MEVLANA'NIN FIKIRLERININ TRKLERIN DIN HAYATINA ETKILERI

Yrd. Do. Dr. Celaleddin ELIK

Erciyes niversitesi Ilahiyat Fakltesi gretim yesi

zet Eserleri ve fikirleri ile agini asarak evrensel bir ilgiye mazhar olan Mevlana Celaleddin Rmi, Trk din nderleri tipolojisi ierisinde de zgn bir konuma sahip bulunmaktadir. Yasadigi dnemde Anadolu, dinler ve kltrler aisindan homojen bir yapidan ok, degisik inan ve kltrlerin bir iliski ve mcadele alani olarak ne ikar. Mevlana, bu inanlar v e kltrler karsilasmasinda diger din mensuplari ve nderleri ile bir arada yasamaya ve diyaloga aik, dinin sekilci ve formel ynnden ok i tecrbeye agirlik veren, hosgr temelinde gelisen bir din anlayisinin temsilcisi olmustur. teki din mensuplari ve nderleri ile kurdugu olumlu iliskileri, yksek fikir dzeyindeki eserleri ile, Anadolu'da entelektel sfiligin ilk tipolojik rnegini olusturur. Mevlana'nin fikirleri ve kendisini temel alan din anlayisinin, Trklerin din hayatini olusturan teki kltrel bilesenlerin yaninda farkli bir boyut olarak yerini aldigi sylenebilir.

1. Giris XIII. yzyilda yasamis olan Mevlana Celaleddin Rmi, dsnceleri ve eserleriyle Anadolu Trklerinin din yasantisi zerinde nemli etkileri olmus, agini asan dsnce ve yaklasimlarindaki zgnlg ile de evrensel deger haline gelmis bir Trk-Islam dsnrdr. Dsnce sistemi, esitli anlayislarin kendine zg sentezini gereklestirme dinamizmini gsterdigi iin, yasadigi sosyo-kltrel ve tarihsel baglamin tesine geebilme orijinalligine sahiptir. Nitekim dsnceleri, eserleri ve mutasavvif kisiligi ile hem Dogu-Islam dnyasinda hem de Batida farkli din ve kltrlerden grdg ilgi, onun sekin konumunu pekistirmektedir. Bu alismada Mevlananin temsil ettigi dsnce ve dn anlayisinin evrensel yansimalari ile birlikte, zellikle Anadolu'da Trklerin din tarihindeki yerine, nemine ve farkli din anlayislarina yaptigi etkilere isaret edilecektir.

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Sayi : 12 Yil : 2002 (21-38 s.)

2. Sosyo-Kltrel evresi Iinde Mevlana Mevlana Celaleddin Rmi, ailesiyle birlikte Anadolu'ya yerlesmeden nce, Islam dnyasinda tasavvufi dsnce ve anlayisin ilk yayilma alanlarindan olan Belhte yasiyordu. Babasi Bahaaddin Veled araciligiyla Anadolu'ya gelen ve kkleri Ibrahim Ethem ile Sakik-i Belhi'ye ulasan tasavvuf anlayisi da Belhin bu zelligi ile baglantilidir. 1 Nitekim ilk tasavvufi egitimini aldigi Bahaaddin Veled, sade bir tasavvuf anlayisina karsilik zhde agirlik veren Kbreviligin Anadolu'daki nemli temsilcilerinden sayiliyordu. Kbreviligin Snni esaslara dayali ve kismen asketik karakteristigi, ayni zamanda Mevlananin tasavvuf anlayisini olusturan akimdan birini teskil eder. Tasavvufi senkretizminde dsncelerini olusturan diger iki boyutu ise; biri kaynagini Horasan Melamiliginden alan, ilahi ask ve cezbeye dayanan ama zhd yn zayif Kalenderi tasavvuf , digeri de gelismis ifadesini Muhyiddin- i Arabi'de bulan vahdet-i vcud anlayisi olusturmustur. 2 Bu dsnce sisteminde Islam dnyasinin esitli yrelerine zg asketik, ahlaki anlayislarin yani sira, Islam ncesi kltrn Islami unsurlarla karistigi coskusal cezbeye nem veren tarzi ile Yeni Eflatuncu mistik anlayislarin bagdastirildigini grmek mmkndr. Vahdet- i Vcud anlayisi Mevlana'nin genel dsnce rgsnde izlenebilen ve kendi yorumlariyla zgn bir boyut kazandirdigi temel bir sistem grnmndedir. 3 Mevlana, Kalenderi sufiligin de etkisiyle bu karmasik sistemi, eserlerinde ok sade ve anlasilir bir sekilde yansitir. O, dsnce sistemindeki vahdet- i vcudu boyuta Muhyiddin- i Arabi'nin ahlaki karakteristiginden farkli olarak estetik bir mahiyet kazandirmistir. 4 te yandan Sems-i Tebrizi ile yn bulan Kalenderane sufiligi ve coskun mizaci ise XIII. yzyil Islam dnyasi iin orjinal sayilan bir sentezin diger boyutu olmustur. Ocak'a gre, Mevlana'nin farkli egilim ve tezahrlere sahip mistik tavirlari bagdastiran sentezci dsnce dinamigi, ancak onun bilimsel formasyon almis ve mderrislige kadar ykselmis kimliginden hareketle anlasilabilir. 5 Eski Yunan felsefesine yabanci olmayan Mevlana'nin, idealist diyalektigi bilmesi, Aristo mantigina belli dzeyde asina oldugunu gstermektedir. 6 Ancak kendi zamaninda yaygin Aristo mantigina karsit olarak, daha ok diyalektik dsnceyi izleyerek gerekligin karsit glerin bir sonucu oldugunu vurgulamistir. zellikle "zitlarin atismasi" zerine syledikleri7 ve sezgileri Onun kendi iinde "hosgr" ile ilgili anlayisina temel saglayicidir. Ancak dsncelerinde, gerekligin tek belirleyicisi olarak mantiki akil ve zamanla sinirli diger kategorilere fazla itibar etmemesi ile mantik tesi gerekliklere ynelik vurgulari, 8 bu anlamda Kant'in ncl sayilabilecek yaklasimlardir. Kant'in "akil" (intellect) olarak adlandirdigi seye Mevlana "cz- i akil" 22

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Sayi : 12 Yil : 2002 (21-38 s.)

(particular reason) demekte ve bu sinirli akli, btn gerekligin sezgisi olarak kabul ettigi evrensel akildan ayirmaktadir. 9 Onun bu sezgici yaklasimini yine kendisinden ok etkilenen dsnr M. Ikbal, Ibn- i Sina ile karsilastirdigi farkli bir anlayisla dile getirmektedir. Ikbal, aklin tipik bir temsilcisi olarak Ibn- i Sinanin, gizli rtler iinde gzellikler ve hakikati tasiyan bir deveyi takip ederken devenin kaldirdigi toz bulutu iinde kalarak kayboldugunu, ancak Mevlananin ise takip ettigi yntem ile pervasizca ve cesaretle ne atilarak rtler iindeki gzellige eristigini ve atigini ifade etmektedir. 10 Kuskusuz bu mukayesedeki metafor, Ikbalin hakikat arayisinda akil ile sezgi arasinda kendi tercihini yansitan kanaatlerinden g bulmaktadir. Mantikla ilgili bu tr bir anlayisa sahip olmakla birlikte, Mevln srekli olarak din tecrbeyi de ne ikarmistir. Onun, dsncelerinde duygusal ve sezgisel agirlik, derin bir din tecrbeyi benimsemesi ile baglantilidir. Cz- i aklin sinirlarina isaret eder, kisisel tecrbelerin mantiki tartismalardan ve bes duyud an daha ikna edici oldugunu savunur. 11 Kur'an yorumlarinda resmi- snni gretilere bagliligi 12 ve Batini yorumlardan kainmasi, onun hem bu konudaki devrinin felsefi dsnce geleneklerine, hem de ilmi kariyerine paralel bir tutum olarak grlebilir. 13 Mevlana, Hadis, Fikih, Edebiyat ve Felsefe gibi ilimlerdeki kkl bilgisi ile devrinin nemli alimlerinden sayiliyordu. 14 Bununla birlikte Mevlana, Snni akideyi temsil edenler tarafindan esitli dsncelerinin spheyle karsilanmasina ve hatta sorgulanmasina neden olacak kadar da sinirlari zorlayan aykiri tutumlari ile farklilasiyordu. 15 zellikle orta ve asagi tabakanin zihinlerinde uygun grlmeyen coskunluklar ve askla ilgili deruni mistik tecrbesi nedeniyle, tarikat seyhleri ve fakihlerle arasinda bir takim anlasmazliklar ortaya ikmis, dogmatik kisi ve gruplar, onu esitli vesilelerle yipratmaya alismislardir. 16 Mevlana, kendisine yapilan bu elestirilere siirlerinde hiciv dolu ihtarlarla birlikte, kendine zg yanitlar vermekten sakinmaz. 17 Onun bu yaklasimi, Snn gretinin belirledigi kitabi din anlayisina sadik kalmakla birlikte, tasavvufi pratigin aykiri ama yerel motifleriyle iliskideki israrini gsterir. Mevlana, dsncelerini ifade etmede genellikle gndelik hayatin iinde somutlasan sembolleri kullanmis, esitli insani davranis rneklerini, o davranislarla karakterize ettigi degisik hayvanlarla simgelestirmistir. 18 Eserlerindeki XIII.yzyilin gndelik hayatini esitli ynleriyle izlemeye imkan veren dil ve anlatimi, Onu halktan ve gndelik iliskiler ile mesguliyetlerden ayri kalmayi ne ikaran tasavvufi algi ve anlayislardan uzak bir yere oturtmaktadir. Iinde yasadigi toplumun sosyal hayatina aktif bir sekilde katilmasi ile toplumsal tabakalasmada alt katmanlari olusturan kesimlere olan 23

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Sayi : 12 Yil : 2002 (21-38 s.)

ilgisi, 19 onu bu konuda farkli kilan zelliklerinden biridir. esitli devlet adamlarina gnderdigi mektuplar ve kimi zaman elestiri konusu yapilan devlet yneticileri ile iliskileri de 20 bu anlamda toplumsal sorunlara olan aik duyarliligini ifade etmektedir. Dogal olarak bu egilimi, dnemindeki tasavvuf akimlarinin yaymaya alistigi uhrevi asketizmden farkli, dnyevi olana ilgisizligi dislayan bir grnt ortaya koymaktadir. 3. Mevlananin Insan, Toplum ve Dn Anlayisi Mevlananin dsnce evreninde insanin ve insan sevgisinin merkezi konumu, Onun din anlayisinda da kendi agi iin baskalariyla mukayese imkani vermeyecek lde bir hosgr temeli olusturmasini saglamistir. Insanin yaratiklar arasindaki sekin ve ayricalikli konumundan hareket eden Mevlana, bu anlamda insanlar arasindaki dsnce ve dn anlayislarindaki farkliliklari nemsemez. Ona gre insanlar arasindaki farkli grsler ve anlayislar, btn algilama imkanimizdaki eksikligimizden kaynaklanmaktadir. 21 Ayriliklar, gidis tarzindadir. Yolun hakikatinda degil.22 Her peygamberin bir yolu, her velinin bir meslegi var. Fakat degil mi ki hepsi de halki Hakka ulastiriyor, birdir. 23 Bu nedenle Onun dn anlayisinda belli bir topluluga ait inanlar ve dogmalarin sinirlarina sikismayan bir evrenselligin izlerini grmek mmkndr. yle ki Hali seferleri ve Mogol baskisi altinda byk sikintilarin yasandigi bir zamanda, nefret ve siddeti artiran bir tekilestirme syleminin aksine dn, dil, irk farki gzetmeksizin btn insanlari esit sayiyor, bu anlamda diger inan ve topluluklara karsi hosgry gtlyordu. 24 Toplumun farkli unsurlari tarafindan kabul grms birlestirici kimligi, kendisine ynelmis degisik din mensuplari ve nderlerinin ziyaret ve ilgilerinden anlasilmaktadir. Bu ynyle Mevlananin izdigi farkli olanla bir arada yasama pratigi, R.A.Nicholsonun da belirttigi gibi, ok daha sonralari bile ulasilmakta glk ekilen bir dzeyi ifade etmektedir. 25 Yaklasim tarzindaki bu zgnlk, dsncelerini tarihsel ve toplumsal farkliliklar ile gereklikleri gzardi etme yen bir sylem iinde sunmasinin da nedenidir. 26 te yandan sosyal isblmn Tanrinin herkese yapabilecegi grevi vermesi seklinde ilahi iradenin bir sonucu olarak yorumlamasi ise, evrenin cemaatin gcn ve belirleyiciligini teslim etmesi anlamina gelir 27 , ancak bu ayni zamanda klasik Islam dsnrlerinin de bir ortak paydasidir. Tipki bireytoplum iliskisinde cemaati yani toplumu yceltme egiliminde oldugu gibi. Kuskusuz bunda toplulugu rahmet, ayriligi azap olarak gren baglayici hkmlerin etkisi de sz konus udur. Mevlana Celaleddin Rmi, eserlerinde insan ve toplum konusundaki grslerini genel yaklasim ve anlayisina uygun olarak ilahi ile baglantili bir 24

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Sayi : 12 Yil : 2002 (21-38 s.)

sekilde yorumlar. Insan fiziki anlamda diger canlilarla esdegerde olmasina ragmen, dsnce ve ruh bakimindan meleklerle ayni kategoride kabul edilir. 28 Tanri insani kendi yaratilis zelliklerine uygun, kendi suretinde yaratmis oldugu iin, bizim kimi zelliklerimiz Onun zelliklerinin bir yansimasidir. 29 Mevlana alemin bir kopyasi olarak grdg insanin, duyularla algilanan dnyadan kaynaklanmadigina, bu hayata esitli asamalardan geerek simdi ki hayata geldigine ve burada da sinirsiz potansiyellere sahip olduguna inanir. Bilinaltinda insan her trl varliga sahiptir. 30 Baslangita zayif yaratilan insan, z yapisina uygun bir egitim ve terbiye aldiginda muazzam bir gce ve stnlge erisebilir. Esasen O, insanin iinde her seyin yazili byk bir varlik olarak yaratildigini, ancak bu imkan ve potansiyeli kesfetmesinde, arzu ve trl mesguliyetler gibi kisisel perdelerin engelleyici olduguna 31 inanmaktadir. Dsnmeyi (meditation/zikir/tefekkr) ve buna bagli olarak askin bir ruh halini insan davranisinin kaynagi olarak grr. Bu varlik dzeyini, Konyada rehberligini stlendigi bir grupla gereklestirme ye alisir. Bylece davranis temizligi tecrbesini kazanmanin yolu olarak toplumsal etkilesimi ve samimiyet modelini ne ikarir. Davranisin kendisinden ziyade, insani o davranista bulunmaya iten gdler zerinde durur. Arzu edilmeyen dsnceleri bilinten silmeyi ve nefsten kaynaklanan arzulari kontrol etmeyi vurgular. 32 Mevlana klasik Snni anlayisin olumsuz yaklasimina ragmen musiki, siir ve semayi birlestirdigi gibi resme de karsi olmamis, bizzat kendisinin resimleri Rum sanatkarlar tarafindan yapilip dostlarina hediye edilmistir. 33 Mevlananin ayinlere musiki ve semayi34 katmasi, Anadoluda mevcut olan kkl bir mzik geleneginin eski Trk kltrnn mirasi ile kaynasmis bir grntsn yansitir. Mevlananin kuru ve sekilci ibadet anlayisina karsi ikan bu tavri, 35 onun dn anlayisinda ruhsuz ibadet anlayisini elestiren entelektel bir ynelime isarettir. Ancak onun bu tavri, halka hitap etmesini ya da halkin esitli toplumsal katmanlariyla olan iliskisini etkilememis, bilginler, devlet adamlari ve ynetic ilerin yani sira esnaf, zanaatkar ve kirsal kesimler de onun muhatap evresini olusturmustur. 36 Bununla birlikte Mevlananin sembolik dilinde vefasizlik gibi bazi olumsuzluklar, kirsal kesim insan tipi ile zdeslestirilmistir. Bir yerlesim birimi olarak Ky, aklin mezaridir. Kyde durmak akillilar iin kabirde oturmaktir.37 Mevlana, burada yerlesim tarzi ile dsncenin gelisimi arasinda bazi paralellikler kurarak, kirsal-ky yasamina iliskin olumsuz yaklasimlar sergilemektedir. Daha sonralari Mevleviligin kentli sekin evrelerde grdg itibar, onun bu yaklasim ve dsnceleri arasindaki baglantiya isaret eder. te yandan Mevlana, Semsi Tebrizi de grdg, melamet felsefesinden kaynaklanan dnyaya deger vermeyen kalenderane tavra hayran olmakla 25

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Sayi : 12 Yil : 2002 (21-38 s.)

birlikte, bu tavrin bozulmus, kaba bir biim almis seklini yansitan popler kalenderiligi de tasvip etmez. 38 Bu yzden Babai hareketine mensup Trkmen seyhlerine, kendisinin iyi mnasebetler iinde oldugu merkezi ynetime karsi muhalif konumlarinin yani sira, daha ok hayat tarzlari ve tasavvuf anlayislari nedeniyle de olumsuz yaklastigi sylenebilir. Yalnizca Trkmen seyhlerine degil, o dnemde Anadoluya Mogol istilasi nnden kaarak gelen Rifai dervislerine de soguk bakiyordu. Kitabi din anlayisini almis ve ynetic i evrelerle yakin iliskiler iindeki bir ailede yetisen Mevlananin, dogal olarak tasavvuf anlayisinda, halkin iinde bir gsteri niteliginde vcutlarina sisler sokan, akrep ve yilanlarla oynayan bu dervislerin tarzina yakin durmasi zordu. 39 O en azindan kendi pratiginde, dnemi ierisinde yaygin olarak bazi sufilerin yaptigi gibi, bir tr yabancilasma olan toplumsal hayati terk etme ve kendini toplumdan koparma gibi bir anlayis ve tutumun karsisinda yer aliyordu. Onun siir, musiki ve sema ile zgn bir karakter kazandirdigi dn anlayisi, dogal olarak daha ok sehirlilerin ilgisini ekmekteydi. 40 Coskulu ve heyecanli hallerine ragmen Mevlana, sanatla sekillenmis bir yasam tarzina ok daha fazla nem veriyordu. Bylece O, Anadoluda zellikle kirsal kesimlerde yayginlasmis lsz popler sf pasifizmine karsit olarak, sehirli evreleri etkileyen bir din yorumunun temsilcisi haline gelmisti. Nitekim bu anlayisin daha sonraki kurumsal somutlasmasini ifade eden Mevlevi dergahlari, zaman ierisinde, mzisyenler, sairler ve hattatlar gibi halkin sekin kesimlerinin estetik boyuttaki egilimlerini karsilama potansiyelleri ile dikkat ekmislerdir. 41 Tasavvuf tarihinin en byklerinden biri olmasina ragmen, siddetli nefis tezkiyesi ierisinde kendisine eziyet veren, hayata karsi pasif ve olumsuz bir tavir sergileyen sf anlayislardan farkli, dinamik ve olumlu bakisa sahip oldugu iin, etkileri hem yasadigi dneme hem de ok daha sonraki asirlara uzanmistir. Bu anlamda, insana atalet ve uyusukluk verme, kaderci bir tutum ierisine dsrme gibi olumsuz ynelimlere tesvik eden tasavvuf anlayisinin disinda kalmis, bunu tesvik eden geleneksel ilahiyat anlayisini reddetme egiliminde olmustur. Tevhiti Tanri kavraminin, insani Tanriya teslim olarak kendini bylece gelistirmekten alikoymasi iin degil, davranislarinin ynn belirlemek iin bir birlik ls oldugunu savunur. Bu baglamda insani merkeze koyarak, din ve ruhi tecrbeyi din otoritelerin sekilciliginin zerinde tutar. Mevlana bylelikle Arestehin de belirttigi gibi sadece bagliligin bir araci ve gelismenin engelleyicisi olarak din ritellerin yapilmasini protesto etmekle kalmamis, daha da ileri giderek bu uygulama biimlerini ve geleneksel hayat sekillerini, insanin gerek potansiyelinin nnde kaldirilmasi gereken engeller olarak yorumlamistir. 42 Mevlananin tasavvufu, insani sosyal bir varlik yapmaktan ziyade, evrensel insan yapma yolu olarak anlamasinin bu egilimlerinde byk payi vardi. Onun tasavvuf anlayisi, insani igdsel 26

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Sayi : 12 Yil : 2002 (21-38 s.)

davranislardan kurtarmayi, pratik amalar iin aklin kullanilmasini ve askin insan iin kendisinin gerek benligini izlemesinin faydasini43 vurgulamaktadir. 4. Eserleri ve Mevlevilik Baglaminda Etkileri Mecazi bir dilin kullanildigi Mesnevide, tasavvufun felsefi ve ahlaki esaslari temsili birer hikaye halinde aktarilir. Bu hikayelerin ierisinde mtefekkirler iin yazilmis ok ince ve derin anlami ifade edenlerden, halk ve ocuklar iin yazilmis ok basit ve kolay anlasilanlarina kadar muhtelif esitleri vardir. Kullanilan materyal itibariyle Mesnevi, Feridddin Attar, Senai ve Beydebadan alinmis yk ve masallardan kurulmustur. Ayrica Kuran ve Hadis yorumlarinda yine bundan baska Mahmud Gaznevi ve Ayaz kissalarindan, Leyla ve Mecnundan, Kisas- i Enbiya ve Menakib- i Evliyadan paralar alinmistir. Sf dsnce ve anlayisinin popler ve etkin ifadesi olan siirle dsncelerini ifade etmistir. Rmi'nin siir kabiliyeti, coskulu vecd hali ve bilgisi daha nceden etrafinda bir grup hayran ve mrid toplamisti. Mesnevi, kullandigi yntem itibariyle genel manevi ve ahlaki gzlemlerin serpistirilmis oldugu sonsuz bir hikayeler zinciridir. 44 Anlatimda akla gelen manevi ve ahlaki derslerin tesindeki metafizik gerege isaret etmek amaciyla, birka hikaye birbiriyle iie gemis vaziyette verilir. Hemen hemen her asil hikaye, diger hikayelerce kesilmektedir. Kullandigi bu yntemde, adeta yasayan bir bireye hitap etmekte ve btn hayati boyunca zaman zaman tekrar onunla karsilasmak amacindadir. Rmi, kendi dnemindeki estetik zevklerden uzak her tr asiriliklari kirmaya ynelik slubuyla dine zg sagduyuyu aydinlatmaya niyetliydi. Her ne kadar mistik insanin zel vecd haline deger vermisse de, manevi suurun sinirlari iine girdigi mddete, hayatin btn ynlerinin yorumu siirinde mevcuttu. Mesnevinin mesaji kisaca zetlenecek olursa, bilinen gndelik aliskanliklarin tesine bir agri olarak yorumlanabilir. 45 Kprlye gre; Mevlana bilinmeden Anadoluda yazilan ilk Trk eserlerinin ierigini kavramak zordur. 46 Nitekim Divan- i Kebirde XII.yzyil Anadolusunda ki gndelik hayati ve toplumsal mozayigi gsteren dinsel rgy yansitan siirler bulunmaktadir. 47 Mesnevi, bu anlamda btn ynlere ve farkliliklara aik diliyle hayatin esitliliklerinin harmanlandigi, ama ayni zamanda dneminin Anadolusunda sosyo-kltrel hayatin ayrintilarini da okuma imkani sunan bir eser olmustur. Sadece bir manevi egitim ve bir nefsi tezkiye yolu olarak grnmeyen Mevlevilik ise Mevlananin lmnden sonra olusturulmustur. Esasen simdiki ayin ve ritelleri ile Mevlevilik, Mevla nanin bizzat kurdugu bir tarikat 27

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Sayi : 12 Yil : 2002 (21-38 s.)

degildi. 48 Mevlananin eserleri isiginda sren karizmatik yn, Mevlevilikle rutinizasyon srecine yani kurumsallasmaya ynelmistir. Mevlevi dergahlari, diger sf tekkelerinin aksine, orada devamli kalan dervislerin bulundugu yerlerdi. Dergahta kaldigi mddete bekar yasamaya mecbur olan bu insanlar, bos vakitlerinde kitap yazmak, cilt, tezhip, minyatrclk gibi gzel sanatlarin degisik dallarinda uzmanlik derecelerine ykselirlerdi. 49 Seluklularin son devirlerinden szlerek Osmanli Trkleri arasinda gelisen Mevlevilik, bu intikal sirasinda Seluklu medeniyet ve kltrnden bir ok ze llikler tasimisti. Mevlanadaki dinlerarasi msterek gereklige ynelimi isaret eden vurgular, Anadoludaki din hosgr ve dinlerarasi saygi ve yakinlasmada nemli rol oynayan bir referans olmasini saglamistir. Mevleviligin toplumsal etkileri, fikirlerinin teorik yn unutulduktan ok sonralari bile sadece Trkiye Iran, Misirda degil Hindistandaki belli gruplara kadar etkide bulunmaya devam etmistir. 50 Byk lde sehirli sekin ve okumus evrelerde tutunan Mevlevilik, sanatkar egilimlerin gelismesine bir zemin olusturmasi nedeniyle Trk sanat ve edebiyat tarihinde gzardi edilemeyecek nemli bir boyutu olusturur. 51 Mevlananin yeni bir i doku, slp ve yorum ile baslattigi Mevlevi musikisi, zellikle Mevlevi ayinleri, Trk musiki tarihinde zel bir yere sahiptir. Sanat iin uygun bir ortami, kurucusunun heyecanli ruh havasindan alan, o heyecan iinde i huzur arayan Mevlevi sanatkarlar, bir taraftan bu genis ruh dinginligi ve zgrlkle uygun motifleri semisler, diger taraftan da grdkleri siki disiplinin verdigi endiseyi daima hissetmislerdir. Bu zgrlk ile tarikat disiplini arasindaki salinim, Mevlev sanatkarlarin basarilari ile ortaya koyduklari yksek sanat rnlerinin esasli nedenlerinden birisi olmustur. O dnemde askere ve avama dayanan Bektasiligin ve Babailigin aksine kentli yksek evrelerin ilgisini eken Mevlevilik, tarikat prensiplerini Snnilik ile uzlastirma yolu tutarak, bir taraftan medresenin elestirilerini dindirmis, diger taraftan da siyasi otoritelerin destegini kazanmisti. 52 5. Yasadigi Dnemin zellikleri ve Etkileri Mevlana bilindigi zere, Belh sehri gibi daha IX. yzyildan itibaren nl mutasavviflarin yetistigi ve zellikle Melameti tasavvufun belli basli merkezlerinden birini teskil eden byk bir kltr ve bilim merkezinde dogup bes yasina kadar orada kalmis, ancak esas olarak tasavvufi sahsiyet ve fikirlerini Anadoluda gelistirmistir. Her ne kadar Mevlana ocukluk agini orada geirmisse de babasi araciligiyla aldigi egitim; VI. ve VIII. yzyillarda Trk, Iranli, Arap kltr akimlarinin potasinda olusmus bir sentezin etkisi ile 28

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Sayi : 12 Yil : 2002 (21-38 s.)

gl bir kltrel ortamin yeserdigi Belhin hakim kltrnden uzakta dsnlemez. 53 te yandan kendi ilmi gelisimi aisindan bakildiginda, yasadigi dnemde Anadoludaki mevcut tasavvuf akimlarinin etkisi ise daha byk olmalidir. Anadoluda ise o dnemde basta Endls ve Kuzey Afrika kaynakli Muhyiddin- i Arabi, Afifeddin- i Tilmisani, Misir, Suriye ve Irak kaynakli Shreverdilik, Vefailik, Cavlakilik (Kalenderilik) ve Orta Asya ve Iran zellikle de Horasan kaynakli Kbrevilik, Yesevilik ve Haydarilik gibi tarikat seklinde teskilatlanmis tasavvuf akimlari yaygin bir etkiye sahip durumdaydilar. 54 Iinde bulundugu evre, onun Islam, Hiristiyanlik, Yahudilik, Zerdstlk ve tasavvuf gibi din mekanizmalari tanimasina yardim etti. Sehirli ve entelektel gruplar arasinda uyusmazliklari zen fikih gibi itaat ve g mekanizmalarindan etkilendi. Mogo l akinlarinin ve Halilarin meydana getirdigi korku ve gvensizlik ortamindaki insanlarin psikolojik yilginligini ve bunun yanisira, Mslmanlar ile Hristiyanlar arasindaki gelismeleri, kisilik yapilarindaki zlmeleri gzlemledi. XIII. Yzyil Anadolusunda Seluklu Devletinin saglamaya alistigi otorite, bir anlamda esitli tasavvuf akimlarinin buraya ynelme gerekelerinden birini olusturmustur. Esasen Anadoluda medreseler gelisip de kendi ihtiyalarini karsilayincaya kadar, uzun sre dn bilgini, kadi ve ulema ihtiyaci basta Iran ve Horasan olmak zere diger Islam lkelerinden karsilanmisti. Byk lde tasavvuf ve tarikatlar alaninda da seyhler de oradan geldiler. Bu durumun Anadoluda sekillenen Mslman Trk hayati zerinde derin etkiler ve sonula r dogurdugunu sylemek mmkndr. Bu dnemde Kalenderi, Haydari ve Vefailerin konar- ger Trkmen asiretleri arasindaki faaliyetleri, Islamiyet ncesi inan motifleriyle zenginlestirilmis bir esit halk tasavvufunun temellerini atarken, zellikle sehir merkezlerinde kklesmis mistik sembolizme felsefi bir boyut getiren Vahdet-i Vcud dsncesi de gndelik hayata hizla nfuz ediyordu. Ibni Arabi, aralarinda Konya, Kayseri, Sivas, Erzurum ve Malatyanin da bulundugu bu kltr cografyasina daha XIII.yzyilin basinda Vahdet-i Vcudun sistematiklestirilmis sembolizmini tanitmisti. Kendisinden sonra halifesi Sadreddin Konevi, aklin sinirlari iinde kalarak bu felsefi kurguyu ontolojik bir temele oturtur. Seyh Sadreddinin metafizik sembolizmi, Mevlana Celaleddinin ask ve vecde dayali metaforik dnyasiyla paralel bir gelisim srecine girer. Bu sre, Anadolu tasavvuf kltrne sz, yazi ve ritellerden meydana gelen son derece zengin bir sembolizm birakmistir. 55 Tasavvufla sekil ve ehre kazanan Anadoludaki Trk Mslmanligi ierisinde ayrica, iddia ve ihtiraslarinin sertligi bakimindan ynetici siniflardan asagi kalmayan ruhani aristokrasilerin de yer almaya basladigi 56 sylenebilir. 29

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Sayi : 12 Yil : 2002 (21-38 s.)

Ilk planda yzeysel bir sekilde Islamlasan ve geleneksel inan ve adetlerine siki bir biimde bagli olup, hosgrnn temel bir karakteristigini olusturdugu Anadoludaki Trk dn hayati, giderek nce Fars yorumundaki bir Mslmanligin zellikle sehirlerde agir basmaya basladigi ve sufiligin hakim bir izgi halinde gelisme gsterdigi bir forma ynelmis; kelam, fikih ve Snni tasavvufun agirlikli oldugu medrese izgisi bir nc formun zaman ierisinde sekillenmesine imkan vermistir. 57 Burada belirtmek gerekir ki, Anadolu-Seluklu gelenegi ierisinde bir din taassup ve fanatizmin aksine, genis bir hosgrnn etkin oldugu noktasinda genellesmis bir kabul bulunmaktadir. Heterojen bir ortam ierisinde olusan ilk Trk sehir topluluklari, bir anlamda genis din msamaha sayesinde diger unsurlarla uyum ierisinde bir arada yasiyorlardi. 58 Anadolu sehirlerindeki ikili kltr yapisi nedeniyle, iki kesim arasinda rahiplerle fakihler arasinda Islam ve Hiristiyanlikla ilgili teolojik tartismalar ve toplantilar yapildigi bilinmektedir. 59 Mevlana, Anadoludaki bu sosyo-kltrel yapi ierisinde, bir yandan kuvvetlendike dinin sekilci formel ynne agirlik veren Medrese egilimi ile, diger yandan toleransin uygun bir zemin buldugu Seluklu geleneginin etkin oldugu bir ortam60 iinde dsncelerine yn veriyordu. Yasadigi dnem ierisinde Mevlana, Mogol saldirilari ve baskisi altinda byk sikintilar eken Anadolu halkina, aslinda medresenin veremedigi dinginligi, aci ve sikinti iindeki gnllere hitap eden sylemiyle, Anadolunun acilarla dolu tecrbesini dile getirdi. Bir anlamda bu olaganst dnemde, manevi birlik ihtiyacina cevap verdi. 61 XIII. yzyil Anadolusu bu yzden byk seyhlerin, pek ok dervis ve babalarin yogun olarak ortaya iktiklari bir dnemdi ve elbette bylesi bir gelismenin din oldugu kadar, dnemin tarihsel, siyasal ve ekonomik kosullari ile de baglantisi oldugu asikardir. Mogol baskisinin toplumun sosyal psikolojisinde yarattigi derin ktmserlik, karmasa, siyasal ve ekonomik knt ortami karsisinda tasavvufun ve tarikatlarin avutucu telkinleri, Anadolunun din hayatinda ve tarihinde Mevlana ve dsncelerine kazandirdigi islevler aisindan ayri bir anlam vermektedir. zellikle byk sehirlerde tasavvuf ve tarikatlar, medreselerin aksine bir tr tampon mekanizma gibi, belli egitim dzeyinden yoksun kisilere bir kisilik, hosgr ve fazilete dayali idealler asiladilar. 62 Trklerin Anadoluyu yurt edinmelerinde zaviye, hankah, ribat ve diger kurumlar belli lde bir sosyal geis imkani saglamislardi. Toplumsal yapinin istikrarini sarsabilecek issizgsz kesimlerin, bu tr kurumlar araciligiyla bir srece dahil olmalari szkonusu olup, 63 Mevlanada dsnceleri ile sosyal yapinin istikrarina olumlu anlamda katkilar sagliyordu.

30

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Sayi : 12 Yil : 2002 (21-38 s.)

te yandan Trk din tarihinde tarikatlarin esitli halk gruplari ya da toplumsal katmanlarla iliskilerine bakildiginda, daha ortodoks egilimli olan Kadiri, Halveti ve Naksibendi tarikatlarina karsilik Bektasilik ve zellikle Mevlevilik, halkin derin kltrel kklerinden gelen eski Trk inanlari ile birlikte Hiristiyan pagan inanlara ve uygulamalara daha esnek kaldigi, daha hosgrl oldugu kabul edilen tarikatlardi. Her ikisinin de Osmanli saltanatinda byk bir rol oynayacak kadar etkinligi vardi. Mevleviler zellikle Anadolu sehirlerinde gelisen, fakat Rumelide zellikle Selanikte nemli kollari olan, daha sehirli bir tarikatti. 64 zellikle halk kategorileri, Snni Islamin kendilerine hitap etmeyen ve bu anlamda ortaya ikan yardim ve rehberligi, tarikatlarda ve onlarin dervis liderlerinde aramislardir. 65 Mevlananin dsnceleri, Islam dnyasinin degisik blgelerine ait tasavvufi egilimlerin etkilerine aik ve onlarin bir tr sentezi anlamina geliyorsa da, onda Anadolu Trk unsurlarina zg hakim motifleri grmezlikten gelmek mmkn degildir. Eserlerinde Trk adet ve geleneklerine siklikla atiflarda bulunmaktadir. 66 Orta Asya ve Iran edebiyati etkileri altinda Mevlana, esasen btn anlayis ve yaklasimini bu temel zemin zerinde olusturmustur. O bir ynden Necmddin Kbra veya babasi Bahaeddin Veledin tasavvuf anlayisina, diger taraftan da Ferridddin Attar ve Hakim Senainin mistik edebiyatina dayanmaktadir. Islam dnyasinin esitli blgelerinde sren yirmi yillik srekli seyahatleri esnasinda, onun aldigi bu genis kltr, ancak Anadoluda tezahr etmis ve bylece bir taraftan Arap ve Fars edebiyatlari ayricaligiyla Islam dinine, diger taraftan da Rumca araciligiyla Yunan medeniyetine baglanan Mevlana, iki medeniyet ve iki hikmet arasinda kpr vazifesi grmstr. 67 Mevlananin dsncelerini, XIII. Yzyil Anadolusundaki siyasi, ekonomik ve sosyal alkantilari, Seluklu ynetimi ile Mogollarin ekismeleri ve Mogollarin uyguladiklari ynetimin dogurdugu, insanlarin i dnyalarina yansiyan tepki ve sikintilar, tutarsizlik ve bunalimlar hesaba katilmadan anlamak elbette mmkn olmayacaktir. Mevlana, olgunluk dnemini, Seluklu devletinin Mogol boyunduruguna girdigi 1240li yillardan 1273 yilinda vefat edinceye kadar, dnemin btn sikintilarini bizzat yasamis; gerek ynetim evrelerinde, gerekse gnlk hayattaki btn etkilerini bizzat gzlemistir. Elbette ki btn bunlar onun i dnyasini derinden etkilemis, gndelik hayatta iliskide oldugu insanlarin sevin ve acilarini yakindan tanimis ve hissetmistir. 68 Mevlananin yasadigi degisik dn ve milletlerin bir arada oldugu heterojen ortam, yani sosyolojik anlamda tekilerle birarada sren hayat ile onun hosgr temelinde sekillendirdigi dn anlayisi arasinda anlamli bir etkilesim vardir. Mevlananin dn anlayisindaki sehirli estetik ynelimlere aik 31

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Sayi : 12 Yil : 2002 (21-38 s.)

boyut, sehirlesmekte olan gmen Trk kitleleri arasinda yeni ve farkli anlayislarin yerlesmesine imkan vermistir. Zira her ne kadar Trkler Anadoluya gelmeden yaklasik bir yzyil nce Islami kabul etmislerse de, bu Islam anlayislarinin byk lde eski dni inanis ve uygulamalarinin etkisi altinda yeni form ve biimlerle srdg bilinmektedir. Baba Ishak, Barak Baba, Sari Saltuk ve teki Trkmen babalari bir mslman seyhi olmaktan ok eski Trk samanlarinin devami mahiyetinde algilanabilecek nitelemelerle ne ikiyorlardi. 69 Btn bunlarla birlikte Mevlanayi salt yasadigi dnemin toplumsal kosullariyla aiklamaya alismak, hem onun dnemini asan etkisini hafife almak hem de bilimsel yaklasimin ok ynl bakis aisina uygun dsmeyecek bir tutum olur. 6. Sonu Islam dsnce tarihinin zgn simalarindan biri olan Mevlana, sadece edebi ve tasavvufi alanda degil din ve sosyal nitelikli dsnceleriyle de etkisini srdrmeye devam etmektedir. Dsnceleri ve yaklasimlarindaki esitli ynleri ne ikaran alismalar da, bu anlamda onun ok farkli alanlarin ilgi odagi oldugunu gstermektedir. Ancak onun eserlerinde kullandigi dil, kendine has terminolojisi ve anlatiminda uyguladigi yntem anlasilmaksizin, hakkinda yapilacak alismalarin sinirli ve yzeysel bir yaklasimdan teye geemeyecegi aiktir. Diger taraftan, Onun Islami kltr ve birikime vukufiyeti kadar, ondan nceki tarihsel ve sosyo-kltrel fenomenlerin de bilgisine sahip olmasi, kendisini gnmze kadar ulasan olaganst bir ilginin znesi haline getirmektedir. Mevlana hakkinda yapilan arastirmalarda, genellikle anakronik bir zorlamanin sonucu olarak yeni kavram ve argmanlarin isigi altinda tanimlama ve degerlendirme egilimi dikkati ekmektedir. Kuskusuz btn diger tarihsel olgu ve kisiliklerde oldugu gibi onun dzeyinde bir dsnrn de kendi yasadigi tarihsel ve toplumsal baglamlarda ele alinmasi ve anlasilmasi, dsncelerinin gereki bir zeminde degerlendirilmesi aisindan vazgeilemeyecek bir yaklasim tarzidir.

32

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Sayi : 12 Yil : 2002 (21-38 s.)

Bibliyografya Abdlhakim, Halife, "Mevlana Celaleddin Rumi", ev. Yusuf Z. Cmert, Islam Dsncesi Tarihi, Ed. M. M.Serif, Insan Yayinlari, C. III, Istanbul 1991. Abdlhakim, Halife,"Muhammed Ikbal", ev. Yusuf Z. Cmert, Islam Dsncesi Tarihi, Ed. M. M. Serif, Insan Yayinlari, C. IV, Istanbul 1991. Akdag, Mustafa, Trk iyenin Iktisadi ve Ictimai Tarihi, Cem Yayinlari, Istanbul 1995. Aresteh, A.Reza, Askta ve Yaratilista Yeniden Dogus- Mevlana Celaleddin Ruminin Kisilik zmlemesi-, Kitabiyat Yayinlari, Ankara 2000. Baykara, Tuncer, Trkiye Seluklulari Devrinde Konya , Konya Il Kltr Mdrlg Yayinlari, Konya 1998. Bayram, Mikail, Ahi Evren ve Ahi Teskilatinin Kurulusu , Konya 1991. elebi, Asaf Halet, Mevlana ve Mevlevilik , Istanbul 1957. elebi, Nilgn, Fh M-Fhi Okumak, Sosyoloji ve Metodoloji Yazilari, Ani Yayinlari, Ankara 2001. Eflaki, Ahmet, Ariflerin Menkibeleri, ev.Tahsin Yazici, MEB Yayinlari, Istanbul 1989. Esin, Emel, VI.yzyilda Bati Trk Hakanliginin Ilhakindan Islama Kadar Belhin Kltr ve Sanat Tarihesi, Mevlananin 700. lm Yildnm Dolayisiyla Uluslar arasi Mevlana Semineri, TIB Yayinlari, Ankara 1973. Frzanfer, B., Mevlana Celaleddin , ev. Feridun Nafiz Uzluk, MEB Yayinlari, Istanbul 1997. Gnay, nver & Gngr, Harun, Trklerin Din Tarihi, Ocak Yayinlari, Ankara 1997. Hodgson, Marshall G. S., Islam'in Serveni, ev. Ali Varli & Metin Karabasoglu, Iz Yayinlari, Istanbul 1993. Isin, Ekrem & zpalabiyiklar, Selahaddin, Hos Gr Ya Hu -Osmanli Kltrnde Mistik Semboller, Nesneler-, Yapi Kredi Yayinlari, Istanbul 1999. Ibni Batuta Seyahatnamesi, Haz. Ismet Parmaksizoglu, MEB Yayinlari, Istanbul 1993. Kprl, Fuad, Trk Edebiyatinda Ilk Mutasavviflar, DIB Yayinlari, 8.B. Ankara 1993. Lewis, Bernard, Modern Trkiyenin Dogusu , ev. Metin Kiratli, TTK Yayinlari, Ankara 1991. Mevlana Celaleddin Rumi, Mesnevi, ev. Veled Izbudak, MEB Yayinlari, Istanbul 1990.

33

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Sayi : 12 Yil : 2002 (21-38 s.)

Mevlana Celaleddin Rumi, Rubailer, ev. ve Haz. A.Glpinarli, Ajans Trk Mat., Ankara 1982. Mevlana Celaleddin Rumi, Fihi Mafih , ev. Meliha lker Anbarcioglu, MEB Yayinlari, Istanbul 1990. Nicholson, Reynold A., Islam Sufileri, ev. Mehmet Dag vd., Kltr Bakanligi Yayinlari, Ankara 1978. Ocak, Ahmet Y., Trk Sufiligine Bakislar, Iletisim Yayinlari, Istanbul 1996. Ocak, Ahmet Y., XIII.-XIV. Yzyillarda Anadolu Sehirlerinde Din-Sosyal Hayat, Kentte Birlikte Yasamak stne, Dnya Yerel Ynetim ve Demokrasi Akademisi Yayinlari, Istanbul 1996. Schimmel, Annemarie, Ben Rzgarim Sen Ates , ev. Senail zkan, tken Yayinlari, Istanbul 1999. Schimmel, Annemarie, Mevlana C.Rumiye Gre Konyada Gndelik Hayat, Mevlananin 700. lm Yildnm Dolayisiyla Uluslararasi Mevlana Semineri, TIB Yayinlari, Ankara 1973. Smer, Faruk, Mevlana ve Ogullarinin Trkmen Beyleri Ile Mnasebetleri, Mevlananin 700. lm Yildnm Dolayisiyla Uluslararasi Mevlana Semineri, TIB Yayinlari, Ankara 1973. Taneri, Aydin, Mevlana Ailesinde Trk Milleti ve Devleti Fikri, Kltr Bakanligi Yayinlari, Ankara 1987. Turan, Osman, Seluklular ve Beylikler Dneminde Anadolu, Islam Tarihi Kltr ve Medeniyeti, C. I, ev. Kasim Turhan, Hikmet Yayinlari, Istanbul 1988. lgener, Sabri F., Iktisadi zlmenin Ahlak ve Zihniyet Dnyasi, Der Yayinlari, Istanbul 1991. lken, Hilmi Ziya, Mevlana ve Yetistigi Ortam, Mevlana'nin 700. lm Yildnm Dolayisiyla Uluslararasi Mevlana Semineri, TIB Yayinlari, Ankara 1973. Vecihi, Timuroglu, "Peygamber Degil Ama Kitabi Var", Hosgr Yilinda Mevlana , Bilimsel ve Kltrel Arastirmalar Vakfi, mit Yayinlari, Ankara 1995.

34

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Sayi : 12 Yil : 2002 (21-38 s.)

DIPNOTLAR
1

2 3

5 6

10 11 12 13

14

15

Bkz. Hilmi Ziya lken, "Mevlana ve Yetistigi Ortam", Mevlana'nin 700. lm Yildnm Dolayisiyla Uluslararasi Mevlana Semineri, TIB Yayinlari, Ankara 1973, s. 229-230. Bkz. Ahmet Y.Ocak, Trk Sufiligine Bakislar, Iletisim Yayinlari, Istanbul 1996, s. 92-93; 129-130. Vahdet-i Vucdulugun esitli dzeylerdeki yorumlari, Anadolu'daki Trk din tarihinde sekinlerin-elit dindarligi ile halkin-popler dindarligi gibi esitli toplumsal tabakalarin dn anlayislarini derinden etkiledigi sylenebilir. Ocak'a gre, bu anlayis, ayni zamanda Osmanli dnemi boyunca da resmi dn anlayisina muhalif evrelerin ideolojisini olusturmada da nemli bir motif saglamistir. Bkz. Ocak, Trk Sufiligine Bakislar, s. 91-92. Asaf Halet elebi, Mevlana ve Mevlevilik , Istanbul 1957, s. 50; ayrica bkz. Ocak, Trk Sufiligi, s. 143-144. Ocak, Trk Sufiligine Bakislar, s.145. Vecihi Timuroglu, "Peygamber Degil Ama Kitabi Var", Hosgr Yilinda Mevlana , Bilimsel ve Kltrel Arastirmalar Vakfi, mit Yayinlari, Ankara 1995, s. 97-98. "Zitlar zitlardan kaar. Ziya parladi mi gece kalmaz. Agza temiz bir ad gelince de, ne pislik kalir, ne gamlar, ne kederler." Mevlana Celaleddin Rumi, Mesnevi, ev.Veled Izbudak, MEB Yayinlari, Istanbul 1990, C. III, s. 16. Mantigi Sokrat ve Eflatun kadar iyi kullanmakla birlikte, mantigin hayati aiklamada ok yetersiz oldugunun her zaman farkinda olmustur. Halife Abdlhakim, "Mevlana Celaleddin Rumi", ev. Yusuf Z. Cmert, Islam Dsncesi Tarihi, Ed. M. M.Serif, Insan Yayinlari, C. III, Istanbul 1991, s. 3. Halife Abdlhakim, "Muhammed Ikbal", ev. Yusuf Z. Cmert, Islam Dsncesi Tarihi, Ed. M. M. Serif, Insan Yayinlari, C. IV, Istanbul 1991, s. 410. M.Ikbal'de bu konuda Mevlanayi takip etmektedir. Abdlhakim, "Ikbal", s. 404. Abdlhakim, "Mevlana", s. 57. "Akillardaki aykirilik yaratilistadir. Bu hususta snnilerin szn dinlemek, onlarin hkmlerini kabul etmek gerek", Mesnevi, C. III, s. 124-125. Esas itibariyle genel sf yaklasimlarda oldugu gibi Mevlanada Kurana ve Snnete bagimliligini dile getirmektedir. Canim, bedenimde olduka Kuranin kuluyum; seilmis Muhammedin yolunun topragiyim. Birisi szlerimden bundan baska bir sz naklederse, o nakleden de bezmisim, ben, bu szden de bezmisim. Mevlana Celaleddin Rumi, Rubailer, ev. ve Haz. A.Glpinarli, Ajans Trk Mat., Ankara 1982, s. 152. B.Frzanfer, Mevlana Celaleddin, ev. Feridun Nafiz Uzluk, MEB Yayinlari, Istanbul 1997, s. 140. Ayrica Ibni Batuta Konyaya ugradiginda, ona, Mevlananin nceleri mderrislik ve fakihlik ettigini anlatmislardi. Bkz. Ibni Batuta Seyahatnamesi, Haz. Ismet Parmaksizoglu, MEB Yayinlari, Istanbul 1993, s. 23. Bkz. H.Abdlhakim, Mevlana, s. 44; V.Timuroglu, Peygamb er, s. 86. Zamaninin ileri gelen dn adamlari, mrted oldugunu ispatlamak amaciyla Mevlanayi bir tartismaya agirirlar. Ilk nce Mevlanaya 72 firkadan hangisine mensup oldugu sorulur. O kendisinden kimsenin beklemedigi bir sekilde, bu firkalarin hepsine inandigini syler ve devamla sunlari syler: btn firkalarin belli dogrulari oldugu gibi, taraftarlarin sokmus oldugu tahrifatlar ve abartmalar oldugunu da syler. Aldiklari cevaplar zerine Ru minin mrted ve kafir olduklarini sylerler. Rumi, ulemanin bu iddiasina vermis oldugu cevap da

35

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Sayi : 12 Yil : 2002 (21-38 s.)

16

17 18 19

20

21 22 23 24

25

26

27 28 29 30

31 32 33

ok rahatsiz edici idi. Hakkinda verilen bu hkm de kabul ettigini syledi. Abdlhakim, s. 44. Bkz. Mesnevi ile ilgili karalamalara ve ktlemelere isaret iin, Mesnevi, C. III, s. 346, b.4232. Annemarie Schimmel, Ben Rzgarim Sen Ates, ev. Senail zkan, tken Yayinlari, Istanbul 1999, s. 28. Schimmel, Ben Rzgarim Sen Ates, s. 62-63. Schimmel, s. 31. Annemarie Schimmel, Mevlana C.Rumiye Gre Konyada Gndelik Hayat, Mevlananin 700. lm Yildnm Dolayisiyla Uluslararasi Mevlana Semineri, TIB Yayinlari, Ankara 1973, s. 138-142. lken, Mevlana ve Yetistigi Ortam, s. 250-251. Faruk Smer, Mevlana ve Ogullarinin Trkmen Beyleri Ile Mnasebetleri, Mevlananin 700. lm Yildnm Dolayisiyla Uluslararasi Mevlana Semineri, TIB Yayinlari, Ankara 1973, s. 42. Mesnevi, C.III., s.102de anlatilan Fil ve Krler Hikayesi bu dsnceyi somutlastirmaktadir. Mesnevi, C.I, s. 40, b.500 vd., Mesnevi, C.I, s. 248, b.3086. Konu ile ilgili gerek Mevlananin eserlerinde gerekse Menakibul-Arifinde bir ok rnek gstermek mmkndr. Iflas etmis bir tccara, bunun nedenini bir hiristiyan azizini incitmesinde aramasi gerektigini syleyen ifadeleri, Eflaki, eserinde aktarmaktadir. Bkz. Ahmet Eflaki, Ariflerin Menkibeleri, ev.Tahsin Yazici, MEB Yayinlari, Istanbul 1989, C. I, s. 101-105. Yine Mesnevide C. II, s. 283de birbirlerinin dedigini anlamayan drt kisinin zm iin kavgaya tutusmalari hikayesi, bir anlamda ayriliklarin gerek bir temeli olmadigi konusunu vurgulayarak, farkliliklarin bir ayrilik nedeni olamayacagini savunmaktadir. Ayrica bkz. Mevlana Celaleddin Rumi, Fihi Mafih, ev. Meliha lker Anbarcioglu, MEB Yayinlari, Istanbul 1990, s. 137de Isanin yolu yalniz kalmak ve sehveti krlestirmek iin alismakti. Muhammedinki ise, insanlarin ve kadinlarin zahmetine katlanmak, tasalarini ekmekti. Mademki Muhammedin yolunda gidemiyorsun, hi olmazsa Isanin yolunu tut ki bsbtn mahrum kalmayasin. Reynold A. Nicholson, Islam Sufileri, ev. Mehmet Dag vd., Kltr Bakanligi Yayinlari, Ankara 1978, s. 85., Siz din nasil bir yapacaksiniz? Bu ancak kiyamette bir olur, burasi dnya olduguna gre, bu imkansizdir. nk burada her birinin esitli istek ve dilegi vardir. Burada bir olamaz ve bu ancak kiyamette mmkn olabilir, Fihi Mafih, s. 43. Bkz. Nilgn elebi, Fh M-Fhi Okumak, Sosyoloji ve Metodoloji Yazilari, Ani Yayinlari, Ankara 2001, s. 49. Mesnevi, C.II, s. 290, b.3776. Mesnevi, C.IV., s. 98, b.1194 A.Reza Aresteh, Askta ve Yaratilista Yeniden Dogus- Mevlana Celaleddin Ruminin Kisilik zmlemesi-, Kitabiyat Yayinlari, Ankara 2000, s. 74. Fihi Mafih, s. 79. Aresteh, Askta ve Yaratilista Yeniden Dogus, s. 97. Rebab almak ve sema etmek konularinda siddetli tartismalarin srdg Konya sehir ortaminda belli bir hosgr sz konusudur. Btn bu tartismalarda Seyh Sadreddin Konevi ise hep Mevlananin yaninda yer almistir. Bkz. Eflaki, Ariflerin Menkibeleri, C. II, s. 1, 232-233. Ayrica bkz. Tuncer Baykara, Trkiye Seluklulari Devrinde Konya, Konya Il

36

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Sayi : 12 Yil : 2002 (21-38 s.)

34

35 36 37

38 39 40 41 42 43 44

45 46

47 48

49 50 51 52

Kltr Md. Yayinlari, Konya 1998, s. 76. te yandan Mevlananin kendi yakin evresinde bulunan ressamlar tarafindan resminin yapildigi, hatta bunlardan Rum asilli Alaaddin Siryanusun onun mridi oldugu bilinmektedir. Bkz. Eflaki, Ariflerin Menkibeleri, C.I, s.300, 502. nver Gnay & Harun Gngr, Trklerin Din Tarihi, Ocak Yayinlari, Ankara 1997, s. 287; lken, Mevlana ve Yetistigi Ortam, s. 246. Bazi arastirmacilar Mevlevilikteki zel bir giysi giyilerek dnmekten ibaret olan bu ritelin, eski Trk saman uygulamalarindan devem edegelen samah gelenegi ile arasinda paralellikler kurmaktadir. Medese ulemasi semaya yogun elestirilerde bulunmus, ancak bir yandan Muineddin Pervane, Sultan Alaaddin, Giyaseddin , Izzeddin Keykavus gibi Seluklu hkmdarlarinca iyi karsilanmasi, kendi konaklarinda sema yaptirmalari, bu tepkilerin neticesiz kalmasini saglamistir. F.N.Uzluk, evirenin nsz, Mevlana Celaleddin, B. Frzanfer, ev. F.N.Uzluk, MEB Yayinlari, Istanbul 1 997, s. 18-19; lken, Mevlana ve Yetistigi Ortam, s. 233-234. Ocak, Trk Sufiligine Bakislar, s. 133-134. lken, Mevlana ve Yetistigi Ortam, s. 236. Mesnevi, C.III, s. 47-53de Mevlana, Kyl ile Sehirlinin Hikayesinde bu konuyu uzun uzun anlatir. Kye gitme, ky, adami ahmak bir hale sokar. Akli nursuz, fersiz bir hale getirir. Ey seilmis temiz adam, Peygamberin szn dinle; kyde yurt edinmek, aklin mezaridir. Kyde sabah aksam bir gn kalan kisinin akli bir ay yerine gelmez, tam bir ay onun ahmakligi gitmez... Kyde bir ay kalan kisi, nice zaman bilgisiz ve kr kalir. Mesnevi, C.III, s. 41. Mevlananin bu dsnceleri Hz. Muhammedin Kylerde/mezralarda kalmayin. nk oralarda iskan etmek, kabirde iskan etmek gibidir ve Badiyede yasayan kimse miza olarak kabalasir (Tirmizi, Fiten, 59; Ebu Davud, Edahi, 24; Nesai, Sayd, 24) hadislerini hatirlatmaktadir. Schimmel, Ben Rzgarim Sen Ates, s. 32. Ocak, Trk Sufiligine Bakislar, s. 96. elebi, Mevlana ve Mevlevilik , s. 37. Schimmel, Ben Rzgarim Sen Ates, s. 32-33. Bkz. Aresteh, Askta ve Yaratilista Yeniden Dogus, s. 113. Aresteh, s.88. Marshall G. S. Hodgson, Islam'in Serveni, C.II, ev. Ali Varli & Metin Karabasoglu, Iz Yayinlari, Istanbul 1993, s. 268. Hodgson, Islam'in Serveni, C.II, s. 270. Fuad Kprl, Trk Edebiyatinda Ilk Mutasavviflar, DIB Yayinlari, 8.B. Ankara 1993, s.231. rnegin Divan-i Kebirde Rumca ve Trke siirlerde bulunmaktadir. elebi, Mevlana ve Mevlevilik , s. 51; Abdlhakim, Mevlana, s. 48; Mikail Bayram, Ahi Evren ve Ahi Teskilatinin Kurulusu , Konya 1991, s. 121. Uzluk, evirenin nsz, s. 20. Aresteh, Askta ve Yaratilista Yeniden Dogus, s. 99-100. Bkz. elebi, Mevlana ve Mevlevilik , s. 147, 148; Gnay & Gngr, Trk Dn Tarihi, s. 294297. Mustafa Akdag, Trkiyenin Iktisadi ve Ictimai Tarihi, C. I, Cem Yayinlari, Istanbul 1995, s. 43.

37

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Sayi : 12 Yil : 2002 (21-38 s.)

53

54 55 56

57 58 59

60 61 62

63 64

65

66

67 68 69

Bkz. Emel Esin, VI.yzyilda Bati Trk Hakanliginin Ilhakindan Islama Kadar Belhin Kltr ve Sanat Tarihesi, Mevlananin 700. lm Yildnm Dolayisiyla Uluslar arasi Mevlana Semineri , TIB Yayinlari, Ankara 1973, s. 193. Ocak, Trk Sufiligine Bakislar, s. 89-90. Ekrem Isin-Selahaddin zpalabiyiklar, Hos Gr Ya Hu -Osmanli Kltrnde Mistik Semboller, Nesneler-, Yapi Kredi Yayinlari, Istanbul 1999, s. 7. Bkz. Sabri F. lgener, Iktisadi zlmenin Ahlak ve Zihniyet Dnyasi, Der Yayinlari, Istanbul 1991, s. 30. Gnay & Gngr, Baslangitan Gnmze Trklerin Din Tarihi , s. 279-280. Akdag, Trkiyenin Iktisadi ve Ictimai Tarihi, C. I, s. 13, 40. Ahmet Y. Ocak, XIII.-XIV. Yzyillarda Anadolu Sehirlerinde Din-Sosyal Hayat, Kentte Birlikte Yasamak stne, Dnya Yerel Ynetim ve Demokrasi Akademisi Yayinlari, Istanbul 1996, s. 89. lken, Mevlana ve Yetistigi Ortam, s. 252. lken, s.231-232. Bkz. Gnay & Gngr, Trklerin Din Tarihi, s. 301; Akdag, Trkiyenin Iktisadi ve Itimai Tarihi, C. I, s. 41. Akdag, Trkiyenin Iktisadi ve Ictimai Tarihi, C. I, s. 33. Mevlevi seyhleri, sultanin tahta ikisinda padisahin kilicini kusanma treninde resmi greve sahiptiler. Bkz. Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Dogusu , ev. Metin Kiratli, TTK Yayinlari, Ankara 1991, s. 403-403. Camiinin kuru ibadetine karsilik tekkelerde musiki ve semanin yardim ettigi vecd halinde dua vardi. Ulemanin akademik uzakligini telafi etmek zere, dost, mrsit ve rehber dervisin sicak ve kisisel nfuzu vardi; tanri ile insan arasinda ki ortodoks aralik zerinde kpr kurmak zere, evliyalar, sefaatiler ve kutsal kisiler ile uluhiyetle mistik bir birlik midi vardi. Bkz. Lewis, Modern Trkiyenin Dogusu , s. 401. Tay messesi, yas tutma, tuz-ekmek hakki, yagmur duasi, sai samak, nazardan korunma biimleri, sayi ve rakamlara atfedilen nem vb. eski Trk kltrne zg zelliklerden sika bahseder. Ayrica bkz. Aydin Taneri, Mevlana Ailesinde Trk Milleti ve Devleti Fikri, Kltr Bakanligi Yayinlari, Ankara 1987, s. 697-700. elebi, Mevlana ve Mevlevilik , s. 50. Ocak, Trk Sufiligine Bakislar, s. 140. Osman Turan, Seluklular ve Beylikler Dneminde Anadolu, Islam Tarihi Kltr ve Medeniyeti , C. I, ev. Kasim Turhan, Hikmet Yayinlari, Istanbul 1988, s. 264-265.

38