda yaayan kylleri bile zaman zaman iinde arlayan yerler oldular ve baz atolar her yatan ve her meslekten insan barndran baz ehirlerin nvesini oluturdular. Bylece atolar Ortaa Avrupa tarihinin en nemli simgelerinden biri haline geldi. Herkesin bir efendisi olduu feodal sistemde fief sahibi kii ald arazi karlnda atonun korunmas, efendinin askeri seferlerine refakat etme ve lordunun ikametghna hizmet etme ykmllkleri vard. Ayrca efendisi herhangi bir savata esir derse onun fidyesini demek zorundayd. Ayrca efendisinin byk olunun evlenmesinin masraflarna, byk kznn eyizine katk vermek zorundayd. Bu hizmetleri Hal seferlerine katlarak da yapabilirdi. Bu hizmetlerinin karlnda dirlik sahibi vergi demekten muaf oluyordu. dl olarak ise kendisine verilen topran gelirini alyor, stnde yaayan kylleri yarglama hakkn elde ediyordu. Dirlik sahipleri atolarda yaarken, serf durumundaki kyller ise gsterisiz, basit yaplarda yayorlard. Kyllerin evleri yoksul ve kimi zaman da sefil haldeydi. Kentlerde bile ta yaplara nadiren rastlanyordu. Yaplar uzun sre ahap malzemeden yapld iin Ortaada sk sk rastlanan yangnlar vuku buluyordu. 11. yzyln ikinci yarsndan sonra fief sahipleri, tasarruf ettikleri topraklarn kiracs deil sahibi olmak istediler. Yaptklar mcadeleyle daha nce kiracs olduklar topraklarn maliki oldular. Bylece zellikle tarada kendi ynetimlerini kuran kk beyler ve valye takm ortaya kt. Fiefler, babadan oula rsi olarak devredilmeye balandktan sonra bu gruplar kendilerini asil olarak adlandrdlar. Artk sahibi olduklar atoyu rahat yaanabilir bir mekana dntrdler. atoda sadece asillere mahsus olan yastk kullanld, giysilerini sandklara koydular, duvarlarn halyla kapladlar, salonlarn saygnlk gstergesi olan mine ile stmaya baladlar. Buras toplantlarn yapld, yemeklerin yenildii grkemli salonlar olarak kullanld. Ortaa boyunca valyelik ve onur kavramlar birlikte anlmtr. Kendini zrhla koruyan, kl ve mzra silah olarak kullanan valyeler d grnleriyle de saygn olmak durumundaydlar. Onlarn asl ii savat. Fakat bu sava bireysel deil toplu olarak yaparlard. Oyunlarda ve turnuvalarda an ve hret kazanrlard. valyelerin grevleri arasnda efendisine bal kalmak, kiliseyi korumak, inanszlarla savamak, rahiplik kurumunu el stnde tutmak, fakirleri zarar grmemesi iin himaye etmek, kanlarn kardeleri iin dkmek ve kadnlara saygl olmak geliyordu (Hart-Davis s. 191). zellikle kadnlara saygl olma kavram o gne kadar Avrupa toplumunda ikinci snf gzyle baklan kadn anlayndan olduka farkldr. valyelerin kadna bak daha sonra Avrupa kltrnn unsurlarndan biri haline gelecektir. 14. yzyla gelindiinde valyeler, verdikleri hizmetler iin para almaya ve hizmetlerinden muaf tutulmak iin de vergi demeye baladlar. Bylece feodal sistem hzla kmeye balad. Bu sreci 12. ve 13. yzylda ticaret yoluyla zenginleen Avrupann durumu hzlandrmtr. zellikle Avrupada Bohemya, Saks, Tirol ve Macaristan Dalarndaki gm madenlerinin 13. yzyln sonundan itibaren iletilmeye balamas gm bolluu meydana getirmitir (Seignobos s.191).
Hal Seferleri
7. yzylda slamiyetin ortaya kndan sonra Mslmanlarn topraklarn Hristiyanlar aleyhine geniletmeye balamalar zerine Hristiyan dnyasnda Kuds ehri kastedilerek kutsal topraklar geri alma sylemiyle yaplan siyasi ve askeri ha-
43
rekt hal seferleri olarak adlandrlmtr. zellikle 636 ylnda Kudsn fethi ve 711de spanyada Endls Emevi Devletinin kurulmas, 1071 senesinde Bizansn Malazgirt Savanda yenilmesi, 1075te znikte Anadolu Seluklu Devletinin kurulmasyla Hristiyan dnyas Mslmanlarn bu ilerleyiini durdurmak iin harekete gemeye balar. Ama Kudsn geri alnmas, Araplarn spanyadan, Trklerin de Anadoludan atlmasyd. Bu dorultuda Seluklular dneminde 1096-1291 yllar arasnda 11 hal seferi gerekletirilmitir. Osmanl dneminde de slamiyetin Balkanlara yaylmas zerine 1396 Nibolu ve 1444 Varna Savalar da Hal seferleri olarak adlandrlmtr. lk Hal seferi ars 1074 ylnda, Bizans mparatoru VII. Mihail Dukas tarafndan yapld. Byk Seluklu sultan Melikahn (1072-1092) lmnden sonra devlet iindeki otorite boluu ve iktidar mcadeleleri, 1086da Anadolu Seluklu sultan Kutalmolu Sleyman ahn lm Trkleri zor durumda brakmt. Bunun zerine Bizans mparatoru I. Aleksios Komninos, Hal seferi arsn yenilemi, Papa II. Urbanus da bu ary olumlu karlamtr. Papa Hal ordusu oluturmak iin cretli asker toplamak yerine topraksz kylleri ve sefalet iinde yaayan halk sa ak, din kardelerine yardm gibi dini gerekelerle 1095 Clermont Konsilinde kutsal savaa ard. Para ve toprak vaadinde bulundu. Hal yemini eden ve zerlerinde ha iareti tayan kei Pierre lErmite nderliindeki ilk Hal ordusu 1096 ylnda yola kt. Dzensiz birliklerden oluan bu ordu Seluklular tarafndan bertaraf edildi. Bu baarsz giriimden sonra asillerden oluan I. Hal ordusu da 1096 ylnda stanbula ulat. Bizans imparatoruna vasallk yemini ettikten sonra Anadoluya geen Hallar, Anadolu Seluklu Devletinin bakenti zniki kuatt. Pierre lErmitein ordusuna kar kazand zafer, I. Klarslan Hallarn gc hakknda yanltr ve ehir Seluklularn elinden kar. Hallar bundan sonra Anadoluda ilerlemeye devam ederek 1097de Antakyaya ulat. 1098de de Urfada ilk Hal devleti kuruldu. 1098 ylnda Fatmilerin eline gemi olan Kuds, bir yl sonra Hallarn eline geti. I. Hal Seferi (1096-1099) sonucu douda Urfa Kontluu (1098-1144), Antakya Prenslii (1098-1268), Trablus Kontluu (1109-1289) ve Kuds Krall (1099-1291) olmak zere drt Hal devleti kurulmu oldu. Buralarda kurulan Hal devletlerine yardm amacyla 1101 ylnda Lombardlar, Franszlar ve Almanlardan oluan ayr ordu yola kt. Bir nceki yenilgiden sonra dier Trk devletleri ve beylikleriyle i birlii yapan I. Klarslan, Hal ordularna ar kayplar verdirdi. I. Hal Seferi sonrasnda Urfada kurulan Kontluun 1144 ylnda Trkler tarafndan ele geirilmesi zerine, 1145 ylnda Papa II. Eugeniusun yapt II. Hal Seferi arsn Fransa Kral VII. Louis ve Alman Kral III. Konrad kabul ettiler. ki byk Avrupa devleti kral liderliinde 1147 ylnda yaplan bu harekt baarszlkla sonuland. III. Hal Seferi, Httin Savayla (1187) Kudsn Selahaddin Eyyubi tarafndan ele geirilmesi zerine 1189 ylnda balad. Alman mparatoru Friedrich Barbarossa, ngiltere Kral I. Richard ve Fransa Kral Philippe Auguste liderliindeki III. Hal ordusu Akka, Beyrut ehirlerinin yan sra Kbrs Adasn ele geirmi; ancak Kuds geri alnamamtr. Anadoludan Kutsal topraklara gidemeyeceklerini anlayan Hallar bundan sonraki seferlerini deniz yoluyla yapmak zorunda kaldlar. III. Hal Seferinin 1192de baarszlkla sonulanmasndan sonra Papa III. Innocent, Msra ve Eyyubilere kar bir Hal seferi hazrlna giriti. Ancak Venedik liderliinde yaplan IV. Hal Seferi bu devletin giriimleriyle ynn stanbula
44
evirdi. 1204 ylnda stanbul Latinlerin eline geti ve ehir yamaland. Bizans Devleti, Epir, Trabzon ve znik olmak zere paraya blnd. IV. Hal Seferi sonular bakmndan Trklerin lehine oldu. Bizans bir tehdit olmaktan kt ve Seluklu Trkleri, Antalya, Sinop, Samsun gibi liman ehirlerini ele geirerek nemli ticaret yollarna hkim oldu. lki dnda dier Hal seferlerinin baarszl Bat Hallarnn gnahlarna balandndan dolay, gnahsz olan ocuklardan oluturulacak olan bir Hal ordusunun baarya ulaaca dnld. Vaizlerin etkisinde kalan ocuklar Almanyada Nicolas, Fransada Stephan adndaki ocuklarn liderliinde 1212 ylnda Hal seferi yapmak iin toplanp talya kylarna indiler. Ancak ocuklardan bazlar kendilerine vaat edilen mucizelerin gereklememesi zerine evlerine dndler. Sefere devam etme karar alan ocuklar ise kle tccarlarnn eline dt. 1217-1221 yllar arasnda Macar Kral Andreas, Avusturya Dk Leopold, Kbrs Kral Hugue, Bavyera Dk Ludwig V. Hal Seferi iin deniz yoluyla Akkaya geldi. Hal ordusu Msrllar tarafndan yenilgiye uratld.
Tablo 2.1 11. - 13. Yzyllar Arasnda Hal Seferleri (1096-1291) Tablosu Sra 1 Tarih 1096 Hal Seferinin Ad Pierre IErmite Sonular Fransz ve Alman maceraperestler zmit (Bitinya) blgesinde Seluklular tarafndan yenilgiye uratld. Avrupal asilzadeler 1097de zniki alr. 1097 Dorileonda Seluklu ordusu yenildi. Urfa (1098), Antakya (1098), Kuds (1099) ve Trablus (1109) Hal devletleri kuruldu. I. Klarslan, Lombard, Fransz ve Alman birliklerini kesin olarak yendi. Fransa Kral VII. Louis, Alman Kral III. Konrad Seluklular tarafndan yenilgiye uratld. Alman Kral Friedrich Barbarossa 1190da Silifke aynda bouldu. ngiltere Kral I. Richard Kbrs, Akka ve Beyrutu ald. Fransa Kral Philip ve Avusturya Herzogu Leopold sefere katld. Venedik Dk Enrico Dandolo ve Avrupal asiller stanbulu igal etti, Bizans Devleti paraland.
1096-1099
I. Hal Seferi
3 4 5
1101 1147-1149 1189-1192
1101 yl Hal Seferi II. Hal Seferi III. Hal Seferi
6 7
1202-1204 1212
IV. Hal Seferi
ocuklarn Hal Seferi 30 bin Fransz, 20 bin Alman ocuk yollarda ld. Esir pazarlarnda Hristiyanlar tarafndan kle olarak satldlar. V. Hal Seferi Macar kral Andreas, Avusturya Dk Leopold, Kbrs hakimi Hugue, Bavyera Dk Ludwigin katld Msra ynelik baarsz deniz seferi gerekleti. Alman mparatoru II. Friedrich denizyoluyla Msra sefer dzenledi. 1129da anlama yoluyla Kuds alnd. Kuds 1229-1244 yllar arasnda Hallarn elinde kald. Fransa Kral IX. Louis, deniz yolu ile gerekletirdii Hal seferinde Msrda Dimyat ehrinde esir alnd. Fransa Kral IX. Louis ve kardei Charles dAnjou tarafndan Tunus, Kartacaya yaplan sefer baarszlkla sonuland.
1217-1221
1227-1229
VI. Hal Seferi
10
1248-1250
VII. Hal Seferi
11
1270
VIII. Hal Seferi
45
Alman mparatoru II. Friedrich, Papa tarafndan aforoz edilmesine ramen 1227 ylnda Msra bir Hal seferi dzenledi. Alman ordusundan ekinen Msr sultan el-Melikl-Kamil anlama yoluyla Kuds Hallara teslim etti (1229). Ancak ehir 1244 ylnda yeniden Mslmanlarn eline geti. Bunun zerine VII. Hal Seferi iin Fransa Kral IX. Saint Louisnin nclnde hazrlklar balad. 1248de balayan seferde Hallar baarl olamad gibi Kral Louis dahil tm Hallar esir dt. Fidye yoluyla serbest kalan Kral Louis lkesine geri dndnde yeni bir Hal ordusu oluturmaya balad. 1270 ylnda balayan VIII. Hal Seferi bu kez Douya deil Tunus zerine yapld. Kartacada karaya kan Hal ordusu salgn hastalk nedeniyle binlerce askerini kaybetti ve Kral Louis de ld. Kraln kardei Charles dAnjou Sicilya filosu ile gelerek kalan Hal ordusunu alp talyaya geri dnd. Bylelikle VIII. Hal Seferi de baarszlkla sonulanm oldu. Hallara ait Akka, Sur ve Beyrut 1291 ylnda Mslmanlar tarafndan tekrar ele geirildi ve Doudaki Hal varl sona ermi oldu. 1096-1291 yllar arasndaki Hal seferleri sonucunda douda yaayan yerli Hristiyanlar zarar grm zellikle IV. Hal Seferi ile Bizans paralanm, bakenti de yamalanmtr. Bizansn iine dt bu durum Trklerin Anadoludaki varln glendirmitir. Alnan baarszlklar nedeniyle kilisenin etki ve gc de azalmtr. Bununla birlikte Hristiyan kimlii Avrupann en byk ortak paydas olmutur. Hal seferleri sonucu Bat Avrupa toplum yaps byk deiikliklere maruz kald. Karolenj iktidarnn knden sonra ortaya kan otorite boluunda g ve iddet Avrupa iine ynelmiti. Hal seferleri sayesinde ie dnk olan bu iddet Mslmanlara yneltilmi, bylece krallarn ve feodal beylerin dzeni salamalar kolaylamtr. Orta Dnem Ortaa Avrupasnda (11.-13. yzyl) Feodalite ve HalSIRA Seferlerini SZDE deerlendiriniz.
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
46
zet
A M A
Orta Dnem Ortaa Avrupasnda (11-13. yzyl) Fransa, Almanya ve ngilterenin siyas durumunu aklayabilmek 843 ylnda imzalanan Verdun Antlamas ile Kutsal Roma-Cermen mparatorluu arlmann torunu arasnda blld. Rhne Nehrinin batsndaki Gaskonya, Septimania ve Akitanyay iine alan ksm Bat Frankia 987 ylna kadar Karolenj Hanedan krallar tarafndan ynetildi. Bat Franklarnn son Karolenj mparatoru V. Louis 987 ylnda lnce Frank soylularndan Hugh Capet kral seildi ve 1328 ylna kadar iktidar ellerinde tuttular. Kutsal Roma mparatorluunu yeniden canlandranlar ise Dou Frankiay yneten Alman krallar oldu. 962de Papa tarafndan Kutsal Roma imparatoru ilan edilen I. Otto tarafndan yeniden canlandrlan imparatorluk 1806 ylna kadar yaklak dokuz asr varln srdrd. 14 Ekim 1066 tarihinde meydana gelen ve son Anglo-Sakson Kral Haroldn hayatn kaybettii Hasting Sava ile ngiltere tarihinde yeni bir dnem balad. Bu savata byk bir zafer kazanan William ngilterenin ilk Norman kral oldu. Norman istilasnn ardndan lkenin siyasi, sosyal ve kltrel yapsnda kkl deiiklikler yaand. Norman hkimiyeti dnemi bir yandan ngiltere krallarnn Fransa ile olan mcadelesini dier yandan lke iindeki soylulara kesin otoritelerini kabul ettirmek iin verdikleri abay simgeler. Orta Dnem Ortaa Avrupasnda (11-13. yzyl) talya ve spanyadaki gelimeleri tartabilmek Orta dnem ortaa boyunca talyada gl siyasi bir hanedan grlmemitir. Bunun sonucu olarak kk feodal ehir devletleri varlklarn srdrmlerdir. Ancak talya dnda oluan Alman kkenli Kutsal Roma-Cermen mparatorluu talyann gneyini kendi snrlar iine katmtr. Bu durum ok uzun srmemi, ortaya kan siyasi boluu talyada Normanlar doldurmutur. zellikle Sicilya olmak zere gney talyada siyasi bir birlik oluturabilmilerdir. Orta dnem ortaa talyasnda grlen son gl hanedan Hohenstaufen Hanedan olmutur. spanyann Mslmanlar tarafndan 8. yzylda fethedilmesinden sonra ber Yarmadasnn ku-
zeyine ekilen Hristiyanlar, zamanla Mslmanlara kar verilecek mcadelenin ncs oldular. 11-13. yzyllarda spanyada hkm sren Leon, Kastilya, Navar, Aragon krallklar hem kendi aralarnda youn bir hkimiyet mcadelesi vermiler hem de Mslmanlarn fethettii topraklar geri almak yani Reconquista iin savamlardr. Orta Dnem Ortaa Avrupasnda (11-13. yzyl) retim, Ziraat Tekniklerindeki Deiim ile Dini Hareketleri aklayabilmek Bu dnemde insan gc yerine basit makinalar kullanlmaya balanmtr. 9. yzyldan sonra insan gc ile alan deirmenler yerine su gc ile alan deirmenler kullanlmaya balanmtr. 10. yzyla kadar insan gc kullanlarak yaplan retim aralar kam mili sayesinde makinelemitir. 11. yzylda dokumaclk alannda Fransa ve Almanyada bu tr makinalar kullanlmtr. 12. yzylda su gc ile dnen arklar rzgarla evrilen yelkenlere uyarlanmtr. Bunun sonucu dondurucu k aylarnda da alabilen yel deirmenlerinde art olmutur. 13. yzylda da rpma ileminin makinelemesi sonucu ngilterede kuma retimi artmtr. Bu dnemde tarm alannda da baz yenilikler grlmtr. ift srmek iin sadece kzler kullanlrken bu dnemde atlar da kullanlmaya balanmtr. Atlarn omuz krekleri zerine oturan koum takmlar ve nal aklmas ve at iftlerinin ard arda koulmas sayesinde tarm retiminde nemli artlar olmutur. dnml nadas sistemi, ar tekerlekli saban (pullug) sayesinde 11. ve 13. yzyllar arasnda ortalama zira verimlilik iki katna kmtr. Bu dnemde 10. yzylda Cluny, 13. yzyln banda Dominiken ve Fransisken tarikatlar sayesinde disiplinli, eitim alm ve Papal en st otorite olarak kabul eden din bir rgtlenme yaanmtr. Bunun sayesinde kilise dnyevi liderlere otoritesini kabul ettirmitir. Bu geliimin sonucu Papalk gcn, Avrupa dnda Hal Seferleri (109-1291)nin organizasyonunda Avrupa iinde de engizisyon uygulamalar olarak gstermitir.
A M A
A M A
47
A M A
Orta Dnem Ortaa Avrupasnda (11-13. yzyl) Feodalite ve Hal Seferlerini aklayabilmek Avrupada 10. yzyldan 13. yzyla kadar toplum yapsn belirleyen ilikiler sistemine feodalizm denilmitir. Feodal toplum yaps Avrupadaki merkezi devlet yapsnn bozulmasndan ortaya kmtr. Bu sistemin temel zellii, toprak sahibi ve gvenlik salayan efendiye retim yapan kirac durumundaki kyllerin itaat etmesidir. Feodalizmde herkesin bir efendisi vardr. Kral, dk, markis, kont, baron, valye ve kyl tarznda bir hiyerarik yaplanma sz konusudur. Bu dnemde 1096-1291 yllar arasnda deiik adlar atlnda 11 hal seferi dzenlenmitir. I. Hal Seferinde Avrupallar baarl olmu, 1099da Kuds ele geirildii gibi Urfa, Antakya ve Trablusda Hal Devletleri kurulmutur. Bunun dndaki Hal Seferleri slam dnyasnn kar mukavemeti ile baarsz hale getirilmitir.
48
Kendimizi Snayalm
1. 843 ylnda imzalanan Verdun Antlamasyla arlmann mparatorluu kaa blnmtr? a. Alt b. Be c. Drt d. e. ki 2. I. Otto tarafndan yeniden canlandrlan Kutsal Roma mparatorluu 962-1254 yllar arasnda iki hanedan tarafndan idare edilmitir. Bu Hanedanlar aadakilerden hangisinde birlikte ve doru olarak verilmitir? a. Karolenj Hanedan-Capet Hanedan b. Merovenj Hanedan-Karolenj Hanedan c. Capet Hanedan-Sakson Hanedan d. Karolenj Hanedan-Sakson Hanedan e. Sakson Hanedan- Hohenstaufen Hanedan 3. Normanlarn ngiltereyi istilas aadaki olaylardan hangisinin ardndan gereklemitir? a. Hasting Savann b. Bouvines Savann c. Lewes Savann d. Puvatya Savann e. Arsuf Savann 4. Orta dnem ortaada, talya ve Sicilyada nispeten siyasi birlii aadakilerden hangisi salamtr? a. Franklar b. Vikingler c. Normanlar d. Katalanlar e. Kastilyallar 5. Asturias-Galiya Krall nerede kurulmutur? a. Avusturyada b. spanyada c. Romanyada d. talyada e. Almanyada 6. Makinelemeyi arttran kam milinin kullanm kanc yzyldan sonra yaygnlamtr? a. 9. yzyl b. 10. yzyl c. 11. yzyl d. 12. yzyl e. 13. yzyl 7. Engizisyon mahkemeleri aadaki Avrupa lkelerinden hangisinde tatbik edilmemitir? a. Fransa b. ngiltere c. talya d. Almanya e. spanya 8. Papaln merkezi otoritesine aadaki tarikatlarden hangisi destek vermemitir? a. Cluny b. Dominiken c. Fransisken d. Sistersiyen e. Maniheist kkenli tarikatlar 9. Aadakilerden hangisinde Feodal sisteme ait unvanlar bykten ke doru sralanmtr? a. Kral-baron-dk-kont-markiz b. Kral-dk-baron-kont-markiz c. Kral-markiz-dk-baron-kont d. Kral-dk-markiz-kont-baron e. Kral-dk-baron-markiz-kont 10. Aadaki Hal seferlerinden hangisi Bizans mparatorluunun paralanmas ile sonulanmtr? a. I. Hal Seferi b. II. Hal Seferi c. III. Hal Seferi d. IV. Hal Seferi e. V. Hal Seferi
49

1. d 2. e 3. a 4. c 5. b 6. b 7. b 8. e 9. d 10. d Yantnz yanl ise Fransa ve Capet Hanedan blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Kutsal Roma mparatorluu blmn yeniden okuyunuz.. Yantnz yanl ise Normanlar ve ngiltere blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Norman Hanedan blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise spanya blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise retim, Ziraat Tekniklerindeki Deiimler blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Dini Hareketler blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Dini Hareketler blmn yeniden okuyunuz.. Yantnz yanl ise Feodalite blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Hal Seferleri blmn yeniden okuyunuz. Sra Sizde 2 11. yzyln banda talya birlikten uzak kk ehir devletlerinden oluan bir blge grnmndedir. Kutsal Roma-Cermen mparatorluunu oluturmak isteyen Alman krallar talyann gneyini kendi snrlarna katmlardr. Ancak tm talyada bu baarlamad iin feodal ehir devletleri hzla glenmilerdir. talyann 11. ve 12. yzyln ilk yarsnda grd en gl siyasi yaplanma Normanlar tarafndan gerekletirilmitir. 1030-1194 yllar arasndaki dnemde balangta ehir devletlerinin hizmetinde bulunan Normanlar daha sonra talyann en gl siyasi ve askeri gc haline gelmilerdir. 1091 ylnda Sicilya Adasn Araplardan alarak tm gney talyada hkimiyet kurmulardr. 12. yzyln ikinci yarsyla 13. yzyln banda talyann en gl hanedan Hohenstaufen Hanedan olmutur. Ancak bu dnemde de Papa ve dier kk ehir devletleri kendi aralarndaki mcadeleyi srdrmler ve talya bu dnemde birlikten yoksun kalmtr. spanyann 8. yzylda Mslmanlar tarafndan fethedilmesinden sonra ber Yarmadasnn kuzeyine ekilen Hristiyanlar, zamanla Mslmanlara kar verilecek mcadelenin ncs oldular. 11-13. yzyllarda spanyada hkm sren Leon, Kastilya, Navar, Aragon krallklar hem kendi aralarnda youn bir hkimiyet mcadelesi vermiler hem de Mslmanlarn fethettii topraklar geri almak yani Reconquista iin savamlardr. Sra Sizde 3 Bu dnemde insan gc yerine basit makinalar kullanlmaya balanmtr. 9. yzyldan sonra insan gc ile alan deirmenler yerine su gc ile alan deirmenler kullanlmaya balanmtr. 10. yzyla kadar insan gc kullanlarak yaplan retim aralar kam mili sayesinde makinelemitir. 11. yzylda dokumaclk alannda Fransa ve Almanyada bu tr makinalar kullanlmtr. 12. yzylda su gc ile dnen arklar rzgarla evrilen yelkenlere uyarlanmtr. Bunun sonucu dondurucu k aylarnda da alabilen yel deirmenlerinde art olmutur. 13. yzylda da rpma ileminin makinelemesi sonucu ngilterede kuma retimi artmtr. Bu dnemde tarm alannda da baz yenilikler grlmtr. ift srmek iin sadece kzler kullanlrken bu dnemde atlar da kullanlmaya balanmtr. Atlarn omuz krekleri zerine oturan koum takmlar ve nal aklmas ve at iftlerinin ard arda koulmas sayesinde tarm retiminde nemli artlar olmutur. dnm-

Sra Sizde 1 Kutsal Roma-Cermen mparatorluu 843 ylnda imzalanan Verdun Antlamas ile Bat Frankia, Orta Frankia ve Dou Frankia olarak arlmann torunlar arasnda blld. 987 ylna kadar Karolenj Hanedan krallar tarafndan ynetilen Bat Frankia bu tarihten sonra Capet Hanedan tarafndan idare edilmitir. Kutsal Roma mparatorluunu yeniden canlandranlar ise Dou Frankiay yneten Alman krallar oldu. 962de Papann Kutsal Roma imparatoru ilan ettii I. Otto tarafndan yeniden canlandrlan imparatorluk, 1806 ylna kadar yaklak dokuz asr varln srdrd. Vikingler, Fransann Normandiya blgesine gelerek Franklarla kararak Normanlar oluturdu. 1066 ylnda Rollonun soyundan gelen Norman Kral William, Hasting Savanda Harold malup ederek ngiltereyi istila etti. Bylece ngilterede Norman hkimiyeti balad. I. William ve ardllar dneminde ngilterede pek ok siyas gelime yaanmtr. ngiliz krallar bir yandan Fransadaki haklarn korumak iin Fransa kral ile mcadele ederken dier yandan lke iinde zellikle soylulara kar otoritelerini korumak iin aba harcamtr.
50
l nadas sistemi, ar tekerlekli saban (pullug) sayesinde 11. ve 13. yzyllar arasnda ortalama zira verimlilik iki katna kmtr. Bu dnemde 10. yzylda Cluny, 13. yzyln banda Dominiken ve Fransisken tarikatlar sayesinde disiplinli, eitim alm ve Papal en st otorite olarak kabul eden din bir rgtlenme yaanmtr. Bunun sayesinde kilise dnyevi liderlere otoritesini kabul ettirmitir. Bu geliimin sonucu Papalk gcn, Avrupa dnda Hal Seferleri (109-1291)nin organizasyonunda Avrupa iinde de engizisyon uygulamalar olarak gstermitir. Sra Sizde 4 Avrupada 10. yzyldan 13. yzyla kadar toplum yapsn belirleyen ilikiler sistemine feodalizm denilmitir. Feodal toplum yaps Avrupadaki merkezi devlet yapsnn bozulmasndan ortaya kmtr. Bu sistemin temel zellii, toprak sahibi ve gvenlik salayan efendiye retim yapan kirac durumundaki kyllerin itaat etmesidir. Feodalizmde herkesin bir efendisi vardr. Kral, dk, markiz, kont, baron, valye ve kyl tarznda bir hiyerarik yaplanma sz konusudur. Bu dnemde 1096-1291 yllar arasnda deiik adlar atlnda 11 hal seferi dzenlenmitir. I. Hal Seferinde Avrupallar baarl olmu, 1099da Kuds ele geirildii gibi Urfa, Antakya ve Trablusda Hal Devletleri kurulmutur. Bunun dndaki Hal Seferleri slam dnyasnn kar mukavemeti ile baarsz hale getirilmitir.
Abbott, Jacob, History of King Richard I of England: Makeres of History, New York 2009. Abulafia, David, Frederick II: A Medieval Empero, Oxford University press 1992. Barlow, Frank, Thomas Becket, California 1990. Beydilli, Kemal, spanya, Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C. 23, stanbul 2001, ss. 162-170. Bhote, Tehmina, Charlemagne: The Life and Times of an Early Medieval Emperor, New York 2005. Bradbury, Jim, The Capetians: Kings of France, 9871328, London 2007. Brown, R. Allen, The Normans, Woodbridge 1995. Bryce, Viscount James Bryce, The Holy Roman Empire, Oxford 1871. Carpenter, David, The Reign of Henry III, London-New York 2006. Crouch, David, The Normans: The History of a Dynasty, London 2007.
Davies, Norman, Avrupa Tarihi, mge Kitabevi, Ankara 2006. Demirci, Krat, Engizisyon, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, c. 11, stanbul 1995, s. 238-241. Demirkent, In, Hal Seferleri Tarihi, stanbul 1997. Demirkent, In, Hallar TDVA Gelfand, Dale Evva, Charlemagne, New York 2003. Gimpel, Jean, Ortaada Endstri Devrimi, ev. Nazm zaydn, Tbitak Yay., Ankara 1997. Greer Thomas H.-Gavin Lewis, A Brief History of the Western Europes, Thomson 2005. Gl, Muammer, Ortaa Avrupa Tarihi, stanbul 2010. Hearder H. - Waley, D.P., A Short History of Italy, Cambridge 1963. Hearder, H. - Waley, D.P., A Short History of Italy, Cambridge 1963. Hersak, Emil, Avarlar: Etnik Yaradl Tarihlerine Bir Bak, Trkler, C.2, Ankara 2002, ss.641-657. Hitti, Philip K., slam Tarihi, C. 3, ev. Salih Tu, stanbul 1980. Irving, Thomas B., Kastilya, DA, c. 25, Ankara 2002. Kerr, Gordon, Charlemagneden Lizbon Antlamasna Avrupann Ksa Tarihi, ev. Cumhur Atay, stanbul 2011. Kohn, George Childs, Dictionary of Wars, New York 2007. Kurat, Akdes Nimet, Avarlar, yayna haz. Serkan Acar, Tarih ncelemeleri Dergisi, XXVI/1, (Temmuz 2011), ss. 81-110. Le Goff, Jacques-Schlegel, Jean-Louis, ocuklar in Ortaa, ev. Orun Trkay, Yap Kredi Yay., stanbul 2008. Levy, Debbie, The Signing of the Magna Carta, Minneapolis 2008. Makki, Mahmoud, The Political History of alAndalus92/711-897/1492, The Legacy of Muslim Spain, ed. Salma Khadra Jayyusi, Brill 1992. Marshall, H. E., Our Island Story, 2006. Matthew, Donald, The Norman Kingdom of Sicily, Cambridge 2001. McKitterick, Rosamond, Charlemagne: The Formation of a European Identity, Cambridge University Press 2008. OCallaghan, Joseph F., A History of Medieval Spain, New York 1983. Ostrogorsky, Georg, Bizans Devleti Tarihi, Trke ev. Fikret Iltan, TTK yay. Ankara 1991. zdemir, Mehmet, Endls, Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C. 11, stanbul 1995, ss. 211-225.
51
ztuna, Ylmaz, Devletler ve Hanedanlar, C.III,V, Ankara 1996. Prestwich, Michael, Edward I, California 1989. Rich, Pierre, The Carolingians, ngilizce ev. Michael Idomir Allen, University of Pennsylvania press 1993. Roberts, J.M., Avrupa Tarihi, ev. Aret Demirkaynak, nklap yay. stanbul 2011. Schutz, Herbert, The Carolingians in Central Europe, their History, Art and Architecture, Leiden 2004. Seignobos, Charles, Avrupa Milletlerinin Mukayeseli Tarihi, ev. Samih Tiryakiolu, Varlk Yaynlar, stanbul 1960. eyban, Ltfi, Reconquista Endlste MslmanHristiyan likileri, stanbul 2003. Warren, W. L., King John, California 1978. Yonge, Charlotte Mary, A Short History of England, Bremen 2010.
3
Amalarmz

Bu niteyi tamamladktan sonra; Ge Dnem Ortaada (1300-1453) Bat Avrupadaki gelimeleri irdeleyebilecek; Ge Dnem Ortaada (1300-1453) Dou Avrupadaki gelimeleri yorumlayabilecek; Ge Dnem Ortaa Avrupasndaki yenilikleri tartabilecek; Ge Dnem Ortaa Avrupasnda Papalk ve hukuku aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Bat Avrupa ngiltere, Fransa, Burgonya Almanya, talya Dou Avrupa Bizans ve Latin Devletleri, Osmanl Devleti Srbistan, Bulgaristan, Rusya, Macaristan, Polonya ve Litvanya Hansa Birlii Kara Veba, Yzyl Savalar Ticaret Florin, Duka niversiteler Papalk Babil Esareti, Byk Paralanma ve Konsiller Dnemi
indekiler
GE DNEM ORTAADA (13001453) BATI AVRUPA GE DNEM ORTAADA (13001453) DOU AVRUPA GE DNEM ORTAA AVRUPASINDA YENLKLER GE DNEM ORTAA AVRUPASINDA PAPALIK VE HUKUK
Ge Dnem Ortaa Avrupa Tarihi (1300-1453)
Ge Dnem Ortaa Avrupa Tarihi (1300-1453)

GE DNEM ORTAADA (1300-1453) BATI AVRUPA ngiltere, Fransa ve Burgonya
Ge dnem ortaada ngiltereye Plantagenet (telaffuzu: Plantajene) hanedan ynetmitir. Bu hanedan, ngiltereyi 1133-1485 yllar arasnda ynetmi yani Plantagenet hanedannn ngilteredeki hakimiyeti yaklak buuk asr srmtr. Aslnda bu hanedan kkenleri 12. yzyln ilk yarsnda Kuzeybat Fransada yer alan Anjou blgesine uzanr. Anjou blgesinin kontu olan Geoffroy Plantagenet ngiltereyi fetheden Norman hanedanndan I. Williamn torunu Matilda ile evlenir. Bu evlilikten dnyaya gelen I. Henri Plantagenet, Norman hanedannn erkek evlad olmamas yznden ngiltere kral olur. Bylece ngilterede Plantagenet hanedan balam olur. Plantagenet hanedan da Kuzey Fransa kkenli Normandiya hanedan gibi Franszca konumaktadr. Bundan dolay o dnemde ngiltere Plantagenet hanedannn hakimiyeti altndaki Anjou Dukalnn bir paras olarak alglanmtr. ngiltere 14. yzyla I. Edward Plantagenet (1272-1307)in iktidar ile girer. Onun olu II. Edward (1307-1327) ve torunu III. Edward (1327-1377) dneminde yaklak bir asrlk bir dnemde ngiltere sadece hkmdar grr. 14.yzyln son ngiltere kral ise II. Richard (1377-1399) olur. Bu durum ngilterede kraln merkezi gcnn artmasna ve monarik devlet yapsnn olumasna katk verir. Gnmzde de ngiliz Parlamentosunun topland kraliyet saraynn bir paras olan Westminster Hall yani ngiltere Parlamentosu 1295de kraln ars ile toplanr. Bu gelenek gnmze kadar varln srdrmtr. ngiltere 15.yzyla yeni bir kraliyet hanedan ile girer. Bu hanedann ad Lancasterdr. Bu hanedandan gelen krallar sras ile IV. Henry Lancaster (1399-1413), V. Henry (1413-1422) ve VI. Henry (1422-1461)dir. Fransa ise 14. yzyla Capet hanedanndan IV. Philippe (1285-1314) ve onun olu X. Louis (1314-1316), V. Philippe (1316-1322) ve IV. Charlesn (1322-1328) iktidar ile girer. Tpk ngilterede olduu gibi Fransada da merkezi iktidarn gc bu yzylda artar. IV. Philippe, soylularn, kent burjuvazisinin ve ruhban snfnn bir araya geldii Parlamentoyu oluturdu. Ayrca eyaletlerde de meclisler oluturuldu. Vergi alannda uzman memurlarn yetimesine nem verildi. 1314 ylnda IV. Philippe ldnde, 1328 ylna gelinceye kadar 14 yl iinde olu da lm, bylece Capet hanedannn babadan ola geen izgisi son bulmutur. (Price, s. 66)
54
Capet hanedannn 1328 ylnda Fransada sona ermesinden sonra kraln kim olaca tartmas balamtr. Fransa tac iin hak iddia eden iki aday ortaya kmtr. Bunlardan ilki, Fransz Kral IV. Philippein erkek kardeinin olu olan yeeni VI. Philippe de Valoisdr. Dieri ise, annesi IV. Philippein kz olan ngiltere Kral III. Edwarddr. Fransz baronlar Edward reddederek VI. Philippe adyla, Philippe de Valoisy Fransa kral ilan ettiler. Fransa, bu tarihten 1461 ylna kadar Valois (telaffuzu: Valoa) hanedanndan gelen krallar tarafndan ynetildi. Bu krallar VI. Philippe (1328-1350), II. Jean (1350-1364), V. Charles (1364-1380), VI. Charles (1380-1422), VII. Charles (1422-1461)dr. ngiltere Kral III. Edward, balangta VI. Philippein kralln kabul etti. Ancak o dnemde ngiliz topra olan ve gnmz Fransasnn gneybatsnda yer alan Akitanya (Gyenne) Dukalna 1337 ylnda Fransa Kral VI. Philippe tarafndan el konulunca ngiltere Kral III. Edward, Fransa taht zerinde hak iddia ederek misilleme yapt. Bylece 1337 ylndan 1453 ylna kadar Franszlarla ngilizler arasnda srecek olan Yzyl Savalar balam oldu. (Malet et Isaac, s. 225- 229) Aslnda bu savalar her ne kadar yanl olarak Yzyl olarak adlandrlsa da ara ara kesintilerle birlikte 120 yl boyunca srmtr. Bu dnemde ynetici grubu Franszca konuan ngiltere, gnmz Fransa, Belika ve Hollanda snrlar iinde kalan Burgond Kontluu ile birlikte Fransz Krallna kar sava amtr. 120 yl boyunca sren savalarn tamam ngilterede deil, Fransa topraklarnda gereklemitir. Bunun sonucu olarak Yzyl Savalarnn banda 16 milyon nfusa sahip olduu tahmin edilen Fransann nfusu savan sonunda 12 milyona dmtr. Fransa ise Yzyl Savalar boyunca ngilizlere kar Britanya adasnda yaayan skoya, rlanda ve Galler ile ittifak kurmaya almtr.
Tablo 3.1 Ge Dnem Ortaa Dnemi ngiltere ve Fransa Krallar Tablosu ngiltere Krallar I. Edward II. Edward III. Edward II. Richard IV. Henry Lancaster V. Henry VI. Henry Hkmdarlk Yllar (1272-1307) (1307-1327) (1327-1377) (1377-1399) (1399-1413) (1413-1422) (1422-1461) Fransa Krallar VI. Philippe II. Jean V. Charles VI. Charles VII. Charles Hkmdarlk Yllar (1328-1350) (1350-1364) (1364-1380) (1380-1422) (1422-1461)
Yzyl Savalarnn banda nfusu 5 milyon olduu tahmin edilen ngiltere, donanmas ile denizlerde stn bir gce sahipken, karada Franszlar daha stn gzkyorlard. 1340 ylnda ngiliz-Burgonya donanmas Bruge yaknlarnda Fransz donanmasn tahrip eder. Ancak Fransz topraklarna ngiliz kartmas Kral III. Edward tarafndan Normandiyaya yaplr. Fransa Kral VI. Philippe, kuzeydouya doru ilerleyen ngiliz ordusunu Crecyde (telaffuzu: Kresi) karlar. Asker says bakmndan Fransz ordusunun daha st konumda olmasna ramen, daha disiplinli olan ve top silahn daha etkili kullanan ngilizler Crecyde Franszlar ar bir yenilgiye uratrlar. 1347 ylnda ngilizler, 1558 ylna kadar ellerinde tutacaklar Calais kentini ele geirirler. Franszlarn ikinci byk yenilgisi 1356 da Poitiers (telaffuzu: Poatie)de yaar. Fransz kral I. Jean (1350-1364) esir der. Bunun zerine 1360 ylndaki Bretigny (telaffuzu: Bretini) Antlamas ile ngiliz Kral III. Edward, Fransa tahtndaki iddiasndan vazgeiyordu ancak Fransa krallna bal kuzeydeki Calais ve Picardie (telaffuzu: Pikardi) ile Fransann Atlantik Okyanusu k-
3. nite - Ge Dnem Ortaa Avrupa Tarihi (1300-1453)
55
ylarnn gneybatsnda yer alan Poitou (telaffuzu: Poatu), Limousin, Perigord ve Akitanya blgeleri ngiltereye braklyordu. Braklan bu yerler, Fransa krallnn drtte birinden daha fazlayd. Bretigny Antlamas ile Yzyl Savalarnn ilk aamas da tamamlanm olur. Yzyl Savalarnn ilk aamasnda grlen dier bir felaket ise kara veba olur. 1348 ila 1350 yllar arasnda salgn halinde grlen hyarck vebas tm Avrupada nfusun te bir orannda azalmasna sebep oldu. Bunun sonucu olarak tarmsal retim azald ve btn Avrupada kyl isyanlar grlmeye balad. zellikle Fransada 1358 ylnda yaanan kyl isyanlarnda otuz binden fazla insan ld. 1381 ylnda ngilterede kyller biz sann suretinde birer insan olarak yaratldk ama siz bize vahi hayvanlar gibi davranyorsunuz diyerek ayaklandlar ve ksa bir sreliine de olsa Londray ele geirmeyi baardlar. (Roberts, s. 203) Yzyl Savalarnn seyri 1369 ylndan sonra belli bir sre Franszlarn lehine gelimeye balar. 1369 ylnda Franszlar, La Rochellede ngiliz donanmasn yenilgiye urattlar. Akitanya blgesini ele geirdiler. ngiltere, Fransadaki topraklarn kaybetmeye balar. ngilterenin elinde kalan yerler 1380 ylnda kuzeyde Calais, Cherbourg, Brest ve gneybatda Bordeaux ve Bayonne ehirleridir. Ancak 15. yzyln banda Fransada i savan kmas zerine ngilizler, tekrar Fransz topraklarna ktlar. 1415 ylnda kuzeydou Fransada yer alan Azincourtda (Agincourt) ngilizler, Yzyl Savalar boyunca nc defa Franszlar malup ettiler ve tm Normandiya blgesini ele geirdiler. Paris 1418den 1436 ylna kadar ngilizBurgon ittifaknn elinde kald. 1420 ylndaki Troyes (telaffuzu: Troa) antlamas ile ngiltere kral Fransz tahtnn varisi oluyor ve Normandiyann igali Fransa tarafndan kabul ediliyordu. Ancak 1422 ylnda Fransa kral olan VII. Charles anlamay reddederek sava srdrme karar alr. Fakat ngilizler ilerleyilerini btn Fransada srdrrler. 1428 ylnda da ngilizler Orleans kentini ele geirdiler. Nerdeyse tm Fransann ngilizler tarafndan igal edildii ve herkesin umutsuzluk iinde olduu bir dnemde Jeanne dArc adl bir kyl kz direniin simgesi oldu. 1412 ylnda Lorraine blgesindeki Domremyde bir kyl kz olarak doan Jeanne dArc (Jandark) 13 yana geldiinde ryasnda Hristiyan aziz ve azizeleri grdn, onlarn kendisine kyn terk ederek ngilizleri lkesinden kovmasn emrettiklerini iddia ediyordu. 16 yana geldiinde Jeanne dArcn iddialar teologlar tarafndan doru kabul edildi, kendisine kk bir ordu verildi ve Jeanne dArc 1429 ylnda Orleans ngilizlerden almay baard. 17 Temmuz 1429da o zaman ngiliz topra kabul edilen Reimste VII. Charles, Fransa kral sfatyla ta giydi. Ancak Jeanne dArc bir yl sonra tutsak edildi ve 1431 ylnda ngilizler tarafndan canl canl yakld. Jeanne dArcn verdii direnme ruhu ile Franszlar, direnie geti. 1436 ylnda ngiltere-Burgonya ittifak bozuldu ve 1436 ylnda Paris tekrar Franszlarn eline geti. 1444 ylnda imzalanan Tours anlamasyla ngilterenin elindeki Normandiya ile Anjou blgesi arasndaki Maine de Franszlara brakld. 1453 ylnda Franszlar Akitanya blgesindeki Castillonda ngilizleri yendiler. ngiltere tekrar bir ada lkesine dnt. Franszlarn 1439 ylndan itibaren kazandklar baarlarda srekli bir oku ve svari ordusuna sahip olmalar etkili oldu. Plantagenet hanedan ynetimindeki ngiltere, balangta kltrel olduu kadar siyasal anlamda da Fransz uygarlnn bir uzantsndan baka bir ey olmayan bir hanedan lkesi idi. (Davies, s. 449) Yzyl Savalarnn sonunda ise Lancaster hanedanl altndaki ngiltere bir ada krallna dnmt ve kta Avrupasndaki mlklerini brakmt. Bu olay ngiltereye anglo-norman dzeninden ngilizle-
56
meyi getirdi. Fransa iin ise kral etrafnda oluan gl bir monariyi getirdi. Yzyl Savalar sonucunda ne ngiltere ne de Fransa, snrlar iinde gnmzdeki Hollanda, Lxsemburg ve Belika topraklar da olan Burgonya Dkl kadar zengin olamad. Fransz kraliyet ailesi olan Valois soyundan gelen Burgonya dkleri ngiltere ile ittifak yaparak ngiliz ynlerini Bruge, Arras, Ypres, Ghent ve Anvers gibi ehirlerde ileyerek zenginletiler. Burgonya dkleri, merkezleri olan Dijon ehrini saraylarla donatlar. Ancak 1477 ylndan sonra Burgonya paraland ve Habsburg hanedannn eline geti.
Almanya
mparator II. Friederichin olu IV. Konradn 1254 ylnda lmesi ile birlikte Hohenstaufen hanedan sona erer. Fetret devri ile geen yaklak eyrek asr sonra 1273 ylnda Avusturya ve civarna hkmeden Habsburg hanedan Kutsal RomaCermen mparatorlar olarak Almanyay ynetmeye balar. lk Habsburg hkmdar olan Rudolf (1273-92), Nassau hanedanndan I. Adolf (1292-1298) ve Rudolfun olu I. Albrecht (1298-1308) dneminde imparatorluk iktidar ksmen yeniden merkeziletirilmeye allmtr (Fullbrook, s. 39). Lksemburg hanedanndan VII. Henreich (1308-1313) Kutsal Roma-Cermen mparatoru olur. Onu ayn hanedandan IV. Ludwig (1314-1347), IV. Karl (1346-1378), ve I.Wenzel (1378-1400) takipeder. Bavyeral I. Ruprechtin (1401-1410) iktidarndan sonra yine Lksemburg hanedanndan Sigismund (1410-1437) ile bundan sonra tekrar Habsburg hanedanndan II. Albert (1438-1439) ve III. Frederich (1440-1493) Alman imparatoru olur. Ancak Fransa ve ngilterenin aksine ge dnem ortaa boyunca Almanya merkezilemesini tamamlayamaz. Ge dnem ortaa boyunca Almanya ok sayda paraya ayrlm feodal yaplar topluluu gibidir. Grnte tek bir imparator vardr. Ancak onun yetkileri sadece sistemin banda protokolden ibarettir. Gerek otorite prensler, yksek rtbeli rahipler ve ehir heyetleri tarafndan icra ediliyordu. Bunlarn her biri kendi topra zerinde adaleti datmak, para basmak, hatta sava amak yetkisine sahipti. (Seignobos, s. 174-175) mparatoru seen yedi elektr prensliin yan sra yaklak yirmi be sekler ve doksan tanesi dinsel olan prenslik, yzden fazla kontluk, ok daha byk sayda dk seviyeli lordluk ve ayrca bu dnemde Almanyada aa-yukar kk boyutta da olsa bin kent bulunuyordu. (Fulbrook, s. 35-40)
Tablo 3.2 Ge Dnem Ortaa Dnemi Kutsal Roma-Cermen (Alman) mparatorlar Tablosu mparatorun Ad IV. Konrad Rudolf I. Adolf I. Albrecht VII. Henreich IV. Ludwig IV. Karl I.Wenzel I. Ruprecht Sigismund II. Albert III. Frederich Hkmdarlk Yllar (1228-1254) (1273-1292) (1292-1298) (1298-1308) (1308-1313) (1314-1347) (1346-1378) (1378-1400) (1401-1410) (1410-1437) (1438-1439) (1440-1493) Hanedan Hohenstaufen Nassau Nassau Nassau Lksemburg Lksemburg Lksemburg Lksemburg Bavyeral Lksemburg Habsburg Habsburg
57
Almanyann bu kadar paralanm bir grnt sunmasnn nedeni ngiltere ve Fransadaki gibi kraliyet ailelerinin soya dayal olarak babadan ola gememesi ve bundan dolay da merkezi ynetim anlaynn Alman topraklarnda kuvvetlenememesidir. Bunun sonucu olarak Almanyada imparatorlar hiyerariye hkmetmekten ziyade bakanlk ediyorlard. Dier bir unsur ise, Fransada Parisin, ngilterede Londrann idari merkez olarak belirlenmi olmasna ramen, Almanyada sabit bir idari ehir merkezi grlmez. Alman imparatorlarnn bir ksmnn Prag tercih etmesi, Pragn mimari tarzda olduu kadar kltrel alanda da geliip burada Prag niversitesinin kurulmasn salamtr. mparator IV. Karl (1346-1378) Prag ehrine ve civarna atolar, imparatorluk mahkemesi yaptrm ve 1348 ylnda Prag niversitesini kurmutur. Ancak daha sonra imparatorlar merkez olarak baka yerleri tercih etmilerdir. Almanyada ge dnem ortaanda imparatorun, Fransa ve ngiltereye nazaran yeterince glenememesine neden olan olay, Almanyann ateli silahlar bu lkelere gre daha ge kullanmaya balamas ile de ilgilidir. 14. yzylda icat edilen demir toplar, bronz toplar takip etti. 15. yzylda da dkme demirden byk tfekler kullanlmaya baland. Bundan dolay atolarn ve kalelerin arkasna snarak merkezi otoriteye direnenlerin gc kolayca krlabiliyordu. (Roberts, s. 244) Almanyadaki Cermen gelenei, imparatorun erkanna danmas ve onlarn kararna gre hareket etmesi ykmlln getiriyordu. Bu uygulama 1356 ylnda Altn Ferman adyla anayasal bir hkm haline getirildi. Buna gre Mainz, Kln ve Trier piskoposluklar, Bohemya, Rhine, Palatinate, Saksonya ve Brademburg dkleri imparatoru seme hakkna sahipti. Bundan dolay ge ortaa dnemince pek ok slaleden Alman imparatorlar ortaya kmtr. Bunun sonucu olarak Alman idarecileri Kutsal Roma-Cermen mparatorluu geleneinden koptular. IV. Karl dneminde (1346-1378) Alman imparatorlar, Kutsal Roma-Cermen mparatorluu kavramna son vererek ek kral ve Alman imparatoru olmay tercih etmilerdir. Bylece tm Avrupay birletirme dncesine yani Roma geleneine de ara verilmi oldu. III. Frederich (1440-1493) papann elinden ta giymek iin Romaya giden son imparator oldu. Almanyann kuzeyindeki skandinavya lkelerinden sve ve Norve 1397 ylnda Danimarka kralna tabi oldular. Bylece Birleik Danimarka Krall olumu oldu. Gneyde ise svire 13. yzyln sonundan itibaren Almanya mparatorluundan ayrlmaya balad. 1315 ylndaki Morgarten Savanda svireliler bir Habsburg ordusunu bozguna urattlar. Bir devlet oluturabilmek iin Luzern 1331de, Zrih ve Glarus 1351de, Zug 1352de, 1353te de Bern svireye katld. 1386 ylnda ikinci defa Habsburglara askeri stnlk salayan svire bamsz bir devlet olarak Avrupada varln korudu.
talya
Ge dnem ortaada daha nce talyada paralanm olan otorite, daha zayf devletleri hakimiyetleri altna alarak kuvvetli ehir devletlerine dnt. Denizcilik ve ticaretle gelien Venedik, Cenova ve Floransaya Lombardiya blgesinden Milano da katld. Ge dnem ortaa Avrupasnda talyan ehir devletlerinin kuvvetlenmesinde phesiz Alman imparatorlarnn talya zerindeki otoritelerinin azalm olmasnn etkisi vardr. Floransa, ehrin ileri gelen aileleri tarafndan ynetildi. zellikle Mediciler dneminde sanat ve ekonomi alannda Floransa byk bir gelime gsterdi. lahi Komedyann yazar Dante de Floransalyd.
58
Venedik ve Cenova ise Dou Akdeniz ticaretini ele geirerek hzla zenginletiler. Bunun sonucu olarak 14. yzyl talyasnda tccar bankerler ortaya kmaya balad. Sigorta, muhasebecilik, polie, protesto, kambiyo senedi gibi finans teknikleri ge dnem ortaa boyunca talyada uyguland. 15. yzylda Cenovada dk faizle ihtiya sahipleri iin kredi veren rehin sand uygulamas balad. Bu genel bankalarn en eski modeli oldu. Bu yzylda talyan ehirlerinde ticaret irketleri kurulmaya balad. Avrupada Roma rakamlarnn braklarak sfr sayesinde arpma, blme ve toplamalar abuklatran Arap rakamlarnn kullanld ilk lke talya oldu. 15. yzyln sonunda ondalk sisteme dayal rakamlarn kullanm talyada yaygnlat ve talyada hesap sanatn reten okullar ald. Zenginleen talyan ehirlerinin her birinde grkemli saraylar ina edildi. Bu saraylarda Polonya biimli, sivri ulu kunduralar giyen beyefendiler ile sivri ve yksek balkl apkalar, ak sak, dekolte kyafet giyen hanmefendileri bir araya gelmeye balad. Bir kavalye ile bir damdan meydana gelen bu iftler el ele tutuarak saraylarda dans etmeye baladlar. 14. yzyldan itibaren sadece talyada deil Fransa, spanya, ngiltere ve Almanyada da Latincenin dnda kendi dillerinde eser veren sanatlar belirdi. talyadaki ehirler arasnda talyancay etkili bir ekilde kullanan yazarlar Floransada ortaya kt. Yazarlar lirik (duygusal) iir ve hikaye tarznda yazlar yazdlar. iir alannda Floransada Dante ve Petrarca ve hikayede Boccacio gibi isimler n plana kt. 15. yzyln ortasnda yalboya icat edildi. Bylece resim sanat Bizans geleneinden uzaklaarak Rnesans dnemi resminin temelini oluturdu. 14. yzylda papalar ikamet ettikleri Romay terk edip Fransadaki Avignon ehrinde oturmaya baladlar. Bunun sonucu olarak da papalar, Franszlardan seilmeye baladlar. Papann Romadan ayrlmasndan rahatszlk duyan talyanlar, bu olay Babil esareti olarak adlandrdlar. 13. yzyln ortasndan itibaren talyada iki ehir devleti Douyla yaptklar ticarette kullanlmak zere altn para bastlar. Bu ehirlerden ilki olan Floransa altn parasna florin ismini verirken, Venedik ise duka adn verdi. Bu dnemde Avrupada sadece gm paralar varken florin ve dukann baslmasndan sonra, 14. ve 15. yzyl Avrupasnda youn olarak florin ve duka kullanlmaya balad. 13821442 yllar arasnda Napoli Krall, Fransz asll Anju (Anjou) hanedanna aitti. 1442 ylnda Aragon kral V. Alfonso (1396-1458) Napoli Kralln ele geirmiti. Bylece talya daha da paral bir siyasi ortam iinde yenia dnemine girecektir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE Ge dnem Ortaa Bat Avrupasndaki gelimeleri aklaynz.
DNELM S O R U
GE DNEM ORTAADA (1300-1453) DOU DNELM AVRUPA

S O R U Bizans ve Latin Devletleri
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Bizans mparatorluu 13. yzyla paralanm bir ekilde girdi. Bunun sebebi Venedikin liderliinde D K K A T gerekletirilen IV. Hal Seferi idi. IV. Hal Seferi sonucunda, kurulduu 4. yzyldan itibaren igal grmeyen ve Bizans hazinesi kadar kltr mirasn da barndran stanbul 1204 ylnda Latinlerin eline geti. Gney ve BaSIRA SZDE t Avrupadan gelen Hallar, Bizans mparatorluunun en deerli topraklarn kendi aralarnda paylatlar. Daha nce Bizans topra olan stanbul, anakkale BoaznnAMALARIMIZ her iki taraf, Trakya, Anadolunun kuzeybat ksm, Midilli, Sakz, Sisam, Adriyatik Denizi kysndaki Arnavutluk sahilleri, Morada Patra, Sparta, KoK T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
59
ron ve Modon ehirleri, yonya Adalar, Eriboz ve Kiklad Adalarnn yan sra Gelibolu, Tekirda ve Marmara Erelisi Venediklilere brakld. Selanik ve Atinaya kadar olan topraklarda Atina Latin Dukal oluturuldu. Morada ise 1205 ylndan 1430 ylna kadar devam edecek olan Akaya Latin Prenslii kuruldu. Bizans mparatorluu ise e ayrld. Bunlardan ilki 1204-1261 yllar arasnda kendisine zniki bakent olarak seen ve 1261 ylndan sonra stanbulu Latinlerden geri alarak 1453 ylna kadar Bizansn varisi olduunu iddia eden znik mparatorluuydu. kincisi ise varln 1461 ylna kadar srdrecek olan Trabzon Rum mparatorluuydu. Bizanstan ayrlan nc devlet ise merkezi Arta ve Yanya olan Epir Despotluuydu. Bu her devlet de Bizansn gerek varisinin kendisi olduunu iddia ediyor ve kendi aralarnda atyorlard. 1204 ylnda stanbulun Latinlerin eline gemesi ve yamalanmas o kadar byk bir etki yapt ki Balkan topraklarnda pek ok siyasi oluumlara sebebiyet verdi. Bulgarlar ve Srplar bu dnemde kendi bamsz devletlerini kurdular. Bundan dolay pek ok tarihi Bizansn gerek ykl tarihini 1453 yl deil de 1204 yl olarak gsterme eilimindedir. znik mparatorluu, Epir Despotluu karsnda stnlk salam ve onun sahip olduu baz topraklar ilhak etmi olmasna ramen bir daha asla eski gcne ulaamad. Balkanlarda paralanm siyasi yaplanma 14. yzylda daha da artmt. Bizans Devletinin yan sra Bulgar, Srp ve Latin devletleri varlklarn 14. yzyl boyunca kuvvetlendirerek srdrdler. Bizans ise her geen gn klerek stanbul ve civaryla snrl bir devlete dnt. Buna karlk 14. yzyln banda kuzeybat Anadoluda Bitinya blgesinde kurulmu olan Osmanl Devleti ise 14. yzyln ikinci yarsnda Geliboluyu fethederek Avrupa topraklarna ayak bast. Bir asr iinde Bulgaristan, Yunanistan, Makedonya, Arnavutluk ve Bosna topraklarn fethetmeyi baard. Osmanlnn Balkanlarda mcadele ettii devletler arasnda 1204 ylndan sonra kurulan Latin devletleri, Bizans mparatorluu, Bulgar ve Srp arlklar vard.
Osmanl Devleti
13. yzylda yaanan olaylar Anadoluda siyasi bir otorite boluu oluturmutur. Bu otorite boluuna sebep olan olaylar arasnda 1204 ylndaki IV. Hal Seferi, Cengiz Han ve oullarnn Asya ve Orta Avrupaya kadar hkimiyet kurmalar ve 1243 ylnda Kseda Savayla Anadoluda Mool hkimiyetinin kurulmasn sralayabiliriz. 1243 ylndan sonra Anadolu Seluklu Devletinin varl byk lde Moollarn vasal durumundaki bir devlet grnmndedir. Bunun sonucu olarak zellikle Seluklunun Bizans snrlarndaki topraklarnda otorite boluu meydana gelmi ve pek ok Bat Anadolu beylii olumutur. Bu beylikler arasnda Mentee, Aydnoullar, Saruhan, Karasi ve nihayet Osmanl Beyliini syleyebiliriz. Karacahisar, St ve Domani civarndaki Trkleri tekilatlandran Osman Gazi 1302 ylnda merkezi Bizans ordusunu Bafeus Savanda yenerek bir devlet olarak varln kantlad. 1329 ylnda Pelekanos Savanda Osmanllar bu askeri baarlarn Bizansa kar tekrarladlar. 1326 ylnda Bursa, 1331 ylnda znik, 1337 ylnda zmit Bizansllardan alnd. 1345 ylnda Osmanllar dier bir Bat Anadolu beylii olan Karasiyi ilhak ettiler. 1354 ylnda da Geliboluyu alarak Avrupa topraklarna getiler. zellikle 14. yzyln ikinci eyreine denk gelen Sultan Orhan dneminde Osmanllar cretli askerler sfatyla Bizansn askeri mttefiki oldular. Balkan topraklarn ele geirmeye alan Srp ar Stefan Duan durdurmak amacyla Bizans ordularyla birlikte Balkan topraklarnda savatlar. Bylece Osmanllar hem Balkan corafyasn hem de Balkan siyasetini tanm oldular. Bu tecrbe-
60
lerinden dolay Balkanlardaki Osmanl ftuhat ok hzl gerekleti. 1371 ylna gelindiinde Anadolu Trakyasnn tamamna yakn ksm Osmanllarca fethedilmitir. 1394 ylna gelindiinde ise Serez, Drama, Kavala ve Teselya blgesi Osmanllar tarafndan fethedildi (L. Kayapnar, s.188). Osmanllarn uzun yllardan beri istikrardan yoksun Balkanlara bar getirmesi ve adil vergi sistemi uygulamas Osmanlnn bu topraklarda kalc olmasn salad. 1396 ylnda ise tm Bulgaristan Osmanl topra olmutu. 1402 ylnda balayp 1413 ylna kadar devam eden Fetret Dneminde bile Makedonya, Kuzey Yunanistan ve Bulgaristan, Osmanl topra olarak kalmaya devam etti. 1430 ylnda Selanik, Venediklilerden fethedildi, ayn yl Yanya Osmanl Devletine katld. Anadoludan pek ok Mslman Trk, Balkanlarda iskan edilerek bu topraklarda Osmanl ehirleri oluturuldu. 1453 ylnda stanbul fethedildiinde Balkanlarda baz topraklarn bir asrlk Osmanl gemii vard. 1456 ylnda Fatih Sultan Mehmet Atinay Latin Atina Dukalndan ald. 1461 ylnda da tm Mora Osmanl Devletine baland. Fatih dneminde Srbistan, Arnavutluk ve Bosnada Osmanl egemenlii kuruldu. Osmanllar bu topraklar daha nce sahipleri olan Bizans, Latin Prenslikleri, Bulgar ve Srp arlklarndan ele geirdiler. Balkan topraklarnda ksa srede Osmanl mimarisinin en gzel rnekleri olan hanlar, kervansaraylar, kprler, mescit ve camilerle donatld. Bylece 14. yzyldan itibaren dili ve dini Avrupa kltrnden farkl olan Osmanllar, Avrupa tarihinin en nemli unsurlarndan biri haline geldi. Bu nem Fatih Sultan Mehmetin stanbulu fethetmesiyle ortaan kapanp yenian balatlmasyla da pek ok tarihi tarafndan da kabul edildi. Osmanllarn Balkanlarda bundan sonraki mcadelesi byk lde Macarlarla olacaktr.
Bulgaristan
Aslnda Orta Asya kkenli olan Bulgarlarn tarih sahnesine kmas 5. yzyln ikinci yarsnda gerekleir. 453 ylnda Bat Hun hkmdar Atilann lm zerine Hunlarn bir ksm Macaristan topraklarndan ayrlarak douya doru hareket ederler. Burada Orta Asya ve Trk kkenli Ogurlarla karlarlar. Bu karmdan Bulgarlar ortaya kar. 679-1018 yllar arasnda Tuna Bulgar Devletini kuran ve bugnk Bulgaristan corafyasna hakim olan Bulgarlar blgede yaayan Slavlarla kararak kimliklerini kaybetmeye balarlar. 855 ylnda Kril ve Metodius adl Slav asll iki Bizans misyoneri Slav alfabesini gelitirdiler. Bu alfabeye nce Glagolitik Alfabe daha sonra da Kiril Alfabesi denildi. (A. Kayapnar, s. 636) 865 ylnda da Hristiyanl kabul eden Bulgarlar, stanbul patrikliine balandlar. Orta Asyadan getirdikleri inanlarn ve dillerini kaybeden Bulgarlar, Hristiyanlk ncesi tarihlerini Trklk gemilerini unutturmak zere proto-Bulgar dnemi olarak adlandrdlar. 10. yzylda Symeon dneminde en parlak dnemini yaayan I. Bulgar Devleti 1018 ylnda Bizans hkimiyetine girdi. Bylece I. Bulgar Devleti de sona ermi oldu. Bulgarlarn tarih sahnesine bir devlet sahibi olarak tekrar kmalar 1187 ylndan sonra gerekleti. Tuna Nehri ile Balkan Dalar arasndaki blgede kurulan II. Bulgar Devleti 1396 ylna kadar varln korudu. Trnova merkezli Bulgar Devleti 1204 ylndaki IV. Hal Seferi sonucunda Bizans Devletinin paralanmasndan sonra hzla byme imkan buldu. Bulgarlar 1205 ylnda stanbul Latin Kralln ve 1230 ylnda da Bizans Epir Despotluunu askeri adan yenmeyi baardlar. Bunun zerine Bulgar Devletinin snrlar Karadeniz, Ege ve Adriyatik Denizlerine kadar ulat. Bulgar arlar Srp arlar gibi Bulgarlarn ve Romallarn ar unva-
61
nn kullanmaya baladlar. Ancak 1330 ylnda Velbujd Savanda Bulgarlar, Srplara yenildiler. Bu tarihten sonra Bulgar Devleti hzla gerilemeye balad. Bu durumu 1241 ylnda Krm merkezli Altn Ordu devletini kuran Batuhann ordularnn Bulgaristan istila etmesi hzlandrd. Bu tarihten sonra Bulgaristan Devleti, Altn Ordu Devletinin vasal durumuna gelmitir. 14. yzyln banda Altn Ordu Hanlnda Nogay ve Tokta Hanlarn taht mcadelesine girmesi Bulgaristana toplanma imkan vermitir. 1323 ylnda Bulgar tahtna Kuman asll Vidin blgesinin despotu Mihail iman (1323-1330) gemitir. Ancak Bulgarlar 14. yzyl boyunca nce Srplara kar daha sonra da Bizansa kar toprak kaybettiler. 1371 ylndan sonra da Bulgaristan, Trnova arl, Vidin ve Dobruca Despotluu olarak e ayrld. 1371 ylndaki irmen Savandan sonra dikkatini Bulgaristana eviren Osmanllar paralanm bir Bulgaristan ile karlatlar. (A. Kayapnar, 2006, s. 817) 1370-1377 yllar arasnda Bulgaristandaki siyasi oluumlar bu devleti Osmanl Devletinin vasal haline getirdi. 1377-1399 yllar arasnda Bulgar topraklarnn tamam Osmanllar tarafndan fethedildi. I. Bayezid 1396 ylnda Vidin Prensliine son verdi. (A. Kayapnar, 2002, s. 248-249) Bulgarlarn tekrar devlet kurmalar ancak 19. yzylda gerekleti.
Srbistan
Balkanlarda kurulmu olan Srp Devleti, Slav kkenli Nemani hanedanndan gelen idareciler dneminde ykselie geer. Bu hanedanln kurucusu Stefan Nemanitir (1167-1196). Bu aile Srp Devletinin ana blgesini oluturan Raka blgesinin Bizans adna (jupan) idarecisiydi. Ancak Stefan Nemani, Macarlarn ve Venedikin yardm ile Bizansa kar isyan etti. Raka, Zeta ve Nite hakimiyet kurdu. Bizans Devleti kendisine vasal olmas kouluyla Srplarn hkimiyetini tand. 14. yzyla gelindiinde II. Stefan Uro Milutin (1282-1321) zamannda Srp Devleti olduka gelimi ve glenmitir. Srplarn bu gelimesinin sebeplerinin banda 14. yzylda Bizansn yaad i savan nemli bir rol vardr. skp, Dra ve Makedonyann byk ksmn Srp Devletine balayan II. Stefan Uro Milutin 1321 ylnda ld zaman yerine olu III. Stefan Uro Deanski (1322-1331) geti. Onun zamannda Balkan tarihini belirleyen Velbujd (Kstendil) Sava yaand. 1330 ylnda gerekleen bu savata Srplar, Bulgar ve Bizans ordularn yenmeyi baard. 1331 ylnda da Srp hakimiyetini Balkanlarn byk bir blmne yaymay baaracak olan Stefan Duan (1331-1355), Srp Devletinin bana geti. Stefan Duan, Prilep, Ohri ve 1345te de Serezi ele geirdi ve Srplarn ve Romallarn mparatoru unvann kullanmaya balad. Bu tarihten sonra Srp hkimiyeti, Epir, Arnavutluk, Teselya ve Korintosa kadar uzand. Ortodoks olan Srplar dini meseleler bakmndan bal olduklar stanbul Patrikhanesinden ayrlarak kendi bamsz kiliselerini Pe bapiskoposluu ad altnda oluturdular. Stefan Duan, Srp ilerleyiini stanbul zerine ynlendirdi. stanbul tehlikeye dnce Bizans mparatoru Kantakuzinos kzn Sultan Orhana vererek Osmanllardan yardm talep etti. Sultan Orhan, olu Sleyman Gazi komutasnda Osmanl askerlerini Bizansn emrine verdi. Bizans, Osmanl yardm sayesinde bakenti stanbulun Srplarn eline dmesini nleyebildi. Ancak bunun bedeli 1352 ylnda Trakyadaki impi Kalesinin ve 1354te Gelibolunun Osmanllara braklmas oldu. IV. Stefan Duann 1355 ylnda lmnden sonra Srp Devleti zayflamaya balad. Tahta geen olu V. Stefan Uroun iktidarn Epir ve Akarnania idarecisi olan amcas Symeon Uro tanmad ve isyan etti. V. Stefan Uro yerel idarecileri kendisine bal tutabilmek iin Srp Devletini Hum (Zachlumia), Zeta ve Serez ol-
62
mak zere e ayrd. Ancak bu uygulama Srp Devletinin daha hzl paralanmas ve Osmanl hakimiyetini tanmakta baz Srp idarecilerinin gnll olmalar sonucunu dourdu. Srp Devletinin kuzeydou ksmn yneten Ioannis Draga ile Konstantinos Dejanovi kardeler 1371 ylnda gerekleen irmen Savanda Osmanllara yenildiler ve hayatlarn kaybettiler. 1371 ylndan sonra Srp Devleti Osmanl Devletinin vasal oldu ve I. Muratn askeri seferlerine Srplar itirak etmeye baladlar. (A. Kayapnar-L. Kayapnar, s. 129-139) Kara Timurta Paa komutasndaki Osmanl ordusu Samakov, Manastr ve Pirlepeyi fethederek 1386 ylnda Srbistana girip Nii ald. Bunun zerine Srp ar Lazar komutasndaki Srp mahalli idarecileri direnie geerek 1388de Morava Nehri kysndaki Plonikte Timurta Paay malup ettiler. Bu zaferle umutlanan Srplar, Bosna ve Bulgar krallaryla ittifak kurdular. 15 Haziran 1389da gerekleen Kosova Savanda Osmanllar mttefik Balkan gleri karsnda byk bir zafer kazandlar. Srp ar Lazar da bu savata ld. (Afyoncu, s. 352) Kosovadan sonra Srp prensleri tekrar Osmanl vasal oldular. 1402 ylndaki Ankara Savanda Yldrm Bayezidi terk etmeyen sadk kuvvetler arasnda Srp birlikleri de vard. Ancak Osmanl Devletinin fetret dnemine girmesi zerine Srp prensi Stefan Lazarovi, Macar Kral Sigismundun hakimiyetini kabul etti. Sigismundun lmnden sonra Srplar 1439da tekrar Osmanl vasalln tand. Bununla birlikte Srplar, Macar Erdel Beyi Janos Hunyadinin Osmanllara kar seferlerine katldlar. Segedin Antlamasyla topraklarnn bir ksmna tekrar sahip oldular. Ancak Hunyadinin 1444 ylnda Varna ve 1448 senesinde II. Kosova Savalarnda yenilmesi zerine Srbistan Osmanllara kar koruyacak hibir kuvvet kalmad. 1453 ylnda stanbulun fethinden sonra 1459 ylna gelinceye dein Belgrad hari tm Srbistan Osmanl topraklarna katld. Belgrad ise 1522 ylnda Kanuni tarafndan fethedildi.
Macaristan
Ural-Altay dil grubunun Fin-Ugor dili konuan koluna mensup olan Macarlar, Tuna ve Vistula rmaklar arasndaki yurtlarnda 1000 ylnda Hristiyanln Katoliklik mezhebini kabul ederek Avrupa toplumunun kalc bir yesi oldular. Macarlar, Hristiyanl kabul etmeden nce 9. ve 10. yzyllar boyunca Avrupaya saysz aknlarda bulundular. Pek ok Avrupa devletini haraca baladlar. 10. yzyln ikinci yarsndan sonra Avrupaya aknlarn kesen Macarlar, papa tarafndan gnderilen misyoner rahiplerle karlatlar. Kral Istvan (997-1038) zamannda Hristiyanlk, Macar Devletinin dini haline geldi. Dier Hristiyan krallar gibi Istvan da 1000 ylnda papann elinden krallk tac giyer. Macarlarn bundan sonraki asr Byk Roma mparatorluunu yeniden canlandrma dncesinde olan Alman imparatorlar karsnda vasal bir devlet konumuna dmeden bamszln korumak eklinde geer. 14. yzyla Macaristan kralsz bir ekilde girer. nk Macaristan uzun yllar idare etmi olan Arpad hanedannn son kral olan III. Andras (1290-1301) erkek varis brakmadan lr. Yedi yllk bir fetret devrinden sonra Arpad Hanedanyla anne tarafndan akraba olan Anjou ailesinden I. Karoly (1308-1342) ta giyer. Bylelikle Macaristanda Anjoular Hanedan dnemi balar. Karolynin iktidar dneminde fetihlere giriebilecek kadar salam bir devlet ve ordu kurulur. (oban, s. 182) Onun 1342deki lmnden sonra olu I. Lajos (1342-1382) tahta kar. O iktidar dneminde Dalmaya kylarn Macar topraklarna katar. Balkanlarda Ortodokslua ve Bogomilcilie kar sert bir dini mcadeleye girerek Katoliklii Balkanlarda yaymaya alr. Onun dier Hristiyanlara kar Katolik anlayn zorla
63
empoze etmesi bu blgeye gelecek olan Osmanl Trklerinin taraftar bulmasna ve fetihlerinin kolaylamasna neden olur. Lajos dneminde o zaman Bulgarlara ait olan Vidin, Macarlar tarafndan ele geirilir. Osmanlnn vasal olan Bulgar ar iman, Osmanllardan yardm ister ve Osmanl kuvvetleriyle birlikte Macaristan topraklarna aknlarda bulunur. Bylece ilk Trk-Macar mnasebetleri dolayl bir yoldan da olsa balam olur. (Batav, s. 48) Lajos dneminde 1348 ylnda Prag niversitesi ve 1365te de Pe niversitesini kurmutur. Kendi lkesinde bar ve adaleti salayan bir kral olarak tannmasna ramen, Lajos, Macaristan Tuna nehrinin gneydousuna doru geniletmek istemitir. Bu politikas nce blgede yaayan Slavlar ve daha sonra da Osmanllarla atmay mecburi klmtr. Layo, Macaristan Avrupa apnda nemli bir devlet haline getirir, Venediki yenerek Dalmaya blgesini ele geirir. Bosnann bat blgelerini Macaristana katar. Kuzey Srbistan ve Vidin Bulgar Prensliini vasal hale getirir. Lajos, 1370 ylnda da Polonya kral ilan edilir. (David, s. 288) Lajos bir erkek ocuk brakmadan lr. Bu durum bir sre taht kavgalarna sebep olduktan sonra byk kz Mariaya veraset hakk tannmtr. Maria kocas Sigismundla birlikte 1395 ylna kadar lkeyi ynetmitir. Mariann ei Sigismund, Lksemburg hanedanndan olan Alman mparatoru IV. Karln olu idi. 1387de Macar kral olarak tannd ve 1437 ylna kadar 50 yl boyunca Macaristan ynetti. Sigismund 1411 ylnda da Macar krallnn yan sra Alman kral olarak da seildi. 1433te de Alman mparatorluk tacn giydi. Pek ok alanda Alman etkisi Macaristanda grlmeye balad. Bununla birlikte Sigismund, baz Alman prenslerinin aksine dini konularda Latin taraftar bir politika izledi. Sigismund dneminde de Macarlar douya doru yaylma siyasetini devam ettirmilerdir. Bunun sonucu olarak 1392 ylnda Osmanl ve Macar birlikleri Tuna boylarnda karlamlar ve Macarlar yenilgiyle tanmlardr. Bu yenilgi Macarlara Osmanllarla tek balarna mcadele edemeyeceklerini retmitir. Sigismund dneminde yaanan dier bir olay da 1396 ylnda gerekleen Nibolu Savadr. Bu savaa Sigismundun da yer ald Macar ordusunun yan sra Fransz, ngiliz, Lombardiya, Almanya ve dier Avrupa lkelerinden pek ok asker katlmtr. Bu savan kaderini dzenli Osmanl piyadesinin ar zrhl valyelere kar stnl belirlemitir. Nibolu Savandan sonra Macar tarihinin yz sene mddetle balca sorunu Osmanl ile mcadele olmutur. (Batav, s.55) Sigismundun ieride karlat en byk problem ise ek Jan Husun (13721415) Oxford niversitesinden Wycliffin grlerinden etkilenerek ortaya koyduu Husist hareketti. Jan Husa gre Hristiyanlar sadece ncilde yazl olan hkmlere inanmakla sorumluydular. ncilde yazl olmayan inanlar sahteydi. Bu grler Husun salnda geni bir taraftar bulduu gibi lmnden sonra da Protestanl oluturan temel fikirler olarak kabul edildi. Ancak Hus 1414 ylndaki Konstanz konsilinin kararyla sapkn ilan edildi ve 1415 ylnda atee atlarak ldrld. Hus taraftarlar mcadelelerine devam ettiler. ek milleti uurunun olumasna katk verdiler. Ancak 1436 ylnda ekler, Katolik kilisesiyle bart. ek ileri gelenleri Sigismundu tekrar kral olara kabul ettiler. erdeki bu sorunu zen Sigismund, Srp despotu Lazarovii de 1426 ylnda kendine vasal yapt. Sigismund hem Husistlere hem de Osmanllara kar yapt mcadelede ordusunu yeniden tekilatlandrmak zorunda kald. 1435 ylnda mlk sahiplerine sahip olduklar kle saysna bal olarak iyi silahlanm asker karma ykmll getirdi. Ordusunun byk bir ksm hala atlyd ve temel silahlar kl ve yayd. Ancak zellikle Husistlerle yapt mcadelede Macar ordusu barutu geni lde kullanan rakip-
64
lerle ba etmek zorunda kald. 1437 ylnda da Macarlar Semendirede Osmanllar yenmeyi baard. 1437 ylnda len Sigismund elli yl Macar tahtnda kalmtr. Onun dneminde Macaristan merkezi yaplanmasn kuvvetlendirmitir. Ancak Osmanllarla olan mcadelesinde zellikle fetret sonras boluktan yeterince istifade edememekle itham edilmitir. Sigismundun yerine iki yl tahtta kalacak olan damad Albert Habsburg (14371439) Macar kral seilmitir. Albert erkek ocuk brakmadan lnce Macar soylular Lehistan kral Vladislav kral olarak getirmeye karar verdiler ve naiplie de Janos Hunyadiyi setiler. Hunyadi dneminde II. Murat, Belgrad Kuatmasnda baarl olamad. Macarlar, 1443 ylnda Osmanl ordusunu zladide yenmeyi baarr. Bunun zerine Hunyadinin Macaristandaki kudreti artar. Hunyadi 1444 ylndaki Varna Savanda da yer alr. Macar kralnn bu savata lmesine ramen Hunyadi hayatta kalmay baarr. Macar kral olarak V. Laszlo (1444-1457) seilir. Hunyadi bundan sonra da Macar tarihinde de rol oynar. Osmanllara kar Srplar ve Arnavutlarla ittifak kurmaya alr. 1448 ylnda da II. Kosova Savanda yer alr. Bu savata hem Macarlar hem de Osmanllar topu etkili bir sava silah olarak kullanr. 1456 ylnda Hunyadi, 1457 ylnda kral V. Laszlo lr. Bylece ortaa Macaristan tarihi tamamlanm oldu. Macaristann Osmanl hakimiyetine girmesi 1526 ylnda Moha Muharebesinden sonra Kanuni Sultan Sleyman zamannda gerekleti.
Polonya ve Litvanya
Osmanl ve slam kaytlarnn Leh diye bahsettikleri halk, 10. yzylda Polonlar, Vislanlar, Masollar ve Horvatlar gibi Slav arlkl kavimlerin bir araya gelmesinden olumutur. Varta nehri kysna yerlemi olan Polonlar, daha sonra btn bu halklara adn vermitir. Polonya halk, 10. yzyln ikinci yarsndan sonra devlet kurmutur. lk hkmdar Mieszkonun Piast adl hanedandan geldii kabul edilir. 960 ylndan itibaren bir Polonya devletinden bahsedebiliriz. 986 ylnda Polonya, Alman kralnn vasal olmutur. Polonyann ana blgesini Possen, Gnesen, Voclavek oluturmaktayd. Devletin merkezi 14. yzyla kadar Gnesen olup daha sonra yerini Krakova brakmtr. (Beydilli, s. 309) 967 ylnda Hristiyan olan Polonyallar, Katolik mezhebini tercih etmilerdir. Bu durum siyasi olarak rakipleri olan ve Ortodoksluu seen Ruslarla tarih boyunca mcadeleyi de beraber getirmitir. Polonya, ge dnem ortaa dnemine 11381320 yllar arasnda yaanan uzun bir fetret devrini tamamlayarak girmitir. Bu srete Polonyallar, Baltk blgesinde yaayan Litvanyal paganlar, Prusyallar, Alman valye tarikat olan Ttonlarn saldrsna maruz kalmtr. Bu fetret dnemi 1320 ylnda Krakovda ta giyen IV. Ladislav Lokietekin (1320-1333) zamannda sona erdi. Onun byk olu Kazimir (1333-1370), Piast hanedannn son temsilcisi oldu. Kazimir zamannda Polonyada etkin bir ynetim kuruldu, yasalar karld. Polonyann bat eyaleti Silezya, Lksemburg hanedanndaki Almanyaya terk edildi. Kazimir, douda yaylmac bir siyaset izleyerek Galiyay, Lwow kentini Polonyaya katarak Dou Slav lkeleriyle komu oldu. Bu dnemde Almanyadan kovulan Yahudi srgnleri kabul ederek Polonyada Avrupann en byk Yahudi cemaatlerinden birinin oluumunu salad. (Davies, s. 455) 1370-1440 yllar arasnda Polonya, Macaristan ve Litvanya ile birleti. Kazimirin yeeni Ludvig/I. Karoly (1370-1382), Polonya kral oldu. Ludvig, ayn zamanda Macar kral idi. Ludvigin erkek varisi olmamas kz Jadwigay tahtn varisi yapt. Jadwigann 1386 ylnda Litvanya byk dk Jogailo ile evlenmesi gndeme geldi. Ancak Litvanyallar Avrupann son paganlaryd ve Hristiyan Jadwiga
65
ile evlenebilmesi iin Jogailonun vaftiz olmas gerekiyordu. 15 ubat 1386da Jogailo, Katolik mezhebine gre vaftiz oldu. Jogailo, vaftizden sonra Vladislav adn ald. 3 gn sonra Jadwiga ile evlendi ve 4 Mart 1386da Polonya tacn II. Vladislav Yagelo adn alarak giydi. Bylece 1386 ylnda Litvanya ve Polonya birlemesi gerekleti. (Davies, 456; Beydilli, s. 310) Bundan sonra Polonya ve Litvanya tarihi ortak bir tarihtir. II. Vladislav lm tarihi olan 1434 ylna kadar Beyaz Rusya ve Ukrayna topraklarn da iine alan askeri adan kuvvetli Litvanya-Polonya oluturmu ve bu birliktelik 1572 ylna kadar srmtr. II. Vladislav, 15 Temmuz 1410 ylndaki Tanenberg zaferiyle Alman valye tarikati Ttonlar yenmeyi baarmtr. 1414 ylnda Litvanya kendi metpolitliini oluturur. II. Vladislavn yerine geen olu III. Vladislav (1434-1444) Varna Savanda Osmanllara kar savarken ldrlmtr. Bundan sonra yllk bir boluk dneminin ardndan kardei IV. Kazimir Yagelo (1447-1492), Habsburg hanedan ile evlilik yapmtr. Fakat 1526 ylndaki Moha Savanda onun soyundan gelen yneticiler lnce miras Hasburglara gemitir. (Davies, s. 456; Beydilli, s. 310)
Rusya
Ge dnem ortaa Rusya tarihi, byk lde Moollarla ilgilidir. Cengiz Hann kurduu Mool mparatorluuna Gney Rusya 1224 ylnda dahil edildi. Mool mparatorluunun Rusya ve Krmdaki devam olan ve Batu Han (1227-1256) tarafndan kurulan Altn Orda Hanl dneminde 1240 ylnda Kiev ele geirildi. Bylece Rusya, Altn Orda Hanlnn denetimine girdi. Altn Orda Hanlnn hakimiyetini tanyan Rus knezleri ar vergiler vermek zorundaydlar. 1260 ylnda da Novgorod ayn akbete urad. Kiev ve Beyaz Rusya 14. yzylda Litvanyann, Galiya Polonyann hakimiyetine girerken Rusyann geri kalan blgesi Altn Orda egemenliinde kalmaya devam etti. Altn Orda devletinin hakimiyetini tanyan Ruslarn vergilerini demeleri ve hanla tabiyetlerini bildirmeleri karlnda Ruslarn dini inanlarna karlmad. Dini adan Ortodoks olan Ruslar, kilise ve ruhbanlar iin vergi dememiler, Bahesarayda bir piskoposluk kurmulardr. Rusyann siyasi merkezi 14. yzyln banda Moskova olmaya balamtr. Moskova knezi I. van Danilovi (1325-1340) byk knez unvann edindi ve zaman iinde dier Rus knezlikleri Moskovaya tabi oldular. 1325 ylndan sonra da Moskova metropolitlik merkezi olarak da dier knezliklerin nne geti. (Beydilli, s. 253254) 14. yzylda paralanm durumdaki Rusyay Moskova Knezlii merkezi ynetimi ile birletirmeye balad. Moskova Knezliinin rakipleri arasnda Moskova ile Petersburg ehirleri arasnda yer alan Novgorod, Moskovann kuzeyinde yer alan ve Sovyetler dneminde Kalinin olarak da bilinen Tver ile Estonya snrnda yer alan Pskov Knezlikleri vard. Bu knezliklerin tamam Moskovann kuzeyinde kalyordu ve Moskova Knezlii bunlarla mcadele ediyordu. Ge ortaa boyunca Moskova, gneye inememitir. nk burada hkimiyetini tand gl Altn Orda Hanl yer alyordu. Ancak 1359dan sonra Altn Orda Devletinde ortaya kan i karklklar, Moskova Knezliinin bymesine imkan tand. Moskova Knezliinin bana geen vann olu Simeon 1340-1353 yllar arasnda babasnn politikasn devam ettirdi ve Novgorod, Moskovann gcn tanmak zorunda kald. Ancak 1352-1353 ylnda yaanan veba salgnnda kendisi de olmak zere pek ok Rus hayatn kaybetti. Veba 1364-1366 ve 1425de Rusyada tekrar grld ve nfusunun te birini yok etti. (Acar, s. 70)
66
II. van (1353-1359) dneminde Moskova Knezlii iin Litvanya gl bir rakip olarak ortaya kmtr. Moskova d siyasetini bundan sonra Litvanya, Polonya ve Altn Orda devletlerini dikkate alarak belirlemek zorunda kalmtr. II. van ld zaman knezlik dokuz yandaki Dmitri Donskoya (1359-1389) kald. Balangta bir karklk dnemi yaansa da Moskova metropoliti Aleksin destei ve Altn Orda Hanlnn 1359dan sonra karklklar devrine girmesi Dmitrinin baarl olmasn salad. stanbul patriklii de dier knezliklere kar Moskovaya bu dnemde destek verdi. Dmitri, iktidarnn son dnemlerinde Altn Orda Hanlna balln ret etti ve vergi vermedi. 1380 ylnda Kulikova Savanda, Mamay ynetimindeki Altn Orda ordusunun birliklerini yenmeyi baard. Ancak bu baar deerlendirilemedi ve 1382den sonra Moskova Knezleri tekrar Altn Ordann sadk mttefikleri oldular. 1389 ylndan sonraki dnem Moskova Knezliiden Rus Devletine gei dnemi olarak da adlandrlr. Bu dnemin ilk hkmdar I. Vasili (1389-1425)dir. Onun dneminde 1392de Nijniy Novgorod (Aa Novgorod) bata olmak zere Novgorod Knezliine bal pek ok yer igal edildi. 1395 ylndan itibaren Timurlularla mcadeleye giren Altn Orda Hanl, Moskova zerindeki ilgisini azaltr. 1420 ylndan sonra Altn Orda, Moskova iin tehlike olmaktan kmaya balar. II. Vasili (1425-1462), Galiya lideri olan amcas Yuri ile 1434 ylna kadar iktidar mcadelesine girer. ktidar mcadelesinden galip kan II. Vasili 1448 ylnda stanbul patrikliinin onayn almadan Moskova metropolitini seti. 1453de stanbulun fethinden sonra da 1461de Rus Ortodoks kilisesi bamsz oldu. 1456 ylnda II. Vasili, Novgorodu yendi. Pskov Knezlii, Moskovadan gelecek valilerin atanmasn kabul etti. stanbulun fethinden sonra Rusya, blgenin tek Ortodoks devleti haline geldi. II. Vasilinin Rusyay knezlikten bir devlete dntrmesinde 1430 ylnda Altn Orda Hanlnn Krm, Kazan, Astrahan ve Sibirya Hanlklar olarak drde ayrlmasnn byk bir etkisi oldu. (Acar, s. 71-79)
SIRA SZDE
SIRA SZDE Ge dnem Ortaa Dou Avrupasndaki gelimeleri aklaynz.
DNELM S O R U
GE DNEM ORTAA AVRUPASINDA YENLKLER

DNELM S O R U Avrupaya dardan gelen saldrlarn kesilmesi ve yeni tarm 11. yzyldan sonra tekniklerinin bulunmas retim art ile birlikte nfus artn da salamtr. Bunun sonucu olarak Avrupann pek ok yerinde ehirler ortaya kmaya balar. 1340 yDK KAT lnda Pariste seksen bine yakn insan yayordu. Venedik, Floransa ve Cenova nfusu da bu rakama yaknd. Almanyada 14. yzylda nfusu on be bini geen eSIRA SZDE hirlerin says sadece on beti. Londra ise otuz be bini bulan nfusuyla ngilterenin en byk ehriydi. (Roberts, s. 197) Gvenlik ortamnn artmas, Almanya-Saksonyada gm madeninin bulunmaAMALARIMIZ s ve daha fazla parann baslmas ticaretin kolaylamasn ve yaygnlamasn salad. Avrupadaki bu durumdan ilk istifade eden ehirler talyan ehir devletleri oldu. Toskana, Siena, Milano gibi ehirlerde tekstil retimi, bankaclk ve K Floransa, T A P gemicilik ileriyle uraan zengin aileler ortaya kmaya balad. Bu ehirlerde zellikle ince ynl kuma retiliyor ve tm Avrupaya ihracat gerekletiriliyordu. Pisa, Lucca, Cenova ve Venedik, Avrupann uluslararas ticaretin yapld liTELEVZ YON manlar haline geldi. Alman mparatorlarnn talya zerindeki etkilerinin ge dnem ortaa boyunca azalmas bu talyan ehir devletlerinin hzla gelimesini sa-
Kentler, Ticaret ve Ekonomi
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
67
lad. Altn para basld, modern finans uygulamalarndan olan muhasebe, batan gemiler iin sigortaclk gibi kavramlar ortaya kt. Avrupann kuzeyinde ise imdiki Belika, Hollanda ve Fransann kuzeydousunu kapsayan Flandre blgesinde Lille, Anvers ve Champagne blgesinde byk yllk panayrlar dzenlenmeye balad. Avrupada baz ehirler rettikleri rnlerle tannr oldu. Toskana kuma retimi, Bordeaux arap retimi, Cenova ve Bruges ise denizciliin merkezleri idi. Flandre blgesinde gnmz Belika snrlarnda yer alan Ghent, Bruges ve Ypres ehirleri yn ileyerek kumaa dntrmeleriyle nlenmilerdi ve ehir diye anlyorlard. Bu blgenin genel zellii hammaddenin ounu ithal etmesi ve ilenmi rn olarak ihracata dntrebilmesi oldu. Bunun sonucu olarak iisi ve tccar loncalar glendi. Bu kurulular, ehirlerin politikalarn belirlemeye baladlar. Bylece gelime kavramn salayan sivil kurulular ortaya kmaya balad. ehirlerdeki servet art nfus artndan fazla oldu. Bunun sonucu olarak belediye binalar, katedraller ve byk zel konutlar ortaya kt. Mimarlk geliti, sokaklar talarla kaplanp kemerli yaplar ve emeler ina edildi. ehirlerde zel trenler ve enlikler artt. ehirler pek ok dnyevi meslek sahibi iin olduu kadar retmenler iin de cazip hale geldi. Okullar ve rencilerin saysnn artmas niversitelerin ortaya kmasn ve yaygnlamasn salad. Floransada okuma yazma renen ocuklarn says on bine yaknd ve ticarete hazrlanmalar amacyla matematik reniyorlard. ehirlerin sunduu bu imkanlardan dolay bat dillerinde ehir havas insan zgrletirir. eklindeki ataszleri ortaya kt. Avrupada burjuvann yani ehirlilerin ortaya kmas uyruk olmann yannda oluum halindeki yurttan da iaretiydi. Balangta dkkan sahibi ya da pazarlarda tezgah satclar eklindeki zanaatkar ehirliler, sermaye yaparak tccar ve bankac olmaya baladlar. Arzuhalciler ve noterler ehirlerin vazgeilmez mensuplar haline geldiler. (Adam Hart-Davis, s. 207-208) Ge dnem ortaa Avrupasnda ehirleraras ticareti gelitiren ve adna Hansa Birlii denilen bir tekilat sz konusudur. Hansa Birlii aslnda 1161 ylnda kurulmu olmasna ramen etki alannn doruuna 14. yzylda kmtr. Amac e gdml bir siyasetle Alman ve skandinav tccarlarn Bat Avrupa ve Rusya ile ticaretini gelitirmekti. Bu politikann ortaya kmasnda Viking topluluklarnn 13. yzylda denizden yaptklar saldrlar brakm olmalar, Alak Topraklar diye adlandrlan Hollanda, Lksemburg, Belika gibi yerlerde tarm ileri ile uramalar, kereste ve maden retimiyle sahillerde ringa balnn ticaretine ynelmeleri Hansa Birliinin etkisini arttrmasn kolaylatrmtr. Hansa Birliinin nemli ehirleri arasnda svirenin Gotland Adasnda yer alan Visby, Almanyada Hamburg, Bremen, Kln, Lbeck, Wismar, Rostock, Belikada Bruge, Estonyada Reval (Talinn), Polonyada Gdansk (Danzing) yer almaktayd. Ancak birlie ye olan ehirler, Atlantik Okyanusundan Finlandiyaya kadar olan blgeyi kapsyordu ve Kuzey Denizindeki ticarete ynlendiriyordu. Hansa Birliine ye bu ehirlerdeki tccarlarn ortak zellii Almanca konumalar ve hukuki anlamazlklarda Lbeckteki mahkemeyi zm merci olarak kabul etmeleriydi. Hansa Birliinin merkezi on beinci yzylda Hollandaya kaym ve birlik varln 1669 ylna kadar srdrmtr. (Norman, s. 369) ngilterede de yabanc lkelerle i yapan ngiliz tacirler 15. yzyldan itibaren krallk tacirleri ad altnda bir birlik kurmulardr. Ancak Avrupada 1337 ylnda balayan Yzyl Savalar ve 1348 -1350 yllar kara verba salgn nfus azaln da birlikte getirdi. Malikaneler boald, ticaret zayflad. Kentlerde huzursuzluk artt ve emek ktl ekilmeye baland. Bunun sonucu
68
olarak Avrupa feodal sistemi gerilemeye ve kmeye balad. Tarm alannda artan igc ihtiyacna kar kyller dk cret karl altrlma taleplerini ret ettiler. Bunun sonucu olarak 14. ve 15. yyllarda ii cretlerinde art gzlemlendi.
Demografik Deiiklikler
Ortaa boyunca Avrupada kadnlarn yaam sresi erkeklere oranla daha ksayd. Bunun sebepleri arasnda sk dourma ve doum esnasnda yksek lm oranlar bata geliyordu. Ancak erkekler de gen yata lyorlard. Yirmi yana gelmi bir erkek mrnn yarsn tamamlam kabul ediliyordu. ocuk lmlerinin yksek oluu, veba gibi salgn hastalklar ile sava, Avrupada ortaa boyunca ortalama mr 33 yla indirmitir. (Roberts, s. 208) Avrupann nfusu 14. yzyln banda yaklak yetmi milyona karak zirveye ulamt. Balayan yzyl savalar ve yaanan kara veba salgnndan sonra 1360 ylna geldiinde Avrupann toplam nfusu elli milyon civarndayd. Avrupann nfusu ancak 15. yzyln ikinci yarsndan sonra tekrar art konumuna gelecektir. (Roberts, s. 195) 1320li yllardan sonra pe pee gelen kt hasatlar yznden lm oran artmaya balad. 1348 ila 1350 yllar arasndaki kara veba Kefeden gelen bir Ceneviz gemisiyle tm Avrupaya yayld. Kara veba kurbannn kask veya koltuk altnda bir kabarca neden oluyor, deride lekeler oluturarak i kanama yaratyordu. Eer kabarck 3-4 gn dayanlmaz aclardan sonra patlamazsa lm kesinleiyordu. Kara veba 1348de talya ve Fransa, 1349da ngiltere, Almanya ve Balkanlar, 1350de de Danimarka, sve, Baltk lkeleriyle Rusyaya ulat. Polonya ise salgndan etkilenmedi. Kara vebadan kentler ve yoksullar daha fazla etkilendi. len papa veya kral olmad. Avrupada nfus saymna benzer bir veri olmadndan toplam kaybn ne kadar olduu tartmaldr. Ancak pek ok tarihi kara veba nedeniyle Avrupada her kiiden birinin ldn tahmin etmektedir. (Davies, s. 434) Avrupa 14. yzyln bandaki nfusuna ancak 15. yzyln sonu ile 16. yzyln banda ulaabilecektir.
Daimi Ordu
14. yzyldan sonra snrsz bir sre iin maa karl srekli asker bulundurulmaya baland. Bylece Avrupada askerlik meslei meydana kt. Savalar hala atl asker demek olan svariler tarafndan yaplmaktayd. Temelde iki svari tipi vard. Birinci grup svariler, madeni bir zrh giyiyorlar, ikinci grup svariler ise zrhsz olarak ok ve kl kullanyorlard. 14. yzyldan itibaren devletler srekli piyade ktalar bulundurmaya baladlar. Yaya diye de adlandrlan piyadeler 14. yzylda arbalet denilen kundakl bir eit ok kullanyorlard. 15. yzylda da uzun karg ve mzrak kullanan svireli piyadeler grld. Daha nce savalarn seyrini etkileyen svari birlikleri 14. ve 15. yzyllarda talimli piyadelerle karlatklarnda bozguna uradlar. Avrupada ordularndaki piyadeleri en etkili uygulayan devletler ngiltere ve Osmanl Devleti oldu. Sava tarihini deitirecek olan top, tfek gibi ateli silahlar da 1331den sonra kullanlmaya baland. Ancak bunlarn yaygnlamas 15. yzylda gerekleecekti. Fransa kral 1439dan itibaren 15 blk silahl askerden oluan daimi bir kta oluturmaya balad. Osmanllar ise bunu yaklak bir asr nce yenieri birlikleriyle baarmt.
Devlet rgtlenmesi ve Teknik Yenilikler

Fransa ve ngilterenin 1337 ylndan 1453 ylna kadar 120 yl boyunca savam olmalar beeri ve ekonomik kaynaklarnn pek ounu tketmelerine neden oldu.
69
Ancak her iki lke de bu iddetli rekabetten krallar erevesinde kenetlenerek gl monarik yaplarla ktlar. ngiltere ve Fransa, kraln ynetimi altndaki halklar tek bir adalet sistemi iinde ynetmeyi baard. Daimi ordu tekilat kurarak srekli asker bulundurmay baaran Avrupann ilk lkeleri oldular. Bu yaplanma daha sonra ulusa dayal oluacak devlet yaplarnn da temeli olarak algland. ngiltere ve Fransann parlamenter yap ve vergi toplama konusunda da dier Avrupa lkelerine ncl vardr. ngilterede kkenleri 13. yzyla kadar ulaan parlamento sistemi 14. ve 15. yzyllarda kraln uygulamalarn denetleyen ve izne balayan bir yapya ulat. Ancak kraln merkezi otoritesini krmaya ynelik olarak deil, uygulamalarn adil icra edilmesine ynelik olarak alt. Fransada ise meclisler adalet, idare ve vergi gibi konularda uzman heyetler tarafndan oluturuldu. Her iki lkenin parlamentolar daha sonraki meclis uygulamalarna modellik tekil etti. Aac yontmak ve ekillendirmek iin rendenin icad marangozluk zanaatyla mobilyaclk sanatnn balangcn tekil etti. talyada 14. yzylda rakkasl ve arkl saat icat edildi. Bu teknikle icat edilen saat antik adan beri zaman lme iin kullanlan ve akarsuyla ileyen saatin yerini ald. inde bulunan ve 13. yzyldan beri Avrupada bilinen barut iki asr iinde top ve tfek gibi patlayc silahlarda kullanlmaya balad. 13. yzylda Avrupada kullanlmaya balayan kat 15. yzylda yaygnlat. 1450de matbaann bulunmas kat kullanmn ve kitap retimini arttrd. 13. yzyldan beri bilinen pusula 15. yzyldan itibaren aktif olarak kullanlmaya baland.
niversiteler
Ortaada manastrlar kendi elemanlarn kendi ilkeleri dorultusunda yetitirebilmek amacyla okullar amlardr. Bu okullarda okuyanlar okuma, yazma, hesaplama gibi temel bilgiler ile Latince dualar, ilahiler ve dini dogmalar hakknda eitime tabi tutulurlard. Avrupada ilkretim, byk lde aileler ve ky papazlar tarafndan veriliyordu. Ortaretim, katedrallerin ve kent meclislerinin desteinde idi. Eitimin ierii yine ruhban snfnn eitimine ynelikti. Bu teoloji eitiminde Antikadan kalma yedi serbest sanat trivium ve quadrivium olarak retilmekteydi. Trivium, yazma ve konumay ieren retorik, Latince gramer ve Aristonun mantn ieren temel ders anlamna geliyordu. Kalan drt ders de matematik, astronomi, geometri ve mzik olarak quadrivium ad altnda okutuluyordu. 11. ve 12. yzylda Avrupada yksek retime ynelik olarak niversiteler kurulmaya baland. Balangta piskoposlarn sorumluluundaki bu okullarda teoloji, hukuk ve tp retilmeye baland. retim dili Latince idi. renci ve retmenler, uluslararasyd. nk niversitelerin temel amac aklla inancn uyum iinde olduunu iddia eden skolastik dnce yapsn Hristiyanlara aktarmakt. Bununla birlikte pek ok niversitenin bir yerlekesi yoktu. Dersler retmenlerin evlerinde ya da kiliselerde retiliyordu. retmenlerin cretlerini iveren durumundaki renciler dyordu. niversite diplomas 6 yllk bir eitimin sonucunda alnyordu. Yksek lisans ve doktora derecesi almak isteyenler 12 yl daha okumak zorundaydlar. 14. yzyla gelindiinde niversiteler entelektel dnyann merkezi haline gelmilerdir. Teoloji, temel bilim olarak okutulmakta ve din adamlnn ilk aamas olarak grlmekteydi. (Adam Hart-Davis, s. 159) 15. yzyla gelindiinde Avrupadaki Katolik btn lkelerde niversiteler almt. Fakat 12. ve 13. yzyl skolastik dnce yaps artk niversitelerde eletirilmeye baland. Bunun sebebi zellikle Paris niversitesi model alnarak kurulan
70
niversitelerde buradaki eitime piskoposlarn ve laik idarecilerin mdahale edememesi ve niversitenin kendisini direkt papaya bal kabul etmesinin nemli rol vard. Bir bakma niversitelerin zerklii sz konusuydu. Bunun sonucu olarak 15. yzylda niversitelerde Antik Yunan ve Latin dnyasna ait eserlerin incelenmesine baland. Bu eserler, sadece Latince deil dier Avrupa dillerinde de yaymland. Bunun sonucu olarak Antik dnyaya kar Avrupada byk bir ilgi uyand. Avrupadaki Rnesans ve Reform hareketlerini balatan pek ok kii niversite mensuplar arasndan kt. (Malet et Isaac, s. 221, 270-271; Carpentier-Lebrun, s. 188-189, Davies, s. 464)
Tablo 3.3 Avrupada 1460 Ylna Kadar Kurulan niversiteler Tablosu niversitenin niversitenin niversitenin Kurulu Yl Kurulu Yl Kurulu Yl smi smi smi Bologna Paris Oxford Salerno Palenzia Reggio Vicenza Cambridge Salamanca Padova Napoli Vercelli Toulouse Valladolid Piacenza Sevilla Arezzo Montpelier Lizbon Macerata Lerida Roma
SIRA SZDE
1088 1150 1167 1173 1178 1188 1204 1209 1219 1222 1224 1228 1229 1237 1248 1254 1255 1289 1290 13. yzyl 1300 1303
Avignon Orleans Perugia Coimbra Treviso Cahors Angers Grenoble Pisa Prag Perpignan Huesca Siena Pavia Krakow Viyana Orange Pe Erfurt Heidelberg Cologne Buda
1303 1306 1308 1308 1318 1332 1337 1339 1343 1348 1350 1354 1357 1361 1364 1365 1365 1365 1379 1385 1388 1389
Ferrara Barcelona Wurzburg Torino Aix-enProvence Leipzig St. Andrews Rostock Dole Louvain Poitiers Caen Bordeaux Catania Barcelona Glasgow Valencia Greifstwald Freiburg Basel Ingolstadt Nantes
1391 1401 1402 1404 1408 1409 1411 1419 1422 1425 1431 1432 1441 1434-44 1450 1451 1452 1456 1457 1459 1459 1460
SIRA SZDE Ge dnem Ortaa Avrupasndaki yenilikleri aklaynz.
DNELM S O R U
GE DNEM ORTAA AVRUPASINDA PAPALIK VE DNELM HUKUK

Avrupa 14. ve 15. yzyla ortaan en gl kurumu olan Papaln etkisini kaybetS O R U mesi ve paralanmas ile girdi. Kutsal Roma-Cermen mparatorlarnn, Roma mparatorluunun varisi olduu eklindeki iddialar sylemden teye gemiyordu ve artk Romada D da K ta K A T giymiyorlard. Bundan dolay Avrupa 14. yzyla kendi kltrn oluturan Roma geleneinden ve Papalk mesessesinden mahrum olarak girdi.
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
71
Babil Esareti
1309 ylnda Papa V. Clemens, heyeti ile birlikte Papaln merkezini Romadan Avignon ehrine tad. Avignon, Fransann Akdeniz sahillerinde yer alan Marsilya kentinin kuzeyinde yer alyordu. Bunun sebebi Clemensten nce zellikle Papa VIII. Bonifacius zamannda Papaln krallarla uzun sre devam eden srtmelere girimesi ve bu anlamazln silahl atmaya dnmesiydi. Papa ile atan talyan soylularna Fransa ve ngiltere krallar destek veriyordu. Papann tand Avignon ehri ise o dnemde resmi olarak Napoli Krallnn bir paras olduu halde evresi ise Fransz krallarnn topraklar ile evrili idi. Papalk 1377 ylna kadar altm sekiz yl boyunca burada yaamak zorunda kald. Fransz etkisi Papalk zerinde kendini hemen hemen her alanda gsterdi. Papalk ynetiminde Fransz kardinaller, n plana kmaya baladlar. Bundan dolay talyanlar, Yahudilerin M.. 598-587 yllar arasnda Babile srlerek esaret hayat yaamasndan esinlenerek papann Romadan tanarak Avignonda altm sekiz yl yaamasn Babil esareti olarak adlandrdlar. Avignonda papalar iin Romada bile olmayan grkemli byk bir saray ina edildi. Bu sarayla papalarn Romadan uzak durma isteklerine vurgu yaplrken papaln nasl bir maddiyatlk iine dt de anlald. Papaln bnyesinde barndrd hizmetkarlar ordusunun masraflarn karlayabilmek iin kilisenin gc kullanlarak halkn srtna yeni vergiler konuldu. Dini makamlar satlmaya ve birden fazla makama sahip olma konusundaki sulamalar giderek artt. Hatta inanl Hristiyanlarn tvbe etmek ve dier baka ibadetleri iin kilise tarafndan hara ve vergi alnmaya baland. Halbuki Hristianlkta Hz. sann ve onu takip eden havarilerin mtevaz yaam ve yoksullukar bir erdemken 14. yzyl papalarnn bu ihtiaml savurgan hayat tarzlar halkn nezdinde olduu kadar baz Hristiyan aydnlarnn da eletirilerine maruz kald. Hatta sann mlkiyete sayg duyduunu savunarak havarilere zg yoksulluun gnn koullarna uymadunu iddia eden papalara bile rastland. Bunun zerine papa kartl yaygnlamaya balad. 1377 ylnda ngiliz ve Almanlar, papalarn artk Fransz krallarnn bir oyunca olduu ve Hristiyanl temsil edemeyecekleri eklindeki eletiriler karsnda papa Romaya dnmek zorunda kald. (Seignobos, s. 178; Roberts, s. 236-241)
Byk Paralanma ve Konsiller Dnemi

Papalk 1377 ylnda Romaya dnd zaman Alman ve ngiliz krallar kendi yar ulusal kiliselerini kurmaya koyulmulard. Bu olay Katolik kilise tarihinin 1054 ylnda Ortodoks kilisesinden ayrlmasndan sonra yaanan en byk paralanmas idi. Franszlar, papann Avignondan Romaya tanmasna tepki gstererek Avignonda oturacak kendi papalarn setiler. Bylece Katolik kilisesinde 1409 ylna kadar 30 yl boyunca devam edecek olan byk paralanma yaand. Her iki papa da Hristiyanln gerek temsilcisi olduunu iddia ediyordu. Hatta bir ara papa olduunu iddia eden nc bir papa aday dahi grld. Avignondaki papay Fransann yan sra skoya, Milano ve Aragon devletleri desteklerken Romadaki papann destekileri ngiltere, Almanya, Napoli ve Burgonya idi. Ayn anda iki papann var olmasndan daha vahim olan ise, papalardan herbirinin tekini ve onun btn taraftarlarn aforoz etmesiydi. Bunun sonucu ise btn Hristiyanlar bir ekilde bir papa tarafndan aforoz edilmiti ve teorik olarak Avrupada Katolik Hristiyan kalmamt. (Seignobos, s. 178)
72
tibar kalmayan papalk makamn kurtarmak zere ekmenik bir konsilin toplanmas dnld. 1409 ylndan 1449 ylna kadar 40 yl sren bu dneme Hristiyanlk tarihinde konsiller dnemi denildi. lk konsil 1409 ylnda Pisada topland. Konsilin yapt ilk i, her iki papay da azledip bir bakasn papa olarak semek oldu. Bunun sonucu ise konsil kararlarn kabul etmeyen iki papa ile birlikte nc bir papann ortaya kmas oldu. 1414-1418 yllar arasnda toplanan Konstanz konsili papalardan birini azletti, birini grevden feragat etmeye zorlad ve nc aday da tahttan indirdi. Bylece yaklak bir asr sonra Katolik kilisesinin tekrar bir papas olmu oldu. Katolik kilisesi iindeki paralanma da en azndan teorik olarak sonland. 1423-1424 yllar arasnda Sienada toplanan konsil ise papay Katolik kilisesinin sorunlarn zmek zere reform yapmaya zorlad. Bunun zerine Papa V. Martin (1417-1431) konsili datarak papaln herhangi bir makama hesap veremeyecei ilan etti. Son konsil ise 1431-1449 yllar arasnda Baselde dzenlendi. Ancak etkili bir sonu alnamad. Papalk, btn bu konsillere kukuyla yanaarak kendi stnln korumu ve bir bakma Katolik Hristiyanlnn en yetkili makam olduunu kantlamt. Fakat Katoliklik dnyas iindeki gerek sorunlar grmemezlikten gelmi, reform yanllarn iyi niyetle olmamakla sulamtr. Bunun zerine Fransa ruhani meclislerin dini inan konusunda papannkinden daha stn bir otoriteye sahip olduu doktrinini ortaya atarak yeniada yaanacak olan Reform hareketinin gerekelerini de oluturmu oluyordu. (Roberts, s. 242-243; Seignobos, s. 179)
Cermen ve Roma Hukuku

Ge dnem ortaada talya, Fransa, spanya gibi Latin geleneinden gelen Gney Avrupa lkelerinde Roma hukuku kullanlmaya devam ediyordu. Bununla birlikte ngiltere, Fransa, Almanya ve skandinavya lkelerinde kkenlerini Cermen ve Viking geleneinden alan treye dayal rfi hukuk da tatbik ediliyordu. 14. yzyldan itibaren uygulamada hukukla tre arasnda sava balamtr. Fransa kral, Roma hukukunun retilmesini yasaklad. ngiliz ve Alman mahkemeleri Roma hukuku yabancdr diye reddettiler. Ancak treye dayal rfi hukuk szl, belirsiz, yerine gre ayr ayr ve deiebilen bir hukuktu. Bundan dolay retilmesi ve yorumlanmas gt. Halbuki Roma hukuku yazl, ak, tek ekilli ve retilmesi kolayd. Hukuk renimi yapmak isteyen rencilerle, retmek isteyen niversiteler Roma hukukunu tercih ediyorlard. Zaten kilise mahkemelerinde de uygulanmakta olan Roma hukukunu yarglar da uygulama kolaylndan dolay tercih ediyorlard. Almanyada yarglar niversitelerin hukuk kitaplarn kullanmaya ve niversitelere danmaya baladlar. Bylece Roma hukuku her tarafa girmeye balad. 15. yzylda Almanyada trenin yerini Roma hukuku ald. Roma hukukunun Almanyada benimsenmesiyle Dou Avrupadaki Katolik krallklar da Roma hukukuna getiler. Buna karlk ngiltere ve skandinavya lkelerinde rfi hukuk, ge dnem ortaa boyunca uygulanmaya devam etti. Cezalar daha ok ksasa ksas eklinde uygulanyordu. Hapishane, ceza uygulamas olarak kullanlmyordu. Sadece harp esirleri kurtulu fidyeleri gelinceye kadar hapishanelerde tutuluyorlard. Roma hukukunun Cermen devletler tarafndan da 15. yzyln ikinci yarsndan itibaren sahiplenilmesi Roma geleneine dnlmesini salad. Bylece 14. yzyln banda papalk ve Roma gelenei gibi Avrupa kltrnn iki temel gesinden vazgeilmiken 15. yzyln ikinci yarsnda bu deerlere sk skya bal kalnd.
SIRA SZDE
SIRA SZDE Papalk ve hukuk uygulamalarn aklaynz. Ge dnem Avrupasnda
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
73
zet
A M A
Ge dnem Ortaada Bat Avrupadaki gelimeleri aklayabilmek 14. yzylda ngiltere Plantagenet hanedan, 15. yzylda ise Lancaster hanedan tarafndan ynetilmitir. Fransa ise 14. yzyla Capet hanedan ile girmi, ancak 1328de Capet hanedan son bulmutur. Bunun zerine VI. Philippe de Valois ve ngiltere kral III. Edward Fransa tac zerinde hak iddia etmilerdir. Sonu olarak Fransz baronlarnn desteiyle tac VI. Philippe giymi ve Valois hanedan 1461 ylna kadar Fransada hkm srmtr. VI. Philippein bir ngiliz topra olan Akitanya Dukalna el koymasna, III. Edward Fransa taht zerinde hak iddia ederek karlk verdi. Bylece 1337 ylndan 1453 ylna kadar olan Yzyl Savalar balam oldu. ngiltere Burgond Kontluu ile birlikte Fransann karsnda yer alrken, Fransa da skoya, rlanda ve Galler ile ittifak kurmaya alt. Almanya ise bu dnemde ok sayya ayrlm feodal yaplar topluluu eklindedir. Alman imparatorlarnn talya zerindeki otoritelerinin zayflamas sonucu talyan ehir devletleri kuvvetlenmeye balam ve Avrupann Douya alan ticaret kaps konumuna gelmilerdir. Ge dnem Ortaada Dou Avrupadaki gelimeleri aklayabilmek Bu dnemde Bizans IV. Hal Seferi sonucu paralanmtr. Bizans bakenti stanbul Latinlerin eline gemiti. Selanik ve Atinaya kadar olan blgede Atina Latin Dukal, Morada Akaya Latin Prenslii kurulur. Bizans ise znik mparatorluu, Trabzon Rum mparatorluu ve Epir Despotluu olmak zere e blnr. IV. Hal Seferi, Mool yaylmas ve 1243 Kseda Savanda, Anadolu Seluklularnn Mool hakimiyetine girmesiyle Anadoluda otorite boluu olumutur. Bizans snrndaki Bat Anadoluda birok beylik kurulmutur. Bu beylikler iinde Osmanllar, 1302de Bizansla yapt Bafeus Savan kazanarak bir devlet olarak varln kantlamtr. Osmanl evresindeki beylikleri ilhak ederek ksa zamanda Balkanlarda glenmeye balamtr. stanbulun fethinden sonra Latinlerin elinde olan Atina ve Mora Osmanl Devletinin eline gemitir. Balkanlardaki bir dier devlet de Srplar tarafndan kurulmutur. 1331de devletin bana geen Stefan Duan Srplara en parlak dnemini yaatmtr. 1355 ylnda Duann lm-
nn ardndan Srp Devleti zayflamaya balamtr. Bulgarlar ise IV. Hal Seferi sonras hzla byme imkan bulmu ve devletin snrlar Karadeniz, Ege ve Adriyatik denizlerine kadar ulamtr. Ancak Bulgarlarn 1330 ylnda Velbujd Savanda Srplara yenilmeleriyle devlet hzla gerilemitir. Ge dnem Avrupa tarihinde Balkanlarda Osmanly durdurma gcne sahip devlet olarak Macarlar gzkmektedir. Macarlar evlilik yoluyla Polonya ve Lehistandan destek alarak Osmanllara kar mcadelelerini srdrrler. Macarlar, Polonyalar ve Lehler, Katolik mezhebinin mensuplar olarak Bat Avrupa ile daha sk ilikiler iinde bulunurken Moskova Knezlii ise Ortodoksluun temsilcisi olarak Rusyay oluturmay baaracaktr.
A M A
A M A
Ge dnem Ortaada Avrupadaki yenilikleri tartabilmek Avrupaya dardan gelen saldrlarn kesilmesi ve yeni tarm tekniklerinin bulunmas retimde ve nfusta arta sebep olmutur. Bunun sonucunda ehirlerin nfuslar artm ve pek ok yeni ehir kurulmutur. Gvenlik ortamnn salanmas ticaretin yaygnlamasn salamtr. Hansa Birlii ile de ehirler aras ticaret gelime gstermitir. Okul ve renci saysnn artmas sonucu niversiteler de yaygnlamaya balam ve 14. yzyla gelindiinde niversiteler entelektel dnyann merkezi olmutur. Ge dnem Avrupasnda Papalk ve hukuk uygulamalarn aklayabilmek Ge dnem ortaa Avrupasna Papalk byk bir itibar kaybederek girdi. 15. yzyln ortasna kadar Papaln Avrupadaki siyasi olaylar mdahale gc kalmad. Papalk, 1309 ylndan 1449 ylna kadar temel aamadan geti. Babil esareti denilen 1309-1377 yllar arasnda Papaln merkezi Romadan Avignon ehrine tand. 1377 ylnda Romaya geri dnen Papalkda 1409 ylna kadar birisi Avignonda dieri Romada olan iki papal byk paralanma dnemi yaad. 1409-1449 yllar aras konsiller dnemi olarak adlandrld. Bu zaman diliminde Pisa, Konstanz, Siena ve Baselde toplana drt konsil Katolik kilisesinde reform yapabilmek iin baarsz bir ura verdi. Ge dnem ortaada Roma hukuku ise niversiteler kanalyla tm Katolik dnyasnda uygulanmaya balad.
A M A
74
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Yzyl Savalarnn sonularndan biri deildir? a. ngilterenin bir ada krallna dnmesi b. Fransada monarinin g kazanmas c. Capet hanedannn Fransa ynetiminde tekrar sz sahibi olmas d. ngilterede anglo-norman kltrnn gelimeye balamas e. Uzun sren savan ngiltere ve Fransann nfusunu azaltmas 2. Aadakilerden hangisi ge dnem ortaada hkm sren ngiltere krallar arasnda yer almaz? a. I. Edward b. V. Henry c. I. Richard d. VI. Henry e. V. Charles 3. Ge dnem ortaa dnemindeki Almanya ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Merkezi ynetim anlay henz gelimemitir. b. Almanyada sabit bir idari ehir merkezi grlmemektedir. c. Gl bir monarik yap oluturulmutur. d. Ateli silahlarn kullanmnda Fransa ve ngiltereye gre ge kalnmtr. e. Otorite imparatordan ziyade prenslerin, rahiplerin ve ehir heyetlerinin elindedir. 4. Aadakilerden hangisi ge dnem ortaada Dou Avrupada etkili olan devletlerden biri deildir? a. Srp Devleti b. Kosova Devleti c. Osmanl Devleti d. Bulgar Devleti e. Atina Latin Dukal 5. 1330 ylnda yaplan ve Dou Avrupa tarihinde nemli bir yer tekil eden sava aadakilerden hangisidir? a. Velbujd Sava b. Nibolu Sava c. Kseda Sava d. Pelekanon Sava e. Bafeus Sava 6. Ge dnem ortaada Hristiyanl kabul eden en son devlet aadakilerden hangisidir? a. Litvanya b. Polonya c. Macaristan d. Norve e. Bulgaristan 7. Alman ve skandinav tccarlarn Bat Avrupa ve Rusya ile ticaretini gelitirmek iin kurduu birliin ad aadakilerden hangisidir? a. Lbeck b. Venedik c. Krallk tacirleri d. Kalmar e. Hansa 8. 14. ve 15. yzyl boyunca Avrupada kurulan niversiteler aadaki niversitelerden hangisini model almlardr? a. Bologna b. Oxford c. Napoli d. Paris e. Cambridge 9. 14. yzyln banda Papaln tand ehir aadakilerden hangisidir? a. Paris b. Avignon c. Venedik d. Ceneviz e. Anvers 10. 1414-1418 yllar arasnda ald kararlarla tekrar tek papann olduu Papalk dnemini balatan konsil aadakilerden hangisidir? a. znik b. Basel c. Siena d. Konstanz e. Pisa
75

1. c 2. e 3. c 4. b Yantnz yanl ise ngiltere, Fransa ve Burgonya blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise ngiltere, Fransa ve Burgonya blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Almanya blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Ge Dnem Ortaada (1300-1453) Dou Avrupa blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Bulgaristan ve Srbistan blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Polonya ve Litvanya blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Kentler, Ticaret ve Ekonomi blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise niversiteler blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Babil Esareti blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Byk Paralanma ve Konsiller Dnemi blmn yeniden okuyunuz. Sra Sizde 2 13. ve 14. yzyllarda Balkanlarda Bizans Devleti ile Latin prenslikleri ortadan kalkarken Srbistan ve Bulgaristan ksa srede fethetmeyi baaran Osmanllar, Avrupann yeni gc olarak tarih sahnesine ktlar. Osmanllarn Balkanlardaki ilerleyiini Macarlar, belli bir sre yavalatmay baardlar. Macarlarn bu baarsnda kendileri gibi Katolik olan Polonya ve Litvanya ile ittifak kurmasnn ve bat Avrupadan yardm grmesinin nemli rol oldu. Ortodoksluun temsilcisi olarak da Moskova Knezlii dier Rus knezliklerini bnyesinde birletirerek Rusya Devletini kurmay baard. Sra Sizde 3 Ge dnem ortaa Avrupasnda Yzyl Savalar, kara veba gibi nedenlerle nfus azalmas grlm olmasna ramen ehirleme ve ticarette art gzlemlenmitir. Bu dnemde krallarn temsil ettii monarik devlet yaps tesis edilmitir. Dzenli ve srekli ordular oluturulmutur. 1450 ylnda matbaann icat edilmesi ile kat kullanm yaygnlam, kitap retimi artmtr. Pusulann aktif kullanmnn renilmesi, corafi keifleri kolaylatran bir unsur olmutur. Ge dnem ortaa sona ererken Avrupann pek ok ehrinde niversiteler almtr. Buralarda Antik Yunan ve Latin dnyasna ynelik aratrmalar, yenian banda grlecek olan Rnesans ve Reform hareketlerinin de temelini oluturmutur. Sra Sizde 4 Papalk kurumu ge dnem ortaada byk bir itibar kaybetmitir. 14. yzyln byk bir blmnde papalar Avignonda yaamtr. Yzyln kalan blmlerinde de hem Romada hem de Avignonda iki papa mevcut olmutur. Bu durumu sonlandrmak ve Katolik kilisesinde reform yapabilmek iin 15. yzyln ilk yarsnda drt konsil dzenlenmitir. Roma hukuku da 15. yzyla gelindiinde Katolik Avrupa tarafndan benimsenen hukuk olmutur.
5. a 6. a 7. e 8. d 9. b 10. d

Sra Sizde 1 Bat Avrupa ge dnem ortaaa siyasi olarak paralanm bir ekilde girmitir. ngiltere ve Fransa 1337-1453 yllar arasnda savamtr. Bu savalara Yzyl Savalar denmitir. Bu savalarn sonucunda hem Fransa hem de ngiltere merkezi yaplarn kuvvetlendirmi, monarik krallklara dnmlerdir. Ancak Yzyl Savalar srasnda zellikle 1348-1350 yllar arasnda yaanan kara veba, salgn hastalklar ve kt hasatlar sonucu Avrupa nfusunun te birini kaybetmitir. Almanya ve talya ise ge dnem Avrupasnda siyasi olarak ok paral bir dnem yaamlardr. Bu dnemde ticaretle zenginleen ehir devletleri etkin hale gelmitir.
76
Acar, Kezban, Rusya Ortaadan Sovyet Devrimine, stanbul: letiim Yaynlar, 2009. Afyoncu, Erhan, Osmanl daresinde Srbistan, Balkanlar El Kitab, der. O. Karatay-B. A. Gkda, c.I, Ankara 2006, s. 350-360. Batav, erif, Osmanl Trk-Macar Tarihi Mnasebetlerinde lk Devir (1456ya kadar), Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara 1991. Beydilli, Kemal, Polonya/Tarih, Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, c. 34, s. 309-316. Beydilli, Kemal, Rusya/Tarih, Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, c. 35, s. 253-265. Carpentier, Jean-Franois Lebrun, Histoire de lEurope, Paris 2001. oban, Erdal, Ana Hatlaryla Erken Dnem Macar Ortaana Bir Bak, Balkanlar El Kitab, der. O. Karatay-B. A. Gkda, c. I, Ankara 2006, s. 165-184. David, Geza, Macaristan, Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, c. 27, s. 286-295. Davies, Norman, Avrupa Tarihi, mge Kitabevi, Ankara 2006. Fulbrook, Mary, Almanyann Ksa Tarihi, ev. Sabri Grses, stanbul: Boazii niversitesi Yaynlar, 2011. Hart-Davis, Adam, Tarih Atlas, stanbul: Boyut Yaynclk, 2011. Kayapnar, Aye- Kayapnar Levent, Ortaada Srplar ve Devletleri, Balkanlar El Kitab, der. O. KaratayB. A. Gkda, c.I, Ankara 2006, s. 129-139. Kayapnar, Aye, I. Bulgar Krall, Balkanlar El Kitab, der. O. Karatay-B. A. Gkda, c.I, Ankara 2006, s. 222-251. Kayapnar, Aye, Kumanlar ve I. Bulgar Devleti (11871370), Trkler Ansiklopedisi, c. II, Ankara 2002, s. 810-819. Kayapnar, Aye, Tuna Bulgar Devleti (679-1018), Trkler Ansiklopedisi, c. II, Ankara 2002, s. 630-640. Kayapnar, Levent, Yunanistanda Osmanl Hakimiyetinin Kurulmas (1361-1461), Trkler Ansiklopedisi, c. IX, Ankara 2002, s. 187-194. Malet et Isaac, Histoire, c. 1, Paris 1958. Price, Roger, Fransann Ksa Tarihi, ev. zkan Akpnar, stanbul: Boazii niversitesi Yaynlar, 2012. Roberts, J.M., Avrupa Tarihi, ev. Aret Demirkaynak, nklap yay. stanbul 2011. Seignobos, Charles, Avrupa Milletlerinin Mukayeseli Tarihi, ev. Samih Tiryakiolu, Varlk Yaynlar, stanbul 1960.
4
Amalarmz indekiler
Bu niteyi tamamladktan sonra; stanbulun fethinden sonra Avrupann genel durumu irdeleyebilecek; Yenian banda Avrupa ekonomisini ve byk corafi keifleri yorumlayabilecek; Avrupada Rnesans hareketini ve Rnesans savalarn tartabilecek; Reform hareketlerini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Fransa, ngiltere, spanya, Portekiz talya, Almanya, Danimarka, Norve, sve Dou Avrupa Avrupa ekonomisi Byk corafi keifler Rnesans talya savalar Valoa (Valois)-Habsburg Savalar Reform Katoliklik Protestanlk Luthercilik Kalvincilik Anglikanizm Katolik reformu
stanbulun Fethinden Augsburg Antlamasna Kadar Avrupa Tarihi (1453-1555)
STANBULUN FETHNDEN SONRA AVRUPANIN GENEL DURUMU YENAIN BAINDA AVRUPA EKONOMS VE BYK CORAF KEFLER AVRUPADA RNESANS KLTR VE RNESANS SAVALARI REFORM
stanbulun Fethinden Augsburg Antlamasna Kadar Avrupa Tarihi (1453-1555)

STANBULUN FETHNDEN SONRA AVRUPANIN GENEL DURUMU Fransa
1453de Castillon Sava, 1413 ylnda Lancastre slalesinden ngiltere tahtna geen V. Henri tarafndan balatlmtr. V. Henri 1415 ylnda Agincourt Savanda Fransz ileri gelenlerini malup ederek Normandiya blgesini fetheder ve Parise yaklar. 1420 ylnda V. Henri, Fransaya Troyes anlamasn imzalatr. Bunun sonucu olarak Loire blgesinin kuzeyindeki btn Fransa, V. Henrinin denetimine gemi ve Fransa kralnn damad olmas sebebiyle Valoa (Valois) hanedannn resmen varisi olarak tannmtr. ngilizler, Orleans kalesini 1428de kuatrlar. Ancak Franszlar, 1429da Orleans muhasarasn krmay baarr. Jeanne dArc (Jandark), VII. arl (Charles)a Reimste ta giydirdi ancak Burgonyallar tarafndan yakalanp ngilizlere teslim edildikten sonra, Jeanne dArc yaklarak ldrlmtr. Bu olay sonrasnda ngilizlerin Fransa ierisindeki harekat zayflamtr. 1435te Arras Kongresinde VII. arl, Burgonya dkyle anlaarak, Burgonyallar ngiliz ittifakndan kopard. ngilizler bundan byle pozisyonlarn yitirmeye balad. 1436da Paris, 1450de Normandiya blgesi ve Castillon zaferinden sonra da 1453te Guyenne ngilizlerden geri alnd. Bylece Yzyl Savalar tamamlanarak, ngilizlerin elinde sadece Calais (Kale) kenti kalmt. Yzyl Savalarndan sonra herhangi bir anlama imzalanmam, sadece 1475 ylnda Picquinyde (Pikini) bir atekes yaplmtr. Yzyl Savalarndan kan Fransann nfusu yaklak yar yarya azalmtr. VII. arl (1422-1461) Fransaya dzenli vergi ve dzenli ordu eklindeki ikili sistemini getirmitir. VII. arldan sonra Fransa tahtna geen XI. Lui (Louis) (14611483) ise byk Fransz feodal ailelerinin gcn krarak, VII. arldan sonra krallk otoritesini daha da glendirmeyi baarmtr. Yzyl Savalarnn nemli bir sonucu da Franszlar arasnda milli duygunun uyanmasdr. Yalnz bu milli duygu kavram bugnk manada olmayp krala kar sadakat duygusuyla rtmekteydi. VIII. arl (1483-1498), 1492 ylnda tek bana Fransa tahtna ktnda Fransann snrlar bugnknden olduka kkt. Kuzeyde Somme, douda Meuse ve Saone blgelerinin tesini geilmemekteydi. Lyon kenti bir snr ehriydi. Bresse, Frache-Comt (Fran-Konte), Savoie (Savoa) ve Nice kralla dahil deildi. Yzyl Savalarnda nfusunun yarsn kaybetmesine ramen, 15. yzyln ikinci yarsnda Fransa yine de Avrupann en kalabalk nfusuna sahipti. Nfusu on be
80
milyondan ibaretti. Zenginlik ve tekilatlanma bakmndan da Fransa Avrupada en iyi konumdayd. (Carpentier-Lebrun, 2003, s. 149; Davies, s. 448-451; Malet et Isaac, s. 7)
ngiltere
Yzyl Savalarndan malubiyetle ayrlan ngiltere, 1455 ila 1485 yllar arasnda Lancaster ve York hanedanlar arasnda patlak veren Gller Savana sahne olmutur. Bu savaa Gller Sava denilmesinin sebebi York hanedannn armasnda beyaz gln, Lancaster hanedannn armasnda da krmz gln yer almasdr. Gller Savalar, tahtta hak iddia eden kraln yani IV. Edward (1442-1483), III. Richard (1452-1485) ve VII. Henri (1457-1509)nin rekabetidir. Tudor slalesinden gelen VII. Henrinin York slalesinden olan IV. Edwardn kz olan Elizabethle 1486 ylnda evlenmesiyle Gller Savanda iki taraf arasnda barn saland gzkmektedir. Ancak baz York yanls kiilerin isyana kalkmas sonucu sava devam etmi, 1485te III. Richardn ld Bosworth Field arpmas savan bittii asl tarih olmutur. 1485te III. Richard lnce Yorklu Elizabeth ile evlenen VII. Henri Tudor, iki krallk hanedann birletirerek armasnda krmz ve beyaz gle yer verdikten sonra iki tarafn rekabetine de son vermitir. Henri Tudor iktidarn kuvvetlendirerek parlamentoyu da kendisine tabi klmtr. Parlamento onun iradesine kar karar alabilme gcn yitirmitir. Bu tarihlerde ngilterenin nfusu yaklak olarak buuk milyon kiiden ibaretti. skoya ve rlanda henz ngiltereye dahil deildi. Ancak Yzyl Savalarnn bir neticesi olarak Fransann Calais kenti ngilterenin denetiminde bulunuyordu. (Davies s. 448-451; Malet et Isaac, s. 7)
spanya
spanyada Reconquista yani ber Yarmadasn Mslmanlarn elinden alnp yeniden Hristiyanlarn denetimine verme sreci, Endls dneminde (711-1492) 8. yzyldan balayarak 1492 ylnda son Endls devletinin kne kadar srmtr. Bu srete Aragon, Kastilya, Navarra ve Portekiz gibi Hristiyan krallklar uzun sren savalarla yer almlardr. 1474de kral IV. Enriquenin lmnn ardndan zabel, Kastilya kraliesi, 1479da da II. Juann lmnden sonra Ferdinand, Aragon kral olacaktr. 1469da Ferdinand ile zabelin evlenmesi, spanya tarihinde bir dnm noktas olmutur. spanya ayn ynetime ve d ilikilerinde ayn diplomasiye tabi Kastilya ve Aragon olmak zere iki otonom devletten olumaktayd. Tek ynetim getirilmesine ramen bu iki devlet tek bir devlet olmay kabul etmemitir. Aragonlu Ferdinand ile ei Kastilyal zabelin idare ettii spanya 15. yzyln sonunda alt yedi milyon civarnda bir nfusa sahipti. 1483de spanyadaki durum yleydi; Gneyde bir Mslman devleti olan Granada Emirlii, kuzeyde Navarra Krall, ber Yarmadasnn byk bir ksmn elinde bulunduran Kastilya krall bulunuyordu. Aragon blgesi Akdeniz kylaryla Baleyar, Sardunya ve Sicilya Adalarn kapsamaktayd. 1481 ylnda Kastilya ve Aragon eyaletleri Granada Emirlii ile savaa girimilerdi. 1487de Malagann Granadadan alnmas ile bu emirliin byk bir ksm Kastilya ve Aragon Krallklarnn denetimine girmi oldu. spanyann birlemesi, 1516 ylnda Ferdinand ve zabelin torunu olan arlkenin spanya kral olmasyla tamamlanacaktr. Ancak spanyann farkl eyaletleri zel imtiyazlarn korumaya devam edeceklerdir. Cortes olarak adlandrlan meclisler krallk idaresini snrlandran kurumlard. (Davies, s. 448-451, 494-495; Malet et Isaac, s. 7; McEvedy, s. 26; Wiesner-Hanks, s. 38)
Navarra Krall: Bu krallk kuzeydeki Basklarn bamszln temin ediyordu.
4. nite - stanbulun Fethinden Augsburg Antlamasna Kadar Avrupa Tarihi (1453-1555)
81
Portekiz
Portekiz Krall 1079 ylndan beri bamsz bir siyasi birimdi. 1250 ylnda Portekiz, gneyinde yer alan tarihi Algarve blgesini ele geirir. Atlantik sahilinin byk bir ksm Portekiz Krallna aitti. 15. yzyln sonuna gelindiinde Portekiz, bir milyonluk nfusa sahip bir krallk konumundayd. Kk bir lke olmasna ramen smrgecilik emelleri olduka yksekti. Afrika kylarna bu amala 1450 tarihlerinden itibaren keiflerde bulunuyordu. 15. yzyln ortasndan itibaren, Bat Afrikada yer alan Mali mparatorluu ile altn ve kle ticareti gelitirildi. Bu arada Portekiz, Atlas Okyanusunda bulunan adalarda tarm yaplmas ve smrgelerin kurulmas iin teviklerde bulunuyordu. (Davies, s. 420-421; Wiesner-Hanks, s.28; Malet et Isaac, s. 7-8)
talya
15. yzyln sonunda talya, siyasi btnlkten yoksundu. Yarmada zerinde yedi kk devletik bulunmaktayd. Bunlar yarmadann kuzeyinde Torino merkez olmak zere Savoie-Piemonte Dukal, Ceneviz Dukal, Milano Dukal, eski gcn yitirmi olmakla beraber hala byk bir deniz kuvveti konumunda olan Venedik Cumhuriyeti, yarmadann gneyinde ise Floransa Cumhuriyeti, Papalk Devleti ve Napoli Krall olarak sralayabiliriz. talyann blnm olduu bu devletikler birbirinin gcn kskandklar iin glenen taraf olduunu grnce ona kar hemen deiik ittifaklar kurma yolunu tercih etmilerdir. Birbirlerini takip etmek zere de her bakentte daimi temsilcilikler kurmular ve bylece modern diplomasinin de temelini oluturmulardr.(Malet et Isaac, s. 8; WiesnerHanks, s. 37)
Almanya
15. yzyln ikinci yarsnda Avrupann ortasnda Kuzey Denizinden Oder Nehrinin kaynana ve Baltk Denizinden Adriyatik ve Alpler blgesine kadar uzanan geni blge ierisinde Kutsal Roma-Cermen mparatorluu yer almaktayd. mparatorluun adndan da anlald gibi snrlar sadece Cermen blgelerini kapsamamaktayd. Yayld alan ok daha geniti. Bu imparatorluk 3 kilise temsilcisi 4 laik olmak zere 7 semenin oluturduu bir meclisin setii imparator tarafndan ynetiliyordu. Aslnda Kutsal Roma-Cermen mparatorluu siyasi adan tek bir siyasi btnlk oluturmuyordu. Pek ok kk devletten oluuyordu. Bu devletlerden bazlar prensler, bazlar din adamlar, bazlar da laikler tarafndan ynetiliyordu. Kk ehir cumhuriyetleri eklinde organize olmu ve serbest ehirler olarak adlandrlan baka kk birimler de imparatorluk ierisinde yer almaktayd. Prenslik aileleri arasnda en gl olan Habsburg slalesiydi. Bu aile Almanyann dousunda ve gneyinde zengin madenlere sahip geni topraklar elinde bulunduruyordu. Ayrca Habsburglar, talya ve Almanya arasnda yaplan ticaret sayesinde zenginliini daha da arttrmt. Elinde bulundurduu topraklar Avusturya Aridkalndan, Styria, Karintiya, Carniola, Tirol ve Gney Alsazdan ibaretti. I. Maximilian, 1477de bugnk Hollanda, Belika ve Lksemburg blgelerini kendi topraklarna katmtr. 1493 ylnda I. Maximilian, Kutsal Roma-Cermen imparatoru seilmitir. Maximilian olunu, Aragonlu Ferdinand ve Kastilyal zabelin kzyla evlendirmitir. Bu evlilikten de arlken ile Macaristann idarecisi olan Ferdinand domutur. Kutsal Roma-Cermen mparatorluu ierisinde svire Konfederasyonu yer almakla beraber 10 kantondan oluan bu konfederasyon gerekte ba-
82
mszd. svireliler Avrupann eitli ordularnda aranan cretli askerler konumundayd. (Malet et Isaac, s. 8-9; Bogdan, s. 188-198)
Danimarka, Norve ve sve

Kuzey Avrupada Danimarka, Norve ve sve birlii yer almaktadr. 1397 ylnda Danimarka, Norve ve sve krallklar Kralie Margaretin nderliinde Kalmar Birliini oluturmulard. Bu lke tek bir kraln egemenliinde birlemesine ramen her lke kendi yasalarn, geleneklerini ve ynetim konseylerini muhafaza ediyordu. Ancak Kalmar Birliinde Danimarka nc rol oynamaktayd. Birliin amac, Baltk blgesinde faaliyet gsteren Alman kuvvetlerine kar savunma hatt oluturmakt. 15. yzyln ortalarndan itibaren Danimarka yanls olarak alglanan birlik krallarna kar, sve soylular yava yava ba kaldrmaya balamlardr. 1525 ylnda sve birlikten ayrlmtr. Norve, Danimarka nderliindeki bu birlik ierisinde 1815 ylna kadar yer almaya devam etmitir. Danimarka, boazlarndan geen btn gemilerden gei creti alyordu. Bu suretle blgeyi denetliyor ve zenginleiyordu. Blgedeki ticareti asl denetleyen merkez Kopenhangd. (Wiesner-Hanks, s. 39; Malet et Isaac s. 9)
Dou Avrupa
Dou Avrupada ise; Byk Polonya, Osmanl Devleti ve Moskova Knezlii yer almaktayd. Ortaada Polonya, kraln ynettii feodal bir devletti. Merkezi de Krakov kentiydi. Kral seimle tayin ediliyordu. Ancak devlet ierisinde merkezi otorite mevcut deildi. Polonya, Baltk Denizinin kylarndaki topraklarnn bir ksmn ortaada Tton valyelerine terk etmek zorunda kalmtr. Tton valyeleri, Prusya Dkalnda hakimiyet kurarak Kutsal Roma-Cermen mparatorluuna bal olarak blgedeki varln srdrmlerdir. Ancak bunlara kar 1386da Litvanyal Grandk Yagelo (1386-1434) Polonyal bir prenses olan Hedwig (Jadwiga) ile evlenerek Polonya-Litvanya birlii kurulmutur. Yagelo hem Litvanyann hem de Polonyann kral oldu ve 1410 ylnda Tannenberg veya Grunwald Savanda Tton valyelerini yenilgiye uratt. 1466 Thorn Savayla Tton valyeleri Prusya Dukaln ve Danzing kentini Polonya krallna teslim etmek zorunda kalmlar ve Polonyaya biat edip hara der duruma gelmilerdir. (Kerr, s. 53; Malet et Isaac, s. 9; McEvedy, s.28). Moskova Knezlii 13. yzyln ikinci yarsnda ortaya kmtr. 13. yzylda Moollar Kiev Rusyasn ele geirince, Rusya Altnorda devletine hara der duruma gelmitir. Moskovann ilk knezi Aleksandr Nevskinin kk olu Daniil Aleksandrovitir. Onunla Moskova knezleri slalesi kurulmu ve daha sonra tahta geen Moskova byk knezleri ve Rus arlar bu slaleden gelmilerdir. Rus knezlikleri, Moskova Knezliinin hakimiyetini tanyarak tek bir devletin ats altnda birlemilerdir. III. Ivan (1462-1505) dneminde Rusya, Mool hakimiyetine son vermi ve knezliin snrlar da geniletmitir. III. Ivan, kendisini Bizans imparatorlarnn sonuncusu olarak ilan ederek Rusyay Bizansn devam olarak grdn vurgulamtr. Dolaysyla Rusyann ulusal birliinin tamamlanmas yoluna girilmitir. Moskova, prensliin merkezi olmutur. (Kurat, s. 89-90; Sander, s. 104; Kerr, s. 53; Davies, 495-508) stanbulun fethiyle 15. yzyln ikinci yarsnda Dou Avrupada imparatorluk haline gelen Osmanl Devleti, Anadolu ve Balkanlara yaylm durumdayd. Fatih Sultan Mehmedin hakimiyetinin son yllarna gelindiinde Osmanl Devleti snrlar ierisine Bulgaristan, Mora, Teselya, Arnavutluk, Makedonya, Kosova, Srbis-
83
tann byk bir ksm, Bosna-Hersek dahil edilmiti. Eflak Prenslii, Osmanlya hara der durumdayd. Anadoluda da Trabzon Rum mparatorluu alndktan sonra Osmanl Devleti, Frat Nehrine kadar uzanmt. Bundan sonraki srete Osmanl Devleti, Orta Avrupa (Macaristan) topraklaryla Suriye, Filistin, Msr ve Arabistan Yarmadasna kadar genileyecektir (slam Ansiklopedisi, II. Mehmed, s. 506-535).
SIRA SZDE Yenian banda Avrupadaki gelimeleri siyas adan deerlendiriniz.
YENAIN BAINDA AVRUPA EKONOMS VE DNELM BYK CORAF KEFLER

S O RDurum U Yenian Banda Avrupa Ekonomisi ve Sosyal
SIRA SZDE
DNELM S O R U
1337-1453 yllar arasnda meydana gelen Yzyl Savandan sonra Avrupa, byk bir ekonomik kalknmaya sahne oldu. Tarmda, topra ilemede ve hayvan yetiDKKAT tiriciliinde byk bir ilerleme kaydedilememiti. Ancak demir arabalarnn saysnn artmas tarmla uraan kylnn hayatn kolaylatrmt. Ortaada ergotizm SIRA SZDE (avdar zehirlenmesi) gibi salgn hastalna yol aan avdarn retimi baz blgelerde yerini buday retimine brakmtr. Yine bu dnemde tekstil imalat ve maden endstirisi gelime gstermitir. Maden sanayide ilk defaAMALARIMIZ yenialarn banda byk frnlar, byk makineli demirci ekiler, vin tr aralar ve krkler kullanlmaya baland. Maden ocaklarnda demir, bakr, kalay, ap, tuz ve gmlendirilmi kurun elde edilmekteydi. Takmr iletmecilii sayesinde, K T A P Belika ve ngiltere gibi blgelerde artan yakt ihtiyacna cevap verilmekteydi. Ticaret hareketli bir dneme girmiti. Hollandann Anvers liman Avrupann rnlerinin balca datm merkezi haline gelmiti. Dnyann eitli blgelerinden gelen T E L E V Ztalyaya YON mallar deniz yoluyla Anverse ulamaktayd. Floransa ve Venedikten getirilen ipekli kumalar ile Venediklilerin Suriye ve Msrdan getirdikleri Uzakdou ap ve baharat Anverse ulayordu. Anverse gelen dier rnler arasnda Orta Alman N T E R N E TGine kylayann, Macaristann ve Bohemyann maden rnleriyle Portekizlerin rndan getirdikleri karabiber ile altn; Fasn batsnda Atlas Okyanusunda yer alan Madeira Adasndan kam ekeri, spanyol yn, Fransz arab, tuzu ve araflar, MAKA LE ngiltere araflar ve kurun, Baltk blgesinden de demir, bakr, katran, kereste, balk, buday, avdar, deri ve balmumu gibi rnleri sayabiliriz. Almanlar, Karadeniz ve Baltk Denizinde yaplan ticaret trafiini ellerinde tutmaktaydlar. Hollandallar ve ngilizler onlarla rekabet etmekteydi. Danimarka, Kuzey Denizi ve Baltk Denizi arasnda balanty salayan ve denetiminde olan boazlara giren ve kan gemilerden gei paras almaktayd. 15. yzyln ikinci yarsnda Avrupada sanayi ve ticaret alannda gzlemlenen gelime nemli miktarda sermaye birikiminin oluturulmasn gerektirdi. Byle bir ihtiya, Floransada Medicilere ve Augsburgda Fuggerlere ait bankann ortaya k ile giderilmitir. Medicis ve Fugger bankalar, Ceneviz, Venedik, Lyon, Cenevre, Anvers, Londra gibi nemli ticaret merkezlerinde ubeler at. Gm ve maden iletmeciliinin art gstermesine ve Sudan altnnn Avrupaya getirilmesine ramen, Avrupada nakit madeni para ihtiyac karlanamyordu. Deerli metallere duyulan ihtiya Avrupallarn corafi keif seyahatlerine girimelerine balca nedeni olacaktr (Malet et Isaac, s. 10-11). Avrupa nfusunu orta ile 15. yzyl ve 16. yzyl boyunca etkileyen nemli faktr vardr. Bunlar: sava, alk ve vebadr. zellikle 1340 ila 1440 yllar ara-
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
84
snda veba ve sava sonucu Avrupada nfus art durmu ve neticede ekonomi gerilemitir. 1340 ylnda Avrupann nfusu yetmi milyon iken yaklak bir asr ierisinde elli milyona gerilemitir. eitli blgelerde sava ve hastalklarn etkisi farkl derecede ykc olmutur. Bu dnemde Almanya ve ngilterede ok sayda yerleim birimi yok olmutur. 15. yzyln ortasndan itibaren Rnesans dneminin balangcyla beraber Avrupada nfus artma dnemine girmitir. Bu tarihlerden itibaren zellikle Akdeniz havzasnda olan talya, spanya ve Fransann gneyi gibi blgeler byk bir nfus artna sahne olmulardr. rnein talyada, 15. yzyln ikinci yarsnda nfus art 3.5 oranna ulamtr. Floransada ayn dnemde hane bana den ocuk says 8dir. 16. yzyln banda Avrupada nfusun younluu bakmndan en kalabalk blgeler Hollanda ve talyadr. Bu blgelerde ayn zamanda ehirleme oran en yksek dzeydeydi. talyada yzbin kiinin meskun olduu drt metropol bulunmaktayd. Bunlar; Napoli, Venedik, Milano ve Floransa idi. Ceneviz, Bolonya, Roma ve Palermo gibi kentler elli bin civarnda bir nfusa sahipti. Paris ikiyzyirmibe bin kiilik nfusuyla Avrupann en kalabalk ehriydi (Daussy, Gilli, Nassiet, s. 9-28.). Savalarn yan sra Avrupada nfus artn engelleyen balca neden veba olmutur. Kara veba 1348-1670 ylna kadar Avrupay kasp kavurmutur.
Byk Coraf Keifler

14. yzyldan 16. yzyln ortalarna uzanan dnemi Avrupa tarihi asndan corafi keifler denemi olarak adlandrabiliriz. Corafi keiflerin younlat dnem 15. yzyln ortalarndan 16. yzyln ortalarna kadar uzanmaktadr. Bu dnemi hazrlayan bir takm artlar olumutu. rnein 15. yzyl bilim adamlar Greklerin ve Romallarn corafi teorilerini yakndan tanmaktaydlar. M.S. 2. yzylda yaam corafyac Ptolemeosun dnyann tek bir okyanus tarafndan evrelendii teorisi bilinmekteydi. Bu dnce dorultusunda deniz yoluyla Afrikay gneyden dolaarak Hindistana ulamann mmkn olduu dnlmekteydi. Dnyann yuvarlak bir yapya sahip olduu da ifade edilen teoriler arasndayd. Buna gre Avrupadan hareket eden bir gemici bat istikametini takip ederek Dou Asyaya ulamalyd. Ayrca Avrupallar arasnda Asya ktasnn douya daha ok yayld ve bu sebeple Bat Avrupaya daha yakn olduu inanc vard. Gemicilikte de bir takm gelimeler tespit edilebilmektedir. Pusula uzun sreden beri kullanlan bir aletti. Ayrca kutup yldznn ve gnein yksekliine gre enlem hesaplamas yaplabiliyordu. Ayrca okyanus dalgalarna dayankl karavela denilen gemilerin yapmna ve kullanmna balanmtr. Bu gemiler eitli yelkenlerle, pusula, usturlap ve parakete savlosu gibi yeni aletlerle donatlmlard. (Malet et Isaac, s. 20; Wiesner-Hanks, s. 335). 14. ve 15. yzyllar boyunca deniz keifleri Atlas Okyanusunda oalmt. ngiliz ve skandinav gemiciler Yeni Dnya ve Kanada kylarn kefetmilerdi. Baz gemiciler spanya denetiminde olan Kanarya Adalarndan hareket ederek batya doru ilerlemiler Antilya Adalarn kefetmilerdir. Portekizliler ise 1420 ylndan itibaren Afrikann bat kysn inceliyorlard. Portekizliler bata olmak zere spanyollar ve dier Avrupallar arasnda in, Japonya ve Hindistan gibi Uzakdou lkelerine deniz yoluyla ulama dncesi ortaya kmt. Venedikli seyyah Marco Polonun anlattklar Uzakdou blgeler iin destans bir zenginlikler imaj yaratmaktayd. inin ipei, Japonyann altnlar, Hindistann da baharatlar nlyd. Karabiber, karanfil, tarn ve muskat gibi baharatlar Avrupa mutfaklarnda ve eczaclkta kullanlan rnlerdi. pek ve baharat gibi rnler Venedik tccarlar tara-
85
fndan Beyrut ve skenderiye limanlarndan alnp Avrupaya fahi fiyatlarla satlmak zere getirilmekteydi. Bu konudaki Venedik tekelini krmak isteyen Portekizliler ve spanyollar dorudan deniz yoluyla Uzakdou lkelerine ulaarak bu lkelerdeki rnleri yerinde satn almak istiyorlard. Ayrca Avrupallar artan altn ve gm ihtiyacn karlamak ve bu tr madenleri bulmak iin harekete gemilerdi. Portekizliler nce Azor takmadalarna daha sonra Senegal ve Gine kylarna ulamlard. Burada, Nijer Nehrinin kaynanda yerlilerin iledii altn grmlerdi.( Wiesner-Hanks, s. 335) 15. yzyln ilk yarsnda Afrikada elde edilen altn Akdenizin Cezayir kylarna kervanlarla nakledilmekteydi ve buradan Cenevizlilerce alnp Avrupallara satlmak zere gtrlyordu. Portekizliler bu gelir getirici ticareti Cenevizlilerin elinden almay baarmlardr. 1471 ylnda Portekizliler Ekvatora, 1488de de Afrikann en gney noktas olan mit Burnuna ulamlard. Daha sonra Portekizliler Etyopyaya bir elilik gndererek Afrikann dou kysndan hareketle scak rzgar takip etmek suretiyle Hindistana ulalabileceini kefetmilerdi. Bu keiflerden cesaret alan Vasco da Gama Haziran 1497 ylnda Lizbondan ayrlarak Afrikann en gney noktas olan mit Burnundan geerek ktann dou kysn takip etmek suretiyle Zanzibar Adasna, oradan da hareketle bir Arabn yardmn alarak Hindistann bat kysna ulamtr. 1451-1506 yllar arasnda yaam Cenevizli Kristof Kolomb, Portekiz kralndan destek alamayarak Kastilya kraliesi zabele bavurmutur. Kolombun dncesi Antilya Adalarna doru sefere kmakt. Ona gre Japonya yaknlarndaki Antilya Adalarna ulatktan sonra altn zengini Japonyaya ulalabilirdi. Kralie zabel, Kolomba amiral unvann vermi, kefedecei topraklarn kral temsilcisi ilan etmi ve seyahatte elde edecei gelirlerin yzde onunu balamtr. Kralieden ald bu destekle Kolomb, 1492 ylnda sefere kmtr. 7 ay sren bu sefer esnasnda Kolombun ekibi Kanarya Adalarndan batya hareket ederek Antilya takmadalarndan Kba ve Hispanyola Adalarn kefetmitir. Kolomb karavela ile kt bu sefer esnasnda bir gemiyi kaybetmesi zerine Avrupaya geri dnmtr. Kolomb, 1493-1504 yllar arasnda sefer daha dzenlemitir. Bu seferler esnasnda Amerika ktasna iki yerden ulamasna ramen Kolomb balangta dnd gibi herhangi bir altn ya da baharata ulaamamtr. Ayrca Hispanyola Adasn kolonize etme giriiminde baarz olmutur. Bundan dolay kralie zabel, onu kral temsilcisi grevinden azletmitir. Kolomb, 1506 ylnda seyahatinden mitsiz bir ekilde dnmtr. Kolomb hayat boyunca Hindistan kefettiine inanmtr. Bundan dolay da Antilya Adalarna Bat Hindistan denilmitir. (Carpentier-Lebrun, 2003, s. 215) Kolombdan sonra bu blgeye keiflerde bulunan Venedikli Cabot, Amerika Vaspucci ve Cabral gibi gemicilerin bulduu yeni topraklar Avrupa ile Asya arasnda yer alan yeni bir ktann kefedildii izlenimini vermekteydi. Bunun zerine bu yeni ktadan gemek suretiyle in ve Japon denizlerine ulama abalar artacaktr. 1513 ylnda spanyollar, Panama Boazn yaya geerek Pasifik Okyanusuna ulamlardr. Anlantikden deniz yoluyla geii Portekizli Ferdinand Magellan kefetmitir. Magellan, Gney Amerika kylarn takip ederek bugn Magellan Boaz olarak adlandrlan boazdan gemi ve Pasifik adn verdii okyanusa ulamtr. Magellan boaz kefettikten drt ay sonra Filipin Adalarnda ldrlmtr. Magellann be gemisinden biri bat istikametinde ilerleyerek Hint Okyanusuna ular, oradan mit Burnuna giderek spanyaya geri dner. Magellann 1519 ylnda balatt bu ilk seferi 1522 ylna kadar srmtr. yllk bu sefer ilk dn-
Vasco da Gama: 1469-1524 yllar arasnda yaam Portekizli seyyahtr. Deniz yoluyla Gney Afrikann en gney noktas olan mit Burnundan geerek Hindistana ulaan ilk seyyahtr.
86
Amerigo Vespucci: (14541512) Floransada doar. Medici ailesine ait bir bankaclk irketinde altktan sonra denizar ticarete giriir ve ayrca baz spanyol ve Portekiz gemilerine kaptanlk yapar.
ya seferidir. Ayn zamanda bu sefer dnyann yuvarlak olduuna dair kesin bir kant sundu ve Avrupa, Afrika ve Asya dnda drdnc bir ktann daha bulunduunu gsterdi. Bu yeni ktaya Amerigo Vespuccinin adna izafeten Amerika denildi. Malet et Isaac, s. 19-23; Wiesner-Hanks, s. 342) Corafi keifler sonucunda spanya ve Portekiz olmak zere iki smrge imparatorluu kurulmutur. 15. yzyln sonuna kadar sadece Avrupa ktasyla snrl olan Avrupa ekonomisi dnya boyutlarna ulamtr. Akdeniz liman kentlerinin yan sra Lizbon ve Sevilla gibi Atlantik liman kentleri de nem kazanmaya balad. Yeni kefedilen dnyadan Avrupaya deerli metaller akmaya balad. Bunun sonucunda da ticarete dayal ekonominin canlanmas saland. Sanayi rnlerinin fiyatlar bir taraftan artarken dier taraftan da retim artmaktayd. Burjuva kesimi, tccarlar, armatrler ve bankerler Avrupada meydana gelen zenginleme srecinden byk pay alrken, topraa dayal asil snf fakirleti. Gerek topra olmayan kyller gerekse ehirde maa karlnda alanlardan oluan halk gruplar srekli ve greceli bir fakirlemeye maruz kaldlar.(Carpentier-Lebrun, 2003, s. 216-217)
SIRA SZDE Yenian banda Avrupa ekonomisi, sosyal durum ve byk coraf keifleri deerlendiriniz.
DNELM AVRUPADA RNESANS KLTR VE RNESANS SAVALARI S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Rnesans
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
15. yzyln D sonundan balamak zere 16. yzyl boyunca yaanan dnem Avrupa KKAT tarihinde youn entelektel hayatn yaand bir dnemdir. Bu dnemin en nemli zellii renme ve anlama abas ile insanlk iin yeni bir dnemin balayaca SIRA SZDE midinin uyanmasdr. Bu dnemi zetleyen iki kavram vardr. Bunlar: Hmanizma ve Rnesans. 14. yzyldan itibaren baz bilim adamlar Antik Grek Roma dneminin kaybolmu veya unutulmu el yazmalarn aratryor ve yaynlyorlard. BizansAMALARIMIZ l bilim adamlar Batya geerek burada Bizans edebiyatnn orijinal metinlerini tantyorlard. Bylece Roma, Venedik ve Floransada ilk halk ktphaneleri, aydn dernekleri ve ortaya kmtr. Bu aydnlar daha sonra hmanist olarak K akademileri T A P adlandrlmlardr. Latince humanus eitimli demektir. Hmanist akm talyada Petrarca ile balamtr. Hanistlerin yapt almalarnn neticeleri matbaann geliimi ile yaygnlk Matbaa, aslnda basit bir teknolojik gelime idi. AnT E L E V Z Y kazanmtr. ON cak tarihin en nemli icatlarndan birisi oldu. (Malet et Isaac, s. 11-12) Antik dneme kar olan ilgi Rnesans ad ile bilinen sanatta yenilii getirdi. 15. yzylda talya bu alanda phesiz ncle sahipti. Bu ncl 16. yzyl boNTER NET yunca korudu. talyann sanat alanndaki ilerlemesi Avrupann eitli lkelerini ksa srede etkileyecektir. 16. yzyla gelindiinde teolojik hatta rutin saylan niversite eitiminin yan sra hmanistler yeni bir kltr yaratarak cokulu bir akma yol MAKA LE atlar. Bu yeni kltr erevesinde Hristiyanlk anlay Antik dncenin nfuz etmesiyle yeni bir anlam kazanyordu. Hmanistlerin yaratt bu yeni kltr geni bir aydn ve laik kitlesine hitap ediyor ve kitap yoluyla yaplan eitim sayesinde yaylyordu. 16. yzyln banda hmanist olan baz matbaa sahipleri yeni kltrn yaylmasna katkda bulunuyorlard. Bunlar arasnda Bale kentinden Froben, Venedikten Alde Manuce ve Paristen Henri Estiennei sayabiliriz. 16. yzyln ikinci yarsnda ise Anverse yerlemi Plantin n kazanmt. I. Fransoa (Franois) dneminde krallk ktphanesinin mdr olan Guillaume Budde tannan dier bir
87
Fransz hmanist aydnd. Onun nerisi erevesinde Pariste niversite dnda College de France adnda yeni bir yksek renim kurumu kurulmutur. Burada Yunanca, Latince, branice, Arapa ve matematik retilmekteydi. Antik dnyaya olan ilgilinin Fransada ne kadar byk olduunu anlamak iin Du Bellay ve Ronsard, Rabelais ve Montaignein eserlerine bakmamz yeterlidir. Hollanda, Almanya ve ngilterede de ok sayda hmanizm taraftar olumutu. Bunlar arasnda en nls Hollandal Erasmus (1466-1536) idi. Roterdamda domu olan Erasmus Fransa, ngiltere, talya gibi lkelere uzun seyahatler yapmtr. O bir Avrupalyd ve gerek anlamda bir lkesi yoktu. Erasmus, Yeni Ahitin Yunanca metnini Latinceye evirmi ve yaynlamt. Bunun yan sra Grek-Roma ve Hristiyanlk dnemine ait ok sayda eseri de yine Latinceye evirmiti. Erasmusun, dier hmanistlerle yapt yazmalar da nemlidir. Ancak Erasmus, btn yazdklarnda ve yazmalarnda ulusal dillerinden hibirini tercih etmemi ve Latince yazmtr. (Malet et Isaac, s. 11-12, 49-50) Hmanistler, inanlar bakmndan kiliseye bal olmakla beraber, insanlk hayatn ilgilendiren dier btn alanlarda bamsz olmay hedeflemektediydiler. Szl olan herhangi bir fikre inanmak istemedikleri iin de her eyi incelemek dncesideydiler. Kantlayamadklar hususlarla kar karya kaldklarnda bunlarn doruluunu kabul etmiyorlard. Bugn eletirel dnce veya hr aratrma fikri olarak nitelenebilecek bu bak as, 16. yzylda hmanistler arasnda ok sayda alimin yetimesine yol amtr. Bu alimlerin aratrmalar sonucunda elde ettikleri dorular gnmzde hala bilim aleminde kullanlr durumdadr. (Malet et Isaac, s. 49-51; Hirst, s. 59-67) Hmanistlerin bir baka zellii de Antik dnyann yazarlarn tanma isteidir. Ancak bu yazarlarn eserlerini ve fikirlerini inceleyebilmek iin Antik dnyann dilini, kurumlarn ve medeniyetini renme gayreti gstermilerdir. Hmanistler birer alim olup Antik yazarlarn eserlerini anlamak ve yorumlamak iin klasik filolojinin kurulmasn saladlar. Guillaume Bud (1467-1540), Henri Estienne (15281598) ve Erasmus (1469-1536) gibi hmanistler birer saygn filologdur. (Malet et Isaac, s. 50) talyan ressam Leonardo da Vinci ayn zamanda mekanik kanunlar, jeoloji, botanik, ilk uu denemeleri, denizaltlar gibi eitli alanlar zerinde alan bir bilim adamyd. talyan Girolamo Cardano cebir alannda; Alman asll Paracelsus (14941541, asl ad Philippus von Hohenheim) kimya; Belikal Andreas Vesalius (15141564), spanyol Miguel Serveto (1511-1553) ve Fransz Ambroise Par (1510-1590) tp ve cerrahi alannda ilerlemeler kaydetmilerdir. Nicolaus Copernicus, dnyann sabit olmadn ileri srerek gne ve kendi etrafnda dndn iddia etmitir. O, astronomide bir takm hesaplamalar yaparak yeni gelimelere yol amtr. (Malet et Isaac, s. 50-51) Hmanistlerin Grek-Roma dnyasna olan ilgisi kilise iin tehlike oluturabilirdi. Greklerin ve Romallarn fikirleri Hristiyanlk ilkeleri ile pek ok noktada ayrmaktayd. Antik dnya anlaynda insan yeryzndeki yaantsnda mutlu olmalyd. Hristiyanlk anlaynda ise gerek hayat lmden sonra balamaktayd. Antik dnya hayat, elenceyi, gzel ve lks yaamay seviyordu. Ortaa dncesinin hakimi olan kilise anlaynda ise dnyadan kaan ve manastrda mnzevi hayat yaayan kimseler hayranlk uyandrmaktayd. Antik dnya insan gzelliini verken gurur ve an da erdem kabul ediyordu. Kilise ise insan vcudundan nefret ediyor ve bireyin kendisini aalamas ve alak gnll olmasn nemsiyordu. (Malet et Isaac, s. 50-51)
88
Hmanistler, Katolik kilisesine bal ve dindar kimseler olmakla beraber ncil ile 4. ve 5. yzyl teologlar zerinde yaptklar aratrmalar onlar kilise retileri ile elien sonulara gtrmt. Sonu olarak hmanistler, inan bakmndan ncile ve ilk teologlarn retilerine bal kalnmas gerektiini savundular. Hmanistlerin inanla ilgili bu dnceleri Reform hareketinin ortaya kmasna yol amtr. (Malet et Isaac, s. 50-51) Avrupada Antik dnyaya kar duyulan ilgi edebiyattan ziyade resim ve heykel sanatlarnn canllna ve yenilenmesine yol at. zellikle 15. yzyln sonundan itibaren talyan sanat ortaa sanat geleneinden farkl zellikler kazanmaya balad. talyan sanat laik bir anlaya kavuarak Antik dnemin modellerini rnek almaktayd. Antik dnyann gzellikleri Rnesans mimarisinde ve heykel sanatnda yansmasn bulmaktayd. Ortaa resim anlaynda dini ilkeler hakim olduu iin insanlar giysileri ile resmedilirken Rnesans insan vcudunun gzelliklerini tasvir etmek abasndayd. Rnesans sanatlar herhangi bir dini ve toplumsal engele yer vermeden kendi iradesine gre sanat yapmay ilke edinmilerdi. leyecekleri temalar iin sanatlar, ilhamlarnn kayna olarak Antik dnya sanatndan istifade etmekteydiler. Rnesans dneminin eserleri arasnda talyan Rnesans zel bir neme sahip olup olaanst verimlilii ile dikkat ekicidir. (Malet et saac, s. 52) Bu dneme ok sayda nl ve ok ynl yeteneklere sahip sanatlar damgasn vurmutur. Leonardo da Vinci, Michel Angelo, Raphaello, talyan Rnesans sanatnn nde gelen isimleridir. Hatta tarihin herhangi baka bir yzylnda Leonardo da Vinci ve Michel Angelo apnda evrensel dhilik lsnde byk sanat, mimar, heykeltra, mhendis, kuyumcu, hmanist ve limler bir arada yetimemitir. talyada sanatlar ile vnmeyen ehir belki de yoktur. Ancak Floransa, Venedik ve Roma gibi ehirler yetitirdii sanatlar bakmndan nde gelen ehirlerdir. 15. yzylda zellikle mimar Brunellesci, heykeltra Ghiberti ve Donatello, ressam Fra Angellico, Masaccio, Piero della Francesca ve Boticelli gibi sanatlar, Floransadaki sanatsal geliimin ivme kazanmasn salamlardr. 15. yzyl talyas resim sanatnn ilerleme kaydettii bir dnemdir. Bu dnemde yeni resim teknikleri gelitirilmi, yeni bak alar dnlm ve insan vcudunun anatomisi incelenmitir. Bu gelimeler sonucunda da Leonardo da Vinci, Raphaello, Michel Angelo ve Tizien gibi sanatlarn yetimesini salayacak ortam olumutur. (Malet et saac, s. 52-55; Carpentier-Lebrun, 2003, s. 220-221) Avrupa lkeleri arasnda Fransa, talyan Rnesansndan en fazla etkilenen lke olmutur. Ancak Fransadaki Rnesans resimden ziyade kendini mimarlk ve heykeltralk alannda ifade emitir. Mimari, Fransada grkemli atolar ina etmek ve sslemekle kendini gsteriyordu. Baz mimarlar bu adan n kazanmlard. Bunlar arasnda Louvre atosunu ina eden Pierre Lescot, Tuilleries atosunu ina eden Philibert de lOrme ile Chantilly ve Ecouen atolarn ina eden Jean Bullant sayabiliriz. Heykeltralar arasnda Michel Colombe, Rigier Richier ve Pierre Bontemps ortaa izgisini srdren sanatlar iken Jean Goujon ve Germain Pilon, Antik dnyadan etkilenen heykeltralar arasndaydlar. (Malet et saac, s. 18, 56) Fransa, talyan Rnesansn 1494 ila 1516 yllar arasnda talyaya dzenledii askeri seferler sayesinde tanmtr. Bu dnemde yaanan savalar, Fransaya toprak kazanc olarak dnmezken Fransz Rnesansnn gelimesinin en nemli nedeni olarak grlmektedirler. 15. yzyln sonu ve 16. yzyln banda talyadaki ortam gren Fransz krallar, burada yaratlan ince ve parlak medeniyetten etkilenmilerdir. talyann sahip olduu bu medeniyet anlayn Fransaya getirmek amacyla Fransz krallar nl talyan sanatlarn saraylarna davet etmilerdir. (Malet et saac, s. 18, Lee, s. 11-19; Davies, s. 509-524)
89
Rnesans Savalar
Avrupada 15. yzyln sonundan 16. yzyln ortasna kadar devam eden harplere Rnesans Savalar denmitir. Bu savalarn ilk dnemi olan talya Savalar 1494 ila 1516 yllar arasnda Fransa, spanya ve Papalk arasnda yaanrken Rnesans Savalarnn ikinci dnemi ise Kutsal Roma-Cermen mparatorluu ile Fransa hanedanlarnn adlarna izafeten Valoa- Habsburg Savalar olarak isimlendirilmitir.
talya Savalar (1494-1516)

Fransz Rnesansnn geliimine yol aan ve 1494-1516 yllar arasnda Fransa krallar VIII. arl, XII. Lui ve I. Fransoa, Napoli Krall ile Milano Dukaln ele geirmek iin seferler dzenlemilerdir. Bu dnem, talya Savalar olarak adlandrlmaktadr. 1494-1516 yllar arasnda I. talya Sava (1494-1497), II. talya Sava (1499-1500), III. talya Sava (1501-1503), IV. talya Sava (1508-1513) ve V. talya Sava (1515-1516) olmak zere Franszlarla Papaln ban ektii ittifak arasnda yirmi iki yl iinde be sava yaanmtr. 1382-1442 yllar arasnda Napoli Krall, Fransz asll Anju (Anjou) hanedanna aitti. 1442 ylnda Aragon kral V. Alfonso (1396-1458), Napoli Kralln ele geirmiti. 15. yzyln sonunda Napoli Krall, Aragon hanedannn akrabas olan bir prensin idaresindeydi. Anju ailesinin varisi olan XI. Lui (1461-1483), Napolideki haklar ile ilgilenmedi. Ancak olu VIII. arl (1483-1498), Napoli zerine hak iddia ederek talya Savalarn balatt. VIII. arln halefi XII. Lui (1498-1515), Milano Dkaln elinde bulunduran ancak daha sonra Sforza ailesine kaptran bir aileden gelmekteydi. XII. Lui, VIII. arln Napoli zerindeki iddialarn srdrmekle beraber bu iddialara Milano zerindeki haklarn da ilave etmi oldu. Macera ve hayalperest bir kiilie sahip VIII. arl 1494 ylnda Napoliye girdi. Burada ay kaldktan sonra geri ekilmek zorunda kald. nk Milano Dukas Ldovik Sforza, papa, Aragonlu Ferdinand ve Habsburglu Maximilian kendisine kar ittifak kurmulard. (Malet et saac, s. 15-16; Lee, s. 63-65) 1498de Fransz tahtna oturan XII. Lui, Milano Dukaln ele geirdikten sonra tekrar Napoli Kralln almak istedi. Bu dncelerle XII. Lui, Aragonlu Ferdinandla anlaarak ona Napoli Krallnn bir ksmn teklif etmitir. Franszlar Napoliyi alnca Aragon kral ile yeniden atr ve neticede Franszlar Napoliden kovulur. XII. Lui, 1505 ylnda Aragon Kral ile anlama yaparak Milanonun kendisinde kalmasn salar ve Napolinin de Aragon kralna verildiini kabul eder. Bu anlama ile talya Savalar sona ermi gibi gzkse de bir mddet sonra asker ruhuna sahip Papa II. Julesn giriimleri ile savalar yeniden balar. Papa II. Jules, talyay kendi idaresinde birletirme hayalini gerekletirebilmek iin barbar olarak niteledii Franszlar lkeden karmann gerekli olduu dncesindeydi. Bu dnceyle svire, ngiltere Kral VIII. Henri, Venedik ve Aragonlu Ferdinandla anlaarak Franszlara kar koalisyon oluturdu. Balangta Nemours blgesinin Dk olan Gaston de Foix (1489-1512), mttefikleri yenilgiye uratmtr. Ancak 1512 ylnda yaplan Ravenna Savanda Gaston de Foix ldrlr. Bunun zerine Franszlar, Milanoyu terk etmek zorunda kalmlardr. XII. Luinin halefi I. Fransoa (1515-1547), Milanoyu yeniden alma dncesiyle Venediklilerle anlama yapar. Bu arada Milano Dukal da svirelilerle ittifak kurar. Franszlar, 13-14 Eyll 1515de Marignanda yaplan savata gelip gelerek Milanoya yeniden hakim olurlar. (Malet et saac, s. 16-17; Lee, s. 63-65; Carpentier-Lebrun, 1987, s. 170-171)
90
1516 ylnda Papa X. Leon ile Fransz Kral I. Fransoa arasnda Noyon Antlamas imzaland. Franszlar, svirelilerle de daimi bar anlamas yaptlar. spanyann yeni Kral I. arl (Charles Quint=arlken) ile anlama yaplarak Napoli Krall kendisine verildi. Milano Dukal da Franszlara brakld. talya Savalar siyasi olmakla beraber akseri neme de sahiptir. talya Savalarnda ortaan sava metodlarndan yenia sava metotlarna geilmitir. Ok, yay, mzrak gibi eski silahlarn yan sra yeni ateli silahlarn kullanmna geilmitir. Marignan Savandan kullanlan topu birlikleri savan sonucunu belirleyen g olmutur. Ayrca piyade ordusu, atl birliklerin aleyhine nc kuvvet durumuna gelmitir. Fransa asndan talyan Savalar siyasi ve askeri bakmdan nemli kazanlar salamamtr. Ancak Marignan Savandan yaklak on yl sonra Fransa, Milanoyu da kaybederek talyada igal ettii topraklarn hibirisini muhafaza edememitir. (Malet et saac, s. 17-18; Lee, s. 65; Seignobos, s. 224-225; Carpentier-Lebrun, 1987, s. 170-172)
Valoa (Valois)-Habsburg Savalar (1521-1559)

1516 ylnda spanya ile Fransa arasnda imzalanan anlama sadece be yl srd. 1521 ylndan itibaren iki lke arasndaki sava, sadece talya topraklar zerinde deil daha geni bir alana yaylarak yeniden balad. Savan balca sebebi, arken ad ile imparator seilen I. arln muazzam gc olmutur. arlken drt krallk ailesinin varisi konumundayd. Bunlar Habsburg (Avusturya), Burgonya (Hollanda, Flandre, Artois, Franche-Comt), Aragon (Aragon, Navarin, Sardunya, Sicilya, Napoli) ve Kastilya (Kastilya ve spanya Amerikas)dr. Bu topraklarn her birinin tacna sahip olan arlken ayrca imparatorluk tacn da ilave ederek gcn arttrmt. mparatorlua adayln I. arl ile beraber I. Fransoa da koymutur. Ancak spanya Kral I. arl, banker Jacob Fuggerin desteini alarak Carolus Quintus yani V. arl (Charles Quint=arlken) ismi ile imparator seilmiti. Ortaa hkmdarlarnn ihtiraslarna sahip arlken, Fransa Kral Cesur arln torununun olu olarak Fransann elinden Bourgonyay, Dauphineyi ve Provence blgesini almak istiyordu. (Malet et saac, s. 37-38; Lee, s. 63-65) arlken ve I. Fransoa, birbirlerine kar ngiltere Kral VIII. Henrinin desteini almak iin rekabet ediyorlard. arlken, I. Fransoadan daha akllca davranarak VIII. Henriyi ikna etmeyi baarmtr. 1521 ylnda hem talyada hem de Fransada taraflar savamaya baladlar. arlkenin ordular, Franszlar tarafndan pskrtlmt. Fakat ayn tarihlerde Franszlar, Milanodan kartlmlardr. I. Fransoa, Milanoyu yeniden almay baardysa da yenilgiye uratlr ve esir edilir. Esaretten kurtulmak iin I. Fransoa, 14 Ocak 1526 ylnda Madrid Antlamasn imzalayarak talya topraklar zerindeki iddialarndan vazgemek ve Burgonyay da spanyaya brakmak, Frandres ve Artois blgesindeki hakimiyetine son vermek ve arlkenin kzkardei Eleonora ile evlenmeyi kabul etmek durumunda kalmtr. Ancak I. Fransoa, Mart aynda esaretten kurtulduktan donra Fransaya dn yolunda anlamay tanmadn ve sonu olarak yapt vaatleri de yerine getirmeyeceini duyurmutur. Fransa ile spanyada arasndaki sava yeniden balayarak 1529 ylnda Cambrai bar ile sonuland. Yaplan anlama ile I. Fransoa, spanyadan Burgonyay almay ancak talyadaki iddialarndan vazgemeyi ve Flandres-Artois blgesini arlkene brakmay kabul etti. (Malet et saac, s. 38; Lee, s. 65-67; CarpentierLebrun, 1987, s. 170-172) 1535 ylnda I. Fransoa, Osmanllarla arlkene kar ittifak kurmutur. Ayrca I. Fransoa, Protestan Alman prenslerinden de yardm istemitir. Osmanllarla yaplan ittifak, Franszlara, Habsburglar arkadan vurma imkan verir. Ayrca Franszlar, Os-
91
manl topraklarnda kapitlasyonlara sahip oldular. Bunlar sayesinde Fransa tebaas olanlar, Osmanl mparatorluunda serbeste ticaret yapabilecek, dini ibadetlerini serbeste yerine getirebilecek ve davalar da kendi konslleri tarafndan grlecekti. Fransa ile Habsburg hanedan arasndaki sava, 1536 ylnda yeniden balayacak ve zaman zaman bar dnemleri ile kesintiye uramakla beraber 1559 ylna kadar srecekti. Bu sre boyunca Franszlar, Alplerin iki tarafnda yer alan Savoie-Piemonte Dukalnn topraklarn ele geirmilerdir. arlken ise Fransay pek ok kez igal etti. 1552 ylnda I. Fransoann olu II. Henri, Alman Protestanlarla anlaararak piskoposlu blge olarak bilinen Toul, Metz ve Verdunu ele geirdi. arlken, Metzi tekrar almak istedi ise de baarl olamad. Bu baarszlk, hastalk ve yallk arlkeni tahttan ekilmek (1555-1556) durumunda brakt. Yerine olu II. Filip geti. II. Henri, 1557 ylndan itibaren II. Filipin zerine askeri sefer at. II. Filip, ngiltere Kraliesi Mary Tudor ile evlenmiti. Bundan dolay Franszlar hem spanyollarla hem de ngilizlerle savamak durumunda idi. 1557 ylnda Saint-Quentinde spanyollar, Franszlar byk bir yenilgiye uratt. Ancak Franszlar da, ngilizlerin elinden Calaisyi kurtarmay baard. (Malet et saac, s. 39-40; Price, s. 74-75; Lee, s. 67-69) 1559 ylnda Fransa, spanya ve ngiltere arasndaki sava bitiren Cateau-Cambresis Antlamas olmutur. II. Henri, sadece Milanodan vazgemekle kalmam, ayn zamanda Savoie dukasna topraklarn ve Cenevizlilere de Korsika adasn iade etmitir. II. Henri, sadece ngilizlerden ald Calais ile metropolitli blgeyi muhafaza etmitir. Fransa, bu anlama ile kuzey ve kuzeydousunu kuvvetlendirmi, ancak talya topraklarndan herhangi bir kazanc olmamtr. Yine CateauCambresis Antlamasna gre Fransz Kral II. Henri, II. Filipin bir kz ile evlenmesi gerekiyordu. Pariste bu evlilik dolaysyla yaplan kutlamalar esnasnda II. Henri gznden yaralanarak ld (Temmuz 1559). (Malet et saac, s. 40-41) 40 yl sren savalar neticesinde Habsburglar, Franszlardan sadece Milanoyu alabilmi, ancak ayn zamanda piskoposlu blgeyi Franszlara terk etmek durumunda kalmlardr. Bunun sebebi de Habsburglarn grndnden daha zayf olmalarndan ileri gelmekte idi. Topraklar ok geniti, ancak tek elden idare edilemiyorlard. Sahip olduu topraklar arasnda, hatta dil konusunda bile ortak nokta yoktu. arlken ayn anda Alman, talyan, Flaman, Fransz, spanyolu tanmak zorunda idi. Bundan dolay hibir yerde kendisine olan tabilikten emin deildi. Flaman kentleri kendisine kar ayaklanmt. Alman prensleri ona para ve asker vermeyi red ediyordlard. Hatta baz Alman prensleri arlkene kar savam ve Fransaya piskoposlu blgeyi balamlardr. Almanyadaki Protestanlarn yaylmas ve srekli Osmanl tehdidi Habsburglar zayflatmtr. (Malet et saac, s. 40-41; Lee, s. 69; Carpentier-Lebrun, 1987, s. 170-172) Avrupada Rnesans hareketini ve bu dnemde yaanan savalar aklaynz. SIRA SZDE
SIRA SZDE
REFORM Luthercilik
DNELM
DNELM S O R U
S O R U Reform, 16. yzylda Roma kilisesinden bir ksm Katoliin ayrlp Katolik kilisesine kar yapm olduklar derin bir dinsel harekettir. Bu dinsel hareket, Protestanlk mezhebinin ortaya kmasna neden olmutur. Katolik kilisesinde de kart reDKKAT form hareketinin balamasna yol amtr. Reform hareketinin temsilcileri yeni bir din yaratma iddiasnda deildiler. Onlar, sadece papalarn ve konsillerin sann ve
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
92
ilk havarilerin retilerinden ayrldklarn belirtmekte ve bu retilere yeniden uymann gerekliliini vurgulamaktaydlar. Reform hareketinin temelinde dini sebepler yatmaktayd. Katolik kilisesinin uygulamalarndan rahatsz olanlar, ncili dikkate almak gerektiini savunmaktaydlar. Bu kiiler, ibadet ve trensel uygulamalar ve papaza baml inantan ziyade kiisel bir inantan yanaydlar. Bu dncede olanlar, phelendikleri ve tereddde dtkleri konular aratryorlard. Hmanistlerden bazlar kendilerini Erasmusa balyorlard ve onun sade ve makul Hristiyanlk anlayn benimsiyorlard. Bu anlay yzeysel inan olarak nitelendiren dier baz hmanistler ise Paris niversitesi profesr Jacques Lefevre dEtaplesi takip ediyorlard. Lefevre dEtaples ise ortaa din kitaplarn yaynlamak, ncili ve Pavlosun kitaplar ile dier baz dini kitaplar Franszcaya evirip yorumlamakla meguld. Ne Lefevre dEtaples ne de Erasmusun takipileri Katolik kilisesinden ayrlmay dnmyorlard. Onlar sadece papay ve kiliseyi daha isel ve daha sade bir inan konusunda ikna etmeyi dnyorlard. Ancak Martin Lutherin ortaya kmasyla Katolik kilisesinden kopmalar meydana gelir. (Malet et Isaac, s. 57-58) Martin Luther (1483-1546), Almanyann Eisleben kentinde bir ifti ailesinin ocuu olup Erfurt niversitesinde felsefe okumutur. 21 yandayken Aziz Augustin tarikatna bal bir manastra girdikten sonra ilahiyat eitimi alarak rahip olur. Aziz Pavlos ve Aziz Augustinin retilerinin takip edilmesi gerektiine inanyordu. Papa X. Leon 1515 ylnda kilise harcamalarnn artmas zerine bildiri yaynlayarak endljansn uygulanmasn istedi. Martin Luther, endlans uygulamasna kar harekete geti. Endljans, Ortaa Avrupasnda bir tr gnah kartma ve lmnden sonra kiinin cennete gidebilmesi iin papadan satn ald af belgesidir. Kilisenin endljans ugyulamas aslnda kullarnn inancn bir nevi satn almas ve inanc ticarete dkmesi anlamna geliyordu. Luther, endljans tehlikeli bir uygulama olarak gryordu. nk inanllara, para yoluyla selamete kolay ulaabilecekleri fikrini veriyordu. (Vallaud, s. 578-579; Malet et Isaac, s. 57-59; Bogdan, 203-205) Martin Luther, endljans vakas zerine ncili yeniden yorumlayarak gelitirdii 95 Tezini ilan eder. Lutherin tezlerinin ncelikli amac endljansa ve kiliseye kar kmak deildir. Lutherin ilk amac daha ok teolojik olup endljansa kar kmasnn uygulamaya deil, daha ok dinin merkezi hakikati iinde byle bir eyin bulunup bulunmad ile alakaldr. Lutherin 95 Tezini ilan etmesi aslnda yaad mekan ve zaman bakmndan olaanst bir olay deildir. Bu dnemde tartlmas istenilen grlerin kilise kaplarna aslmas, akademik yaam ierisinde istifade edilen yntemlerden biriydi. Ancak ksa srede Lutherin grleri niversitenin dna taarak byk etki yapmtr. (Vallaud, s. 477; Malet et Isaac, s. 57-59; Fulbrook, s. 48; Lee, s. 23) Papalk, Lutherin bu fikirlerine kar 1518 ylnda dava at. Luther, bu engizisyon davasnda gyabnda yargland. mparator Maximilian da onu heretik ilan etti. Sulamalara cevap vermek zere Romaya arldysa da Luther, Cardinal Cajetan yanna Augsburga gitmeyi tercih etti. Cajetan, fikirlerinden ve kiliseye kar dncelerinden vazgemesini Lutherden istedi. Ancak Luther, bu istei yerine getirmeyip Wittenberge dnerek Saksonya Dk III. Frederikin himayesi altna girdi. III. Frederik, Kutsal Roma-Cermen mparatorunu seme yetkisine sahip bir dkt. Papa X. Leon, Frederikten Lutherin srgne gnderilmesini istediyse de dk bu talebe cevap vermedi. Bu arada Martin Luther, baz grlerinden vazgemi ve hatta papaya bir zr mektubu bile gndermiti. Ancak Luther, Ingolstadt
93
niversitesi Rektr Johann Eckle endljans konusunda bir mnazarada yer ald. Mnazarada kazanan taraf Johann Eck olmasna ramen Romann Luthere kar kzgnl daha da artt. 15 Haziran 1520de Martin Luther, Papa X. Leon tarafndan aforoz edildi. Aforozname Lutherin eline getiyse de Erfurt niversitesindeki rencileri tarafndan paralanp suya atld. niversite yetkileri tarafndan da olaya herhangi bir mdahale olmad. Bu arada Luther, Von der Freihet des Chistenmenschen (Hristiyann zgrl zerine) adl mehur kitabn Papa Leona hitaben ak bir mektupla beraber yaynlad. (Malet et Isaac, s. 61-62; Bogdan, s. 204205; Fulbrook, s. 48-50; Lee, s. 30) 1521 ylnda mparator arlken, Lutheri Worms Kuruluna arr. Wormsta Lutherden yazm olduu fikirlerden vazgemesi istenir. Bunun zerine Martin Luther, Kutsal Metinler ve akl yoluyla ikna edilmedii srece papalarn ve konsillerin otoritesini kabul edemeyeceini ve dncelerinden vazgemeyeceini ifade eder. arlken kartt Worms fermanyla Luthercilii yasaklar. Bu arada Luther, Watburgda ncilin Almancaya tercmesini yapar ki bu da Alman halk arasnda byk bir yank yapmtr. Ksa srede yaylan Lutherin dnceleri, 1522 ylnda Almanyann alkalanmasna yol amtr. Toplumun deiik katmanlar bu ortamdan istifade etmek istiyordu. Kk asil snf oluturan valyeler, din adamlarnn ve Bat Almanyann zengin burjuvalarnn topraklarn yamalamay denemilerdir. Kyller ise Lutherin retisinin kendilerine altn a vaat ettiini ve bundan byle vergi demeyeceklerini dnerek toprak sahiplerine kar isyan etmilerdir. Prensler, bir taraftan kyllerin ve valyelerin bu hareketlerine son verirler dier taraftan da Lutherin retilerinden kendi karlar iin istifade etmeye kalkrlar. Prensler, Lutherin retisinden hareketle kilisenin topraklarn yamalayp kendi topraklarna katmaya almlardr. Bunun sonucunda seklarizasyon denen olgu balatlmtr. Bundan byle kilisenin mallarna dini gelenekler deil laik prensipler tatbik edilecektir. (Malet et Isaac, s. 61-62; Bogdan, s. 206-217; Lee, s. 33-34) Balangta arlken, Lutheri aforoz etmiti. Ancak Osmanllar ve I. Fransoa ile savamak zorunda kalmas onu Lutherci Alman prensleri ile anlamak durumunda brakt. 1530 ylnda arlken, Augsburgda Katolikleri ve Luther taraftarlarn anlatrmak amacyla bir meclis toplamtr. Katolikler ve Lutherciler anlamaya yanamaynca arlken zorla Luther taraftarlarn ikna etmeyi tasarlar. Bu ortamda Lutherci prensler Schmakaldende bir lig oluturarak I. Fransoay yardma arrlar. Bu durumda arlken hem I. Fransoa hem de Osmanllarla savamak zorunda kalr. 1546 ylnda Luther lnce arlken, Luthercilere kar savaa giriir. 1547 ylnda bugnk Almanyann Mhlberg kentinde Luthercileri yenilgiye uratr. Lutherci prenslerin mcadeleyi srdrmesi zerine arlken, kardei Ferdinand 1555 ylnda Augsburg Bar Anlamasn yapmakla grevlendirir. Bu anlama Almanyada Lutherci prenslerle Katolik prensler arasnda bar salayacaktr. Bu anlama ile Lutherci prenslerle Katolik prensler Katoliklii ya da Protestanl seme konusunda birbirilerini serbest brakyorlard. Halk, bal olduu prensin mezhebinden olmak zorunda idi. Halktan olanlar, prensin mezhebinden deillerse g edebilme hakkna sahiptiler. Bu anlama ile Protestanlar nemli haklar elde etmiler ve Katoliklerle eit konuma gelmilerdi. Ancak bu anlama ile ayn zamanda biri Protestan dieri Katolik iki Almanya yaratlmtr. (Malet et Isaac, s. 62-63; Bogdan, s. 217-219; Fulbrook, s. 57) Luthercilik hareketi dini adan Hristiyanlk ierisinde Roma kilisesi ve Ortodoks Grek kilisesi dnda yeni bir anlay, Luthercilik yani Protestanln ortaya kmasna yol at. Luther, 1546 ylnda ldnde Luthercilik Kutsal Roma-Cermen
94
mparatorluunun byk bir ksmna ve skandinavya lkelerinde yaylmt ve Avrupann dier blgelerinde de yeni inan araylar iin zemin hazrlamt. Siyasi adan Luthercilik nemli sonular dourmutur. Almanyann oluturduu yegane birlik yani din birlii bozulmu ve lkede anari ba gstermitir. Neticede imparatorluk otoritesi zayflad. Katolikler ve Protestanlar birbirlerine kar stnlk salamak amacyla yabanc glere bavurmaya balad. (Malet et Isaac, s. 63-64)
Kalvincilik
15. yzyln sonunda ve 16. yzyln banda Fransadaki kilisenin sorunlarn zmek iin baz din adamlar harekete gemitir. Bir rahip olan Guillaume Brionnet de bunlardan biriydi ve kendine dini nder olarak Jacques Lefevre dEtaplesi semiti. Lefevre, Paris ve Meaux blgelerinde verdii vaazlar ve Franszcaya evirdii ncil sayesinde nlenmiti. Lefevrein retileri dorultusunda Hristiyanlar, ncelikle ncili okuyup yorumlamal ve gelenekten ziyade sann szlerine bavurmallard. Bundan dolay Lefevrein takipilerine ve rencilerine ncilci (Biblien) ve retilerine de evangelist deniliyordu. Lefevrein rencileri arasnda hmanistler, hallalar, matbaaclar, papaz ve rahipler bulunmaktayd. Bu gruplar I. Fransoann kz kardei Marguerite dAngouleme (Margrit Dangulem) tarafndan himaye ediliyordu. (Malet et Isaac, s. 65-66) 1520 ylndan itibaren Lutherin doktrinleri Fransada yaylmaya balad. Pariste Sorbonne ismi ile bilinen Teoloji Fakltesi, Luther taraftarlarn mahkum ediyordu. 1523de bir Luther taraftar Pariste yakld. Buna ramen I. Fransoa, kz kardeinin de etkisi ile ve arlkene kar Alman Protestanlarnn mttefiki olarak Luthercilere kar daha sert uygulamalara gemede tereddt ediyordu. Ancak Lutherin ve svireli Zwinglinin teorileri hzla Fransada yaylyordu. 1534 ylnda Duvar Yazlar olay yaanmt. Kraln Amboisedaki (Amboazdaki) dairesinin kapsna kadar uzanan duvarlar zerinde papaya, papazlara ve ayinlere kar kkrtc duvar yazlar yazld. Bu olay sonucunda sulu grlenler cezalandrld. 1536 ylnda Lefevre dEtaples ld tarihlerde Jean Calvin adnda bir Fransz Hristiyan Din Kurumu adl kitab yaymlayacakt. Fransz yenilikilerinin lideri Kalvinizm akmnn kurucusu Jean Calvin olacakt. (Malet et Isaac, s. 66-67; Carpentier-Lebrun, 2003, s. 222) Jean Calvin 1509 ylnda domutur. Orleans ve Bourges niversitelerinde hukuk okumu ve burada Lutherin fikirleri ile tanmtr. 1533 ylndan itibaren Katolik olmaktan vazgemitir. 1536 ylnda Duvar Yazlar olay patlak verdiinde Bale ehrine giderek Lutherci fikirlerini yanstt Hristiyan Din Kurumu olarak adlandrd kitabn yazd. Daha sonra Calvin, Cenevreye gidecektir ve Guillaume Farelin istei zerine burada kalacaktr. Ancak hem Calvin hem Farel, Cenevreden kovulacaktr. Bunun zerine 1538de Strasburga gelen Calvin burada bir Protestan kolonisinin papaz olmay kabul etti. Strasburgda Calvin, Luterciliin baz hususlarn sorgulayp deitirme yoluna gitti. Bylece Lutherciliin yan sra yeni bir Protestanlk anlay yani Kalvinizm ya da Kalvincilik ortaya kacaktr. 1541 ylnda Cenevrenin idarecileri tarafndan tekrar arlan Calvin, Cenevreye gidip orada 1564 ylnda ld tarihe kadar kald. (Vallaud, s. 141-142; Malet et Isaac, s. 66-67; Carpentier-Lebrun, 2003, s. 222-223) Cenevreye gelen Calvinin grevi, ncilin emirlerini bilmek isteyen kimselerin ihtiyalarna cevap vermekti. Cenevrede yapt ilk icraat kilisenin emirlerini yazmak oldu. Bu emirler erevesinde bir Hristiyann neye inanmas ve ne yapmas
95
gerektiini belirledi. Kutsal Kitab dorudan doruya yorumladn dnen Calvinin kendisine muhalif olan grlere tahamml yoktu. nceleri kutlamalarn ve elencelerin ehri olan Cenevre bundan byle souk bir ehre dnt. Papazlar ve on iki laikten oluan konsistoar (consistoire) adndaki meclis toplum ahlakn denetleyen bir kuruma haline geldi. Sokakta grlt yapmak, dans etmek, vaaz dinlemeye gelmemek, lks yemek yemek ve giyinmek gibi davranlar, cezalandrlan tavrlar listesinde yer ald. Cenevrede muhalifler, Calvine kar seslerini ykseltmeye balad. Bazlarna gre Calvin, ncili yanl yorumluyor, bazlarna gre ise Fransz Protestanlarn Cenevreye getirip taraftarlarn arttryordu. Kendisine muhalif olanlara ka Calvin mcadele balatarak onlar bazen srgne gnderiyor, bazen de idam ettiriyordu. 1553 ylnda Calvin, spanyol bilim adam ve doktoru olan Miguel Servetoyu canl canl yaktrr. Miguel Serveto teslis kavramn ret eden bir kiiydi. (Malet et Isaac, s. 66-68) 1555 ylndan itibaren Calvinin Cenevredeki otoritesi tartmasz hale gelmitir. Calvin, 1559 ylnda Cenevrede hem lise hem de teoloji okulu olan Akademiyay kurdu. Buradan mezun olanlar daha sonra Calvinin fikirlerini Avrupann her tarafna yaylmasn salad. Bu tarihlerde Luthercilik eski gcn kaybederken Kalvinizm ykseliyordu ve Cenevre nerdeyse bir Protestan Romas haline gelmiti. Hollanda, Macaristan, Bat Almanya, svire ve skoyada Kalvinist kiliseler kurulmutu. 1559 ylnda sko asillerinin byk bir ksm Katoliklii ret ederek Calvinin bir rencisi olan John Knoxun retilerini kabul etmilerdi. Kalvinizm zellikle Fransada yayld. I. Fransoa (1494-1547), krallnn son dnemlerinde Katoliklerin etkisinde kalarak heretikleri cezalandrma yoluna gitmitir. Provence blgesinde yaayan Protestan Vodoa (Vaudois) kyllerinin katl edilmesine izin vermitir. Fransada Protestanlara kar uygulanan basklar, II. Henri (1547-1559) dneminde artmtr. Basklara ramen Reform hareketi Fransada yaylmtr. Hatta kral ailesi dahil pek ok asil, Calvinin retisini benimseyerek Katolikten Protestanla gemitir. 1559 ylnda btn Protestan kiliseler Clavinin retisini benimseyerek birlemilerdir. Kalvinciliin Fransada yaylmas, II. Henrinin spanya ile CateauCambresis antlamasn yapmasnn sebeplerinden birisidir. 1559 ylnda II. Henri, Protestanlara kar byk mcadeleye giritiyse de ayn yl lmtr. Protestanlar, inanlar iin mcadeleye hazrdlar. Nitekim bu ortam Fransada Din Savalarna yol aacaktr. (Malet et Isaac, s. 68-69; Lee, s. 35-48)
Anglikanizm
ngilterede Almanya, Cenevre ve Fransadan farkl olarak reform hareketi zel kiiler tarafndan deil de, hkmdarlar tarafndan yaplmtr. ngiltere Kral VIII. Henri (1491-1547), papann otoritesini tanmadn ilan etmekle birlikte Katolik retilerine bal kalmaya devam etmitir. Lutherci ve Kalvinist retiler de ngilterede yaylmtr. Ancak bu retiler stnlk kazanmamtr. Reform, ngiltere zel bir ekil alarak yar-Protestan ve yar-Katolik zellikleri birletirmek suretiyle Anglikanizm denilen akma dnmtr. VIII. Henrinin Aragonlu Catherineden boanmas, Roma kilisesinden kopmasna neden olmutur. Catherine, Aragonlu Ferdinand ile Kastilyal zabelin kz ve VIII. Henrinin len aabeyi VII. Henrinin dul eidir. Katolik kilisesi bir erkee len kardeinin dul ei ile evlenmeyi yasaklad iin bu evlilik papann zel izni ile gereklemitir. Ancak bu evlilikten doan alt ocuun lmesi ve sadece bir kz ocuunun yaamas zerine VIII. Henri,
96
Tanrnn kendisini cezalandrdn dnerek bu evlilii sonlandrmak istedi. Papa, bu evliliin sonlandrlmasna arlkenden ekindii iin izin vermedi. Neticede VIII. Henri, alt yl boanma kararn bekledikten sonra 1533 ylnda ngilterede Papaln otoritesine son verdi ve kendisini ngiltere kilisesinin ba olarak ilan etti. Daha sonra VIII. Henri, Catherineden boanp Anne Boleyn ile evlendi. (Malet et Isaac, s. 70-71) Papa tarafndan VIII. Henrinin Anne Boleynle evliliinin geersiz olduunun ilan edilmesi zerine VIII. Henri 1534 ylnda ngiliz Parlametosuna stnlk Belgesini kabul ettirdi. Buna gre papann ngilterede herhangi bir faaliyet ve etkinlikte bulunmasn yasaklayarak kendisini kilisenin yegane yetkilisi ilan etti. Daha sonra VIII. Henri kilisenin mallarna da el koymutur. Papann otoritesini tanmayan VIII. Henri, Katolik doktrinlerine baln korudu. VIII. Henriden sonra ngiltere tahtna srasyla ocuu gemitir: VI. Edward (1547-1553), I. Mary Tudor (1553-1558) ve I. Elizabeth (1558-1603) . 1547-1558 tarihleri arasnda ngiltere, Protestanlk ve Katoliklik arasnda savrulacaktr. I. Elizabeth, babasnn uygulad politikay srdrerek Katolik kurallar takip edecek, ancak kilisenin ba olarak kral kabul edecektir. (Malet et Isaac, s. 71-72)
Katolik Reformu
Avrupay etkileyen Reform hareketine kar Papalk tarafndan kart harekat 1540l yllarda balatld. Papa III. Paul (1534-1549), Katolik ve Protestanlar anlatrmak istedi ancak baarl olamad. Papalk ciddi tedbirler almak zorunda olduunu anlad. III. Pauln ald tedbir ile Katolik kilisesindeki reform hareketi ve kart harekat balam oldu. Bu tedbirler, Cizvit tarikatnn statsn tasdik etmek, engizisyonu yeniden tekilatlandrmak ve Trento Konsilini toplamaktan ibaretti. (Malet et Isaac, s. 76) 1534 ylnda spanyol asll gnace de Loyolla (1492-1556) ve yedi arkada Pariste bir Cizvit Topluluu kurmutur. Bu topluluk daha sonra tarikata dnt ve 1540 ylnda Papa III. Paul, Katolik doktrinini yayacak Cizvit tarikatn tasdik etti. Cizvit tarikat hem sekler hem de sradan din adamlarnn zelliklerini tayan kimselerdi. Cizvitler bekarl, fakirlii ve itaati savunmaktaydlar. Ancak yaadklar yzyl ierisinde sekler giysiler giyip ayinler dzenleniyorlard. Cizvitli olabilmek iin uzun bir eitim grm olmak ve tefekkr etmi olmak gerekiyordu. Cizvitler, Papaln hizmetinde misyonerlerdi. Papa tarikatn asl bayd. Onun altnda kayd- hayat artyla tarikat yeleri arasndan seilen bir general bulunuyordu. General Romada oturuyordu. Tarikatn ilk generali gnace de Loyaolladr. Cizvitler zellikle yksek burjuvaziden, asil snftan ve prenslerden taraftar oluturmak amacndayd. Bu amala zengin snfn ocuklarn kendi kolejlerine ekmek amacndaydlar. nk bu ocuklar, bir gn devlet ynetiminde yer alacaklard ve toplumda da nemli rol oynayacaklard. Cizvitler, 16. yzyln ikinci yarsnda Belikada, Ren blgesinde, Bavyera, Avusturya ve Lehistanda Protestanln gerilemesini salamlardr. Cizvitler dnyann pek ok yerinde misyonerlik faaliyetleri de yrtmlerdir. (Vallaud, s. 470; Malet et Isaac, s. 77-78; Fulbrook, s. 60) Reforma kar ikinci tedbir olan engizisyonun yeniden tekilatlandrlmas sreci 1542 ylnda Papa III. Pauln giriimi ile olmutur. Bu tarihte Papa III. Paul, Reform hareketini durdurmak iin Engizisyon Kongregasyonu (topluluu) ad ile alt kardinalden oluan bir komisyon kurdurmutur. Bu komisyon Katolik inancndan
97
sapanlar yarglamakla grevlendirildi. Ayrca Papa V. Pius (1566-1572), ndeks Topluluu oluturmutur. Bu topluluk Katolik inancna muhalif ierikteki eserlerin listesini oluturacak ve inananlarn bunlar okunmasn yasaklayacakt. (Vallaud, s. 475, 479; Malet et Isaac, s. 79) Reform hareketine kar Papaln ald nc tedbir, Trento Konsilini yeniden toplamak olmutur. arlkenin Osmanllarla ve I. Fransoa ile savamas konsilin daha erken bir tarihte toplanmasna mani olmutur. Konsil, 1545 ylnda toplanp 1563 ylna kadar ak kalarak kez topland. Katolik kilisesinin temel ilkelerini inceledi ve kilise kurumlarn revize etti. Bu konsil, Katolik kart reformunun ifadesi ve asl Reform hareketine kar gerekeleri ile mcadele arac oluturarak Katoliklerle Protestanlarn anlamasn imkansz klmtr. (Malet et Isaac, s. 79; Vallaud, s. 936)
SIRA SZDE Yenia Avrupasnda grlen Reform hareketlerini deerlendiriniz.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
MAKALE
MAKALE
98
zet
A M A
stanbulun fethinden sonra Avrupann genel durumu aklayabilmek Fransa ve ngiltere, 1337 ylndan beri srdrdkleri Yzyl Savana 1453 senesinde son verdiler. ngilterenin elindeki son Fransz topra olan Calais ehri de 1557 ylnda Fransaya baland. ngilterede 1455-1485 yllar arasnda Gller Sava ad altnda bir i sava yaand. Bundan sonra ngiltereyi Tudor hanedan ynetmeye balad. spanyada 1492 ylnda son Mslman Granada Emirliine son verildi ve spanya birliini salad. Portekiz, bamsz bir lke olarak Bat Afrika ve Atlas Okyanusunda smrgeler elde etti. talya, yenia boyunca da birliini srdremedi ve ehir devletleri kendi aralarndaki mcadeleye devam etti. Almanya, Habsburg hanedan idaresinde bymeye ve Kutsal RomaCermen mparatorluu iddiasn srdrmeye devam etti. Kalmar Birlii ad altnda Danimarka, Norve ve sve krallklar birlikte hareket etti. Dou Avrupada ise Polonya, Moskova Knezlii ve Osmanl Devleti, Avrupann gl devletleri olarak ortaya ktlar. Yenian banda Avrupa ekonomisini ve byk corafi keifleri aklayabilmek Yzyl Savalar sonras Avrupada yaklak bir buuk asrlk durgunluk dneminden sonra Avrupada byk bir ekonomik kalknma grlr. Tekstil imalat ve maden endstrisi geliir. Takmr iletmecilii artan yakt ihtiyacna cevap verir. Ticarette Hollandann Anvers liman, Avrupann rnlerinin balca datm merkezi haline gelir. Almanlar, Karadeniz ve Baltk Denizinde yaplan ticareti ellerinde tutarlar. Ancak Hollandallar ve ngilizler onlarla rekabet halindedir. Danimarka da boazlardan geen gemilerden gei creti almaya balar. 15. yzyldan sonra artan sanayi ve ticaret retimi sermaye birikimine ihtiyac ortaya kartt. Medicis ve Fugger gibi aileler bankalar kurmaya balad. 14. ve 15. yzylda Avrupada savalar, alk ve salgn hastalklar gibi nedenlerle azalan nfus, 15. yzyln ortasndan itibaren artmaya balad. Bu art, zellikle Akdeniz havzasnda grlr. 16. yzyla gelin-
diinde Avrupann nfus younluu bakmndan en kalabalk blgeleri Hollanda ve talya olur. Avrupann deerli maden ve nakit ihtiyacn karlamak zere 14.-16. yzyllar aras coraf keifler gerekleir. Bu keifler, Atlas Okyanusu ve Afrikada pek ok smrgenin elde edilmesini salad gibi Amerika ktasnn kefedilerek altn ve gmn Avrupaya akmasna da sebep olmutur. Avrupada Rnesans hareketini ve Rnesans savalarn tartabilmek Yeniden dou anlamna gelen Rnesans dncesi ile Avrupa, ortaa boyunca unutmu olduu Antik Grek ve Roma dnemini kefetmitir. Antik dnemi mkemmel olarak alglayan Rnesans aydnlar bu dnemi klasik kabul etmilerdir. Yenia boyunca Antik dnem uygulamalarn dncelerine, sanatlarna ve mimariye yanstmlardr. Szl olan herhangi bir fikre inanmak istemedikleri iin de her eyi inceleme ihtiyac duymulardr. Bundan dolay eitime nem vererek Latince humanus kelimesinden eitimli insan anlamna gelen insan tipi yetitirmilerdir. Hmanistler, kantlayamadklar hususlarla kar karya kaldklarnda bunlarn doruluunu koulsuz kabul etmiyorlard. Bu bak as 16. yzylda hmanistler arasnda ok sayda alimin ve sanatnn yetimesine yol amtr. Leonardo da Vinci, Rafaelo, Michel Angelo gibi dhiler bu dnemde yetimitir. Bu sanatlarn yetimesinde Rnesans dneminde talyann ulat refahn nemli etkisi olmutur. Ancak talyann bu zenginlii Fransann itahn kabartm ve Rnesans savalar olarak bilinen talya Savalar ile ValoisHasburg Savalar yaanmtr.
A M A
A M A
99
A M A
Reform hareketlerini aklayabilmek Yeniden ekil vermek ve slahat manalarna gelen Reform hareketi ile 16. yzylda Roma kilisesinin uygulamalar baz Katolik aydnlar tarafndan sorgulanmaya balamtr. Hristiyanlk inan sisteminde Papaln ugyulamalarn deil, ncil ve erken dnem teologlarn retilerinin esas alnmasn savunmulardr. Bunun sonucu olarak Almanyada Martin Lutherin nclnde Protestanlk, Fransa ve Cenevrede Jean Calvinin nderliinde Kalvinizm hareketi gelimitir. ngilterede de kilisenin idaresinde papann deil, kraln yetki sahibi olduu kabul edilmitir. Bu anlaya Anglikanizm denilmitir. Papalk ise, Katoliklie kar olan bu yeni Hristiyan anlaylarna kar Katolik reformunu gerekletirmitir. Bu reformla Cizvit tarikati, engizisyon ve Trento konsili kullanlarak Katolik kart Hristiyan hareketlerin hz kesilmi ve alnan kararlar sayesinde Katoliklerle Protestanlarn anlamas imkansz klnmtr.
100
Kendimizi Snayalm
1. ngilterede 1455 ila 1485 yllar arasnda yaanan i savaa ne ad verilir? a. Gller Sava b. Yzyl Savalar c. talya Savalar d. Valois-Hasburg Savalar e. Hasting Sava 2. Yenian ilk yzylnda Avrupann nfus bakmndan en kalabalk lkesi aadakilerden hangisidir ? a. ngiltere b. Fransa c. spanya d. Portekiz e. Polonya 3. 1397 ylnda Kalmar Birliini aadaki lkelerden hangileri oluturmutur? a. Almanya-Polonya-Rusya b. talya-spanya-Portekiz c. Danimarka-Norve-sve d. ngiltere-Fransa-Almanya e. Rusya-Polonya-Osmanl Devleti 4. Ergotizm hastalna sebep olan hububat aadakilerden hangisidir? a. Buday b. Msr c. Yulaf d. avdar e. Arpa 5. Avrupa rnlerinin balca datm merkezi haline gelen Avrupa liman aadakilerden hangisidir? a. Bruges b. Kopenhag c. Sevilla d. Lizbon e. Anvers 6. Aadakilerden hangisi byk coraf kaifler arasnda yer almaz? a. Michel Angelo b. Americo Vespuci c. Ferdinand Magellan d. Vasco da Gama e. Kristof Kolomb 7. Yunanca, Latince, branice, Arapa gibi kadim klasik dillerin retildii klasik filolojinin niversitelerde retilmesini savunan anlay aadakilerden hangisidir? a. Reform b. Rnesans c. Anglikanizm d. Kalvinizm e. Luthercilik 8. 1494-1516 yllar arasndaki talya Savalar aadakilerden hangisi arasnda gereklemitir? a. Danimarka-ngiltere b. ngiltere-Fransa c. Fransa-Papalk ittifak d. spanya-Portekiz e. spanya-Fransa 9. Aadakilerden hangisi yenia boyunca grlen dini akmlardan biri deildir? a. Luthercilik b. Anglikanizm c. Kalvincilik d. Dominiken e. Cizvit 10. Prenslere Katoliklii ya da Protestanl seme konusunda serbestlik getirirken halk bal olduu prensin mezhebinde olmak zorunda brakan antlama aadakilerden hangisidir? a. Cateau-Cambresis b. Madrid c. Picquiny d. Noyon e. Augsburg
101

1. a 2. b 3. c 4. d Yantnz yanl ise ngiltere blmn yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse Fransa blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Danimarka, Norve ve sve blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Yenian Banda Avrupa Ekonomisi ve Sosyal Durum blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Yenian Banda Avrupa Ekonomisi ve Sosyal Durum blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Byk Coraf Keifler blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Rnesans blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise talya Savalar (1494-1516) blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Reform blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Luthercilik blmn yeniden okuyunuz.

Sra Sizde 1 1453 ylnda yaklak yz yirmi yldr devam eden Fransa ile ngiltere arasndaki Yzyl Savlar sona ermitir. Fransa bu tarihten sonra monarisini kuvvetlendirirken ngiltere ise 30 yl devam edecek olan Gller Sava ile bir i sava dnemi yaar. spanyada ise Mslmanlarn son devleti Granada Emirlii sona erer. Birliklerini salam olan spanya ve Portekiz, Bat Afrika ile Atlas Okyanusunda smrgeler elde ederek yeni coraf keiflerin peine der. talya, kaybettii birliini yenia boyunca da tesis edemez. Ticaretle zenginlemi talyan ehir devletleri kendi aralarnda mcadeleye devam ederler. Almanya, Habsburg hanedan dneminde de paralanm bir impratorluk grnts verir. Danimarka, Norve ve sve, Kalmar Birlii altnda hareket eder. Polonya, Moskova Knezlii ve Osmanl Devleti Avrupann yeni gl devletleri olarak Avrupa tarihinde daha fazla rol oynamaya balarlar. Sra Sizde 2 Yzyl Savalar, kara veba, alk gibi sebeplerle 14. ve 15. yzyln ilk yarsnda Avrupann azalan nfusu 15. yzyln ikinci yarsndan sonra artmaya balar. Hollanda ve talya, Avrupann nfus younluu bakmndan en youn bgeleri olur. Avrupadaki nfus artna bal olarak ekonomik hareketlenme de yaanr. Tekstil imalat ve maden endstrisi geliir. Madencilii gelitiren pek ok yeni i makinas kullanma sokulur. Hollandann Anvers liman Avrupada dolam artan rnlerin balca datm merkezi olur. Almanlar, Karadeniz ve Baltk Denizine yaplan ticareti ellerinde tutarlar. Hollandallar ve ngilizler, bu blgede Almanlara rakip olmaya balar. Ticaretin artmas finans ihtiyac oluturur. Bunu temin etmek amacyla Medicis ve Fugger gibi aileler nce talyada daha sonra Avrupann nemli ticaret merkezlerinde bankalar amaya balar. spanya ve Portekiz destekli gemiciler Atlas Okyanusu ve Afrikada pek ok smrgenin oluturulmasn saladklar gibi Amerika ktasn da kefederek buradaki altn ve gmn Avrupaya nakledilmesini salar. Sra Sizde 3 Avrupa, yenian bandan itibaren ortaa boyunca unutmu olduu Antik Grek ve Roma kltrn yeniden kefetme ihtiyac duydu. Bunun iin yeniden dou anlamndaki Rnesans hareketi balatld. Antik dneme ait eserlere hayranlk duyularak o dnemdeki gi-
5. e
6. a 7. b 8. c 9. d 10. e
102
bi eserler verilmek istendi. Bu amala Yunanca ve Latince retimine nem verildi. Eitimli insan anlamna gelen hmanist hareketle kltrl insan yetitirilmeye alld. Derin bir Antik bilgiye sahip olan hmanistler bilgiyi sorguladlar, anlamadklar olaylar aratrarak ve kantlayarak anlamaya altlar. Bu anlay 16. yzyl hmanistleri arasnda pek ok bilim adamnn ve sanatnn kmasna neden oldu. Elbette bu ilim ve kltr ortamn salayan talyan ehirlerinin zenginlikleri inkar edilemez. talyan ehirlerinin bu zenginlii Fransann blgeye mdahalesini ve bunun sonucu olarak talyan Savalar ile Valois-Habsburg Savalarnn yaanmasn getirmitir. Sra Sizde 4 16. yzylda Roma kilisesinin ortaadan itibaren tatbik ettii baz ugulamalar eletiri konusu olmaya balad. Baz Katolik aydnlar, kiliseyi sorgulamaya baladlar. Bylece din alannda yeniden ekil vermek ve slahat manalarna gelen Reform hareketi balad. Katolik kilisesini eletirenler, inan sisteminde Papaln uygulamalarn deil ncil ve erken dnem teologlarn retilerinin esas alnmasn savundular. Bunun sonucu olarak Almanyada Martin Lutherin nclnde Luthercilik, Fransa ve Cenevrede Jean Calvinin liderliinde Kalvinizm hareketi geliti. ngilterede kilise idaresinde papann deil ngiltere kralnn ve kilisesinin yetki sahibi olduu kabul edildi. Bu anlaya Anglikanizm denildi. Katoliklie kar oluturulan bu akmlara protesto kelimesinden hareketle Protestanlk denildi. Katolik kilisesi kendisini protesto eden bu dini akmlara kar Katolik reformunu gerekletirdi. Bu amala Cizvit tarikati, engizisyon ve Trento konsili kullanld. Bogdan, Henry, Histoire de lAllemagne, Paris 2000. Carpentier, Jean-Franois Lebrun, Histoire de lEurope, Paris: Ponts, 2003. Carpentier, Jean-Franois Lebrun, Histoire de France, Paris, Points, 1987. Davies, Norman, Avrupa Tarihi, Ankara: mge Kitabevi, 2006. Daussy, Hugues-Patrick Gilli, Michel Nassiet, La Renaissance (vers 1470-vers 1560), Paris 2003. Hirst, John, Ksa Avrupa Tarihi, stanbul: Say Yaynlar, 2011. nalck, H., II. Mehmed, slam Ansiklopedisi, c. VII, s. 507-535. Kerr, Gordon, Charlemagnedan Lizbon Antlamasna Avrupann Ksa Tarihi, ev. Cumhur Atay, stanbul: Kalkedon Yaynlar, 2011. Kurat, A. N., Rusya Tarihi, Balangtan 1917ye Kadar, Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1987. Lee, Stephen J., Avrupa Tarihinden Kesitler, 14941789, Ankara: Dost Yaynevi, 2002 Malet-Isaac, Histoire, c. 2, Paris: Pluriel, 1958. McEvedy, Colin, Moderna Tarih Atlas: 1483ten 1815e Avrupa, ev. Ayen Anadol, stanbul: Sabanc niversitesi Yaynlar, 2003. Price, Roger, Fransann Ksa Tarihi, ev. zkan Akpnar, stanbul: Boazii niversitesi Yaynevi, 2012. Roberts, J. M., Avrupa Tarihi, ev. Fethi Aytuna, stanbul: nklap, 2010. Seignobos, Charles, Avrupa Milletlerinin Mukayeseli Tarihi, Ankara: Varlk Yaynlar, 1960. Vallaud, Dominique, Dictionnaire historique, Paris 1995. Wiesner-Hanks, Merry E., Erken Modern Dnemde Avrupa, 1450-1789, ev. Hamit alkan, stanbul: Trkiye Bankas Yaynlar, 2009.
5
Amalarmz

Bu niteyi tamamladktan sonra; Otuz Yl Savalarn ve Vestfalya Antlamasn tartabilecek, Fransadaki mezhep savalarn aklayabilecek, Fransa, ngiltere ve Hollandann nasl ykseldiini analiz edebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Otuz Yl Savalar Kardinal Richelieu Mezhep Savalar Hollanda Habsburglar Nfus Takvim Asker Devrim Kralie Elizabeth IV. Henry Vestfalya Barut Komplosu ngiliz Sava
erik Haritas
NGLTERENN YKSEL FRANSADA MEZHEP SAVALARI HABSBURGLARIN ALTIN AI HOLLANDANIN (FELEMENK) DOUU KUZEY AVRUPA DEVLETLER OTUZ YIL SAVALARI AVRUPA TARHNDE DEM VE GELMELER (1555-1648)
Reformun Zaferi (1555-1648)
Reformun Zaferi (1555-1648)

NGLTERENN YKSEL
Tudor hanedanndan VIII. Henrynin hkmdarl srasnda mezhep deitirmesi ve Anglikan Kilisesinin kurulmasyla ngilterede uzun srecek mezhep savalar balamt. VIII. Henryden sonra yerine geen olunun ocuk yata lmyle taht yolu 1553te kraln kzlarna ald. I. Mary, ngiltere tarihindeki ilk kadn hkmdard. Mary, babas ve kardelerinin aksine Katoliklie sk skya balyd. Yeni kralie, akrabas olan spanya Kral II. Felipe ile evlenip, Roma Kilisesinin himayesini yeniden talep etti. Kralie, ngilterenin daimi dman spanyayla ittifak yaparak Fransaya sava at. Ancak bu savata da yenilerek 100 Yl Savalarnda bile muhafaza etmeyi baard Kuzeybat Fransadaki son ngiliz topra olan Calaisi kaybetti. Kralienin ynetimi yznden ngilterede isyanlar kt ve mezhep savalar balad. Sir Thomas Wyat nderliinde Londraya doru yryen Protestanlar, malup edildiler. Wyat ve binlerce Protestan ldrld. Kralie bu uygulamalar yznden Kanl Mary diye tarihe geti. Ancak hkmdarlnn beinci ylnda lmesi zerine tahta bu sefer VIII. Henrynin Protestan olan kz Elizabeth geti.
Kralie Elizabeth Dnemi

1558te Elizabethin ngiltere tahtna gemesiyle, ngilterede yeni bir dnem balyordu. Elizabeth, Protestan olmakla beraber, Katoliklere de yaama hakk tand. Kralie Avrupada ykselen Habsburg tehdidinin farkna ksa zamanda vard. Bu yzden Habsburglarn en nemli dman olan Osmanl mparatorluuyla iliki kurdu. Fransa ve Hollandayla birlikte hareket etti. Kralie, Elizabeth, danma kurulunda grev alanlarn ounun yerine kendi sadk adamlarn atad. Bylece ngilterede asillerin hkmdara olan stnlne son verdi. ngilterede mutlak monari kendisini hissettirmeye balad. ocuu ve ei olmad iin Bakire Kralie olarak da adlandrld. Halk Elizabethe Hazreti Meryemin yeni halefi gzyle bakt. Kralie Elizabeth, skoyann Katolik kraliesi ile uzun sren bir ekimenin sonunda, eline geen Mary Stuart ldrtt. Mary Stuartn lmyle skoyada da Protestanlk yayld. Kralie Elizabeth dneminde, ngiltere siyasi ve ekonomik adan byd. Royal Exchange ve ngiliz Dou Hindistan Kumpanyas kuruldu. Dou Hindistan Kumpanyas, ngiliz Smrge mparatorluunun kurulmas ve ngilizlerin dnya ticaretine almas iin nemli bir admd.
Royal Exchange: Krallk borsas demektir. Zengin bir tccar ve kralienin maliye danman olan Thomas Gresham tarafndan kurulmutur.
106
Sir Francis Drake: ngiliz deniz kuvvetleri tarihinin en mehur ismidir. Kralie Elizabeth dneminde yaayan nemli bir korsan ve denizcidir. 1577-1581 yllar arasnda dnyann evresini dolat. Dnyann evresini dolaan ilk ngiliz denizci olduu iin kralie tarafndan sir nvan verilmitir. Yapt seferlerle spanyol kolonilerine ve SIRA SZDE gemilerine byk zarar vermitir. 1588de spanyol donanmasnn malup edilmesinde rol D N E L nemli M oynamtr.
S O R U
1585te ngiltereyle spanya arasnda sava balad. II. Felipe, spanyol smrge imparatorluu ve Katolik dnya iin bir tehdit olarak grd ngiltereyi yoketmeye karar verdi. 1588te 130 byk gemiden oluan bir donanma ile ngiltereyi istila etmek zere harekete geti. Ancak Yenilmez Armada olarak anlan bu donanma korkun frtna ve ngiliz donanmas karsnda perian oldu. spanya ile ekime ngilterede Katoliklere kar sert uygulamalar da yannda getirdi. 1585te Katolik rahiplere ve onlar destekleyenlere lm cezas getirildi. ngilterede Katoliklik iyice zayflad. Kralie Elizabethin saltanatnn ilk 30 yl baarlarla doluydu. Ancak saltanatnn son 15SIRA yl SZDE kt geti. Tarmda yaanan felaketler sonucunda 1590larn ortasnda binlerce insan alktan ld. Denizar kolonizasyon faaliyetlerinde de aksamalar oldu. D Halk N E L Mzerine ar vergiler kondu. Efsane kralie artk eletiriliyordu. Halkn rahatlatmak isteyen Elizabeth mcevherlerinin satlmasn istedi. Zor durumda olmalarna karn, tccarlara her trl kolaylk salanmaya devam edildi. S O R U Bylece ngiliz ticaret kumpanyalar ayakta kald. Kralie Elizabethin D K K A T saltanat dneminde Shakespeare, Bacon gibi yazarlar, ngiliz edebiyatnn parlak bir dnem yaamasn saladlar. Kralienin klasik tiyatro anlay kknden sarslm ve SZDE yeni bir sanat anlay vcut bulmutu. Bu yzden kralienin dnemindeSIRA ki tiyatroya Elizabeth a Tiyatrosu ad verilmiti. KralieAMALARIMIZ hkmdarlnn 45. ylnda ld. Ancak evlenmedii iin ocuu yoktu. Bunun zerine 25 yldr skoyay yneten VI. James, I. James adyla ngiltere tahtna kt. I. James, Elizabeth yznden annesini kaybetmi ama yine Elizabeth T A P Kral olmutu. Tudor hanedan yerine Stuart hanedan dsayesinde K ngiltere nemi balyordu. I. Jamesin ahsnda birleen skoya ve ngiltere tahtlar, 100 yl sren bir muhalefete karn bir daha ayrlmayacaklard.
TELEVZYON
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ Birleme Yasas: 1707de
ngiltere ve skoyann birlemesi parlamentolarnn onay ile hukukileecek K T A P ve devletin ad Byk Britanya olacakt.
TELEVZYON
Barut Komplosu
NTERNET
I. James, kral olduktan sonra Magna Cartay dikkate almadan mutlak hkmdar olmaya kalknca, hkmdarn bu hareket tarz da ngilterede birok probleme NTERNET sebep oldu. Katolikler I. Jamesin hkmdar olmasyla mitlenmilerdi. Yeni kral Katolik bir annenin oluydu. Ancak I. James, Kalvinin fikirlerini benimsemi bir Protestand. Katolikler durumlarnn iyice ktye gittiini grnce krala suikast yaparak, ngiltere ynetimini deitirmeye kalktlar. Bunlarn en mehuru 1605teki Barut Komplosudur. Lordlar kamaras havaya uurulacak; kral, kralie, kraln byk olu, lordlar ve avam kamaras mensuplar ldrlecekti. Liderlerinden mahrum kalacaklar iin Protestanlarn toparlanmas zor olacakt. kan kargaada Katolikler ngiltereye hakim olacaklard. Komplonun mensuplarndan gnmze maskesiyle ulaan Guy Fawkes, Hollandada savarken tnel kazarak, iine barut koyup kaleleri ykmay renmiti. Parlamentoya kar saldry planlayan Robert Catesby ve arkadalar cesareti ve serinkanll ile n yapan Guy Fawkes da gruba aldlar. Guy Fawkes ve dier komplocular Westminsterdeki Parlamentonun karsnda bir mahzen kiraladlar. Ancak tnel kazmalarna gerek kalmadan Lordlar Kamarasnn altnda bir mahzen buldular. Bylece tnel kazmadan amalarna ulaabileceklerdi. Buray kiraladktan sonra barut flaryla doldurdular. Parlamentonun toplanaca Kasm aynda harekete gemek zere oradan ayrldlar.
5. nite - Reformun Zaferi (1555-1648)
107
Robert Catesby bu arada komplocularn saysn oaltmaya alyordu. Gruba sonradan katlan Francis Tresham, akrabalarndan Katolik Lord Monteagle barutSIRA SZDE larn atelenecei 5 Kasmda parlamentoya gitmemesi iin uyard. Lord ise hkmete olacaklar haber verdi. Guy Fawkes barutu atelemek iin tek bana mahzene gitmiti. hbar zerine DNELM 4 Kasm 5 Kasma balayan gece mahzen baslarak Guy Fawkes yakaland. Tutukland ve ikenceyle konuturuldu. Fawkesn itiraf zerine komplocularn bir S O R U zel bir koksm yakaland. Robert Catesby ve arkada ise atarak ldler. misyon tarafndan yarglanan Guy Fawkes idama mahkm edildi. 31 Ocak 1605te parlamento binasnn karsnda dier komplocularla birlikte idam edildi. DKK AT 1605teki barut komplosundan sonra hayat Katolikler iin daha da zorlat. Anglikan ayinlerine katlmayanlar cezalandrld. Parlamento byk bir tehlike atSIRA SZDE latmt. 1606 Ocaknda parlamento 5 Kasm kran gn ilan etti. Guy Fawkes Gecesi olarak bilinen 5 Kasm gn enliklerle kutlanmaya baland. Havai fieklerin atld, atee verilmi flarn sokaklarda yuvarland enliklerde Guy AMALARIMIZ Fawkes ve komplocularn kuklalar dolatrlp, yakld. Barut komplosu hakknda teferruatl bilgi iin bk. James Travers, Gunpowder, K T A P The National Archives 2005.
SIRA SZDE
Yaklak 400 yl nce DNELM ngiltere Parlamentosunu havaya uurmak isteyen Guy Fawkes, baarl olamam ve idam edilmiti. Guy S O R U Fawkes, V for Vendetta filmiyle mehur oldu. Yz imdi birok hadisede KKAT protestocular veDuluslararas hacker grubu Anonymous tarafndan maske olarak kullanlyor. SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
1627-1629 ngiliz-Fransz Sava
TELEVZYON
TELEVZYON
ngiltere 1625te Hollandaya destek vermek amacyla spanya ile savamaktayd. Fransa ile ngilterenin ilikileri 1626ya kadar olumlu seyrederken bir anda bozuldu. 1625te ngiltere tahtna kan Kral Charles ile evlenen Fransz kralie HenrietNTERNET ta Maria, Katolikti. Kralienin Fransadan getirdii personelin 1626da Fransaya gnderilmesi, Fransann tepki gstermesine neden olmutu. Fransann 1626da ngilterenin sava halinde olduu spanya ile gizlice bar yapmas da iki lke arasnda souklua sebep oldu. Yeni Fransa olarak bilinen Amerikadaki Quebecin snrlar da Fransa ile ngiltere arasnda sknt yaratt. ngilizler, Re Adasn kuattlar, ancak baarsz oldular. Franszlar ise ngilizlerin btn desteine ramen 1627 Eyllnde ngilterenin mttefii Huguenotlarn merkezi La Rocheyi kuatp, elegeirdiler. syanclara destek veren ngiliz donanmas blgeden ekildi. I. Charles, parlamento ile ekimesinden dolay sava srdremedi. ngiltere ile Fransa arasnda 1629 Nisannda Suza Antlamas yapld ve taraflar eski snrlarna dnd.
NTERNET
ngiliz Sava (1641-1652)

Parlamento, I. Jamesten nceki hkmdarlar zamannda sayg gren bir kurumdu. Parlamento, burjuvalardan, kk asillerden ve toprak sahiplerinden olumaktayd ve buraya katlanlar ayrcalklarn korumaya ok dikkat ederlerdi. I. James kendisini skntya sokmasnlar diye uzun sre parlamentoyu toplamad. 1621 ylnda ise Protestan Almanlara yardm etmek iin parlamentoyu toplamaya mecbur oldu. Parlamento, para destei iin yolsuzluklarn dzeltilmesini ve spanyayla ilikilerin kesilmesini istedi. Kraln 1625te lm zerine tahta geen olu I. Charles da babasnn izinden giderek mutlak krallk yetkilerine sahip olma peine dt. Fakat d siyasette baarsz olmas zerine Magna Cartann bir tr yinelenmesi olan Hukuk Bildirisini kabul etmek zorunda kald.
108
Priten: ngilterede 1560larda papaz cbbeleri zerine meydana gelen bir tartma srasnda Protestanlardan bir grup Priten diye adlandrld. Pritenizm Hristiyanln z ve esasna uygun tutumun nemini vurgulamakta ve mensuplar sade bir Hristiyanl tercih etmekteydiler. Kendilerine saf, berrak, yani Priten denilmesinin sebebi de bu tutumlarndand.
Parlamento ile kral arasndaki g ekimesine din kavgalar da eklendi. Parlamentonun nemli bir ksm Kalvinin grlerini benimseyenlerden olumaktayd. Londra Piskoposu ise Hollandal Arminusun anlayn benimsemiti. Parlamento, papaclk ve Arminusculuk grlerini lkeye sokanlar ile kendilerinin onaylamad vergiyi koymaya kalkanlar hain ilan edince, kral da 1629da elebalarn tutuklatp, parlamentoyu kapatt. I. Charles, 1640a kadar lkeyi mutlak bir hkmdar gibi ynetti. Yeni vergi koyamad iin eski vergileri yeniden yrrle koyarak para toplamaya alt. Ancak parlamento onaylamad iin bu vergileri vermeyip, bakaldranlar oldu. Hristiyanln en z halini savunan bu gruplara Pritenler denilmekteydi. Bu mezhebin mensuplar, her trl hiyerariye kar olduklarndan yerel kiliselerinin bamszlklarn talep ediyorlar ve kraln din kurumlara mdahalesine kar kyorlard. Kraln din danman Canterbury bapiskoposu William Laudun, pritenlere kar ok sert davranmas, onlar iin Anglikan dua kitab oluturulmas, lkede gerilimi arttrp, Pritenlerin lkeyi terkederek baka lkelere g etmelerine neden oldu. Kral, skoyaya da Anglikanl dayatnca, skolar 1638de ayaklandlar. sko Covenantn ilan ederek, I. James ve I. Charles dnemindeki tm yenilikleri reddettiklerini akladlar. Covenant kanlaryla imzalamlard. Bu ahitle Presbiteryenlii lene kadar savunacaklarn ilan ediyorlard. Kral, skolarla savanda baarsz oldu ve 18 Haziran 1639da Berwick Antlamas imzalad. skolara kendi parlamentolarn ve kendi kilise meclislerini toplama hakk verildi. Kral rvan peindeydi. I. Charles, bu gelimeler zerine 11 yl sonra, 1640da parlamentoyu toplad. Ancak bu parlamento, harbi desteklemekten ok, kraln ve hkmetinin, ynetim tarzndan duyulan ikyetleri dile getirdi. Kral, aleyhine beyanlardan dolay parlamentoyu hafta sonra feshetti. Bu meclise ksa parlamento ad verilir. Ayn yl, skolarla sava tekrar patlak verdi. sko ordusu, kraln ordusunu 28 Austos 1640da Newburnda malup etti. Kral, 26 Ekim 1640da Ripon Antlamasn imzalayarak skolarla atekes yapt. Kral, skolar karsnda alnan malubiyetler ve paraszlk zerine 1640 Kasmnda parlamentoyu tekrar toplantya ard. Bu meclise uzun parlamento denir. Parlamenterler, skntlarn kaynan kraln danmanlar olarak grp, onlar eletirdiler ve mahkm ettiler. Kral kar bir hamle yapamadan 1641de Katolik rlandallar ayaklanp, binlerce ngilizi ldrdler. Bunun zerine I. Charles, rlanda seferi iin parlamentodan para istedi. Parlamento ise toplanacak parayla kurulacak yeni ordunun kendilerine kar kullanlmasndan ekiniyordu. Parlamento bunun yansra, parlamentonun kendi rzas dnda feshine engel olan bir yasay onaylad ve iki parlamento arasndaki srenin de yl aamayacana karar verdi. Parlamento krala dorudan uyar niteliindeki Grand Remonstranceyi 1641de ilan etti. Parlamento bununla da kalmayarak, kraln etkisindeki piskoposlarn grevden alnmasna karar verince, kral, 4 Ocak 1642de meclisi basarak, parlamenterlerin ileri gelenlerinden beini tutuklatmaya kalkt. Ancak onlar mecliste bulamad. Aranan kiiler, Londra Belediyesine snmlard. Kral bu kez belediyeye gittiyse de hem halkn hem de belediye yetkililerinin tepkisiyle karlat. Parlamentoya kar bir ey yapamadndan 1642nin Ocak aynda ehirden ayrld. Parlamentoyu, Pritenler, skolar ve gney ngiltereliler desteklerken, Kuzey ve Orta kesim, soylular, Katolikler ve Anglikanlar kraln yannda yer almt. lk byk arpma, 23 Ekim 1642de Edgehillde gerekleti, ancak bir sonu alnamad.
109
Daha sonra, parlamentocular, sko parlamentosu ile ittifak anlamas imzalayarak kral iki ate altnda braktlar. Parlamento ordusu kraln ordusunu 20 Eyll 1643te Birinci Newbury Muharebesinde malup etti. 1644 yl ngiliz Sava iin dnm noktas oldu. ngiliz Parlamentosunun toplant noktas olan Westminsterde bir araya gelen teologlar, sko kilise doktrininin ngiliz kilisesinde de kabuln gerekletirirken, ngiliz Savann sembol ismi olan Oliver Cromwell lider bir figr olarak ne kt. Parlamento ordusunun svari birliklerinin komutan olan Cromwell, kraln ordusunun 2 Temmuz 1644te Marston Moorda malup edilmesinde byk rol oynad. Cromwell, krala kar sert tutum gstermekten yana olan Pritenlere mensuptu. Yeni oluturulan ordu profesyoneldi ve sk talimlerle almaktayd. Oliver Cromwell ve Sir Thomas Fairfax komutasndaki yeni model ordu 14 Haziran 1645te Nasebyde, kraln ordusuna kar byk zafer kazand. Kral skolara snd, ancak uzun sren mzakerelerden sonra skolar, 1647de kral teslim ettiler. Kral, hapisteyken skolarla 1647 Aralk aynda gizli bir anlama yapt. Bunun zerine ikinci i sava meydana geldi. Cromwell komutasndaki parlamento ordusu, 17-19 Austosta Prestonda skolar malup etti. Cromwell, Aralk 1648te meclisteki ve kralla diyalog halindeki milletvekillerini zorla meclisten uzaklatrd. Bylece mecliste ounluk Cromwell yanllarna geerken, Uzun Parlamento sona ermiti. Yarglama sonucunda ngiltere kral 30 Ocak 1649da idam edildi. damdan hemen sonra parlamento cumhuriyete gei salayacak kanunlar geirerek, monariyi 1649 ubatnda ilga etti. ngiliz i savana giden srete kral ile parlamento arasndaki atmann temel sebepleSIRA SZDE ri nelerdir?
Parlamentonun ordusunun mensuplarnn byk ounluu Pritenlerdendi. Pritenlerin sa tralarndan dolay bu ordu askerlerinin lakaplar roundheaddi (yuvarlak kafa). Kralclar ise, Kraln svari birlikleri komutan Prince Ruberte gnderme yapmak iin cavalier olarak anlmaktaydlar.
SIRA SZDE
ngilizler Amerikada
DNELM
DNELM S O R U
spanya Kral II. Felipe, Atlantikten, Yeni Dnyadan Protestanlar uzak tutmay S O Rkurulmasn U hedeflemiti. Kralie Elizabeth ise devlet destei ile yeni irketler ve yeni yerleim merkezlerine insanlarn isknn desteklemiti. Bu destek sonu vermi, ngiltere dnyann birok yerinde ticaret sleri kurup, blgesel ticarete hakim DKKAT olurken ngiliz denizciler, Yeni Dnyada koloniler kurmay baarmlard. Kralie Elizabeth dneminin nemli denizci ve kiflerinden Walter Raleigh, SIRA SZDE 1584te Roanoke Islanda iskn iin uram, ancak bu giriiminde baarsz olmutu. Koloninin olduu blge Kralie Elizabethin hi evlenmemi olmasna istinaden bakire diyar anlamnda Virginia olarak adlandrlmtr. 1587de ikinci kez AMALARIMIZ bir giriimde bulunulmu ancak bu kez de kralie tm deniz birliklerini spanya ile sava iin Britanyaya ardndan geri dnmlerdi. 1588deki ngiliz zaferi spanyol mparatorluunun, btn gcn krm, ngilterenin yaylma K Atlantikte T A P ansn arttrmt. Bununla beraber Roanoke Islanddaki koloni, kayp koloni haline gelmiti. Bu ilk koloni giriimindeki baarszla ramen, ngilizler,T E Atlas Okyanusunun LEVZ YON batsndaki keif yolculuklarndan vazgememilerdi. Kralieden sonra I. James de bu koloni almalarn destekledi. 1606da Kuzey Amerikadaki kolonileme abalarna destek vermek amacyla Kral Jamesin destei ile Virginia Company (London NTERNET Company) ve Plymouth Company adnda iki anonim irket kuruldu. Virginia Company, 1606 Aralk aynda ilk keif ekibini Virginiaya gnderdi. ngiltereden kalkan gemiler Virginiann bulunduu Chesapeake Krfezine ulatlar.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
110
Bu keif ileminden sonra bir keif daha gerekletirilerek, blgenin iskna uygunluu tespit edildi. Nihayet,14 Mays 1607de, bugnk James Nehri yaknnda Kral I. Jamesin onuruna bu ilk koloniye James Fort ad verildi. Koloni kurulduktan sonra gmenler byk zorluk ektiler. Daha sonra ikinci destek kafilesi geldiyse de, blgede yaam artlar ok zordu. Koloniyi kurtaran isim bir dnem Avusturya ordusunda, Osmanlya kar savaan ve Krm Tatarlarna esir dp kaarak kurtulan John Smith oldu. John Smith nfusu 150 kiiye kadar den James Forta, hkmetin yeterli destei olmad halde, yeni mltecilerin gelmelerini temin etti. Yerlilerin saldr planlarndan, yerli kkenli olup ngilizlerin hizmetine giren Pocahontas isimli kadnn yardm sayesinde zorlukla kurtuldular. Jamestowna srekli gmenlerin gelmesi ise yerlilerle savaa neden oldu. Blgede ttnn bulunmas koloniyi ekonomik alanda kendi kendini finanse edebilir hale getirmiti. Nihayet 1619da artk bir istihkamdan te bir yerleim merkezi olan James Fort ilevine uygun bir ekilde Jamestown adn almt. Amerikallarn geleneksel olarak kutladklar kran gn ise bu koloniden yaklak 13 yl sonra, 1620de oluturulan ve New England (Yeni ngiltere) blgesinde iyi hasada edilen kr ile alakalyd. Bu blgeye yerleenler ve Massachusetts Valisi William Bradford, blgeye gelileri ve iyi hasad kutlamak iin bir tr festival organize etmiti. Aslnda, hasat yeterli olmam ve yerli halk gmenlere balk tutmada yardm ederek, kolonidekilerin ayakta kalmasn salamt. Bu kutlama gelenei daha sonra sistemli hale gelmi ve gnmzde kran gn olarak bilinen gelenek olumutu. 17. yzyln balarnda Pritenlerin zerindeki basklar artnca, radikal bir Priten grubu olan Separatistsler, yani Ayrlklar 1607de Hollandann Leiden ehrine gitmilerdi. Burada kendilerine kar ayrmclk yaplmasndan bunalan Pritenler, o dnemde henz kolonilemenin yeni balad Amerika Ktasna, yani Yeni Dnyaya giderek, anslarn denemeye karar verdiler. Bir grup Priten, Virginia irketinden bir toprak imtiyaz salayarak Mayflower Gemisi ile Virginiaya doru yola ktlar. Ancak kan frtna sonucunda kuzeye srklenerek Aralk aynda Virginia yerine Cape Cod Krfezinde Plymouthta karaya ktlar ve bu blgeye yerletiler. Yeni glerle Pritenlik Amerikann deiik yerlerine yayld. Pritenlerin gyle ngilterede birok ehir, kasaba yar yarya boalmt. Gmenlerin nemli bir ksm iyi eitim alm, niversite mezunu kiilerdi. Yerletikleri blge ngilterenin kk bir rnei oldu. Zaten ad da New England, yani Yeni ngiltere idi. Pritenler, Amerika Birleik Devletlerinin kurulmasnda en nemli gruplardan biri oldular. Birok Amerikan kurumunun altnda Pritenlerin imzas oldu. Harvard, Yale gibi nemli eitim kurumlar Pritenler tarafndan kurulmutu. Pritenlerin iktidarda olduu dnemde ise ngiltereden Amerikaya Pritenler deil de kral taraftarlar g etmiti. I. Charlesn idamndan sonra kral taraftar asiller Virginiaya gelmilerdi.
FRANSADA MEZHEP SAVALARI Katolik-Kalvinist ekimesi

Huguenot: 16. yzylda Fransada reform hareketleri srasnda ortaya kan Protestanlarn ismidir.
Kalvinizm, ilk kez I. Fransuvann iktidar srasnda Fransada etkisini gstermiti. Sertlik yanllarna ramen I. Fransuva, Huguenot olarak adlandrlan Fransz Protestanlara kar daha hogrl bir politika benimsemiti. Ancak Protestanlarn, Katolik inancn aalamalar zerine, kral saltanatnn son yllarnda Protestanlara kar daha sert bir politika izledi.
111
Osmanllar Luther ve taraftarlaryla ilgilendikleri lde olmasa da Kalvinistlerin faaliyetlerini de takip etmilerdi. 1567de Trkiyeden gnderilen bir mektupta, beyaz pelerinleri ve kazaklar ile Cond Prensinin emri altnda Saint Denisde dven Kalvincilerin yiitlii vlyordu. Bu mektupta Osmanl padiah unlar sylyordu: Eer bu beyazllar benim elimde olsayd dnyay ele geirirdim ve beni bundan kimse alkoyamazd.
II. Henri dneminde, Protestanln bu ykseliini bir tehdit olarak alglayan Fransa kral, selefine nazaran daha sert tedbirler ald. Bu amala Chateaubriant Fermann ilan ederek Protestanlarn cezalandrlacan belirtti. 1559-1560 arasnda tahtta bulunan II. Fransuva zamannda, bu kutuplama daha da artt gibi devlet kademeleri Katoliklii n plana karan Guise ailesinin ynetimine geti. Huguenotlarn lideri ise Bourbon hanedanndan Cond Prensi Louis de Bourbondu. II. Fransuvann saltanatnn ilk ylnda lm zerine ocuk yata tahta geen IX. Charlesn vasiliini stlenen annesi Kralie Catherine de Medicis, lkede gerilimi drmek iin Protestanlara toleransl davranlmasn n gren Saint Germain Fermann 1562de yaynlad. Ancak, taviz veriliyor diye ayaklanan Katolikler, Vassyde birok Protestan katlettiler. Vassy Katliam, Fransada mezhep savalarnn balangc oldu. Protestanlar kraliyet ehirlerine saldrrlarken, Fransz ordusu Orleansa yrd. Huguenotlar, ngiltere ile ittifak yaptlar. ngilizler, Atlantik kysndaki Le Hayeyi 1562de igal ettilerse de, ayn yl geri ekilmek zorunda kaldlar. IX. Charles, atmay durdurabilmek amacyla 1563te Amboise Fermann ilan etti. 1567ye kadar lkedeki Huguenotlar ile Katolikler arasnda fazla bir atma olmad. Ancak spanya Kral II. Felipenin de mcadeleye dahil olmasyla Protestanlar yeniden ayaklandlar. Paris yaknlarnda, Saint Dennis Muharebesi meydana geldi. Protestanlar saylarnn azlndan dolay kaybettikleri muharebede dmana byk zarar verdiler. IX. Charles sava durdurmak amacyla 1568de Protestanlarla Longjumeau Antlamasn imzalad. 1569da Cond Prensinin lmyle Protestanlarn lideri Amiral Coligny oldu. Antlama uygulanmaynca, sava yeniden patlak verdi. Ancak i sava zamanla milletleraras bir mcadeleye dnt. Hollanda ve ngiltere Huguenotlara Papalk ve spanya ise krala destek verdiler. Katolik ordusu, Huguenotlar 1569da Moncontour Muharebesinde malup etti. 1570de imzalanan Saint Germain Antlamas ile taraflar arasnda geici bir bar saland. Fransada IX. Charles zamannda Protestanlar ve Katolikler arasnda yaanan SIRA SZDE i sava zamanla milletleraras bir meseleye nasl dnmtr?
SIRA SZDE
Saint Barthlemy Katliam
DNELM
DNELM S O R U
1572de lkedeki Huguenotlarn liderlerinden Navarra Kral Henrynin ile Kral IX. S O R verildi. U Charlesn kzkardei Prenses Margueritenin ile evlenmesine karar Ancak Fransz Parlamentosu bu evlilikten rahatszd. Dn iin Huguenotlar Pariste toplandlar. Protestan asilzdelerin nemli bir DKKAT ksm, dn bittikten sonrada Pariste kaldlar. Dnden drt gn sonra, 22 Austosta Amiral Colignye suikast teebbsnde bulunulunca, gerilim artt. SZDE yaptrarak, Kralie Catherine Medicis, 23 Austosta sarayda gizli birSIRA toplant Huguenot liderlerine saldr karar aldrd. 24 Austosta Saint Barthlemy Yortusu gn Parisin kaplar kapatlarak, katliam balad. Amiral Coligny ilk ldrlenlerAMALARIMIZ dendi. Halkn da galeyana gelmesiyle beraber yaklak 3.000 Protestan katledilmiti. Paristeki katliam dier ehirlere de dalga dalga yayld. Navarral Henri katliamdan Katolik olduunu aklayarakK kurtulmutu. Henri T A P de Navarra, uzun sre Pariste gz hapsinde tutulduktan sonra 1576da bir frsatn bulup kendi memleketine kat. Burada eski dinine dnp, Katoliklerle mcadelesini brakt yerden daha byk azimle tekrar balatt. TELEVZYON
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
112
IV. Henrinin Fransas

Saint Barthlemy Katliamndan sonra Protestanlarn Katoliklere kar hibir gveni kalmad. IX. Charles, savaa son vermek iin Boulogne Fermann ilan ederek Protestanlara baz din zgrlkler tand. Ancak kral 1574te lnce, tahta kan III. Henrinin sert tutumu ve Guiselerle akrabalk ilikisi kurmas zerine Huguenotlar yeniden ayaklandlar. Sonunda iki taraf arasnda Monsieur Bar imzaland. III. Henri bir sre sonra antlamay ineyince, Huguenotlar tekrar savamaya baladlar. Puvatya Ferman ile bar yeniden temin edildi. Kraln en kk kardei Fransuvann 1584te lm lkedeki gerilimi bir kez daha arttrld. Ortaadan beri Fransadaki kraliyetin veraset kurallarn belirleyen Lex Salicaya gre III. Henriden sonra, tahta Kalvinist bir prens olan Navarral Henrinin gemesi gerekiyordu. Bu gelime zerine Guise Dk, II. Felipe ile bir ittifak yapt. Guise Dk I. Henri ve kardei Guise Kardinali II. Louisnin ban ektii lkedeki ar Katolikler, kraln Protestanlara kar tepkisini yetersiz gryorlard. Lorraine hanedanna mensup olup Fransz tahtna geme planlar yapan Henri de Guise, On Altlar Konseyini kurdu ve Barikatlar Gn olarak bilinen 12 Mays 1588te Pariste ynetime hakim oldu. Kral ehirden kat. nce Chartrese sonra da Bloise snan III. Henri, Navarra Kral Henriyi veliahdlktan azledip Mill Meclisi (Etats-Generaux) topladysa da Katolikleri teskin edemedi. Kral, durumun ktye gittiini grnce, zel muhafzlarnn suikastyla Guise kardeleri ldrtt. Suikasttan sonra Paris Parlamentosu kral sularken, kral yanllar Toursta topland. Henri de Navarra, bu lm kalm annda Kral III. Henriyi yalnz brakmad. ki Henri, Parisi kuatt. Ancak daha muhasarann ilk aynda 1589 ylnda III. Henri, kararghna sokulmay baaran gen bir rahip tarafndan hanerle ldrld. Bu cinayet yznden Paris kuatmasn kaldrmaya mecbur kalan Henri de Navarra, Fransa tahtn ve tacn devraldn btn dnyaya ilan etti. Fakat II. Felipe tarafndan daha gl bir ekilde desteklenen bata Paris olmak zere birok ehir, yeni kral tanmad. IV. Henri, Fransann genelinde otoritesini kabul ettirmek iin sava ve siyasetle birok ehri otoritesi altna ald. 14 Mart 1590da Ivryde Mayenne Dk Charles de Lorainnei bozguna uratt. Amacna ulamak iin asl umudu ise, Katoliklerin byk destekisi spanya Kral II. Felipenin gcnn Osmanl donanmasnn yardm ile krlmas idi. Temmuz 1593te Katolik olduunu ilan ederek krallnn tannmasn salamaya alt. Baz ehirler kraln Katolikliine inanrken bazlar ise bu davrannn gstermelik olduuna kanaat getirmiti. Reims, Katolik Birliine balln srdrd iin IV. Henri, 27 ubat 1594te Chartreste ta giydi. 22 Mart 1594te daha nce kuatp alamad Parise bir direnile karlamadan girdi. Fransa Kral, Katoliklerin kurduu Kutsal Birlike desteini kesmek iin 1595 Ocaknda spanyaya sava at. Kral 1595te papa tarafndan affedildi. Mezhep deitirmesine ramen, radikal Katoliklere souk davranan IV. Henri, lke gelindeki gerilimi drd. Huguenotlarn korkusunu azaltt ve 1598de Nantes Fermann ilan ederek lke genelindeki Protestanlara din zgrlk temin etti. IV. Henri dneminde krallk gc ve otoritesi yeniden salanp, ekonomi bir dzene sokuldu. Askeri sistem gelitirildi ve lkedeki mali dengeler saland. Paulette denilen yllk vergi dzenlemesi gerekletirildi. ntendant ad verilen sistem sayesinde asalet sahibi mlki idareciler vastasyla devletin taradaki denetim gc artt. Merkeziyeti yap dahilinde aristokrasiyle gerilim drld. Otlaklar ve tarlalar Fransay besleyen iki memedir, gerek Peru maden ve hazineleridir sz mehur olmutur.
113
Saltanatnn son dneminde, Habsburglarn ykseliinden rahatsz olan Fransa kral, Ren blgesinde, snr atmalaryla uramaktayd. Sefere kmaya hazrlanrken 1610 ylnda fanatik bir Katolik tarafndan suikasta uraynca Fransa tahtna 9 yandaki olu XIII. Louis geti.
Fransa Kralnn Yeni Avrupa Projesi

IV. Henri, Avrupa Birliinin nclerinden biridir. Habsburglarn gcn ykp, kendi mttefiki olan Trkleri Asyaya srdkten sonra Rusyann darda brakld yeni bir Avrupay kurmay tasarlamt. Avrupa devletleri arasndaki g dengelerini oluturma ve bu Avrupa Hristiyan Cumhuriyetinde ebed bar salama kisvesi altnda aslnda Osmanl sultannn Avrupa topraklarndaki hkmdarln yoketmek ve Habsburg hanedannn gcn azaltmak istiyordu. IV. Henri, Avrupa Hristiyan Cumhuriyetini 3 ayr grupta toplanan 15 bamsz devlete ayracakt.
Kardinal Richelieu Dnemi

XIII. Louisnin vasiliini annesi Marie de Medici stlendi. Toskana dknn kz olan kralie dneminde lkedeki talyan kkenli brokratlarn nfuzu artt. Huguenotlarn isyan zorlukla bastrld. 1614te, olu XIII. Louisnin ehliyetini kazanmasndan sonra, devlet iinde etki gc azalan Marie de Medici, Kardinal Richelieuya destek verdi. Bu destek hem Kardinal Richelieuyu hem de Marie de Medicinin devlet iinde gcn arttrd. Fransa Kral XIII. Louis, babas kadar Nantes Fermannn ngrd zgrlkleri uygulamaya srarc deildi. Nitekim Huguenotlar, 1621de isyan edince, kraln kuvvetleri Saumur ve Saint Jean dAngelyi ele geirmiler, Huguenotlarn merkezi olan La Rochelleyi abluka altna almlard. Taraflar arasnda 1622de Montpellier Antlamas imzalanarak sava durduruldu. Huguenotlar, Montpellier Antlamas ve Nantes Fermanna kral tarafndan uyulmad gerekesiyle, 1625te bir kez daha isyan ettiler. ngiliz ve Hollanda donanmasnn da desteini alan Fransz ordusu, Re Adasn denizden ve karadan ablukaya ald ve 1625 Eyllnde kaleyi ele geirdi. 1626da Paris Antlamas ile Huguenotlara, ana kararghlar La Rochellede bu kez donanma bulundurmamak kayd ile inan zgrl hakk geri verildi. Buna karn ngiltere, el altndan Huguenotlarn isyann desteklemeye balamt. Nitekim Huguenotlar 1627de La Rochelle merkezli olmak zere bir kez daha ayaklanmlard. Ayn yl Fransa Kral XIII. Louis ve Huguenotlar arasnda yaplan Alais Antlamasyla Nantes Ferman ile Huguenotlara verilen din ve kltrel haklar bir kez daha teyit edildi. Kardinal Richelieu, 1624te kral tarafndan babakanla getirilmiti. XIII. Louis, devlet ilerini byk lde Kardinal Richelieuya braktndan bu dnem onun adyla anlr. Kardinal Richelieu, ierideki Protestanlara kar olduka sert nlemler alm, onlarn gcn byk lde krmt. Huguenotlarn sahip olduklar din ve kltrel haklar muhafaza edilmekle birlikte, Protestanlarn Fransa iindeki siyasi gleri bitirilmiti. Kardinal Richelieu, Otuz Yl Savalarn da lkesi iin bir frsat olarak kulland. Kardinal Richelieu 1642de lnce, grevini kendisi ile ayn siyasal izgiyi takip eden Kardinal Mazarin stlendi. XIII. Louisnin de 1643te lm zerine, tahta ocuk yataki XIV. Louis geti ve naibeliini stlenen annesi Avusturyal Anne, Ma-
114
zarini destekledi. 1648deki Vestfalya Antlamas, Avrupada Avusturya egemenliinin krlmasn salyor ve dengeleri deitiriyordu. Kardinal Mazarin, sava yrtmek iin sk bir maliye politikas takip etmiti ve devlet ynetiminde merkeziyeti bir anlaya sahipti.
HABSBURGLARIN ALTIN AI
16. yzyln en byk siyasi glerinden biri olan spanya, gerek Kta Avrupasnda sahip olduu topraklarla, gerekse de sahibi olduu kolonilerle, kta tarihi geliiminde ok nemli bir oynamt. Bu dnem spanya tarihinde imparatorluk a olarak bilinir. 1519da tahta kan arlken, btn Avrupay Habsburg hanedan ats altnda birletirmeyi hedeflemiti. arlken, Kutsal Roma-Cermen mparatorluunun, btn ktaya hakim olmasn istemekteydi. arlken, mparatorluun spanya kanadnn hkmdarln stlenirken, kardei Ferdinand Avusturya kanadnn hkmdarln stlenmiti. Habsburglarn en byk iki rakibi Fransa ve Osmanl mparatorluuydu. arlkenin amac, Fransaya hakim olup, Habsburg topraklarn fiziksel olarak birletirmek, Osmanllar ise zellikle Tuna Nehrinin gneyinde tutmakt. Ancak istedii baary salayamad. 1555te Augsburgtan ok ksa bir sre sonra, gut ve epilepsi olan arlken, spanya tahtndan olu lehine, Kutsal Roma-Cermen mparatorluu tahtndan ise kardei Ferdinand lehine feragat etti. Kutsal Roma mparatorluu artk Viyanadan ynetilmeye baland.
Avusturya
mparator Ferdinandn en byk derdi bir trl ilerlemesini durduramad Osmanl mparatorluu idi. Kanun 1566da Sigetvar elegeirdi. 1568de Osmanl fetihlerinin tannmas ve hakimiyeti altndaki Macar topraklar iin Avusturyann yllk 30 bin altn demesi artyla 8 yllk bar yapld. Antlama daha sonra tekrar uzatldysa da 1591den itibaren iki devlet arasnda snr atmalar balad ve 1593-1606 arasnda 13 yl srecek Uzun Trk Savalar meydana geldi. 1606da imzalanan Zitvatorok Antlamasyla uzun sreli bir sulh dnemine girildi. 1576da spanya saraynda bym koyu bir Katolik olan II. Rudolfun tahta kmasndan sonra, Protestanlar dland. Kar reform uygulamalar yznden Protestanlar ayaklandlar. Din ekimenin sonunda Otuz Yl Savalar kt. II. Ferdinandn din birlii salamak iin 1629da kard Eskiye Dn Ferman Protestanlar ileden kard. Birok Protestan lkeyi terketti. Otuz Yl Savalarndan Avusturya byk yaralar alarak kt.
II. Rudolf, astroloji ve simya meraklsyd. mrn deeri dk madenleri, altna evirdiine inanlan filozof tan aramakla geirmiti.
spanya
II. Felipe, babas gibi koyu bir Katolikti. Kral, ilk i olarak, 1551den itibaren devam eden talyadaki savalar noktalad. Fransa Kral II. Henri ile 1559da CateuCambresis Antlamasn imzalad. spanya bu antlama ile Metz ve Verdunu Fransaya brakyor, ancak Fransaya da talyan Yarmadas zerindeki stnln kabul ettiriyordu. II. Felipe, seleflerinin Moriskolara uygulad bask politikasn devam ettirdi. Mslmanlklarn gizli ekilde srdrdklerinden phelendii Moriskolar yaadklar blgeden srerek, lkenin eitli blgelerine datt. II. Felipe dneminin ilk yllarnda Osmanllar ile mcadele edildi. spanyollar, 1560ta, Osmanllara kar oluturulan kutsal ittifaka nderlik ettiler. Ancak Cerbe
Moriskolar (Mdeccenler): spanyada 1492de devletlerini kaybedip, Hristiyan hakimiyetinde yaamak zorunda kalp, zorla Hristiyanlatrlan Endlsl Mslmanlara verilen isimdir.
115
Deniz Savanda, Turgut Reis ve Piyale Paa, Hallara kar byk bir zafer kazandlar. Kbrsn fethini mteakip gerekleen 1571deki nebaht Sava ise Hal donanmas iin bir zafer oldu. spanyann bir dier nemli sorunu Hollanda meselesiydi. Ancak isyan eden Hollandada hakimiyetini bir trl kuramad. II. Felipe saltanatnn son yllarnda, Fransa ile savaa giriti. Ancak istedii baary salayamad ve 1598de yaplan antlama ile IV. Henrinin Fransa kralln kabul etti. Babasnn yerine tahta geen III. (Dindar) Felipe de selefi gibi Kar Reform yanls tutumunu srdrd. Buna karn, spanyollar, dnemin en nemli asker strateji uzmanlarndan biri olan Maurice Nassau karsnda, baarl olmadlar. 1607de imzalanan atekesle, her ne kadar hukuken tam bamsz olmasa da Hollanda, bu atekesten sonra bamsz bir devlet olarak hareket etmeye balayacakt. III. Felipenin en mehur icraatlarndan biri Moriskolarn spanyadan srgn edilmeleridir. Kral, 300 bin Moriskoyu Mslmanlar ile ibirlii yaptklar gerekesiyle Fas ve Tunusa srmtr. III. Felipe dneminde, spanya byk bir sosyal ve ekonomik darboazn iine girmitir. Gney Amerikadaki, spanyol smrgelerinden getirilen deerli madenlerle elde edilen zenginlik zamanla enflasyonu krklemi, spanyada parann deeri dt gibi hayat pahall balamtr. Buna bir de 1590lardaki ktlk eklenince, sknt daha da bymt. Hollanda ile olan sava daha ok profesyonel asker gerektirmi bunun sonucunda maliye iflas etmiti. IV. Felipenin iktidar yllar, spanyann altn yllarnn sonuydu. IV. Felipe, Otuz Yl Savalarnda, Protestanlara kar savan devam ettirdi. 1621de Hollandadaki sava yeniden balad. 1624te Breday spanyollar ele geirdikleri halde tutunamadlar. Zira Hollandallar dier Protestan devletler yannda, Katolik Fransann da desteini almlar ve spanyollarn, taarruzlarn pskrtmlerdi. Hollandallar denizlerde de baarlydlar, 1631de Zeeland aklarnda, 1639da ngiltere yaknlarnda spanyollar malup etmilerdi. Bu srada, Katalonya ve Portekizde, Fransann da tevikiyle Madrid ynetimine kar bakaldr gereklemiti. spanya 100 yllk dnya gc olma zelliini ise 1643teki Rocroi Muharebesinde kaybetmiti. Franszlar, Otuz Yl Savalarnn en nemli mcadelelerinden biri olan bu savata spanyollar malup etmiti. Bu sava neticesinde spanyaAvusturya ortakl byk bir darbe yemiti.
spanya Hakimiyeti Altndaki Portekiz

1578deki Vadil-Mehazin Muharebesinde Portekizliler Osmanl ve Fas birliklerine malup olduklar gibi gen Portekiz Kral Sebastian bu muharebede varisi olmadan lm, cenazesi bile bulunamamt. Gerek kraln yaayp, yaamadnn bilinmemesi ve gerek oluan otorite boluu, lkeyi bir kargaann iine sokmutu. Ailenin son temsilcisi ve kraln halefi Kardinal Henriquenin de 1580 Ocaknda lmesiyle Portekiz tahtna geecek kimse kalmamt. Bu durumu frsat bilen ve anne tarafndan Portekiz hanedan ile ba olan II. Felipe 1580de kralln ilan edip, Portekiz ve spanyol tahtlarn kendi ahsnda birletirdi. Bylece dnyann en byk iki smrgeci devleti birlemiti. Portekiz, spanyol hakimiyeti altnda olduu yllarda baharat pazarn ngiliz ve Hollandallara kaptrd. Portekizliler, Katalonyadaki bir isyan frsat bilip, Fransann da desteini alarak 1640da ayaklanp, devletlerine kavutular. Portekizliler, daha sonra smrgelerine yerleen Hollandallar Brezilya ve Afrikadan kardlar. Ancak ayn baary Asyada gsteremeyip, birok smrgelerini kaybettiler. spanya, Portekizin bamszl resmen 1668de tand.
116
HOLLANDANIN (FELEMENK) DOUU

Flandre ehirlerinde Protestanlk yaylnca mparator arlken, blgede bask kurmutu. Ancak Engizisyona ramen Protestanln yaylmas durdurulamad. 1550den itibaren Kalvinizmin de Flandre girmesi ise Hollandann ortaya kmasna zemin hazrlad. II. Felipe, Flandrdeki Protestanlara kar babasndan daha sert bir tutum benimsedi. Basknn artmas zerine 1566dan itibaren o dnemde Birleik Eyaletler olarak bilinen Hollandallar spanyaya kar sivil direnie baladlar. Bunun zerine II. Felipe Alba Dk Fernando Alvarezi, spanyol Hollandasna vali olarak gnderdi. Alvarezin kurduu bask zerine Protestan isyanclarnn bir ksm ngiltereye bir ksm ise Protestan Alman Prensliklerine sndlar. Ancak halkn tepkisi durmam ve zgrlk mcadelesi balamt. Bu yzden 1568te balayp, 1648te Vestfalya Antlamasyla Hollandann tam bamszl ile sona eren mcadele dnemine 80 Yl Savalar ad verilmitir. Hollandann bamszlk hareketinin lideri olan Sessiz William, byk bir asker ve Orange hanedann kurucusudur. Kuzey Flandrdaki Protestan eyaletler 1579da da Utrecht Birlii adyla yedi vilayetten oluan Protestan Hollanda Cumhuriyetini kurdular. Gney, yani bugnk Belika, Katolik olarak spanya idaresinde kald. Prens William Osmanldan da yardm istemiti. Osmanl idaresi, spanyann Akdenizdeki faaliyetlerini snrlandracak bu istei mspet karlamt. Ancak Kbrs seferi ve nebaht Sava yardm gnderilmesini engellemiti. Osmanllarn 1578den itibaren arkta Sefevlerle ypratc bir savaa girimesi ikinci defa yardm engelledi. spanyann saldrlar, bundan sonra hissedilir derecede artt. II. Felipe, silahl mcadeleyle alt edemedii William 1580de ar sulamalarla ki, sularndan biri de Trklerle ittifak kurmak idi, kanund ilan etti. William ldrene byk dller vaat edildi. 1584te William ldrld. spanyollar kuzeyde tekrar ilerlemeye baladlar, ancak Williamn yerine geen olu Maurice spanyollarla mcadeleye devam etti. Hollandallar, 1590dan itibaren yeni gelitirdikleri fleuten adl gemileriyle Hindistan ve Atlantikte ticarete nem verdiler. Seri olarak retilen ve okyanuslarda hzla hareket eden yeni tip bu gemiler Hollandallara byk stnlk salyordu. spanyollar ise 1588de ngiltereyi istilaya giderken Yenilmez Armada diye adlandrlan donanmalar yok olmu ve deniz stnln kaybetmilerdi. BunSIRA SZDE dnya ticaretini ele geirmek zerine olacakt. Hollanda gedan sonraki mcadele mileri spanyol, Fransz, Portekiz ve ngiliz tccarlarn mallarn tadlar. Ticaretin artmasyla DAmsterdamda bankaclk ykseldi. Denizden kazanlan topraklar otNELM laklara dntrerek, st sektrn gelitirdiler. Hollanda, 1609da spanya ile 12 yllk atekes imzalayarak, ticarette daha da byme yoluna gitti. Denizlerde yzS O R U lerce Hollanda gemisi dnya ticaretinin tekelini elinde tutuyordu. Byk ticaretDpotansiyeline ramen Hollanda henz bamsz bir devlet olarak tannmyorKKAT du. Dnyann en byk ticaret potansiyeline sahip Akdenize, kendi bayraklaryla giremiyorlard. Hollandallar, Akdenizde Fransz ve ngiliz bayraklar altnda ticaret yapyorlarSIRA SZDE d. 1609da spanya ile atekes imzalamalarnn hemen ardndan Osmanl sultan tarafndan tannmak ve Akdenizde ticaret yapabilme izni alabilmek iin temaslara baladlar. 1612de Hollandaya kapitlasyon verilip, bu lke resmen tannd. AMALARIMIZ
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
117
Atekesin bitmesinden sonra Hollanda, spanya ile 1621den 1648e kadar srecek bir savaa girdi. Hollanda balangta spanya karsnda malubiyetler alsa da, 1639da spanya donanmasna byk bir darbe vurdu. Otuz Yl Savalarnn sonunda spanya ile Mnster Antlamasn imzalayarak bamszlna resmen kavutu.
KUZEY AVRUPA DEVLETLER

skandinav devletlerinin tarihte nemli rol oynayanlar sve ve Danimarkadr. Bu iki devlet, yzyllar boyunca bamsz olarak mcadele etmiler, zlanda, Norve ve Finlandiya ise bamszlklarna ok ge kavumulardr. Ancak sve ve Danimarka, askeri adan gl olsalar bile nfuslarnn azlndan dolay ancak Kuzey Almanya, Pomeranya ve Baltk gibi yakn corafyalarda sz sahibi olabilmilerdir. Danimarka Kral II. Christiann sveli asilzdelerin gcn krmak amacyla 1520de Stockholme girmesi ve burada Stockholm Kan Banyosu ad verilen olay neticesinde, iki taraf arasnda ipler tamamen koptu. sveliler, 1523te Vasa hanedanndan I. Gustav hkmdarlar olarak ilan ettiler. svelilerin bu adm aslnda Kalmar ittifaknn sonuydu. 1524te Danimarka ile imzalanan ve svein bamszln teyit eden Malm Antlamasndan sonra sve, Lutherisme geti ve Gustav Vasann ynetiminde (1523-1560) daha istikrarl bir dnem geirdi. Gustav Vasann lm, svete taht mcadelesine neden olduu gibi, Kalmar Birlii bozulduundan beri mevcut olan sve-Danimarka geriliminin savaa dnmesinde de etkili oldu. Danimarka Kral II. Frederick, Kalmar Birliini yeniden ihya etmek istiyordu. ki taraf arasnda 1563-1570 arasnda gerekleen Kuzey Savalarn balatan olay ise, Danimarka kralnn armasnda svei sembolize eden tacn yer almasyd. sveliler, Danimarka kralnn bu simgeyi kullanarak, Kalmar Birliine vurgu yaptn iddia ettiler ve armadan bu figrn ekilmesini istediler. Ancak Danimarka bu teklifi kabul etmedii gibi svein Hessen Krallna yollad elileri tutsak etti. Bunun zerine sve, Danimarka ve Norvein sembollerini, kraliyet armalarna ekledi. svein 1561de Talinn Limanna hakim olmasndan, Livonyaya (Estonya ve Letonya) gelmesinden rahatsz olan Lehistan ve Lbeck Prenslii, Danimarkann yannda savaa dahil oldu. Yedi Yl Savalar olarak da bilinen bu mcadele, hem karada hem de denizde gerekleti. 1568de sve tahtna kan III. Johan elilerini bar iin Danimarkaya yollayarak, Roskilde Antlamasn imzalamt. Ancak antlamann artlarn ar bulan III. Johan, bu metni onaylamad. Nihayet 1570de taraflar arasnda Stettin Antlamas imzalanarak, sava bitirildi. Buna gre, iki taraf da sava ncesi snrlarna dnecek, ancak sve, nemli miktarda sava tazminat deyecek ve Elfsborg Kalesinin iadesi iin ykl bir deme yapacakt. Bu antlama, Danimarkann artk Kalmar Birlii gibi, kendisinin asli g olduu bir yaplanmay svee kabul ettiremeyeceinin deliliydi. Ancak Danimarkann skandinavyann en gl devleti olduu da ortaya kmt. 1592de sve tahtna kan Sigismundun koyu bir Katolik ve Kar Reformcu olmas sve toplumunda ve devlet adamlarnda rahatszla neden oldu. Nihayetinde naiplik grevini stlenen arl, 1598de Sigismunda isyan ederek, sve tahtn elegeirdi. 1604te ise IX. arl ismiyle resmen kral oldu. IX. arl, Rusyadaki istikrarszlktan yararlanarak bu lkeye saldrd. svein birka baarsndan sonra 1612den itibaren sava durgunlat.
1397de sve, Norve ve Danimarkann ortak karlar dorultusunda, kendi siyasi varlklarn sona erdirmeden oluturduklar Kalmar Birlii, zellikle Kuzey Alman devletlerinin oluturduu Hansa Birliinin ticari gcne ve Alman siyasi nfuzuna alternatif bir oluumdu.
118
Danimarka ile sve arasnda ise blge hakimiyeti yznden 1611de yeni bir sava kt. Ayn yl IX. arln lm zerine olu II. Gustav Adolf baa geti. Ancak sve alnan baarsz sonulardan sonra bar yapmaya mecbur kald. ngilterenin arabuluculuu ile iki devlet arasnda 1613te Knared Antlamas imzaland. sve, Danimarkaya 1 milyon riksdaler tazminat deyecek, Danimarkann Lapplanddaki hakimiyeti tannacakt. Danimarka, Sound Boaznn her iki kanadnda da hakimiyetini koruyordu. Antlamadan sonra Gustav Adolf, Rus cephesine dnd. Kral, baarlar elde edip, Ruslar bugnk Estonyadan ve Finlandiyann kaps saylan ngiryadan kard. Ruslar Baltktan uzaklatran Stolbovo Antlamas 1617de imzaland. Gustav Adolf, savalardan sonra aristokrasinin ekonomik gcn krp, devletin vergi gelirlerini arttrd. Ancak bu snf devlete kstrmemek amacyla Riksrad denilen ve zdegan snfndan oluan meclis ile yetkilerini paylat. lke iinde byk bir eitim reformu gerekletirmi, Uppsaladaki niversiteye byk mali kaynaklar tahsis etmi ve saltanatnn sonunda Tartuda yeni bir niversite atrmt. Yine ticareti gelitirmek iin, 1621de Gteborg liman ehrini kurdu. Gustav Adolfu dnya tarihinde ne karan zellii ise askeri teorisyenlii ve komutanlyd. Kral, sve ordusunun asker saysn, svein kaldrabilecei en st seviyeye karm, tfekli birliklerinin ate gcn ve ate hzn arttrm, mzrakl birlikler ile tfekli birlikleri dengeli ve oranl bir ekilde tanzim etmiti. Uzun sredir pasif rol oynayan svari birliklerini yeniden vurucu g haline getirtmiti. svein, Gustav Adolf ve onun maharetli anslyesi Axel Oxenstierna nderliinde yrtt bu askeri ve idari reformlar meyvelerini Otuz Yl Savalarnda (1618-1648) verdi. svein Otuz Yl Savalar iinde Lehistan ile olan mcadelesi 1629da Altmark Antlamas yaplarak noktaland. sve, bu antlamayla nemli Baltk limanlarna tek bana sahip oldu. Danimarka, ise sava patlak verdii srada IV. Christian tarafndan istikrarl bir biimde ynetilmekteydi. Danimarka donanmas modernize edilmi ve lkedeki kaleler ve istihkmlar salamlatrlmt. Ticaretin gelitirilmesi iin Dou Hindistan, Grnland, zlanda ticaret kumpanyalar kurulmutu. Ancak Katolik ordularna yenilen Danimarka, Lbeck Antlamasn imzalayarak savatan ekildi.
OTUZ YIL SAVALARI

Bohemyallar (ekler) gerek mill ve gerek de din sebeplerden dolay, deiik dnemlerde Kutsal Roma-Cermen mparatorluuna kar isyan etmilerdi. Protestan olan ekler, mparator II. Rudolfa din zgrl hususunda belirli tavizler verdirttiler. Ancak imparatorun Bohemyadaki temsilcileri Protestanlara verilen haklar uygulamaya koymak istemediler. Bunun zerine ek Protestanlar, Silezyal ve Moravyal Protestanlar ile ibirlii yaparak yeni bir hkmet kurdular ve isteklerini yeniden mparator Rudolfa bildirdiler. aresiz kalan imparator, 1609da yaynlad bir fermanla ek Protestanlarnn isteklerini kabul etti. Protestanlarn, kilise topraklarna kendi ibadethanelerini ina etmeleri zerine imparatorluk temsilciler heyeti bu kiliselerin ykmna karar verdi. Ancak 1617de bu karara Protestanlar yine itiraz edince, ipler tamamen koptu. Protestanlarn haklar ellerinden alnd. Temsilcilerin bu kat tutumu taknmalar zerine Protestanlar dorudan mparator Matthiasa bavurmay uygun grdler. Ancak imparatorun cevab da gayet sert oldu. ekler, aradaki ihtilafn msebbibi olarak Pragda bulunan imparatorun temsilcilerini grdler. Hakikaten bu iki temsilci de Protestanlar sapkn olarak grmekteydi.
119
Protestan ekler, Thurn Kontu Mattias nderliinde isyan ederek 1618de krallk sarayn bastlar. ki imparator temsilcisine hakaret ettikten sonra onlar pencereden aa attlar. Ancak temsilciler 18 metre ykseklikten ii gbre ve pislikle dolu bir hendein iine dmler, gbrenin yumuatc etkisi lmlerine engel olmutu. Pragda yaanan bu hadise Viyana Sarayna ulanca, imparator olay isyan olarak yorumlad. syanclar da Pragda yeni bir hkmet tekil ettiler. Bu atma btn ktaya yaylarak, Avrupann genelinde mezhep esasl bir kamplama balad. Katolik devletler, Kutsal Roma-Cermen imparatorunun yannda yer alarak Ligay olutururken, Protestanlar ise Union ad verilen siyasi birlii meydana getirdiler. Bavyera Elektr Maximilianin imparatora destek vermesi Katolik cephesini kuvvetlendirdi. Bundan cesaret alan II. Ferdinand, Tilly komutasndaki bir orduyu Bohemyaya gnderdi. Sava kazanan Katolik ordusu Pragda hakimiyeti salad. Daha sonra Pilsen ehrinin dmesi ile beraber Bohemyallarn isyan sona erdi. syana destek veren Silezya, Erdel gibi prenslikler de imparatorla anlatlar. Protestan din adamlar srldler. Ancak bu gelimelerden Protestan prensler, hi memnun deillerdi. mparatoru seen elektrler kurulunda Protestanlara ait bir sandalyenin Bavyera elektrne verilmesi Kuzey Alman prenslikleri ve skandinav mttefikleri iin barda taran son damla oldu. Danimarka Kral IV. Christian Protestanl ve Kuzey Almanyay kurtarmak vazifesini 1625te kendi zerine ald. Danimarkann mttefikleri arasnda ngiltere, Aa Saksonya ve Hollanda vard. mparatorun ordusu, Danimarkallar ertesi yl Luther am Harenbergte, malup etti. mparatorluk ordularnn Baltkn kilidi olan Stralsundu ele geirme ihtimali zerine sve Danimarkaya ve Kuzey Alman prensliklerine yardm etti. sve, Lehistan ile antlama yaptktan ksa bir sre sonra 1630da Avusturyaya sava ilan etti. Avusturyallar, sve kral iin Karlar kral gnete eriyecektir dediler ama eriyen Kutsal-RomaCermen mparatorluu olacakt. Yaanan bu gelimelerden sonra Protestan ve Katolik ordular 1631 Eyllnde Breitenfeldde kar karya geldiler. Kral Gustav Adolf, imparatorluk ordusuna kar zafer kazand. 1632de Ltzen Savan sveliler kazanmalarna ramen Gustav Adolf bu muharebe sonrasnda ld. sve, kralyla beraber hcum inisiyatifini kaybetti. Nrdlingen mevkiinde 6-7 Eyll 1634te yaplan meydan muharebesi sonucunda imparatorluk ordular byk bir zafer kazandlar. Bu muharebenin en nemli neticesi 1635te Saksonya ve birok kuzey Alman ehrini sve ittifakndan koparan Prag Antlamas oldu. Bu antlama ile imparator olduka rahatlad, sve de arkasn daha ok Fransaya yaslamaya balad. Fransa, 1635te Habsburglar daha da sktrmak iin spanyaya sava ilan etti, ancak bunun zerine imparator da ertesi yl Fransaya sava at. Kardinal Richelieu, Weimar Prensi Bernhard da ittifakna dahil ederek Fransann durumunu kuvvetlendirdi. Sava, balangcndaki mezhep esasl i sava niteliini kaybetmi, siyasi karlar uruna yaplan milletleraras bir sava hline gelmiti. Danimarka, 1643te bu kez, imparatorun yannda savaa girdiyse de, svee kar baarl olamad. Almanyada artk bar isteyen Brandenburg, imparatora verdii destei geri ekti. sve ordusunun 1645te Jankowitzdeki zaferi nce Saksonyay savan dna itti. Savan kaybedildiini imparator da anlamt. Bu yzden imparator mzakerelere balanlmasn istedi. Ancak atekes yaplamad.
120
sve ve Fransann Bavyeraya girmesi zerine Prens Maximilian mtareke yaparak, imparatora desteini ekti. 1645te Danimarka ile baran svein elinin rahatlamas imparatorun btn direncini krd ve bar mzakerelerini hzlandrd. Mzakereler savalarda yer alm tm devletlerin katlm ile gerekleti. Taraflar 24 Kasm 1648de Vestfalya Antlamasn imzalayarak, Otuz Yl Savalar sona erdi.
SIRA SZDE
Fransann Katolik olmasna ramen Protestanlar desteklemesinin nedeni nedir? SIRA SZDE
D olmasna NELM Girii Latince ramen, metni Franszca olan bu antlama, Modern Avrupann ve mill devletlerin douunda nemli bir yere sahiptir. Vestfalya, Napolyon sonrasnda Avrupann yapsnn belirlendii 1815 Viyana Antlamasna kadar AvruS O R U pa kamu hukukunun temeli oldu. Vestfalyada Protestanlk Katoliklie denk sayld ve Protestanln ortadan kaldrlmasna ynelik almalara son nokta konuldu. DKKAT Vestfalya ile beraber Habsburg hanedannn karizmas zarar grd ve Almanyada yerel hanedanlar ne ktlar. Brandenburg Prenslii giderek glendi ve SZDE bir bakmaSIRA Prusya mparatorluunun, yani Almanyann temelleri Vestfalyada atld. Antlama imparatorun prenslikler zerindeki otoritesini kstlamt. Vestfalyadan sonra, Voltairein deyimiyle bu devlet Ne kutsal, ne Romal ne de bir AMALARIMIZ imparatorluktu. Otuz Yl Savalarnn bir baka neticesi de savan getirdii felaketlerdi. Otuz Yl Savalar Almanyann nfusu olduka azalmt. Savatan dolay K neticesinde T A P retim durmu, yllar sonra bile lke ekonomik darboazdan kurtulmay baaramamt. Fransa,T E evresindeki Habsburg emberini krmay baarmt. Fransann HolLEVZYON landa ve Kuzey talya zerindeki nfuzu da artmt. Bunun yannda Fransann baz toprak kazanlar da bulunmaktayd. Fransada monari Vestfalyadan sonra iyice salamlat. N T E R N E yznn T sve savatan akyla kt. Vestfalya ile Verden ve Bremen Piskoposluklarnn idaresini alarak Almanyann ynetiminde sz sahibi oldu. n-Pomeranya ile Stettin ve Wismar ehirlerini ele geirdi. Hollandann bamszl Vestfalya ile onayland. Antlamayla svire de bamsz oldu. mparatorluk gibi Papalk da Vestfalyada darbe yedi. Papa antlamay geersiz saydysa da Vestfalyay imzalayan lkeler de papann bu hkmn geersiz saydlar. Vestfalyada ngilterenin temsilcisi yoktu. Ancak spanya darbe yedii iin sava, ngilterenin lehine olmutu. Otuz Yl Savalar srasnda en buhranl dnemlerinden birini yaayan Osmanl mparatorluu savaa dorudan katlmam ancak Osmanlya bal Erdel Prenslii mparator Ferdinanda kar mcadele etmiti. Vestfalya, Protestanln Papa ve Katoliklie kar kazand zaferin adeta bir sembolyd. Fransa ile savamaya devam eden spanya, Vestfalyaya davet edilmemiti. spanyollar Fransa ile 11 yl daha savatlar. Bundan dolay baz tarihiler Otuz Yl Savalarnn esasen otuz yl deil 41 yl srdn iddia ederler. Sava, spanyay en az Kutsal Roma-Cermen mparatorluu kadar ypratmt.
DNELM S O R U
Vestfalya Antlamas
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
121
AVRUPA TARHNDE DEM VE GELMELER Avrupada Asker Devrim

Eskiada, Avrupa ktasnn asker tarihine damgasn vuran ordu, Roma lejyonlaryd. Profesyonel ve srekli piyadeler olan Roma lejyonlar, imparatorluun bir dnya gc olmasnda ve bu gcn korumasnda hayati rol oynamlard. Romallar ile Gotlar arasnda 378teki Hadrianopolis Muharebesi, Romay kn eiine getirdii gibi, askeri anlamda, lejyonlarn ve piyadelerin stnlne son vermi ve svari birliklerini n plana karmt. Ortaa Avrupa sava dnyasnda, byk meydan muharebeleri azalrken, ordularn asker says dmt. Bu dnem savalarnn sonularn ise, zorlu kale kuatmalar belirlemekteydi. Ortaa sava modelinin bu ekilde olumasndaki temel neden, blgesel prensliklerin ve kk ehir devletlerinin feodal ekonomik modelleriydi. zellikle 15. yzyln ikinci yarsndan itibaren ateli silahlarn etkin bir ekilde kullanlmaya balanmas, Avrupada Asker Devrimin balangcyd. Ateli silahlarn icadyla, kk prenslikler ve ehir devletlerinin en byk dayana olan, Ortaa kale surlar artk alabilir hale gelmiti. Bu olay, derebeylik sistemini kertmi, bunun neticesinde Fransa, ngiltere, spanya gibi mill monariler, kk prensliklere kar avantaj salamt. Feodal sistemin kmesiyle, ordularn yaps deimi, ar atl birliklere dayal kk askeri birlikler tedricen terkedilerek, sayca ok, ucuza mal edilebilir mzrakl piyadeler n plana kmlard. 16. yzyln ilk yarsnda, savalarn sonucunu mzrakl piyadeler belirlemekteydi. Toplar sayesinde ise, kuatmalar ok daha hzl bir ekilde baarya ulamaktayd. 16. yzyln ikinci yarsndan itibaren ise daha kademeli bir deiim sreci balamtr. Habsburglar ile Fransann g mcadelesine sahne olan talyadaki blgesel devletler, byk bir ordu besleyebilecek gte olmadklarndan, bamszlklarn muhafaza etmek iin, ehirlerinin tahkimatlar konusuna younlamlard. Bunun sonucunda, Trace talienne denilen yeni bir sur modeli gelitirmilerdi. Bu yeni model tahkimatlarda, duvarlarn boyu daha alak tutulmu ancak top atna kar daha kaln hale getirilmiti. Tahkimatlar, apraz ate gc salamak iin yldz eklinde ina edilmekte ve Ravelin denilen n tabyalarla dman asl surlardan uzak tutulmaya allmaktayd. Bu yeni surlar, byk lde baarl olmu ve kuatmalarn sresini, Ortaa kadar olmasa da daha uzun hale getirmitir. Hafif ateli silahlar ise, sava meydanlarndaki etkinliklerini 16. ve 17. yzyllarda tedricen arttrmlardr. 16. yzyln banda arkebz denilen arkaik tfekler kullanlrken, nce fitilli tfee, 17. yzyldan itibaren ise akmakl tfee geilmitir. Ateli silahlarn kullanmnn, mzraa gre daha az fiziksel g istemesi ve daha etkin kullanlabilmesi, ordularn tfek orann yava yava arttrmalarna ve mzra terketmelerine neden olmutur. Ordular ate glerini arttrmak iin, dnml atee dayal kontramar veya sve salvosu gibi teknikleri uygulamaktayd. 17. yzyln sonu ve 18. yzylda daha dengeli bir asker geliim yaanm ve vatanda ordusu ve seferberlik modelinin (levee en masse) balad Fransz htilaline kadar, Avrupa genelinde piyade arlkl profesyonel ordular kullanlmtr. 17. yzyl Avrupasnda sava meydanlarnda nasl bir deiim gzlenmektedir, aklaSIRA SZDE ynz.
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
122
Kar Reform (Katolik Reformu)

16. yzylda balayan ve Fransz htilaline kadar sren Katolik Kilisesinin yenilenmesi, kendisini tamir etmesi, Protestan hareketiyle ald darbeyi tedavi etmesi arzusuyla balayan harekete Kar Reform veya Katolik Reformu denilmektedir. Kar Reform sreci ierisinde yeni tarikatlar kurulmu ve bu tarikatlar vastasyla Reform hareketinin at yaralar giderilmeye allmtr. zellikle Cizvitler, Protestanln ortaya k zerine byk bir darbe yiyen Katolik kilisesini toparlayp, kar reformun yaplmasnda nemli rol oynadlar. Kar Reformun cevap arad iki temel sorusu vard. Bunlarn birincisi Katolik Kilisesi, ortaya kan hiziplemeleri ve blnmeleri nasl nleyecekti? kinci soru ise Protestanlar, Kalvinciler ve Anabaptistlerin insanlar Katolik inancndan uzaklatrmalar nasl engellenecekti? Bu sorular yannda Kar Reform hareketi, yeniden dou hareketi hlini alarak Katolik Kilisesindeki bir yeniden yaplanma ve Protestanlk ile ortak inanlar etrafnda uzlaarak hiziplemeleri azaltmay amalyordu. Kar Reform iin dnm noktas mparator arlkenin 1527de Romay ele geirmesi oldu. Bu igalden sonra Katolik kilisesinden reform hareketi iin din adamlar harekete geti. Reform iin ilk adm Papa III. Paulus tarafndan oluturulan kardinaller meclisinde atld. Kardinaller meclisi 1537 Saygdeer Kardinaller Heyetinden Islah Edilecek Kiliseye Dair balkl raporda asl sorunun Papalkn kendisini dnyevletirmi olduu ve dier temel deiikliklerin ancak bu temel deiiklik salandktan sonra mmkn olabilecei belirtildi. arlkenin teebbsleri ve biraz da zorlamalar ile 13 Aralk 1545te Trentoda bir konsil topland. arlken, bu konsili toplayarak Avrupada Protestanlk ile Katoliklik arasnda giderek artan gerilime son vermeyi ve daha da nemlisi Trk tehlikesi karsnda Avrupada bir birlik oluturmay hedefliyordu. Trento Konsilinde Hristiyan dinini ve inancn tekrar ykseltmek, Hristiyan halk ve din adamlarn dzene sokmak ve din dmanlarn engelleyip ortadan kaldrmak iin kararlar alnacakt. Papa III. Paulusun, ... Btn gnahlarmz ve hatalarmza kar artk ilahi fkeyi zerimizden kurtarmalyz. Rodos kaybedildi. Macaristan tehlikede, Avusturya, Adriyatikin dousu ve talyaya kar karadan ve denizden bir sava sz konusu. Acmasz ve kyc dmanmz Trkler, Hristiyanlar arasndaki nefret ve uyumazl kztrmakta. Bu kadar karklklar, dzensizlikler ve sapknlklar iinde, sann Gemisini yrtmek iin ayaa kalkn!... arsyla toplanan Trento Konsilinde kilise dogmalar ve kilisenin yapmas gereken reformlar ele alnd. Trento Konsili oturumlar hlinde 1563e kadar devam etti. Konsilin bu kadar uzun srmesinin sebebi papalarn deimesi ve baz papalarn konsile gerekli nemi vermemesiydi. Bunun yannda deien siyasi artlar da konsile ara verilmesinde etkili oldu. Papa IV. Pius Mart 1564te, Trento Konsilinin kararlarn resmen onaylad ve kararlar hayata geirilmeye baland ve bu kararlar Kar Reform srecindeki en nemli gelimelerdi. Trento Konsili kararlar btn Avrupada hemen kabul grmedi. spanya, konsil kararlarn en fazla sahiplenen ve uygulamaya geiren lke oldu. Buna mukabil zellikle Fransada konsil kararlarna kar ciddi bir muhalefet olutu ve lke i savaa srklendi. Avusturya ve Gney Almanya prensliklerinde de benzeri i savalar balad ve atmalar Otuz Yl Savalarnn balamasnda etkili oldu. Bu olumsuzluklarna ramen Kar Reform hareketi Katolik Kilisesinin toparlanmasn, tekilat yapsn gzden geirmesini ve kendini savunacak yeni yntemler gelitirmesini de salad.
Cizvitler: 1534te gnacio de Loyola tarafndan kurulmu bir tarikattr. sa cemiyeti diye de bilinir. Amalar, Katolik inanc btn insanla yaymak ve Katolik olanlarn inanlarn tavizsiz bir ekilde yaamalarn salamakt. Gney Amerikadan Orta Asya ve Uzak Douya kadar geni bir corafyada srdrdkleri misyonerlik faaliyetleriyle Katoliklii yaydlar. Cizvitlerin ar kuvvetlenmesi zerine Papa XIV. Clement, 1773de tarikat feshetti. Papa VII. Pius, 1814te Cizvitlere eski haklarn verse de tarikat eski gcne bir daha kavuamad.
123
Papa XIII. Gregorius ve Takvim

Dnyann byk ksmnda kullanlan Gregoryen Takvimi menei Roma mparatorluuna uzanan bir takvimdir. Romallar, ilk nce 10 aydan mteekkil 304 gnlk bir takvim oluturmulard. Takvimin balang tarihi Romann efsanev kurulu yl olan M.. 753t. K aylarn kapsamayan bu takvim Mart ay ile balamaktayd. Gnmzde bat dillerinde kullanlmaya devam eden ilk drt ayn isimleri Martius (Mars), Aprile (Tanra Afrodit) veya aperire olarak yazlan amak fiilinden, Maius (Hermesin annesi) ve Iunius ( Tanra Hera, Romallarda Juno) olarak sralanmaktayd. 5. aydan itibaren ise aylar say ile numaralandrlrd. Bu yzden, mesela bat dillerinde, Ottobre, Octobre, Octember eklinde yazlan Ekim ay, Roma takviminde 8. ayd anlamna gelen Octobris olarak anlmaktayd. Romallar daha sonra takvimlerini, 355 gne karmlar ve kta bulunan iki yeni aya isim vermilerdi. Kap ve yollarn Tanrs saylan Janusa ithafen aniarus ve tamamen temizlenmeye, pr olma ayini olan Februara ithafen (Februarius) kullandlar. Romada takvim alanndaki en byk reformu yapan isim ise Jl Sezar oldu. Sezar, gne esasl bir takvim oluturdu ve bu takvim M.. 45 ylnda (Eski Roma takvimine gre kurulutan sonraki 709. yl) yrrle girdi. Daha sonra da Sezar ve ilk mparator Augustusu onurlandrmak iin, 5. ay (Quintilis) ve 6. aya (Sextilis) bu iki devlet adamnn isimleri verildi. Iulius (Temmuz) Augustus (Austos). Osmanllarn, Rum, Batllarn Jlyen takvimi dedii bu takvim, bir yl 365 gn ve 6 saat olarak hesaplamt. Bu takvimin ekinoks ve paskalya tarihi hesaplamas 325teki znik konsilinde, gerek Dou gerekse de Bat Hristiyanlnn resmi takvimi haline gelmiti. Halbuki dnyann dn hz bu sreden yaklak 11 dakika ksayd ve 1582 ylna gelindiinde gerek mevsimsel zaman ile znik Konsilinin hesaplamas arasnda 10 gnlk bir zaman fark olumutu. Bu durumun dzeltilmesi iin Gney talyal Aloysius Lilius bir teklifte bulunmu ve her 400 ylda mevcut olan 100 artk yl 97ye indirmiti. Liliusun kabul gren bu nerisine gre 1600 ylnda artk yl uygulanmken, 1700, 1800, 1900 yllarnda uygulanmamt. 2000 ylnda artk yl yine uygulanrken, 2100, 2200, 2300 yllarnda artk yl olmayacaktr. 1572de papala seilen XIII. Gregorius, bu uygulamay 1582 ylnn Ekim aynda tatbik etmi ve 4 Ekim Perembe gnnden sonra 15 Ekim Cuma gelmi bylece takvimler 10 gn ileri atlmt. Uygulamay, Katolik lkeler Venedik, Avusturya, spanya, Fransa ve Portekiz, Vatikan ile ayn anda hayata geirmilerdi. Protestan lkeler bu takvimi ok uzun sre sonra benimsemilerdi. Ortodoks lkeler ise, gnmzde bu takvimi gnlk hayatta ve resmi ilerde kullanrken, din gn ve haftalar hl Jlyen Takvimine gre hesaplanmaktadr.
Avrupada Deien Nfus Oranlar (1550-1650)

1500 ile 1600 yllar arasnda Avrupa nfusunda yeniden bir art ve toparlanma oldu. Bir yzyl nce Kara lm denen vebann 16. yzylda giderek etkisinin azalmas nfus artndaki en nemli faktrd, ancak bu durum 17. yzyldan itibaren tekrar tersine dnd. Avrupadaki 1500 ile 1600 yllar arasnda baz lkelerin nfus art oranlar u ekildeydi: ngiltere, 4.1 milyondan 4.8 milyona; sve, 0.8 milyondan 1 milyona; Fransa, 12 milyondan 15 milyona ulat. Ktann toplam nfusu 1500lerde yaklak 82 milyon iken 1600lerin hemen banda yaklak 105 milyon oldu. Nfus art ehirlerde daha fazla idi ve bunun bir sonucu olarak metropol ehirler ortaya kt. rnein Parisin 1500lerdeki nfusu 100 bin iken asrn sonlarna doru 200 bine ulat.
124
16. yzylda nfus art, i gcnn ve asker kaynann artmas sebebiyle, iyi bir ey olarak grlyor ve tevik ediliyordu. Nfus art Avrupa ekonomisinde iyilemelere de sebep oldu. Buna mukabil artan nfus beraberinde baz ciddi problemleri de getirdi. Bunlarn en nemlisi de tahl fiyatlarndaki artt. Artan nfusun ihtiyacn karlayacak ekilde tarmda verimlilii salayacak yntemlerin gelitirilememesi tahl fiyatlarnn artmasndaki en nde gelen etkendi. 1450-1620 yllar arasnda hububat fiyatlar Avrupada drt ila yedi kat orannda artt. Tahl ihtiyacn gidermek iin bavurulan en yaygn yntem orman alanlarnn tarma almasyd. Fakat bu da ciddi skntlara sebep oldu. Zira artan nfusun snma ihtiyacn karlamak iin daha ok oduna ihtiya duyuldu ancak yerleim yerleri yaknndaki ormanlar tarm arazisi hline getirildiklerinden dolay odun temin etmek giderek zorlat. Bunun bir sonucu olarak da odun fiyatlarnda beklenmeyen bir art grld. Bu ksr dng isyanlar da beraberinde getirdi. rnein 1585te Napoli belediye meclisi somunlarn kleceini, ancak fiyatnn sabit kalacan ilan etti. Bunun zerine halk ayakland, meclis yelerinden birini ldrd ve tahl ambarlarn yamalad. Avrupada 16. yzylda artan nfus baka skntlara da yol at. Bunlardan biri toprak kiralama sistemindeki skntlard. Artan nfus topra ileyen ve kiralayan kirac konularnda skntlarn ortadan kalkmasna, buna mukabil toprak sahiplerinin bunu frsat bilerek vergileri arttrmalarna sebep oldu. Ar vergi talebi zellikle ngilterede kyl isyanlarna neden oldu. Btn 16. yzyl boyunca Venedik gibi ticaret merkezleri hari Avrupada fazla grlmeyen veba, 17. yzylda ktada yine lm samaya balad. Bu yzden 1500lerde grlen nfus art 1600lerden itibaren yeniden tersine dnd. talya, Piemonte, Lombardiya ve Venedikte ortaya kan ve 1630-1631 yllar arasnda etkili olan veba bu lkelerin nfusunun % 30 orannda azalmasna sebep oldu. ngilterede 1603-1665 yllar arasnda aralklarla ortaya kan salgnda 170 bin kii ld. spanyada 1596-1685 yllar arasnda grlen vebada ise lke nfusunun % 25i yok oldu. Avrupa nfusunun 17. yzylda azalmasnda salgn hastalklar kadar uzun sren savalar da etkili olmutu. Zira 1618-1648 yllar arasnda devam eden ve Otuz Yl Savalar denen dnemde Almanyann nfusu 21 milyondan 13.5 milyona kadar dt. Bohemyann nfusu ise 3 milyondan 0.8 milyona dmt. Savalar kadar ara ara yaanan ktlklar da kta Avrupasnn nfusunun 17. yzylda azalmasna sebep olmutur.
125
zet
A M A
Otuz Yl Savalarn ve Vestfalya Antlamasn tartabilmek, Avrupadaki Protestan-Katolik ekimesi 1618de 1648e kadar srecek bir savaa dnt. Ancak sava zamanla balangcndaki mezhep esasl i sava niteliini kaybedip, siyasi karlar uruna yaplan milletleraras bir sava hline geldi. Avusturya, spanya, Fransa, ngiltere, sve, Danimarka, Bohemya, Erdel Voyvodal ve Alman prenslikleri aralklarla otuz yl savatlar. 1648de imzalanan Vestfalya Antlamas, Protestanln Papa ve Katoliklie kar kazand zaferin adeta bir sembolyd. Protestanlk Katoliklie denk sayld. Bu antlama, Modern Avrupann ve mill devletlerin douunda nemli bir yere sahiptir. Vestfalya, Napolyon sonrasnda Avrupann yapsnn belirlendii 1815 Viyana Antlamasna kadar Avrupa kamu hukukunun temeli oldu. Vestfalya ile Hollanda ve svire bamszlklarn kazandlar. Vestfalya ile beraber Habsburg hanedannn karizmas zarar grd ve Almanyada mahalli hanedanlar ne ktlar. Brandenburg Prenslii giderek glendi ve bir bakma Prusya mparatorluunun, yani Almanyann temelleri Vestfalyada atld. Katolik bir devlet olmasna ramen Protestanlarn yannda savaan Fransa, evresindeki Habsburg emberini krmay baarp, toprak kazanlar elde etti. Fransa ile savamaya devam eden spanya Vestfalyaya davet edilmemiti. spanyollar Fransa ile 11 yl daha savatlar. Bundan dolay baz tarihiler Otuz Yl Savalarnn esasen otuz yl deil 41 yl srdn iddia ederler. Sava spanyay en az Kutsal Roma-Cermen mparatorluu kadar ypratmt.
A M A
Fransadaki mezhep savalarn aklayabilmek, 16. yzylda Fransa Katolik-Protestan ekimesini en fazla yaayan devlet oldu. 1562-1598 yllar arasnda Fransada mezhep savalar meydana geldi. Zamanla bu i mesele ngiltere, Hollanda ve spanya gibi lkelerin de mdahil olduu milletleraras bir mesele oldu. Katliamlarn yaand bu i sava IV. Henrinin 1598de Nantes Fermann ilan edip, Protestanlara din zgrlk vermesiyle bir sreliine sona erdi. Ancak 17. yzylda Fransa krallarnn din zgrlkleri geri almasyla sava ve ekime tekrar balamtr. Fransa, ngiltere ve Hollandann nasl ykseldiini analiz edebilmek, Uzun sre mezhep savalaryla zayflayan ve d mdahaleye ak hale gelen Fransa Bourbon hanedann kuran IV. Henri zamannda toparland. IV. Henri dneminde krallk gc ve otoritesi yeniden salanp, ekonomi bir dzene sokuldu. Askeri sistem gelitirildi ve lkedeki mali dengeler saland. 17. yzyln ilk yarsnda Kardinal Richelieu ve Kardinal Mazarin zamanlarnda sk bir maliye politikas yrtlp, devlet ynetiminde merkeziyetilik kuvvetlendirildi. XIV. Louis dnemi Fransasnn altyaps kuruldu. 15. yzyldan itibaren yava yava Okyanusa kys olan devletler ykselmeye balamlard. Balangta kuvvetlenen Portekiz ve spanyann yerini 16. yzyln sonlarndan itibaren ngiltere ve Hollanda ald. ki devlet de gelitirdikleri yeni gemileri, tecrbeli denizcileri ve tccarlaryla denizlere damgalarn vurdular. ngiltere ve Hollanda, Amerika ktasnda ve Uzakdouda spanya ve Portekiz ile smrge mcadelesine girip, kendi kolonilerini kurdular. 1588de spanyann Yenilmez Armada ad verilen donanmasnn malup olmas ngilterenin ykseliinde nemli bir dnm noktasyd. Kralie Elizabeth, 45 yl sren hkmdarlnda zerinde Gne Batmayan mparatorluun temelini atmt.
A M A
126
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi ngilterenin dnya gc olmasnn yolunu aan hkmdardr? a. VIII. Henry b. Kralie Mary Tudor c. Kralie Elizabeth d. VI. James e. I. Charles 2. Aadakilerden hangisi Uzun Parlamento dneminde yaanan gelimelerden biri deildir? a. Parlamentonun krala ve kraln danmanlarna sert bir muhalefet sergilemesi b. Parlamentonun bu dnemde Grand Remonstranceyi ilan ederek kral dorudan ikaz etmesi c. Parlamentoyu Pritenler desteklerken, soylular, Katolikler ve Anglikanlarn kraln yannda yer almas d. Kraln 1647de skolarla yardm antlamas imzalamas e. Kraln ordusunun, parlamento ordusunu 1644te malup ederek byk bir zafer elde etmesi 3. Fransada meydana gelen Protestan katliam aadakilerden hangisidir? a. Saint Barthlemy katliam b. Huguenot katliam c. Barikatlar Gn d. Monsieur katliam e. Hibiri 4. Protestanlara din zgrlk veren 1598 Nantes Ferman hangi hkmdar zamannda ilan edilmitir? a. IV. Henri b. I. Fransuva c. XIII. Louis d. II. Henry e. III. Henry 5. Aadakilerden hangisi II. Felipe dneminde meydana gelen olaylardan biri deildir? a. Katolik olmayan Fransa Kral IV. Henrye kar sava ilan etmitir. b. Hollanda valisi olarak atad Parma Dk ile ngiltereyi fethetmek zere yola km ve malup olmutur. c. Moriskolar bask altnda tutulmutur. d. Portekiz ile spanya topraklar ayrlmtr. e. Osmanl ile Cerbe Deniz Sava yaplmtr. 6. Otuz Yl Savalar ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Osmanl iin bu Avrupann bir i meselesiydi. b. Fransa Katolik olmasna karn Protestanlar desteklemekteydi. c. ngiltere spanyann deniz ticaret yollarna egemen olmasn engellemek istiyordu. d. Danimarka, svein Almanyaya hakimiyetinden ekinmekteydi. e. lk harekete geen ve ilk ekilen lke sve olmutur. 7. Vestfalya Antlamasndan sonra da spanyann savamaya devam ettii lke aadakilerden hangisidir? a. Hollanda b. Fransa c. sve d. Danimarka e. ngiltere 8. svei Danimarka karsnda stn hale getiren hkmdar aadakilerden hangisidir? a. I. Gustav Vasa b. XIV. Erik c. II. Gustav Adolf d. IX. arl e. III. Johan 9. Aadakilerden hangisi Hollandann bamszlna giden yolda nemli bir dnm noktasdr? a. Utrecht Birliinin kurulmas b. Prens William suikast c. Leiden kuatmas d. Huguenotlarn yardm e. arlkenin spanya tahtna geii 10. Gnmzde dnyann byk ksmnda kullanlan takvim reformunu yapan papa aadakilerden hangisidir? a. V. Sixtus b. X. Leo c. XI. Leo d. XIII. Gregorius e. XII. Gregorius
127
Okuma Paras
HOLLANDADA LALE ILGINLII Lale, 1562de Avrupa topraklarna ok ilgin bir ekilde ayakbast. stanbuldan kuma getiren bir gemi Anvers limanna yanatnda ehrin tccarlarndan birine gelen kuma balyalar arasnda lale soanlar da vard. Anversli tccar, kumalarn yanndaki lale soanlarn Osmanl soan zannetti. Soanlarn ounu kzartp, zeytinya ve sirke dkerek yedi. Kalanlarn da bahesindeki lahana ve kabaklarn yanna ekti. 1563te bahar geldiinde bahedeki sebzelerin arasnda gz alc laleler fkrmt. Flaman kkenli Ogier Ghiselin de Busbecq, 1554-1555, 1555-1562 tarihlerinde Avusturya elisi olarak Osmanl lkesinde bulundu. Viyanaya dnerken yannda gtrd birok bitkinin arasnda lale soanlar da vard. Busbecq, bu soanlar imparatorluk baheleri sorumlusu arkada Carolus Clusiuse verip, Trklerin yetitirdii laleleri ona anlatt. Clusius, Busbecqin getirdii soanlarla Avusturyada lale retmeye balad. Clusius, Protestand. Katolik basksnn artmas zerine 1593te lale soanlarn da yanna alarak Leidene gitti. niversitenin bahesinde lale yetitirdi. Bu dnemde Hollanda siyasi ve ekonomik olarak bymekteydi. Dou ticaretinden zenginleen Hollandallar lks evlerini bahelerle sslediler. 17. yzyln ilk eyreinde Hollanday lale lgnl sard. Nadir bulunan laleler inanlmaz fiyatlara satlyordu. 1629da bir lale Amsterdamda bir maliknenin fiyatna 12 bin guldene satlnca herkesin gz bu iee evrildi. Fakir insanlar bile lale yetitirmeye balad. Yetitirilen laleler satlnca, daha pahal lale soanlar alnyor ve ticaret hayatn her tarafn saryordu. 1636 sonbaharnda lgnlk iyice had safhaya vard ve lale ticareti kumara dnt. Laleler, bar ve batakhanelerde kendisinin yerine kime ait olduunu belirten ktlarla alnp satlyor, bir lale bir gnde 10 kez el deitiriyordu. Bu yzden sradan laleler bile inanlmaz fiyatlara ulat. Laleler atnda fiyatlarn inanlmaz ykseklii yznden tccarlarda laleyi alacak para yoktu. Hollandallar, artk lale almak yerine satmaya baladlar. Fiyatlar bir haftada yzde 95 dt. Byk paralar kazananlarn yan sra battklar iin Amsterdam kanallarna atlayarak intihar edenler bile oldu. 1637de devlet bu duruma el koyarak yeni bir dzenleme yapp, lale ticaretini daha kk lekli ve kontrol edilebilir bir duruma getirdi. Kaynak: Mike Dash, Lale lgnl, ev. zden Arkan, stanbul 2000.

1. c 2. e 3. a 4. a 5. d 6. e 7. b 8. c 9. a 10. d Yantnz yanl ise Kralie Elizabeth blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise ngiliz Sava blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Saint Barthlemy Katliam blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Fransada Mezhep Savalar blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Habsburglar blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Otuz Yl Savalar blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Otuz Yl Savalar blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Kuzey Avrupa blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Hollandann Douu blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Takvim blmn yeniden okuyunuz.
128

Sra Sizde 1 Britanya i savana giden srete, kral ile parlamento arasnda iki byk gerilim noktas bulunmaktadr. Bunlardan birincisi, parlamentonun yetkisi meselesidir. ngiliz parlamentosunun en temel yetkisi bte ile ilgili olup, 1215 Magna Carta Fermanndan beri, krallarn keyfi olarak vergi koyma yetkisi bulunmamaktayd. Eer, ilgili hkmdarn otoritesi gl ve toplumsal memnuniyet iyi dzeydeyse, parlamento adeta bir danma meclisi gibi hareket ediyor ve hkmdarn taleplerini onaylyordu. Buna mukabil, eer, daha zayf bir hkmdar ve skntl bir ortam varsa parlamento, krala olan yasal muhalefetin oda haline gelmekteydi. Krallar, anlaamadklar bir meclisle karlatklarnda, meclisi feshediyorlar, yeni bir meclis oluturuyorlar veya meclisi kapal tutuyorlard. Sra Sizde 2 spanya ile mcadele halindeki Hollandann bamszlk hareketinin lideri William Orange, Huguenotlara destek vermi ancak ordusunun yetersizlii nedeniyle ekilmiti. ngiltere kraliesi Huguenotlara mal ve siyas destek salarken, Papalk ve spanya, Katolizmin beii saylan Fransada Kalvenizmin yaylmamas iin krala destek vermekteydiler. Bylelikle balangta bir i sava grnmndeki mcadelede zamanla uluslararas bir atmaya dnmtr. Sra Sizde 3 arlkenin varisi olan spanya Habsburglar, btn Avrupay kendi emsiyeleri altnda birletirmeyi mit ediyorlar, bu yzden de Avusturya Habsburglar ile ortak bir snra sahip olmay amalyorlard. Byle bir hedefin gereklemesi, Fransa iin sonun balangcyd. Bundan dolay kendisi de Katolik olmasna ramen Fransa Protestanlara sempati ile bakmaya balamt. Sra Sizde 4 Hafif ateli silahlar, sava meydanlarndaki etkinliklerini 16. ve 17. yzyllarda tedricen artrmlardr. 16. yzyln banda arkebz denilen arkaik tfekler kullanlrken, nce fitilli tfee, 17. yzyldan itibaren ise akmakl tfee geilmitir. Ateli silahlarn kullanmnn, mzraa gre daha az fiziksel g istemesi ve daha etkin kullanlabilmesi, ordularn tfek orann yava yava arttrmalarna ve mzra terk etmelerine neden olmutur. Ordular ate glerini arttrmak iin, dnml atee dayal kontramar veya sve salvosu gibi teknikleri uygulamaktayd.
129
Afyoncu, Erhan-nal, Ahmet-Demir, Uur (2011), Fransaya Osmanl Tokad, stanbul. Bainville, Jacques (1938), Fransa Tarihi, I, ter. Hseyin Cahid Yaln, stanbul. Baykal, Bekir Stk (1998), Yeni Zamanda Avrupa Tarihi, Ankara. Belloc, Hilaire (2003), Charles I, Norfolk VA. Bertnard, Louis (1940), spanya Tarihi, ev. Galip Kemali Sylemezolu-Nurullah Ata, stanbul. Braddick, Michael J. (2004), State Formation in Early Modern England C. 1550-1700, Cambridge. avlan, Kemal (2003), Kar Reformasyon Srecinde Cizvit Tarikati ve Trento Konsili, Yksek Lisans Tezi, Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara. Davies, Norman (2006), Avrupa Tarihi, ev. B. manE. Topugil-K. Emirolu-S. Kaya, ed. Mehmet Ali Klbay, Ankara. Demirciolu, Halil (2011), Roma Tarihi, I, Ankara. Derry, T. K. (1994), A History of Scandinavia, Minneapolis. Dramal, Zeynep (2004), Tarihi Tersten Okumak, stanbul. Durant, Will and Ariel (1961), The Story of Civilization VII, New York. Evedy, Colin Mc (2004), lk a Tarih Atlas, ev. Ayen Anadol, stanbul. Evedy, Colin Mc (2003), Modern a Tarih Atlas, ev. Ayen Anadol, stanbul. Fulbrook, Mary (2011), Almanyann Ksa Tarihi, ev. Sabri Grses, stanbul. Geliim Hachette Trk ve Dnya Ansiklopedi, III-V, stanbul 1985. Grcan, Fatih (2005), ngilizler bunak cad dedikleri Birinci Elizabeth.., Hrriyet Tarih, 15 Haziran 2005. Hill, Christopher (1993), 1640 ngiliz Devrimi, stanbul. Jrgensen, C. - Pavkovic, M. - Rice R. - Schneid, F. Scott, C. (2011), Dnya Sava Tarihi Tehizat Sava Yntemleri Taktikler, Erken Modern a 1500-1763, stanbul. Kahn, Robert A. (1974), A History of the Habsburg Empire, Londra. Koch, H. W. (1981), History of Warfare, Newyork. Kohn, George Childs (1999), Dictionary of Wars, New York. Kennedy, Paul (1990), Byk Glerin Ykseli ve kleri, ev. Birtane Karanka, Ankara. Kinder, Herman - Hilgemann, Werner (2011), Dnya Tarihi Atlas I, ev. Leyla Uslu, Ankara. Knecht, Robert (1996), The French Wars of Religion, New York. Lee, Stephen J. (2008), Avrupa Tarihinden Kesitler, ev. Ertrk Demirel, Ankara. Mansel, Arif, Mfid (2004), Ege ve Yunan Tarihi, Ankara. Maurois, Andre (1938), ngiltere Tarihi, ev. Hseyin Cahit Yaln, I-II, stanbul. Mckay, Derek - Scott, H.M. , (2011), Byk Devletlerin Ykselii 1648-1815, ev. Eref Bengi zbilen, stanbul. Merriman, John (1996), Modern Europe From Renaissance to Age of Napoleon, I, New York. Monod, Paul Kleber (1999), The Power of Kings, New Haven. Nevins, Allan-Commager, Henry Steele (2005), ABD Tarihi, ev. Halil nalck, stanbul. Parker, Geoffrey (2001), Europe in Crisis 1598-1648, Oxford. Parker, Geoffrey (2006), Askeri Devrim, ev. Tuncay Zorlu, stanbul. Price, Roger (2012), Fransann Ksa Tarihi, ev. zkan Akpnar, stanbul. Roberts, J. M. (2010), Avrupa Tarihi, ev. Fethi Aytuna, stanbul. Nordstrom, Byron J. (2000), Scandinavia, Minneapolis. Stephen, Leslie (ed.) (1887), Dictionary of National Biography, X, Londra. Tallett, Frank (1997), War And Society in Early Modern Europe 1495-1715, Londra. Wernham, R. B. (ed.), (1968), The New Cambridge Modern History, III, Londra. Cooper, J. P. (ed. ), (1970), The New Cambridge Modern History, IV, Londra. Wiesner, Merry E.-Hanks (2009), Erken Modern Dnemde Avrupa 1450-1789, ev. Hamit alkan, stanbul. Wilson, Peter H. (2010), Europes Tragedy, Londra. Wood, Karenne (ed.) (2008), The Virginia Indian Heritage Trail, Charlottesville.
6
Amalarmz
XIV. Louis Mazarin Versay Fransa ngiltere talya spanya
Bu niteyi tamamladktan sonra; Fransann Avrupann hakemi hline nasl geldiini ve Avrupadaki gler dengesindeki deiimleri deerlendirebilecek, ngiltere, spanya, talya ve skandinavya devletlerindeki gelimeleri tartabilecek, Dokuz Yl Savalarnn Avrupa tarihindeki nemini aklayabilecek, 17. yzyldaki bilimsel gelimeleri aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
sve Hollanda Dokuz Yl Savalar Fronde syanlar anl Devrim Bill of Rights Bilimsel Gelimeler
indekiler
AVRUPANIN HAKEM: FRANSA PARLAMENTO-KRAL MCADELES: NGLTERE 17. YZYILIN KNC YARISINDA SKANDNAVYA 17. YZYILDA TALYA HABSBURGLAR: SPANYA VE AVUSTURYA AVRUPADA G DENGELERN DETREN MCADELE: DOKUZ YIL SAVALARI BLMSEL GELMELER
Gne Kral a (1648-1697)
Gne Kral a (1648-1697)

AVRUPANIN HAKEM: FRANSA
17. yzyln ikinci yars, Orta ve Bat Avrupada Fransann merkezde olduu bir dnemdir. Asrn balarnda XIII. Louisnin babakan Kardinal Richelieu ile ykselie geen Fransa, Otuz Yl Savalar srasnda Protestan devletlerle ibirlii yaparak, spanya ve Avusturyay malup edip, Habsburg hanedannn stnlne son vermiti. Kardinal Richelieu lnce 1642de babakanla atanan Kardinal Mazarin, selefinin izinden gitmi ve zellikle spanya ile mcadeleye devam edilmitir.
Fronde syanlar (1648-1653)

Fransa, spanya ile savaa devam ettii yllarda lkede Fronde syan denilen byk bir isyan balad. Fronde syan, aslnda 1624-1642 yllar arasnda Fransa babakan olan Kardinal Richelieunn soylularn nfuzunu krarak meclisin gcn azaltmaya ynelik politikalarna bir tepki olarak ortaya kmt. Richelieuden sonra Fransa babakan olan Mazarinin de ayn politikalar, daha da ileri gtrerek devam ettirmesi 1648de Pariste Fronde syannn kmasna sebep oldu. Parlamentonun 1648 baharnda hkmet gelirlerinin arttrlmas giriimlerini reddetmesi zerine spanya ile savaa devam eden Fransa mal olarak zor duruma dt. Mazarin, Austos 1648de spanya karsnda kazanlan asker zaferleri frsat bilerek kendisine muhalefet eden iki parlamento yesini tutuklatt. Bunun zerine Mazarin kartlar ellerine geirdikleri sapanlar ve dier silahlarla sokaklara dkldler ve Parisi ate alanna evirdiler. Tepkiler zerine tutuklanan parlamenterler iki gn sonra serbest brakld, ancak isyan atei dinmedi. Aksine daha da artarak devam etti. syann ksa srede yaylmasnda vergilere duyulan tepki kadar, 1643te tahta daha be yandaki XIV. Louisnin kmas da etkili olmutu. Zira asiller ocuk yataki birinin kral seilmesinden istifade ederek kaybetmeye baladklar otorite ve nfuzlarn yeniden kazanmay hedefliyorlard. syann ksa srede yaylmasnda Fransada gda fiyatlarnda yaanan ar artlar, ktlk ve gvenlik zafiyetleri de tayin edici oldu. Mazarinin uygulamalarndan rahatsz olan babozuk topluluklar asilerin saflarna katldlar. Fakat bu, isyann ilerleyen yllarda kmaza girmesine neden oldu. Zira babozuk kalabalklar kontrol altnda tutmak ve bir ama etrafnda bir araya getirmek gittike zorlat. Asiller kadar Paristeki st dzey devlet adamlarnn bir ksm da Fronde syanna destek verdi. Bu da isyann daha fazla bymesini salad.
Fronde kelime anlam olarak sapan demekti. syana bu ismin verilmesinin sebebi ise asilerin Mazarin ve taraftarlarn sapanlarla taa tutmalaryd.
132
SIRA SZDE
DNELM S O R U
1649 Ocakna gelindiinde Mazarin kartlar neredeyse btn Parise hkim oldular. Bu yzden XIV. Louis, ehri terketmek zorunda kald. Kral, saltanatnn ilk yllarndaki bu kt tecrbeyi hayatnn sonuna kadar unutmad ve sonraki dnemlerde asillerin nfuzlarn krarak mutlak otoritesini kurmak iin politikalar gelitirdi. Kraln da Parisi terketmesinden sonra isyan bastramayacan anlayan Mazarin, parlamenterlere taviz vermek zorunda kald. 1 Nisan 1649da asiler ile Mazarin, Rueil Barn imzalad ve Fronde syan bir sreliine sona erdi. Fronde syanndaki ikinci safha Ocak 1650de balad ve Eyll 1653e kadar devam etti. Mazarin muhalifleri isyann ikinci dalgasnda seslerini duyurmak iin sapandan baka yollara da bavurdular. Bu yollardan en etkili olan yaynlanan binlerce bror ve kitapkt. 1650deki isyan, ncekinden farkl klan dier bir zellik de asilere XIV. Louisnin kuzeni Cond Prensinin katlmasyd. Cond Prensinin isyana katlmas sebebiyle isyann ikinci dalgasna Prensler Ayaklanmas da denilir. Cond Prensi, Bourbon iktidarn ele geirme midi kalmaynca asilerin safna katlmaya karar verdi ve bu yzden 18 Ocak 1650de tutukland. Fakat bu, isyan ateini daha da arttrd. Cond Prensinin yandalar silahlandlar. 1650 Ocakndan itibaren asilerin iki ana istei dile getirilmeye baland. Bunlar Cond Prensinin serbest braklmas ve Mazarinin grevden alnmasyd. 1651e gelindiinde Mazarin, Paristeki Fronde syan liderleri ile Cond Prensinin arasnn bozulmasn salad. Bunun zerine Cond Prensi, kinci Prensler Savan balatt ve 1652 Nisannda Parise girdi. Fransa ile savaa devam eden spanya da Cond Prensinin isyanna destek veriyordu, ancak Cond Prensi Pariste fazla tutunamad. 2 Temmuz 1652de kraliyet birlikleri karsnda yenildi. 13 Ekimde Parisi terketmek zorunda kald ve spanyol Felemenkine kat. Cond SIRA SZDE Prensinin Paristen kamasndan ksa bir sre sonra 21 Ekim 1652de XIV. Louis, 3 ubat 1653te de Mazarin ehre dnd. Bylece Cond Prensi karsnda mutlak bir zafer kazanlmt. D N E L M Cond Prensinin kamasndan ve Paristeki Fronde liderlerinin kazanlmasndan sonra 1648den itibaren Fransada i savaa sebep olan isyanlar da sona erdi. Bundan sonra Fransa, dikkat ve enerjisini spanya savana S O R U younlatrd.
D K Klkenin AT Fronde syanlar, rejimine veya kraln otoritesine ynelik isyanlar deildi. Asilerin yaynladklar binlerce risale ve brorde kraln baba olarak grevini tam yapmad iddia ediliyordu, ancak kraln gcnde bir azalma olmas gerektiine dair bir talepleri de SIRA SZDE yoktu. Risalelerde Mazarin bir eytan gibi gsteriliyor, talyan kkenli olmasndan dolay Fransaya ihanet ettii iddia ediliyordu. Buna ilaveten Kralie Anne de ihanetle sulanyorAMALARIMIZ du. Ayn yllarda ngilterede kral tahtndan eden isyanlara ramen Fronde syanlarnda krala sadakat esast.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T SZDE A P SIRA
K TSZDE A Pkral otoritesine yaklam nasld? SIRA Fronde syanlarnda
EY LO M TD E LE VN Z N S O R U
NTERNET DKKAT SIRA SZDE
T E1643te L E V Z Y O lnce, N XIII. Louis henz be yanda tahta kan XIV. Louisnin adna, Kardinal Mazarin Fransay ynetmiti. XIV. Louis, bydke ynetimde daha fazO R U la sz sahibiSolmakla beraber Kardinal Mazarin, lene kadar Fransann ynetiminde en etkin isim olarak varln srdrd ve 1661de Mazarinin lmesiyle, FranNTERNET sada, ipler XIV. Louisnin eline geti. XIV. Louis, tam anlam ile mutlakiyeti bir DKKAT SIRA SZDE
Gne Kraln Mutlakiyeti ktidar

DNELM
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
6. nite - Gne Kral a (1648-1697)
133
ynetim anlayna sahipti. Tanr adna lkeyi ve hatta dnyay kendisinin ynetmesi gerektiine inanmaktayd. XIV. Louisnin hayalinde Fransada gl bir hkmdarn ynettii ihtiaml bir imparatorluk yatmaktayd. Byle bir yapnn gereklemesi sadece asker baarlarla temin edilemeyeceinden, diplomasi ve sanatta da Avrupaya nderlik eden ihtiaml bir devlet hayal etmekteydi. Bu amala, dnemin en nemli mimar ve sanatlarn himayesine alarak Parisin dnda grkemli bir saray ina ettirmeye karar verdi ve 1661de yapm uzun yllar srecek olan Versay (Versailles) Saraynn inasna balad. Saray inas srdke hibir zaman bitmeyecei ve harcanan paralar konuuldu. XIV. Louis ancak 1682de sarayna yerleebildi. Fransa kral, bu sarayla Antik an byk eser brakanlaryla eit duruma gelmek istemiti. Baheleri ve binalaryla devasa bir kompleks olan bu yap Gne Kral XIV. Louisnin gcn ve grkemini yanstt gibi, kendisini Paris ehir merkezindeki sradan insanlardan da uzak tutmaktayd. XIV. Louisnin bir baka amac ise tek g olarak, Fransz aristokrasisini Versay Saraynda toplamak, kral olarak hem onlara stnln kabul ettirmek hem de onlar kontrol altnda tutmakt. Asiller bylece kendi toprak ve atolarndan uzakta kalarak eski glerini kaybettiler. XIV. Louisnin, kurmay hayal ettii her ynyle gl bir Fransa iin ekonominin de gl olmas gerekiyordu. Hlbuki Fransz maliyesi, zellikle Otuz Yl Savalar ve bunun devam niteliindeki spanya ile olan sava srasnda yaplan asker harcamalar yznden iflasn eiine gelmiti. XIV. Louis, ar harcamalardan sorumlu tuttuu Maliye Bakan Nicolas Fouqueti grevinden alarak gvendii bir isim olan Jean-Baptiste Colberti bu greve tayin etti. Fransa tarihinin en nl bakanlarndan (ayn zamanda bavekil grevi stlenmitir) olan Colbert, merkantilist bir ekonomik anlay sergileyerek ana damgasn vurdu. Colbertin ekonomik SIRA SZDE anlay temelde korumacyd. Ekonominin, devletin ynlendirmesi ile planl bir ekilde bymesini ngrm, bu balamda ihracat olabildiince fazla arttrarak, sermayeyi Fransa snrlar iinde tutmay ve kendi kendine yeten oluD bir N Eekonomi LM turmay planlamt. Colbertin nlemleri sayesinde, Fransa mal bunalmdan kt ve Avrupada ekoS O R U nomisi en gl devletlerden biri hline geldi. Fransa krallarnn, geleneksel unvanlarndan En Hristiyan Kral unvanna dayanarak Katolikliin koruyucusu olmak isteyen XIV. Louis, Fransann kadim dman olan fakat Katolik D K K A T inancna sahip Avusturyaya Osmanl mparatorluu ile 1663-1664 yllar arasnda devam eden savanda destek verdi. XIV. Louis, Fransann 16. yzyldan itibaren mttefik olaSIRA SZDE rak Habsburglara kar beraber mcadele ettii Osmanl mparatorluu karsnda saf deitirmiti. Fransa, bu dnemde ayrca Girit savalarna asker gndererek Venedike Osmanlya kar yardm etmiti. Bu gelimeler zerine Osmanl mparatorAMALARIMIZ luu ile Fransann aras bozuldu.
T ABilici, P Fransann bu dnemde Osmanl mparatorluu ile ilikileri iin bk.KFaruk XIV. Louis ve stanbulu Fetih Tasars, Ankara 2005. TELEVZYON Fransay Avrupann Hakemi Yapan Savalar
Colbert zamannda merkantilizm, Fransann resm siyaseti haline geldii iin Fransz merkantilizmine ColbertizmSIRA denmitir. SZDE Merkantilizm: Bir lkenin zenginlii ve gcnn, sahip olduu deerli madenlerle D NELM llebilecei fikrine dayanan bir ekonomik sistemdir. Topraa dayal S O R U Feodalite yerine, zenginliin kayna ticarettir. hracat mmkn olabildiince artrmak, ithalat D ise KKAT mmkn olabildiince dk seviyede tutmak temel amatr. Devlet, SIRA SZDE yatrmlar ve ekonomik faaliyetleri ynlendirip, tevik eder ve denetlerdi.
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Fransa, XIV. Louisnin iktidar dneminde neredeyse 50 yl boyunca, eitli faslalarla, Avrupadaki dier lkelerle sava hlinde oldu. Bu srecin balangc 1667de patlak veren spanya ve Hollandaya kar ntikal Savalardr. spanya kralnn NTERNET kz Maria Theresa ile evli olan XIV. Louis, kaynpederi IV. Philipin lm zerine, einin miras olarak Fransaya spanyol Felemenkinin (bugnk Belika) ken-
NTERNET
134
Sebastien Vauban: Avrupa tarihinin en nemli askeri mimarlarndan biridir. 16. yzyln ikinci yarsndan beri uygulanmakta olan Trace Italienne (Yldz eklinde, kaln ve alak duvarl tahkimat modeli) tekniini mkemmel formuna ulatrmtr. na ettii, 300e yakn irili ufakl tahkimat sayesinde Fransa, XIV. Louisnin iktidarnn son dneminde hcum inisiyatifi dmanlarna getii zamanda bile fethettii kaleleri korumay byk lde baarmt.
disine verilmesi gerektiini ilan etti. Tabii, bu durumu spanya kabul etmeyince, Fransa sava aarak, taleplerini gerekletirmeye alt. Fransz ordusunun banda bulunan XIV. Louis, o zamann artlarna gre byk lekli bir ordu kurdu. Fransz ordusu kurmay kadrosu bakmndan da olduka kuvvetliydi. Dnemin en nl askerlerinden Mareal Turenne, Prens (Byk) Cond ve dnemin en nemli istihkm uzmanlarndan Sebastien Vauban Fransz ordusunda yer almaktayd. Mareal Turennenin nderliindeki Fransz ordusu kuzeye ynelerek, Charleroi, Mons; Namur ve Lille gibi ehirleri ele geirerek, spanyol Felemenkine hakim oldu. Bylelikle Gent ile Brksel arasndaki balant koptu. Fransann spanya karsnda elde ettii bu baarlar Hollandallar (Birleik Eyaletler) rahatsz etti. Hollanda, gney snrnda, kendi ana karas ile kopuk bir spanyol Felemenkinin varln, gl bir Fransann varlna tercih etmekteydi. ngiltere ile denizlerin hakimiyeti iin gerekletirdii sava, 1667 Breda Antlamas ile noktalayan Hollanda, nce XIV. Louisye, spanya ile olan sava bitirmesi iin arabuluculuk teklifinde bulundu ancak olumsuz cevap alnca, spanyann yannda savaa katld. Hem spanya hem de Fransa ile mzakerelerde bulunan ngiltere de nihayetinde Fransa kart cephede yer ald. Franszlar, Cond Prensi komutasnda, yine spanyollar tarafndan ynetilen Franche-Comteye taarruz ettiler. Halk Franszca konuan, svire snrndaki bu blge ele geirildi. Besanon ve Dole zapt edildi. Ancak, Hollanda, sve ve ngilterenin basksndan rahatsz olan Fransa, bar yapmaya mecbur kald. Taraflar arasnda, 1668de Aix-la-Chapelle (Aachen) Antlamas imzaland. Antlama ile Fransa savata ele geirdii Lillei ilhak etti, ancak Franche-Comteyi spanyollara geri vermek zorunda kald. Bu savata Fransa, asker alandaki zaferini ok kk bir oranda masaya yanstabilmiti. XIV. Louis zellikle kendisine kar kurulan ittifaklar engellemek iin parasal yardmlar vastasyla dost kazanma abasna giriti. Fransa bu amala, ngiltere ve svee nemli miktarda madd yardmda bulundu ve Hollanday bu iki mttefikinden ayrd. Ayn zamanda kuzeni olan ngiltere Kral II. Charles ile 1670 Hazirannda Dovet Antlamasn imzalad. Bu antlamaya gre Fransa, Hollandaya saldrd zaman ngiltere de Fransaya yardm etmek amacyla donanmasn Hollanda sahillerine gndermeyi, buna mukabil Fransa da ngiltereye yllk 225 bin stern vermeyi taahht etti. Ayrca yine bu antlamaya gre II. Charles kendisinin belirleyecei bir tarihte Katolik olduunu ilan edecekti ve buna muhalefet edilmesi hlinde Fransa asker yardmda bulunacakt. ngilterenin Fransa ile antlama imzalamas l ttifaka vurulmu byk bir darbe idi. Ancak Fransa, Hollanday yalnzlatrmak adna asker bir saldrya balamadan nce birtakm diplomatik hamlelerde daha bulundu. Bu minvalde Mnster ve Kln prenslikleriyle de ittifak imzalayarak, Hollanday Ren Nehrinin dousundan da bask altna ald. Buna karlk Hollandallar da 1672 yl banda spanyollar ile ittifak antlamas imzaladlar. 1672 Martnda Fransann Hollandaya sava ilan etmesi ile beraber, sava balad. Elini glendirmek isteyen Fransa, sava balar balamaz Nisan 1672de svele de bir antlama imzalad. Bu antlamaya gre sve, paras verilmek artyla Hollandaya saldracakt. Ayrca Alman prensliklerini de kontrol altnda tutacakt. XIV. Louis, Hollanday istila etmek iin gerekli plan hazrlamt. Ordunun banda bizzat kendisi ve en gvendii komutanlar Cond Prensi ve Mareal Turenne vard. 1672 yazna gelindiinde Franszlar, Liege zerinden Utrechte ulatlar, Fransa ile mttefik Alman prenslikleri Overijssel ve Drentheye asker soktular. Hol-
6. nite - Gne Kral a (1648-1697)
135
landallarn Rampjaar (felaket yl) olarak adlandrdklar bu ylda, Amsterdam baraj kapaklarnn almas ile Hollanda XIV. Louisnin istilasndan kurtuldu. Buna ramen Hollanda, 1672 Hazirannda Fransaya antlama teklif etti. Hollanday mutlak manada teslim almak hayalleri kuran XIV. Louis, bu teklifi dnmeden reddetti. Bar antlamasnn reddedilmesi ve Hollandann mttefikleri tarafndan terkedilmesi zerine lkede byk bir muhalefet olutu. Bunun nn alamayacan ve 1673 bahar geldiinde Fransann engellemez bir ekilde Hollanday istila edeceini gren de Witt, 1672 Temmuzunda istifa etti. Buna ramen tepkiler yatmad ve de Witt, Lahey sokaklarnda hunharca katledildi. De Wittten sonra Hollandal eyaletler, devletin bana 22 yandaki III. William (Orange) getirdiler. III. William bedenen zayf ve hastalkl olmasna ramen Fransa karsnda pes edecek bir karaktere sahip deildi. Bu sebepten iktidara gelir gelmez Fransa aleyhinde diplomatik grmelere balad ve asker hazrlklara hz verdi. 1673 ylnda Franszlar Maastrichti ele geirdilerse de, ayn yl Brandenburg Elektrlnn, spanyann ve Avusturyann Hollanda yannda savaa dhil olmasyla, gler ksmen dengelendi. Fransa-Hollanda sava giderek bir Avrupa savana dnmeye balad ve Hollanday dize getirmek iin sava balatan Fransa 1673ten itibaren kendi topraklarnda savunma sava yapmak zorunda kald. 1674te ngiliz Parlamentosu, Kral II. Charlesn, ngiltere gibi halk Protestan olan Hollandaya kar, Katolik Fransaya destek verilmesine kar kt. Bu amala parlamento kraln sava iin istedii denei kesti ve ngiltere ile Hollanda arasnda 1674 ubatnda Westminster Antlamas imzaland. Bu antlama ile ngiltere savatan ekildi. Fransann bir dier mttefiki olan sve, Brandenburglular tarafndan 1675te Fehrbellin Muharebesinde malup edildi. sve bu savatan sonra, savunma pozisyonuna ekildi. Hollanda karsnda mttefiklerini teker teker kaybeden Fransada 1674ten itibaren baka ciddi skntlar da bagsterdi. Bunlarn en nemlisi ve tehlikelisi de gelir-gider dengelerindeki deiimdi. Hollandaya sava ilan etmeden nce gelirler giderlerden fazla iken sava iin taahht edilen byk meblalar ve sava masraflar Fransa ekonomisinde byk gediklerin olumasna sebep oldu. Gelir-gider dengelerindeki bozulmay amak iin Fransa hkmeti yeni vergiler ihdas etti, ancak bu da lkede kyl isyanlarnn kmasna neden oldu. Fransadaki ekonomik sknt dmanlar spanya ve Hollandada daha vahim bir durumdayd. Fransa, insan kaynaklarnn fazlal ve gelir kalemlerinin okluu sayesinde krizi daha hafif yaad. Buna mukabil zellikle spanya giderek uzayan savan ykn daha fazla tayacak bir alt yapya sahip deildi. Hollanda iin de benzeri skntlar sz konusuydu. 1678e gelindiinde hem Fransa hem de Hollanda ve spanya iin bar arzu edilen bir ey hline geldi. Aslnda bar grmeleri daha 1676da ngilterenin tavassutu ile Hollandann Nijmegen ehrinde balatlmt. 1678e gelindiinde bar grmeleri yeniden hz kazand. nce Hollanda ile 10 Austos 1678de daha sonra da spanya ile 17 Eyll 1678 ve 5 ubat 1679da antlama imzaland. Bu antlamaya da daha sonra Nijmegen Antlamas denildi. Nijmegen Antlamas, XIV. Louisnin zaferini yanstyordu. Fransa, Charleroiy, spanyaya geri veriyor buna mukabil spanya Franche Comteyi (Burgondiya) Fransaya brakyordu. Fransz igali altndaki Maastricht, Hollandaya geri verilirken, Fransa, Felemenkte Yprese hakim oldu. Antlama ile Fransann dier mt-
136
tefikleri de bara dahil oldu. Antlama Hollanda iin baz nemli kazanmlar ihtiva etmekle beraber mttefiki spanya iin tam manasyla bir hezimetti. Nijmegen Antlamas taraflar arasnda bir atekes niteliindeydi. Zira XIV. Louisnin zaferi, spanya, Avusturya ve Hollandada endieye neden olmutu. Nitekim XIV. Louis grece savasz geen bu dnemde zellikle hukuk durumu ok net olmayan Ren kysndaki ehirler ve araziler zerine younlat. Blgenin en nemli ehri Strazburgu 1681de ele geirdi. Franszlar, ayrca Kehle ve Freiburga ve Lksemburga hakim oldular. spanyollar, Alsas-Lorraine blgesini Franszlarn igal etmelerini gereke gstererek, 1683te Fransaya sava ilan ettiler. Ancak zellikle dnemin en nemli istihkm uzman olan Vaubann tehiz ettii kaleleri ele geirmeye muvaffak olamadlar. Netice itibar ile iki taraf arasnda geici bar salayan Regensburg (Ratisbon) Mtarekesi imzaland ve spanyollar, Fransz kazanmlarn tandlar. spanyann bu antlamay kabul etmesinin bir dier nedeni de doal mttefiki olan Avusturya ve Alman prensliklerinin, Osmanlya kar kurulan Kutsal ttifaka dahil olmalaryd.
Fransada Nantes Fermannn Kaldrlmas

13 Nisan 1598de Fransa Kral IV. Henri tarafndan yaymlanan ve Kalvinistlere haklar tanyan Nantes Ferman, XIV. Louisnin emri zerine 1685 Ekiminde kaldrld. Zira XIV. Louis, mutlak bir iktidar kurmak istemekte, bunun iin de Bir inan, bir yasa, bir kral tezini savunmaktayd. Nantes Ferman, tedrici bir takm gelimenin sonunda kaldrld. nce 1663te Katoliklerin din deitirmeleri yasakland, Protestanlktan ayrlp Katolik olmak isteyenler devlet eliyle tevik edilmeye baland, Kalvinistlerin yeni kiliseler ina etmesi yasakland. Kalvinistler devlet dairelerinden uzaklatrldlar ve Kalvinist mahallelerine Fransz askerler yerletirildi. Kalvinistlere ynelik bu basklar sonucunda 1681de yaklak 38 bin kii Katoliklie geti. Kraln, 2 Ekim 1685te yaymlad Fontainebleau Ferman ile de Nantes Ferman geersiz klnd. Fontainebleau Fermanna gre Kalvinistlere ait btn tapnaklar yklacak, rahipleri srgn edilecekti. Bu fermandan sonra Fransadaki Kalvinistler hzla lkeden ayrlmtr. Baz tahminlere gre yaklak 300 bin kii Fransay terketmitir. Bunlar arasnda zenginler, dnrler ve yazarlar da bulunmaktayd. Bunlarn byk bir ksm ngiltereye, Hollandaya, svireye, Almanyaya veya Amerikaya kat. Kalvinistlerin lkeyi terketmesi sonucunda lkede byk bir ekonomik kriz bagsterdi. Huguenotlara uygulanan bu bask, zaten diplomatik ilikilerin gergin olduu Protestan lkelerin halklarnda Fransaya kar bir kzgnlk domasna neden olmutu. Bunun sonunda Avrupann byk bir ksmnn katld, Fransay zora sokan ve 1688-1697 yllar arasnda devam eden Dokuz Yl Savalar balad. lkede kalan Kalvinistler ise 1702de artk basklara dayanamayarak byk bir isyan balattlar. Fransa bir i savaa srklendi ve atmalar 1710a kadar devam etti. 1710da ise Fransa ordusu, Kalvinistlerin isyann kanl bir ekilde bastrd.
Papalk ve XIV. Louis

XIV. Louisnin Protestanlarn yansra, Papalkla da aras iyi deildi. Papalka kar sayg gsterse de kendi dnda bir gcn Fransa kilisesinin zerindeki otoritesini snrlandrmasn istemiyordu. XI. Innocentiusun 1671de papa olmasndan sonra Romayla ilikiler iyice gerildi. Bir piskopos ldnde kral yerine yenisi tayin edilene kadar, piskoposluun gelirlerini alabilirdi. Ancak kra-
6. nite - Gne Kral a (1648-1697)
137
ln bu hakk baz piskoposluklarla snrlyd. Gne Kral bu yetkisini lkedeki btn piskoposluklara yaymak isteyince baz piskoposlar krala kar kt ve papa da onlara hak verdi. Kral bunun zerine 1681de Rahipler Meclisini toplad. Meclis, Krallar dnyev ilerde hikimseye bal deildir. Manev meselelerde kutsal kurullar papann zerindedir. Fransa kilisesinin kural ve yaplar deitirilemez. nan konusunda papann kararlar kilise tarafndan benimsendikten sonra dnsz nitelik kazanr eklinde bir bildiri yaynlad. Bu bildiri Papalka meydan okumayd. Papann kar hamlesi yeni piskoposlara manev nvan vermeyerek oldu. XII. Innocentius papala gelince Fransayla uzlat. Yeni papa piskoposlukla ilgili yasann lkenin geneline yaylmasn kabul etti. XIV. Louis de Rahipler Meclisinin bildirisinden vazgeti. Her ne kadar uzlama olsa da bu hadise Gallikanlk, yani Fransa kilisesinin Romaya kar bir zgrlk isteini ortaya karmt.
Gallikanlk: Papalkn Fransa kilisesi zerindeki hakimiyetinin kstlanp, kilisenin krala bal kalmasdr.
XIV. Louisnin ktidarnn Son Yllar

XIV. Louis, grece daha sakin geen 1678-1697 arasndaki dnemde ieride daha merkez ve otoriter bir politika benimsedi. Muhaliflere kar sert tedbirler ald. XIV. Louis, bar zamannda dahi srekli bir ordu sahibi olmann avantajyla i tehdit olarak grd Huguenotlara kar bir bask siyaseti izledi. Dokuz Yl Savalarndan hemen sonra Fransa dikkatini spanyada balayan Veraset Savalarna vermek zorunda kald. XIV. Louis, 1715te ldnde Fransa, Avrupada diplomatik adan eskisi kadar kuvvetli olmasa bile ktadaki en etkin devletlerden biri konumundayd. XIV. Louisnin hkmdarlk yllar Fransa tarihinde Byk Yzyl (Grand Siecle) olarak anlr. Gne Kral, tahtta 72 yl kald ama fiili hkmdarlk sresi 54 yld. 1661de Mazarinin lmnden sonra ynetimi tek bana eline almt. Kendisinin Tanrnn yeryzndeki temsilcisi olduuna ve krala kar yaplan itaatsizliin byk gnah olduuna inanyordu. Louisnin Fransaya katks, lkesini, aristokrasinin ynettii paralanm yapdan kurtarmas, tek merkezden ynetilen gl bir devlet haline getirmesidir. Sanatlar koruyan XIV. Louis dneminde Fransann grnm de deiti. Yollar, limanlar yapld; imalathaneler kuruldu. Fransa ekonomik olarak glendi. XIV. SIRA SZDE Louis tarihe Gne Kral olarak geti. Hkmdarl srasnda 10dan fazla ayaklanma karan asillere boyun edirip, onlar siyasi bir g olmaktan kard. Bir zamanlar krallara boyun asiller D N Eediren LM artk XIV. Louisnin saraynda gnlerini elence ile geirir hle geldiler. XIV. Louis de klasik an mutlak monari idaresinin en nemli simgelerinden birisi oldu. S O R U nceki krallarn tersine halktan uzaklaarak kendisini kutsallatrd.
D K K A T hemen heXIV. Louisnin devlet benim dedii, bu szn de krallk otoritesini gsterdii men her yerde sylenir, ancak bu doru deildir. Efsaneye gre XIV. Louis, 1655te Paris Parlementine (Yksek Mahkeme) girerek hakimin szn devletSIRA benim diye kesmiti. SZDE Ancak birok tarihi bunun doru olmadn ifade eder. Tarihi Stephen Lee, XIV. Louisnin hibir zaman devlet benim demediini bunun Voltaire tarafndan yaratlan bir efAMALARIMIZ sane olduunu yazar. XIV. Louis lm yatandayken ise imdi ben gidiyorum fakat devlet her zaman ayakta kalacak demitir.
lk Gazete: En nemli kltr olaylarndan biri olarak 1631de ilk gazete Pariste yaynland. Kraln saray tarihisi Renaudot tarafndan La Gazette SIRA SZDE ismiyle karlan gazetede haberler ve i ilanlar vard. Pahal satld iin orta D NELM gelirliler be-on kii toplanarak gazete alrlard. Zenginler arasnda gazete okumak moda olmutu. S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
138
PARLAMENTO-KRAL MCADELES: NGLTERE II. Charlesn ktidara Gelii

ngiltere Kral I. Charles idam edildikten sonra, Oliver Cromwell, parlamentonun, yrtme heyetinin ve yargnn yapsn deitirdi. Cumhuriyete geite nce Devlet Konseyi kuruldu ve sonrasnda Rump (Artk) Parlamento olarak bilinen meclis 19 Mays 1649da ngilterenin resmen bir Cumhuriyet (Commonwealth) olduunu ilan etti. Bu olayla beraber Cromwell ynetime tamamen hakim hle gelmiti. skolar, Cromwellin stnln benimsemediler I. Charlesn olu II. Charlesa sadk olan David Leslie nderliinde ayaklandlar, ancak bu sko ordusu Cromwell tarafndan 1650deki Dunbar Muharebesinde malup edildi. Cromwell, kendisine en ok muhalefet eden rlandallar da malup etti. Katoliklii yasaklad ve blgeyi sko ve ngilizlerin yerleimine at. Oliver Cromwelle ramen, parlamento vergilerin azaltlmas, inan esaslar ve seimlerin yenilenmesi ile alakal kararlar alnca, Cromwell, adamlaryla beraber meclisi kuatt ve parlamentoyu kapatt. Meclisin yerine tamamen din adamlarndan mteekkil Barebone Parlamentosunu oluturduysa da bu parlamentoyu da ksa bir sre sonra feshetti. Kral olmay kabul etmeyen Cromwell bunun yerine kendisine diktatrlk yetkilerini salayan kral naibi (lord protector) unvann ald. Katoliklere kar sert tedbirler alp, bask kuran Cromwell, Katolik olan spanyaya sava at ve Fransa ile olumlu ilikiler kurdu. Ancak kurduu sistem zellikle aristokrasi tarafndan iddetle eletirildi. Oliver Cromwell, 1658de lnce kral naibi nvan olu Richard Cromwelle geti. Ancak Richard Cromwell, gerek ordu gerekse de parlamento zerinde otoritesini kabul ettirebilecek yetenekte biri deildi. Bu olay ngiltereyi yeniden i savan eiine getirdi. General Lambert, ordu adna, parlamentoyu datnca karsnda skoya Genel Valisi General Monk ve sko ordusunu buldu. Monk, Lamberti malup ederek, onu hapsettirdi ve parlamentonun yeniden ihyasn salad. Ayrca parlamentodan Cromwell dneminde uzaklatrlm yelerin geri dnmesini salad ve kendisi de bakomutan oldu. Artk parlamentonun seim karar ile yeni bir parlamento kurulurken, skolarn desteini alan II. Charles, yeniden devletin bana geti. II. Charles, 1660da Brkselden gelerek, tahtna oturmadan evvel Breda Beyannamesini ilan ederek, eski toprak dzenine dnlmesini, mlkiyet hakknn kabuln, askerlere olan borcun denmesini ve genel bir af ilann kabul etti. 25 Mays 1660da ngiltereye dnd ve 29 Mays 1660da ta giydi. Bylece, cumhuriyet dnemi bitti ve ngilterede bir restorasyon sreci balad.
SIRA SZDE
ngilterede SIRA cumhuriyet SZDE dneminin bitmesine neden olan gelimeler nelerdir?
D N E L M I. Charles ve Oliver Cromwell dnemlerinde hareketli bir dngiltere ve skoya, nem yaamt. Buna mukabil II. Charlesn iktidar yllar Byk Britanya Adasnn S O sakin R U halk iin daha geti ve bu yllar restorasyon dnemi oldu. II. Charlesn kardei ve tahtn varisi olan II. Jamesin (skoya iin VII. James) annesi Katolik bir Fransz prensesiydi ve Fransada bulunduu srada ei Anne gibi, veliaht prens de, DKKAT Katoliklii benimsemiti. Ayrca Kral II. Charlesn ei Braganal Katerina da Por-
DNELM S O R U
anl Devrim (Glorious Revolution)
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
6. nite - Gne Kral a (1648-1697)
139
tekiz sarayndan gelmiti ve Katolikti. Tahtn veliahdnn bu inanc benimsemesi ve Katolikliin sarayda etkisinin artmas, halkta ve parlamentoda tedirginlie sebep olmu ve Katolik nfuzunun krlmas iin Katolik olarak devlet hizmetinde bulunmay engelleyen bir tasar olan Test Act parlamento tarafndan 1673te kabul edilmiti. II. Charles hasta yatanda Katoliklii benimsemi ve lmt. ocuu olmad iin tahta kardei II. James geti. II. Jamesin Katolik olmas toplumda endie olutursa da, kendisinin erkek ocuunun olmamas ve kzlarnn da Protestan olmas Katolik hanedan endiesini azaltt. Yine de Monmouth Dk nderliinde kendisine kar bir isyan kt, ancak bu isyan bastrld. II. Jamese olan muhalefet, kendisinin Katolik yanls tutumu zerine artmt. Kraln, Test Act feshetmek istemesi, Fransa Kral XIV. Louisyi desteklemesi ve 1687de Anglikan ve Katolik Kilisesini eit konuma getiren nan zgrl Fermann ilan etmesi, krala olan tepkinin artmasna sebep oldu. Ancak asl tepki Kral II. Jamesin erkek ocuunun domas zerine geldi, zira bu durum lkedeki dengeleri deitirecekti. Tahtta veliahtlk sras Protestan olan II. Maryden, Katolik eitimle yetiecek olan James Francise geecek, dolaysyla hanedan Katolikleecekti. II. Marynin ei ve ayn zamanda Kral II. Jamesin yeeni olan Hollanda Prensi III. William duruma mdahale etme karar ald. Yedi ngiliz asilzadesi (lmsz Yedili), Hollandal hkmdar III. William ngiltereyi istilaya davet ettiler. Hollanda ordusu 5 Kasm 1688de Brixhamdan ngiltereye kartma yapt. William, Brill gemisinden yapt nutukta Protestanlara yeniden zgrlklerini kazandracan belirtti. Kendisine, ngiliz parlamentosu da destek verince, Hollanda ordusu, II. Jamesi malup etti. II. James tutunamayacan anlaynca kat ve 23 Aralkta Fransaya snd. III. Williamn kral m yoksa ei II. Mary vastasyla kral vekili mi olaca tartld ve nihayet parlamentonun da onayyla hem III. Williamn hem de ei II. Marynin ortak hkmdar olmalarna karar verildi. Kral III. William ve Kralie II. Mary 11 Nisan 1689da beraber ta giydiler. III. William, tahta kt yl inan zgrlklerini belirleyen Act of Tolerationu (Msamaha Bildirgesi) yaynlad. Ancak bu dnemin en nemli siyasal metni 16 Aralk 1689da kabul edilen Bill of Rights (Haklar Beyannmesi) olmutur ki bu belge hl ngiliz hukuk sisteminin temel yasalarndan biri olan, insan haklar ve ifade zgrl konusunda tarihteki en nl metinlerden biridir. Bu metinle, kral parlamentonun stnln kabul etmekteydi ve bu Avrupa demokrasileri iin bir milatt. Yine bu beyanname ile kraln yasalarn yaplmasna ve uygulanmasna mdahalesi nlendii gibi, bar zamanlarnda bir ordu oluturmas da yasakland. Ordu artk kraln ordusu deil parlamentonun dolaysyla da halkn ordusu olmutu. Bunun yannda Bill of Rightsda gelecekteki btn hkmdarlarn ngiliz Protestan Kilisesinin yesi olmas ve yalnzca Protestanlarn silah tama hakk olduuna dair kanunlarn bulunmas bu beyannmenin eitliki yapsna glge dren maddelerdi.
SIRA ksaca SZDE aklaynz. Hollanda Prensi III. Williamn ngiltereye hakim olmasna giden sreci
sve, 1648 Vesfalya Antlamasyla skandinavya ve Baltktaki en gl devlet konumuna ykselmiti. Daha sonraki yllarda, Kralie Christina 1654te taht kuzeni O R U terketmiti. X. arl Gustava brakm kendisi ise Katoliklii benimseyerekSsvei
DKKAT
17. YZYILIN KNC YARISINDA SKANDNAVYA DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
140
Onun tahta kmas zerine Lehistan ile sve arasnda yeniden sava patlak verdi. kinci Kuzey Savalar olarak adlandrlan bu mcadelede sveliler, Avusturyann da desteini alan Lehistan Kral Johan Casimirin ordusunu malup etti. Ruslarn Letonya ve Estonyay istila giriimi baarszlkla sonuland. Danimarka ise 1657de savaa dahil oldu. Ancak iki lkeyi ayran donmu olan boaz (Oresund) geen X. arln ordusu, Kopenhag nlerine gelince Danimarka, 1660da Kopenhag Antlamasn imzalayarak, son Danimarka topra olan Skaney ve Bornholmu svee brakt. Bar hazrlklarnn yapld dnemde X. arln lm zerine XI. arl sve kral oldu. Fransann arabuluculuu ile Lehlerle Oliva Bar yapld. Bu bar ile Lehistan, sve taht zerindeki iddialarndan vazgeti ve svein Letonya ve Estonyadaki stnln tand. 1661den itibaren sve, gittike glenen Rusya ve demografik kapasitesi kendisinden ok daha fazla olan Lehistana kar blgedeki stnln korumak iin dnemin en gl devleti olan Fransa ile ibirliine gitti. Fransa ile svein ilikileri Otuz Yl Savalar baladndan beri iyiydi ve Fransa kendisi savaa dahil olmadan nce svee mal yardmda bulunmutu. Fransa, XIV. Louis dneminde de, Avrupadaki diplomatik stnl elinde tutmak amacyla svee yardm etti. Danimarka ise, svein ykseliinden sonra, kendisine biilen blgesel g sfatn kabullendi. III. Frederick,1660da yeni bir anayasa oluturarak devlet ynetiminde mutlakyeti bir anlay benimsedi. sve, sahip olduu stnl koruyabilmek iin, i politikada reduktion modelini uygulad. Bu sisteme gre fethedilen yerlerde gelirleri toplama hakk ve bu blgelerden asker toplama mesuliyeti asillerin uhdesine braklyordu. sve, XIV. Louisnin Avrupann dier gleri ile yapt savalarda denge siyaseti takip etti. Bundaki amac, kendisine kar bir koalisyonun olumasn engelleyerek sahip olduu topraklar muhafaza etmekti. Bu politika byk oranda baarl da oldu. Genel olarak deerlendirildiinde her daim kstl bir demografik gce ve snrl tabii kaynaklara sahip olan sve, 17. yzylda, sadece skandinavyann veya Baltkn deil, Avrupann sayl devletlerinden biri haline geldi. Bununla beraber, 18. yzyla girerken devletin banda Demirba arl gibi yetenekli bir hkmdarn bulunduu bu lke, bu kez tarihsel rakibi Danimarkadan ok daha kuvvetli olan, Deli (Byk) Petronun modernize ettii Rusya ile mcadele etmek zorundayd.
Byk Ktlk
svein ynetiminde bulunan Baltk kylarnda 1695 yaz normalden ok daha serin ve yal gemi ve bugnki Estonya ve Letonyada sonbahardan itibaren don olay gzlemlenmiti. 1696da souk daha da artarak devam ettii gibi ktlk bugnki sve ve Finlandiyaya sirayet etmiti. Ktlk yznden, blgeye, tahl tccarlar vastasyla gda ithalat gerekletiyse de yaplan bu yardmlar bu blgedeki al engelleyememiti. Ayn souk ve ktlk 1697de devam etmi ve alktan toplu lmler bagstermiti. yl sren ktlk srecinde, svein kontrolnde bulunan Finlandiya, Estonya ve Letonyada halkn drtte biri, yani yaklak 150 bin kii lmt.
Lex Regiann Kabul

Bir tr skandinav Konfederasyonu niteliinde olan Kalmar Birlii zamannda, birliin ticari ileri ve d ilikilerinde Kopenhagn arl hissedilirken, iilerinde,
6. nite - Gne Kral a (1648-1697)
141
devletin de kendilerine zg ileyileri bulunmaktayd. zellikle Riksdag denilen asiller ve din adamlarn ieren konsey, devlet ynetimini hkmdar ile beraber gtrmekteydi. Bu durum skandinav lkelerinde asillerin ve ruhbanlarn devlet ynetiminde ok arlkl rol oynamalarna neden olmaktayd. 1520den sonra bu lkelerde Protestanlkn benimsenmesi ile beraber ruhbanlarn Riksdagdaki gc krlm ancak soylularn etkisi devam etmiti. 1523te svein Kalmar birliinden ekilmesinden sonra da, Danimarka ile Norve, Kopenhagdan ynetilmeye devam etmi ve Riksdag gcn korumutu. svete Gustav Adolfun devlet ynetiminde kiisel arln arttrmas, blgenin en gl devleti haline gelmesi ve Danimarkann bu lke ile yapt savalar kaybetmesi Kral III. Fredericki, gelirleri artrmaya ve devlet ynetimini daha etkin hle getirmeye ynelik reformlar yapmaya sevketti. 1665te kraliyet kanunu olarak nitelendirilebilecek Lex Regia kabul edilerek Danimarkada kral merkezli mutlak monariye geildi.
17. YZYILDA TALYA

Rnesans hareketi, talyay 15. yzyln ikinci yarsnda ve 16. yzylda Avrupada sanatn ve kltrn merkezi hline getirdi, ancak lkede bir trl siyas birlik salanamad. Nitekim Rnesans, aslnda bir deiim hareketi veya kiliseye kar tepki deil, bizzat Katolik kilisesinin destekledii, organize ettii bir hareketti. Zira Rnesans dnrlerinin nemli bir ksm din adamyd. Hatta bunlar arasnda II. Pius gibi papala ykselenler de yer almaktayd. Kuzey Avrupada kiliseye olan tepki ve reform hareketinin, Gney Avrupaya sirayet etmesinden ekinen Katolik Kilisesi, Rnesans vastasyla insana daha ok vurgu yaparak, sanat ve sosyal eserler araclyla, toplumun kiliseye olan tepkisini nlemeye alt. Bu balamda, Gney Avrupann byk lde Katolik kalmas, Rnesansn siyas bakmdan byk lde baarya ulatnn deliliydi. 17. yzyla girerken talyan yarmadasndaki paralanmlk srmekteydi. Tpk 16. yzyln banda olduu gibi talya dndaki iki yabanc g Fransa ve Habsburglar (spanya ve Avusturya) talya zerinde nfuz kazanmaya alyorlard. Papalk ise siyas konjonktre gre bazen Habsburglarn bazen de Fransann yannda yer almaktayd. spanya, 16. yzyln banda hakimiyet kurmaya balad Gney talyada 1551-1559daki talyan Savalar sonrasnda Napoli Kralln tamamen egemenlii altna almt. Yine Lombardiyann merkezi konumundaki Milano ehri de spanyol Habsburglarnn ynetimindeydi. 17. yzylda talyadaki dier devletlerin durumlar da u ekildeydi: Venedik: Dou Akdeniz ve Adriyatikte nemli sayda koloniye sahip olan Venedik tam bir deniz-ticaret devletiydi. 12. ve 13. yzylda altn an yaayan bu aristokratik cumhuriyet, Levantta (Dou Akdeniz) Osmanl mparatorluunu byk ticaret orta ama ayn zamanda en byk tehdit olarak grmekteydi. Ancak Venedik, coraf keifler sonrasnda ticaret yollarnn deimesi ve dnyadaki ekonomik aktivitelerin kuzeye ve Atlantike kaymas yznden ekonomik olarak zayflamt. Venedik, 1606da, Papa V. Paul ile iki ruhbann su ilemesi yznden, kavgal hle geldi, Papalk ruhbanlarn dokunulmazl olduunu savundu. Venedikin bunu kabul etmemesi zerine, Papalk, Venedikte enterdi ilan etti, ancak bu Fransann arabuluculuuyla bir yl sonra kaldrld. 17. yzylda, nce Girit meselesi yznden Osmanl ile kar karya geldi. Uzun sren savatan sonra Giriti kaybetti. Venedik, 1683 sonras balayan Kutsal
Enterdi: Bir lkenin dinen gayrimeru bir ynetim her trl vaftiz, evlenme, uygulamasnn geersiz hle gelmesidir. Toplu pazarlk: Bir tarafta sendika, dier tarafta da iveren ya da iveren rgtnn yer ald, cret ve alma koullarna ilikin yaplan pazarlk ve grmelerdir.
142
ttifak Savalarnda bir kez daha Osmanl mparatorluu ile savat ve Karlofa Antlamas ile Moray ele geirdi. Bununla beraber 17. yzyln sonuna gelindiinde artk Venedik eski gcn byk oranda kaybetmiti. Toskana Grandkal: Papalkn onay ile 1569a kadar Floransa Dkal olan bu devlet Toskana Grandkalna dnmt. Rnesansn finansr ve nc hanedan Medicilerin ynetiminde Toskana, mreffeh ancak kk boyutlu bir devlet olmaktan ileri gidemedi. 1639-1649 yllarnda Papa ile Parma Dkal arasndaki Castro Savalarna, Parmann yannda dahil olan Toskana hkmdar bu savatan malup ayrld. 17. yzyln sonunda devletin bana geen III. Cosimo, tam 53 sene lkeyi ynetti. Toskana, genellikle Fransadan ok, Avusturya ve spanya ile iyi ilikilere sahipti. Ceneviz Cumhuriyeti: talyann kuzeybatsnda yer alan bu devlet, tpk Venedik gibi Akdeniz ticaretinin zayflamasndan byk zarar grd. 15 ve 16. yzylda, Amasra, Galata, Sakz gibi kolonilerini Osmanlya kaptrd. 17. yzylda ise Ceneviz, siyas gcn kaybetmiti. Bununla beraber Cenova, Avrupann en nemli finans merkezlerinden biri olmaya devam etti. zellikle, Hollanda ile savaan spanya borlanmasnn, nemli bir ksmn Cenevizli bankerlerden gerekletirmekteydi ki o srada spanya ile sava hlinde olan Fransa, Cenevizlileri cezalandrmak iin 1684te Cenovay bombalamt. Savoy Dkal: Romallar dneminde Galya Cisalpina olarak adlandrlan blgede ve gnmz Fransas ve talyas snrnda yer alan Savoy Dkalnn merkezi Torinoydu. Prenslik 17. yzyln banda I. Charles Emmanuel (1580-1630) tarafndan ynetilmekteydi. Aralksz 50 yl boyunca devleti baar ile yneten bu hkmdar zamannda, Mantua Veraset Savalar kt ve Fransaya kar spanyann yannda yer alan Savoy, savatan baar ile ayrld. Savoy, 17. yzyln ikinci yarsndan itibaren ise giderek Fransann nfuzu altna girdi. 1638-1675 arasnda hkm sren II. Charles Emmanuel dneminde, XIV. Louisnin Fransas ile akrabalk balar kuruldu ve spanyann destekledii Cenevizlilere 1672de sava ald. Bununla beraber Cenevizlilerin, savataki baarlar zerine XIV. Louisnin arabuluculuu ile eski snrlara dnld.
HABSBURGLAR: SPANYA VE AVUSTURYA Fransa-spanya Mcadelesi (1648-1659)

Otuz Yl Savalarnn (1618-1648) Vestfalya Antlamas ile sona ermesine ramen Fransa ile spanya arasndaki mcadele 1659a kadar devam etti. Zira Mazarin, Fransann spanya ile 1648deki grmelerde bir bar antlamas imzalamasn engellemiti. Bakana gre Otuz Yl Savalarnda Fransa byk toprak kazanmlar elde etmi, ancak spanya kesin olarak dize getirilememiti. Mazarin, Vestfalya Antlamasndan gl bir ekilde kan Avusturya ile de bar imzalad iin Fransann spanya karsnda elinin daha rahat olaca kanaatindeydi. Bakan, bu dncelerini Fransa Kral XIV. Louisye kabul ettirmekte de zorlanmad. 1648 yl Fransa iin kt bir balang oldu. Zira spanya ile mcadeleye baladktan ksa bir sre sonra Fransada Fronde syan patlak verdi. Fronde syanlar Fransay bir i savaa srkledi ve bu yzden lke, dikkatini daha ok bu isyan bastrmaya vermek zorunda kald. Asi liderlerinden bazlarnn spanya ile ibirlii yapmalar hem isyann bastrlmasn zorlatrd hem de spanyann savata elini rahatlatt. spanyay Lens Muharebesinde ar bir yenilgiye uratan mehur Fransz generallerden Condnin de asilere katlmas ve daha da nemlisi spanyaya s-
6. nite - Gne Kral a (1648-1697)
143
nmas Fransay daha da zora soktu. Condnin yardmlaryla spanya ordusunun Parisi igal etmesi Fransann vaziyetini daha da arlatrd. Fakat Mazarin liderliindeki Fransa bu zor durumdan kurtulmay bildi. nce 1653te Fronde syan bastrld, ardndan da lke dikkatini tekrar spanya savana younlatrd. Fransann i isyanlarla boutuu 1648-1653 yllar arasnda spanya bu durumu bir frsata dntrmeyi bildi. IV. Felipe liderliindeki spanya, bamszln ilan eden Portekizlilere kar Katalonya ve Napolide nemli baarlar elde etti, bu blgelerdeki bamszlk isyanlarn bastrd. Bunun yannda Bat Akdenizdeki hkimiyetini glendirdi. spanyay kesin olarak teslim olmaya mecbur etmek iin donanma desteinin art olduunu gren Mazarin bunun iin ngiltere ile diplomatik grmeler balatt. ngiltere-Fransa arasndaki grmeler 1657de bir ittifak antlamas ile taland. ngiltere-Fransa ittifak spanyann hem denizde hem de karada sktrlmas anlamna geliyordu. ngiliz donanmas Bat Hint Adalarnda ve dier spanya smrgelerinde spanya ile 1657den itibaren savamaya balad. ngiliz gemileri ayn yl Meksikodaki spanyol gemilerini yok etti. spanyaya asl lmcl darbe 1658de vuruldu. 14 Haziran 1658de ngiliz ve Fransz birlikleri Dunes Muharebesinde spanyay malup ettiler. Bu yenilgiden sonra spanya bar talebinde bulundu. spanyann bu talebi ngiltere ile Fransa tarafndan kabul grd ve Kasm 1659da Pireneler Antlamas imzaland. Bu antlama ile Fransa, spanyaya ait Artois, Flandersin baz blgelerini, Roussillon ve Cerdagneyi kendi topraklarna katt. ngiltere ise Dunkirke hkim oldu. Antlamaya gre Fransa Kral XIV. Louis ile spanyol Prenses Maria Theresa evleneceklerdi ve bu 1660ta gerekleti. Bylece Fransa, spanya veraseti zerinde hak sahibi olma hakkn kazand. Pireneler Antlamas, spanyann artk Avrupadaki ikinci derecedeki devletler seviyesine dtnn tescillenmesiydi. Pireneler Antlamasndan sonra spanya, Portekize boyun edirmeye alt fakat 1663 ve 1665te Portekiz karsnda ald ar yenilgiler bu plandan da vazgemesine sebep oldu. 1668de de Portekizin bamszln resmen tand.
Ykselen G: Avusturya
Otuz Yl Savalarnn en byk kaybedeni Habsburg Monarisiydi. Habsburglarn gerek spanya kanad gerekse de Avusturya kanad Otuz Yl Savalar sonunda imzalanan Vestfalya Antlamasnda byk bir siyas g ve prestij kaybna uramlard. spanya, Hollandann bamszln kabul ederken, ayn zamanda denizlerdeki stnln de bu lkeye kaptrmaktayd. Avusturya ise, Vestfalya ile Protestanlkn meruiyetini kabul etmesinin yannda, Almanya zerindeki nfuzunu da kaybetmiti. 300den fazla devletiin bulunduu yeni Almanyada, Kutsal Roma-Cermen imparatorunun, dier devletler zerindeki tesir gc sembolik dzeye inmiti. Avusturyann, Alman prenslikleri zerinde nfuz kayb ve bu prensliklerin ok daha otonom hle gelmeleri, Avusturyay dou politikas konusunda daha hassas hle getirdi. Osmanl mparatorluu ile mcadeleye odakland. lgin bir ekilde, Alman prensliklerin, daha fazla egemenlik sahibi olmalarnn devlet ileyiine olumlu katks da oldu. Zira bu prenslikler, imparatorluk kurumlarnda, arlk sahibi olmak yerine, kendi yerel devletlerinin glenmesine younlatklar iin, Kutsal Roma mparatorluunun ynetiminde Avusturyann elini rahatlattlar. Nitekim imparatorluk diyeti, srekli hle gelerek, Ratisbona tanm ve Avusturya imparatorunun kontrol altna girmiti. 1657de III. Ferdinandn yerine geen mparator
144
Leopold genliinde ruhban eitimi almt, selefi gibi Katolik kilisesi ile iyi ilikilere sahipti fakat III. Ferdinand kadar kat tutumlu deildi. Leopoldun en baarl olduu hususlardan biri, doru adam doru yerlerde kullanmakt. Avusturya askerlik tarihinin en nemli isimleri olan Charles de Lorraine, Savoylu Prens Eugene, Badenli Ludwig Wilhelm gibi nemli isimleri dardan getirip Habsburg hizmetine sokmay baarmt. mparator Leopold iin en byk tehdit Osmanl mparatorluu ve Fransayd. Zira Avusturyann geleneksel politikas Fransay Renin dousundan, Osmanly Tunann kuzeyinden uzak tutmakt. Osmanllar Erdel Meselesi yznden, Avusturyaya 1663te sava ilan ettiler, Uyvar ve Neograt Kalelerini fethettiler. Avusturyallar, Montecuccoli komutasnda Osmanl ordusunu St. Gotthard Muharebesinde malup etseler de, Avusturyann, Osmanl ile savamak istememesi ve edinilen bu zafere ramen Osmanl lehine hkmler ieren Vasvar Antlamasn imzalamas, aslnda Leopoldun temkinli politikas ile alakalyd. Zira Osmanl snr kaleleri, Viyanaya ok yaknd ve bakentin gvenlii bakmndan en kt bar bile, sava hlinden daha iyiydi. Fransa Kral XIV. Louis, gerek diplomasi gerekse de sava alanlarnda, Habsburglara kar gl bir ittifak oluturmutu. Franszlarn, Hollandallar ve spanyollara kar ntikal Savalarnda 1667-1668de elde ettii zafer, spanyann gcn krm, Fransann Avusturyaya ynelik tehdidini arttrmt. Fransa, Avusturya ve mttefiklerini 1672-1678 arasnda Hollanda savalarnda bir kez daha malup etti, ayrca Lorraine (Lothringen) Dkaln istila etti ve 1681de Strazburgu topraklarna katt. Avusturyay dt bu skntl durumdan kurtaran olay ise 1683teki II. Viyana Kuatmas oldu. Kuatma, Papalk, Venedik, Lehistan ve Alman prensliklerinin nemli bir ksmn ister istemez, Avusturya imparatorunun yannda saf tutmalarna neden oldu. Osmanllara kar oluturulan ittifak nemli baarlar elde etti ve sonunda 1699da Karlofa Antlamas imzaland. Bu antlama ile birlikte Avusturya, Macaristan ynetme frsat buldu ve bu durum batda da Fransann elini zayflatt. Zira Trk tehdidinin azalmas, Viyanann batdaki savalarda daha rahat hareket etmesine ve daha geni tabanl ittifaklar kurmasna olanak salamt. Nitekim Avusturyann da katld 1688-1697 yllar arasnda oluturulan Byk ttifak savalarnda, Fransann ilerleyiine son verilmiti. Yzyln sonuna gelindiinde, Avusturya, Orta Avrupann hl en nemli devletiydi, ancak gcn ordusundan ok, diplomasi silahn iyi kullanabilmekten almaktayd. Avusturyann bu dnemde bir baka baarl olduu alan ise sanatt. Leopold dneminde, Viyana, talyan ve Alman bestekrlarn merkezi hline gelmiti.
AVRUPADA G DENGELERN DETREN MCADELE: DOKUZ YIL SAVALARI

17. yzyln banda Avrupada iki byk g bulunmaktayd. Avrupann dousuna Osmanllar hakimken, Almanya, Avusturya ve spanyadaki Habsburglar, ktadaki dier byk g konumundaydlar. Otuz Yl Savalar sonrasnda Habsburglar g kaybederken, XIV. Louisnin hkmdarl altndaki Fransa, 17. yzyln ikinci yarsnda g kazand. Fransann sahip olduu gc, diplomatik ve asker alana yanstmas zellikle bugnk Benelks lkelerinin topraklarnda, Ren Nehri Havzasnda, Pirenelerde ve Kuzey talyada, Fransz-Habsburg mcadelesinin iddetlenmesine sebep oldu.
6. nite - Gne Kral a (1648-1697)
145
Kardinal Richelieu ve Kardinal Mazarin dnemlerindeki geliimini devam ettiren Fransa, 1659da spanya ile Pirene Antlamasn yaptktan sonra da snrlarn geniletmek iin, Habsburglar ile mcadeleye devam etti. Bu dorultuda Belikay kapsayan spanyol Felemenkinde Pirene Antlamasna dayanarak hak iddia etti. Fransann, agresif ve yaylmc politikalarndan rahatsz olan Avrupa devletleri, tek balarna XIV. Louisi durduramayacaklarn bildikleri iin bir at ittifak oluturma arayna giritiler. Avrupa devletlerinin Fransaya kar birleme nedenlerinden biri de Fransann uygulad merkantilist politikalard. Maliye bakanlna Colbert getikten sonra, deniz ticaretinde, Fransa; spanya, ngiltere ve Hollandaya rakip hale gelmi ayrca, uygulad yksek ithalat vergileriyle limanlarn byk oranda yabanc tccarlara kapatmt. Byk ttifak olarak bilinen bu Fransa kart koalisyon, Kutsal Roma-Cermen mparatoru Leopold ile Hollanda Kral III. William Orangenin nderliinde kurulmutu. Koalisyonun amac, Ren blgesinde yer alan Palatin Elektrln, Fransann saldrlarndan korumakt. Bu ittifak 1686da Augsburgta teekkl ettiinden Augsburg Ligi olarak da anlmaktayd. Bu ittifaka Kutsal Roma-Cermen mparatorluundaki dier prenslikler de dahil olmutu. Ancak, yaanan gerilime ramen, Avusturya ve Alman Prenslikleri, Fransaya sava ilan edememekteydiler. Zira douda Osmanllar ile savalmaktayd. Avusturyallar 1686da Budini, 1688de Belgrad ele geirmilerdi. Avusturyallar, bu baarlarn ardndan 1688den sonra bu kez bat cephesine odaklandlar. Fransa, Frstenburgun, Palatin-Kln Eyaletinin Piskopos Elektr olmasn ve Regensburg Mtarekesinin kalc hle gelmesi gerektiini savunuyordu. Avusturya imparatoru ise, Bavyera Elektr Maximillian Emanuelin kardei Joseph Clementin bu greve getirilmesini savunmaktayd. ki aday da gerekli ounluk desteini salayamaynca, Papa, Avusturya destekli Joseph Clementi bu greve getirdi. Bunun zerine, Fransa kendi taleplerini bildiren bir memorandum yaynlad. Mttefikler, bu bildiriyi kabul etmeyince Franszlar, Reni geerek sava balattlar. Savan balangcnda Fransz birlikleri Ren Nehrinin karsna geerek, Manheimi ele geirdiler. Sonrasnda dier Ren ehirleri Kaiserslautern, Heidelberg, Speyeri ele geirdiler. Franszlarn bu ani saldrs ve elde ettikleri baarlar mttefiklerin, kar saldr iin Magdeburgta bir araya gelmelerine ve younluklarn douda Osmanl ile olan mcadeleden alp batya kaydrmalarna neden oldu. Mttefiklerin Osmanl cephesinde istedikleri baary erken yakalamalar, XIV. Louisnin tahmininden daha hzl bir ekilde bir araya gelmelerini salamt. Franszlar, Renin dousunda kalan kaleleri, ellerinde tutmalar zor olduundan yaktlar. 1689 baharnda Avusturya ve Hollanda ittifak kar hcuma geerken, III. Williamn ngiltere tahtna gemesi ile beraber ngiltere de Byk ttifaka dahil oldu. XIV. Louis gibi Katolik olan ngilterenin devrik kral II. James de, Fransaya snd. Byk ittifakla gerekleen Dokuz Yl Savalar boyunca Franszlar, zellikle Vaubann ina ettirdii istihkmlarn dayankll sayesinde mttefiklere stnlk saladlar. Bununla beraber, yeni nem verilmeye balanan deniz gc hem Manta hem Akdenizde hem de Atlantikte mttefiklerle boy lebilecek konumda deildi. Nitekim, kara muharebelerinde Franszlar, 1690 Fleurusta ve 1691de Monsta spanyol-Avusturya ve Hollandallar, talyann kuzeybatsnda yer alan Staffradada Savoylular ve spanyollar, 1692de Steenkerquede Danimarka, sko, Hollandal ve ngilizleri malup etmeyi baarrlarken, ngilizler ve Hollandallarn, La Hougue aklarnda elde ettikleri deniz zaferi Franszlarn, deniz
146
Status quo ante bellum: Sava ncesi duruma dnmek manasna gelir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
ticaretine darbe vurmu ve denizden ngiltereyi ablukaya alma hatta Britanyaya olas bir asker karmay olanaksz hle getirmiti. Taraflar arasnda en iddetli arpmalar, Felemenkte, Ren kylarnda, Pirenelerde ve talyann kuzeybatsnda meydana gelmiti. Ayrca Amerikadaki yeni oluturulan kolonilerde de atmalar gerekletiren Franszlar, karlarnda kurulan Byk ttifaka ramen, sahip olduklar mevkileri korumay baarmlard. Fransann; Avusturya ve Alman Prenslikleri ile olan mcadelesi, Osmanllara da nefes aldrmt. Osmanllar, zayflayan Avusturya birlikleri karsnda Belgrad ve Srbistan yeniden fethetmilerdi. 1695te Franszlarn Brkseli bombalamalarndan sonra, sava durgunlat. 1696da imparatorun mttefiki Savoy Prensi Amadeusun Kuzey talyann tarafszlnn karlnda savatan ekilmesiyle, bar yolu almt. Nihayet 1697de taraflar arasnda Ryswick Antlamas imzaland. Antlama ile Fransa ele geirdii topraklarn bir ksmn iade etmeyi taahht etmekteydi. Antlama, status quo ante bellum, prensibine gre hazrlanmt. Franszlar, Nijmegen Antlamas ile sahip olduklar kazanmlarn, ayrca Ren Blgesinin en nemli ehirlerinden Strazburgu ellerinde tutuyorlard. Buna mukabil, igal altnda tuttuklar Lorraine Dkalndan ve Rende igal ettii Freiburg ve Philippsburgtan ekileceklerdi. Ayrca Fransa, III. William ngilterenin meru kral olarak tanyacak, II. Jamese verdii destekten vazgeecekti. Fransann, uzun sren bu savatan kendisi iin fazla bir kazanm olmadan ayrlmasnn temel sebebi, ngiltere -Hollanda SIRA SZDE koalisyonu karsnda denizlerde yaanlan zorluklar, ticaretin aksamas, mal harcamalarn sava yznden ok artmas ve zellikle Felemenk ve Rende elde edilen zaferlerin stratejik D N E L M kazanmlara dnmemesiydi. Bununla beraber, bu antlama halkta da bir miktar tepkiye neden olmutu. zellikle, savata ele geirilen ve halk Franszca konuan Lorraine Dkalnn yeniden Alman mparatorluuna S O R U terkedilmesi memnuniyetsizlik oluturmutu.
D K K A TOsmanl mparatorluunun ise yararna oldu, zira bu sava dolaysyDokuz Yl Savalar, la Avusturya ve Alman Prenslikleri kuvvetlerinin bir ksmn batya kaydrmak zorunda kaldlar ve bylece Trk taraf rahat bir nefes alabildi. Osmanllar, Dokuz Yl Savalarn SIRA SZDE avantaja dndrmeyi de bildiler ve 1688-1690 aras srete Srbistan yeniden fethettiler.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ SIRA SZDE
AMALARIMIZ Dokuz Yl Savalarnn SIRA SZDE balamas ve bitmesindeki asl sebepleri birer cmle ile aklaynz.
D E LP M K T NA S O R U TELEVZYON DKKAT
NTER NET SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N EAL M K T P 17. yzyl, D Avrupa tarihinde siyasi, iktisadi ve sosyal sahalarda olduu kadar bilim ve dncede de nemli deiim ve geliimlerin yaand bir yzyld. RneS O R doaya, U sanstan itibaren insana ve bizzat bilginin kendisine bakta grlen bu geT Ebalklar L E V Z Y O Naltnda zetlenebilir: limeler u ncelikliDolarak akl n plana kmaya ve akln snrlar kefedilmeye allm KKAT ve bu, bir asr sonra ortaya kacak olan Aydnlanma dncesinin temellerini oluturmutur. nsan dikkatini doaya yneltmi ve adeta doa yeniden kefedilSIRA N T E RSZDE NET meye balanmtr. Doa kadar, insan da yeniden kefedilmitir. nsann fizik ve ruh zellikleri aydnlatlmaya allmtr. 17. yzyldaki gelimelerden biri de laisizmin giderek ykselmesidir. Bu yzyldaki gelimeleri zetleyen tek bir tarif ise AMALARIMIZ dncenin dnyevlemesidir. 17. yzylda dnya nce merulatrlm, sonra anlalp kavranm ve daha sonra da ona hakim olunmutur.
BLMSEL GELMELER
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
6. nite - Gne Kral a (1648-1697)
147
17. yzylda modern felsefenin temelleri atld, matematikte bir patlama oldu ve klasik fizik kuruldu. ngilterede Francis Bacon Empirizmin, Fransada Ren Descartes ise Rasyonalizmin kurucular olarak bu yzylda ne ktlar. Bacon, tabiat karsnda aciz bir varlk olarak insann elindeki en byk silahn ve gcn bilgi olduunu savundu. Bacona gre bilginin bizatihi kayna da bu dnya ve tabiat olmalyd. ngiliz dnre gre bu ikisinin dnda bir bilgi kayna yoktu ve bu kaynaktan bilgiler ancak deney yoluyla elde edilebilirdi. Baconun bu grleri Empirizmin temellerini att ve ana ilkelerini oluturdu. Fransz dnr Descartes ise mutlak hakikatin peinde koan bir hakikat aratrcsyd. Baconun aksine iyi bir matematiki de olan Descartes, bu zelliini de kullanarak kesin bilgiler edinmenin yollarn aramtr. Descartese gre matematik dnda hibir bilgide kesinlik yoktur ve matematiksel bilgiyi kesin klan zellik neyse bu kefedilip dier bilim dallarna da temil edilmelidir. Bu elde edilebilirse btn bilim dallarnda niversal bir kesinlik elde etmek mmkn olacaktr. 17. yzylda matematik gelimelerinin yaand bir dnem olmu ve nemli matematikiler yetimitir. Rene Descartes, Pierre de Fermat, Blaise Pascal, Maclaurin, Parent, Clairault ve Euler gibi matematikiler Analitik Geometrinin temellerini atmlardr. Diferansiyel ve Integral Hesap alanlarnda ise ne kan isimler Isaac Newton ve Godfrei W. Leibnizdir. Bu yzylda matematikte Kombinatuar Analiz ve htimaliyet teorisinde de nemli bulular oldu. 17. yzyl fizik sahasnda da nemli bulularn yapld ve byk fizikilerin yetitii bir yzyld. Bu sahadaki en nemli gelime hi phesiz klasik fiziin kurulmasyd. Bu sahada ne kan iki isim ise Galileo Galilei ve Isaac Newtondur. Galilei, Tecrb Fiziin kurucusudur. Daha 17 yanda iken aratrma, deney ve keiflere balayan Galilei, sonraki yllarnda sistematik aratrmalara balad. Bu aratrmalar esnasnda ncelikle Aristonun yanllarn kefetti. Bu keif fizik bilimi adna olduu kadar Galileinin kendi hayat iin de bir dnm noktasyd. Galilei, serbest dme teorisini gelitirerek ku ty ile demir gllenin yere ayn zamanda ve ayn hzda dtklerini kefetti. Bu Aristo fiziine vurulan ilk byk darbe idi. zerine hibir d kuvvet etki etmeyen bir cismin sabit bulunduu hareket halini sonsuza kadar devam ettirdiini ileri srd ve bylece Aristocu hareket kavramna da darbe vurdu. Galileinin ban skntya sokan en nemli buluu ise Aristonun ileri srd gibi evrenin merkezinde dnya deil gnein bulunduu tezi idi. Bu dnemin en renkli simalarndan biri Sir saac Newtondu. ok ynl bir bilim adam olan Newton, fizik, matematik, optik, ilahiyat ve felsefe ile uramt. Newtonun dnyaca nl teoremi yerekimi kanunu teoremiydi. Newtonun bayapt saylabilecek eser ise, 1687de yazd Philosophiae Naturalis Principia Mathematica isimli eserdir. Newton, Latince olarak yazd bu eserde modern fiziin temel kurallar olan eylemsizlik prensibi, etki tepki prensibi ve kuvvet ivme prensibini dile getirmiti. 17. yzyl fizik ve matematik kadar astronomi sahasnda da nemli bulularn ve gelimelerin olduu bir dnemdi. Astronomi sahasnda iki isim ne kt. Bunlar Tyco Brache ve Johannes Keplerdir. Bu iki bilim adam Ulu Bey tarafndan hazrlanm ziyleri daha da gelitirerek modern astronominin temellerini att. Brachenin talebesi olan Kepler, Aristo fiziindeki yerin ve gklerin ayr ayr kanunlara tbi olduu tezine kar kt ve ikisinin de benzer kanunlara bal olduunu savundu. Bu tez, yalnzca astronomiyi ve bilimi ilgilendiren bir husus deildi. Zira bu tezle birlikte gklerde ulv varlklar olduu iddialarna kar klyor
Newtonun yerekimini kafasna den bir elmadan hareketle bulduu sylenir. Ancak Woolsthorpedaki iftlikte geirdii 1665-1667 yllar arasndaki sre ierisinde bu tezi ne sren Newtonn gerekten aatan den elmadan esinlenip esinlenmedii kesin deildir.
148
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
ve gklerin de kanunlarnn bulunabilecei, yani akla tbi tutulmas gerektii savunuluyordu. Kepler u grleri ileri srmt: 1) Gezegenlerin gne etrafndaki yrngeleri dairesel deil eliptiktir. 2) Bir gezegen gne etrafndaki deveran esnasnda eit zamanlarda eit alanlar kateder. 3) Gezegenlerin gnee olan ortalama uzaklklarnn kplerinin periyotlarnn karelerine oran sabitti. Bu dnemde tp alannda nemli bir gelimeye ngilterede imza atlmtr. Doktor William Harvey, kalpten balayan kan dolamn tanmlamtr. Antonie SIRA SZDE van Leeuwenhoek ise yapt aratrmalarla Mikrobiyolojinin babas saylmtr. En kk canllarn yaam bilimi olan mikrobiyolojinin douunda, mikroskobun icadnn nemli bir yeri vardr. Tp tarihi boyunca, bilim adamlar ve tabipler hastalkDNELM larn neyden kaynaklandn tespit iin aba sarf etmiler, hatta baz isimler kk canllarn varln iddia etmiler ancak kesin bir sonuca ulalamamlardr. Bu S O R U yzden hastalkla karlaldnda mikrobik neden dnlmeden tedaviye allmaktayd. Aslen, Hollandal bir kuma tccar olan Leeuwenhoek ilk olarak gzlkleri i ieDtutarak, K K A T bir tr byte oluturmutu. Daha sonra bu iki mercei ayn eksen zerinde tutarak bkmleri arttrp, organik maddeleri bu yeni mercekle tehis etmi ve tek hcreyi grebilecek seviyeye ulamt. Leeuwenhoek 1676da SIRA SZDE bakterileri kefetmi ve onlar animalcule (kk hayvanlar) olarak tanmlamt. Leeuwenhoek bu kefini mektuplarla halinde ngiliz bilim akademisi Royal Societye haber vermitir. Bugnk mikroskobun ana prensiplerini tespit eden bir diAMALARIMIZ er bilim adam yine 17. yzylda yaayan ngiliz Robert Hookedur.
K kurucusu T A P Newton hakknda teferruatl bilgi iin bk. Jean-Marie Vigoureux, Klasik fiziin Newtonun Elmalar, ev. Nedim Demirta, stanbul 2005.
K T A P
MLA LE TE EK VA Z YON
Avrupadaki bilimsel gelimeler iin bk. Durmu Hocaolu, Yeni Bir Dnyann Alt YapsM AV K AZLY EO TE LE N na Dir, Trkiye Gnl, say: 4 (Temmuz 1989), s. 4-12.
NTERNET
NTERNET
6. nite - Gne Kral a (1648-1697)
149
zet
A M A
Fransann Avrupann hakemi hline nasl geldiini ve Avrupadaki gler dengesindeki deiimleri deerlendirebilmek Otuz Yl Savalarndan sonra Avrupadaki gler dengesi byk bir deiim geirdi. Hollanda ve spanya ile verdii mcadelelerde hem topraklarn genileten hem de nfuzunu arttran Fransa giderek Avrupann hakemi oldu. Buna ramen Fransann ar glenmesi spanya, Hollanda, Alman mparatorluklar ve ngiltereyi rahatsz etti ve bu ykseliin nn almak zere ittifaklar kuruldu. Buna mukabil Fransa, aleyhinde oluan ittifaklar datmay bildi. Avrupadaki gler dengesinde Dokuz Yl Savalarndan itibaren yeniden nemli bir deiim yaand. Fransa bu savatan sonra geri plana ekilirken ngiltere, Avrupa zerindeki nfuzunu arttrd. Bu arada 16. yzyl Avrupasnn en byk glerinden olan spanya ise 17. yzyln ikinci yarsndan itibaren ikinci derecedeki devletler derecesine dt. ngiltere ile spanya, talya ve skandinavya devletlerindeki gelimeleri tartabilmek 1648-1697 yllar arasnda Avrupadaki g dengeleri deiirken baz devletler n plana kmaya, bazlar ise giderek glerini kaybetmeye balamt. Yldz parlayan devletlerden biri de ngiltere idi. Buna ramen ngilterenin Avrupann nde gelen glerinden biri olmas hi de kolay olmad. ncelikle lke iinde demokratikleme ve eitlik adna kanl mcadeleler verilmek zorunda kalnd. Bununla birlikle dta da bir taraftan spanya ve Hollanda ile dier taraftan da Fransa ile mcadele edildi. 16. yzylda Rnesansn ve dolaysyla kltrel canlanmann merkezi olan talya, 17. yzylda giderek nfuzunu ve canlln kaybetti. Bir yzyl nce Avrupann en gl denizci devleti olan Venedik giderek nfuz alanlarn ve etkinliini kaybetti. Cenova merkezli Ceneviz, Avrupann finans merkezlerinden biri olmaya devam etse de artk onun da siyas arenada pek bir etkinlii kalmad. Toskana ve Savoy ise giderek g kaybettiler. skandinavyada ise sve giderek Avrupann en nde gelen devletlerinden biri hline geldi. 1648de imzalanan Vestfalya Antlamas svein ykseliinde bir dnm noktas oldu. Buna mukabil skandinavyann dier nemli devleti Danimarka giderek ikinci plana dt.
A M A
Dokuz Yl Savalarnn Avrupa tarihindeki nemini aklayabilmek 1688-1697 yllar arasnda devam eden ve tarihe Dokuz Yl Savalar olarak geen mcadelenin en nemli sonucu Avrupa zerindeki Fransa hegemonyasna geici de olsa bir set ekilmesiydi. Bunu da byk oranda ngiltere baarmt. Bu yzden Dokuz Yl Savalarndan sonra Avrupada ngiltere daha fazla n plana kmaya balad. Dokuz Yl Savalarndan sonra imzalanan Ryswick Bar Avrupaya kesin bir sknet getiremedi. Zira meseleler kesin olarak bir zme kavuturulmamt. Bu sebeple 1697de spanyadaki taht deiiklii Avrupay tekrar genel bir savaa srkledi. 17. yzyldaki bilimsel gelimeleri aklayabilmek 17. yzyl, Avrupa tarihinde siyasi, iktisadi ve sosyal sahalarda olduu kadar bilim ve dncede de nemli deiim ve geliimlerin yaand bir yzyld. ncelikli olarak akl n plana kmaya ve akln snrlar kefedilmeye allm ve bu, bir asr sonra ortaya kacak olan Aydnlanma dncesinin temellerini oluturmutur. nsan dikkatini doaya yneltmi ve adeta doa yeniden kefedilmeye balanmtr. Doa kadar, insan da yeniden kefedilmitir. nsann fizik ve ruh zellikleri aydnlatlmaya allmtr. 17. yzyldaki gelimelerden biri de laisizmin giderek ykselmesidir. Bu yzyldaki gelimeleri zetleyen tek bir tarif ise dncenin dnyevlemesidir. 17. yzylda dnya nce merulatrlm, sonra anlalp kavranm ve daha sonra da ona hakim olunmutur. 17. yzylda modern felsefenin temelleri atld, matematikte bir patlama oldu ve klasik fizik kuruldu. ngilterede Francis Bacon Empirizmin, Fransada Ren Descartes ise Rasyonalizmin kurucular olarak bu yzylda ne ktlar. 17. yzylda matematik gelimelerinin yaand bir dnem olmu ve nemli matematikiler yetimitir. 17. yzyl fizik sahasnda da nemli bulularn yapld ve byk fizikilerin yetitii bir yzyld. Bu sahadaki en nemli gelime hi phesiz klasik fiziin kurulmasyd. 17. yzyl fizik ve matematik kadar astronomi ve tp sahasnda da nemli bulularn ve gelimelerin olduu bir dnemdi.
A M A
A M A
150
Kendimizi Snayalm
1. XIV. Louis ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Mutlakyeti bir ynetim anlayna sahiptir. b. Versay Saray onun zamannda ina edilmeye balanmtr. c. Onun dneminde merkantilist bir ekonomi anlay sergilenmitir. d. Parlamentoyu kuvvetlendirmitir. e. Kendisine kar kurulan ittifaklar engellemek iin parann gcn kullanmaya almtr. 2. ngilterenin resmen cumhuriyet rejimine geiini salayan kii ve tarih eletirmesi aadakilerden hangisinde doru olarak verilmitir? a. Oliver Cromwell-1649 b. II. Charles-1660 c. David Leslie-1650 d. Richard Cromwell-1660 e. II. William-1649 3. Aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Test Act, Katolik olarak devlet hizmetinde bulunmay engelleyen bir tasardr. b. II. James tahta oturunca Katolik mezhebinden Protestanlka gemitir. c. Hollanda Prensi III. William ngiltereyi igal etmesi iin davet edilmitir. d. III. William ei II. Mary ile birlikte ta giymitir. e. Bill of Rights, insan haklar ve ifade zgrl konusunda tarihteki en nl metinlerden biridir. 4. Aadaki devletlerden hangisi Fransa-Hollanda mcadelesinde Fransaya destek verirken, Dokuz Yl Savalar srasnda bu politikasn tamamen deitirmitir? a. Venedik b. Avusturya c. spanya d. ngiltere e. sve 5. Aadaki antlamalardan hangisi ile Dokuz Yl Savalar son bulmutur? a. Torino Bar Antlamas b. Ryswick Antlamas c. Nijmegen Antlamas d. Augsburg Antlamas e. Aachen Antlamas 6. Aadakilerden hangisi 1686da Fransaya kar oluturulan Augsburg ttifakna katlan devletlerden biri deildir? a. Avusturya b. spanya c. Venedik d. Hollanda e. ngiltere 7. Aadakilerden hangisi Fronde syanlarnn zelliklerinden biri deildir? a. Mazarini hedef almlardr. b. Vergilere itiraz etmilerdir. c. Parisi ele geirmilerdir. d. Kraln otoritesini eletirmilerdir. e. spanyadan destek grmlerdir. 8. Bill of Rights ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Fransada ilan edilmitir. b. ngilterede kraln otoritesini glendiren bir bildiridir. c. spanyann toprak kaybettii bir antlamadr. d. ngilterede eitliin ve demokrasinin gelimesini salayan bildiridir. e. Hollandann ticaret hacmini arttran dzenlemelerin genel addr. 9. Dokuz Yl Savalar ile Avrupadaki hakemlik roln kaybeden devlet aadakilerden hangisidir? a. ngiltere b. Fransa c. spanya d. Hollanda e. Rusya 10. spanya ile mcadelesi devam ederken Fransa ile ittifak antlamas imzalayan devlet aadakilerden hangisidir? a. Avusturya b. Prusya c. Rusya d. Portekiz e. ngiltere
6. nite - Gne Kral a (1648-1697)
151
Okuma Paras
sve Merkez Bankas 17. yzyl Avrupada merkantilizm ayd. Ticareti tevik edip, ihracat mmkn olabildiince arttrp, deerli madenleri lkeye getirmeye dayal bu ekonomik modelde, parann lke iinde saklanmas byk nem tayordu. Bu konuda Hollandallar olduka baarl olmular ve Amsterdam Avrupann finans merkezi hline getirmilerdi. sve ise Otuz Yl Savalarnda elde ettii baar sonrasnda byk bir Avrupa gc iddiasndayd. Baltkn kontroln ele geiren sveliler, lkelerine yatrm arttrmaya almaktaydlar. Uzun sre Hollanda bayra ile Rigada ticaret yapan Johan Palmstruch 1647de svee gelmi ve Kral X. Gustavn emriyle bir banka kurma hazrlna girimiti. Palmstruch 1657de Stockholms Bancoyu kurdu. Devletin teviine ramen bu banka devletten bamsz zel bir kurulutu. Stockholms Banconun en nemli yenilii mevduat karlnda Kreditivsedlar ad verilen Avrupann ilk banknotlarn basmasyd. Fakat bu banka 1668de iflas etti. Bankann tm iletme haklar ve imtiyazlar Riksens Stnders Banka, yani Kraliyet Mlknn bankasna devredildi. Bu banka, svein Milli Assemblesi olan Riksdaga bal olacakt. Bylece sve ilk kez mill bir merkez bankasna sahip oluyor ve bu banka parlamentoya bal olduundan, lkenin parasal gc halkn denetimine giriyordu. Kaynak: http://www.riskbank.se/en/ ve Norstram Byron, Scandinavia, Minneapolis 2000.

1. d 2. a 3. b 4. d 5. b 6. c 7. d 8. d 9. b 10. e Yantnz yanl ise Avrupann Hakemi Fransa blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise II. Charlesn ktidara Gelii blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise anl Devrim blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Dokuz Yl Savalar blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Dokuz Yl Savalar blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Dokuz Yl Savalar blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Fronde syanlar blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise anl Devrim blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Dokuz Yl Savalar blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Fransa-spanya Mcadelesi (1648-1659) blmn yeniden okuyunuz.
152

Sra Sizde 1 Fronde syanlar, kraln otoritesini sarsmak ve ngilterede olduu gibi kral devirmeyi hedefleyen bir ayaklanma deildi. Bilakis kraln otoritesinin devam istenmekte ve krala bir baba gibi baklmaktayd. syanclar kraln otoritesinin glenmesini ve daha dil bir ekilde hkmetmesini istiyorlard. Asilerin yazl ve szl propagandalarnda kral deil Bakan Mazarin hedef alnmaktayd. Sra Sizde 2 Cromwellin cumhuriyeti ilan ederek ynetime tamamen hakim olmasn skolar benimsememi ve ayaklanmlard. Cromwell ldnde ise yerine geen olunun dirayetsizlii nedeniyle lke yeniden bir i savan eiine gelmitir. Bu durumdan faydalanan II. Charles, skolarn desteini de alarak devletin bana gemi ve 1660da ta giyerek cumhuriyet dnemini resmen bitirmitir. Sra Sizde 3 Kral II. Jamesin Katolik yanls tutumu, Test Act feshetmek istemesi, Fransa Kral XIV. Louisi desteklemesi ve 1687de Protestan (Anglikan) ve Katolik Kilisesini eit konuma getiren nan zgrl Fermann ilan etmesi, kendisine olan tepkinin artmasna neden olmutu. Bu tepki bir erkek ocuunun olmas ile endieye dnt ve yeeni Hollanda Prensi William duruma mdahale etti. Parlamentonun da kendisine destek vermesiyle Glorius Revolution (anl Devrim) gereklemi oldu. Sra Sizde 4 Savan balamasnn asl nedeni, Avrupada giderek artan Fransa tehdidinden tm Avrupa devletlerinin ekinmesidir. Sava bitiren asl neden ise Fransann ekonomik olarak skntya dmesi, denizlerde yaad zorluklar ve iki tarafn da savan kr dme dndnn ve netice getiremeyeceinin farkna varmasdr.
Bainville, Jacques (1938), Fransa Tarihi, I, ev. Hseyin Cahit Yaln, stanbul. Baykal, Bekir Stk (1998), Yeni Zamanda Avrupa Tarihi, Otuz Yl Sava Devri II/I, Ankara. Belloc, Hilaire (2003), Charles I, Norfolk VA. Bertnard, Louis (1940) spanya Tarihi, ev. Galip Kemali Sylemezolu-Nurullah Ata, stanbul. Black, Jeremy (2008), Eighteenth Century Britain 16881703, Hampshire. Braddick, Michael J. (2004), State Formation in Early Modern England, Cambridge. Bromley, J. S. (ed. ), (1970), The New Cambridge Modern History, VI, Londra. Nordstrom, Byron, J. (2000), Scandinavia, Minneapolis. Carsten, F. L. (ed. ), (1961), The New Cambridge Modern History, V, Londra. Davies, Norman (2006), Avrupa Tarihi, ev. B. manE. Topugil-K. Emirolu-S. Kaya, ed. Mehmet Ali Klbay, Ankara. Derry, T. K. (1994), A History of Scandinavia, Minneapolis. Durant, Will and Ariel (1963), The Story of Civilization, VII, New York. Evedy, Colin Mc. (2003), Modern a Tarih Atlas 1483ten 1815e Avrupa, ev. Ayen Anadol, stanbul. Frederic, Louis (1974), Medeniyet Tarihi, ev. Vahdet Gltekin, III, stanbul. Geliim-Hachette Trk ve Dnya Tarihi Ansiklopedisi (1985), IV, ev. Tahsin Ycel, stanbul. Hocaolu, Durmu (1989), Yeni Bir Dnyann Alt Yapsna Dir, Trkiye Gnl, say: 4, s. 4-12. Jrgensen, C. - Pavkovic, M.- Rice, R. - Schneid, F. Scott, C. (2011), Dnya Sava Tarihi Tehizat Sava Yntemleri Taktikler, Erken Modern a 1500-1763, stanbul. Jutikkala, Eino (1955), The Great Finnish Famine in 1696-97, Scandinavian Economic History Review III, Odense.
6. nite - Gne Kral a (1648-1697)
153
Kahn, Robert A. (1974), A History of the Habsburg Empire 1526-1918, Londra. Karamonou, M- Poulakou-Rebelakou, E.-Tzetis, M.Androutsos, G. (2010) Anton van Leeuwenhoek (1632-1723)..., Revista Argentina de Microbiologa, X, Buenos Aires, s. 311-314. Lee, Stephen J. (2008), Avrupa Tarihinden Kesitler, ev. Ertrk Demirel, Ankara. Lockhart, Paul Douglas (2004), Denmark, Europe 1450 to 1789, II, New York. Mallett, Michael (2009), Mercenaries and Their Masters, South Yorkshire. Maurois, Andre (1938), ngiltere Tarihi, II, ev. Hseyin Cahit Yaln, stanbul. Mckay, Derek - Scott, H.M. (2011), Byk Devletlerin Ykselii 1648-1815, ev. Eref Bengi zbilen, stanbul. Monod, Paul Kleber (1999), The Power of Kings, Michigan. Parker, Geoffrey (1974), The Military Revolution,15601660 a Myth? The Journal of Modern History, Chicago. Pinnow, Hermann (1940), Almanya Tarihi, II, ev. Fehmi Balda, stanbul. Rabb, Theodore K. (2006), The Last Days of The Renaissance, New York. Roberts, Andrew (2009), Great Commanders of the Modern World, Londra. Stephen D. Snobelen (2004), Newton saac, Europe 1450 to 1789, IV, New York. Roberts, J. M. (2010), Avrupa Tarihi, ev. Fethi Aytuna, stanbul. Tallett, Frank (1997), War And Society in Early Modern Europe 1495-1715, Londra. Wallance, Edward (2006), The Glorious Revolution, Londra. Wiesner, Merry E.-Hanks (2009), Erken Modern Dnemde Avrupa 1450-1789, ev. Hamit alkan, stanbul. http://www.riksbank.se/en/
7
Amalarmz

Bu niteyi tamamladktan sonra; 18. yzyln ilk yarsnda Avrupadaki g dengelerindeki deiimi tartabilecek, Avrupada 1700-1748 tarihleri arasndaki meydana gelen savalar ve sonularn deerlendirebilecek, 18. yzyl Avrupa tarihinin Osmanl tarihi ile ilgisini deerlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Diplomasi G Dengeleri spanya Veraset Savalar Lehistan Veraset Savalar Avusturya Veraset Savalar Utrecht Antlamas Nystad Antlamas Aix-la-Chapelle Antlamas Poltava Sava Byk Petro XII. arl
indekiler
SPANYA VERASET SAVALARI (1702-1714) RUSYANIN BR AVRUPA GC HLNE GELMES AVRUPADA GEC SKNET VE BARI DNEM (1715-1730) DENGELERN BOZULMASI VE YEN SAVALAR DNEM AVUSTURYA VERASET SAVALARI (1740-1748)
Kuzeyin Ykselii (1697-1748)
Kuzeyin Ykselii (1697-1748)

SPANYA VERASET SAVALARI (1702-1714) spanyay Taksim Antlamalar
spanya, 17. yzyln son eyreinde bir nceki yzyla nazaran nfuzunu ve hkimiyet sahasn byk oranda kaybetmesine ramen, hl Avrupann en byk devletlerinden biri idi. 1690larda snrlar douda Filipinlerden, batda Karayip Adalar ile Orta ve Gney Amerikaya kadar yaylyordu; Gney Hollanda ile Lksemburg hl spanya mlk idi. spanya, 1697ye gelindiinde Avrupann dier devletleri arasndaki g mcadelesinin en nemli sebebini oluturdu. spanya Kral II. Carlosun hastal 1690lara gelindiinde daha da artt ve II. Carlosun yerine geecek bir varisi yoktu. Kraln muhtemel bir lmnde spanya hkimiyeti iin mcadelelerin ortaya kaca kesindi. ngiltere ve Fransa, baz tarihiler tarafndan lk Dnya Sava olarak adlandrlan Dokuz Yl Savalarndan sonra, Avrupann geneline yaylacak bir sava istemediklerinden spanya meselesinde birlikte hareket etmek zere harekete getiler. ngiltere Kral III. William ile Fransa Kral XIV. Louis, her iki tarafn da kabul edebilecei bir antlama zerinde almaya baladlar. Fransa kral, spanyol prenseslerin olu ve kocas olmasna ramen spanya gibi denizlerde de hkimiyet sahas olduka byk bir devlet zerinde tek bana hkimiyet iddiasnda bulunmann kendisini bir savaa srkleyeceini gayet iyi bildiinden ngiltere ile ortak hareket etmeyi daha uygun gryordu. III. William ise Dokuz Yl Savalarnda devletin ar bir mali yk altna girmesi yznden ar eletirilere uram ve bunun sonucunda savatan sonra ngiltere ordusunu kltmt. spanya veraseti yznden ngilterenin Fransa gibi Avrupann en gl devleti ile yeniden savaa tutumas, i kamuoyunda byk tepkilere yol aacandan ve ordusu kltldnden bu, istenen bir durum deildi. Bu sebeplerden ngiltere ve Fransa, spanya meselesinde ortak hareket etti. ngiliz ve Fransz diplomatlarn mzakereleri sonucunda 1698de Birinci Taksim Antlamas kabul edildi. Bu antlamaya gre II. Carlosun lmnden sonra yerine Bavyera Elektr Prensi Joseph Ferdinand, spanya kral olacakt fakat Ferdinandn 1699 ubatnda aniden lmesi zerine antlama hayata geirilemeden fiilen hkmsz kald. Bu yzden ngiltere ile Fransa arasnda 1699 Hazirannda kinci Taksim Antlamas imzaland. Bu antlamaya gre Avusturya Kral I. Leopoldn kk olu Karl, spanya, denizar imparatorluu ve Gney Hollandaya kral olacak; Fransa, Napoli ve Milanoyu dukalklar ile deitirecekti.
156
kinci Taksim Antlamasna spanya ve Avusturya kar ktlar. Kutsal RomaCermen mparatoru ve Avusturya Kral I. Leopold, spanya verasetinde tek bana sz sahibi olmak istiyordu. Ayrca talyaya hkim olmay hedefleyen Leopold, bu antlamay kabul etmesi hlinde bu hayalinin gereklemesinin mmkn olmadn da biliyordu. Avusturyann kinci Taksim Antlamasnn kabul etmemekte srar etmesinin bir dier nemli sebebi de Trkler karsnda kazanlan zaferlerdi. 1683te Osmanl mparatorluu tarafndan balatlan ancak sonular itibariyle Trk tarafnn ar yenilgiler yaad Uzun Trk Savalar dneminde en krl kan devlet Avusturya olmutu. kinci Taksim Antlamasna en fazla tepki ise spanyadan geldi. II. Carlos ar hasta olmasna ramen spanyol devlet adamlar kraln bir vasiyetname imzalamasn saladlar. Vasiyetnameye gre Carlosun lmnden sonra yerine Fransa Kral XIV. Louisnin kk torunu Philip of Anjou kral seilecekti. spanyol devlet adamlar bu hamle ile ngiltere ve Fransa arasndaki ittifak paralamay hedeflemilerdi. Bunda da baarl oldular. Zira 1 Kasm 1700de II. Carlos ldnde Fransa kral, torununun V. Felibe (Philip) olarak spanya kral seilmesini hemen tand. Bylece spanya Veraset Savalarna giden sre de balad. Philip of Anjounun V. Felibe olarak spanya kral seilmesine ilk ve en sert tepkiyi Avusturya gsterdi. Zira bu durum, Avusturyann spanya zerindeki hayallerinin tamamen ortadan kalkmas ve spanyann Fransa nfuzu altna girmesi demekti. Buna bir tepki olarak birliklerinin bir ksmn talya zerine sevketti. Bununla da kalmayan Avusturya, Fransa aleyhine bir ittifak iin grmelere de balad. Avusturyann ittifak araylarn spanyann yeni kral V. Felibenin ilk icraatlar kolaylatrd. Zira V. Felibe tahta geer gemez Fransa lehine birtakm antlamalar imzalad ve danmanlarnn byk bir ksmn da Franszlardan seti. Ayrca spanyann merkezi yapsn glendirmek iin birtakm giriimlerde bulundu. Bu durum Aragon, Katalonya ve Valencia gibi yerel glerin etkili olduu blgelerde tepki ile karland. V. Felibenin faaliyetleri, bata ngiltere ve Avusturya olmak zere spanya zerinde planlar olan dier Avrupa devletlerini tedirgin etti ve Fransa aleyhine bir bloun olumasn hzlandrd. 7 Eyll 1701de Denizci Devletler, ngiltere ve Avusturya, Lahey Byk ttifaknda bir araya geldiler. Lahey ttifaknda kabul edilen maddelere gre V. Felibeye spanya ile smrgeler braklacak, spanya ve Fransa tahtlar birbirinden ayr kabul edilecek, Avusturya Kral I. Leopolde Gney Hollanda verilecek, Denizci Devletler ise spanyadan ticari imtiyazlar elde edeceklerdi.
Savan Balamas
Lahey Byk ttifaknn mimarlarndan ngiltere Kral III. Williamn 8 Mart 1702deki vefat ittifakn zayflamasna neden olmad, bilakis daha da glenmesini salad. Bu arada sava birok farkl cephede devam ediyordu. Savan ilerleyen yllarnda Prusya da Lahey Byk ttifakna dhil oldu. Bylece hem Prusya bir Avrupa gc olarak temayz etmeye balad hem de Prusya askeri sayesinde Fransa daha fazla sktrld. ttifaka katlmalar olmasna ve bu ittifak glendirmesine ramen, savan asl mal ykn Deniz Devletleri ekmekteydi. zellikle ngiltere ve Hollanda savan en nemli finansrleriydi ve Veraset Savalar, bu iki lkeyi birbirine daha ok yaknlatrd. ki lke arasnda, ngilterenin aleyhine olsa da, 1709da Mania Antlamas imzaland.
7. nite - Kuzeyin Ykselii (1967-1748)
157
Bu arada birok cephede sava son hzyla devam ediyordu. zellikle 1704de ittifak birlikleri Fransaya ar yenilgiler yaattlar. Mttefiklerin baarsnn arkasnda ngiltere ile Hollandann mali destekleri kadar, Prusyann insan gc ve Marlborough Dk John Churchill ile Avusturyal Prens Eugenin asker dehalar da vard. 1704de sng taklm tfekler ile mcehhez ngiliz-Hollanda ve Avusturya-Alman kuvvetleri, Fransay hem doudan hem de batdan kuattlar ve byk baarlar elde ettiler. 1706da Marlborough komutasndaki ngiltere-Hollanda ve Alman birlikleri, yaklak 50 bin kiilik Fransa ordusuna ar bir darbe vurdu ve ardndan da Brksel ve civarndaki baz blgeler teslim oldular. Buna mukabil Fransa gl ekonomisi ve asker ihtiyac salayacak nfusu sayesinde ksa srede yeniden toparland ve 1707de Brkseli yeniden igal etti. 1708de Eugen komutasndaki Avusturya ordusu talyadaki btn spanyol topraklarn ele geirdi ve Fransa, mttefik ordular tarafndan drt cephede de kuatld. Baarnn arkasnda yine Marlborough ile Prens Eugen vard. Zira Fransa ordusu tarafndan sktrlan mttefik ordular kararghna birka yz kii ile gizlice gelen Prens Eugen, Marlborough ile birlikte yaptklar toplantda savan kaderini deitirecek kararlar aldlar. Alnan en nemli karar mttefik ordularnn Fransann beklediinden daha hzl hareket ettirilmesi idi. Prens Eugenin 1697de Zenta Savanda Trk ordusu karsnda baarya gtren beklenmeyen hz, 1708de de mttefik ordularna baar getirdi. 11 Temmuz 1708de Oudenaardede ise yaklak 100 bin kiilik Fransa ordusu, Marlborough komutasndaki mttefik ordusu karsnda ar bir yenilgi ald. Sava sonunda Fransa yaklak dokuz bin esir ve alt bin l verirken, mttefik ordularnn kayb yalnzca bindi. Mttefik ordularnn bir sonraki hedefi Fransann tamamen igal edilmesiydi fakat 1708den itibaren mttefikler arasndaki fikir ayrlklar bunu imknsz hale getirdi. Zira talyaya hkim olan Avusturya, daha fazla ileri gitmek istemiyordu ve enerjisini 1703ten beri devam eden Macaristan isyanlarna harcamaya balamt. Avusturyann sava daha ileri gtrmek istememesi en ok ngiltereyi zor duruma soktu. nk ngilterenin spanya Veraset Savalarndaki nihai hedefi spanyann tamamen igal edilmesiydi. Buna mukabil Fransann desteini alan V. Felibeyi tahttan indirmek beklenildii kadar kolay olmad. spanyada Felibe ve ngilterenin destekledii Karl taraftarlar arasnda bir i sava kt ve bu i savan galibi V. Felibe oldu. ttifak gleri Fransa karsnda kazandklar zaferleri spanya karsnda kazanamadlar ve bu durum 1709dan itibaren bar grmelerinin balatlmasna giden sreci balatt.
Bar Grmeleri
1709da Laheyde balatlan ilk bar grmelerinden, mttefiklerin ar talepleri yznden, olumlu bir sonu kmad ve Fransa Kral XIV. Louis, bu artlar kabul etmek yerine savaa devam emri verdi. Fransa artk ya tamamen igal edilecek ya da artlar hafifletilmi bir bara mttefikleri raz etmek iin asker baarlar kazanacakt. XIV. Louis, lkenin iinde bulunduu zor durumu amak iin halka u ekilde bir konuma yapt: Karakterime ters olan bir eyi yapmaya kendimi zorladm syleyebilirim. ahsm, hatta belki onurum pahasna olsa bile vatandalarmn huzurunu bir an nce salamak gayretindeyim. Kendimizi savunmak iin hazrlanmaktan baka bir alternatif yol gremiyorum. Bir araya gelerek kenetlenmi bir Fransa, asker gle oluturulan tm ordulardan daha byktr ve bu haliyle dmanlarn ustalkla alt edebilecektir. Gvenliinizi yakndan ilgilendiren bu engele kar sizlerin yardmn talep ediyorum. Gayret ile oluturacamz bu birliktelik dmanlarmza smrlemeyeceimizi retecektir.
158
1709da alnan kararn Fransa iin olduka ar sonular oldu. Zira vergi yk nfusun yzde doksann oluturan kyller zerindeki yk daha da arttrd. Kral, lkenin iinde bulunduu ekonomik kmaz amak iin yeni vergiler ihdas etti. Bunlar da kifayetsiz kaldndan bor para alnd, piyangolar ekildi, soyluluk belgesi satlmaya baland ve kt para basld fakat bunlarn hibiri 1709 tarihi itibariyle lkenin iinde bulunduu ekonomik darboaza bir zm olmad. Paris halk 1709da Versaya saldrd ve ehirde byk bir yama meydana geldi. Bir zamanlar mutlakiyetiliin sembol olan ve Gne Kral olarak bilinen XIV. Louis aleyhinde tezahratlar atlmaya baland. Skntlar, 1709daki iddetli k daha da arttrd ve iddetli k yznden Fransann nfusu 2 milyon azald. Kral, halkn skntlarna ortak olduunu gstermek iin saraydaki altn yemek takmlarn satt. Btn zorluklara ramen, savaa devam etti. Eyll 1709da Malplaquetde her iki taraf iin de kanl ancak neticesiz bir sava meydana geldi. lerleyen aylarda devam eden mcadeleler bir sonu vermedi ve 1710un ilk aylarndan itibaren bar grmeleri yeniden balatld. kinci bar grmeleri de mttefikler arasndaki fikir ve kar ayrlklar yznden yarda kesildi. Bar, ngilteredeki kabine deiiklii ile mmkn oldu. Savan asl mali ykn eken ngiltere iin spanyann tamamen igalinin ve destekledii Karln spanya tahtna gemesinin mmkn olmadn gren ngilteredeki yeni kabine 1710dan itibaren barn yaplmas iin dier mttefiklerine bask yapmaya balad. Ayrca gizlice Fransa ile grmeler balatld. ngiltere bar isteinde ciddi olduunu gstermek iin savan kaderini tayin eden ve baarlarn arkasndaki en nemli isimlerden biri olan Marlboroughu 1711 Aralknda grevden ald. ngilterenin bar arzusunu hzlandran asl nemli gelime ise 17 Nisan 1711de Kutsal Roma-Cermen mparatoru I. Josephin varis brakmadan lm oldu. Zira I. Josephin yerine kardei VI. Karl geti ve bylece Avusturya artk VI. Karln spanya kral olarak da tannmasnda srar etmeye balad. Bu ise ngiltere iin kabul edilir bir durum deildi. Avusturyann isteinin kabul hlinde spanya ve Avusturya tek bir kraln hkimiyeti altna girecekti ancak spanya Veraset Savalar da tam da bu yzden kmt. Bunun nn almak isteyen ngiltere, Fransa ile olan bar grmelerine hz verdi ve dier mttefiklerin de bu bar grmelerine katlmas iin basky arttrd.
Utrecht Antlamas
1712 Ocakna gelindiinde ngilterenin arzusu ve basklarnn bir sonucu olarak Hollandann Utrecht ehrinde mttefikler ile Fransa arasnda bar grmeleri yeniden balad. Grmeler yaklak bir sene srd ve 11 Nisan 1713te ise ngiltere, Fransa, Hollanda, Savoy, spanya ile Prusya arasnda Utrecht Bar imzaland. Antlamaya gre V. Felibe, spanya ve denizar imparatorlua; ngiltere, Cebelitark ve Minorkaya; Hollanda ise Fransa hkimiyetindeki Flandersdeki birka nemli ehre hkim olacakt. Buna mukabil artk Hollanda bir deniz gc olarak caydrcln kaybetmi ve veraset savalarnn mal yk yznden ekonomisi de iyice bozulmutu. Ayrca yine antlamaya gre V. Felibe, Fransa taht zerindeki veraset haklarndan feragat edecek; Fransa, ngiltere tahtnda hak iddia eden III. Jamesi iade edecekti. Avusturya ise bir sene daha savaa devam etti ve Mart 1714te Fransa ile antlama imzalamak zorunda kald. ngiltere tahtna Protestan krallarn gemesi kabul edildi, Fransa ve spanya krallklar da daima birbirlerinden ayr olacaklard.
159
1702de balayan ve 1714e kadar sren spanya Veraset Savalar, Hollanda, berya Yarmadas, talya, Ren ve Tuna boylarnda devam etmiti. Bu savan sonunda spanya zerinde tek bir devletin hkimiyet kurmas engellenmekle birlikte ne ngilterenin ne Fransann ne de Avusturyann istekleri tamamen gerekleti. Savan sonunda zellikle Fransa, Avrupadaki nfuzunu ve etki alann giderek kaybetmeye balad. Ayrca savata halkn yardmna mracaat edilmesi ile birlikte artk mutlak g kaynann kral deil halkn bizzat kendisi olduu anlay yaylmaya balad ve bu anlay Fransz htilaline giden srecin temellerini oluturdu. Sava Fransann toplam devlet borcunu yedi katna kardndan lkede ciddi bir mali kriz ba gsterdi. Fransann malubiyeti, bir devletin nde gelen olduu dnemi kapad ve daha akkan bir Avrupa devletler sistemine yol at. Bar, Avrupa tarihinde bir nokta deilse de virgl anlamna geliyordu: Bat Avrupada uzun sren bir sava dnemine son vermi, blgelere ve hanedanlara byk deiiklikler getirmi ve Fransann malubiyetinden sonra yeni bir Avrupa devletleri sistemini balatmtr. Avusturya ise spanya Veraset Savalarndan en fazla toprak kazanan devlet olarak kt ve Avrupann en byk devleti hline geldi. Avusturya iin daha da nemli olan husus XIV. Louisnin gcnn snrlandrlm ve spanya taht zerindeki hak iddiasndan geici bir sre ile vazgemi olmas idi. Utrecht Bar, Hollanda iin de bir dnm noktasyd. Kazanan cephede yer almasna ramen Hollanda, sava sresince byk bir mali ykn altna girdi, borcu be kat artt ve neredeyse lke iflasn eiine geldi. lerleyen yllarda Hollandann Avrupa siyaseti zerindeki etkisi tedricen geriledi. Utrecht Antlamasndan sonraki 20 ylda Bat Avrupaya greceli bir bar dnemi hkim oldu. Bu 20 ylda ngiltere, Fransa ve Avusturya aralarnda problemleri savala deil antlamalar yoluyla halletmeye altlar. Bunun en nemli sebebi ise hem kazanan hem de kaybeden devletlerin byk bir ekonomik ykn altna girmi olmalaryd. Bu 20 ylda Bat Avrupa devletleri ekonomilerini iyiletirmeye ve siyasi istikrar yeniden salamaya gayret ettiler. Utrecht Barndan sonra neden Bat Avrupada genel bir bar dnemi SIRAbalad? SZDE
SIRA SZDE
RUSYANIN BR AVRUPA GC HLNE GELMES

DNELM
DNELM S O R U
Kuzey Savalar (1700-1721)

S O R U Avrupada Bat Avrupa, spanya Veraset Savalar ile boutuu dnemde Dou 1697den itibaren ittifaklar kurulmaya baland. Bu ittifaklarn kurulmasnn en nemli sebebi ise svein blgedeki nfuzunun ve asker gcnn meydana geDKKAT tirdii bask idi. sve, 17. yzylda Avrupada asker bir g olarak ortaya kt ve en geni sSIRA SZDE nrlarna X. arl (1622-1660) zamannda ulat. Buna mukabil svein bu bymesi iktisad bir gelime ve nfus art ile desteklenemedi. 17. yzyln sonlarnda svein nfusu 1,5 milyon iken Fransannki 21 milyondu. Ayrca lkenin corafi AMALARIMIZ olarak drt tarafnn igale ak olmas da bir dier problemdi, ancak zengin demir madenleri ve Avrupann tek bakr madeni lke ekonomisini canl tuttu. Buna mukabil sanayi neredeyse hi yoktu. Adeta sava svein ekonomik olarak K T A P tek ve en nemli kaynayd. Ayrca savalarda mttefiklerden alnan mali destekler de lke ekonomisini canl tutuyordu. Aksi takdirde dzenli ve daimi bir ordunun, bar zamanlarnda da finanse edilmesi lkeyi ekonomik darboaza Tsokuyordu. E L E V Z Y O N Bu yzden baz tarihilerin deyimiyle sve, devleti olan bir ordu grnmndeydi.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
160
sve, XI. arl dneminde de Avrupann en nde gelen devletlerinden biri olmaya devam etti. 18. yzyla gelindiinde ise sve, giderek g kaybederken Dou Avrupada g dengeleri de deiti ve bu yzyldan itibaren iki devlet ne kmaya balad. Bunlar Prusya ve Rusya idi. svein giderek g kaybetmesi yznden XI. arl (1660-1697) dneminden itibaren denge siyaseti izlenmeye ve Avrupada oluan ittifaklardan istifade edilmeye alld. XI. arl, darda bar politikas takip ederken, ieride ise birtakm reformlar yapt ve lkenin toparlanmasn salad. Merkez yapy glendirdi, kara ve deniz birliklerini hem modernize etti hem de saylarn arttrd. sve, adeta bu kral dneminde bir nefes alma frsat buldu, mali olarak dar bamllktan kurtuldu ve yeniden toparland. Trk tarihinde Demirba arl olarak da bilinen XII. arl, 15 yanda iken 1697de sve tahtna ktnda kendini toparlam, i muhalefetin byk oranda bastrld ve ekonomisi iyilemeye balam bir lke devrald. teki rahatla ramen ban Danimarkann ektii komu devletler, gen ve tecrbesiz XII. arln kral seilmesini frsat bilerek sve aleyhinde harekete getiler. 1698de Danimarka, sve aleyhinde bir koalisyon oluturmak amacyla Lehistan ile irtibata geti. Lehistan Kral II. August, lkenin snrlarn geniletmek iin svee ait Livonya ve onun liman Rigay almak isteinden Danimarkann teklifine olumlu cevap verdi. 1699da Danimarka-Lehistan ittifakna, sve hkimiyetindeki ngria ve Neva Nehrine sahip olmak isteyen Rusya da dhil oldu. ttifaka dhil olan Rusya, artk giderek bir Avrupa gc olarak temayz etmeye ve Byk Petro liderliinde buna gre reformlar yaplmaya baland. Kuzey ttifakna dhil olduktan sonra Rusya d politikasnda kkl ve nemli deiikliklere gitti. ttifaka dhil olmadan nce Byk Petronun en nemli hedefi Karadenize almak ve bunun iin de Azak ele geirmek iken, 1699dan sonra bu hedefinden vazgeti. Artk Petro liderliindeki Rusya iin en nemli hedef sve aleyhine olacak ekilde topraklarn geniletmekti. Bunun iin de gneyde kendini garantiye almak zorundayd. Bu minvalde 1700de Osmanl mparatorluu ile stanbul Antlamas imzaland ve Petro, bu antlamadan sonra btn dikkatini sve savana verdi. 1700n ilk aylarnda Danimarka, Lehistan ve Rusya ittifak, daha 15 yandaki sve kralnn kendilerine fazla direnemeyeceini, zaten lkenin de uzun vadeli bir sava finanse edecek ekonomik dzeye sahip olmadn dnerek harekete geti. 1700 ubatnda Danimarka, svee ait Holstein-Gottorp topraklarna saldrd. 1700 yaznda ise Lehistan Livonya, Rusya da Ingiria ile Estonyay kuatt. Kuzey ttifak, sve konusunda yanldklarn ksa srede anladlar. Zira svein Kuzey ttifak tarafndan tamamen ortadan kaldrlmasnn kendileri iin iyi sonular getirmeyeceini gren ngiltere ve Hollanda, spanya Veraset Savalar ile uramalarna ramen 1700de donanmalarn svee yardm etmek zere gnderdiler. Bununla birlikte Kuzey Sava ile spanya Veraset Savalar giderek daha i ie girmeye balad. ngiliz ve Hollanda donanmalarnn yardmna yetimesi sve Kral XII. arla hi beklemedii avantajlar salad. Bu donanma sayesinde arl, ordusunun bir ksmn Zealanda kard ve bylece en byk dman olan Danimarkann bakenti Kopenhag kuatt. Bakenti igal edilme tehlikesiyle kar karya kalan Danimarka, sveten bar talebinde bulundu. XII. arl, bu talebi douda elini rahatlatmak adna kabul etti ve 18 Austos 1700de Travendal Bar imzaland. Travendal Barndan sonra XII. arl vakit kaybetmeden Rusya zerine yrd ve Kasm 1700de Narvada Rus birliklerini byk bir bozguna uratt. Bu yenilgi
161
Petro iin nemli bir tecrbe oldu. Petro, Rusyada byk bir askeri modernleme sreci balatm fakat bunu daha nce sava sahalarnda tecrbe etmemiti. Narva, bunun iin iyi bir frsat oldu ama sonu hsranla bitti. Petronun byk mit balad modern ordusu sve birlikleri karsnda tutunamad. Sava sonunda Rusya byk askeri kayplar yannda, st dzey komutanlarnn da bir ksmn kaybetti. Narva baarsndan sonra XII. arl, Livonyaya yrd ve burada ordughn kurdu. sve kralnn daha fazla ileri gitmemesi Rusyay mutlak bir malubiyetten kurtard. svein Narva hezimetinden sonra Rus birliklerini takip edip kesin bir zafer kazanmak istememesinde Lehistan etkili oldu. Zira Rusya zerine yrmesi hlinde Lehistan birliklerinin sve ordusunu arkadan kuatma ihtimali vard. Bu yzden XII. arl, Livonyada ordugh kurmay tercih etti. 1701 ylna gelindiinde sve kral, Lehistan da sava meydanlarnda yenmek ve ancak bundan sonra bir bar antlamas imzalamak zere harekete geti. 1701 yaznda Lehistan topraklarna girdi ama bu XII. arl iin ok ciddi bir adm oldu, zira kral 1701de Lehistanda kesin bir baar elde edemedi. Daha da kts Lehistann idari yaps kral zor duruma soktu, kral adeta Lehistan bataklna sapland ve 1706ya kadar Lehistan meselesi ile uramak zorunda kald. 1706da Lehistan Kral II. August silah zoruyla tahttan indirip yerine kuklas durumundaki Stanislas Leszczynskiyi yeni kral olarak setirdi.
Poltava Sava (1709)

XII. arl, 1701-1706 tarihleri arasnda btn enerjisini Lehistana harcadndan Baltk Denizindeki Rus hareketliliini yeterince takip edemedi. Narva hezimeti, Petroya nemli bir ders olmutu. ncelikle ordusunun byk olmasna ramen modern bir yapya sahip olmadan baar elde etmenin imknsz olduunu grmt. Ayrca ordunun baarsnda iyi bir organizasyonun yattn farketmiti. Bu derslerden sonra Byk Petro, mcadeleden vazgemedi ve ordusunu yeniden toparlad. Ordudaki Batl uzmanlarn saysn arttrd ve daha da nemlisi St. Petersburgu ina ettirerek burada gl bir donanma kurdu. Bunlarn byk bir ksmndan habersiz olan sve kral, 1707ye gelindiinde Rusyaya kesin bir darbe vurmak zere harekete geti. Zaferinden o kadar emindi ki, bar tekliflerini dinlemeye bile tenezzl etmedi. XII. arl, 1708de Moskovay igal etmek zere harekete geti. Ancak yardmc birliklerin ve gerekli zahirenin zamannda ulamamas sve kraln zora soktu. Buna Byk Petronun sve ordusunun geecei yerleri yakarak yiyecek bulmalarn engellemesi de eklenince kral, Ukrayna zerinden Moskovaya ilerlemeye karar verdi. 1708de Rusya ile sve arasnda bir sava olmad. sve birlikleri 1709 kn bozkrlarda ve iddetli soukla mcadele ederek geirdi. Artk arl, Moskovay igal etmeyi deil birliklerini sa salim kurtarmay dnyordu, ancak bu mmkn olmad. Mareal Ktan kurtulan 20 bin sve askeri, 8 Temmuz 1709da Poltavada 50 bin kiilik Rus ordusu tarafndan neredeyse tamamen imha edildi. Bu sava nemli bir dnm noktasyd. 17. yzyln en gl devletlerinden sve byk bir malubiyet alm ve XII. arl da birka subayla birlikte Osmanl mparatorluuna snmt. Rusya, kesin bir ekilde Avrupa devletleri arasna girdiini ortaya koymutu ve 18. yzyl, Rusyann hzl ykseliine ahit olacakt. Petro, reformlarnn meyvesini Poltava zaferi ile toplamt. Savatan sonra reformlara daha da hz vererek devam etti. Petronun Poltavadaki baarsnda sve ordusunun geecei yerleri boaltmas, yiyecek maddelerini tahrip etmesi ve hayvanlarn otlatlmamas iin ayrlarn
162
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
yaklmas ve kprlerin yklmas tayin edici olmutu. Bylece sve ordusu Rus topraklarna girdiinde ne snacak bir barnak ne de yiyecek temin edebilecei bir yerleim yeri bulabilmi ve alk tehlikesi ile kar karya kalmt. Buna yardm bekledikleri Kazaklarn szlerinden dnmeleri de eklenince Rus zaferi ortaya kmt. Poltava zaferinden sonra Rusya, Baltktaki hkimiyet sahasn geniletti. Bunun yannda Lehistan zerindeki nfuzunu arttrd ve arln zorla tahttan indirdii August yeniden tahta kard. Poltava yenilgisinden sonra Osmanl mparatorluuna snan XII. arl ise, Trk yetkililer tarafndan iyi bir ekilde karland ve kral, Bendere yerletirildi. Bu durum Rusya tarafndan Bbliye gnderilen bir nme ile protesto edildi ancak giderek glenen Rusyann bir sonraki hedefinin Osmanl topraklar olduunu dnen Trk yetkililer, Rus protestosunu fazla dikkate almadlar. Ayrca sve kralnn ellerinde bulunmasnn Rusyaya 1700de imzalanan stanbul Antlamasnn artlarn yerine getirmede bask unsuru olacan hesapladlar. XII. arl ise Osmanl mparatorluunu Rusya aleyhine bir savaa tevik etmek zere giriimlerde bulundu. Osmanl mparatorluu, 1711de Rusyaya sava ilan SZDE Byk Petro, Trk ordusu tarafndan keye sktrld. Neetti ve PrutSIRA mevkiinde hir ve Trk ordusu arasnda skan ve bir taraf da bataklk olan Rus ordusunun hibir kurtulu yolu yoktu. Bu yzden Petro, Sadrazam Baltac Mehmed Paaya DNELM bar teklifinde bulundu ve bu teklif, svelilerin itirazna ramen Trk tarafnca kabul edildi. Temmuz 1711de yaplan antlamaya gre Rusya, Karadenizdeki kaS O vazgeti. R U zanmlarndan Ayrca yine bu antlama ile Lehistann serbestiyetine mdahale etmeyeceini taahht etti. sve kral, D K Prut K A T Savandan sonra yl daha Osmanl topraklarnda kald ve 1714te biraz da zorla, svee geri dnmek zorunda kald. XII. arl, lkesine dndkten sonra orduyu yeniden toparlamaya ve kaybettii yerleri geri almaya alSIRA SZDE tysa da bunda muvaffak olamad. svein durumu Bat Avrupada spanya Veraset Savalarna son veren Utrecht Barndan sonra daha da zorlat. Zira ticaret gemileri zarar gren ngiltere ve Hollanda, Utrecht Antlamasndan sonra dikkatAMALARIMIZ lerini Kuzey ttifaklar savalarna ynelttiler. Demirba arln gnleri iin bk. Akdes Nimet Kurat, sve Kral XII. Karln TrK T Trkiye A P kiyede Kal ve Bu Sralarda Osmanl mparatorluu, stanbul 1943.
K T A P
TELEVZYON
NystadT E Antlamas LEVZYON

svein her geen gn biraz daha kan kaybetmesi Kuzey ttifaknda atlaklarn olumasna ve blnmelere neden oldu. Rusya ve Prusya ayr bir grup, Danimarka ve Hanover ayr bir grup oluturdu. Bylece Kuzey ttifak, 1716da ortadan NTERNET kalkt ve sve miras zerinde g mcadelesi verilmeye baland. Bu mcadelede ngiltere ve Hollanda, Rusyann Baltk Denizinde ar glenmesi yznden kar bloa destek verdi ve 1716dan itibaren Kuzey Sava artk Avrupann geneline yayld. Bu durum sve Kral XII. arln elini glendirdi ve bir sre daha hayatta kalmasn salad. Orduyu yeniden toparlayan arl, 1718de Danimarka hkimiyetindeki Norvee saldrd fakat bu saldr onun sonunu getirdi. Aralk 1718deki Frederiksheld Kuatmasnda bandan vurularak ldrld. XII. arl ldrlmesine ramen Kuzey Sava sona ermedi ve giderek daha farkl bir boyut kazanmaya balad. 5 Ocak 1719da ngilterenin gayretleri sonucu
NTERNET
163
Avusturya, Hanover, Lehistan ve ngilterenin katld bir Viyana ttifak kuruldu. Bu ittifak mmkn klan en nemli gelime ise 1716dan beri devam eden Avusturya-Osmanl savann, 21 Temmuz 1718 Pasarofa Antlamas ile Avusturyann byk kazanmlar elde ederek sona ermesiydi. Douda kendini gvenceye alan Avusturya, Viyana ttifakna katlabildi. Viyana ttifaknn en nemli amac Rusyann ar glenmesini engellemekti. ngiltere, Baltkta Rusyay snrlandrmak isterken Avusturya, Lehistanda giderek glenmesine engel olmay hedefliyordu. ngiltere bunun iin Prusyay da kazand ve 1719da Berlin ile bir antlama imzaland. Ayrca Fransa da ngiltereye destek veriyordu. Bylece Rusya, tek bana kald ve tecrit edildi. XII. arln lmnden sonra yerine geen yeni kral bar bir d politika izlemek zorunda kald. Bunun bir sonucu olarak da 20 Kasm 1719da Hanover ile Stockholm Antlamas, 1 ubat 1720de de ngiltere ve Prusya ile bir antlama yapld. 14 Haziran 1720de de, ngiltere ve Fransann basklaryla Danimarka ile Frederiksborg Antlamas imzaland. Bu antlamalara ramen Rusya karsnda kurulan ittifakta 1720ye gelindiinde ciddi atlaklar olumaya balad. ngilterenin Prusyaya yaknlamasnn uzun vadede aleyhine olacan gren Avusturya, giderek Rusyaya yaklat. Avusturyann Rusyaya meyyal politikalar gelitirmeye balamas svein elini zayflatt ve Rusya ile 1721de Nystad Antlamas imzaland. Bu antlama ile sve artk Avrupann en byk devletlerinden biri deil, bir Baltk devleti seviyesine dt. Kuzey Sava da sona erdi. Nystad Bar, sve iin bir k ifade ederken Rusya iin ise bir Avrupa devleti olduunun gstergesiydi. Kuzey Savandan en kazanl kan lke hi kukusuz Rusya oldu. Zira snrlarn Baltk Denizine kadar geniletirken Lehistan zerindeki siyasi nfuzunu da arttrmt. Artk Avrupa siyasi arenasnda, kendi kendine yeten, nfusu hzla artan ve modern bir orduya sahip Rusya da vard. Baarnn kahraman Petro, bundan sonra bir imparatordu.
Byk Petronun Reformlar

Petro, 1682de tahta getiinde Rusya, Avrupa siyasetinde hibir arl olmayan sradan bir devletti. Onun reformlar ile Rus modernlemesi balad ve sonraki hkmdarlar dneminde de devam ettirildi. Petro dnemi milletlerin geliiminde liderlerin oynad role rnek olarak gsterilir. Aslnda Petro, 1676da ar Aleksey ldnde taht varisi olarak grlmyordu. Zira kardei van daha n plandayd ve ona muhtemel ar gzyle baklyordu. Bu durum Petronun annesinin ailesi Narikilerin geri plana itilmesine sebep oldu fakat ar Alekseyden sonra ar ilan edilen Fyodor, Narikinlere eski itibarn geri verdi. Fyodor, 27 Mays 1782de geride hi ocuk brakmadan vefat etti. Bunu frsat bilen Narikinler, nfuzlarn arttrmak iin harekete getiler ve daha on yandaki Petroyu tek bana ar setirdiler. Bunu kabullenmeyen Rusyann bir dier byk ailesi Miloslavskiler, strelitzleri isyan ettirdiler ve vann birinci ar, Petronun ikinci ar ve Sofiyann da naibe iln edilmesini saladlar. lkeyi Sofiya idare ediyordu. Sofiya, Petro ve annesi Nataliya Narikini bakent yaknlarndaki Preabrazenskoye kyne srd. Aslnda Preabrazenskoyedeki srgn yllar Petro iin olduka verimli geti. Petro, burada kendini gelitirdi, Latince, Almanca ve Felemenke rendi, Avrupa tarihine dair kitaplar okudu ve bu medeniyet hakkndaki bilgisini arttrd. Okuduu kitaplar sayesinde Bat medeniyeti ve modernlemesine merak duymaya balad. Bu merakn ziyaretine gelen
Strelitzler: Moskova garnizonunun en nemli askeri birliiydiler. 17. yzyla kadar Rus ordusunun en nemli birliklerini oluturmalarna ramen bu yzyln ikinci yarsndan itibaren Avrupadaki modern ordular karsnda yetersiz kalmaya baladlar ve sk sk isyan etmeleri yznden bu birlii kendine bir tehdit olarak gren Byk Petro bu askeri birlii kaldrd. Baz tarihiler strelitzleri Osmanldaki yenierilere benzetmilerdir.
164
Duma: Rusyada asillerin yksek kesimlerinden oluan, baz yaptrm ve yarg ilevlerine sahip danma meclisine verilen addr.
Avrupallarla yapt konumalar daha da krkledi. 1688e gelindiinde Petro, artk dumaya katlmaya ve siyasi gelimelere dair grlerini aka dile getirmeye balad. Bu arada askeri stratejiye merak duymaya balad. 1689da Petrodan tamamen kurtulmak isteyen Sofiya ve yandalarnn hazrlad komplo, hayata gemeden bir ekilde Petroya haber verildi ve Petro, bu durumu lehine evirmeyi bildi. Sofiyann naipliine son verildi ve Moskovadaki Novodeviiy Manastrna kapatld. Bylece Petronun taht zerindeki glge de kalkt. Petronun en byk rakibi ve hayatna kasteden Sofiyay bu kadar kolay ortadan kaldrmasnn en nemli sebebi Sofiya ve en byk destekisi Golitsinin Krma ynelik savata baarsz olmalaryd. Golitsin komutasndaki Rus ordusu, 1689da Krm kuatm, ancak 30 Mays 1689da Selim Giray komutasndaki Tatarlar karsnda baarsz olmutu. Bu baarszlk, lkede Sofiyann itibarn zedelemi ve Petronun mutlak iktidarna giden sreci hzlandrmt. Petro, 1697de 270 kiilik bir toplulukla kendisini Topu Petr Mihaylov adyla gizleyerek Avrupaya gitti. Bu yolculuun asl amac Osmanl mparatorluu aleyhinde bir kampanya balatmakt, ancak bunun mmkn olmad grld ve Rus ar bunu merak ettii Avrupa medeniyetini bir keif turuna dnderdi. Almanyay, Hollanday gezdi. Amsterdam ve Zaandam tersanelerinde birka ay kald. Bir ii gibi alarak Knigsbergde topuluk, Amsterdamda marangozluk ve Londrada gemi inas eitimi ald. Avrupada kald srece grd hereyi inceledi. rnek modeller hazrlatt. Petrodan nce dzenli bir Rus ordusu yoktu. Soylularn besledii askerler, Kazaklar, strelitzler ve ordunun yarsn meydana getiren yabanc paral askerler Rus ordusunu oluturuyordu. Petronun modernleme abasnda en byk pay askeri reformlara ayrld. Bu da gayet doald, zira 36 sene sren hkmdarlk yllarnn 23 senesi Trkler ve sve ile girdii uzun savalarla geti ve bu durum onu ncelikli olarak askeri yapy modernletirmeye zorlad. Bu minvalde askerlii zorunlu hle getirdi ve Rusyann ilk mill ordusu onun zamannda kuruldu. Bylece paral askerlere olan ihtiyacn ortadan kalkmasn salad. Ateli silahlarn kullanlmasn yaygnlatrd, askeri eitime nem verdi. Kara ordusunda ve donanmada ar silahlar kullanacak insanlarn eitimi iin akademiler kurdu. Daha nce Rusyann Baltk Denizinde ve Karadenizde liman olmad iin donanmas da yoktu. lk Rus donanmasn kurdu ve lkesinin denizlerde de bir g olarak boy gstermesini salad. 1725e gelindiinde Rusyann artk 50 sava gemisi ve 400 kadrgas vard ve bu, lkeyi en azndan Baltk Denizinde sz sahibi yapt. Osmanl mparatorluundaki yenierilere benzeyen ve yaplacak ileri engelleyen strelitzleri yok etti. Petronun iktidarnn ilk yllar Rusyann ekonomik adan en geri olduu dneme rastlamt. Bu durumu dzeltmek iin geni apl bir reform hareketi balatt. Kentlerin gelimesini salamak iin tccar ve zanaatkrlara kendi belediyelerini kurma imkn salad ancak Batl temelli belediye tekilatlanmas ksa srede problemlerle karlat. Zira siyasi katlm ve idari zerklik gibi kavramlara uzak Rus toplumunda bunlarn kabullenilmesi zaman gerektiriyordu. Sava finanse etmek iin Petro bir dizi ekonomik yenilie de imza att. Bu minvalde lonca sistemini gelitirdi, sanayinin gelimesine ve millilemesine alt. Ondan nce Rusyada sanayi fazla gelimemiti ve olanlar da yabanclar tarafndan iletiliyordu. En nemli sanayi sektrlerini devlet tekeline alan Petro, sbvansiyonlarla yeni sektrlerin de domasn salad. Tahta ktnda 21 olan mal eidi ldnde 200e kmt. Buna mukabil Petro dneminde balatlan sanayi hamlesi halefleri tarafndan ayn lde devam ettirilemedi ve Rusya, giderek Batnn gerisinde kald. nk
165
Petro dnemindeki sanayilemenin ana tevik edici unsuru devletti ve bu zel sektrn gelimesini engelledi. lkesinin d ticaret hacmini yedi kat arttrd, toprak mlkiyetini yeniden dzenledi ve serflerin sanayi ilerinde almalarn salad. Rus takvimini Avrupann kulland takvime uygun hale getirdi. Slav alfabesini modernletirdi. lk Rus gazeSZDE tesi Vedemostiyi yaynlatt. 1724te Petersburg Bilim ve Sanat SIRA Akademisini kurdu. Eitim sistemini laikletirdi, Avrupaya ok sayda renci gnderdi, soylular dndakilere eitim olanaklarn at. Bat dillerinde yaymlanan kitaplar Rusaya eDNELM virtti. Reformlar nndeki en byk engellerden biri olarak grd Ortodoks Kilisesini bir devlet dairesi statsne soktu. Bunu da 1700de len patriin yerine yeS O R Kk U nisini atamayarak ve kilisenin elindeki mali gc kstlayarak yapt. manastrlar kapatlrken, byk manastrlar da ar vergi yklerine tbi klnd. Buna mukabil Petro, dnyadaki btn Ortodokslar Rus Ortodoks Kilisesine D K K A T balamaya gayret etti. Moskovann yerini alacak Petersburg kentini kurdu. Btn bunlar yaparak Rusyay kapal bir yapdan kurtarp, Avrupann byk gleri arasna sokSIRA SZDE tu. 17. yzyln balarnda Rusyann Osmanl mparatorluu ile birlikte Avrupann dna karlmas nerilirken, 18. yzyln banda srekli bir Avrupa bar iin Rusyann da bu sistemin bir paras olmas gerektii gr AMALARIMIZ hkim olmaya balad. Bu yzden Petro, Rusyann kaderini deitiren adam olarak tarihe geti. Bu konuda ayrntl bilgi iin bk. Paul Bushkovitch, Byk Petro, ev. stanK Berna T A Akkyal, P bul 2012. Petronun reformlar daha ok hangi alanda olmutur ve bunun sebepleri nelerdir? TSIRA E L E VSZDE Z YON
D N E L Mkurulmaya Bat Avrupada ngiltere ve Fransann ban ektii bir ittifak sistemi NTERNET allrken Byk Petro idaresindeki Rusya ise giderek dikkatini rana younlatrmt. Bu durum ngiltere tarafndan da tevik edildi. Zira Baltk gS O Denizinde R U lenecek bir Rusya, ngilterenin karlar aleyhine olacakt. Bunun nn almak iin ngiltere 10 Ekim 1723te Prusya Kral I. Friedrich ile Charlottenburg AntlamaDKKAT sn imzalad. Fakat Rusya, 1722de dikkatini Baltka deil rana yneltmiti. Mahmud Afgan, 1722de randaki Safev hanedanna son verdi ve ran bir i saSZDE snmas vaa srklendi. Taht mcadelesini kaybeden II. TahmasbnSIRA Rusyaya randaki mcadeleye farkl boyutlar kazandrd. Petro, Lezgilerin Rus tccarlarna saldrd bahanesiyle Derbend zerine yrd ve fazla bir direnile karlamadan AMALARIMIZ ehri ele geirdi. Daha sonra ise Bak zerine yrmeye balad. Rus birliklerinin Bakye ynelmeleri zerine savaa Osmanl mparatorluu da mdahil olmak zorunda kald. Petroya bir eli gnderildi ve Bakye saldrmas hlinde bunun saK T A P va sebebi saylaca bildirildi. Trk tehdidi karsnda Petro, geri adm att fakat Kafkaslardaki g mcadelesi devam etti. Rusyann irvana ilerlemesi ve Ret ehrini muhasara etmesi zerine OsmanTELEVZYON l-Rusya ilikileri yeniden gerildi. Bblinin sava ilan edecei ayialar dolamaya balad. Bunun zerine bir Osmanl-Rusya savan karlarna ters gren Fransa araya girdi ve iki lkenin 24 Haziran 1724te stanbul Antlamasn imzalamas N T E R Nbir E T ksm topn salad. Bu antlama ile Osmanl mparatorluu ile Rusya, rann raklarn aralarnda taksim ettiler. Antlama, Rusyann Hazar Denizi kylarna ulamasn salad ve Rusya, ran ipek ticaretinin kuzey pazarn kontrol altna ald.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Rusyann Douda Glenmesi
T SIRA E L E V SZDE ZYON
DNELM NTERNET S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
166 AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
Bu konuda ayrntl iin bk. M. Sadk Bilge, Osmanl Devleti ve Kafkasya, stanbul K T A bilgi P 2005.
TELEVZYON
AVRUPADA GEC SKNET VE BARI DNEM TELEVZYON (1715-1730)

11 Nisan 1713te imzalanan Utrecht Antlamasndan sonra Bat Avrupa devletleri arasnda 1730a kadar srecek olan bir bar dnemi balamt. spanya Veraset SaNTERNET valarna mdahil olan btn devletler sava yznden byk ekonomik ykn altna girmi ve borlar katlanmt. Utrecht Bar, savaa taraf olan devletlere ekonomilerin dzeltmeleri ve i istikrar yeniden salamalar iin bir frsat vermiti. 1730a kadar barn hkim olmasnda 17. yzyl Avrupasnn en gl devleti olan Fransann spanya Veraset Savalarnda bu konumunu kaybetmesi de etkili oldu. 1730lara doru Fransa kendini toparladnda Avrupadaki g dengeleri ve mcadeleler yeniden balayacaktr. Greceli bar dneminde Avusturyann 1715te douda Osmanl mparatorluu ile yeniden savaa tutumas da belirleyici oldu. Trk tehlikesine kar konumunu salamlatrmak isteyen Avusturya, Haziran 1716da ngiltere ile Westminster Antlamasn imzalad. Bylece Osmanl mparatorluu ile bir sava durumunda spanyann kendisini arkadan vurmasn ngiliz donanmas sayesinde engellemeyi hedefledi. ngiltere de spanyann yaylmac bir d politika izlemesini engellemek istiyordu. Westminster Antlamasndan sonra ngiltere ile Fransa arasnda da ittifak antlamas iin grmeler balatld ve 28 Kasm 1716da ngiltere-Fransa ittifak imzaland. Bu Avrupa diplomasisinde nemli bir krlma noktasyd. 4 Ocak 1717de Hollandann da katlmasyla l ttifak kuruldu. ngiliz ve Fransz diplomatlar bu ittifakn btn Avrupaya amil olmas iin grmelere baladlar ve spanya ile Avusturyay bartrmaya altlar. Avusturya, Ocak 1717de ittifaka dhil olmay prensipte kabul etti. Buna mukabil spanya ittifaka dhil olmamakta diretti. spanyann ittifaka dhil olmak istememesinin en nemli sebebi, Avusturyann Osmanl mparatorluu ile sava hlinde olmas idi. Bunu frsat bilen spanya, Utrecht Barnda Avusturyaya kaptrd topraklar geri almay hedefliyordu. Bu hedefini hayata geirmek adna spanya donanmas Austos 1717de Sardunyay istila etti fakat bu hareket yanl zamanda yaplmt. Zira Avusturya, 17 Austosta Trk ordusu karsnda byk bir baar kazand ve Belgrad igal etti. Bu baar Avusturyann elini glendirirken, spanyann tedirgin olmasna neden oldu. spanyann tedirgin olmasnda Prens Eugenin Avusturya ordusunun bir ksmyla spanya zerine sevkedilecei sylentileri de etkiliydi. spanya, bir Avusturya saldrs ihtimaline karlk Rusya, sve ve Osmanl mparatorluu ile temaslara geti. Amac Avusturya karsnda bir blok oluturmakt. Ayrca byk bir donanma hazrlad ve sava hazrlklarn ikmal etti. spanyann sava hazrlklar ngiltere ve Fransay tedirgin etti ve her iki lke de spanya ile Avusturyaya ittifaka dhil olmalar iin basky arttrma karar ald. Avusturya, 21 Temmuz 1718de Osmanl mparatorluu ile Pasarofa Antlamasn imzalayarak elini daha glendirdi fakat bir spanya savanda ngilterenin donanma desteine ihtiya duyuyordu. Bu da Avusturyay ngilterenin basklar sonucu 2 Austos 1718de l ttifaka dhil olmaya mecbur brakt. Bylece Drtl ttifak biraz zorlamayla da olsa kuruldu. Avusturyadan sonra ittifaka spanyann da dhil edilmesi iin ngiltere ve Fransa basklarn arttrdlar. spanyann direnmesi zerine ngiltere, donanmasn
NTERNET
167
Akdenize gnderdi ve 11 Austos 1718de spanya donanmasn Passaro Krfezi aklarnda yoketti. Bu yenilgiye ramen spanyann inadnda devam etmesi ngiltereye tek bir seenek brakt: Sava. ngiltere ve Fransa birlikleri tarafndan sktrlan spanya, nihayet Ocak 1720de ittifaka dhil olmay kabul etmek zorunda kald. Bu, cebri bir kabuld ve Avrupada zoraki bir bar dnemi yeniden tesis edilmiti. Bu antlama ile ngiltere ve Fransa, Avrupann nemli bir blmn kapsayacak olan bir sava engelledi fakat problemlerin byk bir ksm kesin olarak zlmediinden bu bar, gelecekteki muhtemel sava engelleyemeyecekti. 1720 yl ittifak iin olduka skntl geti. Zira ngiltere ve Fransada ciddi boyutlarda ekonomik darboaz bagsterdi. zellikle ngiltere, giderek Avrupa siyasetinden uzaklamaya balad. Buna mukabil Fransa daha n plana kt. 27 Mart 1721de Fransa ile spanya bir ittifak antlamas imzalad. 13 Haziran 1721de de ngiltere bu ittifaka dhil oldu. Buna mukabil 1722ye gelindiinde Drtl ttifak dalmann eiine geldi. Bunun en nemli sebebi ise ngiltere ile Fransa arasndaki giderek artan ibirlii idi. Bu, doal olarak ngiltere-Avusturya yaknlamasn anlamsz ve faydasz hle getirdi. Zira bu iki lkenin yaknlamas, Fransann gcn ve nfuzunu dengelemeye matuftu. Ayrca Fransa Kral XIV. Louis, yalandndan Avusturyada ok yaknda bir taht mcadelesi ba gsterebilirdi. Louis, bunu nlemek ve kzlarnn kendisinden sonra kralie seilmeleri iin siyasi altyapy hazrlad. Pragmatic Sanction denen bir belge ile yeenlerinin tahttan feragat etmelerini ve kzlarnn kendisinden sonra kralie seilmelerini garanti altna ald. Buna ramen Pragmatic Sanction, Avusturyay daha glendirecei endiesiyle ngiltere ve Fransa tarafndan tannmad. Btn bunlar ngiltere ve Fransann biraz da zorla kurduklar Drtl ttifakn dalmasna sebep oldu. Avrupada giderek artmaya balayan ngiltere-Fransa gerginlii de ittifakn dalmasnda etkili olmutu.
DENGELERN BOZULMASI VE YEN SAVALAR DNEM spanya - Avusturya Antlamas (1725)

1 Eyll 1715te Gne Kral olarak tarihe geen Fransa Kral XIV. Louis ld ve yerine daha be yandaki XV. Louis Fransa tahtna kt. 1725e gelindiinde 15 yana gelen XV. Louisnin soylu bir e ile evlendirilmesine ve bylece taht varisi probleminin zlmesine karar verildi. Ancak ciddi bir sorun vard. Zira XV. Louis, kendisi gibi ocuk olan yedi yandaki bir spanyol prenses ile nianlanmt. spanyol prensesin evlenebilecek yaa gelene kadar beklemek Fransada skntlara yol aabileceinden Fransz devlet adamlar bir karar vermek zorunda kaldlar. Alnan karar gereince XV. Louis, spanyol prenses ile olan nian att, prenses spanyaya geri gnderildi ve Fransa kral, Lehistann devrik kral Stanislas Leszcynskinin kz ile evlendi. spanyol prensesin geri gnderilmesi Madridde hi iyi karlanmad. spanya, Fransaya kar bir birlik oluturmak adna Avusturyaya yaklat ve 1725te iki lke arasnda antlamalar imzaland. Avusturya-spanya antlamas, Fransa ve ngiltere tarafndan endie ile karland. Zira Viyana ittifaknn, Avrupa barn bozacandan, Avusturyann gcnn artacandan korkuluyordu. Korku, spanyann bir sava iin donanmasn hazrladna dair sylentilerin yaylmas ile birlikte daha da artt. Bu arada Rusya ar Byk Petronun 1725 ubatnda lm Avrupann geleceine dair bilinmezlere yenilerini ekledi.
168
ngiltere ve Fransa, Viyana ttifakna kar bir ittifak oluturmak zere harekete getiler. Bunun iin Prusya, Hanover ve Hollanda ile grmeler yapld ve 3 Eyll 1725te Hanover ttifak kuruldu. Bu ittifakn temel amac Rusya ve spanyaAvusturya tehlikesini bertaraf etmekti. Buna mukabil Hanover ttifak, spanya ve Avusturya zerinde tam tersi bir etkide bulundu. spanya ve Avusturya, 5 Kasm 1725te saldr ve savunma antlamas imzaladlar ve askeri hazrlklara baladlar. Bu yzden Avrupa yeni bir savaa doru srkleniyordu. Avusturya, Hanover ttifakna kar bir ittifak kurmak zere harekete geti ve ilk olarak ngilterenin basklarndan bunalan Rusya ile irtibat kurdu. Nihayet Austos 1725te Avusturya ile Rusya arasnda savunma ittifak imzaland. AvusturyaRusya ittifakndan sonra Prusya da Ekim 1726da Avusturya ile Wusterhausen Antlamasn imzalad. Bu ittifakla Hanover ttifak giderek kan kaybetmeye balad. Avusturyann nclk ettii ittifakn giderek g kazanmas zerine ngiltere, donanmasn Baltk Denizine gnderdi ve Rusya ile Prusyaya gzda vermeye alt. Bu hamle baarl da oldu ve Rusya, daha ileri gitmekten ekindi. Hanover ttifak, Dou Avrupada elini glendirmek ve Avusturya-Prusya-Rusya ittifakna kar denge oluturmak iin sve ve Danimarkay da saflarna katmay baard. Artk dou ve bat ittifaklar dengelenmi gibiydi. 1727nin ilk aylarna gelindiinde btn Avrupa genel bir savaa girecek gibiydi. Fransa, ordusunu arttrrken ngiltere de donanmasn glendirdi. Avusturya blou da askeri hazrlklara balad ancak Mays 1727de Avrupadaki dengeler tekrar deiti. Zira Avusturya, Fransa ile 31 Mays 1727de Paris n antlamasn kabul etmiti. Bu gelime, sava hazrlklarna son verilmesine neden oldu. Artk Avrupadaki ittifaklar bir kez daha alt st olmu ve dengeler bozulmutu. Paris Antlamasndan hemen sonra ngiltere-spanya sava sonlandrld. Daha da nemlisi ngiltere, artk Rusyay Baltk Denizinde bir rakip olarak deil ortak olarak grmeye balad. ngiltere-Fransa arasndaki diplomatik ibirliine son veren en nemli gelime ise 16 Mart 1731de ngiltere ile Avusturya arasnda kinci Viyana Antlamasnn imzalanmasyd. spanyann da 1731 Temmuzunda bu ittifaka katlmas Fransann elini giderek zayflatt ve ngiltere-Fransa ibirlii artk tamamen hkmsz kald.
Lehistan Veraset Savalar

1731de imzalanan kinci Viyana Antlamas ile birlikte Avrupada g dengeleri ve ittifaklar yeniden ekillenmeye balad. Artk ngiltere-Fransa ibirlii yoktu. Tam aksine ngilterenin ban ektii ve Fransann aleyhine byyen yeni bir ittifak olumutu. Bu ittifakta Avusturya, ngiltere, spanya, Rusya ve Prusya yeralyordu. Buna mukabil Fransa da yeni bir blok oluturmak zere giriimlere balamt. Fransann kurmak istei ittifakta Danimarka, sve, Lehistan ve Osmanl mparatorluunun bulunmas hedefleniyordu. Bylece Fransa, ilikileri giderek bozulan Rusya ve Avusturyay kontrol altnda tutmay amalyordu. ngiltere ve Fransann oluturmak istedikleri yeni ittifaklar sistemi Lehistandaki gelimeler yznden giderek bir atmaya dnecekti. 1732ye gelindiinde Avrupada oluan yeni ittifaklarn en nemli gndem maddelerinden biri de Lehistann II. Augustden sonraki kralnn kim olaca meselesiydi. Zira 62 yanda ve hasta olan Augustn lm an meselesiydi. Lehistandaki kral seimi sistemi d mdahaleye akt. Zira yeni kraln seilmesi iin lke ileri gelenleri bir kurultayda toplanyor ve oybirlii ile yeni kral seiyorlard. Kraln oybirlii ile seilmesi byk skntlara ve i savaa sebep oluyor-
169
du. Lehistan gibi Dou ile Bat arasnda stratejik neme haiz bir lkenin kralnn kim olaca tartmalar doal olarak komular bata olmak zere dier devletleri de yakndan ilgilendiriyordu. Bunun iin seimlere dardan mdahale kanlmaz hle geliyordu. Bu konuda Avusturya, Rusya, Prusya Portekizli Emmanueli; Fransa ise XV. Louisin kaynpederi olan Lehistan asll Stanislas Leszczynskiyi desteklemeye balad. Avusturya, Rusya ve Prusyann birlikte destekledikleri Emmanuelin kral seilmesi, Lehistan asll olmad iin dk bir ihtimaldi. Lehistan Kral II. Augustn, 1 ubat 1733te lm ve Lehistann yeni kralnn kim olaca tartmalar Avrupada yeni mcadelenin kapsn aralad. 12 Eyll 1733 dietinde beklenildii zere Leszczynski, Fransann da destek vermesiyle Lehistann yeni kral olarak seildi. Fakat bu durum zellikle Rusya ve Avusturya iin kabul edilir bir durum deildi. Zira Leszczynskinin Lehistan kral olarak devam etmesi hlinde lkenin Fransa nfuzu altna girecei akt. Bunun zerine Rus ordusu Lehistana girdi ve Leszczynskiyi Danzinge kamaya zorlad. Ayrca Rus askerlerinin silahlarnn glgesinde yeni bir diet topland ve III. August, 5 Ekim 1733de Lehistann yeni kral seildi. Rusyann bir oldu bittiye getirerek III. August kral setirmesi ve bunun iin diet yelerine bask yapmas Fransann tepkisine neden oldu. Bu arada Danzinge kaan Leszczynski mcadeleden vazgemedi. Kendisini takip eden Rus birliklerine direndi ve Danzingde iyi bir savunma sistemi kurdu. Burada btn saldr ve basklara ramen 135 gn direndi. Bu sre zarfnda Rusya tam 8 bin askerini kaybetti. 135 gn sonra ise artk destek bulma midi kalmayan Leszczynski, gizlice Danzingden kamay baard. Leszczynskinin Rus birliklerine direndii aylarda Fransa da, bu gelimeye karlk asker ve diplomatik bir mcadeleye balamaya karar verdi. Bunun iin de giriimlere balad. ncelikli hedefi Lehistan konusunda Rusyaya destek veren Avusturyaya sava ilan etmekti. Lehistandaki gelimelerin nemli bir taraf da Osmanl mparatorluu idi. Zira Bbli, Lehistan seimlerinin liberium veto, yani bamsz bir ekilde yaplmasndan Karlofa Antlamasna gre sorumluydu. Rusyann yaklak 50 bin kiilik bir orduyu Lehistana sokmas ve fiilen lkenin bakenti Varovay abluka altna almas Bbli tarafndan protesto edildi ve Rus yetkililerden bu duruma dair bir aklama talep edildi. Rusyadan gelen cevapta ise, Fransann lkedeki mdahalesini nlemek ve Leszczynskinin sebep olduu kaosu sonlandrmak zere Lehistana asker sevkedildii ve bunun da antlamalara gre en doal haklar olduu belirtildi. Rusyann bu savunmasna ramen stanbuldaki Fransa Elisi Villeneuve, Osmanl devlet ricalini Rusya ve Avusturyaya sava ilan edilmesi hususunda kkrtmaktayd. Villeneuvenn en byk destekisi de Humbarac Ahmed Paa olarak bilinen Kont Bonnevaledi. kili, Bbliye, Rusyaya ve Avusturyaya sava ilan edilmesi hlinde Fransann talya zerinden Bosnaya 50 bin asker sevkedeceini ve mali destek vereceini taahht ediyorlard. Btn bu tekliflere ramen Osmanl mparatorluunun iinde bulunduu artlar henz byle bir sava ilan etmeye imkn tanmyordu. Zira henz ran sava devam etmekteydi. Daha da nemlisi 1730daki Patrona syannn izleri henz silinmemiti. Fransa, stanbulun yannda zellikle talyan devletleriyle de grmeler yrtyordu. talyan devletiklerinin en nemlilerinden Savoy ile 1733 Eyllnde bir antlama imzalad. Bu antlamaya gre Fransa, Savoya Milanoyu Avusturyadan almak iin 40 bin asker gndereceini taahht etti.
170
Savoy ile yaplan antlamadan hemen sonra Fransa, 10 Ekim 1733te Avusturyaya sava ilan etti ve ordularn Kuzey talyaya sevketti. Fransa-Savoy birlikleri, ksa srede Milanoyu ele geirdi. Bu arada Avusturyay daha fazla sktrmak isteyen Fransa, spanya ile de diplomatik grmeleri balatt. Fransa-spanya grmeleri 7 Kasm 1733te Birinci Family Compactn imzalanmas ile birlikte bir ittifakla sonuland. Antlamaya gre herhangi bir saldr durumunda iki lke de asker destek vermeyi kabul etti. Antlama, Avusturya kadar ngiltereyi de tehdit ediyordu. Birinci Family Compact ile spanya Veraset Savalarndan itibaren devam ede gelen spanya-Fransa dmanl da sona erdi. Buna mukabil bu antlama Fransa ile ngilterenin mnasebetlerini olumsuz etkiledi. Zira antlamann baz maddeleri ngiltere aleyhinde hkmleri ihtiva ediyordu.
ttifak Araylar
Birinci Family Compact, Fransann Avrupa ktasndaki gcn tahkim etti. spanya ordular, Sicilya ve Napoliyi ele geirdi. Bylece Lehistan Veraset Savalar, giderek bir Avrupa savana dnt. Buna mukabil Fransa, savan Dou Avrupay da kapsamasndan ve daha da bymesinden endie etmekteydi. Zira bu, lkeyi hem ekonomik hem de askeri olarak zora sokabilirdi. Bu yzden Lehistandaki taht mdahalesine dorudan asker sevkederek destek vermekten imtina etti. Ayrca ngiltere ile de temasa geti ve Londrann savaa mdahil olmasn engelleyecek tavizler verdi. Bu tavizler etkili oldu ve ngiltere, kinci Viyana Antlamasna ramen Avusturyaya askeri destek vermeyeceini ilan etti. Rusya da Lehistanda megul olduundan Fransa, Savoy ve spanya ittifak karsnda Avusturya yalnz kald. Bu durum 1734n son aylarna kadar devam etti. ngiltere, Avusturya ve Rusyann iinde bulunduu zor durumu ganimet bildi ve Rusya ile bir ticaret antlamas imzalayabileceini ilan etti. Bu teklif, Rusya tarafndan kabul edildi. Zira Rusya, bu antlamay kullanarak ngiltereyi Lehistan Veraset Savalarnn iine ekmek istiyordu. Nihayet 1734 Aralknda ngiltere-Rusya Ticaret Antlamas imzaland. 1735e gelindiinde Avusturya, iinde bulunduu zor durumdan kurtulmak adna Fransaya bar antlamas teklif etti. Fransa, savan devam etmesinin aleyhine olacan ve ngiltere ile Rusyann da Avusturyaya destek verebilme ihtimalinin bulunduunu gznnde bulundurarak Viyanann teklifini kabul etti. 5 Ekim 1735te bir n antlama imzaland. Nihayet 1736 ubatnda spanya ve Savoyun kabul ettii nc Viyana Antlamas imzaland. Bu antlamadan en krl kan devlet hi kukusuz Fransa oldu. spanya Veraset Savalarnda ngiltereye kaptrd Avrupann hakemlii roln yeniden kazand ve Avrupa bir kez daha Fransann ykseliine ahit oldu ancak bu ykseli, Avrupada daha byk savalarn da kapsn aralayacakt. Toprak kazanlar da cabasyd. Antlamadan krl kan bir dier devlet de Rusya idi. Zira Viyana Antlamas ile III. Augustn Lehistan krall tannd. Bu da Lehistan zerindeki Rus nfuzunun tescillenmesi, kabul edilmesi demekti.
SIRA SZDE
Lehistan Veraset Savalar, Avrupa ittifaklar sistemini nasl etkiledi? SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
171
Bat Avrupada Bar, Dou Avrupada Sava (1736-1739)

nc Viyana Antlamas ile Bat Avrupada bar dnemi balarken Dou Avrupada ise sava iin son hazrlklar yaplyordu. Savan en nemli nedeni Rusyann Karadenize alma arzusuydu. arienin en nde gelen danmanlarndan ve Rusya Harbiye Bakan General Mnnich, bu arzuyu hayata geirmek iin daha 1730un balarndan itibaren hazrlklara balamt. Mnnichin bekledii frsat Osmanl mparatorluunun ran karsnda kesin bir askeri baar kazanamamasndan sonra dodu. rana mdahale etmek zere Krm Tatarlarnn Kafkaslardaki Rus topraklarndan getii bahanesiyle Rusya, Bbliye nce bir nota verdi, daha sonra da 1 Nisan 1736da bir beyannme yaymlayarak sava resmen balatt. Bbli de 1736 Maysnda kar bir beyannme yaymlayarak, Rusyaya sava ilan ettiini duyurdu. 1736da Avusturya da, Rusya yannda savaa mdahil oldu. Bylece Trk taraf ayn anda hem Avusturya hem de Rusya ile mcadele etmek zorunda kald ancak 1739a kadar sren mcadelelerde zellikle Avusturya cephesinde nemli baarlar elde edildi. Rusya cephesinde ise ar yenilgiler alnd. Nihayet 1739da Fransann araclyla Avusturya ve Rusya ile Belgrad Antlamas imzaland. Bu antlama Trk tarafna nemli kazanmlar salad. Belgrad Antlamas, Avrupa g dengesinde de nemli bir yere sahiptir. Zira antlamaya arac olan Fransann stanbuldaki nfuzu ve etki alan artt. Ayrca Lehistanda Rusya karsnda geri adm atmak zorunda kalan Fransa, Belgrad Antlamas ile Rus yaylmasna bir denge getirmi oldu. Avusturya ise giderek Fransa nfuzu altna girdi. 1739 Belgrad Antlamas ile Dou Avrupada bar tesis edildi fakat Bat Avrupada yeni bir sava balamt.
ngiltere - spanya ya da Jenkinsin Kula Sava

1739 Belgrad Antlamas ile Dou Avrupa bara kavuurken Bat Avrupada ngiltere ile spanya arasnda yeni bir sava balad. Savan olduka ilgin bir gerekesi vard. 1738de Jenkins adndaki bir kaptan Avam Kamarasna gelmi ve temsilcilere kesik bir kulak gstermitir. Bu kulan kendi kula olduunu ve uluslararas deniz sularn ihmal ettii gerekesiyle spanyollar tarafndan kesildiini iddia etmitir. Bu iddia, ksa srede Londra sokaklarna yaylm ve byk bir tepkiye sebep olmutur. ngiltere kabinesi halkn basksna dayanamam ve spanyaya sava ilan edilmitir. Jenkinsin kesik kula yznden ilan edilmi gibi gzkse de savan arkasnda daha nemli baka nemli sebepler vard. Bunlarn en nemlisi de ngiliz denizcilerin smrge mcadelesinden daha fazla pay elde etme isteiydi. Bunun iin de en ciddi rakip hl spanya grlmekteydi. Jenkinsin kula hadisesi yaraya tuz serpmi ve tepkiler bu olay frsat bilerek bir savaa giden sreci tetiklemiti. 1739 Ekiminde spanyaya sava ilan edildi. Fransa, savaa spanya yannda mdahil oldu fakat donanmas ngiliz donanmas karsnda ar malubiyetler ald. Jenkinsin Kula Sava, daha sonraki yllarda da devam etmesine ramen bu bir Avrupa savana dnmedi. Zira 1740dan itibaren Avusturya Veraset Savalarnn balamas dikkati Dou Avrupaya kaydrd.
172
AVUSTURYA VERASET SAVALARI (1740-1748)

1740 senesi, Dou Avrupada hkmdarlarn ard ardna ldkleri bir seneydi. lk nce 31 Mays 1740da Prusya Kral I. Friedrich William ld. Hemen ardndan 17 Ekim 1740da Rusya ariesi Anna, 20 Ekim 1740da da 55 yandaki Avusturya mparatoru VI. Karl ld. Bu lm yznden Avrupann bir savaa srklenecei beklenmiyordu. Zira her lkede de kimin tahta geecei daha nceden belli idi. zellikle Avrupay bir veraset savana srklemesi beklenen Avusturyadaki hkmdar deiiklii VI. Karln 1712de kabul ettirdii Pragmatic Sanction ile garanti altna alnmt. Pragmatic Sanctionn kabulyle VI. Karldan sonra kz Maria Theresann Avusturya kraliesi seilmesi kesinleti ve bu, dier Avrupa devletlerine de kabul ettirildi.
Veraset Savandan kar Savana

Pragmatic Sanctionda belirlendii zere VI. Karln vefatndan sonra yerine Maria Theresa, Avusturya imparatoriesi ilan edildi. Theresann Avusturya imparatoriesi ilan edilmesinden sonra Avrupada yeni hesaplar yaplmaya baland. Zira daha 23 yandaki Theresann byle zor bir yk kaldracak kadar gl ve hazrlkl olmad hesap ediliyordu. Theresann imparatorie ilan edilmesinden istifade etmek isteyen ilk lke Prusya oldu. 31 Mays 1740da I. Friedrich Williamn lmnden sonra Prusya kral seilen II. Friedrich, 1740 Aralknda Avusturyaya ait Silezyay istila etti ve bylece Avusturya Veraset Savalar balad. II. Friedrichin Silezyay ele geirip, beklentilerin aksine 1741 bahar ve yaznda Avusturya karsnda nemli baarlar elde etmesi, Viyanann komularnn da itahn kabartt. Bavyeral Charles Albert, Bohemya ve Avusturya tahtnda hak iddia ederken, spanya da Toskana ve Parmay istedi. Artk Avusturya sava 1741e gelindiinde bir Avrupa savana doru gidiyordu. Fransann Avusturyay paralamak iin spanya, Prusya ve Bavyera ile grmeler balatmas bu sreci daha da hzlandrd. Fransa, 1741 yaznda Avusturya aleyhindeki ittifak geniletti ve bu ittifaka sve ile Lehistan da dhil etti. Bylece Avusturya, drt cepheden kuatlm oldu. Buna ramen Maria Theresa liderliindeki Avusturya ayakta kalmay baard. Bunda Macaristann asker desteinin nemli bir etkisi vard. Avusturyay tamamen igal edilmekten ve paylalmaktan kurtaran bir dier nemli gelime de ngilterenin Viyana ile bir ittifak akdetmesiydi. ngiltere, Avusturyann paralanmas hlinde Fransann daha da gleneceini ve dikkatini smrgelere evireceini grdnden bu ittifak imzalamt. ttifaka gre ngiltere, Avusturyaya asker ve para yardmnda bulunacakt. ttifak, Viyanaya salad asker ve para desteinden ziyade ngilterenin safn belli etmesi asndan byk bir neme haizdi. Zira ittifaktan sonra spanya ve Fransa, 1744e kadar Avusturyaya saldrmaktan ekindiler. Ayrca ngiltere, Prusya ve Saksonlara Avusturya ile bar antlamas imzalamalar iin bask yapmaya balad. Bu basklar 1741 yaznda sonu verdi ve Prusya nce geici daha sonra da daimi bir bar teklif etti. Prusyann teklifi Avusturya tarafndan byk bir memnuniyetle karland ve 1742 Temmuzunda ngilterenin tavassutu ile Breslau/Wroclaw Antlamas imzaland. Bu antlama ile Avusturya, Silezyay Prusyaya terketmek zorunda kald fakat bu, drt bir taraftan kuatlm bir devlet iin ok byk bir kayp saylmazd. Zira Avusturya iin asl nemli olan aleyhindeki ittifak datmak ve bir nebze olsun cephelerde nefes alabilmekti.
173
1742ye gelindiinde Avusturya topraklar zerinde srdrlen savan kaderi ok farkl bir boyut kazand. Zira artk Avusturya, ngiltere ittifak ve Prusya ile yaplan bar antlamas ile elini glendirdi. Buna ilaveten g dengeleri de salanm hatta giderek Fransann aleyhine dnmeye balamt. ngiliz ordusu 1743te Frankfurt yaknlarnda Fransa ordusunu malup etti. Fransaya 1743te vurulan asl darbe mttefiki Bourbonun ngiliz paras ve Avusturyann tavizleri ile kazanlmasyla vuruldu. Bylece Fransa, Avusturya savanda giderek yalnz kald. Bu durumdan kurtulmak iin Fransa, 1743te spanya ile ittifak grmelerini balatt ve 1743 Ekiminde kinci Family Compact imzaland. Bu antlama ile Fransa, spanyaya Cebelitark ve Minorkay geri almak konusunda yardm edeceini taahht ederken, spanya da Fransaya Avusturyann talyadaki topraklarn ele geirmek zere yardm edecei szn verdi. kinci Family Compact ile Avrupadaki g dengeleri yeniden saland ve bundan destek bulan Fransa, ngiltere ile Avusturyaya resmen sava ilan etti. Fransa ordusunun bir ksm ilk olarak talyadaki Avusturya topraklar zerine sevkedildi. Ordunun bir ksm ise Mareal Saxe komutasnda Avusturya Hollandasna gnderildi. talyada istenen baar elde edilemedi fakat Mareal Saxe komutasndaki birlikler Avusturya Hollandasn istila etti. Prusyann 1744te Avusturyaya ait Bohemya topraklarn igal etmesi de Fransann elini glendirdi. II. Friedrich, ksa srede Bavyeray topraklarna katt. Prusyann Avusturya karsnda ksa srede baarl olmasnn arkasnda 1742deki bartan sonra ordusunu 140 bine karmas ve maliyesini toparlamas vard. Prusyann ikinci defa Avusturyaya sava ilan etmesi Avrupadaki g dengelerini Fransa lehine olacak ekilde yeniden deitirdi fakat bu durum uzun srmedi. ngilterenin basklar sonucu Avusturya, Prusya ile 24 Aralk 1744te Dresden Antlamasn imzalamak zorunda kald. Bu antlama ile birlikte Avusturya-ngiltere ittifak dikkatlerini Fransa zerine younlatrdlar. Buna ramen Mareal Saxe komutasndaki Fransa ordusu baarlar kazanmaya devam etti. Fransa, ngiltere taht zerinde hak iddia eden Charles Edward destekleyerek ngilterede bir i sava da balatt. Ayrca Jakobitleri isyan etmeleri iin tevik etti. 1745te ngiltere bir taraftan Edward, dier taraftan da Jakobitler ile mcadele etmek, bu yzden de birliklerini blmek zorunda kald. Buna ramen ngiltere, denizlerde Fransaya kar nemli baarlara imza att. Avusturya veraseti iin balayan sava 1745e gelindiinde artk ngiliz-Fransz karlar iin yaplr hle geldi.
Aix-la - Chapelle Antlamas

1747ye gelindiinde Mareal Saxe komutasndaki Fransa ordusu Hollanday istila etmeye hazrlanyordu. Bu durum zellikle ngiltereyi rahatsz etti ve Hollanda istila edilmeden Fransa ile bir bar antlamas imzalamak iin 1748de mzakerelere baland. Avusturyann da giderek ngiltereye vermeyi taahht ettii askeri destei ksmas Londra kabinesini bar iin daha da acele etmeye sevketti. Bar grmeleri Aix-la-Chapelle/Aachende 1748de balad. Fransa da iinde bulunduu mali kriz ve sahil ehirlerinin ngiliz donanmas tarafndan abluka altna alnmas yznden bar istemekteydi. Avusturya ve spanyann da raz edilmesinden sonra 18 Ekim 1748de Aix-la-Chapelle Antlamas kabul edildi. Avusturya Veraset Savalar, Prusyann bir Avrupa gc olmaya baladn gsterdi. Buna mukabil Rusya, Prusyann Avusturya ve Lehistanda aleyhine olacak bymesinden korunmak iin Avusturya ile 1746da ittifak antlamas imzalad.
174
Avusturya Veraset Savalarnn bir dier nemli sonucu da ngiltere-Fransa mcadelesinin artk kta Avrupasndan ziyade smrgelerde devam edeceini ortaya koymasyd. Her ne kadar Fransa, kara savalarnda nemli baarlar kazansa da deniz savalarnda hl ngiltere ile boy lebilecek gte deildi. Aix-la-Chapelle Antlamas, Avrupaya 1756ya kadar devam edecek bir bar getirdi. Bu sre zarfnda Fransa ve ngiltere, Amerika Ktasnda mcadeleye devam ettiler.
SIRA SZDE
Avusturya Veraset Savalarnn sonular nelerdir? SIRA SZDE

DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
175
zet
A M A
18. yzyln ilk yarsndaki Avrupadaki g dengelerindeki deiimi tartabilmek 17. yzyl Avrupada Fransann bir numaral g hline geldii bir yzyl oldu. Buna ramen yzyln sonlarna doru ve zellikle 1702de balayan spanya Veraset Savalar, Fransann bu stnlnn giderek zayflamasna sebep oldu. Buna mukabil 18. yzylda Dou Avrupadaki iki devlet giderek n plana kmaya balad. Bunlar Byk Petronun Rusyas ile Byk Friedrichin Prusyas idi. Avrupadaki g dengelerindeki deiim, bir taraftan savalarn ana sebeplerini olutururken, dier taraftan da geici barlarn imzalanmasn salad. Avrupadaki g mcadelesinde 1730lara kadar ngiltere ve Fransa ba ekti. Bu iki devlet bazen rakip oldular ve ittifaklarn olumasn saladlar, bazen de kar gruplarda mcadele ederek Avrupann bir kta savana srklenmesine neden oldular. spanya ise bir nceki yzyla nazaran artk ikinci snf bir devlet mesabesinde idi. Avusturya, zellikle Trkler karsnda kazand zaferlerle kendini toparlarken 18. yzyl itibariyle asla Avrupann bir numaral gc hline gelemedi. Avrupada 1700-1748 tarihleri arasndaki meydana gelen savalar ve sonularn deerlendirebilmek Avrupa, 18. yzyla 1702de balayan spanya Veraset Savalar ile girdi ve bu sava ksa srede ktann byk bir ksmna yayld. spanya Veraset Savalar, 1714te imzalanan Utrecht Bar ile sona erdi fakat bu bar, sorunlarn geici bir sre tehir edilmesinden baka bir ey deildi. Bat Avrupa, spanya topraklar iin mcadele ederken Dou Avrupada da baka bir sava devam ediyordu. 1700de balayp 1721e kadar devam eden ve Kuzey Savalar denen savalar, sonular itibariyle en az spanya Veraset Savalar kadar nemliydi. Zira bu uzun sava sonunda 17. yzyln Avrupasnn en gl askeri devletlerinden sve, artk ikinci snf bir devlet durumuna derken Rusya giderek bir Avrupa gc hline geldi. Avrupada 1730lara kadar geici bir sknet dnemi yaand fakat 1 ubat 1733te Lehistan Kral II. Augustn vefat ile balayan Lehis-
tan Veraset Savalar, ktada sava ateini yeniden yakt. 1740da balayp 1748e kadar devam eden Avusturya Veraset Savalar da Avrupa devletlerinin byk bir ksmnn savaa tutumasna sebep oldu. 18. yzyl Avrupa tarihinin Osmanl tarihi ile ilgisini deerlendirebilmek. Avrupa tarihi, Osmanl tarihi anlalamadan ve Osmanl tarihi dikkate alnmadan tam manasyla yazlamaz. Ayn durum Osmanl tarihi iin de vakidir. Zira hem Avrupa devletleri hem de Osmanl mparatorluu, kar taraftaki deiim ve gelimelerden etkilenmi, bu geliim ve deiimleri tetiklemitir. 18. yzyl Avrupa tarihi de benzer bir zellik arz eder. rnein Avusturyann 1683-1699 tarihleri arasndaki Trkler ile olan mcadelelerinde elde ettii baarlar dikkate alnmadan, Viyana hkmetinin neden ngiltere ve Fransa arasnda imzalanan Birinci Taksim Antlamasna daha sesi gr bir ekilde itiraz ettii tam olarak anlalamaz. Yine 1700-1721 Kuzey Sava, Osmanl faktr gznnde bulundurulmadan yorumlanamaz. Zira Petro, sve zerine ancak Osmanl mparatorluu ile 1700de stanbul Antlamasn imzaladktan sonra ynelebilmitir. 1718 Pasarofa Antlamas dikkate alnmadan, Avusturyann Kuzey Savandaki hareketleri tetkik edilemez. Zaten Lehistan Veraset Savalarnn en nemli taraf Osmanl mparatorluudur. spanya-ngiltere, ngiltere-Fransa mcadeleleri de Bblinin hamleleri ortaya konulduu zaman tam olarak anlalr olmaktadr.
A M A
A M A
176
Kendimizi Snayalm
1. spanya Veraset Savalar aadaki devletlerden hangisinin Avrupa hkimiyetini zayflatmtr? a. Avusturya b. Fransa c. ngiltere d. Rusya e. spanya 2. Kuzey Savalar (1700-1721) ile artk kesin olarak bir Avrupa gc hline gelen devlet aadakilerden hangisidir? a. sve b. Avusturya c. Prusya d. Rusya e. Fransa 3. ngiltere liderliinde kurulan Viyana ttifak aadaki devletlerden hangisinin glenmesini engellemeyi hedeflemitir? a. Rusya b. sve c. Fransa d. Prusya e. Lehistan 4. Byk Petro daha ok aadaki alanlardan hangisinde reform yapmtr? a. Ekonomik b. Hukuki c. dari d. Askeri e. Sosyal 5. Hanover ttifak aadaki devletlerden hangisi aleyhine kurulmutur? a. Prusya b. Rusya c. Fransa d. ngiltere e. Hollanda 6. 1715ten itibaren artmaya balayan ngiltere-Fransa ibirlii aadaki antlamalardan hangisinin imzalanmasndan sonra kesin olarak sona erdi? a. 16 Mart 1731 kinci Viyana Antlamas b. Ekim 1726 Wusterhausen Antlamas c. 5 Kasm 1725 Saldr ve Savunma Antlamas d. 24 Haziran 1721 stanbul Antlamas e. 21 Temmuz 1718 Pasarofa Antlamas 7. 1731 kinci Viyana Antlamas ile oluan blokta aadaki devletlerden hangisi yer almaz? a. ngiltere b. Avusturya c. Fransa d. Rusya e. Prusya 8. spanya Veraset Savalarndan beri sregelen spanya-Fransa rekabeti aadaki antlamalardan hangisi ile ibirliine dnmtr? a. Haziran 1699 kinci Taksim Antlamas b. 7 Eyll 1701 Lahey Byk ttifak c. 7 Kasm 1733 Birinci Family Compact d. 11 Nisan 1713 Utrech Bar e. 1721 Nystad Bar 9. Jenkinsin Kula Sava aadaki devletlerden hangisi arasnda olmutur? a. Rusya-Avusturya b. Avusturya-Fransa c. Fransa-Rusya d. ngiltere-Hollanda e. spanya-ngiltere 10. Avusturya Veraset Savalarnda, Avusturya aadaki devletlerden hangisi ile savamamtr? a. Prusya b. ngiltere c. Rusya d. spanya e. Fransa
177
Okuma Paras
Tanr Dedi ki, Brak Newton Olsun! 18. yzyl Avrupada yeni savalar yannda birok alanda bir sonraki dnemde kesin olarak ortaya kacak olan Aydnlanmaclk fikrinin de temellerinin atld ve birok nemli dnrn ortaya kt bir yzyl oldu. 18. yzyln en nemli isimlerinden biri hi phesiz ngiliz saac Newtondu. Newton, 1642de ngilterenin Grantham ehri yaknlarndaki Woolsthorpe adl kasabada dnyaya geldi. Daha domadan nce babas lmt. Byk dnr drt yana geldiinde annesinden de ayrlmak zorunda kald. Zira annesi baka biri ile evlendi ve Newtonu da anneannesine brakt. 12 yana geldiinde Granthamdaki Kings Schoola balad ve buradaki eitim hayatn 1661de tamamlad. 1661de Cambridgedeki Trinity Collegeye girdi. Burada yl cebir, geometri ve trigonometri dersleri ald. Ayrca bu sre zarfnda Latince ve Grekeyi de rendi. 1665te Londradaki veba salgn yznden Cambridge niversitesi kapatlnca Newton da Woolsthorpedeki iftliklerine gitti. Burada iki sene kald. 1667de vebann etkisini azaltmas zerine yeniden Cambridgee dnd ve 1669da matematik profesr oldu. Buradaki eitim hayat tam 30 yl devam etti. Newton bu sre zarfnda en nemli eserlerinden olan Philosophiae Naturalis Principia Mathematicay (Doa Felsefesinin Matematiksel lkeleri) kaleme ald ve yanstmal bir teleskop gelitirdi. Bu teleskop sayesinde 1672de Royal Societynin yesi oldu. 1696da Kraliyet darphanesinin mdr oldu. 1703de de Royal Societynin bana getirildi ve 31 Mart 1727de lene kadar bakanla devam etti. Newtona gre, bilim Tanrnn varln kantlar. Enerji kayna olan srekli hareket Tanr tarafndan yaratlr. Alannda byk yenilikler getiren ve daha yaymland gnden itibaren iddetli tartmalara konu olan u eserleri kaleme ald: Method, De Motu Corporum in Gyrum, Philosophiae Naturalis Principia Mathematica, Opticks, Aritmatica Universalis, The System of the Worl, Optical Lectures, The Chronology of Ancient Kingdom, An Historical Account of Two Notable Corruptions of Scripture ve Yerekimi.

1. b 2. d 3. a 4. d 5. b 6. a 7. c 8. c 9. e Yantnz yanl ise spanya Veraset Savalar 1702-1714 blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Kuzey Savalar (17001721) blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Rusyann Bir Avrupa Gc Hline Gelmesi blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Byk Petronun Reformlar blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise spanya-Avusturya Antlamas (1725) blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise spanya-Avusturya Antlamas (1725) blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Lehistan Veraset Savalar blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Lehistan Veraset Savalar blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise ngiltere-spanya ya da Jenkinsin Kula Sava blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Avusturya Veraset Savalar (1740-1748) blmn yeniden okuyunuz.
10. b

Sra Sizde 1 Utrecht Barndan sonraki yirmi ylda Bat Avrupaya greceli bir bar dnemi hkim oldu. Bu yirmi ylda ngiltere, Fransa ve Avusturya aralarnda problemleri savala deil antlamalar yoluyla halletmeye altlar. Bunun en nemli sebebi ise hem kazanan hem de kaybeden devletlerin byk bir ekonomik ykn altna girmi olmalaryd. Bu yirmi ylda Bat Avrupa devletleri ekonomilerini iyiletirmeye ve siyasi istikrar yeniden salamaya gayret ettiler. Sra Sizde 2 Byk Petro, daha ok askeri reformlara nem verdi. Dier alanlarda da reform yaplmasna ramen bunlar gl ve merkezi bir devlet kurmak ve bunun bir sonucu olarak da ordunun glendirilmesine hizmet etmek adna uyguland. Petro, Rusyann bir Avrupa gc olmas iin ncelikle ordusunun gl olmas gerektiine inandndan askeri reformlara arlk vermitir.
178
Sra Sizde 3 Lehistan Kral II. August, 1 ubat 1733de vefat ettikten sonra gelien olaylar 1715ten itibaren ngiltere ile Fransann oluturmaya alt ittifaklar sistemini altst etti. Avusturya, Rusya ve Prusya bir grup olutururken, Fransa da buna karlk sve, Danimarka ve Osmanl mparatorluunun dhil olaca bir ittifak kurmak iin abalad. Sra Sizde 4 Avusturya Veraset Savalar, Prusyann bir Avrupa gc olmaya baladn gsterdi. Bunu engellemek iin Rusya, Avusturya ile 1746da ittifak antlamas imzalad. Savan bir dier nemli sonucu da ngiltere-Fransa mcadelesinin artk kta Avrupasndan ziyade smrgelerde devam edeceini ortaya koymasyd. Bainville, Jacques (1938), Fransa Tarihi, I, ter. Hseyin Cahid Yaln, stanbul. Dnya Sava Tarihi (2011), II, ev. zgr Kolak, stanbul. Geliim-Hachette Trk ve Dnya Tarihi Ansiklopedisi, IV, (1985), ev. Tahsin Ycel, stanbul. Geliim-Hachette Trk ve Dnya Tarihi Ansiklopedisi (1985), V, ev. Cemal Bali-Erdim ztokat-Osman Senemolu, stanbul. Hosking, Geofrey (2011), Rusya ve Ruslar Erken Dnemden 21. Yzyla, ev. Kezban Acar, stanbul. Fulbrook, Mary (2011), Almanyann Ksa Tarihi, ev. Sabri Grses, stanbul. spanya Veraset Savalar, Ana Britannica Genel Kltr Ansiklopedisi, XII, 73. Kennedy, Paul (1990), Byk Glerin Ykseli ve kleri, ev. Birtane Karanka, Ankara. Kurat, Akdes Nimet (1999), Balangtan 1917ye Kadar Rusya Tarihi, Ankara. Lee, Stephen J. (2009), Avrupa Tarihinden Kesitler 1494-1789, ev. Ertrk Demirel, Ankara. McKay, Derek - Scott, H.M. (2011), Byk Devletlerin Ykselii 1648-1815, ev. Eref Bengi zbilen, stanbul. Medeniyet Tarihi,1974 III, stanbul. Ponting, Clive (2011), Yeni Bir Bak Asyla Dnya Tarihi, ev. Eref Bengi zbilen, stanbul. Price, Roger (2012), Fransann Ksa Tarihi, ev. zkan Akpnar, stanbul 2012. Riasanovky, Nicholas V. - Steinberg, Mark D. (2011), Balangtan Gnmze Rusya Tarihi, ev. Figen Dereli, stanbul. Weir, William (2009), Dnyay Deitiren 50 Sava, ev. M. Mesut Usta - Emine Demirta, stanbul. Wiesner - Hanks, Merry E. (2009), Erken Modern Dnemde Avrupa 1450 - 1789, ev. Hamit alkan, stanbul.
8
Amalarmz

Bu niteyi tamamladktan sonra; 1748-1789 tarihleri arasnda Avrupaya etki etmi olan nemli siyas ve asker gelimeleri aklayabilecek, Sanayi Devrimine giden srete 18. yzyl Avrupasndaki sanayi hamlelerini ve bunlarn zelliklerini aklayabilecek, Aydnlanma Yzylnn genel hatlaryla zelliklerini deerlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Diplomasi G dengeleri Yedi Yl Savalar Prusya Lehistan Montesquieu Voltaire Diderot Encyclopdie Nfus Tarm Sanayileme Aydnlanma Yzyl II. Friedrich II. Katerina
indekiler
AVRUPADA BARI VE DPLOMATK ARAYI DNEM (1748-1755) DPLOMATK DEVRM (17551756) LK DNYA SAVAI: YED YIL SAVALARI (1756-1763) DOU AVRUPA KUZEY SSTEM LEHSTANIN BRNC VE KNC TAKSM (1763-1793) 18. YZYIL AVRUPASINDA NFUS HAREKETLER 18. YZYIL AVRUPASINDA TARIMDA MODERNLEME 18. YZYIL AVRUPA SANAY: LONCALARDAN FABRKALARA, SU GCNDEN BUHARLI MAKNELERE AYDINLANMA YZYILI
Aydnlanma ve Antik Rejimin (Ancient Regime) Sonu (1748-1789)
Aydnlanma ve Antik Rejimin (Ancient Regime) Sonu (1748-1789)

AVRUPADA BARI VE DPLOMATK ARAYI DNEM (1748-1755)
1748 Aix-la-Chapelle Barndan itibaren Avrupada 1756ya kadar devam eden bir bar ve diplomatik aray dnemi balad. Zira Avusturya Veraset Savalar, Avrupann g dengelerini deitirdi, ktann iki byk gc ngiltere ve Fransa sava yznden ekonomik sknt iine girdi. 17. yzylda Avrupann nde gelen byk devleti 1750lere gelindiinde artk ikinci snf devletler derecesine dmt. Bunlar spanya, Hollanda ve sve idi. Buna mukabil 18. yzylda Avrupa, Rusya ve Prusyann ykseliine ahitlik etti. G dengelerindeki bu deiim ve Avusturya Veraset Savalarnn (1740-1748) savaa taraf devletleri srkledii mal krizler 1755e kadar Avrupada bar temin etti.
Aix-la-Chapelle Antlamas: Avusturya Veraset Savalarnn sonunda 18 Ekim 1748de imzalanmtr.
Fransa ve ngiltere
Bu bar dneminde Fransa ekonomisini selamete karacak tedbirler ald. Buna karlk asker tedbirler almaktan ve hazrlklar yapmaktan da geri durmad. Zira smrgelerdeki en byk rakibi ngiltere ile muhtemel bir savata hazrlksz yakalanmak istemiyordu. Bunun iin de zellikle donanmasn glendirmeye ynelik admlar att. Fransa, yukarda anlattmz faaliyetler yannda giderek aleyhine dnmeye balayan Avrupadaki diplomatik dengeleri de yeniden ina etmeye ynelik giriimlerde bulundu. Zira Avusturya Veraset Savalarndan sonra ngiltere, hem ticar olarak etkisini arttrmak hem de Fransay doudan siyas olarak kuatmak iin Rusya ile diplomatik mnasebetler kurmaya balamtr. Fransa, aleyhine olacak bu yaknlamay engellemek, bu mmkn olmazsa da dengelemek adna kar bir ittifak sistemi kurmaya alt. Fransann kurmak istedii ittifakta Lehistan, sve, Prusya ve Osmanl mparatorluunun yer almas planlanyordu. Bu ittifak kurulduu takdirde hem Rusya etrafnda bir dman hatt oluturulacak hem de Rusyann ngiltere ile irtibat kesilmi olacakt. Ancak Fransann hedefledii bu ittifak kurmak hi de kolay deildi. Bunun nndeki en byk engel Fransann Dou Avrupadaki nfuzunun nceki dnemlere gre daha az olmasyd. Ayrca Prusya Kral II. Friedrich, Fransa ile bir ittifaka dhil olarak Rusyay karsna almaktan ekiniyordu. Osmanl mparatorluu ise 1739 Belgrad Antlamasndan itibaren d politikada bar siyaseti takip ettii iin Rusya aleyhine olacak bir ittifakn paras olmak istemiyordu.
182
Fransann ittifak araylar peinde olduu 1748-1755 tarihleri arasnda ngiltere de bo durmad. ncelikle Rusya ile bir ittifak antlamas imzalamak zere giriimlerde bulundu. Zira ngiliz devlet adamlar da her ne kadar Aix-la-Chapelle Bar ile Avrupa ktasnda greceli bir bar dnemine girilse de, yakn bir gelecekte zellikle Karayipler, Hindistan ve Kuzey Amerikada Fransa ile smrge mcadelelerinin balayacan ngrmekteydiler. Bunun iin Fransay muhtemel bir savata kta Avrupasna mahkm etmek ve bylece hareket kabiliyetini kstlamak iin ittifak grmelerine hz verdiler. ngiltere devlet adamlar bir taraftan ittifak grmeleri yrtrken dier taraftan da Avusturya Veraset Savalarnn ekonomide sebep olduu krizi amak iin altlar.
Rusya
1748-1755 tarihleri arasnda Rusyada ise yeni bir dnem balad. Byk Petronun iktidar yllarnda balatlan ve arie Anna (1730-1740) dneminde devam ettirilen reformlar 1741de arie ilan edilen Elizabethin saltanat devrinde giderek terkedildi. zellikle devlet kademelerindeki Alman etkisi krlmaya ve bunun yerine yeniden Ruslar ikame edilmeye alld. Elizabeth, Anna devrinde kurulan nazrlar heyetini kaldrd ve onun yerine Ruslardan oluan senatoyu kurdu. arie Elizabethin hkmdarlk yllar Rusyada ekonomik bir canlanmaya da sahne oldu. arie, lkedeki i gmrkleri kaldrarak ticareti canlandrd. Kmr ihrac artt. Bu tedbirler sayesinde ekonomisi glenen Rusyann nfusundaki art da lkenin elini glendirdi. Nfus art, 1756da balayacak Yedi Yl Savalarnda lkenin asker temininde zorluk yaamamasn salad. arie Elizabeth dneminde Rus eitim tarihinde de nemli admlar atld ve lkenin ilk niversitesi 1755te Moskovada kuruldu. arie Elizabeth dnemi Rusyada diplomatik bir hareketlilie de sahne oldu. zellikle Fransaya yakn bir politika takip eden Prusyay dengelemek adna ngiltere, Rusya ile bir ittifak kurmak zere diplomatik temaslara balad. Rusya, ngilterenin bu talebini avantaja evirmek iin ar ekonomik isteklerde bulundu. Buna ramen Rus devlet adamlar Fransa ve ngiltere yanllar olmak zere iki hizbe blnmlerdi. Bestuzhev, lkenin selametini ngiltereye yaklamakta grrken, en nde gelen rakibi Vorontsov ise Fransaya yakn bir d politika takip edilmesini savunuyordu.
Avusturya ve Prusya
1748den itibaren artan Prusya tehlikesi Avusturyay da giderek zora soktu. Bunu amak iin Avusturya devlet ricali kadim dmanlar olan Fransaya yaklamay dahi denediler. Bu minvalde Kaunitz 1750de diplomatik temaslarda bulunmak zere Parise gnderildi fakat bu giriimden 1754e kadar olumlu bir sonu kmad. Zira Fransz devlet adamlarnn nemli bir ksm Avusturya ile mttefik olunmas hlinde Prusyann kzdrlacandan endie ediyor, bir ksm da kadim bir dmanla ittifak kurmann kabul edilir bir durum olmadn savunuyorlard. Bunun zerine Viyana hkmeti, Prusya tehlikesine karn Rusya ile de ilikilerini iyi tutmaya alt. Avusturya ve Rusyann dmanlklarn zerine eken Prusya iin de 17481755 tarihleri aras bir aray dnemi oldu. Zira Rusya ve Avusturyann ilk frsatta kendisine sava ilan edeceklerini gayet iyi bilen Prusya Kral II. Friedrich, bunun nn almak iin bir taraftan Fransa ile olan ilikilerini korumaya alt, dier taraftan da ngiltere ile temasa geti. Diplomatik temaslar yannda lkenin ekonomisini iyiletirmek ve asker saysn arttrmak adna da birtakm tedbirler ald.
SIRA SZDE 8. nite - Aydnlanma ve Antik Rejimin (Ancient Regime) Sonu (1748-1789)
SIRA SZDE 183
Avrupada ittifak araylar ile geen 1748-1755 tarihleri arasnda 1755 yl bir krlma noktas oldu. Zira nce ngiltere ile Prusya, ardndan da Fransa ile AvusturS O R U ya ittifak antlamas imzalad. 1748-1755 tarihleri arasnda Avrupada bir sknet dneminin yaanmasnn D K K A T en nemli sebebi Avusturya Veraset Savalarnn yol at mal krizdi. Bu krizi amak iin giriimlerde bulunan Avrupa devletleri, muhtemel bir sava iin de ittifak grmelerini ihmal etSIRA SZDE mediler. Bu yzden 1748-1755 arasndaki dnem, frtna ncesi sessizliin yaand bir sknet ve toparlanma devresi oldu.
DNELM
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
DPLOMATK DEVRM (1755-1756) ngiltere-Rusya ttifak Antlamas
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
Avusturya Veraset Savalarndan sonra ngiltere ile Rusya arasnda bir yaknlama balamt ve bu yaknlama bir ittifak antlamas ile talandrlmak isteniyordu. Nihayet uzun sredir devam eden grmeler meyvelerini verdi 1755te T E ve L E V30 Z YEyll ON Rusya ile ngiltere arasnda bir ittifak antlamas imzaland. Antlamaya gre bir saldr ihtimaline karlk Rusya 50 kadrga hazr bulunduracakt. Ayrca ngilterenin 100 bin sterlin vermesi karlnda Livonyada 50 bin asker muhafaza edeNTERNET cekti. Bu antlama, Avrupada daha nce kurulmu olan ittifaklar sistemindeki ilk atlak idi.
TELEVZYON
NTERNET
Westminster Antlamas
ngiltere, bu antlama ile hem Prusya Kral II. Friedrichin kendisi ile bir ittifak imzalamasn hedefliyor, hem de Fransann Dou Avrupadaki etkisini azaltmak istiyordu. ayet Prusya ittifak hayata geirilirse kta Avrupasndaki bir savata Prusyann salayaca asker destekle Fransay zora sokacan ve denizlerde rahat edeceini hesaplyordu. ngiltere hesaplarnda yanlmad ve bu antlamadan sonra II. Friedrich, ngiltere ile olan grmelere hz verdi. Nihayet 16 Ocak 1756da ngiltere ile Prusya arasnda Westminster Antlamas imzaland. Bu antlama ile birlikte Avrupada diplomatik devrim balad. Prusya Kral II. Friedrich, ngiltere ile antlama imzalamakla diplomatik zafer kazandn dnmekteydi. Zira Saksonyaya hkim olmak iin ngilterenin verecei asker destee gvenmekteydi. Prusya kralnn rahat olmasnn bir dier sebebi de Avusturya ile kadim dman olan Fransann kendisi aleyhine harekete gemeyeceini dnmesiydi. Zaten 30 Eyll 1755 antlamasyla ngiltere ile mttefik olan Rusyann, Westminster Antlamas sayesinde artk kendisi iin bir tehlike oluturmayacan hesaplyordu. Fakat bu hesaplarnn tamamen yanl olduu ilerleyen aylardaki gelimelerle ortaya kt. Prusya kral, byk bir stratejik hata yapt ve bu hata Avrupay genel bir savaa srkledi. ngilterenin Prusya ile antlama imzalamasna en sert tepkiyi Rusya verdi. Zira Rusya, muhtemel bir Rusya-Prusya savanda destek almak iin 30 Eyll 1755te ngiltere ile ittifak antlamas imzalamt. Westminster Antlamas ile ngilterenin Rus desteini Prusya aleyhine deil daha ok Fransa aleyhine kullanmay dnd, Rusya-Prusya atmasna scak bakmad anlald. Bu yzden Westminster Antlamas, Rusyann btn bu beklenti ve planlarn boa kard. Rusya, kendi aleyhine olan bu antlamay tanmadn ve ngiltere ile yapt 1755 ittifak antlamasn terk tarafl olarak feshettiini ilan etti.
184
ngiltere-Prusya ittifak, Avrupadaki g dengelerini tamamen alt st etti. Buna mukabil bu ittifakn yakn gelecekte aleyhlerine olacan gren Fransz ve Avusturyal diplomatlar kar bir ittifakn kurulmas iin harekete getiler.
Birinci Versay Antlamas

Westminster Antlamas ile birlikte Fransann, Avusturya ile ittifak kurmasna bir engel kalmad gibi, bu bir zorunluluk hline geldi. ki lke diplomatlarnn mzakereleri sonucunda Fransa ile Avusturya arasnda 1 Mays 1756da Birinci Versay Antlamas imzaland. Antlamaya gre her iki lke de mttefikinin toprak btnln garanti ediyordu. Ayrca antlamada bunu salamak iin gerek grld takdirde Fransann Avusturyaya 24 bin asker gndereceine dair de bir madde vard. Bu antlama ile birlikte Avrupadaki Diplomatik Devrimde ikinci dalga da meydana geldi. Avrupann kadim iki dman bu antlama ile artk mttefik oldular ve bu ittifak glendirmek zere ortak politikalar gelitirmeye, bu minvalde Westminster Antlamasndan rahatszlk duyan Rusyay kendi saflarna katmak amacyla grmelere baladlar. Rusya, her ne kadar ngiltere-Prusya ittifakndan rahatsz olsa da Avusturya ve Fransann teklifine hemen olumlu cevap vermedi. Zira Birinci Versay Antlamasna dhil olmak iin Dou Prusyann kendisine vadedilmesini talep ediyordu. Bu talep, Avusturya ve Fransa tarafndan kabul edilmediinden Rusya da Aralk 1756ya kadar Viyana ttifakna dhil olmad. Rusyann Birinci Versay Antlamasna dhil olmamasnn bir dier sebebi de Rus yetkililerinin Osmanl mparatorluu ile ilgili talepleriydi. nk Rus diplomatlar, Fransa-Avusturya ve Rusyann gizli bir antlama imzalamasn; bu antlamada asker yardma dair bir maddenin de bulunmasn ve bu maddenin kapsamna Osmanl mparatorluunun da girmesini istemekteydiler. Fransa Kral XV. Louisnin bu istekleri kabul etmemesi zerine Rusya, bir sre daha Viyana ttifakna girmeyi tehir etti.
SIRA SZDE
Avrupada 1755te Diplomatik Devrim denen gelimeler zinciri hangi antlama ile ve neSIRA SZDE den balamtr?
D N E L M SAVAI: YED YIL SAVALARI LK DNYA (1756-1763)
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Birinci Versay imzalanmasyla birlikte hesaplar tamamen hkmS O Antlamasnn R U sz kalan hkmdar hi kukusuz Byk Friedrichdi. Rusyann ngiltere ile olan ittifakn feshettiini ilan etmesiyle birlikte Prusya yine byk bir tehlike ile kar DKKAT karya kald. Zira artk en byk iki dman Avusturya ve Rusya, yanlarna Fransay da alarak giderek glenmekteydiler. Rusyay kontrol edebilecek bir ngilteSIRA SZDE re de kalmad iin muhtemel bir savata Prusyann Avusturya ve Rus mttefik ordular tarafndan kuatlaca aikrd. Zaten imdiden Avusturya ve Rus birlikleri Prusya snrlarna sevkedilmeye balanmt.
AMALARIMIZ
Savan Balamas
K T A P
TELEVZYON
Byk Friedrich, K T Abu P tehlikenin nn almak iin yine tarihi bir adm att ve ordularn Austos 1756da Lehistan hkimiyetindeki Saksonyaya sevketti. Prusya kral bu hareketiyle Fransa, Avusturya ve Rusya ittifak kurulmadan bu birlii paralamay hedefliyordu. Zira Austos gibi ge bir aydan sonra Rus ve Avusturya birlikTELEVZYON lerinin kendisine saldrma ihtimali dkt. Ayrca kral, Saksonyada hzl hareket
NTERNET
NTERNET
8. nite - Aydnlanma ve Antik Rejimin (Ancient Regime) Sonu (1748-1789)
185
ederek ksa srede asker baarlar elde etmeyi ve dmanlarnn kendisi aleyhine birlemesini engellemeyi planlyordu. Byk Friedrich bu hedeflerinde de byk oranda yanld ve tarihe ilk dnya sava diye geen Yedi Yl Savalarnn balamasna sebep oldu. Saksonyann Prusya tarafndan igalinin ilk ve en nemli sonularndan biri Rusyann Fransa-Avusturya ittifakna ynelik tereddtlerinin giderilmesiydi. Zira Prusyann bir sonraki hedefinin Rusya olmas kuvvetle muhtemeldi ve bu durumda St. Petersburgun gl mttefiklere ihtiyac vard. Bu yzden Rusya, 31 Aralk 1756da Avusturya-Fransa ittifakna dhil oldu. Prusyann Lehistan topraklarnda hzla yaylmasnn ve Avusturyaya ait Bohemyaya saldrmasnn bir dier nemli sonucu da Fransa ile Avusturya arasnda 1 Mays 1757de kinci Versay Antlamasnn imzalanmas oldu. Bu antlama bir saldr ittifak idi ve Fransa, Avusturyaya asker yardmda bulunmay taahht ediyordu. Bu ittifaka Mart 1757de sve de dhil oldu ve bylece Prusya drt bir taraftan kuatld.
1757-1761 Yllarndaki Mcadeleler ve Bar Grmeleri

1756daki hzl baarlarna ramen Prusya 1757de Avusturya ve Rusya ordular karsnda geri adm atmak zorunda kald. Adeta asker anlamda kuatld ve bu durumdan kurtulmak iin Osmanl mparatorluu ile bir ittifak antlamas imzalamak zere abalad. Fakat bu abasnda da baarl olamad. Zira bata Sadrazam Koca Ragb Paa olmak zere Osmanl brokratlarnn byk bir ksm Avrupann geneline yaylan bu savaa mdahil olmak istemiyorlard. 1757de Prusyann imdadna Bbli deil, Fransa, Avusturya ve Rusya arasndaki anlamazlklar yetiti. Zira her devletin de savatan beklentileri bakayd. Ayrca bu lke ordusunun birlikte koordineli bir ekilde tek bir hedefe younlamas ve kesin bir baar elde etmesi olduka zordu. Byk Friedrich, dmanlar arasndaki bu fikir ayrlklarn ve koordinedeki aksaklar kendi lehine evirmeyi bildi. 1758 yl Prusya iin yeni bir mit kayna oldu. 1758in ilk aylarndan itibaren asker hazrlklara hz veren Prusya, 1758 baharnn gelmesi ile birlikte yeniden ataa geti. Avusturya hkimiyetindeki Silezya ve Breslav, Fransa hkimiyetindeki birka nemli kaleyi ve sve hkimiyetindeki Pomeranyay istila etti. Artk savan kaderi Prusya lehine deimi gibiydi. Fakat 1759da herey yeniden tersine dnd. Zira Prusya, 12 Austos 1759da Kunersdorfda 53 bin kiilik ordusunun 21 binini kaybetti. lenler arasnda st dzey komutanlar da vard. Daha da nemlisi Rus birlikleri Berlini igal etmilerdi. II. Friedrich, byk bir hayal krklna urad ve mutlak bir hezimet olarak grd bu malubiyetten sonra taht brakmay dahi dnd. Ancak 1759daki gelimeler Prusya kralnn bekledii kadar kt sonulanmad. Avusturya ve Rusya ordular arasndaki iletiim kopukluu ve daha da nemlisi Rusyann Prusya aleyhine daha fazla glenmesini istemeyen Avusturyann sava devam ettirme konusundaki ekimserlii Friedrichi kurtard. 1760, Avrupada Yedi Yl Savalarnda dengelerin yeniden tersine dnd bir yl oldu. Aslnda yl Prusyann yenilgileri ile balamt. 23 Haziran 1760da Landeshutta General Heinrich August de la Motte Fouqu komutasndaki Prusya ordusu Avusturya ordusu karsnda ar bir malubiyet ald, yaklak 2 bin Prusya askeri ldrlrken 8 bin asker de esir edildi. ldrlen ve esir edilenler arasnda komuta kademesindekiler de bulunmaktadr. Buna mukabil Avusturyann kayb yalnzca 774 askerdi.
186
Prusya, 1760a yenilgilerle balamasna ramen ilerleyen aylarda savan kaderi yine deiti. Zira 15 Austos 1760ta Liegnitzde Loudon komutasndaki Avusturya ordusu Prusya ordusu tarafndan pskrtld. Bu muharebede Avusturya 4 bin l ve 4.700 esir verirken, Prusya 3.400 askerini kaybetti. ok sayda asker kaybetmesine ramen sava meydanndan bu defa II. Friedrich galip ayrld ve Prusya, Landeshuttaki malubiyetinin olumsuz izlerini sildi. II. Friedrich, 3 Kasm 1760ta bir kez daha Avusturya ordusu karsnda nemli bir baar elde etti. Avusturya, bu yenilgiden sonra 1761den itibaren bar iin giriimlere balad ve savatan giderek uzaklat. 1761 yl bar grmeleri ile geti, fakat bu grmelerden kesin bir sonu alnamad. Zira zellikle arie Elizabeth, Prusyay dize getirmeden bir bar antlamas imzalamak istemiyordu. Ayrca mttefiklerin talepleri farkl olduundan bartan beklentileri de farklyd. Bu da bar grmelerini kmaza soktu. 1762de gerekleen Rusyadaki taht deiiklii ise savan kaderini deitirdi.
Byk Mucize ve Yedi Yl Savalarn Sonlandran Gelimeler

5 Ocak 1762de 34 yandaki Petro, III. Petro olarak Rusya ar ilan edildi ve bu, Rusya tarihinde olduu kadar Avrupa tarihinde de nemli gelimelerin milad oldu. Selefi arie Elizabethin aksine II. Friedriche byk bir hayranlk duyan III. Petro, ar olduktan ksa bir sre sonra Rusyann Prusya ile olan savana son verdiini ilan etti ve Rusya bylece Yedi Yl Savalarndan ekildi. Bu, Prusya tarihinde bir mucize olarak yorumland. Prusya, 5 Mays 1762de Rusya ile bir savunma antlamas yapmay baard. Rusya-Prusya antlamasndan sonra 22 Mays 1762de sve de Prusya ile bir dostluk antlamas imzalad. Bu antlama Prusyann elini daha da glendirdi ve Danimarka, Rusyann igaline ak hle geldi. III. Petro, Danimarkay igal etmek zere bir ordu hazrlad ve 1762 Hazirannda yola kt fakat hedefine ulaamadan daha yolda iken Petro aleyhine bir darbe tertip edildi ve II. Katerina, 28 Haziran 1762de askerin destei ile arie ilan edildi. Katerinann arie ilan edilmesi zerine Avrupada ksa bir sre sessiz bir bekleyi yaand. Zira yeni arienin nasl bir d politika takip edecei, Prusya ile balayan yaknlamay devam ettirip ettirmeyecei ve daha da nemlisi Yedi Yl Savalar hakknda ne dnd bilinmiyordu. Nihayet beklenen aklama geldi ve II. Katerina, hl devam eden Yedi Yl Savalarnda Rusyann artk tarafsz kalacan ilan etti. arienin bu tutumu Prusyay kurtard kadar, 1756dan beri devam eden savan da ksa srede sona ermesini salad. Bara giden srecin hzlanmasnda ngilterenin zellikle 1758den itibaren denizlerde ve smrgelerde kazand baarlar da tayin edici oldu. Aralk 1762ye gelindiinde artk Avrupada Yedi Yl Savalar fiilen sona ermiti. 10 ubat 1763te imzalanan Paris Antlamas ile bu durum hukuk bir zemin kazand. Bu antlama ile birlikte ngilterenin siyas nfuzu artt ve Fransann Kuzey Amerika ile Hindistandaki smrgelerini neredeyse tamamen elegeirdi. Ayrca Fransann Karayipler ve Bat Afrikadaki smrgelerinin ouna da hkim oldu. 1762de Fransann yannda savaa mdahil olan spanyaya da ar bir darbe vurdu. Buna mukabil yzyln banda Avrupann en nfuzlu devleti olan Fransa, bu antlama ile kta zerindeki gcn ve otoritesini byk oranda kaybetti. Bunu telafi edebilmek iinse Lehistan ve Osmanl mparatorluu ile yeniden iyi ilikiler kurmaya alt. Prusya, Avusturya ve Lehistan arasndaki bar da 15 ubat 1763te
187
Kaz Adm: Prusya 18. yzylda ordusuyla ykselen bir devlet olmutu. Prusya ordusundaki birok uygulama dnya ordularnda kullanld. Bunlardan biri de SIRA SZDE tren geitlerinde askeri birliklerin gnmzde bile kullanmaya devam ettii kaz admdr. DNELM
imzalanan ve sava ncesi statkoyu esas alan Hubertusburg Antlamas ile saland. Yedi Yl Savalarndan en krl kan devletlerden biri hi kukusuz Rusya oldu. Fazla bir toprak kazanc olmamasna ramen siyas nfuzu artt ve artk Dou Avrupann en gl devleti hline geldi. Buna mukabil Prusya ve zellikle de SIRA SZDE Rusyann Avusturyann savatan ar darbeler alarak ayrlmalar, sonraki srete nfuzunun daha da artmasna vesile oldu. Avusturyann zayflayarak savatan ayrlmas Lehistandaki kral seimi tartmalarnda, Prusyay da yanna alan Rusyann DNELM iini daha da kolaylatrd. Yedi Yl Savalar, Kta Avrupas kadar, Kuzey Amerikadan Hindistana, Bat Afrikadan Karayiplere kadar uzand iin Birinci DnS O R U ya Sava olarak tarihe geti. Yedi Yl Savalarndan toprak kazanm olarak en krl kan devlet idi. Buna D ngiltere KKAT mukabil Fransa hem Kta Avrupasndaki nfuzunu kaybetti hem de smrgelerinin byk bir ksmn ngiltereye kaptrd.
SIRA SZDE
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ

DNELM
Yedi Yl Savalarnda Prusyann kesin bir malubiyet almamasnda hangi faktrler etkili SIRA SZDE olmutur? AMALARIMIZ
DOU AVRUPA KUZEY SSTEM
DNELM
K T A savan P Yedi Yl Savalarnda Fransann nfuzu olduka azalm, Avusturya getirdii mal yk sebebiyle sava sonrasnda etkin bir d politika takip gideS O Retmekten U rek uzaklam, savata Avusturya ve Rusya gibi iki byk gle mcadele etmek zorunda kalan Prusya da giderek Rusyaya yaklamt. Bu artlar Dou TELEV Z Y O NAvrupada DKKAT Rusyann giderek glenmesini salad ve II. Katerina bu artlar daha olumlu hle getirmek adna Kuzey Sistemi ad verilen bir ittifaklar sistemi kurmaya alt. SIRA SZDE Kuzey ttifak sisteminin fikr temelleri II. Katerina ve Rusya Dileri Bakan NTERNET Panin tarafndan daha 1763ten itibaren atlmaya balanmt. Yedi Yl Savalarndan madd olarak ar bir yk altna girmi ekilde kan Rusya, bu ittifak sayeAMALARIMIZ sinde d politikada barl ve gvenli bir siyaset izlemeyi hedeflemiti. Kuzey Sistemine sve, Lehistan, Danimarka, Prusya ve ngiltere dhil edilecekti. Bylece Rusya hem Fransa karsnda bir savunma seddiK oluturacak hem de T A P Danimarka ve sve gibi kendisini tehdit eden gleri kendi saflarna katacakt. Zira Rusyann bat ksm igale ak bir blge idi ve bu da Rusyay bat snrndaki gelimeleri yakndan takip etmeye ve bunlara mdahil olmaya zorluyordu. TELEVZYON St. Petersburg, sisteme dair hedeflerinde ksmen de baarl oldu. Zira 11 Nisan 1764te Prusya ile 1765te de Danimarka ile ittifak antlamalar imzaland. Fakat zellikle ngiltere byle bir sistemin paras olmaktan uzak durdu. Buna mukabil NTE RNET Rusyann Danimarka ve Prusya ile ittifak kurmas, Avusturya ve Osmanl mparatorluu zerinde etkili oldu. Viyana hkmeti giderek Fransaya yaklamak zorunda kald. Rusyann hayal ettii gibi bir Kuzey Sisteminin kurulmas, gcn nfus ve refah baznda deerlendirildii ve bunun iin de topraklarn geniletilmesi gerektiine inanlan bir dnemde neredeyse imknszd. Ayrca Prusya ve Rusya gibi sisteme dhil olacak devletlerin, sistemin bir paras olacak Lehistan ve Danimarka gibi daha zayf devletlerin topraklarnda gz olduu srece Kuzey Sistemi ancak hayal bir plan olarak kalmaya mecburdu.
K T A P
S O R U
TELEVZYON DKKAT SIRA SZDE NTERNET AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
188
LEHSTANIN BRNC VE KNC TAKSM (1763-1793) 1763-1764 Tarihleri Arasndaki Gelimeler

5 Ekim 1763te Lehistan Kral III. August ld ve lkede yeni kraln kim olacana dair iddetli tartmalar balad. Tartmalar ksa srede uluslararas bir boyut kazand. Fransa ve Avusturya, Lehistan asll birinin kral seilmesini savunurken Rusya, kendi destekledii Poniatowskinin kral seilmesi iin bask yapmaya balad. Tartmalarn nemli bir taraf da Osmanl mparatorluu idi. Bu yzden Rusya, Prusya, Avusturya ve Fransa elileri Bbliye nfuz etmeye altlar. Tartmalar devam ederken Lehistan ileri gelenleri de birka gruba blnd ve lkede bir kaos balad. Bunu frsat bilen II. Katerina, eski klarndan Poniatowskinin kral seilmesi iin Lehistana Rus birliklerini gnderdi. Rus askerlerinin Lehistann bakenti Varovay kuatmalar ve Poniatowskinin kral seilmesini istemeyenlere ynelik basklar arttrmalar yznden diplomatik mnasebetler giderek gerildi. Lehistana ynelik Rus basks, 1764 yazndan itibaren iddetini arttrd. Hi phesiz bunun sebeplerinden biri 11 Nisan 1764te Rusya ile Prusyann bir ittifak antlamas imzalamalaryd. Bu antlama ile Prusya Kral II. Friedrich, Lehistan kral seiminde II. Katerinann gzdelerinden Poniatowskiyi destekleyecei taahhdnde bulunmutu. Bundan da destek alan arie, Lehistandaki muhaliflere ynelik asker basky daha da arttrd. Rus silahlarnn glgesinde yeni krallarn semek zere 27 Austos 1764te Lehistan byk kurultay topland. Kral seimi ile ilgili tartmalar Eylln balarna kadar srd ve nihayet 7 Eyll 1764te II. Katerinann destekledii Poniatowski, 5.584 asilzdenin oyuyla Polonya kral ve Litvanya byk dukas seildi. Poniatowskinin krall Fransa, Avusturya ve Osmanl mparatorluu tarafndan resmen tannmad. Bbli, lke iindeki muhalefeti rgtleyerek Poniatowskiyi tahttan indirmek istedi fakat Lehistandaki Rus asker varl ve basks buna imkn vermedi. Bu Rus oldubittisi karsnda muhalefeti de rgtleyemeyen Fransa, Avusturya ve Bbli, Poniatowskinin tamamen Rusya kuklas olmasn nlemek iin seilmesinden yaklak bir yl sonra onun kralln tanmak zorunda kaldlar.
1766-1770 Tarihleri Arasndaki Gelimeler

1766ya kadar Lehistan tedricen Avrupann gndeminden dt. Fakat 1766da Poniatowskinin, Rusya ve Prusya basklar sonucu lkede birtakm reformlara balamas Lehistan meselesini yeniden Avrupann gndemine tad. 1766dan itibaren II. Katerina ve II. Friedrich, Lehistandaki Dissidentlerin yani Ortodokslarn ve Luteranlarn da Katoliklerle eit haklara sahip olmas iin Poniatowskiye bask yapmaya baladlar. Zira 1760larda Lehistann toplum nfusu yaklak 11-12 milyondu ve bunun 6 milyonu Katolik, 4 milyonu da Ortodokstu. Ayrca lkede yaklak 200 bin de Protestan yaamaktayd. Rusya, Ortodokslarn, Prusya da Protestanlarn hmiliine soyunarak Lehistann iilerine mdahale etmeyi dnmekteydi. Buna mukabil lkedeki Katoliklerin bir ksm da bu reformlarn yaplmasna kar geldi. Muhalefet, Fransa ve Osmanl mparatorluunun da desteini alarak giderek byd ve Lehistan yeniden bir i kaosa srklendi. Bunu frsat bilen Rusya ise Lehistandaki asker birliklerinin saysn arttrd ve muhalifleri silah zoruyla etkisiz hle getirmeye balad. Bu yzden muhalifler, daha kolay destek bulmak amacyla Trk snrna yakn blgelerde konulandlar.
189
Osmanl mparatorluunun mdahalesini ve yardmn nlemek iin Rus birlikleri Trk snrna kaydrld. Bu durum Bbli ile Rusya arasnda diplomatik olarak gerilimli gnlerin yaanmasna sebep oldu ve ilikiler, muhalifleri bastrmak zere Rus askerinin Temmuz 1768de Baltada Osmanl topraklarna girmesi ve Trk vatandalarn katletmesiyle tamamen koptu. Bbli, Baltadaki katliamdan sonra Ekim 1768de Rusyaya sava ilan etti ve Osmanl-Rus sava 1774te imzalanan Kk Kaynarca Antlamasna kadar devam etti. 1768de balayan Osmanl-Rus sava Avrupadaki gler dengesini de etkiledi. Rusyann Trk ordusu karsnda asker baarlar elde etmeye balamas zerine Prusya, Rusyann daha fazla glenmesini engellemek adna Avusturyaya yaklat. Bu politikann bir sonucu olarak da Avusturya ile Prusya arasnda Austos 1769da Neissede, Eyll 1770de de Neusdatta grmeler yapld. Neusdat grmelerinde iki lke de Rusya ve Bbliye sava sona erdirme konusunda bask yapmaya karar verdiler. Fakat ne Rus ne de Osmanl yetkilileri kesin bir bara scak bakmadlar.
1770-1774 Tarihleri Arasndaki Gelimeler

1770ten itibaren Rusyann Trkler karsnda ard ardna asker baarlar kazanmas Avrupal devletlerin bazlarn tedirgin etti. zellikle Rusyann Balkanlara hkim olabilecei tehlikesi Avusturyay ve Prusyay endielendiriyordu. Zaten Fransa, Rusya kart bir politika takip etmekteydi. Buna mukabil ne Prusya ile Avusturya, ne de Fransa bu rahatszln Avrupann genelini etkileyecek bir savaa dnmesini istiyordu. Zira bu devletlerin hibiri Rusyay karlarna alacak gte deildi. Bunun zerine Prusya Kral II. Friedrich yeni bir zm nerisinde bulundu. Rusyann Dou Avrupada glenmesinin kayna olan Lehistann taksim edilmesini teklif etti. Bylece Rusyaya da bir pay verilecek ve ar glenmesi engellenmi olacakt. Taksimden Avusturya da kendi payn alacakt. II. Friedrich, bu plan hayata geirilirse Avrupann genel bir savaa srklenmesinin de nn almay hedeflemekteydi, ancak karlarn att bu plan hayata geirmek bekledii kadar kolay olmad. Zira hem Rusyada hem de Avusturyada Prusya kralnn planna kar gl bir muhalefet vard. Avusturyadaki muhalefetin ana sebebi Rusyann Trkler ile devam eden savata 1770te nemli baarlar elde etmesiydi. Zira bu baarlar sayesinde Balkanlara kadar inmi ve Bbliyi zor duruma drmt. Rusyann Balkanlara inmesi Avusturyann karlarna tersti ve bunun bir an nce nnn alnmas gerekiyordu. Bu yzden Avusturya gstermelik de olsa 6 Temmuz 1771de Bbli ile bir mal yardm antlamas imzalad. Bu antlama ile Rusyaya Balkanlarda daha fazla ileri giderse Avusturyann Osmanl mparatorluu yannda savaa mdahil olaca mesaj verildi. Ayrca Avusturya, birliklerinin bir ksmn douya kaydrd. Avusturya ile Bbli arasnda imzalanan antlama her ne kadar hayata geirilmese de, Rusya Trkler ile devam eden savan bir Avrupa savana dnmesini istemediinden, II. Friedrichin Lehistann taksim edilmesine ynelik teklifine scak bakmaya balad. ubat 1772de Rusya, Prusya ile bir konvansiyon imzalad ve iki lke, Lehistan topraklarn kendi aralarnda taksim ettiler fakat bu taksimin hayata geirilebilmesi iin Avusturyann da konvansiyona katlmas zorunluydu. Bu yzden hem Prusya hem de Rusya, konvansiyona katlmas ynnde Avusturyaya bask yapmaya baladlar. Basklar 1772 yaznda sonu verdi ve Austos 1772de Avusturya, Lehistann taksimine dair imzalanan konvansiyona katlma karar verdi. 5 Austos 1772de Avusturya, Rusya ve Prusya, lkedeki anariye son vermek
190
Pugaev ayaklanmas: II. Katerina dneminde Yemelyan vanovi Pugaev SIRAbir SZDE isimli Kazak, ar III. Petro olduunu syleyerek evresine toplad Kazaklar, Bakrtlar ve kyllerle DN E L M Rus 1773te ayakland. kuvvetlerini arka arkaya malup ederek Moskova ve Petersburgu S O R U tehdit eder bir vaziyete geldi. Ancak General Suvorov karsnda ald yenilgiden sonra, D arkadalarnn KKAT yakn ihanetiyle 14 Eyll 1774te yakalanp, 1775 Ocaknda SIRA SZDE ldrld. Bu ayaklanmann izleri uzun sre devam etmitir. Pukin Yzbann Kz isimli romannda bu AMALARIMIZ ayaklanmay anlatr.
adna Lehistan kendi aralarnda taksim ettiler. Bu karar, 30 Eyll 1772de Lehistan dieti tarafndan da kabul edildi. Lehistann bu ilk taksimine gre lke topraklarnn yaklak %30u ve nfusunun da %35i el deitirdi. Taksimde Rusya, Lehistan Livonyas ve Beyaz Rusyada yaklak 92 bin km2lik bir blgeyi ve takriben 1.300.000lik bir nfusu; Avusturya Galiyada 83 bin km2lik ve nfusu 2.650.000e yaklaan bir blgeyi; Prusya ise Lehistan Prusyas denen, 36 bin km2lik bir sahay ve 580 bin nfuslu bir blgeyi topraklarna katt. Taksim, Prusya asndan byk bir zafer olarak grnyordu. Zira uygulad basklar sonucunda nce Rusya, daha sonra da Avusturya, Lehistann taksimini kabul etmek SIRA zorunda SZDE kalmt. Ayrca Prusya, Lehistan meselesi yznden Avrupann genelini etkileyecek bir savan nn ald iin de uluslararas arenada nfuzunun artt kanaatindeydi. Fakat uzun vadede Prusyann bu politikasnn DNELM Avrupadaki g dengelerini yerinden oynatt grld. nk Rusyann dman olan Avusturya, bu antlama ile birlikte Petersburga yaklamaya balad. PrusS O R U aksine Lehistann taksimi Rusyann nfuzunun artmasn da yann beklentisinin engellemedi. Bilakis Rusya, Lehistanda eli glendii iin Trk savana daha fazla arlk verebildi. 1773te patlak veren Pugaev ayaklanmasna ramen BbDKKAT liyi 1774te Kk Kaynarca Antlamas gibi ar maddeler ihtiva eden bir antlamay imzalamaya mecbur etti. SIRA SZDE Lehistan,1772de Rusya, Prusya ve Avusturya tarafndan paylaldktan sonra 1780lere kadar rahat bir dnem yaad. 1763ten itibaren lkeyi fiilen igal etmi olan Rus birlikleri 1780de Lehistan tamamen boaltt. Zira II. Katerina, dikkatini AMALARIMIZ i meselelere ve Trk savana younlatrmt. Pugaev ayaklanmas K T A Pile ilgili bk. Aleksandr Sergeyevi Pukin, Pugaev syannn Tarihi, ev. Rana akrz, Ankara 1946.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Lehistann greceli rahatl 1786da Prusyadaki kral deiiklii ile giderek zora girdi. Zira 1786da len II. Friedrichin yerine geen II. Friedrich William, Lehistanda daha yaylmac bir politika takip etmek istiyordu. Krala bu konuda nazr N T destek E R N E T veriyordu. Hertzberg, Lehistann yeniden taksimi iin bir plan Hertzberg de hazrlad ve bunu hayata geirmek zere grmelere balad. 1792de Osmanl mparatorluu ile devam eden savaa son veren II. Katerina, Avusturyann Fransa ile savaa tutumasn ve Prusyann da dikkatini Avrupa savana vermesi zerine Lehistandaki otoritesini arttrmaya balad. 1792 Temmuzunda Rus ordusu yeniden Lehistan topraklarn igal etti. Lehistan Kral Stanislas August, bu igali tanmak zorunda kald. Rusya ve Prusya, 23 Ocak 1793te Lehistan ikinci kez aralarnda taksim ettiler. Taksim iin meru gereke olarak da Fransa htilalinin giderek Lehistanda da yaylmaya balad ve lkenin bir anariye srklendiini gsterdiler. kinci taksim Mart 1793e kadar Avusturyadan sakland. kinci taksim Rusya iin mutlak bir zaferdi. Zira 250 bin km2lik bir arazi ve 3 milyondan fazla bir nfus elde etmiti. Buna mukabil Prusyann kazanm, 58 bin km2lik bir arazi ve 1 milyonluk bir nfustu. Lehistann taksim edilmesi Dou Avrupada Rusyann nfuzunun tescillenmesi anlamna geliyordu. Bundan sonra Rusyann, Balkanlarda hkimiyet mcadelesi vermek iin eli daha gl olacaktr.
Lehistann kinci Taksimi (1792-1793) TELEVZ YON
191
Prusya, Lehistann birinci ve ikinci taksimini neden istemitir?
SIRA SZDE
DNELM 16. ve 17. yzylda Avrupann nfus oranlarnda byk deiimlere sebep olan en nemli etkenlerden biri hyarckl vebayd. Londrada 1603ten 1665e kadar etkili S O R U olan veba yaklak 170 bin kiinin lmne sebep oldu. spanyada 1596-1685 tarihleri arasnda hzla yaylan veba yznden lke nfusunun yaklak %25i ld. 18. yzyla gelindiinde ise artlar iyiletirildiinden salgn yznden lm oranlaDKKAT r giderek azald. Buna karlk ktay baka bir tehlike bekliyordu: Ktlk! 17. yzylda Avrupann en gl lkesi kabul edilen Fransa, spanya Veraset SIRA SZDE Savalarnda ortaya kan ktlk ve ardndan bagsteren salgn hastalklar yznden 1700-1715 tarihleri arasnda 3 milyon vatandan kaybetti. 18. yzyln ortalarndan itibaren ise daha fazla ve daha farkl gdalarn ekilmeAMALARIMIZ si, tamacln gelimesi, daha fazla toprakla tarm yaplmas, salgn hastalklarn azalmas, daha gelimi halk sal nlemleri ve savalarn eklinin deimesi sonucu lm oranlar hzla azald. spanya nfusu 1756da 8 milyon 1787de K T A iken P 10,4 milyona, ngiltere nfusu 1750de 6,5 milyon iken 1800de 9,6 milyona, Rusyann nfusu 1700de 17,5 milyon iken 1780da 27 milyona ulat. Fransada da, dier Avrupa lkelerine nazaran daha az olmakla beraber, 18. T yzylda bir nE L E V Z Y Obelli N fus art saland. Fransann nfus artnn daha az olmasnn sebebi ise lkede uygulanan iptida doum kontrol yntemleri idi. 1750-1850 tarihleri arasnda Avrupadaki baz lkelerdeki ortalama insan mr N Tyediden E R N E T krka, syleydi: Fransada yirmi sekizden otuz drde, ngilterede otuz vete ise otuz yediden krk e ykseldi. lm oranlar Bat Avrupadan balamak zere giderek Dou Avrupada azalmaya, buna mukabil nfus art oranlar ykselmeye balad. Bu da Sanayi Devrimine giden srecin kaynan oluturdu, ancak artan nfusu doyurmak iin tarm topraklar yetersiz kald ve kyl isyanlar patlak verdi. Avrupadaki nfus oranlarnn 18. yzylda artmasna smrgelerden getirilen ve yeni ele geirilen blgelerden dahil edilen nfusun da nemli bir katks oldu. Buna mukabil Avrupa, Amerika yerli nfusunun hzla erimesine sebep oldu. lk igal yllarnda Amerikann yerli nfusu yaklak 50 milyondan fazla iken igallerden 100 yl sonra yerlilerin nfusu % 95 orannda azald. Bu durum, vebann Avrupada yaratt toplam kayplardan daha bykt.
18. YZYIL AVRUPASINDA NFUS HAREKETLER
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
18. yzylda Avrupa nfus hareketlerinin sonular neler olmutur?SIRA SZDE
18. YZYIL AVRUPASINDA TARIMDA MODERNLEME
SIRA SZDE
DNELM
DNELM S O R U
18. yzylda Avrupa nfusunun giderek artmasndaki en nemli etkenlerden biri de tarmdaki iyiletirmelerdi. Tarmda iyiletirme birka farkl ekilde S O R U hayata geirildi ve bunda liderlii de Hollanda ile ngiltere yapt. Avrupa tarmndaki modernleme ve iyiletirme daha 17. yzyldan itibaren DKKAT balamt. 17. yzylda tarm alanlarna yeni rnler ekilmeye, rn rotasyonu takvimleri yaplmaya, hayvan ve bitki yetitiriciliinde seicilie, orman alanlarnn taSIRA SZDE rma almasna ve bataklklar ile sahillerin kurutulmasna ynelik almalar hayata geirilmiti. Bu tr giriimler ngiltere ve Hollandada iftilerin dier Avrupa lkelerine nazaran %50 ile %175 arasnda daha fazla verim elde etmesini salad. FaAMALARIMIZ
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
192
sulye, bezelye veya yonca gibi yeni rnler ekildi ve bu rnler topra daha verimli hle getirdi. 18. yzylda patates de ekilmeye baland ve daha da nemlisi saman yetitiricilii artt. Bunun bir sonucu olarak da artk hayvanlarn sonbahar geldiinde yiyecek ktlndan kesilme zarureti ortadan kalkt ve hayvan srlerinin says artt. Hollanda bata olmak zere Avrupann baz blgelerinde daha fazla et, st ve yn verecek hayvan cinsleri yetitirilmeye baland. Hayvan saysnn artmas, daha fazla gbre ve doal olarak daha verimli topraklar demekti. Mekanik tohum ekme makinesinin 18. yzylda Jethro Tull tarafndan icat edilmesinden sonra tarmda verimlilik daha da artt. Zira atlarn ektii bu makine sayesinde tohumlar topraa daha derin yerletiriliyor ve bu ilem srasnda daha az tohum zayi oluyordu. Tullun dnda da birok Avrupal mucit tarm alanlarnn gelitirilmesi iin nemli bulular yapt. 18. yzyl tarmclndaki en hayat rnlerin banda yonca ve algam geliyordu. Bu iki rn her sahada yetiiyor ve ekildii arazinin hzla verimli bir tarm alanna dnmesini salyordu. Bu yzden tarm alanlarna evrilen orman sahalarna ilk olarak yonca ve algam ekiliyordu. Hollanda ve ngilterenin nclk ettii tarmda modernleme Avrupann dier lkelerinde daha az yayld. Bunu dzeltme adna birtakm admlar atld, ancak beklenen baar salanamad. Zira byk toprak sahipleri bunu kendi karlarn zedeledii iin engellediler. rnein Rusyada arie II. Katerina toprak reformu yapmak istedi fakat byk bir muhalefetle karlat iin bundan vazgemek zorunda kald. ngiltere ve Hollandann aksine dier Avrupa lkelerinde tarmda iyiletirilmeye gidilmemesi 18. yzyln ikinci yarsnda ciddi problemlere sebep oldu. zellikle ktlk dnemlerinde tahl fiyatlar arttndan kyller isyan etti. 1775te Fransann birok blgesi tahl fiyatlarndaki art protesto eden kyl isyanlar sonucunda harabeye dnd. Fransz kyller, depolardaki budaya zorla elkoydular. Bu isyanlar tarihe Un Sava olarak geti ve isyanlar ancak kralln asiler zerine 25 bin asker gndermesiyle yattrld. Buna ramen Un Savalar ve kyl isyanlar Fransz htilalinin nemli sebeplerinden birini oluturdu.
18. YZYIL AVRUPA SANAY: LONCALARDAN FABRKALARA, SU GCNDEN BUHARLI MAKNELERE

Milletlerin Zenginlii: Adam Smithin Milletlerin Zenginliinin Mahiyeti ve Sebepleri zerine Bir Aratrma isimli iki ciltlik hacimli eseri 9 Mart 1776da ngilterede yaynlandnda byk yank uyandrd ve defalarca basks yaplp, birok dile evrildi. Smithin, iktisad liberalizmi savunan grleri Sanayi Devrimi ilerledike bata ngiltere olmak zere birok lkede kullanld. Merkantilist kstlamalar ve imtiyazlar kaldrld. Smith, Modern ktisadn Babas ve Hr Teebbsn Patron Evliyas gibi nvanlarla anld.
18. yzyl Avrupasnda sanayi hamleleri kk imalathanelerin kurulmas ile balatld. malathanelerdeki koullar olduka elverisizdi, alma saatleri fazla, buna mukabil cretler ise dkt. Ayrca henz bu imalathaneler 18. yzyln ilk yarsnda hl byk kentlerde deil krsal kesimlerde bulunuyordu. Bu durum, byk oranda yzyln sonuna kadar da devam etti. rnein 1780lerde Paristeki dokuma tezghlarnn %75i krsal kesimdeydi. Buna ramen 18. yzyldaki imalathaneler, yzyln sonunda balayacak ve bir sonraki yzyla adna verecek olan Sanayi Devrimi ncesi n sanayilemenin temellerini oluturmutur. 18. yzyl, klasik retim sistemleri ile yeni sistemlerin att bir yzyl oldu. Zira klasik retim sisteminin en nemli unsuru olan loncalar, kendine has bir yaplanmaya ve retim sistemine sahipti. malathanelerin almas, loncalarn dnda retim yapan yerlerin ortaya kmas ciddi itirazlarla karland. Lonca yeleri Almanya, Avusturya gibi lkelerde yeni imalathaneleri basarak iileri dvdler. Milletlerin Zenginlii adl eseri ile n salan Adam Smith 1776da klasik retim sisteminin yeni retim yaplarn engellediini, bu yzden loncalarn kapatlmasn
193
savundu. Smithin tezleri 1780lerde Fransada yank buldu. Fransa Maliye Nazr Turgot, loncalarn kapatlmasn istedi, ancak bu neri ar radikal bulunduu iin kabul edilmedi. 18. yzyln sonlarna doru ise modern sanayilemenin artmas ile birlikte Avrupann birok lkesinde loncalar kapatld. 18. yzylda ilk olarak ngilterede iplik retiminde makineler kullanlmaya baland. Bu makineler su gc ile altrlyordu ve karmak bir sisteme sahipti. Bu yzden evlerde kullanma uygun deildi. Bu da giderek evlerdeki el dokumaclnn sonunu getirdi. Buna ramen iplik makineleri akarsu kenarlarna kurulduklar iin bu blgelerdeki nfusun ksa srede artmasn salad. rnein Manchestern nfusu 1760da 17 bin iken, burada alan iplik makineleri sayesinde 1830da 180 bine kt. Bylece sanayi ehirleri olumaya balad. Su enerjisi ile alan makineler, kuraklk dnemlerinde veya iddetli klar yznden suyun donduu dnemlerde kullanlamaz hle geldiklerinden yeni enerji kaynaklar arayna gidildi. Bulunan en etkili zm ise buhar gcyd. Buharl makineler ilk defa ngiliz Thomas Newcomen (1663-1729) tarafndan gelitirilmiti ve bu makineler ilk zamanlar daha ok maden ocaklarnda kullanlmt. Buhar gcnn dier sanayi kollarna uygulanmas ise sko mhendis James Wattn (1736-1819) icatlaryla mmkn oldu. Wattn icad nce 1760larda pamuk iplii makinelerine, buharl ekilere ve krklere uyguland. 1783te ise Fransada buharl bir gemi ina edildi. Josiah Wedgwood (1730-1795) adl ngiliz bir mleki kmrle alan buhar makinesi yapt ve bu bulu sayesinde zellikle porselen sanayiinde byk gelimeler oldu. 18. yzyl sanayiinde en nemli gelimelerden biri de kmrn daha ekonomik ve kolay ekilde yzeye karlmasn salayan makinelerin icat edilmesi idi. Zira 18. yzylda en nemli enerji kayna kmrd. Buna ek olarak demir sanayiindeki yeni gelimeler de sanayinin dier kollarnn gelimesini salad. Sanayi blgeleri genelde ulam imknlarnn daha kolay olduu ehir yaknlarnda geliti, ancak bu blgelerin yerleim iin alt yaplar iyi olmadndan birok sknt yaand. zellikle tifs ve verem gibi hastalklar yeni oluan sanayi blgelerinde binlerce insann lmne sebep oldu. 18. yzylda sanayi blgeleri olumasna ramen yine de nfusun byk bir ksm krsal alanlarda yaamaya devam etti. Bu oran Dou Avrupaya gidildike daha da artmaktayd. Bu yzyldaki sanayi hamleleri bir sonraki yzylda yaanacak olan Sanayi Devriminin hazrlaycs olmaktan fazla bir anlam tamyordu.
AYDINLANMA YZYILI
Aydnlanma Yzyl, Bat toplumunda 18. yzylda gelien ve aklc dnceyi eski, geleneksel nyarglardan ve ideolojilerden zgrletirmeyi ve yeni bilgiye ynelik kabul gelitirmeyi amalayan dnsel geliimi kapsayan dnemi tanmlar. Bilgiye ancak olaylarn gzlemlenmesi ile ulalaca inancnn hkim olduu, hereyden kuku duyulmas gerektii, dinin de akl eletiriye tbi tutulduu, insanlk tarihinde daimi bir ilerlemenin hkim olduu dncesinin giderek yaygn kabul grd ve geerli olann yalnzca deneysel yntem olduu anlaynn hkim olduu bir dnemdir Aydnlanma Yzyl. Bu yzyl en iyi tanmlayan tariflerden biri hi phesiz Immanuel Kantn u cmlesidir: Akln kullanma cesareti. Aydnlanmac dnceye gre, akln aydnlatt kesin dorulara, bilginin ilerlemesine dayanan entelektel bir kltr egemen olmaldr. Bu kltr sonsuz ve srekli bir ekilde ilerlemelidir. Zira Aydnlanmac dnrlere gre doa kadar toplum da tam bir ilerleme iindedir. lerleyen insanlk sonunda mutlak mutlulua eri-
194
Toplumsal Szleme: JeanJacques Rousseau, 1762de yaynlanan bu kitabnda bireyin zgrlne dokunmakszn onun ahlaksal erdemini ykseltecek bir model nermiti. Bireyler glerini haklarn bir parasn oluturduklar genel iradeye devredecekler ve bylece siyasal hayata eit katlacaklard.
Thomas Paine: 37 yanda Amerikaya giden bir ngilizdir. 1776da 47 sayfalk Saduyu isimli bir risale yaynlad. ay ierisinde 120 bin adet satan bu risalenin, o zamanki 13 Amerika kolonisinde hemen hemen herkes tarafndan okunduu iddia edilir. Byk sata ramen tek kuru telif creti almayan Thomas Paine, eseriyle koloni halklarna kendi bamszlklar uruna savamalar iin ak bir ar yapyordu. Saduyu, Amerika bamszlk mealesini yakmt. Voltaire: 1694-1778 yllar arasnda yaayan Fransz filozof, Aydnlanmann en nemli isimlerindendir. Eserlerinde kiliseyi, Fransz kurumlarn eletirmi, insan hak ve zgrlkleri zerinde durmutur. Olduka retken bir yazar ve dnr olan Voltaire, iirler, dzyazlar, tiyatro oyunlar ve tarih kitaplar kaleme almtr. Ayrca binlerce mektup yazmtr. Felsefe Szl en nemli eserlerinden biridir.
ecek ve mutlak zgrle ulalacaktr. Toplumsal mutluluun da yerekimi ve dinamik yasalar gibi belirlenebilecei dnlmektedir. Burlamaquinin ifadesiyle nsann mutluluu bulmasnn tek yolu akln kullanmasyd. Aydnlanmac dnrlere gre ncelikle insan doasnn ne olduunun temel zellikleri bulunmal, sonra da bu zellikler kullanlarak tedricen mkemmel bir toplum ina edecek yasalara ulalmalyd. Bunun sonucunda da insanolu srekli olmak zere mkemmellie doru bir gelime kaydedecektir. Aydnlanmac anlaya gre devlet, insanlarn mutluluu iin vardr. Varlk sebebi kendinden menkul, kutsal ve eletirilmez de deildir. Toplumla devlet bir mukavele esasna gre karlkl grev ve sorumluluklara sahiptir. Toplum ile devletin karlkl sorumluklar Aydnlanma dnemi dnrlerinden Jean-Jacques Rousseaunun Toplumsal Szleme adl eserinde ele alnm ve savunulmutur. Aydnlanmaclarn birouna gre din, insann vicdan ile ilgili bir konu olmal, devlet insanlarn dinlerine mdahil olmamal, insanlar dinlerini zgrce yaayabilmeliydiler. Devlet, farkl dindeki insanlara toplumsal dzeni bozmadklar srece mdahil olmamal, hatta farkl dindeki insanlar korumas altna almalyd. Mevcut dini anlayn sorgulanmas bir tepki de dourdu. rnein Fransada 1770te Katoliklii savunmak iin 90 kitap yazld. Birok lkede yasak kitaplar listeleri hazrland. 1772de Viyanada yaynlanan Yasaklanm Kitaplar Katalou bile bir sre sonra yasakland. nk katalog bu kitaplar daha cazip hale getirmi ve insanlar meraklarndan buradaki kitaplar okumaya balamlard. Sansre kar yaynevi, yazar belli olmayan gizlice satlan kitaplar ortaya kt. Aydnlanmann ilk temsilcileri olarak genellikle Rene Descartes ve Gottfried Wilhelm Leibniz kabul edilir. Almanyada Johann Gottfried Herder, Immanuel Kant, Christian Wolff; Fransada Denis Diderot, Claude Adrien Helvtius, Baron de Montesquieu, Jean-Jacques Rousseau, Voltaire; Byk Britanyada David Hume, John Locke ve Thomas Paine Aydnlanma Yzylnn en nemli temsilcileridir. Aydnlanmann vatan olarak Fransa bilinir. zellikle Encyclopdienin yaymlanmas Fransann bu nn daha da perinlemitir. Baron de Montesquieu, 1748de Kanunlarn Ruhu adl en nemli eserini tamamlad. Dnr bu eserinde her halk iin geerli tek bir siyasal rejimin mmkn olmadn savundu. Zira corafya, iklim vb. koullarn deiken olmas yznden toplumlar farkl siyasal rejimler gelitirmilerdi ve bunlar tek bir ekle sokmak yanl bir adm olacakt. Montesquieuye gre siyasal rejimlerde de doal kanunlara tbi olmak ve onlarn sesine kulak vermek gereklidir. Kanunlarn Ruhu 1748-1750 tarihleri arasnda tam yirmi bask yapt ve dnrn grleri Avrupann birok yerine yayld. Montesquieuden sonra Fransada Aydnlanma dncesinin bayraktarln 1717de yazd bir talama yznden daha 23 yanda iken hapse atlan Voltaire adyla bilinen Francois-Marie Arouet yapt. Voltaire, aydn despotizmi olarak bilinen ve hkmdarn, zgrl, hogry ve vergi eitliini gvence altna ald meruti bir krall savundu. Fransann Aydnlanma srecinin bayraktarln yapmasnn en nemli sebeplerinden biri de ksaca Encyclopdie olarak bilinen Encyclopdie ou dictionnaire raisonn des sciences, des arts et des mtiers (Ansiklopedi ya da Bilimlerin, Sanatlarn ve Mesleklerin Snflandrlm Szl) yaynlanmasdr. Encyclopdie, her trl ve her ada, insan aklnn abalarnn genel bir grnmn vermek iddiasyla 1751de yaymlanmaya balad. Editrln Denis Diderot ve Jean le Rond dAlembertin yapt ansiklopedi 1772de tamamlanabildi. Toplam 33 cilt
195
olan Encyclopdie, Montesquie, Voltaire, Rousseau, dAlembert, Buffon, Quesnay ve Helvetius gibi devrin nde gelen 150den fazla yazar ve dnrnn yazlarn ihtiva eder. Diderot, Encyclopdienin birinci cildinde yazd takdim yazsnda nsan, aySIRA SZDE rm gzetmeden ve ekinmeden her eyi incelemeli ve demelidir... Btn o eski aptallklar ayaklarmzn altna almalyz; akl tarafndan konulmam olan btn engelleri ykmalyz; bilim ve sanat eski zgrlklerine kavuturmalyz diyerek DNELM yayn felsefesini aklamtr. Hem bu takdim yazs hem de ansiklopedide yaynlanan yazlar Aydnlanma dncesinin daha geni kitlelere ulamasn salad. AyS O R U rca bu yazlar ve Aydnlanma dnrlerinin dier fikirleri Fransz htilaline giden sreci de hazrlad. unu da ifade etmek gerekir ki Aydnlanma dnemindeki dnrlerin tamam ayn grleri savunmuyordu. nsann doas, yapD Ktoplumsal KAT lar, devletin nitelii ve rejimlerin nasl olmas gerektii, insan doasna dair mutlak kanunlarn olup olmadklar ve bunlarn nasl tespit edilecekleri ve en nemlisi de SIRA SZDE akln stnl hususlarnda Aydnlanmac dnrler arasnda ciddi fikir ayrlklar mevcuttu. Ancak hepsinin ortak zellii insan ve onun evresini anlamaya, anlamlandrmaya ve buna dair yasalar karmaya almalar,AMALARIMIZ insan kaderine nasl hkmedileceine dair kafa yormalaryd. Voltaire, Felsefe Szl, I-IV, ev. Ltfi Ay, Ankara 1943.
K T A P
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Aydnlanmac dnrlerin genel zellikleri nelerdir?
TSIRA E L E VSZDE ZYON
T SIRA E L E V SZDE ZYON
DNELM
NTERNET
S O R U
DNELM NTERNET S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
196
zet
A M A
1748-1789 tarihleri arasnda Avrupaya etki etmi olan nemli siyas ve asker gelimeleri aklayabilmek 1748 Aix-la-Chapelle Barndan sonra 1756ya kadar kta Avrupasnda bir bar dnemi yaand. Fakat bu sre zarfnda yeni ittifak araylar son hzla devam etti. 1756da patlak veren ve ilk Dnya sava olarak adlandrlan Yedi Yl Sava, Avrupann birok devletinin mdahil olduu bir savat. Sava, ngiltere ve Fransa arasnda 10 ubat 1763te imzalanan Paris Bar Antlamas ile savaa mdahil olan dier lkeler arasnda 15 ubat 1763te imzalanan Hubertusburg Antlamas ile sona erdi, ancak savan etkileri daha sonraki yllarda da devam etti. Zira Yedi Yl Savalar hem kazananlar hem de kaybedenleri ar bir ekonomik ykn altna sokmutu. Daha da nemlisi Fransann kara Avrupasndaki nfuzu ok azalmt. Yedi Yl Savalarndan sonra kta Avrupasn megul eden en nemli mesele Lehistandaki kral seimi ve ardndan bu lkenin Prusya, Rusya ve Avusturya arasnda iki defa taksim edilmesi oldu. Sanayi Devrimine giden srete 18. Yzyl Avrupasndaki sanayi hamlelerini ve bunlarn zelliklerini aklayabilmek nsanlk tarihinin yaad en ciddi krlma ve deiim dnemlerinden biri phesiz 19. yzyldaki Sanayi Devrimidir. Bu hamlenin temelleri ise 18. yzylda atld. ncelikle kmr madenlerinde balatlan ve zamanla dier i kollarn da kapsayan 18. yzyldaki sanayileme giriimleri btn kta Avrupasnda ayn lde ve ayn oranda yaanmad. Daha da nemlisi 18. yzyldaki sanayileme daha nceki klasik retim sistemleri ile Sanayi Devrimi arasnda bir gei grevi grd. Buhar gcnn icad ve bir enerji kayna olarak kmrn daha yaygn ve etkin kullanm Sanayi Devrimine giden srecin en nemli bulular olarak kaydedildi. 18. yzyldaki sanayileme hamleleri sonucunda ehir hayatnda nemli deiimler grld. Yeni yerleim yerleri ortaya kmaya balad, ancak bu yeni yerleim blgelerinde ciddi problemlerle de karlald. Zira youn g alan bu blgelerin alt yap problemleri halledilmemiti.
A M A
Aydnlanma Yzylnn genel hatlaryla zelliklerini deerlendirebilmek 18. yzyl, tarihe Aydnlanma Yzyl olarak geti. Zira bu yzylda, insan akl daha nce grlmedii kadar n plana karld ve insann mutlak mutluluu iin dnemin dnrleri deimez, kesin kanunlar vazetmeye altlar. Aydnlanma dncesinin lokomotifliini Fransa yapt, ancak bu dnce Avrupann dier lkelerinde de farkl ekil ve boyutlarda etkili oldu. Fransann Aydnlanma srecinin bayraktarln yapmasnn en nemli sebeplerinden biri de ksaca Encyclopdie olarak bilinen Encyclopdie ou dictionnaire raisonn des sciences, des arts et des mtiersi (Ansiklopedi ya da Bilimlerin, Sanatlarn ve Mesleklerin Snflandrlm Szl) yaynlanmasdr. Aydnlanma dnemindeki dnrlerin tamam ayn grleri savunmuyordu. Ancak hepsinin ortak zellii insan ve onun evresini anlamaya, anlamlandrmaya ve buna dair yasalar karmaya almalar, insan kaderine nasl hkmedileceine dair kafa yormalaryd.
A M A
197
Kendimizi Snayalm
1. 1755teki Diplomatik Devrim aadaki antlamalardan hangisi ile balamtr? a. 16 Mart 1731 kinci Viyana Antlamas b. 30 Eyll 1755 ngiltere-Rusya Antlamas c. 16 Ocak 1756 Westminster Antlamas d. 1 Mays 1756 Birinci Versay Antlamas e. 5 Mays 1762 Rusya-Prusya ttifak Antlamas 2. Aadaki savalardan hangisi tarihe Birinci Dnya Sava olarak gemitir? a. Lehistan Veraset Savalar b. Avusturya Veraset Savalar c. Otuz Yl Savalar d. Yedi Yl Savalar e. Dokuz Yl Savalar 3. 1763te Lehistan kral seilen Poniatowskinin tahta kabilmesini destekleyen iki devlet aadakilerden hangisinde birlikte ve doru olarak verilmitir? a. ngiltere-Avusturya b. Avusturya-Fransa c. Rusya-Prusya d. Rusya-Avusturya e. Fransa-Rusya 4. Rusyann oluturmak istedii Kuzey Sistemini aadaki lkelerden hangisi bir tehdit olarak grm ve engellemeye almtr? a. Danimarka b. sve c. Prusya d. Rusya e. Fransa 5. Aadaki lkelerden hangisi Lehistann birinci ve ikinci taksimini kabul ettirmek iin abalamtr? a. Prusya b. Rusya c. Avusturya d. ngiltere e. sve 6. Aadakilerden hangisi 18. yzylda Avrupada nfus artna etki eden nedenlerden biri deildir? a. Yeni tahl rnlerinin bulunmas b. Yeni tarm alanlar almas c. Salk artlarnn iyiletirilmesi d. ttifaklar sisteminde krlmalar yaanmas e. Smrgelerden ktaya insan nakledilmesi 7. Aadakilerden hangisi 18. yzylda Avrupada tarmn gelimesine dorudan etki eden faktrlerden biri deildir? a. rn rotasyon takvimlerinin yaplmas b. Bitki yetitiriciliinde seicilie gidilmesi c. Ulam iin yeni kanallarn almas d. Orman alanlarnn tarma almas e. Tarm makinelerinin icat edilmesi 8. Avrupa tarmndaki modernlemenin ncln yapan lkeler aadakilerden hangisinde birlikte ve doru olarak verilmitir? a. ngiltere-Hollanda b. Fransa-Avusturya c. Rusya-Avusturya d. Avusturya-spanya e. Fransa-Prusya 9. Aadakilerden hangisi Aydnlanma dneminde yaayan dnrlerden biri deildir? a. Johann Gottfried Herder b. Denis Diderot c. Baron de Montesquieu d. Jean-Jacques Rousseau e. Niccolo Machiavelli 10. Aadakilerden hangisi Aydnlanma dneminde kaleme alnan eserlerden biri deildir? a. Toplumsal Szleme b. Encyclopdie c. Hkmdar d. Kanunlarn Ruhu e. Anti-Machiavel
198
Okuma Paras 1
MARA THERESA (1717-1780) Maria Theresa, Kutsal Roma-Cermen mparatoru VI. Karl ile Braunschweig-Wolfenbtteli Elizabethin kzlar olarak 13 Mays 1717de Viyanada dnyaya geldi. Lorraine Dk Franz Stephan ile 1736da evlendi. Fransa, Lorraine Dklnn Avusturyaya katlmasn engelleyince Stephan Franz, ailesinden kendine kalm olan dkl brakarak Toscana Grandk oldu. Maria Theresa, erkek kardeinin bebekken lmesi zerine babasnn kard veraset yasas uyarnca 20 Ekim 1740ta Avusturya tahtna kt. Fakat Prusya, Fransa ve baz Alman prenslikleri, Maria Theresann hkmdarln tanmayarak Avusturyaya sava atlar. Maria Theresa, 1745te yaplan antlamayla kocasnn Kutsal Roma-Cermen mparatoru olmasn salad. Kutsal Roma-Cermen mparatoriesi, Prusya karsnda baarl olabilmek iin modern bir ordu kurmann zorunlu olduunu anlayarak danman Kont Friedrich Wilhelm Haugwitzin nerileriyle reformlar balatt. mparatorluktaki mahalli meclislerin gcn krp, byk toprak sahiplerinin vergi muafiyetlerini ortadan kaldrarak Kutsal Roma-Cermen mparatorluunun gelirlerini oaltt. mparatorluun eitli yerlerinde, zellikle de Bohemyada kan kyl isyanlar sebebiyle zorunlu altrmay snrlandrd. Maria Theresa, merkez devleti bytrken 1749da yarg ile yrtmeyi birbirinden ayrd. niversite retiminde byk reformlar yapt ve dindar biri olmasna ramen kilisenin yetkilerini kstlayarak devlet denetimi altna almaya alt. mparatorie, hkmdarlnn banda Prusyaya kaptrd Silezyay geri almay hibir zaman aklndan karmamt. Maria Theresa, Avusturya Veraset Savalarnda mttefik olduu ngiltereye srt evirerek 1756da eski dman Fransa ile ittifak kurdu. ar Petrodan itibaren Avrupa sahnesine kan Rusyayla da bir antlama imzalad. Avusturya, 1756da girdii Yedi Yl Savalarnda Prusya karsnda yine malup oldu ve byk bir ekonomik skntya girdi. Maria Theresa, Yedi Yl Savalarndan sonra bar bir tutum taknd. Kocasnn 1765te lmnden sonra Kutsal Roma-Cermen mparatoru olan olu II. Josephin 1772de Lehistan Prusya ve Rusya ile birlikte paylamasna ve 1772de Bavyeray igaline kar kt. mparatorie, bu yllarda lkesindeki bo arazilerin kullanma almasn salad, yeni bir ceza yasas ile yoksullar koruma kanunu kartt. Devletin halkn dncelerini denetlemesi gerektiine inand iin sansr lkesinde kurumsallatrd. mparatorie, 29 Kasm 1780de Viyanada ldnde olu II. Josephe toparlanm bir imparatorluk brakt. Kaynak: Geliim-Hacbette Trk ve Dnya Tarihi Ansiklopedisi, IV, stanbul 1985.
Okuma Paras 2
FLOZOF HKMDAR: BYK FREDRCH (1712-1786) II. Friedrich (Byk Friedrich), 24 Ocak 1712de Berlinde dodu. avu Kral olarak tarihe geen ve ocuklarn sopa ile terbiye ettii rivayet edilen Friedrich Wilhelmin oluydu. Annesi ise ngiltere Kral I. Georgeun kz Sophie Dorotheayd. II. Friedrichin doumundan bir sene sonra babas Friedrich Wilhelm, Prusya kral oldu ve 1740a kadar lkeyi idare etti. Bu sre zarfnda Prusya ordusunu modernletirdi ve askere alma sistemini yeniden dzenledi. Ayrca gereksiz masraflar ksarak lke ekonomisini dzeltti. Buna mukabil Friedrich Wilhelm hi de iyi bir baba saylmazd. Karakterindeki sertlik ve muhataplar alak grme, olu II. Friedrichin giderek babasndan uzaklamasna sebep oldu. Ya ilerledike babasna kar nefreti de artan II. Friedrich, 18 yana geldiinde babasnn basksndan kurtulmak iin ngiltereye kamay dahi planlad. Bunun iin arad frsat babas ile birlikte katld bir Almanya seyahatinde dodu. Fakat plan, gen veliahtn arkada Temen Peter Karl Christoph von Keithin son anda pimanlk duyarak hereyi anlatmas ile hayata geirilemedi. Baba Friedrich, olunun bu planna ok sinirlenmi fakat ona dorudan ceza vermek yerine en yakn arkada Keithi idam ettirmeyi tercih etmiti. Baz devlet adamlarnn araya girmesiyle II. Friedrich babas tarafndan affedildi ve Kstrine yerletirildi. Gen Friedrich, burada ilk idar tecrbelerini edindi. Bu arada hayatnn sonuna kadar bir trl sevemedii Braunschweig prensesi ile 1733te evlendirildi. II. Friedrich, 1733-1738 yllar arasnda devam eden Lehistan Veraset Savalarnda Avrupann en byk komutanlarndan Avusturyal Prens Eugenein yannda bir sre gzlemci olarak bulundu. Bu, gen veliaht iin iyi bir asker tecrbe oldu. Daha sonra Rheinsberg atosuna yerleti. Rheinsbergte geirdii gnler Friedrichin dnya grnn olumasnda nemli bir adm oldu. Friedrich, burada sanat, edebiyat ve mzik ile ilgilenme frsat buldu. Daha da nemlisi Fransa kltrne yaknlk kesbetti. Dnemin en nde gelen dnrlerinden Voltaire ile yazmaya balad. 1738de Bugnk Avrupa Siyaseti stne Dnceler, 1740ta da Anti-Machiavel adl iki nemli eseri yaymland. zellikle ikinci eserinde Machiavelin Prens/Hkmdar adl eserine ar eletirilerde bulundu. II. Friedrich, babasnn 31 Mays 1740ta lmesi zerine Prusya tahtna kt ve 1786ya kadar uzun bir saltanat
199
srd. Saltanat sresince kazand zaferler ve Prusyay bir Avrupa gc hline getirmesi, ona Byk Friedrich denilmesini salad. Byk Friedrichin devlet idaresindeki temel felsefesi devletin karlarnn hereyin zerinde olduuydu. Bu yaklamn 1752de kaleme ald Siyasal Vasiyet adl eserinde uzun uzun savunmutur. II. Friedrichin idaredeki ikinci felsefesi ise hkmdarn idareye mutlak hkimiyetiydi. Bu yzden saltanat dneminde hkmdarlna glge edecek kurumlar ve yaplar ya etkisizletirdi ya da ortadan kaldrd. ktidarna ynelik muhalif sesleri bastrmak iin hafiye tekilat dahi kurdu. Buna mukabil merkez devleti glendirmek iin kurumlarn ve mahkemelerin yetki alanlarnn kesin olarak belirlenmesini salad. Bylece lke brokratik yavalktan arndrld. Merkez iktidar yannda lke ekonomisinin iyiletirilmesi ve sanayinin gelimesi iin de bir dizi giriimde bulundu. zellikle maden ve tekstil alannda byk ilerlemeler kaydedildi. Friedrich, adalet alannda da nemli admlar att ve ilk Alman yasa derlemesini hazrlatt. Eitim alannda eitli yenilikler yapt ve lkenin eitim alannda Avrupada nde gelmesini salad. Francesco Algarotti, dArgens, Julien Offray de La Mettrie gibi filozoflar Berline davet etti. Byk Friedrich, 17 Austos 1786da ldnde, Prusya dnyann en nemli devletlerinden biri olmutu. Kaynak: David Fraser, Frederick the Great: King of Prussia, New York 2000.
Okuma Paras 3
AYDINLANMACI BR ARE: II. KATERNA (1729-1796) II. Katerina, 2 Mays 1729da Prusyann Stettin kentinde dodu. Doduu zamanki ad Sofiya von AnhaltZerbst idi ve anne tarafndan Holstein slalesi ile akrabayd. Sofiyann babas ise Prusya ordusunda bir generaldi. 1744te daha 15 yanda iken Sofiyann kaderi deiti. Zira Rusya ariesi Elizabeth, lmnden sonra yerine geirmeyi dnd yeeni Peter ile Sofiyay evlendirmeye karar verdi. Bu karar, Rusyaya yaklamak isteyen Prusya Kral II. Friedrich tarafndan da desteklenince Sofiyann pek fazla yapacak bir eyi kalmad ve Peter ile 1744te evlendirildi. Bu evlilik, Peterin psikolojisinin bozuk olmas yznden Sofiya iin zamanla bir ikenceye dnd. Fakat Sofiya, bu sre boyunca kendini gelitirmeyi ve bir Rus olmak iin abalamay ihmal etmedi. Rusa rendi ve daha da nemlisi 1745te Yekaterina Alekseyevna adn alarak Ortodoks oldu. Ayrca kocasnn yalnzla terkettii Kateri-
na, hi de kaderine boyun eecek bir kadn deildi. Ksa zamanda kendine yeni sevgililer edindi ve tarihe, dier icraatlar yannda sevgililerinin okluu ile geti. Peter, evlendikten sonra gn getike daha da anormalleti, Katerinadan giderek daha da uzaklat. Artk gnlerini hizmetilerle ve kpeklerle geirir oldu. Ayrca Peter byk bir II. Friedrich hayranyd ve Prusya ordusuna byk bir tutku ile balyd. Bu yzden kk bir Prusya alay kurdu ve gnlerini bu alaya manevralar yaptrarak geirmeye balad. Buna mukabil Katerina, her geen gn Rusyadaki nfuzlu kiilerle olan balantlarn glendirdi. Bu arada Franszca rendi ve bylece Fransz dnrlerin eserleri ile tanma imkn buldu. Montesquieu, Voltaire ve Baylenin eserlerini okumaya balad. Kendini entellektel adan gelitiren Katerina 1754te ilk ocuu olan Pavel Petrovii dourdu. Bylece Rusya taht gvence altna alnd. Peter, teyzesi I. Elizabethin lm zerine 5 Ocak 1762de III. Petro adyla Rus tahtna kt. Ancak III. Petronun arl fazla uzun srmedi. 28 Haziran 1762de muhafz alay ara kar ayaklanarak III. Petroyu tahttan indirdi ve 33 yandaki Katerina, Rusya ariesi olarak ilan edildi. II. Katerina, arie olduktan sonra bir taraftan Rusyay Avrupal bir lke hline getirmeye alrken, dier taraftan da Panslavist bir d politika takip ederek lkenin topraklarn geniletti. Bu arada kendisini gelitirmeyi de ihmal etmedi. zellikle giderek Fransz dnrlere ilgi duymaya balad. Fransada yasaklanan Encyclopdienin basmn devam ettirmesi iin Diderotyu Rusyaya davet etti, ancak Diderot davete olumsuz cevap verdi. Bu arada Voltaire ile de yazmaya balad. arie Katerinann kendisi de Nakaze adl bir eser kaleme ald. 1764 ylnda Avrupadan satn ald 250 tabloyu sergilemek zere St. Petersburgda Hermitage Mzesini ina ettirdi. O tam manasyla Aydnlanmac bir arieydi. Fakat zellikle Fransz htilalinden sonra arienin tavrlar deiti ve giderek sertleti. htilalden sonra Hermitagedeki Voltairein bstn dahi kaldrtt. II. Katerina, 1796ya kadar tam 34 yl Rusyay idare etti ve Rusya, onun zamannda Avrupann en gl devletleri arasna girdi. arielii srasnda hibir evlilik yapmad, ancak ak dedikodular her taraf sarmt. Olu Pavel Petrovie ok kt davrand ve ona adeta hapis hayat yaatt. 67 yanda 16 Kasm 1796da banyo yaparken beyin kanamas geirdi ve ld. Kaynak: sabel de Madariaga, Russia in the Age of Catherine the Great, London 1981.
200

1. c 2. d Yantnz doru deilse Diplomatik Devrim (1755-1756) blmn yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse lk Dnya Sava: Yedi Yl Savalar (1756-1763) blmn yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse Lehistann Birinci ve kinci Taksimi (1763-1793) blmn yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse Dou Avrupa Kuzey Sistemi blmn yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse Lehistann Birinci ve kinci Taksimi (1763-1793) blmn yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse 18. Yzyl Avrupasnda Nfus Hareketleri blmn yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse 18. Yzyl Avrupasnda Tarmsal Modernleme blmn yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse 18. Yzyl Avrupasnda Tarmsal Modernleme blmn yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse Aydnlanma Yzyl blmn yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse Aydnlanma Yzyl blmn yeniden okuyunuz.

Sra Sizde 1 Avrupada Diplomatik Devrim denen gelime 16 Ocak 1756da ngiltere ile Prusya arasnda Westminster Antlamasnn imzalanmasndan sonra balamtr. Bu antlama ile daha nce olumu ittifaklar sisteminde nce atlaklar olutu, ardndan da Fransa ve Avusturya gibi iki kadim dman lke 1 Mays 1756da Birinci Versay Antlamas ile ittifak kurdular. Daha sonra bu ittifaka Rusya da katld. Bylece Avrupa ittifaklar sistemi yeni bir grnm kazand. Sra Sizde 2 Yedi Yl Savalarnda Avusturya, Rusya ve Fransa ordular ile savaan Prusya kesin olarak malup edilememitir. Ordusunun byk bir ksmn kaybetmesine ramen Prusya yeniden toparlanabilme imkn bulmutur. Zira Avusturya, Rusya ve Fransa gibi karlar akan devletlerden mteekkil bir ittifakn Prusyay tamamen teslim alacak bir organizasyonu yoktu. Daha da nemlisi ittifak devletleri arasnda ciddi ekilde irtibat kopukluu, g mcadelesi vard. Btn bunlar Prusyaya ayakta kalma ve mcadeleye devam etme imkn verdi. Sra Sizde 3 Prusya Kral II. Friedrich, Lehistann taksim plann ortaya atarak Avrupann genel bir savaa srklenmesinin nn almay hedeflemekteydi. Ayrca Prusyann basklar sonucu Avusturya ve Rusyann taksim plann kabul etmesi hlinde Prusyann nfuzu ve uluslararas arenadaki otoritesi artacakt. Bu sebeplerden tr Lehistann taksim plan II. Friedrich iin hayat neme haizdi. Sra Sizde 4 18. yzylda Avrupann nfusundaki art sayesinde yava yava gelimekte olan sanayi kollarna ucuz i gc temin edilebildi. Ayrca savalarda asker teminindeki zorluklar almaya baland. Buna ramen nfus artn besleyecek yeterli miktarda gda rn bulunamad ktlk dnemlerinde Avrupann birok yerinde isyanlar kt. Sra Sizde 5 Aydnlanmac dnrlerin ortak zellikleri akl esas almalar, her eyin ls olarak akl grmeleriydi. Ayrca hepsi insann mutlak mutluluunun nasl olmas gerektiinin cevabn aram ve buna dair doada olduuna inandklar kanunlar gibi kanunlar bulmaya almlardr.
3. c
4. e 5. a
6. d
7. c
8. a
9. e 10. c
201
Bainville, Jacques (1938), Fransa Tarihi, I, ter. Hseyin Cahid Yaln, stanbul. Bookchin, Murray (2012), Devrimci Halk Hareketleri: Kyl syanlarndan Fransz Devrimine, ev. Sezgin Ata, Ankara. Davies, Norman (2006), Avrupa Tarihi, ev. B.manE. Topugil-K. Emirolu-S. Kaya, ed. Mehmet Ali Klbay, Ankara. Demir, Uur (2012), 1768 Sava ncesi Osmanl Diplomasisi (1755-1768), Doktora Tezi, Marmara niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits, stanbul. Downs, Robert B. (1980), Dnyay Deitiren Kitaplar, stanbul. Fulbrook, Mary (2011), Almanyann Ksa Tarihi, ev. Sabri Grses, stanbul. Geliim-Hachette Trk ve Dnya Tarihi Ansiklopedisi, IV, ev. Tahsin Ycel, stanbul 1985. Geliim-Hachette Trk ve Dnya Tarihi Ansiklopedisi, V, ev. Cemal Bali-Erdim ztokat-Osman Senenmolu, stanbul 1985. Hosking, Geofrey (2011), Rusya ve Ruslar Erken Dnemden 21. Yzyla, ev. Kezban Acar, stanbul. Kennedy, Paul (1990), Byk Glerin Ykseli ve kleri, ev. Birtane Karanka, Ankara. Kurat, Akdes Nimet (1999), Balangtan 1917ye Kadar Rusya Tarihi, Ankara. Lee, Stephen J. (2009), Avrupa Tarihinden Kesitler 1494-1789, ev. Ertrk Demirel, Ankara. McKay, Derek - Scott, H.M. (2011), Byk Devletlerin Ykselii 1648-1815, ev. Eref Bengi zbilen, stanbul. Medeniyet Tarihi 1974, III, stanbul. Melton, James Van Horn (2011), Aydnlanma Avrupasnda Kamunun Ykselii, ev. Ferit Burak Aydar, stanbul. Ponting, Clive (2011), Yeni Bir Bak Asyla Dnya Tarihi, ev. Eref Bengi zbilen, stanbul. Price, Roger (2012), Fransann Ksa Tarihi, ev. zkan Akpnar, stanbul. Riasanovky, Nicholas V. - Steinberg, Mark D. (2011), Balangtan Gnmze Rusya Tarihi, ev. Figen Dereli, stanbul. Roberts, J. M. (2010), Avrupa Tarihi, ev. Fethi Aytuna, stanbul. Wiesner, Merry E. -Hanks (2009), Erken Modern Dnemde Avrupa 1450-1789, ev. Hamit alkan, stanbul. Aydnlanma, (1986), AnaBritannica, III, 88-90, stanbul.

ORTAÇAĞ Ve YENİÇAĞ AVRUPA TARİHİ

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

ORTAÇAĞ Ve YENİÇAĞ AVRUPA TARİHİ

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ORTAA-YENA AVRUPA TARH

Editrler Prof.Dr. Levent KAYAPINAR Do.Dr. Erhan AFYONCU

Erken Dnem Ortaa Avrupa Tarihi (395-1000) ...............

Orta Dnem Ortaa Avrupa Tarihi (11-13. Yzyllar)...... 26

Ge Dnem Ortaa Avrupa Tarihi (1300-1453) ................ 52

stanbulun Fethinden Augsburg Antlamasna Kadar Avrupa Tarihi (1453-1555).................... ................................. 78

82 82 83 83 84 86 86 89 89 90 91 91 94 95 96 98 100 101 101 102

Reformun Zaferi (1555-1648) ................................................ 104

127 127 128 129

Gne Kral a (1648-1697) ................................................. 130

Kuzeyin Ykselii (1697-1748)................................................ 154

175 176 177 177 177 178

Aydnlanma ve Antik Rejimin (Ancient Regime) Sonu (1748-1789)............................................................................... 180

Editrler Prof.Dr. Levent KAYAPINAR Do.Dr. Erhan AFYONCU

ORTAA-YENA AVRUPA TARH

Ortaa-Yenia Avrupa Tarihi

Erken Dnem Ortaa Avrupa Tarihi (395-1000)

Erken Dnem Ortaa Avrupa Tarihi (395-1000)

Roma mparatorluunun Blnmesi ve Bat Roma mparatorluunun Ykl

Ortaa-Yenia Avrupa Tarihi

Vizigotlar (Bat Gotlar)

1. nite - Erken Dnem Ortaa Avrupa Tarihi (395-1000)

Ortaa-Yenia Avrupa Tarihi

Ostrogotlar (Dou Gotlar)

1. nite - Erken Dnem Ortaa Avrupa Tarihi (395-1000)

Ortaa-Yenia Avrupa Tarihi

1. nite - Erken Dnem Ortaa Avrupa Tarihi (395-1000)

Ortaa-Yenia Avrupa Tarihi

1. nite - Erken Dnem Ortaa Avrupa Tarihi (395-1000)

Ortaa-Yenia Avrupa Tarihi

1. nite - Erken Dnem Ortaa Avrupa Tarihi (395-1000)

arlman (Charlemagne/Charles The Great) ve Ardllar

Ortaa-Yenia Avrupa Tarihi

1. nite - Erken Dnem Ortaa Avrupa Tarihi (395-1000)

spanyada Mslman Hkimiyeti

Ortaa-Yenia Avrupa Tarihi

1. nite - Erken Dnem Ortaa Avrupa Tarihi (395-1000)

Ortaa-Yenia Avrupa Tarihi

1. nite - Erken Dnem Ortaa Avrupa Tarihi (395-1000)

Ortaa-Yenia Avrupa Tarihi

1. nite - Erken Dnem Ortaa Avrupa Tarihi (395-1000)

Ortaa-Yenia Avrupa Tarihi

1. nite - Erken Dnem Ortaa Avrupa Tarihi (395-1000)

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Ortaa-Yenia Avrupa Tarihi

Sra Sizde Yant Anahtar

1. nite - Erken Dnem Ortaa Avrupa Tarihi (395-1000)

ORTAA-YENA AVRUPA TARH

Orta Dnem Ortaa Avrupa Tarihi (11-13. Yzyllar)

Orta Dnem Ortaa Avrupa Tarihi (11-13. Yzyllar)

Ortaa-Yenia Avrupa Tarihi

Kutsal Roma mparatorluu ve Almanya

2. nite - Orta Dnem Ortaa Avrupa Tarihi (11-13. Yzyllar)

Ortaa-Yenia Avrupa Tarihi

I. Richard (Aslan Yrekli) (1189-1199)

John (Yurtsuz John) (1199-1216) ve Magna Carta (1215)

2. nite - Orta Dnem Ortaa Avrupa Tarihi (11-13. Yzyllar)

Ortaa-Yenia Avrupa Tarihi

III. Henry (1216-1272) ve I. Edward (1272-1307)

2. nite - Orta Dnem Ortaa Avrupa Tarihi (11-13. Yzyllar)

talya ve Cermen Nfuzunun Balamas (951-1026)

Norman Hanedan (1030-1194)