N S Z

Kitap yazmak, heykel yapmaya benziyor. Heykel, plaktr. Ben bilgi yapraklar giydiriyo rum. Bu almam daha az bilgi vererek yazmak iste d im y a p a m a d m . Ydpam ayacam grmeye balayn ca zerinde dndm . Uzman okuyucudan yoksun ol d uum u anladm. Avj'upada her kitabn yeterli lde uzm an oku yucusu var. Bu nedenle Avrupal, eski syleyile Av rupai- yazar, daha az bilgi yazarak kitap karabi liyor. Bu kitapla birlikte Avrupai bir yazar olamaya camn bilincine vardm. Buna pek ok sevindim. Bu kitapla birlikte kitap yazmay renmeye ba ladm dnyorum. Benim iin kitap yazm ak , heykeli, bilgi yaprakla ryla giydirmenin bahanesidir. * K f * Dostoyevskiy'nin roman yazma hzndan yksek bir sratle, bilgi veren kitaplar yazyorum. Artk g i derek yeni bilgiler retiyorum; bu kitap, yeni ve daha nce sylenmemi bilgilerle doludur. * O Uzmann her trls skcdr,- uzman okuyucunun artk bilgiden skldn sanyorum. Uzman okuyucu iin artk bilgi edinme, heyecanl bir i edinmekten kyor; benim okuyucum un ise bilgiye alk ve he yecan duyduunu biliyorum. niversitelerin bilgi ya 9

ratma, verme ve edinme heyecann yokettii bir za manda, bilgi hrsna brnm okuyuculara kran duyuyorum. Bir zam anlar bir retim yesi, benim de iinde bulunduum bir avutan daha az insan, Trk rnesansn balatmakla onurlandrmt; o zamanlar, b u n dan, holandm hatrlyorum. im di kaytszm,- rnesans, beni o kadar ok ilgilendirmiyor ve heyecan landrmyor. imdi Trkiye'de A ydnlanm a ile grevli oldu um u dnyorum. Bu beni heyecanlandryor; A h met Mithat Efendi geleneini srdryorum ve bir baka planda gelitirmeye alyorum. # K

Aydnlanma, bir tr hesaplamadr. Bu almam, Trkiye zerine Tezlerin nc, Aydn zerine Tezlerin beinci kitab cinsinden bir hesaplamadr. Bu almam, bir baka ve daha evrensel bir alanda bir hesaplamaya balang oluyor. Burada Sovyet Sosyalizmi ve Sovyet marksizmi ile hesaplayorum. Her hesaplama bir aydnlanmadr. Burada hi kurulm am bir dzeni deitirmeye alyorum. * ** Sovyet sosyalizmi, en ok bo zam an artram anahta ve hoszamana cevirememekte baarszla ug Tad. Yeni dzen, burjuva dzeninden ayr bir boj zam an kullanm yaratam ad ve hozamanm teori ve pratiini aelistiremedi. Sosyalizmin amac hozamandr ve almay azal tarak yine de gerekletirilecek almay, hozamana evirebilmektedir. alma, ancak piknikte bebek-nbetine benzedii lde hozaman olabilir; Sovyet marksizmi burada, en byk baarszln, yayor. Aileler, bir araya gelirler ve piknie giderler. Sek sek oynarlar, elim sende oynarlar, voleybol oynarlar,-:
10

aacn glgesinde bebekler var. Elim sende oynayan ailelerden bir erkek ya d a kadn, bir iaretle, kendi liinden, zorlanmadan, disiplinini duymadan, aa glgesinde bebek-nbetine gider; yeni dzende al m a byle olmak durum undadr. Bebek-nbetinden daha gzel bir oyun ve hozam an dnmek m m kn mdr? Sovyet sosyalizmi en ok yeni insan yaratm ada baarszla urad. Sosyalizm, Bruno kadar inanl, lialzac kadar merakl, Thomas More kadar bilge, Erasm us kadar akac, Faust kadar renme tutkunu, G i de kadar dnya nimetlerine saldrgan, bir kei ka d ar oru tutan, doa karsnda Einsten kadar a ran, ktlesine Tolstoy gibi mistik sayg duyan, Bertrand Russel kadar yaramaz, Nazm kadar saf insan ya ratmaya' yazgldr; ilk denemede sadece savunma ve hcum korka yaratklar ortaya karabiliyor. Ekim bevrim i, ne yazk, burjuva devrimi lsnde bile yen^insan yaratamyor ve yarattklar ksa bir zaman iinde eskiye dnyor. Bo zam an kullanm n hozamana cevirememek burjuvazinin bulduklarnn dnda bo zam an k u lla nm . hoszaman, bulam am ak ile veni insan vnmtg.m am ak, ayn madalyonun iki yzdr Peki neden?

* K rt-

Lenin, kendinden nceki sosyalizm kitaplarnda olm ayan,tbr stratejiyi erTileri kapitalist lkeye, 'dogn a t i peregnat, yetimek ve gemek ilkesini ortaya atyor. Bundan sonrasn, b u almann manseriptin in bir sayfasndan aktarm ak isliyorum. Leninin ortaya attn gerekletiren Sta lin d ir. Bu sadece ekonomide deil, pek ok alanda kendisini kabul ettiriyor. Stalin olmasayd Lenin'in yaayabileceini sanmyorum. Bu noktay bir tezle ifade edebilirim: Lenin ol masayd, belki de bugn Marx unutulmutu. Stalin ol11

masayd, Lenin'in Devrimi, ayn tarihlerde A vrupa' nn eitli lke ve kentlerindeki ksa sosyalist iktidar denemelerinden birisi olarak kalabilirdi; iktidar aln dktan ve i sava tam am landktan sonra, Lenin'in d neminden bugne kalanlarn fazla retici olduunu dnm yorum . Ancak Lenin'in ortaya att ve Stalinin gerek letirdii 'dognat' i peregnat' izgisi hem bir teori de ild ir ve hem de kalc bir ders tamyor. Tarihin ters liklerinden km ksa dnem li bir politika olarak grnyor,- hi deimeyen bir ama saylmas, hem d aha ileriye gitme yreinden yoksun olmay ve hem de bir akl tembelliini anlatyor. Sosyalizmin ikinci aamasna ya da komnizme gei iin deimez bir kalknm a hz ve dzeyi oldu u n u sanmyorum. Bunu yle de sylemek m m k n dr; komnizme, en ileri kapitalist lkeye y etiildii zam an geilebileceini ileri srmek samalktr; bu 'yalnzca en ileri kapitalist lkenin komnist tdahile cei anlam na geliyor. Ayrca en ileri kapitalist lke de, krizlerle de olsa, srekli olarak byd iin ko m nizm bir serap haline geliyor; neresinden ba k lr sa baklsn, yetimek ve gemek ile komnizm i zde letirmek bir absrd'e dnyor . Zam annda doru ilkelerin zam an iinde sama Um asm ortaya karm ak, bu kitabm n zelliklerin den birisini oluturuyor. Bu kitabm da pek ok kez aktivitenin dnceye ve dncenin aktiviteye d n n n ortak sreleri zmleniyor. Bu sreler iinde, daha nce dnlm esi zor, yeni grlere ula tm belirtmek istiyorum; Lenin ile ilgili olana ek olarak Marx ile ilgili bir dnce srecine de deine bilirim. Marx{ stelik m arjinal notlar olarak ifade et tii bir ksa almasnda Gatha Program nn Eietirisinde. birdenbire kom nizm i iki asamaya ble rek birincisine sosyalizm adn veriyor ve b un u nla ilgili ok kat nermeler yazyor. Bu almamn ge limesi iinde Marxm buna hakk olmad sonucu-12

InJHfcfV _i Prart sa _x. -Al/v^/tf _ l.

n a vardm; hak, ya eylemden ya da teoriden douyor. Su- nerme iin bir eylem birikim i gremiyorum; bu kadar nemli bir nermeyi ise sadece bir paragrafa sdrm ay ve bunun hep b ir paragraf olarak k a lm a sn da teorik adan hakszlk olarak deerlendiriyo rum. Asl konuya dndm de ortaya kan udur: Ye timek ve gemek, gerekleince, orada kalm a eilimi g kazanyor. En ileri kapitalist lkeye olmasa bile ileri kapitalist teknolojik ve retim dzeyine gelindi inde, sosyalizmden ka balyor. Bugn Sovyetler B irliin d e yaanan budur; M arxn kapitalizme vg syle Lenin'in yetimek ve~gemeye ar vurgusu brleince ve bu arada kapitalist olmayan meta retimini ' dnm em ek bir yana, sosyalist bo zaman kullanm Teori ve pratiini. Ehal hoszam an n plana karm a , m ak, kapitalizme dni tutkusunu yaratyor. * Ne olur? O lan ay tutulmasdr. lk kez olmuyor. Sosyalizmin tarihi, ay tutulm alarnn tarihidir. Tarih, nce jnpilterededi). Chartist Hareketi'n sonu bir ay tutulmas olarak geliyor ve 1848 Devrimleri ile birlikte Fransaya geiyor. Paris Komn, son ralar pek ok kutsallatrma abasna ramen, bir baka ay tutulmas oluyor ve bununla, sosyalist m cadelenin arlk merkezi ve ncl, A lm anyaya gei$iQx. Birinci Dnya Sava arefesinde Avrupa'da ve Ihinci Enternasyonalda bir yeni ay tutulmas ya anyor. Buradan Rusyaya geiyor ve iktidara da ge lebildii iin, sonradan ad Sovyetler lkesi olan bu topraklarda uzunca sre yayor. Ay imdi Sovyetler lkesinde batyor. * O < 1
* *' *" " ' I " " . O

yle sanyorum, bu batla birlikte Rusya ve d ncesi, tarihteki rol oynama tarihini de tamamlam
13

oluyor. Sovyet lkesinden, tarihsel ve insanl ilerle ten rolnuYam m lam , Rus Deerlerine ~5al, ilk zamanlarda poplist anlam da solcu, Alm anya ile siyasaTiltfaklar pelYl&elSr Rusya'nn kacan sanyo rum. im di Bat, sm anl sisteminin zlnn ya ratt dzensizlii hl dzenleyememi olm aktan kard dersle birlikte, Sovyet dzeninin zln, b u tarihten sonra ve elindeki im kanlar lsnde, ge ciktirme taktiini uyguluyor. Fakat her ne olursa olsun, Sovyet dzeninin zlmesiyle. A m e rikan n da tarihsel arlnn soninun grleceini sanyorum. Arlk yeniden eski toprdklar~geiyor. Uzun souk savan, iki byk g c de, halsiz braktn dnyorum.
........

Hzla yazan bir romancdan daha hzl yazdm bildiim i tekrarlyorum. Roman yazma tekniinden de yararlanyorum. Napoly'on savalar, yeni dzenle eski dzenin ba r iinde bir arada yaam am a savalan oluyor. Ekim Devrimi byle bir sava yaamyor, ikinci Dnya Savanda iki dzen aras savan da unsurlar var; an cak, kark olarak bulunuyor. Ne yazk, iki dzenin bir arada yaamamas iin yaplan savalar, yakn zamanlarda, souk sava olarak ortaya kyor. Souk sava, yiiti olm ayan bir savatr. nsan kemiriyor ve aalyor.
. * t e *

Her yeni dzen, geriye ve ekildikten sonra bile , kendi d ilini ve szcklerini brakyor. Trke yazl laryla, Brmer, Termidor, Jironden, Jakoben; btn bunlar, Fransz Devriminden kalan szcklerdir. Men evik, bolevik, Sovyet, sputnik ve dierleri de Ekim DevrimVnin miraslar oluyorlar. imdi ok ksa olarak bu miras zerinde durm ak istiyorum. Bir noktada son derece hassas olmak zo rundaym,- Sovyetlerde hi bir zam an JozeU S talin
14

adnda bir kimse yaamad. Kruev de olmad ve Troki hi yoktur. Stalinin ad, yusif oluyor ve buna en yakn A vrupai ve Hristiyan ad ise Jozeftir. Bu topraklar da ise Yusuf veya Yasef* var. Stalin'e neden Y u suf deil de Jozef ad veriliyor,- buradaki aalk kompleksini anlam yorum ve anlam adm halde tep ki duyuyorum. Ad, Hruov'dur. Batllar, derinden kartlmas gereken H' szcn telaffuz edemiyorlar ve bu ne denle btn H'ler, *KH oluyor. Han'lar, K hana eviriliyor. Burnun tersi de var; Ruslar da dilin ucundan karlmas gereken H y syleyemiyorlar ve bu ne denle, Rusada, Hitler, Gitler, Holywood, Goliwood. ve Haan, Gasan, Haydar, Gaydar oluyor. Gzel; ancak bu topraklarda yaayanlar gs ten H'y ok gzel sylyorlar. Birm ingham da Rus a retmenim Jim, ngilizleri brakp, bana, Yaln, sen bu sesi karrsn diyordu. Kars bir Bakr ol d uu iin biliyordu. Bu topraklarda Hruova Kruev denmesini de bir gerilik ve aalk Bat hayranl olarak gryorum. . Bu yl yaplan ktisat Fakltesi Mezunlar Cemi y e tin in sempozyumunda , Trk-Sovyet i adamlar dernei yneticileri, Boazii niversitesi ile anlatk larn ve Rusa eitimini balatacaklarn akladlar. Panelde olan arkadam Profesr Taner Berksoy, izle yiciler arasnda olan beni gsterdi ve Yaln Rusa renmeye balaynca, bana amadk i brakm ad nz dedi. im di iler geliiyor ve tekellere Rusa ge rekiyor; gazeteler Moskova'ya temsilci gnderiyorlar. Dillerini de dzeltmeleri zamandr. Dillerini deitirecekler.
*

Rusa'da her szckte bir sli harf zerinde ak san bulunuyor; yazda grnm yor ve bunu syleyen ler biliyor. O, aksansz olduu iin -A sesine yak
15

layor ve bu nedenle, Sovyet Bakannn ad, M ikhail deil. M ihail Sergeyevi Garbaov oluyor. Sonu, sesine yakn bir O olarak telaffuz edilmelidir. A yn biimde, Soyuz deil, Say uz denmelidir. tngilizler, kendi dillerinde, en ok / harfinin te laffuzunda glk ekerler, ok eitli seslerle dillen diriliyor. Burada bir glk var; fakat Latin ve Grek ler, / ve Y yan yana gelince glk daha da artyor. Bu nedenle Trotskiyin adnn ngilizcede ya zm Trotsky oluyor,- anlalr bir durum dur. Fakat Trkede kesinlikle Trotskiy olarak yazlmas gere kiyor; asln veriyor. Bu almamda baka kaynaklara referans yap tm zam an Trotsky ve kendim yazdmda ise, Trots kiy form unu kullanyorum. * Hzla yazdm. B yk yardm lar aldm. Paris'te arkadalarm Asl Heybetli ile Alper Y al man, tek szckle, Paris ktphanelerini, Karakuunlar K yne tamay baardlar. stediim kaynakla rn fotokopilerini gndermenin yannda, bibliyograf ya almalar yaparak, yeni kaynaklar da saladlar. Hi bir szck teekkrlerimi ifadeye yetmiyor. Siyasal Bilgiler Fakltesi ktphanesi yneticisi ve alanlar da son derece yardmc oldular ve l tuf kar davrandlar. Teekkrlerimi yazyorum. * * Arkadam Profesr Ergun Trkcan'a geliyorum,buradaki dncelerin pek ounun ilk filizlerini Er gun'la tartm alarm zdan kardm. Garbaov ile On Altnc Lui arasnda kurduum paralellii de Erg u n a borluyum. Teekkrlerimle anyorum. * ** Tekrarlyorum . Bu szc ok tekrarladm biliyorum. Bildiim bir nokta daha var. Eer ben bu kadar ok tekrarlamam olsaydm, benim szl kar
16

tlarm, tekrarladmn bile farknda olmayacaklard. B tn kurgularm bana aittir. Bunlar malzeme lerle kuruyorum; her blm, altblm , zaman zaman p rag raf veya sayfa kmecikleri bir ayr kurgudur. Bunlar iin, zam an zaman, daha nce kullandm bir malzemeyi tekrar kullanm ak zorunda kalyorum; ben ders kitab yazmyorum. Heykeltra ayn malzemeyi tekrar tekrar kullanyor, ben bazlarn tekrar kul lanyorum. B tn bayazarlar, btn fkra yazarlar, kitap yazarlarnn ou, romanclarn byk blm, hep, 'ama, hep tekrarlyorlar. Bunlarn yazdklarnn tm tekrardr; hem kendi sylediklerini ve ok zaman da bir bakasnn grlerini tekrarlayp duruyorlar. Ben yeni dnce retiyorum ve bu arada kullandm malzemelerin bir blm n yeniden kullanyorum. Bu ayrm da tekrarlyorum. * Bir blm bilgisizliktir ve nemli hi bir cilt okum am olm aktan kaynaklanyor. Zam an zam an e itli dillerden aktarm ay zgn dillerinde yapyorum; ok tepki duyuyorum. Toynbee, Marx ve benzerleri, bunu, benden ok nce ve benden ok daha fazla yap tlar. . Bunlar yaplr; benim bunlar yapmama tepki duym ak, okuyucumu ayrmak ve kksemek anlam n a geliyor.

* nt

B tn Trkiyeyi bir niversite kabul ettim. O kuyucum la birlikte yryorum.

* r*

Bu kitabm n bir hukuk denetimine ihtiyac oldu u n u sanmyorum. Ancak C lin znur, Fikret lkz ve Levent Akyz Albaym m okum alar bir alkanlk halinegeldi. lk tepkileri alyorum ve hep teekkr ediyorum. ** *

17

F .: 2

Burada bilim in Trkiye'ye gelmekte olduu yolun daki dncemi tekrarlyorum. g Geliyor. Sancl, patlam al ve byleyici olarak ge liyor. Bunu duyuyorum. Geldii topraklar iyice betimlemek gerektiini dnyorum. 1917 ylnda, 1920 ylnda, bu topraklar nasld; bir tablo gerekiyor. Bu gerek, beni, hazrln tam am la dm Trkiye zerine Tezler dizisinin beinci kita bna gtryor. 1920 ylnda hu topraklarda bulum ak ve yeniden sevgiyle domak zere.. Y. Kk 29 Ekim 1990 Karakusunlar Ky

18

B R N C B L M

TEPED EN V E DITAN ZM
Tarih mi deiken, yoksa gelecek mi? Gemi mi belirsiz, yoksa yarn m? Toplumlarn tarihlerinin geleceklerinden daha dei ken ve gemilerinin yarnlarndan daha belirsiz olduu nu syleyebilecek bir tarih noktasna geldiimizi dn yorum. Yarnlar ve gelecekleri daha byk bir kesinlikle sylenirken, gemileri srekli deiiyor ve tarihleri be lirsizleiyor. Tarihi, kendi imajna ne kadar ters dyor; srekli olarak kendi kurgularn ykp yerine yeni ve eskisine d a ha az benzeyenlerini diken tuhaf bir mimar andryor. G e mite mi yayor, yoksa ann ar ve gncel basksyla srekli olarak gelecek kprsne viadkler mi hazrlyor; bu nedenle sylemek ok zor grnyor. Gemii tarih olarak yazabilmek iin yazcnn ann tm etkilerinden ve gelecek duygusunun basklarndan kur tarlmas gerekir; bunun ise ok kolay olmad b ilin i yor. Yazacak olan insan akldr; insan akl ise edilgenlik ten kaynaklanan tarafllk eilimi ile ykldr. Hl e v renin en byk hzinesi olduundan kuku duymuyorum; ne yazk, ortada tarafllk tutkunu bir hazine var. Bunu grmemek, vulgar m atem atikilerin ya da sokaktaki in sann yazgs oluyor. Ancak insan akl, kendi zaafn gryor; akl tarihi pek ok abaya tanklk ediyor. Bunlardan birisi ok ba s ittir ve genel bir yaygnl var. Batda dncenin ge19

mesinde abbe'ler, manastr ba rahipler, sekin b ir yer tutuyorlar; evlenmemeleri, akllarn tarafllk eilim lerin den korumak iindir. Dou'da Hristiyan keilerle ve mslman dervilerin dnme seanslarndan nce uzun s re kendilerini inzivaya ekmeleri ve lmeyecek lde ek mek ve su ile yetinmeleri de insan aklyla ilgili ayn fe l sefi deerlendirmeye dayanyor. nzivann insan kiiliinin retmeni olduunu kabul ediyorum; fa k a t evrenin en byk hzinesi olan insan aklnn tarafsz ve zgr verimini alabilmek iin akl iin de barndran canl varl cinsellikten yoksun brakmay ya da ekmek ile suya mahkum etmeyi kabul edilemez bu luyorum. nsan, kendi zaaflarna daha insani zmler ara yabilecek yap ve gtedir. Felsefe bu arayn dile dklm biimi deilse ne dir? Dnmeyi sevmek anlamna da gelen bu szck, sev menin ne byk bir titiz lik ve i atmas gerektirdiini gstermesi asndan da retici olabiliyor. Felsefe, in san aklnn en deerli rn olan doru bilginin doru luunu snama alandr; br yerde, hem doru bilginin je neratrn ve hem de arpm cetvelini bulma sevgisidir.' Eer insan akl zcafsz olsayd, felsefeye hi gerek kalmazd. Eer insan, kendi psiik sorunlarnn nedenini, belki de krlmalar dzelten bir prizmann yardmyla, ken disi grebilseydi, psikoanaliz ortaya kmazd. Bu adan bakldnda felsefenin ortaya k insanln byk se vinlerinden birisi oluyor. Felsefenin canll b ir toplumda doru bilgiye ve do ru bilgiyi dorulamaya verilen nemin ls olmaldr; imdi dnya felsefenin ok canl olduu bir zaman kesi tini yayor. Bu bir anstr; ancak bir nemli ansszl da beraberinde getiriyor. Artk felsefe balangcna dn mtr; fizikle felsefe tekrar birleiyor. Bugn genel o la rak doru bilgiyi dorulama zerinde dnme ve al ma. ok byk lde, fizikilerin elinde toplanyor. yle de sylenebilir; bugn iyi fiziki felsefe ve her felsefeci de fizik yapmak durumunda kalyor. Bu kadarnda bir ansszlk grlmeyebilir; dnya, fi20

zik bilgisinin son derece uzmanlat bir dnemi yayor. Kvantum ile birlikte fizik hem yeniden felsefe oldu, hem son derece matematikleti ve hem de izlenmesi iin ayr bir eitimi gerektirecek bir birikim ve dile ulat. Bugn doru bilginin dorulanmas ile ilgilenenler, eer kvan tum fizikisi olarak yetimemilerse, ancak bu alandaki tartm a konularnn balklarn ve elde edilebilen ara so nularn bir blmn alabiliyorlar. Bunlarla kendi alan larnn sorun ve verimlerini karlatrm ak durumundalar. Kvantum fiziinin doru bilginin dorulanmas alan na tadklar sunlar oiUVTT-BIr n6ekf olunun blr sonrakmi belirlemesi anlamnda sebep-netice ilikisinin zlmesi, maddenin en kk biriminin iinin belirsizlii, srekli atmalarnn tiyatrosu olarak alglanmas ve en nemlisi, teori ile gzlem ya do pratik arasndaki iliki de teorinin en ok kabul grd yerden de daha n pla na kmasdr. Kvantum fiziin insan dnmesi zerinde etkisinin artyla birlikte, yeni ve doru bilginin bu lunmasnda teori ya da baka bir syleyile bilimsel ku rgu yeni bir nem kazanyor.
1 " 1*
-*

Teorinin n plana kmas, fizik alannda gzlemin ya da toplumsal ve tarih alannda pratiin nemsizlemesl demek olmuyor; tam tersine pratie de teorik bir bak gerektiriyor. Her pratik, am pirisistlerin eilim gsterdii trden, l bir olgu olmuyor; gemi bir gelecein unsur larn iinde tayan en kk bir tarihsel birim durumuna geliyor. Byle bir bak ise tarih iinde sonraki bir olayn daha nceki olaylar kmesini belirlemesinin de ip ula.rn salyor. Gerek, hi kukusuz, insan akl tarafndan kefedilmeden de nce vardr. Gereklin insan bilgisinden bam szlndan hi kuku duymuyorum. Ancak bilinmesi, yalnrzca ve yalnzca insan akliyla gerekleiyor; insan akl nn yaratc ileyii gerei ortaya karyor. Tarihin ger d e kle ri de bu dzeyin dna kamyorlar. nsan akimn her yeni yaratc ileyiiyle birlikte deiiyorlar. * ~5yle grnyor, insan aklnn byk teorik patlama21

lan ya maddenin hareketinden uzaklald ya da toplum sal pratiin yoksullat zamanlarda gerekleiyor. Yoksul pratik, insann umuduna cevap vermeyen ve ya akln bekleyiine ters dendir. Yoksul pratik gelecei deimez yapandr. Burada insan akl gemii deiken yapyor. Eer 1789 yl saylacaksa Byk Fransz Devrimi, iki yz yldan daha uzun bir zaman geridedir; eer devrimi yapanlarn yaptklar yeni takvim le Fransz Devrimi'ni ba lattklar tarih noktas balang alnrsa, iki yz yl dol durmak zeredir. Fransz Devriminin iki yz yl doldur duu bir tarih kesitinde, Byk Devrim'in tek izleyicisi olan Ekim Devrimi, en cansz ve son dalgalarn s bir sahile vuruyor. 1989 ylnda Ekim Devrimi lkesinin en st d zey yneticisi, Parise gelerek Ortak Avrupa Evi adyla son derece belirsiz, ancak ortak, Avrupa ve ev sz ckleri nedeniyle son derece anlaml bir dileini ortaya atabiliyor. Artk gemie ve tarihe yeniden ve bir baka kurguy la bakmak gereini duyuyorum. Yeniden bakmak, bir yeni soru sormaktr. Byk Fransz Devrimi nedir? Neyi anlatyor? Ne gs teriyor? Gstermek dille mmkn olduuna gre neyi d il lendiriyor? Fransz Devrimi, doru bilgi alannda, birbirine zt iki ayr sistemin bar iinde bir arada yaama imkannn s nanmasdr. Devrim ncesinde Fransada bir sistem var; feski Rejini adn tayor. Devrim, bir yeni sistem g e tiri yor; ikisi birbirine zt'tr. Fransa'da iki ayr ve zt siste min kartl Devrim'den nce de var; Devrim, kanl bir biimde iktidarn yeni rejim yanllarnn eline gemesini salyor ve kartlk, Devrim'den sonra, y e n i rejim Y anl larnn egemenliinde sryor. Ancak Fransz Devrimi, iktidar yapmak istedii ilkeje ri acsndan bir dnya devrim idir^ bu ilkelerin Fransa'da Viyasnl iktidar eline almas, eski rejimin geerli olduu btn lkelerdeki iktidarlar asndan net bir tehdit oluturuyor. Fransz uVHm! gerekletikten sonra Fransa'22

\. Buno4 k S t iM e / jf t i
.2SaujXl. cUrdwf iaJ a i j: $ *U 2 A v VW3l .

da yklan rejimin benzerine sahip hi bir lkede yneten lerin huzur iinde ynetmeleri mmkn olamyor. Fransz Devrimi ile dnya lsnde iki sistem kar .karsiv geliyor. " Anlam sudur: Fransz Devrimi'nden sonra yeni Fran sz Devleti ya eski sistemlerin hkmran olduu dnyada eski rejim lerle bar iinde b ir arada yaayacak; ya da dnya lsnde bir sava balayacaktr. Fransz Devri mi, byle bir ztl dillendiriyor. Ne olabilir? Fransz Devrimi'nin btn dnyaya ege men ofmas mmkndr. Osmanl mparatorluumun ikinci snf bir devlet olmaya raz edildii Onsekizinci yz yln sonlarndan itibaren Ondokuzuncu yz yl banda, Ame rika Birleik D evletlerinin tarih sahnesine bamsz bir devlet olarak henz kt b ir zamanda, dnya. Bat A v rupayla snrlanmak zeredir. Bu nedenle Fransz Dev rim i'nin Avrupa'da egemen olmas bir dnya sistemi o l mas anlamna gelebiliyor. Bu. birinci almaktr; kincisi. Fransz Devrimi'nin temsil ettii yeni sistemin yaylmas nn sava yoluyla durdurulmas oluyor. Ucnc almak ise, Fransa'da darbeler, restorasyon ve devrimler sregj ve dier lkelerde evrimlerle, bunlara eklenen karlkl savalarla, iki zt sistemin ztlklarn trpleyerek, b irle rine yaklamalar veyo 1950 yllarndan itibaren kullanm artan bir szckle birbirine converge etmeleridir; ger ekte ve srayla her de yaanyor. Fransz Devriminin bir Avrupa ya da buradaki anla myla bir dnya savama yol amasnn temel motoru, kark u dur; Devrim'den hemen sonra iki sistemin taraftarlar n da byk bir korku esir alyor. Fransz Devrimcileri'nin ok byk bir blm, ayn anlama gelmek zere orta s nf, burjuvalar veya nc dzenliler. Tier Iztats, Fran sz asillerinin bata komu lkelerdeki kardeleriyle birleerek devrimi, yeni dzeni ve kendilerini boacaklarn dan nerede ise emindirler; korkular, gnlk yaamlarna giriyor. Korkularn ortadan kaldrabilmek iin bir sava istiyorlar ve kanlmaz gryorlar; sadece korkusuz jakobenler ve Parisin sans-culotte'lar savatan yana grn23

myorlor. Asillerin se, K ralla ekimeleri nedeniyle ha rekete geirdikleri orta snfn, daha sonraki yllarda Metternich'in bir gizli memorandumunda geen ve btn dev rimcilere layk grd szckle, haddini bilmez tutum ve hareketleri nedeniyle, panie kapldklar anlalyor; dier lkeleri yneten karde ve akrabalarn, Devrim'den kaarak siyasi gmenlii seen ok geni bir eski rejim taraftarlar ynn da silahlandrarak Fransa'ya hcuma aryorlar. Birinci aamada Fransz Devrimi, ksa saylabilecek bir zaman aralnda, Avrupa ya da Dnya Devrimi ojpa ansn gsteriyor. Bunda, Napolyon'un yeni sava dzenlemeleri uygulamas ve Fransz savalarnn bir mis yoner inancyla savaa gitm elerinin yannda, Fransa'nn tek bana ve genileyen ittifaklara kar, bata kyl lerin toprak mlkiyeti olmak zere, ihtilalin ilkeleri iin savayor grnmesinin rolnn byk olduunu dn yorum. Napolyon. pek ksa bir zamanda, eski rejimden kal ma Avrupann iriji ufakl pek ok kraln yerinden ediyor; bunlarn pek ou yeni yerleim yeri olarak Paris'i sei yor ve Chateaubriand, artk Parislilerin birbirine falan kral bu evde mi oturuyor, br arka sokakta m? diye sormaya baladklarn yazyor. Fransz devrimcileri. Napolyon'un komutasnda, her gittikleri yerlerde kendi ben zerlerini ve muhtemelen asillerden kopye ettikleri bir sz ckle kardelerini bulmaktan ve gl sandklar kral larn bu kadar kolay devrilerek teslim olmasndan ayr bir g alyorlar; yle kyor. Burada bir parantez amak durumundaym: Teorinin arlnn artmas ile tarihin deikenlii dnceleri yan yana gelince, tarihin aktrleri de yazglarn deitirebiliyorlar ve yeni yazmdaki rolleri oynamak zorunda kalyor lar. Bu ise ayr bir bilimsel snama yntemi salyor; ta rihi deitiren yeni bilimsel kurgunun salaml ile ta rflv sel aktrlerin yeni rollerine uyum kolayl doru orantl oluyor. Uyum ne kadar kolaysa, t arihi deitirme abas y lde hakl kyor. 24

uC jLiL ^ c \ y n o f c a - '

Devam ederken unu kaydetmek durumundaym; Ame rikan Devrimi'nden iki. Fransz Devrimi'nden on be yl nce, Kk Kaynarca Antlamas ile, Rusya, uzun yllar Avrupa'y tehdit eden Osmanl mparatorluu'nu bir ikinci snf devlet durumuna itm itir. Onsekizinci yz ylda Le histan. Polonya, mparatorluu, birbirini izleyen taksim le ortadan kalkyor; Rusya, bir Avrupa gc oluyor. Rus ya, yalnzca bir A vrupa gc deil, ayn zamanda grlcjign en militan kalesi ve en acar~vaylmacs~dr. ~ Onsekizinci yz yl. Byk Britanya'nn bir dnya gc olmasna tanklk edivor; bu ylda Byk Britanya, Fe lemenk ve spanya'dan smrge yarnda ncl a l yor ve bu iki imparatorluu geri plana itmeyi baaryor. Sanayi Devrimi balamtr; ancak bu balangc odasja rd a n daha ok sonraki gelimelerle birlikte, tarihiler grebiliyor._Byk Britanya, yneten ulus olan Tngilizler^ in geirdikleri burjuva devrirnlerle ve ok byk bir d o nanma ile dnya gcdr; Avrupa gc olma anlamina geliyor. Dnyann lideridir; devrimci geilerden ok te d rici dnlerin bekiliini yapyor. Bu ksa zetten bir sonu karyorum: Fransa'nn sa vann Moskova'ya uzanmas ve Napolyon'a son ve l drc darbeyi. Dk W ellington'un komutasnda Byk B ri tanya'nn vurmas mantk kazanyor. Kiisel kapris ile ak lanamaz bir determinizme brnyor ve Fransa'nn tem sil ettii yeni sistem, Ondokuzuncu yz ylm bandan iti baren dnya gericiliinin en m ilitan kalesi olan Moskova'yla savamadka kendisini gven altnda hissetmiyor. ar Aleksandr'n grkem li bir trenle Paris'i almas, anlarnda kendisini dzenin kayas olarak niteleyen den ge uzman Prens Metternich'e bir jandarma birlii ve rahat lk kazandryor. Drt Bykler. Rusya, Prusya. Avustur ya ve Byk Britanya, Viyana'da dnyaya ve ayn anla ma gelmek zere Avrupaya, yeni bir dzen verecek Kutsal ttifak kuruyorlar. Drt Bykler, Paris'te krall ve Burbon Hanedan'n restore ediyorlar; Fransa kylle rinin ve askerlerinin devrim zlemlerini iyi duyan NapoK ypn. Elbeden kaarak bir kez daha ansn deniyor; "Wel25

,lM

? g r js

Kom unu

lington, Waterloo*da bu onst bitiriyor. Bu, ikinci aam a nn da sonudur. Metternich, Avusturya anslyesi, anlarnda Avrupa' y ynettiini ancak Avusturyay ynetmekte baarsz kaldn kaydediyor; 1848 ylna kadar sryor ve Viyana'dan kaarak yaamn kurtaryor. Bu arada, Napolyon'un nihai d ile 48 Devrimleri arasnda, M etternich'in ajanlar dnyann, artk Avrupa anlamna geliyor, tm ye ni dzen taraflarnn ense diplerinden ayrlmyor ve hep sine kan kusturuyor. Krk Sekiz Devrimleri. bir byk dut aacnn birden bire ve. bedeninden sallanmasna benzer; bir-iki ay kacfr ksa bir zaman iinde Avrupann nerede ise tm eski d denleri sarslyor ve krallar tekrar yere dyor. Yeni Fr "devrim dalgas, bu kez net bir biimde sosyalizmle i ie. A vrupay etkisi altna alyor ve tarihiler, daha sonra^ burjuva devrimler ann sonunu yazyorlar. Bu dnem den sonra ge kalm burjuva devrimcileri kenanerne nanet ederker Fransa'da Cumhurbakan seilim mehT yeen Bonaparte, nc Napolyon olarak im paratorkT unu ilan ediyor. Artk yeni dzeni temsil eden Fransa ile > ski rejimlerin birbirine yaklamalar sreci hzlanmtr; paris Komn. 1871 yl, bu yaklama, teorik alan nem li pratik bakmdan clz b ir tepki olarak kyor. Ancak bir parantez ile devam edebilecek V r noktaya gelmi bulunuyorum; yeni dzen getirecek devrimin dn ya devrimi olaca tezinin, iki byk pratikten kan b yk bir teorikletirm e abas olduu kesinlik kazanyor. Fransz savalar ile Byk Fransz Devriminin ok ksa bir zamanda bir Avrupa dzeni olabilmesi ve 1848 Devrim i nin gerekten kendiliinden ve gerekten nerede ise Av rupann tmnde patlamas, teorik abalar iin ok b yk ipular getiriyor. M arx'n Krk Sekiz Devrimi'nin sos yalist tonunu kmsemesine karn, bu iki byk pratik ler zenginliinden, proleterya devrimlerinin de dnya dev rimi olarak doaca sonucuna ulamas son derece an lalr; burada byk bir aklk gryorum. t lk sosyalist devrimin. Ekim Devrimi'nin, bir dnya 26

devrimi olarak gereklemi olmasnn, Marx'n bu nem li teorikletirme abasn deersizletirdiini dnemiyo rum; Sadece yeni sorunlar ortaya karyor. Ayrca Fran sz Devrimi ile Ekim Devrimi arasndaki nemli ve anlaml farkllklar tek bu noktada dmleniyor. Bir noktann a l tn izmek durumundaym: Fransz Devrimi'nin gerekle ti i lke, Fransa ile, geride kalan dnyadaki lider konu mundaki lke. Byk Britanya, arasndaki gelimilik fa r k, Ekim Devriminin olduu lke, Rusya ile. geride kalan en gl lke. Amerika Birleik Devletleri arasndaki fa r ka gre son derece minim aldir; Onsekizinci yz yln son larnda Fransa. Byk Britanya'ya gre geri bir lke de ildir. Fransa, Byk Britanyann en yakn rakibi duru mundadr ve Byk Britanyann sadece gl bir donan maya sahip olmasnn yannda hem gl bir donanmay ve hem de byk bir kara ordusunu besleyebilen tek dn ya devletidir. Ekim Devrimi, bir dnya devrimi olarak domamann yannda Fransa trnden bir devrim sava yapacak g ten de yoksun olarak gerekleti. Grece olarak ok g l eski dzen devletleriyle sarlyd ve stelik Ekim Devrim inin temsil ettii sistem ile geride kalan sistem arasn daki ztlk, daha nceki ztlkla karlatrlamayacak l de keskindi. Bu nedenle Ekim Devrimi'ni gerekletirenlerin. savlan grece olarak ok daha azd, korkularnn ok daha fazla olduunu kabul etmek gerekiyor. Ekim Devrimi bir veni dzendir; geride kalanlarn hep si eskidir. Y eninin karsnda eski'nin korkusu snr ta nmaz llere ulaabiliyor; ancak eski dzenin nde gelen btn devletleri, yllar sren bir uzun savan yorgun luunu henz atamam drmdalar. Korkularn b iriktir mek ve yeni dzeni ortadan kaldrmak amacyla, ilerce bir tarihte, saldrmak zorundadrlar. Bir parantez aarak _Fpgnsz Devrimi'nin zn bar iinde birarada yaama veya yaamama sorunu olarak grmenin aklayc gcn vurgulamak istiyorum. Bu sorur, bar iinde bir arada yaama veya yaamama koul larn arama sorunu, bir d iliki olmaktan ok uzak g 27

rnyor; birbirine zt iki sistemin i yaplarn ve perspek tiflerini etkiliyor. Bar iinde bir arada yaama veya yaamama, zt sis temlerin i yaplarna ok gl bir mdahale olarak ken disini gerekletiriyor. yleyse Fransz Devrimi ile ortaya kan alma burada da tekrarlamak geregi var; Ekim Devrimi yo ken disini geniletecektir, yo d savalarla durdurulacaktr ye va do zaman iinde, eitli restorasyon sreleri ve geri dzenlerde zorunlu ve paral iyiletirmelerle, yeni sis'tem ile eski dzen birbirine yaklaacak, krk yldr one rlen bir szckle, converge edecektir. Baka b ir yol gremiyorum. * Tekrarlamak durumundaym; yapmakta olduum zmleme veya sergilemeye altm dnce biiminin bir net uzants grnyor. Teorik olarak iki zt sistemin bar iinde bir arada yaama koulu bulunmuyor. Bars inde bir arada yaama yolu, bir politika olduunda, zlt sistemlerinin her kisi ve zellikle yeni ve ilerde olan kes kinliini trplemek ve ayrmlarn ortadan kaldrmak zo rundadr Bu adan bakldnda ki Byk Sava arasndaki zaman, bir yanyla bir jn o d u s vivendi, dier yanyla bir hazrlk dnemi olarak ortaya kyor. Hazrln niteliini amak istiyorum. Modus vivendi iin de nesnel koullar var. Bin Bi rinci Dnya Sava'mn yorgunluu ve yeni dzeni paral ve silahl kuatma devam ederken. Dnya Devrimini ger ekletirmek iin kurulan rgt, Komintern, 1920 yl son larna doru dikkatini Bat lkelerinden "Dou toprakla rna evirmek eilimi gsteriyor. lk\: Bunu hemen izleyen ylda, Nova Ekonomieskaya Politika ile, yeni dzen ile es ki sistem arasndaki farkllklar trpleniyor ve iki sistem arasndaki keskinlikler yumuatlyor. Tarih, yeni sistem deki bu yumuamann, ya da teknik deyimle ricat'n, ka^ lc olmadn gsteriyor; ancak adalarnn bunu bil me imkan yoktur. adalarnn, NEP ile eski dzene bir dn olduunu dnmeleri veya en azndan kukulu ol 28

m alar mmkndr; bu ise saldrgan eilimlerde tereddt yaratyor. i : Yeni dzen bu ricattan beklenmedik bir kes kinlie alrken, eski dzen. M arx'm ve izleyicilerinin uzun yllar ncesinden haber verdii ok byk bir ekonomik bunalmn iine giriyor. 1929 Bunalm, eski dzendeki tm topraklan sarsyor; kendi zemininden emin olamayan bir gcn saldrsn daha da ertelemekten baka aresi kal myor. Her yeni dzen, dnya dengesinde bir deimedir. M utlaka sava tohumlar ve kanallarn ieriyor. Eski dzenin hazrl zerinde durmak istiyorum; ta rihi, teleolojik senaryolarla yorumlamak ve yazmak eiJiminde deilim. Tam tersine. Marx'n dncesinin tem el lerinden birisi haline gelen, toplrnm mantnn kendisi ni oluturan bireylerin mantndan ayr olduu felsefe il kesinin hl ve giderek daha byk bir geerlilik tad n dnyorum. nemli olan btnn mant ve bu mantn izdii yndr; faktrlerin ve rgtlerin motivas yonlarna dayal bir amalandrma fazla nemli olmuyor. Byle bir adan bakldnda hem faizm ve hem de Hitler. ki Dnya Sava aras zamann kanlmaz rnJeri olarak ortaya kyorlar. Faizan rgtlenmelerin. tal ya ve Almanya trnden sanayileme yoluna ge girmi, hz alm, zengin bir eliki corafyasna sahip ve belki de bu nedenle, yeni dzen isteyen emeki ve ii rg t lenmelerinin, eski dzenin ok daha nce gelimi ve daha ileri gitmi lkelerinden ok daha gl olduu yer lerde fkrmalar, byle bir yaklamn ilk dayanaklar o lu yorlar. talya'da kyor ve en gelimi tipolojisini Alm an ya'da buluyor. Bu noktay amak zorunluluunu duyuyorum. nsann bymesini, izgi film lerindeki saks ieklerinin kesikli ve sramalar boy atmasna benzetiyorum; bylece algl yorum. Dnyann eitli yerlerindeki devrimler, dnyann te r yerinde insann bymesinin motorlar oluyorlar; kapi ta list devrim de, serbest rekabeti aamasnda, byle bir role sahip grnyor. Ekim Devrimi'nde insan ayr bir boy atyor. Daha n 29

cesinde 1905 Devrimi'nin Trkiyede Jn Trk, ve Iran ve inde burjuva-demokrat devrimler iin bir esin kayna olduu grlerinin kolaylkla bir kenara atlmamas ge rekiyor. Bolevik Devrimi'nden sonra dnyann pek ok yerinde insann kendine ve insann gcne gveni artyor. Napolyonun nihai yenilgisinden sonra otuz yldan uzun Avrupa gericiliinin ba yneticisi Avusturya anslyesi Prens M etternich'in ara yazd gizli memorandumda, btn tehlikenin artk insanlarn haddini bilmez, buna kstah da denebilir ve'ngilizce presumptuous. olma sndan kaynaklandn sylemesinde byk bir gerek gryorum. Deerlendirme, bir eski dzen bekisinin ka leminden kt iin kaba bulunabilir; ancak, insanlarn hadlerini aarak bydkleri dncesine sahipleniyorum. Dnyann eitli yerlerindeki bakaldr ve devrimler, dn yann en ssz yerlerinde bile insanlarn hadlerini bilme melerine veya yeni hadlere ynelmelerine yol ayor. Bu na insann bymesi adn veriyorum. ki- Sava arasnda eski dzende en nemli sorun. Ekim Devrimi'nin bu insan byten etkisini""jrtadon kal drmaktr: insan kltm ektir. Hitler, budur. Yalnzca bu deil: ancak geri sistemlerin i dzenleri asndan n celikle budur. Faizm, ncelikle insan kltme operasyonudur. n san. burjuva devrimlerinin de kazanmlarndan arndrma ilemidir. Krk Sekiz Devrimleri sonrasnda burjuvazi, devrimlerini henz gerekletirm edii lkelerde kendine iha neti bir izgi haline getiriyor. ki Sava arasnda ise eko nomik adan ok ileri, ancak sistem olarak geri lkelerde insan, burjuva devrimlerinin kazanmlarndan koparlyor; faizminin i dzen adan temel ilevi bu oluyor. ki Dnya Sava arasnda ekonomik ve teknolojik adan dnyann en ileri, ancak yeni dzen nedeniyle ol duka geri yerlerinde, insan, kkinsana dntrlyor. Kkinsan, tek szcktr; insan ve insann kl tlm deil bir baka yaratk oluyor. ki Sava arasnda insan bakalatrlyor ve b ir baka yaratk ve kkinsan yaplyor. 30

Kafka'nn Metamorphosis'i, Dnm, 1937 ylnn damgasn tayor; bir insann bceklemesi srecinin, ok canl ve kalan insanlar tiksindirici bir biemle anlatyor. Pek az kitabn Kafka'nn Metamorphosisi kadar zamanl olduunu dnebiliyorum. Charlie Chaplin de ki Sava aras zamann yz'dr ve peki nedir? Chaplin'de insann son direniini, rpn n, aresizlii nedeniyle kurnazln, gryorum. Charlie. ekonomik ve teknolojik adan en ileri, iletmeleri en b yk olan corafyalarda son insandr; hep byk yaplar dan, devlemi insanlar araclyla kap d ediliyor. arlo, tekellerin souk ve brokratik yaplar olarak temel renk olduklar bir dnyada bir sevimli Don Kiotrtur. Fark, kincisinin saldrgan ve alk ve arlo'nun savun mac ve kurnaz olmasndadr. Chaplini bu kadar sevimli ve ylesine ortak yapan, yeni dzene geemeyen lkelerde insann klmesine kar yrtt inat mcadele oluyor. Bundan sonra bir mcadele gremiyorum; insan, kkinsana dnyor. Btn insanlarn kkinsan'a dnt bir dnya da arlo ilgin olmaktan kyor. Tekellerin esaretine al m kkinsanlarn, insan kltme srecini alglam a snn mmkn olamayacan dnyorum. Chaplin'in sonusuz mcadelesinden sonra yeni d zene geemeyen tm Bat, sadece bir insan karyor; Sertrand Russel'n, Bat dnyasnn tek ve son aydn o l duunu ileri sren Naom Chomskye katlyorum Yeni dzene geemeyen ileri lkelerdeki hazrln zn burada brakmak istiyorum. Yeni dzende ise ben zer zamanda bir baka hazrlk var; sanayileme ve te k nolojik donatm yenileme abalar srdrlyorv Korku ve iki zt sistemin bar iinde bir arada yaayamayaca inanc, hazrln son derece byk bir hzla g e r e k le ti rilmesi zorunluluunu ortaya karyor. Bunu, yeni dze nin hi hesapta olmayan byk bir talihsizlii sayyorum. Bir zet gerekiyor; zt iki sistemin savamasnn, 1940 yllarna kadar beklemesi ve teorik deil, pratik bir durum oluyor. Teori her zaman elik saflnda ve pratik ise 31

her zaman bulaktr; hatrlatmay fazla bulmuyorum. Ye^ nl dzenin, zamannda T rotskiy'in nerdii ve Fransa'da olduu trden bir devrim sava srdrme gc bulunmu yor: ac toplamak ve bunun iin yksek teknoloji ithal ederek sanayilemek zorunda kalyor. Bu ise yeni dze ne. hesapta olmayan ve kitaplarnda yazlmayan yabanc. elerin girmesine neden oluyor. Geerken vurgulanmas gereken nokta udur: Yeni dzen, kitaplarda yazlanlara gre kendisine en az uygun bir corafyada ve kldan ince bir birikimle domu ol masna karn, hi hesapta olmayan sorunlarla karla yor. Bu nokta uzun yllar ve belli nedenlerle gzlerden ve dikkatlerden uzak kalabiliyor; nk, yeni dzenin, ken di tabann gelitirmek ve kanlmaz atmaya hazrla nabilmek iin iine girdii sanayileme surecinin hz ve grkemi, bu srecin yeni dzenin oyrlmaz ve her boknv dan zenginletirici bir paras olarak alglanmas sonucu nu da beraberinde getiriyor. Bunun dzeltilmesi zaman dr. zete eklenecek bir nokta daha var; yeni dzenin frpinde sonunda tututuu sava da net olm aktan uzo'k ye bulak kyor. Fransa Devrimi'ni izleyen sava net'tir; bir tarafta devrimci Fransa var. Napolyonun Fransz Devriminin baz temel ilkelerini gdkletirmesine karn sava, yeni ilkelerde eskileri arasnda geiyor ve bura s son derece net grnyor. Ekim Devrimi'nden sonra gerekleen sistemler aras savata ise benzer bir net lik grnmyor; ^ e n i dzen, kendisine ok kar ilkeler le birlikte saf tutm ak zorunda kalyor. Bu sat tutm ann, sonunda kazanlsa bile savan bvuk ykm ve yorgun luuyla birlikte, yeni dzenin saflnda bozucu etkiler yaptn grebiliyorum. . Bu son nokta zerinde ayrca durma zorunluluunu duyuyorum; kinci Dnya Sava'nda Hitlerin saldrlarna kar Sovyetler B irliinin Amerika Birleik Devletleri ve Byk Britanya tr lkelerle saf tutmas, burada yapt m zmlemenin inandrclna glge drmyor. Sa van znn zt sistem ler aras sava olduu kesindir; 32

saflarn net olamamas, zengin pratiin ayn zamanda ve her zaman bulak olmasyla aklanabiliyor. Ancak z prl prl safdr; kinci Dnya Sava biter bitmez balayan Souk Sava'n taraflarnn netlii de bunu gsteriyor. Scak savataki bulaktk, sava daha srekli ve adn Soduk Sava- denilen pr catfsmflva d - mis nce. ortadan kalkyor. ouk Sava'ta yeni dzen gir taraftadr ve tek bana kalyor. Tekrar da olsa bir vurgudan kendimi alamyorum; iki sistem arasndaki savata taraflarn saf olmamas, ya da daha ak bir syleyile Sovyet yannn tek bana ol mamas. sava kazanmada olumlu bir etki yapmasna kar n sistemin safl asndan son derece olumsuz bir rol oynuyor, bundan sonra sistemi kendi saf lkeleri etrafn" jjg yrtmek daha zordur; hi olmazsa bir i mcadeleyi gerektiriyor. Devam etmeden nce ve geerken bir noktay kaydet mek istiyorum; Sovyet sisteminde i mcadele kinci Sava'tan hemen sonra balyor. yle de syleyebiliyorum; bar iinde bir arada yaama ilkesi, on yl sonra resmen ilan edilmeden nce de, bir arayn zigzoglar iinde ok nceden ortaya kyor. Bu aray, yeni sistemi, kendi dorultusunun dna doru ekmeye balyor. Eklenecek iki nokta kalyor; Hitler, rolnn ve yap tnn bilincindedir. Alman arivleri arasnda bulunan bir belgeye gre, Hitler, iktidara geliiyle, Sovyetler Birlii^_nin dnya devrimi projesini durdurmu olduuna inan yor ve byle sylyor. Ekim Devrimi'nden nce iilerin en gl snf ve politik hareketinin var olduunun d nld. Ekim Devrimi evresinde baz denemelerin ya pld Almanya'da, Hitler iktidar, Avrupa devriminin kap sn kapatyor; Hitler bunu, dnya devriminin yolunun ke silmesi olarak alglyor. kinci nokta udur: H itler'in iktidara gelmesi, Byk Britanya ve Birleik Devletlerinde pek ok oligark iin byk bir sevin kayna oluyor. Dnyann nde gelen tekelleri, Hitler'in ykseliiyle yeni dzenin genileme im kanlarnn ortadan kaldrldna inanyorlar. Baz politika33 F.: 3

i9 n - ^ v ft-*y
clar da Hitler'i, Sovyet sisteminin zerine ynlendirmeyi bir politika sayyorlar. Souk Sava, scak sovataki bulakl ortadan kal dryor. Ancak scak savan, iki sistem arasnda bar iinde bir arada yaama koullarnn varln aratrmay bir po litika haline getirdii kesindir; dolaysyla iki sistem ara sndaki savatan sonra yeni dzenin eskisinin ilkeleriyle bulak bir konuma doru gemeye balad anlalyor. vle bir pervodizasvon nermenin zamandr; 19171947, yeni dzen asndan da iki sistem arasnda bar iinde bir arada yaama koullarnn bulunmad bir za man aral oluyor. 1947-1987 arasnda, iki sistemin b ir orada yaama koullarnn aranmas bir ilkedir; ancak g vensizlik ve kuku etkinliini srdryor. stelik hem arcTy ve hem de kuku, yalnzca yeni sistem iindir. Ame; riko Birleik D evletlerinin temsil ettii eski dzenin, 1960 yllarnn banda Bakan Kennedy'nin balatt aksine bir edebiyata ramen, k i sistemin bar iinde b ir arada* yaayabileceine hi br zaman inanmadn ileri srmek mmkndr; eski dzen iin keskin kartlk hi bir zamarTortdan kalkmyor. 1987 ylndan sonra akan zaman Kesitinde yeni dzen, bu kartl ortadan kaldrmak iirT. eski dzene yaklamakta byk ve hzl admlar atyor ve converge etme srecinden daha ok, tek yanl bir ha reketle, eski dzene benzemeye alyor. ki nokta daha var. Birisi yle: nsan, yeni'ye doru ilerlerken byyor. Geriye doru ricat ederken klyor ve kendisine gvenini yitiriyor. Bunu tersinden de syle yebil iyoru m ;- e rjn a n J < e n d is in e g v e n ^ laka ricat ediyordur. Bugn Sovyetler Birlii'nin temel z e i [i sovyet insannn Kendisine gvenini yitirm esidir; b j^ Tn gzlemler bu noktada birleyor. kinci noktay ise u biimde formle edebiliyorum; balangcnda tarih efsane ve bilim de dinle karktr. Bi lim, yneten yasa kavramn, dorudan doruya din'deki Tanr kavramndan aktaryor. Bilimsel yasa, Tanrdan da 34

ha dzenlidir; ancak din, Tanr'y ve bilim, yasalar bulup geerli klma ii oluyor. Efsane, dev tr byk gler ve bunlar arasndaki kavgadan kyor. Tarihiliin iindeki efsane unsurlar n ayklayarak gelimesine karn, bugn hl, byk ve ya sper gler arasndaki atmann kalkmasyla ta rihin sona ermesine zde tutanlar var. Bu nedenle, Sov yet sisteminin, zellikle 1987 ylndan itibaren eski dze ne benzeyebilmek iin temel ilkelerini ve politikalarn red detmesini, scak ya da souk her tr byk atmalarn sonu olarak grme eilimi ortaya kyor; bu nedenle o la bilir, tarihin sona erdii iddia ediliyor. Halbuki sadece bu durum, tarihi sona erdirmemek bir yana yeniden yazmaya yol aabiliyor. Her yeniden yazm ise b ir yeni balangca iaret e di yor.

Yeni Fransz Devrimi Her yeni yazm bir yeni balangtr; ancak hi bir yeni yazm, tmyle yeni saylmamaldr. Her yeni yazm, pek nemli lde eski malzemeyi kullanyor. Yeni bina, tm yle yeni malzemeye dayanabiliyor. Ancak bilimde tmyle yeni malzemeyle hareket etmek mmkn olam yor. nemli olan malzemenin yenilii deil mevcut m al zemeyi yeni bir yapda veya ilikiler sistemi iinde kul lanabilmektir. Bunu yle de anlatabilirim; Mara'tan nce snf, snf mcadelesi ve hatta proleterya diktatrl kavram lar vara. Marx, bu varolan kavramlarla iki yenili i gerekletirdi; birincisi, bunlar arasnda iliki kurabildi ve bunlar birbirine balayan sreleri ortaya Koydu. kin cisi," bunlarn onmm a rtrd. s istemini,~ 5 morn ereve sinde kurdu ve gelitra. Dncesinin etRnlignae bura da gryorum. ~ " Btn bunlara u nedenle iaret etme gereini duyu yorum; Fransz Devrimini iki sistemin bar iinde bir 35

arada yaama imkannn snamas olarak almak, tmyle yeni olmaktan uzaktr. Tarihi Taylor, buna ok yakn d nceler ileri sryor ve unlar sylyor: Valmy'de ba layp VVaterlooda sona eren byk sava, (1792-1815), ncelikle, geleneksel dzen ile devrim arasnda bir ihti: laft1 . Fransz devriminin bir yeni dzeni yanstmas an lamnda., byk Avrupa veya dnya sava iki ayr dzenin sava oluyor. Tarihi Thomson daha yakn dyor; savan en ya kn nedenlerini, sarayn ve siyasi gmenlerin entrikalar. M eclis'te Jirondenlerin sava lklar, devrimcilerin sal drgan lye ulaan kendilerine gvenleri, kraln itiba rn. yitirmesi ve Prusya'nn diplom atik abalan olarak gsterdikten sonra, ancak temel neden daha derindey di diye ekliyor. Tarihi Thomsonun grd temel ne den udur: Daha modern deyimlerle, tmyle ayr ilke lere dayal iki toplum biim inin bar iinde yaayamaya ca sorunu-. Hem Fransz devrimcileri ve hem de ge ride kalan dzen tem silcileri acsrndan birbirine zt iki dnya sisteminin bar iinde bir arada yaayp yaaya mayacann snanmas gerekiyor. Napolyon Bonapart'n komutasnda btn Avrupa'y iine alan byk sava by le bir snamann pratik sonucu olarak ortaya kyor. Devam etmeden nce baz grlerimi netlikle yaz mam gerekiyor. Netlikle yazlan ve ileriye srlen gr lere tez adn veriyorum. /y Bir. Ekim Devrimi ile kurulmaya balayan dzen hi bir zaman yeteri lde sosyalist olamad.. Bunu bir lde gelitirebilirim ; iki dnya sava ara-v snda Sovyet dzeni, baz yeni ve sosyalist ilkelerle deTiemeler yapmakla birlikte, bunlaraa srarl olmaktnn nabuk ayrld. u* Tki:'1ki zt sistemin bar iinde bir arada yaama im kanlarn aratrm ak yeni dzende yeni ilkelerin uygulan masndan vazgemeyi veya en azndan bunlar trpleroevi gerektiriyor. ^ c: Sovyet iktidar, yeni dzen yolunda ilerleyemedii iin, srekli bir biimde geriledi, nem li i kavgalar do 36

\y

iperen srekli gerileyiin balang tarihini, kinci Dnya S avasina ve doha aklkla hemen sonuna koyabiliyorum. rt: Sovyet iktidar, morksizm-leninizm bakna ve lkelerine gre kurulmutur. Ancak marksizm-leninizm, ile r leyen bir yryte yol aabilen ve ktleleri gtren b ir gce sahip olabiliyor. R icat'ta marksizm-leninizm, tm srkleyiciliini ve ynetme gcn yitiriyor. Grnyor, bu t r tezler, birbirine zt iki sistemin ba r iinde bir arada yaama imkannn aratrlmas sre cini imdiye kadar olduundan daha nemli bir noktaya karyor. Bu, Ekim Devrimi iin byledir. Ancak bir s recin nemi bir gzlemle snrl olmamaldr; bir gzlem, yeterli aklayclk ve genellemeden yoksundur. Bu ne denle, Ekim Devrimi ve sonularyla ilgili bir zmleme yaplrken Fransz Devrimi'ne dnmek kanlmaz oluyor. Burada da eksik olmamas gerekli bilimsel drstlk le. Sovyet dzeninin sonunun aratrld baz yakn zaman incelemelerinde Fransz Devrimi veya aktrleri ile para lellikler kurulduuna iaret etmek zorunluluunu duyu yorum. Bunu yapmak zereyim; ancak, geerken ve ok zaman, zmleme sisteminin ortasna oturmayan dein melerle temel sre haline getirilen paralellikler arasnda bir ayrm yaplacan umuyorum. Deinmelere deinirken bir noktann altn izme gerei kyor; Bat, nerede ise, 1917 ylndan beri srek li olarak Sovyet iktidarnn sonunun geleceini ileri s r d. durdu. Uzun sre, ilk nce Ekim Devrimi'nin Bat'ya salverdii emigrler. nce sovyetoloji adyla bir yeni meslek kurdular ve her gn yeni iktidarn batn haber verdiler. Daha sonra ikinci kuak sovyetologlar, bu kez de sovyet iktidarnn neden batmadn aklamay b ir bilimsel aratrma kolu yaptlar. Daha sonra B atida sov yet aratrmalar, bir yanyla ve teorik dzeyde, bu sis temin yaayamayacann aklanmasn ve dier yanyla da ve pratikte, salamlnn gsterilm esini kendisine ama bilerek belli bir istikrara kavutu. 1987 yl, byle bir is tik rar noktasna denk geldi ve gerekten son'un gelip g el

medii konusunda akn ve birbirini tutmayan deerlen dirmelere yol at. Bu deerlendirmelerden ikisinin nemli lde ilgi ektiine iaret etmek durumundaym; bunlardan birisine duyulan ilgide, deerlendirmenin imzasnn nemli bir rol var. Z imzal bu inceleme. Amerikan Bilim ler Akademi s in in yayn organnda kmasnn yannda yazaryla ilgili eitli speklasyonlara da neden oldu (*). Fakat asl il gili, yllar nce yazlan X imzal bir baka incelemeyi hatrlatmas nedeniyledir; kinci Dnya Sava sonunda ya ynlanan X imzal b ir inceleme, daha sonraki yllarda, Amerika Birleik D evletlerinin Sovyet politikasnn ilkele rini koyabiliyordu. X, daha sonra Moskova'daki gen bir Amerikan diplomat olan G. Kennan olduu ortaya k t. herkesin kinci Dnya Sava zaferinin sarholuundan kurtulamayarak Sovyetler Birlii ile bir dostluun srd rlebileceine inand bir zamanda. Sovyetler Birlii'nin kuatlmasn, containment policy neriyordu. ilgi eken dier incelemenin ad da yazar da bal bana ilgiye deer grnyor; yazar. Amerikan D i leri Bakanl siyaset planlama dairesinde ynetici duru mundadr ve bal da Tarihin Sonu mu? oluyor. lki, Z'in incelemesi, henz sonun gelmediini, Sovyet dze ninin yklmas iin daha byk krizlere gerek olduunu ve bu nedenle de, her trl ekonomik ve teknolojik yar dmlardan geri durulmas zorunluluunu ileri sryor. Francis Fukuyama. H egeie de atf yapmakla birlikte hl ta rihi devlet sava olarak alglyor ve Sovyet D evinin l dne inan getirerek tarihin sona erdiini ilan ediyor. Amerikan istihbarat alma ve deerlendirmeleriyle de balants olan Fukuyama, sosyalist devin lmnden ve
(*) Hella Pick, G uard ianda Zin bir Amerikan diplomat veya bir Sovyet yurtta olabileceini ileri sryor. Fakat B atida ve hatta Sovyetler B irliinde Sovyet tarihi n in tm hakknda, yorumlar bir yana, ciddi bilgi sahibi kim seler yok denecek kadar azdr; Z 'in incelemesi, bende, bir ekip almas zlenimi yaratyor.

Guardian W eekly, 21 Ocak 1990, 9. 11.

38

sovyet dzeninin ykntsndan kan sonular iin ise pek fazla iyimserlik samyor; bu ykntdan faizan bir Rus ya Devleti'nin domasn byk ihtimal olarak gryor. Fukuyama'nn incelemesi Amerika Birleik Devletle rin in nde gelen tarihileri arasnda bir tartmann da balangc oluyor. Tarihi Gertrude Himmelfarb. Rusya'da bir liberal demokrasi ansn pek dk tutuyor ve Rus ya'da bir tr kendine dnk, nativist, veya poplist ya da geleneki otoriteryanizm ihtimaldir diyor. Ancak Himmelfarb'n buraya asl almak istediim gr bu deil, udur: Post-Napolyon dneminde Fransann, artk nce ki dnem olrramas trnden, Rusya da Garbaov sonra snda asla eskii gibi olmayacaktr. Komnizm, Eski Re jim gibi, tmyle, ldr1 1 . Eski Rejim, tmyle Fransz Devrimi ncesi dzeni anlatyor ve tarihi Himmelfarb, Es ki Rejimi sona erdiren Napolyon dnemi ile komnizmi so na erdirdiine inand Garbaov dnemi arasnda bir p a ralellik kuruyor. Z, Garbaov Sovyetler B irli in in komnizmden ka, exit from communism, meylettiini kabul ediyor; an cak hem sonutan emin deil ve hem de henz iyice ba lanmam bu srecin uzun ve zahmetli olacan dn yor. Sonutan gven duyabilmek iin yle Ortak Avrupa Evi ynnde tedrici adm lar yerine daha fazla kriz ge rektiini ileri sryor. Daha fazla ve daha gerek reform la r retebilmek iin, muhtemelen daha fazla kriz gerekli olacaktr. Sovyet dzenini, komnizmden dnten vaz geemeyecek bir yere getirmenin tek yolunun ok daha byk ve vahim bunalmlar olduunda srar ediyor. Buraya, Z incelemesinden asl aktarmak istediim gr de bu deildir; Z, Garbaovun kendi halefi olup olamayacan tartmak istiyor. Bir ynetici her zaman kendisinin yerine geendir; bu soru, ancak bir dzen de itirdiine inanlan Garbaov'un kendi yeni dzeninde de ynetimde kalp kalmayaca merak edildiinde anlaml olabiliyor. Z, nce perestroyka'nn bir baka Onseki zinci Brumaire ile sona erip ermeyeceini soruyor; Onsekrzinci Brumaire, Napolyon Bonapart'n, imparatoiuu39

na doru, bir darbe ile kendisini konsl ilan ettirdii ta rihin, Devrim Tokvimi ile oy ve gnn gsteriyor. Marx'n nl Lui onapart'n Onsekizinci Brumaire'i balkl almas nedeniyle olabilir, bu darbenin tarihi hep Devrim Takvimi'ne gre hatrlanyor. ncelemeden asl aktarm ak istediim cmle udur: Ve kim bilir, bu senaryoda belki de Garbaov. kendi halefi veya eer perestroyka bir baka Onsekizinci Brumaire ile sona erecek olursa kendi Bonapart olacak kadar uyank davranabilecektir4. Z. hem Garbaov'un bir dzene son verme misyonuna deiniyor , ve tam ihtimal vermese de Napolyon ile balant kuruyor. Hangi Napolyon? Seksen Dokuz Fransz Devrim i'n den sonra nce konsl ve sonra im parator olan birinci Napolyon mu. yoksa Krk Sekiz Devriminden sonro nce Cumhurbakan ve daha sonra imparator olan nc Napolyon mu? Z incelemesinde byle bir aklk grn myor. Bu bir yana; Napolyon Bonapart ile M ihail Gar baov arasnda bir yaknlk gremiyorum. Napolyon Bo napart, Babeuf ve arkadalarnn zerine yrm olmak la birlikte bir Jakoben gemie sahip bulunuyor. Daha sonra imparatorluunu ilan etmekle birlikte Cumhuriyeti skk anlarnda kralc darbelerden koruyor. Tutarszl ve kaypakl var; ancak Devrim ordularnn banda bir Avrupa sava ynettii kesindir. Napolyon, bir yeni dzeni Avrupaya yayan kimsedir. Garbaov'un bir yeni dzeni, Ortak Avrupa Evi olabilir,. Avrupa'da sona erdirme srecini ynettii kesindir. Kukusuz yola karken Garbaovun niyeti Sovyet d zenini sona erdirmek olm ayabilir; niyetine deilse bile Garbaov'un balang senaryosuna bu blmde deinme imkan bulmay umut ediyorum. Ayrca tarihin niyetlerle yazlmadn biliyorum. Tam tersine Peter Gayn profes yonel tarihiyi, kukusuz ben deilim, saykolojiste benzet mesine katlyorum '; hatta grn daha ileri gtrerek iarihinin bir tr psikoanaliz yaptn dnyorum. Ta rihi, tarihin aktrlerinin inandklar motiflerin deil, hi dnmedikleri baka drtlere bakmak ve tpk psiko40

analiz trnden, pratiin derininden bir baka kurgu ve ya senaryo karmak zorundadr. Hi bir saykatrist hastasnn psiik derinliini gre miyor ve elinde tutamyor; dolayl yansmalara bakarak psiik derinlikteki oluumlarla ilgili bir model kuruyor. Gemiin olgular da tarihi iin ayn ide elle tu tu la maz nitelik tayor; adalarnn yazdklar ise tarihin a k trleri gibi zel motiflerin etkisinde kalabiliyor ve o l de aklayc olabiliyor. Bu sylenenlerin ok can alc bir rnei var; 184& Fransa Devriminin nerede ise grgye dayal iki yazm bulunuyor. Her ikisi de 1850 tarihini tayor ve birisi, lvjo rx,n Fransa'da Snf Mcadeleleri ok biliniyor. DaTa az bilineni ise Alexis de Tocgueville'in 1850 ylnda ka leme ald Hatrlamalar adndaki almasdr; soylu b ir ynetici olan Tocgueville, Krk Sekiz Devrimi'nin sos yalist renginden byk bir rahatszlk duyuyor. Her iki ya zm da son derece reticidir; ancak ok yerde tam zt deerlendirmeler ieriyor. Tocgueville, H atrlam alarn bir yerinde, bir isyan da, bir roman yazmnda olduu gibi, en g ksm, son'u bulmaktr0 diyor; yle sanyorum bu deerlendirme, en ok On Altnc Lui ile Mihail Garbaov'a uygun dyor. On Altnc Lui (*), tahtnn her dneminde, ok sonralar
(*) Lu ile Garbaov arasnda paralellik kurma dncesi, arkadam Prof. Dr. Ergun Tiirkcan ile tartmalarmz srasn da ortaya kt. Benden ok Ergunun maldr: teekkr duy gularmla birlikte yazyorum. Ancak bilin altnda da olsa Lui ile Garbaov arasnda bir paralelliin bana ok yabanc olm adn kaydetmek zorunda ym; nk Sovyetler Birliinde Sosyalizmin Kuruluu a lmamn ikinci yazm iin hazrladm yeni birinci blm, Stalin ile Robespierre arasnda bir benzetmeden hareket edi yor. Bunu gelitirdiim tarihte henz Garbaov'u kimse b il miyordu ve ben de bilmiyordum. Garbaov. d glerle ba larn. Stalin im ajna indirmek istedii m thi darbelerle k u rabildi. Lui'nin idam na karar verenler arasnda Jakoben Robespier re nemli bir yer tutuyor. Hi kukusuz Lui yaamad iin

41

yazlan tarihlerin gsterdii trden hep olumsuz bir tip olarak grlmyor; nc dzen'in. genel meclisin top lanma bmye gili tartm alar iinde kendisine, ulusal meclis ya da assemble nasyonal adn alyor. Lui'yC Fran sz zgrlnn Restoratr (*) adn vermesi de bu nu gsteriyor. Bir bakas, Cordier de Launay de Kral, tarihin kaydettii en nl kanun koyucularndan birisi olan Solon ile bir tutuyor ve kalbinin yurt sevgisiyle yand n ileri srebiliyor7. Lui. Bastil'in alnmasndan bir-iki yl ncesinde ve Devrim'den sonra yabanc glerle ok bir ib irli i iin kancaya kadar, yksek Dr poplarite sftT bi ve tum umutlarn topland kimsedir. Mihail Garba ov'un ilk ki ylna kesinlikle benziyor. Yakn zamanlarda Fransz Devrimi yazclnn dua yeni saylan Georges Lefebvre, Fransz Devrimi'nin nce bir aristokratik devrimle baladn ileri sryor; tart- maldr. yle sanyorum, tartma, merkezi ynetimi e lin de bulunduran ve buna engeller karan asillerle at maktan geri duramayan Lui'yfc kar asillerin klarna bir devrim denilip denmeyecei noktasnda olmaldr; bunun dnda asillerin. Lui ile kavgaya tututuklar ve Lui'Garbaovun Stalini tam bir gnah keisi haline getirmesi t rnden bir kampanyann da yneticisi olamyor: ancak Bur bon Restorasyonu dneminde Robespierre. Fransz Devriminin tm gnahlarnn taycs haline getiriliyor. Y. Kk, Sovyetler Birliindc Sosyalizmin K uru luu 1925-1940. stanbul, nc basm, 1988. (*) Fransz Devrimi sonrasna kadar <restorasyon ve revolsyon szckten PUglMlc nlftmT&rmin tersi 116 k tla ^ nlyordu. Restorasyon, revolsyon ve revoiusyon^ da restorasyon anlam na geliyordu. Bu anlalr bir durum dur; nk revalsyon. szc srekli bir dn anlatyor; he nz gelecek* anlamyla yklenmemitir. Bunun dnda her toplum kendi gemiinde parlak ve zgr bir dnemin varl n a nanyor; restoratr, dnda her toplum kendi gemiinde parlak ve zgr bir dnemin varlna nanyor; restoratr. bylece, gemi zgrlkleri yeniden kuran bir. revolsyoner saylyor. Bu konuda ayrntl bir tartma iin metin-il eke bak labilir.

42

nin de bu kavgay kabul etti i kesindir. Bu nokta zerin de duracam; ancak asiller-Lui atmasnda, hem K ral Lui ve hem de asillerin "bir bolumu, nenuz rgtl olm a yan ve bir snf yapsna kavuamam nc dzeni, o r ta snflar yo da burjuvaziyi, kendi yanlarna olmak is tiyorlar ve bu amala da harekete geiriyorlar. Bylece ha rekete geen nc dzen ise nce .ary yapan asil leri, asillerle temsil olan feodal rejimi, krall ortadan kaldryorlar ve dger yandan da, bir yerde ve kendi d zenlerinde durabilmek iin, kendilerini srekli olarak lefF ye doru iten daha alt tabakalar krmaktan ekinmiyorlarT Fransz Devrimi'nin ksa yks ve elikilerini bu rada grmek gerekiyor;-.|j j L ' merkezi rejimini bunalmdan karmada engel olarak grd asiller dzeni ile hesap larken, .hem kendi ve hem de asiller dzeninin sonunun gelmesini nfevemivor. Eer tarihin aktrlerinin bilinen ve ya bilinmeyen niyetleri bir kenara braklacak olursa. Lui ile Garbaov'un senaryolar arasndaki paralellikler gide rek artyor; ,Garbaov, Hruov'un sonunu bir de kendisi yaamamak iin, merkezi sistemin iine girdiini dn d bunalmaan ka Sovyet Komnist P artisinin snr lama ve engellemelerinden kurtulmak istiyor. nceleri, hantal ve zamann tamamlam olarak grd Sovyet Partisi n kolayiKia yoa getirebileceini ve kendisine tat)i klacan hesaplyor; hesaplar gereklemeyince, bir yandan. Parti'nrPguven kprlerim atmaktan ve yabanc glerle ak ibirliinden ekinmiyo7~ Qn Altnc Lu'den sonra hsk Rejim bir daha dirilm em ekzere olmutur; (jgrBaov sonrasnda, genel o la rak komnizm olmasa bile Sovyet komnizminin tarihe karaca iddialarn ciddiye almak gerekiyor. Bu ne denle ae, lu i e Mlhail arasndaki Denzetme nemli bir dayanak daha kazanyor.' * Mihail bergeyevi Garbaov, kendinden nceki yal yneticinin birbiri arkasndan ve beklenmedik bir zamanda lmleri zerine Sovyet Komnist Partisi'nin en st dzey yneticisi durumuna geldi. Lui de. babasnn. 43

dedesi On Beinci Lui'den nce lmesi zerine. 1774 y lnda tahta geiyor; 1770 ylnda, Avusturya Kraliesi Maria Theresa'nn kz Marie Antoinette ile evlenmi olan Lui kralln, beklenmedik lme borlanarak elde ediyor. Dedesi On Beinci Luinin zaman, grkemli bir refah dnemi oluyor; On Altnc Lui. ekonomik adan skntl b ir dnemin kral olm ak durumunda kalyor. Hakknda tm yazlanlar, iyi niyetli bir ynetici olduu konusunda hi bjr kuku brakmyor; ancak, zayf, kaypak, hantal ve in sanlar tatmin etmeye tutkulu bir zayf kiilik olduu bi liniyor. Sadece bir ekonomik refah dneminden sonra kral lk yapma anszlna sahip deil; bunun yannda, evresi hep gl ve tutkulu kiiliklerle doludur. Turgot ve Necker trnden iki reform cu bakann dnda, hafif-merep ve hazza doymayan Marie Antoinette ile birlikte yaamak durumunda kolyor. Reformcu ve tutumlu bakahlarln. her trl reform kart ve son derece msrif kralie. Luinin kiisel sorun ve amazlarnn banda ver alyor, Bu kadar deil; Lunn tahta getigTdnemde, Avrupad a ve bu, dnya anlamna gelebiliyor, yeni b ir gler dengesi olumutur. Utrecht Antlamalar, 1714-1715; Ba t Avrupa, Nystad Antlamas, 1721, Kuzey Avrupa ve Karlofa ve Pasarofya Antlamalar, 1699-1718, Osmanl s nrlaryla izilen Gney Dou Avrupa iin yeni g den gesinin habercileri oluyorlar. Onsekizinci yz yl sonu ve Ondokuzuncu yz yln banda artk yeni denge ve den genin kurucusu belli oluyor; Byk Britanya, dnyann en gl devleti haline aelivor. Fransa'da n Drdnc Lui'nin tahta geiinden Napolyon'un VVaterloo'da nihai yenilgisi arasndaki bu za man kesitinde. 1660-1815, dnya devletleri arasnda g sralamasnda nemli yer deiiklikleri oluyor. Polonya or tadan kalkyor, Osmanl mparatorluu. spanya. Fele menk, sve trnden evre gleri ikinci sraya itiliyor. Lui'nin hkmranlk dneminde ise, Fransann Britanya nn ykseliine son itirazlar yaartyor. Fransann Am erika'daki bakmszlk savana bir ta raf olarak ve Byk Britanya'nn karsnda katlmasn. 44

On Altnc Lui'nin zgrlk merakndan daha ok. Byk j^rita n ya 'n m nlenemez ykseliini duraurma politikasna balamak gerekiyor. Lui'nin maliyecileri byle bir kathma iddetle kar kyorlar; ancak diplomatlar, Fransa nn uluslararas stnln koruyabilmek iin. Amerikan bamszlklarnn yannda yer alnmasn kanlmaz bu luyorlar. Amerikan Ktas'nda Britanya smrgelerinin bir b lmnn bamszlk stats elde etmeleri, Byk B ritan ya'nn smrgeci konumunda nemli bir deiiklie yol aamyor; ancak, Fransann bozuk olan mali durumunun daha da bozulmas sonucunu douruyor. stelik ierde zgrlk mcadelesi taraftarlarnn artmasna da yol a c yor; saylar ne olursa olsun Amerikan Ktasnda zgrlk savama katlanlardan bazlar. Bastilin zaptnda n s ralarda yer alyorlar. Krallnn ilk yllarnda Britanyann lehine gelien g dengesini durdurmak iin Amerikan bamszlk sava na katlan Lui, Devrimden hemen nceki yllarda geli en Hollanda i savanda seyirci roln oynamak zorun da kalyor. Hollandadaki Fransa yanls yurtseverler ile Britanya yanls Orangistler arasndaki mcadelede Fransa eli-kolu bal duruyor ve bu, tek szckle, artk Fransann b ir byk g, eer daha sonraki szckler kullanlacak Olursa. Sper g olmaktan kt anlamna geliyor. Fransa. Dutch yurtseverlerini PrusyalI generallerin mer hametine terk ediyor ve daha sonra, katliamdan kaan yurtseverlerden nemli bir blmn siyasal gmen ola rak kabul etmekten baka are bulamyor*. Lui, gl ev resinin amazlar arasnda bocalad gibi. Fransa ve B yk Britanya arasndaki yarta da ayn kararszl gs teriyor. Lui'nin tahtnn sonlarna doru. Avrupa. Byk B ritanyann sper g olduu ve Britanya. Fransa. Prus ya, Avusturya ve Rusya'dan ibaret be devletli bir denge ye ulayor. Kayp nce nisbi'dir; nce nisbi ktleme duyuluyor. On Beinci Lui'nin refah dneminden sonra, bir yandan cretlerin fiyat artlarnn gerisinde kalmas ve dier yan 45

dan Kr kesimindeki alarn kentlere saldr aknlar dzen lemesi biiminde gelien yoksulluk yllar, On Altnc Lui trnden sorumsuz ve kaygsz da olsa hi bir yneticiyi etkilemekten uzak kalamyor; ayrca ynetim yalnzca kraldan ibaret de olmuyor. Lui. bakanlarnn da zorlama syla bir dizi reform yapmak istiyor ve bunlarn nemli bir blmn gerekletirmeyi de baaryor. Ancak daha etkin ve zellikle devlet btesinin ak larn giderici reform lar yapmak zorunda kalyor; engeller le kar karya geliyor. Lui, mutlak bir egemen olmak tan uzaktr; egemenliini keyfi olarak kullanabiliyor. k tidarnn snrlarn zaman zaman patlak veren asil isyan lar ile parlam entolar oluturuyor; yeni dzenlemelerinde de parlamentolarn obstrksiyonu ile karlayor. Fransa'da. Eski Rejim'de nemli bir kurum olan par lamentolar zerinde durmam gerekiyor; bunlar, bugn kullanld anlamndaki parlamentolardan ayrmak zorun luluu var. Fakat, tmyle de bugnk parlamentolardan ayr dmyorlar; monarkn iktidarn snrlama asndan modem parlamentolarn ilkel biimleri saylabilirler. Eski Rrejim'de parlamentolar, yarglar asillerden oluan egemen mahkemelerdirler; kraln karaca ka rarnamelerin pek ounun onayland yerlerdir (*). Say lar artan ve Fransa ile birlikte nisbi nlnrnk ynksullnnn asiller, ellerinde bulundurduklar parlamentolar, bunla r arasnda en nem lisi' FOns paTlamentosu'dur. araclyla, Lui'nin reform nerilerini ve zellikle vergi tasarlarn en gellemeye al yorlar Yrrlkteki usllere gre Kral Lui'nin parlamentonun kar koymalarn boa karacak baz mekanizmalar var; ancak asiller, lmden nce son kez canlanan kanserliler rnei, nemli bir direni gsteriyorlar. Bu direni kar (*) 1860 yllarnda Trkiye'de ilk kez uar- Devlet al dnda, sultann m utlak iktidarnn snrlandrlabilecei d nlerek, bir parlamento alma sevin duyduldu. Bu. Fran sz uygulamalarnn Trkiyedeki etkisine ve artl ynetime geite monark snrlandran ilk meclisin yelerinin atama ile geliine bir eski rnek oluyor.

46

"G -t C (3 ^ e A sndo Kral Lui kendisiyle asiller arasndaki amazlarn ze rine yrmekten ekiniyor; baka bir yntemi deniyor. Denedii' yntem, hm a sille r dneminin ve nem ae Kral ln sonunu g e iiriy u r~ ---------- ------------------------------ Kral Lui, reform kararnamelerini yrrle koyabifme konusunda kendisiyle asiller arasnda ortaya kan ve Pa ris parlam entosunda geen elikiler yurrtdh zeDimek iin henz bilinlendii ve orgutendg k u k u i u Dr snf, nc dzeni, harekete geiriyor Yapt udur: Uzun yllardan beri toplanmayan Genel Mefclis i, Etats-Generaux, to p lantya aryor, (aenei rviecs dzenden oluuyor; asiller, din adamlar ve cncu dzenT Etat-Tiers a d P v e ^ rilen orta tabalar ya da burjuvalardan meydana geliyor.. Lui. dzenin nasl toplanaca konusunda karanlk tu mann yannda bir de dzenlere tem silciler seilirken se enlerin yaknmalarn da belirtm elerini istiyor. 1688 Britanya ve 1776 Amerika Devrimleri'nde olma yan bu mekanizmay, Sovyetler Birlii'nde sosyalizmin zl srecinde, sonular itibariyle. <(alasrt5!' flSanno^ ~ sna benzetebiliyorum. G lasnost, aklk ger6kesiVT5750Vyet dzenini, &taln'i ve Sovyet Partisi'ni karalama yar na dnt; Lui. nc dzenin tabannn, yaknmala rn kayta geirme ad altnda, birinci dzeni, asiller to p luluunu ktleme kampanyasn balatacaklarn umu yor. Hzla gelien olayiar, Kral On Altnc Lui'nin veya ya kn danmalarnn byle b ir beklentide haksz olm adk larn gsteriyor; fakat, beklentilerin alarak gerekle ti i de grlyor. nc dzen, asiller dzenini ele tirir ve genel meclisin toplant biimi ile oy hesab ze rinde tartrken, kendisinin farkna varyor ve gcn arvor. Grdklerinin baslnda, politika yapanlarla re tim i gerekletirenler arasnda byk uurum var; re tim ve zenginlikler nc dzenin elinde toplanyor ve bu dzen politik etKiniiKten tuffitiyle dlanm~~T5I? konuma mahkum ediliyor. lk iki dzen, asiler ve rahip le r, nc dzenle bir ardci ve her ban bir oy olduu hesabyla toplanmay kabul etmemek iin direnirken, &ur-~ 47

iuvalar _hem avr toplanyorlar ve hem de kendilerinin ulus olduklarn ilan ediyorlar. Hemen arkasndan do toplantlarna ulusal meclis adn vermekten ekinm iyor lar; byk bir balangtr. Aslnda byk bir srama de mek daha dorudur; retim le ilikilerinden baka ortak yanlar olmayan bu am orf topluluk, ksa bir zamanda kendi gcnn farkna varyor ve btn yetkilerinin sahibi gibi davranmaya balyor. Fransz Devrimi'nin en nemli retilerinden birisi, devrimin, belki de hi kimsenin devrim istemedii; bir za manda gereklemesidir. Bundan da te, devrim durumu, tm kiileri deitiriyor ve olaylarn akna, o zamana kadar dnlmeyen bir hz katyor. yi niyetli, ancak han tal ve kararsz Lui, tm poplaritesine karn ve nc dzenin bir cum huriyet ilann aklna bile getirmedii bir zamanda ne devrimin liderliini eline alabiliyor ve ne de nleme cesaretini gsterebiliyor. Sadece yabanc gler le ibirlji yaparak devrimi kertebileceine inanyor; yabanc glerin ibirliini salayabilmek iin devrimden kopmas gerektiini biliyor (*). Lui, kendisini dSamam olan Fransz Devrimi'nden kopmak iin Fransa'dan ka may deniyor. Lui'nin, Marie Antoinette ile birlikte kamaya teeb bs etmesi, devrimci ktlelerde var olan ve aristokratik komplo kaynakl korku'nun daha da artmasna yol a maktan baka bir ie yaramyor. nc dzen, devrimi ve devrimle zde tutmaya baladklar Fransa'y byk bir tehlikeyle kar karya gelmi olarak grmeye bal yor; Hollanda ve benzeri topraklardan gelmi olan ileri ci siyasi gmenler de bu korkuyu, bir sava ynnde, krklyorlar. Fransz Devrimi, gerekten de tarihin en hzl lokomo<) Glasnost, Garbaov ve arkadavlarmn Sovyet tarihin den kopmalar ve yakn ve uzak tarihin nemli gelimelerinin sorumluluunu teker teker reddetmeleri dnemidir. Bu zamana kadar Bat. Garbaov reformlar konusunda kukulu bir bek leyie giriyor; bu tarihten sonra Garbaovu kendi adam say maya balyor.

tifierinden birisi oluyor. Bugnden bakldnda ise ne ka dar ksa olduu pek ak b ir biimde ortaya kyor. Bu kadar ksa bir zamanda ve dorudan hazrl bylesine snrl kadrolarla, btn restorasyon ve kar-devrim g iri im lerine karn, bu kadar kalc alt-st olmalarn yaana bilmesi gerekten artcdr ("). Fransz Devrimi, gerek ten ok ksadr; ancak lokom otifin kazanna atlan korku ise son derece byk grnyor. ncelememin al sre ci iinde bu noktaya deinmeyi planlyorum. Devam etmeden nce bir zet yapmann yararl o la can dnyorum. Fransz Devrimi'nin alm dalga d al ga gerekleiyor ve sz uygunsa, devrimin srekliliini yanstyor. Bastil'in alnmasndan nceki bir-iki yla asil lerin devrimi adn verenler var. Bastil'in alnmasndan sonra uzunca bir sre, nc dzenin anayasac dem ok rat bir bakla egemen olduu bir meruti krallk dnemi geliyor; bunu, hem cumhuriyeti ve hem de devrimci sa va ilan eden Jirondenler ynetimi izliyor. Jirondenleri ise Robespierrein ynetiminde Jakobenler deviriyorlar ve ok ksa bir zamanda da olsa gerek Fransz Devrimini gerekletiriyorlar. _Eransa. Eski Rejim'le balarn Jakoftp.n dneminde kesiyor ve Jakohan Kltinlarln yn n flttifr te r r de. kurumlan ykmaktan daha ok yurttalarn b e yinlerine eski dzenin bir daha geri getirilemezlii inan cn kakarak Fransz Devrimi'ne damgasn vuruyor. Fransz Devriminin basamakl bir yaps var; bir s te sonra basamaklardan inie geilebiliyor (**). Ancak
() Devrim srecinde olaan insann olaganstye d nn. Lenin. genelliyor. Bilim ve pratik politika asndan tm gerek devrimle T i n balca zelliklerinden birisi, politik yaama ve devletin r gtlenmesine aktif, bamsz ve etkin olarak katlmaya bala yan sradan yurtta saysndaki olaanst hzl, ani ve dik arttr. V.i. Lenin, Collected Works, Vol, 24. s. 61. (**) Marx. Lui Bonapartm On Sekizinci Brumalrei ba lkl almasnda. 1848 Fransz Devriminin bandan itibaren inen bir merdiveni izlediini yazyor. Bunu Fransz Devrimi ile karlatryor.

49

F .: 1

burada daha ok devrimin ykselen basamaklar blm, zerinde durmak istiyorum. Balarken vurgulamak istediim bir nokta var: Fran sa, Fransz Devrimi'nden nce, yenilik arabndan imitir. Devrim'den nce bir yandan alt yapnn doal gelimesi nin etkisiyle ve dier yandan eitli nazrlarn uygulamaya koyduklar paral reform larla Fransa dzeni bir iyiletir meler srecine girmi durumdadr. Devrim, bu sreci hz landryor ve nicel olan nitel boyutlara yaklatryor. Tocqueville, L'Ancien Rgime balkl almasn da, Avrupann eski kuruluunu ortadan kaldran ihtil lin baka bir yerde deil de Fransada patlamasnn srp riz olmamas gerektiini yazyor ve gereke olarak da unu ileri sryor: Le systm fodal. sans changer ce qui, en lui, pouvait nuire ou irriter, avait le mieux perdu tout ce qui pouvait proteger ou servin'1 . Fransada feo dalizm, Devrim'den nce, itici ve sknt veren btn zel liklerini korumakla birlikte, hizmet veren ve koruyan tm izgilerini yitirm iti. 1 Sistemin teme| dayanaklar anm ve nemli deijklie uram grnyor. Kyllk toprak mIkiyetine almaya balyor. M onari, mutlak gcn oktan yitir mi ve koullu bir iktidara dnm konuma geiyo r;
Birinci Fransz Devrimi nde Anayasaolarn ynetim ini Jirondenler ynetimi. Jirondenler ynetimini de Jakobenler yne timi izledi. Bu partilerden herblrisi daha ilerici partiye daya nyordu. Bunlardan her biri devrimi, daha ileriye gtrmek bir yana, artk daha fazla izleyemeyecei bir noktaya getirdii anda, arkada duran daha cesur mttefik tarafndan bir kena ra itiliyor ve giyotine gnderiliyordu. Bylece devrim ykselen bir yolda hareket etti. 1848 Devriminde bu iliki tersine oldu. K. Marz, Surveys From Exilc, Pellcan. 1973, s. 169. Kerensky, kendi deneyimlerinden karak, basamakl dev rim srecini Rusya Devriminde buldu. Kendinden nceki Fransz Devrimi rneinden bakldn da. Rusya Devrimi'nin, 12 Mart tarihinden balayan dnemi; Ulusal Meclis ve Jirondenler aamasn oluturuyor. B unun ar kasndan, bir ka yl iinde, yerini Jakoben Terr e brakyor. A.F. Kerensky, The Catastrophe. N.Y., 1V27, s. 113.

50

koullondtron henz holk olmokton uzaktr. A siller, say ca oalmlar ve ekonomik glerini kaybetmiler; ak parazit bir grnmleri var. rtb snflar geniliyor, ekonomik iktidar ellerinde topluyor, ancak ynetimde hi bir szleri yok; ynetimde sz sahibi olmamak vergilerde ada letsizlie raz olmak anlamna geliyor. Ak bilince kmasa bile orta snflar ile asiller birbirine kar duruma geliyorlar; orta snflarn vergi adaleti ve ynetimde sz talepleri, dorudan doruya asillerin vergilerini artrma ve ynetimdeki szlerini azaltma programyla zdeleiyor. Devrim ncesinde deiiklik, ne kadar lml olursa ol sun, deitirme istek ve gvenini veriyor. Deitirici g lere gven, sonradan geliyor, bu nedenle yneticiler ara sndaki gr ayrlklar ve reform tartmalar, alt taba kalarda daha byk eilim leri canlandrabiliyor. Fransz Devrimi tarihisi olarak tannan Georges Lefebvre, 1789 ylnda Fransz kylsnn ok byk b lmnn zgr olduunu kaydediyor; toprak alp mlk sahibi olabiliyorlar. Devrim'den nce Fransz kyls, sa hip. kirac ya da tarm iisi durumundadr; tarihi Knowles, Bordeaux evresinde dilencilerin bile toprak sahibi olduklarnn sylendiini yazyor. Bu nedenle Devrim, m l kiyet acsndan Fransz kylsnn mlk edinmesi srecini hzlandryor ve imkanlarn geniletiyor. ~~Ancak koylunun, ve Fransz tarmcsnn yine de ok nemli sorunlar ve ykmllkleri var. YkmllklerirTirT banda corvee. zorunlu alma geliyor; sorunlarn ba nda ise tarm rnlerinin serbeste tanmasnn ve ticaretinin mmkn olmamas grlyor. Yalnz Devrim ncesinde bu sorunlar sadece Kovlunun'*Sm nii_-ainakx tan kma benziyor- hir nnlnmHn tnplmn ynnotimo mal edildii anlalyor. Tocqueville, Fransz Devrimi'nin ideolojik hazrlkla rnda, filozoflarla ekonomist ad verilen yazarlar arasn da bir karlatrma yapyor ve ekonomistler, devrim ta rihinde, hak ettiklerinden daha az bir yer verildiine ia ret ediyor. Filozoflarn genel teoriyle yetinmelerine karn, ekonomistler ya da fizyokratlar, teori ile balarn kopar madan daha somut nerilerle ortaya kyorlar. Tocquevil51

le. Revolsyonun bir daha dirilmemek zere ykt ne kadar kurum varsa, hepsi onlarn hcumlarna hedef o l dular diye yazyor. Devrim, bir anlamda, fizyokrasinin programn ve ortaya koyduklarn gerekletirme misyo nuyla ortaya kyorT" Ancak bu kadar~deil: bunlarn bir blm Revolsyon'dan nce uygulamaya konuyor. Uygulamaya koyanla rn banda, On Altnc Luinin maliye bakanlarndan Turgot var; tmyle fizyokrat saylmayabiliyor, ancak, fizyok rasinin kurucusu uenoy ile birliktedir. Turgot. daha Pa ris dnda, tarada bir vilayette ynetici olduu srada s rekli reform programlarn uygulamaya koymaya al yor ve corvee ykmlln paraya eviriyor. Kral Lui' nin yakn danmanlar arasna girdiinde. Carlyle'n ni telemesiyle, kafasnda b ir barl revolsyon paketi ta yor. Kotasnda olanlar, 1774-75 yllarnda kararnameler le yrrle koyuyor; Paris'teki loncay datyor ve buday ticaretinin nndeki engelleri kaldrarak serbest ticareti kuruyor. Bunlar, zellikle asillerin tepkisini ekmiyor; Tur got, en nemli reform projesi olarak, zorunlu almay. corve6. b ir mlkiyet vergisine evirmeyi ve verginin top lumun btn kesimleri tarafndan denmesini neriyor. Bu beklenebilecei gibi, asillerin byk reaksiyonuna yol qCtVOr;~TurgoT- nngrmfTftTfin n yrlm lklm imrin kn iyonTurgot ekilmekle birlikte hem corvenin bir vergiye dntrlmesi projesi ve hem de genel olarak reform lar, Fransa'nn" gndeminden kmyor. Gelen nazrlarn cesaret ve becerisine gre, eitli reform lar srekli ola rak uygulanyor. Daha sonra greve gelen Lui'nin bir ba ka Maliye Nazr Necker. vergiler konusunda nnn ka pal Olduunu grerek, rinhn r.nk yfinptim iU >. ilgili rpfncmlar denemek istiyor. Bunlar ise Paris dnda, tarada, sanki modern zamanlarda kullanlan bir deyimle, pilot proje biiminde, uygulamaya koyuyor. Berry ve HauteGinne'de ynetim yetkileriyle il meclislerini kuruyor; nem li olan, bu meclislerde nc dzenin, ruhban ve asiller dzeninin toplam says kadar ye le temsil edilmesi ve oyun ba hesabyla hesaplanmasdr. Bu ilke, uygulama 52

alan kk olmakla birlikte, 1789 ylnda Genel M eclisin toplanma ilkelerine model ilevi gryor. Necker de kendinden nce Turgot trnden ciddi bir vergi reformu yapamyor; bu nedenle. Byk Britanya'nn stnln vurmak iin katld Amerika bamszlk sa van Fransa borlanarak finanse etmek yolunu seiyor. Daha sonra savan finansman iin yaplan borlarn fa izini demek iin de yeni borlar gerekiyor. _Devrim n cesinde, hem bor bulmak mmkn olmuyor veT hem de vergi reformu Kanlmaz hale geliyor. ~ Devrim ncesinde Lui ve bakanlan zoraki devrim cidir ler. " Fakat Lui'nin iktidar mutlak olmaktan ok uzaktr; Lui, iktidorn asillerle paylayor. Asiller ise merKez nuTuimetin reform projesini, kendi siyasi ve ekonomik g cn artrm ak iin Kullanmak istiyor; bir hcuma geiyor. Gerekten de 1787-1789 Fransa'da ve zellikle Pa ris'te aristokrasinin merkezi hkmete kar bakaldrs yasanyor^ buna genellikle aristokratik revolsvon ad veriliyor. A ristokratik revolsyon, burjuva devriminin yo lunu ayor. Aristokrasinin son hcumunun son derece kolay an lalr nedenleri var; saylar artm ve gelirleri azalmtr. Saylarnn artmasnda sadece kan asillerinin, bunlara kl asilleri deniyor, oalmas deil, grevleri nedeniyle kendilerine asalet nvan ve feodal hak verilenlerin, bun lara giysi asilleri ad veriliyor, genilemesi de ayn l de etkili oluyor. Yarglar, kraln st dzey grevlileri, artan lde, giysi asili yaplyorlar; hem yoksullama sreci ve hem de yarg tr yeni asiller nedeniyle bu d zen de kendi iinde ayrmaya balyor. Aristokrasinin elinde salam bir mevzi var; parlamen tolar, Fransada iktidarn kullanm ndn _Qnemli bir yerfr sahip bulunuyor. Daha nce de belirttim ; bugnk anla myla parlamento ile bir ilgisi grnmyor. Bunlar p e F o k yesi olan mahkemelerdir; hem ynetim grevleri var ve hem de kraln kararnamelerini onamak hakkn ellerinde tutuyorlar. 53

Yalnz Paris'te deil pek ok vilayette ayr bir par lamento bulunuyor; ancak en nemlisi Paris'te olandr. Aristokrasi Paris parlamentosunu merkezi ynetimin re form projelerini sabote etmek iin kullanmaya alyor ve genel meclisin toplanmas buradaki kavgadan dou yor (*). Paris parlamentosu vergi konusunda yetkinin ge nel mecliste olduunu ileri srerek bir obstrksiyona ba lyor ve bu da rejimin sonunu hazrlyor. Vilayetlerdeki parlamentolarn topland binalara Palais de Jubtice ad veriliyor; Adliye Saray ad, ynetim ileri de yapmalarna ramen temel fonksiyonlarna uygun dyor. Paris parlamentosu, Capitole de Frartce ( ) ad verilen bir binada alyor ve bu tr isimlendirme yaptklar zel ileri anlatmaya yaryor. Fransz tarihinde parlamentonun krallara glk karmasna ilk kez rastlanmyor; krallar iktidarlarnn snr l olduunu biliyorlar. Reform projelerinin mutlaka asiller adna onanmas gerekli saylyor; yeni Maliye Bakan Calonne, bu nedenle, Paris Parlamentosu'na bavurmak ye rine seme asiler ve yksek grevlilerden oluan bir e raf meclisi topluyor. 1787 ubat Ay'nda yaplan bu top lantda Kral Lui, son derece halk bir konuma ile eraf etkilemeye alyor. Fransa'nn eitli yerlerinden gelen ler de, nce Kral'la anlama ve reform paketini onama niyeti tayorlar; ancak toplantlarda hava birdenbire de iiyor. Bu deiiklii, Simon Schama, hkmetin fino kpekleri halkn terrier'leri oluverdiler szleriyle anlat yor11. Gerekten de bu toplantdan itibaren aristokratik bakaldr balyor.
(*) Parlamentolarn tmyle aristokrasinin kontrolunda ve yeni insan ve dncelere kapal bir kast olm adn ileri srenler var. J. bgret, L'Aristocratie parlemeintaire franeise d la fin de Vancien regime, Revuc historitc, CCVIIl, 1952. F A. Kafker and J.M. Laux (ed.) The French Rcvolution: Conjlicting Interpretations, N.Y., 1968. s. 48. () Capitole. Rom a kalesine verilen ad oluyor.

54

Calonne, vergi reformunu yapmak zorundo hissediyor; .nk merkezi hkmet byk bir mali bunalm iinde Vzyor. Ancak Eski ReiinVde Fransa'da vergi yaps zen ginin vergi dememesi zerine kuruludur; her vergi re formu, asillerin vergisini artrm aktan baka br zme sa hip grnmyor. Asiller ise vergilerinin artrlmasn deil feodal gelirlerinin ykseltilmesini is tiy o rla r.^ Hkmetin reform paketini geirmesi iin yapaca i Paris Parlamentosu'na mracaat etm ektir; Parlamento reddetmekle kalmyor, o srada bakanlktan ayrlm olan Calonne hakknda tutuklama karar da veriyor. T utukla ma karar ayr; Parlamento'nun kraln bir kararnamesini onamay reddetmesi halinde kraln adalet yata, lit de justice, yoluna gitme hakk bulunuyor. ok basittir; kral, yatan yorgann alarak Parlamento'nun toplant salonu na gelip yatyor ve bylece onamann yapld sonucuna ulayor. Austos 1787 tarihinde Lui adalet yatana ba vuruyorsa da Parlamento bunu geersiz ilan ediyor. Lui de, svire Muhafzlarn gndererek Parlamentoyu kua tyor ve srgne gnderiyor. Artk zarlar tamamen atlm durumdadr. Asiller z grlk ampiyonu roln oynamak istiyorlar ve Parlamen to, tm ikayetilerin ikayetlerinin dile getirildii bir yer olmaya hazrlanyor. Geri ok kolay grnmyor; bu, Parlamento, ayn zamanda, imdiye kadar idamlara, iken celere, odun zerinde yaklmalara karar veren bir kurum olarak biliniyor. Ancak yine de kraln iktidarn snrlan drmaya ve genel meclisin yetkilerini savunmaya balyor. Asillerin yapmak istedikleri aka belli oluyor; n c dzen ile merkezi otoriteye kar bir cephe kurmaya alyorlar. Kraln otoritesini snrlandran ve o zaman aka sylenmemekle birlikte iki kanatl bir meclis plan land anlalyor.^Asiller, planlarn gerekletirmek ve bu bunalmdan yararlanarak iktidar onem ude kra l dan almak iin nc dzenin, avukatlarnn ve zengirije rin in gcne dayanmak istiyorlar. Bu aroda Bourbon hanedonnn rakibi Orlean Dk, asillerin ve kurulacak cep henin szcs durumuna kyor ve Kral Luinin Parlamen
55

to'nun almasna izin vermesinden sonra bir konuma ile asillerin kn aklyor. Kral derhal Dk ve iki yargc, sryor. Srgnler ise Parlamento'nun bir tr n-insan hakla r bildirgesi yaynlanmasna yol amaktan baka bir sonu vermiyor; Parlamento, idari tutuklama olamayacana, ki isel zgrlklerin doal haklar olduuna karar veriyor. Bununla yetinmeyerek kralln kuruluunu yeniden tanm lyor; kralln irsi bir nitelik tadn, yurttalarn ancak grevlerinden alnamayacak yarglar tarafndan tutukla nabileceini ve vergi sorununun genel meclisin yetkisinde bulunduunu aklyor1 2 . Bylece asiller, iktidarn orta olduklarn gstermi oluyorlar ve kendi dokunulmazlkla rn savunurken tm yurttalara da gvence vaad ediyor lar. ' Gzel; yalnz nc dzenin henz bilince ulamam olsa da gcn Kral taraf da biliyor. Kral Lui. & Austos 1788 tarihinde, bir yit sonra Mays aynda..JSenRl M ac lis'in, tats-Gneraux, toplanacan ilan ediyor. Kral, ge nel mecliste dzenin nasl oturaca konusunda bir ak lk getirm iyor; fakat imdiye kadar olmayan bir usl ko yarak tem silcilerin yanlarnda temsil ettikleri kimselerin ikayetlerini de getirm elerini istiyor. Bu, nc dzeni. asillere kar kullanmak demek oluyor; nk ikayetle rin, cahiers, tmyle asiller aleyhine olaca bellidir. Devam etmeden nce bir parantez aabilirim ; On Al tnc Lui'nin tem silcilerden yazl ikayetler, cahier, iste mesiyle Garbaov'un ikinci aamada plasnost karor~~arasnda bir nnrclell.ik kurabiliyorum. Perestrovka dnem i-^et meyince Garbaov. alasnost dneminde btn nr.kiamiarn ve sulamalarn Komnist Partisi'ne ve gemi tarihi ne ynlendirileceini tahmin ediyor_ Kral taraf cnc dzeni kendi yanna almak iin iki hamle yapm durumdadr; genel meclisin alaca ~flphftri hiyik h ir umut ve ayn zamanda kayg kayna haline geliyor. 1614 ylndan beri toplanmam bir meclisi harekete getirmekle Lui, birdenbire halkn sevgilisi ~ve zgrlklerin getiricisi saylyor. kincisi, buna ek olarak,.

yoknmalorn tem silcilerle birlikte getirilm esini dzenleye rek. ok geni ynlar ve birdenbire byk bir politizosyon srecinin iine sokuyor. 5u o kadar yle ki. J.M~. Thompson, alt yz tiers-etats tem silcisi tarafndan Versaya getirilen cahier'lerin, devrime, entelijansiyann si yasal teorilerinden ok daha fazla katkda bulunduunu kaydediyor1 8 . nc dzenin biimlenmesinde, ideoloji sini bulmasnda, yaknmalar toplayp yazya dkme alan son derece olumlu bir etki yapyor. Hantal ve kaygsz bilinen Kral Lui. Austos 1788 ta rihinde. Genel Meclis'in toplanacan ve tem silcilerin ya knmalar kaydederek gelmeleri gerektiini aklad za man ksa dnemde kendi politikas asndan nemli b ir adm atm oluyor; ama biraz uzun dnemde, kendisinin de dzeninin de sonunu ilan etmi olduunu bilmiyor. Bu yetmiyor, bir ay sonra asiller, Parlamento kanalyla, ancak kendi kuyularn kazmalar olarak nitelenebilecek bir ka rar aklyorlar; Parlamento, Genel M eclisin. 1614 yln daki uslle toplanmas gerektiine hkmediyor. Bu ise yep yeni bir savan, adalarnn nitelemesiyle snf savajn n balamasna yol ayor; 1789 Ocak Av'nda M allet du Pan. Levebvre yazyor, kral, despotizm ve anayasa a r tk kk sorunlardr diyor, bundan byle, sava n c dzen ile dier iki dzen arasndadr1 *-. Gerekten de snf sava, her somut tarihte grlebilecek zigzaglardan sonra mantksal ve zorunlu meydana tanm oluyor. nc dzen, burjuvazi, hem ekonomik ve hem politik nedenlerle, kanlmaz atmann kendisiyle asiller ve bun larla beraber olan ruhban snf arasnda olduunu anla ma noktasna geliyor. Fransz monarisi. Genel M eclisin toplantsnda kur tuluunun umudunu grd; ancak bu ardan sonra, umut ve korku, Soboul'un gzel syleyile, devriminkine denk bir ritmle yrmeye balyor. Parlamento'nun karar, ta r tmalar ve atmay keskinletiriyor; meclise, yz asil, c yz ruhban ve alt yz nc dzen temsilcisinin katlmas kodu ! ediliyor. A p cak burjuvazi ekonomik plnnda olmasa bile siyasal ve ideolojik planda henz ftn 57

ispat etmekten ok uzak grnyor. Bununla birlikte, dzenin ayr ayr toplanmasna kesinlikle raz olmuyor; nk, byle bir durum, asillerin son sz sylemesinden -baka bir sonu vermiyor. Asiller de, ngiliz rnei, sor szn asillerde olduu, bir alt ve difieri st iki meclisli bir anayasal yap planladklarn belli ediyorlar. Eer dzen bir arada toplanacak olursa hem bu senaryo boa Tkarlmi olacaktr ve~ hem de asiflein vErTOhban simflafn iinde nc dzene eilim gsteren tem silciler bu luncfil Itny son s T ttrrftu ruvazde kalm asTsalanacoktr; burjuvazinin de stratejisi bvle g r n y o r . Gerekten de Paris Parlam entosunda nc dzen den yana bir tutum alan gen ve yetenekli asiller bulu nuyor; bunlar hem isimlerinin nndeki de ekini at yorlar ve hem de nc dzen ile birlikte toplanlmasn savunuyorlar. nc dzenin yreklenmesinde nemli bir ilev gryorlar. Aslnda nc dzenin kendine gven duymasnda ve szler uygunsa nc dzene bilin gtrlmesinde en byk katklardan^ b irisinin Abbe Sieyes'vg ve Sieyes*nin Qu'est-ce que Le Tiers-Etats adn tayan bror ne ^artjDdujndiLJs^^ Devrim'in hemen ncesinde en ok okunan brorlerden birisidir. Abbe Sieys, bu brornde u soruyu ortaya atyor: Qui done oserait dire que le Tiers ta t na pas en li tout ce Ouil fait pour form er une natian complete? nc dzenin bir ulusu meydana getirmek iin acrekli-Oann hepsine sahip olmadn kim syleyebilir; nc dzen gl ve grbzdr, ancak bir kolu zincirlidir. Eger ayr c a lk l. d7erler karlacak olursa ulustan b_ir__eksilme ol maz; stelik art bile olur. Abb6 Sieyes, bu almasyla. Fem nc dzeni ve hem de ulusu tanmlamaya yakla yor ve hem dzenin ve hem de ulusun oluumunda a lmay n plana karyor. nc dzen ulustur; asil kkenli bir din adam, nc dzene bu ideolojiyi gt ryor. cnc dzen hem ulus'tur ve hem de ulusun ynetiminin dnda kalyor; giderek bilinlenm eye'balyor ~ve 58

W
T ^a ^s .

'

B astille'in olnmasmdan nce. 17 Haziran 1789 tarihinde nc dzen, kendi toplantsn Genel Meclis olarak ad landrmaktan vazgeiyor ve Ulusal Meclis adyla top landn ilan ediyor. Baz asiller ve ruhban snf men suplar da burjuvazinin hegemonyasndaki M illet M eclisi'nin toplantsna katilmaya karar veriyorlar; Meclis, ken disini vergiler ve dier nemli konularda yetkili sayyor. Once asillerin ve sonra kraln nc dzeni kazan ma abalar, nc dzenin biimlenmesine katkda bu lunuyor; ortaya kan durum Kral Lui tarafn nemli l de rahatsz ediyor. Lui, M illet Meclisi'ne muhafzlar gn deriyorsa da, en sert tepkiyi, burjuvaziye katlm olan asil kkenli Mirabeau gsteriyor ve Lui'nin bu ikinci adm, Bastille'in zaptyla sonulanyor. Aslnda btn bunlar sadece bir kapy amalar a sndan nem kazanyor; nk Bastille'in alnmasna kar n, hi kimsenin aklna cumhuriyet ilan gelm iyor Tnm tersine Bastille alndktan sonra meclis. Krnl l.urye Frnpz zgrlnn fcestoratr nvann vermeyi de uygun Buluyor. Bununla da kalmyor; M illet Meclisi adn Kurucu M eclis olarak deitiriyor ve bir anayasa yapma hazrlTna balyor. Loncalar, tica re t engelini ve bu orada grev iin" rgtlenmeyi de yasaklyor. " tsugunden bakldnda karlacak bir sonu var; eer gelimeler bu noktada kalsayd, 1787-1789 ve hatta 1791 ylna kadar olanlar hi de nemli grlmeyecekti. Daha sonradan da nemli grlmediini gsteren iaretler var; insanlk tarihinde mlkiyet sahiplerinin ve tutucularn as la diyerek saptadklar tarihler biliniyor. Uzun yllar mu hafazakrlar, Byk Britanya'da bir daha asla 1641 d i yorlar; 1641, btn ktlkleri rtran bir tarih oluyor. 1848 tarihi de bu izgidedir; 1789 ise bu kategoriye aln myor. 1793 tarihi, Fransz Devrimi ile iglili olarak bir daha tekrarlanmamas istenen tarihler arasna giriyor. Fransz Devrimcileri de buna benzer bir deerlendir me yapyorlar; Fransz Devrimi iin ayr bir takvim yap tklarnda bunu 1789 tarihinden balatmyorlar. Seksen Dokuz'u, daha sonraki balanglar nemli yapyor. 59

Nii-1\
la tj- s S

Devrimler, torihin ekici gleridirler; devrimler, ta rihi srebilmek iin sratm ak zorunda kalyorlar. Btn devrimler zaman olarak ok ksadr; daha do rusu devrimi, her zamanki zaman lsyle lmemek ge rekiyor. In uzayda ald ayn mesafeye devrimler ok daha byk tarih sdryor. ^Devrimlerin ksaln, her devrimi izleyen restoras yon srecinin uzunluuyla karlatrarak anlamak daha kolay oluyor." f Ekim . Devrimi'nin btn uzunluunu 1917 ile 1921 :ve ( 1929 ile Komintern'in Yedinci Konaresi'nin yapld 1935 ylna kadar gecen toplam on yl olarak hesaplamak m m kndr ^Fransz Devrimi ise Kraln idam ile Ro/ bespierre'nin giyotine gnderildii zaman noktalar araI sndodr. Yazlanlarn hepsi bu iki yl zerine dyor v. ve daha sonras i'lerin noktalarn kymakl Snrl "kal yor. -------------------------------- Revolsyonlar ekici glerdir; korku, hzlandran et kisi yapyor. Kral, ok ksa bir zaman nce zgrlklerin yeniden kurucusu ilan ediliyor; Kral kat iin deil, ken disinden korkulmas nedeniyle deil, var olan korkuyu k rkledii iin, idam ediliyor. Korku, akln durmasdr. Korkan insana aklla yaklamak beyhude oluyor. Ak ln tezlerini anlamas mmkn olmuyor. Anlamak, ancak akrl hazrlklrysa mmkndr. Korku, o zamana kadar birikm i olan akln tm hazrlklarn si liyor. Devrim, bir akldan bir dier akl dzenine gei s recidir; bu nedenle de btn devrimler bir terr ve ayn anlama gelmek zere diktatrya dnemi yayorlar. Diktatrya, akl, daha nceki hazrlklarndan zgrletirmek iin zorunlu oluyor. Bu da bir insann aklndan km yor ve tarihin mant getiriyor. 1917 Ekiminden itibaren Bolevik liderler ve bu ara da Lenin. byk bir korku iinde yayor. zgrlne ya kn bir tutuklu gibidir; srekli dardan haber bekliyor. Kur duu dzenle geride kalan dzenin bar iinde bir ara60

da yaamasna imkan verm iyor ve hep, glenmek iin baka devrimler bekliyor. Yeni ve eski dzenin bar iin-* <Je bir arada yasama ansn ilk kez telaffuz etmesi, vesi devrimlerden umudunu kesmesiyle birlikte balyor.Kimse Kral Lui'den korkmuyor; korkunun kayna, com plot aristocratique'dir. nce kuku olarak douyor, sonra baz olaylar ciddiye alnmasna yol ayor ve en sonunda btn devrimcilerin kesin inanc oluyor; 1789 ba harndan itibaren, domakta olan devrimi bomak amacyJa, aristokratlarn yabanclarla bir komplo hazrl i i ne girdiine kesin gzyle baklyor. A. Soboul. Fransz Devrimi'nin iki yznc yl nedeniyle yaynlanan al masnda. 1789 Temmuz bandan itibaren, le com plot aristocratique a pes d un grand poids sur toute l'histoire de la Revolution diye yazyor; bundan sonraki gelime leri belirleyen faktrlerin bajnda aristokratlarn her za man beklenen ihaneti yer alyor1 6 . Kamplar belirliyor; b ir parti olmadan gelien Fransz Devrimi'ne bir lider bulunmamasa da bir parti'nin oluumuna yol ayor. Bundan sonra Fransada insanlar, patriote, yurtseverler ve ha inler olarak iki tarafa ve ayn anlama gelmek zere iki partiye ayrlyor. Cok tarafl bir sava kkrtcl olduu kesindir. Her iki tarafta da, siyasal emigreler, sava iin yanyorlar; Devrim'den sonra kaarak Fransa dna kan asiller b ir likler kurarak Fransa zerine yrmek isterken, daha nce Hollanda'da baansz siyasi mcadele yaparak Fransa'ya snm olan emigreler de Fransa'nn bir devrim sava yapmas ynnde abalanm eksik etmiyorlar. Ayrca Dev rim ncesi imalat sanayiindeki depresyona ek olarak son derece souk bir k yaanmas nedeniyle haatn pek d k olmas, yoksul tabakalarn grlmemi bir alk teh likesiyle karlamasna yol ayor. A kyller ekiya olup kentlere saldrmaya balyorlar ve bunlarn saylar ihmal edilemeyecek bir bykle ulayor. nc dzen bu 1ekiyalarn da asiller tarafndan devrime Kar kullanlaca na inanyor. Kukusuz btn bunlarn tesinde tm asiller karde61

tirler; orta snflarda devrim ateini yakan asiller, imdi tutumasna katkda bulunduklar ate daha da byme den sndrmek istiyorlar. Asiller yola karken henz po litika sahnesinde son derece toy olan nc dzeni hep crkalcfrnda tutabileceklerini planlyorlard; nce hantal ve inansz bulduklar Kral Luiye kaptrdlar. imcfi Lui de bu toy gcn kendi bana siyaset yaptna tanklk edi yor. Devam etmeden nce bir paranteze gerek duyuyorum: Bu dnem Fransa'da ynetenler asndan son derece b yk bir inanszlk ve slk dnemidir. Ne kraln ne de asillerin tutkuyla balandklar bir inanlar grlmyor; tek tutkular, kendilerini srdrmek oluyor. Bunun iin her trl dne ve manevraya ack duruyorlar. Bu adan da sosyalizmin zl srecinde Garbaovun merkez taraf ile Sovyetler Birlii Komnist Partisi'ni hatrlatyor; hem Garbaov ve hem de Komnist Par tisi, marksizm ve leninizm konusunda inanlarn son de rece yumuatm drmdalar. Sk sk, inanszlklarnn slnda, yer degitirebiliyorlar veya srprizli manevra lar yapabiliyorlar. nc dzenin beklenen toyluktan syrlarak kendi senaryolarn uygulamaya koyan eilimi gstermesi, Lui tarafnda, bir d mdahale dncesinin gelimesine yo ayor; ancak o zamana kadar Luinin yazgsyla Fransz Devrimi zde gidiyor. Luinin Devrimden kopmadan d mdahalesi mmkn olamaz; Lui'nin Devrim'den kopmas iin kamas gerekiyor. 1791 Yaznda Kral Lui'nin Marie Antoinette ile birlikte kamaya teseBbs etmesi, burjuva-. zide, asillerle birleme ve aristokratik komplonun kesin lemesi olarak alglanyor, riem korku artyor ve hem de BuTrcr byk bi r ja z gm trk bTlTyopr Bundan sonras daha kolay ve ancak ok daha hzl geliiyor. Jironden dnem i, Kraln idamn, cumhuriyetin ilann ve savan balatlmasn gerekletiriyor. Girondins sz, Bizans szc trnden, adalarnn deil tarihilerin uydurmasdr17; zamannda bunlara, bu taraf, ayn anloma gelmek zere partiyi kuran B rissotun adna 62

atfen, Brissotin'ler veya salonunda toplandklar Necker'in kz Madam Roland'tan dolay Rolandistler veya Jakobenlerin ktlemek iin kullandklar isimle GuadetBrissot etesi deniliyor. Yalnzca Girondin vilayetinden deil, baka yerlerden gelen milletvekilleri de var; devrim ile Fransa'ya zde tutuyorlar. Sadk rakipleri Jakobenler'den ayr bir snfsal kke ni temsil etm iyorlar; en nemli ayrlklar. Paris'in entellektelizmi ve radikalizmine kartlklarndan kaynaklan yor. Ayn siyasi yelpazenin metropol ile taras arasn d a k i ayrm temsil ediyorlar; devrim srecinde kmsenmeyecek ayrlklara vol gcvor. Kukusuz metropol ile dars arasnda en byk fark, metropolde ayrmann daha fazla olmas ve daha yoksullarn arlnn hissedilmesidir. 1792 Paris'i, yine kuku yok. 1848 Paris'inden ok uzaktadr; '48 Paris in de iiler Parise hakim olabiliyorlar. Fransz Devrimi s recinde ise Paris'te sans-clottes'lar var; Parisin en yok sul emekileridirler. Asiller ve zenenler trnden dize ka dar inen ve kilot denilen giysileri giymiyorlar; bu nedenle kilotsuzlar olarak biliniyorlar. Jirondenler Parisi kabul et mezlerken yalnzca entellektalizm ine deil ayn zaman da sans-clottes arlna da kar kyorlar. Halbuki Jakobenler sans-clotte'larla ibirlii yapyorlar ve sansclotte'larla bozutuklar zaman dyorlar. Jirondenler karde devrim ler peindedirler ve bunun iin sava istiyorlar. Jakobenler ve ozeiiKie naerleri ttobespieme. savaa kardr; teK lkede devrimin llk~ mimar larndan grnyor. J akobenler, Fransann sreklilik gs teren aevrmnae aordnc basamaktrlar; ve devrim en ok Jakoben dnemi nedeniyle anlyor ve bir model o la rak kabul ediliyor. Tam bir ikili iktidar durumunu sergiliyorlar; asl, Anayasann Dostlar Derneinin klpleridir. Fakat Jacobin manastrlarnda toplandklar iin Jnknhfin nrin alyorlar; Uderleri Robespierredir. Hakknda yazlm ciddi biyorafilerin birisinde, hayranlk uyandrmaktan daha ok ko r ku veriyordu ve sevilmekten ok hayranlk yaratyordu 63

deniliyor1 *; Sofuca yaam seviyor; en gl olduu za manda bile marangoz Duplay'in evinde pansiyoner olarak yayor. Marangozun evlilik yandaki kz EIonore, otuz yalarnda giyotine giden Robespierre iin bir gen kzn bulabilecei en iyi erkek karde demekle yetiniyor. Pa ris'in nl salonlarndan birisinin sahibi Madam Roland ise, kendi salonundan tand Robespierre iin elden d me dncelerin drst satcs nitelemesini yapyor. Muhtemelen ikisi de dorudur; asillerin ve kral tak mnn her trl inanll ciddiye almadklar bir srada ye ni ortaya kan avukat, gazeteci, noter, yazar, tccar ve benzerlerinden oluan nc dzen mensuplar ne bulur larsa okuyorlar ve okuduklarna derinden inanmay tercih ediyorlar. Bu nedenle bunlar yrrken, insanlarn deil, silahlanm dnce'nin hareket ettii izlenimini veriyor lar. Yzlerinden m im ikler deil okuduklar yazlar okunu yor. ok kkler; saylarnn olduka az olduu anlal yor. 1790 yl sonunda btn yeleri 1100 gemiyor ve hzl saylacak bir art gsteriyorlar. Krallk sona erdiin de taradaki bal klplerin says bini am durumdadr; fakat yine de nicel olarak fazla byyemiyorlar. Meclisin dnda klpleri kanalyla ikinci bir iktidar merkezini kuruyorlar. Bununla da yetinmeyerek, Paris iin ayr bir yerel ynetim. Commune oluturuyorlar; Robespierre'in de ynetici kurulunda bulunduu Commune 1871 yl iin model olmann dnda nem tamyor. Ancak Jakobenizm, btn iktidarlarn korkusu hali ne geliyor ve tm iktidarlar, Jakobenizmi bir uluslararas komp'o olarak gryorlar ve dier yandan da, izleyen tm radikal hareketler kendilerini Jakobenizme balyor lar. Babeuf'un kendisi Jakoben iktidarnda hapsedilmesine karn, Babeuvistler. daha sonraki yllarda kk aalarn Jakobenizme balyorlar; daha ok sans-culottes kana dyla ilikilendrriyorlar. jSnns-culotteMar Jakoben harekete koyup koymama sorunu tartmaldr; a ncak Jakoben lerden ayrld srece sans-culottelar anlatm ak ve sans-culottela r ayr tu64

REVOLSYON

VE RESTORASYON

ftevolsyort szc dnm anlamna ge liyor,- bugnk anlamn, Fransz Devrimi'ne bor ludur. Szcn ilk ve en urciu kullanm Copernicus tarafndan yaplyor; *De revolutionibus orbium coelestium*, Copernicus un astronomide ol duu kadar insan dncesinde gerek bir revotsyon olan kitabnn addr. Dnyann dnd n, srekli dndn ve dnerek ayn yere gel diini ileri sryor; *revolsyon szcnde te mel olarak bu anlam var. Ayaklanma, revolt, ve isyan, rebellion szckleri daha nce ve Orta a'm soniarm doru bugnkne yakn anlamlarda kullanlyor D . Ancak revoisyon* szcnn bugnk an lam kazanabilmesi iin, nce byle bir anlam insan aklna yanstan pratiklerin ortaya kmas gerekiyor. Bu pratikler, toplumlann yaamnda, iyilik dzenine, bir daha geri dnmemek zere, srama yapabilmekle ilgilidir; revolsyon, bir iyi lik dzenine, ani ve ebedi gei oluyor. Bu, gemiten koputur; bu nedenle. her ger ek devrim, birisi *eski rejim ve dieri yeni ol mak zere iki dzen tanmlyor. Devrim iki d zenin atmasndan douyor; devrimden nce bu atma var. atma devrimden sonra da devam ediyor; ancak devrim, daha ileri ve daha iyi bir dzenin egemen klnmasnn nndeki engeller den en nemlilerini ortadan kaldryor. Geriye ka lanlar, gemiin kolonlar, yeni dzende de varhklarn srdrme ve egemen olma mcadeleleri ni veriyorlar. {*) Hannah Arendt, On Revolution, N.Y., 1 9 6 5 ,
s, 32.

65

F, : 5

iyiiife dzenine ani ve bir daha dnmemek ze re gei$ du?unc<m i/sanhfe tm yemdir; nitekim., hkmranlk zerine tik bilimsel aitjmay ya pan Copemicus un ada Machavelli, kavram ve szck olarafe revolsyon'a yaklaamyor. H kmet deiiklii ve ynetimin zorla devrijmesi iin f>iie Cicero'nun kulland mutatio rerum ve ya kendi icat mutazioni del stato nitelemeleriyle yetiniyor. Bunun a n la d r nedenleri olduunu sa nyorum. Nedenlerin banda iyilik ve ayn anlama gel mek zere zgrlk dzeninin hep gemite kal dgma mamlnatf geliyor; vilk dzeninin iler de olduu inanc, insanln ok yeni bir kefidir Her halde byk corafi keiflerden ve Nevftonun evrenin yasalarm zmesinden sonraki bir za mana denk dyor Bu nedenle ada devrimierirt ilki olan ngiliz Devrimi, teenrtisi in, revolsyon deil, ^restorasyon* szcn feuliarti yor. Ingiliz revolsyonunu yapanlar, kendilerinin bir restorasyon u gerekletirdiklerine inanyor lar; ynetim, mhrne, -freedom by God's blessing restorede ifadesini koyuyor (*). Ayn biimde Fransada Bastil alndktan sonra Kral Lui ile de il asillerle savan gerekli olduuna inanan nc dzen, Lui iin. Fransz zgrlnn Restorator nitelemesini uypurt buiuyo* ve bunu son derece vc sayyor. Terslik bu kadar deil; feodal dzenin res tore edildii grlmyor, ancak, krallklar yeni den kurulabiliyor. ngiltere'de Cromwell dktatoryasmdan sonra krallk restore ediliyor; buna, zamannda ve hl tarihte, anl Devrim , Clorious Revolution. ad veri/tyor. Bugirn irin arCt ifti-, s, w, rTanrnn kutsam asyla zgrlfik rrtore edilmitir*, anlamna geliyor.
66

ct yriilebilir; ancak szcn douuna ve iyi liin yeriyle ilgili eski inalara bakldnda an lamsz gelmiyor, flgyuisyon*, dn ve eski duruma iade edilmeyi anlatyor; cumhuriyetten sonr~%ralhm yeniden burulmas anl revolsyn olabiliyor. Fransz 7)evrim, pratik olarak, bu, karkl a son veriyor, Lui, Bastille'in zaptedildiini ha ber veren Dk de La Rochefoucauld-liancourt'a, Kral Lui c est une rvlteh diye, haykrarak so ruyor. Dk, Non, Sire, c'est une revolution* ce vabn veriyor (*). On Altnc Lui; Bastillein d mesini bir isyan^oLarak grmen istiyor; isyah her zaman bastrlabilir ve eski durum elde edi lebilir. Dk , fryte bir sezgiyle, arftfc dns ol mayan bir durum olduunu arvor ve *rvoh/tion*. dnm, szcn bu anlamda kullan yor. Revolsyon, ok yanh bir ayrmadr; szc n kazand bu yeni anlam ayrma tonvnu da ieriyor. Gerekleen revolsyoriun, birbirinin iinden kan ve pek ok damarla birbirine ba l iki dzeni birbirinden ayrmasnn yannda, revosyon amnda yaayanlar da iki ayr kampa blyor, Bir yana umut ve inan yyor ve dier yana korku ve kzgnlk yklyor. Revolsyon'un kendine zg bir mant ve dinamii var; ayrma ile yo! alyor ve daha ok ayrtryor. Bu nokta zerinde durmak imkanm olacak; ancak, belki de daha nemlisi, bir dei tirme dinamii tamasdr. Var oEan ve daha da zoru, yaanan bir dzeni, eski ve yeni olarak fei(') Baz) kaynakUr. Lui'nin. yine isyan anlamna

elen ftimeute atizcgtiyG . est-ce rinnc

jfrinete?

dediini yazyorlar, A. SoJOifZ, CfflfelOtt Lt La Revolution Fran^ aise, Paris, 19S, s. 7 ,

ye ayH'mast, byk bir deitirme ilevi saylma ldr; deitirerek ayryor ve ayrarak deitin yor. Pekitirme, ncelikle bir jbim aktr dei tirici durumuna getirmekle balyor, Syle de sylenebilir; revolsyon, en ok ve ncelikle, ya panlarn deritiriyor. Bunu, bir adm daha ata ra k ve~paradoksal grnen bir biim- iinde, u ekilde anlatabilirim; Fransz Devrimi'nden nce Fransz devrimcisi grnmyor. Devrinle i, dev rimci durumda ortaya kyor. Lenin de. her halde srpriz deil, bu nofciay gzlemi bulunuyor ve devrim sreci iinde s radart yuriia$n depisim srecine iaret ediyor Ekim Devrimi'nden hemen nce, Nisan !9!7 tari hinde unlar yazyor: Bilim ve pratik politika asndan tm gerek devrimlerin balca zel ilklerinden birisi, politik yabama ve devletin r gtlenmesine aktif, bamsz ve etkin olarak ka tlmaya balayan 'sradan yurtta' saysndaki olaanst hzl, ani ve dik artftr* f*J. Rusya burjuva devriminde de. geni ynlar birdenbi re politize oluyorlarkendilerini acyorlar ve ye ni bir kimlik kazanyorlar; deienlerin bayrda kk burjuvalar geliyor. Lenin bir yanda; Metternich, Fransz Devrimi'nden sonra otuz yl, tm Avrupa'da muhte mel devrimleri- nlemekten tede devrim virs n yok etm-ey sorumluluk biliyor. Devrim vir sn aryor ve nce tehis ediyor Uzun aktarma yapmak durumundaym; nk devrimci duru mun ortaya kard devrimci kimliini belki de en iyi bir biimde anlatyor. _Btn devrimlerin karsnda Avusturya Sarasofyesi Metternich, ar Birinci Aleksndra gtzh tNUMurupfum
(+) V, J , Lenin, Collected
T V o r f c s , u o J ,

24, s. 61.

60

dererek 1820 ylnda, er* olarak grdp vir s yazyor. Metternich unlar yazyor: imdi, bugnk toplum durumuna yol aan nedenlere hzlca ba kldnda, toplumu, bir darbe ile, hakiki nimet lerinden, hakiki uygarln meyyalarndan yok sun brakma tehlikesiyle kar karya getiren, toplumu tam bunlardan yararland srada ra hatsz etmekten yeri kalmayan erri, ok ak bir biimde, ortaya koymak zorunlu olmaktadr. er, bir tek szckle tanmlanabilir: Haddini bil mezlik. Bu, insan aklnn pek ok eyi mkem melletirme ynndeki hzl ilerleyiinin doal sonucudur, Bu, bugnlerde pek ok kimseyi yol dan karyor; nk neredeyse evrensel bir duy gu haline gelmitir* (*)r Onsekizinci yz yl so nu ve zellikle Ondkuzuncu yz ym bayrda insan olu Izsndi snrlarn srekli aan bir ya ratya dnyor. Haddini bilmezlik, herkesi kendi inanlar nn rehberi, kendisini ynetmek veya kendisini ve komularn birisine ynettirecei yasalarn seicisi yapyor; ksacas, kendi inancnn, kendi eylemlerinin, bu eylemleri yneten ilkelerin tek yargc durumuna getiriyor, Bu pasajlar son de rece ilgin buluyorum; Metternich'in bu kefinin tarihine baklacak otursat btn Rnesans, Reformasyon ve Aydnlanma hareketine karn in sann ortaya knda Fransz Devrimi ve dev rimler en belirgin rol oynuyor. nk Metternich'in er olarak grd izgiler insann, hi olmazsa bir sre itenlikle ve daha sonra tekelsi
{*) Metterntehs, Secret Memorandum for Alesander 1, D e c 15, 1820,

John c. Caims. (ed.) The Nineteenth Century

IS15-1914, tf.Y., 1 96 5 , s . 4 0 .
69

i ' ----------------------------------------------------------------------------

----------------------

--------------------------------

dnemde ikiyzllkle, temel zellikleri olarak kabul ediliyor. Metternich yneten ve bastran bir konum dan bakyor ve insann kn, bir manevi gangren olarak adlandryor. Ba kadar deil, had dini bilmezleri bir parti olarak sayyor, Metlernich'e gre devrim partisi haddini bilmezler par tisidir. Son- olarak unlar aktaryorum: *Bu m a n e v i gangren en ok orta snflar etkiliyor ve bu par tinin gerek balan da yalnzca bunlar arasn dan kyor. Kulland ve setii szckler ayr, Metternich'in tansna katlmak gerekiyor, Tocgueville'e gemek istiyorum; Prens Metternich'in misyonunun devrimleri bastrmak ve insann douunu nlemek olmasna karn, ken disi de asil kkenli olan Tocgueville, devrimlerin kanlmaz olduunu gryor ve kemli misyonunu, kanlmaz olan hmhlatrmakta buluyor. Ancak geerken kaydetmem gereken tezler var ve bir: Orta snflan, burjuvazi demek olu yor, asiller bilinlendiriyor. Orta snflara bilin dardan veriliyor ve ilk verenler, asillerdir, Bu ilk alanmay, orta tabakalar ktlesinin kada dklm yaknmalar ve pratikleri tamamlyor, ki: i snfna ilk bilin verme ii de burjuva ziden geliyor. Kukusuz, burjuvaziye bilin veren asiller de, ii snfna bilin gtren burjuvalar da hem ken di snflarnn ali basamaklarmdandr ve hem de kopma zellikleri gsteriyor, De Tocgueville de kendi snfna, asillere, pek fazla yaranamyor. Tocgueville, L'Ancien Rgime balyla ya ynlad almasnda, Revolsyon ncesindeki Eski Rejim'i ve hi kukusuz Fransz Devrimi'ni yazyor. Bir yerde, Tocqueville, Revolsyonu, bir canavara benzetiyor ve Devrim, kendi srecinde
70

yol alrken, nce canavarn bann ve daha son ra tekil ve mthi vcudun ortaya ffet$n* ileri sryor. Canavar Devrim, nce lke iindeki, b tn kurumlan yifeyor, Tanry bile yerinden et meye yneliyor. Sonra snrlarn tayor, impa ratorluklar ykyor, krallar indiriyor ve halk lar ezerek nnden sryor. ToccjueviUe, snr lar taarak hareket eden devrim ordularn, l drc sloffflniar ieren, "Silahlanm dunz, opinions armees, olarak gryor. Bu kadar deil; daha nemlisi, a dalarndan bir yazarn, Fran sz Devriminin eytani bir karakter tadnj *La revolution franaise a un caraetere satanique*r tiert srdn kaydeden Tocqueville, Devrim or dular nnde ezilen halklarn devrim safna ge tiini ifade ediyor. Paradoksal grnebilir: an cak gerei yansttndan kuku duyulmamas gerekiyor. Devrim, ncelikle bir yk srecidir, ancak Tocquevilt(?h 6u kadar ok ey yklrken bak asnn da deitiini ileri sryor (*). Yknt nn, ister devrimle isterse ekonomik bunalmla gelsin, insann bak asn deitirmedeki nem li etkisine parmak basm oluyorekonomik bu nalmla gelen ykntdan farkl olarak devrimin ykntlarndan insann gcne byk bir inan kyor, B elki d e hi bir devrim, F ran sz D evrim i ka[*) Taccjuevtlleln bu kitabn ok uyu ricaya kadar e viri yolsuzluklarnn sadecc Mae vs benzer! topHalra zg olduunu d tld U yordum. Nedense bu ktt.abm hem asln ve hem de n&ttlsne evirisini buldum; ngilizce evirisi bir yz fcarasdr. evirmenlikler, uydurmular Aktarmalar Franszca aslndan ' japyrum. De Tacueville, L'Anien Keime, Ozlord, 1904im , S . 13.

4fC T (s de Tocgueville, The Od Reyime and the French Revolution, N.Y., 1 9 5 5 ,

71

dar din k a r t bir felsefeye d a y a n m a d ; Fransiz_ d ev rim cileri p a z a r ay in lerin i k a ld r a b ilm e k iin h a ft a y yedi g n d en o n g n e k a rd la r, Bu, din k a rg l n n en s e m b o lik g sterg elerin d en biri sidir ; F ran sz D ev rim in de, sosy alist devrim d e a r a n a r T u k a r tlktan* aile, din v e m lk iy et k a r tlh ia n n d an , birisi, d in sizlik son d e r e c e youn b ir b i im d e y e r alyor. M lk iy e t kartl , a sille rin v e ru h b a n sn fn n b y k m u lkiy etm ed ir; k k v e o rta m lk iy et F ran sz D evrim i'nde b y k b ir k u tsa llk k a z a n y o r. N ap oly on , m lk iy ete d a y a k bir rejim i din olmadan uzun s re s rd rm e nin gln- g r e r e k , Fransz D evrim i'nin din k artl n hz.ia trplyor, T o c g u ev ille, Fran sz D evrim i'nin din kart k n n et b ir b iim d e gzlyor,- d ev rim le b irlik te b ir in an b o a lm a s var. A n c a k b o lu k kalc olm u yor v e d e r h a l d o ld u ru lu y o r. Bunu T ocquevle d en a k ta r y o r u m ; o k u m a s retici oluyor. un lar y azy or: F ran sz D evrim i ni y a p a n la r , din k o n u su n d a , b iz e g re d a h a k u k u lu o lm a k la t b ir likte, o n lard a, b izd e olmayan ve en azn dan hay ra n h k u y an d ran b ir in an bu lu n u y ord u : Kertd erin e in an y orlard . nsan n g elitirileb ilm e ye ten e in d en , p erfectih ilite, v e g c n d en hi. ku ku d u y m u y orla rd ; bunun g e r e k le m e s in e ve in sa n n fa z iletin e son su z b ir tu tku yla balydlar (*). D evrim , n e r e d e ise, ityanm ; T an r y erin e k e n di g v e d e e rin e tapn d b ir du ru m u y a ra t yor H er d ev rim d en n c e k i birikim , refo rm h a r e k etleri, e k o n o m ik g elim e, a y d n la n m a izgileri v e b u n larn h a zrlay c rol hi b ir zam an gza rd ed ilm em elid ir; a n c a k , bu sn rla m a la r iind e t d ev rim annn d e itirici etk isi zerin d e dur(*)
JD c

m.

TocueviUe, L Ancien Regime, o p . c i t ,. s.

12

may srdrmek istiyorum. Elde baz kaytlar var; Kererskiy, Rusya'da ubat 1917 Devrimi n den, bir dier takvime gre Mart 1917, hemen nceki havay hatrlatarak incelemesini daha sonraki aratrmaclara brakyor. zetlemek ye rine, Rusya burjuva devriminden hemen nceki gndeki ii nclerinin gven envanterini Kerenskiy'in szleriyle aktarmann daha zenginle tirici olacan dnyorum. unlar hatrlyor ve brakyor. *Mart'm onhirnci, patlamadan bir gn nce, Sol Partiler Enformasyon Brosu (ya ni, Sosyal-Revolsynerler, Sosyal Demokratlar, Bolevikler, Poplist Sosyalistler ve Emek Parti si) saat leden sonra alt ile yedi arasnda be nim apartmanmda normal toplantsn yapt, Bu toplantda, bir ka gn sonra en dn vermez devrimci kesilenler, altm ize ize devrimci ha reketin g kaybettiinden, iilerin askerlerin gsterileri karsnda pasif kaldklarndan, bu gsterilerin rgtsz ve amasz olduundan, ya kn bir zamanda her hangi bir revolsyon bekle menin imkanszlndan ve bu anda daha ilerde ciddi bir devrimci hareket iin imdilik sadece propaganda almalarnda younlamak gerek tiinden sz ettiler. Devrimin patlamasndan sa dece bir gn ncesinde en mfrit devrimci unsur larn tutum ve dnceleri byleydi (*), Bu ha trlamalarn gerei yansttndan kuku duyul mamas gerekiyor; ubat Devriminden hemen nceki gnlerde svire'de konuan Leninin kn~ di kuann devrimi grmesinin zor olduunu, ancak hitap ettii genlerin mutlaka greceini syledii biliniyor. Burada kaydetmem gereken rtofefa var. Bunlardan birincisi, revolsyon sreci ile ilgili
(*) A.F. Kerensky, The Catastrnphe, iV.Y., 1927, s,

73

ofarafe L en in in y a z d k la r y la ilgilidir, L enin , d e v rim ci du ru m u teh is e d e r k e n k r ite r zerin de du ru y or; b u n la r , y n eticilerin y n etem ez o ld u k la rn g rm ey e b a la m a la r, y n etilen lerin ayn t r d en y n etilm ey e raz o lm a y a c a k la r nn iaretini v e r m e le r i ve. k tle h a r e k e tlili i oluyor, Lenin'in bu g r lerih o k z am an , b ir revol syon teorisi ola r a k a lm y o r; ilgisini g rem iy oru m . H m larTbir teo ri o lm a k ta n v e d ev r im s recin i a k la m a k ta n d a h a o k d e v r im c du ru m u n g sterg elerid irler; 'bu n larn v a rl . devrimci duruma ia ret ediyor G sterge, hi bir z a m a n teo ri y erin e gem iyor, .ikinci nokta ise. gstergelerin ok zaman, expost olarak okunmasdr; daha ok daha sonra ki yorumcular ve tarihiler tarafndan okunabi livor, insanlarn yaadklar zaman anlamalar her zaman zordur; devrim trnden sanat yam ofc gl bir eylemlilikte bu daha da zor oluyor. Lenin iin de zor oluyor, belki de kendisini nceleyen Blanqui lsnde, butun duyularn dev rimin nabzna balam bir baka tarih aktr n bilmiyorum ve ubat Devrimi nde Lenin'in duyulan, Rusya'nn hzla artmaya balayan nab zn okuyamyor. Ekim tarihine yaklanca, zel likle Nisan 1917 tarihinden sonra ve yine zellik le menevikler tarafndan Lenin, marksist deil Blangist olmakla eletiriliyor (*), Leninin ok daha az elverili koullarda bile byle bir frsat karmayacan dnyorum. nc n o k ta y a g elm ed e n n ce, Lenin'in sa y d d ev rim ci du ru m g sterg elerin in bir d ev rim teorisin i o lu tu rm ad n te k r a r la y a r a k , d ev rim
{*) Blangiat olmak, revolsyon szckleri kullanl dnda, fovrlract duruma ya da toplumun nabzna bakmakszn. tmyle'politik mcadele ve rgte gvenerek 'devrim yapmaya atmak anlamna eliyorT'

74

teorisin in , ik i d zen in a tm asn d a n k t m e k le m e k istiyoru m M adde v e top lu m , z a m a n jifi de g eliiy o r v e g eliirk en d e iiy or; a y m an d a birb iriy le u z lam a la r zor e le r e dn yor. G e lim e ile b ir te k sistem ., birisi, varolan, esfci, otu r mu, n em li l d e tan m lan m , d i e ri ise, atk, yen i, tm yle g elim em i v e an lam l l d e ta n m lan m o lm a k ta n u z a k iki a y n sistem e a y rl m a ei in e geliyor. nc n o k ta y yle fo rm le ed ebiliy oru m ; rev ol sy on iin, biri n et, kin cisi b u la n k ik i a y r sistem in o lm a s y etm iy or. Y eni sistem in t a r a f tarlarn n v e h a tta rg tl l n n bu lu n m as d a y eterli o lm a k ta n u z a k g r n y or; yen i d zen y an llarn n k en d i d z en lerin i g e r e k le tir e b ile c e k le r in e in a n m a la r g er ek iy o r. Bu g v en n e re d en v e nast/ g eleb iliy o r; tari hin bu so ru y a v e r e c e i n et c e v a p la r var. A vru pa'd a ch a rtist g sterilerle sarsLan B ritan ya ve Duu'da Rusya h ari, 1843 D ev rim lerin in e tk i lem ed i i lke k a lm a d ; o k k s a b ir z a m a n iin de b t n tah tla r sa lla n d v e p e k o k k r a l v e bu a r a d a a n s ly e P rens M etternich, so n u n d a tesa b ir s re iin d e olsa, k a a r a k y a a m la r m k u r ta r a b ild iler , 1905 ftusya bu rju v a d ev rim i, T rkiye, Iran, in v e M eksika 'd a on yl k a d a r k s a bir z a m an a ra l n d a , b e n z e r d e v r im le r d n em in i at, 1989 yln da, Dou A v ru p a'd aki kom nist - r e jim ler, o k k s a b ir z am an iin d e, g l bir n e fes ile k a r la a n isk a m b il k a tla r t r n den , b ir b i ri a rk a sn d a n y kld lar. Btn bu y k lla rd a i d in am i in v e d tan k u r c a la m a la r n etkisin i red d e d e c e k d u ru m d a deilim,- a n c a k b ir y erd e b ir esk i d z en in y kld n n bilin cin e u lalm as, di e r y e r le r d e d e b en z e r d zen lerin y k la b ilec e i in an ve g ven in in d o m a s n a y ol ayor, F a k a t y ete rli d e il ; b ir d zen in y klp yeri-

75

n e f n is in in k u ru la b ilec e i g v en in e ulam ay y aln zca b a k a r n e k le r in b ilin cin e v a rm a ile a k la m a n n y ete rli olam ay aca m sanyorum . A y rc a b a k a lk e rnei, i lk ve o k z a m a n tem sili lk ed e & rakleen g v en in k ay n a n a k la m yor. Bu sur u ya c e v a p j b u la b ilm ek im, b o u lm a m a k iin r p m a n in san h a tr la m a k ta y a r a r var; d en izd e h i k im se in tih ar e tm e k iin a b a la m y o r . K u rtu lm ak iin a b a la m a , o k zam-an b o u lm a y la son u lan y or. Bu n ed en v e d n cey le o la b ilir r Tocqu.evte b ir b a k a y erd e, *kat b ir h k m et iin en t e k l i k l i an ken d isin i r e fo r m a b a la d z a m a n d r d iy or. R efo rm d zen i k u rta rm a k iin cid d i bir b u d a m a v e y en id en d z en lem e a b a sd r; atm ldnm a k s in e b y k d ev rim leri nlemiyor v e b a la ty o r Bir sistem i kim k u r ta r m a k ister? Bu soru nu n b ir son d e r e c e totolojik c e v a b bu lu nu yor; d z e ni k u r ta r m a k istey e n ler d z en e en o k b a l, d z en le k a n et. v e k e m ik t r n den b ir b ir in i y a p m o lan lard r. H er io to lo jik c ev a p ta bu lu n an itici m an tk llk b u r a d a d a gr l yor; refo rm u n birin ci d e r e c e y n eten sn flarn ii oldu u o rta y a k y o r. D zeni k u r ta r m a k iin r e fo r m a b a la m a k baka\ re fo rm d a " ~ynetmfi btn o rta k la ry la a n la m a k bam bakadr'; r& ionn'vas& ruan o k za"mcn a n la m a z lk k a y n a d a olu yor P ek c o k d ev r im k r o n ii, d zen i k u rta rm a ta sa rla rn d a , yn eti d ortaM hrii \ a n la a m a m a sy la b alyor . ' tia k ia r d a lia y d e d y o r ~ tak at, n g u iz ta r ih l HiUin p a r a g r a f d e r e c e k s a d r B u raya a k ta ry o ru m ; *ngiliz revol syon u , k en d isin d en sek sen yl n c e k i H ollan da v e yz elli yl so n ra k i F ran sz d ev rim leri t r n d en asillerin isyan ile b a lad . Y n etici s n fla r b ile B irinci C harles'm

76

lkeyi ynetme biiminden rahatszdlar. 1640 y ima gelirken ynetimi oktan dalmt D . ngilizler'in byk devrimi, yneten snflar arasn daki kavga ile balyor.
F ran sz D evrim i'nin b ir a siller revol syon u ile b a la d k o n u su n d a bir y a rg birlii g r l yor. Lui t b a n d a oldu u m on ari y erin e k iisel b a z la rn n tatm in in e tu tku y la b a l olduu, d z en le ilgili b ir in an szl tem sil ettii iin , Turg o t v ey a N e c k e r t r n den fiz y o k ra t b a k a n la r nn re fo rm n er ile rin e raz o labiliy or, A siller ise k en d i d zen ve h a k la r k o n u su n d a o k d a h a in an ld rlar; a y rca in an l o lm a k zoru n d alar. Byle b ir du ru m u n d a h a a a ta b a k a la r , F ran sz D evrim in d e i o rta sn fla r iin u y arc ve g v en v er ic i oklu u n u n k o la y lk la k a b u l ed ilec e in i san yoru m . En stte y n eten ler a rasn d a k a v g a , b y k b ir su h a c m im tutan b en d lerin y k lm a sn a ben ziyor. B en d ler hi b ir za.m an b ir d en b ire v e top ta n y klm y or; n ce szntlar, son ra a k n tla r v e a rk a sn d a n sel geliyor. H evolsyonun bir a y rm a olduunu ileri s r tm: h em y n t m sn fla r ayrttyor v e h em d e bu smfiarm k e n d i iin de a y rm a la r g r n y o r .. D evrim in b a lan g c, to p lu m d a k i btn d e n g e le rin, sz u y g u n sa m a tr ik sler in y erin d en o y n a m a sy la e zam an ld r; y n eten lerin ayn^tfe p a r a la n , t m yle, d a h a asat gjmjjjgrj kencii y a n larn a a lm a y a r m a giriyorlar. D evrim ci d u ru m d ev rim c ileri y aratt k a d a r dclasse trn d e o alty or. F ran sz D evrim i'n d e b u rju v a id eolojisin i y a ra ta n la rn b y k b ir ou n lu u asil k k en lid ir. B u ra d a v e bu n o k ta d a h e r d ev rim d e ortay a
{*) Christopher S ili, Reformation to Industrial Revolution, Vol. 2, Pelican, 9& 9, s. 127.

11

1 tetm ikili bir sreci aklamak istiyorum; en st yneticilerin ihtilfndan ve bunlarn daha aa snflar kazanma motifinden htslavan dev rimci srete, ynetim bir sre, srekli olarak daha alt tabakalara geiyor ve ayn anlama (jet meJT zere radikalleiyor. Bu devrimin derinle mesi srecidir; bun unla ~ K irlikte~dev rim asl ba latan st snflar' bu kez, yolunu atklar srecrn imum tmrmllGrarr rfeerefe ddiifitrmaya va geri ekmeye balyorlar. I sava, bu nedenie ~ 'eski rejimi devirmekten daha ok. devrimci sreteki bu iki ters akmn arpmasndan dou yor. ----Bir parantez amak istiyorum; Marxn pek ok genelleme ve abalarnn ok snrl pratie dayandn belirtmek durumundaym. Ancak bu pratiklerin bazlar, teorik bir g kazanabilecek zenginlii iinde tayor; Fransz Devrimi, bunla rn banda yer alyor. Marxt en byk lde Seksen Dokuz Fransz De^>rimi bilgisine dayana rak ve Krk Sekiz Devrimi nin baarszlnn he men sonrasnda, devrimin sreklilii dncesine ulayor. Bu dncenin z, balayan devrimin, basamak basamak derinlemesi ve daha radikal snf ve programlarn ynetimine girmesidir. Bu kadar deil; devrimin kendi smf fic is in de basamak basamak daha radikallemesi, somut ta ve politik durumda, ikili iktidar olgusunun or taya kmasna yol ayor. Ekim Devrimi nde bu ok nettir ve en ok biliniyor. 1840 ngiliz Devri mi ile ilgili olarak yine Hill, *lkede imdi iki ik tidar merkezi vard diye yazyor. Ekim Devrimnde sovyetler ve hkmet olarak ortaya fean ifciii iktidar yaps, Fransz Devrimi nde meclis hkmetleri ve Jakoben klpler biiminde kendi sini gsteriyor. Geerken ikili iktidar yaps ile ilgili olarak \
7S

s y le n e c e k olan fudur: Hi b ir d e v le t ikili ik ti d a r a tah a m m l ed em ez. D evlet o lm a k , iktid arn te k m e r k e z d e top la n m a sy la m m k n d r. ki ik tid a r m e r k e z i , y a i s a v a d em ek tir, y a d a i s a v a a a r oluyor. G eriy e b ir n o k ta kaly o r. H er d ev rim , ne k a d a r p a r a l v e k e n d i iin de k a v g a l o lu rsa olsun b ir sn fn ren gin i tayor. A n c a k son d ev rim ha ri, d a h a n c ek i b t n d ev rim lerd e, eg e m e n d u ru m d a o lm a s a da, d ev rim in sa h ib i sn flarn d n d a daha ileri u lar d a bu lu n u yor. E ngels, Anti D hrin gd e k sa b ir p a r a g r a fta , bunun k a lc bir zetin i veriy or; R efo rm a sy o n v e A lm an kyl s a v a la rn d a , A n a p a b tistler v e T hom as M nzer, B y k ngiliz D evrim i'nde, d zley iciler, L evellers, v e B y k F ran sz D evrim i'nde B a b e u f (*) yala nan d ev rim leri k e n d i m an tk la rn n d n d a a n lyor v e g t rm ey e aly orlar. A n a p a b tistler, top ra s rm ey e v e k k sa n a y iy e d ayal b ir k o m n izm i sa v u n u y o rla r {**); ngiliz d ev rm in d e k a z cla r, d ig g ers, o r ta k m lk iy ete y n elirk en b tn bu rju v azin in d e k ra ll k o r u m a k isted ik leri b ir z a m a n d a d zley iciler, m on arin in son a e r m e si iin aly orla r. Bir R ou sseau h a y ran l y la , d e m o k r a t gr le v e p a sifist y a k la m la B yk F ran sz D ev rim i ne g iren B a b e u f, h z la d e m o k r a t
(*} F. ngels, Anti-Bhring, s, 17. (**) ^Dinsel isyan tarlalarn srenlere. Almanyann artan refahndan daha geni bir pay stemek in etkili - bir ideoloji saplad. Hut ve taraftarlar Austerlitz'de bir komnist mer kez kurdular ve sanki Najpolyon'u nceden Grmler gi bi. her trl askerlik hizmetlerini reddettiler ve sava takbih ettiler. Kendilerini tarlalar ve kk, zanaatlarla snrlayarak, kurduklar komnizmlerini bir asr srdr dler.* W ili Durant, The Story ot Civilization, Vol VI, The Reformation, N.Y., 1957. s. 382 ve JSS.

79

ve b a r b a k ta n k o p u y o r ve zel m lkiyeti r e d d e d e r e k , san s cu lottes'larla y a ktn b ir izgiyi k o ru y a ra k d ev rim c i sosyalizm in ilk sav u n u cu lar a ra sn a g iriy or (*) A lm an R efo rm a sy o n u , ngiliz v e Fran sz D ev rim leri , k e n d i s re ler i iinde, Tho m as M n z e fle , d z ley ic erle, B a b e u f ve. rg t yle d e m c a d ele etm ek z oru n d a kaly or. T op lan rsa y le b ir du ru m o rtay a kyor. D evrim , k e n d i s reci iin de b ird en fa z la g m e r k ez i y a raty o r, sa n k i b ir d ev rim iin de bird en fa z la d ev rim y a a n y o r ve son d ev rim e kad ar, h e r d ev r im d e tem el ren gin d n d a u ren k leri v a r m a k isteyen a k m la r g r l y or Btn bu n lar b ir letirild i in d e, h e r d ev rim , b elli b ir a am a d a, k e n di m e r k e z g c n n k o ru y a b ilec e in d en d a h a u n o k ta la r a k a d a r u z a n m a k du ru m u yla kar k a r ya g eliy or. Bu fiz ik se l b ir d u ru m d u r; a m a sa l b ir y oru m u d a y a p la b ilir T pk sa v a la rd a tutula c a k to p r a k la n s a la m a a lm a k iin z a m a n z a m a n d a h a ileri m ev z ilere a k n la r d z en len m esi trm d e n d e v r im le r d e d e so n ra d a n g eri e k ilm e k ze re k e n d i m an t n u la rn n aildn gr l yor. G eriy e e k ilm e k v e asl tapma k la r tahkim , e t m e k k a n lm a z olu yor; bu, ^restorasyon zerin d e dnm eyi, g e r e k tir iyor. O zerin de~ az calidir1 'mtr ve stelik, s recin i n d i s i h em a d a la n v e h em d e ta r ih ile r iin yarultot tu z a k la r tayor. Bu du ru m , z erin d e d a h a zen le durumastru z o runlu klyor. ok ilgintir, M arx'm kar-d ev rim 'in d e d e v rim ci oldu u n u y a z m a sn a b en z e r b ir biim de, R om a tarih i tarih isi Momm&en d e * restorasy on h e r z a m a n revolsyon'dur, *resto ra tio n is alvsays
(*) Claude Mamuric, Babeuf, Parts, J98& , s. 4$. ve

eo

r&solution diya yazyor (*. Craochi (** karde lerin devri.minden sonra eski ynetimin deil eski yneticinin iade edilmesi olgusu zerinde duru yor. i! ili de, Byk ngiliz Devrimi'nden sonraki restorasyonda, buna anl Devrim, dendiine ia ret etmitim, 1660 ylnda, eski devlet deil 5 a dece ss donanm, restime edildi diyor (***), Dar ve has anlamda restorasyon, yaplan deyriML j 'kistirme isidir- hu,, nedenle devrim platformumla fca-foyor Restorasyon sreleri genellikle,, devrim ba langlarm aratmayan bir kanllkla, balyor; ayn zamanda, zgrlklerin restorasyonu iz le n i mini de veriyor, [ransz Devrimi'nde Thermidor Darbesi. devrimin periye doru ekilmesinin ba langc saylabilir: caadaslan hi de yle alafmyorla^._Sc ris ctuo&s'lar, Bb 'fa lF bu darbe e hapisten kyorlar Ja k o b e n le r, kendi dleri ni ve Thermidor, bilinsizlikle, hazrlama sre ci iinde kendi solunu Hapse atyor ve Thermdor, nce hapishaneleri boaltyor. Robespierre ve ar kadaiarnn giyotine gnderilmesi, hapishanele rin kaplarnn almasnn yannda, en azndan, adalar iin ikinci planda kalyor. Tarih ise. restorasyon srecini grd iin, Babeuf ve arMommsen, Ilintory t Rujm, Vu!. 3 , s . J J J r o t kartn, kubert A. Kam t, The Problems o} Restoration, tiversy cf Callfornla Presti, 19G S, s. m . ('*) Devrimcilerin hepsinin, ne yazk, hir modelleri var. Jakobenler daha s&iT&kl pek ok devrime ve devrim yasarna modellik yapyor. Fransz Devrimcileri, genellik le, Rom al rnek alyorlar. Ha beuf, Gracchi kardeler':?] adn. Gracchus, kenesine uygun griiyor. Fransz Dev rimcilerinin, Roma'y ve Antikiteye rnek almalarnda, dine kar tutumlarnn rol var. (***) C. Hill, Rejorpatiov to inttustTil Rcvoiutm, op. cil,t s. 135,

81

R; 6

kadalannn zg rl e fcaVUfn&fann ya unu tuyor ya da ikin ci p la n a aity r; R o b e s p ie r r e ve arkadalarnn dam ed ilm eleriy le devrim in asl mecralarna, d o ru ek ilm esin i rt p la n a k a r y or,
H eim spektil' d e e rlen d ir en le r, Fran sz bu r/ ju v a d ev rim in d e d ev r im le z d e tu ttu klar R bes p ie r r e nin ld r lm esin i v e y a T rkiye'de bu rju va J n -T rk d ev rim in in d e v a m o fara k em a l ist d e v rim in sim g esi olan K em al P a a nn h ey k ellerin in k rlm asn y b ir k a r-d ev rim o la r a k g rebiliy or; k esin lik le yan ly orlar. It bespierre'in ken d isin in v ey a K em a l P a a n n h ey k ellerin in p a r a la n m a iy la ik tid a rn snfsal v e toplumsal n iteli in de bir n em li d e i ik lik r ekletirilmiyor; T rkiye'de m lk iy et esa sn a d a y a l bu rju v a rejim in in s a la m lam a s iin din esin in a k a kuiim.Jias ve u lu sla ra ra s g er ic ilik te b ir d a y a n a k a ran m as d n em in e giriliyor. S a v a d n em iy le a k t iin sm et Paa'nm d ev let b a k a n l n n b irin ci d neminde p e k a k lk k a z a n a m a y a n restorasy on s reci, h em d m e v e h em d e u lu sla ra ra s s e r m a y ey e d a y a n m a a sn d a n , ik in c i D nya Sava$rndan h em en son ra v e sm et P aa y n elim inin ikin^ c i d n em in d e balyor. Btn bu k sa z m lem e resiorasyonur dar ve h a s a n lam y la ilgilidir. u r s in d ir ; bu rju v a d zen i k u ru ld u k ta n so n ra fe o d a l rejim in resto rasy on u n a p e k ra stlan m y o r, Bunun zerin de d u ru lm ald r v e yine d e o k k sa o la r a k d u rm a k is tiyorum . A n c a k b u n d a n n ce, b u r a d a k i resto ra s yon szcsnn birin cisiy le a k m a d m ve fa r k l bir araiti tad n ifa d e etm ek z oru n d a ym . Bu n ed en le, sosy alizm d e n ey im lerin d en son ra k a p ita liz m in y en id en kuru'un, 'kapitalist resto ra sy o n ve efier gereM eirse'H j^ itauzm den

82

so n ra fe o d a lite ye donue d e *fe o d a l restorasyon d em en in d a h a do ru o la ca n au u n u y oru m Bu n o k ta y y le a a b ilirim ; sosy alizm , kom nizm 'den a y r b ir d zen d e ild ir. B u n larn a y r ay r k u lla n lm a s, eitli p ra tik z o ru n lu lu klar la v e bu a ra d a M arxm , n em li b ir an sszlkla, G o th a P ro g ram nn E le tirisin d e , en azn d a n k a pitalizm in belirli a a m a la rn d a g e e r li b ir ilk e y i em e k s re c in d ek i k a tk y a g re d llen d irilm ey i so sy a liz m d e d o n d u rm asy la D ilgilidir. R eel sos y alizm in e m e k d e e r y a sa sn a k s k a n lk la ba l k a lm a s v e z am an iin d e bu y a san n iley iin e d a h a b y k b ir g k a z a n d r m a s da, sosyalizm in h em k om n iz m d en k a t iz g ilerle a y rlm asn a ve h en d e n e re d e ise b a m sz b ir a a m a o la r a k ele alm m a& m a yol ayor. H albu ki sosy alist m c a d ele tarih in e b a k ld n d a, sosyalizm ile kom n izm a ra s n d a bir teo rik a y rlk o lm a m a s b ir y a n a , d ev rim c ilerin , e itli a d la r a , d em o k r a t, sosyalist, s o sy a l-d e m o k ra t v e y a kom n ist a d la rn d a n b irisin e y n elm eler i, d a h a o k isim lerle m c a d e le d o z a jm b irletir m elerin d en k a y n a k la n y o r , M arxt sosy alizm ad bilin iyor v e y aygn o la r a k k u lla n ly fk e n , bu ad tem sil ed en to p y aclar, m c a d e le d en o k so sy a list p r o je le r g elitird ik ler i iin, v e h en z k o m nist a d n a k a r a r k lm a d a n n ce d e m o k r a t sz csn tercih ed iy o r , D ier b ir u ta, kom n it ad d e n e n d ik te n v e P aris K om n ile b y k bir b a a rsz l y a a d k ta n son ra, itibarn v e m c a d e le g c n y itirin ce, so sy a l-d e m o k ra t ad n a geiliyor. B ugn so sy a l-d e m o k ra t ad b ir d ev r im ci m c a d e le a rm y a p m y or; fa k a t, O ndokuzuncu yz yln so n la rn a d o ru A lm an y a'd a v e
(*) krk SekiE Franfe:/ Devrimi'nde sosyalis akmlar bu lkeyi stoganlatnyorlar. Marx, katkya gre deme il kesini kendi dndan alyor.

83

tam so n u n d a Rusya'da, kom n izm iin m c a d ele etm ek istey en ler, hominir>t ad n d e il, so sy a l-d e m o k ra t etik etin i tevcih ed iy o rla r. R e d sosy alist d en ey im ler, t>a$a S o v y etler B ir lii, sosyalizm in ku ru lu u n d a n sim ra kom n ist a a m a y a g eii en b y k h e d e f o la r a k koy uy ar lar; a n c a k , sosy alist a a m a d a srar srerininuzu n lu u v e k a p ita liz m k a ln tla ry la m c a d e le d e istek siz lik leri, so sy alizm e, de factp b a m sz b ir a a m a n iteli i ekliy or. Bu s re iin de k o m n ist a a m a y a gei, b ir s re la fo la h' iddia v e v n tn e d z ey in e in iyor v e b ir s re son ra d e resm iy etten kald rly or. R eel so sy a liz m d e sosyalizm in restorasy on u resm i ve eg em en v o litik a h a lin e g e liy o r . A n ca k bu k a d a r d e j sosy alizm d en ey im leri, burjuva d ev rim ler inin y a a m a d b ir y azg y la da k a r lay o rlar; fe o d a l resto ra sy o n p e k bilin m ezk en , k a p ita list resto ra sy on lar, Y irm inci yz yln so n la rn d a b ire r g e r e k li e d n y orlar. Y irm inci yz y son larn d a, re el sosy alizm d e n e y im le r : <i a, k a p ita list v~e sosy alist resto ra sy o n d z en lerin in a rp m a sn a ta n k lk ed iliy o r. \ Ntffln, le o a a i resto ra sy on d e il d e t k a p italist resto ra sy on ortaya k y or; zerin de o k durum a s g e r e k e n b ir sorudur. Bu soru y a, bu rad a , af] cafe b a z tez lerle k a r lk v ereb iliy o ru m . Bir: H er d ev rim , e er b ir y en i d zem g etiri y orsa, ayn z a m a n d a en te r n a s y o n a ld ir . K esin z a feri v e g v en i d e en tern a sy o n el p la tfo r m d a d r , ki; En b y k siyasal d ev rim in i F ran sa'd a y a a m a k la b irlik te kap italizm , uzun b ir sm rge d n em in in z erin e b in e rek , sen k ro n iz e b ir evren selli e u lam tr; b u rju v a d ev r im ler a n d a fe o d a l y n etim lerin h e p s i> R usya h a ri gszdr. F eod a l resto ra sy on partisi, hzl b ir b i im d e , ulus la ra ra s d este in d e y o k su n kaly or.

84

: S o sy a list d e v r im le r a n d a , k a p ita list re s torasy on partisi, h e r z a m a n g l , d en ey im li ve soturlj b ir u lu sla ra ra s d e s t e k b u la b iliy o r , D rt; B yle b ir o rta m d a reel sosyalist lk e ler, hzl b ir b i im d e sosy alizm i d erin letirm ek y e r in e , g id e r e k , k a la n k a p ita liz a n ku ru m v e y a sa la r la en tern a sy o n a list bu rju v a d e e r le r e daha sk b a la n m a y tercih ed iy o rlar. D erin lem ek y e rin e s la m a k b ir p o litik a o lu y o r

B ir n o k ta dutla v a r; d n sel a la n d a b ir tr a je d id en sz ed ilebilir. y le zetleyebiliyoru m ; k o m n izm ile sosy a liz m a ra s n d a b ir teo rik ay rlk oJ.tn ad ifj iin k om iin st a a m a d a n d n m e k , kaptalizan ilk e le r e b a la n m a k la m m k n d r. Kamializan ilk e le r e ve en tern a sy o n a list bu rju v a d e e r le r e bal k a ln a r a k s rd r len b ir so sy a list resto ra sy o n aray , k a p ita list resto ra sy o n la so nu lan r. B a k a y o llar k a p a l gr n yor.
tulduka Jakoben uygulamalar zmleyebilmeyi mm kn grmyorum. Jakobenfer. bata Robespierre, mlkiyet hakknn inanl taraftarlar olmalarna karn sans-culotte'lor tarafndan bu hakka kar zorlanyorlar ve karar olma durumunda kalyorlar, Jakoben iktidarn fiyat narh koymas tmyle sans^culotte basksnn sonucu oluyor. . Robespierre, burjuva politikaclnn delikanl dnemine denk dyor; sofudur ve ayn zamanda entrikada, manevra yeteneinde ve ikna gcnde rakipsiz olduu an lalyor. Fakat bunlarn bir etkinlik snr var; radikaliz minin ounu sans-culottelardan alyor ve kendi taban nn olduka dar olduu biliniyor. Jakoben dnem, bur[uva. devriminin bir ileri keif hareketi misyonunu ykleniyor; bir sre iin, salam mevzllerden daha uzaklara almak gerekiyor.

Sans-culotte basksn durdurabilmek iin Jakobenler Hebert'i giyotine gnderiyor. lerde ve ayn yolda yryen 35

Louis August Blanqui, Heberti tasfiye ettii iin Robes-

pierre'i bir hain sayyor. Fakat bu bir yana Rabespiarre'inj<endi soluvia bagfarn kesmesi kendi .s _ onunun_gelmesi femek oluyor. 9 Thermidor 1794 tarihinde Jakoben dne l i song eriyor ve Robespierre'in sonu kesinlesiyor~Ynetim' hayatta kalan Jirondenler'in eline geiyor. Garbaov in Senaryo Tarih belki de hazr senaryolar maazasdr; isteyen, her zaman kendisine uygun ve hazr bir senaryo bula biliyor. Tarihten hazr senaryolar bulmaya, belki de en cok, devrimciler dkn grnyor; anlalabilir neden: olduunu dnyorum. Gnk devrimci, bir yolun bittii anda yeni yol arayan kimsedir; ham toprak zerinde ye ni yol ama iini stleniyor, Bozan karlat glk leri yenmek iin tarihe bakyor ve bazan da tarihteki ki iler veya olaylar, yrynde, yol yardam olarak kut lanyor. Byk Fransz ihtilalcileri, nlerinde etkileyici dev rimler olmad iin, daha ok Antik Ca'a baktlar ve zellikle Roma'y rnek aldlar. Rusya devrimcileri. Rus ya devriminin kendisi rnek yaratmadan nce, Fransa Devrimi'nin kiileri, olaylar ve szlkleriyle dndler, Hem ilerleyite ve hem geri dnlerde, Fransa Devri mi'nden keleri kamlayc ve rahatlatc etkiler kard la r 0u ereveden bakldnda, eer Fransa Devrimi'ndeki Thermidor Gericilii'nin Rusva Devrimi'nd e yans ma s kefedilmemise armak gerekjr; stelik son dere ce erken bir keif ver. ThermcrF Darbesini, Robespierre'nin giyotine gnderilmesini izleyen Thermidor Gerici lii dneminde Fransa Devrimi inie geiyor (*). Bundan
(*) Sovyetler'de Kk Siyasal Szlk, ksaca, su ak lamay veriyor: Thermidor Darbesi, ihtilalin, ni izgisinde harekeli ge iine aret ediyor.
Kratkiy Politieskiy Slovar, M, 1989, s. fi,.

86

sonra Devrim, Jakoben dnemindeki radikal dzeyini hi bir zaman bulamyor ve nerede ise hi bir zigzag iz meden restorasyonuna doru yol alyor.

Rusya Devrimi'nde Thermidor Gericiligine balang bulan, beklenebilecei gibi. Trotskv'dir- Ekim Devrimi'nin son derece erken bir zamanda iniini balattm ile ri srm oluyor. Trotskiy, Stalin biyografisinin birinci ekine, Thermidor Reaksiyonu baln koymaktan e kinmiyor vc her noktada tutarl olmasa da Fransa ve Rusya Devrimleri platformunda, zaman zaman birisinden dierine srayarak, Thermidor Gericilii zmlemesi yapmay deniyor. Thermidor Gericilii'nin hedefi, Robespierre idam edilmi olduuna gre, hep izleyicileri oluyor; bask ve polis, srekli olarak, Robespierre kuyruklar, la queue de Robespierre aryor. Trotskiy, Ekim Devrimi'nde, Robespi erre kuyruklarnn karlnn Trotskist Kuyruklar, Trotskistskoye Ohvostye olduunu yazyor1 1 *. Bylece kendisiyle Stalin arasndaki rekabeti bir Jakoben-Thermidor modeli erevesinde ele alm oluyor; Stalin ve iktidar Thermidor gericiliini, ve Trotskiy ve taraf da L lnknben Devrimciliai'ni temsil ediyorlar. Gzel; ancak baz zmsel sorunlar kyor, Bir kez, Thermidor gericilik, Jakoben iktidar ve gericiliinden n ce deil, sonra geliyor. Troskiy'in kendisine Jakobenizmi layk grmesine karn, hi bir zaman tek bana y netimi etkileyemiyor; ayrca Tratskiy, Ekim Devrimi'nde Thermidor Darbesih m 1923 ylndan balatyor ve hemen kesinletiriyor. Bu dnemde ve bu dneme kadar Sovyet lkesinde terr szne uygun bir pratikle karlalmyor [*). Tam tersine radikalizm ve terr ok sonraki yllarda ortaya kyor. yleyse Trotskiy'in Thermidor zmle{*) Trotskiy'in bu efeikli&i grmemesi mmkn deil dir; bu nedenle, ar atine m in in gen devrimcilerinin hep si hikaye kitaplarndaki kahramanlar deildirler* ifadesiyle bir eksik giderme denemesi yapyor, Bir blm poliste zlmler, daha, sonra bunlar telafi ediyorlar ve o srada ynetimde kritik yerlerde bulunuyorlar. Stalin, arlk ari-

87

m \U*

$$

mS ve StciEn ynetimini Thermidor gericilikle ve ken disini de Jkobenizm ile zdeletirmesi, potansiyel bir akobenizm ile ree! bir Thermidor gerilik rasnda gefiiyor. Bu, bir yan; di^er yanlar da var. Dnya tutuculuu hep, bir daha asla 1641, asta 1793, asla 1&48 ve asla TS29 demitir, asla 1&23 dediini bilmiyorum, Trotskiy'in Thermidoryan dedii dngpnde. Sovyet iktidnri NEP politikasn balatm durumdadr Bu politika, BtJ d7 geici veya kal: olaca bilinmemekte birlikte, ka pitalizme dn olarak niteleniyor; dolaysyla uluslarara s kapitalisr sistem asndan kayg artrc bir gelime grlmyor. Ayrca Bat dnyasnn Trotskiyi bir tr Robeepierrc olarak grdne dair hi bir iarete de rastanmryor; bu nedenle Trotskiy'irc Thermidor nitelemesinin okademik yan ar basyor. Yalnz Trotskiy asndan her hngi bir eksik anlat ma ve haksszla neden almak istemiyorum; Trotskiy, Ther midor nitelemesini hem NEP dnemine girilmesine, kapitalizan ticarete izin verilmesine, nepmen'lerin tremesine ve bunun karl olarak da, tarm kesiminde, toprak ve emeki kiralamasna msaade edilerek kulak'larn, zen^ gin kyllerin doumuna yol almasn gsteriyor. Lenin samannda balayan ve kendisinin de katld bir alm, 1923 ylndan sonra, Stalinin adna balamak istiyor. Olabilir; Thermidoryan dn, radikal Jakobenizmn, SanS'Cuilote basksndan kurtularak zel mlkiyeti gven ce altna almay ve geniletmeyi anlatyor. Fransa Dev rim: sreci iinde bir restorasyon admdr; kar devrim olduundan kuku duyuyorum. Rusya Devrimi'nde kapi talizme dne iaret ediyorsa, kar devrim saylmas gerekiyor.

viiideu bunlarla ilgili bibileri topt-yarak antaj >apiyor ve fonlan fcen^isin balyor. Trotsfcly. terr eksikliini bylE gideriyor. L. Trotsky, Stalin; Vol. II, Londm, i m , s . 211,

BB

imdilik burs ak grnmyor; ak olan Trotskiy'in Thermidor gericiliin bir ynetim biimi ve bir Stalin dikta tor ya s olduuna inanmasdr. Trotskiy, Stalin'in dik tatr alacan daha 1924 ylnda, srgn yllarnda Sta lin'in beraberinde olan Smirnov'a, Stalin Sovyetler Biriii'nin diktatr olacaktr szleriyle anlattn kayde diyor. tfuna, Smirnov'un Stalin'in bir vasat insan, ve bir hi olduu cevabn verdiini kaydediyor; byie bir durum, Trotskiy'in bir hi'e kar nasl olup da mcadeleyi kaybettiini ctrklama ihtiyacn karyor. Cevab var ve unlar yazyor: Ona, hepsinin, yorgun radikallerin, b rokratlarn, nepmen'lerin, kulak'larn, tredilerin, sinsile rin, gbrei devrimin atlm toprandan srnerek kan btn kurtlarn ihtiyac var**. Trotskiy, eer yorulmu devrimciler bir yana konulacak olursa, Thermidor Reak siyonu ekinde Bolevik Partisinin yapsnn nasl dei tiini. ounluun devrimden sonra katlanlardan olutu unu uzun uzun anlatyor, bu ynetimi, brokratlarn; nepmen ve kulaklarla birlikte iktidar olarak deerlendiriyor, Trotskiy'in gznde Stalin bir anrpirisists, bir brokrat tan bakas deildir; kendisine ve izleyicilerine yaplann kayna ise Sovyet brokrasisinin trotskistlere nefretidir. Brokrasi istikrar peinde kouyor ve Stalin, brok rasiye istikrar veriyor, Fakat brokrasinin istikrar art tka, artan lde konfor ihtiyac douyor; Stalin bu nu da salyor. Benm Sovyetler Birlii'nde Sosyalizmin Kuruluu almamda, Sovyetler'de belli bal gstergele rin ancak 1925/26 mali ylnda, 1913 dzeyine ulat gs teriliyor; buna karn, Trotski bu dnemde, yeni yaratlan brokrasinin konforunun salandn ileri srebiliyor. Ancak Thermidor Gericilii nitelemesinin ierik ve zaman acsndan tutarszl bir yana, Trotskiy'in zm lemesinde, lehine sylenebilecek ve daha sonraki izleyi cilerinin ve Sovyetler Birlii'ni, in Lideri Mao'nun Sov yetler ile bozumasndan sonra ve Bakan Mao'nun izin den giderek, revizyonist olarak grenlerin gremedik^ leri nemli noktalar var. Bunlardan birisi, kapitalist restorasyon veya geriye dn iin mutlaka zel mlkiyete

ak sntf ve tabakalarn bulunmasdr; Trotskiy henz bu nu biliyor. Daha sonraki yllarda, hem izleyicileri ve hem de revizyonist nitelemeyi benimseyenler, alfabenin bu te melini unuttular: Trotskiy. bu nedenle, NEP politikasn da serbest ticaret yaparak zengin olan ve zamannda nepmen denilenlerie kr kesiminde zengin olan ve daha da zenginleme eilim i gsteren kulaklar n plana karyor kinci noktar Trotskiy'in Stalin ynetim ini gericilik ve kapitalizm e dnn kaps olarak grmesine ve brokrasivi vurgulamasna karsn, brokrasiden bir snf olarak sz etm ekten srarla kajnm asdr. T rotskiy iin brok rasi hln hrszlarn eref sz ile birbirine bal, halk tan uzak, bir ayrcalkl kast durum undadr (*). Bu nok ta da, daha sonra Sovyetler B irli in i nefret duygulary la birlikte eletiren tro tsklst ve maocu eilim lerin gzpnden ka yo r * Trotskiy, muazzam brokratik bozulm alara karn, S ovyetler B irliai'nin snf tem elinin proleter kaldna dikkati ekiyor. Dier yandan dar artk ilerici toplumsal kazanmlar makarasnn salmaya baladn ileri s ryor; bu kar-devrim srecinin de balamas demek tir. Trotskiy'in, byle bir srecin baladndan kuku duy mad kesindir; buna karn Rusya Thermidor'unun he nz b ir kapitalist ynetim kurmadn ileri sryor. Neden? Su, Trotskiy lehine nc nokta ile ilgilidir.
(*) Fakat, ynetimde brokrasiyi n plana karmak yi ne de bir balangtr. B undan sonra brokrasiyi bir snf h a line getirmek zor olmuyor: Amerikan sosyolojisi buna, yatkn dr. Y alnz yine de eski kom nistlerin bu deerlendirmeyi yap m alarna ayr nem veriliyor. yle sanyorum, brokrasinin simli nitelii Mi! cvan DJilasn 1957 ylnda kom nist h a reketten ayrlmas Ve Yeni Snf. kitabn yaynlamasyla tartma gtrmez lale geliyor. Yeni snf, brokrasi yu da daha dorusu siyasal brok rasi, kendine zg yeni izgilerle birlikte eskisinin btn zel liklerini tayor.* Parti snf yaratr ve sonucunda snf geliir ve par tiyi temel olarak kullanr.* Milovan Dfilas. The New Class, JV.Y., 1957. s. 38-40.

9G

Bu soruya cevabn aktaryorum : Eer burjuva dzeninin skarta nitelii btn dnyada kesinlik kazanmam o l sayd, Rus Therm idor'u, hi kuku yok, yeni bir buriuv ynetimi dnemi acard-1 . Bu cevap, ok net olmasa biteT T rotskiy burjuva restorasyonu ile uluslararas kapita lizm arasnda bir ba kurduunu gsteriyor. Rusya Ther midor'unun, dnyada bir sistem olarak kapitalizm in iti barnn yitti i bir zamanda gerekletiini dnyor; iti barn yitirm i bir dnya kapitalizm i, Rusya Therm idor'u nun misyonunu tam am lam asna ve kapitalizm i yeniden kurmasna katkda bulunamyor. Uluslararas kapitalizm in, daha genel olarak sylene cek olursa, arkada kalan dzenin ak katks olmadka eski dzenin restorasyonu gerekleemiyor. T rotskiyin' gorda bu noktay hem izleyicileri ve hem de Bakan M ao'nun yolundan giderek Sovyetler B irlii'ni. 1970 yl bandan itibaren, revizyonist olarak niteleyenler grem e d ile r Dorusu bu noktay grememek sosyalizmi grem e mek dem ektir. Sonunda Sovyetler B irlii'nde sosyalizm in zlnn kesinlemesi, bvle bir durumda, bir gr deil grmemeyi anlatyor. nk byle bir sonucun. kin duyduu bir kim senin veremden leceini yirmi ya da krk yl syledikten sonra ayn kimsenin bir komnlo so nucu cinayetle lm esi durum undan bir ayrl yoktur; il]<el bir tabann dnda, bir ikna gc olacan sanm yo ru m ." ~ r" Bir nokta var, vurgulanmasnn abartm a saylmama s gerekiyor: Sosyalizmi, sadece sosyalistlerin bildiini dnmek son derece yanltcdr. Sosyalizme kar olan lar da neyin sosyalizm ve neyin kapitalizm olduunu b i liyorlar. Garbaov dnemine ve bunun da 1988 itibariyle alan pratiine gelinceye kadar, arkada kalan dzenler, Sovyetler B irlii ni net biimde ayr ve b ir baka dzen kabul ettiler. Bu tarihe kadar iki dzenin birbirine ka r tl dnya politikasnn tem el sorunu olarak kald. Bu tarihe kadar, dnya ka p ita list sistem i, yeni ortaya kan sosyalist dzeni zm eyi, temel d ve i politika sayd. 91

imdi bu noktaya gelinm itir; sosyalizm ile kapita lizmin bar iinde bir arada yaayp yaayamayaca so runu, sosyalizm in tasfiyesi ile zlme noktasna girm i dUrumdadr. 1949 ylnda, arkada kalan dzenleri, kom nizmden korum ak ve kurtulm ak iin kurulan Kuzey AFfantik Antlam as. NAT. 1989 ylnn sonunda, kendisini, misyonunu yitirm i, ro ln ta mamlam bir organizma ola rak duymaya balad; 1990 ylnn Temmuz AyTnda Tse, tam Sovyetler B irli i Kom nist P artisi'nin Yirm i S ekizin ci Kongresi'nin topland srada Londra'da yapt zirve toplantsnda, komnizm dnda kendisine yeni m isyon la r arama gereini aklkla kabul etti. NATO zirvesi, Sov yetler B irlii Kom nist Partisi Genel Sekreteri ve Sovyet ler B irlii Bakan M ihail G arbaovu toplantlarna gz lemci olarak katlm aya ard (*). Komnizmin ld n ilan ettiler. ki kez lm ek mmkn olm uyor; trotskizm ve reviz yonist dam gaclar lmn oktan ilan etm ilerdi. Trots() Bu blm iin hazrladm ikinci ek, tm yle B at basnnda, Garbaovun nen yldz ve B atda, kom nizm in sonunu ele al ile ilgilidir. B at basnnn Sovyet uzm anlar, nce byk u m u t baladklar Garbaov'un hzla prestij kay bediini ve kom nizm i sona erdiriini byk bir duygusuzluk ve aknlkla saptyorlar. Fakat yaptklar, u anda, ykl saptamaktr. Nedenleri zerinde. Garbaova ykledikleri beceriksizlik dnda, d nce ileri srmekten kanyorlar. lgintir; SB K om nist Partisin in etkiledii pek ok ko m nist iin Dou Avrupa h l kom nisttir ve Sovyetler B ir lii kom nizm i gelitirme ynnde ilerliyor. Bat, byle bak myor. Birinci blm e birinci ek ise, Fransa Devrimin in resto rasyonundan sonra, 1848 ylnda ve um ulm adk bir zam anda balayan, K rk Sekiz Fransa Devrimi zerine geliiyor. Y ine ilgin bulunacam sanyorum; asil kkenli Tocqueville, K rk Sekiz Devrim in i tm yle sosyalist olarak niteliyor ve Marx ise, sosyalist rengini olduka aza indirerek, kaybetmeye m a h ku m olduunu yazyor. O tarihte sosyalist devrimin koul larn n olum adn ileri sryor. Peki 1917 ylnda Rusya da olumu m udur; birinci ek, bu soruyla da ilgileniyor.

92

kizm, daha eskidir; daha ok i dzen ve dnya devriminden vazgeme noktalar zerinde duruyordu. Trotskiy, trotskizm e yatkn Fred H allidaym. enternasyonalizm in en parlak dnem lerinden birisi sayd, Breiniev dnemini grm edi; mazur karlanabilir. A ncak revizyonist dam ga clar, bu dnemi iki sper devlet veya ne Rusya ne Amerika basitlii iinde algladlar. Hal.buki bu dnemde iki sistem arasndaki kartlk ilk kez Sovyetler B irlii'nin de silahl m dahalesiyle, blgesel de olsa, scak savaa dnyordu. Daha da tesi, arkada kalan dzenin lideri, A.B.D., kuvvet dengesini kaybettii psikozu iine girdi; kinci Souk Sava, Brejniev dnemine b ir tepkinin r ndr. G arbaovun son dnemi, Le Monde Gazetesi'nin Sovyet uzman M ichel Tatu Garbaov iktidarn e ay ryor, Brejniev dnem i d politikasn reddetme ile bal yor; aslnda btnyle bu reddin geliim i olarak ortaya kyor. B irinci dnem, perestroyka aamasdr; imdi ok byk aklkla Ortaya kyor, eer Garbaov ken disini de yanltmay am a edinmediyse, bu dnemde pek ok gzlem ciyi ve bu arada beni yanltmay baarmtr. Bu ilk aamada G arbaov, sistem deki yorgunluk ve pas lanmalar giderme m isyonuyla km, bu misyonda ka rarl, ancak yapaca ilerde tereddtl ve mphem bir lider olarak grnyor. Bunu izleyen glasnost aamas se, tm yayn organlarnn ynetimine, sosyalizmden so umu bilim adam ve aydnlar getirm enin yannda, S ta lin ve Brejniev dnem lerini redde varan lde ktleme dnemi olarak geliiyor. Demokratizatsiya dnemi, nc aamadr, ierde Kom nist P artisi'nin ynetim den uzaklatrlmas, dayana aklanmas gereken. Ame rikan usl parlam enter bakanlk sistem inin kurulmas ve darda ise S talin ve zellikle yakn olduu iin Brej niev-dnem inin politikalarnn, ardarda birer hata o l duunun kabul edilm esi zaman oluyor; ekoslovakyaya askeri mdahale ve A fganistan'a silahl kuvvet gnderme, ak hatalar olarak ilan ediliyor. Hata kabul sreci, iki dzenin kartlna, birisini o r 93

tadan kaldrarak son vermek anlamna geliyor ve arka da kalan dzen, bunu byle anlyor. Bu gerekten iki s per gcn b ir araya gelm esidir; yine de birbirine zt iki dzenin biraroya gelemeyeceini kantlyor. nk yeni dzen, Sovyet dzeni, eski dzen, Amerikan dzeninin, yanna g itti i zaman lyor; cinsel ilikiden sonra intihar eden akrep rnei, birleme ikisinden birisinin lmn gerektiriyor. Burada geriye dnyorum; bilimsel srelerle ve ak ln alma mekanizmasyla ilgileniyorum . Revizyonist dam gaclar, bu noktay hi grem ediler ve daha nemlisi hi sezemediler; hem bir yeni dzenin ortaya knn ve hem de eskiye dnn b ir enternasyonal ilikiler an ierdiini anlayam adlar. Eski dzenin kabulnden ayr bir geriye dn dnmek zordur; imkansz oluyor. u sylenebilir; bir sre'tir ve revizyonist eilim leri grmek, srecin balangcn anlamak demek olabilir. Ge nel bir itiraz o la ra k geerli olduundan kuku duym uyo rum; ancak hem srecinin balangcn saptamada boarl olunabildiinden ve hem sre mantnn anlal dndan emin deilim. nk iki sper g sznde akla kavuan basit akl, bir sreci deil varsa sre cin ba ile sonunu aktrmay anlatyor; bir srecin ba yla sonunu ayn noktaya getirm ek, sreci ortadan kal drm ak dem ektir. Bu ise akln durmasdr. Parmak basmak istediim nokta udur: Hem tro tskist ve hem de revizyonist damgac aklla, hem Sovyetler B irlii'nde sosyalizm in kuruluu ve hem de zl s relerini anlamay mmkn grem iyorum . T rotskiyin aklam alarndan ve Bakan Mao'nun kampanyalarndan gnlk politik m anevralarda ve dnyann geni ynlar n sosyalizm projelerinden uzaklatrmada, Bat dnce si, pek ok ya ra r salamtr; ancak sosyalizm projeleri ni, hem tro ts k is t ve hem de revizyonist damgac eilim lerden daha iyi anlayabildiklerine inanyorum. Sovyetler B irlii'nde sosyalizmin zln, S ta lin n ynetimi eline almasna veya Hruovun damgasn vur duu Y irm inci Kongreye balayanlar iin sorun oktan 94

zlm tr; birisi iin Stalin, Hruov, Brejniev ve G arbaov dnemleri, dieri iin, Hruov, Brejniev ve Garba ov idareleri bir ve ayndr. Her ikisi iin de Brejniev'in Hruov dnemine g etirdii dzeltm eler ve Hruov'u d rmesi veya G arbaovun Brejniev dneminden tiksinen ifadelerle sz etmesi, Brejniev dneminde her alanda Sov yet ve Am erikan d politikasnn kar karya gelmesine karlk G arbaovun her ikisini aynlatrmas, nemsiz ayrntlar olarak grnyorlar. Ben ise bu tr baklar, dnmeyi durdurm ak olarak gryorum. Fakat hi bir dzen dnmeyi, brakma lksne sa hip grnm yor; Bat, im dilik komnizmin sona erdiini saptamakla ve nedenini aratrm ay belki de ileri zaman lara brakmakla birlikte. G arbaovun neden baarsz o l duunu, bu noktaya geldiini, tkezlediini aratrm ak gereini duyuyor. Bir liderin, eer Orta aa a it ya da korku rom anlarnda sk sk izildii trden kar tarafnn adam deilse, kendi sistem ini bu kadar hzl bir biim de sonuna gtrm esi, mutlaka cevap bulunmas gerekli bir sorudur; ilk cevaplarn derine inmemesine amamak gerekiyor. Bulunan cevaplar, Garbaov'un tem kinli hare ket etmemesine dayanyor; Cin Lideri Deng ile karla trldnda, Deng'in, Mao ve maoizm konusunda, Gar baov'un Stalin ve Brejniev'e kar gsterdii ihtiyatszl yapmad ileri srlyor (*). M arksizm-leninizm ala nnda da Cin Lideri'nin ihtiyat elinden brakmad ve nemli deitirm elerin kapsn am akla birlikte, lafola ball srdrd kaydediliyor. Sonuta G arbaov'un apsz b ir reform atr olduu dncesi, giderek g kazanyor ve apl ya da byk reform atre rnek olarak A tatrk veriliyor. Garbaovun baarszl, M ustafa Kemal Paa'nn reform yntemini n plana karabiliyor; reform lar aamalara ayrd ve her aama iin gl bir destek koalisyon yaratmay ba ard dnlyor. Cin lideri Deng'in A tatrk'n slu
(*) K aynaklar vc ifadeler, birinci blm iin ikinci ek te yer alyor.

95

bunu hazm ettii gr de var; Garbaov ise destek g lerini antagonize etmede usta saylyor. B ir aklam adr; slup zerinde younlayor. Buna katlabiliyorum ; G arbaovun gerekten apsz bir lider olduuna inanyorum. stelik bir adm daha atarak Sov yet sistem inin kinci Dnya Savan ve bu dnemde hem ekonom iyi ve hem de sava ekonom isini yneten kua n, M alenkov, Beria, Hruov, Brejniev bunlar arasnda dr, arkasndan apl lider veya ynetici yetitirebilece inden de kuku duyuyorum. Liderlik, y n e ticilik ve bu arada byk politikaclk, bir birikim ve buna dayal bir sezgi iidir; en byk gir disi, karar alm ak, ve zor karar alm ak'tr. Karar alam a yan veya zo r kararlar alamayan da ynetici olabiliyor; ancak brokrat'tr. Karar alma ve bilineni az ve iki ihtimaliyata dayal unsurlar yksek kararlan almak bir y netici iin son derece yetitirici oluyor; kendi sistemini gelitirm e ve snama imkann buluyor. Kendi sistemini o lu tu rm a d a . bal olduu ideoloji en byk dayanak'tr; ideoloji bir bak olmann yannda, olaylarn akn en kestirmeden ve en basit olarak grebilm eyi salyor. Gar baov ve kuana nem li karar denemeleri dmyor; Garbaov, ciddi bir sreten gemeden ok ciddi bir ye re gelen ilk Sovyet yneticisi oluyor. deolojiye ise inan cn yitirm i b ir form asyonla b irin ci sekreter koltuuna oturm u bulunuyor. Stalin dnem inin Sovyet insannn ve bu arada y neticisinin zerindeki en byk etkinin, kendisini saklama olduunu dnyorum . Bunu Sovyet insan veya yne ticisinin iki ya da ok dinli hale geldiklerini syleyerek de ifade edebiliyorum ; bunun zerinde ilerde durma im kann bulmay planlyorum. ok dinli olmak, inanszlk la e anlam a geliyor ve insan, bir t r inanlar meneceri haline getiriyor; eitli inanlardan kesip bkerek bir ye ni manzume karyor. Hukuk F akltesinde okuyor; Faklte yllarndan ar kada, ekoslovak Kom nist P artisi'nin 1968 ylna kadar yneticilerinden Jenek Mimar, konutuu herkesin d 96

ncesini dinleyen, sadk ve kiisel planda drst bir kii olarak hatrlyor'-'2. 1980 ylnda Polltbro yesi oldu u zaman 49 yandadr; Moskova'da oturan ve kendi sinden sonraki en gen Politbro yesinden 17 ya daha kktr. Tarm sorunlaryla ilgili sorum luluk alyor; bu rada, tm sorunlarla ilgili bir program zerinde alt anlalyor. u ksa vasam bilgileri. G arbaov'un rtne Hru ov zamannda erdiini ve p olitik kiiliini ise. B rejniev f o neminde kazandn ortaya koyuyor; programn Hruov' cfan ve bemni brem iev'den aldcn'm ileri Riirphiiiynrnm_ Daha dorusu ise udur: Hruov'un yarm kalan progra mn tararak ve B rejniev'in ynetme usln gelitirerek Sovyetler B irli ini ynetm eyi ve dze kartm ay plan lyor. Daha sonra kanalize e tti i acmasz eletirilere ba klarak G arbaovun Brejniev'e tm yle uzak olduu d nlmemelidir; bir kez Brenevn iktidarnn doruunda Politburo'ya girdi. kincisi, Brejniev ve ekibinin, sistemi dzeltmek iin yeniden planlar yaptklar bir zamanda ykselmeye ve n plana kmaya balyor. Brfejniev d nemi, komnizme gei vaadinin geri alnd, olgun ve ya gelim i sosyalizm szcklerinin icat edildii bir dnemdir; sosyalist restorasyonun has dnem idir. Ayrca Leonid Brejniev, S talin sonrasnda, parti birinci yneti ciliiyle devlet bakanln elinde birletiren tek insan dr; yrtm eyi de kendinde toplam a klarn baarya ulatramyor. G arbaov, nce bu ikisini b irle tiriyo r ve daha sonra Brejniev slubunu aarak, yrtm eyi eline alr mak yerine kendisine tabi bir hale getiriyor. Brejniev dnemi, Sovyet sistem i iinde, aydn ve renci m uhalefetinin geniledii, sam izdat yaynlarn ba lad, Anglo-Am erikan dnyasnda bunlara verilen isim le, dissident hareketinin W ashingtondan byk bir des tek grmeye balad b ir zaman kesitini gsteriyor; Ame rikan D leri Bakanl, Sovyet yahudilerine ve dissi dent Sovyet aydnna destek olmak iin insan haklar program ve politikasn gelitiriyor. Garbaov'un ykse 97 F .: 7

li yllarnda bu hareketi bildiini dnmek gerekiyor; ancak zaman iinde kendi takmn bunlar yerine parti iinde kalarak b ir t r sessiz m uhalefeti tercih edenlerden kurduu anlalyor. Btn bunlar bir araya getirildiinde, Mihail Sergeyevi G arbaov'un apszlna, en azndan M ustafa Ke mal lsnde bir reform atr olm adaki beceriksizliine atlm akla b irlikte, hem Garbaov'un yazgsn ve hem de Sovyetler B irlii'nde sosyalizmin zln kiisel fa k trlerle aklam a eilim inde deilim : bunlar var. Su da vlenebiiir; tketim toplum lar yaratc olmayan liderle ri ve zlme sreleri apsz yneticileri n plana karyor. Eer G arbaov b ir zlme srecinin kahrama n ise ayrca apsz olmak durumundadr. apszlk, zlme srecinin trevi oluyor. zlme srecini zmleyebilmek iin daha tm leyen ve daha derine inebilen senaryolara ihtiya var; bu rada b ir deneme yapyorum. almann tm, bu dene meyi doldurm ay ve gelitirm eyi amalyor. imdi, sahne yi hazrladktan sonra, bu noktaya gelmi durumdaym; ancak balangta iki dzeltmeye ihtiya duyuyorum. Birincisi, Fransa Devrim i'nde olduu trden, Ekim DevrTmThde ae bir Therm idor HareKet ve baangc va r dr; bu. T ro tskiy'in ileri srdnn tam aksine, S talin'in ynetiminin banda deil, sonrasnaa ve btan aana yaziTan teroru izleyen Dr donemde ortaya kyor. IheFm idor. Sovyetler B irlii'nde Hruov'un ynetim iyle gelm i yor: tam tersine. Hruov'un liderliinin kaplarn ayor. S talin'in hayatta olduu bir zamanda gerekleiyor ve Stalin aresiz kalyor. Devam etm eden bir hatrlatm ann zamannn geldi ini dnyorum; Bat dnyasnda da karanlklarn bi linli b ir sem eli olduuna inanyorum. Batda Sovyet aratrm alarnn bir devletler ve istihbarat politikas ha line gelmesine, bunun iin ok byk kaynaklar ayrl masna. Sovyet aratrm alarnda nerede ise aratrm a ko nularnn sonuna yaklalmasna karn. 1946-1956 ara s dnem, el dokunulm adan braklyor. Bu dnemin % s98

/9 I

rarla incelenmesi gerektiini, her frsatta tekrarlam ak tan kendimi alamyorum; karanlk srdrlyor. Bu al mamda, bulabildiim baz kaynaklara dayanarak ve da ha nemlisi, te rs hipotezler gelitirerek, bu karanl a ma ynnde ilk denem eleri yapyorum. Bu dnemde Andrey Aleksandrovi Jdanovun lm veya ldrlm esiyle balayan, arkasndan Jdanov'a ba l olduu dnlen Leningrad rgtnn iki bine yakn nde gelen mensubunun temizlenmesi ile devam eden, bir gelime var. Jdanov, S talin'in yerine geecek kimse olarak biliniyor ve S talin, kz S vetlenann Jdanov'un o lunu kendisine e sem esini isteyecek kadar, Jdanov'u yakn buluyor; son derece sol ve kapitalist dnyaya ka panmay savunan p o litika la r gelitiriyor. Arkasndan, Le ningrad Troykas olarak bilinen. Kuznetsov ve Voznessenskiy ve Kosgin'den, bunlar Jdanov'un aksine Bat an lamda reform cudurlar, ilk ikisinin temizlenmesi gerek letiriliyor. Daha sonro ise, 1953 ylnda, Jdanov'un o rta dan kalkmasyla yaratlan bolukta, M alenkov'u ne sr mekle birlikte en gl hale gelen ve ancak Garbaov'dan nce tam bir G arbaovcu denebilecek olan Lavrenti Pavlovi Beria'nn, belki de yalnz Orta a saraylarn da benzeri bulunan b ir uslle tasfiyesi yaanyor. Eer btn bu yaananlar, tarihin gecikm i kaprisleri saylm a yacaksa, bu dnem de ok byk bir i atmann ya anm olduu kesindir. Sz edilen dnem i ve iindeki acmasz ve ok kan l i atmay yaanmam sayarak Sovyet reaksiyonu nu ve zl srecini anlamann mmkn olacan dnemiyorum. Bu. b irin ci noktadr. Dieri ise her ara trmac ya da dnenin inceledii sreci ciddiye almas gerektii zerine oturuyor. Aratrc ya inceledii mal zemeyi ciddiye alm aldr veya ciddi bir malzemeyi bulup aratrmaldr; G arbacov'u. kiisel ap sorununun tesin de deerlendirm ek gerekiyor. nk doa veya toplum , barlarnda. ok ciddi sreler barndryorlar; eer G ar baovun bunlarn birisine ve arlklsna denk gelen bir yprfi olmam olsayd, be yl kadar uzun b ir zamand7 99

kendisinin de temizlenmesi zorunlu olurdu. Eer hl aya ktaysa, Sovyet toplum unun derinindeki arlklara ya fla zlmelere cevap veriyor, dem ektir. Bir senaryo kur maya veya model oluturm aya ancak byle yaklalabile c e in i dnyorum. Burada b ir parantez am ak durumundaym. B ir ba ka almamda ayrntyla gelitirdiim bir gr var: Eer yneten dnce bayalamsa, ynetenlerin ayr bir ilke le r katalogu oluyor. rnek olsun, Osmanl sultanlar, en beendikleri ve yerlerini almasn istedikleri ehzade lerinin, bir gn hamama girdikten sonra souk alarak anszn ldn, sarayn maal tarihilerine, vakanvis, yazdrabiliyorlar; ancak yneten aile, ehzadenin, kar hizip tarafndan zehirlenerek ldrldn biliyor. Geni ynlar, hem ehzadesinin ldrlm esinin zerine gide meyen zavall sultan inancndan kurtarm ak ve hem de toplum u atmasz gsterebilm ek iin, yanltm aktan sa knmyor; ancak, kendisinin ve ailesinin ynetimi srdr mesi iin yanlm am alar gerekiyor. rnek olsun. VVashinglo n . basn, niversite retim yelerini, Trkiye, ran, Ira ktaki Krt hareketlerini Sovyetler Birliim in tah rik edip hazrlad konusunda srekli hazrlyor ve zendiriyor; fa k a t kendi ynetici kadrolar iin hazrlad belgelerde fam bunun te rsin i ortaya koyabiliyor. Yneten dnce pin temel ilevinin geni ynlar yanltm ak olduu bir gamanda, dar ynetici elit, kendisini yanltm aktan koru m a y a zen gsteriyor. Bvle bir anlayla, Garbaov ve ekirdek ekibinin. e hnlnrken. ynetm ek zere devrald yap'nm bir en vanterini kardn dnmek gerekiyor; Garbaov ve ekibi, mevcut durumu, bir takm fonksiyonlar biimiyle fade etm i olm aldrlar. Baka bir deyile. Garbaov, bir t r illegal ekibiyle, bu ekibe Novosibirsk Grubu ad veri lebilir. devrald yapdaki katlklar saptayarak ie ba lyor; katlklar, deitirilm esi zor ilikiler ya da fonksi yonlar anlamnda kullanyorum. llegal szc, var olan parti rgtlenm esi veya brokrasinin dnda bir gruplamay anlatyor. 100

, c nemli fonksiyon tesbitiyle ise balyor. Bunlar dan birisi sudur: Sistem , kendi gcn aan bir alana yaylmtr. Kuvvetler, merkezden, srekli destek sala nabileceinden ok uzaklara salm durum dadr; bu, he sapszlktan olabilecei gibi, hesaplarn yanl kmasn dan da doabilir. Hangi nedenle olursa olsun sistemin kendisini besleyebileceinden ok daha geni bir co rafyaya yaylmas srekli bir yorgunluun ve gerilemenin nedeni oluyor; b irin ci fonksiyon byle grnyor. Jf<incisi. yaplabilecek bir dzenlemenin iki bovutu ile ilgili oluyor; hi bir dzenleme, tek boyutlu gelimiyor. Mantk nedenleri veya i balantlar ayr, Sovyet ta rih in de btn politika d eiiklikleri hem i ve hem de d ili kileri ayn zamanda iine alyor. NEP, Nova Ekonomieskaya Politika, yeni ekonom ik politika adyla formle edil mi olsa da, i yapda olduu kadar d politikada ok byk yenilikleri ifade ediyor; zamann en byk kapi talist ve ayn anlam da em peryalist lkesi Byk B ritan ya, p olitik anlam ok yksek b ir tic a re t antlamas ve A f ganistan, Iran ve T rkiye ile dorudan siyasal antlam a lar imzalanyor. Bar iinde bir arada yaama politika s ilk kez bu zaman telaffuz ediliyor, cephe araylar ilk kez balatlyor, dnya devrim i iin kurulan ve geli mi kapitalist lkelerin proleteryasn merkez soyan Komintern byk bir vira j alarak kyll ve Dou'nun mslman halklarn merkezine almaya balyor. NEP ile Dou Halklar Kurultay arasndaki mesafe, ayn anda denebilecek kadar, ksadr. erde, geici olduu sonra dan ortaya kan, bir dizi kapitalizm e dn kararlar uy gulamaya konuyor; ierde ii snfna dayal politikadan geri admlarla darda yeni iktidarlar arayn ikinci pla na atma ayn politikann iki yzn meydana getiriyor. Bunun tersi de dorudur; 1930 ylna yaklalrken Stalin, snfa kar snf izgisini hem ierde ve hem darda, birlikte, uyguluyor; ierde nepm en'ler ve kulak lar hzla tem izlenirken, darda ihtilal araylar n plana kyor ve en azndan sosyal dem okrat partilerin burjuva partilerle ayn tarihsel misyonu yklendikleri resmi poli 101

tika haline geliyor. Ekim Devrimi hzn bu dnemde al yor ve bu dnem in sonunda kaybediyor; d yaklamlar da buna uyumlu grnyor. Hruovun program da, tersinden olmak zere, ay n izgiyi temel alyor; iki sistem in bar iinde bir ara da yaayabileceinin resmi doktrin olmas ve gelimi kapitalist lkelerde yeni dzenin parlamento yoluyla ku* rulabileceinin, teknik deyimle, yeni dzene barl ge iin temel yol haline getirilm esi, ierde merkezi planla madan ayr yollarn aranmas ve daha nemlisi de-stalinizasyon ile b irlikte gidiyor. Hruov, anlarnda da belir tiyor. Beriay sistem in gnah keisi yaparak daha n ceki dnemin arlklaryla ilgili hesaplamay tam am la yabileceini dnyor; ancak S talin'i hedef semeye abuk geliyor. Bunun nedeni aktr; Stalin, Sovyet ta ri hinin radikalizm i ile zdelemitir. Bat asndan. Ekim Devrim inin ilkelerinden uzaklamak, S talinden uzakla may zorunlu yapyor; bu anlay, Hruov'u ok ksa bir zaman nce lm nde hkra hkra alad S ta lin i tarihin tand en acmasz canavarlardan birisi yapma ya gtryor. p c n c ii fonksiyon, Sovyetler Birlii Komnist P arti jnin tepkisiyle ilg ilid ir: Garbaov ve ekirdek ekibinin. Hruov'un yar yolda kalmasn Komnist Partisine ba lad kesin grnyor. Parti, grnrdeki tm edilgen-, liine karn, stelik uluslararas arenada Hruovun po plaritesinin en yksek olduu bir zamanda. Hruovu de virm eyi kolaylkla baaryor; sistem i canl tutacana inan d baz deiikliklerden sonra, lke ynetim inde bir mjik taknln ilke sayan Hruov'un liderliini sona er diriyor. H ruov'la birlikte. Sovyet insannn kiisel gven celer isteini realize ediyor; ancak bunun arkasndan hem lke tarihi ve hem de ynetim i asndan bir stabilizasyon dnem ini zorunlu gryor. B ir byk lke ynetim ine ge lebilecek en son kyl Hruov'un Berlin ve Kba krizle rinde, iyi hesaplam adan byk adm lar att ve bununla lke gvenliini tehlikeye soktuunu dnyor; bu d nce ile b irlikte Parti ile Hruov ekibi arasnda bir e 102

kime balyor. Hruov, ilk bata yapmas gerektiini bu arada yapmaya karar verm i olmal; Kom nist Partisi'ni hem tarm ve sanayi alannda ikiye blmeyi ve hem de kltmeyi deniyor. Dn hzlandryor. Garbaov ve arkadalarnn, yakn Sovyet tarihinden kardklar bu kat ilikiyi ok ciddiye aldklarndan ku ku duymuyorum. Ayrca kukuya almalar iin ayr bir neden var; Beria'nn bana gelenler Hruovun yazgs na gre ok daha reticidir. Beria, NKVD, leri Halk Komiseri olarak, ta sfiye ve cezalandrm alardan sorumlu tutuluyor; eninde-sonunda ok zor olmayan ve son de rece ilkel bir saray darbesiyle tem izlenebilen bir kimse nin sorum luluunun dierlerinden ok fazla olmasn an lamak ok zordur. G erekte Beria, S talin'in lmnn he men arkasndan aklkla ortaya koyduu reform pake ti asndan, H ruov'dan ok daha fazla. Garbaov ken disini bilmeden nce, bir Garbaov'cudur. Daha ak da sylenebilir; Bat sovyetolojisinin ve 1953 ylndan itib a ren Sovyetler B irlii Kom nist Partisi yaynlarnn, insan ln gelmi gemi en byk cellatlarndan birisi haline getirdikleri Beria, zellikle d politikada nerileri acsn dan, tam bir kapitalist yolcudur. A nlalr nedenlerle Ame rikan sovyetolojisi, B eriann S talin'in son zamanlarndan balamak zere ve zellikle lmnden hemen sonra, hzla ve her alanda Am erika ile anlamay savunmasnn stn rtm eye alyor. Beria, Stalin lr lmez, S talin'in daasnda top la narak lkeyi ynettikleri iin kendilerine snrl ynetim ad verilen ve M alenkov, Beria, Mikoyan, Molotov, Voroilov, Kaganovi ve H ruov'dan oluan politbroyu bir reform paketi ile bombardman ediyor; hepsinin ard n tahm in etm ek zo r grnm yor. Reform paketini u balklar altnda toplam ak mmkndr: Birincisi, siyasi tutuklu ve srgne gnderilenler iin yumuama ve yeni dzenleme neriyor. ki: Bal cum huriyetlerde parti bi rinci sekreterlerinin m utlaka sz konusu ulustan gelmesi ve merkezden gnderilen Ruslarn parti birinci yneticisi olmasna son verilm esini istiyor. Ynetimde hzl bir de103

rusifikasyonu kanlmaz gryor; aksi halde Kafkasya da ve Baltk blgesinde halklar birlik iinde tutm ann imkanszlna d ikka ti ekiyor. : retimde B grubu sektrlere, tketim mallar retim ine, ncelik ve arlk verilm esini savunuyor. Drt: Kore'deki savan ksa za manda bitirilm esi ve bu nedenle Kuzey Kore ile Cin Halk Cum huriyeti'nin ikna edilmesini ileri sryor. Be: Bat Alm anya'nn silahlandrlm asn tah rik edecek gelim eler den ekinilm esi ve bu m aksatla Dou Alm anyadan vaz geilm esinin dnlm esini tavsiye ediyor. Alt: Yeni A. B.D. Bakan Eisenhovverin kinci Sava'ta komutan o l duunu, savan aclarn bildiini ve bir daha dnya sa va istem ediini varsayyor ve buna inanyor. Bu ne denle yeni bir dnya savann olmayaca grn Sov yet d politikasnn tem eli yapyor (*). Garbaov ve eki binin bunlar bildiinden ve bunlarn yazlmam yneten ilkeler dosyasnda yer aldndan kuku duym uyorum ; ayrca, Beria, bu nerilerin bir blm lke gvenliine ak teh dit olduu ve bunlar neren bir kimsenin m ut laka yabanc istihbarat ile ba .olduu iddiasyla da yar glanyor ve savunmasnda bunlara cevaplar yetitiriyor. Mahkeme tutanaklarnda var. Bu nerilerin parti ve Sovyet, politikas olmas halin de Beriann ok n plana kaca ak; ancak Beria hep M alenkov'u ne karmaya zen gsteriyor. M alen kov, ayrca, tketicilerin adam bir imaja sahip; ba bakanlnn ve birinci sekreterliinin en ateli savunu cusu ve destekleyicisi Beriadr. nerilerin ounu ve zellikle Dou Alm anya'dan vazgeilm esini ve Korede savaa son verilm esini M alenkov'un desteiyle g e litir diinden de kuku duyulmamas gerekiyor; Hruov ise bu zamanda yneten ekibin srada er> son mensubu duru mundadr. B ir rekabet sz konusudur; ancak hem sra ve hem gler dengesi, byle bfr rekabetin Hruovun ka<*) Bu ve ilgili sorunlar, bundan sonraki blmde ele alnyor. im dilik bir tek kaynaa iaret etmekle yetiniyo rum. A tton Kolendic, Les Derniers Jours - De la Mort de Staline celle de Beria , Fayard, 1982.

104

zanmasyla son bulmasna mkan tanmyor. Tek imkan, Devrim'le zde tu tu la n lkenin, lkeyle yazgs birle tirilen P arti'nin, bu nerilerin kabul halinde byk b ir tehlikeyle kar karya braklaca dncesidir. Bu d nceyi snrl ynetim iinde geerli klmak ok zor ol muyor. Bundan sonras son derece ksa; bir Politbro top lantsnda Hruov hcuma geiyor ve bir anda M alenkov Merkez Komitesi adna iaret verince yan odada bekle yen generaller Beria'nn ensesine silahlarn dayyorlar. Beria, bundan sonra b ir daha gn yzn grem iyor; yaz badr ve k bitm eden kuruna diziliyor. Garbaov'un zellikle perestroyka aamasnda son derece tereddtl davranm as, hem iddial ve hem de r kek grnmesi, Fransa Cumhurbakan M itterand'n ba sna szdrmasna gre, bir askeri darbeden korktuunu sylemesi hep bu ynetenlere a it yazlmam ynetim il keleri dosyasna uygun dyor. Daha sonra hem deneme-yanlma pratiinin ve hem de, mmkndr, ald b il gilerin sonucu, daha cretkar olmasn biliyor. yapsal katlk saptannca b ir ara sonu karm ak zor deil; eer G arbaov ile On Altnc Louis paralelli ine sahip kmay srdryorsam , Sovyetler B irlii Ko mnist Partisi, G arbaov iin, asiller dzeninin Louis*ye yaratt engelleri tekrarlyor. Yeni yap szcn te la f fuz eden bir merkezi lider, bu szcnn iini karanlk brakm olsa da, parte dzenini, kendisi iin bir tehdit o la rak gryor olm aldr; balangtaki, rkek tutum , hem yeni yapnn ne olduunu tam bilmem ekten ve hem de Hruov'un ve daha da kts, Beria'nn yazgsn payla maktan ekinm ekle aklanabiliyor. Buraya kadar gzel; ancak nemli b ir misyonla kar karya olduklarn dnenler, b ir de durum sapta mas yapyorlar. nce dnyay deerlendiriyorlar; Garboov ve ekibinin de bir dnya deerlenilir fimsi Vuptm kesin gzyle bakm ak gerekiyor. Dnyay nasl gryorlar; bu sorunun cevab sanl d kadar kark grnm yor. stelik grnen dnyann 105

Garbaov ve engel sayd Parti iin birbirinden farkl o l madn syleyebiliyorum . Her ikisi iin, operasyonel dnya saptam ada toplanyor. Bir: Kapitalizm , krizlerle devrilm iyor. Kapitalist sis tem, 1960 yllarnn sonlarndan itibaren nemli kriz ya yor, kapitalist sistem iinde nemli corafya kaylar grlyor, ancak ynetimde b ir zayflama duyulmuyor. ki: Gelimi ka p ita list lkelerin kom nist partileri e tk i sizlem e ve saga kayma srelerini birlikte yayorlar. Etkisizletike saa kayyorlar ve saa kaydka daha ok etkisizleiyorlar. : Kurtulu hareketleri, bamsz lktan ve s o s y a liz m le d ir fl rt dneminden sonra, d po litik a d a Am erikan yrngesine g iriyorlar ve ierde kapitalizm i glendirici kurum lan, b irbiri ardndan, yerletiBu saptam alarn aka yaplp yaplmadn nemli saymyorum. Ayrca Sovyet pratiinde eer bozgun, t rnde bir rica t sz konusu deilse, bu t r saptamalar aka yaplm yor; fa ka t orada duruyorlar. Durduklar s rece etkili olm aktan geri kalmyorlar. Ancak bir nokta aktr; G arbaovun politik olarak olgunlua e riti i Brejniev dnemi, bata Amerika B ir leik Devletleri, nde gelen gelim i lke ekonom ileri iin sadece kriz yllar olm utur. Bugn Sovyet sistem inin k t ve k a p ita list sistem in m uzaffer olduu savlar ara snda belki de gzlerden kayor; 1970 yllar kapitalizm iin karanlk gnler olarak geliiyor, s te lik bu tartm asz kabul gryor; bu yllarn Sovyetler B irlii Babaka n Tihonov da, Am erika Birleik D evletleri'nin iki num a ral adam K issinger de kapitalizm in bunalmna tanklk ediyorlar. Tihonov, bu yllarda, kapitalizm in gelecei o l mayan bir sistem olarak grndn, kapitalizm vse naglyadnee proyavleat sebya kak obastvo bez buduevo. yazyor; bu yllarda kapitalizm hem maddi ve hem de moral ve siyasal kayplara uruyor2*. Kissenger de, bu yl larda yaadklar pek ok kriz sonucunda, binlerce mil uzaktaki alkantlarn, Amerikallarn yaamn teh dit et ti in i veya refahn tehlikeye attn rendik diyor24. 106

Sadece 1970 yllarnn bandaki petrol ambargosu nede niyle, yarm milyon insann isiz kaldn, hem A m erika' da ve hem de dnyann dier yerlerinde ciddi b ir resesyonun baladn kaydediyor. 1970 yllarnn sonlarna doru, Am erikan ekonom isi iine girdii ekonomik dur gunluk ve yksek fiy a t artlanndan kurtulamyor. urada nemli iki nokta var; bunlardan birincisi, Ame rika B irleik D evletleri'nin iine girdii krizin nedeni pet rol ambargosu d e ild ir ve bundan ok daha ncesine g i diyor. Daha ncesine gidenin sadece Am erikan ekonom i sinin krizi olduu dnlm em elidir; hemen hemen geli mi kapitalist ekonom ilerinin tmnde, en azndan kin ci Dnya Savandan sonra yaanmayaca dnlen ifte gstergeli bir bunalm la karlalyor. K apitalist dn yann Bretton Woods sistem iyle ve Keynesian politikalar yardmyla isizlik ile yksek fiya t artlarnn b ir arada yaamayacana inanld bir zamanda, hem durgunluk ve hem de enflasyon, hem kapitalist dnyann genel ta b losu haline geliyor ve hem de oranlar, o zamana kadar yaanan dzeyleri ok ayor. Bat ekonom ileri ve eko nom istleri bu gelim eler karsnda son derece aresizdir; karlatklar krize, durgunluk, stagnation ve enflasyon, inflation, szcklerinden paralar alarak stagflation sz cn yaratarak cevap arayabiliyorlar. Reel bir soruna bir yeni szckle cevap aramay denemek bir aresizlik tir; sonunda. A m erikan dolarna dayal dnya ekonomik sistemi, btn kurallaryla birlikte, yklyor. Byk ekonom ik bunalm hatrlatan lde isizlik, yksek fiya t artlar, Japonya ve Bat Alm anya'nn Ame rikan ekonom ik gcn daraltm as, nemli siyasal ah laki ve rejim krizlerini beraberinde getiriyor. Amerikan yurtta kendisine gvenini yitiriyor; 1979 ylnda, Tahran'daki Am erikan B ykelilii'nin igal edilmesi ve Ame rikan ynetim inin bunun karsnda aresizlii ve Bakan C arterin dua etm ekten baka bir yol bulamamas, Ame rikan toplum undaki knty, hem topluyor ve hem de sembolize ediyor. Buraya kadar gzel; ancak btn bu bunalmlarn ar 107

kasndan Kissinger'in, dnyann, Am erika'nn, Vietnam v VVatergate krizlerinin yaratt can ekime halinden s ramayla kma hayranlk duyduunu da yazyor. Belki abartyor; fo k a t bu byk ekonom ik bunalm, devrim e* hareketliliklere yol amam ak bir yana, solun yeni mev ziler kazanmasna bile neden olmuvor. Amerika bir byk ekonom ik bunalm, bunun yarat t ahlaki ve siyasal sorunlar, btn derinliiyle yayor; solun hi bir k yaanmadan C arter'in arkasndan ta rihinin en sa ynetim lerinden birisine kayyor. Bunur Garbaov ve ekibinin saptamam olmasn dnmek zordur; daha sonra, glasnost' dneminde, bata ideolojiy le grevli p o litbro yesi Vadim Medvedev olmak zere pek ok g lasnost yazarnn kapitalizm in ve tekel dze ninin salam lna ve. kalclna vgler dzmesi byle bir saptamann sonucu olm aldr (*). Gcrbaov'un yeni siyasal dnm esinin tem elinde kapitalizm e teslim iyet ve vg yatyor. Bu iin bir yandr; ikinci yan, gelim i kapitalist l kelerin kom nist partilerini ilgilendiriyor. Bunun iin ise bir tez yazmak zorunludur; son zam anlarda Sovyet po litikalarna daha yakndan bakmn bir rn oluyor. yledir: Sovyetler B irlii Kom nist Partisi, sanldnn ve ya sunulduunun aksine, gelim i kapitalist lke p a rtile rinin son derece e tkisi altnda kalyor. yle de sylene bilir; dnya kom nist hareketinde pek ok yenilik M os kovada biim lendikten sonra yaylyor olmakla birlikte, nce Bat A vrupa'nn iki kom nist partisinden kyor. Bunlar Fransa ve talya Komnist P artileridir; bu iki par ti. kinci Dnya Sava'm n sonundan itibaren S ovyetler B irlii Kom nist P artisi'ni nemli lde etkiliyorlar. kinci Savato n hemen nce Halk Cephesi izgisi ni bir. Komintern politikas haline getirmede Fransz Ko m nist P artisi'nin ok ayr b ir yeri var; merkezde Dimitrov ile birlikte Fransa KP lideri Thorez'in Kom intern i b ir fa it de accom pli ile kar karya brakt pek al sy<*) Bu vglerin ve teslimiyeti yazmn blmlere kalyor. almas, ileri

108

lenebilir. kinci Dnya Sava sonunda sosyalizme bar l gei bir Sovyet resm iyeti haline gelince, Fransa Ko m nist Partisi, bunu daha nce kendisinin ileri srd n, bir merkez kom itesi kararma balyor; pek haksz o l duklar grnde deilim . kinci Sava'tan sonra ve temel sorunlarla ilgili ola ra k Sovyetler B irlii Komnist P artisi'nin hem Bat Av rupa kom nist partilerine ve hem de Dou Avrupa re jim lerine kar bir yaklam ndan sz etm ek mmkn g rnyor; ister Sovyet inisiyatifi ile olsun ve isterse ilk tepki olarak Sovyet rahatszln eksin. Sovyetler Birlii Kom nist Partisi, zellikle Fransa ve talyan Komnist P artileri'nin yeni politika araylarn ve M acaristan ile Polonya'daki reform denemelerini birer laboratuar a lmalar olarak ele alyor. lk nce kar kyor grnse de, yeni politika araylar ile reform paketlerini, riskini bakalarnn tad kendi denemeleri olarak deerlendi riyor; zellikle re fo rm la r konusunda Sovyetler B irliinin vard nokta byle b ir sonuca ulamak iin gl bir da yanak oluyor. Yeni politika araylar iin ise ok daha gl da yanaklar var; M ihail G arbaov ve ekibi, politika arena snda ortaya attklar pakete yeni p o litik dnce ad n veriyorlar. talyan Kom nist P artisi'nin im diki yneti cilerinden A ntonio Rubbi ise bunun patentinin kendile rinde olduunu ve ok daha nceden yeni enternasyo nalizm olarak ortaya konduunu belirtiyor. Geri yeni enternasyonalizm kavramn bulmu olan Rubbi, kendi siyle yaplan ve mutlu sonla biten b ir drama trnden hi de mtevazi olm ayan b ir balkla verilen syleide, G arbaov'un byk b ir enerjiyle g elitirdii yeni siyasal dnce mantnn yeni enternasyonalizm kavramndan daha geni olduunu syleyerek olduka mtevazi davra nyor. Bunun yeni dnce'nin iine kolaylkla girebilece ini ekleyerek, kom nist partilerde, merkezden kmayan ve nce atk kala karlanan ve sonra kabul gren d ncelerin kabul treninde kullanlan ifadeleri hatrlat yor. 109

Fakat Rubbi'nin ve talyan Kom nist Partisi'nin 1960 yllarndan beri srdrd politika araylar ve bunla rn ara duraklaryla Sovyetler B irlii Komnist P artisi'nin vard aama arasnda bir fark grnmyor; yalnzca zaman fark var. Rubbi, hareket zamann 've dayanan yle aklyor: .1960 yllarnn sonlarna doru Komnist Partilerdin davranlarn belirleyen baz form l ve ilkele rin, dnyann her yerinde, eski etkinliklerini yitirdiklerini artan lde hissetm eye baladk25. M evcut durumdan rahatszlk duym aya balyorlar ve bunlarn banda, sos yalizmin, acil ve yakn hedef olarak grlmesi yer a l yor. Kukusuz, bu rahatszlk iinde, talyan kom nistleri proleteryan enternasyonalizm kavramnn da, kom nist leri hi b ir yere gtrm eyeceine inanmaya balyorlar ve nceliklerin tm yle deimesi gerektiini dnyor lar. Rubbi, 1989 ylndan on iki yl nce yazdn b e lirtti i Yeni Enternasyonalizm balkl incelemesiyle, ncelikle rin, barn korunm as, insanln varln srdrmesi, ge lim i ve gelim em i lkeler arasndaki an kapanma s, nfus patlam as, aln yaylmas, evre koruma t rnden nem li meselelere kaymasn ve sosyalizmi yakn hedef almak politikasndan vazgeilm esini istiyor. Bunlar Avrupa'daki her sosyal dem okratn ve her liberal aydnn kabul edecei nceliklerdir; nl revizyonist Bernstein'in, bu yz yln banda dile getirdii benim iin hareket nemlidir, sonu deil form lne de ok uyuyor. Bernstem o tarihte sosyalizm i yakn hedef olm aktan karm aya cesaret edem edii iin, bunu aka dile getirem emesi nedeniyle, benim iin sonu nemli deil form lne s nyor. Rubbi'nin yazsn, tek bana nemli olduu iin de il, talyan Kom nist P artisi'nin kinci Sava sonrasndaki geliim inin 1980 yl sonlarnda envanterini yapt iin aktaryorum . talyan Kom nist P artisi'nin tarihi, bir s rekli yumuama ve srekli olarak sosyalizmin temel ilke lerinden uzaklamadr. Bu yolun nemli kilom etre talan bulunuyor ve bunu da. Rubbi'den zetlemek istiyorum. Rubbi, talyan Kom nizm i'nin bu envanter noktasnda en 110

nemli duraklar olarak, 1920 ylnda yaplan Dou Halk lar Kurultaym, 1935 ylnda gerekletirilen Kom intern'in Yedinci Kongresi'ni, ve bunlara ek olarak da Togliatti, Luigi Longo, B erlinguer ve kendisini, Rubbi'yi say yor (:> ). B erlinguer'in genel sekreterlii dneminde ta l yan Kom nist P artisi, iktid a r alndktan sonra belirli bir sre iin bile proletarya diktatoryasm reddettiini ve o ulcu sisteme raz olduunu aklyor. B ir noktay tekrarlam ak durumundaym; belki de ya ratlan dili ar lde kalplatrm ann da etkisiyle, sos yalistler ya da kom nistler sosyalizmi sadece kendileri nin bildiine inanmaya balyorlar. B ir bilim olarak sos yalizmi, yalnzca inanm sosyalistlerin bilebilecei ve ge litireceinden kuku duyulmaz; ancak snfl b ir toplum da sosyalizmin karsnda olanlar da sosyalist olanla o l mayan birbirinden ayrabiliyorlar. Dolaysyla Rubbi ve ekibi, ileri srdkleri ncelikler ve yaptklar yeni vurgu lam alarla ortaya kana ne lde sosyalizm veya kom nizm ad verirlerse versinler, hem karsnda olanlar ve hem de sosyalist olmayan ynlar, bu yeni sistemin sos yalist veya kom nist olmadn bilm ekte gecikm iyorlar. Bu nedenle kom nistlerin sosyalist olmayan kom nist olarak sunduklar bir toplum da komnizmin ve sosyalizmin etkinlii hzla azalyor.
(*) Dou H alklar K urultayn n teorik mesaj, ii s nfn n yannda kyll, geici bir m ttefik deil, sosya lizmi yaatmak iin dc gerekli bir g olarak grmekte ya tyor. B at proleteryasn, her trl resmi aklam ada n pla na karmakla birlikte, Dou H alklar K urultay ile kyll e. m slm an halk lara ve snf temeli kreltilmi kurtulu hareketlerine yaplan ar vurgu, zaman iinde snf yakla mn kreltm enin balangc saylyor. Saylan isimler arasnda Longo az biliniyor veya b ilin miyor; R ubbinin yazdna gre de, bu nedenle, hakk yeni yor. H albuki Longo, ok nceleri, sosyalizmin sosyalist l kelerin snrlaryla snrl olamayacan, insann aklnda ya adn, bu nedenle bir d in adam nn bile kafasnda sosya lizmi yaatacan savunmu bir kimsedir: talyada sosya lizm in snf balantsn koparm ada Longonun bir ncl olduu anlalyor.

111

Anlalr bir durum dur; talyan komnizminin enindesonunda ulat ilkeler ve program lar btnn, bugn anlalan anlam da sosyal demokrasiden ayrmak im kan szdr (*). Byle olunca, Sovyet komnizminin tarihsel so rum luluklarn da yklenm i b ir Bat Avrupa komnist ha reketi yerine btn bunlar reddeden ve ancak bu hareke tin son program ndan farksz grnen akmlarn gcnn artm as kanlmaz olarak ortaya kyor. Bu etkisizlem eyi en ak ve som ut bir biimde Fran sada grm ek mm kndr. talya ve Fransa kom nist ha reketi kinci Dnya Sava sonras dnemde. Bat Avrupa kom nist hareketinde yn srecin iki cephesini sergi lediler. Ayn sre olduu iin de ortak yazgy yaadlar; her ikisi de a rtk Bat Alm anya'daki sosyal dem okrat ve ya Byk B rita n ya daki i Partisi'nden tem elli hi bir ayrl olm ayan, ancak tarihsel nedenlerle sosyalist ad na bal kalan p a rtile ri g e litirdiler veya Fransa'da olduu gibi yoktan var ettiler. talya, Sovyet marksizmi iin, yeni p olitik kavramlara laboratuar ilevi gryor. Fransa, Sovyetler Birlii Kom nist P artisi'nin, yeni politika pratiklerini denemesine im kan veriyor. Y etm ili yllardan balayan ve 1980 yllarn da sonucu alnan bu pratikle. Sovyetler B irlii'nin benzer lkelerin ouna bir model olarak sunduu bir politika pratii ve stelik ikinci Dnya Sava sonlarnda bulunan en nemli politika stratejisi tam b ir iflasla kar karya geliyor. flas eden cephe ya da ortak program stratejisi'dir; Franszlarn bu alanda bir ncelik iddialar oldu una daha nce deindiim i hatrlyorum. K om intem 'in Halk Cephesi stratejisinin her lkeden daha ok Fransa kaynakl olduu gr dorudur; bir yandan ykselen faizm e kar yalnzlktan kurtulmay ve dier yandan da te k lkede kurulan sosyalizmi uluslararas planda yal(*) i hareketinde isimlerin dnemlerle birlikte dei mesi, tartmay gletiriyor. Fransa ve talyadaki sosyalist prtileri, sosyal dem okrat kabul etmek gerekiyor.

112

nzlktan kurtarmay am alyor. Bu halk cephesi progra m, daha ok, kom nistlerle sosyalistlerin yaknlamas n am alyor; 1968 ylnda, bata Paris olmak zere dn ya tekeller sistem inin belli bal merkezi renci bakal drs ile sallannca, o zam anlar son derece paral bir halde olan Fransz sosyalistleri, kom nistlerle bir bera berlik taktiine bavuruyorlar ve bunun iin b ir ortak program gelitirm eye balyorlar. Fransz Komnist Par tisi byle bir ortakla son derece yatkndr; bundan ku ku duyulmayacan biliyorum . Komnist olm ayan ve dank Fransz solu Franois M itterand'm liderliinde Parti Socialiste olarak b irle tik ten ve Fransa Kom nist Partisi ile Ortak Pragram ze rine anlatktan sonra gelim eler iki aamaldr; birinci aamasnda, M itterand m cumhurbakanl ve bir ka ko mnist parti yneticisinin bakanl gerekletiriliyor. A n cak sistem bakan zerine kuruludur; M itterand. kom nistlerin oyu ile Fransa cumhurbakan oluyor. zledii po litikay deerlendiren iki yazar, M itterand iin, Bakan Reagann en deerli destekisi olduunu kantlad diyor la r^ ; Reagan, bu dnemde kinci Souk Sava po litika la rn ayor, g e litiriyo r ve uyguluyor. artc gelmiyor; nk M itterand siyasal form asyonunu Birinci Souk Sa va dneminde yapm bir politikacdr; kendisinin bir anti-sovyet politikac olmasnn yannda. Parti Socialiste de, 1970 yllarnda Fransada anti-Sovyetizm in rnesansnda geliip serpiliyor. Balangta sosyalistler, Avrupa sosyal dem okrasisi ni hafife alan, kapitalizm le kopmay aka savunan, iyi lemenin kendiliinden ve insanln doas gerei ortaya kacan ileri sren grlerle alay eden bir dil ku lla nyorlar; ancak daha sonra gereki olmaya balyorlar. Fakat belki de g kazanmasna katkda bulunduklar kin ci Souk Sava politikalarnn da etkisine kaplarak 1983 ylndan itibaren radikal reform izm le balarn birdenbire kesiyorlar; bundan sonra insan yzl bir kapitalist27 sistemin m enecerliini stlenmeye alyorlar ve her t r l snf zmlemesini brakyorlar. 113 . F .: 8

kinci aamada Sosyalist P arti'nin Fransa Komnist Partisi'nin yknden kurtulmas gerekleiyor; O rtak Program ile M itte ra n d bakan yapan komnistler. Bakan' yakalayabilm ek ve peinden ayrlm amak iin hzl b ir biimde saa kayyorlar. Saa kay, bir yandan i tartm alar a rtryo r ve dier yandan ktle iinde e tkin lii azaltyor; artk, b ir Komnist Parti yneticisinin sz leriyle yetenekli hi b ir kimse, parlak hi bir aydn. Ko m nist P artisinin kapsn alm az oluyor. Daha 1988 seim leri gelmeden Sosyalist Parti, elli yldr altnda ezildii Fransa Komnist P artisi'nin bask sndan kurtulm u durumdadr; Fransa Kom nist Partisi, bask saylabilecek bir g olm aktan kyor. nce fiz ik sel g kayb, doha sonra oy kaybna dnyor ve Fran sa Kom nist Partisi, 1988 yl ve sonras yaplan seim lerde, onur krc yenilgileri kabul etmek zorunda kalyor. Dou A vrupada kom nist rejim lerin yklmasndan ve Sovyetler B irlii'nde sosyalizmin zl srecine girm e sinden ok nce Fransa Kom nist Partisi Fransa p o liti kasnda b ir g ve nem sahibi olm aktan km bulunu yor. O rtak Program , neresinden baklrsa baklsn tam bir iflas'tr; iflasn en arpc rnekleri en ok en olumlu ge limelerin beklendii alanlarda grlyor. Fransa Kom nist P artisi'nin hkm ette bulunduu zamanda bile M it terand ynetim i, doal gaz dnda hi bir alanda Sov yetler Birlii ile ciddi bir ibirliine yanamyor. Garba ov'un Bat'ya alm larn, yer yer teslim iyet lsne va ran yaklam larn, Byk Britanya'nn Thatcher'inden sonra en uzun sre ve en byk bir inatla, kukusuz kar* layan Batl lider oluyor. Devam ederken nce bir parantez amak ve daha sonra da bir zet yapmak istiyorum ; ihtiya var. Paran tez b ir soruyla balyor: Kom intern'in ikinci Kongresi s rerken, birdenbire, bir Dou Halklar Kurultay toplama karar ve hi b ir hazrlk yapmadan byle bir Kurultay to p lanmas ne anlama geliyor? Cevab kolaylatrm ak- iin, bilgi verilebilir; Kzl Ordunun Varova nnde durdu rulmas, ocukluk Hastal almasnn okunmas ve g i 114

derek NEP politikasnn kararlatrlm asyla Dou Halk lar Kurultay ezamanldr. Bundan sonra her konuma balarken ve her konuma biterken, dnya proletaryas, yaasn nidalaryla hatrlanyor, hatrlatlyor; faka t zm baka yerlerde aranmaya ve vurgu baka noktalara konmaya balyor. 1960 yllar sonlarndan itibaren tekeller dzenindeki ekonom ik kriz ve iki byk kom nist partisinin serveni, zet yapyorum, toplant serom onilerini ve SB Komnist Partisi teo rik organ Kom m unist'in dilini fazla etkilemese bile mutlaka dnm ede izi brakyordur; bundan kuku duymuyorum. zi zetlemeye alyorum; birincisi, tekel ler dzeninin bu krizi lokalize etmesi ve rejim in sarsnt ya uramamasnn rktc bulunduu kesindir. Sovyet d politikas, Bat'ya ynelik cephesiyle, ki Sava ara snda Alm anya'y Avrupa'nn dier kesiminden ve kinci Sava sonrasnda da Avrupay Amerika Birleik Devlet le rin d e n ayrma zerine kuruludur; krize karn, gelimi Avrupa lkelerinin birbiriyle ve Avrupann tm nn A.B.D. ile beraberliinin glendii b ir gerek olarak ortaya kyor. kincisi, zete devam ediyorum, talyan Komnist Partis inin oy tabann, hi b ir kom nist partisinin hayal bile edemeyecei b ir dzeye karmasna, proleterya diktatoryasm reddederek NATO'yu kabul etti ini ilan etm esi ne ve talyan tutuculuunun turnusol kad saylan bo anma hakk konusunda en tutucu partileri artan ve geride brakan bir tutum alarak K atolik Kilisesi'nin buyur duu trden boanmaya kar kmasna ramen, hk mete sokulm uyor; talya, her trl hkm et istikrarszl na raz oluyor ve bu en yksek oy alan Kom nist Partis ini ynetim dnda tutm aya cesaret edebiliyor. Bu, barl olarak sosyalizme gei bir yana, talyan kom nizmini ya hkm et etm ekten ya da sosyalizmden vaz gemeye doru gtryor. Fransa Kom nist P artisi'nin serveni ise, sadece, talyan komnizminin amazlarn tam am lyor; hkmete giriyorlar. Ksa bir sre tekeler dzenine insani bir yz ve 115

rebilm elerinin dnda bir etkileri olm uyor. Fransa Kom-nist P artisi'nin o rta k programl hkm et ortakl dene mesi, devrim kapsn oktan kapatan Avrupa kom niz minin, fiilen. Avrupa haritasndan silinmesi anlamna da geliyor; .1920 yllarnda ii snf eliyle ve, devrimci yol lardan sosyalizm hayali zayflarken 1980 yllarnda bu ha yal, denebilecek her trl yol asndan da gereklee mez grnyor. Buradan nc Dnya denilen lkelerin durum una .gemek m m kndr; iki izgi iie geliiyor. izginin b i risi. kk veya ok geri ya da hem kk hem de ok geri lkelerde devrim ci kalkmalarn ve sosyalist dene melerin yaanmasdr. Nicaragua. Angola, Yemen ve A f ganistan, 1970 ve 1980 yllarnda, Amerikan yrngesin den karak ierde ileriye doru dzenlemeler yapan ve bunlar silahl mdahale ile gerekletiren rnekler Olu yorlar. kinci izgi ise bunun tersi ynnde gerekleiyor; 1950 yllarnn sonu ve 1960 yllar, A frika ve Asya halk larnn kurtulu savalar verdikleri yllardr. Bu dnem deki gelime o kadar yaygn ve spektakler oluyor ki, Sovyet dncesi, insanln ilerleyiini, kurulu sosyalist rejim ler, gelim i Bat Avrupa proleteryas ve geri lke lerin kurtulu mcadelesinden oluan b ir sacayana o tu rt maya alyorlar. Bununla kalmyor, teorik dzende, ka pitalist olm ayan yol trnden tanmlanmas ve a n la tl mas kolay grnm eyen keiflere bile bavuruluyor. A n cak 1970 ve 1980 yllarna gelindiinde, bu ilk denemeler tersine dnyor; bamszln elde eden bu lkeler j ir sre sosyalizan form llerle fl rt ettikten sonra cou ani "b ir ekilde Kapitalizme geiyor ve W ashinaton'un vrngesinp girfthilm ftk iin byk bir istek gsteriyor. Bin Bella'nn Cezayir'i, Nkrumah'n Ghana's. N asr'n M sr', hatta Sukam Tun Endonezyas bu kategoriye g i riyor. stelik bu kategoriye girenlerin ou da nc Dnya denilen lkelerin daha gelim ileri arasna giriyor la r ve her biri, kendi lsnde, b ir birikim e sahip g rnyor. Byle b ir durum un da iki dnyada, sze dklmese 116

bile, derin e tkile r yapoca aktr; Bat, son derece ra hatlyor. Rus asll Am erikal iktisat Vasili Leontief, M arx'n, feodalizm, kapitalizm ve sosyalizm olarak izilen e masnn, bu lkelerin pratiine bakldnda, feodalizm, sosyalizm ve sosyalizm den sonra kapitalizm biiminde deitiini ileri srerken her halde byk keyif alyor dun stelik bunlar, Sovyet yurttalarnn da izleyebildik leri World M arxist Revievv'de dile getiriyor. Etkili Brookings Institution uzmanlarndan Profesr J. Hough ise Sovyetler'in, yetm i m ilyonluk Meksika'y Am erika Birleik Devletleri'ne terkederken, ansn m ilyonluk Nicaraqua'da denemesindeki tuhaf duruma iaret ediyor. Bu kadar tek bana pek nemli saylm ayabilir; Profesr Hough, Sovyeller'in, uzun dnemde M eksika'nn N icaraquay kendi etki alanna ekeceinden emin olmas gerektiini de ya z yo r*. Kk ve ok geri lkelerdeki sosyalizm dene meleri, kendi ilerinde bir tra jik yazg saklyorlar; bunun hem Bot'da ve hem de Sovyetler'de gzlendiini d nyorum. Sili'de dram atik, gelim elerin zerinde durm ak iste miyorum; seimle ibana gelen Salvador Allende'yi, Allende'nin yaam da dahil, kanl b ir biimde deviren Ge neral Pinochet'nin uzun yllar rahat b ir d ikta t rl k kura bilmesi ve burada, daha sonra Trkiye dahil dier Ame rikan yrngesindeki lkelere ihra edilmek zere Ulus lararas Para Fonu'nun dar gelirlileri ve iileri ezen eko nomik reetelerinin uygulanmaya konmasnn son derece dndrc olduundan kuku duymuyorum. VVashington, Kba'dan baka b ir ayrk otu istem iyor ve bunu, La tin Am erika'nn her yerinde uygulayabiliyor. Hem ili r neinde olduu gibi ierdeki gler ve hem de Sovyet ler Birlii, byle b ir yazgy deitirem iyorlar. yleyse bir zet daha gerekiyor: Kapitalizm byk bir kriz yayor, fa ka t, te ke lle r lkelerinde sol eilim tei glenmesi olgusu Trrrqy~iKmyor._ Buna karn tekeller dnyasnda iki nem li rgtlenm e~olan ta ly a ve Fransa kom nist P artileri, ilk nce" oy potansiyelini artryor ve bunun arkasndan, belki de daha da artrabilm ek iin i P 117

ne g ird ikleri ktle dalkavukluu izgisinin tekellere te s Timyet anlamna geldiini anlam amalar nedeniyle, hzl b ir biimde itibar, ac ve oy kaybetmeye balyorlar. Sovyet yneticileri ve bu arada Sovyet halk, bu iki par tinin, ve bunlarn desteiyle alabilen snflarst cephe kurulularnn, bar dernekleri, hukukular r gtleri ve benzerlerinin, em peryalist devletlerin Sovyetler B irlii'ne ynelik saldrlarn gslemede nemli bir ro l leri olduuna inandrlm lardr; bu rol abartma eilimi tadklarn sanyorum. Bu iki partiye, kendi lkelerinde sosyalizmi kurma misyonlarnn yerine varolan sosyalist sisteme hcum lar nleme ve bu olmazsa yumuatma g revleri dyor; im di bu grev sahipsiz kalyor. Bunun yerine bir dayanak olabilecek olan Amerika kart n c Dnya lkeleri, Nasr sonras Msr rneinde olduu gibi, Sedat ile b irlikte. Sovyetler Birlii'nden ok byk llere varan ekonom ik ve askeri yardm aldktan sonra birdenbire saf deitirebiliyorlar. Bunun izlenen p o litika da ok byk tereddtler yaratacandan kuku duym a mak gerekiyor; gelim eler bunu gsteriyor. Bu zetin arkasndan iki vurgu gerekiyor. B irincisi. btn bu gelim elerin Sovyet halknn dnda gerekle m esidir:. Sovyet halknn bunu duymas sz konusu de ildir. Duymaktan anlalmas gereken udur: Gerek ka pitalizm in krizinin sa eilim lerin glenmesiyle sonulan mas, Avrupa kom nist partilerinin itibarszlamas ve ge rekse nc Dnya denilen lkelerde kapitalizm in ve Amerikan yanls politikalarn g kazanmasnn. Sovyet halknn gnlk yaamna dorudan bir etkisi olmuyor. Tam tersine bu dnemde, Sovyet halknn gnlk yaa mnda olumlu ynde ve srayla ifade edilebilecek s ram alar kaydediliyor. Bunun bir sonucu var: Bu gelimelerden baz olum suzluk dersleri kartlyorsa. bu tepe~detiir. her gler 'dengesinin kapitalizm ynnde gelitii deerlendirmesi varsa, bu y n e ticile r arasndadr. Bunun dnda, Sovyet entelijansiyas hari, bu dnemde, glerin tekeller le hine gelitii b ir zaman aralnda, Sovyet halk kendi sistem iyle balaym yayor. 118

kinci sonu, gelim elerin, Sovyet teorisinde yarat t baz depremlerle ilg ili oluyor 1960 yl sonunda, dn yann kom nist partileri bir araya gelerek, kapitalizm in genel krizinin nc aamasna girildiini saptyorlar; birinci aamasnda Sovyetler B irlii ve ikinci aamasn da Dou Avrupa'da sosyalist rejim ler ortaya kyor. nc aamasnda ise sm rgelerin kurtuluunun ger ekleeceine inanlyor. Gerekten de, bu saptamadan sonra, Berlin Duvar gerginlii b ir yana braklacak o lu r sa, Sovyet-Am erikan konfrontasyonlar hep, Kba, V iet nam, Orta Dou ve A fganistan trnden nc Dnya yrelerinde gerekleiyor. Bu dnemde Sovyetler Birlii, nc Dnya lkelerindeki kurtulu hareketleri iin teo rik ereveler de aram ak gereini duyuyor; bunlar sos ya list saylamayaca ve kapitalizm i de, en azndan sz le reddettikleri iin, ulusal demokrasi lkeleri saylyor lar. Ekonomik politikada izledikleri yola kapitalist olm a yan kalknma yolu ad veriliyor; zetlemeye altm gelim eler, bu t r te o rik keifleri byk lde sarsyor. Btn bu fonksiyon aratrm alar ve durum saptam a lar, bir yeni hareket stra te jisi oluturabilm ek iindir; sis temi u veya bu ynde harekete geirebilm ek iin kulla nlacak motorun kararlatrlm as gerekiyor. Buna ihtiya var; nk, Garbaov ve ekibi, ie Sovyet ii snfnn alma disiplininin dtn gzleyerek balyorlar (*). Abil Aganbegyan ile Tatyana Zaslavskayamn adlarna balanan ve G arbaov ekibi arasnda tartldktan sonra
() Playboy iin yazdm bir incelemede, bunun, G ar baovu n sylemin tersine ok doal karlanmas gerektiini jfade ettim ; sosyalizmin amac, giderek az almaktr. M ihail Sergeyevi Garbaovun Sovyet insann tembel lik ve sarholukla sulad zaman, bunlarn hatrlanm as gerekiyor; hatrlan d n d a ve sosyalist ilkelere bakldnda Sovyet insann sulam ak iin bir neden kalmyor. nk sosyalizmin amac, in s a n la n n giderek daha ok almas de il. daha az almas ve giderek hi almamasdr. Y. Kk, Garbaovun i Zor. Playboy, Aralk 1988.

119

Bat'ya szdrlan (*) Novosibirsk Memorandum siste min temel sorununu, Sovyet iilerinin alma isteinin zayflamasnda gryor. alma yerine iki imek ve bu nun sonucu o la ra k sarholuk, pyanstvo, Garbaov'un ilk vurgulam alar ofuyor. Sovyet dzeninde b ir nemli vurgulama, bir p o liti ka deiiklii veya bir hzlandrma sz konusu olduun da kullanlan m otor hep m arksizm -leninizm 'dir; hep marksizm -leninizm in im kanlarndan yararlanarak bir deiik lik ve seferberlik gerekletiriliyor. Perestroyka, iin ba nda, kendisini tm yle ekonom ik kalknmann hzland rlmas olarak tanm lyor; 1985 ylndan itibaren en ok tekrarlanan szlerin Brejniev dneminin durgunluundan hzl bir ekonom ik kalknma dnemine gei olduu hep biliniyor. alma isteini artrm ak, i disiplinini salamakla gelimenin hzlandrlmas zde tutulunca, marksizm-leninizm'i yardma arm ak kanlmaz oluyor; byk k t leler. kendi ideolojileri iinde rasyonalize edebildikleri, ve uyarldklar lde, yeni bir politika deiikliine gnl leriyle katlabiliyorlar ve gereini yerine getiriyorlar. An cak Garbaov ve ekibi, burada tam b ir amazla kar ka r
(*) st dzey yneticiler arasnda zel olarak ta rt lmak zere hazrlanm olmas gerekiyor, ancak B at b a snna szdrlyor. lk nce W ashington Postu n Austos 3, 1983 tarihli saysnda haber oldu. J.S. B e rlin e r, Economic Mesures and Reform s under Andropov. P. Joseph (ed..) Th e Soviet Economy A f ter Brczhnev, B russe l i, 984, s. 67. Novosibirsk M em orandum unda T atyana Zaslavskaya, mev cut sistemi, gelimi sosyalizmin ihtiyalarna cevap ver meyen bir ii tipi, temel toplum sal ii tr yaratt iin sert bir biimde eletiriyor. Sovyet sisteminin yaratt& temel ii tipi, disiplinsizlik, stnkr alma, tketim d kn bir davran, toplumsal atalet ve ahlak dkl ile karakterize ediliyor. P h ilip Hansan, Brezhnev's Economic Legacy. P h ilip Joseph (ed.,) Soviet Economy af ter Brezhnev, Brussels, 1984. s. 46.

120

ya geliyor; nk, harekete getiren, seferber eden bir ideoloji olarak m arksizm -leninizm , Sovyetler B irliinde ldr. Bunu, b ir ka yl sonra. Am erikan Dileri Bakan l Planlama Dairesi yneticisi Francis Fukuyama yle dile getiriyor: Harekete getiren b ir ideoloji olarak marksizm-eninizm, Polonya'da olduu gibi lm tr. Bu ide olojinin bayra altnda ynlar daha sk altrm ak mmkn de ild ir ve taraftarlar kendilerine gvenlerini yi tirm ilerdir1 " . Fukuyama bu saptamay ok sonralar ya pyor; ancak, bunun daha nceki yllar iinde geerli o l duundan kuku duym uyorum . Ayrca Garbaov ekibinin b ir blmnn isteinin de bu ynde olduunu dn yorum. Bu ekibin b ir blm iin sorun yalnzca marksizm* leninizm etkisini yitird i in i saptam ak deil, ayn zaman da yitirm esini de istem ektir; nk, Garbaov politikala rnn temel izgisi m arksizm -leninizm in glendirilm esi ve ya rnesans ynnde gelim iyor. Tersine, Garbaov'un kendisi de dahil tm sistem, zaman iinde, balang nok talarndaki m arksist-eninist konumlarndan sratle uzak layorlar. Sovyetler B irlii'nde marksizm -leninizm in harekete getiren b ir ideoloji olarak lm zerinde fazla durm ak is temiyorum. Ancak u kadarn belirtm ekle yetinebilirim ; Garbaovun kendisinin ortaya att btn sz ve slogan lar ithal maldr. Zastoy, durgunluk. Brejniev dnemini anlatm ak iin kullanlyor ve nerede ise dinsel b ir tonlo sunuluyor; Batda ve ekonom ide devresel hareketleri in celemede ok kullanlan stagnation szcnn Rus a'ya evirisinden ib a re t kalyor. Yine Garbaov'un b yk teorik ve p o litik alm larndan birisi saylan Or tak Avrupa Evi program nn ok daha nce b ir ekos lovakya Kom nist Partisi yneticisi tarafndan dillendirildii anlalyor. G arbaov'un O rta k Avrupa Evi program hl al mam bir kutu grnm ndedir; ekoslovakya Komnist Partisi yneticisi. Bizim 'Eski Dnya' ile ilg ili ortak so rumluluumuz. bizim yalnzca sosyalist lkelerin deil ka p italist lkeler de dahil dier Avrupa halklarna yaknl 121

mzn gerekesidir diyor (*). Bu projede, bir trl sos y a lis t yaplamayan Avrupa'da sosyalizmden vazgeerek mevcut duruma uyum ve mevcut Avrupa ile uzlama yol larnn arand grnyor. G arbaovun izgisi de bu yn de geliiyor. Yine G arbaov'un byk keiflerinden saylan interdependence kavram da hem uluslararas ilikilerde ve hem de iksitata ok nceden biliniyor; uluslararas iliki lerde ilk kez De Gaulle tarafndan Fransa ile Kuzey A f rika'nn birbirine bamlln anlatm ak iin kullanlyor (). Garbaov, bunu, sosyalist sistem ile kapitalist siste min birbirine bamlln anlatm ak iin kullanyor; reka b e t ve sistem lerin ztl, bar iinde bir arada yaama aamasndan getikten sonra, yerini, biribirine baml la ve yazglarn ortaklna brakyor. Bunlar sadece st dzeyde ve gnlk politik ilerde form lasyon arand zamanda m arksizm -leninizm in bir m racaat ve referans katalou olm aktan knn gs tergeleridir; aslnda ok uzun zamandan beri Sovyetler B irli i'n de marksizm -leninizm 'in bir pazar ayini haline ge l diinden kuku duymamak gerekiyor. Bu nedenle ve za man iinde, b ir zm aranmas aamasna gelindiinde g id e re ir nurkbizHi-ten i/m Jr5in3 formlfern peine tayle bir soru ortaya atlabilir; Garbaov ve ekib i nin. Sovyetler B irli i iinde bir marksizm-leninizm rnesans gerekletirm eleri mmkn mdr? Hi sanmyo rum; nk, m arksizm -leninizm , sosyal mcadelede iler() Eer bir kimse bizi Avrupay sevmekle sularsa, suumuzu inkar etmeyiz. Avrupa ilerinde olum lu bir etki sahibi olmak bizim l kem izin eski hir geleneidir. Vasil Bak, Our Common Eurovean Home, World Marxist Reviev. August 1987, Say 8, s. 8 ve 7. (* ) Bam llk, dependence, olumsuzluk ykl bir a n lam a sahip; i 'bamllk veya karlkl bam llk* ola rak Trkeletirdiim interdepcndcnce ise olum luluk tayor. Bam llk iinde bir isyan hazrln saklyor. K ar a lk l bam llk bir uyuma ve uzlama kapsn ayor.

122

Jeme ve hcum sz konusu olduu zaman bir ideoloji i levini gryor. Bunun dnda ldr; ileriye doru sav rulduunda kesen ve geriye doru harekete geirildiin de bklen bir hanere benziyor. Marksizm -leninizm ile riye doru hareketi ve ayn anlama gelm ek zere hcumu ise. te o rik planda kapitalizm ile sava anlatyor. M ark sizm-leninizmin rnesans, demek oluyor, kapitalizm ve daha sonra tekeller dzenine kar teo rik sava ieriyor. Bu ise G arbaov ve ekibi iin kapal bir yol, daha dorusu bir kmaz, cul de sacdr. Ekip, knda, kapi talizm ile sava deil uzlamay ve tekellerle karlam a y deil anlamay am a ediniyor; bunun, bundan nceki aklam alar ve bundan sonraki zm lem eler nda ko laylkla kabul edileceini umuyorum. Fakat burada da baz ipularn ortaya koymak zor grnm yor; M ihail G arbaovun ilk aklam alarndan b i risine ve belki de en nem lisine referans yapabilecek du rumdaym. Ekim D evrim inin yetm iinci yl dnm nede niyle Genel S ekreter G arbaov'un Rusya Sosyalist Federasyonunda yapt konuma son derece reticidir; is teyen bunu byk lde bir Stalin yanls aklama saya biliyor. nk, ilerde te kra r deinmeyi planlyorum. Gar baov burada, S ta lin 'in hem Buharin'e ve hem de Trotskiy'e kar hakl ve doru baka hi b ir tartm a ve yo ruma gerek olm ayacak b ir aklkla dile getiriyor. Bura da M ihail Garbaov. sistem indeki tkanklklar am ak is teyen inanl b ir kom nist ve ciddi bir Stalin izleyicisi g rnmndedir. Ancak ayn konumann bir baka yn var; daha sonraki yllarda G arbaovun konuma, stili zerinde uz manlaan tm Krem lin uzmanlan bir noktada birleiyorlar. Garbaov sorularla konuuyor veya konumalarnda bakalar tarafndan doldurulacak boluklar brakyor; bunlar, glasnost' politikasyla eitli akademik veya te orik kurulularn, nem li yayn organlarnn sorumlu nok talarna getirilm i ve ounluu sosyalizmden soumu bir ekip tarafndan dolduruluyor. Garbaov'un kendisi, parti iindeki dengelerin g it-g e l'i iinde, brakt boluk lara yaplan en byk doldurularla, zdeleiyor. 123

Bu nemli konumasnda da iki nemli soru soruyor ve bunlar aktarm ak istiyorum . Birinci sorusu udur: lk soru sava tehlikesinin balca kayna olan emperya lizmin doas ile ilgilidir. D faktrlerin sosyal sistemin doasn deitirm eyecekleri bilinen b ir gerektir. Fakat dnyann bugn eriilen aamasnda, karlkl bamllk ve btnleme dzeyinde, level o f interdependence and integration. emperyalizmin doasn etkilem ek ve onun en tehlikeli boyutlarn engellem ek mmkn mdr? Hi kukusuz, m arksizm -leninizm retisine gre em peryaliz min en tehlikeli boyutu m tecaviz olmasdr. Garbaov, mtecaviz olm ayan bir emperyalizm olup olmayacan aratryor. kinci soru ise yledir: kinci soru da birincisiyle bantldr: Kapitalizm m ilitarizm den kurtulabilir ve eko nomik ortam da onsuz i grebilir ve geliebilir mi? Agresif olmayan b ir emperyalizmi tartan Komnist Partisi Genel Sekreteri, bununla balantl olarak, m ilitarist olm a yan bir kapitalizm in varln tartm aya balyor . Bu iki soruyla ilgili olarak sylenecek olanlar un lardr: Bu iki soruyu ortaya attktan sonra ve bunlara, derhal hayr cevabn vermemek, marksizm-leninizm de bir sapknlk saylmaldr. nk m arksizm -leninizm 'in te mel ilkelerini ve yapsn bir kenara atm adan bu iki so ruyu cevapsz brakm ak mmkn olam yor (*). Garbaov,
() Kukusuz sosyalist olm ayanlar da, neyin sosyalizm olduunu ve neyin olm adn biliyorlar; ancak ya bu soru lar bir taktik sayyorlar ve ya da sosyalizm b ilim inin temel nermelerinden habersizdirler. n k cevapsz braklan bu sorulara karn, Garbaov'un ynnden emin olamyorlar. Benim Garbav'u deerlendirmemde bu sorular son de rece nemli bir yer tutuyor; bu sorularla birlikte Garbaov u n sosyalizm erevesinde kalm ak istediinden ciddi lde kuku duymaya baladm hatrlyorum. Bu sorularn b tn gelimeler iindeki yeriyle ilgili ola rak, benim, 1989 bandaki incelemelerimden berisine bakla bilir. Y. K k , Sovyetlerde t.Yeni* Ekonomi Politik. a balan, Toplum sal K u rtu lu , M art 1989.

124

sorulan cevapsz brakyor ve sanki bu sorulara olumlu cevap arayanlardan bir hareket oluturm alarn bekliyor. Buradan yle devam edilebilir; Garbaov ve ekibi, harekete getiren b ir ideoloji olarak, m arksizm -leninizm in lmesinden rahatlam olabilirler. Fransz sosyalistlerinin, itibarn yitiren Fransa komnizminin arlndan zgr letii bir zamanda. Sovyet kom nistleri de marksizmleninizm in basksndan kurtuluyorlar. nerm elerini daha zgrce gelitirebiliyorlar. Bu gzlem, iin banda, en ok Sovyet entelijansiyas ve Kom nist Parti iinde bir grup iin geerli oluyor Garbaov ekibini bu gruptan derliyor ve Polonya kkenli ngiliz sovyetolog Theodor Shanin'in pek yerinde bir bi imde belirttii gibi Batl sovyet uzmanlarnn ou Sovyetler B irlii'nde rejim kartlarn sadece dissident lerle snrl tutm akla pek ok yanlyorlar. Sosyalizmden nem li lde soumu b ir grup, m uhalif olmann riskini alm a dan ve parti iinde kalarak, zaman kullanarak, belli re form program lar hazrlyor ve etki alanlar aryorlar. k tis a t profesr Abil Aganbegyan bunlardan birisidir; M os kova'da nemli iini brakarak Sibirya'ya gidiyor ve yl larca Novosibirsk'de bir ekirdek oluturm aya alyor. Tarm ekonom isi ve sorunlaryla urarken, Saint-Sim on'un tilm izlerinden A ugust Comte'un marksizme bir a lte r natif olarak g e litird i i sosyoloji disiplininin faziletlerini kendisini kaptrm akadem isyen Tatyana Zaslavskaya ile buluuyor. Tarm ekonom isinin sorunlarndan dzenin tm sorunlarna zm ler aradklar b ir srada ve uzun bir zaman iinde, gen saylabilecek bir yata Politbro'ya giren ve bir tesadftr, tarm sorunlaryla grevlendiri len M ihail G arbaov'la tanm akta gecikm iyorlar. Novo sibirsk ekibi, G arbaovun ekibi oluyor. Uzun srdn sylemek zor; nk bu ekip, sos yalizmden soumu olm akla birlikte, yine de sosyalist b ir dzeni reforme etmeyi ve kurtarm ay amalyorlar. Daha sonra Garbaov, bu amac oktan aan bir noktaya geliyor; Aganbegyan ve Zaslavskaya'nn bu hza yetiebildiklerini sanmyorum. Ancak iin balarndaki konum125

lanyla bana, Fransa Devrimi'nden hemen nceki asillerin halini hatrlatyorlar; b ir blm kendi dzeninin eriyen stunlarn glendirm ek peinde koarken bir blm de gerekten reform kaplarn zorluyorlar. S eferber eden b ir ideoloji olarak m arksizm -leninizm'in durduunu. muhtemelen byk b ir memnuniyetle, saptoyan Garbaov eKrDitTm~yen i bi moto r arom asn doal 'karlam ak gerekiyor; bulduklar e sitsizlik't ir. Eger mrksizm-leniniznVn kskacndan kurtulma gereklem i ise, sistemi eitsizlikle harekete geirm ek son derece man tkl karlanm am aldr; mademki Sovyet ii snfnda a lma isteksizlii ve disiplinsizlii gzleniyor, bu, bir ya nyla mevcut t ke tim paketi karsnda bir doyumu ve dier yanyla da daha fazla alm ak iin maddi zendi ricilerden yoksunluu anlatyor. Unutmamak gerekiyor; Garbaov ynetim i eline ald zaman Sovyet ekonomisi dnyann en tu h a f ekonom ik sorunlardan birisiyle kar karyadr. Fert bana ve toplam mevduat, hem lke asndan ve hem de gelim i lkelerle karlatrldn da rekor dzeyindedir. Sovyet insan, Brejniev dnem in de hem bilinen tketim aralarnda b ir doyuma ulayor ve hem de g e liri harcayabileceini ok asta iin eko nomiyi zorlayan ""kuzeylerde mevduata s a h ip o lu v o r. Tekeller dzeninin yaratabilecei tketim kalbnn nernT bir blmne, McDonald sandivileri ve~sex-shop'lar ile benzerleri hari olabilir, sahip ve geliri, harcama TmirnTanndan fazla bir ii snfn daha sk ajj^trm ann zrTDgunu T b u l edebiliyorum . MarKszm-leninizm s nrlar iinde baz zm ler bulunabilir; ancak ulalm olan aamada bunun da snrlar olduunu dnyorum. Sovyet insanna kapitalizm i amada yeni bir coku ver mek, kom nist aamaya ulaabilmek, son kez bir daha gayrete gelmek ileri srlebilir; bunlar, Sovyet pratiinin kataloglan arasnda yer alyor. N itekim M ihail Garbaov ilk alm larnda. Stahanov H areketi'ne vgler dzyo ve kinci Dnya Sava gazilerinin vglerini deerlendir meye alyor; ne yazk, bunlar, beni ve benzerlerim i ya nltc ve geici klar olarak kalyor. 126

Ancak hem bolevik ilkelerin ve hem de Sovyet pra tiinin bir miras var; uravnilovka, cret eitlemesi, 1931 ncesinde ve Brejniev dneminde Sovyet sistem inin te mellerinden saylyor. Garbaov ve ekibi, eitsizlii bir moto r olarak kabul edince uravnilovka ilkesine kars amansz b ir sava acdan, ve savaa hrsla katlanlardan Igor Klyam kin'in szleriyle eitsizlik, alm akta olan ruhsal devrim 'in en nemli elerinden birisini oluturuyor. Buraya kadar gzel: fa ka t bu Sovyet tarihinde, urav nilovka ilkesine kar alm birinci deil ikinci amansz savatr. Bu savata Garbaov, sadece ve sadece Stalin'i tekrarlyor; drst ve bilgili Sovyet uzman Profesr Davies, Sovyet yaznnn bu noktann stn rtm esine parmak basyor ve artc bulduunu kaydediyor . Ger ekten de Stalin, 1931 ylnda iletm e yneticilerine yap t nl konumasnda, uravnilovka'nn bir pti-burjuva ilkesi olduunu ve Sovyet ekonom isinin nndeki kuru luu gerekletirebilm esi iin eitsizlie ynelmesi ge rektiini dile getiriyor. Sosyalizmin, hem stroyka, kurulu ve hem de perestroyka, yeniden kurulu aam alarnda temel ilkesi olan eitlik ile boumas byk bir ta lih sizliktir; ancak urav nilovka ilkesine S ta lin in ve G arbaov'un at savalar arasnda bir nemli ayrlk bulunuyor (*). Sosyalizmin ku rulu ilkeleri M arx ve Engels tarafndan mmkn olan azlkta ilenm itir; en fazla ilendii alma, M arx'n Gotha Program'nn E letirisi olmayp, Engels'in Anti-Dhring almasdr. S talin, yeni almn savunurken AntiDhringi karsnda buluyor ve uravnilovka ile bouma y Anti-Dhring ile savaa balyor. Fakat Garbaov ve ekibi byle bir ihtiyala kar karya gelm ediini d nyor (*); bu da m arksizm -leninizm in itibarn yitirdiinin
(*> S talinin bu sorununu ve nem li sonularn, oku m alarm ve tartm alarn Profesr Daviesin banda bulun duu merkezde y aptm dier almada ilemeye altm. V. Kk, Sovyetler B ir li inde Sosyalizmin K u ru luu, stanbul. 1988, b irinc i bask, 1975. (* *) B u sylediklerim Sovyet iktisadnn Ati-Dhrin-g-

127

b ir baka kant oluyor. Gurbacov takm, eitsizlik ooli tikasn uygulam aya kovarken markslznVIn bir tomol onur meslylc ta rtlm a zahm etine bile katlonmyor. Davam d5rkun himratmas gcrokcn udur; gelirde oitsizlik yaam da eitsizlifle dnmedike bir anam Jfade etm iyor, b aha sk Pir alma v alma disiplini iin, eer bankalardaki m evduat artna yol aacaksa, geliri etslzletlrm enln bir ilevi olm ayacaktr; mutlaka, tketim kahbnda da eitsizlik gerekiyor. te bu nedenle Garba ov telm, Anil-DUlTFmle boumak yerine baz so runlar biriktirerek ve zlr olm aktan kararak tketim takmnda eitsizlik politikasn savunmak istiyor. Agonbegyan'n birikm i ve ekonom iyi bar,in altnda tutan mev duat ta sfiye edebilm ek Icin lks konutla r ve hastanelerde~~5zel odg ja r retim ini savunmas bupa tipik rnektir: d a r fa ka t salkl konuta sahip ve parasz tedavi mkan larnda yaayan Sovyet iisinin, ancak lks villalara ve hastanelerde paral zel bakma z e n d ire b ilirs e , daha fa /la , disiplinli ve sk alm ak isteyecei dnlyor. Bu kadar da deil; yazl olmayan vn yneticiler iin zel tarih bilgisine gre Lavrcnti Beria, Garbacov'dan nce Garbacov program n aceleci b ir biimde uygulamak istedii iin yaamn yitiriyo r ve N ikita Hru ov da prog ramnda yeteri lde radikal tem kinli davranyor ve prog ramn adm adn ve para para ortaya koyuyor. Dier ta ra fta n da H ruov'dan ok daha fazla toptanc olmak gereini dnyor. Profesr Aganbegyandan uzun suylabilecek a k ta r m alarla hu grm desteklemek gereim duyuyorum.
le n kopma lht.lyu.cini duymad anlam na alnm am aldr. Antl-DOhrlngln y onuncu yl nedeniyle Vnpron Ekoroniki*de yaplan bir yuvarlak masa tartlm asnda Antl D h rln n ln artk skarta oldftu lan ediliyor. Bu kriRly stol'da Profesr Hudokormov. Marx vc E ngelsin bir ok nermesi bundan yz. ve daha uzun bir zam an nce ortaya atld; her gncel oluy da onlar mezardan kp tiry blldlremezler> diyor K 110 T.ntlyu *Anti-Duuringa, Vopros F.knnnmlkt, 1988. No. 10, 8. 83.

128

Aganbegyan. idari yntem leri snrlamak ve ekonomik ynetime imkan amak giriim leri birisi 1950 vo dieri 1960 ortalarnda olmak zere gem ite de iki kez gerek letirildi d iyo r Hor iki denemede de nemli sonular alnd, ancak bir sre sonra eski yntemlere donuldu, bunlar da ekliyor. Denemelerden bir sonu karyor ve bunu yle d ille n d iriyo r Bir defa biz, gemiin dersle rini renm eye altk. Ekonomik yntemler, o zaman lar, yalnzca ekonom inin belli alanlarnda uyguland vo btnne ta tb ik edilmedi. O zaman, yabanc bir ekono mik dokuyu tm leik bir idari yapya ekmek cabas var d. Sonu kanlmazdr; arganizme yabanc dokuyu red dediyor ve eski komuta ekonom isine donuluyor. Dugn byle bu yanlgya izin verilmiyor Yanlgnn te kra r lanmasn nleyebilm ek iin Garbaov ekibi ini dahn geni olarak ele alyor ve dari yapnn da tem elli bir bi Cimde reform a edilmesi kararlatrlyor. Aganbegyan, re formun ekonom inin her birim ini kapsadn ve yalnzca ekonom iyle snrl kalmadn da soyluyor; bir butun olarak ekonom ik politikann yemden yaplanmas ve to p lumun bir butun olarak yemden kuruluu Garbaov iz gisinin tem elini oluturuyor. Toptanc olmak yeni reform cular kanlmaz bir b i imde m lkiyet sorununu tartm aya goturuyor; g e lir etszlini ve bunun ayrlmaz gerei olan tketim sistem in"deki esitstz. bir dah flOnu Olmayan bir ka ra ktr fiaift flflTirnhim6K~ ancak, m e vco rio p T u m soi m lkiyette delik cm aklu mumkun gorunyor. Tartm alarda nce i < ; ri, olumsuz tonuyla, srT derece~~soyut bir planda gelien m lkiyet sorunu, daha sonra kolloktif ve zel m lkiyet olarak aklk kazanyor. Agnnbegyun-Zaslavskaya dosu, Novosbirsk M em orandum undu bir dem okratizatsyia z lemiyle de letm elerin ynetimim iei kollektiflerine ver meyi neriyorlar; bu alanda b ir yasa da karlyor. A n cak bugn ulalan aamada son derece sknt yaratan ve artk nem li olcude kullanlan Amerikan munenement danmanlarnn kaldrlmasn stedikleri bu ii yneti minin kabulnde. letme ynetim ine ii karm a yetki

129

F .: 9

sinin verilm esi dncesi nemli rol oynuyor. Sovyet i isi hem eitsizlik politikasna vc hem de kapitalizm in isizlik yazgsyla bulumak demek olan tabrika yneti min ic karm a hakknn verilm esine iddetle kar kyorlar. ilerin de ynetiminde olduu iletmelerde i karm a kararlarm uygulamann daha az tepkili ola ca dnlyor. Fabrikalarn ii kollektifleriyle ynetilm esinden fa b rika m lkiyetim , hisse senetleri biiminde, ii k o le k tif lerine verm ek ve b ir sre sonra da senetlerin satn ba latm ak arasndaki mesafe sanldndan daha ksadr; adm adm bu sonuncu noktaya yaklalyor. Dunun dn da bireysel emek, ayn anlama gelmek zere kendi he sabna alma politikas yaygnlatrlyor Bu. ilk aamoda Kk meta reticileri kesimini bytmek demek tir; meta ekonomisi ve meta-para likisi. Sovyet ekono misinin yneten ilkesi haline gotiriliyor. A ncak ite tam burada Garbaov ve takmnn temel sorunu ve gl ortaya kyor. Bu glk grlm e den aradan be yl gemesine karn i reform larda Gar baov'un ciddi bir adm atamamas ve sonunda, reform larnn gecikmesinden halk sorumlu tutm as anlalamaz; nk halk ve bunun sayca da en byk blmn olu turan Sovyet isi snf, crot esitsizlii p o litikasna, fa b rikalardan -is c L c k n rlm a s na ve en nem lisi meta-para ilikisinin, pozar demek oluyor. hakrrT klnmasna dj etle kars kyor.~S~vveT Tc snfnn do gemi p ra tiklerden dersim ald ve pazar ekonom isinin srnkli fi yat art, fabrika ynetim ine i karm a yetkisinin ve rilm esinin isizlik ve cret eitsizliinin de toplumda yok sullarn yaratlmas anlamna geldiini bildii anlalyor. Bunu ok ak bir biimde dile getirm ekten ekinm i yor ve durum unu savunmak iin yem o rg u t aray iine giriyor. Bunlardan birisi Rusya Federasyonu'nda kurulan Rusya i Cephesi'dir; Cephe, aka uravnilovka izgi sini savunuyor ve iktisat profesr Aganbogyan'tn bir trl zm bulamad yksek m evduatlar iin, belli bir dzeyi aan, 15 bin rubleden fazla olan, btn mevdu 130

atlarn kam ulatrlm asn oneryor. Agonbegyan'n ken dsi, 1988 ylnda M anchesterde verdii b ir konferans'ta halkn fiyat artlarndan korktuunu, bu nedenle fiyat reform unun 1990 ylndan nce gerekletirilem eyeceim Bylyov*. iler meta-para ilikisinin egemenlgn s rekli fiyat art olarak anlyor; Garbaov ekibi, bu ili kiyi engelsiz egemen yapmak iin, belki de krk yldan beri sabit kalan temel tketim mallar fiyatlarn ykselt mek ve bunlarla ilgili tm sbvansiyonlar kaldrm ak iin frsat aryor. K arlkl denemeler var; Moskova'da bir saat fa b rikasnda. reform ilkeleri hakim klnyor; 6on uc ylda igucu verim liliinde yzde 68 orannda art salanyor. Ynetim bu art tm yle eski usul disiplinin kurulmu olmasna balyor. Fabrikann mdr Aleksandr Samsonov, elde edilen sonula ilgili olarak, unlar sylyor Bizim insanmz salam dviz stiyor ama uluslararas piyasaya girm enin ne demek olduunu anlamyor. Bu. bilincim izde tam bir ihtilal yapmak dem ektir. Temel so run. kodrolar daha sk altrabilm ektir94. M udur Samsonov bununla yetinmeyerek u aklam alar da yapyor: Bizim devletim iz hep halkmza bakt. imdi halkmza, geleceklerinin kendi sorum luluklar olduu haber verili yor Holk, eer biz b ir Bat irketi gibi alacak olursak isizlikle karlaacaklarn biliyorla r ve bunu istem iyor lar. Son derece ak; Garbaov ve ekibinin reform paketi ile halkn b irikim i ve bekleyileri tamtamamna atyor. iler mevcut sendikal rgtlerin dna karak ye ni kurulular inde Garbaov reform larna kesin tavr alyorlar. Bu, mevcut sendikalarn da G arbaov ve pa ketini destekledikleri anlamna gelm iyor; bunlar da kar llklarn dillendirm ekten ekinm iyorlar. Sovyet Sendika lar B irli i'n in uluslararas ilikiler dairesi bakan vekili Yegor Yurgens, Financial Tim esin b ir m uhabirine un lar sylemekten geri kalmyor: Perestroyka daha sk almak da demoktir. Fokut dier yanlan bizi teh dit edi ci grnyor, rn e in kar zerine vurgu, disipline edil mi ve tekrora dayanan i yapmak demek olan T a y lo risjn; 131

yntem inin, frensiz vo kontrolsuz olarak yeniden uygu lanmas anlamna gelebiliyor85. Sosyalizm in ilk lkesinde ilerin temel bilgileri elde ettikleri vo r.zborlodlklerl an lalyor. Fakut anlalmas gereken bir-ik nokta daha vur; zerinde durmak istiyorum. Birincisi, Sovyet ii snf ve halk, Mhoil G arbaovun reform paketine k a r th jr sosyalizm in vuksek ilkelerine dayondrm afnosdfr; artk bylesl b ir retorik ok gerilerde kalma benziyor. Do rudan doruya kendi basit ve gnlk karlarna bakyor ve S ovvnt sosyalizm inin ve dnya devrim inin tehlikeye grm esinden d e ^il kenHT'ekonomik kazamm lornn rsT U l t na sokulmasndan rahatsz oluyor; rdKofszgtn dillen d irirke n bu erevede kalyor ikin ci nokta daha nem lidir; Sovyetlnr B irlii Kom nist P artisi, bu kaba sosyalizmin tem silcisi olarak gr nyor. Grneni bir tezle de yazabiliyorum ; Sovyetlnr Bir lii'nde sosyalizmin zlmesi, S o v y e tle r ^ ynelik "pek ok grn de rm esini reolize ediyor. Sovyetler BlrllfiT K o m n is t Partis in in koytTTOnflofT Tcopttgu yolundaki tm g o ru]er7 bu / l iin getirdii ne pfgtter fnda, her W i u inandrclktorn kaVPBrtlvortcr Hem Parti ve Hem de brokrasi), hem Sovyet ik tidarTnn banda vc nem ae czume aamasnda isi snfndan kopamyor bu neaenle de ii snfnn ynetim ini tehlikeye'~sok(*) En ty Trot.sktst'in Trotsky'nin kendisi olduunu vo zleyicilerin bin gmlek daha aafcda bulunduklar Ur lgili grm tekrarlyorum. Trotskiy'in. Bolevik m nrksi/m 'drn nem li lde ayrlmad yolundaki Hrlllerlml de tfarto edi yorum. Trotskiy, bu sylediklerimi, MPlen k atam annda sap tyor. Setii szckler benimkilere uymuyor, nncak li20 y l sonrasnda brokrasinin ekupltallnt restorasyonu. Trotskiy capitallstic restoratio diyor, nlemek in proleterya lie ahenkli bir biimde hareket ettlfclne aret. edyor. Brokrasi tecrit olduu in. proleteryadan koptuu iin byk korku lle girdi. Tek babna. NEP He byyen ve bymesini srdren

132

luu iin Gorbacov reform paketine kar bir tutum al yor. Sovyet ii snf odn koymuyor, kapitatist resto rasyon dem iyor; ancak reform paketinin, kaptuli/m in istenmeyen btn kurum ve hastalklarn getireceine inanyor. Duna kar tutum alyor ve bu tutum , reform n lemlerini geciktirm ek, uygulamak ve sabote etm ek pra tiini bir uzm anlk halino getiren Komnist Parti imkan ve kanallar inde gerekleiyor. Tek szckle ve biim sel olarak. Fransa Devrimi n cesi senaryo yeniden sahneye konuyor. Orada a sille r ve broda Kom nist Parti dzeni, merkezi ynetim in derleme bir kadro ile uygulamak istedii reform larn karsna kyor. Fransa'da merkezi o to rite Kral Lous. aaillor d zeninden grd obstruksiyon (*) karsnda nc d zeni harekete geirm eyi planlyor; nc dzen, yne timden en uzak olanlardan oluuyor Burada Genel Sek reter G orbacov, byk ounluu rejim m uhaliflerinden oluan ve ynetim i etkilem e imkanlarn yitirm i ve m ev cut rejim le ideolojik ve duygusal balarn koparm entelijanslyay isyana davet ediyor Devam ederken bir tez daha yazmak istiyorum : Dev rimler. ku devrim ler de devrim m ekanizm alarna sahip tirler, az sayda insanlar tarafndan gerekletiriliyor. Bu tezin uzants da var; zaman, devrm lerin grece olarak, daha az saylarla gereklem esi sonucunu douruyor. Bu sonu, kar devrim ler iinde geerli oluyor.

kulakla n ve kk-burjuvuzlyl ezemezdl; proleteryann yar dm na m uhta olduftunu biliyordu L . Tro tsk u , Sta lin . Vol. 2 . Panihe r. 1969, .1 236. () Brokrasinin kendisi de, zellikle uyuulamn g a m a snda olmak zere, reformlarn btr byk ermelidir > E ti. A. Hecctt, Economic Reform in t he IJS R R . Ea sle rn Eu ro p r and C hinu: Th e Pnlittcs of Ecunomics. American Economic Revietr Papen anl Proctedinus, Mays 1989. s. 18.

133

im di Gorbaov'un isyana ard glerden 3z edebilecek aamaya gelmi bulunuyorum Hepsinden de il, on gelim i rneinden sz etm ek durumundaym; bu, eer Andrey Saharov deilse kim o la b ilir? Suharov'u da yorum lam ak yerine, 1968 ylnda New Y o rktu ve New York Tim es Gazetesi tarafndan yaynlanan kitapndan, buna m anifesto da donabilir, tantm akta yarar gryo rum. Saharov'un sorunu ok basittir; hepsi, kendisine g re. bir byk sorunda toplanyor. Aslnda basit, fakat Saharov'a gre ok byk sorun udur: Dnya, sosyalist ve kapitalist olmak zere ikiye blnm tr. Saharov. bu blnm l, insanlk iin buyuk tehlike olarak gryor ve kondisine Nobel odulu getiren fizik alm alarn b rakarak yaamn bu blnml ortadan kaldrmaya adyor. iki sistemin birbirino yaklamasn istedii kesindir; ancak byle bir yaknlama yalnzca sosyalist deil, a y n zamanda, halk, demokratik bir temel zerinde olm a ldr ve yaynlar, secim ler ve benzerlerinde ifadesini bu lun kamu oyu tarafndan denetlenm elidlr diyor. Saha rov. k sistemin yaknlamasn, sosyalist sistemin, ken disinin anlad anlamda. Amerikan sistem ine yaklamas olarak gryor lkesinde tam bir Am erkanofil olarak tannyor Ken diine y n l e n d i r i l e n bu tu r eletirilerin e tkisi altndadr; bu nedenle, 22 milyon Am erikan zencisinin yoksulluu nun, haklarnn verilmemesinin, aalanm alarnn trajik yanlarn kmsemek niyetinde deilim diyerek, nesnel olabilecei zlenimini vermoya alyor"1 . Bunu syledik ten sonra hemen unlar ekliyor: Fakat biz. bu sorunun ncelikle bir snfsal sorun olmadn, fa k a t beyaz i lerin rkl ve egoizmine dayanan bir rk problem i olda unu vc Birlik Deyletler'dek ynetici gruplarn bu so runun zmyle ilgilendiklerini aklkla anlamalyz. Bylece Am erikan zenci sorununun sorum luluunu iile rin srtna ykleyen ve zmn Am erikan yneticilerinin

134

iyi niyetine brakan dnyann lk profesr sfatn kazan yor. unlar da yazyor: Barn yle gelir ki, biz sosyalist kam ptakilor, Birleik D evletlerdeki ynetici grubun zen ci sorununu zm esine msaade etm eliyiz ve bu lkede ki durumu ktletirm ekten ekinmeliyiz. Sosyalist kamptakilerin, zenci sorununun zmne engel olarak gste rilm esinin yannda b ir de u aklam alarda bulunuyor: Di er uta, saylarnn azl nedeniyle, Amerika Birleik Devletleri'nde m ilyonerlerin bulunmas, ciddi bir ekonomik yk getirmiyor. Fizik Profesr, dnyann her yerinde byk zenginlerin saylarnn az olduu gereinden ha bersiz gorunuyon yirm i k milyon zencinin yoksulluu kar snda az sayda m ilyonere katlanm ak zorunlu oluyor. Btn bunlar, A m erika'da bir devrim in gereksizliini an latm ak iin kaydediyor; devrim ler, en azndan be yl kndar. ekonom ik gelim eyi durduruyorlar Bylece. cz snyda zenginin yaratt ekonom ik yk ile en az be yl eko nomik gelimenin durm asn kar karya getiriyor ve bir kr-zarar hesab yapyor. Profesr Saharov, bir devrimin gerekliliim kr-zarar hesabyla bakan ilk profesr de o la bilir ve u sonuca varyor: Bu adan bakldnda, eko nomik gelimeyi be yldan daha fazla b ir sre iin dur durabilecek olnn b ir devrim, alan haklar asndan, ekonomik olorok avantajl grnmyor. Bylece Sovyet Profesr. Am erikadaki sorunlarn hem nemsizliini ve hem de devrim in are olmadn kantlam bulunuyor. Dnyann b ir kez sosyalizm ve kapitalizm olarak iki ye ayrlmas bir byk talihsizlik ve tehllkedir; fakat bu ayrl srdrm ek se bir cinayet saylyor. nsanlk nk leer tehlike, alk, ktle kltr, uyuturucu kullanma trnden byk tehlikelerle kar kuryu bulunduu bir zamanda dnyay sosyalizm ve kapitalizm olarak ikiye ayrmak ve bunda srar etmek lgnlk olarak grnyor ve Saharov, kendi lkesinde, saylar azalmakla beraber hl kapitalizm e kar mcadele edenlerin bulunduunu grdke ldrma noktasna yaklayor. R tehlikeler varken, insanln blnm ln artran her hareket, 135

dnya ideolojilerinin ve uluslarnn uyumazln savunan her gr, lgnlktr ve b ir cinayettir . Andrey Saharov, bunlar da ekliyor. Peki ne olacak; zm nerede yatyor? Sovyetler B ir li in d e k i bu lgnlar terbiye etmek iin ne yapmak ge rekiyor; Amerikan Sovyet uzman Profesr Hough, Saharov'un nerisini yazyor. Protesor Houghun yazdna g re. Andrey Soharov, Sovyetler B irli'ni hedef alan Ame rikan roketlerinin saysnn artrlm asn istiyo r ve savun u y o n 8\ Andrny Saharov vvant (let alone advocate) an inerease in the number af American rockets aimed at the S oviet Union, ve ayn zamanda S ovyntlor B irli in d e m uhalefet grevini srdryor. Hepsi gzel; bylece en gelim i tipolojisini izerek. Garbaov'un syana ard m uhalefeti sahneye kar m" bulunuyorum. Aslnda bu sahneye karm a isini de Garbaov yapyor; yaptn ve anlamn ortaya koyabilmek iin Z> imzal incelemenin tanklna htiya duyuyo rum. Z unlar kaydediyor: Bu deiikliin iaretini verm ek ve entelijansiyaya. korkm adan grlerini ak lama gvencesi vermek amacyla. 1986 yl Aralk Ay'ndo G orkidekl Soharova, srgnden dnmesi iin bir dra motik telefon daveti yapt*' Garbaov aniden ve bir M er kez Kom itesi karar alm adan rc|lm ln ba m uhaliflerinden S aharovun srgnne son veriyor ve M oskova'ya a ryor. Eldeki bilgiler. G arbaov'un bu ani hareketini, Sov yet B ilim ler A kadem isinin isteine balyorlar; bunlarn da Am erikan B ilim ler A kadem isinin basks altnda hare kete g e tikle ri ileri srlyor Am erikan Akademisi. Saharovun srgnne son verilinceye kadar Sovyet akade m isyenlerinin Am erika'ya yapacaklar ziyaretlere am bar go koyuyor; Sovyet Bilim ler Akademisi bu am bargoya d a yanam yor ve Garbaov zerinde bask yapyor. G arba ov'un byle bir basky bekledii anlalyor; uni ve sem bolik b ir hareketle, btn muhalefete byk bir gvence verilm i oluyor. Bu gvencenin bir Am erikan gvencesi olduunda 136

kuku yoktu r; nk, en A m erikonofil m uhalif M oskova'ya dnyor ve m uhalefetine daha saygn b ir krsden devam ediyor. Fnkct bu kadar da deil; Am erikan Bakan M os kova ziyaretini M oskova'da Andrey Saharov ile gr me kouluna balaynca. M ihail Garbaov buna da boyun eiyor. Reagann Saharov'ln, dnyann her yanna yaygn bir biimde iletilen bulumas, m uhalefet ile A.B.D. a ra sndaki balar daha da glendiriyor ve aa karyor. Bundan sonra ve 1987 ylndan itibaren. S ovyetler Birli* i'nde sosyalizm i reform e etme abalar va kadrolar, en ndeki yerlerini, sosyalizmden ayrlm ak isteyenleri: brak yor. Bundan sonra Sovyotlor B irlii Kom nist Partisi. konT di topraklarnda, glrum i bir hcumun hedefi haline

Bsnyar. -------- --------- ; ---------------- --------Artk i savan balad dnlebilir; tek otoriteyi kabul etmeyen baka bir dzen ortaya kyor ve varln srdryor. M llllbandn da kulland nitelem eyle. Garba* ov'un yukardan devrimi yabanc glerle de ban kurm akta g e cikm iyo r4 ". Bu yeni bir aamadr; insanlar yeni kim lik ve bakla ortaya kyorlar. fra n c s Fukuvamo. bu dnemle Haili olarak. Garbaov'un iktisatlarnn h zla m rliknllcstlflln l ve piyasa me kanizmasn ok daha aka savunduklarn yazyor; ile* Tinde, adn da veriyor. M ilton Fredmanla Trlatrlmaktan hi rahatsz olm ayanlarn da ktn belirtiyor. Trkiye trnden bir lkede bile Friedman'a benzetilm e nin hemen hemen rahatsz etmeyecei iktisatnn bulun madii hatrJanrsa. anszn alman mesafenin bykl llebilir Durum deiiyor; Econornir.t Dorglsi'nden Clive C rookun saptam alarna gre, Sovyetler BlrHl'nde ko mnizmin kom nistler torofndorTok reddi dnemi baslyor. Bu baka bir dnem'dir.

G A R B A O V U N ORTAK A V RU PA EVt EN A Z BLG M ihail Sergeyevi Garbaov, 1989 yaznda A vrupa'ya ziyaretinde, Strasbourgta A vrupa Par lamentosu Asemblesi'nde konutu. Burada *Or tak A vrupa Evi projesiyle ilgili grlerini ak lad. Garbaovun reform paketini aklam as a sndan baz ipularn ieren bu konum ay z me gereini duyuyorum (*). O rtak A vrupa Evi projesinde Dou A vrupa'daki kom nist rejimle rin zlmesi ve Dou A lm an y a'n n B a ty a tes lim edilmesi politikalar, ilke olarak ve gizli bir biimde, yer alyor. Her misyon sahibi politikac trnden G ar baov da yaad dnem deki deiiklikleri vur gulayarak sze balyor-. Enternasyonal toplu luk, tarihteki bir baka zam anda olm ayan l de derin deiikliklerle kar karya bulunuyor > Her byk politika deitiricisi, ie, yaad za m ann by k deiiklikler zam an o ldu u nu sy leyerek balyor; Garbaov, mevcut uluslararas yapnn tem ellerinin o unun yol ay rm na geldi ine inanyor. Souk Sava postlalarnm tarihin ariv blm ne gnderilmesi zam an gelm itir; bu postlalara gre A vrupa b ir n fu z blgelerine ay rlm bir konfrantasyon arenas , bazlarnn ile ri karakolu , askeri rekabetin hedefi, bir sava a la n olarak kabul ediliyor. Garbaov, bu kabul lere kar u gr ortaya atyor.- -B ugnn kar lkl olarak birbirine bam l dnyasnda bir
(*) M. Garbochev, The All-European Process is M aking Headoay. Socialism: Theory and P radice. Ekim 19S9, No. 10, s. 4-9.

138

baka dnemden gelen jeopolitik fikirler, reel po litikada, kvantum teorisinde klasik m ekaniin ol duu lde yararszdr . Bugnden bakldnda, bu konumasyla, SB Komnist Partisi liderinin Dou A vrupa'da ok radikal deiikliklere raz ol duu ortaya kyor. Avrupa'da enternasyonal dzenin, btn A vrupa deerlerini ne karacak ve geleneksel g dengesini kar dengesiyle deitirmeye im kan verecek biimde bir yeniden kuruluuna ih tiya o lduunu sylemek istiyorum .* Gerekten bir ortodoks kom nistin azndan kmayacak lde snf balantsndan uzak deer ve bir devrimcide olmayacak biimde g dengesi ye rine kar motifleriyle ssl bir konum a yap yor. A vrupa barn kurm a abalarnda yaban clar yoktur ve olamaz. Herkesin eit olduunu anlatm aya alyor. Her lke, balantszlar, ta rafszlar, A vrupa barn kurm aya katkda bu lunabilirler,- bu bir ortak sorum luluk oluyor. 'A vrupa Ortak Evi felsefesi, ittifaklar ara snda, ittifaklar iinde, her nerede olursa olsun, silahl atma, kuvvet kullanm a veya bata as keri g olm ak zere kuvvet kullanm a tehditi ih tim alini ortadan kaldryor. Bu felsefe caydrma doktrinin yerini ekinme doktrinin, a doctrine of restraint should take the place of the doctrine of deterrence, almas gerektiini telkin ediyor . Cay drm a, genellikle B a tn n doktrinidir; ekinme veya kendini tutm a, aka telaffuz edilmemekle birlikte, Sovyet pratiine uyuyor. Garbaov, ne ri veya. telkininin bir sz oyunu olm adn ve gelimelerin zoruyla ortaya ktn eklemek ge reini de duyuyor. Eer gvenlik ortak A vrupa evinin teme139

r
liyse, ok yanl ibirlii de arlk tayan yap sdr . Bu adan bakldnda Sovyetler B irliinin ak ekonomiye geii ok temelli bir neme sa hip oluyor. nem sadece Sovyetler iin deildir; bu, Dou ve Bat ekonomilerinin karlkl ba m llklarn glendirecek ve dolaysyla A vru pa ilikilerinin t m zerinde olum lu etki yapa caktr. Ekonomik adan vaadkr bir tablo iz meye zen gsteriyor. Peki h u k u k alannda? Tm Avrupa sreci iin gvenilir bir hukuk temelinin kurulm as ge rektiine ikna olmu durumdayz. O rtak Avrupa Evi'ni yasalarn hkm srd bir yer olarak tahayyl ediyoruz ve kendi admza, o ynde ha reket etmeye balam bulunuyoruz . A vrupalI lar her adan rahatlatm ak istiyor. AvrupalIlar , gelecek yz yln zor grevleri ni ancak abalarm birletirerek karlayabilir. Biz onlarn bir tek A vrupaya, barl ve demokratik A vrupaya, pek eitli zelliklerini koruyan, ortak insani deerlere bal, dnyann baka yerlerine yardm elini uzatan mreffeh bir A vrupa'ya ihtiyalar olduuna inanyoruz . Sovyet toplum unu temelli olarak yenileti ren perestroyka ite byle bir Avrupa am acn da tayor. Perestroyka bizim lkem izi dei tiriyor ve yeni snrlara gtryor. Garbaov'un sosyalist bir Avrupa yerine demokrat bir A vrupann bir paras olmak istedii kesinlikle ortaya kyor.

Brejniev Dnemi
Kapitalist toplum da ve tekeller dzeninde byk d nler olmuyor; Sovyet sosyalizminde ise her dnem bir 140

ncekinden keskin virajlarla ayrlyor. 1921 ylnda NEP'e giri bir keskin dnemetir; 1927 ylnda k daha kes kin oluyor. Bu dnemete. Ekim Devriminin nde gelen lerinden Leon Trotskiy partiden atlyor ve Trotskiyi k tleme, yeni dneminin leit motiflerinden birisi ve belki de birinci haline geliyor. 1956 bir baka viraj olarak ortaya kyor; bu virajn bir zellii zerinde durabilirim. 1953 Mart Aynda Stalinin lmnden sonra 1953 Haziran Ay'ndan itibaren balatlan Beriay ktleme ve gemi iin gnah keisi yapma yeterli saylmyor; Stalini karalamak bir byk politika saylyor. Brejniev dneminde bir kampanya trnden bir Hruov karalamus yaanmyor; ancak Garbaov dnemi, S ta rn ile Brejnievi karalamadan ileriye gidemeyeceini a n lamakta gecikmiyor. zerinde durulmas gereken bir ei lim ortaya kyor. Burada, ortaya kan bu eilimin, kapsaml ve tatm in kar bir zmlemesini yapabileceimi sanmyorum. Ne den Sovyet marksizmi, bir nceki dnemi en u ller de karalamay, sistemin bir motoru haline getiriyor, ze rinde durulmas zorunludur. Bu soruya u cevab vere bilirim; sistemdeki dier hzlandrclar, akseleratrler. ye tersiz kald iin daha nceki liderlerin zerlerinin izil mesinin toplumu hzlandraca dnlyor. Bunun ancak olduka snrl bir cevap olduu ak tr; sadece dier sorulara kap ayor. Etkisiz kalan di er akseleratrler nelerdir ve neden yeteri kadar etkili olamyorlar; bu sorular ortaya kyor. Bunlara cevap aramak yerine, nemli sorularn cevapsz kaldn sapta makla, yetiniyorum. Her byk d n n bir n ceki liderin zerinin ciz.ilmesivle. bir arada gereklemesinin, grebildiim, baz mekanizmalar zerinde durabilirim; bir kez, ksa dnem ce Olduka etkin bir hzlandrcilevi flr ^ r iig n T l^ l^ jcu buymuyorum. Ksa dnemde veya bir dnemde aiialij hir Clcselaratr olarak alyor: karlnda ise sistemin g cne ve tarihine byk bir gvensizlik getiriyor. 141

Bu birinci noktadr. kincisi, kendisinden nceki li derleri karalayan yeni yneticilerin bu ie, istemeyerek, iradeleri dnda, baladklarn gsteren net iaretler var. stelik iaretler son derece gze batcdr; dnmeye zorluyorlar. Mihcil G arbaovun 2 Kasm 1987 tarihinde Rusya Fe deratif Sovyeti'nde yapt konumann bal ilgintir; Ekim'in Yolu, nclerin Yolu anlamna geliyor (+ ). G ar baov, 1987 Sonbahar'nda Ekim Devrimi'ne ve bunun nclerine byk bir ballk dile getiriyor. O kadar yle ki, bu konumay da ele aldm bir incelememde, 1987 Aralk Aynda, Garbaovun bu konumasn Stalinin lmnden ve Yirminci Kongre'den sonra yaplm Stalin'i en ok ven ve savunan konuma olarak gryorum demekten kendimi alamadrm (**). Dememek imkansz; nk Garbaov, konum asna yle balyor: Gemite yaanlan kahramanlk ve dram adalarmzn akln sarsmaktan geri kalmyor. Bizim tarihimiz tektir ve geri dn yok. Hangi duygular tahrik ederse etsin, o, bi zim tarihimizdir ve bizim iin deerlidir. imdi biz, bak larmz, dnyay sarsan Ekim gnlerine eviriyoruz; on da salam ahlaki dayanaklar ve retici dersler buluyo ruz ve bunlar alyoruz. Ve Ekim Devrimi ile gerekleti rilen sosyalist seimin doruluuna tekrar tekrar inan yoruz4 1 . 1987 ylnda Ekim Devrimi ile sosyalist secimin doruluuna tekrar tekrar inanan Garbaov'un 1990 yl banda bu inancn yitirdiinden hi kuku duymuyorum. Buras o kadar nemli olmayabilir; bu konumasnda Garbaov, Sovyet tarihi ile bir hesaplama iindedir ve
(*) Rusada Put Oktyabra -Put: Pervoprohadtscv ba lyla yaynlanan bu konuma ngilizce, Octobcr and Perestroyka: the Revolution Continues, Devrim Sryor, balyla datld. Trkede Ekimin Yolu, nclerin Yoludur bal yla ki:apk haline getirildi. (**) Y. Kk. Sol: Dnya ve Trkiye, Toplumsal Kur tulu. Eyll 1988, s. 17. Bu incelemem daha nce Risale Yaynevi tarafndan ya ynlanan D Politika Dergisinde yer ald.

142

sonunda hep Stalin'i hakl karyor. Bir-iki yl sonras nn Garbaov'u iin artc grlebilir ve bu nedenle b a z aktarmalar yapmak gereni duyuyorum. Ksaca, Yusif Stalin tarafndan ba ekilen ynetici ekirdek ideolojik bir mcadele sonucunda leninizmi ko rudu. Bu ekirdek, sosyalist kuruluun ilk aam asnda stra teji ve taktikleri belirledi; politik izgi. Parti yelerinin, emeki halkn ou tarafndcn onayland. Nikolay Buha rin, Feliks Dzerjenskiy, Sergey Krov, Griforiy Orconikidze. Ja n Rudzutak ve dierleri trotskizmi ideolojik olarak m alup etmede rol oynadlar.* Yirmilerin tam sonuna doru kyll sosyalist izkiye sokmak iin sert bir mcadele balad. Bu mcadele znde, Sovyet toplumunun gelimesinin yeni aam asn da Yeni Ekonomi Politikas ikelerinin nasl uygulanaca konusunda Politbro ounluu ile Buharin Grubu ara sndaki davran farkn ortaya koyuyordu. Zam ann hem ulusal ve hem de uluslararas somut koullan, sosyalist kuruluun hznda nemli bir art ge rektiriyordu. Buharin ve taraftarlar, hem hesaplarnda ve hem de teorik nermelerinde, 1930 yllarnda sosyaliz min kuruluunda zam an faktrnn pratik nemini km sediler. Her haliyle konumlar bir domatik dne ve som ut durumun diyalektik olmayan bir deerlendirmesine dayanyordu. Buharinin kendisi ve taraftarlar hatalarn ksa zam anda kabul ettiler. Bu balam da Lenin'in, Buharin hakkndaki dnce lerini hatrlamak yararldr. Lenin, yle dedi: 'Buharin, yalnzca Parti'nin en deerli ve bata gelen teorisyeni de ildir, ayn zam anda ve hakl olarak tm Parti'nin gzde sidir. Fakat O'nun teorik dnceleri ancak byk bir hata payyla tmyle marksist saylabilir; hi bir zaman anlam ad iin, O 'nda hep skolastik bir yan var. Gerek ler, Lenin'in doru olduunu bir kez daha gsterdi. Kasm 1987 tarihinde ve Ekim Devrimi'nin yetmiinci yldnm nedeniyle yaplan toplantda Genel Sekreter Garbaov, Stalini her cephece ve uzun yllar Sovyetler Birlii'nde unutulan bir biimde hakl karyor ve Bu143

tarin'i bir kez daha mahkum ediyor. Gzel; fakat bundan alt ay bile gemeden Sovyetler Birlii'nde hava tmyle tersine dnyor ve bir Buharin rzgar estiriyor (*). 1988 yl Sovyetler Birliinde nerede ise Buharin modasnn yaand bir yl oluyor; Temmuz Ay'nda merkez komi tesi Buharin'i tekrar part: yeliine kabul ediyor ve Eyll Ay'nda doum unun yznc ylnda Buharin iin, M ark sizm Leninizm Enstits tarafndan byk bir bilimsel top lant dzenleniyor (**). Daha sonra yazlarnn yeniden ya yn balyor ve giderek Buharin, Leninin nnde deilse bile eiti bir yere konuyor. Bu hzl saf deiikliinin hafife alnamayacan d nyorum; arkasnda ciddi nedenler olmaldr. yle d nlebilir; Garbaov, bu konumasn yapmadan nce de evresinden Buharin ynnde bask altndadr ve bu basklar karlamak iin, son bir k olarak, Stalinin yanna arln koyuyor. Olabilir; ancak sadece toplum daki basknn sjesi ile objesini deitirebiliyor. Baka bir adan da baklabilir; yllar nce, henz Garbaov'un ad bilinmezken, Ekim.-Devrimi tnrihinriftn Trotskiy'in adnn karlmasnn bir zenginlik deil yok sulluk necfeni olduunu yazdm hgtrlyorum. T jeyrim gerekletirildikten ve i sava sona erdirildikten"s o n ra nerifertnm Ve~ttumunun yanll ileri srlebilir; yan lln yllardr savunuyorum. Ancak yine de nemli katkiTaT~fnhteki yerini almaldr; Sovyetler Birlii'nde, bu kez i yapdaki, genel yumuama iinde Trotskiy ad da serbeste telaffuz edilebilen isimler arasna girmi d u
(*) zmszlk iinde Fransa Komnist Partisi frsa t karmayarak u noktalara kadar frlyor. Parti organnda, Lenin'in. Buharin iin, l'enfant ch6ri du parti dedii dile dolanyor! Buharin, Leninin bu szne dayanlarak, btn Ko m nist Partiler iin tatl ocuk saylyor. Revolution . 12 ubat 1988, Say 415, s. 33. (*") Bu toplantnn sonular, insan, politikac, bilim adam Buharin balyla yaynlanyor. nszn ilk cmlesi yle: Nikolay vanovi Buharinin yaam, eksiksiz olarak, proleterya devrim ine adanmtr. Buharin: elovek, Politik, Ueny, Moskva, 1990.

144

rumdadr. Fakat, Buharin'e benzer bir rol ve onurdan uzak tutuluyor; tam tersine srekli ktleniyor. stelik Trotskiy'i mahkum etme dnya komnist ve ii partilerinin tek platformu olan World Marxist Review sayfalarna kaydrlyor; anlaml, buluyorum. Anlamldr; nk Trotskiy hl. Rusyada bir devrimin. Avrupa p/-oje teryas tarafndan yaplacak bir devrimin purcasL_almgs halinde zafere ulaabilece i n i i l e r i srda iin clt irili yon Halbuki SBKP, Avrupa'da sosyalizmden ve nce likle de devrimden oktan umudunu kesmi durumdadr; daha da nemlisi, yeni yaklamlar nedeniyle Avrupa dev rimi szlerinin yeni ittifaklarn sarsacandan kayglan yor. Trotskiy. Staline kartl nedeniyle de, rehabilite edilmekle birlikte, ad Avrupa devrimiyle zde tutulduu iin hl sistemin eletirilerinin hedefidir. Buharin iin ise durum tam tersine grnyor; Garbaov reformlar, giderek. Sovyet kr ve kentlerinde zel mlkiyeti kanl maz gryor. Ayrca NEP dnemini, perestroyka'nn ba langc sayyor; NEP, modeldir. Buharin ise ite burada ie yaryor ve ad bir modelin sembol olduu iin son derecede yksek yerlere karlyor. Buharin. Sovyet hal k iin. Sovyet dzeninde zel mlkiyetten korkulmamas gerektiini savunan ve NEP'ten klmamast iin bvk frr mcadele veren bir eski-bolevik'tin Sovyet balam n da zel mlkiyetin sembol Buharin oluyor. ~rtaya kan bu izgiyi nemli buluyorum ve bu ne denle daha da gelitirmek ihtiyacn duyuyorum. u soru yu sormak mmkndr: Ekim Devriminin tm ac m an t iin Berio bir gnah keisi seildikten ve sistem bylece ilerliiri saladktan sonra, Hruov, neden Stalin'i karalamak ihtiyacn duydu? Bu soru sorulmaldr; nk, pek ok yan tarihi arptmak misyonu ile ykl Hruov Anlar bile byle bir sorunun sorulmas gerektiini gs teriyor. Bir: Devrimin ac ve cilveli mant geride kaldktan sonra bir leg^lite aray* normal karlanmaldr. zel ce zalandrmalarn olm ayaca konusunda halka gvence 145 F.: 10

vermek ve halk yreklendirmek iin bir gnah keisi bul mak anlalr bir ihtiya oluyor. Ve yle grnyor, Sov yet halk ve Komnist Partisi byle bir gnah keisi ile yetiniyor; nk, Yirminci Kongre'nin sonu yaklancaya kadar Stalin'i karalama ynnde nemli hi bir adm g rnmyor. Hruov'un kendisinin ise sunu konumasnda Stalinden vgyle bahsettii de grlyor. ki: Hruov, anlarnda ve kampanyay balatacak ko numadan nce, Kongrenin havasnn iyi gitmesine ve raporunun olumlu kabulne ramen tatmin olmamtm diyor48. Hruov, gemi dnemle ilgili olarak Pospelov adnda birisinin bakanlnda bir komisyon tarafndan hazrlanan ve sonunda, yllardr Bat basnnda kan iddia larn bir derlemesini gemeyen bir raporun okunmasn istiyor. nde gelen parti yneticilerin hepsi buna kar kyorla*; bunun Parti'nin ve lkenin prestijini yerle bir edeceiri ileri sryorlar. Okunan raporun eninde-sonunda Bat'/a szacan ve komnizm ile Sovyetler Birlii aleyhinde kullanlacan sylyorlar. Anlarnda Hruov. bunlara katlmadn belirtiyor ve Voroilovun kim isti yor bunu bizden? Kim istiyor Kongre'ye bunlar anlatm a mz? diye sylenip durduunu yazyor. Hruov, yine an larnda kaydettiine gre, hi kimse cevabn veriyor. : Hruov da bu raporun gizli kalmasn istiyor ve Bat'ya szmas halinde ok sakncal olacan d n yor. Anlarnda bunlar yazmasnn tesinde raporu kendi sinin okumamas iin direndiini ileri sryor ve fakat en sonunda karalamann kendi zerine kaldn anlatyor. Sovvet pratiinde bu tr nemli gelimeler mutlaka karde parti yneticilerine anlatlyor ve ikna olmalar iin aba salanyor. Hruov, okunan raporun, karde parti yneticileri arasnda elden ele dolamamas iin n lemler aldklarn ve yine de, ne yazk, Polonyadan Bat'* ya szdn yazyor. Bir de unu ekliyor: Belki de Berio'y sulanaya devam etmek ve Stalin'in 'Halkn Babas veDostu' olduu inancn ykmamak daha iyi olurdu. Bugn bile, Yirminci Parti Kongresinden bunca yl sonra hl Beria hikayesine inanan ve Stalin konusundaki gerekleri 146

kobule yanomyan insanlar vardr44. Ne yazk, Hruov'un buradaki ifadelerinin samimiyetine inanm am ak duru mundaym; gelitirmekte olduum zmlemeler ereve sinde bu raporu, tpk daha sonra anlarn ulatrd gi bi {*), kendisinin szdrm olmasn byk ihtimal olarak gryorum. nk Stalin karalamas ve destalinizasyon, i tke tim iin deil, tmyle. Batya hitap ediyor. Hruov da anlarnda byle bir raporun okunmasn hi bir kimsenin istemediini kaydetmekten geri kalmyor; buna kar s rar ediyor. Israr, Yirminci Kongre'de formlasyonlarn bulan yeni politikalar iin kanlmaz grnyor; bap iinde bir arada yaam ak ve sosyalizme barl gei, TTrmmc KongreJnin dnya komnist hareketi iin ner dii iki byk , yeniliktir Doru ya da yanl; Stalin ise bunlarn tam tersi politikalarn sembol saylyor. kinci Dnya~~5cva5i,nm IKTnSi yqn$n^1TnTI5reir Batrda~^e1 isen S talin'i gzelletirme kampanyalar. Soauk Sava ile birlikte tmyle te rs in e evriliyor. Stalin ierde kulak[arTmha eden ve dardd, Dou'^ftvrupa'y silah zoruyla komnist yapan kimse olarak tannyor ve tantlyor; bu politikadan vazgeildiini gsterebilmek iin Stalin'i k tlemek ve bunu bir devlet politikas haline getirmek zo runlu oluyor. Ortaya karmaya altm bu eilimi nemli bul duumu tekrarlyorum; bu nedenle gelitirmeye devam ediyorum. Bu nedenle yeniden Garbaov'a dnmek ge rekiyor; Garbaov, bir Brejniev dnemi politikacsdr. Brejniev'in dneminde Politbro yesi oluyor; bieminden etkilenmi olduunu daha nce kaydetmi bulunuyo rum. Brejniev'in lm nden drt yl sonra, sekseninci do um yl dnm nedeniyle Pravda'da kan deerlendir me yazsn nemli gryorum. Zam annda okuduumda bana yeni bir biem olarak grnmt; ynetiminin so(*) Hruovun anlar ilk nce Batrda ve ngilizce olarak yaynland. Buradaki alntlar Trke evirisinden aktaryo rum.

147

P R A V D A : B R E JN E V D E E R L E N D R M E S
Sovyetler Birlii Komnist Partisi'nin orga n gnlk Pravda Gazetcsinde Brejnievin sekseninci doum gn nedeniyle bir deer lendirme yazs yaynland. 19 Aralk 1986 tarihli Fravdada yaynlanan bu deerlen dirme Brejn.cvin olumluluklaryla birlikte saygl bir eletirisini kapsyor. Daha sonra ki toptan mahkumiyete gre dengeli bir yak lam eriyor ve bu haliyle Garbaovun adm adm ve temkinle bir hedefe yrme slubuna uygun dyor.

Leonid li Brejnievin (1906-1982) doum un dan bu yana 80 yl geti. Dnyeprodzerjinskiy kentinde bir ii ailesi nin ocuu olarak dnyaya geldi. Bir ok yat gibi gen yata fabrikada almaya balad. Toprak Dzenleme ve yiletirme T eknikum unu bitirerek, kyllerin kooperatiflemesi alannda ciddi grevlerin yerine getirildii bir zam anda ta rm kesiminde alt. Bundan sonra tekrar fab rika almas, Metalrji Enstits'nde renim ve Zabaykal'da askerlik grevleri birbirini izle di. Brejniev, 1931 ylnda, VKP (b) yesi oldu (*). Savatan hemen nce sorumlu parti grevlerine geldi. 1939 ylnda Ukrayna Komnist Partisi Dnyeprodretrovskiy blge komitesi sekreteri se ildi. Brejnievin de iinde bulunduu Sovyet hal knn bu kuann yazgsnda , faizme kar lm-kalm sava, en ciddi ve en ac b ir snama oldu. 1941 y l Temmuz ayndan savan sonuna kadar ordu saflarnda grev yapt.
(*) VKP (b). Tm Komnist Partisi (bolevik). an lamna geliyor. SBKP acLndan ncc kullanlyordu.

148

Sava yaamym en p a rla k yklerinden bi risi, 1943 ylnda, Novorossiykiy nlerindeki ar pmasdr. Sovyet askerleri Novorossiykiy ky larnda, M alay a Zem liya, K k D n y a , ad n ala n b ir alan d a direniyordu. A la n d a k i savalar arasnda, O n Sekizinci O r d u n u n Siyasi Ksm Bakan L.t. Brejniev de bulu n u yo rd u . D on ze rinde Rostovda, Ker'de, U k ra y n a d a arpm a la ra katildi; ekoslavak, Polonya ve M acar Halfa la rn n kurtulu savalarnda yer a ld ve zafer den sonra K zl M eydand a y a p la n geit trenin de b ulundu. Sava sonrasnda L.. Brejniev, Zaporostal, elik ve Dnyepoges Elektrik S a n tr a lin in k u ru c u lar arasnda grlyor. Zaporojkiy ve Dnyepopetrovskiy blgeleri p arti komitelerine bakanlk yapyor, ayrca M oldavya p arti rg t n yne tiyor. 1950 y lla rn d a K azahstan K om nist Parti s in in nce ikinci ve sonra d a b irinci sekreteri olarak alyor. D a h a sonra da SBKP M erkez Komitesi Sek reteri olarak uzaya gnderilen ilk sputniklerin rgtlenm esi ve h azrla n m asn d a b u lu n d u . 1957 y ln d an itibaren, SBKP Merkez Komitesi Prezid u m u yesi olarak grlyor. 1960-1964 ile 19771982 yllar arasnda Sovyetler B irlii Y ksek Sovyeti F rezidum u B akanl yapyor. Brejniev, 1964 yl Ekim aynd an itibaren M erkez Komitesi birinci sekreteri ve 1966 y ln d an l m n e k ad ar da genel sekreterlik grevinde b u lu n d u . Sovyet halk. 23 nc kongreden balayarak 26 nc kongre d a h il , b t n bu kongrelerin k a ra r la rn uygulam aya koyarak, ekonom ik, k ltre l ve sosyal a la n la rd a ne m li gelim eler salad. H alkm zn gayretli abalaryla, em peryalizm in nkleer sava b a la tm a im k a n la rn nem li l de d a rlta n , askeri-stratejik eitlik saland.
149

Devletleraras ilikilerin iyiletirilmesi ynnde a d m la r a tld ve y u m u a m a politikasnn tem el leri kuruldu. Sovyetler B ir li in in nerdii ve 1975 ylnda H elsinkide y a p la n A v ru p a G ve n lik ve birlii Konferans, bar iin ve nkleer tehdite kar mcadelede ne m li bir aam a olmu tur. Baka bir deyile bu dnemde materyel ve dier olanaklarm z gzle grlr lde artt ve sosyalizm potansiyeli geniledi. Ancak Brejni evin yaam nn ve alm alarnn sonlarna do ru yaplanlarn nesnel olmayan bir deerlendir mesi yaygnlk kazand. Ekonomik d uru m un de imi olmasna karn, ekonomik ynetimde ye niden kurulu, entansif kalknm a yntemlerine gei bilimsel-teknolojik ilerlemedeki baarlarn ekonomide aktif bir biimde deerlendirilmesi konularnda iddetli ve acil ihtiyacn bilincine va rlamad. Yeni gereklii yanstmayan ilkel e m a ve formller, bir ok alanda, ilerleme yollan arayn engelliyordu. Szle yaplan i arasnda ayrlk ortaya kyordu. Pratik ilerde azim ve kararllk yeterli olamyordu. Sonuta 1970 y lla rn d a ve 1980 y lla rn n ba nda ekonom ik k a lk n m a hz dt. Blm ilikilerindeki o lu m su zlu k la r p arti ve h alk a ra snda b y k kayg lara yol at. Ekonomide olu an byle b ir d u ru m a b al olarak toplum sal ve manevi-ahlaksal dzenlerde b ir ok negatif izgi ortaya kt. Btn bunlar, nemli lde , parti ve devlet organlarnn almalarndaki ciddi yetersizlikle rin sonucudur. Kendini beenme duygusu, her yolu meru sayma ve gerek durum u ssleme alkanlklar yayld. Kadrolarn seimi ve atan malarnda titizlik ile onlarn verilen i karsn da sorum luluklar azald. A yn zam anda tutarl
150

dem okraiizm , saydam lk, glasnost, eletiri ve z eletirinin, etkin denetim in eksiklii, o lu m su zlu k la rn za m a n n d a g rlp a k la n m a sn ve sovyet to p lu m u n u n gelim esini engelleyen faktrler le kararl bir m cadeleyi engelledi. B t n bu ge limeler, fo rm a liz m in filiz verdii, yaam dan ko p u u n temel izgi h aline geldii ideolojik ve pro p ag anda alm a la r a la n la rn a , d a yansd. Partide ve h alk iinde d a h a iyiye, d a h a ener jik ilere doru b ir d n m n kan lm az oldu u anlay olgunlam ay a balad. SBKP Merkez K o m ite sinin 1982 K asm P le n u m u n d a n itibaren, disiplini, d zeni ve rg tl l a rtrm a ynnde a d m la r atld. 1985 ilk b a h a rn d a Parti, to plu m sal d u ru m u n derinlem esine zm lem esini yapt. SBKP Merkez K o m ite sin in N isan 1985 P le nu m u nd a lkenin ekonomik-toplumsal kalk n m a sn n hzlan drlm as stratejisi, a y n a n la m a gelmek ze re, keskin dn , yenilenm e, toplum sal yaam n t m a la n la rn d a devrim ci yeniden k u ru lu stra tejisi ileri srld . B u politika, SBKP 27 nci Kong resinde kapsam l b ir biim de gelitirildi ve k a b ul edildi. Parti, Sovyet h a lk n n desteini ka za n an yo lun, gelitirilen izginin, d o ru lu u n a derinden in a n m ak ta d r. B u n u n baaryla u y g u la n m a sn n gvencesi, azim le alm a, p arti ile h a lk n birlii, t m emekilerin d ay an m a iinde hareket etme sidir.

tnunda kalknma hznn dt ve sorunlarn kt be lirtilmekle birlikte olduka vc bir dil kullanlyordu. Bir paragrafn aktarmak istiyorum: Sovyet halk, 23 nc kongreden balayarak 26 nc kongre dahil, btn bu 151

kongrelerin kararlarm uygulamaya koyarak, ekonomik, kltrel ve sosyal alanlarda nemli gelimeler salad. Halkmzn gayretli abalaryla, emperyalizmin nkleer sa va balatma imkanlarn nemli lde daraltan, askeristratejik eitlik saland. Bunlarn hepsi Brejniev zam a nnda gerekletiriliyor ve Garbaov dnemi, dneminin balarnda, bunlar aka kabul ediyor. Peki sonra neden, Brejniev bir y^n* n lnnh keisi yk plyor? Bunun ise bir dal ve dieri ise isel olmak zeTeSKT nedeni var; dsal olan, Brejniev Doktrini ile il gilidir. Brejniev Doktrini" yaktrmas Batllara ait; hi bir komnist rejimin kapitalizme dnne izin verilmeye cei anlamna geliyor. ekoslovakya ve Polonya, bunlarn rnekleri saylyor. Eer Garbaov reform paketi iine Do u Avrupa'daki komnist rejimlerin zlmesi ve kapita list restorasyon srelerinin hzlandrlmas giriyorsa. Brej-. niev'in karalanmas kanlmaz hale geliyor (*). Kanl m az olandan kalmyor. Bunun bir eki de var; Brejniev, nc Dnya deni len lkelerdeki bamszlk hareketlerine silahl m daha lede bulunmay bir Sovyet politikas haline getiren kim sedir. Washington ise Garbaov'un almlarna, bu lke lerdeki Brejniev politikasndan vazgeilmesi halinde, olum lu karlk verme eiliminde grnyor. Bunun iin de Brejniev politikalarndan dnldnn gsterilmesi ge rekli saylyor. jsel neden ise Sovyetler Birlii iindeki muhalif aydnlarlllgilidir; rejniev dneminde, rejim muhalifleri, dissident'ler, sosyalizmden souduklarn belli etmekten ge
(*) H l karde partiler. Sovyet politikalarn, kraldan fazla kralc bir biemle desteklemeyi grev sayyorlar. Son po litikalarm desteklerken daha byk bir m utluluk duymalar mmkndr. World Marcist Rcvicwdeki bir yaznn bal d ndrcdr: Brejniev Doktrinini Reddetmekte Haklydk. Yazan, spanya Komnist Partisi Merkez Komitesi onuru ye sidir. Santiago Alvares, We Were R ight in Rejecting the Brezhnev Doclrine*, World M a n is i Review, ubat 990, Say 2.

152

ri kalmadlar. Brejniev de bunlara souk davrand ve Bat'nn tm basksna karn bunlar cezalandrmaktan e kinmedi. Ancak bunlarla ideolojik bir mcadeleye girmedi ve stelik bunun iin bir ideolojik silah da bulunmuyor du; bu nedenle, Brejniev dnemi rejim muhaliflerinin s a ylarnn da artm asna tanklk etti. Dier taraftan Brejniev'in uravnilovka politikasyla aydnlar genel olarak ayrcolkl cret imkanlarndan yuksur kuldlar; muhalifler ise, a braklmamakla birlikte, dzenin artan refahndan arton lde yararlanamadlar. Sosyalizmden soumu, yaad toplumda mutsuz, kapitalizmin faziletlerine inanan ve bunlar abartan bir entelijansiya, Brejniev dneminin en byk miraslarndan birisidir; Mihail Garbaov, eninde-sonunda Sovyetler Bir lii Komnist Partisi ile atmaya girdii zam an bu gayri memnun entelijansiyaya dnd. Bu gayri memnunlar or dusunu harekete geirmek iin Brejniev'i ktlemek bu lunmaz bir yneli oluyordu; Garbaov ekibinin, Brejniev dnemi iin bulduu, zastoy, durgunluk, nitelemesi, m u halif entelijansiyann i yapsna da uygun dyordu. Bir nedenini saptam ak mmkn; Brejniev dneminde, bir btn olarak entelijansiya. greceli olarak kaybeden katman'dr. Bu dnemin temel politikalarndan birisi urav nilovka oluyor. Brejniev, Stalinden kalan ve Hruov d neminde ele alnmakla birlikte sonulandrlamayan c ret eitsizliini tmyle ortadan kaldryor. Stalin, yeni i i olmu mujiklerin hzl sanayilemenin gerektirdii be cerileri kazanmak iin mutlaka cret art peinde ko malar zerine, emek deer yasasnn bu acm asz sonu cu nnde teslimiyeti seti ve cret makasn, pek ok kapitalist lkede bile kabul edilmeyecek lde amak zorunda kald (*). Stahanov Hareketi'nin kendisi bile, par a ba crete ve maddi dllendirmeye dayand l de, cret eitsizliini artrc ynde etki yapt.
(*) Srecin m antn ve karlatrmal tablolar, Kuru lu* almamda bulmak mmkndr. Y. Kk, Sovyetler Birliinde Sosyalizmin Kuru

luu 1925-1940, stanbul, 1989. 153

SOVYETLER B R L N D E CRET M AKASI: Yllar ve Sektrler Sanayi 1950 1960 1970 1979 naat 1950 1960 1970 1979 Devlet iftlikleri 1950 1960 1970 1979 Teknik eleman cretlerinin retim isileri cretleri oram Bro alanlarnn cretlerinin retim isileri cret lerine oran Teknik eleman cretlerinin bro alanlar cretlerine oran

175.8 148.8 136.3 115.9 212.0 155.8 134.7 104.3

92.6 81.5 85.5 79.3 127.1 94.1 92.1 72.7

189.9 182.5 159.5 146.2 166.9 165.5 146.2 143.5

234.2 216.9 166.8 128.8

142.8 125.3 97.1 84.9

164.0 173.1 171.9 151.8

A. Berson - R.S. Levine (eds.,) Soviet Economy Tovard the Year 2000, London, 1983, s. 337.

cret eitsizliini ortadan kaldrmak, cretleri dr mek anlamna gelmiyor; cret artn, cretleri yksek oranlara daha az veya hi uygulamamak biiminde ger ekleiyor. Bunun sonucunu ise. bir Amerikan Sovyet uzmannn szleriyle, yle zetlemek mmkn oluyor: Entelijansiya sz konusu olunca, mhendisler, teknisyen ler ile yksek retim kurumlarndaki retmenler gre celi yoksulluk ekmeye baladlar43. Greceli yoksulluk tan anlalmas gereken, dier alanlarla aralarndaki farkn azalmcs veya ortadan kalkmasdr. Rakamlarla y le gsterilebilir; sanayi sektrnde, mhendis ve teknis yenlerin ortclama creti el emekilerinin ortalama c retinden, 1973 ylnda, sadece yzde 27 orannda daha fazladr. Bu oran, Brejnievin ilk ylnda, 1965, yzde 46 ve Hruov'un iktidarnda, 1960 ylnda ise, yzde 51 dze yindedir1 6 . Aada sunduum tablodan da grlyor; Brejniev ynetiminde yllar getike aradaki fark daha da azalyor. Bir noktann alt izilmelidir; uravnilovka politikas, srekli cret artlarnn gerekletii bir dnemde uy gulanyor. Yine bir karlatrma yapabilirim; devlet sek trnde ortalama cretler, 1965 ylnda 96.50 ve 1974 y lnda ise 140.70 ruble oluyor. Bu yzde 46 orannda bir cret art demektir; tketim mallar fiyatlar ise hi de imiyor. Btn Batl gzlemciler, Brejniev dneminde hem c retlerin artmasn ve hem de cret eitlemesinin gerek letirilmesini en nemli siyasal gelime olarak niteliyor lar; Brejniev ise-, sade halkn, prostoy narod. desteklen mesini ii ve kyl rejiminin doal bir sonucu saydn ifade ediyor. Bu politikay izlemekle, kendisinden nceki liderlere. Stalin dahil ters dtn kukusuz biliyor; ancak kendisinden sonra gelen Andropov tarafndan uravnilovkann eletirileceini (*). Politbro'ya ald Garba(*) Andropov, K om m unistin ubat 1983 tarihli nc saysnda kan incelemesinde, tpk Stalin gibi, Mancm da cret eitlemesine kar olduunu, sosyalizmde mutlaka cret farkllnn bulunmas gerektiini ve aksi halde byk so-

155

ovun ise bu nedenle kendi ynetimini mahkum edece ini bilemiyor. Devam etmeden nce bir parantez gerekiyor; Sovyet sosyalizmi, sosyalist yntemlerle sanayilemesini tam am ladktan ve bir gelimi sanayi lkesinin retim ve t ketim aralar donatldktan sonra, nne kan sorunlar zm ek iin, eitsizlik, sk disiplin ve fiyat artlar t rnden kapitalist sistemin bilinen ve ypranm usullerin den bakasn bulamyor; bu hem bir talihsizliktir ve hem de bu alm ann tekrarlanan tezlerinden birisini olu turuyor. Sovyet sosyalizmi, 1980 yllarnn banda, kar lat sorunlar sosyalist mantk iinde zem iyor; sosvolist mant gelitirmek cesaretinden yoksrr~qflTfmttyor. Bu nedenle nce~kgpitalist usullere ve daha~snrt da kapitalizme dnm e yolarn arvor^ ~ Parantezden sonra kk bir yntem aklam asna ihtiya duyuyorum; bundan sonra, 1980 ylna gelirken Sovyet dzeninin, tketirr. aralar asndan bir doym u lua ulatnn gsterilmesi zorunluluu ortaya kyor. Bunu istatistik tablolarla yapmay dnmyorum; yap mak da. tmyle, imkan dahilinde grnmyor. nk tketim aralar asndan doymuluk, son derece h a cimli ve ayrntl istatistiklerle gsterilmedii takdirde, bir ka tabloyla ortaya konamyor; bir nitel yan var. Bu ya n nedeniyle, uzman grlerine dayanm ak ok daha kes tirme ve am aca uygun bir yol oluyor. Uzman grlerini Batl sovyetologlardan semenin de ayr bir mant olduunu dnyorum; kinci Dnya Sava sonras durumu saptayarak balam ak durum un daym. Bu, Amerikan Sovyet uzman Schroeder tarafn dan yaplmtr; aktarmakla yetiniyorum'1 7 . Schroeder 1950 ylndaki durumu saptyor. Stalin dneminde tketicilerin durumu ktyd. 1950 ylnda, fert bana gerek hane halk tketimi. 1930 yl
.............. ..................................................

runlar kacam ileri sryor. Bir baka konumasnda Sov yet halknn harcayabilecei gelirinin retimden fazla olduu nu. her konumasnda da pek ok kez disiplin htiyacn vur guluyor.

156

lar balarnda ve sava zam anndaki byk dlerden sonra, 1928 dzeyinin yalnzca onda biri stnde bir nok taya ulayordu. Herhangi bir modern standarda gre Sovyet insan kt giyiniyordu, kt konutlarda barnyor du. 1928 ile karlatrldnda, dietinin kalitesi, grece olarak ekmek ve patatesin paynn artmas ve et ve s t l mamller paynn azalmasyla ktlemiti. Fert ba na konut alan 1928 dzeyinin alm dayd ve dayankl tketim aralar ile ahsi hizmetler hemen hemen bulun muyordu. Bu aklama gerei yanstyor; Schroeder. cretsiz eitim ve salk hizmetlerinde byk ilerlemeler olduu nu kaydediyor. Bunu, hzl sanayileme atlmnn gerei olarak gryo' ve gen nfusta okuma-yazma bilmeyenin kalmadn, clm ve zellikle ocuk lm oranlarnda modern llerin yakalandn ekliyor. Buradan Amerikan Kongresi'nin Ortak ktisat Komi tesi iin yoplm bir almaya geebilirim; iki Ameri kan sovyetologu, bu kez de, Brejniev Dnemi tketim du rumunu inceliyorlar. ncelemelerini. Soviet Consumer Welfare: Brejzhev Era balyla Amerikan Kongresine sunuyorlar4 *. Buradan aktaryorum. Brejniev'in liderliinde, ortalama yaam dzeyi, her yl. pek ok Batil'nn istisnai olarak niteleyecei miktar larda art gsterdi. Diet iyileti; halkn sofrasnda daha ok et ve kaliteli besinler ve daha az niastal yiyecek ler konuyordu. Dayankl tketim aralar daha ok eve giriyordu ve m aazalarda her zam an bulunuyordu. Diki ma<inas, radyo ve baz mobilya ile spor m al zemesinin dnda 1950 ylnda ok az dayankl tketim arac retiliyordu. 1955 ylna doru durum deiti; buz dolab, a m a r makinas, televizyon seti, elektrikli spr ge. yine kt olmakla birlikte, artk grlmeye balamt. 1971 ylna gelindiinde aileden birinden biraz fazlas buzdolabna ve be aileden televizyon seti ve am a r makinasma sahipti. Kukusuz, Brejniev dneminin sonuna doru, dayankl tketim aralarna sahip olmayan aile kalmyordu; 1980 yllarnn ortasnda ise bulunabilen 157

dayankl tketim aralar, grgszlk saylabilecek sa ylarda, Sovyet evlerine giriyordu (*). Sovyetler Birlii'nde ekonomik yapy bilmeyenleri artan bir eilim or taya kyordu. Bronson ve Severin'in ekledikleri iki nokta daha var. Birincisi yle: Rus giysisi iyileti ve yabanc elbiseden farkedilmez oldu. kincisi ise u: Dayankl tketim ara larnda, bir ka yl nce yaygn olan bekleme, tmyle ortadan kalkt. Anlalyor; Brejniev, kendinden sonraki yneticilere, sosyalizm aleyhine kullanlan maaza nn deki kuyruklardan temizlenmi bir ynetim brakyor. ki Amerikan uzman Amerikan Kongresine tketim ve reel harcanabilir gelirin artyla ilgili bir de tablo su nuyorlar. Brejniev dneminin ilk sekiz yln kapsyor; ek siklii giderme asndan bu yllar nemli olduu iin bu raya alyorum.
TKETM VE GELRDE YILLIK ORTALAMA ARTI HIZLARI Hruov Dnemi

Fert Bana Tketim Fert Bana Gerek Harcanabilir Gelir

1956-64 3.1 5.2

Brejniev

1956-58 4.3 7.3

1962-64 2.0 2.2

Dnemi

Fert Bana Tketim Fert Bana Gerek Harcanabilir Gelir

1965-1972 5.0 6.9

1965-67 6.2 8.9

1970-72 4.1 5.4

Tabloda grlen iki eilim var. Hem tketim hem de harcanabilir gelirler bakmndan Brenjiev dneminin yzdeleri, Hruov dneminden daha yksek; prostoy narod,
(*) Gelimi bir sanayi toplumu dzeyinde ihtiyalarm

158

sade halk tatmin etmek iin Brejniev dnemi daha zen li davranyor. Ayrca her iki dnemde de harcanabilir ge lirin, reel tketimden daha yksek olduu ortaya k yor; aradaki fark, mevduata gidiyor. Harcanabilir gelirin tketim imkanlarndan daha faz la olmasnn yaratt soruna deineceim; nce gelir ze rinde baz eklemeler yapmak durumundaym. Bir baka Amerikan uzmannn yine Kongre'ye sunduu bir al masnda ilgiye deer bir cmlesi var; bu NEP ekonomi si, zellikle Hruovun dnden sonra geliti diyor4 1 . Lev Katz, bu sonucu da dillendirdii almasn, yeni Sov yet gmenleri ile yapt ankete dayandryor. Sovyet emigrelerinden ald bilgiye gre Brejniev'in, spekla tr yarglamalarna son verdiini ve ekonomik sular iin lm cezasn kaldrdn ileri sryor; zel evhalk bostan, household plot, ekonimilerine dnler verildiini de ekliyor (*). Brejniev dneminde ad konmamakla birlikte NEP iin bir balang yapld anlalyor. Ancak Katzn almasnn en aklayc yan burasr ~eil; Sovyet pratiinde kazanlmam gelir denilen ve pek ok yabanc gzlemciyi artan bir mekanizmaya da aklk getiriyor. Sovyet sistemini tmyle brokrasi olarak gren ve basite indirerek pek ok yanltc sonukarlayan, ancak geliri yine de artan Sovyet insan iin bunu< mevduat olarak saklamaktan baka bir yol bulunmuyor: Sov yetler Birlii ar mevduatla kar karya kalyor. Sosyalist ahlak oluturamam Sovyet insan, byle bir durumda, banyo da dahil evinin her blmesine bir televizyon seti ve her du varna, stste koymak zere, bir ka duvar hals alabiliyor. (*) CIAde aratrma uzman Elizabeth Denton, yine ABD Kongresi iin yapt bir aratrmada, 1977 Anayasasm n zer sektr iin msaadekar, permissive, bir dil kullandn kay dediyor. zel sektr, zel hizmetleri ve zel evhalk bostanlarn anlatyor; 1980 ylnda bir kararname ile zel bostanlar zendiriliyor.
E. D enton, Soviet Perceptions of Econom ic Prospects. Soviet Econom y in th e 1980s : Problem s and Prospects, C ongress of th e United States, Wash. D.C.r 1983, s. 40.

159

iara varan gzlemciler, kazanlmam gelirleri hep brok rasinin srtna yklyorlar. Katzn yeni gmenlerle yapi t anketler, Sovyetler Birliinde pek ok kimsenin bir ikinci geliri olduu izlenimini veriyor. Bunlar kukusuz toplumun imkanlarn kullanyorlar; ankete verilen cevap lar arasnda, zel operatrlerin, Grcistan'dan Leningrad ya da Sibiryaya kadar, trenle, kamyonla, uakla mal nak liyat yaptrabildikleri de yer alyor. Fakat bu tr zel sektrn istisna olduunu d nmek gerekiyor; zordur. ok daha kolay olan var; tak silerin kt olmas nedeniyle ayn yndeki taksinin iki m teri almas ve bunlarla ikisinden de cret alaca iin birinin kendinde kalmas, kolayca uygulamaya konabili yor. Becerikli bir teknisyenin evinin bir blmn otomo bil tamirine ayrmas mmkndr; nk, devlet tam ir hanelerinde sra ok ge geliyor. Ankete cevap veren bir kadn kuafr, alt otelin kuafrn kendi dkkan gi bi kullanabildiini sylyor; alma saatinin sonrasnda ayn yeri kendi hesabna altrabiliyor. Mterilerle ran devular kendisi balyor ve kazandnn bir blmn kasaya veriyor; cevabnda iki ruble devlete ve rub le bana demeyi de ihmal etmiyor. Bu mekanizmalarn Sovyet dzeninde byk bir ah lak bozukluunun da kayna olduundan kuku duyulmamaldr; ancak istatistiklerdeki gelire bir ek salyor. Bu bir yana, eer sosyalist ahlak gelitirlemezse, Sovyet dzeninde, bu tr mekanizmalar nlemenin hi bir im kan grlemiyor. nk sistemin, daha ok tamirhane ve daha ok kuafr amas imkanszdr; ncelikle siste min mantna ters dyor. Fakat daha nemlisi, mev cut teknolojik donatmda, bunlara daha fazla ayrlacak igc bulunmuyor; tamircilik, taksi ofrl, berberlik, bunlar son derece emek youn ilerdir. Dier taraftan ihtiya sahibi iin, banka mevcudat nn alternatif deeri, baka bir kullanm olmad iin s fra denk dyor. Sovyet insan, devlet tamirhanesinde veya kuafrnde sra beklemektense, harcanabilir geliri tketim imkanlarndan ok fazla olduu iin, sistemi bo-

160

zan zel sektrde otomobilini tamir ettirebiliyor veya sa n yaptryor. Bu bir yeni durum'dur; hem ekonomik sistem ve hem de ahlak dzeni zerinde byk basklara neden oluyor. Marxism-leninizmin bir motor ve bir hzlandrc olarak ilevini yitirdii ve komnizm aamasna gemekten res men vazgeildii bir zamanda, 1966 ylndaki 3 nc Kong re ile Sovyetler Birlii komnizm aamasna gemeyi gndeminden karyor ve bilinmeyen bir zamana erte liyor, ada tketim imkanlarnda makul bir doyuma ulamak dnlmeyen sorunlar ortaya karyor ve zm olarak, sosyalizmden uzaklamak kalyor. Uravnilovka politikasn bir yaam biimi haline getiren Brejnievin son zamanlarnda da, Andropovdan nce, cret fark llamasn yeniden realize etmek iin gl bir eilim beliriyor (*). Baka ve ok ksa bir syleyile, ilerleyemeyen geriliyor. Yalnz sorunlarn olmas bakadr, sistemin durmas veya ciddi bir krize girmesi bambakadr; yaptm al mann temel tezlerinden birisi. Garbaov'un ynetimin ilk ii yl da dahil. Sovyet ekonomisinde ciddi bir bunnlmg olmad noktasnda toplanyor. 1988 yl baslarmdan itibaren GaTEaov ve eKibinn. planl veva plansz, sistemi" byk bir krizin iine soktuklar kesm---qrnvQr. Yine bir Amerikan uzmanndan aktarma yapyorum: Son yllarn performans ve yakn gelecek ktmser g rnmekle birlikte, bunlarn sadece gelime ile ilgili ol duu hatrlanmaldr. Sovyet ekonomisi resesyonda ve he le depresyonda deildir. Pr ekonomik deyimler kullan
(*) CIA aratrma uzman Elizabeth Denton, 1978 yln da Brejnievin tketim aralar sektrne ncelik verilmesi politikasnn srdrlmesini istediini, bunu nemli bir mad di zendirici saydn kaydediyor. Ancak zendirici ilerlik ka zandrabilmek iin, kritik sektrlerdeki iilere daha kaliteli tketim mallar verilmesi bile neriliyor. Bunun gl ve gecikmilii karsnda, Denton, yneticilerin, daha farklla trlm bir cret sisteminin verimlilii artrmada etkin bir -kam olacana inandklarm saptyor.
E. Denton, ibid., s. 39.

161

F .: 11

lacak olursa bir kriz yoktur'5 0 . Paul Cook bu deerlen dirmeyi, 1970 yllarnn balar iin yapyor (*). Bir ba ka aratrmac, Amerikan sovyetolou Stanislav Gomulka, yaplm pek ok verimlilik aratrmasn karlat rarak, daha sonraki yllar da kapsayacak bir biimde, Sovyet sisteminin yeni teknoloji uygulamalar Birleik Devletler'den daha az yatkn olmasna karn yakalama sreci devam ediyor diyor*1. Gomulka'dan yaptm bu aktarma, tartmay, teknoloji sorununa getiriyor. Bu konuda syleyeceklerim var; hem yntemsel ve hem de bulgusal uzantlar tayor. Fakat bundan nce sosyalizmde retim art ve kalknma sorunu zerinde durmak istiyorum. Bal bana pek ok yanlgya kaynak lk ediyor. Bir: Sanayilemeye ge balayan daha hzl kalkn yor. Bu, ge kalann avantajdr; dezavantaj da sayla bilir. Zaman zaman bu kincisinden yana bir eilimi tu tuyorum; hzl kalknma, yeni insan yaratma sorununun nne pek ok engel karyor. Amerika Birleik Devletleri ve Almanya, ngiltereden daha hzl kalkndlar. Daha ge baladlar. Sovyetler Birlii ile Japonya da, Amerika Birleik Devletleri ve Sov- yetler Birliinden daha yksek kalknma hzyla by dler. Bu bir yasadr; daha baka yerlerde gelitirildii iin burada daha fazla zerinde durmak istemiyorum.
(*) Kukusuz Amerikan sovyet uzmanlar daha sonraki dnemler iin de aratrmalar yapyorlar ve en az iki bininci yllarda Sovyet ekonomisinin nerede olacan tahmin etmeye alyorlar. Amerikallar Sovyetler Birlii iin bir ekonometrik byme modeli gelitiriyorlar ve eitli varsaymlarla iki bin yln okumay deniyorlar. Bunlardan birisi, temel projek siyon adn alyor ve sonucunu aktaryorum. Bizim almamzn temel sonucu yle formle edilebilir: Birincisi, bizim temel projeksiyonumuz, yirminci yz yln son iki on yl iin, daha nceki on yllara gre daha dk, fakat yine de dnya standartlarna gre ortalama denebilecek bir hzla byyen bir Sovyet ekonomisi gsteriyor.
D.L. Bond - H.S. Levine, An Overvieu. A. B ergson - H.S. L evine (ed s.), T h e Soviet Econom y Tooard th e Y ea r 2000, London, 1983, s. 21.

162

ki: Tek lke iin de nceleri hz daha yksek ve sonralar daha dktr. Bunun da doal karlanmas gerekiyor; hi bir elik sanayii olmayan bir lkede ilk e lik iletmesi ok byk katk saylyor. Hep ilk olanlar, byk artlar biiminde ortaya kyorlar. Sadece bu ne denle deil; sanayilemenin balarnda ve zellikle sana yilemeye ge tarihte giren ekonomilerde, sistemin ata letinden, sistemde mevcut rezervlerden ok byk l de yararlanmak mmkn oluyor. Sanayileme, strktrel olarak, yeni kaynaklar yaratmasnn yannda, eko nomide varolan btn kaynaklarn tam kullanmn sal yor; ekonomide btn kaynaklarn tam kullanm salan dktan sonra, byme hz, nfus art ve teknik ilerleme ile snrl kalyor. Ayrca gelimenin, yine yol at ya psal zorlamalar sonucuyla da, ileri aamalarnda nfus art nemli lde dyor. Btn bu nedenlerle sana yileme belli noktalara ulanca hzn dmesi kanl mazdr; buna neden aldn anlamakta glk eki yorum. : Bu ikisi birleince, Sovyetler Birliinde gelime hznn, nceki yllara gre dme gstermesi doaldr. Doal olmayan ise baka yerde yatyor: Sosyalizmin, da ha hzl kalknma salamak trnden bir tarifi yoktur. Marx ve Engels, sosyalizmin, ileri kapitalist toplumlarda kurulacan ngrdler; ilk nce ok eitli elikileri barndran grece olarak geri bir toplumda kuruluunu gremediler. inde byk gerilii ve Orta an sefa letini saklayan bir toplumda yeni dzenin ortaya kma s, hzl sanayilemeyi bir pratik zorunluluk olarak ortaya kard; zorunluluun iki kayna grlyor. Birincisi, ken di iinde iktidar salamlatrabilmek iin ii bazn ge niletmesi ve kincisi ise, iki dzen atmasnda kendi sini koruyabilmek iin modern silahlarla ve bunun iin de modern sanayi ile donatlmas gerekiyor. Lenin, bu nedenle, en ileri kapitalist lkeye dognat i peregnat, yetimek ve gemek politikasn, ortaya atyor. J2ct> Leninin ortaya attn gerekletiren ..Stalindir. Bu sadece ekonomide deil, pek ok alanda kendi
163

sini kabul ettiriyor. Staiin olmasayd Lenin'in yaayabi leceini sanmyorum. ~ = B u noktay bir tezle ifade edebilirim: Lenin olmasay d, belki de bugn Marx unutulmutu. Stalin olmasayd, Lenin'in Devrimi, ayn tarihlerde Avrupa'nn eitli lke ve kentlerindeki ksa sosyalist iktidar denemelerinden bi risi olarak kalabilirdi; iktidar alndktan ve i sava ta mamlandktan sonra, Leninin dneminden bugne kalan larn fazla retici olduunu dnmyorum. Ancak Leninin ortaya att ve Stalin'in gerekle tirdii 'dognat' i peregnat izgisi hem bir teori deildir ve hem de kalc bir ders tamyor. Tarihin tersliklerin den km ksa dnemli bir politika olarak grnyor; hi deimeyen bir ama saylmas, hem daha ileriye git me yreinden yoksun olmay ve hem de bir akl tembel liini anlatyor. Sosyalizmin ikinci aamasna ya da komnizme gei iin deimez bir kalknma hz ve dzeyi olduu nu sanmyorum. Bunu yle de sylemek mmkndr; komnizme, en ileri kapitalist lkeye yetiildii zaman ge ilebileceini ileri srmek samalktr; bu yalnzca en ileri kapitalist lkenin komnist olabilecei anlamna geliyor. Ayrca en ileri kapitalist lke de, krizlerle de olsa, srek li olarak byd iin komnizm bir serap haline geli yor; neresinden baklrsa baklsn, yetimek ve gemek ile komnizmi zdeletirmek bir absrde dnyor. Alt: Sosyalizmin ve tm aamalarnn, srekli hzl kalkmma ve her zaman teknolojik yenileme trnden iddia ve programlar yoktur. Sosyalizm, eitlii salamay ama edinen, her zaman eitsizliin kayna olan zel mlkiyeti yok sayan ve karlksz almay yaamn b yk sevinci haline getiren bir rejimdir; gelmi ve gele cek rejimlerden, bu noktalarla ayrlyor. Bunun dnda bir tarifi bulunmuyor ve bulunan tarifi iinde yksek kal knma hz veya srekli teknolojik yenilikler hi yer al myor. Yedi: Dnyann her yannn sosyalist olduu bir zamanaaVe insanln bilinen tketim imkanlar ile dona

164

tm tamamlandnda, dnyann, srekli retim art ve srekli teknolojik yenilik sorununun kalmayaca tabii dir; tketim sorununu zm bir sosyalist gerekliin, srekli retim demek olan kalknma hzn artrma ve ye ni teknolojiler yaratma basksndan kurtulmasn olum suzluk saymak gerekiyor. ki dzen arasnda ztlk var olduu srece reel sos yalizm, teknolojik yenilikleri yaratmaktan ve ithal ederek uygulamaktan geri kalmyor; imdi bu noktaya geliyo rum. Ancak nce, bu konuda da, baz yntem sorunlar na deinmek istiyorum. Bir: Teknoloji ve zellikle teknolojik yenilik, bir ba lang ve bir nedendir; kendi iinde bir ilerlemeyi tarif etmiyor. yle de syleyebilirim; bir tek olgu, bir tek so nu olarak, bir teknolojik ilerleme yoktur. Bir yerde bir teknolojik yenilenme ve bir baka yerde de, ekonomi ala nnda, bir ilerleme bulunuyor; teknolojik ilerleme, bu iki sinin birletirilmesinden douyor. Birletirme ise bir emputasyon, izafiyet ya da atfetme ii olarak ortaya k yor; hem emptasyon iinin son derece tartmal ola cann kabul edileceini umuyorum. ki: Teknolojik ilerlemeyi, bu tartmal konumundan karma giriimleri, hep baarszlkla sonulanmtr. Bu abalarn bir blm, teknolojik yenilenmeleri, bal ba na bir entite ya da endeks haline getirme ynnde ge liti; bir lkede yazlan teknolojik ve bilimsel paper'lerin, inceleme ve bildirilerin, endeksini teknolojik bululara eitleme abas, almas zor endeks saylar problemleri yaratmasnn yannda temel mantk tutarszlklarn da ieriyor. Dier taraftan bir lkedeki yllk aratrma ve gelitirme harcamalarnn endeksini, teknolojik bululara eit saymak da daha byk mantk zayflklarna daya nyor; bunlar, ok kaba dzeyde, teknolojiye duyulan il ginin bir gstergesidir. Buradan uygulanabilir ve sonu veren teknolojik bululara gemek, ok byk bir sra madr; hi bir biimde hakl grlemiyor. : Uygulanabilir teknolojik yeniliklerin retim ve da ha dorusu verimlilik artna katksn lme abalar da

165

trajik bir engelle kar karya geliyor. .Bu alanda retimi, emek, sermaye ve teknolojik katknn bir fonksiyonu ola rak grme ve fonksiyonu matematik mkemmellie ka vuturma ileri bir adm olmutur; ancak, teknolojik man tn kendisi, bu tr statik bir yaklam reddediyor. Yenilmesi imkansz bir sorun var; emek katksnn llebilir ve bir diziye balanabilir olduu .kabul edile bilir. Sermaye iin bu son derece gtr; her biri bir ba ka yln haatnn damgasn tayor. Bu o kadar nemli deil ve bir an iin, yllk hasatlarn damgasnn ayn ol duu da dnlebilir; bu durumda, verimlilik artnda emek ve sermayenin katklarn bulmak zor grnmyor. Residel olan, geriye kalan, teknolojik ilerlemedir; man tk bu, ancak bu mantk, teknolojik yeniliklerin teorisin den gelen bir itiraz nedeniyle birdenbire yklyor. Teknolojik yeniliin teorisi, btn yeniliklerin teori sidir; yeni, her zaman ykcdr. Yeni, her zaman yeni deerler getirirken mevcut deerlerin bir blmn or tadan kaldryor. Teknolojik yenilik, her uygulannda, ku rulu sermayenin bir ksmn ykyor ve fabrikann iinde, bir kenarda kalsa bile, retici g olarak ortadan kal dryor. Her yenilik sreci, tersiyle birlikte, bir skartalatrma srecidir; ancak ne kadar skartalatryor sorusu ortada duruyor. Bir sorunun makul bir cevabn bulmak mmkn deildir; fakat, mevcut sermayede deer kayb nn teknolojik yeniliin verimlilikte salayaca arta bal olacan sylemek gerekiyor. Bunun ise ne kadar olacan bilebilmek iin, geriye kalan cinsinden hesap lanabiliyor, mevcut sermayede deer kaybnn daha n ceden bilinmesinin zorunluluu ortaya kyor; yenilmesi mmkn grnmyor. Devam ederken Profesr Daviesten bir uzun aktar ma yapma ihtiyacn duyuyorum. Davies, CIA kontrolunda olmayan tek Bat Sovyet aratrmalar merkezinin, Bir mingham niversitesi Centre for Russian and East European Studies, almalarn, teknoloji karlatrmalarnda uzmanlatrd ve alanda gvenilir bir referans merkezi haline getirdi. Bu almamda Davies ve ekibinin bulgu

166

larndan sz etmek durumunda kalyorum; burada nce Daviesin, teknoloji karlatrmalarndaki yntemsel so nucunu aktarmam gerekiyor-. Teknoloji karlatrmalarn da iktisat biliminin en son durumunu saptyor. Son yirmi ylda Sovyet ulusal gelirinin ve zellikle Sovyet sanayi retiminin byme hzndaki d, gayet iyi bir biimde, saptanmtr. Fakat ekonomik ve tekno lojik kalknma arasndaki ilikinin deerlendirilmesinde baar daha az olmutur. Sovyet ekonomik bymesinde 'teknik ilerleme' ve teknolojik deime unsurlarnn ro ln belirleme abalar belirsiz ve tutarsz sonular ve riyor ve Sovyet ve Bat verimlilik karlatrmalar bu kaygan zemine oturuyor. Sovyet bymesinde teknolojik ilerlemenin katks, zmsz burjuva iktisat teorisine dayal ekonometrik modellere gre lld iin, Profesr Davies'in vurgu lad trden, son derece tutarsz sonular ortaya kyor; bu nedenle Sovyet teknolojisi ile Bat teknolojilerini kar latrmay da, uzman almalarna ve uygun niteleme ile kalitatif deerlendirmelere balamak zorunluluu ortaya kyor. Kukusuz, kalitatif deerlendirmeler de son de rece tartmal sonular verebiliyor; fakat baka are de grnmyor. 1975 ylndan Brejnievin lmne kadar olan dnem de Sovyet teknolojik ilerlemesini inceleyen Mantir C. Spechlerin vard sonu udur: Hi bir iten ve dik katli Sovyet gzlemcisi, 1970 yllarnda Sovyet tasarmc lar ve mhendisleri tarafndan gerekletirilen teknolojik ilerlemeyi gzard edemeyecektir. Sadece 1980 ylnda uy gulamaya konduu bildirilen 4 milyon teknolojik yenilik ve rasyonalizasyon nerisinin hepsi deersiz olamaz. D kaynakl aratrmalar da bu kadar olduunu gsteriyorr,:!. Spechler, bu deerlendirmesini, 1982 ylnn son aynda Amerikan Kongresi'nin ilgili komisyonu nnde yapyor. Ayn komisyon nnde hazrlad teknik almasn aklayanlar arasnda Jack Broughter da bulunuyor ve almas, Amerika Birleik Devletlerinin ticareti Sov
167

yet tecavzn cezalandrma iin kullanmas ve bunun imkanlar zerinedir. Bir sonucunu aktaryorum: Reagan ynetimine gre. Birleik Devletler ve mttefiklerinin ih racat kontrol sistemleri daha etkin bir idare gerektiriyor. Yeni ynetim, (Reagan ynetimi, y.k.) ClA'den, legal ve illegal kanallardan Bat'dan Douya teknoloji aknn Sovyet askeri gcnn artmasna ne lde katks ol duunu deerlendirmesini istedi. CIA, Sovyetler Birliinin Bat teknolojisini elde etmek iin, geni, iyi planlan m ve iyi ynetilen bir programa sahip olduunu ve bylece askeri gcn takviye ettiini ve askeri imalat teknolojisini iyiletirdiini rapor etti"'4. Burada ClAnn sadece istihbarat kuruluu olmadn ve ayn zamanda byk bir aratrma merkezi olduunu tekrarlamakta sa knca grmyorum. Buradan Birmingham Merkezinin yapt ve R. Amann, J. Cooper ve R.W. Davies tarafndan yayna hazrlanan, Yale niversitesince baslan The Technological Level of Soviet Industry balkl almann bulgularna gemek istiyorum; bir ka bulgusuna deinmek zorunluluu var. Profesr Davies, Sovyet teknolojisinin Batya bamll n ele alyor ve bamlln ls olarak da her alanda kullanlan makinalarda ithalatn yerine bakmak istiyor. Bu erevede birinci kategoriye, uzay roketleri, silahlar, nk leer g ve elektrik enerjisi trnden iyice yerlemi ve gelimi sektrler giriyor. Profesr Davies, bu sektr gl bir yerli teknoloji alan olarak tanmlyor; bu alan da ithal makina ve teknoloji son derece nemsiz bir yer tutuyor. Davies, demir-elik alann da ok salam bir yerli teknoloji ve kalknma kapasitesi blgesi olarak ta nmlyor ve demir-elik sektrnn pek nemli teknolojik yenilikte nclk yaptn da vurguluyor. Takm tezgah sektrn de bu ikinci kategoride saymak mmkndr;ancak son yllarda ithalat art gzleniyor. thal takm tez gahlar ya yeterli yksek kaliteye ulalamayan ya da ye terli miktarda retilemeyen trlerde kendisini gsteriyor. nc kategori, Sovyetler Birliinin grece olarak geri olduu ve ithalata dayand sektrleri iine alyor;
153

komptr, bu kategorinin en ok bilinen daldr. Burada Sovyetler Birliinin geri kaldnda ve olduunda kuku bulunmuyor; ancak ne lde ve nasl geri olduu tart ma gerektiriyor. Profesr Davies, bu tartmann iki ya nn da zetliyor; bu zet, Sovyetler Birlii nemli yeni komptr imalat tesislerine sahiptir yargsyla balyor*5. Tartma komptr imalat kapasitesinin nasl yaratld noktasnda toplanyor. Baz uzmanlar Sovyet komptr sek trnn Bat modellerinin incelenmesi, teknik yaznn okun mas ve incelenmesi, ve bir de yabanc komptrlarn ithali yoluyla yaratldn ileri sryorlar. Fakat bunun karsn da olanlar da u gr ortaya koyuyor: Komptr tek noloji yle karktr ki, eer Sovyetler'in byk bir geli me ve yenilik uygulama gc olmasa, rnek olsun, n c kuak, third generation, komptr kapasitesini yarat mas mmkn olamazdr,(i. Bunlar, bu alanda da Sovyetler Birlii'nin zgn bir kapasite yarattn savunuyorlar. Bir noktay da amam gerekiyor; teknoloji karlatr malarnda yaplmayacak tek i, fotoraf ekmektir. Do as gerei teknoloji, ilerleme ile balantl oluyor ve bu ba da konuyu son derece dinamik hale getiriyor. Bu ne denle teknoloji karlatrmalarnda hareket, n plana kyor ve saptamalarda bunun vurgulanmas zorunlu olu yor. Amerikan Savunma Bakanl, Pentagon da bu gr tedir. Savunma gcn ilgilendiren teknolojilerde bir ara trma yaparak 1985 yl sonunda yine Amerikan Kongresi'ne sunuyor. Bu aratrma Amerikan basnna yansmtr ve sonularn buraya almak istiyorum.

169

PENTAGON: ASKER TEKNOLOJDE KARILATIRMA

o
a

< ua > I- H

E j*

9
gj

. C o < < Q >

- > )

<

Komptr ve yazlm Computers and software Elektronik sinyal sreleri Electronic signal processing Elektro-optik duyumcular Electro-optical sensors Yaam bilimleri ve biyoteknoloji Life sciences and biotechnology Mikroelektronik Microelectronics retim ve imalat Production and manufacturing Robot ve makina akl Robotics and machine intelligence Grnmez tasarmlar Stealth designs Telekomnikasyon Telecommunications Yer ve uzay proplsiyonlar Ground and aerospace propulsion Ynlendirme ve navigasyon Guidance and navigation Yksek gl malzeme High-strength materials Optik Ohtics

X X X X X X X X X X X X X

170

A.B.D.-S.B. Eitlii Var

< 1 > O

:3 > o > 2 c < / ) V o =

______________

< <

>

<

< w

Radar alglayan cihazlar Radar sensing devices Denizalt tespiti Submarine detection Aerodinamik ve akkan dinamii Aerodynamics and fluid dynamics Konvansiyonel harpbal tasarmlar Conventional warhead designs Lazerler Lasers Nkleer harpbal tasarmlar Nuclear vvarhead designs G kaynaklar ve bataryalar Povver sources and energy storage
F ortune, Kasm 25, 1985, s. 76

Pentagonun yaptrd ayrntl aratrma, Sovyetler Birlii asndan yle pek olumsuz saylacak, ktmser lik ve panik yaratacak bir durumun olmadn gsteri yor. Birleik Devletler lehine farkn ald bir alana kar lk pek ok alanda ya eitlik salanm, ya farkn azal d bir durum ortaya kyor; en kt durumda ise de iiklik grnmyor. ki soru var. Birincisi, bu saptamalar doru mu; ger ei yanstp yanstmamas ayr, bunlar gerek kabul edi liyor. Byle durumlarda gerek kabul edilmesi gerek demektir. kincisi, farkn olmas hep kalaca anlamna m geliyor; bu nokta zerinde de durmak istiyorum. Bu duruun da ele almak zorunda olduu iki nokta

171

bulunuyor. Birincisi, fark nasl llyor ve ne kadardr; bu soru zerinde toplanyor. Fark genellikle zaman ara l olarak llyor ve bunu, yine Birmingham Merkezi almasnda Martin Caven yapt Computer Techno logy balkl aratrmaya dayanarak gstermek istiyo rum.
KOMPTIRDA SOVYET-AMERKAN KARILATIRMASI Birinci Kuak kinci Kuak nc Kuak

lk Sovyet komptr lk Amerikan komptr Yl olarak fark

1952 1946 6

1961 1957 4

1972 1965 7

M. Cave, Com puter Technology. R. A m ann - J . Cooper - R.W. Davies (ed s.), T h e Technological Level of Soviet lnd ustry Yale University Press, 1977, s. 40.

Bir zaman fark, lag, var; Sovyetler Birliinin bir alan da geri kalmas, belli teknolojiyi uygulayamamas anlam na geliyor. Teknolojiyi uygulamada, kendisi yaratabiliyor veya ithal ediyor, ge kaldn gsteriyor. Teknoloji ile ilgili tartmalar zetleyecek noktaya gelmi durumdaym: Pek ok alanda yeni teknoloji yarat lyor ve uygulanyor. Baz alanlarda gerilik var; ancak fark kapanyor. Bir alanda, komptr, bu fark artyor. Bu zet ten bir sonu karmak zorundaym: Bir teknoloji alann da geri kalmas nedeniyle bir dzenin, sosyalizmin, z leceini anlamak ve anlatmak ok zordur. Buna eklenecekler de olabiliyor; zaman fark hep ken disini srdrmyor. Ayn Merkez'den Julian Cooper ile Micheal Berrynin takm tezgh alt sektrnde teknolojik kar latrma zerine yaptklar aratrmann bir sonucunu aktarmakta yarar gryorum. Saysal kontroll makinalar da inceledikten sonra u sonuca varyorlar: Bu sektr aratrmas, Sovyet ekonomisinde, varl bir kez saptan dktan ve ortadan kaldrlmas iin ncelik tanndktan son ra teknolojik zaman farklarn, lagleri, kolaylkla daralt mak ve yenmenin mmkn olduunu gstermektedir67. 172

Sanayilemenin motoru saylan takm tezgh alannda byle bir saptama olunca, bunu genellemekte hi bir sa knca grmyorum. Artk bu blm bitirebilecek bir noktaya gelmi bu lunuyorum. Bir sonu ak olmaldr: Sovyet sosyalizminin kendi iinden zln aklayacak' neden ve mekaniz"mnlar bulmak pek zor grnyor. Sistem, tepeden ve~~kyrulan balar sonucu, atan zle uruyorT" " almamn bundan sonraki blmleri iin, bu tezimin, nemli lde kabul edilmesini, hi olmazsa, kart g rlerden kuku duyulmasn istiyorum. Bu yaplmad tak dirde, bundan sonraki blmlerdeki almlarn yeteri l de kabul grlebileceinden kayglanyorum; dolaysyla vurgulamalara ihtiyacm var. Ne yazk, bunu uzun aktar malarla yapmann daha kolay olacan gryorum. Fred Halliday ve grlerini aklad dergi, Trotskist eilimlidir; bunu hi saklamak gereini duymuyor. imdiye kadar Sovyetler Birliini hep eletirmeyi tercih etmi olan Hallidayin5 8 1990 ikbaharnda yaynlanan incelemesinden aktaryorum. Berjniev dnemi iin azalan byme hzlar, teknolo jik enferiorite, sanayide ktrm, toplumsal rme, eko lojik felaket trnden birbirinin iine girmi birok sorunu kapsamak zere zastoy, durgunluk ve zamedleniye, hz dmesi deyimleri kullanlyor. Fakat bu tablo abartma ldr. Uluslararas planda da, durum kark grnyor. Hatrlanmaya deer; 1970 yllar sonlarnda kinci Souk Sava balad zaman, bunun, ak ifadesini ncelikle ar tan stratejik gte, nc Dnya'da takviye edilmi bir pozisyonda, dengeyi Moskova lehine eviren, stratejik SS18 ve uluslararas' menzile sahip SS-20 fzelerinde bulan dnyadaki yeni Sovyet gcnn sonucu olduu pek yay gnd. Tarihsel perspektif iinde ele alndnda, Avrupa d nda Bat'ya en byk glkleri yaratan Hruov ve Lenin ve hatta Stalin deildi, fakat pek habis Brejniev oldu. Vietnam zaferini Sovyet silahlar ve destei salad ve bunlar, Mozambiquete, Angolada ve Cuba araclyla, 173

Nicaraguada zaferin salanmasnda byk imkanlar sa lad. kinci Souk Sava, Brejnievin dnemine bir tepki olarak ortaya kyor; bundan sonraki blmde ele alyo rum. Burada ancak yine de ortaya kardm tezlerle ilgili kukular azaltmaya ncelik veriyorum. Trostkist ei limli de olsa bir sol yayn organndan Amerikan Bilim ler Akademisi'nin yayn organna gemek ve n kazan m Z imzal yazya dnmek istiyorum'1 0 . Amerikan Bi limler Akademisi, Garbaova yaplacak yardmlarda ve alacak avanslarda temkinli olmay savunuyor; sistemin gcn hatrlatyor. Grne gre sonu gelmez bir biimde bir Sovyet baarsn dieri izledi. Stalin, 1949 ylnda sersemletici bir hzla atom bombasn elde etti. Sonra Hruov, Sputnik'i ve uzaydaki ilk insan ile byk bir zafer kazand ve roketleri ile dnyay rktt. Brejniev, nc Dnya'ya istedii gi bi mdahele etti, ktalar denizaltlaryla kuatt ve sonun da Birleik Devletler ile nkleer eitlii salad. Rusya, bir sper g olarak, dnyay iki ayann arasna ald. Ve 1968 ylndan sonra, Bat'nn Vietnam felaketi, Watergate Skandali, iki petrol oku ve ahn ran'n yk l trnden darbelerle sersemledii bir zamanda gler dengesi, Sovyetlerin pek sevdikleri bir syleyile, kesin likle, 'sosyalizm lehine deiiyordu. Baz sorunlar olmakla birlikte Garbaov, ite byle bir dzeni miras ald. Peki, iinde bir zl gerektire cek toplumsal rahatszlklar var myd; son soru budur. Kesinlikle yoktu; ancak cevab yine de Hallidaya brakyo rum. Daha inandrc olacan dnyorum. Herhangi bir mutlak gsterge asndan Sovyet sis temi baarsz deildi: Halknn bir bakaldrs yoktu, eko nomisi, snrl da olsa yeterli lde rn salyordu. Eit sizlik ve su dzeyi, gelimi kapitalist lkelerdekinden daha dkt. Hepsi bu kadar. Neresinden baklrsa baklsn, Sovyet sisteminin zlmesi iin temelinden ve iinden ciddi ge rekeler bulmak mmkn olmuyor. ziilyorsa, tepeden ve balant ile dardan zlyor.

BRNC BLMN NOTLARI

1 A.J.P. Taylor, From Sarajevo to Potsdam, London, 1966, s. 58 2 David Thomson, Europe Since Napoleon, Penguin, 1957-1978, s. 35 3 Francis Fukuyama, The End of History? National Interest,, Yaz 1989, G. Himmelfarbn yorumu, s. 25 4 Z, To the Stalin Mausoleum, Daedalus, K 1990, s. 339* 5 Peter Gay, Party of Humanity, N.Y., 1963, s. 162 6 The Recollections of Alexis de Tocqueville, J.P. Mayer (ed.) N.Y., 1850-1959, S. 56 7 David Thomson, Europe Since Napoleon, op. cit., s. 29 Simon Schama, Citizens - A Chronicle of the French Revolution, Viking, 1989, s. 265 8 Simon Schama, ibid.., s. 253 9 De Tocqueville, L'Ancien Regime, Oxford, 1904-1969, s. 205 10 L.C.A. Knowles, Economic Development in the Nineteenthe Century - France, Germany, Rissia and the United States,. London. 1964, s. 53. 11 Simon Schama, Citizens, op. cit., s. 260 12 Georges Lefebvre, The Corning of The French Revolution, N.Y., 1947, s. 27 13 J.M. Thompson, Robespierre and The French Revolution, N.Y., 1962, s. 17 14 G. Lefebvre, op. cit., s. 45 15 A. Soboul, Civilisation et la Rvolution Franaise, Paris, 1988, s. 173. 16 ibid., s. 182 17 Alfonse Aulard, A Party of Anti-Parisian Republicans, F.A. Kafker - J.M. Laux, The French Revolution: Conflicting Interpretations, N.Y., 1968, s. 127-128 18 J.M. Thompson, Robespierre, op. cit., s. 37 19 Leon Trotsky, Stalin, Vol. II, Pahther, 1969, s. 226. 20 ibid., s. 215 21 ibid., s. 233 22 Jerry F. Hough, Gorbachevs Strategy, Foreign Affairs, Son bahar, 1985, s. 34

174

175

23 N.A. Tihanov, Sovetskaya Ekonomika: Dostijeniya, Prob lemi, Perspektm, M., 1984, s. 29 24 Henry Kissinger, For the Record, London, 1981, ,s. 92 25 Antonio Rubbi, The New Internationalism: A Drama with Happy Ending?, World Marxist Revlew, Nisan 1989, N. 4, s. 64 26 J. Jonson - G. Ross, On the Roller Coaster: The French Left 1945-1988, New Left Revievv, 1988, N. 171, s. 12 27 ibid.. s. 6 28 Jerry F. Hough. Gorbachevs Strategy, op. cit., s. 46. 29 F. Fukuyama, The End of History?, op. cit., s. 17 30 Mikhail Gorbachev, OCtober and Perestroika: The Revolution, Continues, Moscow, 1987, s. 62 31 R.W. Davies, Gorbachevs Socialism in Historical Perspective, New Left Review, Ocak-ubat 1990, N. 179. s. 16 32 A. Aganbegyan, Phased Acceleration, World Marxist Revi evv, Ocak 1988, N. 1, s. 111 33 A. Aganbegyen, New Directions in Soviet Econornics, New Left Revievv, Mays-Haziran 1988, N. 169. s. 95 34 Ch. Leadbeater, Making Labor Force. Financial Times. Survey, 12 Mart 1990, s. 15 35 J. Lloyd, A Tugh Transition, Financial Times, Survey, 12 Mart 1990, s. 15. 36 A. Sakharov, Progress, Coexistence and Intellectual Freedom, N.Y., Times Books, 1966, s. 74-75 37 ibid., s. 27 38 Jerry F. Hough, The Struggle for th Third World - Soviet Debates and American Options, The Brookings Institution, 1986, s. 31-32 39 Z, To the Stalin Mausoleum, op. cit., s. 324 40 R. Milliband - L. Panitch - J. Saville (eds.), Socialist Register 1989, London. 1989, s. 7 41 Mihail Garbaov, Put' Oktyabrya Put Pervohodtsev, 2 K a sm 1987 M., 42 Nikolai Vasetsky, Outlining Trotskys Political Profile, World Marxist Revievv, Aralk 1989, N. 12, s. 51 43 Kruevin Anlar, stanbul, 1971, s. 430 44 ibid., s. 436 45 A. Brown, Political Developments: Some Conclasions and An Interprelations, A. Brown - M. Kaser (eds.), The So viet Union Since The Fail, s. 6 46 M. Kaser, The Economy: A General Khruschev, N.Y., 1975, s. 221-222, A. Brown - M. Kaser (eds.), The Soviet Union, op. cit., s. 215 47 G.E. Schroeder, Consumption, A. Bergson - H.S. Levine

T
48 49 50 51 52 53

54

55 56 57 58

59 Z. To the Stalin Mausoleum, op. cit., s. 317

(eds.), The Soviet Economy Toward the Year 2000, London, 1983, s. 311-312 D.W. Bronson - B.S. Severin, Soviet Consumer Walfare: The Brezhnev Era. Soviet Economic Prospect For the Seventies, Congress of the U.S., Wash., D.C., 1973, s. 377-385 Zev Katz, Insight from Emigres and Sociological Studies On Soviet Economy, ibid., s. 9 Paul K. Cook, Political Setting, Soviet Economic Prospect, op. cit., s. 4 S. Gomulka, Soviet Growth Slowdown: Duality, Maturity and Innovation, American Economic Revievv, Mays 1986, s. 170 R.W. Davies, The Technological Level of Soviet Industry: An Overview, R. Amann - J. Cooper - R. W. Davies (eds.), The Technological Level of Soviet Industry, Yale University Press, 1977, s. 35 Soviet Economy in the 1980's: Problems and Prospects. Joint Economic Comitte, Congres of The United States, Part I, Wash. D.C., 1983, s. 99 Jack Broughter, 1979-1982: The United States Uzez Trade to Penalize Soviet Aggression and Seeks to Reorder Western Policy, ibid., s. 436 R.W. Davies, The Technological Level of Soviet Industry, op. cit., s. 65 ibid., s. 65. ibid., s. 198. F. Halliday, The Ends of Cold War, New Left Revievv. MartNisan 1990, N. 180, s. 14-15

177

F .: 12

176

Birinci Blm in Birinci Ek

KIRK SEKZ'E K BAKI: TOCOUEVLLE VE MARX Aydn Devrimi sfatn uygun grenler bulunuyor; tartmaldr. Marx'n kuku samasna karn sosyalizm adna ilk devrim giriim i olduundan kuku duymamak gerekiyor. i snfnn saf biimde bir ta ra f olduu ilk i savatr; bu noktada hi kuku bulunmuyor. ok ksa sryor; ancak tartmas ve dersleri bitmiyor. Quarante-huitard, Krk Sekizliler, anlamna geli yor; bir hava ve bir efsane brakyor. 1848 ylndan 120 yl sonraki 1968'liler ya da ksaca Altm Sekizliler, Krk Sekizliler adna pek de hakl saylmayan bir zenti ola rak kalyor. Krk Sekiz, o zamann dnyas Avrupa'yla s nrl saylabildiine gre gerekten bir dnya devrimi olu yor; son dnya devrimi provas olduu o zaman bilinm i yor. Uzun bir restorasyon srecine tepki olarak kyor; resmi restorasyon dnemi, Napolyon'un nihai dy le balatlyor. Ancak Robespierrein dyle balat mak daha teorik grnyor; gerekten de giyotine gn derildii tarihten 1848 ylna kadar geen srede Robespierre ad, Avrupann lek ve en grbz gnah keisi ya p lyor. Fakat 48 Devriminde bir yandan Robespierre adiy le bir gazete karlyor ve dier yanyla kurulan Ulusal M eclis'te tem silcilerin hepsinin giymesi iin nerilen ve kabul edilen niform a-giysi, Robespierre'in Fransz Dev rimi meclislerinde giydii elbiseyi hatrlatyor.

178

Restorasyon, kilise, asiller ve monariden oluan bir birleik cephedir; 1815 Viyana Kongresinden sonra ilan edilen beraberliin adyla, bir Kutsal ttifa k tr. Britanya, Rusya, Avusturya, Prusya ile drtl ve yenik Fransann katlmasyla beli Holly Alliance, Avrupa lsndeki res torasyonun uluslararas platform u oluyor. Krk Sekiz Devrim leri. umulmadk bir zamanda, Marx ve Engelsin Ko mnist Leage iin kaleme aldklar Komnist M anifesto'nun yayna gnderilm esinden bir ka hafta sonra, bu b ir leik cepheyi paralam ak zere patlyor; patlatann da rgtsz ancak fiili bir cephe olduunu sylemek zorun ludur. ilerle burjuvazinin cephesi'dir; fakat, 48 Devrim inin zellii, iilerin, ilk kez bir devrim srecinde bamsz hareket etmeye kararllklar oluyor. lk kez, ml kiyete kar bir programla, burjuvaziden ayrlmak ve dev rimi alp gtrm ek g ve ansn sergiliyorlar; burjuvazi, derhal programn deil istikrarn tercih ettiini gsteri yor. Program konusunda srarl ve inanl olmadn a a karyor; bir tarihinin uygun szckleriyle, burjuva zi, 48 Devrim sreci iinde rtn ispat ediyor ve ii snf iin silahl bakaldrnn tek yoJ olduu bir durumu hazrlyor. En kanl bir biimde bastryor. Kari Marx, politik nermelerinin pek ounu yakn dan iziemek imkann bulduu Krk Sekiz Devrimi'nden karyor. M arx n pek ok kuramlatrma almas, B yk Fransz Devrimi ile zenginletirilm i Krk Sekiz Dev rimi zmlemesine dayanyor. Bunlar ayr ve deerlidir; ancak Marx'n Krk Sekiz Devrim ini tmel deerlendir mesi ikircikli grnyor. M arxn yenilgiyi kanlmaz g ren bir deerlendirm esi var; bunu, devrim partisinin u bat Devrimi ne kadar kurtulamad kii, illzyon, dn ce ve tasarlara balyor. Daha da nemlisi, Devrim Par tisi adn verdii devrim ci tarafn bu zaaflardan bir u bat Zaferi ile deil yalnzca bir dizi yenilgiyle kurtulabile ceini yazyor (*). Bylece 1848 ubat Devriminde ii
(* ) K . M a n , T h e Class S tru g g les in F r a n c e : 1848 to 1850, K a ri M arx, S u rv ey s F ro m E zile, D. F e r n b a c h (e d ), 1973. s. 35

179

snf tarafnn yenik dm esi, M a rx a gre, pek de kt b ir sonu olm uyor; gerek devrim partisi ynnde o l gunlam ay balatyor. Tarihin ve ta rih in in her baarszl, hata ya da mahkum grm e eilim i var; ta rih ve bilim i, eninde-sonunda darvvinist'tir. Bunu anlyabiliyorum . Fakat anlalm a s gereken bir baka nokta daha gryorum ; M arx, u bat Devrim i'nden ok ksa bir zaman nce belki de ta rihte en ok okunan alm a olan K om nist M a n ife sto yu, Engels ile birlikte, yazmasna karn Krk Sekiz dev rim srecinin tm yle dnda kalyor. Krk Sekiz Devrim i'nde sosyalizm adna yer a la n la r bulunuyor; ancak bunlar Blanqui ve ta ra fta rla r, Blanc ve ta ra fta rla r, M a rxn sekter d o k trin e rle r olarak e le tird ii topyaclar, Saint Sim on ve F ourier ta ra fta rla rd rla r. M arx, btn alm a'larn, b ir yandan bu eletird ikle rin de bulduu nem li kav ra m la r (*) asim ile etm eye ve d i e r ta ra fta n da bunla r mahkum edici bir eletiriye tabi tutm aya ayryor. Bu, bir. kincisi, M a rx n henz kendi gem iinin baz b iri kim lerinden kopamamas da, deerlendirm esinin ik irc ik li niteliin e katkda bulunuyor. G venirlik kazanm ada ta rih ile r. Krk Sekiz D evrim i ne M arx gibi bakm yorlar; sosya list tonunu, M arxa gre, o k daha yksek gryorlar. Bunlarn arasnda Hobsbavvm da var; uzunca b ir akta rm a yapm aktan ken(*) Marx'n sisteminin en ilgin yan yeni kavramlar ret mekten daha ok mevcut kavramlar netletirerek gelitirmesi ve daha nemlisi bunlar arasnda yepyeni ilikiler kurmasdr. Marx, kulland kavramlarn ounu mevcut bilgi stoundan ve bunlarn da nemli bir blm n eletirdiklerinden dn alyor. Trkiyenin sorunlar, beni, planladmdan ok daha fazla, tarih, tarih yorumu ve felsefesiyle ilgilenmeye zorlad. Bu alan da kendime taahhtlerimi yakn bir zamanda yerine getirebil meyi umuyorum. Bunun ardndan ekonomi politie dnmeyi planlyorum. Bu dizi iinde. Marx ve Leninin ayr ayr, ne okuduklarn, neyi kabul edip neyi reddettiklerini, hangi kav ramlar tartmalardan aldklarn, kabul ve redlerinin sistem lerinin oluumundaki katksn incelemek istiyorum.

180

dim i alam yorum . unlar yazyor: ubat Devrim i sadece prolete rya tarafnda n yaplm akla kalmad, ayn zam an da b ilin li bir sosyal devrim olarak g e re kle tirild i. Am a c sadece herhangi b ir cum huriyet deil, dem okratik ve sosyal cum hu riye t kurm akt. Liderleri so sya listle r ve ko m nistlerdi. G eici hkm ette bir de gerek ii, A lbertadyla bilinen b ir ta m irci vard (*). E ric Hobsbavvm, bun lara ek olarak, devrim i izleyen bir ka gn iinde kabul edilecek bayran renkli Fransz bayra ya da sosyal bakaldrnn sim gesi olan kzl bayrak olmas konusunda bir tartm ann da ktn kaydediyor. Y enilgiyi ise, bir takm yanlglara veya sosyalist tarafn i renklerine de il, eski rejim le birleik ilerlem e gleri arasnda bir mcadele yerine dzenle toplum sal revolsyon arasnda gem esine balyor. E H. C a rr da benzer b ir deerlendirm e sergiliyor; 1848 ubatnn burjuva d e vrim cile ri devrimin itici gcnn yeni proleteryann eline ge ti in i ve hcum la karlaa nn m onari deil m lkiyet olduunu anladklar zaman, derhal b arikatla rn b ir yanndan b r yanm a geiyorlar. Krk Sekiz'in plebyen devrim cileri, cephelerinin te rk edil diini gryorlar. Bunu karlam aya gleri yok; Carr, hem sosyalist rengi koyu g r yor ve hem de yenilgiyi bura ya balyor (**). M a rx a gre vurguyu baka yere ve te ye koyuyor. Kukusuz, aradan geen yllarda yaplan a ratrm a lar ve daha da nem lisi, daha sonraki yllarn gelim e ve patlam alar iinde Krk S ekiz'in yeniden de erlen dirilm e si vurgu farkn anlam a ve anlatm ada nem lidir. Ancak benim burada yapm ak istediim karlatrm a b ir yanda Hobsbavvm ve C arr ve d i e r yanda M a rx n olduu ara trm a deil; bunlar asl karlatrm aya yol am ak iin aktarm bulunuyorum . Asl karlatrm ay. Krk Sekiz D evrim inin b ir baka tanyla, Alexis de T ocqueville ile
(* ) (* *) E .J . H b sb a m m , T h e A g e o f C ap ital, 1848-1875, L o n d o n , 1975 , s. 29. E .H . C a rr, F r o m N a p o leo n to S ta lin a n d O th er Essays, L o n d o n , 1980, s. 5.

181

M arx arasnda yapm ak istiyorum . T ocqueville de, devrim srecinin M arx kadar yakndr ve hatta iinde geziyor; nlem ek is tiy o r (*). Daha sonra 1850 ylnda, tam M a rx'n Krk Sekiz D evrim i'ni, Ren'li radikal san a yicilerin gaze te si Neu Rheinische Z e itu n g ta deerlen dirdii ta rih te , izlenim lerini kendisi iin kaleme alyor. B raktklar, M a rxn deerlendirm esinin karsnda b ir yer tutu yor. Tocqueville, Krk S e kizi, bir snfa kar snf m cadelesi, a struggle of class a g ain st class, olarak g ryor. Hkmet biim i deil toplum un dzenini dei tirm e k am a ediniliyordu devrim i byle bir netlikle de erlendiren Tocqueville, yaplan, iilerin, m evcut du ru m larndan kurtulm ak iin sahneledikleri, kr ve kaba, fa k a t gl bir aba olarak n ite liy o r (**). stelik zorunlu olarak baarszla m ahkum da saymyor. De Tocqueville, ii snf asndan Krk Sekiz Devrim inin baarya ulamamasn iki nedene balyor. Eer seim yaplacaksa, hemen yaplm alyd; st snflarn henz yedikleri darbenin rkntsn yaam ay s rd r d kle ri ve halkn da honutsuzluk yerine aknlk d u y duu bir zamanda, 24 u b a ttan hemen sonra seim yaplm olsayd, bunun iilerin isteklerine uygun sonu verebilece ini tahm in ediyor. Bunu yapm am alar halinde, diktatrl cretle kapsalard, bir sre ellerinde tu ta bilirlerd i; T ocqueville bu iki yola da bavurulm am o l masn, yenilginin nedenleri olarak ortaya koyuyor. ki anlatm a gemeden nce baz tem el h a trla tm a lar yapm a zorunluluu var. Fakat bundan da nce bu iki anlatm karlatrm ann dersi ya da dersleri zerinde durm ak istiyorum . 1848 Fransz ubat D evrim i'nde iki dzenin beraberlii grlyor; 1789 deil de 1792 D evri
(*) Suhanov'un anlarn hatrlatyor; bir meneviktir ve ubat 1917 Devriminden sonra hep muhtemel bir sosyalist ayaklanmay nlemeye alyor. Fakat son derece retici ol duundan kuku duymuyorum; ne yazk, Rusa dnda sadece ksaltlm olarak yaynland.
(* * ) T h e R eco llec tio n s o f A le z is d e 1850-1959, s. 105 ve 106. T o c q u ev ille , N .Y .,

182

m inin e ksiklikle rin i tam am lam ak, ksaca, burjuva devrim ini netletirip pekitirm ek isteyen dzen ile ta rih te ilk kez ii dzenini kurm ak iin kararl o la n la r b ir aradadr. Bu haliyle 1917 Rusya ubat D evrim i'ne ok benziyor; Rusya ubat D evrim inde burjuva dzen zlem enin daha se rt ve baskn olduu kukusuzdur. Ancak tarih, yoksul kyllerle glendirilm i ve belki de zayflatlm , ii d zeni tarafnn ok daha ar olduunu g steriyor; burjuva dzeni, geici ve ok ksa kalyor. M arx, '48 ubat Devrim i'nde ii dzeni program nn kaybetm eye m ahkum olduunu vurguluyor; kazansayd pre-m ature, erken doum olacakt, bu izlenim i veriyor. M arx'n sn flar dzeninde olm asa da, rgtsel ve lid e r lik plannda hakl olduunu kabul etm ek istiyorum ; ii dzeni, bir kalkm aya girim eden nce, kabul edilm i liderlerinden yoksun braklyor ve daha sonra da kay betm eye m ahkum bir ik tid a r giriim ine zorlanyor. Bu, 1843 Haziran ayndadr. Lenin ise 1917 Haziran aynda, nemli gsterilerle, iktidar, ii snf adna, istediini belli ediyor. Haziran 1848 tarihinden b ir ay kadar nceki gsterilere, A ugust Blanqui nce kar kyor ve daha sonra katlyor; bu giriim datlyor ve 1830 D evrim inden beri en deneyim li lider ve rgt olan Blanqui tu tuklanyor. B lanqui'nin eski yol arkada, ve im di ba ka bir kanaldan hedefine ulam ak isteyen Barbe ve a r kadalar da tu tu k la n a n la r arasndadr; Haziran A yaklan mas, en uygun liderlerinden yoksun bir hale getiriliyor. Haziran 1917 tarihinden itibaren Lenin tutuklanm am aya zen g steriyor ve ubat D evrim inin yeni havasnda d e r hal izli alm aya balyor. Lenin, 1848 ubat ve Ha ziran aylar arasndaki gelim elerin ne lde etksinded ir; eer etkisinde olsa bile, M a rx n yazdklarna fazla itib a r etm ediini sanyorum . nk i dzeninin bir ik tid a r iin olgunlua eriip erim eyecei tartm asn bir kenara itiyor. Krk Sekiz ubat D evrim i'nde iiler, so syalist akm la r var; ancak henz dom akta olan m arksizm in hi bir e tk is i bulunm uyor. On Yedi ubat D evrim i ve hemen

183

izleyen aylarda ise Boleviki, en az e tkili ya da en e tk i li ya da en etkisiz hareketlerden birisidir: bu nedenle A S. P. T a y lo r un, Lenin iin uygun bulduu, hemen hemen m evcut olm ayan Rusya Partisi lideri (*) sznde nem li bir hakszlk grm yorum . Nerede ise m evcut olm ayan Boleviki, Lenin in liderliinde, eksiini yoksul kyller le tam am layarak b ir ii dzeni kurm ak zere ayaklanm a hazrlyor; bata m eneviki, tm m evcut ve g l ile ric i ler, Lenin'in M a rx n yolundan ayrldn ve B lanquist olduunu ileri sryorlar. im di bir soru var; M a rx n anlatm nda ve zm le mesinde, Krk Sekiz'de kurulacak bir ii dzenini erken bulduu kesindir. On Yedi'de Lenin'in M a rx n bu yarg sna itib a r etm eyerek Ekim Devrim i ile bir ii dzeni kurm ak iin nem li bir adm att da dorudur. ncs, Ekim D evrim inin kurduu ii dzeni, bugn zlme srecini yayor. yleyse soru udur: M arx hakl, Lenin haksz mdr? Bu soruya vereceim cevaplarm var; herhalde bu nun iin yazyorum. A ncak anlam l bir tartm a iin o r tam n hazrlanm as gerekiyor. im di buna balyorum . nce iki noktay arka arkaya sralam ak istiyorum . B irincisi, O ndokuzuncu yz yln liderinin Byk B rita n ya olduudur. Byk bir sm rge devleti ve uluslararas gtr; bu anlam da tek gtr. 1820 yllarnda T rkiye ye kar G rek bam szlk hareketini, 1815 ylnda V iyanada kurulan Kutsal ttifa k bir kenara atp te k ba na destekleyerek (**) yeni an patronu olduunu ilan ediyor (***); bu dnemde uluslararas planda son sz syleyen hep Byk Britanya oluyor.
(* ) (* * ) A .S.P . T aylo r, F r o m S a ra jev o to P o tsd a m , L o n d o n r 1966, s. 44. H a ro ld N ico lso n, T h e C o n g re ss o f V ie n n a , L o n d o n , 1 9 4 6 -1 9 4 7 , s. 275.

(***) ha sonra olursa bu rttkleri

1815-1848 arasnda pek ok devrim hazrl var. D a ve snrl 1830 Fransz Devrimi bir kenara atlacak dnemde tek baar, Greklerin Trkiyeye kar y bamszlk sava ve devrimidir. Bu, Avrupa libe

,184

Yalnz snrlar var; B ritanya, uluslararas politikada hep son sz sylyor. A ncak genel o la ra k politikada sz Fransa'ya a ittir; uygun b ir syleyile, Fransa, O ndokuzuncu yz yl politikasnn szln oluturuyor. Fran sa nce liberal ve radikal dem okrat, daha sonra da sos ya list politikann tm szcklerini ve zam an zam an da m odelini salyor. Bu, bir. kincisi, B rita n ya nn u luslar aras sorunlarda son sz syleyen bir gce sahip o l masna karlk, iki dzenin atm asnda enternasyonal olan Fransa'dr. Krk Sekiz, bunun tip ik bir rneini sa lyor; talya da balam asna karn Fransaya geince en ternasyonal b ir n ite lik kazanyor ve hzla yaylyor. M arx'n krizler ile devrim ler arasnda kurduu kore lasyonda, Fransa p o litika ta rih i bilgileri nem li b ir rol o y nuyor; 1789, hem sanayide ve hem de grlm em i bir souk k yaanm as nedeniyle Devrim 'den hemen nce tarm da nemli bir ekonom ik krizle beraber geliyor. 1848 D evrim i'nin geliinde de kriz var; 1847 ylnda yine son derece kt bir hasat yaanyor. Seksen Dokuz ncesinde sanayi krizinde Fransann Britanya ile yapt Eden Antlam as ile gm r klerini n g iliz m allarna am asnn ykc etkisi byktr. Bundan sonra, Napolyon ile balam ak zere, hep yksek ta rife politikas izleniyor. On A ltnc Lui dnem inin, kendisinden nceki On Beinci Lui dnem inin grkem li refahna kar lk bir depresyon dnem i olduu kesindir; fa k a t Krk Sekiz ncesi iin tam te rsin i sylem ek gerekiyor. Krk Se kiz yllarna yaklaldnda Fransa sanayiinde nem li sram alar yaanyor; Fransa, ngiltere'den ekebildii em igre m akinaclarn katksyla hzla m akina sanayiini kuruyor ve sanayide, Britanya ile rekabet kaplarn zo r luyor. O kadar yle ki, bir ngiliz uzman grubu, 1841 yralleri arasnda byk sevin yaratyor; nedeni, Antigite d knlnden daha ok, tm liberallerin tek teselli ve vnc olmasndan ileri geliyor. Greklerin bamszln, dnyann zgrlk sevenleri ze rindeki etkileri asndan. Birinci Souk Sava yllarnda K ba'nn bamszl ve devrimi ile karatrmak mmkndr.

185

.lnda, eer uygun bir modeli olursa Franszlarn yapa m ayaca m akina kalmamtr diye ra p or ediyor (*). Fran sz m akinalarnn kalite le ri de, ngiliz m akinalarna gre, olduka ykseliyor. Canlanan ve gelien sanayilem e, yeni ii ve ii snf dem ektir; Krk Sekiz ncesinde Fransa'da hzla i i ktlesi oluuyor. Bu snfn iki zelliine ia re t etm ek m m kn; birincisi, oluumu, uzun b ir zam an aralna y a ylm yor. kincisi ve daha nem lisi, okuyan bir ii snf dr. Okumas iin de malzeme fazlasyla ortadadr; son radan topyac adn alan S aint-S im on ve F ourier t r n den yazarlar, durm adan yazyorlar, i ile r bakm ndan anlalr dille yazyorlar ve kapitalizm i ele tire rek emee dayal bir dzen neriyorlar. Bunlarn yannda Luis Blanc, 1839 ylnda, LO rganisation du T ra v a il'i yaynlyor; Blanq u inin yine b ir baka devrim g iriim in d en dolay h apis te olduu bir zamanda, Fransz iilerinin akln elm eyi beceriyor. Blanc, ateliers nationaux, ulusal atlyeler, ne riyor; h r iinin alm a hakk olduunu ve devletin bunu grev bilm esi gerekti ini yazyor. Blanc, a tlyelerin gelirinin bir paynn iilere, b ir paynn hasta ve s a ka t lara ve bir paynn da makina yenilenm esine ayrlm asn savunuyor; D evrim den sonra kurulan geici hkm ette 'bakan yaplyor. i snf hzla geliiyor, okuyor ve d o k trin e rdir; kendi dzenini kurm ak iin m cadele etm ekten daha ok yeni dzen tasarlarna ilgi duyuyor. lg in tir, bu dnem de, sosyalizm szc ngiltere'de Owen, Fransa'da Fou rie r veya S aint-S im onun adlaryla zde durum dadr; fa ka t m cadele ve devrim anlam larn artrm yor. M cadele ve devrim tonu hl dem okratlardadr. Devrim ci de m o kra t hazrlkla r ise ok byk lde gizli rgtle rce yaplyor ve ok byk lde baarsz la mahkum oluyorlar. 1820-24 ve 1829-34 yllar a rasn
(* ) L .C . . K n o w les, E c o n o m ic D e v e lo p m e n t in T h e N in e t e e n t h C o u tu ry , s. 138, F r a n c e , G e r m a n y , R u s ria a n d T h e U n ited S ta tes , L o n d o n , 1964.

186

daki iki bastrlm devrim dalgasnda, G rekle r'in bam szl elde etm esi ve 1830 ylnda Fransa'da Onuncu C har les yerine Louis P hilippein getirilm esinden baka hi bir baar salanam yor. M onari, kilise ve aristokrasiden oluan ittifa k egem enliini srdryor. Bu dnem in tm , net b ir restorasyon zellii ta yor; Am erikan bam szlk savann Fransz kahram an Lafayette , Fransz D evrim indeki grkem li gnlerini h a tr layarak, 1830 D evrim i gnlerde bir kalabala hitap eder ken, restorasyon dnem inin parolasnn birle ve unut olduunu dile g e tiriy o r (*). G erekten de, devrim dnem lerinin canl b ilin lilik ve ayrm a izg ileri tam asna k a r lk, restorasyonda insan beyninin unutm a alkanl ve birlem e tutkusunun b irbirinin kokusundan ayrlm ayan sr kom pleksine dnm esi ok arpcdr; devrim s recini, insann kendine gelm esi ve restorasyon dnem ini ise kendinden gem esi ola ra k nitelem eyi mm kn g r yorum . Tarihi David Thom son, bu restorasyon srecinin d rt izgisini n plana karyor; birincisi m eruiyetilik oluyor. M onarinin m eruiyetiyle balayarak, gnlk ya am da da meru olmay yksek tutm ak, bu dnem in zel likle rin in banda yer alyor. kincisi, Fransz Devrim inin byk din kartl yerine restorasyon dnem inde koyu b ir dinse llik yaanm aya balyor. Aslnda dinsellie dn Napolyon balatyor ve Fransz Devrimi program ndaki b ir tutarszl ortadan kaldryor; Fransz Devrim i hem m lkiyeti kutsal sayyor ve hem de din kart ve nerede ise insann kendisine tapnm aya dayal, bir dnya fe l sefesi g etiriyor. nsann kendisine tapnm a, insan akln y ce ltm e ktir; Devrim, O nsekizinci yz yl aydnlanm a ve rasyonalizm akm larn p ratike dkyor. Fakat Napolyon, m lkiyete dayal, tabannda orta kyl olan b ir dzenin d insellik olm adan ayakta kalam ayacan anlyor; re sto rasyonun din sellii ayn zam anda rasyonalizm e cephe o l mak demek oluyor.
(* ) S im o n S c h a m a , C itizens - A C h r o n ic le F r e n c h R e v o lu tio n , V ik in g , 1989, s. 10. of th e

Dneme dam gasn tutu cu filo z o fla r vuruyor; HegeE ve Fichte, yeni dim alar kontrollarna alyorlar. R estoras yon ta rih in resmen balam asndan yl sonra doan M arx da, daha sonra Sol Hegelciler eilim i iinde yer alsa da, aydn kariyerine tu tu cu Hegel felsefesiyle ba lyor C) Krk Sekiz yllar yaklarken Hegel'in hegemon yas, Feurbach tarafndan krlyor. Feurbach, devrim s recinin, silahl bakaldrdan nce, felsefe ve ideoloji a la nnda balam as gere ktiin i haber veriyor. Restorasyon ile b irlikte K a to lik Kilisesi eski to p ra k larnn tm n alam yor. Napolyon, kiliseden ve asillerden ald to prakla rn b ir blm n kyllere ve di e r bl mn de yaratt yeni asillere datyor. Yine res.torasyn dnem inde lkeye yeniden dnen asillerin bir bl m de eski topraklarna kavuabiliyor. Bu dnem , byk, to p ra k sah ip liin in byk p re stij ve de er kazand za man araln anlatyor; nc zellik budur. Drdnc zellik ise, bar szcnn kazand poplarite o lu yor; barn kendisi b ir am a haline g e tiriliy o r ve her ne pahasna olursa olsun bar salam ak, nem li bulunu yor. bar ise ajanlar, p ro vo ka trle r ve ok zaman da Prens M e tte rn ich 'in casuslar salyorlar; insanlar, ense lerinde, srekli olarak M e tte rn ic h in burnunu duyuyorlar. M ettern ich, bu nedenle olab ilir, lm ne yakn b ir zam an da, A vustu rya y olm asa bile zaman zaman A vru p a y ynettim diyebiliyor. Kendisini dzenin kayas olarak gryor.
(*) Marxn kendi gemii olduu iin ve Leninin daha az hakl gerekelerle sosyalizmin dayana haline getirdikleri Hegel felsefesi, insanlk dncesine hep egemen olamyor; gidip gelen bir yazgs var. Bu dnemin sonuna doru dinsel akmlarn da Hegele sahip kmas ve arkasndan gelen Feur bach darbeleri, 1848 ylma gelindiinde, Hegel etkisini siliyor. Fakat 1870 ylnda Almanya'nn Fransa'ya kar sava stn l salamasn, Hegelin ansn tekrar artryor. Bu ngil terededir. Fransada Birinci Savatan sonra bir ara yine mo da oluyor.

Avrupa'nn her yan geri adm lara sahne oluyor; 1817 ylnda B ritanya'da hkm et, nl Habeas C orpusu y rrlkten kaldryor. Daha sonra byk top lan tla r ve ra d i kal basn nleyici yasala r getiriyor. M etternich, dnem in ortasnda, Car Birinci A lexandera gnderdii m em oran dumda en yetenekli insanlarn devrim tarafnd a yer aldn dan yaknyor. Restorasyon dnem inde bu durum tersine evriliyor; Thom son, 1800 ylndan nce en e tk ili e n te le k tellerin rasyonalizm , de m o kra tik idea lle r ve a n ti-kle rika lizm tarafnda olduklarna iaret ettikte n sonra, a rtk en byk beyinler gelene kili i, tutuculuu ve kiliseyi des tekliyorlar diye yazyor (*). Restorasyon, b ir tarih iz gisi deil bir yaam biim i oluyor. Aydnlar dinin ve devletin deste kleyicisid irle r, kk zanaatka rla r ve iiler sosyalizm projelerini okuyorlar, kyller, Napolyon savalarnn arkasndan gelen byk bir depolitizasyonu yayorlar; dem okrat ve devrim m ca delesinin bile geni b ir ktle taban grnm yor. Bu a dan bakldnda B lanquism 'in bu dnemde ortaya k mas artc deildir; B ounaro tti kanalyla kendisini Babeuf'a balayan Blanqui, dar rgtle devrim yapmay sa vunuyor. Byle bir durum da i ve uluslararas Kutsal ttifa k 'a kar m cadele, renci, subay, liberal, asil ve tccarlardan oluan kk b ir aznlk {**) ile snrl ka l yor. Krk Sekiz Devrim i byle b ir ortam da patlyor. ok keskin b ir snf ikilem i var. M a rxn, yazdklar d ikka t e kicidir; '48 Haziran A yaklanm asn da, burjuva zinin cokulu genleri, Ecole Polytechnique rencileri, ii ayaklanm asn bastranlarn arasnda yer alyorlar. Tp Fakltesi rencileri yaral plebyenlere bilim in y a r dm elini uzatmay reddediyorlar (***); dem okrat lkeler
(*> (* * ) (* * * ) D. T h o m s o n , E u ro p e S in c e N ap oleo n, P e n g u in , 1957-1966, S. 105. C h a rle s B r e u n in g , T h e A g e o f R ev o lu tio n a n d R e a c tin 1789-1850, N .Y ., 1970, s. 179. K . M a rx, T h e J u n e R e v o lu tio n , N eu R h e in is c h e Z6itu n g , 29 H a z ira n 1848. K . M a rx, T h e R ev o lu tio n s o f 1848, D. F e r n b a c h ( e d .) , P e n g u in , 1973, s. 129-130.

189

le ye titirilm i niversite g enlii ii dzeninin kurulm a sna aka kar kyor. T o cqu eville de, sadece szle deil anlatm la da, bu ikilem i doruluyo r; 1848 D evrim ine son verm ekle grevlend irilenler, tam tam am na 1830 D evrim i'ni yapanlardr diye yazyor (*). 1848 ta rih in d e b ir devrim yaplrken b ir dierine son veriliyor. Lenin, On Yedi ubat'n, M arx Krk S ekiz ubat'n duyam yorlar; nem li b ir e ksiklik saym yorum. Ancak Len inin devrim ci durum la ilg ili nl ta rifin in bir teori olm ak tan daha ok b ir aret dem eti olduu yolundaki gr m tekrarlyorum . Bu iaretlerden en nem lisi saylabi lecek olan ktle h areke tlilii ise her devrim ncesinde grlm eyebiliyor; Krk Sekiz ncesinde bulunm uyor. De Tocqueville, ubat Devrimi ncesinde, yasam a m eclisinde, m ille t ve killi i yapyor; 1848 yl O cak Aynn sonunda, sz alarak krsye kyor ve d inleyicilerin o unu, kendi yazdklarna gre, artyor. Krsden un lar sylyor ya da haber veriyor: Bana, g ste rile r yok, tehlike yok, diyeceksiniz. Bana, toplum sal zeminde g rnr b ir dzensizlik yok, kapda bekleyen revolsyon da yok diyeceksiniz. Beyefendiler, bana, yanldnz sy lememe izin veriniz. Doru, gerek b ir dzensizlik yok; ancak dzensizlik insanlarn kafasna girm i, derine yer lem itir. Kabul ediyorum u anda sakinler, ancak iile r arasnda oluanlar grnz. Kukusuz iiler, eskiden olduu lde ve uygun szckle siyasal tu tku la rd a n ra-> hatszlk duym uyorlar; fa k a t tu tku la rn p o litik deil to p lum sal olduunu grm yor musunuz? (**) B ir asil k kenli olan T ocueville, Lui Filip ynetim inden tik s in i yor; belki de bu tik s in tin in etkisiyle toplum un d e rin in deki hom urtuyu, pek az insanda olan b ir yetiyle, duyu yor. Filip dnem i parlam ento. Ekim 1847 tarihinde de to p la n yo r ve yeni p o litika yollar ararken m anifesto b iim in
(* ) (* *) R eco llec tio n s o f A lez is d e T o c q u ev ille , N .Y ., 1850 1959, s. 37. ibid., s. 11.

190

de bir program hazrlanm as kararn veriyor; T ocqueville, m anifesto'yu hazrlam akla grevlendiriliyor. T arihin zaman zaman byk civle le ri oluyor; Tocqueville, dzeni ku rta r mak iin b ir m anifesto hazrlarken, M arx ve Engels de,, ayn tarihlerde, Alm an Kom m nist B irli inin istei ze rine bir baka, bu kez, kom nist m anifesto yazmaya a lyorlar. Arada be nzerlikler o la b ilir mi? B arikatn iki ta rafndaki akl eer ta ra fsz olabiliyorsa, akln ta ra fsz l son derece zordur, yakn deerlendirm elere ra stla nabiliyor; T o cqu evillein m evcut ynetim den kopukluu, ayn zamanda duygusal uzakl, nem li b ir tarafszlk salayabiliyor. Tocqueville, M anifestosu'nda, lkenin bir kez daha iki byk ta ra fa (*) ayrld zaman gelecektir. diyor. B tn ayrcalklar deviren ve btn zel haklar1 ykan Fransz Revolsyonu, birinin, m lkiyet hakknn kalm as na izin verdi; bunlar da ekledikten sonra zel m lkiye t hakknn pek ok hakkn kayna ve gvencesi olm as gerekirken a rtk yalnzca a ris to k ra tik dnyann b ir kaln ts haline geldiini ileri sryor. Herkesin m lkiyetinin dzlendii bir dnem de a ris to k ra tik m lkiyet dzeni, to p lumsal m antn y itiriy o r ve T ocqueville u sonuca var yor; ok gem eden siyasal m cadele va rlkllarla va r lkszlar arasndaki b ir m cadeleyle snrlanacaktr. M l kiyet, byk sava alan olacaktr. T o cqu evillein zam a nnda yaynlanan m anifestosu, m lkiyet zerine bir snf savan tek ihtim al olarak ortaya koyuyor. Byle soukkanl bir m anifestonun ok fazla e tkili olmadn dnm o lab ilir; O cak 1848 ta rih inde M eclis te yapt konum ada ok daha ateli b ir dil kullan yor. Beyefendiler, bu benim derin inancm dr: im di b i zim bir volkann zerinde uyuduum uza inanyorum. Bel ki bunun da yetm ediini dnyor ve duymuyorsanz ben ne syleyebilirim , sanki havada b ir devrim frtnas var diye haber veriyor.
(*) Party szcn hi bir anlam parti ya da taraf olarak evirebiliyorum. kayb olmadan

191

Dzenin kendisini gl sanmamas konusunda uya rc konuuyor. Eski R ejim 'in bugnk rejim den ok d a ha salam oturduunu hatrlatyor. Eski Rejim neden y kld; kim i insanlarn eylem leri, kim ilerinin yem inleri, La Fayette veya M ira b ea unun abalar nedeniyle yklm a dn ileri sryor. Hayr beyefendiler, baka bir ne den vard: O zaman yneten snf olan snf, kaytszl, egoizm i ve hilekarlyla lkeyi ynetm e gcnden yok sun ve ynetm eye layk olm ayan bir konuma geldii iin ykld. Tocqueville, snf zm lem esiyle konuan bir asil rnei veriyor. Tanr adna, ynetim espirinizi d e i tiri niz, yoksa, tekrarlyorum , bu sizi, uurum a g t re c e k tir; eer uurum sa, bir ay gem eden, ubat Devrim i ger ekleiyor. T ocq ue ville in devrim srecini bildiinden h i kuku yok; aslnda, Seksen Dokuzdan balayarak ve en azn dan O ndokuzuncu yz yln ilk yarsnda Fransada ya ayanlarn hepsi, bunu, b iliyo rla r. T ocqueville, Franszlar olarak, ayaklanm alarla o kadar ok yl g e ird ik ki d i y o r ve kargaa yllar iin b ir t r ahlak ve isyan gnleri iin b ir zel hukuk kt diye devam ediyor. Bu hukuka gre, rdrm e ho grlyor, ykma izin ve riliyor, ancak hrszlk kesi-nlikle yasaklanyor. Devrim sreci, uygulam a yasalarn da g elitiriyor. Devrim nedir; en basitinden m evcut o to rite n in ile mez olmas ve yerine b ir baka o to rite n in gelm esidir. Tocqueville, ubat Devrimi gn, Pariste kam u o to rite sinin eski grevlilerinde n birisin i bile grem edim diye hatrlyor. Ne b ir asker, ne b ir jandarm a, polis ve hatta Ulusal M uhafz var; yerini halka brakyor ve Tocqueville, yalnzca halk silah tayor, kamu binalarn koruyor, gzlyor, em irler veriyor ve cezalandryordu diye yaz yor. Btn bunlar Pariste oluyor ve unlar ekliyor; M er keziye tilik sayesinde Parise hkm eden Fransay yne tir. ubat D evrim inde halk, Fransann ynetim ine ge liyor. Devam etmeden nce bir parantez am am gerekiyor; Krk Sekiz D evrim ini ayn ta rih te T ocgueville ve M arx

192

yazyorlar. T ocqueville devrim in sosyalist rengini n p la na karyor ve M arx nem sizletiriyor. Burada bu ka rarlatrm ay yapm ak istiyorum . ki bakn rengi b irb i rinden ayrlyor; M arx'n sosyalist rengi n plana ka r mas beklenirken tam tersi ortaya kyor. A ncak bu te rs lik yazmlarn genel tonuyla ilg ilid ir; tek tek gzlem ve deerlendirm elerde son derece artc benzerlikler g rlyor. Benzerliklerden birisi, Fransa politikasnda Pa ris'in yeri zerinedir; T o cqu eville in deerlendirm esini a k tarm bulunuyorum . M a rx nki ise yle: Siyasal m er keziyetilik nedeniyle, eer Paris Fransa'y ynetiyorsa, devrim ci kalkm a gnlerinde de iiler Paris'i y n e tir ler (*). Hem birb iriyle akyor ve hem de birbirini ta mamlyor. Fransz D evrim leri iinde en ksas ve en kansz olan olarak niteleniyo r; ancak olaanst o to rite si ne deniyle daha nceki devrim leri karlatrlam ayacak l de insan olunun kafas ve kalbine g iriy o r ve yer ediyor. P aris'te cum hu riye ti klplerin b ir toplant yap m ak istem esi bir hkm et bunalm na neden oluyor ve izin verip vermeme tartm alar iinde Kral Louis Philippee ekilm esi sylenince ekiliyor. Hepsi bu kadar; bu nun zerine Nisan aynda yaplan seim i, ok byk bir ounlukla tu tu c u la r kazanyor. Buna ram en yeni m ec lisin ilk toplantsnda, Tocqueville on be kez, Yaasn Cum huriyet diye bardklarn ve herkesin b irb irin in se sini bastrm ak iin haykrdn hatrlyor. M arx, Krk Sekiz D evrim leri'ni zm lerken ta rih te her eyin iki kez olduunu, H egele dayanarak, kaydedi y o r ve birin cisinin tra je d i ve kincisinin komedi olarak gerekletiin i ekliyor. Krk Sekiz Devrimi sonunda, ye en N apolyonun byk N apolyona zenm esini ve n c Napolyon olarak im paratorluunu ilan etm esini, ko m ik buluyor; gerekten glntr. Ancak Krk Sekiz Dev
(* ) R e co llec tio n s o f A lexis d e T o c g u e v ille, op. cit., s. 75: K . M a rx, T h e Class S t ru g g le s in F r a n c e , 1950. K . M a rx, S u rv ey s F r o m E z ile, D. F e r n b a c h ( e d .) , P e n g u in . 1973, s. 42.

193

F. : 13

rim inde sadece, T ocqueville'in szleriyle h i b ir inanc olm ayan ve bakalarnn da inanc olabileceine inanm a yan Louis Napolyon deil, hemen hemen herkes ta k lit idir. Herkes, Byk Fransz D evrim i'ndeki b ir kahram an ve aktr benim siyor ve roln oynam aya alyor. Her kes Byk Fransz D evrim i'nde olduu trden birbirine yurtta diye hitap ediyor ve m ektuplarn kardeiniz diye b itiriy o r. Daha da ilerisi, geici hkm et, meclise se ilen te m silcile rin giyecekleri oturum giysileri iin de bir kararnam e karyor; bakldnda, R obespierre'in giysile rinin ta k lit edildii anlalyor. Seim sonucunda m eclisteki en byk ounluk, ken disine, B irin ci D evrim 'deki Dallar, M ontagnard, ad n layk gryor; m eclis salonunda stte, tepede bir yeri seiyor. Tocqueville. m eclis a lr alm az, bu grubun iki ye ayrldn ileri sryor; eski ta rz d e vrim cile r ve sos y a lis tle r olarak ikiye ayrlyorlar. T ocqueville, sosyalist leri, daha tehlike li buluyor; nk, ubat D evrim i'nin g er ek niteliine uygun dyorlar. A ncak bu tehlikeye kar n, T o cqu evillei raha tlatan b ir yanlar var; bunlar ey lemden ok teo ri adam lardrlar. Kukusuz, burada te ori szcnden anlalan, topyac grlere bal o l m aktr. Byle olduu iin, Tocqueville, bunlarn dzenr a lt s t edecek eylem lere girem eyeceklerini, nk bakal dr yollarn bilm ediklerini ileri sryor; eski ta rz devrim c ile r ise bu alanda deneyim lidirler. Bu nedenle sosyalist ler, ou cum huriyeti olan dallarn dier kanatm a m uh ta grnyorlar. Tocqueville, dallar, d oktrin ve inan asndan za yf ve yzeysel buluyor; bunlar kahvelerde yetim i ve kafalarn gnlk basnn yazdklaryla doldurm u basit insanlar o la ra k gryor. G nlk basndan kast, cum huriyeti Le N ational ile Ledru-R ollin gibi radikal de m okra tlarla Louis Blanc trnden sosyalist saylanlarn 1843 ylnda kurduklar La Reforme olm aldr; gerekten Krk Sekiz D evrim cilerini bu gazetele r nem li lde e t kiliy o r ve ye titiriyorlar. Seim, iileri m eclis dna itiyor. C um huriyeti ve
194

dem okrat olarak gazeteciler, edebiyatlar m eclise g ir meyi baaryorlar; belki de bu nedenle, 48 D evrim i'ne b ir aydnlar devrimi ad da veriliyor. A ncak bu kadar de il; sokak iilere kalyor ve Tocqueville, so kaktaki ik tidardan sz ediyor. Kalabalklar her gn sokakta ve m eydanlarda toplanyorlard diye yazyor; ykselen d a l galar gibi yaylyorlar. Tocqueville, ubat D evrim i'nin ii arlndan ve sosyalist renginden hi kuku duym uyor; sosyalizm in ik tid a r olamayn, d ik ta to ry a kurulm ayna ve seim lerde ii adaylarn kaybetm elerini ise seim lerin ge yaplm a sna balyor. S eim leri gee brakrken yaptklar hata y, artc bir z ve n e tlikle aklyor. unlar ileri sr yor: iler, halk, nerilerinin pervaszl ve sylem le rinin iddeti ile alarm e e ttile r ve eylem lerinin zayflyla da mukavenete ardlar. Seimde kazanm alar, ubat Devrim i'nin bir basam ak gerilem esidir ve i savaa yak lamas anlam na geliyor. Haziran Devrim i, 1830 H azirannda Louis Philippe kural yaplyor, o rta snflarn, burjuvazi dem ek oluyor, ynetim inde bir halk d e vrim i'd ir; TocquevilIe buna ina nyor. ubat Devrim i, bunun te rsid ir; tm yle burjuva zinin dnda ve burjuvaziye kar yaplmtr. Halk k t lesi, tek bana iktid ar eline alyor. Bizim yllklarm zda bylesine yeni b ir durum yoktur; ubat Devrim i, Tocqueville'e gre yepyeni b ir gelim e oluyor. Bu kez sz konusu olan yalnzca bir partinin za feri sorunu deildir; bu kez ama, tm insanln ren mesine ve izlem esine elverili, bir bilim , b ir felsefe ve izin verilirse syleyebilirim , bir din kurm aktr. Tocqueville, byle bir durum dan kurtulm ay, Prens C onde'nin din sa valarnda syledii, eer ykma bu kadar yakn olm a saydk, m utlaka ezilirdik szn hatrlayarak zm le meye alyor ve eer bakaldr daha az radikal ve da ha az azgn olsayd, burjuvazinin byk ksm evinde oturacakt diye yazyor. Net ve saf bir snf sava o l duu iin, burjuvazinin btn gcn to playa rak yk lendiini anlatm ak istiyor. Btn bu sonuca karn, sos

195

yalizm . her zaman iin, ubat D evrim i'nin tem el karak te ris ti i ve en korkun hatras o la ra k kalacaktr deme den edem iyor. M eclise hakim olam yorlar, ancak, Paris'e h a kim iyet le rin i srdryorlar. S rekli ola ra k iktid ar alm aya al yorlar; zaman zaman iktid a r avularnn iinde hisse d iyorla r. T ocq ue villein anlatm n srdrerek Mays ve H aziran G nleri nden sz etm ek durum undaym . B ir kez de ubat D evrim i'nin hemen banda, bayran rengi ko nusunda kan anlam azlk nedeniyle bir ik tid a r hazrl olduu anlalyor; ksaca ilerde deinm eyi planlyorum . B ir nokta net olm aldr; lid e rle ri yok grnyor. Da ha dorusu pek ok lid e r var; lidersi?lik anlam na g e li yor. Net bir program da bulunm uyor ve eitli p rogram la r orta lkta dolayor. Ancak gleri var ve snf ig d le ri ok keskin olarak beliriyor. Kendilerini di e r d zenlerden a y ra biliyo rla r ve lkeyi ynetece klerine inan yo rla r. Bu am ala birisi sadece korkutm a am al olm ak zere, Mays ve Haziran A yla rnda iki kez kalkyorlar. kin cisi iin Tocqueville, bir harp naras atm adan, li derden yoksun olarak, bayraksz, fa k a t yine de ha riku lade bir ahenk iinde, yal subaylar artan b ir sava deneyim iyle savatlar diye yazyor. 15 Mays 1848 gn, m eclise yrm elerini, Tocqueville, ykm a am acndan ok te hd ite balyor; iile r szn kendilerinde olduunu gsterm ek istiyorlar. G steri, Po lonya sorunundan balyor ve i ile r P olonyann i g a li ne son verilm esini istem ek iin m eclisin trib n le rin i d o l durm aya balyorlar. ounun elinde krmz b ayraklar Var; nem li b ir blm silahl, gizlem eye altklar izle nim ini verm ekle b irlik te ucunu gste riyo rla r. Byk bir kargaadan sonra H ubert adnda b ir ii krsye k yor, krm zyla kaplanm bayra d ik iy o r ve tem silcile rin in ihanetine uram halk adna M illi M eclis'in d a tl m olduunu ilan ediyorum diyor. Bu byk gsteri karsnda deneyim li ve yksek p re s tijli iki ih tila lcin in , Louis A ug ust Blanqui ile Arm and B arbenin davranlar son derece ilg in tir; Tocgueville,

196

bu iki eski yol arkadan da, H ubert'i de lgn olaraK niteliyor, fa ka t, gsteriye kar ktklarn kaydetm iyor. Blanqui, gsterinin bykl karsnda katlyor, ancak buradan hkm et m erkezi saylan Hotel de V ille e y r nrken, ayrlyor. Barbe ise saf d e itirerek ii hareke ti iinde yer alyor. M eclisi dattklarn ilan eden iile r Hotel de V ille'e yrm eden nce m eclii bir gsteri alan haline g e tiriy o r lar. Emein rgtlenm esi, i Bakanl, Zenginlere Vergi, Louis Blanc' steriz diye bardktan sonra Blanc' om uzlarna a lyo rla r ve m eclis iinde tu r a ty o r lar. Blanc, iilerin alm a hakkn savunuyor ve ulu sal atlyelerin kurucusu biliniyor. D evrim den sonra ku rulan geici hkm ette bakanlk yapyor. Hotel de V ille'e yryen iilerin zerine nce M obile G uard 'lar saldryorlar; b un la r lm penlerden o lu uyorlar. Arkasndan Ulusal M uhafzlar g e liy o rla r ve m ec lisin te k ra r aldn ilan ediyorlar. Ulusal M uhafzlar yaasn ulusal meclis haykrlar arasnda nde gelen liderleri toplam aya balyor; Blanqui ve Barbe, bunlar arasndadr. Yetm i yann yarsndan ounu hapis lerde geiren Blanqui, ubat Devrimi ile kt hapisha neye, yeniden ve uzun b ir dnem iin te k ra r giriyor; ka l kmaya aka kar olm asna ramen, ii hareketini deneyim li liderlerden yoksun brakm aya kararl burjuvazi. B lanquiyi hapsetm eyi uygun buluyor. Tocqueville, olaylarn geliim ini anlatrken akln ta rafszlatrm ay baarabiliyo r; kiilere gelince, byk bir kinle, yazyor. M ays gsterisinin olduu gn, b ir ara krsde, ilk kez grd ve adnn kendisinde dehet ve tiksinti artrdn kaydettii bir kim seden sz ediyor; bu, B lanqui'dir, Solgun, kk yanaklara, beyaz dudaklara, hastalkl, hilekar, itic i b ir yze, kirli b ir ben ze, kfl b ir ceset grnne sahipti diye hatrlyor; B lanquinin ok ekici b ir fizyonom isi olm adn dier kaynaklar da belirtiyo r. Ancak tantm ndan T ocqueville'n gerekten n efret e tti i anlalyor; hayatn lam da

197

geiriyorm u ve yeni km a benziyordu)* diye ekliyor. Blanqui, hapisten yeni kyor. ubat D evrim i'nin Fransa'y ikiye bld gnlk ya am dan da anlalyor; Louis August B lanqui'nin devrim in liderlerinden biri saylm asna ve tutuklanm asna karlk, kardei Jerom e A dolphe Blanqui, iktisa t ve H istory of P o litica l Economy in Europe kitabnn yazar, tu tucudu r ve devrim e kar bir tutum alyor. T o cq u evillein yazd na gre (*) Mays G n le rinden hemen sonra ve Hazi ran Ayaklanm as ncesinde, Adolphe B lanquinin hizm et isi, efendisine gevezelik yapyor ve pazar gn tavuk budu yiyeceiz diyor; gzel ipekli elbiseler giyeceiz diye haber veriyor. Tocqueville, karde B la nqui nin bunu anlam azlktan geldiini ve hemen kendisine haber verdi ini kaydediyor. M ays G ste risinden sonra tannm veya tannm a m ne kadar ii nderi varsa hepsi tu tu k la n yo r ve bu yetm iyorm u gibi ynetim , fazla m asrafl olduu ve dev rim in am alarna ters dt gerekesiyle ulusal a t l yeleri kapatm aya karar verdiini aklyor. i dzeni, bunu, i savatan baka b ir yol kalm ad biim inde yo rum luyor. Paris sokaklarnda birdenbire, Hotel de V ille e alan sokaklardan balam ak zere b a rik a tla r kurulm a ya balyor; iiler P arisi egem enlikleri altna alyorlar. Tocqueville, bu durum u, bizim efendisi olduunu dn dm z yerlerin tm , i dm anlarla dolup tayordu diye yorum luyor. B inlerce ii hemen ldrlyo r. B inlercesi s r l yor. Haziran G nleri ite byleydi, zorunlu ve felaket dolu gnler; Tocqueville byle tam am lyor. Fransadaki devrim ateini sona erdirm edi, ubat Devrimi ile ilgili olan b itird i. Haziran Gnleri, ulusu Paris iilerinin zo r balndan kurtard ve kendi sahipliini restore etti. Bu T ocqueville iin bir rahatlam adr; ayn zamanda tm ba kn zetliyor. M arx'n rahatlam as sz konusu olamaz; ayn za
(* ) R e co llec tio n s o f A le z is d e T o c q u ev ille , op. c it., s. 158.

198

manda tm bakn byle bir zete sdrm ak da m m kn grnm yor. nk M arx, Krk Sekizde b ir ii ik ti dar projesini bandan baarszla m ahkum sayyor ve Paris iin de, Tocqueville'in szcyle bir ii zorba ln, Krk Sekiz Devrim i srasnda nerede ise moda l snde kullanlan b ir nitelem eyle proleterya d ik ta t r ln (*) im kansz buluyor. Fransz ii snfn, o ta rihlerde, bunlar yapacak ye tkin likte grm yor. Fransa'da Snf M cadeleleri alm asnda M arx, ubat Devrim i'nden sonra iki kiinin, A lb e rt ve Louis B lancn ii snf tem silcisi olarak geici hkm ete girdiini yazyor; geici hkm eti cum huriyeti ilan e t meye zorladn ve bylece bamsz parti o iarak n plana ktn kaydediyor. Ayrca Pariste de Fransz proleteryas yeterli gce sahiptir diyor; ancak btn bunlara kar kendi adna b ir devrim yapma gcn g r myor. Hl kendi devrim ini yapma gcnden yoksun dur diye d e erlen d iriyo r (**). Lui B onaparte m On Se(*) Marxn yeni ilikilere balad Proletarya Diktatr l kavramnn Blanquiye ait olduunu ileri sren yazar lar ounluktadr. Hobsbawm, bunlar arasnda yer alyor, ve kavramn Blanquist damga tadn yazyor. Cole. Blanauinin bu kavram Marx'n yaptndan ok daha aklkla ifade ettiini kaydediyor. Buna karn, Blanquinin btn almalarn ve el yazmalarn inceleyerek yapt incelemede Spitzer, hi kimse (Blanquinin) bunu kulland yeri belgeleyememitir diyor. Blanqui, 1832 ylnda yarglanmasnda, meslei soruldu unda proleter cevabn veriyor. Jakoben diktatoryasndan yana, ancak Robespierreden nefret ediyor. Bu durumda ken disinin veya yandalarnn proleterya diktatoryas kullan m na ulamalar zor grnmyor; ne olursa olsun, Marx bu kavram telaffuz edilmi olarak buluyor ve gelitiriyor.
G .D .H . C ole, A H istory o f S o cia list T h o u g h t . Vol. I, T h e F o r e r u n n e r s 1789-1850. L o n d o n , 1959, s. 165. A la n B . S p itz er, R ev o lu tio n a ry T h e o rie s o f L ouis A u g u s t B la n q u i, N .Y ., 1970, s. 176. A .J. H obsboom . T h e A g e o f R ev o lu tio n s, op. cit., s. 150. K . M a rx, T h e C lass S t ru g g le s in F r a n c e , op. cit.. s. 42, 43, 45, 46.

(* *)

199

k i z i n o c Smeri alm asnda ise Proleterya partisi k k- I ufiuva dem okrasisine ek ola ra k grnd hkm n vfferb r (4). T ekrar Snf M c a d e le le rin d e renkli b a y rc ^ a ^ nnde kzl bayra indirdi yargsn, muhtem e le r^ bir kzgnlkla da, dile getiriyor. H rj biliniyor; Snf M cadeleleri ve On Sekizinci Brum e r, I Q rxm zamannda, Krk Sekiz Devrimi ile ilgili zm le im eerini kapsyor. Bunlar, T ocqueville'in Recollectio n s '1 ' Charles Seignobosun La R evolution'de 1848 al rn a ^ 'y io birlikte, Krk Sekiz D evrim i'nin en yakn ta n k lar scOV'lyor D evrim in banda M arx P aris'tedir; reak siyon U la y n c a ayrlyor. Yazdklar, hem daha sonrakf a r a t r l a r a kaynaklk ediyor ve hem de, bir-iki kk n o kta l *1 dnda, daha sonraki ok daha ayrntl a lm alc?r|Q dorulanyor. karn deerlendirm esinin tonunda bir e ksik lik gr*du(jm y ve iki alm a arasnda zaman zaman b ir d e e r l ^ n c lr m e ktn belirtm ek durum undaym . S nf M 'cadeieleri alm asnda Temmuz G n le rinde na sl iil er burjuva m onarisi iin sava tla r ve kazandlarsa, utpot G nlerinde de burjuva cum huriyet iin sava tla r ve f a n d la r diye yazyor. 1830 Temmuz G nleri'nde c u f ^ n ^ y g f kurum laryla evrili b ir m onariyi, son rakinde sosyal ku ru m la rla e vrili cum huriyeti zor luyor. V ^ irn m d a i ile r iin, sosyal kurum larla evrili cum huri Yet b ir te rcih olduu izlenim i var; daha sonra kullanlc#n ifadeler de bu izlenim i doruluyor. Snf M-

(* )

K. M arx, T h e E ig h t e e n t h B r u m a ir e o f L ouis B o na pa rte. K. M arx, S u rv e y s F r o m E x ile, D. F e r n b a c h ( e d .) , P en gu in , 1973, s. 169.

('* ) 1 5 Maysta Blanquinin, Barbs ve Raspail ile birlikte iij proleteryasnn nnde, meclisi datmak iin yrd#1 ve denediini yazyor. Daha sonraki aratrmalar bunu d o fu ^myor. Blanqui tutuklanacan sanki biliyor, mec listen HoCe (je villee gitmiyor, taraya kayor ve yine ya kalanyor; ( sonra karld mahkemede iddialar kabul etmemesi!*1 ' karn uzun bir hapis cezasna arptrlyor.
< M arx, T h e C lass S t ru g g le s , ibid., s. S.

200

codelele rinde yine, iiler, ubat D evrim i ni burjuvaziy le b irlik te g e r e k le tird ile r ve karlarn burjuvaziyle yanyana gerekletirm eye altlar ifadesini kullanyor. Byle b ir yazm. Krk Sekiz'de iilerin p e rspe ktifinin bur juva cum huriyeti olduu yargsna g t r yor ki, hem Tocqueville'in yazdklar, hem daha sonraki ara trm a la r ve Jem de olaylarn ak ile dorulanm yor. On Sekizinci Brum er alm asnda, b ir yerde ise, u deerlendirm e var: ubat Devrimi bir srpriz hcum u oldu, eski toplum u apansz yakalad. M arx, Alm anca yazd m etinde, srpriz hcum iin Franszca coup de main szcklerini kullanyor ve A ralk 1851 tarihinde, B irinci D evrim de kullanlan devrim takvim iyle B rum er Aynda Louis B onaparte n darbesini ise coup de tete, bir lgn hareket o la ra k niteleyerek buna cevap sayyor. Bundan sonra deerlendirm esi udur: Easy come, easy go! (*) Haydan gelen huya gider; kolayca gelen b ir dev rim in kolayca gidebile ceini anlatm ak istiyor. B irincisiyle kincisi b irb irini tm yle tu tm uyorlar. u bat Devrimi, b ir yerde savala kazanlyor ve d i e r yer de kolayca elde ediliyor; ubat G nleri'nde. Proleterya, geici hkm ete, cum huriyeti dikte ediyor, ve bylece bamsz parti olduunu gsteriyor. Fakat yine Snf M cadeleleri'nde, baka b ir yerde, cum huriyet 25 ubattan deil 4 M aystan balar deerlendirm esini ve bu nun arkasndan da burjuva cum huriyetin gerek doum yeri ubat Zaferi deil Haziran Y enilgisi'dir yargsn d i le g e tiriy o r (**). Mays, seim lerle, Haziran, byk b ir k ymla, ii snfnn ubat D evrim inden uzaklatrld ta rih le ri gsteriyor. ubat Devrimi, iile r asndan, asl Haziran 1848 tarih ind e sona e riyo r ve kolay b ir son o l muyor. M a rx n d i e r alm alarndan eksik olm ayan tu ta r llk lsnn Krk Sekiz D evrim ini d eerlen dirirken azal masnn nedeni olm aldr; deerlendirm ede rahat hare
(*) (* *) ibid ,, s. 45, s. 149 v e 150. ibid ., s. 56 ve 58.

om

k e t etm ekte glk ekiyor. yle de sylenebilir; Tocqueville , btnn deerle n dirirke n akln ta ra fszla tr yo r ve devrim ci kiile r sz konusu olunca, duyduu tik sin ti ile, ly brakyor. M arx ise zm lem e srecinde yeni a klkla r salarken, genel deerlendirm eye gelince, yazdklarnn btnnde, geriye so ru la r brakyor. Bu noktaya parm ak basm ak durum undaym ; sadece dnsel bir nedene dayanm yor. Ayn zam anda nemli p o litik ve pra tik uzantlar var. Bunlar grebilm ek iin b ir zetle balam ann yararl olacan sanyorum ; Fran sa m erkezi bir ynetim yapsna sahiptir. Aslnda Fran sa sistem ini son derece m erkezi bir o to rite abas ile zgrlk aray arasnda gidip gelm eler ola ra k a lg la mak daha dorudur; bu merkezi sistem iinde Paris'e ha kim olanlarn tm Fransa'ya hakim olacan hem Tocq ueville ve hem de M arx saptyorlar. M arx, ek olarak, devrim ci durum da, proleteryann P aris'i kontrol etti in i de kaydediyor. Yine M arx, Krk Sekiz devrim srecinde Pa ris 'te proleteryann yeteri gce sahip olduunu da yaz yor. ilerin b ilin lilik durum una gelince, Hobsbavvm, t devrim gnlerinde, hep ii snf ve hatta proleterya szlerinin edildiini capitalizm sznn hi g e m edii ni saptyor. B ir de u bilgiyi veriyor: ubat D evrim i nin lk gnlerinde, b ir ka gn, yeni rejim in bayrann, renkli Fransz bayra m, toplum sal bakaldrnn kzl flam as m olaca askda kalyor (*). B ir tartm a veya kavga olm as gerekiyor. G erekten de bir kavgann tesinde ynetim e el koy ma iste inin olduu ortaya kyor. Blanqui zerine ay rntl alm alar, artc bilg ile r getiriyor. air Lam artine, M a rx n ok yerinde belirlem esiyle, illzyonlaryla b irlik te o rta k ayaklanm ay, iirin i, hayali ie ri in i ve la fazanln tem sil etm ekten baka b ir role sahip g r n m yor ve burjuvazi iinde yer alyor; rom a ntik biem inin
(* ) E .J . H obsbatom , T h e L o n d o n , 1975, s. 29. A ge of C ap ital 1848-1 8 7 5 ,

202

de salad im kanlarla, devrim cile ri, renkli Fransz bayrana ikna ediyor. Daha dorusu, tartm alardan by le bir karar karyor; m ilitan solcular son derece ra h a t sz ediyor. P arisin m ilitan solcular, ynetim i geici h kmetten alm ak zere hazrla balyorlar; kendi devrim lerini yapm ak istiyo rla r. Fakat bir gn nce, 24 ubat'ta ok byk p re stij sahibi Louis August Blanqui uzun bir hapis dnem ini geride brakarak bakente geliyor; m ilitan solcular, bu deneyim li ihtilalciden evet sz a l mak istiy o rla r (*). Her gn b ir yeni devrim hazrlayan kimse imajna sahip Blanqui, m ilitan solcular artyor; ynetim in alnsa bile tutulm asnn zor olacan ileri s ryor. Blanqui, bir byk prestiji ve o to rite kaynadr; Louis Blanc bir dieri oluyor. alma hakknn, bunun iin u lu sal a t lye le r kurulm asnn, iin k o o pe ra tif biim inde r gtlenm esinin burada herkesin yeteneine gre katkda bulunmas ve ihtiyacna gre almas ilkesinin sahibidir; geici hkm ette bakan yaplyor. A ncak burjuvazi, B lancdan ve projesinden rahatszdr; bu nedenle, bir yandan ayn isimle, ancak O nyedinci yz ylda ngiliz iliklerine benzeyen, acmasz alm a kam plar kuruyor ve dier yandan da Luxem bourg ato sunda ii sorunlaryla il g ili b ir kom isyon y a ra ta ra k bana B lanc ve yardm cl na da A lb e rt'i g e tiriyo r. Bylece ikisine de b ir oyuncak verm i oluyor. M arx, bu Lxem bourg Kom isyonu iin, Paris iilerinin rn nitelem esini yapyor; hakl oldu unu sanm yorum . Deneyim li burjuvazinin g eici hk m ette grev verm ek zorunda kald, A lb e rt adyla bilinen ii Alexandre M artin ile. b ir ok gizli rgtte yer a l m, 1830 yllar arasnda Paris ve Lyons iileri arasn da irtibat salam deneyim li bir ii ih tila lc is id ir, Louis B lancdan kurtu lm ak iin bulduu b ir form ldr; nitekim burada Blanc grevlerde hakem lik yaparak hzla ypran yor. Bu ypranm a yetm iyor; A lbert. Mays G sterileri ge(* ) A la n B. S p itzer, R ev o lu tio n a ry T h e o r ie s A u g u s t B la n q u i, op. cit., s. 146. of Louis

re k e edilerek, tu tu kla n yo r ve Blanc, H aziran A yaklanm a s'n d a n bir sre sonra siyasal gm en kim liiyle n g ilte re 'y e gitmek zorunda kalyor. Krk Sekiz'e gelindi in de Fransz burjuvazisinin son d e re c e deneyimli ve b ilin li olduu ortaya kyor. Bu n o k ta zerinde durm ak zorunluluunu duyuyorum . F akat nceden b ir soruyu o rtaya atm ak gerekiyor: E e r 1848 Fransas'nda, ubat D evrim inden sonra sos y a lis t devrim planlar yenilgiye, ta rih se l olarak, m ahkum s a , 1917 Rusyas'nda, ubat D evrim inden sonra Ekim D e vrim i de yenilgiye m ahkum saylm am al mdr? Bu so ru d a n daha anlamls var; Ekim Devrim i baarya ulaty s a bir yanlm m sz konusudur? Eer yanllk 1917 yln d a kendisini realize edemediyse, bugn Ekim Dev rim i ile kurulan dzenin zlm esi, M a rx n K rk Sekiz deerlendirm esini hakl m karyor? Bu sorularn pejo r a tif anlamda akadem ik bulunm ayacan um uyorum. ki nedenle akadem ik bulm am ak gerekiyor; b irin cisi. E kim Devrimi arefesinde m enevik tutum dur. Erken olu n d u u n u , iktidarn henz burjuvazinin elinde kalm as ge re k ti in i, M arxm izgisinin bu ynde olacan, bu ne d e n le Lenin in m arksist deil B lanquist saylmasn ileri s r y o rla r. G leri lsnde nlemeye ve sonrasnda ba strm a ya alyorlar. kinci neden udur: imdi S o vyetle r B irli inde Ekim D e v rim inin gereksiz ve yaplm asnn yanl olduunu a k a savunanlar kyor. Bu t r savunm alar nda da M a rx n Krk Sekiz Devrimini mahkum gren deer lend irm esin i irdelem ek zorunlu oluyor. S oru, soruyu douruyor. Soru udur: M arx, hem S nf M cadeleleri ve hem de On Sekizinci Brumer a lm alarnda, daha sonra gelitirece i genel siste m in in p o litik iskeletini ortaya koym akla b irlik te , neden Krk S e kiz Fransz D evrim ine bylesine olum suz bakt? Bu so ruya verebileceim cevap udur: Bu bak, M a rx n d a h a so n ra g e litire ce i genel sistem le uyum ludur. u s yle n e b ilir mi; M arx'n ekonom ik sistem i, ok ncede n se tii p o litik baknn b ir uzantsdr. Daha ile

204

ri giderek u iddia e d ile b ilir mi; M arx'm ekonom ik a l ma ve bulgular, Fransz D evrim i'ne yaklam nn d o ru lanm as denem eleridir. im dilik bu iddiay bir kenara brakyorum ve M arx'n. Krk Sekiz Fransz D evrim i'ni nceden mahkum eden g r le rin in m uhtem el gerekelerin i aratrm ak istiyolum . nce iki gereke zerinde durabiliyorum . Bir: Baknn om urgasn oluturan Snf M cade leleri ilk nce ve zamannda, Neue Rheinische Zeitung G azetesinde yaynland. Bu gazete, kesinlikle b ir sol y a yn deil, hzla gelien Rhine blgesinin ra d ika l sana yicile rin in yaynyd (*). Bunun anlam udur: M arx, ba knn ilk form lasyonunu, bir burjuva yaynnda yapma imkann buldu. S anayicilerin yayn organnda ii ih tila lin i cokuyla anlatm a im kanlar snrldr; gncelde m ahkum ve g e le cekte m uzaffer olacan yazm ak, sanayicileri en az ra hatsz edecek b ir biem oluyor. M arx'n yazmndan s a nayiciler, yaadklar anda korkm alar iin bir neden bu lunm ad sonucunu ka ra b ilirle r; M arx'n byle b ir so nucu am alayp am alam adn tartm aya deer buluyo rum. ki: M arx, b ir dnr, bir bilim adam dr; fa ka t, hep sinden nce b ir devrim ci politikac konum undadr. 47 yl sonunda ve 48 banda, Alm an Kom nist B irli i iin b ir m anifesto hazrlyor ve '48 banda tm Avrupa'da byk bir devrim frtnas esiyor. Hepsi gzel; ancak dev rim c ile r iinde M arx'n ta ra fta rla r, daha sonraki ku lla nmla, m arksistler bulunm uyor. Devrim iindeki sosya lis tle rin tm , M arx'n b ir m r sosyalist hareketten karm aya alaca e ilim lerin m ensuplar; bu iki a l m asnda M arx, bunlar sosyalist sekterler, proleteryann kurtuluunun d o k trin e rle ri , sosyalizmin d o ktrinerleri olarak km syor. Blanqui iin bile, devrim ci sos yalizm iin burjuvazinin ic a t e tti i isim dem ekten ge
(* ) E .J . H obsbao m , T h e A g e o f R ev o lu tio n 1799-1848, M en to r, 1962, s. 158-59.

205

ri kalm yor (*). yleyse b ir sonu ortaya kyor; bir d nrn ba a kt rle rin i bu kadar km sedii b ir eyle min tm ne daha olum lu bakabilm esi m mkn olam yor. nc noktaya gelm eden nce geerken iki nokta zerinde durm ak istiyorum . B irincisi, M a rx n yaad d nemde m a rksistle r ok azdr. Paris Komn deneyim inde de m a rksistle r yok denecek kadar azdr ve iin banda Paris Kom nne de M arx olum lu yaklam yor. kincisi, p o litika d a M arx ve Lenin birbirinden ok ayrlyorlar. Krk Sekiz Mays aynda, tabandaki iiler, sosyalist ik tid a r is tiyo rla r; bata Blanqui, tm lid e rle r buna kar duruyor. On Yedi Mays aynda Lenin'den baka sosyalist ik tid a r isteyen yok; te k ra r etm ek durum undaym , bu ta rih te Le nin, son derece m inskl bir p artin in lideri olm aktan ba ka birisi deildir. Hem ik tid a r is tiy o r ve hem de iktid a ra elverili olm ayan btn devrim cilerle savaa hazrlanyor. Krk Sekiz'de M arx perfeksiyonist, On Yedide Lenin, hrs l b ir pra tikid ir. A ncak btn bunlardan daha nem lisinin nc nokta olduunu dnyorum ; M a rx n dnce yapsn da olgunlam aya bir zel prim var. Gelim eye d o rusal b ir bak se rg iliyo r ve gelim enin her adan olum lu o l duu ynnde dnyor. M arx'n dncesinde gelim e, her t rl hamln panzehiridir ve bu yalnz ekonom ik alanda kalm yor. M arx'a gre kapitalizm iinde retici gler g eliirken, ii snf hem nicel ve daha nem lisi nitel olarak da olgunlayor; iindeki btn ham lklar, bunlar arasnda sosyalist s e k te rlik le r ya da proleteryanrr kurtuluund aki d o k trin e r baklar da var, tem izleniyor. M a rx'ta gelim e, D ostoyevskiydeki ac t r nd en dir; yak yo r ve arndryor. Kabul, ancak gelim e neden tek' yanl olm aldr? Ka pitalizm in gelim esiyle ii snf g e li ir ve ham lklarn dan arnrken, bu rjuvalar da neden gelim esinler; tekelsr aam aya gelinceye kadar bunun anlam l bir cevabnn bu
(* ) K . M a rx, T h e Class S t r u g g le s in F r a n c e 1 8 48-1850 , op. cit., s. 123.

206

lunduunu sanm yorum . B ir noktada retim ilikile ri re tic i glerin gelim esini engelliyor; ancak bu nokta ne residir? Bu soru da en ok Krk Sekiz ortam nda anlam kazanyor. Umulm adk bir aktarm a yapmama izin verileceini um uyorum . yledir: Bununla birlikte, 1848-49 revolsyonlar, aa dzenler pek zayf olduklar iin deil, b u r juvazi oktandr rtn ispat e tti i iin baarszla u rad (*). G erekten de, Krk Sekiz D evrim inin yakndan izlenmesi, Fransz burjuvazisinin oktan rtn ispat e t ti in i kantlyor. Bu o kadar nem li deil; burjuvazi, a lan snflar olm adan iktidar elinde tutab ile ce ine gve niyor ve ok daha sonra yirm inci yz yl banda Rusya da pek tartlan m inim um ve maksim um program ta rt malarn yrtyor. Krk S ekizin b ir tek bilim sel dersi va r dr: Burjuvazi iin a rtk te k program kendi dzeninin is tikrardr. Bu adan bakldnda, parantez ayorum , O ndokuzuncu yz yl sonu ve Y irm inci yz yl banda Rusyada burjuvazinin kendi program na ne lde sahip olduu tartm alar, Lenin dahil, rencilerin bilgie a ratrm a larn amyor. Bu tartm alarn herhangi b ir p o litik de eri olduunu sanm yorum ; sadece bir renm e s re ci nin gerekleri olarak kalyorlar. O lgunlam a sreci de grecelldir. i snfnn olgun lama srecine prim verm ek gzeldir; ancak, burjuvazinin gelim esini durdurduu varsaym nda anlam l olabiliyor. Tocqueville'den aktardm ; 1848 D evrim ini bastranlar, 1830 Devrim i'ni yapanlardr. Bu ise byk b ir b irikim dir; bir iktidar devirm ek iin y lla r yl gizli cem iyet kuranlar ve her trl zahm eti kucaklayanlar, 1848 ylnda, kendi lerini devirm ek isteyen baka bir dzeni bastrm a du ru munda kalyorlar. Bu, her zaman bulunan bir deneyim deildir. Hep po lis takibini yaayanlar, ok ksa b ir zaman iinde ayn po lisleri kendisini devirm ek iin kullanabiliyorlar.
(* ) J o h n C. C a irn s ( e d .) , T h e 1815-1914, N .Y ., 1965, S. 5. N in e t e e n t h C en tu ry

207

Krk Sekiz D evrim inin bir anlam n burada gryo rum . Polis izlem esinde yaayanlar, polisi izlemede k u l la n a b iliyo rla r. Krk Sekiz D evrim i ile bu srecin te o rik olarak sonuna gelindi in i dnyorum . A ncak bunun anlam na iaret etmem gerekiyor. M a ys 1848 G nieri'nde, m eclis i ile r ve genel o larak aa ta b a ka la r tarafndan basldnda, kargaalk iinde, Huber adl bir ii krsye kyor ve m eclisin d a tld n, ihanete uram halk adna, ilan ediyor. Bu, bir. kincisi, ta rih i Rude, Duveaunun 1848 alm asn, da ha sonradan yazlmasna karn, canl episodlara dayan m asyla ilgili olabilir, M a rx n alm alar, T o cquevillein hatrladklar ve Seignobos'un ta rih iy le e deerde bulu yor. Duveau, m eclisin lavedild i ini ilan eden ve bunun sonucunda A lbert, Barbe ve Blanqui trnden liderlerin tutuklanm asna yol aan Huber iin, daha sonra ve bel li b ir hakllkla polis ajanlyla sulandn yazyor. Polisle tem as halinde olduu kesindir (*); ancak ne l de ajandr, tartm a ge re ktiriyor. Bu tartm a, buradaki tartm ann dndadr; burada k i tartm a asndan nem li olan son yirm i veya otuz yl, polis izlem esiyle veya ajan p ro voka trle rle geirm i 'b ir kuan buraya iktidarn tehlikede grnce, ayn yn te m le ri rahatlkla kullanabileceidir. stelik olgunluk, yalrnzca polis kullanm yla da snrl kalm yor. Bununla b irlik te bu tartm ay burada tam am lyorum . Krk Sekiz Devrim i, gerekten de son Avrupa veya ayn anlam a gelm ek zere dnya devrim i olm utur. M arx, bu nu ok iyi g r yo r ve buradan kard derslerle, yine b ir sonrasna balayarak, gelecek devrim in dnya dev rim i olacan net b ir biim de dile g e tiriyo r. Daha Snf M cadeleleri alm asnda unlar da kaydediyor; Kut sal ttifa k A vrupasmn za ferleri yle bir biim ald ki, Fransa'da yeni b ir p ro lete r kalkm as derhal bir dnya savayla akacaktr. M arx, yenilgiye m ahkum grerek
(* ) G e o r g e s D u v ea u , 1848, N .Y ., 1967, s. 122.

208

Kmsemekle b irlik te , kendisini kalc yapan nem li tm siyasal nerm elerini, Krk Sekiz'den karyor. Proleterya diktatoryas ve b ir ayrm yaplm adan kapasitesine gre alp ihtiyacna gre alm a ilkesini, hep Krk Sekizin tartm alarnda hazr buluyor. Seksen Dokuz D evrim ini ykselen b ir m erdivenin ba sam aklarnda yrm ek ola ra k gryor. Krk S ekizi, bir merdivenden ini o la ra k alglyor. Bir k ile b ir inii k a r latrarak devrim in s re klili in i dnyor ve yazyor. Bu ise. teorisyen M arx ile pratisyen Lenin arasndaki uu ruma bir kpr ola ra k geliyor.

B i r i n c i

i n

k i n c i

GARBAOVUN NEN YILDIZI Tarihin in ii bir adan kolaydr; en azndan bir ku tup yldz var. Tarihi bugn yaad iin gelim ele rin vard noktay b iliyo r ve gem ie bu noktadan ba kyor. G em ii bu noktadan kura b iliyor; bunun nem li bir rahatlk olduunu sanyorum . Fakat ada insann byle bir ans yok; gem iinden em in deil ve gelece ini hi bilm iyor. Bu kadar deil, gelecek bir yana, a da insan yaad zaman anlam akta da byk g l k lerle karlayor. nsan aklnn kendisine kar yeterli l de tarafsz olam am as, zamann anlam ak isteyen in san, tra jik b ir am azla kar karya g e tireb iliyor. Zam an durgunsa sorun o kadar byk olm ayabilir; anlam ak, b ir tekrar'd r. Fakat hareketliyse, bu b ir dze nin ykl dem ektir, ve deprem annda yol bulm aya ben zer; zordur, ancak, heyecan verici olduunun kabul e di leceini dnyorum . Bir dzen yklyor mu ve ykl yorsa nereye dyor; ykl sreci iinde bu sorulara kalc cevaplar bulm ak gerekten kolay grnm yor. Fakat bu sorulara cevap aram ak yine de byk bir heyecan kaynadr; aram ak, ip ularn tu tu p yrm ek anlam na geliyor. Aram ak, ip ularndan bir yol kurm aya benziyor. Aram ak, ip ularndan b ir te o rik dnyaya a l may anlatyor. G nceli yaamay hi sevm iyorum ; usuz ip le r ze~ rinde yaam aya benziyor. Dn ve yarn olm ayan bir ya-<-

210

am aklla badatram yorum ve gazetecile ri byle g ryorum. G azeteciler hep bir gn sonrasn, ama ancak b ir gn sonrasn yayorlar ve b ir gn sonrasn her kesten b ir gn nce yaam ann heyecann ve insanstln duyuyorlar. Fakat btn yaam larnn uzunlu unun bir gn sonras kadar olduunu pek fa rk e tm iyo r lar; bir gn sonrasn sadece b ir gn atklar zaman ya adklarnn tm n unutuyorlar. G azeteciler gazeteden ayrldklar zaman hepten unutuluyorlar; kendilerini ken dileri de unutuyorlar. Belki ra h atla tcd r ben insan kart bir sre ola rak gryorum . Fakat burada bu insan-kart m eslekten yararlanm ak durum undaym ; akllarnn bir gnle snrl olm asndan yararlanm ak istiyorum . Gemie ve gelece e bakm adan yaplan saptam alardan bir kolaj yapmann son derece aydnlatc olabileceini dnyorum ; bir sistem in zlnn baz m ekanizm alarnn ortaya karlmas iin yararl ip ular salayab iliyorlar. Bir gn yaam ak, ncesinden ve sonrasndan kop mak dernektir; ga ze tecilikte bu. bir gazetecinin b ir gn nce yazdyla ilgilenm em esi anlam na da geliyor. Yaz dklar arasnda tu ta rllk aram ak, bir gazetecinin dnya snn dndadr; b ir zorunluluk da duym uyor. nk sah neye k hep b ir gnlktr; grlerinin zerinde ya zld katlar, ktphaneler dnda, sonrasnda atlyo r lar. Bu durum , daha nce syledikleri ve daha sonra sy leyeceklerinden zgr olm a durum u, gazetecileri daha c re tli yargla r belirtm e alannda da zgrletiriyor. By le bir zgrlk ise, buradaki yarar daha da artryor; zln yn konusunda b ir hipotezler varsaym ya ra tabiliyor. Bu ereve iinde burada yapm ak isteim udur: Ba t basnnda ve daha ok 1989 ve 1990 yllarnda G arba ov hakknda yazlanlar yan yana ge tire re k bir tablo karm ak. Bu am ala, VVashington'da yaynlanan W ashington Post, P aris'te yaynlanan Le M onde, Londrada yaynlanan G uardian ve Financial Tim es gazeteleri uy gundur; Post, Le M onde ve G uardiani, bu gazeteden

211

o rta k sem eleri yaynlanan, G uardian VVeekly'den izle dim . Dolaysyla kaynak olarak, b ir iki ayrk durum ha ri, bu gazetenin ne birden sadece VVeeklyi gs teriyorum . Bunun dnda E conom ist ile Londra'da yayn lanan New Left Revievv ve New V o rk 'ta yaynlanan Month ly Revievv D ergilerini taram bulunuyorum . E conom ist tutucu, iki Revievv ise, S ovyetlere kar olm akla birlikte solcudur. Y eteri kadar tem sili bir yayn olduu sylenebilir; bunlara, gnlk basn da etkilem eleri nedeniyle, Z ya zarnn ve Francis Fukuyam a'nn uzun incelem elerini de katyorum . ok tartlan bu iki incelem e darda b rak lacak olursa, B atda akadem ik alanda kullanlan szck le byle bir survey eksik ka la bilece ktir; byle dn yorum . Kaynaklarm b e lirttikte n sonra gaze tecilik r n le ri ne dayanm ann deeriyle ilgili ileri srd kle rim i, b ir l de, dzeltm ek ve kar eilim i belirtm ek zorunluunu duyuyorum . Her bilim sel alm a tem el eilim le buna k a r gelen dzeltici e ilim le r zerinedir; Bat basnnda S ov y e tle r zerine gazetecilik yapanlarn ok byk bir b lm bu alann uzm andrlar. Yazdklarnn ta rih i olmasa b ile kendilerinin ve bilgilerinin ta rih i var. A yrca Revievvlerde yazanlarn Sovyet sistem i veya sosyalizm ya da her ikisi zerinde kabul grm uzm anlklar bulunuyor. Bu da deerlendirm elerine b ir bilim sellik dozu katyor. yle balyabilirim ; 1985-1990 arasnda G arbaov'un karyerinin aamas grnyor. B irinci aam a, pere stroyka 'd r; bu dnemde G arbaov'un tem el almT~g<o*nom i zerinde younlayor. S ovyetler B irli inde ve Do gu Avrupa'da kullanlan retorm szc yerine, 1970 yl larnn sonlarna doru, IM F ve Dnya Bankas tarafndan yaylan, yeniden yaplanm a, re stru ctu rin g szcyle tam e anlam l perestroyka (*) szn te rcih ediyor. Konu(*) Baka yerlere gitmeye gerek yok; 24 Ocak 1980 stabilizasyon kararlan, Trkiyede, gerek yabanc uzmanlar ve ge rekse yerli profesrler tarafndan yeniden yaplanma, res tructuring olarak tantld ve savunuldu.

212

malarnn arl, te k n o lo jik g e rilik, m akina sanayii ve alma disiplini ile v e rim lilik zerinedir; S ovyetler B irli i Kom nist P a rtis inden yaknm alar, takm tezgah sek trndeki aksa klkla r veya iilerin yava alm alar ko nusunda e le tirile r arasna s e rp itiriliyo r. 1987 ylnda, perestroyka dnem ini g la sn o st asam a- . s izledi; aklk anlam na geliyor. P erestroyka srecin'in hemen m eyvalarn verm ediinin kabul edilm esiyle, yeni bir srece ihtiya duyulduu anlalyor; aklk aam a snda ide o lo jik vurgu ok yksektir. S ovyet sistem inin t m ve ta rih i sorguya e kiliyo r; akas, S ovyet tarm Kgndi in d e n m ahkum ediliyor. ~ G lasnost' dnem inde G arbaov yava yava ekono mik sorunlar unutm ua benziyor; ancak 1988 yl sonla rnda, hi um ulm adk b ir zam anda, b ir yeni aam a dahg sahneleniyor. Bu, dem okratizatsiya , dem okratiklem e a a masdr; bvlece G arba ovun program tm yle siyasal platform a akta rlm oluyor. D em okratizatsiya aam asn da, G arbaov'un planl b ir kaytszlyla, Dou A vrupa daki kom nist rejim lerin k a p ita lis t restorasyonu yapm a lar ve k a p ita lis t A vrupa birli i iinde yer alm ak iin adm atm alar sreci tam am lanyor; buna ek olarak ve belki de daha nem lisi, S ovye tler B irli inde K om nist Parti grkleyen deil srklenen b ir Konuma g e tiriliyo r. Bu u aam ada Bat nn a rb a o v a kar tutum u hep deiik oldu; bir noktadan d i e r b ir noktaya yol ald. Ayrca her aam ada hkm etlerin tepkisiyle sosyalizm le ilgili olanlarn tutum lar da birb irin e paralel olmad ve ok zaman birisi die rin in te rsi renkler tad. Banda, yllar yl S ovyet dzenini reddetm i olan so sya listle r de dahil. Bat dnyasnn aydn kesimi, G arbaov'la reel sosyalizm in katlklarn geride brakaca ve g le r yz l b ir sosyalizm e kavuulaca umudunu yaadlar. Bunu ise bata VVashington Bat hkm etleri, hem kukuyla karlyorlard ve hem de te h like li buluyorlard.
Pere, yeniden ve tekrar anlam na geliyor ve stroyka yap demektir.

213

T e pkile r asndan 1987 yl b ir dnm noktas olu yor; 1987 banda hl Bat ve zellikle W ashington kat tutum u n u deitirm iyor. I. Davidson, Financial Tim es Gazetesi'nde kan Batnn fa rk edem edikleri balkl yo rum unda, unlar dile g e tiriyor: Bat'da hl, M ihail Garbaov'un sunduu uzlamac kom nizm yznn, yalnz ca b ir halkla ili k ile r oyunu ya da Sovyet politikalarnda zellikle dnyacn di er yarsna kar tem elli bir dei ik li in gerek ifadesi olduu konusunda bitm em i ta r tm a var ('). Davidson bu tartm ann A vrupa kesim in de zlm eye baladn kaydediyor; Bat Alm an D leri Bakan G enscher'in, G arbaov'u ciddiye alalm ve s yled ikle rini sam im i kabul edelim dediini ifade e d i yor. A vrupa'da kukulu; ancak kukusunu G arbaov le hinde kullanm ak istiyor. Kald ki, S ovyet ynetim inde Bat'y a ynelik her deiiklikten m utlaka kazanl kacak olan Bat Alm anya'dr; eski anslye B ra ndtn ostpolitik kukulu almnn B rejnievin vvestpolitik politikasyla denkleti i, gem i deneyim lerden biliniyor. Bat, g la sn o st aamasn, S ovyet y n e ticilerinin ken di ta rih le rin i reddetm eleri, im diye kadar Am erikan sovye tolo jisind e S ovyetler B irli i'n e kar g e li tirilm i ne ka d a r gr varsa, bunlarn hepsinin, dersini iyi ezberlem i re n c ile r trnden Sovyet p o litika cla r, bilim adam lar ve gazetecileri tarafndan tekrarlan ola ra k grd; m ed yann yardm yla G arbaov'un popla rite si hzla yksel meye balad. VVashington ise artk G arba ovu daha c id diye alyor; daha ciddi ve gven verici konum as iin zendiriyord u. Bu dnemde G arbaov'un yaknlar, st dzey A m erikan gvenlik g revlileriyle ve bu arada CIA bakanlaryla o rta k kom iteler kurarak nc Dnya'da te rrizm in nlenm esi iin b irlik te a tlab ilece k adm lar planlyorlard. 1988 ylna gelindiinde, S ovyetler B irlii'n de perestro yka unutulm ua benziyor; ekonom iyi iyiletirm e ynn(* ) I. D av id so n, W ha t th e W est F a ile d to N o tice, F i n a n c ia l T im es, 23 u b a t 1987.

214

<le hi bir adm atlam ad G arbaov tarafndan da ka bul ediliyor. Buna karlk, Stalin n plna karlarak Sov yet ta rih in i red sreci her gn bir nceki gnk rekorunu krarak ilerliyor. te bu srada A lexandre C ockburn, hem G arbaovu katledilen Enver S e d a ta benzetiyor ve hem de yakn arkadalar iin detantnik ism ini buluyor. VVashington'un isteiyle s ra ille grm eleri bala tan ve uzlama yollar arayan Sedat ile G arbaov a ra snda kurulan paralellik, ikisinin de Bat dnyasnda her gn ykselen b ir p opla rite kazanm alarndan kaynaklan yor. T uhaftr; B at'da p opla rite leri a rttka kendi lke lerinde d estekleri azalyor. C ockburn, bunun nedenini y le aklyor: Sovyet lideri, en azndan uluslararas ala n da g ittike daha ok Sedat' hatrlatyor; B at'da pop laritesinin tam am tam am na Am erikan gndem ine sada kati lsnde arttn hi aklna getirm eyen Sedat da Bat sahnesinde an ve hrete ulamt (*). Ac bir kalem i olan C ockburn, a rtk S ovyetler in, meru Angola hkm etine Kbal askerlerin srtndan yaplan yardmla, B irleik D evletler in Gney A frika'd a meru hkm etlere kar savaan asilere yardm etm esi arasnda e itlik g r meye baladn yazyor. Bat dnyasnda G arbaovun alm larna kar en souk davran gsteren Britanya Babakan T h a tc h e r in G arbaov iin, ite i yapabile ceimiz bir adam demeye baladn da ekliyor. C o ckburnun kendisi inat ve souk deil; bir ba ka yazsnda, ben en azndan geen Kasm aynda M os kova'da bana Boris K agarlitsky tarafnda n te laffuz edi len biim iyle perestroyka ve g la sn o st'tan yanaym diyor; K agarlitsky, G arbaovu d ikkatle destekleyen ve sosya lizm i reddedecek konum a gelm ekten korkan bir Sovyet aydndr (**). K agarlitsky, B a tda yeni sol yazarlar ta ra fndan beeniliyor; fa k a t C o ckburnun G a rbaovun ev
(* ) A. C o c k b u rn , M u n ic h in Moscov). N ation, H a z ira n 18, 1988, s. 852.

(* *) Kagarlitsky, ro-komnst eilimleri nedeniyle Konsomoldan karlm ve alma kampna gnderilmi bir ay<dindir.

215

resindeki p rofesr veya p o litika cla rd a n tik sin d i i an la lyor. Bunlarn, A tla n tik 'in tesindeki iktidar rktecek b ir sz sylem ekten veya i yapm aktan ya da gelecekte kendilerine A m erika'da bir niversiteden gelecek b ir fah ri doktoray nleyecek adm atm aktan m thi ko rk tu k la rn dnyor. U ydurduu yeni szck, d e ta n tn ik tir; G arbaov ev resine uygun buluyor. D etantnik, bunu T rkeye, yumu aka ola ra k evirebiliyorum , yle tanm lyor: Am eri ka B irleik D evletleri'ne tu tulm u, D li k ile r Konseyi'nin b ir kokteyline arlabilm ek iin dnya devrim ini s a t maya hazr olan kimsedir (*). Bylece Rusya ve S ovyet ler, narodnik, halk demek, sputnik, yolcu dem ek, ve beatnik szcklerinden sonra b ir detantnik szc nn kefine yol am bulunuyor. G arbaov'u S edat'a benzeten yaznn balnn da il gi ekici bulunacan biliyorum : M unich in Moscovv. Po litika ve uluslararas dilde, kinci Dnya Sava ndan n ce Batl devletlerin, M nih'te, ekoslovakyay ve a rk a sndan A vusturya'y H itle r'e teslim etm esinden sonra, tes lim iyetili i sem bolize etm eye balyor. C ockburn artk M nih'in ve ayn anlam a gelm ek zere te slim iye tili in M oskova'ya tandn a nlatm ak istiyor. Bu yaz m uyandrd; syleyem iyorum . Daha sonraki gelim eler uyarc ola b ilir; 1989 ylnn sonuna ulaldn da ve M alta Doruk toplantsndan sonra a rtk ABD Bakam'tSush iin en nem li ilerden b irisi de G arbaovun ik tidarn ve saggn Koruyarak uzatm ak oluyor. G arba ov'un kerd d byle bir korum ay zendiriyor; Bat ba snn M itte ra n d 'n yapt aklam aya gre eer btn ve r diklerinin karsnda hi alm az ve kendisinin daha hzl davranm asna srar edilecek olursa, M oskovada aske rle r tarafnda n devrilebileceini ileri sryor. Bat Alm anya anslyesi Kohl ile A.B.D. Bakan Bush, bu noktay kay
(* ) A. C o c k b u rn , L erin , T h o u H a z ira n 4, 1988, s. 778. S h o u ld st, ete., N atio n,

216

dediyorlar ve G arbaov'un ayakta kalmas iin gerekli ha* reket serbestliini salyorlar. B ir rnek vererek devam etm ek istiyorum ; Litvanya, yllar nce Ruslar yenebilecek gce erim i, daha sonra egem enliini yitirm i, kinci Dnya Sava sonunda ksa bir bam szlk denem esinin arkasndan S ovyetler B irli inin iindeki sovyet cum huriyetlerinden b iris i olm u, ok byk ounluu k a to lik ve m illiye ti b ir kk to p lu lu k tur. Kilisenin fa a liy e tle riy le b irlik te giden m illiy e t ilik ve bam szlk abalar hi b ir zam an durm uyor ve Dou A v rupadaki kom nist rejim ler, G arbaov'un rahatszln ekm eyecek b ir biim de b irb iri arkasndan kapitalizm i se erken Litvanya da harekete geiyor. A ncak Litvanya, Sov yetler B irli inin iin d e d ir ve G arbaov, bunun hem kt bir rnek olm asndan ve hem de yarataca tepkilerden ekiniyor; L itvanyaya ekonom ik yaptrm uyguluyor. Bush, nce karlk vereceini ilan ediyor ve daha sonra gerr ekiliyor. Litvanya sorunu zerine Bush un ve B atnn te p k i siyle ilgili ola ra k G uardian VVeeklyde Edwin M. Y oder Jr. imzal yaznn baln son derece ilgin buluyorum : Ah laki K atlklar Sala Z arar Verebilir. Bu szlerin. K ra lie V ic to ria nn Babakanlarndan Lord M elbourne'a a it olduu anlalyor; nobody ever did anything very foolish except from some strong pirinciple, insanlarn yaptklar a p ta llk la r kat ilkele ri olm asndan kaynaklanyor. M elbournun bu zdeyiinden hareket eden Y oder Jr., G ar baov'un yle kat ilkeleri olmadn anlatm aya alyor ve Sovyet d politikasn degangsterize ederek Litvanyann bam szlk ilanna kaplar am oluyor. Bylece G arbaov dnem i Sovyetler, dnya dillerine yeni sz ckler eklem e p ra tiin i srdryor; G arbaov'un Sovyet d politikasnn e te c ilik dnem ine son verdii de ilan ediliyor. Yoder Jr., bir zam andan beri G arbaov'un e te, gangster olm ad aa kmtr d iy o r (*) ve bir(* ) E d w in M. Y o d e r J r ., M oral A b so lu tes C a n D a m a p e Y o u r H ea lth . G u a rd ia n W eekly. N isa n 29, 1990, S. 19.

217

;Jik sorununu, Lincoln gibi, b ir dinsel m istisizm olarak ele aldn dnyor. Bu durum da Bush'a geri adm atm ak dyor; bir .baka Guardian VVeeklyde Hugo Young bunu kaleme alyor. unlar yazyor: Her aam ada B ushun hareketi, ok byk duyarllk gsterdi. Litvanya konusunda yap trm lardan vazgeti. Dou A vrupada Sovyet kn hi b ir zaman dem ogaji aleti yapmad. G arbaov'un s i yasal sorunlarn son derece yaknnda duyarak, kendi sine, zorunlu ric a t hatlarn hep ak tuttu (*). Dou A v rupa'da zgrlk am piyonu Bush, L itvanya'llara, zgr lk ilanlarn geri alm alar konusunda uyarc oldu. Her halde bir nedeni olm aldr. Alnan m esafeyi gs term esi asndan Johathan S teele in b ir haber yorum un dan aktarm a yapm ak durum undaym . Steele, M o sko va ' dan, unlar yazyor: Garbaov, H ruovun zaman bir yana bir ka yl nce bile dnlem eyecek b ir biim de, Am erika B irleik D evle tlerine, belli b ir lde, lke sinin i ilerine karm a izni veriyor. Jam es B aker'in bu aym banda M oskovaya yapt ziya re t srasnda, M os kova'ya en fazla msaadeye m azhar devlet stats vere bilecek olan ABD K ongresi'nin yeterli lde liberal say mas iin, Am erikan grm eciler, yeni hazrlanan g men yasa tasarsnn, kelim enin tam anlam yla satr sa tr, zerinden getiler. Aslnda bir Sovyet yasasn Washington kaleme alyordu (**). G erekten hi dnlm e yecek bir noktaya gelindii kesindir; bu nedenle Guard ia n n M oskova tem silcisi Steele, Bakan Bush ve dier Batl liderler iin G arbaov'un hayatta kalm asnn L it vanya ve di er Baltk cu m h u riye tlerin in karlar nce geldiin e karar verm elerinde srpriz yoktur diye yazyor. Burada b ir soru ortaya kyor; M ihail S ergeyevi G arbaov, greve geldiinde veya gelm eden nce Pro fe s r Abel Aganbegyen ve Akadem isyen T atyana Zab(* ) (* *) H ugo Y o u n g. A W eek ly, M ays 27, J o n h a t a n S te e le , G u a rd ia n W eek y, New W orld V ision, G u a r d ia n 1990, s. 9. P r e s e n i a n d F u t u r e D a n g e rs , H a z ira n 3, 1990, s. 1.

218

javskaya gurubuyla b ir kurtarm a operasyonu ha zrla r ken bu adm lar atacan b iliyo r muydu? Kendi cevabm deil, bu soruya, Bat basnnda ve rile n iki cevab kaydetm ek istiyorum . Ouentin Peel, Fi nancial Tim es iin S ovyetler B irli inde b ir durum sa p ta mas yaparken bu soruyu da listesine alyor. Vard so nu udur: 1985 ylnda perestroykay balatrken, en yakn danm anlar da kabul ediyor, devrim inin uzantla r konusunda en kk bir sezii yoktu (*). Peel, yayn lad durum saptam asna balk olarak, devrimle zlme arasnda sallanm a bal koyuyor; aka b ir so nucu dillendirm em ekie b irlik te adm adm ykma g id ild i ini dnd anlalyor. Peel'in grtklerinden birisi P rofesr ahnazarovd u r; S ovyetler B irlii K om nist Partisi te o rik yayn organ K om m unistte okuduum yazlarndan, S ovyetler B irlii dnda hi bir yerde ilgi ekm eyecek biri olduu izleni mini ediniyorum . Bat lsnde bile tutucu, snf ta rt masna ve ideolojik deerlendirm elere iddetle kar ve ancak G arbaovun yakn danm andr. Peele u cevab veriyor: Perestroyka iin hazr dncelerle gelm edi. Fa kat bu sistem in eskisi gibi ilem eyeceine, ve yeniden kurm am z ve sistem de gerekten devrim ci d e iiklikle r y a plmas gerektiine inanyordu; bu anlam da hazrlklyd. F a ka t adm adm dibe iniyoruz. Hem adm adm dibe inildiine ve hem de G arbaov'un bu sistem in eskisi gibi lem eyeceine inandna inanyorum . Sovyet sistem inin geldii gibi yrm eyecei dn cesi yeni deildir; G arb ao vun bu alanda ncl bu lunm uyor. S ava yneten btn takm , M alenkov, Beria, Hruov, hep byle dnyorlard; baka b ir yerde gs term em mmkn olacak, Beria, bu alanda en nde g i diyordu. Hruov ve ekibi, tm yle, bu sistem in eskisi g i b i yrm eyecei planyla hareket ettiler. Belki Brejniev, yeni yrtm e yntem leri aram ann sistem i ortadan ka l
,(* ) Q u e n tin P eel, T e e t e r i n g B e tw e e n R ev o lu tio n a n d D is e n t e g r e tio n , F in a n c ia l T im es , S u rv ey , M a rt 12, 1990, s. 2.

219

drm ak olduu inancna vard; eski yntem i korum aya alt. Burada b ir grm bir tez ola ra k vazm ak istiyo rum. Sovyet sistem inin S talin'in kurduu yapyla vrvemeyecei dncesi S ta lin in hayatta olduu zamanda da sava ve ekonom iyi y neterek deneyim kazanan ~BTr ynetici takm nn teme inanc oldu, u. burada fo rm le etm ek istediim birinci te z dir. Ikifci tez, bir ara S talin'in yerine gem esi beklenen Jdanov hari, ynetim de de i ik lik yapm ak isteyenlerin tm , d e i ikli i B a trv o yaklam ak ola ra k grdler, nc ve asl tez u d ur: S ta lin 'in te k ve bas rgt ^ niHnu hir nkuldnn yetjen tm Sovyet y n e ticile ri takm . Bat dnyasna y a k lam ann m utlaka i dzende yeniden kurulular g erek tireceine inanyorlar, BoKa pr syleyile S ta lin'in son zaman da dahil yem ~>ovye t y n e ticile ri d politika yaklam iar ile i dzen~feiikliini. te h lik e li lde, bir arada dnyorlar. Bu nedenle G arbaov un ynetim e gelirken hem Batyla nem li bir yaknlam ay ve hem de i yapda de iikli i hesaba katm olm asna kesin gzyle bakyo rum. Am a ne lde yap d e iikli i; bunu gelim eler be lirliyor. G arbaovda bu iki adan hangisi daha d o ru dur; birin cisi, her apsz p o litika c kendi kn fa z la syla nem siyor. G arbaov, ynetim e geliini ve y a ra t mak istedii havay fazla nem sem i o la b ilir; bu neden le sonularn alam aynca daha hesapsz adm lar norm al saylabilir. kincisi, G arbaovun gerekten ciddi bir inan c ve ball grlm yor; bu nedenle On A ltnc Louis'ye benzetm enin giderek daha doru olduuna inanyorum . Belli ilkelere, kendisini hasta edebilecek b ir inanll o l mayan b ir politikacnn , sistem de ykc d e iikliklere gaplar am as srpriz olm uyor; O n A ltnc Louis byledir. C ehaletin yaratt b ir c re t oluyor. Baka yerlerde de tekrrfamal<~istvQnjm: i Kinci unya Savandan son ra S o vye tle r B irlii'n d e m a rksizm -leninizm in b ir pazar ayini olduu anlalyor. Takvim in Dem guntgTTnde buyuk b ir ciddiye t ve inanlm az bir ikiy zl lkle te kra r e d iliy o r
220

ve bunun dnda, toplum un ve bireylerin h a reketini b iim leyem iyor. G arbaov, bu haatn rndr; hem sk sk goru d e i tire b iliy o r ve her grnde de son d e rece s ve dar anlam da p ra m atik kalabiliyor. Uzun zam andan beri ngiliz yurtta olm akla b irlik te eski lkesi S ovyetler B irli i ile balarn koparm ayan bilim adam Jores Medvedev, New L e ft Review'ie yapt syleide, benim seyerek, benzer grler savunuyor. nce unlar sylyor: Seksen Y edinin g la snost'un ba langc iin nem li olduunu ve Seksen S ekizin gerek ekonom ik ve siyasal reform larn balayna tanklk e t ti in i syleyebileceim izi dnyorum (*). Bundan son ra ise unlar ekliyor: Garbaov tam b ir radikal olu n ca ya kadar birbirinden ayr pek ok d e iiklik yaad. G er ekten de G arbaov bu noktaya kendi p ra tiinin iinden geldi. Burada M edvedev'e b ir ayrcalk tanyarak ayr saptam asn daha a kta rm ak gereini duyuyorum . Jores Medvedev, uzun yllardan beri bir k a p ita lis t lkede ya yor ve eski lkesindeki ik tis a t la r iin u gzlem i ya pyor: Sovyet iktisa tla r kapitalizm konusunda g erek i olm am a eilim indele r. B atya ksa bir seyahat yap yorlar, refah g ryorlar, fa k a t bununla b irlik te gelen yo k sulluu, rnein nc D nyadakini, grm yorlar. Bu, b irin cisi ve kincisi yle: Parti, a rtk eskiden olduu g i bi m onolitik bir organ deildir. eitli platform lar te m sil eden, eitli gruplarda n oluan bir topluluktu r. A r tk Sovyet p artisin in bir tek dnce etrafnda to p la n madn ve hareket etm ediini sylyor. Buna ek ve n c ola ra k unlar dile g e tiriy o r Sovyet halknn bugn b ir aalk kom pleksi iinde olduunu syleyebilirim . Bu noktaya nem verm ek gerekti ini dnyorum . Bu noktann aa km asn son derece nem li bu luyorum . B ir kez G arbaov ynetim e geldiinde Sovyet dzeni iinde su yzne kan hi b ir rahatszlk g r n
(* ) Z h o re s M ed v e d e v , S o v iet P o w er T o d a y , N ew L e ft R evieo, O c a k - u b a t 1990, N. 179, s. 66.

m yordu. S ovyet lideri bir devrim den sz ediyordu; an ca k dzene kar nem li tepki ve benzeri gsteriler o l mad gibi herhangi b ir ktlk da bulunm uyordu. T a m tersine ar sorunsuz lkelere zg rahatszlklar, ara lkol alm a ve iten kanm a, Sovyet dzeninin en nem li sorunlar olarak grlyordu. V arsa sorunlar, bunlar ancak st dzey y n e ticile r ve tepeden kurduklar te le s koplaryla grebiliyorlard. G arbaov, ynetim e geldikten sonra, g r n r sorunj o lm ayan b ir sistem i ve ekonom iyi byk hir hunalm m . icne soktu: bunu ne lde planl yapt, bu soruya d a ha sonra gelm ek istiyorum . im di bu noktann netlem e siyle ilgileniyorum . Bunun iin P rofesr D aviesin son in celem esinden sz etm ek durum undaym ; Robert Davies, ll, sakin ve hi bir zam an a n ti-so vye t olm ayan bir eski kom nist S ovyet uzmandr. unlar yazyor: 1985 ylnda, nce mphem ve ik irc ik li balayan Sovyet 'Yeni D ncesi, hem i ve hem de uluslararas ilikilerde a rtc dnce de iiklikle rin e yol ayor (*). Sovyet ta rihinde genellikle ve G arbaov zam annda zellikle, d nceler, ilk klarn son derece ekingen ve sz uy gunsa, ko rka k b ir biim de yapyorlar. Davies, bu noktaya iaret etm i oluyo r ve yle srdryor: imdiye kadar ekonom i, pratikte , reform e edilm em i biim iyle d u ru yo r ve reform ynnde ilk adm lar ise ekonom iyi derin bir krize sokuyor. B irincisi, 1987 ylndan beri her frsa tta altn izdiim b ir nokta olm ak zere, iki noktay vurgu lam ak istiyorum . Hl G arbaov, ekonom i alannda nem li d e i ik lik le r yapam am tr ve daha kesini, hi bir so nu alam am durum dadr. kincisi, ileyen bir m ekaniz ma durdurulm utur; bir kriz olduu gerekesiyle yola kan G arbaov ve arkadalar S ovye t ekonom isi ve dze nini gerekten byk b ir krizin iine atm ay baaryor. B ir toplum nasl krize sokuluyor; tiraflarn tira f(* ) R .W . D avies, G o rb a c h e v s S o cia lism in H isto rica l P e rs p e ctiv e, N ew L e f t R eview , O c a k - u b a t, 1990, N. 179, s. 6.

222

Jar alm am da srecini ortaya koymaya altm i t i rafln bir tryle karlalyor. T utucu E conom ist Der gisi, perestroyka ile ilg ili olarak yaynlad survey'de bu durum u, kom nizm in kom nistler tarafndan aka red di (*) the public repudiation o f com m unism by com m unists, olarak niteliyor. B ir ok etkisi yapt kesin; Eco nom ist D ergisi'nin de aklkla b e lirtti i gibi, hem Dou A vrupada kom nist rejim lerin kapitalizm e gem eleri ve hem de S ovyetler B irli i'n in kendi ta rih in i bu kadar ac masz ve tm yle Batl sovyetologlarn im diye kadar b irik tird ik le ri b ir dille m ahkum etm esi, hi beklenm edik bir zam anda ortaya kyor. Batl Sovyet uzm anlar ve bu arada S ovyetler Birlii'nde alan BatN g a zete cile r bu hi beklenm edik zamanda yaanan ok ve bunun g e tird i i aalk kom p leksi iin maddi gereke aryorlar. VVashington Post'da yazan D. Ignatius, bunun iin, A fg a n is ta n g ste riyo r ve S ovyetler B irli i'n in A fga n ista n 'a bir sava ka yb e tti ini ileri sryor. K aybetti m; tartm aldr. Kaybetse b i le, bylesine bir panik iin yeterli m idir; ilk bakta ye te r li olmadn dnm ek gerekiyor. Fakat byk d e v le t psikolojisinin ve psikozunun fa rk l olduunda kuku yok; Vietnam yenilgisi, V ietn am n A m erika iin A fg anistan 'n S ovyetler'e olduuna gre ok daha byk bir nem ta dnda kuku olm am aldr. A.B.D. asndan, arkasn dan gelen W atergate Skandali ile b irlikte tam b ir g vensizlik dalgasnn yaylm asna yol am t. Am erikan ynetim i Vietnam yenilgisi ile kendisine gvenini kaybetti ve bu Am erikan y u rtta la rn a yansd. A.B.D. bu yeniki psikozdan, Am erican is beuatiful program laryla ku r tulm aya alt. P ostta yazan Ig n a tiu sun dile g etirdi i noktalarn en nemli yan buras deil; V ersailles ile bir karlatrm a yapyor. unlar yazyor: Versailles dersini hatrlam ann tam zamandr. nk S ovyetler B irlii, 1919 A lm anyasn*
(* ) C live C ro ok, A n d Now F o r th e H a rd P a rt, E c o n o m ist, N isa n 28, 1990, s. 3.

223

dan daha kkten bir yenilgiye uram yaral b ir u lu s tur (*). Bunun dersleri ak olm aldr; B atllar, yaral S ovyet halknn fa is t b ir Rusya devletine d nm esin den ko rk a r grnyorlar. Bu noktaya tem as etm ek im kanmn olacn sanyorum. Ignatius'un yazsnn bal, Rusya m p a ra to rlu u nu Kim Kaybetti? mesajn tayor. M oskova'da so ka k taki insann im paratorluu kaybeden sorum luyu a ra d n ileri sryor; Azeriler, ran'daki iilerle ve Uzbek ve d i e r T rkik kkenli h a lklar ise bir T rkik federasyon iin b irb irle riyle birlem ek istiy o rla r (**). Ignatius hem bunlar haber ve riyor ve hem de S ovyetler B irlii'n de ki Trkik kkenli halklarn, artan lde, destek iin A n ka ra ya baktklarn kaydediyor. Bu kadar da deil; Ignatius, b ir sovyetolog tan ald nitelem e ile bugnk S ovye tler B irli ine W eimar Russia diyor. G arbaovun lkesini soktuu krizden, karanlk ve dem oralize olm u d e m o k ra tik Rusya kyor; W eim ar A lm anyas'ndan H itle r'in faizm inin ktn hatrlam ak zo r olm uyor. Japon asll Am erikan yurtta Francis Fukuyama, es ki b ir Rand C orporation aratrm acsdr; Rand, CIA ta rafndan ynetilen ok byk ve gl b ir aratrm a ku ruluudur. im di A.B.D. D leri Bakanl siyaset pla n lam a daire si y neticilerind en olan Fukuyama, son zam an larda kazand hreti yine G arbaov'a ve reform larna borludur; Tarihin Sonu yazs ok geni yanklara ne den oldu. Fukuyama, G arbaovla b irlik te kom nizm in
(* ) D. Ig n a tiu s , W ho L ost t h e R u ssia n E m p ir e ? , G u a r d ia n W eek ly . O cak 21, 1990. s. 17.

(**) Bir baka Washington Post yazar, bir ABD grev lisinin szlerini aktaryor: Eer Sovyet merkezi Asyasnda bir mtlslman lkeyle daha yakn balar kurma ynnde bir itici g varsa, bu Tr kiyeye dorudur ve hi kukusuz, Trklerin, Sovyetler Birliinin bir parasn almak iin ne siyasal iradeleri ve ne de ekonomik kaynaklan var.
J o h n G o sh k o , U.S. I n t e r e s t is in K e e p i n g G o rb a c h e v A flo a t, G u a rd ia n W eek ly , O cak 28, 1990, s. 17.

224

sona erdiini ve bu nedenle iki ta ra f arasnda atm a o larak grd ta rih in de b itti in i yazyor; G arbaov za mannda yaplanlar b ir tabuta aklan son ivilere ben zetiyor. M arksizm -Leninizm in nce inden ve a rka sn dan S ovyetler B irlii'n den g, dnya lsnde ne mi olan bir canl ideoloji ola ra k M arksizm -Leninizm in lm dem ektir (*); ta rih ve bir de sonu olduuna, gre lm lerden ve ta b utla rd a n sz etm eyi norm al karlyo rum. Fukuyama, G la sn o st ile ortal egem enliklerine alan Sovyet yazarlarnn yazdklarndan ve yapt kiisel te m aslardan, from my own personal co ntacts w ith them, G arbaov etrafnda toplanan entelijansiyann, dikkati e kici lde ksa zamanda, ta rih in sonu, te end-of-history gr etrafnda topland klar sonucunu karyor; burada, Sovyet entelijansiyasnn, B rejniev dnemlinde, etraflarndaki byk Avrupa uygarlyla tem asa g e m elerinin de roln kabul ediyor. Bundan sonra, Sovyet Yeni Dncesi ile ilgili olarak yorum yapm aktan ken disini alam yor ve bunun, dnyann, ideolojik yan olm a yan bir ekonom ik k a rla r dnyas ve askeri m dahale lerin giderek daha az meru olduu anlamna geldiini aklyor. Bir paranteze ihtiyacm var. Sovyetler B irli inde Sosyalizm in Kuruluu alm am ile Sovyetler B irli in de Sosyalizm in zl aratrm am arasnda en b e lir gin farklardan birisi, kincisinin, nce Bat entelijansiyas, sonra Batl hkm et bakanlar ve arkasndan da B a tl i adam laryla son derece yakn ili k ile r ann ku ruluunu ortaya karm asdr. Yine bu alma iinde ve bir baka yerde gsterm e im kannn olacan sanyorum ; hem yakn zam an S ovyet entelijansiyas ve hem de G ar baov, kavram larnn ounu, Batdan ve hazr olarak alyor. Bu nedenle Fukuyam ann, ABD D leri B akan l n n bir st dzey grevlisi olduuna bakm adan Sov() F r a n c is F u k u y a m a , T h e E n d o f H isto ry ?, T h e N a tio na l I n t e r e s t , S u m m e r , 1989, s. S.

225

F. ; 15

ye tle r iin" yorum yapmasn yadrgam yorum . Daha da nem lisi bu ve benzeri yorum larn S ovyetler B irli i'n d e eskiden olduu trden burjuva bozgunculuu olarak kabul edilm eyeceini, ilgiyle ve olum lu o la ra k deerlen d irile ce in i biliyorum . Bu sylediklerim de byk bir srrn aklanm as o la rak alnm am aldr; bakalar da ve bu arada ben de belirtm ekten yorulm uyoruz. Bu o rta k belirlem e iin Pro fe s r D aviesin szlerini aktarm a kla yetinebiliyorum . Da vies, ayn incelem esinde, unlar saptyor: nemli sa yda Sovyet reform cusunun S ovyetler B irli i'n in bir ka p ita lis t dem okrasiye dn$trlm esi g erektiine inandk larnda kuku yoktur. Byle olunca ve G arbaov un ev resinde de, k a p ita lis t dem okrasiye gei iin acele eden ler bulunduuna gre Fukuyam a'nn Yeni Dnce yo rum larnn ilgiyle ve benim senerek karlanacan dn mek son derece norm aldir. Fukuyam a, daha sonra G arbaov'un byk ilevine geliyor. B ir istih b a ra t adam olm asnn kendisine verdii im kanla ola b ilir; nihayet G arbaov halkn zel olarak dndklerini sylem elerine izin verdi diye yazyor. Halk, S o vyet halk, Fukuyam ann daha nceki sa p ta m a larna gre, M arksizm Leninizm in sih irli bysnn sa ma olduunu, sosyalizm in hi b ir adan B atya stn olm adn ve abidevi bir baarszlk olduunu dn yor; G arbaov, bunlarn yksek sesle sylenm esine izin veriyor. Buradbn Fred H allidaya geebilirim ; ngiliz dn yaam nda bir yeri var. Ayrca solda olm akla b irlik te tm yazlarnda Sovyet sistem inin yaam asna duac olm a d biliniyor. Buna karn unlar yazm aktan geri kalm yor: kinci Dnya S avanda ya p la n la r da dahil ba arlarn sefilce inkar. Bat kapitalizm in fa z ile tle rin i safdil b ir biim de abartm ak, nasyonalist, aileci, fam iliarist, d in ci. her t r geriye gtren ideolojilere teslim iyet. Brejniev dnem inin parla k yanlarndan birisi olan enternasyo nalist ta a h h tle ri te rk etme, bugnn Sovyet politikasnn ka

226

ra kte rle rin i m eydana getiriyor (*). H alliday da sistem in kendisine gvenini y itird i in i kaydediyor; Gerek udur, Sovyet sistem i kendisine gvenini, g itti i yer ile ilg ili her hangi b ir sezgiyi, tarihsel ve ahlaki deerini, uluslararas roln yitirm itir diyor. H alliday, D ou'da zlm e yaanrken Batda enteg rasyon abalarnn artm asna d ik k a ti ekiyo r ve Dou A v rupadaki kom nist rejim lerin yklmasn b ir depreme benzetiyor (* ). Beklenm edik n ite li ini vurguluyor; Dou A vrupada ykm ile S o vyetle rdeki durum arasnda m e safenin az odluunu dnd izlenim ini veriyor. Fidel C astro ise im d ilik yarglarn Dou A vrupad a ki eski dostlaryla snrl tu tu yo r; Dou A vrupa'da olan lar, sosyalizm in zldr d iy o r (***). S osyalizm i iyi letirm e gerekesi, sosyalizm in ortadan kaldrlm asna yol ayor; sosyalizm lerini zer zmez de A m erika B ir leik D evletlerinin yannda yer alyorlar. C astro, W ashington tarafnda K bann televizyon yaynlaryla bask a l tna alnm asyla ilg ili b ir Birlem i M ille tle r oylam asnda Polonya, ekoslovakya, M acaristan ve B u lg a rista n n Am e rika B irleik Devletleri ile ayn ynde oy kullanm alarna, bu tik s in d iric i b ir ihanettir diyor. Hepsinin Dnya Ban kas ve IM F den kredi alabilm ek iin bunu yaptklarn (*) Fred Halliday, The Ends of Cold War, New Left Revieu), Mart-Nisan 1990, N. 180, s. 12.

(**) Sovyet sisteminin zl, Sovyetler ve Tarihi ko nusunda, ac bir paradoksla, daha nesnel deerlendirmelere yol aabiliyor; bir NLR yazar olarak, Halliday, kendisinden beklenmeyen u saptamalar da yapyor: Bir: Brejniev dne-1 m ini enternasyonalizmin parlak yllar olarak niteliyor. ki ki sistem arasndaki rekabetin 1980 yllarna kadar srd n yazyor. : Stalinin 1943 ylnda Batl liderleri yumuat mak iin Kominterni datrken elinde Sovyet nfuzunu yay ma konusunda Kzl Ordu biiminde ok daha etkin bir ara cn bulunduunu kaydediyor. Bunlar daha soukkanl deer lendirmelerdir.

(** )

Fidel Castro Ruz, Our People Will Not Only Be Able to Resist But It Will Also Win, Gramma, Ni san 15, 1990, s. 4.

22.7

ve Am erikan yanls bir d p o litik a y a doru yneldikle rin i ileri sryor. 1987 ylnda VVashington'u G arbaov'u ciddiye a lm a makla ve gvenm em ekle eletiren lan D avidson'm 1990 ylnda yazdklar ilgin olm aldr; G arbaov'un yldznn iniinde, iki sistem kartl, sosyalizm den yana olup o l mam ann tesinde bir liderin bylesine tek yanl dn verm esinden duyulan aknln e tkisi olm aldr. Bundan da ayr b ir profesyonel zorluk da grnyor, G arbaov, her t rl uzman ta hm inlerini a lt st ediyor. Sovyet p o li tikasyla ilgilenm i ve yetim i gazeteci, yorum cu ve uz mann bir nem li bilgi birikim i vardr; ie rin den beri S ovyet d grevlileri ciddi pazarlkdrlar. Yorum larn, bu birikim e gre yapyorlar; G arbaov'un adm lar her t rl birikim i gereksiz ve ya nltc yapyor. Davidson, ksa bir paragrafa nem li saptam alar s dryor. A ktaryorum : G arbaovun. i ve d p o litik a re form larnn sonular asndan iki alanda dorudan p a ra le llik grlyor. Birinci alanda, eskisinin yerini alacak g ve n ilir bir model form le edilm eden eskisi atlm tr. kincisi, daha az ykl b ir a lte rn a tif d politika zerinde i le r bir m utabakat salanm adan, sper g d ia le kti i ve ideolojik konfrontasyona dayal d p o litikada n vaz geilm itir (*). Bu saptam alarn son derece yerinde o l duunu eklem ek zorunluluunu duyuyorum . Ekleyeceim bir nokta daha var; Sovyetler Birlii'nde Sosyalizm in zl alm am n en nem li t ez lerinden birisi savyorum . S nvvetler B irlii'nde btn d p o litika form lasvonla r hep i dzenlem ede yeni fo rm lasvonlarla beraber g itm itir: ic ve d p o litik a - ye ni vol araylar hep beraber geliiyor. T e k ra r Jonathan S teele in gzlem lerine geliyorum . ki gzlem ini a kta rm a k durum undaym . B unlardan b irin cisi udur: Eski sovyet sistem ini herhangi b ir Batl Krem() lan Davidson, From Confrontation to Partnersip, Financial Times - Survey, Mart 12, 1990, s. 6.

228

iin o lo jis t kadar iddetle eletiren bir kim se oluyor (*). Bu szler G arbaov iin; ve yine benim ekleyeceklerim var. Sovyetler B irli i nde Sosyalizm in Kuruluu al mamda g stereb ild i im i sanyorum ; Batl sovyetolog ve ya kre m lin o lo jistle rin S ovyetler B irlii ile ilgili e le tiri lerin tm nn kayna S ovyetler B irli i'n d eki yaam ve yaynlardr; som ut e le tirile r buradan alnyor. Sovyetologlar, bu som ut e letirilerden sistem in batacan ka ryorlar ve y lla r yl sistem in kendisini srdrdn g r dler. B unlar iin byk b ir ansszlk, d e ta n tn da e t kisiyle sistem in a rtk hep yaayacan dnp yazdk lar bir zam anda ve anszn Sovyet sistem i zlm eye ba lad. imdi ise durum deim itir; G arbaov ve arka d a lar, Batl ve ste lik belli ap olanlarn deil, dorudan doruya propagandaya ynelik v u lg a r K re m lin o lo jistle rin ylla r yl sylediklerini te k ra r etm eye baladlar. Y ap tklar bir te k ra r'd r; bu nedenle, S teele'in gzledii t r den Batl K re m lin o lo jis tle r kadar iddetli eletirm eleri, bu adan, doal grnyor. Buraya kadar gzel; Steele in ikinci gzlem inin de ilgiye deer bulunacan sanyorum . lkesinin Dou Avrupa im paratorluunun, B riti le rin, Franszlarn, Amerik a n la r n kendi im paratorluklarn tasfiye etm elerinden ok daha abuk ve kansz b ir biim de yokolm aan sa lad; geri baz yerlerde ve bu arada R om anyada kan akt biliniyor. B urada kastedilen Sovyet sistem i asn dan bir maddi kan akdr; bunun olm ad kesindir. Burada bir soru o rtaya kyor ve G arbaov p ra ti i nin gndem e g e tird i i b ir soruyu ciddiye alm ak g e re kti ini dnyorum . Soru udur: S ovyet sistem i reform e e d ile b ilir mi? Bu soruyu b ir soruyla am ak istiyorum : Sov yet sistem ini, reform e etm ek iin nem li lde d e i tir meye alm ak ykm ak mdr? Ayn soru b ir baka so ruyla biraz daha a la bilir: S talin zamannda kurulan siste (*) Jonathan Steele, Present and Future Danger, Guar dian Weekly, Haziran 3, 1990, s. 1.

229

m in a lte rn a tifi va r mdr veya ayn anlam a gelm ek zere destaliniza syon, sistem i ortadan kaldrm ak m dr? Bat basnnda bu sorulara rastlam ak srpriz olm u yor. Peel, Financial Tim este daha nce deindiim yo rum unda bu soruyu ortaya atyor. A ktaryorum : imdi kar karya gelinen soru, destaliniza syon'un, kanl maz olarak, kom nist sistem in, 1917 m irasnn, ykm ve sfrdan yeniden balam ak dem ek olup olm addr (*}. Ayn soru Le M onde un e tk ili S ovyet uzman M ichel Tatu tarafnda n da ortaya atlyor. Tatu, soruyu, yle fo r mle ediyor: Bir kez daha ve daha genel olarak, p ro b lem, kom nizm in reform e edilip edilem eyecei sorusuna bir cevap bulunam am asndan kaynaklanyor (**). Tatu, bu sorusuna dayanak olarak, iki bilgi veriyor. Bunlardan birisi. Dou Avrupa kom nist re jim lerinin kom nizm i re form e etm ekten kapitalizm i gem eleridir; ciddi uzm anlar, Dou A vrupa'da izilenin a rtk sosyalizm veya sosyalizm in b ir paras ola ra k dem okrasi deil, dorudan doruya kapitalizm olduundan kuku duym uyorlar. kinci bilgi ya da gzlem ise udur: G arbaov m iras ald sistem i reform e etm eye alyor. S onu olarak sistem i, ykm ak (reform e etm ek?, y.k.) yerine, fe la ke t do lu durum una yenilerini e kliyo r ve kendisi dahil h i kimse nereye g itti in i bildii izlenim ini verm iyor. Dou A vru pada kom nist rejim lerin reform ad altnda k a p ita list re s torasyonu g erekletirm eleri ve G arbaov'un da ykma giden sorunu daha da artrm a ktan baka b ir sonu a la mamas ve stelik u anda sistem i nereye gtrdn kim senin bilem em esi, S talin zam annda kurulan sistem in a lte rn a tifi olup olmad sorusunu gerekten gndem in b i rin ci m addesi yapyor. Kukusuz Batl gazeteci ve uzm anlarn d e e rle n d ir m elerini aktarm aya ayr b ir anlam veriyorum . nk Sov(*) (**) Quentin Peel, Teetering Betoeen Revolution and Disintegration, op. cit., s. 2. Michel Tatu, Can the Reign of King Gorbachev Mark I II be Resceued From the Abyss, Guardian Weekly, Mays 20,- 1990, s. 16.
230

yetler B irli inde ve e tkile d i i kom nist hareketlerde te ori, her p o litik adm hakl karm ann klf haline ge tirilm i durum dadr; bu nedenle, atlan adm larn daha da so syalist veya daha kom nist olduu iddialarna kar genel bir kaytszlkla karlam ak mmkn oluyor. Bu adan bakldnda belki bugn sosyalizm i savunur g rnenlere gre karsnda o la n lar veya sadece m esleki bir iigi duyanlar, so syalist teo rin in ilkelerini daha ciddiye a la biliyorlar. Francis Fukuyama, sosyalizm in karsndadr ve sosyalist teoriyi daha ciddiye ald grlyor. nk unlar yazyor: Gerekten de, eer bugnn ekonom ik reform larnn nem li bir blm uygulam aya konacak olursa, Sovyet ekonom isinin, byk kamu sektrne sa hip di er Batl lkelerden nasl daha ok sosyalist o la can anlam ak zordur. Fukuyama da, reform larla ve en azndan bugn nerilerin de iiklik paketiyle, Sovyet dzeninin sosyalizm de kalam ayaca sonucuna varyor. Byle b ir durum a gelindiinde, dost ya da dmann, kaptanda kusur aram as doal saylm aldr; sistem in de il liderin de deerlen dirilm esi ve not verilm esi usule uy gun dyor. Francis Fukuyama, Am erikan D leri B a kanl siyaset planlam a dairesinin yneticilerinden b i risi olm asna karn, b ir lider olarak. G arbaov'da kusur buluyor ve dk not veriyor. Fukuyama, inli liderlerin ok daha te d b irli davrandklarn ileri srerek unlar ya zyor: inli liderler, G arbaovun B rejniev and s Stalin'e yaptklarna gre M ao ve maoizm i eletirm ede ok d a ha fazla ihtiyatl davra n dla r ve sistem in ideolojik tem e li olarak M arksizm -Leninizm e, szde de olsa, b a llkla rn srdrdler. G arbaov ise hi b ir snr tanm adan sistem in ve bu arada B rejniev ile S ta lin i boy hedefi yap m aktan ekinm iyor. G arbaov ile in Liderleri ve bu arada Deng arasn da karlatrm a, G arb ao vun dnem inin sonuna ya kla ldna inanld Haziran 1990 tarihinde, Kom nist Par tisi Yirm i Sekizinci K ongresinden hemen nce, artm aya balyor. G nlk T rib u n e de W.H. O verholt, yazsna, y le balyor: Bugnn kabul gren akl selim i, M ihail Gar231

baovu bir re fo rm a t r ola ra k bir kahram an ve Deng X iaoping 'i ise bir baarszlk kabul ediyor. T arihin hk m bunun tersi olacaktr (*). O verholt, her reform cunun, sonucu alabilm ek iin bir siyasal taban yaratm as ge rektiine d ikkati ekerek, D engin bunu yaptn ve G ar baov'un yapam adn anlatyor. O verholt, Trkiye'nin A ta t rk ' gibi byk reform atrler reform lar y n e tile b ilir safhalara ayryorlar, her safha iin destekleyici bir kar koalisyonu kuruyorlar diyor; in'de Deng'in reform u, baarl A ta t rk -s tili re form sreci m odelidir diye ekliyor. G arbaov ise t m y le bunun dna dyor. O v e rh o lta gre G arbaov, ba arlm as ok zor bir ii baaryor: 1977 ylnda Bakan C arter ile 1988 ylnda ah Pehleviyi b ir arada yaaya biliyor. Bakan C arter, 1977 ylnda kendisini destekleye n lerin hepsiyle balarn za yflatyor ve ran ah Pehlevi ise 1978 ylnda ierdeki btn g leri karsna alyor. G arbaov hem ahtr ve hem de C a rte ri oynuyor; kin cisi byk bir seim yenilgisi ve b irin cisi slam fundem ante listi bir ihtilal ile devriliyorlar. G arbaov devrilecek mi? Yirm i S ekizinci Kongre n cesinde, Bat basnnda, deceine kesin gzyle bak lyor. G arbaov'un baz aklam alar da bunun dayana olarak deerlendiriliyor. VVashington P ostta Jim Hoagland, bir liderin skntda olduunun kesin i aretleri, ken di sorunlar nedeniyle halk kabahatli grm eye balarsa, kesin o la ra k ortadadr diye yazyor (**). Hoagland, yine bir C a rte r deinm esiyle, C a rte rin malaise de e rle n d ir mesini tekrarlaya n G arbaov'un ekonom ik reform larnn baarszln halkn tutuculuuna ve ilg isizliine bala dn kaydediyor. Malaise, krgnlk ve ke yifsizlik an lam na geldii gibi, mphem bir biim de, akli ve ahlaki rahatszlk tonu da tayor. (*) (**) Willam H. Overholt, Deng, Not Garbochev, May Get the Laurel, International Herald Tribne, Ha ziran 27, 1990. Jim Hoagland, Vulnerable at Home and Abroad, Guardian Wcekly, Haziran 3, 1990, s. 12.

232

P ost'ta yazan H oagland'n ayn yorum undan bir a k tarm a daha yapm akta ya ra r gryorum G lasnosttan yararlanm olan nde gelen b ir entellekt el, bana, 'hi kimse a rtk onu d e steklem iyor' dedi. 'Baka b ir a lte rn a tif olm ad iin m uhtem elen saraynda kala caktr, ancak,, hi kimse onu izlem iyor' diye ekledi. Bat basn, en azn dan 1990 Haziran ay ncesinde G arbaovun deceine kesin gzyle bakyordu. Dorusu kaydedilm ek istenirse, 1990 ylndan ok nce, ben de G arbaov'un decei tahm ininde bulun dum ve bunu yazl hale getirdim . Bu grm n dayana , S ovyet halknn ve K om nist P artisi'nin d p o litika baar ve baarszlklarna son derece duyarl olm asdr. Unutulm am as gerekiyor; Hruov, M acaristan A yaklanmasna karn, 1957 ylnda gl M alenkov-M olotov ba kaldrsn S putnik ile a tla ta b ild i ve ok gl grld, en azndan po p la rite sin in ok yksek olduu b ir zam an da, Kba K rizi nde ald baarszln sonucunda, 1964 ylnda devrildi. Daha sonralar,- 1990 yl banda, Bat basnnda ve yetkin Sovyet gzlem cilerinin grlerine dayanlarak G arbaovun gnlerinin sayl olduu ynnde haber ve yorum lar grlyor. Am erikan K ongresinde G arbaovu deerlendirm ek iin yaplan uzman dinlem elerinin b irisin de, hearing, G.F. Kennan, uluslararas pre stiji o lm a sayd G arbaov'un u ana kadar grevinde kalabilecei phelidir diye konuuyor. Seksen be yanda g r le rine ba vurulan Kennan, nl uzun telg ra fn yazardr ve A m e rika da S ovyet uzm anlarnn duayeni saylyor, ikinci Dnya S avann sonunda, S ovyetler B irli i ile il gili ola ra k Am erikan hkm et evreleri ve A m erikan hal k balay yaarken, X im zasyla yaynlanan bir ince leme, Am erikan politikasnda e tk ili olu yor ve S ovyetler ile iyi ili k ile r yerine kuatm ay, containm ent p o litik a sn savunuyor. nce d ileri bakanlna e kti i uzun te lg ra fla ve daha sonra X incelem esiyle, A m erikan d
233

politikasnn ynn deitird iin e inanlan Kennan (*), G arbaovun yazgsyla ilg ili olarak, perestroykann, bu gn itibariyle, muazzam baarszl nitelem esini yap yor. W ashington Post'ta yazldna gre Kennan, byk kentlerde tketim talep le rin in bile karianam am asn, T ranskafkasya ve M oldaviya'daki dzensizlikleri, Baltk halklarnn ve kom nist p a rtile rin in birlikte n ayrlm ak is tem elerini. belli bal baarszlk noktalar ola rak g r yor ve bundan G arbaov'un sorum lu tu tu ldu u nu a n la t yor. Kendi halkna bunlar salayan G arbaov. K ennann anlattkla rn a gre, Souk S ava sona erdirerek ve bar ve istikra rl bir A vru pa nn tem ellerini a ta ra k fe v kalade byk katklarn da sahibi olm utur. Bu nedenle, Kennan tavsiyede bulunuyor, dncelerini ve inisiya tifle rin i srdrm esi, bizim ve dnya istikrarnn ya ra rn a dr (**). kinci Dnya Sava sonunun nl X yazar, A m erikan H km etine G arbaov'un grevini srdrm esi yolunda aba harcam as iin gr bildiriyor. K ennann Kongre'de uzman g rlerini aklad zam anlarda. A m erikan B ilim ler A kadem isinin organ Daedalus D ergisinde Stalin Mozelesine balkl b ir ince leme kyor ve ieriinden daha ok atlan imza nede niyle byk ilgi topluyor. nk bu incelem ede imza ye rinde, K ennann X incelem esini hatrlatnca , Z harfi yer a lyo r ve G arbaovun kurtarlm as bir yana S ovyet ler B irli indeki gelim eleri ciddiye alm a asndan olum suz b ir hava veriyor. Z imzas m erak uyandryor; bu merak a rtra b il mek iin olabilir, G uardian yazar Hella Pick, bir A m eri kan brokrat olabilecei gibi b ir S ovyet yurttann yaz m olm asn da ihtim al dahilinde g ryo r (***). Sovyet
(*) George Kennann bu uzun telgraf ve teksiyle ilgili ayrntl bilgi ve zmlemeler benim Trkiye zerine Tezler dizimin ikinci kitabnda bulunabilir.

(**)

Guardian Weekly. Ocak 28, 1990, s. 17-18.

(***) Hella Pick de komnizmin reforme edilemeyecei g rn savunuyor.

234

yurtta olmas m m kndr; nk, Z yazsnn z u dur: Yardm, yerine, daha byk ve gerek re fo rm la r iin m uhtem elen daha fazla krizlere ihtiyac olacaktr (*). Bu dnce, S ovyet y n eticile ri veya yurttalarn ok byk lde tem sil edebilir; bunun iin iki neden ileri srebiliyorum . Bunlardan birincisi, S ovyetlerde btn d e iiklikle r krize balanm tr; Sovyet yneticisi gerekli grd bir adm atlm azsa byk krizle r doacan id detle vurgulayarak yola kyor. D eiiklik yaplm azsa kriz d o a ca ktr ve yaplrsa kriz nlenecektir; bu ok yay gn bir dnce kalbn yanstyor. kincisi, eer B atdan yardm gelmezse, G arbaov'u yeteri kadar reformcu grm eyen bir akm, G arbaov'un yklacan ve yerine kapitalizm i daha hzl g etirm ek isteyen ekibin geeceini dnyor. Bunlarn kazanma ans, Sovyet toplum unun daha byk bir bunalm n iine girm esinde yatyor. Fakat ta rih kendisini tekrarlyam yor ve Z incele mesi, yaratt tm ilgiye karn e tkili olam yor ve Batl liderler, Sovyet liderini korum aya karar veriyorlar. M ichel Tatu, 28 Nisan 1990 ta rih li Le M ondete kan incelem e sine, Franois M itte ra nd ve Helm ut Kohl, M ihail G ar baov'un yaamn srdrm esinin, L itva nyamn yazgs dahil, die r btn kayglardan nce geldiine karar ver diler diye balyor. A ncak bu balang kadar yazgsna koyduu balk da kayda deiyor; Kral G arbaov n c aret'in S alta na t Y klm aktan K u rta rla b ilir mi? so rusu, yazsnn bal oluyor. Le M ondeun Sovyet uz man Tatu, G arb ao vu b ir kral ola ra k grm ekle kalm yor ve 1985 ylnda balayan ynetim ini, aret I, aret II, iaret III, olm ak zere dneme ayryor; her birinin b ir dierine benzem ediini de ekliyor.
Leninizmi yeniden kurma sahte problemi, yerini, sistemi nasl lme, en sonunda komnizmden k nasl bulma gere kecek problemine brakyor. Perestroyka bir zm deil, bu ka geitir.

(*)

Hella Pick. Guardian Weekly. Ocak 21, 1990, s. 11. Z , To the Stalin Mauselum, Daedalus, Winter 1990, s. 339.

Gorbachev M ark lr B irinci aret G arbaov, T a tu ya gre gayet sradan b ir a p a ra t ik tir; yalanm lid e rle r den ynetim i alyor. M ichel Tatu, bu dnem le ilg ili olarak 1987 bana kadar ok b ir ey yapmad yargsn dile getiriyor. Gorbachev M ark II dnem i yl sr yo r ve bu dnem de perestroykann mimar artan lde sersem letici aklam alarla o rtaya kyor (*). nc aret Kral Gacbaov dnem i, 1990 yl yazndan itibaren ba lyor ve bu dnemde Kral G arbaov, Tatu'nun yazdkla rna baklacak olursa, btn ye tkile ri elinde topluyor. Fa kat bu dnem de G arbaov, elinde toplad btn ik ti darna karn, problem ler zerindeki kontroln gide rek kaybediyor. Her dnem iin syledikleri ise unlardr: Ger ekten de G arbaov saltanatn n dnem inde te k o rta k nokta, ekonom ik durum un srekli ktlem esi ve sava, sonrasnda hi b ir zam an olm ad kadar kt b ir dzeye inm esidir. Ekonom ik durum un ktlem esine paralel o la rak G arbaovun Sovyet politikasnd aki gc de giderek azalyor; ynetim de kontrol, Ligaev, Rjkov, Zaykov ta kmnn elinde bulunuyor. Tatu, btn bunlara ilave o la rak, Rusya Federasyonu'nda, G arbaov'un hi beklem e dii ve istem edii bir zam anda, ayr b ir kom nist p artisi kurulm asna d ikka ti e k iy o r ve partinin liderinin m uhte melen Leningrad parti yneticisi G idaspovun olacan yazyor. Bu, bat basnna gre, m uhafazakarlarn, g e r ekte ise sosyalizm e bir lde daha bal olanlarn g cnn artm as anlam na geliyor. Tatu'nun yazsnn z ve zeti ise yine bir soruda toplanyo r: Hangi G arbaov'u kurtarm aya alyoruz? nc G arbaov, pogrom dkn K afkaslarn zerine gidiyor, ama, L itvan yann bam szlk isteinin de n ne kyor; M ichel Tatu bunlar o rtaya a ta ra k kurtarm a operasyonuna kukular yerletiriyor. (*) Michel Tatu, Can the Reign ol King Gorbachev Mark III be Rescued from the Abyss?, Guardian Weekly, Mays 20, 1990, s. 16.

236

B ir de u soru var: Kurtarm a, ama nasl? Btn bu olum suzluk iinde, G arbaov her cephede inie gem i b ir durum da iken, kurtarm a nasl ola b ilir; allm am hz la gelien olaylar, hem bu soruya cevap g e tiriy o r ve hem de im dilik, T a tu nun szleriyle, Kral nc aret G ar baov'un saltanatn, en azndan im dilik, gvence altnc alyor. Kurtarm a operasyonu iki aam aldr. S ovyetler B irli i K om nist P a rtis inin Yirm i Sekizinci K ongresinin ya pld ayn gnlerde, Londra'da NATO zirvesi toplanyo r ve bir aklam a yapyor. A klam ann birinci m addesi a y nen yle balyor: Avrupa yeni ve vaad dolu b ir aa g irm itir. M erkezi ve Dou Avrupa kendisini zg rle ti riyor. S ovyetler B irlii zgr b ir toplum a doru uzun bir yolculua km tr. Bundan sonra bir yandan Avrupa iin G arbaov'un istedii yeni gvenlik konferans ynnde k a ra rla r ve d i e r yandan da NATO nun S ovyetler B irlii'ne kar olm adn anlatan a klam alar dile g e tirili yor. inden grm esi \e gven duymas iin G arbaov NATO toplantsna davet ediliyor. T rib un eun yazdna gre NATO toplantsndan son ra Bakan Bush, artk G arbaov, NATO nedeniyle, a s kerler ve m uhafazakarlarn her korku yaym a g iriim inin stesinden gelebilecektir diyor. Yine T rib u n e un b ild ir diine gre, Kongre arasnda K rem linin bahesinde gezi nirken kendisini yakalayan gazetecilerin sorularna G a r baov, gayri resmi raporlarn NATO nun doru ynde hareket etmeye baladn gsterdii cevabn veriyor (*). Dou A vru pa daki kom nist rejim lerin salad g venlik kordonu, bu rejim lerle birlikte, yklyor, ama NATO da Sovyetler B irli i'n i a rtk hedefleri arasndan ka rd n aklyor. Son derece teskin edici bir durum b e liri yor. kinci aama, btn bu basn aratrm asnn ortaya g sterdii gibi, G arbaov ynetim i, lkeyi ak ve derin b ir ekonom ik bunalm n iine sokuyor. T ketim m a llarn (*) International Herald T r i b n e , T e m m u z 7-8, 1990,
s. 5.

237

da bile, nerede ise, sava dneminde rastlanmayan b ir ktlk beliriyor; daha da nemlisi, yeni alan McDonald sandviisinin nnde drt buuk saat kuyrukta bekle yen MoskovalI rneinin gsterdii trden, Sovyet yurt ta Bat tketim kalplarnn. Am erikan yaam biim inin dkn haline gelm itir. Rejimin olmasa bile G arbav'un ynetim ini srdrmesi, tketim mallarndaki ktl ha fifletm esine bal grnyor; arkasndan, perestroyka'nn knda en nemli ama grnen teknolojik donatm yenileme sorunu geliyor. NATO liderlerinin bir ksm, yine Sovyetler Birlii Ko m nist P artisinin Kongresi devam ederken, Japonya ba bakann da alarak, Amerika Birleik Devletlerinde Houston kentinde sanayilemi yedi lke lideri kategorisin de, bir araya geliyorlar. Tek gndem, Sovyetler B irlii'ne yardm sorunudur; Thatcher'in itirazlar yumuatlarak, reform lara devam etmesi kouluyla Sovyetler B irlii'ne kredi alaca ve teknolojik yardm yaplaca karara balanyor. Bu karar, ncekiyle birlikte Kongre'nin sey rini deitiriyor ve Bat basnnn szckleriyle tam b ir m uhafazakar zaferi beklenirken, lfjnl solcularn lideri Ligaev, merkez komitesine bile giremiyor. Garbaov, tmyle hakim olduu bir merkez kom i tesiyle, Kongre'den muzaffer olarak kyor. Ancak im diye kadar her kongre, duruma hakim liderin hakimiyeti altnda gem iyor mu; Sovyet insan ve kadrolarnda ge nel inanszlk bu t r zaferleri son derece geici bir hale,, getiriyor.

238

K N C BLM

SOUK SAVA LE ZM
Souk Sava tam lam as, modern zam anlarda ilk kez Amerikan zengini ve diplom at Bernard Baruch ta ra fndan kullanlyor; Baruch ise bu sz ilk kez. New Y orkta Central Park'ta bir serseriden duyduunu belirtiyor. Ksmi savalar dahil, topyekun sava hari, iki dzen ara snda, ideolojik, ekonom ik, psikolojik ve benzeri her t r imkanla srdrlen sava anlatyor. Tamlama yeni deil; ilk kez Ispanyol yazar Juan Manual tarafndan* Ondrdnc yz ylda kullanlyor. M anula, Hristiyanlar ile Araplar arasnda bir trl sona er meyen rekabette Souk Sava adn veriyor. yle tanm lanabilir; birbirine zt iki dzen arasnda topyekun sava yoksa, souk sava var, dem ektir. Bu ta nmdan bir sonu kyor; birbirine zt iki sistem arasn da, souk ya da toptan, mutlaka sava oluyor. Bu sonu ise iki soru douruyor: Bir, 1789 Fransa Devrimi nden sonra neden bir Souk Sava dnemi gelm iyor? ki, 1917 Rusya Devrim inden sonra neden toptan sava olmuyor? Burada, bu iki soruya cevap bulmay denemek istiyorum ? Fransa Devrim i'nin bir zellii var; ayn corafyada tekrarlanm yor. Napolyon Savalar, Fransa Devrim ini Avrupa'da yneten ilke haline getirm eyi amalyor; etkisi kalyor ve faka t kendisi malup oluyor. Fransa Devrimi son derece hzl bir biimde restorasyon srecini hazr lyor; hem kendi iinde geriliyor ve hem de corafi aniamda bir daralmaya raz oluyor.

239

D RDNC B L M

Y E T M E K V E GEMEK
Soyut saydamdr. Btn duyulmazsa paras kay bolur. Somut, karktr. Bulaktr. Przldr. Btn hi grlmez ve hep paras gze batar. Soyut, somuttan kar. mbikten geirilen somut, so yut olur. elik, artlm, dem irdir. elik, soyut dem ir demek oluyor. Demirden elik karmak iin demiri artmak ge rekir. Demiri tekrar artm ak gerekir. Demir ne kadar ok artlrsa o kadar ok elik olur; artma, saflatrmadr. Artma su ve ate ile olur. Pratik, su ve atetir; ate ve su olmadan pratii d nmek mmkn olmaz. Pratik, somuttur. Karktr. Bulaktr. Przldr. Soyutlama, pratii, bulandan, karndan ve p rznden ayklamadr. Bulandan, karndan, prznden artlm so m ut ve soyutlanm pratikler zenginlii, ya da alm ntarih, teoridir. Teorik bakmak saydam bakmaktr. Pratik bakmak, przl bakmaktr. Teorik bakmak usuz bucaksz'. evreni, btnseli, sonsuz'u. tarihsizlii, grm ektir. Pratik bakmak, d ar kalmaktr. Pratik grmek, prze taklm aktr. Sosyalizm b ir teorik baktr. 557

Sosyalizm, kendisi teori olan baktr. Sosyalizmle ii snfnn zdelii bir teorik baktr. Bir tarih soyutlamasdr. Bir n-tarihten kurtulmadr. Sosyalizme ii snf btnselinden bakmak, insan evrenini, sonsuzu, tarihsizlii grebilmektir. Doaldr; lordlar dom utur ve insan evreninin en st tepelerinin dzeni demek olan feodal dzenini kurmulardr. Banda gzel ilemi sonra bozulmutur; bas ksndan kaanlar, bourglarda toplanmaya balamlar, zanaatlarn gelitirm iler, zenginlemiler, kentleri kur mular, burjuva olm ular ve sermaye dzenini kurm ular dr. Bu, yeni bir dzendir. En yeni dzenin ise iiler ta rafndan kurulaca son derece teoriktir. Zorunludur. i, tarihin grd ve kaydettii en soyut tarih ak trdr. i, en teorik reticidir. Lordu soyutlamak zor olmutur. Renklidir. Sermaye dar, M arxn kiiliklenm i sermaye olarak niteledii bu kategori, soluktur; soyutlamaya daha uygun dyor. Aristotales, emek-deer yasasna ok yaklamasna karn, zamannda zanaatkar-usta, birbirinden ok farkl ve hep sinde bireysel yaratclk ok baskn olduu iin bu ya saya ulaamyor. M anfaktr aamasndan sonra emeki, iiye dnrken, byk bir arnma srecinden geiyor; su ve atein yangnnda btn przlerinden ayrlyor. Birbirine benziyor, soyutlayor ve teorik bir nitelik ka zanyor. inin kendi dzenini kurmas bir teorik sorundur. Bunun tedricen ya da patlama bir yolla kurulup kurulm a yaca da, bu teori asndan, prctik bir durumdur. Patlamann kendisinin bir artc yan var; bu, ayr. Ayrca b ir de devrim ler teorisi var; bu da ayrdr. Sos yalizm teorisi ile devrim ler teorisi, yan yanadr ve zaman zaman birbirinin iine giriyor; ancak, zmsel planda, b ir birinden ayrlyor. Bu mlk sahiplerinin mlkszle ikna edilip edilme yecekleri sorusuyla ilgilidir; ikna edilmelerini mmkn gr myorum. Ancak tedrici yntemin kendine zg bir man 558

t biliniyor; para para atlan admlarn sonucunda, ken di alan daralan mlk sahiplerinin, bir noktada ikna edil mekten baka bir zgrlklerinin olmayacana inanlyor. Byle bir noktada bile mlk sahiplerinin bar iin teslim i yet yolunu semeyeceklerini dnyorum. Pratik insan iin savalarn hepsi bir przden douyor. Fakat aslnda hepsi ilkelerin atmasndan kaynaklanyor. Fransa Devrimi'nden sonra kan ve Rusya'y, Msr' iine alan sava bir ilke savadr; eski dzen ile yeni d zen atyor. Rusya Devrimi, kendi ilkesel savan ya pamyor ve bunun yerine, scak savan sulandrlm ve bu nedenle de uzatlm bir tr olan souk sava ge liyor. ster Fransa Devrim inden sonraki geni kapsaml sava ve isterse Ckim Devrimi'nden sonraki uzatlm so uk sava olsun, her ikisi de. eski ve yeni dzenlerin bir arada yaayp yaamayacaklarnn denemesidir; bir a ra da yaayabilecekleri gr, Sojitelstvo, Lenin'in bir ke fidir. Artk yanl ktnn kabul edilmesi gerekiyor. Her kalc ve yeni dzen, bir yeni teoridir. Her yeni dzen, varolan teorinin zerine gelen bir prz oluyor. Bu nedenle eski ve yeni dzenler arasn daki antagonizmay bir ekonomik alan daralmas olarak grmemek gerekiyor; bu, varolan teorinin bozulmas ve sarslmasdr. Yeni dzen ile eski dzen arasndaki ztl, yeni d zenin corafi leine de indirgememek zorunludur. a tma te o riktir ve teorinin, lek boyutu bulunuyor (*). Eski teori yeni teoriyi, ne kadar minimal olursa olsun, ka bul etmemek durumunda kalyor. Bylece bakldnda, sosyalizmin hem k ve hem de yaamas asndan teorik bir sre olduu belirgin leiyor.
() Geni Amerikan ktasnda kk Kbaya tah am m l szl byle anlam ak gerektiini dnyorum. Sosyalist d zenin kapitalist restorasyonunun tamamlanmasyla birlikte es ki dzenin K b aya kar taham m lszlnn artmasn bek lemek gerekiyor; corafi lei bir hogr salamyor.

559

K riz ve Devrim Teori, gelecein ip ularna kpr kurabildii lde yaar. Fakat teori, gemie dayanlarak kuruluyor. Toplumsal yaamla ilgili teorilerin gemie dayan larak kurulmas kanlmazdr; nk, somutun ou ge mite var. Var olmak, irdelenmi ve yazlm olmak anla mna da geliyor. Ne yazk, gerek saptand biimiyle ve lde b i liniyor. u sylenebiliyor; eer siyasal iktisat, daha ok Onsekizinci yz yln sonu ve O ndokuzurcu yz yln bann rn ise de. dayand bilgileri, Onyedinci yz yla in dirgemede byk saknca grmyorum. Bunun en ak kantlarndan birisi. Adam Smith, 1775 ylnda nl kita bn yazmasna karn, sanayi devrimini. hi ama hi his sedemiyor. Sm ith'in yazdklar, merkantilizm ile fizyokrasinin iie geirilip mmkn olan lde sistematize edil mesiyle snrl kalabiliyor. Bu dncelerimi M arx'n grlerinin formasyonuna da uygulamann doru olacan dnyorum; basit me ta retimi, kesinlikle, m anfaktr aamasnn damgasn tayor. Emek deer yasasnn burada mkemmel bir uyum alan bulduundan hi kuku duymuyorum; vulgarizasyon dnemine kadar btn siyasal iktisatlar emek deer yasasndan balyorlar ve yaadklar yllarn gz lemleri karsnda kabul ettikleri yasacan rahatszlk duy mak zorunda kalyorlar. Ricardo bu trn en mkemmel rnei oluyor; Marx, Ricardo'yu, siyasal iktisatn en b yk soyutlaycs olarak gryor. Sisteminde, kapitalizmin formasyonunun daha nce ki yz yllardan nemli som utluklar tad kukusuzdur; ancak kapitalizm in devirici ve devrimci rolyle ilgili d nceleri tmyle yaad dneme ait grnyor (). Bir
() Marxn kapitalizmi abartm olduunu dnyorum. Y. Kk, k i Abartma B ir Anrma, Ekin-Belleten. Bahar-Gz 1989.

560

talih mi talihsizlik mi; M arx'n kendi formasyonu sanayi devrim inin grnen sonularnn bata ngiltere btn Ba t Avrupa'y donatt b ir zamana denk dyor. T eksti lin mekanizasyonu, dnyann dem ir yolu ve dem ir kp rleriyle rlmesi, tahta yerine demirden teknelerin yzdrlmeye balanmas, adalarn son derece etkilem i olmaldr; Engelse a it olduu belirtilen sanayi devrimi szcklerinin bunlar da egemenlii altna aldn san yorum. Marx'n dncelerinin form atif dnemi, 1818-1848, siyasal ve toplumsal devrim ler asndan son derece k sr ve teknolojik yenilikler ve ekonomik dzenlemeler a sndan ise son derece zengin geiyor. Buna ekleyebileceim iki nokta kalyor. Birincisi. M arx'n aydnlanma cann ocuu olmasdr; aydnlan ma a. Onsekizinci yz yl anlatyor. Onsekizinci yz yl ise ayn zamanda Devrimler adr. Bana yakn bir zamanda. 1688 ylnda balyor. ngiliz Devriminden son ra, sonuna yakn b ir dnemde Amerikan ve Fransa Dev rim leri yaanyor. Bu devrimi, devrimlerin nemi ve corafyann yenilgi asndan b ir byk som ut zenginli i saymakta hi bir saknca bulunmuyor. nsanlar yakn tarihten ok etkileniyorlar. nsanlar, yakn gelecekte yakn gemii hatrlyorlar. Ondokuzuncu yz yln balarnda insanlar, hi dev rim olmasa bile hep byk dzen deiiklii bekleyii iin deler; topyaclar bu kadar mitlendiren, gemiin pat lamalarla dolu zenginlii oluyor. Marx, Ondokuzuncu yz ylda devrim leri kanlmaz gryor; kanlmazlk, bilim selliktir. Bilime byk tutkusuyla bu kanlmaz olana, ge lecek yeni dzenlemelere, iradi mdahaleleri saknma ei limi gsteriyor. Kendisine, kanlmaz grd devrim le ri, bilim selletirm e misyonunu tanyor. Form atif yllarnda grd kapitalizmin hzl esen rzgarnn, her klasik siyasal iktisatda olduu gibi, in sanl bir felaketli son ile, katastrof fira l, kar karya brakacandan kuku duymuyor. Ayrca bir siyasal ik ti satdr; kendisinden nce de siyasal iktisat ve bu a ra 561 F .: 36

da byk topyaclar, doan dzenin krizlerle ykl ol duunu gryor ve yazyorlar. Pazar, kk veya byk, olsun, olumaya baladndan beri krizlidir; hep dalga lanyor. Ayrca insan olu, sanayi ncesinde, hava a rt larnn belli bir dnemsel eri izlemesi nedeniyle, refah dnemlerini ktlk dnemlerinin izleyeceini biliyorlar; ye nilik, retim in makinalamas nedeniyle krizlerin daha d zenli bir hal almas ve sonularnn derinlemesi oluyor. Snf elikisine, Nevvtonun gravitesi kodar bir b yk arlk ve rol veren Marx'n krizleri sisteminin o rta sna koymasna amamak gerekiyor; krizlerin belli b ir peryodla kendisini tekrarlayacan, derinliinin artaca n ve sonunda patlama noktasna varacan yazyor. 18251827 yllar, sanayi kaynakl ilk ekonomik krizi yayor ve bu byk bir yaygnlk kazanyor. Max'n kriz teorisi, daha sonraki gzlemlerle, kesin likle dorulanyor: 1825. 1836, 1847. '866, 1873. 1882. 1891. 1900. 1907. 1913, 1921. 1929. 1937. 1949. 1953, 1958. 1961, 1969-1971, 1974-1975. 1987, kapitalist ve tekeller dzeninde kriz yllan oluyor. eitli saptama ve lm lere gre bu yllarda deiiklikler olabilir; eitli lkeler asndan kri zin asenkronizasyonu da tarihlerde, nemli olmayan, deiikliklere neden olabiliyor. Krizlerin en nemli sonularncan birisi ynetenler de gvensizlik yaratmasdr; kendilerine ve "ynetme ka pasitelerine gvenleri azalyor. Ynetilenlerin ise yneti me olan gvenleri sarslyor; bu, devrimci objektivitenin iaretlerinin ortaya kmas demek oluyor. Ancak buradan devrimin kaca kesin deildir; ynetilenlerin bir baka dzenin varlna ve bunun gerekletirilebilir olduuna inandrlmalar ve inanmalar da gerekiyor. 1980 yllarnda tekeller dzenlerinin ynetenlerinin kendilerine olan gvenlerinde byk bir art gzleniyor; ancak 1815 Viyana Kongresi sonrasnda ortaya kan g venle karlatrabiliyorum . Bu gvenin altnda krizlerin yokluu bulunmuyor; tam tersine bir durum var. Bat dn yasnda 1968 ylnda yaygn dzen kart gsterilerden sonra. kinci Dnya Sava'n izleyen istikrar temelinden 562

sarslyor ve refah dzeyinde ciddi dalgalanm alar kyor. Tekeller dzeninin ekonomik krizlerin douunu nleye medii kesinlikle belli oluyor (*); ancak bu dzende yeni olan krizleri lokalize edebilmesi ve herhangi bir panie kaplmamasdr (*). Krizler kapitalist dzende ynetim iin bir gvensizlik kayna iken tekeller dzeninde kriz leri ynetebilmek, ayr b ir gven kayna oluyor. (Z| Burada bir krizler tarihi yazma durumunda deilim; ksaca bugnn krizlerini zmlemek zorunluluunu du yuyorum. Bunun iin de 1929 Krizini hatrlam akta yarar var; Sovyet Profesr Menikov, Birinci Dnya Sava'ndan nce kapitalist dnyada krizlerin senkronik olduunu, iki sava arasnda bunun bozulduunu ve ancak yine de senkronik bir izgi izlediini ve savatan sonra ise asenkronik bir nitelik aldn kaydediyor. Bu tm yle eitsiz gelime yasasnn bir sonucudur ve retim alanndaki oranszlklarn para piyasalarna aktarlmasna ve derin lemesine yol ayor . Ayrca krizin asenkronizasyonu, nde gelen tekeller lkesi yneticilerinde bir dayanma
() Profesr Mandel bunu doru ve gzel ifade ediyor. Burjuva devletinin, ekonomik dalgalanmalar ve peryodik yeni ar retim krizlerini nleme aralar, kesinlikle, yok tur. Ne krizin patlam asn ve ne de ilk younluunu nleye bilirler. Fakat zaman iinde etkilerinin stn rtebiliyorlar ve ayn anlam a gelmek zere, km latif olarak byyerek bir etkisi kazanm alarn engelleyebiliyorlar. E. Mandel, Th e Second Slump, London, 1977-1980, s. 62-63. <**) Dnya. Amerikann. Vietnam ve Watergate anaya sa krizinden olaanst bir dn ile kna, rebound, hay ranlk duymaktadr. Biz bu travmalardan, demokratik kurumlarm z gelierek, kamusal tartmalarmz canlanarak, ekono m im iz genileyerek ve lkemizden duyduumuz gurur azalm a yarak ktk. Henry Kissinger. F o r the Record, Selected Statements 1977-1980, London, 1981, s. 72. Bu aktarmay yaptm Kissingerin konumas 1977 yl nn damgasn tayor.

563

duygusunun douuna yol ayor (*); krizin yaylmasn ve ithalatn nleyebilmek iin birbirine yardm etmeyi bir il ke haline getiriyorlar. Bunda tabiatyla, 1969-1971 krizi sonunda Bretton Woods sisteminin kmesinin rol byk grnyor; bu sistem, kinci Dnya Sava'nn sonuyla birlikte ve Keynes'in reetelerine gre ortaya kyor, gelimi ve geli memi kapitalist lkelerin ekonomik ynetim lerini bir ta km sabitliklere balyor ve bunun kontroln da Ulus lararas Para Fonu'na, IMF, veriyor. Btn paralar dolara gre ta rif ediliyorlar ve bu sisteme gre, lkelerin para larnn deerlerini azaltmalar IMF iznine balanyor. Bunun mant basittir; devalasyon ile cari cretleri drme ayn ekonomik etkiye sahip oluyor. Devalas yon. dorudan doruya ve cretlerin drlmesi ise ma liyetleri indirerek bir lkenin d rekabet gcn artr yor. 1925 ylndan itibaren Byk Britanya'nn ihracatnda nemli tkanklar ortaya knca Londra Hkmeti, de valasyon ile cari cretlerde azaltmo arasnda bir tercih yapmak zorunluluunu duyuyor ve o zam anlar ngiliz li rasnn uluslararas prestijini de gznne alarak nominal cretleri indirme politikasn seiyor; byk toplumsal olaylar yaamak zorunda kalyor. Bunun, tekeller dzeni yneticilerine, nominal cretlere dorudan mdahalenin toplum sal ve siyasal sakncalarn retmesinin dnda b ir yarar grlmyor; 1929 bunalm ve pounda olan g vensizliin artmas sonucunda 1931 yl Eyll Ay'nda Bank o f England. poundun altn konvertibilitesini kaldryor*. Bu dnya para sisteminin yklmas ve Londra'nn dnyann finans merkezi olmaktan kmas demektir; Byk B ritan ya'nn tekeller dnyasndaki liderliinin de sonunu haber veriyor. Bundan sonra dnya. 1956 ylndan itibaren Sovyetler
(*) 1976 ylndan bu yana tekel sahibi lke yneticileri n in birer merkez bankas yneticisi gibi sadece ekonomi gn demli zirve toplantlar yapmalar ve buna peryodik bir nite lik kazandrmalar, bu dayanma duygusunun, bir sonucu olu yor.

564

Birlii'nde Hruovunkine benzer bir rgtleme manya s iine giriyor; tekeller dzeninde doktrinde liderlik, in the long run we are ali dead szyle du dzenin ciddi yetine gvenini yitirm i John Maynard Keynes'e ve poli tikada da. geirdii fel nedeniyle uzun yllar yrme g lkleri eken Franklin Delano Roosevelt'e geiyor. Bir lemi M illetler, bunlarn uzmanlk kurulular olan Dnya Bankas. IBRD ve Para Fonu. IMF. bu rgt dknl nn bir sonucu olarak ortaya kyor. Birlemi Milletlerd in yrtme kolu biiminde dzenlenen Gvenlik Konseyi ve zellikle IMF. politika ve ekonomide, dnya dzeninin istikrarn gzetmeyi stleniyorlar. Bu tekeller dzeninin rgtler araclyla ynetilm e si dnemidir; iki sava arasndaki hayal krklna ve ba ka rneklerin etkisine de duyamyor. Byk Kriz, iki dn ya sava arasnda dnya ekonomisini, tpk Birinci Sava ncesinde olduu gibi kendi haline brakma eilimlerine balanyor; halbuki b ir yandan faist Almanya ve dier yandan sosyalist Sovyetler laissez faire. laissez passer ideolojisini bir kenara atm akla byk ekonomik ykseli ve istikrar salyorlar. K apitalist dnya, bu rneklerin de etkisiyle. kinci Dnya Sava'ndan hem bir dizi uluslar aras rgt ve hem de uluslararas ekonomisinin dzenlen mesine, hi kukusuz ulusal ekonomik dzenlemelerle birlikte, byk b ir inanla kyorlar. lk yirmi yl byk bir refah dnemidir; refah devle ti szlerinin yayld ve kapitalizmin de sosyalizme yak lat. converge. dncelerinin n plana kt bir d nem yaanyor. Keynesian Revolution ad da verilen bu dnemde, 1951 ylndaki resesyon Kore Sava ve 19591961 resesyonu da Kba Bunalm ile dzeltiliyor; Viet nam Savanm Amerika tarafndan eskalasyonunu da, resesyonun ifadesi saylan talep dkln yenme dr tsne balayan grler yaygndr. Ancak daha sonraki yllarda krizleri ynetmeyi renen Amerika Birleik Dev letleri Vietam savanda kontrol elinde tutam yor ve bu nedenle, bir yandan, byk bte aklarna ve dier yan dan da. sonucunda, gurur krc b ir yenilgiye raz oluyor. 565

Bu nokta zerinde durm ak gereini duyuyorum; '68 Dzen Kart Gsterileri ve Vietnam Yenilgisi'nin, Kissinger'in iddia ettii gibi bir extraordinary rebound ile iinden klan bir kabus olup olmadnn aratrlmas zorunluluu var. Burada sadece deinmek durum unda ym; A.B.D. kinci Dnya Savana girmekle birlikte, sa va alan, theatre of war, Amerika d olduu iin makina ve ekipmanlarn savan tahribinden koruyor. re tim devam ediyor; 1938-1948 arasnda Amerika iin ve sabit fiyatlarla Gayri Safi M illi Hasla, yzden yz altm bee karken, Avrupa'nn btnnde yine yzden seksen yediye iniyor. Sava kazanan ta ra fr liderlerinden birisi olmasnn yannda ekonominin bu dnsmde bymesi, sa va sonrasnda. Bat dnyann tartmasz lideri olarak kabul edilmesine de yol ayor. Bu kadar deil; sava son rasnda, dolar en gl para ve New York da en nemli uluslararas para ve sermaye piyasas haline geliyor4. Bu. ayn zamanda, dolarn uluslararcs mbadele birimi ve rezerv para olmasdr; bunun anlam , devam ettii s rece, Amerika Birleik Devletleri'nin tkenmez ve iletme maliyeti dolar basma maliyetine eit b ir t r altn yata bulmasdr. Amerika Birleik Devletleri, uluslararas as keri operasyonlarn ve d yatrm ve sermaye operas yonlarn, yalnzca yeni dolarlar basarak finanse edebili yor; dolar uluslararas rezerv para, ya da altn gibi bir a k tif sayld iin, baslan paralar, dier lkelerde ka salarda kalabiliyor. Amerikan dzeni iin bu enlikli kolayln sonu. 15 Austos 1971 Gn resmen kabul ediliyor; Bakan Nixon, bu tarihte, dolarn altna konvertibilitesini sona erdiren karar aklyor. Bunu, ayn yln Aralk aynda dolarn devalasyonu izliyor; dolar rezerv para olmaktan kyor ve Bretton Woods sistemi yklyor. 1968 Dzen Kart Gsteriler iinde komnist par tilerin nemli bir rol olmad kesin grnyor; niver site rencilerinin balatt dzen kart eylemler, nce iilerden destek gryor ve daha sonra ii snfna ey lemli rneklerle bilin tad anlalyor. nk bu gs 566

terilerin arkasndan gelimi lkelerin hemen hemen tm n de ii hareketi ok daha m ilitan bir tutum alyor; Fransa da cret artlar hemen hissediliyor. Bat Almanya'da wild cat, kzgn kedi grevleri balyor; talya ve Hollandada cret artlar hzlanyor. Byk Britanya'da, biraz gecik meyle de olsa. 1972 ve 1974 yllarnda madenci grevleri yaanyor ve iiler b ir hkmeti devirebiliyorlar. Bat ekonomileri 1974-1975 Byk Krizine yaklayor lar. Bu krizle birlikte, petrol reten lkelerin petrol fiy a t larn ykseltmesi ve bununla beraber gelen petrol am bar gosuyla. gelimi kapitalist ekonomileri tam bir itop noktasna geliyor; bu ise bu nemli krizi. 1973 Ekim Sava'ndan sonra Arap lkelerinin balatt petrol am bar gosunu balatma eilim lerine yol ayor. Profesr Mandel. bu eilimleri, inandrc bir biimde rtyor; pet ro l fiyatlarndaki ykselme resesyonun nedeni ne de fi tilidir diyor5. Sadece krizin ciddiyetini artryor. Aslnda byle b ir iddiay ok fazla ciddiye almak mmkn grnmyor; dzenin teknik organlar da bu nu saptyorlar (). Doaldr; Bretton Woods sistemiyle b ir likte, bu sistemin doktriner planda dayana olan Keynesian sistem de sarslyor. Keynesian sistemin basit fo r mllerinden birisi Phillips Erisi oluyor; isizlik oran ile enflasyon oran arasnda bir trampa dncesine da yanyor. Keynes'in izleyicilerinden Phillips'e ait bir am pi rik bulgudur; fiyat artlarnn artn azaltmak ya da durdurmak iin ekonominin ssn almak, almay azalt mak. ve isizlii azaltm ak iin de makul lde fiya t a r tna raz olmay anlatyor. Keynesian dnyada bu tra m pa iliyor ve Vietnam savann eskalosyonuyla birlikte ilememeye balyor. Phillips Erisi, tekeller dzeninin, iki felaket arasn da. veba ve kolera, bir tercih yapabilecei izlenimini ve
(*) <1973 sonlarnda petrol cephesindeki keskin deiik likten nce de. sanayilemi lkelerde retimin genilemesinde belli bir yavalama aka balamt ve 1974 ylnn ilk yar cna uzamas bekleniyordu. IM F, Annual Report 1974. Wa!h., D.C.. 1974, s. 2.

567

riyor; b ir karma ilemini gsteriyor. sizlii makul l den artrarak fiya t artlarn dizginlemek ve fiyatlarn makul lde artna izin vererek sizlii azaltmak im kan ortaya kyor; gzel bir imkan olduunda kuku g rnmyor. Fakat Bretton W oods sisteminin yklmasyla, bu imkan ortadan kalkyor ve karma ilemi, toplamaya dnyor. Tekeller dzeni iki felaketi bir arada yaama talihsizliiyle kar karya geliyor. Yetmili yllarn ortasndaki krizden sonra dzen, kri ze yabanc kalamyor; bir zam anlar artk Amerikan eko nomisinin krizli dnemleri ok geride brakt ileri sr lerek niversitelerin iktisat blmlerinde krizlerin okutulmamaya balanmasndan bir zaman sonra. OECD, dn yann sekin iktisat ve uygulamaclarndan oluan bir komite kurarak ne yanl gitti sorusunu incelemesini istiyor (). Komitenin bakanna izafeten McCracken Ra poru da denilen bu almann en nemli bulgularndan birisi rahatszlk endeksi adyla bir gstergeyi ortaya koymas oluyor. Bu discomfort index, ekonomide poli tika kararlarn verenlerin karlatklar en temel ikileme baklarak, ekonomideki bozulmay en kestirmeden gs teren bir lt olarak tanmlanyor*. Rahatszlk endeksi, iki felaketin, isizlik ve fiyat art oranlarnn toplanm a sndan meydana geliyor; 1959 ylnda yzde 5.0, 1960 y lnda yzde 5.1, 1967 ylnda yzde .6, 1968 ylnda yz de 6.7, 1969 ylnda yzde 7.5 olan bu rahatszlk gs tergesi, 1973 ylnda yzde 10.9, 1974 ylnda yzde 17.1 oranna kyor. ni ktan daha yava oluyor; 1975 ylnda yzde 16.5 ve 1976 ylnda yzde 13.4 oranna d yor. Yksek oranda isizlik, artk, gelimi sanayi l
(*) ABD Bakanlk Ekonomik Danm anlar K urulu eski bakan Profesr P. Mccrackenln bakanlnda. G. Carli, H. Giersch. A. Karaosmanolu, R. Komiya. A. Llndbeck. R. Marjolin, R. Mattews'den oluan komitenin raporunun birinci b lm what went wrong?> baln tayor. P. Mccracken ve dierleri, Tovards F u u l Employment and Price Stability, Paris, 1977.

568

kelerinin vazgeilmez yazgs haline geliyor ve bununla birlikte byk bir ahlaki ve siyasal bozulma yaanyor. nce Byk Britanya'da M. Thatcher'in babakanla ve daha sonra Amerika Birleik Devletleri'nde R. Reagan'n bakanla gelileri, ite bu byk toplumsal rahat szlklarn sonucudur; ancak, toplumsal rahatszlk en dekslerinin ok ykselmesine karn, toplumda dzene kar b ir hareketlilik grlmyor. 1970 yllarnda sanayi lkeleri ii hareketi, btn krizleri sinesine ekiyor ve bunu dzenin bir sonucu olarak grmyor; tekeller dze ni yneticileri, ortaya kan byk sorunlar, bir yazg olarak gstermeyi baaryorlar. i hareketi ve Bat entelijansiyas kendisini bu dzen iinde dnmeye bal yor ve yazgsn kabulleniyor. Yava yava duyulan bu durum, eski dzenin yne ticilerinin gvenlerinin byk lde artmasna yol a yor; Thatcher ve Reagan. Keynesian Devrim ile birlikte gelen refah devleti anlayndan ve bylece sosyalist ger eklie yaknlamaktan uzaklamak iin toplumsal ve politik ortam uygun gryorlar. Bylece ekonominin develasyonu hzla balyor ve Bat ekonomilerinin rgtl lk dzeyleri Birinci Dnya Sava ncesine getiriliyor. Btn bunlar sosyalist sisteme kar hem bar za mannda grlmeyen bir silahlanma harcamas7 ve hem de son derece keskin bir ideolojik savala birlikte yr tlyor; buna kinci Souk Sava ad da veriliyor. Dn ya yeniden zel m lkiyet ahlakna dnyor; ancak bu d zen krizlerden kurtulamyor. 19 Ekim 1987 gn, Black Monday. New York borsas, bu atrdamadan sonra Ba kan Reagan'n kurduu komisyonun bulgularna gre, belki de tarihinin en kt gnn yayor*. Bir gn son da. 20 Ekim 1987 Sal Gn leye doru, mali sistem ykmn eiine geliyor. Hisse senetlerindeki bu d, hisse senetleri piyasasna finanse eden banka sistemine yaylaca bir srada. Federal System'in ok kapsaml ve ani mdahalesiyle, n kesiliyor. Tekeller dzeni byk krizler ve 1929 Bunalm'ndan sonra, Kara Pazartesi denebilecek gnleri yayor; bu 569

dzenin yneticileri, artk bu lkelerin ii snfnn devrim dncesinden uzaklatna kesin karar veriyor. Bunu. Sovyet marksizminin de devrim dncesinden, szde de, uzaklamas izliyor. Devrim ile kriz arasndaki ba ar vurgulama, beklenen krizlerin gereklemesine karn beklenen devrimlerin ortaya kmamas halinde, devrim dncesinden tmyle vazgemeye yol ayor. Belki tmyle szc yadrgatc gelebilir; bu. ilk planda szde de vazgemek anlam na geliyor. Burada M arcusenin keskin bir biimde ne kard ikilemi ha trlam akta yarar gryorum; Marcuse, Sovyet m arksizmi nin. Bat lkelerinde emeki snfn yapsnda meydana gelen deiiklikleri grmek istemedi ni kaydediyor. Sov yet marksizmi, resmen, devrimci proleteryay Sovyet teo risinin dayana durumunda tutmay srdryor. Ancak. Marcuse'ye gre. Sovyet yrngesinde sosyalizm kurma alannda temel politikalar hep, Bat dnyasnda devrim ci proleteryann gerilemesi saptamasna dayandrlyor. Bu ikilem, hem kapitalizmin bunalmnn derinlemesi ve hem de sosyalizmin gelimesi ikilemiyle kendisini srd ryor; sosyalizmin gelimesi kapitalizmin genel kriziy le birlikte var oluyor ve kout gidiyor10. Bat marksizmi. B em steindan balyarak. bakalaryla birlikte Yugoslav ya'nn eski komnist liderlerinden Milovan Djilas n , Marcuse'nin kendisi ve bu arada Gorz ve dierleriyle, hep Bat'da emeki snfn yapsnda deiiklikler olduunu ve devrim misyonundan uzaklatn gstermeye alyor lar. Marcuse. Bat'da bar-sever ii snfnn dev rim ci snf olmaktan kt ve demokratik reformist
() Gelimi lkelerde retimde hzl artlar ve smr gelerde ham madde kaynaklarnn ve pazarn elde edilmesi, i i snfnn durum unu maddeten deitirdi. Reformlar ve da ha yi maddi koullar iin mcadele, parlamenter hkm et biimlerinin kabulyle birlikte, devrim lksnden daha ger ek ve deerli oldu. Byle yerlerde devrim sama ve gerek d hale geldi.* Af. Djilas. The New Class - An Analysis of the Communist Sj/stem. N.Y., 1957. s. 11.

570

bir konuma girdiinin, gerekte, Sovyet marksizmi ta ra fndan da kabul edildiini ileri sryor (*). sabetli gr nyor. Bu ise bir srecin aamas olarak ortaya kyor; bu nun. 1920 Sonbahar'ndan itibaren baladna, daha n ce, iaret etmi bulunuyorum. 1920 Sonbaharfnda Bat ii snfnn devrim araylarndan vazgemesi, konjntrel grlyor; ancak devrim ci kanala kyll ve ezi len Dou halklarn koyma politikas bir devamllk ka zanyor. Bu. blmn banda gelitirmeye altm zmleme erevesinde, hem sosyalist teorinin saflndan ve hem de. ayn anlama gelmek zere, ii snfnn to p lumu dntrc rolnden uzoklamay balatm ak anla mna geliyor. Bir politik zorunluluk olabilir; kabul etmekte hi bir saknca grmyorum. Ancak bu politik zorunluluk, te o ride przl noktalar yaratma zorunluluuna dnyor. Dier yandan Dou Halklar Kurultaynda kabul edilen izgi, 1935 ylnda alnan kararla. Bat dnyasnda g er ek sim etriini buluyor. Dou halklar izgisi ile halk cep hesi karar, teorik z itibariyle, birbirinin aynsdr; ii snfnn devrim misyonuna snrlamalar getiriyor. Bu adan bakldnda, 1935 ylndan hemen sonraki yllarda, nemli yl dnmlerinde devrim ve dnya dev rimi sloganlarnn arlmamas bir tesadf olmaktan kyor; B. Moore Jr.. 1941 Bir Mays G csterilerinden iti baren dnya devrimi slogannn arlmadn saptyo rn . Savala birlikte bar ve demokrasi hem slogan olarak ve hem de fiili politikalara yn verme kapasitesi
(*) Sosyalist teori, kapitalist lkelerde snf mcadele sinin keskinlemesi ile ilgisini srdrrken. Sovyet politikas, kendisini, gerek duruma adapte ediyor ve Bat proletaryasn, bir daha devrimci bir g olarak harekete geirilecei dn noktasna ulancaya kadar buza yatryor. Proleteryay. *bar-seven* sosyal gruplarla sarma-dola hale getirmek bu te mel tarihsel eilimin kabulnn iaretidir. Devrimci s n f, demokratik reformizm yz taknyor. H. Marcusc. Soviet Marxism, N.Y.. 1958-1961. s. 71.

571

asndan n plana kyor. Demokrasi ise, sosyalizme aamal geiteki birinci aama deerini kaybederek da ha ok, Sovyetler Birlii'ndeki sosyalizmi ho grebilen ve sosyalizmi ortadan kaldrmaya ynelik bir sava isteme yen veya buna kar kan eilimleri anlatyor; demok rat kii ya da hkmet, bilimsel ve snfsal ieriinden yoksun, sadece kabul eden bir varlk haline dn yor. Buraya kadar yazlanlar, tmyle szcne, bi rinci planda, aklk getirm eyi amalyor; b ir de ikinci pla n var. Bu, ii snfnn devrim ci rolnden uzaklamasn szde de kabul etmeyi aarak, ii snfna bu rol red detmeyi kapsyor. Snfn devrimden uzaklamas fiilen kabul edilince, devrimini yapm bir tkede, bundan son raki adm ancak, byle bir roln sakncalarn ifade ede rek ii snfna bu yolu kapamak olabilir; 1989 ylndan itibaren Sovyetler Birlii'nde yaplan da budur. Sovyetler B irlii Komnist Partisi Merkez Komitesi'ne bal Marksizm-Leninizm Enstits Rektr Yuriy Krasin unlar yazabiliyor: Komnistin ideolojik-politik kimliinin sof ii snf temeline dayandrlmas, insanln smr den ve yabanclamadan kurtarlmas teorisi olarak marksizmin doasna her zaman aykrdr. Bugnn dnyasn da byle b ir temelden sekter gr ho karlanamaz12. Krasin, hem bunun marksizme aykr olduunu ve hem de marksizmde bir yeni r almas gerektiini ifade ediyor; dolaysyla ilk sylediklerine pek de inanmad anlalyor. Krasin. bir baka yazsnda, b r yandan, kapitaliz min imkanlar henz tketilm i olmaktan uzaktr derken (*), dier yandan da, dnya lsnde b ir toplumsal-eko(*) Sovyet marksizminde okunanlar pek ciddiye alm am a alkanln yaratan otomatik mekanizmalar olduu grl yor. Be yl nce Babakan Tihanov bunun tam zttn yazyor. Yetmi yllar, tm kapitalist sisteme, yalnzca maddi de dril ciddi moral ve politik darbeler indirdi. Bilimsel-teknolojik devrimin tm toplumsal-ekonomik sorunlar zebilecek byk oir g tad umudunu hakl karmad. Kapitalizm , gelecei

572

nomik formasyonun bir dieriyle deimesi iinin, marksistlerin koyduklar gibi yle ksa bir zamanda gerekle meyeceinin anlaldn aklyor13. Burada da kalmyor ve artk reticilerin belli bir snf ya da toplumsal kat man olmaktan ktklarn ileri sryor; Gorzu ve re ti mi snfsallndan soyan Bat niversitelerinin iktisat ders kitaplarn hatrlatyor. Burada da kalmyor ve Ekim Devrim inin, Lenin'in lmnden sonra, on yllar kapsayacak b ir dnemin ilk balangc olarak grlmesine son veril diini ve baz deiikliklerle btn lkelere uygun bir model sayldn belirtiyor; byle bir yaklamn, iki sis tem arasndaki ibirlii kanallarn kestiini ileri sryor. Byle dnenler, srekli olarak, kapital zmin yklacan bekliyorlar. Hi -kukusuz, bunlar K rasn'e gre, kapi talizm ve sosyalizm hakknda, snf mcadelesi ve devrim hakknda S talinist grler u oluyor ve deitirilm esi ge rekiyor (). S talinist grleri ortadan kaldrma akm, 1989 sonunda balyor ve 1990 ylnda aclyor. I p.nin'i v M arx' yeniden yazmann dayana haline geliyor. isi snfna devrim misyonunu reddetmek, gelim i kapitalist lkeler asndan bir anlam tamyor; tekel ler dzeni yneticileri. Sovyet marksizminin bu lkeler de devrim politikasndan de facto uzaklatn b iliyo rla r; sorun hep nc dnya denilen lkelerde"o'rfnyn cinyor. Sovyetler Birlii, Bat ile tam bir uzlama yoluna g i rince as( nc Dnya da devrimin gereksiz ve~~ecersz olduunu anlatma greviyle kar karya geliyor; eski diplom at Dobrnin bunu, Amerika flirleik D evletlfirinin gvenli ninnmnrikn .nuyptipr__Birlii'nin gvenin salanamayaca grsn dile getirerek czmeve al yor. Krasin ise yine temelden ve bir iktisat bakyla
olmayan bir toplum olduunu btn plaklyla gsterdi. Ekonomisi, mzm in bir stmaya yakalanm gibi hep sars lyor.. N.A. Tihaov, Sovyetskaya Ekonomika: D ostijeniya. Problemi, Perspektivt. M.. 1984. s. 29. () Bu konuda bir ek sunuyorum.

573

alm salyor; ekonominin nemini belirtiyor. Devrimlerin ili ve N icaraguada olduu gibi zafer kazanmalar halinde bile sonunda ekonomik sorunlar zlemedii iin baarszlk kanlmaz oluyor. Bu lkeler devrimlerinin baarl bir izgide ilerleyebilmesi iin dzgn ile yen bir uluslararas ekonomik dzen gerekiyor; devrim ler ise uluslararas ekonomik dzeni bozuyor. Dolaysy la nc Dnya lkeleri devrim yoluna girmekle, iin bandan, kendilerini baarszla mahkum etm i oluyor lar. Krasin u nasihati vermekten kendisini alamyor: Ben, liberasyon hareketlerinin roln inkara almyorum; fa kat sorunun, iddet-kullanmayan bir dnya, ve silahsz lanma iin mcadele ile iie giren bir boyutu var. Bugn devrim yapacaksanz, i politika sorunlar kadar dnya asndan da dnmeye mecbursunuz1 *. Devrim yolu nun kmaz olduunu. nc Dnya lkelerinin komnist partileri tem silcilerinin de bulunduu b ir tartmada bu aklkla ortaya koyuyor.

Proleterya ve Hz Btn bunlar iin bir genel gereke bulunmu du rumdadr; Sovyetler, birdenbire, cok bvk deer verme ye boladiKlar genel uygarln sona erme tehlikesiyle kar karya geldiini kefediyorlar, ygorlk ortodon kalktktan sonra her eyin ve tabii, bu arada, sosyaliznnin kendisinin de bir amam tamayaca sonucuna varyor lar. Bu nedenle de artk btn dnyann ve bu arada Sovyetler B irlii'nin tm ncelii uygarl kurtarmaya ve bunun iin kapitalist dnya ile de ibirlii yapmaya karar veriyorlar. Byle bir karar, devrim ve sosyalizmin ve hi kukusuz, proleteryann da geri plana itilmesine neden oluyor. Bu. 1980 yllarnn ikinci yarsndaki konumdur; 1920 yllarnn ikinci yarsndaki durumla byk b ir tezat tekil ediyor. 1920 yllarnn ikinci yarsna girerken, eski mali takvim le. 1925/26 ylnda. Sovyet ekonomisi 1913 ylnda 574

ki retim dzeyine ulam oluyor; bunu, Sovyet ekonomi; tarihinde, vosstanovlenie. restorasyon ad veriliyor. B yk bir aamadr; ancak hi bir sorunu zmyor. zlmeyen sorunlarn banda teorik olan geliyor; sosyalizm, ii snfnn dzenidir. Ancak pratikte. 1925/26 takvim ylnda bile Sovyet proleteryasm i~Soyyer~topfijmu~ inde byk bir denizde kk bir ada leini oamg-^ d kesindir; Sovyet dzeni, sosyalist dzeni var edebil mek iin, proleterya yaratm ak zorunluluu ile kar kar ya geliyor. ktidar alan her snf iin byle bir zorunluluk var; her snf, iktidar aldktan sonra, kendisini oaltm ak dur rumundadr. Fakat Sovyet proleteryas kendisini ok b yk lde oaltm ak zorundadr. nk Ekim Devrimi ile iktidar alan parti aslnda son derece kktr; Bolsevikler'in iktidar al, ynetenlerin bir t r ynetimden kalar kadar. Lenin in ynetim nrsnn aa pr sonucl olarak gerekleiyor. Kk ftir prnip.-p.r partisi iktidar 'alyor ve iktidar olanlarn bir blm de i sava sra snda yok oluyor. Devam ederken, Sovyetler Birlii'nde Sosyalizmirr Kuruluu almamda gelitirdiim u tezimi te kra rla mak zorunluluunu duyuyorum: Buharin, kaybetmeye mah kumdur. yle de sylenebilir; Buharin'in kazanmas, sos yalizmin daha banda, sona ermesi demek olacakt. Bu ihtim alin saf d edildii bir durumda Buharin'in kaybet mesi kanlmazdr; nk, Buharin sadece tarm da zen ginlemeyi deil sanayileme hzn da tarmn talep ya ratma kapasitesine tabi tutm a politikasn tem sil edi yor (*). Bu alm yolun reddi anlamna geliyor.
<*) Bu alt blm, szn ettiim almamn Endstri lemede Hz Sorunu balln tayan dokuzuncu blmnrr ok ksa bir zetini ieriyor. Tarm sanayilemenin temel talep kayna olarak d nmek. sanayilemede hz ok drmek, demektir. B undan d bir ikinci sonu karmak ok m m kn: Dk hzl sana yileme. uzun yllar iin, tarmsallama demektir. y. Kilk. Sovyetler B irli inde Sosyalizmin K u ruluu 1925-1940. stanbul, 1970-1989, s. 463.

575

.ktidar alan kk Sovyet proleteryas, kendisini o altm ak zorundadr; |)u. sanayileme anlamna geliyr. Sanayileme. Sovyet iktidar iin, bylece, eer emperya lis t bir kuatma iinde olmasa bile bir kanlmazlk olu yor; nk, proleterya ancak sanayide yaratlabiliyor. Proleterya. kendisini oaltm ak zorunluluunu kabul edince hz sorunu ile karlayor. B j sorunla ilgili olarak da. burada, hzla ve ksaca sylenmesi gereken iki nokta gryorum. Bunlardan birincisi, sosyalizmin realizasyonu, Ondokuzuncu yz yl iin dnlrken Yirm inci yz ylda gerekleiyor. Bu sorun, grece olarak geri b ir l kede ortaya k ile birleince, yenilmesi ok zor prob lemlerle boumay gndeme getiriyor; nceki yz yln temel enerjisinin buhar olmasna karn, bu yz yln ba ndan itibaren elektrik retimde kullanlmaya balyor. Elektrik enerjisi, fabrika leinde cok byk sram ala ra yol ayor; Yirminci yz yln banda hem tekeller d zeni ve hem de ii dzeni ortaya kyor. Tek tek ilet melerde lein bymesi ve iletmelerin bir birine enterdepandan hale gelmesi, bu yz yln bann verileridir ler. kinci noktay daha nceki almamdan aktarm ak istiyorum. kincisi, Sovyetler Birlii, yle Batl Neoklasik O kuiun ileri srd gibi. Stalin ve dier yneticiler 'kap risli' olduklar ya da 'insanlarn zahmetle yaamasn' is tedikleri iin bu kadar hzl sanayilemedi. Bu kadar hz l sanayilemesi zorunlu olduu ve sre zorlad iin bu kadar hzl sanayileti. Proleterya. kendisini oatlmak zorunluluunu kabul edince, hzla sanayileme so runlarn zme sorunuyla kar karya geliyor. S lalin ile Buharin arasndaki kavga, bu kavgadr; bir anlamda lm-kalm savana indirgenebiliyor. Burada ve bu kavgada. Trotskiy bir taraf durumuna bile gelemiyor; banda, hzl sanayileme taraftar olduu biliniyor. An cak srarla tekrarlam ak gereini duyuyorum; T rotskiy'in znde. Lenin-Stalin sisteminden ayr bir yolu bulunmu yor. Trotskiy. Sovyetler Birlii'nde olduu ve bir ta ra fta r ktlesi bulunduu zaman boyunca, kendisini ok nemsi 576

yor ve Sovyet devrim ini pek ciddiye almyor. Ciddi ve tu tarl bir muhalefetten daha ok. hep kesikli klarla ye tiniyor. Sovyetler Birlii'nden karldktan sonra tutarl bir izgi peine dyor; ancak artk ok ge olduu belli oluyor. Kavgann kendisi de bir sretir; gemiin izlerini ta yor ve bu izlerden kurtularak geliiyor. 1926 ylnda, dnyann ilk plan olan ve Kontrol'nie Tsifir, Kontrol Ra kamlar ad verilen, 1926/27 ylna ait plan u paragraf da ieriyor: Dnya iktisatnn aratrlmas ve zmlen mesi iki bakmdan ele alnmaldr. Birincisi, iki sistemin, kapitalist ve Sovyet sistem lerinin, 'b ir arada yaamas', so jite lstvo. konjonktrel ve yapsal karlkl etkilenme ve en sonunda lkenin demeler ve ticaret dengesinde ifadesim bulan niceliksel ve niteliksel balarn gelimesi bakmndandr. kincisi, onlarn eski deneyimlerine daya narak geleceimizi kestirebilm ek ve bylece model kurma iini kolaylatrm ak iin endstrilem i lkelerin zengin deneyimlerinden 'dn alma' ve deneyimleri hesaba kat ma as oluyor10. Bir aroda yaama, sojiterstvo. 1926 ylnda hazrlanan ilk plana giriyor.

--------------------------------------------------------- . ------------------------

lk plann bir model seimi iin gelimi kapitalist l kelerin incelenmesi gereinden sz etmekle birlikte, mo del konusunda kararn vermi olduu anlalyor. nk ayn metinde u paragraf da var: Doal zellikler ve ekonomik ve siyasal dnceler nedeniyle SSCB, kendisininkine en ok yaklaan endstriyel kalknma tipine, Amerikan endstrileme tipine, ynelmek zorundadr17. Lenin, en gelimi kapitalist lkeye yetimek ve ge mek, dognat i peregnat', hedefini koyuyor^ bu, AmerP ka'drT Amerikan modelini semek, yksek sanayileme hz lehine tercih yapmak anlamna geliyor; sol ve s a j .~ bu secimde birbirinden ayrlyor. Sol. 1920 yllarnn ikin ci varnda. Amerikan teknolojisini semekten ve dola ysyla daha hzl bymekten yana oluyor. Buharin, hem tarmda kapitalistlemeden ve kulak larn zenginlemesinden korkulmamasn ve hem de ta 577 F .: 37

rmn sanayiye talep yaratma kapasitesine dayanan b ir dengenin hedef alnmasn aka savunuyor; bu. tarmsallamann tesinde ok dk bir hzla gelimeyi be raberinde getiriyor. Grlerinde yalnz deil; Maliye Komiseryas'ndaki eski burjuva iktisatlar ile Gosplanda alan eski narodnik grl iktisatlar da mevcut den geleri kollayan dk bir hz ileri sryorlar. Bunlar a ra snda en etkili olanlar Groman ve Bazarov'dur ve daha sonra bu eilim, Groman-Bazarov ykcl olarak mah kum ediliyor. Bazarov, 1925 ylnda, bir yazsnda unlar savunuyor: Dengeden sapma bydke, bozulmu sis temi dengeye getirm ek isteyen btnln isel gleri daha ok bask iinde olacandan, 'restorasyon sreci' hznn, sistemin belli durumu ile istikrarl denge durumu arasndaki mesafenin azalmasna uygun olarak decei aktr*. Bazarovun anlatmak istedii mekanizma y le allyor: Bir saatin sarkac, hareketsiz konumundan ne kadar alrsa, dier tarafa doru da o kadar mesafe alyor ve denge konumuna yaklatka bu mesafe azal yor. 1913 ylna ait retim dzeyine yaklaldka, retim dzeyi restore edildike, ekoncminin byme hznn dmesi doal saylyor; Bazarov, sarkacn hareketinden, proleteryann kendisini oaltma hzna snr karyor. Bir yl sonraki incelemesinde u grleri dile g e ti riyor: Bu nedenle yeniden yapm, rekonstrksiyon dne minde, kapitalist dnyann ileri lkelerinde kalknmann en youn olduu yllarda gzlenmi olandan yksek b ir hz salamak olduka gtr'9. Bazarov, restorasyon s recinden ikna edici bir dk hz karamaynca. geli mi kapitalist lkelerin kaydettikleri en yksek hzdan da ha yksek .bir hz gerekletirmenin imkanszln ileri sryor. Hz sorunu, 1920 yllarnn ikinci yarsn en nem li sorunu oluyor ve lm-kalm tartmas teknik bir kis ve altnda srdrlyor. 1926 ylnda toplanan On Beinci Parti Konferans, dk bir sanayileme hzna meylediyor. Konferans, eko nomi. gemi yllara gre, kalknma hznn nemli lde yavalayaca bir dneme girmektedir yargsn karara

578

balyor20. Ayrca kendisini trotskist muhalefete kar sa vunma gereini duyuyor. Bunu yle yapyor: Muhalefe tin konumalarnda grlen, bu hz yavalamasndan en dstrilemenin duraca ve proleterya diktatrlnn tehlikeye girecei sonucunu karan yeniki (Rusasyla porajeneskiy. ngilizcesiyle defeatist) ideoloji btnyle yanltr. Bu ideoloji, bal sermayenin geniletilmesiyle, yeni sermaye yatrmlar yoluyla, salanacak endstriyel kalknmann, hi bir zaman, son yllarda restorasyon d neminde olduu gibi eski temele dayonlarak gerekle tirilen endstriyel kalknma hzna eit bir hzda gerek letirilm em i olduunu ve gerekletirilem eyeceini he saba katmyor. Henz Bazarov'un grleri tekrarlan yor; restorasyon srecinde, hzn nce yksek ve daha sonra ise den b ir seyir izleyecei belirtiliyor. Fakat es ki dengeye ulaldktan vc ekonomideki atl kapasiteler kullanldktan sonra, yeni yatrmlarla sanayileme gn deme gelince daha dk bir hzn kanlmaz olaca vurgulanyor. Ancak proleteryann iktidarndan kaygya dlmemesi gerektii ekleniyor. Fakat btn bunlar kat zerinde kalmaya mahkum oluyor; Buharin'in yenilmeye mahkum olmas trnden dk hzla sanayileme hi bir gerekleme ansna sa hip olamyor. 1927 ylnda Trotskiy'in tasfiyesi ve 1928 y lnda be yllk plan, pyatletka. yrrle konaca za man, Trotskist m uhalefet de dahil nerilen ve ngrlen en yksek hzdan daha yksek bir sanayileme hzn he def almak durumuyla karlalyor. Bu, Stalin ve ekibi in de bir srprizdir; Stalin, gecikmeden bu srprizi ka bul ediyor. Uygulamada ise kobul edilenden daha hzl yrmek gerekiyor; be yllk plan, bu nedenle, drt ylda tamamlanyor. Bu srecin arkasnda yatan mant ayrntyla zm lemek bu almamn snrlarn ayor. Profesr Strum ilin'in 1929 ylndaki incelemesinin, yeterli ip ularn ta dn dnyorum. unlar belirtiyor: Kalknmas s rasnda gen Almanya'nn yal Ingiltere'yi getiine her kes ahittir. Amerika Birleik Devletleri'nin kalknmasn 579

da grdmz btn Bat AvrupalI rakiplerini geme du rumu daha da aktr. Hepsinden sonra kapitalist kalkn ma yoluna girm i olan Japonya'nn ekonomik gcndeki aha kalkarcasna art, bu bakmdan, gerekten bir gs terge deil midir? Devrim ncesi R jsya'da bile grece olarak, yksek kalknma hz gereklem itir-1 . Strumilin, sanayileme srecine daha sonra girenlerin daha hz l genilemek zorunda olduklar ilkesne parmak basyor. nk zaman iinde hem lek ye hem de birbirine dayanrlk artyor; byk lek ile modern teknoloji bir birinden ayrlmaz bir biimde geliiyorlar. Fel'dman, bu nedenle, bizim, ilk nce kk, yar-kustar ekonomi m o deline gre alp, sonradan zenginletiimizde byk ekonomi modeline gemek iin ne zamanmz ne de s remiz var diyor22. Sanayilemenin sadece st snr de il ayn zamanda bir alt snr olduunu belirterek bunun altna dlemeyeceini ileri sryor. Feldman lei bytrken. Sabsovi ise bu yolla, giderin deceini ve finansmann salanaca grn dile getiriyor. yle ifade ediyor: Bizim yoksulluumuz tezinin karsna, baka bir tez kanyoruz: Hzl retim art sreci, yeterli lde hzl igc verim lilii art ve yeterli lde hzl gider d salamas ve uygun birikim politikas (gider d ile fiyat d arasnda b ir an korunmas) uygulanmas halinde, kendisinin ge niletilm i yeniden retimi iin gerekli kaynaklar yaratr ve kendi finansman iin bteden kaynak istememesi bir yana, dier ekonomi kesimlerinin finansman iin olduk a byk ek kaynaklar ayrabilir8. Ne kadar hzl sa n a y ile irs e verim o kadar yksek ve giderin o lde dk olaca ileri srlyor. Srum ilin - Fel'dman - Sabsovi tarafndan savunulan gr toplanr ve zetlenirse ortaya j kyor: Hzl sa nayileme iin ok byk bir aba ktlesini harekete geirmek zorunlu olabiliyor, ancak, b j yolla birim re tim bana, aba ise en aza inmi oluyor. Baka szck lerle ok hzl sanayileme en az abalar yasasna uy 580

gun sonular veriyor; zorunlu olmas bir yana, ekonomik bir sre oluyor. Gzel; Sovyetler B irlii bu yolu izliyor. En ileri ka pitalist lkeye yetimek ve gemek iin de baka bir yol bulunmuyor. Bu nedenle btn yollar hzl sanayileme turnpikena, oto yoluna, alyor.

alma ve Hozaman Hzl sanayileme bir zorunluluk olarak ortaya k yor; ancak getirdii bir kolaylk var. Birim rn, en az emek harcamasyla elde ediliyor; bu en az abalar ya sasnn veya emek deer yasasnn realizasyonudur. Sov yet sanayilemesinde byk bir emek ktlesinin sefer ber edildii kesindir; fakat bununla harekete getirilen bi rim emek bana, mmkn olan en yksek verim sala nyor. Bu henz, o zaman ve hl, en ileri kapitalist lke nin igc verim lilii dzeyinden uzak grnyor; ancak en ileri kapitalist lkeye, verim lilik gstergesi asndan yetimek ve gemek iin de mmkn olan en geni emek seferberliini gerekletirm ek kanlmaz oluyor (). Bu kanlmazln beraberinde getirdii fiyatlar var; imdi bunun zerinde durm ak istiyorum. nce denen fiyatlarn ikisi zerirde durmak gere ini duyuyorum; birincisi, almann feti haline g e tiril mesidir. Bu. burjuvazinin insanla byk katks saylma ldr; burjuvazi dzenini kurmadan nce almann kut
() Bu Sovyetlerin olmasa bile Sovyetler B irli i'n in en byk paras olan Rusya'nn ikinci yetime ve geme de nemesi oluyor. Birincisi B yk Petro'ya ait ve unu a k ta rab i liyorum . Yine de. Onsekizinci yz ylda Avrupa askeri rgt lenmesi ve tek no lo jisin in greceli istik ra n . R usyaya, yabanc u zm an l dn alarak, dier lkelere az bir kaynak k u lla n m ile yetime ve geme im k a n n verdi. P. K e n nedy . The R ise a n d F ail o f G reat Pooers, F o n ta n a Press, 1989, s. 127.

581

sal bir yan bulunmuyordu (*). Feodal dzende almak, banal, baya, saylyor ve sadece aa snflara layk grlyor; asillerin altklar hi grlmyor. S o s y a lim in amac, almay, giderek ortadan kal drm aktr; bu, bir yanyla, allacak zaman azaltmak ve dier yanyla da, allan zaman bir hozaman geir meye dntrmek anlamna geliyor. Sovyetler Birlii'nde almaya ar vurgu, hozaman (**) kavram zerin de durmay engelliyor. Daha da nemlisi, en ileri kapita list lkeye yetimek ve bu lkeyi gemek tutkusu, sos ya list bir hozaman teori ve pratiinin tmyle unutulm a sna yol ayor. Hozaman kavramyla birletirilm edii- takdirde sos yalizmde almann insann temel ihtiyac olaca gr n. tmyle doru bulmay mmkn gremiyorum; sos yalizm hem hozaman artrm ak ve hem de almay ho zaman haline getirmek durumundadr. M arxn ekonomik modelini kurarken, Onyedinci yz yi! ve evresindeki n giliz ekonomisinden etkilendii dnlrse, sosyalizmin amacnn alma ile hozaman zdeletirmek olduu grm, daha az yadrgatc grlebilir. Bir noktann vurgulanmas gerekiyor; sanayi devrimi ve kapitalizm, bir de alma yeri ile yaam yerini, insa
( ) To labour*. ngilzice, emek harcam ak an la m na geldii gibi k a d n la rn doum srecini ve a rla rn da gste riyor. Franszca Travail szcn n ise Latince tripalium , ikence, szcnden tredii de ileri srlyor. alm a ve sosyalizm balants iin benim bir dier ksa incelememe b a klabilir. 7 . K k . Sovyetlerd c D u ru m . Playboy. A ralk

1988.
Bu ksa incelemem. Garbaovun i Zor* balyla y a y nland. <) ngilizce leisure. Franszca loisir ve Rusa dosug* olan bu szcn a n la m hi bir dilde net grnm yor: eskiden bu szc, bo zam an kullanm olarak Trkele tiriyordum . im d i bunu deitiriyorum ve tek szck olarak, hozam an olarak anlyorum . Sosyalizm in am ac, kendisine gre hoaam an ta n m la n yapm ak ve b u n u artrm ak olm aldr.

582

nn evini, birbirinden ayryor. Henri Lefebvre, bu noktay vurgulamakla son derece nemli bir ihtiyac yerine g e tir mi oluyor-'4; sanayi devrim i ncesinde genel olarak i ye ri ile ev bir ve ayndr. Tarmcnn, zanaatkarn, nalbantn, demircinin, berberin, doktorun evi ile i yeri ayn olu yor; zanaatkar, nalbant, demirci, gnlk yaamn al ma ile hozaman arasnda bilincine varmadan ve bellibelirsiz blyor. yle de sylenebilir; zanaatkar al mann ykn duymuyor ve kendisini zorlayan bir ar disiplin altnda yaamyor. Sosyalizmin temel ve hi b ir zaman deimeyen am a cnn almay azaltmak, hozaman artrmak ve al may hozamana dntrm ek olduundan kuku duy muyorum; sosyalist bir toplumda alma, ancak, piknie gitm i bir ailfiler kmesinin bebek nbetine benzeyebilir. Bir ka aile birlikte piknie gidebilir; koarlar, elim sen de veya voleybol oynarlar. Fakat bir aacn glgesinde uyuyan bebekler vardr; banda birisinin bulunmasnda byk yarar oluyor. Oyuncu ailelerin erkek ya da kadn larndan birisi, nbetle, belli-belirsiz. zcrlamasz ve ia retle. bebeklerin nbetine gitmek durumundadr. Piknik te bebek nbeti de bir oyundur ve en gzel hozaman ol duuna hep inanyorum. nsanln amac, almay, bebek nbetine ulatr maktr; sosyalizmi byle anlyorum. Bebek nbeti tr alma veya hozamann. zor layc bir disiplini bulunmuyor; fakat, kesin bir zeni ie riyor. Bu nedenle sosyalizmde olgunlaan, en azndan sosyalizmin baz koullarn kurabilen bir lkede, i disip lininin azalmasna armamak gerekiyor; byle bir lke de i disiplini varln srdrecek olursa armak zo runludur ve bunu, bir yanlln iareti saymak mmkn oluyor. Bu adan bakldnda Sovyetler Eirliinde 1970 yl lar ve 1980 balarnda i disiplininin azalmasn alm a nn fetiletirilm esinden uzaklama olarak anlyorum; son derece olumlu buluyorum. Sosyalizm olgunlatka ve iler ledike, ie ilginin azalmas son derece yerindedir. 583

Gelimi bir sanayi toplumunda ve verim liliin insa nn makul tketim dzeyini () nemli lde at bir zamanda, kapitalist ya da sosyalist olmasna bakmaks zn, i disiplininin azalmasn beklemek kanlmaz olu yor; bu disiplini artrabilm ek veya hi olmazsa korumak, baka koullarn geerliliinin salanmasn zorunlu ha le getiriyor. Bir; alma gvensizlii olmaldr. veren ler, iradi olarak, insanlar iinden edebilmeli veya devresel hareketler nedeniyle iradi olmayan isizlikler ortaya kabilm elidir. Bunlar, kapitalist ve tekeller dzeninde sz konusu olabiliyor. Sendikalarn i gvenlii salamalar ya da devresel isizliklerin unutulmas halinde gelimi kapitalist lkelerde ve tekellerde de, i disiplininin azal masn beklemek gerekiyor. ki: Tketimin feti haline ge tirilm esi zorunludur. Kapitalizmdeki Tieta fetiisizmi, te keller dzeninde tketim tetiisizmine dnyor; tekeller dzeninin insanlar, feodal dzenin kiliseleri olan, reklam ve medya ann basksnda eziliyorlar. : Bo zaman hozamana dnemiyor veya dnmesi komersialize ediliyor. Bunlarn ilk ikisi kapitalist restorasyon kanal aln caya kadar Sovyet sosyalizminde bulunmuyor; bu ne denle i disiplini ve ie kar ilgi azalyor. Bunu salkl bulduumu tekrarlyorum . Fakat Sovyet sosyalizmi, yeni hozaman teori ve pratii gelitirmeyi tmyle ihmal e t tii iin, ie ilgisizlik, ne yazk, sarholua, pyanstvo, a lyor; Garbaov, OsmanlI'nn ykselme dneminin sonla rnda, iki yasa koyan deli sultanlar rnei. Sovyetler B irliinde iki tketim ini azaltmay deneyerek ie ilgiyi ykseltmek istiyor. Burada bir parantez amak gereini duyuyorum; ye ni dzende hozaman teori ve pratiinin fildii kulelerde gelitirilem eyeceinin kabul edilmesi gerekiyor. Fakat
r " " -

(*) M akul tketim dzey in in m utlak bir ls b u lu n muyor. T ketim dzeyinin zam an iinde deimesi ve yksel mesi ilkedir; ancak retim in eiti bir blm ve belli t a rihte bilinen gereksinim lerin ta tm in in d e n sonra son derece lm l bir ykselmeyi makul> sayma eilim indeyim .

584

yeni, her zaman ve eski dzende de, yenisinde de. iki yerden u veriyor; birincisi, retim inin en dibinde olan lardr. Bunlarn yaad yerler, Trkiye'de gecekondu blgeleri, yeni'nin, yeni insann, u verdikleri, filizlendik leri, fideliklerdir; kukusuz, tm gecekonduyu kastetm i yorum (*). Bunun dnda, yeni, her toplumda ve zel likle eski dzenlerde, sanatlarda ve uta yaayanlarda filiz veriyor. Bu iki alan, yeni dzende hozaman teori ve pratiinin nemli kaynaklar olarak gryorum. Burada karlan bir nemli frsata deinmek zorun luluu var; Sovyet marksizmi. Souk Sava'n yaratt s i nirlilik ve gvensizlik ortamnn da etkisiyle, tekeller d zeninde ie kar ilgisizlik ve bo zaman yeniden kullanmo eilimlerine ilgisiz kalabildi. Hatta olumsuz ve yer yer de mahkum eden b ir tutum ald sylenebilir; Souk Sava yllarnda Bat'da yeni insan aray. Bat ve bur juva ahlakn reddeden ve yaam biimine kuku belir len cksistansiyalizm olarak u veriyo'. Bunu situationism ve S ituationsit International izliyor ve en azndan Peter Wollen, 1968 Dzen Kart gsterilerin balama snda S ituationist International'in bir amblem rol, oyna dn ileri srebiliyor (*). Situationism , tekeller dzenin
() Y aam n ve p a h a ll n n zorlamasyla. T rkiye'nin gecekondularnda, birbiriyle akrabalk ilikileri bulu n m ay an kom ularn bir tek kazan kay n atm asn yeniye ynelik ciddi bir adm sayyorum. Bu arada hapishane k o m nlerini de yeni insan n kayn ak l n d a n birisi olarak grdm eklemek durum undaym . ( ) In M ay 1968 the same emblematic role was enacted once again by the m ilita n ts of the Situatior.ist In te rn ation al. Peter W ollen, T he S itu a tio n ist In te r n a tio n a l, Neo Left Reviev, M a r c h /A p ril 1989, N. 174. s. 67. Situationism , eksistansiyalizm ve H enrl Lefebvre'nin G n lk Yaam n Eletirisi alm alarnd an etkilenen ve 1957 y lnda E n te rn a s y o n a lin i kuran bir sanat hareketi olarak or taya kyor. zerinde ok alm a var; yeni ahlak aray d aha ok vurgulanyor. Ben iki temel ve birisi de kaynak salam as a sndan kitab a iaret ediyorum. Je a n - P a u l Sartre, Stuattons, I, G a llim a rd , 1947.
^>n-

585

de yeni bir ahlak aramann yannda, almaya kar olumsuz bir tutum taknyor ve kendi tasarmlaryla ger ekletirecekleri yeni durumlar yaratarak, tekeller d zenin zorlad yaamn dna kabilmeyi deniyorlar. Eksistansiyalizm ve arkasndan situationism, eski bir dzen iinde bir yeni ahlak aramann da snrlarn gs teriyor; hippi ve iek genlii aamalarndan gee rek. yaygnlarken ayn zamanda da slayor. Yalnz bu slama ve dejenerasyon, ierdii b ir nemli k gzlerden uzak tutmamaldr; hippi ve iek genlii, tekeller dzeninde almadan kopuu ve yeni bir bo zaman kullanmn arayn temsil ediyor. Bunlar, yeni bo zaman kullanmn ve hozaman. eski Bat'da bula maynca, yine eski Dou'ya yneliyorlar ve ite tam bu srada, yeni Dou'nun aydn ve genlii ise eski Batnn ahlakna, metalar sepetine ve bo zaman kullanm na zeniyorlar. Bunu. Bat'nn genliinin eski Douya ve Dou'nun genliinin eski Bat'ya ynelmesini, insanlk tarihinin b yk paradokslarndan birisi olarak gryorum. Bu noktaya deinmek durumundaym. imdi sosya lizmde hzl sanayileme zorunluluunun. Sovyet sosya lizmine dettii ikinci fiyata deinmek istiyorum. al may fetiletirm ek ve meta fetiizmi yerine i fetiizmi altnda ezilmenin yannda, bir de. hzl sanayileme ile birlikte sosyalizmde emek deer yasasnn kemiklemesi olgusuyla kar karya geliniyor. Emek deer yasasnn kemiklemesi, sosyalizme, sosyalizme yabanc bir kuru mun girip yerlemesi anlamna geliyor. Yasann kendisi nin retim i enaz abalar ilkesine gre gerekletirm e y nnde terbiye edici bir yan var; buru yadsmyorum. Bu nun zaman iinde neminin azalobileceini. sosyalizmde ilerlerken, verimli retim ilkesinin insanln temel kayg
H e n ri Lefebvre. C ritiq u e La Vie Q uotidierne. P a ris. 1947. R.L. C u n n in g h a m . S itu a tio n is m a n d th e New Afora lity . N.Y., 1970.

586

lar olmaktan kabileceini ve ayrca, verimli retim il kesinin, emek deer yasasna bavurulmadan da salana bileceini dnyorum. Fakat bu nokta ayr; emek deer yasasnn asl ta h rip edici yan bireycilii yerletirmesinde grlyor. Stalin in Temel Sorunu ite burada yatyor. Stalin. son eko nomik yazsnda, hem kapitalizmde ve hem de sosyalizm de deer yasasnn etkinliini nemli lde minimize e t mesine karn-5. 1930 yllarnda tmyle bu yasann pen esi atlna giriyor. S talin'in Temel Sorunu urada kyor; yeni ii tulumunu giymi mujik, hem sosyalist m l kiyete zen gsterm iyor ve hem de hzl sanayilemenin gerektirdii becerileri edinmek iin eitim grmeyi, ei timinden sonra cretinin artmasna balama eilim ini ser giliyor. Bu, M arx'n iaret ettii, yeninin eski'den gelen doum iaretlerini tamas olgusunu bir kez daha do ruluyor; kyl, hep yapt iin karln almak istiyor. Harcanan emein birebir karl peinde komak, bir kyl ideolojisidir ve emek deer yasasn douruyor. Bu yasa ve birebir karlk arama eilimi ayn zamanda, bireyciliin zn saklyor; daha sonraki yllarda Sovyet sosyalisti insann yalnzca kendi dar cnyasnn maddi ve manevi sorunlaryla ilgilenmesini buraya bavlyabiliyo rum. Burada M arxn komnizmi iki aamaya ayrmas ko nusundaki marjinal notlarndan rahatszlm tekrarla makla yetiniyorum; fakat byle bir yaklamn, aam ala ra ayrlmam bir sosyalizm anlay ile temelinden uyu madndan da kuku duymuyorum. Sosyalist alma, ke sinlikle, karlksz ve karlk beklenmeden yaplan bir almadr; bu. b ir alfabe yerine geiyor (*). Bu alfabenin
() *.Communist labour in the narrower and srticter sense

or the term is labour performed gratis for the benefit of the

society. labour performed n o t as a definite duty. n o t for the purpose of o b ta in in g a rig h t to certain products. n o t according to previously established an d legally fixed quotas. but voluntary labour. irrespective of quotas: it is labour perfor m ed w ithout expectation of reward. w ithout reward as a con-

587

unutulmasn ve b ir daha hatrlanmamasn. Sovyet marksizminin rmesinin nemli nedeni olarak gryorum. Yetimek ve gemek stratejisi erevesinde yalnzce kapitalizmde grlen metalar retebilmek, bireycilie kar bilinli ve kalc bir mcadeley yrtememek ve en nemlisi, sosyalist bir bo zaman kullanm teorisi ve pra tiini gelitirememek, hozaman realize edememek, ne sonu veriyor; imdi ve son derece ksa olarak, ayrca yalnzca pratik sonularn n plana kararak, bu nok tay ele almak istiyorum (*). nce S talni'in kz Svetlana Alliluyeva'nn Amerika'ya getikten sonra Bir Dosta Yaz d Yirmi Mektup iinden birisini ele almak durum un daym. Svetlana, 1967 ylnda yazd mektubunda, artk Sov yetler B irli i'n d e iyi kt S ta lin ile ilg ile n m e y e n bir ku an ortaya ktna iaret ediyor. Bu kuan ilgi ala nnn baka olduuna deiniyor; onlar, parlak renkler, rkte salan ate oyunlar, grlt, heyecan istiyorlar. Bu kadar deil; onlar, Avrupa'nn eri kalan blmnn yllardr tadna vardklar yaam biiminin, eninde-sonunda Rusya'ya gelmesini istiyorlar. Bu kadar da deil; on
ditfon, labour performed because it has become a h ab it to \vork for the com m on good, and because of a concious realisatlon (th a t was become a h ab it) of the necessity of w orking for the com m on good-labour as the recjuirement of healty organism. V.. L e n in . Collected Works . Vol. 30, s. 517. (*) Sovyetler'de b u lu n a n bo zam an geirme yollarndan cn n e m lisinin daa sahibi olm ak olduunu kaydeden J.B. Shaw. ngilizcedeki leisure ve recreation szcklerinin hem son derece m phem ve hem de birbirinin yerine k u lla n ld n da belirttikten sonra unlar ekliyor: Daalar. zellikle artist ve entelekteller arasnda po plerdi. B ugn daaya. yalnzca ikinci bir ev olduu iin deil ayn zam anda, ktlesel planlam aya bal bir toplum da birey sel hozam an. recreation. biimi olmas nedeniyle de. resmi evrelerde, kukuyla baklyor. R ecreation a n d th e Soviet C ity, R A. FrenchF.E .I. H a m tlto n , T he Socialist C ity, J o h n W iley a n d Sons Ltd., 1979. s. 122 ve 130.

588

la r darda olan hereyi, giyim, sa stili, dnce, sanat, felsefedeki son akmlar, bunlarn hepsini hrsla benimsi yorlar ve bizim kendi baarlarmz, bizim Rus gelenei mizi duygusuz bir biimde atveriyorlar-0. Svetlanamn 1967 ylndaki bu mektubunu, o zamanlar ka kii fark ediyor ve Svetlana (). ve onlar kim sulayabilir? diye soruyor. Stalin'in kzndan Nixonun d ileri bakan Profesr Kissinger'e geiyorum; 1970 yllarnn sonlarnd, yaam da. deiiklik rzgarlarnn, nihai olarak. Bat'dan e s ti ini yazyor-7. Bu. Kissinger'in saptamas olmay ayor ve Kissinger yle srdryor: Dou Avrupa'nn erkek ve kadnlar, Bat'nn, tm kuku ve manevi ikilemlerine karn, modernizasyonun ncs, renmenin ve modern kltrn canl kayna, zgr insan ruhunun cenneti o l duunun kesinlikle farkndadrlar. D ileri eski bakan Kissinger, Dou AvrupalI insann Avrupa'ya ve Bat'ya byle baktn dnyor.
() Nereden nereye; en ileri kapitalizm e yetime k a p i ta list dn yan n yaam biim ine de alm a demek oluyor ve M arx dorularcasna. bir dzen deitirmek iin. Garbaov ve ekibi Sovyet ekibi Sovyet ekonom isini byk bir b u n a lm n iine sokmay baaryorlar. Bu allan m allarn yokluu da dem ektir: bunun zerine baz sekin Sovyet yurttalar, s a n ki yllarca savatan gemi veya byk bir doa felaketi ge irm i gibi B a tdan m al dilenm ek iin m ektup yazyorlar. n giliz gazetelerinde kan bu m ektuplarn birisinde Sovyet Y k sek Sovyeti yesi ve Moskova niversitesi Dnya K lt r K r ss Bakan Profesr V.V. Iv an o v un imzas var. A ktaryo rum . Bu arada Moskova, Leningrad ve dier nem li kentlerde zorunlu rn lerin yokluu sadece ocuklarn, hasta ve yal la rn salnn bozulm asna yol am yor ve ayn zam anda cidd i siyasal sonular iinde barndryor. Sovyetler B irli inde ve Avrupa'da politik d u ru m u ok olum suz etkileyebilir. Hem insani ve hem de siyasal neden lerle alk tehlikesiyle karlaan halkm za yardm edilmesini fevkalade nem li buluyorum . Hepim iz B ritanya h a lk n a , bu yolda ataca olum lu a d m lardan dolay, kran duyacaz. G u a r d ia n Weekly, J u ly /. 1990, s. 2.

589

1990 ylnda ise, gazeteci J. Steele. entelijansiya arasnda Amerikan yaam biimine kaplma doruundadr gzlemini yapyor*8. Economist ise 1990 baharnda. Ame rikan sandivi firmas McDonaldsn Moskova'da al n haber veriyor; her birisi 6 ruble ve resmi kurdan 10 dolar olan bir McDonald sandivici iin M oskovalIlar tam drt saat kuyrukta b e kliyo rla r". Alt ruble ortalam a ola rak bir iinin yarm gnlnn karldr; Economist muhabiri, soukta bir btn leden sonrasn, sabah cretini bir hamburgere harcamak iin kuyrukta bekle yerek geirmeye hayretini ifade ediyor. En sonunda Sovyet sosyalizmi bir t r ekmek iinde dner retem iyor ve Amerkian McDonald hamburgerine yetiiyor.

Bernstein ve Kautsky Nereye varyor? Ernest Mandel ok yakn bir zamanda Sovyetler Birli inde kapitalist restorasyona imkan tanmyordu; ge reke olarak iilerin kapitalizm i restore etmede bir karlarnn bulunmadn ileri sryor1 ". Isaac Deutscher ise daha kinci Dnya Sava'nn scanda, sanayileme nin ilerlemesiyle birlikte, Sovyet sisteminin demokrasiye doru ynelecei tahmininde bulunuyor; bu kapitalizme dnme anlamna da geliyor. Sonunda ortaya ne kyor? Marxn Byk Petro ile ilgili olarak yapt, Rusya barbarizmini barbarlkla yen di deerlendirmesi biliniyor; gecikmi bir sanayileme programnn sosyalist yntemlerle*1 gerekletirilm esi durumuyla m karlalyor? Bu soruya verilecek cevap tartlabilir; ancak marksist ekonomizmin bir kez daha dorulannn ta rtlm a ya ca n dnyorum. Sistem depolitize edilince ve daha ileriye gitmek mmkn olm a d bir zamanda sanayilemek ve kapitalizmin tand mal ve hizmetleri retmek kapital zmi getiriyor. sterse ileri sanayi toplumu olmak isteyen bir kapi 590

ta list Rusyo'nn nndeki sorunlarn sosyalist yntem ler le zlmesi olarak anlalsn, isterse politik mcadele siyle donatlmayan bir toplumsal mcadelenin enindesonunda kapitalizme yol aaca yolundaki ekonomizm zmlemesinin pratikte bir yeni dorulanmas olarak deerlendirilsin, pratikte olan, sosyalizmin bir yeni ay tutulmasdr. Bu, ay tutulmalarnn ilki olmuyor; ilk byk ay tutulmas, en ok gelitii lkede yaanyor. Sosyalist dzen b ir Ondokuzuncu yz yl beklentisi dir; Onsekizinci yz yldaki burjuva devrimlerinin bir yz yl sonra sosyalist devrimle tamamlanaca, hem bir umut ve hem de bir mcadele ekseni oluyor. B ir teori olarak sosyalizm ise, Onsekizinci yz yldaki entellektel b iri kime dayanyor; buradan kyor ve bu kla birlikte b ir arnma srecinden geerek, dayanaklarnn nemli bir b lmn reddediyor. Dayanaklarnn nemli bir blmn den kurtuluyor; bu kurtuluun tamamlandn syleyecek bir durumda deilim. Sadece b ir dzen olarak sosyalizm deil, ayn zaman da bir teori olarak sosyalizm, iinden kt dzen ve teorinin doum izlerini tayor. Teorik planda bu izlerin daha derin ve kalc olmas mmkndr; arnmann he nz tamamlanmam olmas da bunu gsteriyor. Bir Ondokuzuncu yz yl umudu olmasna karn, sos yalizm. umut olduu yz ylda gerekleememek b ir y a na, bu yz yln sonunda ve en gelimi olduu yerde, teorik dzende, en byk geriye dnn yayor. On dokuzuncu yz yln son eyreinde sosyalist mcadele, en byk geliim ini Almanya'da gsteriyor; byk b ir ktle taban ile birlikte, sosyalizmin teorik nderlii de Almanyann eline geiyor. Sanayilemesine ge kalm, ancak eline frsat geince hzla sanayileen Alm anyada hem snf elikilerinin artmas ve hem de Ondokuzuncu yz yln sonlarna doru reel cretlerde ciddi ve srekli artlarn yaanmas, mmkndr, o sralarda kendisine sosyal-demokrat adn uygun gren sosyalist mcade lede byk bir ykselii de beraberinde getiriyor. Bu yay gn ktle tabanna, ykselen teorik hcreketlilie bakarak. 591

Engels, herhangi bir devrime gerek duyulmadan sosya lizme gei imkanlar zerinde de dnmeye balyor. Ayn tarihlerde fizik bilimi, en az gelitii alandan, elektro-m anyetizm , byk bir srama yaparak modern fiziin kaplarn ayor. Sosyalist mcadele ise en geli tii lkede sosyalist hedeften vazgemeye ve demokrasi ile kapitalizmin srekliliine doru bir yol alyor. Yolu aan Bernsteindr; Engels'in yakn olmu olan Bernstein, Alman mcadelesinin en nce gelen isim lerin den birisi durumundadr. O kadar yle ki, Engels, geri kalan teorik yazlarnn emanetini, Koutsky ile birlikte Bernstein'e veriyor; byle bir otoritenin salad im kan larla da Berstein, 1899 ylnda yaynlac bir bror ile. M arx' revize etmek gereini ve kendisinin kararll n aklyor. Bernstein, Marx iin bir revizyon ihtiyacn aka dile getiren ilk eski m arksist oluyor; karlat byk tepki nedeniyle bu masum szck bundan sonra kullanmdan kaldrlyor ve ancak bir sulama ve eleti rinin konusu saylyor. Bernstein'n byk tepki eken szleri bir deil iki dir; Bernstein, kendisi iin, amacn de I hareketin nem li olduunu yazyor. Bu da ok iddetli hcumlarn kay na oluyor; revizyonizm tartmas, hareket ve ama arasnda nem lilik tartmasna indirgeniyor. E letiricile ri, bu szlerle, Bernsteinn sosyalizm amacndan vazge ti i ve mcadeleyi, kapitalizmi tam ir etmeye ynelik ha reketlerle snrlandrmak istedii sonucunu karyorlar. Bu noktada yanlma olmad anlalyor; Bernstein de. almasnn 1909 ylnda yaplan ngilizce basmna yaz d nszde, sonsuzluklara hi inanamayan ben, sosya lizmin nihai amacna da inanmyorum demekten ekin miyor. Bu haliyle son derece ak; yalnz Marx'n revizyonu nu biraz daha kark ve kendi tarifiyle daha bilimsel yap mak istiyor. Revolsyonun, retim ilikileri ile retici g ler arasndaki atmadan kaca anlayndan hareket le, hem kapitalizm in deitiini ve iyiletiini ve hem de iilerin durum larndaki gelimeler nedeniyle iddetli de 592

imelerden uzaklatklarn anlatmaya alyor. Demok rasinin, snflar tamamiyle ortadan kaldrmamakla b irlik te snf hkmetini ortadan kaldrdn dile getiriyor; sayca ve kltr asndan gelimemi b ir ii snf iin seme hakk, uzun zaman, kasabn seme hakk biiminde ileyebilir. Fakat ii snfndc sayca ve kl t r plannda art ve ykseliler, halkn tem silcilerini efendi olmaktan gerek hizm etkar durumuna deitirm ek te gecikmeyecektir; Bernstein, Almanya'da byle b ir du rum gryor5 -. Genel oy hakknn bir sre Bism ark'n bir aleti olduunu, ancak, daha sonra Bismark' bir alet haline getirdiini yazyor. Bersteinn grleri arasnda bir de u var: Sosyal demokrasinin pratik faaliyetlerinin tm, modern toplum sal dzenin, sarsntl patlam alar olmakszn, bir daha st dzene geiini salayan ve gvence altna alan durum ve koullar yaratmaya ynelmektedir. Taraftarlar, bir daha yksek uygarln ncleri olmann bilinciyle, her gn bir yeni ilham ve gayret kayna yaratyorlar. Bylece Bernstein. sosyalistleri, 1980 yllarnn sonlarna do ru Sovyet marksizminin n plana kard bir biimde, yksek uygarlklar realize etmekle grevli misyonerler olarak gryor. unlar ekliyor: Ancak 'snflar dikta trl daha geri uygarlklara a ittir ve uygunluu ve ya plabilirlii sorusu bir yana, sadece, bir eskiye dn ve siyasal atavizm, atalara ekme, olarak grlecektir8*. Bernstein artk hem devrim yolunu ve hem de proleter ya diktatrln, kapitalizmde ulalan uygarlk dzeyi nedeniyle. Almanya'ya ve Avrupa'ya yaktramyor. Bir Avrupa marksizminin tem elleri atlyor. Fomina. bir tek Bat Avrupa morksistinin Bernsteinism'e kar bayrak amadn ve ii Plehanov'un yap tn yazyor*4. Plehanov'un at bayra, ok ksa bir zaman iinde. Lenin alyor ve Ne Yapmal? adn ta yan almasn, Bernstein'a ve Rusya Bernstein'clarna ayryor. Sosyal dem okrasi bir toplumsal devrim p a rti si olmaktan kmal ve bir dem okratik toplumsal reform la r partisi olmaldr. Bernstein bu siyasa1 talebi, bir sr 593 F .: 38

iyice alm 'yeni' argman ve akl yrtme iinde su nuyor35. Lenin, Bernsteinn knn zn burada g ryor (*). Dnya marksizmi, Avrupa ve Rusya marksizmi olarak ikiye ayrlma yoluna giriyor. Bernstein Avrupa marksizminin temellerini atyor; an cak asl kuruculuk onuru, devrimci sosyalizmden byk b ir dn yapan Kautskye dyor. Burada. kinci En ternasyonal partilerinin, dnya devriminden vazgeerek kendi lkelerinin savalarn destekleme kararlar nem li bir kprdr; bu. Bernsteinn 1899 ta rih li kyla, Kautskynin 1918 ylnda yaynlad Proleterya D iktatr l incelemesi arasnda bir yere oturuyor (**). Kautsky. bu tarihe ve belki de Ekim Devrimi'ne kadar, dnya marksist hareketinin, hem teori ve hem de pratik cephelerinde en byk ismidir; hi bir almann, tek bana Kautsky'nin bu yazs kadar Avrupa marksizminin oluumuna kat kda bulunmadn dnyorum. Belki de bu nedenle, btn dillerde. Kautskynin bu ve dier almalar az biliniyor; belki de Avrupa marksizminin en nemli kurucu sunun devrimci sosyalizmden dnen birisinin oluu gz lerden uzak tutulm ak isteniyor.
(*) Bernsteinclar ve legal m arksistlerin byk oun lu u n u n yzlerini dndrdkleri eletirici akm , sosyalistleri bu frsattan (devrim iin birleme. y.k.> yoksun etti ve m ark sizm i vulgarize ederek, toplum sal elikilerin krelmesi teori sini savunarak, toplum sal devrim ve proleterya diktatoryasr dncesinin sama olduunu ilan ederek, ii snf hareketi ni ve snf m cadelesini d ar sendikacla ve pti. tedrici re form lar iin mcadeleye indirgeyerek, sosyalist bilinci datt. V . L e n in . Collected Work. Vol. 5. s. 363. (*) Lenin. derhal bu byk ismi, renagad. dnek ola rak dam galyor. Ve ite byle bir zam anda. k in c i E nternasyonalin lideri Bay Kautsky. proleterya d ik ta trl , d a h a dorusu proleter devrim i, zerinde. Bernsteinn hretli Sosyalizm in D ay a n a k larm dan yzlerce kez daha rezil ve irkin bir kitap kard. Bu dnek k itab n kndan nerede ise yirm i yl geti ve im di Kautsky. bu dneklii, d aha kaln harflerle tekrarlyor. V.t. Lenin. Collected Works. Vol. 28, s. 105.

594

Kautsky'nin dnnn en retici yan, Ekim Devri mi'nden sonra kesinlemi olmasdr; gizli rgtlere kar ve ktlesel hareketlerden yana bir tutum alyor. Gizli yntemlerin hi b ir zaman demokratik olamayaca ve tek tek brorlerin gnlk ak basnn yerini alamaya can savunuyor; buna. Ekim Devrimi'nden sonra ve Le nin ve arkadalarnn ynetimi burjuvaziye brakmak ye rine. ii snf iktidar peine komalar zerine inanma ya balyor. ok ak olarak unu yazyor: Ktleler giz lilikle rgtlenem ezler ve tm bunlarn tesinde, bir gizli rgt hi bir zaman dem okratik olamaz. Byle b ir rgt, deimez bir biimde, bir kiinin veya bir grubun dikta trlne gtrr*6. Kautsky, Ekim Devrimi'nden sonra ve kk bir partinin, Bolevik Partisi'nin iktidar almas zerine, byk bir demokrasi tutkununa dnyor: kapi talizmde elikilerin artmasnn, iiler iin, byk bir de mokrasi okulu olaca sonucuna varyor. Byyen eli kiler, iilerde, gnlk sorunlarn zerine kan b ir bi lin yaratyor; bylece, demokraside bilincin art, bir elit ile snrl kalmayp tm halk ktlesinin zellii olu yor. Demokraside iiler, Kautsky'ye gre, gnlk so runlarla ilgilenerek hem bilinlerini ykseltiyorlar ve hem de kendi ilerini ynetme becerisi kazanyorlar. Belki de bu nedenle. Kautsky, bir despotik ynetimden farkl ola rak demokraside proleterya kendisini srekli olarak dev rim ile megul etmez diye yazyor37. Grlyor; Bernste in m norm atif bir gr olarak ortaya koyduunu, Kautsky bir pozitif nerme olarak tekrcrlyor. Kautsky'nin bir pratik olarak iktidar devrim yoluyla almaya fazla bir itiraz olmad anlalyor; asl itiraz, bunun sonucunda, bir i savan ortaya kmasndadr. Proleterya Diktatrl almasnda btn eletirile rini, i sava zerinde topluyor; bir sosyalist toplumun kuruluuna i savatan daha byk bir engel yoktur d i ye yazyor. Kautsky. unlar ekliyor: Pek oklar toplum sal devrim ile i sava kartryorlar; kincisini birinci sinin bir biimi sanyorlar ve bir devrinin byle b ir id det uygulanmadan mmkn olmayaca gerekesine da 595

yanarak, bir i savan kanlmaz olarak yol at id deti hakl gstermeye alyorlar'*8. Kautsky, devrim ile beraberinde getirdii i sava, birbirinden ayrmaya a lyor. Bu ayrmnn tmyle 1917 Devrimi kaynakl olduun-, dan kuku duymuyorum; Ekim Devriminin kendisi de, inanlmaz lde, kansz bir biimde gerekletiriliyor. Klk S arayn alnmas srasnda kcn ve pek ok gz lemcinin bir yanl anlalma sayd alt kiinin lm hari. Ekim Devrim inde iktidar kansz deiiyor. Kautsky. bunu gryor; bundan sonra. 1918 ylnda balayacak olan i savan ise byk kan akna yol aacan biliyor. Birine raz oluyor ve dierine raz olmak istemiyor. Kautsky. hatrlanmas kolay baz veciz szler geli tiriyor; bunlardan ikisini buraya aktarm ak istiyorum. Bir: Emein sosyalist rgtlenmesi, askeri kla modeline dayanrlarak yaplamaz. Kla modeli sosyalist rgtlenme dncesinin ilk kez Kautsky tarafndan icat edildiinden emin deilim; ancak yeni siyasal dnceler erevesi iinde Soyetler B irliinde en ok tekrarlanan klielerden birisi oluyor. ki: Aa snflar diktatryas, kl diktatryasna yol aar. Bu da, bu szlerle olmasa bile ok tekrarlanan bir gr ifade ediyor. Bunlar imdi ok beenilmekle birlikte, bu dnce lerin Kautskye ait olduu ne Batda ve ne de Sovyet ler B irliinde aklanyor, zamannda ve Lenin tarafn dan iddetle reddediliyor. Lenin. o zamana kadar sosya list teori ve pratiin duayeni durumunda olan Kautskyi, bu grlerinden ve sosyalizme inanmad sonucunu kararak, renegad, dnek, ilan etmekten ekinm iyor (). Lenin, Renegad Kautsky yazsrda. Kautsky. mm
( ) k ve dn yazlar d aha bulank ve d aha k a r k oluyor; bu. hem zleyicilerin tepkisini yum uatm a kayg sndan ve hem de sah ib in in henz net olam ayndan kay naklanyor. Kautsky. d aha sonra kaleme ald. K apitalizm ve Sosyalizm yazsnda ok d aha net bir konum a geliyor ve d a h a bulak olm ayan bir dil kullanyor. Krizler ve isizlik iilerin en byk d m an d r ve re

596

kn olan aklkla. Kurucu M eclis'in yklmam ve Bolevikler'in iktidar almam olmasn art gryor diye yazyor10. Kautsky, ubat Devrimi'ne itiraz etm iyor ve i sava gerektirdii iin Boleviklerin iktidar almalarn yanl buluyor. Bernstein'dan balayarak Avrupa marksizmi olum a ya balyor. Bunun kkeninde, ekonomist b ir marksizm var; baz damarlarn, Marx'n yazlarnda buluyorlar. Kay nak olarak Marx'n baz zmlemelerinin ekli yorumuna ve yntem olarak da ampirisizme dayanyor; Avrupa ii snfnn devrimden uzaklamasndan, pasif bir biimde, etkilendii muhakkak grnyor. Rusya marksizmi, kay naklarndan birisi olarak, bu etkilenmeye ve olumakta olan Avrupa marksizmine tepkide bulunuyor. Lenin, A v rupa marksizminin M arx'n yanl yorumuna dayand dncesiyle yetinm iyor ve belki de Bernstein'dan byk bir revizyon ile. bilincin dardan getirilm esi gerektii tezini gelitiriyor. Ne Yapmal? hep, Rusya ekonomizmine ve daha sonra menevizm adn alan akma kcr bir m anifesto olarak alglanyor; halbuki ok byk lde bir Bernstein kart almadr. Rusya ekonomizme, Bernstein'da b yk bir fikir babas buluyor ve Lenin, bunlar ortak tu tarak hcuma geiyor. Asl byk yenilgi, Ne Yapmal?
tim i sabote ederek ve krizi snr ta n m a z bir biim de artrarak proieteryay k urtarm ay am alayan devrim ciden d a h a aptal birisi dnlemez. B t n bunlar devrim ci grnm eyebilir; ancak, eer ii sn fn n kurtuluu iin salt ik tid a n alm ak yeterli ve k a p ita list ekonom inin yasalarn bilm ek gereksiz olsayd. M arx ya am nn en iyi y lla rn K a p ita l! m kem m elletirm ek iin h a r cam azd ve buna ii s n fn n In c ili denmezdi. Her sosyalist h k m e t de bu yasalar hesaba katm aldr. Bir sosyalist h k m e tin tek grevinin sosyalizmi uygu lam aya koym ak olduu dncesi, bir m arksist dnce deil, Marx-ncesi topyan bir dealdir. K ra l Kautsky, Selected Political W riting s, London, 1983, s. 130-133.

597

ile ii snfna dardan bilin gtrlm esinin bir teori haline getirilm esi oluyor; baz kaynaklar, dardan bilin gtrme grnn ilk kez Kautsky tarafndan dillendirildiini ileri sryorlar. Bildiim dillerde Kautsky'nin btn almalarn okuma imkanm olmad iin bu konuda bir gr ifade edemiyorum; ancak mmkndr. Lenin. 1920 ylnda kaleme ald ocukluk Hastal'nda, devrim mer kezinin Dou'ya kayn ilk kez Kautskynin formle e t mi olduunu yazmaktan ekinmiyor. Kim gtrecek, nasl gtrecek; bunlar ayr sorular olarak ortaya kyorlar. Ancak dardan bilin gtrme dncesi, ii snfnda dzen kart eilim lerin efektif olarak su yzne kmad durumlarn da olabilecei nermesine dayanyor. Bylece Lenin, teorik alanda m cadeleyi. eski mevzilerde deil daha ileri b ir noktada ver me gereini duyuyor. Bu. tartmann bir noktasdr. Bernsteinn tesinde kinci Enternasyonal edebiyat ve politikas, giderek ka pitalizme ve burjuva dzenine daha byk bir balan mann ifadesidir. Bu grleri savunanlar, hi kuku yok, Marx ve Engels'in burjuvazinin devrimci gcne ve bur juva dzeninin yaratt deerlere verdikleri ar nem den esinlenebiliyorlar; M arx'daki aamaclk, eer gei srelerinin dinamizmi zerinde, yeteri aklkla durul mazsa. her zaman, burjuva dzenine ynelen bir mca dele ibresini yaratabiliyor. 1917 Nisan Ay'na kadar, po litikadaki yenilii ayr. Lenin'in de bu genel kanaln d nda olduunu sylemek kolay grnmyor; savaa kar tutumu ve buradan i sava karma istei, yepyeni b ir politik izgiye iaret ediyor. 1971 ubat Ay ile 1917 Ekim Ay arasndaki zaman da. Nisan Ay ve sonralarnda, Leninin Rusya'da iktidar alarak Avrupa proleteryasn eylem yoluyla bilinlendir meyi dnm olduu sonucunu karmay mmkn g ryorum; hem Rusya'da iktidar almaya byk nem ver mesi ve hem de daha gelimi b ir lkedeki devrim iin bunu fedaya hazr olduunu aklamas, byle bir anla y hakl gsteriyor. Bu nedenle, bu zaman aralnda. 598

Bolevik Parti'nin iindeki ve dndaki yol arkadalary la, en byk ayrln yayor. Bu ayrlk, Rusya marksiz m inin de olgunlamasna doru byk bir adm oluyor. Avrupa marksizmi ve Rusya marksizmi ayn zamanda douyorlar. Buradan, Kautskynin 1918 tarihli Proleterya D ikta trl incelemesine dnmek istiyorum. u aktarmay yapm ak durumundaym: Eer Bolevikler. Avrupa devriminin balamas iin kendilerinin iktidar almalarndan baka hi b ir eye ihtiya olmad umuduna kaplarak yanldlarsa, halkn byk ounluunun byk bir co kuyla kendi etraflarnda halka olmalar iin gerekli olann sadece bu olduuna inanmakla da ayn lde yanld lar. Kautsky, neresinden baklrsa baklsn, Boleviklerin iktidar almalarn b ir yanlg olarak gryor. Daha ok gerilere gitmeye gerek grmyorum. G ar baov'un. 1986 ylnda toplanan, SBKP Yirmi Yedinci Kongresi'ne sunuunda u deerlendirme de yer alyor: Kapitalizm vstretil rojdanie sotsializme kak 'oibku' istorii, kotoraya dolna, bit' ispravlena Kapitalizmin, sosyalizmin douuna, dzeltilmesi gerekli bir yanl g olarak baktklar dile getiriliyor. Bugn Sovyetler Birli inde egemen olan yaklam da budur. Sonunda ne ortaya kyor? yle zetleyebiliyorum: nce sanayi devrim inin olduu lkede yeerdi. ngiltere' de a rtist hareketin bitiiyle birlikte ve 1848 Devrimleri ile, Fransa'y merkez ald. Paris Komn yenilgisi ve A l manya'nn Fransa'ya kar zaferi, ekim alann Alm an ya'ya aktard. Yayld ve saflndan koybetti. kinci Enternasyonal'in itibarszlamasna paralel olarak yeni bir yer aramaya balad; 1917 ylndan itibaren Rusya'ya ge ti ve buradan dnyaya akmaya alt. Rusyada gerek liinin tarih ncesini yaad ve Sovyet deneyimi, byk bir pratikler zenginlii brakarak, 1987 ylndan itibaren kendi kendisine red srecini balatt. imdi yeni bir alan aryor.

599