You are on page 1of 13

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-2), [2009], say: 23, ss. 687-699.

KLASKLERMZ23

BN ARABNN KTBLB ADLI ESER


Hlya KK * Yusuf R. SARA ** Elinizdeki derginin bn Arab zel says-2 olduu ve bn Arabnin hayat daha nceki sayda eitli vesilelerle ele alnm bulunduu iin, burada klasik kitap tantm formatndaki mellifin hayat ve eserleri ksmna yer vermeye gerek grlmedi. a. Yazl Sebebi Mellifin belirttiine gre, bu risale bir istek zerine yazlmtr. yle ki: bn Arabnin kendisine deer verdii bir zt ki sevgili mrdi smail bn Sevdekin (.646/1248)1 olabilir bulunduu bir mecliste, olaanst ilh bir hitba muhatap olmu, bu hitb anlamaya muktedir olamad iin de bn Arabye gelerek durumu arz etmi ve bu vknn zhn rica etmitir.
* ** 1 Do. Dr., Seluk . lahiyat Fakltesi, hckucuk@yahoo.com. Seluk . SBE Temel slm Bilimler Anabilim Dal (Tasavvuf) Yksek Lisans ve DB Seluk Eitim Merkezi rencisi (Konya), yusuframazan@hotmail.com. smail b. Sevdekin en-Nr, bn Arabnin en yakn mridlerindendir ve Risalet Fi lmitTasavvuf, Yazma, el-Mektebetz-Zhiriye, am, no: 8080, Kitbn-nect min hucbil-itibb, Sleymaniye Ktp., Ffatih, no: 5322 ve etTalkt alet-ecelliytl-lahiyye (et-Tecelliyatllhiyye iinde), tahk.: Osman Yahya, Merkez-i Ner-i Dnigh, Tahran 1988) gibi eserlerin mellifidir. bn Arabi, baz rislelerini onun sorusu veya istei zerine yazmtr (Mesel bk. Zehirul-alak erhu Tercmnil-Evk, el-Matbaatl-nsiyye, Beyrut 1312, s. 4). Hatta onun sorusuna cevabn ieren bir rislesi de vardr: Risletn f sali smail b. Sevdekn, Resil bn Arab iinde, Diretl-merifil-Osmniyye, Haydarbd 1948.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-2), yl: 10 [2009], say: 23

688 | Do. Dr. Hlya KK, Yusuf R. SARA

bn Arab Kitbl-bnn giriinde bunu u cmleleriyle anlatr:


Sorusu bana deerli gelen ve istei bende kabul gren birisi, kendisine, iinde ilah hakikatler ve rh inceliklerden (bahseden), kendi el yazmla bir kitap kaleme almam istedi. Sonra bandan geen hadiseyi anlatt. yle ki bir mecliste oturuyorken Allah ona bir sz ikram etmi ve o szde (ona), kendisini kaybedeceini sylemi. Kuds leminden, (o ahsn) srrna (gelen) ve nr ile kuatlm olan bu hitapta yle denmi: Eya B ile zuhr etti ve Bda (mhim) bir mesele vardr. (Sonra) dedi ki: ardm, nk herkes bu muammay zmeye g yetiremez. Ve anlatmaya devam etti: Beni hayret kapsaynca -ki huzurda olmann deti gayrettir2bana 10la 10u arp dendi. Sonra perde sarkt, hitb kalkt. Ve bu (ilm) artla ehdet lemine dndm. Misal leminde kendisine konuulan, hayal hazinesinden kendisine hitb edilen eyi bize aktarnca biz de bu kelmn karmakln yorumlayp izah etmek ve onu ilham ilminde kendisi iin belirlenmi mertebesine dhil etmek istedik. Ve sze baladm.3

b. Nshalar Eserin yurtii ve yurtdndaki ktphanelerde kaytl, birisi matb olmak zere, yirmidokuz nshasn tesbit edebildik. Burada hemen belirtmek gerekir ki bu risle Risle fi Tahkki B ve Esrrih,4 Risletl-B,5 Risletl-B f Hakikul-lhiyye ved-Dekikir-Rhniyye,6 Risletl-Esrri Bil-B ZaharalVcd/Zuhrul-Vcd,7 Mifthu Dril-Hakka, Kitbur-Rekikir-Ruhniyye, Kitbl-Kf ve Hve Kitbl-b, el-B ve Esrrih8 gibi farkl adlar altnda istinsh edilmitir. Kitbl-bnn, SAM Trkiye Ktphaneleri Veri Taban, Sleymaniye

3 4 5 6 7

bn Arab burada, gayret-i lhiyeden bahsetmektedir. Tasavvufta lh gayret, Hakkn, kulunun kendisini sevgi tatnda bakasn ortak klmasna rz olmamasdr. Bk. Abdlkerim el- Kueyr, er-Risle, tahk.: M. Zerrk, A. A. Baltac, Beyrut 1413/1993, s. 255. Ayrca bk.Ethem Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, Ankara 1997, s. 291; Sleyman Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, stanbul 1999, s. 203. bn Arab, Kitbl-b, Yusufaa Ktp., no: 4868/2, vr. 3b. Sleymaniye, Badatl Vehbi, no: 714teki nsha. Sleymaniye, brahim Efendi, no: 809daki nsha. Sleymaniye, Veliyyuddin Efendi, no. 1826daki nsha. Yazma, el-Mektebetz-Zhiriye, am, no: 123deki nsha bk. Suad el-Hakm, elMucemus-sfi, Darun-Nedra, Beyrut 1981, ss. 181 ve 1287. Eserin ad s.181de RisletlEsrri Bil-B Zuhrul-Vcd , s.1287de ise Risletl-esrri bil-b zaharal-vcd olarak verilmektedir. Son drt isim iin bk. Osman Yahya, Melleft bn Arab, Franszcadan eviren Ahmed Muhammed et-Tayyib, Drus-sbn-Drul-hidye, Kahire 1413/1996, s. 216.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-2), yl: 10 [2009], say: 23

bn Arabnin Kitbl-B Adl Eseri | 689

Ktphanesi Katalou ve Osman Yahyann Melleft bn Arab adl eseri9 yardmyla tesbit edebildiimiz nshalarn yle sralayabiliriz: 1. Konya Yusufaa Ktp., Demirba no. 4868/2, 245x160 185x120 mm. ebadlarnda, 9 varak, her varakta 17 satr, eski Nesh yaz, kahverengi tam mein, emseli cilt. Mellif nshasdr. Bu eser Yusufaa ktphanesinden alnm olup ngilterede bulunarak ktphaneye iade edilmitir.10 Elinizdeki almada bu nsha kullanlmtr.11 2. Milli Ktphane, 06 Mil Yz A 489/19, 183x130 - 158x60 mm. ebadlarnda, 170b-176b varaklar aras, 25 satr, Nesh yaz, abd kat, miklebli, srt ve sertab siyah mein, kat kapl, mukavva bir cilt. Sz balar ve cetvelleri krmz, sayfa kenarlar aklamaldr. Mstensih nshas olup istinsah tarihi 1099/1687dir. 3. Millet Ktp., Feyzullah Efendi , no: 2119, yy, ty, 77-83 vr. 4. Nuruosmaniye Ktp., no: 2406, yy, ts., 1c., 16b-22a vr. 5. Nuruosmaniye Ktp., no: 4901, yy, ts., 1c., 127-131 vr. 6. Sleymaniye Ktp., Nafiz Paa , no: 685, yy, 1198, Arap-Talk, 14 vr. 7. Sleymaniye Ktp., Carullah , no: 1080, yy, ts., Arap-Nesh, 53-63 vr. 8. Sleymaniye Ktp., Carullah , no: 1034, yy, ts., Arap-Nesh,202-205 vr. 9. Sleymaniye Ktp., Carullah , no: 2111, yy, ts., Arap-Nesh,127-131 vr. 10. Sleymaniye Ktp., Carullah , no: 986, yy, ts., Arap-Nesh, 43-44 vr. 11. Sleymaniye Ktp., Badatl Vehbi , no: 714, yy, ts., 15-26 vr. 12. Sleymaniye Ktp., Badatl Vehbi , no: 2023,yy, ts., Arap-Talk, 152155 vr. 13. Sleymaniye Ktp., Ayasofya , no: 4248, yy, ts., Arap-Talk, 43-147 vr. 14. Sleymaniye Ktp., Selimiye Pertev Paa , no: 644, yy, ts., ArapTalk, 27-37 vr. 15. Sleymaniye Ktp., Esad Efendi , no: 1480, yy, ts., 206-208 vr.

9 10 11

Yahya, age, ss. 216-17. http://www.kultur.gov.tr/TR/BelgeGoster.aspx? F6E10F8892433CFF670AAAC19264C5A849E55A0CB7978C2C (20.11.2008). Kendi isminin de B ile balamasndan dolay, bu rislenin ieriini ok merak ettiini syleyerek allmas dilei ile bu nshay tarafma takdim eden Konya Blge Elyazmalar Ktphanesi Mdr ve bir bnl- Arab hayran muhterem Bekir ahin Beyefendiye kranlarm sunuyor, makaleyi kendilerine ithaf ediyorum (Hlya Kk).

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-2), yl: 10 [2009], say: 23

690 | Do. Dr. Hlya KK, Yusuf R. SARA

16. Sleymaniye Ktp., Hac Mahmud Efendi , no: 2415, yy, ts.,135-138 vr. 17. Sleymaniye Ktp., Hac Mahmud Efendi , no: 2596, yy, ts., 60-70 vr. 18. Sleymaniye Ktp., Halet Efendi , no: 245, yy, ts., Arap-Nesh, 415421 vr. 19. Sleymaniye Ktp., Halet Efendi , no: 809, yy, ts., Arap-Nesh, 121127 vr. 20. Sleymaniye Ktp., brahim Efendi , no: 881, yy, ts., 42-44 vr. 21. Sleymaniye Ktp., Esad Efendi , no: 1476, yy, ts., 31-42 vr. 22. Sleymaniye Ktp., ehid Ali Paa , no: 2853, yy, ts., Arap-Talk, 123128 vr. 23. Sleymaniye/ Beyazt Devlet Ktp., no: 0, Basm bilgileri yok, Dizi Kayd: K- 104746, yy, ts., Osmanlca, 56 vr. Bu nshay, Osmanlca kaydna binaen, eserin tercmesi olmas ihtimalini dnerek mutlaka grmek istememize ramen, kayt numarasndan balayan bir hatal giri olduu sylendii iin, grmemiz mmkn olmad.12 24. Sleymaniye Ktp., Veliyyddin Efendi , no: 51, yy, 762, 125b-131b vr. 25. Sleymaniye Ktp., Veliyyddin Efendi , no: 1826/20, ts., 103b-108b vr. 26. Mektebetl-Vataniyye, Paris, no: 1339, 18-22 vr. 27. Berlin, no: 2972 we119, 208-214b vr. 28. el-Mektebetz-Zhiriye, am, no:123.13 29. Matbu nsha: Mektebetl-Kahire, Khire, 1954. c. Kaynaklar ve slbu bnl-Arab, eserlerinin zihinsel deil lah kaynakl olduunu syler. Hatta bu sebeple, kitaplarnda yer yer gze arpabilen dzensizliklerin de kendi iradesiyle olmadn ifade eder. Eserlerinin muhtevalar da farkldr. Kendi12 Eseri bulmak iin kayd deiik ekillerde yorumlayarak arayan ktphane grevlisi muhterem Menderes Veliolu Beyefendiye (Sleymaniye Ktp., Elyazmalar sorumlusu) ve bu nshayla birlikte 3-4 varaklk dier baz nshalar, Sleymaniye Ktphanesinden Konya Blge Elyazmalar Ktphanesine gelmi olan bnl-Arabiye Ait Eserler CDlerinde aratran Betl Glye (Seluk ., lahiyat Fakltesi Aratrma Grevlisi) teekkr borluyum (Hlya Kk). Bk. el-Hakm, age, ss. 181 ve 1287 (Eserin ad s.181de Risletl-Esrri Bil-B ZuhrulVcd , s.1287de ise Risletl-esrri bil-b zaharal-vcd olarak verilmektedir).

13

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-2), yl: 10 [2009], say: 23

bn Arabnin Kitbl-B Adl Eseri | 691

sinin, bakalarna ait szleri tekrarlayan, baka kitap ve ahslar takip ve taklit eden biri olmadn belirtir. Ulat ilim ancak keif yoluyladr.14 Bilindii zere bn Arab, kendisine gelen vridt ya ok sratli bir ekilde bizzat kaleme alm veya yanndakilere yazdrmtr. Mesela, etTedbrt1-lhiyyeyi drt gnden daha az bir srede, et-TenezzltlMevsliyyeyi birka gn ierisinde, Kitbl-Hveyi bir sabah vaktinde, elKaseml-lhyi bir saatte yazmtr.15 Kitbl-by da ok ksa bir srede telif ettiini yle bildirir: u dar vakte ve youn meguliyete ramen bu cevapta bundan baka zikrettiimiz srlara bak ey kardeim! Andolsun ki Allah cc. (kaplar) aandr. Allahn bize bu cevapta tevdi ettii bblar, fasllar (bir) syle (bakalm).16 Eseri adeta bir mektup gibi muhatabna hitb eden bir slupla kaleme almtr. Baz dncelerini ayet ve hadislerle destekler. Eserine iirle balar ve iinde de iire yer verir.17 Birok yerde kendi eseri olan Ftht- Mekkiyyeyi referans gsterir.18 Cneyd-i Badadi (.297/909), ibli (.334/945) ve Ebu Medyen (. 594/1198) 19 gibi kendilerini byk diye nitelendirdii sufilerin szlerine de bavurur. Hallacn (. 309/922) ismi gemez ama kendisine telmihte bulunulur ve Divnnda geen mehr bir iirinden msras kullanlr.20 bn Arab, Bnn nemini anlatrken, gramer, tefsir ve fkh ilimlerinin kidelerinden destek arar. d. Muhtevs Kitbl-bda, B ve varlk mertebeleri asndan nemi ile ilgili bilgiler verilirken Ftht- Mekkiyyenin ikinci bbna gnderme yapld ve oradaki

14 15 16 17 18 19

20

Bk. M. Erol Kl, bnl-Arab, Muhyiddn, DA,stanbul 1999, c. 20, ss. 495-496 Kl, agm, s. 496 Kitbl-b, vr. 11a. Bk. Kitbl-b, vr. 3a, 8b. Kitbl-b, vr. 5a, 11a. Eb Medyen, hi grmemelerine ramen bn Arab zerinde nemli bir etkiye sahip olan bir sfdir. 509/1115-16 veya 513/1121 tarihinde biliyyede domutur. bn Hrzihim (v. 559/1164), Eb Yaza gibi ismlerden hem zahir hem btn eitim almtr. Daha sonra Bicyeye yerleerek burada binden fazla mrid yetitirmitir. Bir davet zerine Merakee doru kt yolculuunda yall ve hastalnn da etkisiyle 594/1198 ylnda yolculuunu tamamlayamadan Tilemsende vefat etmitir. Ayrntl bilgi iin bk. Tahsin Yazc, Eb Medyen md., DA, c.10 (stanbul, 1994), ss. 186-187; Kadir zkse, bnlArabnin eyhi Eb Meyden uayb El-Ensrnin Hayat, Eserleri ve Tesir Halkas, Tasavvuf, Ankara 2008, say: 21, ss. 95-115. Bk. Kitbl-b, vr. 4b.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-2), yl: 10 [2009], say: 23

692 | Do. Dr. Hlya KK, Yusuf R. SARA

bilgiler daha sistematik olduu iin harflerle ilgili genel zeti oradan alarak balamak istiyoruz: bn Arab Ftht- Mekkiyyenin mezkr ikinci bbnda harflere genie yer ayrm ve btn harfleri tek tek zikrederek hangi zelliklere sahip olduklarndan bahsetmitir. Ona gre harfler, dier mmetler gibi bir mmet olup mkelleftirler ve kendi cinslerinden elilere sahiptirler. Onlarn da kendi aralarnda ksmlar vardr. Ancak bu durumu keif ehlinden bakas bilmez.21 bn Arab , harflerin zelliklerine gemeden nce o harfle ilgili bir iire yer verir. Sonra srasyla harfin hangi leme mensup bulunduunu, mahrecini, adedini (hangi felee ait olduunu), besitini (almn)22, yceliini, mertebesini, kuvvetinin zuhurunun nerede olduunu, tabiatn, unsurunu ve hareketini bildirir.23 bn Arab, harfleri anlatmaya Elifle balar. Ancak ona gre Elif bir harf deildir. Fakat insanlar onu harf diye isimlendirmilerdir. Elif, cem makamndadr. Ona tekabl eden isim ise Allah lafza-i cellidir.24 Eliften sonra Hemzeye ve Heye geer. By 26. srada zikreder.25 Elifin Zta (Allaha) tekabl etmesine karn B sfata, yani Allahn sfatlarna delalet eder. O, taayyn- evvelin remzidir. Vahdetle kesretin arasnda yer alr ve bu bakmdan Berzaha benzer. Ayrca B akln makamna da delalet eder; zira akl varln, insan harflerin ikincisidir.26 Burada hemen belirtmek gerekir ki Vahdiyet Mertebesi, yani : Hak Tealann Zt, Sft ve mevcdta dir icmal bilgisinin olduu mertebedir. Bu mertebede, ak, mauk ve k henz birdir. Buraya lem-i Cebert dendii gibi, yaratlan ilk eyin Hz. Muhammedin nuru olmas hasebiyle Hakkat- Muhammediye de denir. Vahdet, mertebe-i hviyet, ilm-i mutlak, en-i srf gibi isimler de verilir. Allahn ilk yaratt ey Nr- Muhammed veya Allahn emini olmas hasebiyle Cebraildir diye de dnlr. nsann hakkatine de Akl- evvel dendiinden Haktan ilk zuhr eden insan- kmildir ve dier sretler onunla zhir olmutur.27 bn Arab, btn bu zellikleri Bda drlm
21 22 bn Arab, el-Fthtl-Mekkiyye, tahk.: Osman Yahya, el-Heyetl-Msriyye el-mme, Kahire 1405/ 1985, c. 1, s. 260. Mesela harfinin alm dr. el-Ftht, c. 1, 350. Bu uygulama Hurflikte de kullanlmtr. Yirmi sekiz ve otuz iki saysna zel bir nem atfedilen bu frkada bu saylara ya da istenilen rakamlara ulalmak istendiinde harflerin almlarnda ortaya kan yeni harflerden istifade edilir. Hurfler buna kabz ve bast yntemi demektedirler. Bk. Hsamettin Aksu, Hurflik, stanbul 1998, DA, c. 17, s. 409. el-Ftht, c. 1, ss. 295-334. el-Ftht, c. 1, s. 295. el-Ftht, c. 1, s. 321. Bk. bnul-Arab, Zehirul-alak erhu Tercmnil-Evk, Beyrut 1312, s. 113. Bk. Kl, agmd., s. 502.

23 24 25 26 27

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-2), yl: 10 [2009], say: 23

bn Arabnin Kitbl-B Adl Eseri | 693

olarak grmtr. bn Arab, B harfi ile ilgili daha geni bilgiyi Kitbl-bda vermitir. Biz burada verdii bilgileri Ftht- Mekkiyyede verdikleri ile birletirerek sunmaya alacaz. Buna gre: Elif bir harf olmad ve Zta dellet ettii iin, B mevcdtn ilkidir ve varln ikinci mertebesindedir.28 B erefli bir harftir.29 Bu ereften dolaydr ki Yce Allah Kitabn Bismillahirrahmanirrahim diyerek B ile am ve ayn ekilde her sureye besmeleyle yani B ile balamtr. Tevbe suresini besmele olmakszn30 inzl etmeyi murd ettiinde diyerek yine B ile balamtr.31 bn Arab, bundan dolay baz Yahudilerin kendisine: Sizin tevhitten nasibiniz yok. nk Kitabnzn sureleri B ile balyor dediini, kendisinin de onlara: Sizin de paynz yok o halde nk Tevrat da B ile balyor diye cevap verince, bunu biliyor olmasndan dolay ok ardklarn zikreder.32 B mevcudatn ilki olmas ynyle Yaratcs ile lem arasnda bir perdedir. Yaratc, Bnn zuhuruyla kendisini gizlemitir. Bu yzden riflerin mrifeti, hitlerin ehdeti, hakikat ehlinin hakikat bulular ancak B iledir. B her eyde zhirdir ve her eye sirayet etmitir.33 bn Arab rya34 sahibi zatn ryasnda duyduunu syledii "" (fh emrumm: Orada nemli bir mesele vardr) szndeki Nnun Mme idam olunmas zerinde de uzunca durur.35 Nn tekli sisteme gre ikinci, onlu sisteme36 gre ise ellinci mertebededir. Mm ise tekli sistemde Nn gibi ikinci, onlu sistemde ise krknc mertebededir.37 Aralarndaki bu yaknlk sebebiyle birbirlerine idam edilmeleri normaldir. Ve bu idam gerei Mm emrum-m eklinde eddeli okunmutur. Ancak buradaki
28 29 Kitbl-b, vr. 4a. Kr. el-Ftht, c. 1, s. 321. Kitbl-b, vr. 4a. Harfler de tpk bizim gibi lh Hazrete yaknlna gre tabakalara ayrlr. nce gelen bir sonrakinden ereflidir. Dierleri de bylece devam eder. el-Ftht, c. 1, s. 351 el-Ftht, c. 1, s. 355. Kitbl-b, vr. 4a. el-Ftht, c. 1, s. 356. Kitbl-b, vr. 5b. Kitbl-bnn yazl sebebini anlattmz blmde zikredilen vkada tecrbesini aktaran zt rya kelimesini kullanmamaktadr; ancak bn Arab bu vkay, vr. 4ada rya diye tesmiye ettii iin biz de buna uyduk. Kitbl-b, vr. 4a. bn Arab burada ebced hesabndan bahseder grnmektedir. yle ki ebced hesabna gre, 28 harf gruplara ayrldnda birler (hd), onlar(aert) ve yzler(mit) diye grup oluur ki Mm ve Nn bu snflamada ikinci ksma girer. Bk. Mustafa Uzun, Ebced, DA, stanbul 1994, c. 10, s. 69. Kitbl-b, vr. 4b. Kr. el-Ftht, c. 1, ss. 308, 322.

30 31 32 33 34

35 36

37

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-2), yl: 10 [2009], say: 23

694 | Do. Dr. Hlya KK, Yusuf R. SARA

Mmler birbirinden farkldr. 38Zaten aynym gibi grnen btn harfler aslnda birbirlerinin ayns deildirler. Bu harflerin, bulunduklar makamlarda tekrarlanmasndan dolay onlarn tek bir ey olduklar zannna kaplmayasn sakn! Bilakis onlar ok eitlidir. Tpk insanlar gibi. Mesela Zeyd b. Ali, kardei olan ikinci bir Zeyd b. Aliden farkldr. Her ne kadar oul ve insan olma ynyle ve anne-babalar cihetiyle bir birlik sz konusu olsa da. Bunu gz grr ve akl idrak eder. Ancak harfler arasndaki farkll yalnzca keif ehli bilebilir. 39 bn Arab buradaki Nnun Mme idmnn, yani edde meselesinin nemli olduunu vurgulayarak: edde olmasayd kimse orada iki zat olduunu bilemezdi der. edde olunca, akl, orada grmekte olduumuzdan baka bir zat daha olduuna delalet eder. Mesela, lleri diriltmenin Allaha mahsus olduunu kat surette bilmemize ramen, bu diriltme olgusunu, Hz. sann ku biiminde yaplm amura fleyip o cansz eklin gerek bir kua dnmesinde de grrz. ehdet leminde ise durum byle deildir. Orada gz bir tek zat grr ki o da Hz. sann zatdr. Bylece biz sekr ehlinin ittihada dair sylediklerini anlam oluruz. Yani asl fiil Allaha aittir. Hz. snn buna g yetirebilmesi Allahn izniyledir. nk yet-i kerimede ""40 buyrulmutur. 41 Bnn, Mm ve Nnla ortak birtakm zellikleri vardr. Mesela her de vasl ve ittisl harfleridir. Ayrlan iki dudak bir araya geldiklerinde B ve Mm iin ittisal, iyice kaynatklarnda da vasl olur. Nnun ittisali ise dil ile daman birbirlerine yapmasyladr. Ancak bu iki ittisal arasnda bir fark vardr. Nnun ittisali lem-i evsatta, yani misl, hayl ve rhn bir lemde iken B ve Mmin ittisali ehdet lemindedir.42 bn Arab saylarn43 da B ile baladn syler. nk Elif bir harf olmad gibi, Bir de bir say deildir. Tek saylar ile balar. Bu yzden ikinci mertebeye sahip olan Bnn zuhuruyla saylar balamtr.44 Ryann saylarla ilgili ksmn yorumlarken 10 saysnn verilmesini tesadf
38 39 40 41 42 Kitbl-b, vr. 4b el-Ftht, c. 1, s. 337. Mide 5/110. Kitbl-b, vr. 4b Kitbl-b, vr. 5b. bn Arabnin buradaki lem tasnifi, harflerin mahreleriyle alakaldr. Nitekim B ve Mim ilk, Nun ise ikinci felektedir. Felekten kastedilen de harfin mahrecinin kt uzuvdur. Nun, B, Mim ve Felek iin Bk. el-Ftht, c. 1, ss. 308, 321, 322, 350. Saylar Allahn(cc) varlktaki srlarndan bir srdr ve lah Hazrette bilkuvve zuhur etmitir. el-Ftht, c. 1, s. 349. Kitbl-b, vr. 5a.

43 44

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-2), yl: 10 [2009], say: 23

bn Arabnin Kitbl-B Adl Eseri | 695

grmez ve onunla B arasnda iliki kurar. Saylarn birler, onlar, yzler, binler eklinde drt mertebede olduunu ve bu sralamada B gibi ikinci mertebeye sahip olmas bakmndan 10un Bdan bedel olduunu syler.45 Rya sahibinin ryasn bylece tevil ettikten sonra, onun ryada grdklerine ilave olarak B ile ilgili hakikatleri anlatmaya devam eder. B, Vahdniyetin ikincisidir ve evveliyet makamna sahiptir. Ancak evveliyet makamna sahip oluu Yaratcsna tekaddm ettii anlamna gelmemelidir; nk bu zaten muhaldir. Evveliyet makamna sahip olmu olmas Yaratcsna tekaddm edemedii iin onu ikinci mertebede olmaktan ve dolaysyla ift vasfyla tavsf edilmekten kurtarm deildir. Ancak unutmamaldr ki ferd, vahdniyete iftten daha yakndr. Sembolleri yerine koyduumuz zaman diyebiliriz ki; Elif ve Bir, Zt temsil eder ve ne Elif bir harftir ne de Bir bir saydr. B ve ki de Taayyn-i Evveli temsil eder. Bir say olmad iin tek saylarn ilkidir ve hem vahdeti hem de kesreti ierir. Dolaysyla vahdette kesret tamam olmu olur.46 Bnn noktas da olduka nemlidir. Nokta,47 B ile kevn arasnda bulunur ve tevhdi sembolize eder.48 Tevhdi sembolize edii, By Zt/Ehadiyyet iddiasndan, varl da irk koma tehlikesinden alkoyduu iindir.49 Bnn noktasnn, iinde bulunmad hibir ey yoktur. Buna iaretle bn Arab yle bir iir ind eder: 50

45 46 47

48 49

50

Kitbl-b, vr. 6b. Kitbl-b, vr. 5a, 8a. Dier birok sufiye gre de Bnn noktas nemlidir. Zira nokta, hakiki birlii ve kesretin asln ifade eder. Noktann hareketiyle meydana gelen hat (izgi) ikinci taayyne iaret eder. Ucunda ate bulunan bir ubuk dairev bir hareketle dndrldnde nokta ember olarak grnr. emberin varl hayl olup hakikatte yalnzca nokta vardr. okluk tibr birlik hakkdir. Btn harflerin, kelimelerin ve rakamlarn aslnn nokta oluu tek varln okluk eklinde grnmesine de gzel bir rnektir (Bk. Uluda, age, ss. 412-413). Hurfliin kurucusu Fazlullh- Hurfnin (.796/1396) mrdi olan ve kibirli tavrlar sebebiyle tarikattan uzaklatrlan Mahmd- Peshnye (. 831/1428) nisbet edilen ve hsiyye diye de bilinen Noktaviyyeyi, tasavvufta noktaya verilen nemin snrlar dna tam hali olarak grmek mmkndr. Noktaviyye ismi, kaynan, topran her eyin asl ve balang noktas olduu grnden ve frkaya ait metinlerde geen iki, veya drt noktann eitli ekillerde gizli ksaltmalar biiminde kullanlmasndan almaktadr. Bk. Hamid Algar, Noktaviyye, DA, stanbul 2007, c. 33, ss. 204-205. Kitbl-b, vr. 8b, 11a. Bnn mevcudatn ilki olup btn eyann kendisinden zuhur etmesi ve Yaratcs ile alem arasnda perde olmasndan dolay ehadiyyete nispet edilmesi tehlikesi sz konusu idi. Altndaki nokta, tevhide halel getirecek bu durumu selbetmi olur. Bylece yaratmada tevhid korunmu olarak kalr. Kitbl-b, vr. 8b.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-2), yl: 10 [2009], say: 23

696 | Do. Dr. Hlya KK, Yusuf R. SARA

Hayret dorusu! Allaha nasl asi olunabilir, ya da mnkir Onu nasl inkar eder? Allaha andolsun, her tahrik ve teskinde bir ilim vardr ki (Ona) ahitlik eder. Yine her eyde bir iaret (nokta) vardr (ve daima) Onun bir olduuna delalet eder.
Ayn zamanda bu nokta, insan- kmilin remzidir. nk nsan- kmil zlerin zdr. Bnn noktas da varln zdr. Ve bu nokta temeyyz iin gelmitir. Yani bidle mbudu birbirinden ayrr. Bu yzden iblye (. 334/945): Sen iblsin dendiinde bunu kabul etmemi ve: Hayr ben Bnn altndaki noktaym demitir.51 B, ilsk zelliine de sahiptir. lskn manas, sonucun, kendisini var eden sebep ya da sebeplerle birlemesidir. Mesela ibaresinde mescitle uramak fiili B sayesinde bitimitir.52 Bunun sebebi de : Bn kelimesinin aslnn evlilik, nikh anlamna gelen : Bhn kelimesi olmasdr. Yani bu harfin znde bir birletiricilik vardr. Mesel iki asl (mukaddime/ncl) bir araya geldiinde B bunlar birletirir ve bir netice ortaya kar.53 Nikh kelimesi bn Arabi iin nemli bir terimdir. Muhtelif manalar olan bu kelimeyi , eserde ikinci kez 9. varakda bir ryasn anlatrken kullanr: 597 ylnda, Ramazan aynda, Bicadiyede iken bir gece bana sanki btn yldzlarla nikhlanmm gibi gsterildi. yle ki, byk bir hazla nikhlamadm bir tek yldz kalmamt. Yldzlarla olan nikh tamamladktan sonra bana harfler verildi ve (bu kez de) onlarn hepsini hem tek tek hem de terkip halinde nikhladm. Ve zarfiyyetin falyasndaki (burada kastedilen : de, da, iinde zarfdr) bir harf bana ahs olarak sunuldu. Yine bana ondan onun erefine ve Allahn cc. kendi katnda ona tevdi ettii ycelie delalet eden ilahi bir sr verildi. 54 Burada, nikh- gayb, yani ilah tecellinin ilminin yeri kastedilmi ve kendisini de bu ilmin mekn olarak grm olsa gerektir.55 Hakk, ikinci varlk olan Bya bizim anlayamayacamz bir ekilde

51 52 53 54 55

Kitbl-b, vr. 4a. el-Ftht, c. 2, s. 134. Kitbl-b, vr. 9a. Kitbl-b, vr. 7b. Kitbl-b, vr. 9b. Onun sisteminde nikh, Nikh- Tabi, Nikh- lah ve Nikh- Gayb olarak trldr. Detaylar iin bk. el-Hakm, el-Mucemus-Sfi, 1069-71; Mustafa akmaklolu, Muhyiddin bnl-Arabiye Gre Dil-Hakikat likisi, Marifetin fadesi Sorunu, Yaymlanmam Doktora Tezi, Ankara . SBE, Ankara 2005, ss. 321, 333.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-2), yl: 10 [2009], say: 23

bn Arabnin Kitbl-B Adl Eseri | 697

ynelip onu karsna alnca lemi ondan yayp uzatmtr. Nitekim ayette: Rabbinin glgeyi nasl uzattn grmedin mi?56 buyrulmutur. Bnn bu ekilde uzamas gnele karlatnda cismin glgesinin ondan uzamas gibidir. Ve nasl ki glge, glgeye sebep olan varln suretinde zuhr etmise, kainat da Bnn suretinde zuhur etmitir. Bu yzden Ebu Meyden: zerinde B yazl olmayan hibir ey grmedim demitir. nk her ey Bnn glgesidir.57 Bnn zarf olma zellii de vardr.58 Mesela dendiinde, B burada ( iinde) manasndadr.59 Bda mekan zarf olma zelliinin bulunmas olduka nemlidir. nk bn Arabye gre biz, ayanlarmzda vcut bulmadan nce Allahn cc. ezeli ilminde mevcut idik. Ve zuhurumuz Bdan oldu. Varlk Bda drlm ve sktrlm vaziyetteydi.60 Yani B bizim meknmzd ve iinde bulunduumuz kapt. nk zarf, aslnda kap demektir. Bda ilsk ve zarfiyyetten baka bir de istine ve tebz zellii vardr.61 ( Kalem ile yazdm) dendii zaman, yazan kalem olmasna ramen eylem sz syleyene nispet edilir. Aslnda kalemden yardm alnmtr ve bu bir istinedir.62 Tebze gelince: Bir ztn gayb-ehdet, zhir-btn, mslman-mnfk gibi iki ya da daha fazla vechesi var ise, bu zt bu vechelerinden sadece biriyle gren kimse iin dier vecheler ortadan kalkar. mam finin (. 204/820) ban bir ksmn meshetmeyi63 Bda bulunan tebz zelliine dayandrmas da bu sebepledir. Bunun metafizik yorumu ise, eynn zuhru srasnda Bnn sanki Yaratcsnn varlnn baz/bir ksm olmu olmasdr. bn Arab buna ilh tebzn z demektedir. Ayn ekilde kevn de Bnn baz/bir ksmdr.64 Son olarak bn Arab Bnn zaid olarak kullanln yorumlar. Buna gre eyann Bdan zuhuru onu messir klmaz. B burada ziddir ve kendisi de Kadm Kudretin bir eseridir. Bu Kudret ise Hazretl-Fildir.65 Grld zere, bn Arab, varln birliini her yerde ve her eyde
56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 Furkan 25/45. Kitbl-b, vr. 7b. el-Ftht, c.2, s. 134. Kitbl-b, vr. 9a - 9b. Kitbl-b, vr. 9a. Kitbl-b, vr. 9b. Kitbl-b, vr. 10a. Kitbl-b, vr. 7a, 10a. Mide 5/6 ayete iaret edilmektedir:"... ....." Kitbl-b, vr. 10a-10b. Kitbl-b, vr. 11a.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-2), yl: 10 [2009], say: 23

698 | Do. Dr. Hlya KK, Yusuf R. SARA

arayan rif billah bir zat olarak harflerde grmeyi baarmtr. e. Etkileri bn Arab, el-Fthtnda harflere bir bb ayrd gibi Tevecchtl-Hurf,66 Kitbl-Elif, Kitbl-Mim vel-Vv ven-Nn, Kitbl-Y,67 Kitbul-Cm,68 elMebd vel-yt f m Tehv aleyhi Hurfu Mucem fil-Acib vel-yt veya dier adyla Kitbul-yt69 gibi harflerle ilgili muhtelif risaleler de telf etmitir. slam kltrnde hurf ilminin ekillenip yaygnlk kazanmasnda bn Arabnin nemli bir yeri vardr. Grlerini, varlk mertebeleriyle harflerin sembolik ve saysal dzeni arasnda bir tekbl esasna dayandrmaktadr. Bu tekbller, felek sistemleri, varlk trleri, ansr- erbaa ve onlarn harf sembolizmindeki karlklar eklinde dzenlenmitir. 70 Kitbl-b da dahil olmak zere harf ilmi ile yazd rislelerin hibirisi el-Mebd velyt kadar tannp71 bilinmese de bu ilmin gelimesinde ve yaygnlamasnda belli bir yere sahip olduklar inkr edilemez. slam dnyasnda harflerin baz mistik, yani gizli, zelliklere sahip olduu dncesi hayli eskidir. Hurfi anlay ve yorumlar, eitli slam gruplar arasnda ilgi grm, zellikle ibn Arabinin katklaryla bu ilgi daha da artm, daha sonralar Fazlullah Hurfnin (idam: 796/1394) elinde Hurflike72 dnen bu anlay, bn Haldun (.808/1405) ve Ktip elebi (. 1067/1657) gibi limlerin ilgisine mazhar olmutur.73 Hurfliin, Bektilik ve Melmlik gibi tarikatlerde byk rabet grd bilinen bir husustur. Douda bunlar olurken, Bat, bn Arabnin geleneksel ilimler iinde
66 67 68 69 70 71 72 Mektebetl-Khire, Kahire, ts. Mezkr risleler, bn Arab, Resil, tahk. Muhammed zzet, Mektebett-Tevfikiyye, Kahire, ts. iinde matbdur. Berlin, no. 3774 ibg 737, vr. 13-19. Tahran, 1376. Mehmet E. Bozhyk, Hurf md., DA , c. 18 (stanbul 1998), ss. 397-401. Bozhyk, Agmd., s. 399. lgintir ki Fazlullah Hurfnin tasavvufa ynelii bn Arabnin deil, Mevlnnn (. 672/1273) eserlerinin tesiriyle olmutu: Mevlnnn Bekya sahip olduun halde neden lmden endie ediyorsun/Hudnn nruna sahip olduun halde neden maarada gizleniyorsun beytinin mansn hocas Kemleddine sormu, o da mannn ancak riyzet, ak ve cezbeyle anlalabileceini syleyince Fazlullah kendisini zhde vermiti. Hurflik hakknda toplu bilgi iin bk. Abdulbaki Glpnarl, Hurflik Metinleri Katalogu, Ankara, 1989, ss. 2-8; Hsamettin Aksu, Fazlullah- Hurf md., DA , c. 12I (stanbul 1995), 277-79; Ayn Yazar, Hurflik, 408-412. Aksu, Hurflik, 408.

73

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-2), yl: 10 [2009], say: 23

bn Arabnin Kitbl-B Adl Eseri | 699

olan hurf ilmindeki ncln henz getiimiz asrda kefetmi grnmektedir.74 Kaynaka
Aksu, Hsamettin, Hurflik, DA, stanbul 1998, c. 18, ss. 408-412. Algar, Hamid Noktaviyye, DA, stanbul 2007, c. 33, ss. 204-205. Bozhyk, Mehmet E., Hurf, DA, stanbul 1998, c. 18, ss. 397-401. Cebeciolu, Ethem, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, Rehber Yay., Ankara 1997. Glpnarl, Abdlbaki, Hurflik Metinleri Katalogu, TTK Yay., Ankara 1989. Gunon, Ren, slam Maneviyat ve Taoculua Toplu Bak, ev.:. Mahmut Kank, nsan Yay., stanbul 1989. el-Hakm, Suad, el-Mucemus-sfi, Darun-Nedre, Beyrut 1981. bn Arab, Muhyiddn, Kitbl-b (mellif nshas), Yusufaa Ktp., no: 4868/2, 9 vr. -------, Zehirul-alak erhu Tercmnil-Evk, el-Matbaatl-nsiyye, Beyrut 1312. --------, Muhyiddn, el-Fthtl-Mekkiyye, tahk. Osman Yahya, el-Heyetl-Msriyye el-mme, Kahire 1405/1985. Kl, M. Erol, bnl-Arab, DA, stanbul 1999, c.20, ss. 493-516. el- Kueyr, Abdlkerim, er-Risle, tahk. M. Zerrk- A. A. Baltac, Drul-Hayr, Beyrut 1413/1993. zkse, Kadir, bnl-Arabnin eyhi Eb Meyden uayb El-Ensrnin Hayat, Eserleri ve Tesir Halkas, Tasavvuf, Ankara 2008, say: 21, ss. 95-115. Uluda, Sleyman, Tasavvuf Terimleri Szl, Marife Yay., stanbul 1999. Uzun, Mustafa, Ebced, DA, stanbul 1994, c. 10, ss. 68-70. Yahya, Osman, Melleft bn Arab, Franszcadan eviren: Ahmed Muhammed et-Tayyb, Drus-sbn-Drul-hidye, Kahire 1413/1996. Tahsin Yazc, Eb Medyen, DA, stanbul 1994, c. 10, ss. 186-187.

74

Bk. Ren Gunon, slam Maneviyat ve Taoculua Toplu Bak, ev.: Mahmut Kank, stanbul 1989, s. 63.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-2), yl: 10 [2009], say: 23

You might also like