Kapitalizm Ve Muhendislik

TRKYEDE MHENDSLER-MMARLAR
Ahmet Haim Kse Ankara niversitesi, Siyasal Bilgiler Fakltesi ktisat Blmnde retim yesidir. ktisat dalndaki lisans ve yksek lisans derecelerini Orta Dou Teknik niversitesinden, doktora derecesini ise Hacettepe niversitesinden almtr. Ahmet nc Sabanc niversitesi, Ynetim Bilimleri Fakltesinde retim yesidir. Orta Dou Teknik niversitesinden iktisat dalnda lisans ve yksek lisans derecelerini, Alberta niversitesinden iktisat yksek lisans ve sosyoloji doktora derecelerini almtr.
KAPTALZM, NSANLIK VE MHENDSLK
KAPTALZM, NSANLIK VE MHENDSLK: TRKYEDE MHENDSLER MMARLAR
TMMOB
Trk Mhendis ve Mimar Odalar Birlii

TRKYEDE MHENDSLER MMARLAR
Ahmet Haim Kse Ahmet nc
Nisan 2000 - Ankara
ISBN 975-395-381-X
KAPTALZM, NSANLIK VE MHENDSLK TRKYEDE MHENDSLER MMARLAR Ahmet Haim Kse - Ahmet nc
Bu kitabn tm yaym haklar Trk Mhendis ve Mimar Odalar Birliine aittir. Nisan 2000, Ankara
Kapak Tasarm Raul Mansur Bask Pelin Ofset

TRK MHENDSVE MMAR ODALARI BRL Konur Sokak No:4 Kat 1 06650, Kzlay - Ankara Tel: 0312 418 12 75 Fax: 0312 417 48 24
SUNU 11 TEEKKR 17 BALARKEN 19 BRNC BLM 21 KNC BLM 37

SERMAYENN ZNELLNN YENDEN RETM YA DA SERMAYENN GEREK BRKM MODERN DNYANIN BREY: SERMAYE OLARAK NSAN FREDERICK W. TAYLOR: NSANIN SERMAYELETRLMES YA DA BLMSEL YNETMN LKELER
NSANLIIN DRAMI ADRIYENN PHES
SERMAYE KARISINDA MHENDSLK VE MHENDSLER: TAYLOR VE VEBLEN
41 44
48
THORSTEIN VEBLEN: URASIZLIK DEOLOJSNE KARI MHENDSLK DEOLOJS
57
EKONOMK SINIFLAR AISINDAN MHENDSLK VE MHENDSLER SORUNU: TARHSELLN SINIRLARI VE TARHSTLN AILIMLARI
NC BLM
67
KAPTALZM, NSANLIK VE SINIFLAR ZERNE NERMELER SANAY SONRASI TOPLUM : KAPTALZMN VE SINIF MCADELELERNN SONU MU?
80 83
EKONOMK SINIF KONUMLARI VE MHENDSLER YEN ORTA SINIFLAR BALAMINDA TAYLOR VEBLEN KARITLII
89 93
TARHSEL MHENDSLKLER VE TARHSEL MHENDSLER
95
TRK MHENDS VE MMAR ODALARI BRL: EGEMEN SINIFLAR KARITI MHENDSLK RGTLENMES
103
KAPTALST KALKINMACI TEKNSYENLER DNEM: 19541965
106
TOPLUMSAL ELETRC BAIMSIZ KALKINMACI TEKNSYENLER DNEM: 19651973 TOPLUMSAL EYLEMC BAIMSIZ KALKINMACI TEKNSYENLER DNEM: 19741980
108 109
YEN YZYILA GRERKEN TMMOB BLM VE TEKNOLOJ KAPTALST REKABETN VE HIRSIN CENDERESNE DAHA OK GRYOR
110
110
TRKYEDE MHENDSMMARLAR: EKONOMK SINIF KONUMLARI, DEOLOJK AYRIMLARI VE MESLEK RGTLENMELER
DRDNC BLM
115
TRKYEDE MHENDSMMAR KML VE MESLEK RGTLENMELER ARATIRMASI EKONOMK SINIF KONUMLARI AISINDAN TRKYEDE MHENDSLERMMARLAR
120 129
MHENDSLERN EKONOMK SINIF KONUMLARI TRKYEDE MHENDSMMARLARIN MESLEK VE SYASAL DEOLOJK KONUMLANII
132 151
MHENDSMMARLARIN SINIF KONUMLARINA GRE TMMOBNN RGTLENME LKES HAKKINDAK BEKLENTLER
159 BENC BLM

ARI, TEDBR VE TERCH
171 EK
TRKYEDE MHENDS-MMAR KML VE MESLEK RGTLENMELER (1998/99)ARATIRMASININ TEMEL BULGULARI
177
TABLOLAR
179
KAYNAKA
245
10
11
SUNU
TMMOB kuruluundan itibaren Trkiyenin toplumsal tarihinde ekonomik ve politik srelere yapt katklar bakmndan nemli bir rol stlenmitir. 1960larda balayan planl kalknma ve sanayileme politikalarnn oluumunda itici g olan Mhendis-Mimarlar, TMMOB ats altnda, bilimin ve insanln birbirinden ayrlmayacana olan inanlarn srekli srdrme abas iinde olmulardr. Bu adan Trkiyedeki Mhendis-Mimarlar ve mesleki rgtleri olan TMMOBin konumu akademik ve rgtsel alanda eitli biimlerde aratrma konusu olmutur. 1978de TMMOBde Sn. Ali Artun tarafndan yrtlen Mhendisler-Mimarlar almasndan ancak 20 yl sonra bu kitabn yazlmasna olanak salayan Trkiyede Mhendis-Mimar Kimlii ve Meslek rgtlenmeleri aratrmas gndeme gelmitir. Bugn Trkiyedeki Mhendis-Mimarlarn iinde bulunduklar ekonomik koullar, alma yaamndaki ilev ve sorumluluklar, snfsal konumlar, mesleki ve ideolojik oluumlarna ilikin zengin bir tartmay ieren bilgileri sunan bu kitap, Trkiyedeki btn Mhendis-Mimarlarn geni katlmn salayacak retken bir diyaloun balatlmasnn nemli bir arac olacaktr. Bu anlaml alma, TMMOBde bir bellek olumasn ve dinamik bir tartma ortam salayaca gibi, dier mesleki ve toplumsal kesimlerin rgtlerinde de benzer tartmalara bilimsel bir referans
12
olacana inanyoruz. Kitabn yazarlar Ahmet Haim Kse ve Ahmet nc bizlere bilimsel bir titizlikle yrtlen zgn bir alma sunmulardr. Kendilerine teekkr ederiz. TMMOBde youn tartmalar sonucunda oluturulan aratrma projesinde belirlenen amalarmz benimseyen Norve fade zgrl Forumuna desteklerinden dolay teekkr ederiz. Bu aratrmaya emek veren proje Yrtme Kuruluna, Proje Koordinatr Sn. Ayfer Eilmeze, katkda bulunan Oda, birim ve tm yelerimize teekkrlerimizi sunarz. Yavuz nen Ynetim Kurulu Bakan
Son yllarda ada kapitalist toplumun snf yaps nemli bir tart-
13
ma kayna olmutur. Bu tartmann ana odak noktasn cretli ara gruplarn snfsal konumu ve snf mcadelesindeki rolleri oluturmaktadr. Yeni orta snf, yeni kk burjuvazi, hizmet snf, ynetici snf gibi eitli isimler verilen bu konumda alanlarn, sermaye ve emek arasndaki politik mcadelede ve rgtlenmelerindeki ynelimleri, eilimlerine ynelik sorular tartmalarn merkezinde yer almaktadr. Bu adan Mhendis-Mimarlar ilerini yalnzca teknik bir pratik olarak bilmekle kalmamak, btnsel bir sistem anlay iinde kuramsal ve tarihsel olarak da bilmek durumundadrlar. Bu anlayla, Mhendis-Mimarlar ve mesleki rgtleri olan TMMOBye ilikin sorun alanlarn tarihsel gelimeler iinde eletirici bir gzle inceleyerek ortaya kan bulgular zerinden bir bilimsel tartmay balatmay amaladk. Bu kitabn yazlmasna arac olan aratrmann ngrlen amalar, hedefleri, plan ve program 34. Dnem TMMOB Ynetim Kurulunca benimsenmi ve Trkiyede Mhendis-Mimarlar ve Meslek rgtlenmeleri balyla bir aratrma projesi haline getirilmitir. Amalar TMMOB tarafndan belirlenen bu proje, 1998 yl balarnda yrtlen ilikiler sonucunda Norve fade zgrl Forumundan destek bulmutur. Bu almann gereklemesinde gsterilen destek
14
ve dayanma iin sz konusu kuruma teekkrlerimizi sunarz. Aratrmay yrtecek akademisyenlerle biraraya gelinerek proje tartmaya alm, Mhendis-Mimarlara ilikin ulusal ve uluslararas yaznn taranmas, uygulanacak istatistiksel yntemler gibi konular zerinde grmeler balatlmtr. rneklem plannn hazrlanmasndaki katks iin Sn. Yksel Vardara teekkr ediyoruz. Aratrmaya dayanak olan Mhendis-Mimarlarn ve TMMOBnin sorun alanlar, anket soru taslaklar zerinde tartmalarn yrtld eitli mhendislik disiplinlerinden yelerin yer ald bir Proje Yrtme Kurulu oluturulmutur. te yandan, lkemizde bilimsel ve geni kapsaml aratrmalarn ska yaplmad bilinmektedir. Bu nedenle, byle bir aratrmann bizlere byk bir sorumluluk ykledii kaygsn srekli tadk. Mhendis ve mimarlara ynelik en kapsaml alma olan ve 1978 ylnda yaynlanan TMMOB Mhendisler/Mimarlar almasn yrten Sn. Ali Artunun deneyimlerinden olduka yararlandk, kendisine teekkr borluyuz. TMMOB ve bal Odalarn rgtllnde Ekim-Kasm 1998de aratrma evreni olan kentlerde anket uygulamalar balatlm ve anketlerin geri dnleri ubat 1999da gerekletirilmitir. Nisan 1999da anket sonular deerlendirilerek eitli platformlarda yaplan sunularla tartmaya almtr. Sz konusu sunularda yneltilen sorularla srekli gelitirilen alma, balangta dnlen proje raporunun tesinde bir ierik ve kapsamda almay yrten aratrmaclar tarafndan kitaba dntrlmtr. Bu alanda youn bir teorik ve pratik bilgi sunan bu kitabn, sadece Trkiyedeki Mhendis-Mimarlarn ve TMMOBnin deil, dier toplumsal kesimlerin de yararlanabilecei zengin bir veri setini iermesi asndan nemli bir tartma zemini yarataca inancndayz. Bu kitap araclyla aratrmann gereklemesinde desteinden dolay TMMOB Bakan Sn. Yavuz nene, bu almann balangcnda projelendirilmesinde ve sonrasnda emek ve abasn esirgemeyen Sn. M. Yksel Barkurta, uluslararas ilikilerin salanmasn yrten TMMOB Uluslararas likiler Koordinatr Sn. Emine Komuta, projenin zellikle Mhendis-Mimarlar ve TMMOBye ilikin sorun alanlar zerindeki tartmalara ve dier aamalarna youn katklaryla bizleri yreklendiren proje komitesi yeleri sevgili
15
meslektalarmz Sn. Ycel alara, Erdemir Fidana, Murat Gmrkoluna, Nevzat Uurele, Reat nala, Mahmut Kipere, Dursun Yldza ve Mehmet Beslemeye, alandaki anket almalarn byk bir duyarllkla yrten kent sorumlular Sn. Onur Uysala, Hseyin Ormana, Rezan Buluta, lk ve Aziz Hatmana, Tayfun Matere Ahmet Krmztaa, Kadir Gnaydna, ahika Danmana, Metin Koncavara, idem Trkoluna, Zafer Can iekoluna, Serhat Girgine, Halim Karabekire, Zlkf Karatekine, mer Ycesoya, Beyhan lere, Nedim Yana, Melek Enerene ayrca isimlerini yazamadm yaklak seksenbe kiiden oluan alma ekibine, anketleri yantlama sorumluluunu gsteren tm mhendis/mimar meslektalarmza kranlarmz sunarz. Bu almalar srasnda yazmalara ve organizasyona katk koyan TMMOB alanlarna, kitabn dizgi ve tasarmn hazrlayan Sn. Raul Mansura ve Bizlere ulusal ve uluslararas alanda Trkiyedeki Mhendis-Mimarlarn tartlmasn salayacak bu kitab kazandran yazarlar, Ahmet Haim Kse ve Ahmet ncye sonsuz teekkrlerimizi sunarz. Ayfer Eilmez Proje Koordinatr
16
17
TEEKKR
Bu alma olduka uzun bir srecin rn. Bizim amzdan, sevgili Ayfer Eilmezin davetkr nerisiyle balad. Trkiyedeki mhendismimarlarn deiik boyutlaryla kimliklerini sorgulayan, rgtlerine baklarn konu edinen bir proje almasyd bu. lki 1978de yaplan ve ancak yirmi yl sonra ikincisi yaplacak olan bir proje. Trkiyede teknik igcnn en nemli parasn oluturan mhendis-mimarlar, aradan geen onca yla nasl bir deiimle cevap vermilerdi. Sosyal bilimlerle uraan herkes asndan, ilgin bir alma konusuydu bu kukusuz. almann ilk aamasn TMMOB Proje Yrtme Kurulu ile yaplan toplantlar oluturdu. Bu aamay saha almasnn yrtld kentlerden katlan mhendis-mimarlarla yaptmz toplantlar izledi. Bu toplantlara katlan mhendis-mimarlar anketin nihai halinin biimlenmesine ve Trkiyedeki mhendis-mimarlarn mesleki sorunlarn anlayabilmemize nemli katklar saladlar. Nisan 1999u izleyerek, almann ilk bulgular gerek rgtn hazrlad deiik ortamlarda ve gerekse eitli akademik toplantlarda sunuldu. Bu toplantlarda srdrlen tartmalar, her defasnda, bizim yeni sorunlar dnmemize olanak salad. Bu srelere katlan, grlerinden yararlandmz herkese teekkr ediyoruz. alma boyunca TMMOB adna srekli desteklerini aldmz Sn. Yavuz nen ve Emine Komuta; almann istatistiksel veri setinin
18
hazrlanmas ve deerlendirmesi srecindeki katklarndan dolay Yksel Vardara; dnsel katk ve destekleri iin sevgili Erdemir Fidan, Ycel alar, M.Yksel Barkurt, Fuat Ercan ile hocalarmz Korkut Boratav ve Oktar Trele; yazdmz her eyi enmeden okuyup, dzelten idem Yalna ve bu kitabn tasarmn gerekletiren Raul Mansura ayrca teekkr ediyoruz. Sevgili Ayfer Eilmez. Bu almann her aamasnda o vard. Ayfer abla, belki de, bu almann bizim amzdan en nemli kazanmyd. yi ki varsn. Btn bu sre ierisinde bize gsterdikleri hogr iin sevgili idem Kse, Aye Nur nc ve Yasemin ncye kranlarmz sunuyoruz. Onlar seviyoruz. Ahmet Haim Kse Ahmet nc
19
BALARKEN
zetlersek, bilin her zaman dmzda oluup duran somut dnyann ve bu dnya karsndaki znelliimizin bilincidir. O ne salt dnyadr ne salt bendir, bendeki dnyadr ya da dnyadaki bendir, dnyayla benin btnletii varlk temelinde kendini kuran canl bir etkinliktir. Varlk tm olann ve olas olann yurduyken bilin, bu yurdun ussal grnmdr. Bilincin birinci nitelii ussallk, ikinci nitelii duygusallktr. Bylece bilin srekli oluan bir etkinlik olur, srekli dnen bir yap ortaya koyar. Varlk gerekliin zihindeki emasdr, bilincin tasarmsal dayanadr. Varlk dnyann genel anlamysa bilin dnyann bu anlam belirleyen tutarl bilgisidir ve her eyden nce bu bilgiyi oluturan kurucu gtr.
Afar Timuin, zgr Prometheus, s.150.
Genel olarak btn tarihsel ya da toplumsal bilimlerde olduu gibi, hi akldan karmamak gerekir ki, ekonomik kategorilerin hareketinde zne, (burada burjuva toplumu sz konusudur) gerekte olduu gibi, kafada da mevcuttur, bu yzden de varlk biimleri, belirli varolu koullarn ifade eder, ok kez bu belirli toplumun, bu znenin zel basit ynlerini ifade eder ve bunun sonucu olarak bu toplum, bilimsel bakmdan da, ancak kendisi bu nitelii ile sz konusu olduu andan itibaren varolmaya balar.
Karl Marx, Ekonomi Politiin Eletirisine Katk, s.244.
20
Baarl aratrma genel standarlara boyun emez; bir bakarsnz yle bir bakarsnz byle bir marifet zerinde ykselir ve onu ilerleten hamleler her zaman hamle sahiplerince de biliniyor deildir. Tm bilimsel faaliyetlere belli yapsal unsur ve standardlar vazeden ve bunlar bir tr aklclk-teorisine bavurarak yetkili klan bilim teorisi konuya yabanc olanlar etkileyebilir ama olay mahallindeki insanlar asndan, yani belli somut aratrma sorunlaryla yz yze olan bilimadamlar asndan haddinden fazla kaba bir aratr. Bizim bu uzaklktan o insanlar iin yapabileceimiz en iyi ey, birtakm pratik i grme usullerini sralamak, tarihsel rnekler vermek, nlerine birbirinden farkl usuller barndran vaka incelemeleri koymak, aratrmann doasna ilikin karmakl gstermek ve bylece onlar iine adm attklar cangla hazrlamaktr. Bizden dinledikleri bu masallarla bilim adamlar, dntrmek istedikleri tarihsel srecin ne kadar zengin olduunu ilerinde hissedecekler, mantksal kurallar ve epistemolojik ilkeler gibi ocuksu eyleri bir yana brakp ok daha karmak tarzda dnmeye girimek konusunda cesaretleneceklerdir. Konunun doas gerei yapp yapabileceimiz tm ey budur.
Paul Feyerabend, Akla Veda, s. 339.
21
BRNC BLM
NSANLIIN DRAMI ADRIYENN PHES
22
23
Adriyen, ahidi olduu beeri dram btn tafsilatyla anlatt. Bu hadisenin kanaatlerini alt st ettiini, artk snf nazariyesinin salamlndan phe ettiini itiraf etti: Kafamz iirdikleri o sosyal snflarn deimezlii meer bir masalm. Zenginin nasl fakirletiini grdm ki bu aslnda o kadar ehemmiyetli bir ey deil, ama fakirin zenginlemesi mmkn olur ve o bu hevese kaplrsa zenginin yerine gemeye heves etmeyen fakir bulunmad da malum i deiir. Demek ki bir snf ahlak yokmu. Halbuki beni alakadar eden fakirin ahlakdr, yoksa mecburen iinde bulunduu artlar deil. nk biz istediimiz kadar snflar ortadan kaldralm her zaman daha iyi mevkiler ve vaziyetler bulunacaktr, bugnn proleteryas hakiki bir snf ahlakna sahip olmadka da btn itimai patrtlara ramen refahl hayat mcadelesi ve adaletsizlik daima baki kalacaktr. O zaman ie yeni batan balamak icap edecek. te ben byle dnyorum. (Panait Istrati, Bulma darehanesi, s. 15-16.)
Felsefeye ynelenlerin kanlmaz olarak kar karya kalacaklar en temel sorulardan birisi ve belki de en nemlisi, varla ya da var olan ile var olmayana dair sorgulamayla ilgilidir; nk ancak bu soruyu yantlayarak neyin bilinebileceini kestirmek mmkn olur. Bat felsefesinin milad kabul edilen Eski Yunann trajik anda, duyulardan karsanan dncelerin yanltc olabileceine dikkat eken ilk filozof Parmenidesdi. Nietzsche (1985:64), Yunanllarn
24
Trajik anda Felsefe adl yaptnda Parmenidesi, duyularla akl tamamen ayr yetilermi gibi birbirlerinden uzaklatrarak, zekann kendisini rtmesine yol amaya ve bylece de felsefenin lanetlenmesi eklinde betimledii, zihin beden ikiliini kurmaya cesaret etmi filozof olarak tanmlar.1 Parmenides yle dnyor: btn alglar, yanlmalar verir, bu yanlmalarn balcas da var olmayan varm, oluun varln varm gibi gstermektir (Nietzsche, 1985: 64-65). Parmenidesin bu iddiasnn masum olmadn ve her byk iddia gibi insanlarn yaamsal etkinlikleri hakknda normatif yarglar ierdiini belirtmemiz gerekiyor. Burada yarglanan, eylemlerini, gnlk hayatn ak iinde, deneyimlerinden kard sonulara, soyutlamalara, yani dncelere gre biimlendiren insandr. Grdklerinize inanmayn diyen Parmenides, insan eylemsizlie, daha doru bir deyile, deneyimsel olarak var olandan vazgeip, zihinsel olarak var olmas gerekeni kabul etmeye arr. nk btn alglamalar tmyle yanlsama ise, alglardan hibir ey renilemez; ... o halde, duyularn varm gibi gsterdii, batan baa bir hi olan bu uydurma evrende yaplacak btn abalamalar, botur (Nietzsche, 1985:65). Ne yazk ki insanlar, Kanttan bu yana kabul edildii gibi, sadece zihinleriyle bilgilenmezler. Bu nedenle, Parmenidesin iddiasn zihinlerini zorlayarak kabul edecek olsalar da, duyularyla var olduundan phe duymayacaklar bir dnyada yaamaya devam ederler.2 Tarihsel veriler temel alndnda, insana dair sylenebilecek en genel ifadelerden biri, onun hem bilisel (cognitive) hem de etkinlikte bulunan bir varlk olduudur. nsan, varoluu hem biliiyle hem de etkinliinin ierdii anlamlar yoluyla alglar, dnr ve renir. Bu srete, duyularyla deneyimlediklerini zihninin szgecinden geirdii gibi, bilisel olarak doruluunu kabul ettii fikirleri de srekli yaam deneyimleriyle lp bier. nsann dncesi ve dolaysyla bilgilenmesi, akl ile ki bu akl kiisel olduu kadar kiiler aras sembolik etkileimin rn olarak kltrel/ideolojiktir duyular arasndaki diyalogla oluur.3 Bu yzdendir ki insanlar, etkinliklerini srdrdkleri srece, onlar iin zaten belirli bir anlam ifade eden yani uydurma olmayan ve bu yzden deneyimlenebilen bir dnyann durumlaryla srekli etkileim iinde bulunurlar. Istratinin kahraman Adriyenin abalamalar bu sylediklerimize
25
ilgin bir rnek tekil etmektedir. Adriyen, ahit olduu beeri dramdan yola karak, daha nceden kltrel/ideolojik olarak varln kabul ettii snf teorisini gzden geirmi ve daha sonra bu teorinin, bir masaldan ibaret olduu sonucuna varmtr. Aslnda bu dncesi, masal olarak deerlendirdii teorinin, tmyle uydurma bir dnyaya ait olduu fikrini iermemektedir; nk Adriyen, geersiz olduunu dnd snf teorisinin kavramlarn kullanarak deneyimledii dnyann, duyularna yansyan taraflarn, zihninde yeniden anlamlandrr. Adriyen, teoride zihinsel dolaysyla kltrel/ideolojik olarak kurgulanm olan snflarn varlndan phe duymamakta, aksine deneyimlerine dayanarak snflarn varlnn deimez olduu fikrine kar kmaktadr. Onun dnyasnda zenginler fakirlemekte, fakirler ise zenginlemeseler bile zenginlemeyi istemektedir. Adriyenin dnyasnda her ne hikmetse snflar vardr ama snf ahlak ve de en nemlisi proleterya ahlak yoktur. Her insan kadar filozof olan Adriyen, var olan var olmayandan ayrtrmaya alrken, duyularyla uyarlm akln, sadece bir takm kltrel/ideolojik kabulleri sorgulamakta harekete geirmez, ait olduu kltrel ortamn kavramlarna bal kalarak, sorgulamadan ne yaplmas gerektiine dair sonular da kartr. O, zaten anlaml olan bir dnyada yeni anlamlar oluturma etkinlii iindedir ve bu etkinlik eyleminin ayrlmaz bir paras olduu iin ayn zamanda dnyay toplumu ve doay dntrc bir potansiyeli ierir. Adriyen, Bugnn proleteryas hakiki bir snf ahlakna sahip olmadka ... adaletsizlik daima baki kalacaktr. O zaman ie yeni batan balamak icap edecek. te ben byle dnyorum. demektedir. Buradaki tartmay srdren bizler iin ise asl mesele, uydurma olmayan bu dnyada Adriyen ile birlikte yaayp, Onun gibi dnmeyenlerin varln aklayabilme meselesidir. Bu kitapta srdrlen kuramsal tartmaya ampirik snama olana salayan anketi, 4000 mhendis-mimar yantlad. Ankette 77 soru bulunuyordu.4 Bu sorularn pek ou, yaadmz kltrel ortamda nesneletirilmi bir durumu (rnein kiinin medeni durumunu) belirleyen kesin yantl sorular deildi. Sz konusu bu sorular, insanlarn belirli durumlar hakkndaki dncelerini saptamay amalayan ve doruluu ancak belli anlam haritalarna bal olarak belirlenebilecek yantlar sunuyordu. Bir anlamda bu tr sorular, anketi yantlayan
26
insanlar, Adriyen gibi belirli nazariyeler karsnda grlerini bildirmek durumunda kaldklarnda, ite ben byle dnyorum demeye zorluyordu. Bu insanlarn mhendis kimliklerine atfettikleri sembolik anlamlar ve bunlar arasndaki farkllklar, somut kltrel ortamlarn kodlad bilisel ve duygusal haritalarn yansmas olarak elde edilebilmek de, anket yntemini kullanan bizler iin, ancak byle bir zorlamayla baarlabilirdi. Hi kukusuz, yaamn kendisi bir zorlama alandr. Yaam insanlar, evrelerinde olup bitenleri anlamaya ve bunlar kendilerine aklamaya zorlar. Bu srete insanlar, Tarihte neler oldu? sorusuna muhatap olurlar; varlklarn tarihsel olarak alglarlar.5 14. yzyldan gnmze seslenen bni Haldun (1997:4), Tarih renmek iin atlara zengiler ve develere semerler balanarak seferler ihtiyar olunur. Halk ve hibir eye nem vermeyen gafiller bile tarih renmek isterler. ... Onu anlamak hususunda bilginler ve cahiller birbirine denktir, der. Daha ilginci, tarihi renmek iin insanlarn baka insanlara yani tarihi aktaranlara ilgi duymalar, onlarn aktarmlarna duyarsz kalamamalardr. Yine Halduna dnecek olursak, bu durumun ok eski zamanlara kadar uzand ortaya kmaktadr. Haldunun (1997:5) aktarmasna gre, uzun yllar nce bile, Meclisler, cemaatle dolduunda tarih olaylar nakledilerek toplantlarn tazelendii ve dinleyenlerin, anlatlanlardan holanp konumaclar rabetle dinledikleri anlalmaktadr. Yirminci yzyln son on ylnda gerekleen olaylar, hemen herkesi fakat ncelikle dnyaya ynelimleri modern bilim ve teknikle erevelenmi mhendisleri, derinden etkileyecek nitelikte grnyor. Getiimiz on yl tarihe yeni anlamlarn atfedildii, eski zamanlarn olaylarn aktaranlarn rabetle dinlendikleri ve sadece bunlarla da yetinilmeyip, anlatlanlarn iddetiyle eyleme geilerek, insan topluluklarnn birbirlerini yok etmeye (temizlemeye) yneldikleri bir dnem oldu. Modern zamanlara damgasn vurmu olan evrimci ilerme anlayna dayanan evrenselci tarih yorumu, alacak bir hzla itibardan dt ve bir byk masal (grand narrative) olarak nitelenir oldu.6 Bir btn olarak insanln gelecee gvenli ve inanl admlarla ilerlediini tasavvur etmenin dnsel temelleri neredeyse tmden ykld, parampara edildi. O kadar ki, toplumsal rgtlenmenin kreselleen teknolojiye bamll paradoksal bir biimde ivme ka-
27
zanarak derinleirken, bilimden, teknik ilerlemeden, kalknmadan, zetle gelecein, insanlk iin gemiten ve bugnden daha iyi olacandan sz etmek, pek rabet grmeyen, belki ho fakat ikna edici olmaktan ok uzak bir syleme dnt. Kamusal alanda Adriyen trnden pek ok pheci aydn, bilimsel pheden bilimden kukuya geii temsil eden bir ideoloji olarak, modern bilim ve teknik karsnda ortak eletiriler iermekle birlikte, gemi ve gelecee ynelik ou zaman birbiriyle elien ve rekabet eden sylemlerle, tarihin yeni sahnesinde yerlerini aldlar. Gerekten de 19. yzyln son on ylnda olduu gibi, 20. yzyln son on ylnda da derin bir ekonomik ve toplumsal bunalma, dnce dnyasnda kkl bir dnm elik ediyordu. Bu adan bakldnda, toplum bilimsel yaznda modernite ve kapitalizme kar eletirel yaznn artan bir ivme kazanmas, bu dnmn doal bir sonucu grnmndedir.7 Ekonomi dzeyinde srdrlen tartmalar dikkate alndnda eletirel bak, merkez lkelerde refah devletinin, evre lkelerde ise kalknmac devletin, yerini giderek liberal devlete terk ettiini ne srmekte ve emeki kesimlerin daha nceki dnemlerde kazanm olduklar ekonomik, toplumsal ve siyasal haklarn hzla erozyona uradna iaret etmektedir.8 Bu grlere gre, sermaye asndan yeni bir rasyonellemeyi temsil eden bu srecin, insanlk asndan sonularn zenginletirici ya da eitletirici olarak nitelemek mmkn grnmemektedir. Bunun en arpc rnei ise gelimi, ileri teknolojili retim srelerine katlamayan ve giderek yoksullaan geni kitlelerin yaygnlamasdr.9 Bu olgunun toplumsal snf hareketlilii asndan sonucu ise alt snf gruplar zerindeki basklarn artmas ve bu snflarn bir st snfa gei zleminin belirgin ekilde daralarak, gerekiliini yitirmesidir.10 Bylesi bir toplumsal gerekliin varlnda, byk ounluu cretli emein st grubu iinde yer alan mhendislerin, mesleklerine baklarn, toplumsal ve politik konumlanlarn sorgulamak, doal olarak bu grubun temsil ettii deerlerin, kapitalizmin maddi ve kltrel oluumlar iinde nasl belirlendiini yantlamay zorunlu klmaktadr. O halde, ilk sorumuzu sorarak, Heideggerin (1997: 55) dedii gibi, yolu aalm: Kapitalist toplumsal rgtlenmenin i elikilerine vurgu yapan kuramlardan hareketle, somut gereklikte var olabilecek mhendis kimliklerine ynelik ne tr ipular elde
28
edebiliriz? Bu sorunun yantn modern teknik ve bilimi ereveleyen nesnelci aklcln almnda aramak, sanrz bizi konumuzdan, Kapitalizm balamnda mhendis kimdir? ana sorumuzdan uzaklatrmayacaktr.11 Aksine, bu tartma, farkl kuramsal erevelerin mhendise atfettii aklcln, ne lde modern bilimin nesnelci aklcln yansttn ve bu aklcln, kapitalizmin varolu koullaryla ne lde rttn anlamamza imkan salayacaktr. Bu sorunsaldan hareketle gelitirilecek kuramsal bir ereve, kapitalizmin mhendislie ve mhendise ykledii anlam ile bir disiplin/meslek olarak mhendisliin kendine ve mhendise ykledii anlamn retebilecei farkl mhendis kimliklerinin ayrt edici zelliklerini genel bir soyutlama dzeyinde belirleyebilmelidir. Bu tartmada gz nnde bulundurulmas gereken en nemli nokta, kuramsal olarak kurgulanan mhendis kimliklerine bu biimleriyle somut gereklikte rastlanabilmesinin mmkn olmad, nk somutta varolan mhendisin znel oluumunun tarihsel-toplumsal koullarca belirlendii ve onun bu koullarla etkileim halindeyken, verili kltrel/ideolojik eilimlerin etkisiyle kuramsal olarak genelletirilemeyecek bir tikellik kazanm olduudur. Bu adan bakldnda kuramsal kimlikler, somut tikel rneklerin yaknlatklar ya da uzaklatklar referans noktalar olarak deerlendirilmeli ve karmak somuttaki farkllklar anlayabilmemizi kolaylatran kavramsal modeller olarak grlmelidir. Evrensel olarak trde bir mhendis kimliinden sz etmenin glne iaret eden bu nerme, mhendislerin, ait olduklar toplumsal yaplarn zgl ekonomik, siyasal ve kurumsal zelliklerinden kaynaklanan farkl mesleki kimliklere de sahip olabileceklerinin gz ard edilmemesi gerekliliine iaret etmektedir.12 Bu almadaki mhendis kimlikleri arasnda, ulusal/toplumsal dzeylerde nemli tekil farkllklara ramen, mhendisliin ve olas mhendislik kimliklerinin evrensel bir belirlenime sahip olduu ve bu belirlenimin tarihsel bir sistem olarak kapitalizmin emek-sermaye ilikileri balamnda anlam kazand ne karlmaktadr. Bu erevede dnldnde Trkiyedeki mhendis kimliklerinin, Trkiyeye zg ekonomik ve toplumsal koullardan etkilendii ve bu belirlenimin, kapitalizmin evrensel mantndan bamsz ele alna-
29
mayaca aklk kazanmaktadr. Bu nedenle, Trkiyedeki mhendislerin mhendis kimliine atfettikleri anlamlar, bu almada teorik dzeyde kurgulanan evrensel mhendis kimliklerine bal kalnarak deerlendirilmekte ve bu evrensel kimliklerden hangisinin, ne tr koullar altnda (snfsal, rgtsel, siyasal vb.,) hakim kimlik konumuna geldii tartlmaktadr. ana blmden oluan almann izleyen blmnde, modern toplumsallk oluumunda sermayenin karsnda mhendisin konumlan tartlmaktadr. Uygarlk dzeyi asndan yaklaldnda, moderniteyi kendinden nceki dnemlerden ayran temel zellik, her dzeyde nesnelci akla gre biimlenen rgtlenme ilkesidir. Weberin modernitenin kurumsallama eilimi olarak belirledii brokratikleme/aklclatrma kavramlatrmas, kapitalizmin zgl nitelii ile uyum ierisinde olup, insanlar arasndaki ilikilerin hemen tmn metalatrlmaya ak bir hale getirmektedir. Bu balamda, sermaye birikiminin dourduu ve yeniden rettii metalatrma sreleri, yalnzca ekonomik ve toplumsal ilikiler zerinde deil, kiilerin znellikleri yani kimlikleri zerinde de belirleyicidir. Sermaye ile ilikisi asndan deerlendirildiinde, mhendisin de sz konusu bu belirlenimden bamsz bir kimlik oluturamayaca aktr. Genel bir soyutlama dzeyinden bakldnda, kapitalizmin temel elikisinin, emek ve sermaye arasndaki ilikiden kaynakland gzlenmektedir. Sermaye iin emek, kendi deerini artrmann bir aracdr. Baka bir deyile sermayenin emek zerindeki beklentisi mmkn olan en yksek deeri yaratmasdr. Kendi varoluunu, piyasadan temin edecei ihtiya maddeleri ile srdrmek zorunda olan cretli emein ise sermayenin rasyonellerince ekillenen retim faaliyetinden byle bir beklentisi yoktur. Doal olarak onun beklentisi, almasnn karl olarak en yksek creti elde edebilmektir. Bu durum ise retken etkinlik olarak, emek ile yaratlan deer arasnda, kapitalist retimin varolu koullarndan kaynaklanan bir elikinin mevcut olmas anlamna gelir.13 Kapitalist toplumsal rgtlenme ve retim ilikileri iinde yer almak durumunda olan mhendisin, bu yap ierisinde kendini konumlandrmas emek ve sermaye arasndaki bu temel elikiden bamsz olamaz. Bu adan ilgin olan, mhendisin bu temel eliki balamnda mhendislie nasl bir anlam yklediidir. Bu noktada mhendisin
30
konumlan hakknda iki u noktadan sz etmek mmkndr. O, ya sahip olduu mesleki formasyona gnderme ile sz konusu temel elikinin gerek bir eliki olmad, bunun tmyle bir yanlsama olduu vurgusundan hareketle sermaye ve emein karlarnn uyum ierisinde birlikte var olabileceini gstermeye alr ve mhendislii, sermayenin rasyonelleri ile uyumlu olarak tanmlar ya da bu elikinin varlndan hareketle, emek ve sermaye arasndaki elikinin, ayn zamanda sermaye ile mhendislik arasnda da mevcut olduu ve bu nedenle mhendisin karlarnn sermayenin karlar ile uyumsuz olduu sonucuna ular. Birinci konumdaki mhendisin ideal tipini, bilimsel ynetim ilkelerinin kurucusu ve savunucusu olan Frederick W. Taylorn grlerinde bulmak mmkndr. Kapitalist iletmenin ynetim sorununu bir tr mhendislik sorunu olarak alglayan Taylorn (1997) dncesinde mhendis, her eyden nce bir yneticidir. Ona gre, bir ynetici olan mhendisin temel grevi, kendi szleri ile ifade etmek gerekirse, tm alanlarn tek tek maksimum refahn salamaya bal olarak iverenin maksimum refahn salamaktr. O halde, Taylor asndan deerlendirildiinde mhendislik, hem iinin istedii en yksek creti alabilmesinin hem de iverenin istedii gibi retimi, mmkn olan en dk igc maliyeti ile gerekletirebilmenin koullarn salayan temel bir ynetim ilevidir. kinci konumdaki mhendisin ideal tipi ise Thorstein Veblen tarafndan izilmektedir. Veblen (1919, 1921) iin mhendislik, Taylorn aksine iletme dzeyinde bir ynetim ilevini deil, sanayi toplumunun zgn niteliini tanmlayan ve kklerini modern teknolojinin yapsnda bulan bir bak asn simgelemektedir. Veblene gre sanayi toplumu, nfusun maddi refahn srekli olarak artrabilecek olanaklara sahiptir. Bu olanaklarn banda ise zgl bir bak as olarak mhendisliin kendisi gelmektedir. Mhendislik, sanayinin koullarnda srekli iyiletirmelerle retkenlii artrp, insani maddi varoluu gelitirebilme gcne sahiptir. Bu potansiyeline karn fiili olarak mhendisliin uygulan, maddi retimden daha ok bu retimin parasal karlyla ilikili olan iadamlarnn karlarnca engellenmektedir.14 Bu durum Veblen asndan, kapitalizmde sermaye ile emek arasndaki elikinin yan sra, ondan daha nemli olan bir baka elikinin varl anlamna gelir. Bu da, mhendislik ile sermayenin rasyonellerinin atmasndan
31
kaynaklanan mhendis-iadam elikisidir. Bu alglay, Veblenin yaklamnda mhendisi, Taylorun aksine tm alanlarn nderi konumunda ve servet sahibi, kapitalist/rantiye snflarn karsnda grr. almamzda bu iki ideal tip, mhendisin, kapitalist retim ilikileri iinde iki u konumunu temsil etmektedir: Bir yanda iverenin beklenti ve rasyonelleri ile uyumlu olan Taylor perspektifli mhendis, dier yanda ise iverenle eliik konumda olan Veblen perspektifli mhendis. Doal olarak ilk kategorideki mhendis kendisini, retim srecinde iverenin beklenti ve rasyonellerini temsil eden, dier alanlardan bamsz, ayrcalkl bir grup olarak grme eilimindedir. Bunun toplumsal dzeyde yansmas ise mhendisliin bir meslek olarak dier mesleklerden farkl bir konumda deerlendirilmesi ve meslein kimler tarafndan ve hangi koullarda yerine getirilebileceinin yasal olarak gvence altna alnmas yani merulatrlmas sonucu, mhendislerin gerekten ayrcalkl bir toplumsal katman olarak ortaya kmalardr.15 verenle eliik konumda olan ikinci tip mhendis ise sermayenin toplumsal egemenliine kar politik bir bilin gelitirerek, mhendisi, sermaye karsnda emek cephesinin nderi konumunda alglayacak ve toplumsal deiim projelerinde aktif roller stlenme eiliminde olacaktr. nc blmde, tartmay kapitalizm balamnda mhendisliin ilevi ve mhendislik ideolojilerinden, mhendislerin snf konumlarna ve snf oluumlarna kaydryoruz. Kapitalist toplumda yaayan btn dier insanlar gibi, mhendisler de kendilerini bilinlerinde bamsz olarak bulunan ekonomik snf konumlarna dalm ve blnm olarak bulacaklardr. Bir baka deyile, verili bir anda, mhendisler iinde yer aldklar kapitalist topluma zg retim ilikilerinden treyen snf yapsnn ierdii farkl snf konumlarna istemlerinden bamsz olarak yerlemi olacaklardr. Bu durum, lkeden lkeye farkllk gsterebilecei gibi, belli bir lkede dnemler arasnda da farkllk gsterebilir. Bu nedenle, mhendislerin bilinlerinden bamsz olarak yerlemi olduklar snf konumlarn belirlemek kuramsal olduu kadar, ampirik bir sorgulamay ve aratrmay da ngrmektedir. Bu amala, nc blmde ampirik adan mhendislerin snf konumlarn tespit edebilmemize imkan salayacak analitik bir ereve oluturmay hedefliyoruz. Burada dik-
32
katimizi kapitalizmin iki temel snfnn uzlamaz kar atmasna ve bu atma balamnda mhendislerin nesnel konumlarnn hangi temel snfn karlaryla uyumlu olduu konusunda younlatryoruz. Bu tartmayla ii ie gemi bulunan mhendislerin snf oluumu, yani snflar aras ilikilerde mhendislerin kendilerini bilinli olarak nasl konumlandrdklar sorunu, bizi Taylor ve Veblene ve bylece birbirleriyle eliik mhendislik ideolojilerine yeniden gtryor. Bu balamda Meiksins ve Smithin (1996) somut tarihsel rneklerden yola karak tretmi olduklar mhendislik rgtlenme modelleri, kuramsal iddialarmz ilikilendirebileceimiz gzlemler sunarak, bu iddialarmz snamamza olanak salyor. Bu adan ncnn (1996) Trk Mhendis ve Mimar Odalar Birliine ilikin tez almasndan hareketle, sz konusu mhendislik rgtlenme modelleriyle karlatrmal olarak Trkiyedeki mhendislerin birlik ve dayanmasn temsil eden rgtlenme tarzna ait nerme ve gzlemler oluturuyoruz. Bu tartmada ne kan iddia, TMMOBun gelimi lke rneklerinde gzlenen mhendis rgtlenmeleriyle karlatrldnda, kendisini aka kapitalizm kart bir kimlikle konumlandrd ve bunun gerekten zgl bir durum olduudur. TMMOBun rgtsel kimliini niteleyen bu konumlann, yelerce ve Trkiyedeki dier mhendislerce ne lde benimsenmekte olduunu ise drdnc blmde Trkiyede Mhendis-Mimar Kimlii ve Meslek rgtlenmeleri Aratrmasndan (1998) elde edilen sonular nda belirlemeye alyoruz. almann beinci ve son blmn de ise kuramsal ve ampirik tartmalardan kan sonular, Trkiyede mhendislik, mhendisler ve meslek rgtlenmeleri asndan genel olarak deerlendiriyor ve almamzn Trkiyeye ilikin sonularn dnya kapitalizminin gnmz koullarnda insanln nne yd ortak sorunlar balamnda evrensel bir dzeyde ifade etmeye alyoruz.
NOTLAR 1) kinci blmde ayrntl olarak ele aldmz gibi zihin beden ikilii, modern
dnyann zglln ifade eden nesnelci aklcln olmazsa olmaz koulu olarak belirmektedir. Modern zamanlar veri alndnda, zihni ya da ruhu
33
bedenden felsefi olarak ayran Descartesdr. Descartesn ben dedii ey, ruhsal bir tzdr ve fikirler barndrr kendinde, fikirler barndrmakla d dnya bilgileri zerinde etkindir, daha dorusu bilgide her zaman arln koyar. Bu ruhsal tz bedenle birlemi de olsa bedenden ayr bir eydir (Timuin, 1992: 341). Bu felsefi konumlann toplumsal sonular, tahmin edilebilecei gibi, hi de masum grnmemektedir. Akln, barndrd fikirlere gre d dnyada nesne(ler) olarak duran beden(ler)i kendi istekleri dorultusunda tasarlamasnn ve biimlendirmesinin mmkn olduunu kabul ettiimiz takdirde, akl temsil edenlerin bedeni temsil edenler zerinde kontrol kurma gcn toplumsal olarak merulatrabiliriz. Bu kitapta, mhendisliin zihin/beden ikilii kabul edildiinde kazanaca anlam, Taylor zerine srdmz tartma balamnda belirlemeye alyoruz. Konunun toplumsal kuram asndan nemi iin Turnera (1992) baknz. Bireyin bedeninin farkna varmasnda ve onu kullanmasnda bilginin ve bu anlamda iktidar ilikilerinin oynad nemli rol iin Foucaultnun eserlerine baklabilir. Bu adan Foucaultnun (1993:120-136) cinsellik balamnda iktidar ve beden ilikilerinin tarihsel dnemletirmesi zerine yazdklarnn nemli olduunu dnyoruz. 2) Bilgi kuram asndan bu sorun, rasyonalizm/ampirisizm kartlnda aa kar. Rasyonalist taraf Kartezyen ruh/beden ikiliini kabul edip, bilgiyi akln rn olarak yorumlar. Ampirisist taraf ise David Humeun, bilginin akln rn olmayp, duyumsal gzlemler sonucu kazanlan bir alkanlk (habit) olduu yolundaki iddiasn temel alr. Humea gre, gereklikte varolduunu ileri srebileceimiz yasa tr ilikileri, akl yoluyla hibir zaman kantlayamayz. Kantn felsefe tarihi asndan nemi, rasyonalist ve ampirisist konumlara eit mesafeden eletirel bakabilmesi ve duyumsal gzlemlerin nsel (apriori) kavramlar olmadan mmkn olamayacan, te yandan kavramlarn da duyumsal gzlemlerle elde edilen sezgiler olmadan bo laftan teye geemeyeceini gstermi olmasndan kaynaklanr. Rasyonalizm/ampirisizm kartlnn, bugn de, bilgi ve yntem sorunu balamnda ada toplumsal kuramda nemini korumakta olduunu belirtmeliyiz. Bu konular iin Fay (1996) ve Morrow a (1994) baknz.
3) Toplumsal gerekliin sembolik bir gereklik olduunu kabul ediyoruz. Bu nedenle insann zihinsel geliimi, iinde yer ald toplumda nesnel gereklie yklenen sembolik anlamlardan bamsz bir sre olarak grlemez. nsann karsna kan nesnel gereklik belli bir znelliin cisimlemi halidir. kinci blmde, kapitalizmin toplumsal bir gereklik olarak znelliini tartrken bu konudaki grlerimizi daha ak ifade edeceiz. Burada vurgulanmas gereken, akln duyumluluunun, tarihsel snrlamalarna tabi olarak fikir oluturduudur. Toplumsal gerekliin sembolik olduunu vurgulayan ve toplumsal kuram asndan bu iddiann sonularn yetkin bir ierikte ele alan bir alma iin Sunara (1999) baknz. 4) Sz konusu anket 1998 ylnda Trk Mhendis ve Mimar Odalar Birlii tarafndan balatlan Trkiyede Mhendis-Mimar Kimlii ve Meslek rgtlenmesi projesinin saha aratrmasnda kullanlmtr. Bu anket ve
34
saha aratrmasndan elde edilen gzlem ve bulgular, kitabn ekler blmnde sunulmutur. Drdnc blmde, mhendis ve mimarlarn snf konumlar ve rgtlenmeleri hakkndaki analitik/ampirik zmlemede yine bu anketten elde edilen veri tabanndan yola klmaktadr. Bu kitapta bundan byle aksi belirtilmedike, ifade kolayl salamas asndan mhendis-mimar kitlesini temsilen mhendis szcn kullanyoruz. Okuyucu, bu szc TMMOB yesi olabilen tm meslek gruplarn temsilen kullandmza dikkat etmelidir. 5) Burada vurgulamak istediimiz, insanlarn tarihe bir bilgi biimi olarak ilgi duymalarndan daha ok, varlklarn zaman ve mekn birlii iinde algladklar ve bu nedenle, kendilerini gemiten gelecee uzanan tarihsel srete konumlandrma gdsne sahip olduklardr. 6) nsanln tarihsel srete yetkinleerek srekli ileriye doru bir evrim ierisinde yol ald gr modern sanayi toplumunun ayrlmaz bir paras olmutur. Bu gr en soyut dzeyde ifade edildiinde, toplumlarn ve topluluklarn sahip olduu kltrel farkllklarn gz ard edilmesine yol aar. Gnmzde ncelikle sanat dallarnda etkisini hissettirmi ve daha sonra toplumsal kuramda nemli bir ynelim oluturmu bulunan postmodern bak as, modernitenin bu evrimci/ilerlemeci ideolojisinin sz konusu soyut insanlk kavramlatrmasn byk bir masal olarak yorumlamaktadr. Belli bir dzeyde hakl bir eletiri olarak beliren postmodernist bak asna bilgi kuram asndan yaklaldnda, relativizme dme tehlikesini iermekte olduu ve bu nedenle doruluk iddialarnn nesnel standartlara gre deerlendirilmesini neredeyse imkansz klan bir sonu dourduunu belirtmek gerekiyor. Bu konular iin Fay (1996) ve Morrowa (1994) baknz.
7) Bu adan ne kan belli bal almalardan bazlar unlardr: Aglietta (1987); Lipietz (1985); Lash and Ury (1987); Harvey (1989); Turner (1990); Bauman (1992); Amin (1996).
8) Watersa (1995) gre, bu durum politik kresellemenin en belirgin sonularndan birisi olarak belirmektedir. Azgelimi lke devletleri asndan kresellemenin en belirgin sonucu ise bamlln derinlemesidir (Ayers ve Clark, 1998). Ulusal devletin bamllk ilikileri ierisinde giderek zerkliini yitirmeye balad artk gnlk basna bile konu olmaktadr. 9) Martin ve Schumannn (1997) The Global Trap (Kresel Tuzak) olarak isimlendirdikleri almalarnda belirttikleri gibi, dnya nfusunun %80i kreselleen kapitalizmin yksek deer halkalarnn ierisine girememekte ve greli olarak giderek yoksullamaktadr. 10) Bu adan arpc bir gzlem Wallerstein (1996) tarafndan yaplmaktadr. Wallerstein dnya kapitalizminin son iki yz yln deerlendirirken, dnyada yaratlan zenginliin toplam nfusun ancak %15i kadar olan st gelir
35
gruplar arasnda paylaldna, geriye kalan %85inin ise kalc ve mutlak bir yoksullama ierisinde olduuna iaret ediyor. 11) Burada nesnelci aklclk kavram, Max Weberin modern kapitalizmin zglln ifade edebilmek iin kulland biimsel aklclk kavramna yakn bir anlam tamaktadr. Weberin dncesinde modern kapitalizm, insani ilikilerin hemen her alanda hesaplanabilirlik ilkesine tabi olarak aklclatrld (brokratikletirildii) bir toplumsal rgtlenme tarzdr. Nesnelci aklclk ise bu srete ilevsel olarak nemli bir rol oynayan modern (nesnelci) bilim anlaynn temelini oluturur. Husserln (1994) ifadesiyle, modern bilim nesnelci aklcla dayand iin, bilgi retiminde znel olan her eyi devre d brakr. Bu nedenle, modern bilimlerde bilim yapan zne, bilimin konusu olmaz. kinci blme Husserln bu iddiasn veri alarak balyor ve nesnelci akln kapitalizm ile ilikisini sorguluyoruz. 12) nc blmde, Meiksins ve Smithin (1996) karlatrmal bir perspektiften treterek nerdikleri drt farkl teknik emein rgtlenme modelini tantrken, mhendislerin mesleki kimliklerinin lkeden lkeye nemli farkllklar gsterebildiini somut rneklerle greceiz.
13) Bu ayn zamanda yabanclam emek sorunudur. Emek kontrol rejimlerinin tm, bu sorunun artk deer retimi zerindeki olumsuz etkilerini azaltabilmek iin gelitirilmitir. Emek kontrol rejimleri hakknda Richard Edwardsa (1979) baknz.
14) Veblenin (1921) iadam (business men) Schumpeterin giriimcisinin tam kartn ifade etmektedir. Bilindii gibi Schumpeter (1934, 1942), giriimciyi ekonomik kalknmann itici gc olarak teknolojik yaratclk ilevini yerine getiren toplumsal bir aktr eklinde kavramlatrr. Bu nedenle Schumpetera gre, giriimci modern kapitalist toplumun adsz kahramandr. Veblenin iadam ise btn amac paradan para kazanmak olan bir speklatrdr. Veblen giriimciyi, 18. yzyl liberal dncesinin yaratt bir hikye kahraman gibi grr. Veblen kendi yaad tarih ve toplumda ekonominin ileyiinin giriimcinin yaratclna deil iadamnn
36
37
KNC BLM
SERMAYE KARISINDA MHENDSLK VE MHENDSLER: TAYLOR VE VEBLEN
38
39
lim, ayaa derek, . . . bakkaln elinde bir kazan haline geldi. Sanat insani ve derin deerini kaybederek propaganda aleti ve vahinin oyunca eklini ald. Siyaset, ikbal hrsna ve hret emellerine vesile oldu. ... Kimin iinde bir hayvan zeks belirmise btn kaplar onun iin ald. Hilmi Ziya lken, Ak Ahlak, s.175
Edmund Husserl, Birinci Dnya Savann ykmlarnn belleklerde tm canlln koruduu bir zamanda, 1935 ylnn Mays aynda, Avrupa nsanlnn Krizi ve Felsefe balkl bir konferans bildirisi sunar. Husserl, 19. yzyln sonunda derinlemeye balayan Avrupa krizinin nedenini, felsefe ve ondan ayrlarak bamsz disiplinlere dnen modern bilimler ile bu bilimler temelinde rgtlenmi modern mesleklerin, toplumsal sorunlar zebilmedeki baarszlklarnda arar. Konumasnn bir noktasnda, krizin temelinde yatan ana etkeni belirleyebilmek iin Husserl (1994:83), Nasl oluyor da yzyllardr kuramsal ve pratik baarlaryla bu kadar gurur duyan Yenian kendisi, sonuta byyen bir honutsuzluun iine srkleniyor, hatta durumunu acil durum olarak alglamas gerekiyor? diye sormaktadr. Husserla gre honutsuzluun temelinde, nesnelci (objectivist) akl ve bu akla gre biimlenen nesnelci bilimsel yntem yatmaktadr:
... nesnelci bilim nesnel dnya diye adlandrd eyi tm varolanlarn evreni olarak kabul ediyor, bunu yaparken bilim reten znelliin
40
hibir nesnel bilimde hakk olan yere gelemeyeceine dikkat etmiyor. Doa bilimi okuyana gre salt znel olan her eyin devre d braklmas gerekir ... Matematiksel doa bilim baarya, olasla, kesinlie, hesaplanabilirlie dayal, daha nce akla bile gelmeyen tmevarmlar yapmak iin mkemmel bir tekniktir. Baar lt alndnda insan tininin bir zaferidir. Ama yntemlerinin ve kuramlarnn aklcl tamamen grecelidir. Kendisi gerek bir aklclktan tmyle yoksun olan bir balangc varsayar ... znel olan bilimsel tematik iinde unutulunca, alan znenin kendisi de unutulur ve bilim adam tema haline gelmez (Husserl, 1994:84-85).
Bilimsel etkinlik nesnelciletii lde bilimin kendisi nesneleir ve bir meslee dnr. Doal olarak bu srete, bilimci de nesneleir ve etkinlikte bulunaca bilimsel pratiin formelletirilmi bilgisine sahip olduu lde, bu pratii uygulamasna izin verilebilecek bir meslek sahibi olarak kabul edilir. Bu durum aslnda, modern toplumlarn genel rgtlenmesinde ne kan kurumsallama eiliminin, brokratizasyonun/aklclatrmann bilimsel temele dayanan mesleklerin rgtlenmesindeki yansmasdr. Brokratizasyon denilince de akla gelen ilk isim kukusuz Max Weber oluyor. Weber den yapacamz aadaki alnt, uzun olmakla birlikte, bizi tartmamz boyunca deiik almlaryla ynlendirecee benzemekte:
Brokratizasyon her eyden nce, ynetsel ilevlerin salt nesnel gerekelere gre uzmanlatrlmas ilkesinin gerekletirilmesine optimum olanak salar. Her grev ve bunlarn yrtlmesi, uzmanlk eitimi grm ve srekli pratik iinde hep daha fazlasn renen memurlara verilir. in nesnel biimde yrtlmesi, her eyden nce, hesaplanabilir kurallara gre ve kiilere gre deimeyen bir biimde yrtlmesi demektir. Kiisellikten arnmlk ayn zamanda piyasa nn ve genelde her trl plak ekonomik kar urann da parolasdr. Brokratik egemenliin tutarl biimde uygulanmas, stat onurunun azalmas demektir. Dolaysyla, eer ayn anda serbest piyasa ilkesine kstlama da getirilmiyorsa, bu, snf konumu nun evrensel egemenlii demektir... ada kltrn ve zellikle teknik ve ekonomik temellerinin zgll, sonulardaki ... hesaplanabilirlii art komaktadr ... Brokrasinin kapitalizme ok uygun gelen zgl nitelii, brokrasi ne denli insanlktan uzaklarsa o denli kusursuz geliir; resmi ilevlerden sevgi, nefret ve tm hesaplanamaz kiisel, irrasyonel ve duygusal eler ne denli ayklanrsa, brokrasi asl niteliine o denli yaklar ... (ve) nesnel uzmana o denli gereksinim duyar (Weber, 1986:206).
Bu alntda Weber, modern dnyann kiilere gre deimeyen bir rgtlenme ierisinde insanlar bir arada varolmaya zorladndan, bu dnyada ideal olarak sevgiye ve nefrete yer bulunmadndan ve bu dnyann kusursuzlatka insanlktan uzaklatndan sz
41
ediyor.1 Sanki Husserla, brokratik rgtlenmenin serpilip gelitii Yenian byk bir honutsuzluun iine srklenmesine niye bu kadar ok aryorsunuz? diye skc bir soru yneltiyor. Weber, insanlktan uzaklama ifadesiyle, insanlar arasndaki ilikilerin hesaplanamaz duygusal elerden, yani znellikten ayklanmas durumuna iaret ederken, bunun ayn zamanda kapitalizme ok uygun bir koul olduunu ileri sryor. Webere gre kapitalizm, Husserln ifadesini kullanarak syleyecek olursak, salt znel olan her eyin devre d braklmas ynnde toplumsal yapnn deiimine baskda bulunan bir toplumsal ilikiler rgtlenmesi olarak beliriyor. Bylesi bir toplumsal rgtlenmede doal olarak, insanlndan uzaklam nesnel uzmana gereksinim duyuluyor. nsanlk ve nesnel uzman sorularna daha sonra dneceimizi belirterek, tartmamz kapitalizm kavram etrafnda gelitirmeye alalm. SERMAYENN ZNELLNN YENDEN RETM YA DA SERMAYENN GEREK BRKM Kapitalizmi, salt znel olan her eyin devre d braklmas ilkesi temelinde rgtlenmi toplumsal bir sistem olarak kavramlatrabileceimizi ileri sryoruz. te yandan, tarihsel bir sistem olan kapitalizmin bireye, daha nce hibir zaman olmad kadar kendi yaam zerinde belirleyici olabilme olanan da sunduunu vurgulamamz gerekiyor. nk tarihte ilk defa, kapitalizm ile birlikte, eitli toplumsal balar, bireyin karsna salt kiisel amalar uruna kullanlacak aralar olarak kabilmitir (Marx, 1979:141). Bu toplumsal sistemin nkoullarnn olumaya balamas 16. yzyla rastlar. Marxn ifadesiyle, burjuva toplumu 18. yzylda olgunlua doru dev admlar atar ve iki yzyllk bir srede yerkrenin tmn kapsayacak ekilde, hibir toplumsal srecin, olas metalatrlmadan z itibariyle bak kalamayaca (Wallerstein, 1996:13) bir yetkinlie eriir. Toplumsal srelerin metalamas, insanlarn piyasa d srelerde giderek daha az bir araya gelmeleri anlamna gelmektedir. Her eyin metalamas ynndeki eilim, sermayenin balca gdsnn kendini bytme oluundan kaynaklanmaktadr. Bu anlamda, toplumsal yaamn yeniden retiminin piyasa yani metalar-aras ilikilere bamll, sermayenin kendisini snrsz bytmesinin yani birikiminin tarihsel bir sonucudur. Bu adan bireyleri zorunlu toplumsal balardan (efendi/kle, usta/rak, aa/kul vb.) kurtararak onlara znelliklerini yaama olanan balayan kapitalizm, ayn zamanda onlar byk
42
lde nesneler, yani metalar araclyla ilikiye girme kouluyla snrlamaktadr. Byle bir dnyada ise bireylerin znel varlklar, nesnelere dnt lde soyutlamaktadr. Sz konusu bu paradoksal durumu dikkate aldmz lde, kapitalizmin, modern dnyada belirgin bir eilim olarak ortaya kan nesnelletirme koulunu nasl n varsaydn, bu koulu nasl derinletirdiini ve Weber in ileri srd gibi bu koulun brokratizasyon/aklclatrma ile nasl rtp, onunla ahenk iinde bir arada varolduunu anlayabiliriz. Marx (1979:495), sermayenin ilk birikiminin ve gerek birikiminin nasl gerekletiini ve bunlarn gereklemesinin n varsaymlarnn birbirlerinden nasl farkllatn zmledii Grundrissenin 11. Blmnn alt balnda, Tarih iinde bir kez gelien sermaye, kendi varoluunun koullarn yaratr (dou koullar deil, varlnn sonular) diye yazmaktadr. Sermayenin gerek birikimi, sermayenin varlnn dourduu sonularn yeniden retilmesidir. Marxa gre, sermayenin tarihsel oluumuyla drt sonu ortaya kmakta ve bunlar, sermayenin gerek birikiminin nvarsaymlarna dnmektedir. Marx n temel sistematik koullar olarak niteledii bu nvarsaymlardan ilki, soyut emein ortaya kmasdr. Soyut emek ise canl emek kapasitesinin salt znel bir varolu halinde, nesnel varlnn elerinden, yani hem canl emein koullarndan (retim iin gerekli olan aralar), hem de canl emek kapasitesinin yaamas, varln srdrmesi iin gereken ihtiya maddelerinden kopmu, ayrlm olarak bulunmasdr (Marx,1979:504). Bir baka deyile, sermaye birikimi her eyden nce, emein tm nesnel koullardan bamsz, mutlak bir soyutluk dzeyinde ayrk bir zne olarak varlnn yeniden retilmesidir.2 kinci nvarsaym, sadece canl emein gereksinimlerini karlamaya yetecek kadar deil ayn zamanda canl emein artk-deer retmesini salayacak byklkte bir kullanm deerleri birikimidir. Bu anlamda canl emein soyut emek olarak yeniden-retilebilmesi, retim ve tketimde kullanlacak nesnelerin biriktirilmi olarak bulunmasna baldr. nc nvarsaym, deiimde bulunan taraflar arasndaki ilikinin zgr bir iliki olmas yani para dolamnn varolmasdr. Dolaysyla, retici iin gerekli ihtiya maddelerini dolaysz olarak retmeyip, mbadele dolaymndan gemek zorunda olan, yine ayn ekilde, yabanc emei, dolaysz olarak el koymak yerine, iinin kendisinden satn almak, mbadele
43
yoluyla elde etmek zorunda olan bir retimin mevcut bulunmas gerekmektedir (Marx 1979:504). Drdnc nvarsaym, sermayenin gerek birikiminin iradi esini oluturur. Bu irade ise, toplumsal retime kapitalist ieriini kazandran ve kendisini, retim faaliyetinin nihai amacn emei satn alarak parasal varln korumak ve deerini artrmak isteyen para olarak davuran sermayenin znelliidir. Ksacas, en soyut dzeyde ifade edildiinde, sermayenin gerek birikimi her eyden nce, sermayenin znelliinin toplumsal olarak yeniden retilmesidir. Bu baarld lde, sermayenin maddi birikimi mmkn olur. Biz bu almada, sermayenin znelliini modern dnyann kiilerden bamsz fakat onlara egemen olan znesi olarak kavramlatryoruz; ve modern dnyada nesnelci akln, toplumsal varoluun tm alanlarnda kurduu hkmranln nedenlerini, egemen znenin znelere yapt arda ve bu arya znelerin kendi konumlarndan verdikleri yantlarda aryoruz. zneyi tm znelerin karsnda, onlardan bamsz bir varlk, onlarn yan sra ortaya kan tikel bir varlk (Marx, 1979 :517) olarak gryoruz. zne yi hemen her yerde hazr bulunan, dnyay zneler iin dzenleyen ve anlaml klan ve bylece onlarn egemen znesi ve maliki gibi beliren bir gestalt, bir duyu ya da alglama tarz olarak dnyoruz. Tartmamzda geldiimiz bu noktada yeniden ifade edecek olursak, bu almada mhendisleri, zne ile istemlerinden bamsz zorunlu bir iliki ierisinde bulunan ve bu ilikiyle hesaplamak durumunda olan zneler olarak kavramaya alyoruz. Bu adan mhendislik kimliklerini ve bunlarla ilikilendirilebilecek ideolojileri, znenin mhendislii ve mhendisleri nasl konumlandrdna ve bu konumlandrn, mhendislerin mhendislii ve kendilerini olas konumlaylaryla rtp rtmediine ve bunlarn birbirlerini olumlayp olumlamadna bakarak incelemeye alyoruz. zne iin mhendislik ve mhendisler iin mhendisliin birbirlerini olumlamadklar durumlarda ortaya kan eliik mhendislik ideolojilerini, her ikisinin de temellerinde yatan aklclk tarzlar asndan ve modern teknoloji ve bilim ile kendileri arasnda kurduklar iliki balamnda deerlendiriyoruz.
44
MODERN DNYANIN BREY: SERMAYE OLARAK NSAN Modern dnyada kiilerden bamsz fakat onlara egemen olarak varolan bir zneden sz ederek, onu sermayenin znellii ile eitledik. Bylece modern dnyann tarihsel zglln temsilen imgelemimizde kurgulayabileceimiz znellii, tm yaamsal etkinliini parasal deerini artrmak isteyen soyut metafizik bir varla indirgemi olduk. Kukusuz, bu byk bir samalk olarak grlebilir, nk somut, yaayan bir kii olarak byle bir insann yani byle bir znenin varolmad, varolamayaca dnlebilir. te yandan, insanlarn ok eitli olan ilikilerini tek bir yararllk ilikisine indirgemedeki grnteki samalk ve bu grnteki metafizik soyutlama, modern burjuva toplumda tm ilikilerin, pratikte tek bir soyut parasal-ticari ilikiye baml klnm olmasndan kaynaklanmaktadr (Marx & Engels, 1997:17). Bu tam da kiiyi, Weberin belirttii gibi, hesaplanabilir kurallar ile kiilere gre deimeyen ilkeler temelinde nesnel bir biimde ileyen ve nl ynetim gurusu Peter Druckern zl ifadesiyle, tm amac ekonomik (parasal) sonu elde etmek olan, modern rgtlenmeler iinde yer alabilmesi iin her trl sevgi, nefret ve tm hesaplanamaz kiisel, irrasyonel ve duygusal niteliklerini insani varoluundan ayklamaya zorlayan, onu bylesi bir seim sorunuyla kar karya brakan modern yaamn gndelik samaldr.3 Aslnda, bu ary olumlayarak her ilikiyi bir fayda ve faydalanma balamnda para ilikisi olarak nesnelletirebilen kii iin sz konusu bu soyut metafizik varlk, sama bir varoluu deil tam aksine, dnlebilecek en aklc varoluu imgelemektedir.4 Byle bir varoluun, her ne trden olursa olsun, hibir hkmranlk tanmayan, din, doa anlay, toplum, devlet rgt gibi insani varoluu derinden etkileyen tm kategorileri amansz bir eletiriden geirip, akln yarg gc nnde varoluunu dorulamak ya da varolmaktan vazgemek zorunda brakan ve bylece her eye uygulanabilecek tek ve esiz l olarak eletirel akl temel alan, Aydnlanmann filozoflarnn imgeledii aklc insann varoluuyla arasnda pek bir benzerlik olmad aktr (Engels, 1995:59-61).5 Buna karn bu iki varolu, bu iki znellik, yani her eyin tek ve esiz ls olarak paray temel alan nesnelci aklclk (ekonomik aklclk) ile her eyin
45
tek ve esiz ls olarak eletiriyi temel alan zdeksel (maddeci) aklclk, birbirleriyle simbiyotik bir iliki iindedir. Marx n burjuvazinin ocukluk dnemi olarak niteledii btn bir 18. yzyl boyunca bu iki znellik, karlarnda ortak bir tehdit olarak duran ve mutlakyeti devletler tarafndan korunmakta olan feodalitenin, politik, dinsel ve duygusal ayrcalk ve imtiyazlar dnyasn bulmulardr. Bunlardan ilki, yani sermayenin znellii olarak beliren ekonomik aklclk, sanayi ve ticari etkinliin karsnda gl bir engel oluturan meslek, gedik ve loncalardan oluan tekelci yap ve ayrcalklarn kaldrlmasn, toplumsal zenginliin artrlmasnn nkoulu biiminde vaz etmi ve mutlak monarinin mutlak alternatifi olarak, serbest ticaret ve serbest rekabet ilkesi dorultusunda siyasal iktidar ele geirmitir. 6 Burada belirtmek gerekir ki ngilterede burjuvazinin iktidara yneldii tarihte ortaya kan ekonomi politiin, bir disiplin olarak serbest ticaret doktrinini lkletirmesi, onun, sermayenin aklclnn saf ve en gelimi biimini oluturduunu gsterir. Bu adan, klasik ekonomi politiin ve bir lde onun trevi olan modern ekonomi biliminin (economics) znesine, homo economicusa, yukarda modern dnyann egemen znesi olarak belirttiimiz sermayenin znelliinin, yani insanlarn ok eitli ilikilerini parasal bir byklk cinsinden tek boyutlu bir fayda balantsna indirgeyen znelliin, en rafine ve ayn anlama gelmek zere en safdilli davurumu olarak yaklamak mmkndr.7 Burjuva yaam tarznn en amansz eletirmeninin, Marxn, klasik ekonomi politiin eletirisine yaamnn nemli bir blmn adamasnn arkasndaki en nemli nedenin, ekonomi politiin rasyonel bireyi ile sermayenin aklcl arasndaki ideolojik rtme olduunu sylemek, sanrz yanl olmayacaktr. Nitekim Marx, ekonomi politiin, sermayenin kendi bilimi olarak geliip ilerleme gstermesini, temel varsaym ve kavramlarn giderek daha fazla sermayenin gerek birikiminin nvarsaymlarna yaknlatrm olmasndan izlemitir:
Ricardonun, Millin, vb., Smith ve Saya gre gerekletirdikleri byk ilerleme udur ki onlar insann varoluunun ... nemsiz hatta zararl olduunu sylerler. retimin gerek erei, bir sermayenin gereksinimlerini salad ii says deil, ama getirdii faizlerin miktar, yllk ekonomilerin tutardr onlara gre. Bir yandan emei iktisadn tek il-
46
kesi durumuna getirirken, bir yandan da cret ile sermaye karlarnn birbirleriyle ters orantl olduklarn, ve genel kural olarak, kapitalistin ancak creti, iinin de ancak sermaye karlarn ksarak kazanabileceklerini tam bir aklkla aklam bulunmas, modern ... iktisadn iyiden iyiye mantksal byk bir ilerlemesi oldu. Ona gre olaan iliki, tketicinin smrlmesi deil, ama kapitalist ve ii iin birbirlerini karlkl olarak smrmeye almas olgusudur (Marx, 1976:172).
Burada Marx, ekonomi politii, emei, zenginliin tek ilkesi durumuna getirirken kendisiyle elikiye derek, modern iktisadi yaamn temelinde sermaye-emek elikisinin yatt ilkesini belirlemi olmay, kendi adna gsterdii mantksal byk bir ilerleme olarak deerlendirmektedir. Bu eliki, ekonomi politiin snrlarn tayin eder; onun sadece sermayenin bilimi olduunu deil, daha da nemlisi, sermayeyi, eletirel akln hi bir hkmranlk tanmayan mahkemesinde yarglayamayacan aa karr. Marxa gre, ekonomi politiin bu elikisi, iktisatlarn zel mlkiyeti veri almalar sonucunda sermayenin znelliini benimsemi olmalarnn davurumundan baka bir ey deildir.
Ekonomi politik, zel mlkiyet olgusundan yola kar. Onu bize aklamaz. Sonradan kendisi iin yasa deeri tayan genel ve soyut formller biiminde, zel mlkiyetin gereklikte izledii maddi sreci dile getirir. Bu yasalar anlamaz, yani zel mlkiyetin znden nasl ktklarn gstermez. Ekonomi politik , emek ile sermayenin . . . ayrlma nedeni zerine bize hibir aklama vermez (Marx, 1976:152). Smithden Saya, ve ondan Ricardoya, Mille, vb. kadar, sanayi sonularnn Ricardo ve Mill gibilerine daha gelimi ve daha eliki dolu grndkleri lde, ekonomi politiin kinizmi, sadece Smithe oranla bymekle kalmaz, ama ayrca, olumlu planda, Ricardo ve Mill gibileri, hem de sadece kendi bilimleri daha tutarl ve daha doru bir biimde gelitii iin, insana yabanclamada, kendilerinden ncekilerden daha ileri giderler. Etkin biimi altndaki zel mlkiyeti zne ... durumuna getirmeleri sonucu, gerekliin elikisi, onlarn ilke olarak benimsemi bulunduklar elikilerle dolu ze tastamam karlk der. Sanayiin paralanm gereklii, bunu rtmek yle dursun, onlarn kendiliinde paralanm ilkelerini dorular. lkeleri, gerekte bu paralanmann ilkesidir (Marx, 1976:182-183).
Ksacas, klasik ekonomi politiin ilkelerinin elikisi, modern dnyann egemen znesinin, sermayenin, gerek elikisinin dorulanmasdr. Ve bu dorulama her eyden nce, sermayenin retken emei nasl konumlandrdn grmemizi salar. Sermaye emein karsna, insan olarak, yabanc bir varlk biiminde kar ve emein ve emek
47
rnnn kendisine ilikin olduu(nu), emein kendi hizmetinde bulunduu(nu) ve emek rnnn kendi kullanmna yarad(n) vaz eder (Marx, 1976:164). Bylece eliki zlm gibi grnr: Btn deerlerin yaratcs olduu kabul edilen emein, yani insann, sermayenin kullanm dnda hibir deeri yoktur. Bu durumda, sermayenin egemenliinde varolduu sre ierisinde emein, yani gerek retken znenin ki o artk bir nesne yani metadr kendisini nasl konumlandrabilecei ak bir ekilde kavranabilir:
Sermaye olarak, iinin deeri arz ve talebe gre ykselir ve hatta varoluu, yaam, fizik bakmdan, ve herhangi bir meta arzna benzer bir meta arz olarak bilinir. i sermayeyi retir, sermaye iiyi; yleyse o kendi kendini retir, ve insan, ii olarak, meta olarak, tm hareketin rndr. Artk bir iiden baka bir ey olmayan insan iin ve ii olarak, kendi insan nitelikleri, kendisine yabanc olan sermaye iin varolduklar lde vardrlar. ... Demek ki, sermaye artk ii iin olmadn dnr dnmez zorunlu ya da keyfi dnce, ii artk kendisi iin yok demektir, ii, yleyse creti yoktur, ve o insan olarak deil, ama ii olarak varolduundan, kendini topraa gmdrebilir, alktan lebilir, ...i ancak sermaye olarak kendisi iin varolur olmaz, ii olarak vardr ve bir sermaye onun iin varolur olmaz, ii olarak vardr. Sermayenin varoluu onun varoluudur, yaamdr, ve sermaye onun yaamnn ieriini ona kaytsz olan bir biimde belirler (Marx, 1976:171).
Buraya kadar srdrm olduumuz tartmann bir zeti niteliindeki bu alntdan, insann ii olarak varolduu durumda aslnda sermaye olarak varolduunu, te yandan sermaye olarak varolduu durumda ise insan olarak varolamadn okuyoruz. Bunun temel nedeni, sermaye olarak insann yani iinin, insani niteliklerinin, yukarda modern dnyann egemen znesi olarak tanmladmz sermaye iin varolduklar lde varolabilmesidir. Egemen zne ise kendi kullanm ve faydas dnda kald lde insann tm insani niteliklerine kaytszdr. Bu nedenle, sermaye iin insan bir nesneden baka bir ey olamaz ve bylelikle insanla olan ilikisinde sermaye salt znel olan her eyin devre d braklmas ve ilerin hesaplanabilir kurallara gre nesnel biimde yrtlmesi beklentisindedir. Bu beklentiyi yerine getiren insan kendisi iin insan deildir. Kendisi iin olmayan bir ey doal olarak kendisinden uzaklar. Bir baka deyile insan, sermayenin rasyonellerini olumlad lde kendisinden, ya da Weberin dedii gibi, insanlktan uzaklar ve brokratik rgtlenmenin ngrd kiiselliinden arnm insana dnr. O halde, modern dnyann zgl organizasyon ilkesi olarak beliren kiilere gre deimeyen ynetim ilkesi (brokrasi), sermayenin hkmranln geniletmesi ve derinletirmesine kout olarak, toplumsal rgtlenmenin hakim ilkesi konumuna gelmektedir. Byle bir toplumsal oluumda ise yukarda daha nce belirttiimiz gibi nesnel uzmana ihtiya belirmektedir.
48
FREDERICK W. TAYLOR: NSANIN SERMAYELETRLMES YA DA BLMSEL YNETMN LKELER

Philadephiada dnyaya gelen Frederick Winslow Taylor (1856-1917) sadece nesnel bir uzman olmay baarmad, o ayn zamanda alaydan yetime bir mhendis olabilmenin de stesinden geldi. Hemen tm orta snf Amerikan ailelerinin ocuklar iin dleyecei gibi, Taylorn ailesi de onun Harvardda hukuk okumasn gnlden arzuladlar. Fakat rivayete gre, doktoru, gzleri bozuk olan Taylora bir muayene srasnda kr olmak istemiyorsa okumaktan vazgemesi gerektiini salk verdi. Bylece hukuk kariyeri balamadan biten Taylor okuma yk olmayan bir i arayna yneldi. 1874-1878 yllar arasnda kk bir atlyeye rak olarak girdi ve burada torna ve tesviye ilerinde uzmanlat. 1878 ylnda Midvale Steel Works irketinden ald bir teklifi kabul ederek olgunluk dnemi alma yaamna, dz ii olarak balad. Bu irkette Taylor srekli ykselerek, srasyla zaman denetisi, makine operatr, takm efi, ustaba, yardmc mhendis ve daha sonra da bamhendis unvanlarn kazand. Midvaledeki parlak kariyerine Bethlehem Steel Works irketinde devam ettikten sonra bamsz bir ynetim danman olmay tercih etti. Mhendis kimliini ncelikle atlyede kazanan Taylor, danman kimlii altnda pek ok mektepli mhendise hibir zaman nasip olmayacak bir poplarite kazanarak, Amerikan i dnyasnda ve akademi evrelerinde hatr saylr bir dzeyde kabul grd. 1895 yl Taylorn yaamnda nemli bir dnemin balangc grnmndedir. Taylor 1895 de Amerikan Makine Mhendisleri Derneinin (AMMD) yllk toplantsnda A Piece Rate System (Bir Para Ba Sistemi) balkl bir tebli sundu.8 Toplant katlmclar tebliin para ba ksmn dikkate aldlar ve tarttlar; ynetim teknii ile ilgili ksmna ise ilgi duymadlar.9 Aslnda Taylor tebliinin bu ksmnn zgn ve yeni bir bak as ierdii inancndayd ve bu ilgisizlikten dolay byk bir hayal krklna uramt. Baarsz giriimi karsnda ylmadan yoluna devam eden Taylor, sekiz yl sonra 1903 ylnda, yine ayn toplantda ilk tebliinin gelitirilmi bir versiyonunu bu defa Shop Management (yeri Ynetimi) bal altnda sundu.10 Sonu ilk den-
49
emeden daha kt oldu. Taylorn teblii bu defa neredeyse tmyle bir yana itildi ve gz ard edildi. Personn aktarmasna gre, sadece vizyon sahibi birka adam ile Henry R. Towne isminde AMMDnin bir zamanlar bakanln yapm ve mhendislikten ok giriimci ve ynetici olarak yaamn srdrm bir zat, Taylorn fikirlerinden derinden etkilenmi grnyorlard.11 Aslnda 1886 ylnda Taylor daha henz AMMDnin bir yllk bir yesiyken katld ilk yllk toplantda, Towne The Engineer as Economist (Ekonomist Olarak Mhendis) balkl kuramsal bir konuma yapmt. Bu konumadan gen Taylor ok etkilenmi ve Townenin grlerinden hareketle izleyen yllarda kendi pratik ynetim ilkelerini gelitirmeye almt. Nitekim Taylor Towneye borcunu demek iin Shop Managementn nszn ona ayrmt. Bu nsz sadece Townenin deil belki ondan daha ok Taylorn mhendislie ve mhendise ykledii temel anlam aydnlatmas bakmndan tarihsel bir belge nitelii tamaktadr. Bu nszde Towne The Engineer as Economist balkl konumasna gnderme yaparak, mhendisliin ilev ve baarsn belirlemenin tek ls olarak para biriminin, yani dolarn, kullanlmas gerektiini ileri srmekte ve Taylorn eserinin bu nermeden hareketle yeni bir bilimin, Sanayi Ynetimi Biliminin, habercisi olduunu duyurmaktayd. Towneye gre bu bilim asndan mhendislik bir ynetim ilevidir; ve
Dolar, mhendisliin, baz durumlarda maliyetlerin gz ard edilebilecei askeri mhendislik ve denizcilik mhendislii dndaki tm dallarndaki mhendislik uygulamalarnda, kurulan hemen her denklemin son terimidir. Baka bir deyile, mhendisin doru ilevi yalnzca fiziksel problemlerin nasl zlecei sorusundan ibaret olmayp, ayn zamanda bunlarn en ekonomik yolla nasl zlebilecei sorusunu da iermektedir veya byle olmaldr. rnein, bir demiryolunun bir vadinin zerinden gemesi gerekebilir. Aka grlebilecei gibi, bunun, yarn toprakla doldurularak gerekletirilebileceini ileri srmek iin mhendise gerek yoktur; ancak, bunun mu yaplmas yoksa kpr m kurulmas gerektii kararnn verilmesi ve maliyeti toprak dolguyla karlatrlmas gereken ve bu hizmeti, gvenli ve en ucuz bir biimde yerine getirecek kprnn tasarm konusunda ancak bir kpr mhendisi yeterli beceriye sahiptir. Bu nedenle, mhendis, mesleinin doas gerei ekonomisttir. Onun grevi yalnzca tasarlamakla snrl olmayp ayn zamanda en iyi ekonomik sonucu verecek biimde tasarlamaktr. Gvenli olmayan bir yap veya almayan bir makine tasarlayan bir mhendis kt mhendistir; bunlar, gvenli ve alabilir ancak gereksiz lde pahalya kacak biimde tasarlayan mhendis yoksul mhendistir ve genellikle dk bir cret kazand sylenebilir; iyi bir ii makul bir maliyetle yrtlebilecek biimde tasarlayan mhendis gl ve genellikle baarl bir mhendistir; en iyi ii en dk maliyetle yapan ise eninde sonunda mesleinin zirvesine kar ve genellikle de bunun karl olan dl kazanr (Taylor,
50
1947: 6-7 iinde).
Taylor zerine tartmamz derinletirmeden nce burada ilk saptamamz yapmak durumundayz. Towne ve Taylor modern dnyann egemen znesinin arsn olumlamakta ve mhendisliin tek ve esiz lsnn para olduunu ifade etmektedirler. Yukardaki alnt bu konuda hibir pheye yer vermeyecek dzeyde sarihtir. Bir baka deyile, onlarn aklcl sermayenin aklcldr (yani ekonomik aklclk) ve bu anlamda sermayenin, mhendis kimliinde insan nasl konumlandrdn bize aklamaktadr. Yukarda Marxa gndermeyle sermaye iin insann anlamn belirlemeye alrken, kendi kullanm ve faydas dnda kald srece sermayenin, insann varoluuna ve onun tm insani niteliklerine kaytsz kaldn belirtmitik. Bu aklkta olmasa da ok benzer bir ekilde, Towne baarl mhendisi tanmlarken ki bu ayn zamanda onun iin mhendisin tanmlanmasdr sermayenin kullanm ve faydas asndan mhendislii temel almaktadr. Ona gre mhendisin salayaca tek yarar maliyetleri drmek yani para kazandrmaktr. Bunu beceremiyorsa dk cret alacak, yoksullaacak ve belki de bir gn isiz kalacaktr. Bir baka deyile, bu son durumda mhendis sermaye iin varolmayacaktr. yleyse o, kendini topraa gmdrebilir, alktan lebilir ... Towne, Taylor ve Sermaye ise bu duruma kaytsz kalacaklardr. Taylora dnecek olursak syleyebileceimiz en anlaml ey AMMD yelerinin byk ounluunun aksine, Sermaye nin ona hi kaytsz kalmam olmasdr. Taylor sadece en iyi ii en dk maliyetle yapabilmenin koullarn alm olduu iletmelerde gerekletirmi olmas nedeniyle mesleinin zirvesine kp en yksek creti almakla kalmam, bugn bile sermayenin rasyonelleri asndan geerlilii inkr edilemeyecek retim ve organizasyon ynetimi ilkelerini, kendi adna mal edebilme baarsn gstermitir. Bilindii gibi Taylorn ilkelerinin mantksal sonularnn geniletilmesinden baka bir ey olmayan Fordizm araclyla Taylor, yirminci yzyl kapitalizminin genel ieriini byk lde ekillendirmi ve belki de tam da bu nedenle bu yzyln en baarl ynetim danman olmutur.12 Taylor (1997) neredeyse kendi adyla zdelemi olan Principles of Scientific Managementa (Bilimsel Ynetimin lkeleri) ynetimin temel hedefini tanmlayarak balamaktadr. Ona gre bu hedef, tm alanlarn tek tek maksimum refahn salamaya bal olarak iverenin maksimum refahn salamak olmaldr (Taylor, 1997:21). Taylor bu hedefin, tartlmasnn bile gereksiz bir gerek olduunu dnmekle birlikte, sanayi dnyasnda ii rgtleri ve iveren rgtlerinin ounluunun, karlkl ilikilerinde sorunlarn, her iki tarafn da karlarna uyumlu bir ekilde zlemeyeceine inanmalarndan dolay gz ard edilip, unutulduu grndedir. Bu durumun bir sonucu olarak, modern sanayi toplumlarnda ii ve iverenin temel karlarnn ister istemez zt olduu gr hakimdir. Oysa bu grn aksine bilimsel ynetim, bu iki grubun gerek karlarnn ayn olduunu ileri srmektedir (Taylor, 1997:22). Taylor daha ak bir ifadeyle, bilimsel ynetim sayesinde hem iinin en ok istedii yksek creti alabilecei(ni), hem de iveren(in) retimini istedii gibi dk igc maliyetiyle gerekletirebilecei(ni) iddia etmektedir. Ksacas, Taylor Bilimsel Ynetimin lkelerinde, sermayenin temel elikisinin yani kapitalist ve iinin birbirlerini karlkl olarak smrmeye almas olgusunun bir yanlsamadan ibaret olduunu gstermeye almaktadr. Bu konuda Taylor mhendis ve yneticilere seslenerek:
Mhendisler ve yneticiler olarak bizler, toplumun dier katman ve
51
kesimlerinden ok daha fazla bu konulardan haberdar olmak ve sadece iileri deil, btn lkeyi dorular konusunda eitip aydnlatarak bu yanl fikirlerle savamak iin balatlan hareketin bana gemek durumundayz. Ancak, hl, uygulamada bu konularda hi bir ey yapmyoruz ve meydan ou yanl bilgilendirilmi ve ynlendirilmi ii tahrikileri ve alma koullarndan habersiz cahil, hisleriyle hareket eden kiilere brakm durumdayz (Taylor, 1997:27).
demekte ve onlar greve armaktadr. Bu ary kabul edenler hisleriyle hareket edenlerin aksine akllaryla eyleme gemeli ve temel ilke olarak
... btn teknik ilerde, iin yaplabilmesi iin gereken zelliklere sahip olan bir iinin, gerek eitimsizlik gerekse zihni kapasite yetersizlii sonucu beraber alt kiiler ya da stlerinin yardm ve rehberlii olmadan bu ii tam olarak anlayamayaca, onun tm hareketlerinin altnda yatan ve son derece nemli sonular olan bir bilimin olduunu (Taylor, 1997:33)
kabul etmelidirler. Ayrca, sz konusu bu temel ilke dorultusunda bilimsel kurallara gre ynetilen bir iletmede ynetimin idareyi ele almas ve iilere braklan ilerin byk blmn stlenmesi gerekmektedir (Taylor, 1997:34). Bu tr bir ynetim deiiminin mhendislere sermaye ile emek arasndaki iliki balamnda ykledii anlamn ve ilevin ne olduunu tartmadan nce Taylorn, bilim szcn ne anlamda kullandn belirtmemiz gerekiyor. Taylorn bilim kavram, bilim tarihinde bilimsel bilginin ne olduu zerine srdrlen etin ve karmak tartmalarda ileri srlen bilim kavramlaryla karlatrldnda trajikomik bir naiflie sahip grnyorsa da, kapitalist retimin rasyonelleri asndan deerlendirildiinde, belki de en doru bilim anlayn temsil ediyor. Taylora gre bilim, herhangi bir iin (yk tama, duvar rme, krekle aktarma, kesme vb.) gerekletirilmesinde yer alan gereksiz hareketlerin elenmesinden sonra, bu ii kural, kanun ve formllerle en hzl ve uygun hareketlerle en uygun aralar bir araya getirerek yapabilmekten ibarettir:
Birok durumda bilim, iinin iinin az bir blmn yapmas iin gereken hareketlerin zaman etdnn yaplmasyla ve basit analizleriyle gelitirilir. Bu alma, genellikle elinde bir kronometre ve izgili defter bulunan bir adam tarafndan yerine getirilir (Taylor, 1997:101).
Bylece Taylor, ii yani bilimi, zamann bir fonksiyonuna indirgemekte, zaman ise alan adamlarn hareketlerinin hzyla lmektedir. Bir baka deyile, Taylor iin ii hareketlerinin hz, gzlenebilen bir retim arac olarak bilimin nesnesidir; ve bir nesne olduu iin
52
de kendi iradesinden bamsz olarak hareketleri planlanabilen bir eydir. Bir bilim gelitirirken geilmesi gereken aamalar ise ona gre unlardr (Taylor, 1997:101):
1. Yaklak 10-15 tane, tercihen lkenin farkl yerlerinden ve farkl kurulularndan, analiz edilecek zel bir i iin uygun adam bulun. 2.Bu adamlarn incelenecek ii yaparken kullandklar ara ve gereler ile tm temel hareket ve faaliyetler btnn inceleyin. 3. Tm bu temel hareketlerin yaplmas iin gereken zaman bir kronometre yardmyla belirleyip, iin yaplmas iin gereken en hzl yolu sein. 4. Tm yanl, yava ve faydasz hareketleri eleyin. 5. Btn gereksiz hareketleri eledikten sonra, en hzl ve uygun hareketlerle en uygun aralar bir araya getirin.13
Bilimin yanla tahammlnn olmad, toplumsal teoride hemen tm epistemolojik konumlanlarn genel olarak kabul ettikleri temel bir varsaymdr. Epistemolojik konumlanlar arasndaki atma ve uyumazlk, daha ok, yanln nasl tanmlandndan kaynaklanmaktadr. Nesnelci (objektivist) olarak adlandrlan konumlana gre gerekliin doru bilgisi, znenin iradesinden bamsz olarak mevcuttur ve bilimin temel amac, nesnel gerekliin bilgisine ulaabilmektir. Bu anlay asndan yanl, nesnel gerekliin znenin alglad biimiyle gereklie tekabl etmemesi durumunda ortaya kmaktadr. O halde yanl, gerekliin kendi varoluunda deil, znenin alglamasnda ya da daha geerli bir ifadeyle znenin biliinde, kavrayndadr. Bu durumda bilimin herhangi bir faydasndan sz edilebilirse, bunun nesnel gerekliin doru bilgisinin tespitinden hareketle, znenin yanln dzeltmek olduu sylenebilir. Bu nedenle nesnelci konumlan asndan bilimin temel ilevi, insanlarn amalarn daha etkili gerekletirebilmelerine olanak salayan teknik ya da metotlar oluturan bir tr kontrol arac olmasdr. Ama olarak tanmlanan sorunsal ise bu yaklamda, bilimin kapsam ierisinde deildir. Baka bir deyile insann ynelebilecei herhangi bir hedef ama olabilmektedir. Bu adan Taylorun bilim kavramna yeniden dnlecek olunursa, bilimin amacnn srdrlmekte olan faaliyetlerin en hzl ekilde gerekletirilmesi olduu netlemektedir. Ancak bu trden bir kavrayta bilimin amacnn niin bu olduu yantszdr. Bu, bir nvarsaym olarak, bilimi gelitirecek olan kii iin veri bir hedeftir. Bu ise tm amac znellii elemek olan bilimin bizzat kendisinin, znel bir balangca sahip olduu anlamna gelmektedir. Bu blmn banda Husserldan bir alntyla iaret edildii gibi bilimi gelitiren znenin (ynetici/mhendis) yneliminin, znel olann (iin en hzl yaplma saiknn) bilimsel tematik ierisinde unutulmas sonucunda, bilimin konusu haline gelememesidir. Bir iin neden en hzl biimde yaplmas gerektii hibir ekilde sorulmamakta, doruluu ya da yanll sorgulanmayan verili bir durum olarak kavranmaktadr. Bu durum bir kere
53
kabul edildiinde ise herhangi bir iin bu tanmlama etrafnda doru ya da yanl yapld kolayca belirlenebilmektedir. Buna gre, bir iinin yapmakta olduu ii, baka bir teknik ya da metot kullanarak daha hzl yapabilmesi mmkn ise ii, mevcut durumda yanl yapmakta yani bilimsel olamamaktadr. Bilimin bu noktadaki grevi, iinin hzlanmasn engelleyen koullar ayklayarak, mevcut iini baka herhangi bir koulda daha hzl yapamayaca ekilde planlamaktr. Bu ise, nceki durumda yava olan znenin (iinin), znelliinin elinden alnarak hzl alan bir nesneye dntrlmesidir. Bu anlamda, ii artk kendisi iin zne olmaktan kp bilimin ngrd zneye dnmektedir. Bilime atfedilen bu tr bir aklclatrma, sermayenin retim srecinden beklentileri ile yakndan ilikilidir. Sermayenin retimden temel beklentisi, mevcut deerini artrarak kendisini bu yolla bytmektir. Bu adan bakldnda bir iin hzla yaplmas, sermayenin daha fazla deer kazanmas anlamna gelmektedir. Yani Taylor iin sorgulanmadan kabul edilen ama, sermayenin kendi karlar asndan bir zorunluluktur. Bir zne olarak sermaye, baka tm zneler zerinde tahakkm kurarak, kendi znelliini dier znelerin varlk bulabilecei yegne koula dntrmektedir. Bu noktada Taylorn mhendislii ve mhendisin grevlerini sermayenin kullanm ve faydas asndan tanmlay, yani onu para kazandrmann bir aracna dntrmesi berraklk kazanmaktadr. O halde mhendisin grevi, sermayeyi bytmek amacyla iiyi sermayeye dntrmektir. Taylorn bu yneliminin en yaln ifadesini, onun Schmidt isimli bir ii ile kurduu diyalogdan izlemek mmkndr:
Schimdt, sen yksek cretli biri misin? -Ne demek istediini bilmiyorum. renmek istediim senin yksek cretli biri mi, yoksa u etraftaki ucuz adamlardan biri mi olduun. renmek istediim, senin 1.85 dolar m kazanmak istediin, yoksa u etraftaki ucuz adamlar gibi 1.15 dolarla m yetindiin. . Elbette gnde 1.85 dolar kazanmak istersin. Herkes bunu ister. .. Sen de benim kadar biliyorsun ki, yksek cretli biri sabahtan akama kadar tam olarak kendine ne syleniyorsa onu yapar. u adam daha nce burada grmtn deil mi? imdi, eer yksek cretli biriysen, yarn sabahtan akama kadar bu adam sana ne sylerse eksiksiz yapacaksn..Bunu anladn m? Bu adam sana ne zaman yr derse yr. Otur derse otur ve kesinlikle ona itiraz etme.
54
Taylorun bu tyler rpertici diyalogundaki u adam mhendisi (bilimci), otur, kalk, yr trnden dzenlemeler mhendislii (bilimi), bu srecin sonucunda yksek cretli bir iiye dnm olan Schimdt ise artk asla kendisi olamayacak olan, sermayeye dnm insan temsil etmektedir. Bu haliyle Taylorun Bilimsel Ynetimin lkeleri olarak ne srdklerini, Marxla ilikilendirerek yeniden okursak, ii, ancak bir tr sermaye olarak kendisi iin var olabildii lde gerek ii olabilmekte ve bilimsel ynetimin temel ilevi de ona bu konuda yardmc olacak dzenlemeleri sunmak eklinde ortaya kmaktadr. Bu bak asndan mhendis, kapitalist iletmedeki aklclatrmay gerekletiren, tayc/ynlendirici bir aktrdr. Tarihsel olarak bakldnda Wallersteinin (1996:71-72) ileri srd gibi kapitalizm bakmndan temel nemdeki aklclatrma sreci, ynetici, mhendis, bilimci, eitimci gibi aklclatrma uzmanlarn ieren ayrcalkl bir cretli emek katmann, yaratlmasn gerektirmitir. Bu durum ise, temelinde meritokratik (yetenek kariyerleri ilkeli rgtlenme) yaplanmaya sahip olan brokratik (hiyerarik) i rgtlenmesinin, kapitalist toplumun zgl kurumsal tarz olmasna yol amtr.
Sonuta, meritokrasi ileyi olarak, bilimsel kltr de ideoloji olarak, tarihsel kapitalizmin temelinde yatan ileyilerin alglanmasn nleyen rtleri yaratmtr. Bilimsel etkinliin aklclna verilen byk arlk, snrsz birikimin akldlnn maskesi olmutur (Wallerstein, 1996: 72).
Wallersteinin bilime ynelik snrsz birikimin akldlnn maskesi eklindeki vurgusunun, nesnelci bilim konumlan iin geerli olduu aktr. Bu noktada sorulmas gereken, bilimin bir btn olarak her trden tahakkm merulatran bir ideolojik bask aygt olup olmaddr. Modern dnyay kendinden ncekilerden ayran temel zglln aklclk olduu, aklcln ise yeknesak olmayp birbiriyle elien iki temel kutupta ekillendii yeniden anmsanacak olursa, bu soruya olumlu yant vermek gerekten glemektedir. Hi kukusuz paray temel alan, ekonomik (nesnelci) aklcla dayanan bilim asndan bakldnda, sorunun yant olumludur. Ancak eletiriyi temel alan zdeksel (maddeci) aklcla dayanan bilim dnldnde, bilimsel sorgulamann bir btn olarak ideolojik bask aygtna indirgenmesi imknszlamaktadr. Bunun nedeni, eletirel akln kendi bilgi savlar da dahil olmak zere hibir doruluk savn nkoulsuz kabul etmeyiidir. Baka bir deyile onun nkoulu nkoulsuzluktur. Kklerini aydnlanma felsefesinde bulan bu aklclk, hibir hkmranl tanmamakta ve nesnel gerein kendisinin de yanl olabileceini dnebilmektedir. Bu konumlan, zneye doal olarak bir grev yklemektedir. O artk Wallersteinin bilimin maskesi
55
dedii eyi kaldrmakla, yani nesnel gereklii eletirmekle de ykmldr. Bu anlamda eletirel akl, bilimi bir ideoloji olmaktan kurtarp onu ideoloji eletirisine dntrr.
THORSTEIN VEBLEN: URASIZLIK DEOLOJSNE KARI MHENDSLK DEOLOJS

Bilim balamnda srdrdmz ideoloji ya da ideoloji eletirisi oluumu kukusuz mhendislik iin de geerlidir. Taylor rneinde aka ortaya kt gibi, mhendislik de bir ideolojik bask arac biimini alabilir. te yandan mhendislik, ideoloji eletirisine ynelen bir perspektif olarak da gereklie ynelebilir. Nitekim, bundan sonraki tartmada tantlacak olan Thorstein Veblen asndan modern sanayi toplumlarnda mhendislik, ideoloji eletirisi grevini yerine getirme sorumluluuyla yz yzedir. 20. yzyln balarnda Amerikan akademik evrelerinde efsanevi bir kimlik oluturan Veblen (1857-1929), Norveli gmen bir ailenin ocuu olarak Wisconsinde dnyaya geldi. Amerikallaan orta snf bir ifti ailesinin zlemlerine uygun olarak Veblen, eitimini, bu lkenin en elit okullarndan biri saylan Yale niversitesinde tamamlad ve akademik hayatn bir tr gezgin olarak ok sayda elit niversitede (Chicago, Stanford, Missouri, New School) srdrd. Galbraithn (1980:61) dedii gibi Amerikan niversiteleri bu tarihlerde, tutucu gerekleri onaylayp pekitiren profesrlerin, zenginlii ve giriimi saygyla karlamalarn istemekteydi. Veblen bunu yapmad, dolaysyla da hep bulunduundan baka bir kurum iin ideal bir kii olduuna karar verildi. zel hayat da srekli alkantlarla dolu olan Veblen, tm bunlara ramen renkli ve cokulu yazlaryla Amerikan aydnlarnn ilgi oda oldu. Veblen ok sayda kitap yazm olmakla birlikte, bu yzyln bana rastlayan ve ilk eseri olan The Theory of Leisure Class (Urasz Snf Kuram) adl almas, sosyal bilimler evrelerinde en ok ilgi uyandran ve onunla birlikte anlan kitab oldu. Heilbroner in (1953: 216-217) yorumuna gre bu kitap yaynlandnda bir ok kimse onu, aristokrat snfn yaam tarz ve zenginlerin zaaflar zerine bir hiciv olarak deerlendirdi. Gerekten de Veblenin bu kitab, Amerikan toplumunun varlkl snflarnn yaam tarzlarn birbirinden arpc rneklerle alayc bir ekilde betimlemekte ve bu adan kuramsal bir
56
almadan ok bir tr gzlemler manzumesi gibi grlebilmektedir. Ancak bu zengin yknn arka plan, felsefi ve sosyolojik adan nemli bir sorgulama alann da iermektedir. Heilbronera yeniden dnecek olursak, Veblen bu kitapta aslnda u temel soruya yant aramaktadr: Ekonomik insann doas nedir? Ekonomik insan, ierisinde urasz bir snf barndran toplumsal yapy nasl ina etmitir? Uraszln kendi bana ekonomik anlam nedir? Veblene gre servet bo zamann yaratc kaynadr. Bo zaman ise alma zorunluluunun olmamas anlamna gelip, ar tketimle gerekleen bir gsteri alan oluturarak servetin da vurulmasna olanak salamaktadr. O halde bo zaman, hem servetin sonucu hem de onun yeniden reticisidir. Yaamn estetik ve ahlaki dzeyde ideal biimini tanmlayan uraszlk, ayn zamanda oluturduu ekim alanyla farkl toplumsal snflarn varoluunun koullarn da hazrlamaktadr. Uraszlk hakkna sahip olan varlkl st snflar, toplumsal baar tanmnn da simgesidir. deolojik dzeyde bu baar tanmnn temel ilkesi, almadan yaama olanana sahip olmaktr. Bu anlamda, almak zorunda olan alt snflar iin uraszlk, bir zlem kayna, yani ulalmas arzulanan bir hedeftir. Uraszln bir ideoloji olarak yoksul snflar zerindeki etkisi, almadan servet ve para sahibi olabilme olanann, temel ahlaki ilkelerle elimediini merulatrmasndan kaynaklanmaktadr. Veblenin bu ideolojiye ykc eletirisi, uraszlk olanann ne yazk ki toplumun her kesimi iin bir gn ulalabilecek bir koul olamay zerine younlamaktadr. Uraszlk yalnzca herkes iin mmkn olmayan bir ans olamamann tesinde, yaamn alarak srdrmek zorunda olan insanlarn toplumsal refah zerinde de bir tehdittir. Bu nedenle uraszlk ideolojisi, ahlakd bir varoluu insanlar iin kabul edilebilir klmaktadr. Veblen hemen tm eserlerinde, tam da bu ahlakd varolua kar kmakta ve modern sanayi toplumunun urasz snfn ortadan kaldracak koullar belirlemeye almaktadr.14 Bu adan Veblenin, teknoloji tartmas balamnda mhendislik sorununu ele al, maddi retim ile parasal servet arasndaki uyumaz elikilerin sorgulanmasn ve alma ile toplumsal refah arasndaki karlkl belirlenimin kavranlmasn mmkn klar. Veblenin sanayi sistemine duyduu ilgi, modern toplumun zgl rgtlenme ilkesini belirlemeye ynelik kuramsal arayndan kay-
57
naklanr. Ona gre, bu ilke sanayi etkinliklerinin gnmzdeki durumu veya teknolojidir (Davis 1980, Lauer 1991, nc 1996). Veblene gre teknoloji, doann, tarihsel olarak yaratlm insan ihtiyalarn tatmin edecek nesnelere dntrlmesi amacyla kullanlan retim srecinden daha fazla bir eydir. Teknoloji, ncelikle bir bilgi ve inan sistemidir; ve modern bak asnn ayrt edici niteliini tanmlamaktadr (Veblen 1964:2-3). Veblen in kavraynda modern teknoloji, birbiriyle elikili iki eilimi ierdii izlenimini vermektedir (Veblen 1964:11). Bunlardan birincisi, mevcut bilgiler nda herhangi bir sorunun zmne ynelik olarak nerilebilecek yantlar arasndan zorunlu bir seim yaparak, zm tartmalarn sonlama araydr. kincisi ise mevcut yantn doruluunu temellendiren bilgiyi sorgulayp onu aarak, yeni bir yant oluturabilmeyi mmkn klacak yeni bilgiyi retme eilimidir. Bu iki eilimden yola karak Veblenin sanayi dnyasna ve bu dnyann gerilim ve eliki alanna girebiliriz. Modern bak asnn birinci eilimi olan zm araylarn sonlama giriimi, etkinliklerin srdrlebilmesi iin meru bir zemin hazrlamakta fakat ayn zamanda yeni bilgiyi retmeyi amalayan ikinci temel eilimin nnde de engel oluturmaktadr. Veblen, The Engineers and the Price System (Mhendisler ve Fiyat Sistemi, 1921) adl kitabnda, sabotaj terimini kullanarak, modern toplumun temel elikisini, sanayi teknolojisinin doasnda varolduu ileri srlebilecek olan bu iki eilim arasndaki gerilimle belirlemeye almaktadr. Veblene gre kapitalist sistemin organik bir esi olan sabotaj, sanayi retiminin artrlmasnn mali sermaye tarafndan engellenmesi ve bu nedenle ekonomik kaynaklarn atl kullanlmas anlamna gelmektedir. Galbraithin zl ifadesiyle, Veblen, Modern toplumda sanayi ve i dnyas, yani yetenekleriyle mal retimine katlanlarla asl dncesi para yapmak olanlar arasnda bir elikinin mevcut olduunu ileri srmektedir. Servet peinde olanlar (urasz snf) krlarn artrmak amacyla gerekli grdklerinde retimi kstlamakta, . . . , yani reticilerin yeteneini sabote etmektedirler (Galbraith 1980:62). O halde, servet peinde olan iadamlarnn (kapitalistler) bak asnda hangi eilimin daha baskn olaca, parann hangi eilimde daha ok kazanlacana bal olarak biimlenir. te yandan, reticiler snfnn bak asnda ise ikinci eilim, yani retim koullarn deitirici, gelitirici abann her
58
zaman daha baskn olaca beklenmelidir. Ancak servet sahiplerinin mali gc elinde bulundurmalar nedeniyle, bu iki eilim arasnda kapitalist iletme asndan bir seim sz konusu olduunda, hangisinin tercih edilecei kanlmaz olarak servet sahiplerinin iradesine baml kalmakta ve bu da karar almann tek ve esiz ltnn para olmasna yol amaktadr. Ksacas, yukarda modernitenin egemen aklclk formu olarak belirttiimiz ekonomik aklclk, servet sahiplerinin davranlarnn gdsn oluturmakta ve bu gdyle uyumlu olarak servet sahipleri, modern bak asnn iki eiliminden birini dierine karlar gereince yelemektedirler. Bu nedenle ideolojik dzeyde srekli gelimeci bir nitelik tad ileri srlen ikinci eilimin ancak ve ancak ilkine gre servet sahipleri iin daha kazanl olduu durumlarda toplumsal deiimi ynlendirdii sylenebilir. Veblene (1921:34) gre Amerikan i dnyas tarihinde iadamlar, zaman iinde ekonomik aklcla uygun olarak dikkatlerini, retimden elde edecekleri krlardan uzaklatrarak, yalnzca mali yollardan elde edebilecekleri kazanlar zerine younlatrmlardr. Bu yapda, hisse sahibinden baka bir ey olmayan iadam iin retimin kendisinden ok, onun mali getirisi nem kazanmakta ve bylelikle iadamlarnn kararlarnda finansal ynetimin etkinlii ne kmakta, retim ynetiminin ve bu fonksiyondan sorumlu olan teknik kadrolarn nemi ise azalmaktadr. Bu noktada yantlanmas gereken soru, toplumun maddi refahn oluturan retime kaytsz kalabilen iadamlarnn, sanayinin ynetiminde mali gleri araclyla kurduu denetime, yaamlarn bu retimle srdren geni halk kitlelerinin neden rza gsterdikleridir. Veblen bu durumun nedenini, toplumda uraszlk ideolojisinin egemen olmasnn yan sra iadamlarnn sabotajna ramen Amerikan toplumunun, maddi refahn srekli artrabilmi olmasyla aklamaktadr. lgin bir tesadfle sabotajn toplumu gerek yoksullamaya srkleyebilecek sonular, Veblenin lm yl olan 1929da, Byk Bunalm da ortaya kmtr. Oysa ki, The Engineers and the Price Systemin satrlar arasnda, bu kitabn yaynlanmasndan yaklak on yl sonra ortaya kan bu bunalmn uzak grllk olarak nitelendirilebilecek bir tahminini okumak mmkndr. Veblene (1921:41) gre herhangi bir ekonomik bunalm durumunda kapitalist iletmeler krlarn korumalar iin iki temel politika seeneine sahiptirler: ya retim miktarlarn azaltacaklar ya da
59
retim maliyetlerini drerek retim miktarlarn artracaklardr. Bu iki seenekten ilkinin, retim sreleriyle ilgili olmad yani sorunun zmn mevcut retimin yapsnda herhangi bir deiiklie gidilmeksizin mali/fiyatlama ilemleriyle ama bekleyiinde olduu aktr. kincisinin ise, retim ynetiminin sorumluluk alanna dahil olduu ve retim teknolojisinin iyiletirilmesi dorultusunda teknik kadrolara arda bulunduu belirgindir. Ancak kapitalist iletmelerdeki mali ynetim egemenlii, kararlarn genellikle ilk seenee uygun olarak alnmasna neden olmaktadr. Bu durum, iadamlarnn tercihlerine uygun olarak retim teknolojisi seimini mali ynetim kararlarna balamakta, teknik kadrolar zerinde bu kararlara uymay zorlayan bir bask oluturmaktadr.15 Sonu olarak, bunalm koullarnda sanayiden byk lde ve fiilen kopmu olan iadamlarnn beklentilerini karlamak amacyla, den fiyatlar karsnda retimi daraltlp fiyatlar kontrol etme tercihi, retim maliyetlerini drecek bir teknolojik yenileme arayna yelenmektedir. Bu nedenle bunalm an, toplumun maddi refahnn baltalanmasnn ya da sabote edilmesinin en ak izlenebildii ve bylece uraszlk ideolojisinin meruluu hakknda phelerin berraklat andr. Veblenin betimledii dnyay ideoloji kavram etrafnda yeniden deerlendirdiimizde bu dnyann, birbiriyle uyumaz iki temel ideoloji etrafnda ekillendii gze arpmaktadr. Bunlardan ilki paradan para kazanarak almadan yaamay temsil eden uraszlk (servet) ideolojisi, dieri ise retim ve maddi refah amalayan mhendislik ideolojisidir. Kapitalist toplumsal ilikilerin toplumsal yapnn hakim esi olmas nedeniyle ilk ideolojik konumlan yani uraszlk ideolojisi, toplumda egemen olan ideolojidir. Althuserin (1974) kavramlatrmasndan hareket edecek olursak, ideoloji her eyden nce, toplumsal ilikilerin yansmas deil bu ilikileri oluturan bir edir. Gnlk yaamn bir parasdr o. Bu anlamda insanlarn yaam koullaryla olan ilikilerinin an be an imgesel bir temsilidir. deoloji bu zelliinden dolay insanlara nasl yaanlmas gerektii hakknda bir arda bulunarak, yaam koullarnn anlamn tanmlamaktadr. Ksacas ideoloji, yaam anlaml klan bilintir. Buna ramen o yaamn ta kendisi de deildir kukusuz. deolojiler yaamdan grece zerk olarak yaamn ierisinde bulunurlar. Oysa yaam, her an beklenmedik dnmlere aktr; ve bu nedenle her an, yeni anlamlarn olumasna
60
yani yeni ideolojik elerin yaratlmasna ya da bunlar mevcut ise kefedilmelerine olanak tanmaktadr. Bu ereveden bakldnda, Veblen asndan mhendislik ideolojisi, uraszlk ideolojisinden grece bamsz olup, dier ideolojiler gibi toplumsal yaamn bir esi olarak insanlara arda bulunmaktadr. Bir insan olarak mhendis, birbiriyle eliik iki ideolojik arya maruz kalmaktadr. lk olarak o, bulunduu toplumdaki her insan gibi kanlmaz olarak yaamnn anlamn egemen ideolojinin arsnda bulmakta ve uraszl kabul edilebilecek bir yaam tarz olarak grebilmektedir. Ancak mhendis, mesleki varoluunda uraszl yadsyan, almay ve retmeyi yaamn gerek anlam olarak kuran bir ideolojiyi de kendiliinden tamaktadr. Modern toplumun yapsnda grece bamsz olarak bulunan ideolojik konumlanlar, sistem dzeyinde bir eliki tayarak birlikte varolabilmektedir. Yani toplumsal yapnn ideoloji evreninde, birbiriyle uyumlatrlamaz dnce ve bilin sistemleri yan yana bulunabilirler. Bu uyumsuzluun toplumsal yapnn dier katmanlar zerinde etkili ve dntrc olabilmesi, karlar birbiriyle atan gruplar harekete geirebilecek bir netlie ulamas ile mmkndr. Bylesi durumlarda sistem dzeyindeki eliki, artk toplumsal bir elikiye dnmtr. Bu erevede Veblenin modern toplumda tespit ettii sistem dzeyindeki eliki, modern teknolojiye zg iki eilim arasndaki gerilimden kaynaklanr. Mevcut kapitalist ilikilerin kendini yeniden retebildii koullarda, ideoloji evreninde sakl olan bu eliki toplumsal bir elikiye dnememektedir. Bu nedenle de uraszlk ideolojisinin eletirel kartn oluturan mhendislik ideolojisini temel alp, onu toplumsal merulua tayabilecek etkili bir taraftar kitlesi de yoktur. Dier taraftan, kapitalist toplumsal ilikilerin kesintiye urad ekonomik ve politik bunalm dnemlerinde bu eliki, ona hayat verecek olan kitleleri bulabilir ve artk yalnzca ideoloji dzeyinde deil toplumun her dzeyinde hissedilebilir. Byle bir anda toplumsal bir aktr olarak mhendis, modern bak asn mhendislik ideolojisine indirgeyerek, yaanan bunalmn sorumlularnn servet sahipleri olduunu grebilir ve onlarn servetlerinin ve ideolojilerinin temelini oluturan parann aklclnn, yani ekonomik aklcln, eletirisine ynelebilir. Bu durum, onun, modern toplumun egemen aklclk biimi olan ekonomik aklclktan uzaklaarak eletirel akla
61
geiini temsil eder (nc, 1996:67-69). Daha nce deinildii gibi eletirel akl ise, hi bir hkmranlk tanmad iin, mhendisi, servet sahiplerinin toplum zerindeki ideolojik ve maddi hegemonyasn reddederek kendisini, karlar servet sahiplerinin karlaryla eliik bir zne olarak yeniden kurar. Aktr ki, bu mhendis kapitalist varolula uyumlu bir bilin sergileyen Taylor perspektifli mhendisin tam kartdr. Bu durumda ne kan kritik soru, bu mhendisin bilincinin varlk temelini belirleyebilme sorusudur. Bir baka deyile, kendisini kapitalist varolula eliki iinde alglayan eletirel mhendisin varoluunun kayna nerede ve hangi tarihte yatmaktadr. Bu soruya izleyen blmde yant aryoruz.
NOTLAR
1) Weberin modern kapitalizm hakknda ileri srdklerinin tmn burada ele almamz mmkn deil. Bu konuda bilgilenmek isteyen okuyucu Weberin yazlarn olduka zengin bir ierikte ve Marxn dncesiyle karlatrarak anlamaya ynelen iki nemli esere, Lwith (1999) ve Sayere (1991) bavurabilir. 2) Sz konusu bu znenin kapitalist retim ilikileri ierisinde nasl (yeniden)-retildiini aada ayrntl olarak ele alyoruz. 3) Buradaki sama szcn Trkeye uyumsuz olarak evrilmi olan varoluu felsefenin absurd kavramyla benzer bir anlamda kullanyoruz. Bu kavramn varolu sorunu asndan en ilgin yorumlarndan birini Camusnn Sisifos Syleninde bulmak mmkndr. Camus bu kitabna yle balar: Gerekten nemli olan bir tek felsefe sorunu vardr; intihar. Yaamn yaanmaya deip demedii konusunda bir yargya varmak, felsefenin temel sorusuna yant vermektir (Camus, 1997:15). Bir ka sayfa sonra Camus bu soruya kendi yantnn ne olduu hakknda ilk iareti verir: Varl, yaamas iin gerekli olan uykudan yoksun brakan bu ok nemli duygu nedir? Kt nedenlerle de aklansa, aklanabilen bir dnya bildik bir dnyadr. Ama tersine, birdenbire dlerden, klardan yoksun kalm bir dnyada insan kendini yabanc bulur. Yitirilmi bir yurdun ansndan ya da adanm bir topran umudundan yoksun olduu iin, bu srgnlk aresizdir. nsanla yaam, oyuncuyla dekoru arasndaki bu kopma, uyumsuzluk duygusunun ta kendisidir (Camus, 1997:17-18). Camusnn dlerden ve klardan yoksun olarak tanmlad bu dnyay, Weber bylerden
62
yoksun (disenchanted) bir dnya olarak niteler. Marx ise bu dnyay nakit demenin soukluuyla betimler. Btn bu dnya metaforlarnn hepsi modern kapitalizmin insann varoluunda yaratt metafizik patolojiyi ifade edebilmek iin nerilmitir. Lukacs (1979:83) sz konusu patolojiyi burjuva toplumunun kendi gerekliini davurmas eklinde yorumlar ve sosyalizmi reddeden varoluu aydnlarn kulland, dnyann anlamsz, sama ve skntl bir yer olduu fikrini ifade eden, bountu kavramnn toplumsal zmlemesine ynelir: Bountu, elbette ki, d dnyadaki bir yaantnn rndr; fakat bu yaant da z gerei zneldir ve gereklie belli bir adan bakmann sonucudur. Bu yaantnn yalvac olan Kierkegaard yle diyor: ...Bountunun nesnesi olan Hilik yava yava bir varlk kazanr. . . Bountunun bir sonucu olan Hilik, birbirini yanstan ve giderek kiiyi iine alan bir korkular bileimidir... ... Kaos bountunun bir sonucudur; bountu da toplumsal yaamn bir rn, zellikle, emperyalizmin toplumsal yapsnn burjuva aydnlar zerindeki etkisi. Bir kar yol olarak sosyalizmin reddi demek, kiinin gzlerini gelecee kapamas demektir; birey, bu durumda, bountuyu ve kaosu deimez bir yazg olarak kabul eder. Bu noktada, son zamanlarn en popler kuramlar arasnda kaos teorisinin bulunduunu anmsamamak elde deil. 4) Nesnelci aklclk, varolusal samal ikame eden bir yanlsama olarak da grlebilir. 5) Bu, 19. yzylda Marx ve Engels ile devam edip, 20. yzylda Frankfurt Okulunun nde gelen dnrleri olan T. W. Adorno, W. Benjamin, E. Fromm, M. Horkheimer ve H. Marcuseun almalaryla gnmze kadar ulaan ve bugn toplum bilimlerinde geni bir aratrmac kitlesi tarafndan kullanlan Eletirel Teori (Critical Theory) ynteminin temelini oluturan aklclktr. Eletirel Teorinin yntemsel temelleri iin Morrowun almalarna (1985, 1991, 1994) bavurulabilir.
6) Tarihsel sosyolojide kapitalizme gei sorunu olduka zengin bir tartma alan oluturmaktadr. Bu adan nde gelen dnrler arasnda March Bloch, Karl Polanyi, Immanuel Wallerstein, Fernand Braudel ve zellikle Barrington Mooreun isimleri anlmaldr. Bu dnrlerin almalarn deerlendiren yazlar ieren bir alma iin Skocpola (1999) bavurulabilir. Bu noktada bizim vurgulamamz gereken, kapitalizme geite burjuvazinin iktidar ele geirmesinin farkl snfsal ittifak bileimleriyle mmkn olduudur. Bununla birlikte burjuvazi iktidara hangi yoldan gelmi olursa olsun, zgr ya da hr deiimin, zenginliin nkoulu olduu dncesini topluma yayar. Bu anlamda burjuvazinin global bir aklcla sahip olduu sylenebilir.
7) Homo economicus, btn yaamn salayaca fayday maksimize etmeye adam aklc insandr. 8) Taylorn bu teblii hakknda daha ayrntl bilgi iin Personn Taylordaki
63
(1947) sunu yazsna baklabilir. 9) Taylor hakkndaki izlenimler Person tarafndan aktarlmaktadr. 10) Taylorn Shop Management balkl yazs Taylorda (1947) yeniden baslmtr. 11) Aktaran Person (Taylor, 1947:xii). 12) Gnmzde Taylorizm/Fordizm ikilisinin Post-Fordist esnek retim/yaln organizasyon ikilisi tarafndan ikame edilmekte olduu ve bu nedenle ortadan kalkmaya yz tuttuu yolunda bir sylem oluuyorsa da, bu iddiann gerei pek yanstmad yaplan aratrmalarla her gn biraz daha belirginlemektedir. Bu konuda Piore ve Sabele (1984), Boyere (1991), Lipietze (1997) baknz. 13) nc blmde snf konumlarn belirlemeye alrken, kapitalist konuma ilikin olarak kapitalist rol kavramn kullanyoruz. Bu rol, artk deer retiminin nkoullarn salamak zere emekilerle retim aralarnn birletirilmesi ilevini iermektedir. Okuyucu nc blmde bu kavramla karlatnda, Taylorn tanmlad bilim gelitirirken geilmesi gereken aamalar anmsarsa, kapitalist roln bir bilim ya da mhendislik olduunu da dnebilecektir. Bu bilimin doas hakkndaki grlerimizi izleyen sayfalarda ksaca belirtiyoruz. 14) Bir baka deyile, Veblen, Adriyen gibi dnmektedir.
15) Bu konuda daha ayrntl bir tartma ncde (1996) bulunabilir.
64
65
66
67
NC BLM
EKONOMK SINIFLAR AISINDAN MHENDSK VE MHENDSLER SORUNU: TARHSELLN SINIRLARI VE TARHSTLN AILIMLARI
68
69
rade medeniyeti, cansz tabiata hkmetmek iin ruhun btn gcn madde zerinde toplamtr. Yalnz dikkati, refleksi ve zeky beslemitir. Bu yzdendir ki ruh, gzn eyadan kendine evirmek iin pek az frsat bulmu ve sonunda btn gerei maddeden ibaret farz etmeye balamtr. rade medeniyeti kendiliinden insan makineletirmi, cansz tabiata hkmetmek isterken, bir bakmdan, onun hkmne girmitir. rade medeniyeti insanda, ruhun gcn inkr ederek, maddeyi tanr haline getirmitir... Fayda zerine kurulan ahlak, fayda ve karlar arpt anda yklacaktr. Bir zmre iinde fertlerin faydasn, bir cemiyet iinde zmrelerin faydasn, bir medeniyet iinde milletlerin karn birletirmek imknszdr. Fayda ahlak ister bencillik zerine kurulsun, ister sosyal kar zerine dayansn: Grecelidir, deikendir, ireti olmaya mahkumdur. (Hilmi Ziya lken, Ak Ahlak, s. 104 ve 106)
rade medeniyeti ile fayda ahlak ki bunlar bize en soyut dzeyde tarihsel kapitalizmin ruhunu betimler insann tarihin bir evresinde kazanm olduu ve bu nedenle greceli, deiken ve geici bir varolu biimini ifade etmektedir. Bu medeniyet ve ahlak sisteminin rettii insan faydac insandr ve evrensel olarak deil tarihsel bir insan olarak karmza kmaktadr. Burada sz konusu olan bugn varolan bir insanlk oluumudur; fakat bu oluum, gemite olduu
70
gibi gelecekte de varolamayacak bir insanlk durumudur. Faydac insan, duygularn dlayarak bilincini aklyla snrlam olduu iin insann btnln inkr etmitir. Bir baka deyile, insan, faydac varoluunu kendi btnln kabul ederek deil tam aksine kendi btnln inkr ederek kazanmtr. nsan, olu halinde bir varlk olduu iin faydac oluumu ve bu anlamda tarihsel oluumu kendisinden eksik olan varlyla, bize insan anlatr. nsann, kendi btnln kabul ederek kazanabilecei bilincini onun tarihst varoluu olarak kabul edersek, insann tarihsel varoluu (faydac insan), insann bilincini snrlayan kabulleri amak dorultusunda eylemsiz kal anlamna gelmektedir.1 Bu anlamda, bugn iin veri alabileceimiz tarihsel insan, sregelmekte olan kapitalist toplumsal ilikiler iinde ve bu ilikilerin ngrd bilinle eylemde bulunan insandr. nsan, kapitalist evrede kazand bilin ile faydac olduu iin en ou isteyip en azla, sermaye olarak insanla yetinmek zorunda kalan insandr. nsann tarihst varl, bu tarihsel varla seslenerek onu kendisini inkr etmeye arr. Faydac insan asndan bu sesleni, insann sermaye olarak varln yadsyp, kendi btnlnn bilincine ulamas arsdr. Tarihsel insan bu seslenii duyabilir ve bu arya ynelebilir. Fakat bu ynelim kanlmazlk tamaz, aksine bilinli bir mdahale ile oluturulacak kolektif bir hareketin, tarihsel insan toptan dntrmek zere eyleme gemesinin sonucu olarak belirir. Bu blmde, yukarda tanmladmz seslenii duyabilecek trde bir mhendisin varlna dair bir sorgulamaya yneliyoruz. Bylesi bir sorgulamaya yneli, doal olarak tarihsel olann tarihst olandan ayrt edilmesine imkn salayacak bir yntemi ngrmektedir. Bu blmde ilk nce, sz konusu bu yntemin temel varsaymlarn tanmlyor ve toplumsal bilimde geerli olan yntemlerden nasl ve hangi dzeylerde farkllatn ksaca tartyoruz. Bu tartma bizi, aratrmamzn iki farkl alana ait iki farkl sorgulamay ierdii gereiyle yzletiriyor. Birinci sorgulama alan, bireylerin (mhendislerin) kapitalist koullarda kazanabilecekleri toplumsal kimliklerin belirlenmesi sorusunu ieriyor. kinci sorgulama alan ise, kapitalist varoluu yadsyan znelliin (mhendisin), toplumsal oluumunu etkileyen srelerin belirlenmesi sorununa younlayor. Birinci alann amac dorultusunda, 20. yzylda kapitalizmin yapsal
71
koullarnda kkl deiimler yaand iddiasn ileri sren sanayi sonras toplum kuramlarn da dikkate alarak, mhendisleri, kapitalist toplumsal oluumlarn snflar hiyerarisinde konumlandrmaya alan kuramsal bir model nerisi sunuyoruz. Bu modelin kkleri, mhendisleri, gelimi kapitalizmin snf yaps asndan (yeni) orta snflar kavram etrafnda anlamaya ynelerek, sorgulamasn farkl kapitalist toplumsal oluumlarda mhendislik pratikleri ve mhendis kimlikleri zerine younlatrm olan ve en kapsaml sunumuna Meiksins ve Smithin (1996) almasnda ulam bulunan aratrma programnda yatmaktadr. Blm, bir nceki blmde sunduumuz Taylor ve Veblen perspektifli mhendislik ideolojileriyle bunlardan grece zerk olarak bulunabilecek ideolojilerin, mhendislerin snfsal konumlaryla ilikisini sorgulayarak noktalyoruz. Bu tartma balamnda, ncnn (1996) Trk Mhendis ve Mimar Odalar Birliinin tarihi zerine yapm olduu tez almasndan hareketle, Trkiyedeki mhendislerin meslek rgtlenmesini niteleyen mesleki kimlik ve mhendislik ideolojisini, Meiksins ve Smithin incelemi olduklar gelimi lke rnekleriyle karlatrarak belirlemeye alyoruz. Bu tartma sonucunda yantlamay arzuladmz sorular yle sralayabiliriz: Tarihst mhendis kimdir ve bu kimlik tarihsel mhendislerin kimliklerinden nasl farkllamaktadr? Byle bir mhendis kimliinin oluumu ile ekonomik snf konumlar arasnda deterministik bir iliki var mdr? Tarihst kimliin mhendisler iin pratik anlam nedir? Tek bir tarihst kimlikten sz edebilir miyiz? Birden fazla tarihst kimlik mevcutsa, bunlardan hangisi tarihsel kimliklerin almasnda toptan bir dnmn, yapbozumunun ve yeni bir yap kuruluunun gerekletiricisi olabilir? Yapbozucu, tarihst kimlik kendisini tarihselletirdiinde, mhendisliin toplumsal ilevi ne olacaktr? Bu sorularn tmne yant veremeyeceimiz gibi verebileceimiz yantlar da derin yantlar olmayabilir, nk bu tr bir aray bizi konumuzdan, Kapitalizm karsnda mhendis kimdir? sorumuzdan olmamas gerektii kadar uzaklatrabilir. Yine de vurgulamak isteriz ki bu blmde srdrlen tartmann tm, bazen ak bazen rtk olarak bu sorularla diyalog halinde gelitirilmitir. Doru Tarihsel Yntem : Nesnelci ve znelci Yntemlerin Tarihselletirilmesi
72
Bir nceki blmde tarihsel mhendisin ideal tipini sermayenin aklcln benimsemi faydac mhendisi olanca plakl ile ve belli bir soyutlama dzeyinde, Taylor kimliinde tanttk. Taylor tarihsel bir insan olduunu bu metinde size kendisi anlatt. inin kendi yapt ii anlayamayacan veri alan Taylor, insanln kapasitesinden habersiz olduunu dile getirdi. Taylor 1915te ldnde, sadece kendi tarihini yaam olarak bu dnyadan ayrld. Taylor hibir zaman tarihst insann arsn duyamad. O, yazlarnda ve eylemlerinde, irade medeniyetinin ngrd ekilde insanlara fayda ahlakn telkin etti. Taylor insann btnln inkr etti. Zihni bedenden ayrp mhendise, bedeni de iiye verdi. Tek istei vard: lerin hzlanmas ve bylece en ok faydaya ulalmas. Her eyi fayda olarak grdnden, karlarn kollanmas gerektiini anlad. Beden ve zihin olarak blp paraladklarna, karlarnn, iverenlerinin karyla uyumlu olduu inancn alamaya alt. Oysa dnyada, her zaman olduu gibi Taylor hayattayken de insan zihin ve beden birlii iinde yayordu. Taylorn ahlakdln hayat, imdi olduu gibi o yaarken de inkr ediyordu. Bu yzden Taylor, hayat inkr etti. Lukacs Tarih ve Snf Bilincine yazd nszde Marxn yntemini savunduunu ve bu savunmasnn eletirmenlerin iddiasnn aksine Marxn sistemindeki estetik btnl korumaya almak gibi bir ynelimden kaynaklanmadn belirtir:
Tam tersine buradaki ynelim, toplumu ve tarihi doru anlama yntemini nihayet Marxn retisinde ve ynteminde kefetmi olmann gr ve inancndan kaynaklanyor. Bu yntem zndeki en derin temellerinde tarihseldir; o bakmdan kendisinin durmadan kendisine uygulanmas gerektii apak ortadadr ... stelik bu anlay, yaanan dnemin gncel veya ivedi sorunlar karsnda bu sorunlarn ierikleri dzleminde bir tutum almay gerektiriyor. nk marksist ynteme zg bu anlay asndan en nemli hedef, yaanan dneme ynelik bilgidir. (Lukacs, 1998:46)
Lukacsn bu alntda ileri srdkleriyle yukarda srdrdmz tartma arasnda kpr kurmaya alrsak, syleyebileceimiz udur: Tarihsel insann bilgisini ve bu anlamda yaanan ann bilgisini elde
73
etmek amacyla gelitirmemiz ya da kullanmamz gereken yntemin kendisinin de tarihsel olmas gerekir. Lukacs, Marxn ynteminin tarihsel olduuna dair yapt vurguyu, tarihsel bilgiye ynelen doru ynteme dair yapt bir baka nemli vurguyla pekitirmektedir: Tarihsel yntem sadece anlamaya yneldii olua deil ayn zamanda kendisine de srekli uygulanmaldr.2 Kendi tarihselliinin farknda olmayan yntem ve dolaysyla bu yntemden hareketle oluturulan aklayc kuram, gerekliin tarihselliinin farkna asla varamaz. Bu yanlsamasnn maliyeti, onun tarihsel gereklii nesneletirerek doallatrmas ve bylece greceli ve geici olan, mutlak ve deimez olarak alglama durumunda kalmasdr. Bu anlamda eletirel ieriini tmyle kaybederek, yaanann kanlmazln hakl karacak doal fakat fantastik aklamalar uydurur. Tarihselliinin farknda olmayan kuram, tarihe uyum ya da denklik salayacak yerde onu kendisine uydurur. O halde, kendi tarihselliinin farknda olan yntem, geerliliinin snrlarn tanmlama sorunuyla kar karya kalan yegne yntemdir. Bu adan o, ilk olarak anlamaya yneldii tarihsel oluun rnein kapitalizmin doru bilgisine, dier btn dsal gdlerin yannda isel bir gdyle, yani kendi doruluunu tanmlayabilme gdsyle ynelir. Bu anlamda tarihi gemi, bugn ve gelecek olarak dnemletirme sorununun stesinden gelmek durumunda kalr. Aktr ki bu dnemden sadece bugnn, yaanan dnemin, yntem iin zdeksel (maddi) bir gereklik olarak varlndan sz edilebilir. Gemi ve gelecek ise metafizik varlklaryla yntem zerinde dolayl etkilerde bulunurlar. Metafiziin tarihsel ynteme etkisi, olann mutlak ve kalc olmadna iaret ediinde gizlidir.3 Bu balamda ne kan kritik soru, insan eyleminin ardndaki belirleyici gdnn tarihsel olandan m, yoksa insann metafizik (tarihst) varoluundan m kaynaklanddr. Kendisini bu soruyu yantlamak zorunda konumlayan yntem, doru tarihsel ynteme yaklaan yntemdir. Bu anlamda doru yntem ancak tarihin veri bir annda varolan belirledikten sonradr ki bu yntemden hareketle gelitirilen aklayc kuram, iki etkiden hangisinin aklanan eylem zerinde belirleyici neme sahip olduunu tespit edebilir. Aklayc toplumsal kuramn geerlilii asndan, bu elzem konumlan yntem sorunu olarak alglandnda, tartmann aklayc kuramdan bu kuramn varlkbilimsel varsaymlarna kaymasna ne-
74
den olmaktadr.4 Genel olarak ifade edildiinde, varlkbilimsel varsaymlar, kurama konu olabilecek olan varlk durumlarn, kuram iin hibir zaman konu olmayacak varlk durumlarndan ayrtrmak zere kabul edilmi ilkelerdir. ada toplumsal kuramlar iki farkl varlkbilimsel konumlantan hareketle nesnelci ve znelci kuramsal konumlanlar olarak snflandrlmaktadr. Nesnelci konumlanta yer alan kuramlar, kurama konu olabilecek varlk durumunu, insanlarn bilinlerinden bamsz olarak d gereklikte bulunan kendinde eylerle snrlar.5 Bu konumlana gre kendinde eyler, insanlarn onlar nasl grdnden ve nasl yorumlayp onlara belli anlamlar yklediinden bamsz olarak mevcuttur. Kendinde eyler, insanlarn bilinlerinden bamsz varlklarn, insanlarn bilinlerini ve dolaysyla eylemlerini dorudan etkileyerek, hatta daha doru bir ifadeyle belirleyerek, aa karr. znelci konumlan ise kendinde eylerin, insanlar iin, ancak insann bilincinden szlerek elde ettii anlamlar yoluyla varlk durumu kazandklarn kabul ederek, kuram iin konu olabilecek varlk durumunu kendisi iin eylerle daraltr. Bu nedenle, insanlarn bilincinden bamsz olarak bulunan gerekliin, kuram iin nemsiz olduunu ileri srer. Burada belirtilmesi gereken tek ey, nesnelci ve znelci konumlanlarn, farkna vardklar olular, yntemsel hatalarndan dolay yanl ifade ettikleridir. Her iki konumlan birbirlerinden taban tabana zt kutuplara ynelmi olmalarna karn ortak bir hatada birlemektedir. Bu hata, her ikisi iin de geerli olmak zere yntemlerinin tarihselliini tanmlamam olmalardr. Bu temel yanlglar neticesinde nesnelciler, tarihsel bir varl nesnel koullara tmyle tabi klp doallatrarak tarihsizletirirlerken znelciler, etkinlii ancak tarihsel koullar iinde anlam kazanan bir varl, insann doasnda varolan anlam retme yetisine ve bu nedenle de insann kendinde bilincine indirgemektedirler. Bu adan her iki konumda farkl yollardan tarihsizletirilmi bir insan kuramna varmaktadr. te, Marxn doru tarihsel yntemi, nesnelci ve znelci konumlanlarn belirttiimiz bu varlkbilimsel hatalarn aan bir yntem olduu iin Lukacs tarafndan savunulmaktadr. Marx, tarihsel ynteme dair buluunu belki de en ak ieriinde Feuerbach zerine Tezlerde duyurmutur. On bir tezden oluan bu ksa metinde, Marx nesnelci (materyalist) ve znelci (idealist) var-
75
lkbilimsel yanlsamalarn arkasnda yatan temelleri belirleyip, bunlar toplumsal dnce tarihine kolayca alamayacak bir kuramsal kavrayla kaydetmitir. Marx, Tezlere, materyalizmin temel yanln idealist konumlan asndan belirleyerek balamakta, fakat idealizmin de tarihsel varlktan habersiz olduu iin en az materyalizm kadar nemli bir yntemsel hata yaptn yazmaktadr:
imdiye kadar ki tm materyalizmin Feuerbachnki dahil balca kusuru, nesnenin (Gegenstand), gerekliin, duyumluluun (Sinnlichkeit), duyumsal insan faaliyeti, pratik (Praxis) olarak deil, znel olarak deil; yalnzca nesne (Objekt) ya da sezgi (Anschauung) biiminde kavranmasdr. Etkin ynn, materyalizmin tersine, idealizm tarafndan ama yalnzca soyut olarak, nk idealizm gerek, duyumsal faaliyeti bu biimiyle doal olarak tanmaz gelitirilmi olmasnn nedeni budur. Feuerbach, duyumsal nesneler, dnsel nesnelerden (Gedankenobjecte) gerekten ayr nesneler ister; ama insan faaliyetinin kendisini nesnel faaliyet olarak kavramaz 6 (Engels, 1992: 61 iinde).
Bu tezde Marx, idealist konumlantan yola karak kaba materyalizme, nesnenin ierdii znellii gremedii yani tarihsel anlamda etkin eyi ihmal ettii iin kar kmaktadr. Bu kar k, Marxn bilimsel projesinde ok nemli bir yer tutar. Marxn en bilimsel olduu sylenen eserinde, Kapitalde, aklamay amaladklarnn banda insan iin nesnenin (rnein tketim aralarnn), tarihsel olarak kazand znelliin (meta biiminin) nasl olutuu ve bunun nereden kaynakland sorusu gelmektedir. Ona gre, idealizm nesnenin ierdii znellii grebilir; fakat nesnenin kazanm olduu anlam tarihselliinden koparp tmyle znenin zgr bilincine baml kldndan, bu kavray yapsal/tarihsel koullar gz ard ederek gerekletirmektedir. Bu nedenle idealizm, insan hibir zaman tarihsel insan olarak kavrayamamakta ve kanlmaz olarak evrensel bir insan doasnn varln kabul etmek durumunda kalmaktadr. dealizmin aksine Marx, nesnenin kazand znelliin tarihsel toplumsal koullarca belirlendiini ve bu belirlenimin bireyler olarak insanlar aarak toplum zerinde ve iinde etkinlik kurduunu ileri srmektedir. Bir nceki blmde Marxn kapitalizmden sz ederken, en soyut dzeyde toplumsal oluumun btnlnde egemenlik
76
kurmu bir znellikten sz ettiini belirtmi ve analizimizi bu iddia zerine gelitirmitik. Kapitalizmin ruhunu tanmlayan bu znellik gz ard edilirse metalam hayatn nasl olutuu ve neden yeniden retildii anlalamayaca gibi, metalam hayatn inkrnn ne tr bir insanlk oluumuna kar ynelecei de bilinemez olur. Ksacas Marx, kaba materyalizme kar idealizmi savunurken, ncelikle idealizme tarihsel bir ierik kazandrdktan sonra bu savunmann arkasna gemektedir. Bu anlamda Marxn ynteminde, hem materyalizm hem de idealizm tarihselletirilerek gerekten de tarihsel materyalizm ve tarihsel idealizme dntrlmektedir. Tarihsel materyalizm kapitalizmin doru bilgisini elde etmeye ynelirken, tarihsel idealizm (ki bu diyalektik materyalizmdir), tarihsel/toplumsal kkten deiim sorusuna, yani kapitalizmin almas sorusuna ynelmektedir. Bu blmde biz de tarihsel olan tarihst olandan ayrtrmak gerektiine vurgu yaparken aslnda, tarihsel materyalizm/tarihsel idealizm ayrtrmasna gnderme yapmaktayz. Bu iki farkl sorgulama yntemini ayrtrmadan aratrma alanna tamak, toplumsal yeniden retimin ve yapbozucu toplumsal deiimin sistematik zmlemesini birbirine kartrmak anlamna gelecektir. Bir baka ifadeyle, sz konusu yntemsel ayrtrmann farkna varmadan gelitirilecek analitik bir ereve, kapitalist evredeki toplumsal oluumlar ve bunlarn zaman ierisindeki deiimlerini, kapitalizmi amaya ynelen ve bu anlamda znelliini kapitalizme kar oluturan kkten dntrc toplumsal oluumlardan ayrtramayacak ve toplumsal eylemin ynelebilecei yeni olu tarz hakknda tarihsel bir karm yapamayacaktr. Marxn, tarihsel materyalizm ve tarihsel idealizm yntemlerini birbirlerinden ayrtrarak, bunlar belli bir sorun etrafnda zmlemenin farkl dzeylerinde nasl kullandn ve bu zmlemelerden kard sonular, aklamaya alt etkinlik alannn btnselliinde nasl birletirdiini gstermek iin, ok sayda rnei, eserlerinin pek ounda bulabiliriz. Btn bu rnekler ierisinde, Proudhonun Sefaletin Felsefesi balkl kitabna kar yazd Felsefenin Sefaleti kitabnn, Grevler ve i Dayanmalarn konu edinen blmnde ileri srdkleri, hem iddiamz destekleyecek netlikte bir rnek oluturmakta hem de bundan sonra tartmaya balayacamz Kapitalist Toplumsal Oluumlarda Snflar ve Mhendisler konusuna anlaml bir gei yapmaya olanak salamaktadr. Marxn bu ksa
77
yazs, dnemin iktisatlarnn ve sosyalistlerinin grevler ve ii dayanmalar hakknda gelitirdikleri kuramlarn ve bu kuramlardan kardklar insanlk durumuna ynelik sonularn eletirisine ynelmitir. nce uzun bir alntyla Marxn sz konusu kuramlar nasl okuduunu aktarmamz gerekiyor:
ktisatlar ve sosyalistler bir noktada anlayorlar: Dayanmalarn knanmas. Ancak bu knamada farkl gdlere sahipler. ktisatlar iilere yle diyorlar: Dayanmayn. Dayanmakla sanayiin dzgn ilerlemesini engelliyorsunuz, imalatlarn aldklar siparileri karlamalarn nlyorsunuz, ticareti tedirgin ediyorsunuz ve makinelerin istilasn hzlandryorsunuz, ki bu, emeinizin bir ksmn yararszlatrdndan, sizi daha dk bir cret kabullenmeye zorluyor. Ayrca, ne yaparsanz yapn, cretleriniz her zaman talep edilen emek ile arz edilen emek arasndaki iliki ile belirlenecektir ve ekonomi politiin lmsz yasalarna kar ba kaldrmak sizler iin sama olduu kadar tehlikeli bir abadr da. Sosyalistler iilere yle diyorlar: Dayanmayn, nk bununla zaten ne elde edeceksiniz ki? cretlerde bir ykselme mi? ktisatlar size ok ak bir biimde tantlayacaklardr ki, baarya ulap da, bir an iin birka peni kazansanz bile, bunun ardndan srekli dler gelecektir. Usta hesaplar size tantlayacaklardr ki, saladnz bu cret artyla dayanmann rgtlenmesi ve srdrlmesi iin yaplm olan masraflar kapamak bile yllar alacaktr. Ve biz, sosyalistler olarak, size deriz ki, para sorununun dnda, her eye karn, gene ii olmaya devam edeceksiniz ve patronlar da patron olmaya, tpk daha nce olduu gibi. yleyse dayanma yok! Politika yok! nk dayanmaya girmek, politikayla uramak deil midir? (Marx, 1979:182-183)
Marx, dayanmann politikann ta kendisi olduundan bir an iin bile phe duymaz. Yalnz, Ona gre bu politik oluum, iki farkl dzeyin farkl etkileri tarafndan belirlenen ikili bir nitelik tamaktadr. Birinci dzeydeki belirlenim Lukacsn srarla altn izerek vurgulad, yaanan dnemin gncel veya ivedi sorunlar karsnda bu sorunlarn ierikleri dzleminde bir tutum al olarak belirlenen niteliidir. Bir baka deyile, dayanmann birinci dzeydeki politik
78
nitelii, kapitalist topluma ve bu toplumun tarihsel yaplanna dair koullarn, belirleyici olduu dzeyde kazand politik niteliktir. Dayanmann ikinci ve daha yksek bir dzeyde kazand politik nitelii, kapitalist toplumda insann kazand tarihsel kimlii tayan insanla, bu toplumun dnda yer alan ve insann paralanmlna son vermeye ynelmi bulunan ve bu nedenle kendisine metafizik bir varlk atfetmi olan tarihst kimliindeki insan arasnda beliren uzlamaz kartln belirledii politik niteliidir. Birinci dzeydeki politik oluumu doru anlayabilmek iin kullanlmas gereken yntem, tarihsel materyalizmdir. Tarihsel materyalizm, anlamaya alt somut politik ortamn zgn bilgisini, soyut kapitalist retim tarz kavramn ap, kapitalizmin belli bir toplumda nasl olutuunun tarihsel analizine ynelerek elde edecektir. Bu anlamda ilk nce, gncel veya ivedi sorunlar yaratan kapitalist koullarn zgn kuram gelitirilmelidir. kinci dzeydeki politik oluumu doru anlayabilmek doal olarak birinci dzeydeki bilgilenmeyi ngrmektedir. nk somut kapitalist oluumlarn insan sermayeye dntrrken farkl yollar izledikleri, tarihsel analizden kacak ve bu bilgi, insann sermayeletirilmesine kar insan btnselliinde savunmann da farkl almlar olabileceine iaret edecektir. Bu anlamda ikinci dzeydeki politik oluum, birinci dzeydeki politik oluumun zerinde fakat ondan ve onun belirlenimlerinden hareketle oluacaktr. Bu noktada Grevler ve i Dayanmalarna geri dnecek olursak bu metnin, toplumsal bilimde yntem sorununa katks daha ak bir hale gelmektedir. Marx, nce tarihsel materyalist yntemden hareketle kendinde ii snfnn ortaya kn yaratan ekonomik (tarihsel-nesnel) koullar belirlemekte, daha sonra iilerin kendinde snftan, kendisi iin snfa kapitalizmin temel elikisi araclyla nasl geebileceklerini aklamaktadr:
Ekonomik koullar lkenin halk ynlarn ilkin ii haline getirir. Sermayenin dayanmas, bu yn iin ortak bir durum, ortak karlar yaratmtr. Bu yn, bylece, daha imdiden sermaye karsnda bir snftr, ama henz kendisi iin deil. Ancak birka evresini belirtmi bulunduumuz bu savam iinde, bu yn birleir, ve kendisini kendisi iin bir snf olarak oluturur. Savunduu karlar, snf karlar
79
olur. Ama snfn snfa kar savam, politik bir savamdr (Marx, 1979:184).
Marx, kendisi iin snf oluumunun politik bir etkinlik olduunu vurgularken bu etkinliin, ekonomik koullarn belirleniminden grece zerkletiini dnmektedir. Bu anlamda ekonomik belirlenim yani tarihsel materyalizm kendinde snf konumunu tespit etmekte tek yntem olarak belirirken, kendisi iin snf oluumu, tarihsel materyalizmin snrlarn ap idealizmin tarihsel alan olarak dnlebilecek politik alana ynelik bir sorgulamay zorunlu klmaktadr. Bu anlamda, kendinde snftan kendisi iin snfa gei tartmasnn yntem zerindeki etkisi, kapitalist znellie baml bilincin belirlenim alanndan insann btnln kabul eden bilincin belirleyici olduu alana adm adm (evresel) geii gerektirmesidir. Marxa gre, bu gei yaplp iktisatlarn lmsz yasalarna kar o yasalar inkr edebilecek bir insan bilincinden sz edildiinde, bazlar gerek bir korkuya kaplrken, bazlar da metafizik bir kmseme gstermektedir. Buradaki tartmamz asndan bizi ilgilendiren, korku meselesinden ok metafizik kmseme meselesi olmaldr. nk ska sylediimiz gibi, korkunun ecele faydas yoktur. Yalnz metafizik kmseme gerekten nemli bir eletiri olarak beliriyorsa ciddiye alnmaldr. Biz Marxn Grevler ve i Dayanmalarnn son satrlarnda yazm olduklarn ciddiye alacaz:
i snf, kendi geliim hareketi iinde, eski sivil toplumun yerine snflar ve onlarn uzlamaz kartlklarn dta brakacak bir birlik koyacaktr ve bu anlamyla, politik iktidar diye bir ey kalmayacaktr, nk politik iktidar, sivil toplumdaki uzlamaz kartln resmi ifadesinden baka bir ey deildir. Bu arada, proletarya ile burjuvazi arasndaki uzlamaz kartlk, bir snfn teki snfa kar savamdr, yle bir savam ki, en yksek ifadesine gtrldnde toptan bir devrim olur7 (Marx, 1979:185186).
Burada sz edilen toptan devrime (yapbozumuna) yol aacak olan varlk temelinin, kapitalist toplumsal koullar ierisinde birbirleriyle karlar uzlamaz kutuplarda yer alan sermaye olarak sermaye (kapi-
80
talist snfla) ile sermaye olarak insan (ii snf) arasndaki atma olmad ok aktr. Burada, kukusuz hangi snftan olursa olsun sermaye olarak insanla sermaye olmay inkr eden insan arasndaki uzlamaz kartln atmasdr sz konusu olan. Peki byle bir ey olabilir mi? Elimizde koca bir yirminci yzyl tarihi mevcut. Bu tarih bize byle eylerin mmkn olduunu gstermemi midir? Her eyin tesinde bu sorunun yant biraz da kuramsal alann dnda yani pratik alanda yatmyor mu? Feuerbach zerine Tezlerin ikinci tezi sanki bu tr bir tartmaya son noktay koymak iin yazlm gibidir:
Nesnel hakikatin insan dncesine atfedilip atfedilemeyecei sorunu, bir teori sorunu deil, pratik bir sorundur. nsan, hakikati, yani dncesinin gerekliini ve gcn, bu dnyaya aitliini (Disseitigkeit) pratikte kantlamaldr. Pratikten yaltlm bir dncenin gereklii ya da gereksizlii konusundaki tartma, tamamyla skolastik bir sorundur. (Engels, 1992: 62 iinde)
KAPTALZM, NSANLIK VE SINIFLAR ZERNE NERMELER
Bu kutuda, kapitalizmin tarihsel zglln yanstan insanlk durumuyla ve bu durumun, zn temsil eden snflara blnmlkle ilgili bir dizi nerme sunuyoruz. Bu nermeler, bu kitapta buraya kadar sunulanlardan tretilmitir. Ayrca bu nermeler, izleyen blmde ele alnan Trkiye kapitalist toplumsal oluumunda, mhendislerin kazanm olduklar zgl snfsal kimliklerin, kapitalizmin evrensel belirlenimleri asndan ne tr anlamlar tadn deerlendirebilmemize de imkan salamaktadr. 1: Kapitalizmin ahlak faydaclktr. 2: Faydaclk, insan dier insanlarn karsnda, kendi bireysel istek ve karlarn kollayan yabanc bir varlk olarak konumlandrr. 3a: Faydaclk, bir ahlak sistemi olarak karlarn atmasn engelleyemez. 3b: Faydaclk, kar atmalarn aabilecek hibir ahlak ilkesini savunamaz. 3c: Faydaclk, kendi savunduu ilkeleri mutlak ve deimez olarak tanmlayamaz. Bu anlamda faydaclk, insann (varsa bile) deimez doasn kesinlikle ifade edemez. 4a: Fayda ahlak, insan hesap yapan bir zneye dntrr.
81
4b: Faydaclk, birey iin mutluluk ls olarak kabul edilebilecek herhangi bir istei veri alr ve o istei gerekletirecek olan varl, bireyin karsna hesaplanabilir bir ara olarak karr. 5a: nsann karsna istek nesnesi olarak hibir zaman plak doann ona sunduu bir ara kmaz. nsan karsnda her zaman baka insanlarn etkinliinin sonucu olarak yaratlm bir nesne bulur. Faydaclk, insana bu gerei unutturur. 5b: Faydaclk, insana insann btnln ve bir tre ait olduunu unutturur. 6a: Kapitalizm fayda ahlakna dayand iin insan iki dzeyde yoksullatrr. Birinci dzey, bireyin kendisiyle olan ilikisidir. Bu dzeyde kapitalizm, insan, kendi bireysel gcn cmerte kullanmaktan men eder. Kapitalizm, bireyi alarak vermeye ve bakalarndan almad lde vermemeye koullad iin, bireyin isel gcnn kullanmn dsal gdlerin denetimine terk etmesine yol aar. Birey, dsal bir gdleme olmadan kendi bireysel gcn aa karamaz ve bu anlamda yaratcln kaybeder. Yoksullamann ikinci dzeyi, bireyin baka bireylerle olan ilikisidir. Birey, baka bireylerin ondan hep faydalanmak istediini varsayar ve bakalarna hep pheyle yaklar. Bakalarnn ona karlksz olarak verebileceklerini, ondan istedikleri eklinde yorumlar ve her almann bir borlanma olduu inancn gelitirerek, sadece deyebilecei kadarn bakalarndan almaya kendisini artlandrr. Bu anlamda kapitalizm, insanlar arasnda alp vermeyi yani kolektif yaratcl snrlar. 6b: Yaratclk, bireyi kii olarak tanmlad iin kapitalizmde gerek anlamda kii ortaya kamaz. 6c: Kapitalizmde kii ortaya kamad iin, insan isteklerini hep bir topluluun karlar asndan tanmlar. 6d: Birey, gerek isteklerini belli bir topluluun karlaryla uyumlatrarak gerekletirmek durumunda kald ve faydaclk ahlakna sahip olduu iin gerek anlamda hibir toplulua ye olamaz. Bireysel faydasn enoklatran kar grubunu her an yeniden tercih edebilir. Faydaclk ahlaknn ahlakdlnn en ak ifadesi, insann gruplar aras kar atmasnda, kendi istekleri dorultusunda hayaszca yer deitirebilme serbestisini kendisine tanmasdr.
82
7: Kapitalizm, bireyleri bilinlerinden bamsz olarak iki temel snf arasnda blerek konumlandrr. Bu snf konumlarnda bilinlerinden bamsz olarak yer alan bireyler, faydalarn enoklatracak istei dsal gdlerle tanmlar. Bu topluluklardan almak durumunda olmayan sermaye snfnn bireyleri, sahip olduklar parasal gc snrszca bytme yani enoklatrma isteindedirler. Sermaye olarak emekiler snfnn bireyleri, almalar karlnda kendilerine denen paray/creti, enoklatrmay arzularlar . 7b: Kapitalizmde her birey hangi snf ve konumda olursa olsun sahip olduu parasal gc artrmak ister. Bu anlamda kapitalist toplumda yaamak, en soyut dzeyde ifade edildiinde sermayelemi insanl yaamak demektir. Sermaye olmay reddeden birey kapitalist toplumda varolamaz. 8a: Kapitalist toplumun tarihsel temel elikisi snfsaldr; bu elikinin merkezinde sermaye ile sermayelemi ii snf arasndaki uzlamaz kar kartl bulunur. Bu anlamda toplumsal bir rgtlenme olarak kapitalizmin tarihsel temel elikisi ekonomik dzeyde yer alr. 8b: Herhangi bir kapitalist toplumda uzlamaz kartlk iinde bulunan iki snf, srekli atma ya da savam halindedir ve bu savam tarihsel temel elikiyi ekonomi alanndan politik alana tar. Bir baka deyile temel snf elikisi, ekonomik dzeyde belirlenirken, temel snf savam, ekonomik dzeyden grece bamsz olan politik dzeyde srer. 8c: Kapitalizmin kendi koullarndaki srekli deiimin ve farkllamann dinamiini, snflarn varln kabul eden politik snf sava oluturur. 9: Kapitalist toplumun metafizik (tarihst) temel elikisi, snflar st bir elikidir; bu elikinin varlk temelini, sermaye olarak insanla sermaye olmay inkr eden insan arasndaki uzlamaz varolu kartl oluturur. Bu anlamda kapitalist toplumun metafizik temel elikisi, politik dzeyde aa kar. SANAY SONRASI TOPLUM : KAPTALZMN VE SINIF MCADELELERNN SONU MU? Bu kitapta (ve yukardaki kutuda) sunulan kapitalizm kavramlatrmas 21. yzyln baz toplumbilimcilerince pheyle karlanabilir. Bu tr pheci dnrler eletirilerinde, toplumbilimsel yaznda nemli
83
bir ilgi oda olarak beliren sanayi sonras toplum (post-endstriyel toplum) kavramna ve bu kavrama yklenen farkl anlamlarn artrd farkl toplumsal rgtlenme tarzlarna gndermeler yaparak, bizlerin, 20. yzyln ikinci yarsndan bu yana kapitalizmin yapsal koullarnda meydana gelen nemli deiimlerden habersiz olduumuz grn ileri srebilir. O halde, bu tr phelere ve eletirilere sebebiyet vermemek iin ksaca, sanayi sonras toplum kavram hakkndaki grlerimizi belirtmemiz ve bu balamda sz konusu yapsal dnmler sonucunda sermayelemi insanlk durumunda kkl bir deiiklik olup olmadn tartmamz kanlmazdr. Ayrca byle bir tartma bizi, orta (ara) snflar balamnda mhendis kimdir? sorusuna yaknlatraca iin bu blmn ynelimine de uygun dmektedir. En genel dzeyde ifade edilirse, sanayi sonras toplum kavramyla kapitalizmin tarihsel temel elikisinin artk alm olduu gr vurgulanmaktadr.8 Bu gre gre cretli alanlar ieren toplumsal kesim, farkl bilgi, beceri ve mesleklere gre birbirlerinden ayrm snf ve katmanlara ve dolaysyla farkl kar gruplarna blnmtr. Bu gruplarn varlnda, sermaye karsnda ortak bir kar etrafnda bir araya gelebilecek ynsal bir ii snfndan ve bu snfn sermaye sahibi snfla uzlamaz bir eliki ierisinde bulunduundan sz edilemez. Ksacas bu sayfaya kadar iddia ettiklerimizin tm, artk var olmayan bir dnyaya ait bo bir entelektel kurgudan baka bir ey deildir. Bu eletiriye kar kendimizi savunmadan nce, sanayi sonras toplum kavramyla ismi neredeyse zdelemi olan Daniel Belle (1973, 1989) dnp, Onun sanayi sonras toplum tezlerini anmsamak faydal bir giriim olabilir. Bellin soyut kuramsal modelinde, toplum eden oluan bir sistem olarak tanmlanmaktadr. Bu eler ya da altsistemler, toplumsal yap, kltr ve politik yapdr (policy). Toplumsal yap da ekonomi, teknoloji ve mesleki yap altsistemlerinden olumaktadr. Altsistemlerden herhangi birinde meydana gelen bir deiim, dier altsistemlere etkide bulunarak toplumun btnnde deiime yol amaktadr. Sanayi sonras toplum, toplumsal yapda yani ekonomi, teknoloji ve mesleki yapda meydana gelen deiimlerin, kltr ve politik yapy etkileyerek sanayi toplumunu dntrmesi sonucunda ortaya kan yeni bir toplum tarzdr. Belle gre, bu yeni toplumu
84
sanayi toplumundan ayran iki temel zellik dikkat ekmektedir. Bunlar, toplumsal yapnn hemen tm dzeylerinde bilimsel bilginin merkezi bir rol kazanmas ve ekonomi altsisteminde hizmet sektrnn arlnn tarm ve sanayi sektrleri aleyhine nemli bir art gstermesidir. Bunlardan ilki, yani bilimsel bilginin toplumsal yapdaki merkezi nemi, sanayi sonras toplumun en belirgin ayrt edici zelliini oluturur. Bu toplumun en gzde kurumlar fabrikalar deil niversiteler ve aratrma kurumlardr; ve bunlar kazanm olduklar toplumsal nem ve gle toplumu srekli deiime zorlamaktadr. Nitekim sanayi toplumundan sanayi sonras topluma gei yapm lkelerin tmnde, nfusun artan bir oran, yksek renim kurumlar kanalyla toplumsal yapya katlmak zorunda braklmlardr. Bilimin ve bilimsel bilginin toplumsal yapdaki nemlerinin artmasna bal olarak, mhendislik trnden profesyonellemi mesleklere talep artm ve genileyen hizmet sektr, bu tr profesyonellemi bilim temelli meslek sahipleri iin geni istihdam olanaklar salamtr. Eitim, bilim ve mhendislik alanlarndaki gelimeler formel eitim kurumlarnn dna tam, toplumun btnnde bilgi retimi ve kullanm yaygnlamtr. Bunun sonucunda beyaz yakal alanlardan oluan gerek bir bilgi toplumu olumutur. Bu sre ierisinde profesyonel uzmanlar politik yapya da eklenmiler ve toplumu, bilgi temelinde rasyonel bir tarzda ynetebilmenin olanaklarn salamaya balamlardr. Bunun en ak izlenebildii alanlar, refah devletinin, bilimsel verilere ve bilgilere dayanarak topluma salad salk ve eitim hizmetleridir. Politik yapdaki deiimin belki bundan daha nemli dier bir nedeni, toplumsal yapdaki deiimin kltr sistemi zerindeki etkisiyle ortaya kan gelimelerdir. Sanayi sonras toplumsal yapda bilgi sahibi olmak, snfsal ve statsel kimlik ve deerlerin nne gemi, buna paralel olarak din, rk ve cinsiyet temelli farkllklar da giderek toplumsal katmanlama ltleri olarak nemlerini kaybetmilerdir.9 Btn bunlar, sanayi sonras toplumun snf yapsnn, ekonomik temelden bamszlaarak bilgi ve eitim temelinde belirlenmesine neden olmutur. Snf yapsndaki bu dnmn siyasal alana yansmas ise snf temelli politik rgtlenmelerin ve mcadelelerin giderek nemlerini yitirmelerinden ve politikann, tm toplumsal kesim ve gruplar ilgilendiren evre ve salk gibi kamusal sorunlara odaklamasndan
85
izlenebilmektedir. Bell ve dier sanayi sonras toplum kuramclarnn szn ettikleri toplumda, politik alanda yer alan devletin ve hkmetlerin sanki politikayla hibir ilikisi yok gibidir. Bu kuramclar arasnda, devletin snflarst bir ideolojiden ve teknokratik bir ynelimden hareketle kendisini yurttalar nezdinde merulatrd eklinde bir anlay hakimdir. Sanki bu toplumda devlet, toplumun btn hakknda bilgi sahibi olan tek rgtlenme olarak, toplumsal sistemin yeniden retimi iin gerekli olan bir ilevi (yani toplumsal sorunlar tanmlama ve bu sorunlar zme dorultusunda rasyonel stratejik planlar oluturma ve bylelikle de toplumsal istikrar salama grevini) stlenmitir. Bu balamda, toplumun belkemiini oluturan says belirsiz profesyonel mesleki topluluklar da bu stratejik plann ngrd sonular gerekletirmek zere politik srece katlmakta ve devlete destek olmaktadrlar. Bu topluluklarn arasnda oluabilecek eliki ve atmalar ise sanki tamamen teknik olarak daha doru olan zm ve yntemlerin ne olduu konusundan kaynaklanacakm gibi grnmektedir. Bir baka deyile, bu toplumda devlet erkini oluturan rgtlenmelerde grev alan ynetici ve teknik kadrolarla toplumsal yapda yer alan mesleki topluluklar arasndaki iletiimin tek arac, nesnelci (pozitivist) bilimin bilgi iddialardr. Bylelikle politikalarn belirlenmesinde nihai etken, bilimsel bilginin kendisi olmaktadr. nceki blmde nesnelci bilimin, tarihsel kapitalizmin temel elikisini gizlemede oynad ideolojik rol ok ak bir ekilde ifade etmitik. Bu balamda nesnelci bilimin, znel olan her eyi devre dnda tutmas nedeniyle kapitalizmin insan sermayeletirdii gereini gizlemede etkili bir sylem oluturduunu vurgulamtk. Bu iddiamzdan hareketle burada yeni bir iddia ileri srebiliyoruz: Sanayi sonras toplum, sermayenin znelliinin (modern dnyann egemen znesinin) toplumsal varolu zerindeki hakimiyetinin pekitirildii toplumdur. O kadar ki, bu toplumda politika ve bir anlamda devlet bile nesneletirilip, doallatrlm ve sermayeletirilmitir. Nitekim baz kuramclar, sanayi sonras toplum deyimi yerine gelimi kapitalizm ya da ileri sanayi toplumu deyimini yeleyerek bu toplumda kapitalizmin, bir st aamaya tandn kabullenmi grnmektedirler. Sanayi sonras toplum kuramna ynelik eletiriler, bu savmz destekler nitelikte gzlemler ve grler ileri srmtr. Bu gzlemlerin
86
banda, sanayi sonras toplumlarda sanayi toplumlarnda olduu gibi teknik uzmanln ve bilimsel bilginin ok nemli ancak tali bir rol oynad gzlemi gelmektedir. Daha ak bir deyile, gelimi kapitalist toplumsal oluumlarda sanayi toplumunun politik dinamikleri, varlklarn ve etkilerini korumakta; bilimsel uzman, mesleki bilgisini, kapitalist iletmenin zgl kurumsal tarz olan brokrasinin yapsal kstlarna tabi kalarak kullanabilmektedir (Cohen ve Zysman 1987: 260). Bu hiyerarik yapnn tepesinde ise teknik uzman deil, sermaye sahipleri ya da onlar adna ynetim sorumluluunu stlenmi bulunan profesyonel yneticiler yer almaktadr. Bir baka ilgin gzlem ise teknik uzman saysnn ve aratrma-gelitirme faaliyetlerine ayrlan toplumsal artn nemli oranda artmasna karn, bilimsel bilginin etkin kullanmnn ayn oranda artmad ynndeki vurgudur (Kumar 1978). Bununla balantl ilgin baka bir iddia ise bilgi retiminin artan bir ivmeyle genilemesinin temel nedeninin, toplumsal sorunlara zm arayndan daha ok, bilgi retiminin, bir meta retimi olarak sermaye iin yeni bir yatrm (deerlenme) alan oluturduudur. Sanayi sonras toplum kuramclarna yneltilen eletirilerin konumuz asndan en nemlisi, bu kuramclarn hizmet sektr ve beyaz yakal ya da profesyonel alanlarla ilgili grleri zerine odaklanandr. Burada ne kan temel soru, hizmet sektrnn hzl bir byme ve genileme gstermi olduu iddiasndan ok, bu sektrn ekonomik yapdaki neminin, tarihin hibir dneminde grlmedii lde artt ile ilgili grn ne lde geerli olduudur. Hartwellin (1973) tarihsel almasnda tm ayrntlaryla gsterdii gibi, hizmet sektr sanayi ncesi ve sanayi toplumlarnda da her zaman ok nemli bir ekonomik faaliyet alan oluturmutur. Sanldnn aksine, hizmet sektr de sanayi retimi kadar kapitalizmin aklclatrma (Taylorizasyon) kouluna uygun bir gelime gstermi, kitlesel ve standart rnler sunabilmek iin, alanlar niteliksizletirmek yoluyla retkenliin artrlmas ilkesine bal kalmtr. Nitekim bir ok gelimi sanayi lkesinde, hizmet sektrndeki istihdam artnn, dk nitelikli ve dk cretli kadn igc kullanmndan kaynakland gzlenmektedir (Lowe, 1987). Benzer ekilde, profesyonel igc olarak nitelenen gruplarn istihdam, daha ok eitim, salk ve kamu hizmetlerinde younlamakta ve bu tr istihdam alanlarnda alanlara iddia edildiinden ok daha az bir zerklik
87
tannd belirtilmektedir (Krahn ve Lowe,1988). Btn bunlardan kartlabilecek en net sonu, sanayi sonras toplumun sanayi toplumundan kkl bir kopuu temsil etmediidir. Bu adan sanayi sonras toplum kuramclarna yneltilen en sarsc eletiri Cohen ve Zysmann (1987) hizmet sektrnn her zaman imalat sanayinin dinamiklerine baml olduu ve olaca hatrlatmasdr. Bir baka deyile, en az sanayi toplumu kadar sanayi sonras toplum da endstriyel retime ve bu alandaki retim ve organizasyon yaplarna ve dolaysyla bu alandan treyen toplumsal ilikilere bamldr. Bu sylediimiz durum, dikkatimizi gelimi kapitalizmden Trkiye trnden periferik kapitalist oluumlara evirdiimizde daha bir kesinlik kazanmaktadr. Sanayileen Trkiyenin toplumsal organizasyonu modern sanayi oluumuna baml deil midir? Marx ve Engelsin 1848 ylnda modern sanayi ile ilgili yazdklar bize gnmz Trkiyesinin alma dnyasnn nemli bir kesitine ilikin geerli olabilecek nermeler sunmamakta mdr?:10
Modern sanayi, ataerkil ustann kk atlyesini sanayi kapitalistinin koca fabrikasna evirmitir. Fabrikaya dolumu emeki ynlar askerler gibi rgtlenmilerdir. Sanayi ordusunun erleri olarak, mkemmel bir subaylar ve avular hiyerarisinin komutas altna sokulmulardr. Onlar, ..., makine tarafndan, deneti tarafndan ve hepsinin stnde, tek tek ... imalatnn kendisi tarafndan gnden gne, saatten saate kleletirilirler. Bu despotluk, hedef ve amacnn kazan olduunu aka ilan ettii lde daha aalk, daha nefret uyandrc ve daha isyan ettirici olur (Marx ve Engels, 1997:50).
Daha nemlisi sanayi sonras toplum, cretli emek ilikisini ve bu ilikinin koullad sanayinin blnmln ve bu nedenle de kapitalizmin tarihsel temel elikisini iermemekte midir? Ya da baz kuramclarn iddia ettikleri gibi bu elikinin sanayi sonras toplumda aa kmyor olmas onun artk var olmad anlamna m gelir? Yukardaki ksa deinmelerden hareketle unu syleyebiliriz: Szde bilgi toplumu kuramlar, bu tr bir toplumun genel rgtlenmesinin kapitalizmin temel elikisinden bamsz olduu ynnde bir iddiay savunacak hibir kuramsal dayanaa sahip deildir. Bu tr kuramlarn merkez lkelerde gelitirilmi olmalar ise bize, sadece bu lkelerdeki
88
subaylar, avular ve erlerden oluan cretli alanlarn baaryla sermayeletirilmi olduklarn anlatabilir. Bir baka deyile bu tr kuramlar, szde bilgi toplumlarnda sermaye olarak insann, sermaye olarak sermaye ile btnlemi ve bu anlamda benzemi olduunu ispatlamaktan daha fazla bir katk salayamazlar. Sz konusu bu baarnn en ince analizlerinden birini, Marcuseun Tek-boyutlu nsan almasnda bulmak mmkndr. Marcuse bu kitabnda, gelimi sanayi toplumlarnda cretliler topluluunun (byk lde ABDde) d krklklarndan, nefret ve isyan duygularndan nasl arndrlarak, kapitalizmle btnletirildiklerini yazar. Marcuseun konumuzla ilgili en nemli iddias bu btnlemenin gelimi kapitalist retimin kendi isel mantndan trediine ilikin olandr:
Gereksinimlerde ve zlemlerde, yaam standartlarnda, bo zaman etkinliklerinde, politikada benzeme fabrikann kendisindeki, zdeksel retim srecindeki bir btnlemeden trer. ... imdiki durumda, otomasyonun olumsuz zellikleri baattrlar: Hzlandrma, teknolojik isizlik, ynetim konumunun glendirilmesi, iiler payna artan gszlk ve ekilme. Ynetimin mhendisleri ve niversite bitirenleri yelemesine bal olarak, ykselmek iin anslar azalr. Bununla birlikte, baka eilimler vardr. alma srecinde makinelemi bir topluluu oluturmaya katkda bulunan ayn teknolojik rgtleni ayrca daha byk bir karlkl bamllk yaratr ki, bu da iiyi fabrika ile btnletirir. retim sorunlarnn zmn paylamak iin iiler payna bir evkten, kendi beyinlerini aka teknoloji alanna den teknik ve retim sorunlarna etkin bir biimde uygulamak iin duyulan bir istekten sz edilir. Teknolojik olarak kimi en ileri kurulularda, iilerde giderek kurulula ilgili olarak kazanlm bir kar duygusu bile gze arpar kapitalist kurulua iilerin katlmnn ok sk gzlenen bir sonucu. ... Yeni teknolojik alma dnyas bylece ii snfnn olumsuz (eletirel) konumunun bir zayfln getirir: i snf bundan byle yerleik topluma kar diri bir eliki olarak grnmez. Bu eilim itin te yannda retimin teknolojik rgtleniinin etkisi tarafndan
89
glendirilir: iletmecilikte ve ynlendirmede. (Kapitalist) egemenlik ynetime dnr. Kapitalistler sorumlu araclar olarak kimliklerini yitirir ve bir irket makinesindeki brokratlarn ilevini stlenirler. Bireysel kuruluun ok tesine, bilimsel laboratuvara ve aratrma kurumuna, ulusal hkmete ve ulusal amaca dek genleen yrtme ve iletme kurullarnn geni hiyerarisi ierisinde, smrnn elle tutulabilir kayna nesnel aklclk grnnn arkasnda yiter. Nefret ve d krkl belirli hedeflerinden yoksun braklr ve teknolojik perde eitsizlik ve kleletirmenin yeniden-retiliini gizler. ... Gelimi sanayi uygarlnn kleleri yceltilmi klelerdir, ama klelerdir, nk klelii belirleyen ey ne boyun eme yoluyla ne de emein sertlii yoluyla ama salt bir ara olma konumu ve insann bir ey durumuna indirgenmesi yoluyla...11 (Marcuse, 1997: 34-36)
srp giden kapitalist retim ilikilerinin bizatihi kendisidir.

EKONOMK SINIF KONUMLARI VE MHENDSLER
retim soyut bir etkinlik olarak tanmlandnda, insann (emein) birtakm aralar ve malzemeleri kullanarak kendisi iin faydal olabilecek bir nesne yaratmasndan baka bir ey olarak grnmez. Bu anlamda soyut retim kavram, insann doal varln srdrebilmesi iin doayla ilikiye girme zorunluluunu ifade eder. Ama insan hibir zaman soyut retim etkinliinde bulunmaz. retim her zaman, insann insanla ilikisini ierir; nk insanlar, somut tarihsel koullarca belirlenen retim srelerinde yer alarak kendilerini yeniden retirler. Baka bir deyile insann retim etkinlii, her zaman toplumsal bir etkinliktir. Marxn Kapitalin 2. cildinde, kapitalist toplumda retimin soyut retim kavramndan farkl bir nitelik kazandn vurgularken kulland sermaye ilevi deyimi, soyut retimin eleri (emeki ve retim aralar) arasnda yer almayan toplumsal bir eye dikkat ekmektedir:
retimin toplumsal biimi ne olursa olsun, emekiler ile retim aralar daima onun etmenleri olarak kalrlar. Ama birbirlerinden ayrlmalar halinde birisi ancak potansiyel olarak bulunabilir. nk retimin devam iin bunlarn birlemeleri zorunludur. Bu birlemenin
90
gerekletirildii zgl biim, toplum yapsnn farkl ekonomik devirlerini birbirinden ayrr. imdiki durumda, ... iinin retim aralarndan ayrlmas, verili bulunan k noktasdr, ve biz, nasl ve hangi koullar altnda bu iki enin kapitalistin elinde birletiini, yani sermayesinin retken varlk biimi olarak birletiini grm bulunuyoruz. Metalarn kiisel ve maddi yaratclar bylece bir araya getirildikten sonra giritikleri fiili sre, retim srecinin kendisi, bu nedenle sermayenin bir ilevi oluyor (Marx, 1979:47).
Marxn szn ettii, farkl ekonomik devirleri birbirlerinden ayran emekiler ile retim aralarnn birlemelerinin zgl biimleri yani retim tarzlar, iki ayr iliki biiminin birlikteliini iermektedir. Bunlardan ilki emekiler arasndaki ibirlii ve i blmn oluturan ilikiler toplam yani emek srecidir. kincisi ise emekilerle retim aralarnn birlemelerinin zgl biimine bal olarak ortaya kan retim ilikileridir. Emekilerin retim aralar zerinde mlkiyet ve denetim haklarnn bulunduu bir toplumsal oluumda, retimin srdrlmesi iin gerekli olan teknik iblmnn ve ibirliinin yapsn emekiler arasndaki retim ilikileri belirler. Bu koul altnda ekillenecek retim sreci hakknda sylenebilecek olan udur: retim etkinliinin hedef ve amalaryla, iblm ve ibirliinin sonucunda ortaya kan emekiler aras farkllamann uyumlatrlmas (koordinasyon) ve bu uyumlatrmann denetlenmesi sorumluluu emekiler tarafndan gerekletirilir. Yalnzca bu durumda, retim srecinin kendisi, emekilerin kolektif olarak gerekletirdikleri bir ilevdir. retimin, emekilerin dnda bir toplumsal enin ilevine dnmesi, emekilerin retim aralar zerindeki kolektif mlkiyet ve denetim haklarn kaybetmi olmalarnn dorudan bir sonucudur. Byle bir durumda retim srecinin ilevi, emekiler arasndaki ilikiden bamszlam ve retim aralar zerinde mlkiyet ve denetim hakkn elinde tutan bir toplumsal enin giriimine ve dolaysyla bu e ile emekiler arasndaki retim ilikisine baml hale gelmitir. O halde, herhangi bir retim tarznda retim srecinin ilevini belirleyen emek sreci deil retim ilikileridir. retim ilikileri ise retim etkinlii sonucunda yaratlan artk emee el koyma biimini ve bu anlamda da snf konumlarn belirlemektedir. Kapitalist retim ilikileri veri alndnda kapitalistlerin retim srecindeki kar, emekilerin artk deer yaratmas ve kendilerinin bu yaratdan mmkn olan en byk pay elde edebilmeleridir. Bu adan kapitalist retim
91
ilikilerinin kanlmaz bir sonucu olarak kapitalistler, emek sreci zerinde denetim kurmak zorunda kalrlar. te bu zorunluluk, retim srecinin kendisinin kapitalist bir ilev olduunu tm playla gzler nne serer. Kapitalistler, emek sreci zerinde denetim kurmay kendileri stlenebilecekleri gibi, (Marcuseun ileri sanayi toplumlar balamnda tespit ettii ekilde) bu grevi, kendi adlarna emekilerle ilikiye girecek cretli bir gruba da devredebilirler. Nitekim 20. yzyln ikinci yarsnda gerekletii ileri srlen ynetsel devrim (yani kapitalistlerin retimin sorumlu araclar olarak kimliklerini yitirip, irketin brokratlarna dnmesi olgusu), bu trden bir devir teslim olgusudur. Bu olgu ayn zamanda, snflarn ekonomik belirlenimi (tarihsel materyalizm) asndan ok nemli bir dizi kuramsal soruyu gndeme getirir: Emek sreci zerinde denetim kurma sorumluluk ve yetkisiyle donatlan fakat ayn zamanda kapitalist kuruluun cretli alan olmay srdren yneticiler/idareciler/mhendisler hangi ekonomik snf konumunda yer almaktadr? Kapitalist bir rol yerine getiriyor olmalar bu alanlarn kapitalist snfa bir katman olarak dahil edilmelerini gerektirir mi? Bu tr alanlar, retim srecinde kapitalist roln yan sra emek srecinin ngrd uyumlatrma ve denetim sorumluluunu da yerine getiriyorlarsa, artk deer retimine katkda bulunmuyorlar mdr? Artk deer retiyorlarsa ii snfna bir katman olarak dahil edilmeleri gerekmez mi? Her eyden nce bu tr alanlar kendi ilerinde trde bir toplumsal grup olarak grlebilirler mi? Bu tr sorular 1970lerden bu yana kuramsal ve ampirik snf zmlemelerinin yant arad sorulardr.12 Bu almalarn bize sunduu nermeleri veri aldmzda, kapitalizmin iki temel snf konumunun yannda bu ikisi arasna skm bir orta snf konumunun mevcut olduu iddias karmza kmaktadr. Genel olarak yeni orta snf olarak adlandrlan bu snf konumu ynetici/ idareci/mhendis/teknisyen trnden emeki roln yan sra kapitalist roln baz sorumluluklarn yerine getiren cretli alanlarn bir blmn iermekte, te yandan kendi iinde trde bir snf konumu oluturmamaktadr. Sz konusu alanlarn dier bir blm kapitalist snf konumu ierisinde bir alt katmanda yer alrlarken, bu tr alanlarn nemli bir blm de ii snf konumunda st katmanlarda yer almaktadr. zetlersek, kapitalist retim ilikilerinde 20.
92
yzylda meydana gelen deiimin ekonomik snf konumlar asndan sonucu, daha nceden emeki rol yerine getiren bir grup cretliyi kapitalist snf konumuna, dier bir grup cretliyi de kapitalist ve ii snf konumu arasnda yer alan bir konuma tamak olmutur. i snf konumu ise her zaman olduu gibi bir yanyla, kapitalist ilevin isterleri, bir yanyla da snf atmalarnn zgl sonular dorultusunda kendi iinde hiyerarik katmanlara blnmtr. Bir nceki blmde belirttiimiz gibi, bu gelimelerin tm, bize bir kez daha, tarihsel kapitalist sistemin insan sermayeletirerek snflara bldn ve bu anlamda kapitalizmin tarihsel temel elikisinin, ekonomik karlar birbirleriyle uzlatrlamayacak kapitalist ve ii snf konumlar arasndaki kartlkta yattn tantlamaktadr. Kapitalist retim ilikilerinde meydana gelen bu gelimelerin, mhendislerin snf konumu zerindeki etkisini belirlemek istersek yantlamamz gereken en temel soru, mhendislerin retim srecindeki baat rollerinin ne olduudur. Yukarda belirttiimiz gibi, bir retim tarznn zglln belirleyen retim ilikileridir. Bu nedenle, herhangi bir retim tarznn ierdii ekonomik snf konumlar, ancak retim ilikisindeki taraflarn rollerine gre belirlenebilir.13 Genel olarak ifade edilecek olursa, kapitalist retim ilikisinde bu roller: 1) kapitalist rol yani artk deer retiminin nkoullarnn salanp, arta el konulmas (retimin konusunun ve tekniinin belirlenip, bu retimin ngrd emekilerle retim aralarnn birletirilmesi); 2) emeki rol yani artk deer retimi (emek sreci, deerlenme, valorizasyon) rolleridir. Gelimi kapitalist retim tarznda, kapitalistlerin nemli bir blmnn retim alann terk edip, kapitalist roln tad sorumluluu yneticilere devretmi olduklarn belirtmitik. Bu sorumluluu stlenen mhendisler retim hattndan tmyle kopmularsa, yani sadece kapitalist rol asndan retimin sorumlu araclarna dnmlerse, onlar cretli alanlar olmalarna karn artk kapitalist snf konumunda yer alrlar. Bir baka deyile, ynetici mhendislerin kapitalist snfla ortak ekonomik snf karlarna sahip olduklar sylenebilir. Kapitalist iletme hiyerarisinde st dzeyden aaya doru inildike, ynetim sorumluluklar alanndan retim alanna yaklalr ve buna paralel olarak kapitalist roln, mhendislerin iindeki arl ve
93
nemi azalr, emeki roln arl ve nemi ise artar. Kapitalist iletme hiyerarisinin en alt kademesini oluturan dorudan retim hattna inildiinde ise, mhendislerin iinde kapitalist roln neredeyse hibir nemi kalmaz. retim hattndaki mhendisler, kapitalist ilevin teknik rasyonellerine en az niteliksiz iiler kadar tabi olup, iiler arasnda uyum (koordinasyon) salayarak stleri tarafndan kendilerine aktarlan planlara gre retim faaliyetlerinin srdrlmesi grevini yerine getirirler.14 O halde, retim hatt dnda herhangi bir grev ve sorumluluu bulunmayan mhendislerin ekonomik snf konumu, kapitalist retim ilikisi asndan deerlendirildiinde onlarn, emeki rolnn ierdii bir takm faaliyetleri yerine getirmekte olduklar ve bu nedenle ii snfnn bir katman olarak grlmeleri gerektii ortaya kar. Bu balamda, st dzey yneticilerle retim hattnda yer alanlar arasndaki ilikiyi kurma grevini yerine getiren orta kademe ynetici konumundaki mhendislerin iinde, az ya da ok kapitalist ve emeki rollerin sorumluluklarnn bulunduu izlenebilir. Bu tr mhendislerin ii, emek srecinin kapitalist ilevin rasyonellerine gre denetlenebilmesini mmkn klacak teknik ve metotlarn tasarlanmas ve/veya operasyonel hale getirilmesi sorumluluunu ierdii gibi, bir kez bu teknik ve metotlar belirlendikten sonra retim hattndaki faaliyetleri srekli izleyip emek srecine dorudan bir katk salamay da (yani deer yaratmna katk yapmay) iermektedir.15 Bu nedenle, bu tr mhendislerin snf konumu hakknda sylenebilecek tek ey, bunlarn ne ii snf konumuna ne de kapitalist snf konumuna kolaylkla dahil edilemeyecekleridir. Bu tr mhendislerin yeni orta snf konumunda yer aldklar iddias bu belirsizlikten kaynaklanmaktadr. te yandan, bu snf konumunun ekonomik karlarnn, bir yanyla kapitalist snfn karyla bir yanyla da ii snfnn karlaryla rttn belirtmek ve bu anlamda bu snf konumu hakkndaki belirsizliin asl nedenin karlar alannda yattn grmek gerekmektedir.
YEN ORTA SINIFLAR BALAMINDA TAYLOR VEBLEN KARITLII
Birinci blmde srdrlen tartmalar nda yeni orta snf konumuna dahil olan mhendislerin, karlar alanndaki zglln
94
yanstan eliik durumlarna bakacak olursak, Taylor ve Veblenin imgelemlerindeki mhendis tipolojileri ilgin almlar sunmaktadr. Anmsanaca gibi, Taylorn imgelemindeki mhendis, dorudan kapitalist rol yerine getirmek zere hem retim sreci hem de bu srete yer alan farkl niteliklerdeki emekiler zerinde denetim kurma sorumluluu ile grevlendirilmi bir ynetici kimlii tamaktadr. Taylora gre, bu ynetici mhendis, iinin bir paras olarak, her eyden nce iverenin karlaryla alanlarn karlarnn uyumlatrlmas sorununu teknik (bilimsel) olarak zmlemek durumundadr. Dolaysyla, bu kimlii tayan mhendislerin karlar, ipso facto kapitalistlerin karlaryla uyumlu olmak zorundadr. te yandan, Veblenin imgelemindeki mhendis ise, toplumsal refaha dorudan katkda bulunarak retim srelerine nderlik eden bir emeki kimliini temsil etmekte ve nesnel karlar iadamlarnn karlaryla elimektedir. O halde, yeni orta snf konumunda yer alan mhendisler kendi nesnel koullarnda bir arada bulunan, Taylor perspektifli mhendis ile Veblen perspektifli mhendis kimliklerinin mhendislikle ilgili birbirleriyle eliik arlarna dorudan maruz kalmaktadr. Aktr ki, Taylorn mhendisi, kapitalizmin iki temel snf konumu arasnda kalan mhendislere, karlarnn kapitalistlerin karlaryla uyumlu olduu arsn yaparken Veblenin mhendisi, bu arnn tam karsnda bir seslenile, onlara, iadamlarnn sanayi toplumu zerindeki egemenliklerine son vermek zere tm alanlarla ittifaka ynelmeleri gerektii arsn yapmaktadr. Ksacas, nesnel bir snf konumu olarak gelimi kapitalizme eklenen ve ierisinde mhendislerin nemli bir blmn barndran yeni orta snf, kimliini, kendisi iin snf oluumu srecinde, kapitalizmin iki temel snf konumu karsnda netletirerek belirleyecektir. Yeni orta snf konumundaki mhendisler, farkl seenekten birine ynelerek, nesnel koullarnda bir arada bulunan karlararas atmay zmlemeye alacaklardr. Birinci seenek, faydalarnn sermayenin karlarnn gereklemesi orannda en oklaaca alglamas dorultusunda, karlarnn kapitalistlerin karlaryla uyumlu olduunu kabul ederek, kapitalist snfa yaknlamalardr. kinci seenek, faydalarnn ii snfnn karlarnn gereklemesi orannda en oklaaca alglamas dorultusunda, karlarnn ii snfnn karlaryla uyumlu olduunu kabul ederek, ii snfna
95
yaknlamalardr.16 nc seenek ise, faydalarnn sadece ve sadece kendi konumlarna ait ayrcalklarn kollanp gelitirilmesiyle en oklaaca alglamas dorultusunda, karlarnn her iki snfn karlaryla uyumsuz olduunu kabul ederek, her iki temel snftan da uzak durmalardr.
TARIHSEL MHENDISLIKLER VE TARIHSEL MHENDISLER
Yukarda ileri srdklerimizden anlalaca gibi, ekonomik snflar balamnda mhendislerin, kendisi iin snf oluumu srelerindeki konumlanlar hakknda, yapsal deterministik saptamalar yapmak mmkn grnmemektedir; nk her eyden nce mhendisler, farkl ekonomik snf konumlarnn hepsinde yer alabilmektedir. Bu durumu daha karmak hale getiren temel etken, daha nce de belirttiimiz gibi, snf oluumunun, ekonomik dzeyden grece bamsz olan politik ve ideolojik dzeyler tarafndan belirlenmesidir. Bu nedenle, snf oluumu, toplumsal oluuma eklemlenmi olarak bulunan kapitalizm ncesi yaplar, kapitalizme gei srecinde yaanm politik alt st olular, gei aamasnda ulus devletin oluumu ve bu aamadan sonra devletin ald biimler, ulus devletin devletleraras ilikilerdeki konumu, snf elikilerinin uyumlatrlma biimlerinin kurumsal ve hukuksal tarzlar gibi yapsal olduu kadar kltrel etkiler tarafndan da belirlenir. Kltrel etkilerin bir lkeden dierine gsterebilecei farkllklar dikkate alnacak olursa, mhendislerin snf oluumunun, bir lkeden dierine ok farkl nitelikler kazanabilecei kolaylkla anlalabilir. Bylesi bir kabulden hareketle, mhendisliin ve mhendislerin toplumsal rol ve konumunu belirlemek amacyla ngiltere, Amerika Birleik Devletleri, Fransa, Almanya, sve ve Japonya rnekleri zerine yaplm tarihsel aratrmalar ieren Engineering Labor: Technical Workers in Comparative Perspective (Mhendislik Emei: Karlatrmal Bak Asndan Teknik iler) balkl derlemede, Meiksins ve Smith (1996:233-255) sz konusu gelimi kapitalist toplumlarda, benzer snf yaplarna rastlanmasna ramen, teknik igcnn retimi, kullanm ve snf oluumu asndan nemli farkllklar bulunduunu belirtmektedir.17 Yazarlar bu durumu aklayabilmek iin Marxist kuramn yapsal durumsal versiyonu
96
(structural contingency version of Marxist Theory) olarak adlandrdklar bir kuramsal ereve nerisi sunmaktadr. Buna gre btn kapitalist toplumlar, kapitalist retim tarznn ierdii bir dizi dinamik yaplatrc ilikilerin (a set of dynamic structuring relationships) koullad ortak sorunlara ve kstlamalara tabidirler. Bununla birlikte, herhangi bir kapitalist toplumda bu tr sorunlara zm araylar, bu topluma zg kurumsal ve tarihsel koullarla etkileim halinde bulunan snf ilikilerine ve snf mcadelelerine bal olarak belirlendiinden, kapitalizm, evrensel (kresel) bir modele yakn durmamaktadr. Bu durumun en net gzlenebildii alanlardan bir tanesi teknik emein retimi ve rgtlenmesi alandr. Meiksins ve Smith, teknik emein retimi ve rgtlenmesi deyimi ile mhendislerin retimi ve hem teknik hem de toplumsal i blmndeki konumlarnn belirlenmesinde izlenen stratejileri ifade etmektedirler. Yazarlar, yukarda belirttiimiz lke rneklerinin incelenmesi sonucu bu alana ilikin olarak drt temel model ya da sistem tretilebileceini, yalnz bu modellere tam tamna uyan herhangi bir lke bulunmadn, aksine belli bir lkede bu modellerin eitli elerinin zgl bir kombinasyonuna rastlanmakta olduunu vurgulamaktadr. te yandan, her lkede bu modellerden bir tanesi hakim tarz olarak ne kmakta ve bu lkenin mhendislik pratiine ilikin zglln temsil edecek bir neme sahip olabilmektedir. zetle, bu modeller srasyla: Zanaat rgtlenmesi (Craft Organization): Bu modelde, mhendislerin byk bir ounluunun, retimde alanlar arasnda yer aldklar ve bu grup ierisinde en st katman oluturduklar gzlenmektedir. Genel olarak teknik igc, bu manta gre rgtlenmekte ve bu topluluun retimi, geleneksel yntemlere benzer ekilde gerekletirilmektedir. Teknie ilikin bilgi ve beceri ya ustalar topluluuna ya da dorudan alma yaamna katlarak usta/rak ilikisi balamnda iyerinde kazanlmaktadr. Bu modelin nemli bir zellii, niversiteler gibi formel eitim kurumlarnn verdii diploma ya da dereceler yoluyla teknik igcne katlma biimine kar, ustalar topluluu arasnda ak bir dmanlk besleniyor olmasdr. Bu modelde mhendis diploma sahibi olduu iin deil, yorucu ve uzun bir alma deneyimi sonucunda mhendislii pratik
97
olarak rendii iin bu kimlii tayan kii olarak alglanmaktadr. Bu nedenle, mhendis, teknisyen ve nitelikli ii arasnda, diploma sahipliinin yaratabilecei farkllklarla desteklenebilecek keskin bir snf duvar oluamamaktadr. Diploma ve derecenin katmanlama lt olarak nemsiz olduu bu modelde, mhendisler homojen bir mesleki topluluk oluturur. te yandan, mhendisler, mesleki formasyonlarn formel eitim kurumlar dnda ve daha ok belli iletme ortamlarnda kazandklarndan, istihdam olanaklar asndan almakta olduklar iletmelere bamldr. Bu anlamda, topluluk dzeyinde dnldnde, mhendisler, bir iletme ortamndan dierine tayabilecekleri mesleki bir ortakla sahip deildir. Bu modelde, ynetim kademelerine srayarak ykselme anslar bulunmayan ama te yandan niteliksiz iilerden stn ve ayrcalkl olduklarn dnen mhendisler, ekonomik karlarn koruyup gelitirebilmek amacyla meslek sendikalar (craft unions) oluturarak rgtlenir. Bu modelin hakim olduu lke ngilteredir. Ynetsel rgtlenme (Managerial Organization): Bu modelde teknik i, ynetim ilevinin bir esi olarak grlr. Burada, zanaat rgtlenmesinden farkl olarak, retim srelerinde yer alan rutin teknik iler dk eitimli teknisyenlere braklm, mhendisler ise yneticiler grubuna dahil edilmitir. Bir baka deyile mhendislik, bal bana bir ynetsel uzmanlk alan olarak kabul edilmitir. Bu modelde mhendis kimlii ounlukla niversite eitimi sonucunda kazanlr. Bu durum, ynetici konumuna ykselmenin zorunlu bir koulu olarak belirmektedir. Diploma ve dereceler, mhendisleri sadece dier alanlardan deil kendi ilerinde de ayrtrr. Bu modelle uyumlu olabilecek rgtlenme tarz, mhendisliin uygulanmasn ve kullanmn, meslein karlarn korumak amacyla kontrol altnda tutmaya ynelen meslek rgtlenmesidir (professional organization). te yandan, mhendisler ynetici olarak grldklerinden, mhendislii yneticiler grubuna katlabilmeye imkn salayan dier mesleklerden ayrabilme gcn yitirmilerdir. ounlukla bu modelde, herhangi bir dalda niversite eitimi alm herhangi bir kii ynetici olabilmekte ve duruma bal olarak istenirse mhendis etiketini kullanabilmektedir. Ksacas, mhendislik, sadece mhendislik fakltesinden mezun olmu bireylerin uzmanl olarak tanmlanamamakta ve tp, hukuk rneklerinde
98
olduu gibi profesyonel bir meslee dnememektedir. Mhendisler, yneticiler grubuna dahil edildikleri srece, mhendislik eitimi alm olanlarn, tam anlamyla profesyonel bir rgtlenme gerekletirebilmeleri imknsz grnmektedir. Buna karn mhendisler, snrl yaptrma sahip olan mhendislik rgtleri iinde yer alarak, kendilerini nitelikli ve niteliksiz iilerden ayrma eilimi sergilemektedir. Bu modelin hakim olduu lke Amerika Birleik Devletleridir. Zmre rgtlenmesi (Estate Organization): lk iki modelden farkl olarak, bu modelde mhendisler, hem yneticilerden hem de retimde yer alan alanlardan ayr bir grup olarak grlmektedir. Bu modelin ortaya kmasna yol aan gelime, iletmelerin orta kademesinde konumlanan katmanlam bir teknik iler hiyerarisinin yaratlm olmasdr. Bu hiyerarinin en st katmannda, ayrcalkl mhendislik fakltelerinden diploma ve dereceleri bulunan ve kendilerine yneticilerden bamsz bir profesyonel kimlik atfeden mhendisler yer alr. Bu profesyoneller mhendis olmann nkoulunu ok ak olarak tanmlamlardr. Onlara gre, mhendis elit (sekin) bir mhendislik fakltesinden mezun olmu, teknik meslek sahibi bir profesyoneldir. Bir baka deyile, sekin olmayan mhendislik fakltelerinden mezun olanlar her ne kadar mhendis olsalar da profesyonel mhendisler tarafndan mhendis olarak grlmezler. Onlar teknisyendir ve teknik iler hiyerarisinde ne kadar ykselirlerse ykselsinler mhendisler zmresine dahil olamazlar. Mhendisliin bu denli daraltlp ok az sayda ayrcalkl bir zmrenin meslei olarak baaryla topluma kabul ettirilmesinden en fazla etkilenenler, teknik eleman ihtiyac iinde bulunan kapitalist sanayi iletmeleridir. Doal olarak bu iletmeler, teknik elemanlarn mhendis olup olmadklarndan daha ok, retim srelerinin ngrd teknik ilevleri ekonomik olarak yerine getirip getiremeyecekleri ile ilgilenmektedir. Bu nedenle ve bu ihtiyac karlamak zere baz iletmeler, elit okullarla karlatrldklarnda daha mtevaz saylabilecek teknik okullardan mezun olmu ya da i ba eitim srelerinden geerek teknik bilgi ve beceri kazanm birok kiiye teknik i olana sunmaktadr. Bylelikle mhendisler topluluu fiili olarak blnmektedir: Bir yanda elit okullar temelinde kendilerine mhendis kimlii atfeden ve bu kimlii bakalaryla
99
paylamayan profesyonel mhendisler, dier yanda yaptklar i temelinde mhendis olarak tanmlanabilecek mhendisler. Bu blnmenin en net grlebildii alan mhendislerin kendi rgtlenmeleridir. Birinci grup, yelik koullar mezun olunan fakltenin niteliine gre daraltlm profesyonel mhendislik rgt ierisinde rgtlenirken, ikinci grup, meslek ve ii sendikalar ierisinde rgtlenmektedir. Bu modelin hakim olduu lke Fransadr. irket Merkezli rgtlenme (Company-Centred Organization): Byk sermaye gruplar olarak rgtlenmi iverenlerin btn alanlarndan, irket kltr ve kimlii ile zdelemeleri beklentisinde olmalar, bu modelin ayrt edici zelliini oluturur. irket kimliinin btn olas kimliklerden daha baskn olmas sonucunda, genel olarak alanlar arasnda mesleki ve snfsal temelli keskin ayrmlar olumaz. Bu adan mhendislerden de mesleklerinden daha ok, irketlerine aidiyet duymalar istenir; ve bu istek ak ve/veya rtk olarak irket tarafndan mhendislere iletilir. Bu durum, meslek hiyerarisinin ortadan kalkm olduu ve bu anlamda mhendislerin teknisyen ve niteliksiz iilerle ayn konum ve ayrcala sahip olduklar anlamna gelmez. Aksine bu durum, iverenlerin, mesleki ve organizasyonel hiyerarinin varlnda, alanlarna, stat ve snfsal ayrmlar kltrel/ideolojik yolla nemsiz bir durum olarak kabul ettirdikleri anlamna gelir. Nitekim dk nitelikte bir teknik personel pozisyonu ile karlatrldnda, mhendis olarak bir irkette ie balayabilmek iin niversite diplomas zorunlu bir koul olarak belirmektedir. Bu zelliiyle irket merkezli model, ynetsel ve zmre modellerine benzer. te yandan, bu modelde niversite eitimi, belli bir alanda uzmanlamaya olanak tanmayacak kadar geni tutulmutur. Bu zellii nedeniyle eitim sisteminin bizatihi kendisi, mesleki dayanma oluumuna olanak tanmamaktadr. Mhendislerin irket merkezli kariyerleri, bir dizi kurumsallam evreden olumaktadr. Kariyerlerinin banda mhendisler, rutin olarak retim alannda grevlendirilip, iilerle birlikte almaya ve retkenlikle ilgili problemleri dorudan gzleyip, bunlar hakknda gelitirilen zmlere katkda bulunmaya sevk edilmektedirler. Zaman ierisinde bu mhendislerin azmsanamayacak bir blm, retimden ynetim alanna terfi ettirilip, retim alannda kazandklar bilgi ve tecrbelerini ynetsel
100
kararlarn alnmasnda kullanmalar istenmektedir. irketlerin, mhendislerin kariyerleri zerinde bu denli etkili olduu bir ortamda, mhendislerin mesleki bir dayanma gerekletirmesi pek mmkn deildir. Bu nedenle mhendisler, kendi meslek rgtlenmelerinde deil, irketlerin bir uzants eklinde faaliyet gsteren ve bir ok farkl meslekten alan temsil eden sendikal rgtlenmelerde yer almaktadrlar. Bu modelin hakim olduu lke Japonyadr. Meiksins ve Smithin mhendislik ve mhendisler hakknda somut tarihsel rneklerden yola karak tretmi olduklar modelleri, iki dzeyde incelemek mmkn grnmektedir: Birinci dzey, mhendislerin kapitalist ve emeki roller asndan nasl konumlandrlm olduklar; ikinci dzey ise mhendislerin, mhendislii nasl tanmlam ve ne tr bir rgtlenmeye ynelmi olduklardr. Bu dzeyler asndan her bir modeli ksaca gzden geirmeden nce, bir soru sormak istiyoruz: Frederick Winslor Taylorn imgelemindeki mhendise en ok benzeyen mhendislerle, hangi modelde karlayoruz? Bu sorunun yant hi phesiz irket-merkezli rgtlenme modeli olmaldr. Bu modelde mhendis, tmyle iverenin karlaryla uyumlu bir bilin sergilemekte ve mhendislik pratiini, ekonomik sonu elde etmenin (ya da baka bir deyile para kazandrmann) bir aracna indirgemektedir. irket merkezli mhendis, Taylorn ilham kayna Townenn baarl mhendisini anmsatrcasna, kariyerinde ilerleyebilmek iin srekli olarak retimi iyiletirerek retkenlii artrmak ve bylece ivereninin karlarn en oklatrmak durumundadr. Hatrlayacak olursak, Towne baarl mhendisi u ekilde tanmlamaktadr: ... iyi bir ii makul bir maliyetle yrtebilecek biimde tasarlayan mhendis, gl ve genellikle baarl bir mhendistir; en iyi ii en dk maliyetle yapan ise, eninde sonunda mesleinin zirvesine kar ve bunun karl olan dl kazanr. irket merkezli mhendisin kariyeri, tam da bu anlaya gre kurgulanmtr. O, alt sermaye grubuna daha ok katk yaparak srekli daha yksek bir dl kazanan ve bu anlamda, kendi varln fayda ahlakna gre tanmlayan bir znedir. Ksacas, kariyerinin seyrine bal olarak, kapitalist retim ilikisinin ierdii her iki temel rol yoluyla retime katlabilen irket merkezli mhendis, modern dnyann egemen znesiyle, sermaye olarak sermaye ile tam
101
anlamyla btnlemitir. Bunun sonucunda mesleine yabanclam ve dolaysyla mesleki bir rgtlenme gerekletirememitir. irket merkezli mhendise en yakn mhendis oluumuna, ynetsel rgtlenme modelinde rastlamaktadr. Yalnz ynetsel mhendisin irket merkezli mhendisten farkl olarak, kariyerinin hibir dneminde emeki rol stlenmedii gzlenmektedir. Bu nedenle, ynetsel mhendisler, kapitalist ve yeni orta snf konumlarnda yer almaktadrlar. Yeni orta snftaki ynetsel mhendislerin kendi konumlarndan hareketle deneyimledikleri kapitalist ve ii snf konumlar arasndaki kar atmasn, kapitalist snf lehine zdkleri ve karlarn, bu snfn karlaryla uyumlu olarak tanmladklar grlmektedir. te yandan bu mhendisler, ynetici kimlii altnda kapitalist snfla organik bir ba kurmalarnn ve bylece mhendislii kapitalist role indirgemelerinin sonucunda, meslekleri zerinde denetim kurabilme zerkliini yitirmi ve bu anlamda gl bir meslek rgtlenmesi oluturamamlardr. Ynetsel mhendislerin, mhendislii profesyonel bir meslek olarak topluma mal edebilme asndan baarsz olmalar, kendi aralarnda gl bir dayanmann bulunmadna da iaret etmektedir. Bu adan zmre modeli, mhendisler arasnda en gl mesleki birliin ve dayanmann bulunduu tek model olarak dikkati ekmektedir. Bu modelde mhendisler, birtakm zellikleri ve ayrcalklar sembolize eden mhendislik okullarndan elde edilen diploma ve derecelere dayanarak, kendileri iin zmre olmular ve mhendislik mesleine sz konusu okullar dndan katlabilmenin nn kapatmlardr. Bu zmreyi oluturan mhendisler, homojen bir grup olarak yeni orta snf konumunda yer almakta ve karlarn, ne kapitalist ne de ii snf konumlarnn karlaryla uyumlatrma arayndadr. Bununla birlikte, rgtlenme tarzlarndan da anlalaca gibi, kendi varolu koullarn, iki temel snfn varlna bal olarak tanmlamaktadr. Bu nedenle bu iki snftan herhangi birine kar gerek anlamda cephelememekte ve tutucu, statkocu, bir eilim sergilemektedir. Belki de bu zmrenin gerek snf kart byk blm, ii snfnn bir katman olarak beliren mhendis olamayan mhendisler ya da teknisyenlerdir. Bu katman sayca artt ve teknik iler hiyerarisinde ykselmeye devam ettii srece, mhendisler zmresi iin gerek bir tehdit oluturabilir. Bu tr bir gelime sadece mhendisliin tanm
102
zerinde deil,mhendislerin snf konumlar ve bilinleri zerinde de dntrc etkilerde bulunabilir. Bu srecin sonucunu, mhendislerin rgtsel kimliklerini nasl tanmlayacaklar sorusuna verecekleri kolektif yant belirleyecektir. Zmrenin, meslek rgt zerindeki tekeli krlmadka mhendisler, kendi ilerinde farkl snf bilinleri tamay srdrecek ve bu nedenle karlar atmasnda blnm bir kitle grnm sergileyeceklerdir. Bu zellikleri dolaysyla zmre modelinin geerli olduu ortamlarda mhendisler, nesnel olarak ii snfnn bir st katmannda yer alan ve bu katmann snf ii ayrcaln nemsemekle birlikte, ii snfnn ortak karlarn kapitalist snfa kar benimsemi grnen zanaat modelindeki mhendislerin birlik ve dayanmasn gerekletiremeyeceklerdir. Zanaat modelinde mhendisler, mhendislii ustalar topluluunun kendisiyle zdeletirdiklerinden, ustaln kabul ettiren her teknik emekiyi aralarna almaya ilke olarak olumlu bakmaktadrlar. Bununla birlikte meslek zerindeki bu denetim erklerini, karlarn kollamak iin kullanabilir ve meslee giri klar konusunda tutucu bir tavr sergileyebilirler. Byle bir tavrdan uzaklamalar, kendi aralarndaki birlii ve dayanmay, ii snfnn birlii ve dayanmasna doru geniletebilmelerine baldr. Bu dorultuda alacaklar mesafe ise fayda ahlakn terk ederek insann sermayelemesini reddetmeleriyle doru orantldr. Fakat zanaat modelindeki mhendisler arasnda byle bir bilin gelimemitir. Bu nedenle onlar da, dier modellerdeki tarihsel mhendisler gibi tarih st insann arsn yantsz brakmaktadr. Kapitalizmin temel snf elikisini bir st dzeyde ifade edememekte ve eylemliliklerini karlar aras atma alanna hapsetmektedirler. Veblence syleyecek olursak, onlar da dier mhendisler gibi, iadamlarnn sanayi uygarl zerindeki tahakkm ve bu tahakkmn insanlk asndan olumsuz etkileri karsnda sessiz kalmaktadr. TRK MHENDS VE MMAR ODALARI BRL: EGEMEN SINIFLAR KARITI MHENDSLK RGTLENMES Bu ereveden bakldnda, tartmamzn hareket noktasn oluturan ncnn (1996) Trk Mhendis ve Mimar Odalar Birliinin tarihi zerine tez almas yeni bir anlam kazanmaktadr. nc nn tezi, 1970ler Trkiyesinde, mhendislerin birliini ve dayanmasn
103
temsil eden TMMOBnin mesleki sorumluluklarndan hareketle, egemen snflar karsnda halkn karlarn savunmak adna rgtl bir eylemlilik iine girmesinin nedenlerini anlamaya ynelmektedir. Bu durumu, Veblenin imgelemindekine benzeyen trden mhendislerin, toplumun maddi refahn korumak ve savunmak amacyla, ekonomik gc elinde bulunduran gruplarn karlarna kar politik eyleme gemi olduklar eklinde yorumlayan nc, bu mhendislerin sahip olabilecekleri mhendislik ideolojisinin, onlar ne tr bir aklclkla mesleki sorumluluklarn yerine getirmeye ardn belirlemeye almaktadr. Bu ideoloji, mhendisleri toplumun maddi refahn olabilecek en yksek dzeye karabilmek iin, mevcut kaynaklarla maksimum rn miktarn salayacak teknikler gelitirmeye ve teknolojiyi, retim srelerinin kstlamas dnda herhangi bir koula tabi olmadan kullanabilmenin olanaklarn yaratmaya armaktadr. Mhendisler, maksimum retimi gerekletirebilmek iin, teknolojiyi sadece retim tekniklerinin toplam olarak deil, ayn zamanda bir eletiri teknii olarak da alglamak durumundadr. Toplumun retken glerinin optimum kullanmn salayan sanayi rgtlenmesi, retim teknikleri toplam olarak teknolojinin verili gelimilik dzeyine tabidir. Bu anlamda teknolojik bilgi ve donanm, toplumun refahn belirleyen hem maddi bir g hem de maddi bir kstlamadr. Eletiri teknii olarak teknoloji, retim faaliyetlerinin toplumsal ilikilere de tabi olduu gereinden hareketle, toplumsal refahn, maddi kstlamann tesinde toplumsal bir etken tarafndan engellenip engellenmediini sorgulamak ve bunu belirlemek anlamna gelmektedir. Bu adan mesleki konumlarnn kanlmaz bir sonucu olarak mhendisler, toplumsal snflar ve kesimler arasndaki kar atmalarna ve bunlarn toplumun btnsel refah zerindeki olumsuz etkilerine dorudan muhatap olmaktadr. Bu nedenle mhendisler, insanln yaam koullarn srekli iyiletirmek gibi zorlu bir hedefe ulaabilmek iin, retimin nndeki maddi ve toplumsal engelleri ortadan kaldracak teknik zmler retme sorumluluunu tamaktadr. Bu ideolojik ereveden bakldnda, mhendisler, en azndan kendi insanlk kavraylar ya da vizyonlar asndan, snflar st zneler olarak ortaya kmaktadr. Snflar st bir bilin ise, egemen glerin sivil toplumdaki hegemonyasndan zerklemi bir varlk oluumunun sonucudur. Hegemonyadan zerklemi varolu,
104
egemen glerin ncelikle ahlaki/kltrel liderliinden ve bu liderliin ideolojik/politik arlarndan grece bamsz dnebilen ve eyleme geebilen insan temsil etmektedir. O halde, 1970lerde egemen glere kar halkn karlarn savunan TMMOB kendini, sivil toplumdaki hegemonyadan ve dolaysyla bu hegemonya temelinde politik meruluk kazanmak durumunda olan hkmetlerden ve devleti oluturan rgtlerden grece zerklemi bir meslek rgtlenmesi olarak konumlandrmtr. Bu politik rgtlenme tarznn dayand mesleki birlik ve dayanma, kapitalist koullarda ortaya kan snf mcadelesini bir st dzeyde ifade edebilmeye ynelmekte ve mhendislii, insanln blnmlne son verme araynn merkezine tamaktadr. Bu durum ise, TMMOBun hedefine ulap ulaamadndan daha ok, mhendisliin ve mhendislerin mesleki rgtlenmesinin, kapitalist varolula uzlamaz bir kartlk iinde bulunabileceini gstermesi asndan ok nemli, zgl bir rnek tekil etmektedir. Bir baka deyile, TMMOB rneinden hareketle, Meiksins ve Smithin tretmi olduklar drt farkl mhendislik meslek rgtlenmesi modeline ek olarak beinci bir rgtlenme modeli nermek mmkn grnmektedir. Bu modeli dier drt modelden ayran en temel zellii, mhendislii kapitalizm karsnda konumlandrma tarzndan kaynaklanmaktadr. Yukarda zetlediimiz drt model, kapitalizmin mhendislii ve mhendisleri sadece sermayenin kullanm dahilinde deer kazanan varlklar olarak konumlandrarak uyumann farkl tarzlarna zgl rnekler olutururken, TMMOB rneindeki konumlan, mhendisliin ve mhendislerin, sermayenin kullanmndan bamszlaarak, insanln kullanmna aldklar lde deer kazanabilecek varlklar olarak grlmeleri gerektii anlayna dayanmaktadr. Bu noktada iki soru ne kmaktadr. Birincisi, ncnn (1996) aklamaya alt, TMMOBnin rgtsel kimliini tanmlayan ideolojik konumlann, gnmzde TMMOBnin temsil ettii mhendislik misyonu asndan ne lde geerli olduudur. kincisi, bu konumlann genel olarak Trkiyedeki mhendislerce ve zellikle de 250 000 civarnda TMMOB yesince ne lde paylalan bir bilince karlk geldiidir. Okuyucu birinci sorunun yantn aadaki kutuda bulacak ve kendi yorumunu yapabilecektir. Biz ise ikinci soruyu yantlayabilmek iin bundan sonraki blmde sunulan, Trkiyede Mhendis-Mimar
105
Kimlii ve Meslek rgtlenmeleri Aratrmasndan elde edilen gzlem ve bulgularn zmlenmesiyle ulalacak ampirik bilgileri beklemek durumundayz. Trk Mhendis ve Mimar Odalar Birlii : Sermaye Kart Meslek rgtlenmesinin Oluumundan Tarihsel Kesitler Bu kutuda, eitli TMMOB yaynlarndan ve Birlikte st dzey yneticilik grevi stlenmi baz yelerin yaz ve demelerinden alntlar yaparak, kurulu yl olan 1954ten bugne kadar TMMOBye, rgtn kendisi tarafndan atfedilen mesleki sorumluluk ve haklarla, mhendis/mimar kimliklerinin deiim ve evrimini izlemeye olanak salayacak panoramik bir derleme sunuyoruz. Amacmz, TMMOBde rgtlenmi mhendis ve mimarlarn, sermaye kart bir kimlii ne karrken mesleklerinin ieriini ve anlamn nasl yorumlamakta olduklarn gsterebilmektir. Aadaki alntlar, ncnn (1996, 1999) 1980 ylna kadar toplumsal koullardaki deiimlere ve bunlarn, mhendisliin sembolik deeri ile mhendis ve mimarlarn kltrel ve ekonomik koullarnda yaratt etkilere dayanarak nerdii, TMMOBnin farkl rgtsel dnemine bal kalarak gruplandryoruz: Kapitalist Kalknmac Teknisyenler Dnemi (1954-1965), Toplumsal Eletirici Bamsz Kalknmac Teknisyenler Dnemi (1965-1973), Toplumsal Eylemci Bamsz Kalknmac Teknisyenler Dnemi (1974-1980). Son olarak, herhangi bir dnemletirmeye girimeden, 1980 sonrasndaki gelimelerin sonucunda gelinen rgtsel aamay temsilen, 1998 ylnda gerekletirilmi olan TMMOB Demokrasi Program ve TMMOB Demokrasi Kurultayndan alntlar sunuyoruz.
KAPTALST KALKINMACI TEKNSYENLER DNEM: 19541965
Bendeniz ilk ie baladm gnden beri mtehassslarla mcadele etmiimdir. Hatta bu yzden yedeksubayken 15 gn hapis yattm. Zira mtehassslar sng ile dar atmtm. Burada esas rol, milliyet hissi oynuyor. Memleketimize bir mtehasss geldii zaman daha
106
evvel hakkmzda ne dndn kestiririz. nk gelen mtehasssn memleketin kapasitesi hakkndaki dncesi bakadr. Biz bir mtehasss getireceksek gelmemesi iin elimizden geleni yapmamz lazmdr. Bir misal vereyim: Bir mtehasss yle sama bir i iin getirilmiti ki, bizim kaptana yolda seyrseferi rettim demi. nk gelen ahs, Trkler bana getirildiim mevzuu sorarlarsa imkn yok seyrseferi de bilmezler, diye dnyor.
Necdet Ersalan, 6. 12. 1953 tarihli Trk Yksek Mhendisler Birliinin Olaanst Kongresi. Er (1992:54-55) iinde.
Memleketimizde Y. Mimar ve Y. Mhendis azl diye bir ey mevzubahis deildir. O kadar ki, Bakanlk kadrosunda Y. Mimar ve Y. Mhendisler ekseriye kalfa ve fen memurlarnn yapmas icap eden ilerle megul bulunmaktadrlar... Bayndrlk Bakanl gerek msabaka ve gerekse pazarlk usul ile elindeki ileri dardaki zel brolara yaptrmak iin kanuni imknlara sahip olduu halde bunlardan imdiye kadar faydalanmamtr ... (Bakanlk yabanc lkelerden mhendis ve mimarlar getirme yolunu tercih etmitir.) Bu bir mesleki haysiyet ve eref meselesi olduu gibi hakimiyet meselesidir. Trk Mhendisliine indirilen bu feci darbenin, Birliimiz azas bir bakan tarafndan imzalanmas acdr...
6. 12. 1953 tarihli Trk Yksek Mhendisler Birliinin Olaanst Kongresine sunulan nergeden bir alnt. Er (1992:53-54) iinde.
Odalar Birliinin 22 aylk bir mazisi oldu. Yaadmz an 22 aylk zaman faslas, bizi bu mddet esnasnda meslek birliimizin kuruluundan ne gibi faideler elde ettik diye bir muhasebeye gtrecek kadar uzuncadr. ... Yeni batan imar ettiimiz, byk harplerin yakp ykt ve ihmale uratt memleketimizde; milli ve mahalli eserlerimizi rastgele yabanc unsurlarn meydana getirmesine seyirci kalmak hsran iinde rpnyorduk; bir yabanc ismi, projeleri kymetlendiren bir etiket gibi dosyalara samyordu. Memleketimizde realize edilecek bir eser ... seimi teknik salahiyetli kurullar tarafndan yaplmayan yabanc firma ve ahslara tevdi ediliyor ve Trk meslektalarmzn eserlerine rastlamak, gururumuzu ok ender okayan byk bir
107
ltuf oluyordu. Mtevaz ve kymetli, ok iyi yetimi Trk Sanatkrlar, otel kelerinde sadan soldan tedarik ettikleri kk ileri yapmaya alrken, yabanc teekkller saladklar byk menfaatlerle brolarnda rahat rahat almak frsat buluyorlard. ... Kongrelerde, umumi heyetlerde hepimiz ok ey istiyoruz, fakat isteklerimizin mterek faaliyetlerimize, istisnasz birlie gstereceimiz alaka ve itinaya bal olacana kati kararl deiliz... Kanunla bir araya geldik. On ihtisas odas kurduk. Fakat meslekta hukukunu kendi aramzda dahi kabulden uzak bulunuyoruz. Birlik mefhumuna ve Birliin manevi Birlik haline gelmesi iin ferdi gayretlerimizi bir araya getirmedik. Mnferit kaldk.
Muzaffer Binici, Bir Hasbihal, Birlik Blteni, 1. 9. 1956. Er (1992:160166) iinde.
Burada biraz da iveren zerinde duralm. Bilgisi veya hayali olanla, sermayesi olann ibirlii teebbs dourur. Teebbste sermaye nemli ise sz sahibi, yani iveren sermayedardr. Bilgi nemli ise, o iin ustas olandr. ounlukla, hangisi girginse ve hangisi piyasaya hakimse (o) dur. amzda endstri ynetimi, sevk ve idare problemleri ok etrefil hale, ilim haline gelmitir. Her i kolunun, her meslein, kendi sevk ve idarecisini yetitirmek gerekmektedir. Her niversite mezunu ilerinin bir iveren adaydr, mteebbisidir. konusunu, i yerini, sermayedar ve elemanlar, srasnda kendisi bulacak ve teebbs gerekletirecektir. Fakat burada unun zerinde durmak gerekiyor. Artk amz da kanununun tarif ettii ivereni bir kenara brakrsak, iveren denen nesne kalkt ortadan. Herkes iveren vekili. nk endstri yle bir boyutlara ulat ki, o boyutlarda sermayedar da yok, iveren de yok. Sermayedar yerini sermayedarlara brakt, mteebbis yerini ou zaman bu ii bilen bilgin snfa, teknisyen snfa brakt ve bunlar ynetecek bir sevk ve idareci snf, ynetici snf kt. Dolaysyla eskisi gibi bir iyerinde artk patronun szyd, veyahut da mdrn szyd, teknikten anlayan iverenin sz gibi eyler gittike nemini kaybetmektedir. yeri bydke artk iyerindeki her ksm amiri bir iveren vekili olarak karmz k-
108
maktadrlar. Dolaysyla biz iveren dediimiz vakit, geni kapsaml olarak btn bu iveren vekillerini belirtmi oluyoruz.
kr Er, TMMOB 1957-1958 Umumi Katibi. Er (1989:89-90) iinde.
Hareket Aratrmalar Semineri: TMMOB tarafndan tertip edilen seminerlerden ilki 5 Austos Pazartesi gn Birlik merkezinde balamtr. lgi ile takip edilen seminerlerde F. W. Taylor tarafndan ilk almalar yaplan (Taylorizm) ve bugn ilmi bir hviyet kazanan Hareket Aratrmalar konusunda Doent Dr. Fazl Erdoan Snai Messeselerdeki faaliyetlerin kubak analizleri zerinde umumi mahiyette enteresan misaller vermitir...
Mhendislik-Mimarlk, 8 Austos 1959 saysnda neredilmi bir haber.
TOPLUMSAL ELETRC BAIMSIZ KALKINMACI TEKNSYENLER DNEM: 19651973
Mimarlk, evrimi boyunca srekli paral ve hakim snflara hizmet etmitir. Mimarlk, hibir zaman toplumun gereksinimlerini dikkate alan ilkeler temelinde eitilmi kiilerin meslei olmad.... Mimarlkta devrim, topluma ynelen bir hareket olacaktr. Bundan byle Mimarlar Odas toplumun hizmetinde demek yerine mimarlk toplumun hizmetinde denmelidir. Umarm bu seminer bu dnm gerekletirmek iin gerekenleri aa karacaktr.
Grol Grkan, 1969 Mimarlk Semineri, Ankara. nc (1996:163-164) iinde.
Bu lkede bir kentin imar plan, bu kentte yaayanlarn haberi olmadan hazrlanabilmektedir. Bu durum, toplumdan izole olmu bir ka kii dnda hibir kimse tarafndan eletirilmez. Eletiriler uygulanmadan rafa kaldrlr. te yandan bu lkede, aralarnda niversitelerin de yer ald demokratik rgtler vardr. Bu planlar niversitelerde neden eletirilmez? Neden siyasi partilerde eletirilmez ve neden bu eletiri, giderek genileyen bir platformda bu kentte yaayan bireye ulamaz?
Metin Gktrk, 1969 Mimarlk Semineri, Ankara. nc (1996:171) iinde.
109
TOPLUMSAL EYLEMC BAIMSIZ KALKINMACI TEKNSYENLER DNEM: 19741980
Teknik elemanlarn, teknik bilgi ve hnerlerini halkmz yararna kullanamamalar, Trkiyenin iinde bulunduu somut artlarn doal bir sonucudur. lkemiz, ekonomisi, siyasal yaps ve btn st yap kurumlar, ksaca altyaps ve styap kurumlar, birbirleriyle kaynam olan uluslararas tekelci sermaye ile yerli sermayenin hakimiyetindedir. Bu egemen evrelerin kontrol ettii tm yatrmlar ve hizmetler, halkmzn sorunlarn zme ynnde deil, azami kr salayacak yeni pazarlar ve kar alanlar yaratmak ynndedir. Byle bir smr dzeni iinde, lkemizin geri braktrlmlktan kurtulacan ve tm alanlarn yapt hizmetlerin ve yaratt deerlerin halkmza ulaacan sanmak, kendimizi aldatmak olur. Teknik elemanlarn hizmetlerini halka sunabilmeleri hangi artlarda gerekleir? Yukarda incelediimiz artlardan kan sonu, teknik elemanlarn karlarnn, mevcut ekonomik, sosyal ve siyasal yap ile elitiidir; u halde bizler, iinde bulunduumuz objektif durum gerei halkmz safnda, hakim glerin karsnda yer alyoruz. Emeimizin halkn hizmetine girebilmesi, lkemizin her alanda bamszln kazanmasna, smrye dayanan dzenin sona erdirilmesine baldr. Geleceimiz, retim glerinin zgrce geliebilecei, kafa kol emei arasnda farkllamann olmad, emein yabanclamad bir dzene kavuabilmemize baldr.
Mimarlk Haberleri, Neden sizlik balkl yazdan, 5 Nisan 1976. YEN YZYILA GRERKEN TMMOB
TMMOB, Trkiyede kamu yararn gzeten, emek eksenli, btnlkl ve gereki bilim ve teknoloji politikalarnn hazrlanmas ve uygulanmasn amalar. Ancak bugnk koullarda bunu tek bana yapamayacann bilincindedir. Bu nedenle emek eksenli sivil toplum rgtleri, dier demokratik kitle rgtleri ve partilerle ibirlii yapar. Onlarn mcadelelerine destek verir... TMMOB, ... bir yandan yelerinin bilim ve teknolojiyi kendi deneyimleriyle kavramalar, deneyimleri ve bilgilerini topluma ve rgte yaymalar iin gerekli ortam olutururken, dier yandan
110
da alternatif teknolojilerin politik dzenlerde olanaklln yeleri araclyla topluma gstermek iin abalar. Bilim ve teknolojinin geliiminde yeni dnem arptlyor. TMMOBun mcadele ekseni ve talepleri, bir yanyla da bu arptlmalara verilen yantlar olmaldr.
BLM VE TEKNOLOJ KAPTALST REKABETN VE HIRSIN CENDERESNE DAHA OK GRYOR
Yeni bir aa girdiimiz iddia ediliyor. Ad ne olursa olsun, bu an en belirleyici zelliinin bilimsel ve teknolojik gelimeler olduu syleniyor. Bu gelimelere ayak uyduramayanlarn merkez lkeler olarak adlandrlan gelimi lkelerin bir uydusu, domates ve patates kayna olaca propagandas yaplarak toplumda korku ve kuku yaratlyor. Bir kez daha Batnn gelime yol ve yntemleri reeteletirilerek geri braktrlm lkelere dayatlyor. Ancak bu savlarn, emperyalist lkelerin, zellikle de ABDnin propagandalar olduu her geen gn daha ok anlalyor. ... 2000in eiinde zgn olan, emperyalist lkeler arasnda keskinleen rekabetin bilim ve teknoloji alannda yansmasdr. Ticaret, finans ve iletiim alarn eline geirmek iin kyasya bir yar var...
TMMOB Demokrasi Program ve Kurultay, 1998, s. 53-54.
Kreselleme programnn en nemli hedefleri, sosyal devletin tasfiyesi, zelletirme ve rgtsz bir toplum yaratmadr. Nasl ki, daha nce kapitalist srete yaanan liberal, mdahaleci ve gnmzde yaanan neo-liberal dnemler arasndaki geileri snf mcadeleleri belirlemi ise, bu hedefe de ulalp ulalamayacan ve kreselleme programnn kaderini snf mcadeleleri belirleyecektir. Dier yandan, kresellemenin emee kar balatt saldrlarn sonu verdii, emein mevzilerinden geriledii gnmz koullarnda, snf mcadelesinin nemli bir retisini oluturan emein uluslararas dayanmas, ok daha fazla dikkate alnmas gereken bir ara haline gelmitir.
TMMOB Demokrasi Program ve Kurultay, 1998, s. 1-2.
111
NOTLAR
1) Tarihst insan kavramlatrmasyla insanlarn tarihin hangi aamasnda olursa olsun kendi olularnda hissedebilecekleri, ruh/beden birliini temsil eden varlklarna iaret ediyoruz. Bu anlamda tarihst insan, ruh/beden birliinin gereklemesinin toplumsal olarak engellendii her tarihsel dnemde ve ortamda, metafizik bir varlk olarak, etkisini, yaanan ann insanna tarihsel eksikliini hatrlatarak ve onu kendisini amaya, birlie ulamaya armasyla hissettirir. Byle bir varln her tarihsel dnemde aa kabildiini, sanat ve politika alanlarnn tarihsel rneklerinden grebiliriz. Sadece bir ka dnem ya da isim sayacak olursak, Esseenler, Agis, Yunanllarn Trajik a, Spartaks, eyh Bedreddin, ... Tarihe bu tr bir anlayla ynelen Max Beer (1965:9), kitabnn giriinde u nemli soruyu sormaktadr: ki bin yl nce yaam olan insanlar zaman ve meknn dnda yaamakta olan kimseler miydiler? Bilgilerini ilham yoluyla m ediniyorlard? Beerin kendi sorusuna yant kukusuz olumsuzdur nk insanlk tarihine duyduu ilginin kaynan, farkl alarda ortaya km olan benzer insani varolu biimlerinin nedenlerini anlamak oluturmaktadr: Szgelimi, lk ada nasl olup da modern diyebileceimiz dncelerin bulunduu, Avrupada Rnesansn eski Yunan gelenekleriyle nasl kaynat ve ou kere bugn iki bin yl nce yaam olan kimselerin anlaylarndan nasl yararlanmak zorunda kaldmz ak ve seik bir biimde anlatlmay beklemektedir. 2) Bu iddia tarihsel materyalizmin bilgi kuramnn, ayrdedici niteliine iaret etmektedir. Bu konuda Sunarn (1999) Lukacs zerine srdrd kuramsal tartmaya baknz. 3) Metafizik ya da lksel (ideal) gdlerin tarihsel koullarla etkileim ierisinde insann eylemi zerinde etkili olduunu Engels (1992:47) olduka net bir dille ifade etmektedir: nsanlar, her biri bilinli olarak istedikleri amalarn izleyerek, bu tarih nasl bir biim alrsa alsn, kendi tarihlerini yaparlar ve ite bu baka baka dorultularda etki yapan saysz iradenin ve bunlarn d dnya zerindeki eitli yanklarnn bilekesi tarihi oluturur. rade, tutku ile ya da dnme ile belirlenir. Ama, kendileri de dorudan tutkuyu ya da dnmeyi belirleyen aralar ok deiik niteliktedir. Bunlar, gerek d nesneler, gerek lksel nitelikte gdler, yani hrs, gerek ve adalet dknl ... olabilirler. Engels bu satrlarn hemen devamnda nesnel ve
112
lksel gdlerin de tarihsel nedenleri olduu hakknda bir hatrlatma da bulunur. te yandan, bu gdlerin de arkasnda gizli olan devindirici glerin neler olduunu ve etkin insanlarn beyinlerinde hangi tarihsel nedenlerin bu gdlere dntn kendi kendine sorabilir insan. 4) Tzsel (substantive) bir oluu aklamaya ya da anlamaya ynelen her kuram, varlk hakknda bir varsaymda bulunur, nk bir eyin bilgisini elde etmeye ynelmek ancak o eyin varolduu kabul edilirse mmkn olur. Bu nedenle her aklayc kuram her eyden nce kendisi hakknda bir kuramn varln ngrmektedir. Kuramn kuramna yntem yaznnda kuramn stdili (meta-teori) denmektedir. Kuramn stdili temel olarak drt nemli alana ynelik varsaymlar btnnden oluur. Bunlar varlkbilimsel varsaymlar (Varlk nedir?), bilgibilimsel varsaymlar (Bilimsel bilgi nedir?), aklama ilkesi kuram (Genel bir yasa aray m? Tikel olan anlama m?), eylem kuramdr (nsann eylemi belirlenmi midir? nsanlar istemleriyle eylemde bulunabilir mi?). Morrow (1994: 35-60) kuramn stdiline ilikin olarak, farkl yntemsel tercihler sonucu ortaya kan yaklamlar ok genel bir dzeyde tantmaktadr. Hzr (1985:26-31) bu konu hakknda ksa fakat aydnlatc bilgiler sunmaktadr. 5) Hanerliolu (1989:215) kendinde ey kavram hakknda u tanm verir: Herhangi bir eyin kendilii. . . Bu deyimin n, Alman dnr Immanuael Kantn kullanmndan gelir. Ama daha nce Aristoteles onu tzle (Yu. Ousia) anlamda olarak kullanmtr... Kanta gre kendinde ey bize verilmi olan grnlerin (Al. Phaenomen) altndaki bize verilmemi olan kendiliki (Al. Noumenon) dile getirir... Kendinde ey ile bizim ifade etmeye altmz daha ok kendi iin kavramnn kartdr. Hanerliolu (1989: 213) bu kavram iin u tanm verir: Kendine dnebilen ... Bilinli varln, doasal yapsn aarak, kendine dnn dile getirir. Ancak bilintir ki kendi iin olabilir, bilinsiz varlklar kendi iin olamazlar. Bu terim, kendine dnemeyen anlamn dile getiren kendinde karlnda kullanlr. rnein aa kendini kavrayamaz, kendinde bir varlktr; buna karlk insan kendini kavrar, kendi iin bir varlktr. Kendi iin olmak bir bilin iidir, bilinsiz varlklarn tm kendinde varlklardr. Ne var ki belli bir konuda bilinlenmeyen insan da o konuda kendindedir, kendisi iin olabilmesi o konuda bilinlenmesine baldr. 6) Bu tez Engelsin (1992:48) yazdklaryla birlikte okununca tarihsel materyalizmin kaba materyalizmden ve idealizmden nasl ayrmakta olduu daha ak grlebilmektedir: . . . bize gre ise, tarih alannda, eski materyalizm kendisiyle uyumlu deildir, nk devindirici glerin ardnda ne olduunu, devindirici glerin kendi
113
devindiricilerinin de neler olduklarn inceleyecei yerde, tarihte etkin lksel (ideales) devindirici gleri son nedenler olarak alr. Tutarszlk, lksel devindirici gleri tanmakta deildir, ama onlarn belirleyici nedenlerine kadar ileri gidememektir. 7) S. Belli evirisinde sivil toplum deyimi yerine uygar toplum deyimini kullanmaktadr. Biz daha yaygn bir kullanma sahip olduu iin alntda sivil toplumdeyimini kullandk. 8) Sanayi sonras toplum deyimi ilk olarak D. Bell tarafndan 1962 ylnda kullanlmtr. Bell daha sonra bu kavram 1973 ylnda yaynlad almasnda gelitirmitir. Freidson (1973), profesyonelleme ve orta snflarn rgtlenmesi zerine yapt aratrmalarla sanayi sonras toplumlarn bilgi toplumu olarak da tanmlanmalarna yol aan iddialar sunmutur. 9) Oysa bu iddialarn ne srld tarihlerde baka sosyologlar gelimi kapitalist toplumlarda cinsiyet, rk ve etnik karakteristiklerin toplumsal katmanlamann ok nemli boyutlarn oluturduklarn, yaptklar ampirik aratrmalarla duyurmaktadr. Bu konuda ok geni bir yazn mevcuttur. rnek olarak burada u almalar anabiliriz: Barrrera (1979), Buchele (1981), Gannage (1986), Hartmann (1976). 10) Trkiye imalat sanayiindeki igc kullanm ve igc piyasalarnn durumlaryla ilgili ampirik bir alma iin Kse ve ncye (1998) baknz. 11) Aziz Yardmlnn evirisidir. Yardmlnn kulland baz yeni szckleri kitabn arkasnda sunduu szlkten yararlanarak, okuma kolayl salamas asndan daha geni kullanma sahip olan szcklerle deitirdik. 12) ngen (1994) ve Edgell (1998) 1970lerden bu yana snf analizlerinde ne km yeni-Marks ve yeni-Weberci kuramlarn geni bir deerlendirmesini sunmaktadr. Bu kitapta sunduumuz snf analizini gelitirmemizde, bu yazarlarn katklar ok nemli bir rol oynamtr. Edgellin (1998:49-51) geleneksel snf analizlerine ynelttii eletirilerden bazlar iktisadi sektrler arasndaki farkllklarn, kamu kesimi/zel kesim ayrmnn ve meknsal farkllklarn analizlerde dikkate alnmadna iaret etmektedir. Edgellin eletirileri dorultusunda, drdnc blmdeki ampirik zmlemede kuramsal erevemizi sz konusu nemli boyutlar dikkate alarak ilevsel hale getiriyoruz. 13) Burada retim ilikilerindeki roller deyimi ile Carchedinin (1977) kulland anlamda ilevleri kastetmiyoruz. Carchedinin kavramsallatrmasnda retim srecinin kendisi sermayenin ilevi olarak grlmez. O, retimi kapitalist ve kolektif emek ilevlerinden oluan teknik bir sre olarak grme eilimindedir. Biz ise retim ilikilerinin belirleyiciliini vurguluyor ve retimin kendisinin kapitalist bir ilev olduunu ileri sryoruz. Bu iddiamz,
114
ikinci blmde sunduumuz, sermaye birikim srecinin her eyden nce retim aralarnn ve iilerin sermayeletirilmesi sreci olduu elindeki tezimizle de uyumludur. Ksacas, rol kavramn ilev kavramna indirgemiyoruz. Bylelikle her ikisi de kapitalist ilev yerine getiren kapitalist ve ii snf konumlarndaki bireyleri retim ilikilerindeki rollerine gre birbirlerinden ayrtryoruz. Bu anlamda analitik snf erevemiz Wrightn (1976, 1978) eliik snf konumlar erevesinden de farkllamaktadr. Wright da, Carchediye benzer biimde, kapitalist retim srecinde yer alan btn bireylerin kapitalist bir ilev yerine getirdiini dikkate almamaktadr. Carchedi ve Wrightn nerdikleri analitik snf ereveleri iin ngene (1994:159-254) baknz. 14) Bu tr alanlarn teknik iblmndeki konumlar, Bravermann (1974) iaret ettii teknik igcnn niteliksizletirilmesi sonucu yaratlan konumlara tekabl etmektedir. Bir baka deyile, mhendisler arasnda nemli bir grup, gerek anlamda bir proleterlemeye tabidir. 15) Bu tr mhendisler, Noblen (1977) almasnda ne karlan kapitalist iletmenin teknik olanaklarn reten mhendisler grubuna tekabl etmektedir
16) Burada sz konusu olan gerek bir proleterleme olgusu deildir. Bu durum daha ok mhendislerin ideolojik bir proleterleme ierisinde olduklarn gstermektedir. Byle bir gelimenin mmkn olabileceini Derber (1982) ileri srmektedir.
115
DRDNC BLM
TRKYEDE MHENDSMMARLAR: EKONOMK SINIF KONUMLARI, DEOLOJK AYRIMLARI VE MESLEK RGTLENMELER
116
117
Mhendis-mimarlar olarak bizim toplumsal kimliklerimiz nelerdir? Sadece mesleki kimlii n plana almak, bizleri dier kimliklerimizden soyutlamaz m? Devletin tanmlad ilevsel konumumuz ile toplumsal konumumuz eliiyor mu? Konumumuz emek-sermaye atmasnn hangi tarafndadr? Mesleimizle ilgili bir konuda karar alma srecinde iletme mi yoksa toplumsal kayglar m ar basyor? hayatnda mesleki uygulama ve retmede endiesiz, zgrce davranabiliyor muyuz? hayatnda yatay-dey ilikilerimiz salkl m? Her sabah iimize severek gidebiliyor muyuz? Gidemiyor isek nedenleri nelerdir? yaammzda st-ast ilikileri buyurgan m, demokratik mi? Meslekte ilerlemede genel kriterler bilgi ve retkenlik midir? Yoksa baka ne gibi gler etkili olmaktadr?.. Rant ekonomisinin egemenlii mesleimizi ne ynde etkiliyor? Mesleimizin anmas bu duruma m baldr? ounluumuz mesleki etkinliklerinden tatmin oluyor mu? (TMMOB Demokrasi Program ve Demokrasi Kurultay, 1998, s. 121.)
118
Bu blme kadar srdrlen tartmalar, teknik meslekler arasnda nemli bir konumu temsil eden mhendislik mesleinin, toplumun hakim retim tarzn belirleyen retim ilikilerinden bamsz olarak tanmlanamayacan ortaya koymaktadr1. Bu adan bakldnda, kapitalist retim ilikileri ierisinde mesleki kimliini kazanan, teknik bilgi ve becerisini bu srelere tabi olarak kullanan mhendisler topluluunun zelliklerinin de kapitalist retim ilikilerinin belirlenimlerinden bamsz olarak anlalamayaca aklk kazanmaktadr. kinci blmde ayrntl olarak vurgulamaya altmz gibi, sermaye birikim sreci her eyden nce, retken emein ve retim aralarnn sermayeletirilmesi srecidir. Bu tarihsel durum, insann ve onun retken emeinin, sermayenin kullanm dnda deersizlemesi anlamna gelmektedir. Bu anlamda, kapitalist toplumda mhendis ve mhendislik, sermayenin deerini bytt lde deer ve anlam tar. Nitekim, Taylorn mhendise ve mhendislie atfettii misyon hatrlanacak olursa, mhendis, mesleinin temel ilevini sermayenin talep ve beklentileriyle uyumlatrarak tanmlad lde toplumsal bir deer kazanabilir. Bu deeri benimsemi mhendisin alglamasnda mhendislik, iilerin sermayeletirilmesi srecinde nemli bir rol oynayan teknikler (bilimler) toplamndan baka bir ey deildir. Ancak sermaye asndan mhendisin deeri, onun mhendislii nasl algladna gre deil, nihai zmlemede kapitalizmin ekonomik yasalarna gre belirlenir. Sermaye birikim sreci iinde her tr sermayenin bana gelebilecei gibi, sermaye olarak mhendisin bizatihi kendisi de deersizleebilir. Doaldr ki bu durum, mhendislerin mesleki sorumluluklarnn ve temsil ettikleri deerin kapitalizmle uzlamaz bir kartlk iinde olduu eklindeki yorumlarn glenmesine yol aarak, mhendislerin, Veblenin imgeleminde olduu gibi, sermaye kart bir bilin gelitirmelerine ve mesleklerini toplumsal refaha yapt katk ile deerlendirmelerine neden olabilir. Bu noktada belirtilmesi gereken, her iki durumda da (yani sermaye olarak mhendis ve sermaye kart mhendis durumlarnda) mhendisler, kendilerini sermayeyle iradelerinden bamsz zorunlu bir iliki iinde bulmakta ve bu ilikiyi sermaye ve toplum karlar asndan yorumlayarak, mesleklerine bir anlam yklemektedir. Mesleine ykledii bu anlam ayn zamanda onun
119
toplumsal kimlii ile de yakndan ilikilidir. Sermaye olarak mhendis, toplumun karn sermayenin karna indirgeyerek kapitalist bir zne kimliiyle karmza karken, sermaye kart mhendis, sermayenin karlarnn toplumsal refah asndan nemli bir engel oluturduunu ne srmekte ve kapitalist varolu tarzyla uzlamaz bir kimlii kendisiyle zdeletirmektedir. nc blmn sonunda belirttiimiz gibi, 1960l yllarn sonundan bugne Trk Mhendis ve Mimar Odalar Birliinin temsil ettii mesleki kimlik, sermaye kart mhendis kimliiyle nemli lde rtmektedir. Uluslararas balamda deerlendirildiinde, TMMOBnin sermaye kart bir meslek rgt olmas, zgl bir rnek tekil etmesine karn, Trkiye gereinde ok artc bir olgu olarak alglanamaz. TMMOBnin rgtsel kimliinde ne kan temel ilke ve hedeflere, Trkiyedeki baka meslek topluluklarnn oluturduu demokratik kitle rgtlerinde de rastlanmaktadr. Birok demokratik meslek rgtnn kimlik dzeyinde benzemesi, Trkiyenin yakn tarihine damgasn vurmu bulunan toplumsal bunalm ve mcadele pratiinin bir sonucudur2. Hi phesiz 1970ler, ii snfnn demokratik ve siyasal haklar elde etmek yolunda nemli admlar att ve bu srete sermaye kart bilincin, alanlar topluluunun tmnde hzla ykseldii yllar olarak Trkiyedeki snflarn ortak hafzasnda yer etti. Bu olgu, snflarn bilincinde olduu kadar, demokratik meslek rgtlerinin ortak hafzasnda da varln korumaktadr. Nasl ki doada enerjinin saknm kanunu varsa, toplumsal hafzada da bilincin saknm kanunu vardr. Meslek rgtleri bu kanunun geerliliini kantlayan oluumlardr. Meslek rgtleri tarihsel sre iinde kazandklar kimliklerini, deien koullara gre yeniden yorumlayarak ya pekitirirler ya da tarihsel bir kesintiyi temsil eden kkl bir dnmle bu kimliklerini reddederler. Sonu ne olursa olsun gemiin izi, rgtn bugnnde, merkezi bir g olarak kendini hissettirir. TMMOB, bu durumun yaayan bir rneidir. Kamusal alanda ifade ettii grler dzeyinde deerlendirildiinde, TMMOBnin 1990larn ikinci yarsndan bu yana, sermaye kart kimliini pekitirme dorultusunda nemli bir aray iinde olduu ortaya kmaktadr. Bu srecin nasl sonulanaca, bu aray rgtn farkl dzeylerinde gndemine tayan yelerinin aba ve bilincine bal olduu kadar, aktif olarak rgtsel faaliyetlere katl-
120
mayan ve rgtle hi bir ilikisi bulunmayan ok nemli bir mhendis kitlesinin, mesleki birlik ve dayanmadan ne anladklaryla ve bundan ne bekledikleriyle yakndan ilikilidir. Bu blmn temel amac, Trkiyedeki mhendislerin nesnel koullaryla znel oluumlar arasndaki ilikiyi belirlemeye almaktr. Bu amala, ilk nce 1998 ylnda gerekletirilen Trkiyede Mhendis-Mimar Kimlii ve Meslek rgtlenmeleri Aratrmasnn konuyla ilgili gzlem ve bulgular genel olarak sunulmaktadr. Ardndan, nc blmde soyut bir dzeyde sunulmu bulunan snf konumlarn belirlemeye ynelik analitik ereve, ampirik zmleme asndan ilevsel hale getirilmekte ve aratrmann veri tabanndan hareketle, mhendisler ekonomik snf konumlarna datlmaktadr. zleyen blmlerde ise bu snflarn mesleki ideolojileri birinci blmde sunulan Taylor ve Veblen perspektifli mhendislik ideolojileriyle ilikilendirilerek belirlenmeye allmakta ve bu ideolojileri tayan mhendislerin politik tercih ve grlerinin mesleki kimliklerini alglamalaryla ne tr bir etkileim ierisinde olduu tartlmaktadr. Blm, Trkiyedeki mhendislerin, ekonomik, mesleki ve siyasal ideolojileriyle iliki kurarak, TMMOBden beklentilerinin sunumuyla son bulmaktadr.
TRKYEDE MHENDSMMAR KML VE MESLEK RGTLENMELER ARATIRMASI
Bu blmde sunulan analizin veri tabann oluturan saha almas, Ekim-Aralk 1998 tarihleri arasnda gerekletirildi. Saha almas, drt ana gruba (iktisadi sektrler, brokrasi, niversite ve parlamento) ayrtrlan mhendis kitlesinin, demografik ve sosyo-kltrel zellikleri, alma yaamlar, mesleki ve siyasal ideolojik konumlar ile meslek rgtlenmeleri zerine grlerini ieren, geni bir veri tabannn oluturulmasn amalamaktayd3 . Aadaki analiz ve tartmalar, aratrmann tesadfi rneklemini oluturan iktisadi sektrlerdeki mhendis (SMM) kitlesi zerine srdrlmektedir4 . Bu kitleye ilikin bilgi, Trkiyenin ekonomik ve toplumsal yapsndaki temel blgesel farkllklar yanstan, ana sosyo-ekonomik blgeyi (gelimi/metropol, yeni gelimekte olan, azgelimi) temsil eden be kentten (stanbul, Kocaeli, Denizli, Gaziantep, Diyarbakr) derlendi.
121
Bu kentlerden stanbul ve Kocaeli bileimi, Trkiyenin sanayilemi metropol kent yapsn, Denizli ve Gaziantep yeni gelimekte olan sanayi kentlerini, Diyarbakr ise azgelimi kentsel yaplar temsil etmek zere seildi. Bu kentlerde, stanbulda 2293, Kocaelide 544, Denizlide 309, Gaziantepte 303 ve Diyarbakrda 334 olmak zere toplam 3783 mhendisle anket yapld5. Tablo 1den de izlenebilecei gibi, sz konusu kentsel yaplarda farkl istihdam biimlerine dalm olan 3676 adet gzlem bulunmaktadr. Buna gre, Trkiyede mhendislerin % 42,6s zel, %34,3 de kamu cretlisi olmak zere yaklak %80i cretli alanlar grubu ierisinde yer almaktadr. ounluu oluturan bu kitlenin yan sra, %14,7lik bir payla iveren ve giriimci konumundaki bir mhendis kitlesinin de varl dikkati ekmektedir. Dier taraftan, kendi iini yapan ancak cretli emek kullanmayan bamsz alanlar kitlesinin %0,8 gibi nemsiz bir oranda varlk gsterdii, isiz olan mhendis kitlesinin de %6,1 gibi azmsanmayacak bir paya sahip olduu izlenmektedir. Bu olgu, 1978 ylnda yaplan Mhendisler ve Mimarlar Aratrmasnn bulgularyla karlatrldnda arpc bir gerei ortaya koymaktadr. 1980lere girilirken Trkiyede toplam mhendis istihdamnn %63,1ini kamu cretlileri, %16,2sini zel cretliler ve %20,7sini ise bamsz alan, iveren/giriimci kitlesi oluturmaktadr (Artun, 1999). Bu sonulara gre, bu yllar izleyerek balayan kamu sektrnn kltlme tercihleri, mhendis istihdam
122
biimlerini de dorudan etkilemi, kamu cretliliindeki daralmay, zel cretlilikteki art izlemitir6 . Mhendislerin istihdam biimlerinde izlenen bu dalm, sosyoekonomik blgeler dzeyinde nemli farkllklar sergilemektedir. Bu adan en nemli farklardan biri, cretli alanlarn bileiminde gzlenmektedir. Sanayilemi, metropol kentsel blgede zel cretlilik %49luk bir payla mhendislerin hakim istihdam biimini olutururken, bu pay grece azgelimi dier iki sosyoekonomik blgede azalarak, yeni gelimekte olan sanayi kentlerinde %24,4e, azgelimi kentsel yapda ise %20,5e dmektedir. Kamu cretlileri azgelimi kentsel yaplarda toplam mhendis istihdamnn %59unu oluturup, kamunun bu blgelerde hl srdrmekte olduu kalknmac, istihdam yaratc roln simgelemektedir. Bu oran azalarak yeni gelimekte olan sanayi kentlerinde %37,7ye, sanayilemi kentlerde ise %30,7lik bir dzeye inmektedir. veren/giriimci niteliindeki mhendis kitlesine bakldnda ise, bu oluumun, zellikle yeni gelimekte olan sanayi kentlerinde (%13) belirgin olduu, bunu metropol (%13) ve azgelimi (%8) kentlerin izledii ortaya kmaktadr. Yeni gelimekte olan sanayi kentlerindeki bu eilimin gl oluu, byk lde, 1980lerin ortalarndan sonra bu kentlerde kk ve orta lekli sanayi iletmelerine yaplan youn teviklerin ve kk giriimci yaratma isteinin bir sonucudur. Mhendislerin ya gruplar asndan istihdam durumlar dikkate alndnda, yeni mezun olarak nitelendirilebilecek 25 ya ve alt gen kuaklar arasnda isizliin yaygn olduu gzlenmektedir (Tablo 2). Bu durum, igc piyasasna yeni katlm olan gen mhendislerin, uygun bir i aray iinde olduklar ve bu nedenle, dier ya gruplarna oranla daha yksek isizlik oranna sahip olduklar eklinde yorumlanabilir. Buna ramen isizlik eiliminin zellikle azgelimi meknlarda ve Anadolu devlet niversitelerinin mezunlar arasnda yaygn oluu, isizlik olgunun mhendis kitlesi arasnda farkl zellikler tadna iaret etmektedir7 . cretli alanlar asndan ya gruplarnn dalmna bakldnda, 45 ya ve alt kuanda zel cretliliin dzenli olarak artt, buna karn kamu cretliliinin ise azald izlenmektedir8 . Bu durum, Trkiye ekonomisinin 1980li yllardan bu yana deneyimledii zel ekonomi lehine dnmn doal bir sonucu grnmndedir. Bu
123
adan bakldnda yeni mezunlar arasnda zel cretliliin %60n zerinde bir oranda gereklemesi, sz konusu yapsal dnmn byk lde tamamlanm olduunu ve yeni mezunlar asndan mhendislik istihdam biiminin artk byk lde zel cretlilikle e anlaml olduunu ortaya koymaktadr. Bu balamda dikkat eken bir baka gzlem de gen kuaklar arasndaki giriimci olma eiliminin yine bu dnem ierisinde giderek azaldr9 . Bu eilimin gen kuaklar arasnda en yaygn olduu sosyoekonomik mekn, gelimekte olan sanayi kentleridir. Kk iletmeciliin yaygn olduu bu yaplarda, azalmakla birlikte, gen kuaklar arasnda yaygn bir iveren/giriimci olma eiliminin srd bulgulanmaktadr10 . Trkiyedeki niversiteler, sahip olduklar altyap olanaklar, akademik kadrolar ve sunduklar eitim programlarnn ierii ve yaps bakmndan nemli farkllklar tamaktadr11 . Bu farkllklar, doal olarak, eitilmi igcnn, igc piyasalarnda mezun olduklar okullarn niteliine bal olarak katmanlamasna yol amaktadr (Kse ve nc 1999). Bu adan Trkiyede mhendislik eitimi veren okullar drt ana katmana ayrtrmak mmkn grlmektedir (Tablo 3). Bu katmanlardan ilki, stanbul Teknik niversitesi (T), Orta Dou Teknik niversitesi (ODT), Boazii niversitesi (B) ve Bilkent niversitesinin oluturduu, toplum genelinde ve zellikle igc piyasalarnda iyi okullar olarak adlandrlan drt niversiteyi iermektedir. Bu niversiteler, niversite seme
124
ve yerletirme snavlarnda en yksek puan alan adaylarn tercih ettii katman oluturur. Bu ortak zelliklerine ramen bu katman oluturan niversiteler arasnda gerek eitim ve akademik yaplar gerekse tarihsel gemileri ve hukuki konumlar asndan nemli farkllklar bulunduu belirtilmelidir. Bunlardan T, Trkiyedeki ilk mhendislik okulu olup, kkl bir gelenei temsil etmektedir. Daha yeni okullar olan ODT ve B eitim dili olarak ngilizceyi kullanmalar nedeniyle Tden nemli bir farkllk gstermektedir12. Bilkent niversitesi ise vakf niversitesi konumundaki hukuksal yaps ile bu gruptaki dier devlet niversitesinden ayrmaktadr. Bununla birlikte, gerek eitim yaps ve gerekse ngilizce eitim dili kullanmas nedeniyle zellikle ODT ve B ye benzer bir nitelik sergilemektedir13 . niversite gruplarnn ikinci katman, Trkiyenin byk kentinde (stanbul, Ankara, zmir) bulunan, gerek niversite seme ve yerletirme sisteminde ve gerekse igc piyasalarnda birinci grubun hemen ardndan gelen Metropol Devlet niversitelerinden olumaktadr. nc katman oluturan Anadolu Devlet niversiteleri ise byk ounluu 1980li yllar izleyerek kurulan ve ciddi altyap sorunlar ve akademik personel eksiklii yaayan, niversite seme ve yerletirme snavlarnda ise ilk iki katmana kyasla daha dk puanl adaylarn tercih ettii okullar kapsamaktadr. Bilkent dndaki dier vakf niversiteleri ise greli olarak kk olmalar ve ok yeni bir oluumu temsil etmeleri nedeniyle almada bamsz drdnc bir katman olarak ele alnmtr14 . niversite gruplar arasndaki temel ayrm bu okullardan mezun olan mhendislerin igc piyasalarna katlm biimleri asndan deerlendirildiinde, iyi okullar arasnda yer alan ODT, B ve Bilkent grubundan mezun olanlarn yaklak %70inin zel kesim cretli, %12,5 gibi dk bir orannn ise kamu cretli pozisyonunda olduu grlmektedir. Bu gruba benzer bir eilim sergileyen T mezunlar arasnda zel cretlilik pozisyonu %53,2 dzeyinde kalrken, kamu cretlilii %26,8 gibi bir orana kmaktadr. Bu katmanla karlatrldnda metropol devlet niversitelerinden mezun olan mhendislerin nemli bir blmnn (%36,8) kamu kesiminde cretli olduklar, Anadolu devlet niversitesi mezunlar arasnda ise bu durumun baat istihdam biimine (%45,3) dnt gzlenme-
125
ktedir. Bu gzlemler, niversite gruplar arasndaki katmanlamann igc piyasalarna katlm biimleri zerinde belirleyici bir etkiye sahip olduunu ve iyi okul mezunu mhendislerin daha yksek bir oranda zel sektrde, dier iki katmandan mezun olan mhendislerin ise kamu sektrnde istihdam edildiklerini ortaya koymaktadr. niversite katmanlar arasndaki bir baka farkllk da mezunlarnn isizlik oranlarndan izlenebilmektedir. yi okullardan mezun olan mhendisler arasndaki isizlik oran, dier gruplardaki mhendislerden nemli lde dktr. Bu olgunun, zellikle Anadolu devlet niversiteleri mezunlar arasnda yaygn olduu (%10,7) gzlenmektedir. Dier taraftan, iveren/giriimci konumlar asndan niversite gruplar arasnda nemli bir farkllk izlenmemekle birlikte, metropol devlet niversiteleri mezunlar arasnda bu konumda bulunanlarn oran dier niversite katmanlarna oranla daha yksektir (%17). Mhendislerin istihdam biimlerine gre iktisadi sektrlere dalmlar incelendiinde, zel cretliliin imalat sanayiinde (%52,5), kamu cretliliinin inaat sektrnde (%43,1) younlat grlmektedir (Tablo 4). Kamu cretliliinin yksek olduu dier sektrler ise srasyla imalat sanayii (%18,8), eitim/danmanlk (%12) ve tarm/ ormanclk (%18,8) sektrleridir. Bamsz alan ve iveren/giriimci konumunda bulunan mhendisler ise arlkla inaat sektr ve imalat sanayiinde yer almaktadr.
126
Bu sektrlerdeki iletme leklerinin dalmna bakldnda, mhendislerin imalat sanayiinde arlkla 100 ve daha fazla kii altran byk (%69,9) lekli iletmelerde istihdam edildikleri, inaat sektrnde ise bu leklerdeki iletmelerin yan sra (%47,3), 50 ve daha az kii altran kk iletme yaplarnn da nemli bir paya (%45,5) sahip olduu gzlenmektedir (Tablo 5). Kk iletme yaplarnda mhendislerin istihdam edildii dier bir sektr de %60,2lik payla ticaret sektrdr. Tablo 6dan da izlenebilecei gibi iletme leklerindeki bu dalm, deiik istihdam biimleri arasnda da nemli lde farkllklar gstermektedir. Buna gre zel cretliliin kk iletmelerde (%30,2), kamu cretliliinin ise byk iletmelerde younlat bulgulanmaktadr. Dier taraftan, iveren/giriimci konumundaki mhendisler arasnda kk iletmecilik %97,3e varan bir oranla baat bir yap oluturmaktadr. Sosyo ekonomik blgeler asndan deerlendirildiinde, mhendislerin istihdam edildikleri sektrlerin byk lde fakllk gstermesi bir baka bulgudur. Buna gre, blgelerin sanayileme/gelime dzeyleri arttka imalat sektrnde istihdam edilen mhendislerin pay artmakta, greli olarak azgelimi blgelerde ise bayndrlk ve yap ilerini temsil eden inaat sektrnde ciddi bir varlk gzlenmektedir (Tablo 7). Bu istihdamn sz konusu blgelerdeki kamu ve zel
127
sektr iletmelerine dalmlar incelendiinde, gelimi kentlerde zel ilemlerin, azgelimi kentlerde ise kamu iletmelerin nemli bir arla sahip olduu bulgulanmaktadr. Nitekim, metropol kentlerdeki imalat sanayiindeki (%38,7) mhendis istihdamn %74n zel cretliler, azgelimi kentlerde inaat sektrndeki (%52,1) mhendis istihdamnn %62sini ise kamu cretlileri oluturmaktadr. Trkiye ekonomisinde sosyoekonomik blgesel farkllklarn yan sra, mikro dzeyde iletme yaplarnn da nemli farkllklar sergiledii bilinmektedir. Bu yaplar arasndaki farkllklar dikkate alabilmek amacyla, bu almada Trkiyedeki iletmelerin organizasyonel yaplar temel tarza ayrtrlarak deerlendirilmektedir. Bunlardan ilki kamu iletmecilii olarak tanmladmz devlet iletmeleridir. rneimizdeki bu oluum, iletmeci kamu kurulularnn yan sra, genel kamu hizmetlerini de iermekte ve birlikte kamu iletmecilii olarak tanmlanmaktadr15. Dier taraftan zel iletmelerin organizasyon yaplar, iletme ii iblmn (ynetim, finans, retim, pazarlama, personel vb.) ve alanlarn grev, yetki ve sorumluluklarn belirli kurallar etrafnda yazl olarak tanmlam olma durumlar dikkate alnarak gelimi ve gelimemi organizasyon yaplar olarak ikiye ayrtrlmtr. Gelimi organizasyon zelliine sahip olan iletmeler formel bir yapda olup ynetim ve retim srelerinde brokratik kontrol
128
mekanizmalarn gerekletirmi ve bylelikle iveren ve alanlar ile alanlarn kendi aralarndaki ilikileri kiisellikten arndrm, bu lde de kapitalizmin ideal rgtlenme tarzna yaknlam olan iletmelerdir. Gelimemi organizasyon yapsna sahip olan iletmelerde iveren ile alanlar arasndaki ilikide enformel tarzlar belirleyici olup, iverenin kiisel tutumu ve ynetim anlay geleneksel/yresel deerlerle btnlemi olarak iletmenin karar srelerinde belirleyicidir. Bu trden iletmelerde alanlarn grev, yetki ve sorumluluklar yazl olarak tanmlanmam olup, iletme ii iblmnn tamamlanm olduundan sz etmek mmkn deildir. Sz konusu iletmeler bu zellikleriyle, gelimi kapitalizmin organizasyon yaplarndan ok, ilkel kapitalizmin organizasyonel oluumlarn andrr niteliktedir16 . Bu tr bir ereveden bakldnda, Trkiyede mhendislerin byk bir ounluunun, gelimemi organizasyon yaplarna sahip zel iletmelerle (%44,2), kamu iletmelerinde (%37,1) istihdam edildiklerini sylemek mmkndr (Tablo 8). Yalnzca zel iletmeler dikkate alndnda, mhendislerin %70inin, gelimemi organizasyon yaplarnda istihdam edildii ortaya kmaktadr. Bu iletmelerde alan mhendislerin sektrel dalmnda ise inaat (%80), eitim/ danmanlk (%77), ticaret (%77), madencilik (%74) ve enerji (%72)
129
sektrleri ne kmaktadr. zel imalat sanayiindeki mhendislerin greli olarak daha yksek bir oranda (% 40) gelimi organizasyon yapsna sahip iletmelerde yer al, bu sektrdeki ortalama iletme leinin dier sektrlere oranla daha byk oluunun yan sra, iletme ii iblm ve buna bal olarak ynetim srelerinin daha karmak oluunun da bir sonucudur. Mhendislerin, bulunduklar sosyoekonomik blgelere gre bu organizasyon yapsna dalmlar incelendiinde, daha nce belirtildii gibi azgelimi blgelerde kamu iletmeciliinin hakim istihdam tarzn oluturduu (%67,4), gelimemi organizasyon yapsnn (%25,5) bu oluumu izledii, gelimi organizasyon yapsna ise yok denecek kadar az olduu (%7,1) grlmektedir (Tablo 9) Yeni gelimekte olan sanayi kentlerindeki egemen iletme yaps ise gelimemi organizasyonlar (%47,7) olup bunu kamu iletmecilii (%42) izlemektedir. Bu adan sanayilemi metropol kentlerinin dier iki blgeden ayrlan temel zellii, gelimi organizasyon yapsnn bu blgelerde mhendislere, azmsanamayacak bir oranda (%21,6) istihdam olana sunmasdr.
EKONOMK SINIF KONUMLARI AISINDAN TRKYEDE
130
MHENDSLERMMARLAR
Bir nceki blmde ayrntyla tartld gibi ekonomik snf konumlar, kapitalist retim ilikilerinin ierdii kapitalist ve emeki rollere gre belirlenir. Bu rollerin aka tanmlanabildii kapitalist iletme yaplarnda, iletme ii iblmne bal olarak snf konumlarn belirleyebilmemiz de o lde kolaylamaktadr. Bu erevede, iletme ii iblmnn, yalnzca ynetim ve retimden olutuu kapitalist iletmelerdeki snf konumlar, ynetim ilevi iin kapitalist, retim ilevi iin ii snf olarak ayrr. Bu iki snf konumunun, birbirinden farkl ekonomik ve sosyal ayrcalklara sahip katmanlar ierdii ve bu katmanlarn da yine kapitalist retim ilikilerinin yapsndan kaynakland hatrlanmaldr. Snf analizi iin asl sorun, kapitalist iletme yaplarnn yalnzca ynetim ve retimden oluan yaln bir hiyerariye sahip olmamasndan kaynaklanr. Kapitalist iletmeler, gelimilik dzeylerine bal olarak btn srelerini aklclatrmaya tabi tuttuklarndan, genellikle orta kade-mede younlaan bir teknik iler hiyerarisi oluur. Bu hiyeraride grev alan alanlarn rolleri, kapitalist ynetim ilevinin yan sra, emeki roln ngrd retim
131
planlamas ve emein koordinasyonunu da ierebilmektedir. Snf karlarnn net olarak tanmlanamayna neden olan bu durumun sonucunda, bu konuma sahip nemli oranda bir alan kitlesinin snfsal konumlar hakknda net kuramsal bir ngrde bulunmak mmkn olamamakta ve snf analizlerinde bu tr belirsizlie sahip olan gruplarn orta snf konumunda yer aldklar eklinde bir genel kabule yol amaktadr. Bu blmde, kamu ve zel kesim ayrmndan hareketle, Trkiyedeki mhendislerin snf konumlarnn belirlenmesine ynelinmektedir. Bu adan, zel kesimde cretli olarak alan mhendislerin snf konumlar, bu iletmelerdeki organizasyon yaplar ve iletme lekleri dikkate alnarak, iletme ii iblmndeki yerlerine gre ayrtrlmaktadr. Dier taraftan, kamu iletmelerinde iletme leinin snf konumlar asndan nemli olmad, bu iletmelerin yapsnn lekten bamsz olarak trde bir yap sergiledii gereinden hareket edilmi ve bu iletmelerdeki snf konumlar yalnzca mhendislerin teknik iblmndeki yerlerine gre tanmlanmtr. Kapitalist iletmelerin organizasyonel yaplar, iletme ii hiyerariyi tanmlayan retim ilikilerini sistematize ettii iin snf konumlarnn tretilmesinde temel neme sahiptir. Daha nce vurguland gibi, Trkiyede mhendislerin istihdam edildikleri zel iletmelerin byk ounluu, kk ve orta lekli iletmelerin egemen olduu
132
gelimemi organizasyon yaplardr (Tablo 10). Bu tr yaplarda, kapitalist roln ierdii sorumluluklarn byk bir ksm bizzat iverenin kendisi tarafndan gerekletirilmektedir. Bu nedenle, bu tr iletmelerde ynetici konumunda bulunan alanlar, kapitalist iverenin dorudan denetimi altnda bulunan bir orta kademe idarecisi durumundadr. Bu durumun doal sonucu ise bu iletmelerde ynetim temelli bir kapitalist snf konumunun ortaya kmamasdr. Gelimemi organizasyon yaplarna sahip kk ve orta lekli iletmelerin snf konumlar asndan bir baka ayrt edici zellii de bu trden iletmelerde orta kademe olarak adlandrabileceimiz bir teknik iler hiyerarisi olumadndan, bu srelerde yer alan cretli emein ii snf konumuna yaknlamasdr. cretli emein tm birlikte deerlendirildiinde ii snf konumundaki alanlarn, sahip olduklar igc niteliine ve eitim dzeylerine bal olarak katmanlat ve bu nedenle trde bir snf konumu oluturmad da bir gerektir. Bu nedenle, ii snf ierisinde yer alsalar da teknik olarak daha fazla sorumluluk tayan mhendislerin, iverenin gznde ayrcalkl bir konuma sahip olduu aktr. MHENDSLERN EKONOMK SINIF KONUMLARI I. zel cretlilerin Snf Konumlar
133
Gelimemi Organizasyon Yaplar i Snf Konumu: Btn iletme leklerinde retimde olanlar, kk ve orta lekli iletmelerde retim ve koordinasyon ile gerekleme srecinde yer alanlar. Orta Snf Konumu: Btn iletme leklerinde ynetici konumunda olanlar, byk iletme leklerinde retim ve koordinasyon ile gereklemede yer alanlar. Gelimi Organizasyon Yaps i Snf Konumu: Btn iletme leklerinde retimde olanlar, kk ve orta lekli iletmelerde retim ve koordinasyon ile gerekleme srecinde yer alanlar. Orta Snf Konumu: Byk iletmelerde retim ve koordinasyon ile gerekleme srecinde olanlar, kk iletmelerde ynetici konumunda yer alanlar. Kapitalist Snf Konumu: Byk iletmelerde ynetici olanlar. II. Kamu cretlilerinin Snf Konumlar i Snf: retim ve gerekleme srecinde yer alanlar. Orta Snf Konumu: retim, koordinasyonda yer alanlar ile ynetici konumunda olanlar. III. cretliler D Snf Konumlar Kk Burjuva: Kendi hesabna alan ve cretli emek kullanmayanlar. eliik Mlkiyet Temelli Kapitalist: retim aralar sahibi olup cretli emek kullanan, ancak retim srecinde fiilen yer alarak artk deer retimine katlanlar.
134
Mlkiyet Temelli Kapitalist: retim aralarnn sahibi olup cretli emek kullanan, ancak fiilen retime katlmayarak salt ynetim ilevini srdrenler. Gelimi organizasyon yaplarna bakldnda, iletme lekleri, zellikle ynetim ilevini yerine getirenlerin snf konumlar asndan ok nemlidir. Gelimi organizasyonel yaplara sahip byk lekli iletmelerde iveren, kapitalist roln ierdii sorumluluklarn nemli bir ksmn formel bir yoldan yneticilere devretmekte ve bylelikle, retim ve orta kademedeki teknik iler hiyerarisinden bamsz bir ynetici konumu ortaya kmaktadr. Bu konum, sz konusu iletmelerdeki ynetici konumundaki cretli alanlarn, karlar giderek iverenin karlar ile rten kapitalist snfn bir alt katmanna dnmesine yol amaktadr. Dier taraftan, gelimi ancak kk lekli iletme yaplarnda ynetici konuma sahip cretliler, kapitalist iverenin denetiminden tmyle bamszlaamadklar gibi, retimle arasndaki organik balar da genellikle kopmamtr. Bu nedenle, bu tr iletmelerdeki yneticiler, kapitalist snf konumundan daha ok orta snfn bir katman niteliindedirler17 . Bu adan, sz konusu konumdaki mhendisler, teknik sorumluluklar daha yksek olan retim ve koordinasyon srelerindeki mhendislerle benzer bir konumda yer almaktadrlar. cretli emek dnda kalan iveren/giriimcilerle kendi hesabna alan mhendisler, snf konumlarna kapitalist ve kk burjuva olarak dalmaktadr. Kapitalist konumda yer alan iveren/giriimci mhendisler, snf ii iki katmandan olumaktadr18. Mlkiyet temelli kapitalist olarak tanmladmz bu katmanlardan ilki, retim aralarnn mlkiyetini elinde tutan, cretli emek kullanan ve dorudan emek srecinde yer almayan, yalnzca ynetim ilevini yklenmi olan mhendislerden olumaktadr. kinci katman ise, mlkiyet temelli kapitalistin eliik katmann oluturmaktadr. Bu katmandaki mhendisler, ilk katmandaki kapitalist mhendislerden farkl olarak emek srelerinde de bizzat yer almakta ve artk deer retimine katk salayarak, emeki roln ierdii baz sorumluluklar da tamaktadr. Tablo 11 ve 12de, yukarda srdrdmz analizler erevesinde, Trkiyede mhendislerin snf konumlarna dalmlar sunulmutur. Bu iki tablo birlikte deerlendirildiinde, Trkiyedeki mhendislerin
135
yaklak %17sini kapitalist, %0,9unu kk burjuva, %54,7sini orta snf ve %27,3n ii snf konumundaki mhendislerin oluturduu ortaya kmaktadr. Kapitalist snfn alt katmanlarna bakldnda, bu grubun %74n mlkiyet temelli eliik kapitalist, %18ini mlkiyet temelli kapitalist ve %8lik bir ksmn ise ynetim temelli kapitalistlerin oluturduu gzlenmektedir. Orta snfn arlkl katmann ise kamu cretlileri (%57) oluturmakta ve bunu srasyla gelimemi organizasyonlardaki mhendisler (%26) ile gelimi organizasyonlardakiler (%17) izlemektedir. ileme durumunun en yaygn olduu yaplar ise beklenildii gibi gelimemi zel iletmelerdir. Toplam ii mhendislerin %58i bu yaplarda yer almakta, kamu ve gelimi zel iletmelerdeki iilerin oranlarysa srasyla %26 ve %17 dzeyinde
136
kalmaktadr. Dier taraftan, yeni gelimekte olan sanayi kentleriyle azgelimi sanayi kentlerinde, mhendislerin bekletii snf konumlar netleirken, gelimi metropol sanayi alanlarnda mhendisler, farkl snf konumlarna dalarak, greli olarak daha heterojen bir kitle grnm sergilemektedir (Tablo 13). Bu adan bakldnda, azgelimi kentsel meknlardaki mhendislerin younlat snf konumlarn, kamu orta snf (%50,4) ile kamu iileri (%17) ve gelimemi zel iletmelerdeki ii (%14,9) mhendisler oluturmaktadr. Yeni gelimekte olan sanayi kentlerinde kamu orta snf (%36,3) ve iilerini (%14,1), eliik kapitalist snf konumunda olan iveren/giriimci mhendisler (%23,2) izlemektedir. Gelimi metropol kentlerde ise snf konumlarnn eitlilii dikkat ekicidir. Bu meknlarda kamu orta snfnn dier blgelere kyasla azald (%28), bunun yerini gelimi (%11,6) ve gelimemi (%16,8) zel iletmelerdeki orta snfn ald, gelimemi zel iletmelerdeki ii snfnnsa (%16,5) nemli bir younlua sahip olduu grlmektedir. Mhendislerin mezun olduklar niversite gruplar ile ekonomik snf konumlar arasnda belirgin bir farkllama mevcuttur (Tablo
137
14). Anadolu devlet niversitelerinden mezun olanlarn byk bir ounluu kamuda orta snf ve ii snf konumlaryla gelimemi organizasyon yaplarndaki ii snf konumunda beklemektedir. Benzer bir eilim metropol devlet niversitesi mezunlarnda da izlenmekte, ancak bu grupta eliik kapitalist ve gelimemi organizasyonlardaki orta snf konumlarna da nemli oranda rastlanmaktadr. T grubunda ise gelimemi organizasyonel yaplardaki orta snf konumunun belirgin olarak art gstermesinin yan sra, gelimi organizasyonel yaplarda yer alan orta snf mhendisler de nemli bir paya sahiptir. yi niversite olarak tanmlanan bu grubun, dier iki grup niversiteden mezun mhendislerden farkllat en nemli zelliklerinden biri de bu niversitelerden mezun olan mhendisler arasnda kamu orta snf konumunun greli olarak daha az oluudur. ODT/B/Bilkent mezunlarna bakldnda iki nemli bulgu dikkati ekmektedir. Btn niversite gruplar ierisinde yalnzca bu grupta ynetim temelli kapitalist snf konumundaki mhendisler, oransal olarak %3 dzeylerinde gzlenmektedir. Benzer ekilde, bu okullardan mezun olanlar arasnda, gelimi organizasyonel yaplarda yer alan orta snf konumuna katlanlarn oran, tm gruplardan daha yksektir. Deiik niversite gruplarndan mezun olanlarn snf konumlarna dalmlar asndan asl farkllk, benzer organizasyon yaplarndaki orta snf ve iileme eilimlerinde ortaya kmaktadr. Bu adan
138
deerlendirildiinde, kamu iletmelerinde alan ve Anadolu devlet niversitelerinden mezun olan mhendislerin %19unun ii konumunda olduu, bu eilimin metropol devlet niversiteleri mezunlarnda %15, T mezunlarnda ise %14 dzeyinde kald, ODT/B/ Bilkent grubundan mezun olanlarda ise %3 gibi ok dk bir dzeyde gerekletii izlenmektedir. Benzer bir eilim, gelimi organizasyon yaplarnda yer alan mhendisler arasnda da bulgulanmaktadr. Buna gre, Anadolu devlet niversitesi mezunu olup gelimi organizasyonlarda cretli olarak alan mhendislerin yaklak %63 ii konumundadr. Bu oran metropol devlet okullar mezunlar arasnda %40, iyi okullar olarak adlandrlan grupta ise %29 civarndadr. Gelimemi organizasyon yaplarnda alan mhendisler arasndaki iileme oranlar ise Anadolu devlet niversitelerinde %72, metropol devlet niversitelerinde %57, Tde %45 ve ODT/B/Bilkent grubu mezunlar arasnda %31dir. Bu bulgular, niversite gruplarnn yalnzca mezunlarnn daldklar organizasyon yaplar zerinde deil, ayn zamanda bu yaplar ierisindeki snf konumlar zerinde de belirleyici olduunu ortaya koymaktadr. Snf konumlar asndan dier bir ilgin gzlem ise mhendislerin branlar dzeyinde ortaya kmaktadr19 . 1980li yllarn banda Mimarlar Odasna kaytl yelerin %45i bro-firma sahibidir (Artun, 1999). Bu eilimin azalmakla birlikte gnmzde de srd, mimarlar arasnda broculuun olduka yaygn olduu gzlenmektedir. Nitekim, mlkiyet temelli kapitalist snf konumlar birlikte ele alndnda, mimarlk grubunun %30,4 iveren konumundadr (Tablo 15). Yalnz, bu kitlenin ok kk bir orannn (%14) tam anlamyla kapitalistlemi iveren konumunda bulunduu, ok daha yksek bir orannn (%86) ise eliik kapitalist snf konumunda yer ald vurgulanmaldr. rneimizde, ynetim temelli kapitalist snf konumunda yer alan 45 mhendisin 26s makine grubundan gelmektedir. Bu snf konumunun makine grubu arasnda ne kmas, bu gruptan mhendislerin yksek bir orannn gelimi zel kesim sanayi iletmelerinde alyor olmalarnn sonucudur. Bununla birlikte, makine grubundan mhendislere benzer ekilde, zel kesim sanayi iletmelerinde istihdam olana bulabilen kimya ve elektrik grubundan mhendislerin, ynetim temelli kapitalist snf konumunda nemli bir temsil payna
139
sahip olmamalar, ynetsel mhendis tipinin daha ok makine grubu iin geerli olabilecek bir durum olduu izlenimini vermektedir. Bu adan inaat grubundan mhendislerin, ynetim temelli kapitalist snf konumuna geebilmelerinin pek mmkn olmad dikkat ekmektedir. zel kesimde orta ve ii snf konumlarnda younlaan elektrik ve kimya grubundan mhendislerle karlatrldnda, inaat grubundan mhendislerin nemli bir orannn kamu kesiminde orta snf (%34,5) ve ii snf (%17,1) konumlarnda beklendii grlmektedir. Tarm (%72,7) ve bir lde yerbilimleri (%42,4) grubunun ise byk bir ounluunun, kamu orta snf konumunda younlamalar, bu gruptan mhendislerin zel kesimde i bulma olanaklarnn snrl olmasyla aklanabilir. Tablo 16da sunulan snf konumlarna gre isizlik oranlarnn dalmna bakacak olursak, olduka sk fakat ksa sreli isiz durumuna denlerin, eliik kapitalist (%6,8) ve gelimemi organizasyonlarda ii snf konumda (%7,3) yer alanlar arasnda dier konumlara oranla daha yksek olduu izlenmektedir. Hatrlanaca gibi gelimemi organizasyonlarda, ii snf konumunda bulunanlarn nemli bir ounluunu gen mhendisler oluturmaktadr. Bu mhendisler arasnda isizlik dier ya gruplarna oranla olduka yksektir. Tablo 17 ve Tablo 18 birlikte deerlendirildiinde, i gvencesi asndan gelimemi organizasyonlarda cretli istihdamn, gelimi organizasyonlardakine oranla daha gvensiz olduu hakknda bir grn ne kt ve yine bu tr iletme yaplarnda alan mhendislerin, genel olarak daha sk i deitirme eiliminde olduklar
140
grlmektedir. Bu nedenle, bu iki koula daha fazla tabi olan gen mhendislerin younlat gelimemi organizasyonlardaki ii snf konumunda, isizlik yksek bir frekans gstermektedir.
141
eliik kapitalist snf konumundaki mhendisler arasnda isizliin greli olarak daha yksek olmasnn nedenini de i gvencesi asndan deerlendirmek mmkndr. Bu konumdaki mhendisler, ilerini ska deitirmemekle birlikte, ilerini gvence asndan olduka yksek bir oranda olumsuz olarak deerlendirmektedir. Daha nce belirttiimiz gibi bu mhendislerin byk bir ounluu kk
142
iletme sahibidir. Bu nedenle, bu tr mhendislerin sahip olduklar iletmelerin dk kapasitede alma sorununa maruz kaldklar ve dnemsel olarak i bulamama nedeniyle isiz durumuna dtkleri dnlebilir. Tablo 19da sunulan cretli mhendislerin snf konumlarna gre aylk ortalama net kazanlarna ilikin veriler, arpc bir gerei ortaya koymaktadr20. Kamu kesiminde orta snf (%81,9) ve ii snf (%90,6) konumlarnda yer alan mhendislerin neredeyse tamamna yakn blm 200 milyon lirann altnda aylk kazan elde etmektedir21. Kamu cretlilerine ilikin bu veriler, bu kesimde alan mhendislerin ekonomik koullar itibariyle snflar aras nemli bir farkllk yaamadn, snf konumlarndan bamsz olarak ortak bir yoksullama durumu deneyimlediklerini ortaya koymaktadr22. Bu nedenle, kuramsal yaklamla kamu orta snfna dahil etmi olduumuz mhendislerin, ekonomik anlamda, en az kamu ii snf konumundaki mhendisler kadar, iilemi olduklar kabul edilebilir. Bir baka deyile, kamu kesiminde alan mhendisler, giderek daha belirgin bir ekilde dk kazanta eitlenmekten kaynaklanan ortak karlar etrafnda bir araya gelmektedir. Kamu alanlarnn ekonomik koullar asndan trdelemesinin aksine, zel kesimdeki cretliler arasnda snf konumlar itibariyle nemli bir farkllamann varlndan sz etmek mmkndr. Gelimemi organizasyonlarda ii snf konumunda bulunan mhendislerin %40a yakn bir blm, 200 milyonun altnda aylk kazan elde etmekteyken bu oran srasyla, gelimi organizasyon yaplarndaki iiler arasnda %20,7ye, gelimemi organizasyonlardaki orta snfta %13,7ye ve gelimi organizasyonlardaki orta snf konumunda %9,1e dmektedir. Bu adan ynetim temelli kapitalist snf konumunda yer alan mhendisler arasnda, 200 milyonun altnda kazan elde edenlerin bulunmay dikkat ekmektedir. Nitekim, bu snf konumdaki mhendisler arasnda 500 milyonun zerinde kazan bildirenler %43,2 gibi bir ounluu temsil etmektedir. Bu snf konumu, gelimi organizasyon yaplarndaki orta snf konumuyla birlikte, cretli mhendislerin ekonomik anlamda en avantajl kitlesini oluturmaktadr. zel kesim cretli mhendisler arasnda snf konumlarna gre ortaya kan bu trden ekonomik farkllama, doal olarak bu kitlenin
143
kamu kesimindeki mhendislere oranla ortak karlar etrafnda bir araya gelebilmelerini de gletirmektedir. Bu aamada vurgulanmas gereken nemli bir bulgu, mhendislerin aylk net ortalama kazanlarnn mezun olduklar niversite gruplar ve bulunduklar sosyoekonomik blgenin zelliklerine gre farkllamasdr. Tablo 20 ve Tablo 21den izlenebilecei gibi, tm snf katmanlarnda kazanlar, greli olarak iyi okul mezunu olan ve gelimi blgelerde bulunan mhendisler arasnda daha yksektir. Bu olgu, Trkiyedeki sosyoekonomik blgelerin ve mhendislik eitiminde varolan katmanlamann dorudan bir yansmas niteliindedir. Gzlemlerimiz, yalnzca ayn sosyoekonomik blgede bulunan ya da ayn niversite grubundan mezun olan mhendisler etrafnda daraltldnda, snf konumlaryla kazan farkllklar arasndaki iliki daha net bir ekilde ortaya kmakta, iileme eilimi artka mhendislerin arlkl olarak yer ald kazan dzeylerinin de dt grlmektedir. Buna karn, tm gruplar birlikte deerlendirildiinde, greli olarak daha dk snf konumunda ya da katmanda yer alan mhendislerin bir ksmnn, bulunduklar sosyo ekonomik blgenin zellii ve/veya mezun olduu niversitenin niteliine bal olarak, bir st snf ya da katmandaki mhendislerden daha yksek kazan elde etmeleri de mmkn olabilmektedir. Bu sonular, snf konumlarnn ve katmanlarnn trde bir nitelikte olmadna, kendi ilerinde farkl yapsal zellikler tayan gruplar da ierdiine iaret etmesi asndan nemlidir. Buna ramen ekonomik snf konumlarnn belirlenmesinde unutulmamas gereken lt cretlerin belirleyici deil, aklanan bir olgu olduudur. Tablo 22de mhendislerin snf konumlarna gre, en ok almak istedikleri iin niteliine ilikin gzlemler sunulmaktadr. Bu tablodaki arpc bulgulardan biri, ekonomik olarak en olumsuz koullara sahip snf konumlarnda yer alan mhendislerin (gelimemi organizasyondaki ii ve kamudaki orta ve ii snf konumlar) %60lar civarnda bir blmnn, cretli istihdam biimini tercih etmediklerini belirtmeleridir. Bu konumlardaki mhendisler ya meslek alanlaryla ilgili olarak ya da herhangi bir baka konuda kendi ilerini kurarak iveren konumuna gemeyi istemektedir. Ekonomik olarak avantajl snf konumlarndaki
144
145
146
cretli mhendisler arasnda (ynetim temelli kapitalist, gelimi organizasyonlardaki orta ve ii snf konumlar) bu durumun yaygn bir istek olduu gzlenmekle birlikte, cretli istihdam d bir alma biiminin tercih edilmesinde oransal olarak greli bir d sz konusu olmaktadr. Bu tablodaki dier bir bulgu ise, mevcut snfsal konumundan en fazla memnun olan cretli alanlarn, ynetim temelli kapitalist snf konumunda yer alan mhendisler olduudur. Bu mhendislerin %40 ynetici olmay dier btn alma biimlerine tercih ettiklerini bildirmektedir. Tablodan izlenebilecei gibi, mhendislerin hemen hi tercih etmedikleri istihdam biimleri kamu cretlilii ve bir aratrma kurumunda almaktr. Bilindii gibi bir aratrma kurumunda cretli olarak almak mhendisler arasnda yaygn bir istihdam biimi de deildir. Kamu cretlilii ise, mhendislerin byk bir ounluu iin istihdam alan oluturmaktadr. Buna gre, Trkiyede mhendislerin ok geni bir kesiminin mevcut durumlarndan memnun olmadklarn sylemek yanl olmayacaktr. Tablo 23de mhendislerin snf konumlarna gre, kendilerini iyerlerinde yakn hissettikleri gruplarla ilgili bulgular sunulmaktadr. Bu tablodan grlebilecei gibi, toplamda mhendislerin ancak %5,1lik bir blm iilere yakn olduklarn belirtmektedir. ok
147
geni bir kesimi yoksullama sreci ierisinde bulunan mhendislerin, kendilerini iilere yakn hissetmediklerini belirtmeleri ilgin bir durumdur. Asl nemli olan ise ii snf konumunda yer alan mhendislerin bu konuda ne dndkleridir. Bu adan tablodaki deerlere bakldnda, kamu ve gelimi organizasyonlardaki ii snf konumundaki mhendislerin genel eilimden farkl bir tavr sergilemedikleri, gelimemi organizasyonlardaki ii mhendisler arasndaysa %12,6 gibi azmsanamayacak bir grubun iilere yakn durduklar grlmektedir. Bu anlamda, ii snfnn bir katman olan ve ayn zamanda ekonomik koullar itibariyle yoksullaan bu ikinci grup mhendisler arasnda ideolojik bir iilemenin varlndan sz edilebilir. Tablo 23te sunulan gzlemlerden, Trkiyedeki mhendislerin mesleki birlik ve dayanmalar hakknda ipular elde edilebilir. Buna gre, mhendislerin %56,8i kendilerini iyerlerindeki teknik personele yakn bulduklar belirtmektedir. Bu durumu mesleki birlik ve dayanma duygusunun kaba bir ls olarak kabul edersek, Trkiyede mhendislerin nemli bir orannn, kendisini mesleki topluluuyla zdeletirme eiliminde olduu sylenebilir. Bu eilim
148
kamuda orta snf konumunda %70,1e, ii snf konumunda ise %82,1e kmaktadr. Bir baka deyile, ekonomik koullar itibariyle en kt durumda olan kamu cretlisi mhendisler, mesleki birlik ve dayanmann en gl olduu grubu oluturmaktadr. Beklenebilecei gibi, mesleki birlik ve dayanma asndan en zayf snf konumlar, mlkiyet temelli kapitalist snf konumlardr (%17,2 ve %31). Bunlar, ynetim temelli kapitalist snf konumundaki mhendisler izlemektedir. Bu snf konumundaki mhendislerin %43,2si kendilerinin yneticilere ve %4,5 gibi olduka dk bir oran ise iverenlere yakn olduunu belirtmektedir. Bu noktada, bu mhendislerin, nc blmde ayrntlaryla tarttmz drt mhendis tipinden irket merkezli mhendisten daha ok ynetsel mhendislere benzemekte olduu sylenebilir. Snf konumlarna gre gzlenen bir baka nemli farkllama, mhendislerin iyerlerindeki taleplerinin dier alanlardan ayr olarak ele alnmas konusundaki grleriyle ilgilidir. Tablo 24ten izlenebilecei gibi, kamu kesimindeki orta snf (%81,9) ve ii snf (%89,1) konumlarndaki mhendislerin ok byk bir ounluu bu gre
149
katlmaktadr. Kamu cretlileri arasnda yksek oranda beliren bu ynelim, bu kesimde, daha nce deinilen, snfsal konumlarndaki farkllklarna ramen benzer ekonomik koullarda eitlenme durumunun bir sonucu olup, kendi mesleklerinden alanlarla ittifaka girerek, ekonomik haklarn gelitirme aray olarak yorumlanabilir4 . Benzer biimde kamudaki mhendislerin snf konumlarndan bamsz olarak kendi meslek sendikalarnda rgtlenmeleri ynnde youn bir gr birlii iinde olduklar gzlenmektedir (Tablo 25). Dahas, bu gr birlii iyerlerindeki sendikal rgtlenmelerden bamsz olarak ortaya kmaktadr (Tablo 26, Tablo 27). Bu anlamda, kamu kesiminde alan mhendislerin meslek sendikacl ynnde gl bir talep sergiledikleri izlenmektedir. Meslek sendikacl konusunda en az istekli grnen mhendisler, doal olarak kapitalist snf konumundakilerdir. Ynetim temelli kapitalist snfta yer alan mhendisler ise iyerlerinde sendikalama durumuna bal olarak bu konudaki grlerini deitirmektedir. yerlerinde sendika bulunan ynetici mhendislerin %40 meslek sendikacl ynndeki gre katlrken, iyerlerinde sendika bulunmayan ynetici mhendisler arasnda bu oran %24e inmektedir. Bu olgunun birok nedeni olsa da sendikalarla uramak zorunda kalm bulunan ynetici mhendislerin daha yksek oranda meslek sendikalarn destekleme
150
eilimleri, bu gruplarn asl kar ktklar durumun ii sendikalar olduunu ortaya koymaktadr. Tablo 28de, sendika yesi olan mhendislerin, meslek sendikas hakkndaki grleri sunulmaktadr. Kamuda alan sendika yesi mhendisler arasnda meslek sendikaclna ilginin azald grlmektedir. Bu durum, iyerlerindeki sendikalama durumlarna gre sunulan Tablo 26 ve 27nin sonularyla birlikte deerlendirildiinde, kamu cretlilerinde meslek sendikacl aray en ok iyerlerinde
151
sendika bulunmayan mhendisler arasnda (%78,4) yaygndr. Bunu, belirgin bir azalla iyerlerinde sendika bulunan mhendisler (%71,7) ile sendika yesi olan mhendislerin (%63,3) izledii grlmektedir. Bu sonular, ynetici kapitalist snfta yer alan mhendislerin aksine, cretli mhendisler asndan iyerlerindeki sendika deneyimi arttka bamsz sendika araynn da azald anlamna gelmektedir. Bu veriler, Trkiyedeki mhendislerle ilgili bir baka gerei daha ortaya koymaktadr. Buna gre, Trkiyede zel kesim cretli mhendislerinin altklar iletmelerin ancak %30unda sendika bulunmakta, sendikal zel kesim cretli mhendisine ise yok denecek kadar az rastlanmaktadr5 .
TRKYEDE MHENDSMMARLARIN MESLEK VE SYASAL DEOLOJK KONUMLANII
Tablo 29da, ikinci ve nc blmlerdeki tartmalarn nda, Trkiyedeki mhendislerin Taylor/Veblen ekseninde mesleki ideolojik konumlarna gre dalmlar sunulmaktadr. Buradaki snflamada iki temel lte bal kalnmtr. Bunlardan belirleyici olan, tablonun stununda yer alan mhendislerin mesleklerine ve topluma kar sorumluluklarnn, iverenin (yneticilerin) karlaryla elitii nermesi hakkndaki gr oluturmaktadr. Bu soruya verdikleri yantlara gre mhendisler, Taylorist, Mesleki Kararsz, Veblenci olarak ana gruba ayrtrlmlardr. Bu gruplar kendi
152
ilerinde mhendisler mesleki konularda karar verirken ncelikle herhangi bir zel kar deil, toplumun genel karn kollamak ve korumakla ykmldr nermesine ne lde katldklarna baklarak ara katmanlara datlmlardr. Buna gre Taylorist gruba dahil olup, ikinci gre katlmayan (yani mhendislerin mesleki konularda karar verirken ncelikle iverenin/yneticinin karlarn kollamakla ykml olduunu ne sren) kitle, kesin Taylorist katmana, bu gr onaylamayanlar ve kararsz olanlar ise Taylorist Ynelimli olarak tanmlanan alt katmana yerletirilmilerdir. Veblencileri ise, esas itibariyle mhendislerin mesleklerine ve topluma kar sorumluluklarnn, iverenin (yneticilerin) karlaryla elitii grn savunan kitle oluturmaktadr. Bu kitleden, mhendisler mesleki konularda karar verirken ncelikle herhangi bir zel kar deil, toplumun genel karn kollamak ve korumakla ykmldr grn savunanlar, kesin Veblenci katmana, ncelikli sorumluluklarnn iverene olduunu savunanlar ile bu nerme hakknda kararsz olanlar Veblen Ynelimli katmana datlmlardr. Her iki nerme hakknda kararsz olduklarn belirtenler ise Mesleki Kararsz olarak nitelendirilmilerdir. Tablo 30da, mhendislerin snfsal konumlarna gre mesleki ideolojik ynelimleri hakkndaki bulgular sunulmaktadr. zlenebilecei gibi, mhendislerin mesleki ideolojik ynelimleri snf konumlarna bal olarak nemli farkllklar gstermektedir. Ynetim temelli kapitalist snf konumundaki mhendisler arasnda %13,3 orannda
153
kesin Taylorist bir grubun varl, bu snf konumundaki mhendislerin dier snflardan mesleki ideolojik oluumlar asndan ayrtklarnn nemli bir gstergesidir. Taylorist ve Taylorist Ynelimli gruplar birlikte deerlendirildiinde, ynetim temelli kapitalist mhendisler arasnda bu grup %73,3 dzeyinde bir temsile sahip olmaktadr. Taylorist eilimin baskn olduu dier mhendis gruplar, zel kesim gelimi organizasyon yaplarndaki snf konumlarnda yer almaktadrlar. Buna gre, ynetim temelli kapitalist snf konumunu srasyla, gelimi organizasyonlardaki orta snf (%55,9) ve ii snf (%55) konumlar izlemektedir. Bu bulgular, mhendislerin, almakta olduklar iletmelerin aklclatrlmas sonucunda, mesleklerini snf konumlarndan bamsz olarak Taylorist bir bak asyla yorumlamaya yneldikleri eklinde deerlendirilebilir. Bu noktada vurgulanmas gereken olas bir durum ise, gelimi organizasyonlardaki orta snf ve ii snf konumlarndaki mhendislerin, sahip olduklar kariyer (ykselme) olanaklarnn etkisiyle kendilerini gelecein yneticileri olarak grp, mesleki ideolojik konumlan asndan ynetim temelli kapitalist snf konumundaki mhendislere yaknlamalar olabilir. Bu olasl glendiren bir baka bulgu, ykselme olanaklar bulunmayan gelimemi organizasyonlardaki ii snf konumundaki mhendislerin (%41,3), hem gelimemi organizasyonlardaki orta snf konumundakilere (%51,6) hem de gelimi organizasyonlarda btn snf konumlarndakilere oranla nemli lde daha az Taylorist eilim gstermeleridir. Gelimemi
154
organizasyonlardaki orta snf konumunda yer alan mhendisler arasnda Taylorist eilimin ne kmas, bu tr iletme ortamlarnda snfsal farklln mesleki ideolojik farkllkla ilikili olabileceine iaret etmektedir. Bu anlamda, ii snf konumundakilerle karlatrldnda, kapitalist ve emeki roller asndan snf konumlar belirsizleen orta snftaki mhendislerden bir ksmnn, ideolojik dzeyde bu belirsizlii Taylorist yne yaknlaarak zmledikleri de sylenebilir. Bu snf konumundaki mhendisler arasnda kesin Veblenci olanlar %26,8 gibi bir oranda belirirken, ii snf konumunda yer alanlar arasnda bu orann %40,2ye kt grlmektedir. Bu zelliiyle gelimemi organizasyonlardaki ii snf konumundaki mhendisler, kesin Veblenci ynelimi ok gl bir ekilde temsil eden kamu kesimindeki mhendislere yaknlamaktadr. Daha nce belirtildii gibi, bu snf konumu, Trkiyedeki mhendislerin ekonomik koullar itibariyle en dezavantajl kesimini oluturmaktadr. Ayrca bu kitle, mesleki birlik ve dayanma hisleri ile rgtlenme araylar en yksek olan mhendisleri kapsamaktadr. Ksacas, Trkiyede mhendisler mesleki ideolojileri asndan, zel sektrde gelimi organizasyonlarda zellikle ynetim temelli kapitalist snf konumu ile orta snf konumunda yer alanlarn Taylorist ynelime younlatklar, buna karn zel kesim gelimemi organizasyonlardaki ii snf konumu ile kamudakilerin Veblencilikte beklendii bir kutuplama sergilemektedir. Dier taraftan, almada mhendislerin siyasal-ideolojik konumlar, Trkiyede devletin yaps ve ekonomideki rol ile lkede yaanan sorunlarn zlebilmesi iin ncelikle alnmas gereken nlemler hakkndaki grler etrafnda ekillendirilmitir (Tablo 31, 32, 33). Trkiyede yaanan sorunlarn zm iin lkedeki milli birlik ve iradenin glenmesi gerektiini savunan gruplar ile manevi potansiyelin artrlmasn ne srenler srasyla Milliyeti Sa ve slami Sa gruplarn ierisine yerletirilmilerdir. Geriye kalanlardan, Trkiyede devletin bir snf devleti olduunu ve lkede yaanan sorunlarn zlebilmesi iin ncelikle demokratik yap ve srelerin gelitirilmesi ya da Dou Sorununun zlmesi gerektii grlerini savunanlarn bir tr sol konum oluturduklar, bunlarn dnda kalanlarn ise sa konumda yer aldklar varsaylmtr6. Bu konumlanlara gre oluturulan sol ve sa gruplarn siyasal-ideolojik
155
kimliklere datlmas ise Trkiyede devletin ekonomide sahip olmas gereken role ilikin dnceleri dikkate alnarak yaplmtr. Buna gre, sol konumda olup devletin ekonomideki rolnn kalknmac olmas gerektiini savunanlar Sol; bu konumda olup devletin zel
156
sektr ynlendirerek ekonomiye katkda bulunmas gerektiini belirtenler ile sa konumda olup kalknmac devlet isteyenler Merkez Sol ierisinde deerlendirilmitir. Buna karn, sol konumda olup, liberal devlet isteyenler ile sa konumda olup devletin ynlendirici ya da tam anlamyla liberal bir yapda olmasn isteyenler Merkez Sa olarak snflandrlmtr. Trkiyedeki mhendislerin %59,6 gibi byk bir ounluunun sa siyasal ideolojilerde, %35,1 gibi azmsanamayacak bir kitlesinin de nemli bir blmnn Merkez Sol (%27,3) olmak zere sol siyasal ideolojilerde konumlandklar grlmektedir (Tablo 34). Snf konumlarna gre deerlendirildiinde, ynetim temelli kapitalist snfn dier snf konumlarndan nemli lde ayrmakta olduu ortaya kmaktadr. Bu snf konumundaki mhendislerin (ok byk bir ounluu merkez sada olmak zere) %75,5inin sa siyasal ideolojilere sahip olduklar bulgulanmaktadr. Mesleki ideolojik konumlanlarda olduu gibi, gelimi organizasyonlardaki orta snf (%64,4 sa ideolojiler toplam) ve ii snf konumundaki (%63,3) mhendislerin siyasal ideolojik tercihleri, ynetim temelli kapitalist snfnkine benzer bir eilim gstermektedir. Kapitalist snf konumunda yer alanlardan mlkiyet temelli kapitalistlerin %65,8i sa ideolojilere ynelirken, bu oran eliik kapitalistler arasnda
157
%59,2ye dmektedir. Sol ideolojinin en fazla ne kt kitlesel snf konumu ise %10,9 oranyla gelimemi organizasyonlardaki ii snf konumudur. Bu snf konumundaki mhendislerin yaklak %57sinin sa ideolojilere sahip oluu, genel eilimden nemli lde farkllamadklarn gstermektedir. Yine mesleki ideolojik konumlan asndan Veblenci ynelimin baskn olduu kamu kesimindeki mhendisler arasnda, beklenenin tersine sol siyasal ideolojik konumlanlar ok net olarak ne kmamakta ve bu grupta yer alan mhendisler de Trkiyedeki mhendislerin genel siyasal-ideolojik eilimlerini byk lde tamaktadr. Tablo 35te, Trkiyedeki mhendislerin mesleki ve siyasal ideolojik konumlanlar birlikte deerlendirilmektedir. Siyasal ideolojik konumlana gre, sol grte olan mhendislerden sada olanlara doru yneldike, bu gruplarn mesleki ideolojilerinde de nemli bir farkllama olmaktadr. Sol gruplarda Veblenci mhendislik ideolojisi dier gruplardan nemli lde yksektir. Bu oran, Sol olarak adlandrlan grupta %56,6, Merkez Solda ise %42,1dir. Veblenci mhendis tipinin en az olduu grup ise, yukarda Milliyeti Sa olarak tanmlanan mhendisler (%22,8) arasnda izlenmektedir. Dier taraftan, Taylorist ynelimin en youn olduu gruplarsa siyasal anlamda sada yer alanlar arasndadr. Taylorist olarak snflandrlan iki grup birlikte deerlendirildiinde, Merkez Sada bu tutum %48,3, Milliyeti Sada %57,6, slami Sada ise %55,3tr. Bu noktada, yukarda tartlan mesleki ve siyasal ideolojik konumlanlarndan hareketle, Trkiyedeki mhendislerin kapitalizm karsndaki konumlanlarn belirlemeye yneliyoruz. Buna gre
158
Tablo 37de Veblenci olan ve siyasal anlamda Sol konumda yer alan grubu kapitalizm kart ideal zne olarak adlandryoruz. kinci ve nc blmlerde kuramsal dzeyde srdrdmz tartmaya dayanarak, bu grubun kapitalizmin tarihst elikisini alglamaya daha yakn olduunu ve bu nedenle mesleki ve toplumsal arlarn, kapitalizmin snflar elikisini diyalektik olarak aan ve bu anlamda kapitalizm kart deerler dzleminde ifadesini oluturan bir sesle biimlendireceini kabul ediyoruz. Kapitalizmle zdelemi ideal zne olarak tanmladmz grup ise, Taylorist olup, Merkez Sada yer alan mhendislerden olumaktadr. Bu grubun gerek mesleki sorumluluklarn tanmlay biimi ve bu anlamda iverenle kurduu ideolojik ban ve gerekse Trkiye toplumsal yapsn alglay ile biimlendirdii varolu tarznn, kapitalizmin ideal znesine tekabl ettiini ileri sryoruz7. Bu gruplarn dnda kalan mhendislerden Veblen ynelimli olup Sol ve Merkez Sol siyasal-ideolojik tercihler tayanlar ile Veblenciolup merkez solda yer alanlar kapitalizm kart konuma yakn Veblen ynelimli zne; mesleki ideolojik tercihleri bu gruplara benzer olup (Veblen, Veblen ynelimli) siyasal-ideolojik anlamda
159
Sa konumda olanlar ise kapitalizmle zdelemi konuma yakn Veblen ynelimli zne olarak snflyoruz. Mesleki kararszlar Taylorist mhendislerle birlikte deerlendiriyor ve yine siyasal ideolojik konumlarna gre benzer bir tasnifi izleyerek kapitalizmle zdelemeye yakn ve kapitalizm kart konuma yakn Taylorist ynelimli zne olarak ayrtryoruz. Tablo 36, her snf konumundaki mhendisin farkl mesleki ve siyasal ideolojik kimlikler tadn, ancak bu adan Trkiyedeki genel eilimin kapitalizmle zdelemi ideal zne ya da bu konuma yakn (%39,3) bir kimlik etrafnda ekillendiini ortaya koymaktadr. Kapitalizm kart ideal zne ve bu konuma yakn olanlar ise Trkiyedeki mhendislerin ancak %19,6sn oluturmaktadr. Bu iki kimliin snf konumlar asndan dalmlar dikkate alndnda ilk grubun greli olarak ynetim temelli kapitalist snf ile gelimi organizasyonlardaki orta snf ve ii snfnda; ikinci grubun ise kk burjuva, gelimemi organizasyonlardaki ii snf ile kamu orta snf ve iilerinde yaygn olduu gzlenmektedir. lk grubu temsil eden mhendislerin ynetim temelli kapitalist snfta %71,1, gelimi organizasyonlardaki orta snfta %51,8, kapitalist grupta %47,2, eliik kapitalist grupta ise %41,2 orannda olduu dikkat ekicidir. Bu znellik, ii snf konumlarndaki mhendisler arasnda en ok gelimi organizasyonel yaplarda (%45,6) gzlenmektedir. Gelimemi organizasyonel yaplardaki ii snf konumundaki mhendislerin %25,6snn, kamu orta snf ve ii snf konumlarndakilerin ise srasyla %24,6 ve %23,1inin kapitalizm kart ideal zne ve ona yakn varolu biimleri tadklar bulgulanmaktadr. Ynetim temelli kapitalistler arasnda kapitalizm kart ideal znellie hi rastlanmamakta, kapitalist snf konumundakiler arasnda bu znel oluumun ancak %8,4 dzeyinde kald izlenmektedir8. Bu sonular, kapitalizm karsndaki znellikleri bakmndan snf konumlar kadar ondan grece bamsz baka varolu biimlerinin de mhendis kitlesinin kimlikleri zerinde belirleyici olduunu ortaya koymaktadr.
MHENDSMMARLARIN SINIF KONUMLARINA GRE TMMOBNN RGTLENME LKES HAKKINDAK BEKLENTLER
TMMOB Demokrasi Program ve Demokrasi Kurultay (1998: 102) kitapnda, TMMOBnin rgtsel varl u ekilde
160
tanmlanmaktadr:
TMMOB, yelerinin snfsal konumlar, tarihi ve mcadelesi gz nne alndnda egemenlerle mcadele etmi, bamllk ilikilerine bakaldrm, yasal olarak nasl tanmlanrsa tanmlansn fiilen bir demokratik kitle meslek rgtdr.
TMMOB, Anayasal bir kurulutur. Anayasaya gre TMMOB, kamu kurumu niteliinde bir meslek kuruluudur. Bu noktada iki soru ne kmaktadr. Bunlardan birincisi, yasal olarak kamu kurumu niteliinde bir meslek kuruluu nasl fiilen demokratik kitle rgt olabilir? kincisi, demokratik kitle rgtnn ye tabanna ars, herhangi bir meslek rgtlenmesinin arsndan nasl farkllar? Bu sorular, TMMOB Demokrasi Program ve Demokrasi Kurultayna bavurarak, TMMOBnin kendi sesinden yantlyoruz. Birinci soru asndan zerinde durulmas gereken temel kavramn kamu kavram olduu aktr. TMMOB (1998:103-4) bu konuda net bir tanm getirmektedir: Kamu devlet anlamna gelmez. Devlet yaplar ve ilevleri denen somut sonu, toplumdan kaynaklanan belirlenimlerin rndr. Bunlardan biri de kamu hizmeti talebidir. Bir baka deyile kamu, devlet zerinde taleplerin oluturulduu alandr. Bununla birlikte, her devlet ncelikle egemen snflarn karlarn korur, ancak toplumun tmne bunun yannda da kendi aygtna bir lde hizmet eder. Bu anlamda, devlet kamusal alanda beliren her ihtiyac ya da talebi karlama konusunda eit mesafede durmaz. Baz talepleri karlama konusunda daha scak ve yakn, baz talepleri karlama konusunda ise daha souk ve uzak durur. rnein, kamu mlkiyetinde bulunan retim aralarnn zelletirilmesi talebine scak ve yakn dururken, zel mlkiyette bulunan baz doal kaynaklarn kamulatrlmas talebine souk ve uzak durabilir. Devleti bu elikili konumda brakan, iinde yer ald toplumdur. rnein, toplumda zelletirme talebine kar kan kamusal bir g bulunmasa ya da kamulatrma talebine kar zel mlkiyeti savunan toplumsal bir snf mevcut olmasa, devlet elikili bir konuma dmeyecektir. Ksacas, devlet toplumda karlar ve talepleri birbirleriyle elien snf ve topluluklar bulunduu iin elikili bir konumdadr. Devletin toplumsal elikiyi zme biimi devletin yapsna bal olduu kadar, karlar birbirleriyle elien snf ve topluluklarn taleplerini ne lde
161
rgtleyerek, kitleselletirebildiklerine de baldr. Devletin yaps her eyden nce politik iktidarn oluma tarz ve bileiminden yansr. rnein, demokratik bir devletten sz edebilmek iin politik iktidarn demokratik yollardan olumas ve iktidarn toplumu oluturan gler tarafndan denetlenebilmesi gerekir. Bu rejimde bireylerin ve topluluklarn zgrce siyasal etkinliklerde bulunabilmeleri doal ve hatta zorunlu bir hak olmaldr. Politika yapma bireylerce tek bana deil, birlikte yrtlebilecek bir etkinlik olduundan, ncelikle, eitli biimde birleme ve rgtlenme zgrlklerine sahip olmalar gerekmektedir. Bu adan Trkiyede devletin demokratik bir yapda olmad ileri srlebilir. nk:
1982 Anayasas, kamu hizmet ve grevlerinde alan geni bir kitlenin bireylerine olduu gibi; kiilerin, dernek, sendika, meslek kurulular, kooperatif, vb. gibi biimde oluturduklar rgtlerine de siyaset yapmay snrlandrmaktadr. Siyasal etkinlikte bulunma neredeyse siyasi partilere indirgenmi ...; stelik bunlar da birok ynden snrlanm ve kstlanmtr (TMMOB, 1998:103).
Byle bir ortamda kamu niteliinde bir meslek kuruluu demokratik taleplerini ykselterek kendisini demokratik kitle meslek rgt olarak kurabilme yolunda ileri admlar atabilir. Bunun iin,
TMMOB, ... mesleini srdrenlerin yeliinin zorunlu olduu, yelerinin bulunduklar alanlarda denetim yetkisi olan, kamu ve halk yararna alternatif politikalar reten, devletten bamsz, tam idari, mali ve bilimsel zerklie sahip (bir) kurulu olarak rgtlenmelidir (TMMOB, 1998:104).
TMMOB, bu adan fiili durumunu ok olumsuz olarak deerlendirmemektedir. nk:

12 Eyll mdahalesi sonrasnda Anayasada ve TMMOB Kurulu Yasasnda yaplan deiikliklerle kamuda alanlarn ye olma zorunluluklarnn kaldrlm olmasna ramen, bugn . . . mevcut mhendis ve mimarlarn ok byk bir ounluu TMMOBne bal Odalara ye bulunmaktadr. Bu nedenle TMMOB mhendis ve mimarlarn kitle rgtdr (TMMOB, 1998:105-106).
162
TMMOBnin bir kitle rgt olmas, onun demokratik olduu anlamna gelmez. Kitle rgtnn demokratik olabilmesi ncelikle, yelerinin, uygulanacak politikalarn oluumuna katlabildiklerini ve ortak mcadelenin sonucunda kendilerinin de sorunlarnn zlebildiini deneyimleyebilecekleri bir rgtsel pratie sahip olmalarn gerektirir. Fakat, demokratik kitle meslek rgtnn yelerine seslenii, sadece kendi meslek alanlarndaki sorunlarn zmne katlmaya aryla snrl da deildir. TMMOBnin (1998:107) Trkiyedeki mhendis ve mimarlara ars, rgtn ve temsil ettii zel karlarn tesine geip, kamunun ortak karlar alanndaki sorunlarnn zmne katkda bulunmaya davet nitelii tamaktadr:
TMMOBnin lkenin demokratiklemesi konusunda sahip olmas gereken ilevler sadece mhendis ve mimarlarn grup karlarnn savunulmas ve gelitirilmesi eklinde ele alnamaz. . . . TMMOB bnyesinde yer alan uzmanlk alanlarndan hareket edilerek lke genelinde uygulanmakta olan politikalara mdahale edilmesine de indirgenemez. Sz edilen her iki ilev de daha btnlkl bir mcadele ya da siyaset anlaynn paralar olarak alglanmaldr.
Aratrma anketinin 57. sorusu, TMMOBye yklenen bu tr bir ileve yelerin ne lde katldklarn belirlemeyi amalyordu. Sizce TMMOBnin temel ilevi nasl olmaldr? sorusuna drt yant seenei tannmtr:
TMMOB, lkemizdeki mhendislerin/mimarlarn yetki ve sorumluluklarn gereki bir ekilde tanmlayp, haklarn koruyan; mesleki alanlarda ortaya kan gelimeleri izleyerek, yelerini bu dorultuda bilgilendiren yalnzca bir meslek rgt olmaldr. TMMOB, bir meslek rgt oluunun yan sra, lkenin sanayi ve teknoloji politikalarnn oluumuna etkin olarak katlan, bu alandaki karar, uygulama ve denetleme srelerinde yasal yetkileri ve sorumluluklar bulunan bir yapya sahip olmaldr. TMMOB, yalnzca sanayi ve teknoloji politikalarnn oluumuna deil, lkenin geliimi zerinde belirleyici neme sahip dier toplumsal ve politik srelere de aktif olarak katlan bir rgtlenmeye sahip olmaldr. TMMOB rgtne olan ihtiya giderek azald iin, bu yap yalnzca
163
yelerinin gerekli olduunda ba vurabilecekleri bir tr danmanlk kurumuna dnmelidir.
nc seenekte sunulan yant, TMMOBnin temel ilevini, demokratik bir kitle rgtnden beklenebilecek toplumsal ileve yakn bir anlam ve ierikte tanmlamaktadr. Dikkat edilecek olursa, bu seenek, TMMOBye, sadece uzmanlk alanlarn ilgilendiren sorunlarla ilgili olarak deil, toplumsal yaamda ortaya kabilecek herhangi bir sorunla ilgili olarak da politik srelere katlma ilevini yklemektedir. Bu nedenle, bu seenekte TMMOBnin temel ilevini, Demokrasi Programnn btnlkl bir mcadele ve siyaset anlay dzleminde, mhendisleri mesleki sorumluluklarna aran sesleniiyle uyumlu bir tarzda tanmlad dnlebilir. Bu seenekle karlatrldnda, ikinci seenein TMMOBnin temel ilevini sadece uzmanlk alanlarn ilgilendiren sorunlarda aktif politikaya katlmakla snrlad grlmektedir. Birinci seenek ise, TMMOByi politik srelerin neredeyse tmnden soyutlayarak rgt, mhendislerin hak ve karlarn ve bu anlamda sivil toplumdaki kendi konumlarn glendirme misyonuyla grevlendirmektedir. Drdnc seenek ise, politik adan pasif bir meslek rgtnden daha da etkisiz bir konuma tekabl eden bir danmanlk kurumu olarak TMMOBnin yeniden yaplanmas (bir anlamda tasfiyesi!) grn benimsemektedir. Ksacas, birinci ve drdnc seenekler demokratik kitle rgt arsnn tam karsnda konumlanrken, ikinci seenek bu ary snrl bir ierikte onaylamakta, nc seenek ise tmyle demokratik kitle rgt arayn simgelemektedir. Tablo 37de, mhendislerin snf konumlarna gre TMMOBnin temel ilevi hakkndaki grleriyle ilgili bulgular sunulmaktadr. Toplamda ortaya kan eilim dikkate alnacak olursa, mhendislerin ancak %24,8 (% 22,8 ve % 2) gibi bir aznl TMMOBnin aktif siyaset arsn onaylamamaktadr. Bu ary en geni anlamyla onaylayanlarn oran %33,5 iken, ikinci seenei iaretleyerek snrl bir ierikte de olsa TMMOBye demokratik bir grev ykleme eiliminde olanlar %41,7 olarak belirmektedir. Bir baka deyile, TMMOByi bir ekilde aktif siyasetin iinde grmek isteyen mhendisler %75,2 gibi bir ounluu temsil etmektedir. Bu durum, mhendislerin snf
164
konumlarna gre incelendiinde, toplamdaki eilimden nemli bir sapma gzlenmemektedir. Buna karn, ynetim temelli kapitalist, eliik kapitalist ve kamu ii snf konumundaki mhendisler arasnda TMMOBnin aktif siyasetin dnda kalmas gerektii gr %30lar dzeyine ykselmektedir. Bunlardan, ynetim temelli kapitalist snf konumundakiler arasnda (en geni ieriinde) siyasal srelere katlma ynndeki gr %27,9a dmektedir. Bu gr en az onaylayan mhendisler ise gelimi organizasyonlardaki orta snf (%26,6) konumunda yer alanlardr. te yandan, bu snf konumundakiler arasnda TMMOBnin uzmanlk alanlaryla snrlandrlm bir siyasal misyon tamas gerektii grn benimseyenler %51,5 ile en yksek oran temsil etmektedir. Tablodan izlenebilecek baka bir bulgu, TMMOBnin aktif siyasete arsn en fazla onaylayan snf konumlarn, mlkiyet temelli kapitalist (%39,4) ve gelimemi organizasyonlardaki ii snfnn (%37,8) oluturmasdr. Bununla birlikte, bu iki snf konumundaki mhendislerin kapitalist varolu karsndaki znelliklerinin nemli lde farkllat hatrlanacak olursa (Tablo 36), bunlarn TMMOBnin aktif siyasete katlmasndan ne anladklar ve bu sreten ne bekledikleri de tartlr. Kapitalist snf konumlarnda yer alan mhendisler arasnda kapitalizmle zdelemi zneye yakn duranlar nemli bir ounluu oluturduundan, bu snftaki mhendislerin byk bir ounluu, TMMOByi, rnein,
165
iveren kurulularna benzer bir ideolojik konumlan ve tarzla aktif siyasetin iinde grmek isteyebilir. Byle bir anlayn, daha yksek oranda kapitalizm kart zne kimliine yakn mhendisi ieren kamu orta ve ii snf ile gelimemi organizasyonlardaki ii snf konumundakiler arasnda ok yaygn olarak rastlanabilmesi ise uzak bir ihtimaldir. Bu gruptaki mhendislerin en azndan bir ksmnda ise TMMOBnin siyasallamas meslek ynelimli olup, toplumun dier kesimlerinden bamsz olarak, mhendislerin kazanmlarnn artrlp, korunmasn ifade edebilir. Bu adan siyasallama beklentisinin anlamnn, bu beklentileri tayan mhendislerin mesleki ve toplumsal ideolojik kimliklerine gre, yalnzca ayn konumlardaki insanlarn (mhendislerin) deiik kazanmlarn (rnein mhendislerin iyerlerindeki haklarnn artrlmasn) ifade eden yararclk araylar ile toplumun tm kesimlerinin ortak kazanmlarn tanmlayan insanlk ars arasnda snflamak mmkndr. Tablo 39da benzer bir olgunun TMMOBye yelik durumlarnda da ortaya kt grlmektedir. Farkl znellikler tayan mhendislere btn yelik durumlarnda rastlanabilmektedir. Buna gre, kapitalizm kart znel konumu birlikte deerlendirdiimizde, TMMOBde bugn ynetici pozisyonunda olanlar arasnda %46,9 orannda bir grubun kapitalist varolula elikili bir znellie sahip
166
olduu; bu orann eski yneticiler arasnda %47,3, delege yeler arasnda %42,4 gibi nemli bir dzeyi korurken, yeler arasnda %34e ve ye olmayanlar arasnda ise %32,7ye dt grlmektedir. Bu gruplarn yan sra, kapitalizmle zdelemi konuma yakn olup Veblen ynelimlilerin btn yelik durumlarnda %20lerin zerinde oluu dikkat ekmektedir. Kapitalizmle zdelemi ideal zne konumu ile bu konuma yakn olup, Taylor ynelimli olanlarn ise ye olmayan ile yeler arasndaki oran %42 civarndayken, bu oran delege yeler arasnda %34,7ye, eski yneticiler arasnda %28,5e ve ynetici yeler arasnda ise %32,3e dmektedir. Sz konusu bu bulgularn TMMOB yelerinin fiili durumunu yansttn dnrsek, TMMOBnin, Demokrasi Program ve Demokrasi Kurultaynda (1998) tanmland anlamda (yani egemen snflar kart) bir demokratik kitle meslek rgt olduu iddiasnn gerek bir varlk temelinin de mevcut olduunu syleyebiliriz. Bununla birlikte, bu temeli sarsabilecek ve TMMOByi kapitalist varolula uzlatrmaya ynelebilecek ye ve ynetici tabannn da rgtte bulunduunu gz ard etmemek gerekiyor. Bu adan, rgt ii siyasal dengeyi belirleyecek en nemli grubu kapitalizmle zdelemi olup, bu durumuyla elikili olarak Veblen ynelimli bir mhendislik ideolojisine sahip olan mhendisler oluturmaktadr. Bu grup kapi-
167
talist varolula uyumlu bir politik bilin tad iin egemen snflar kart konumlantan uzak durabilir. Bununla birlikte, Veblen ynelimli bir duru da sergiledii iin egemen snflar kart cephelemede de yer alabilir. Bu durumda sorumuz udur: Bu kadar farkl znel kimlik ve beklentilerin varlnda, TMMOB, neden deiik ortamlarda kendini ifade ettii gibi, toplumun egemen varolu biimiyle mcadele eden bir demokratik kitle rgt olma niteliini tamakta ve srdrebilmektedir? Bu sorunun yant kukusuz, yukarda toplumsal yap karsnda farkl znellikleri tayan mhendis grup ya da gruplarnn topluma ve mhendislere yaptklar ary gerek anlamda ne kadar temsil ettiklerine, yani arnn gerek sesi olabildiklerine baldr. Toplumdaki egemen ary tayp onu ifade edenler, yani toplumun varolu biimiyle uzlaanlar, TMMOB zerinden mhendislere ve insanla nasl seslenebilirler? Buna ihtiya duyarlar m? te taraftan, mesleklerini insanlk sorunuyla birletirmi olanlar ve bu noktadan hareketle TMMOBde varlk arayanlar, sayca az da olsalar, acaba daha yksek bir sesle mi arlarn yapabilmekte ve bu arnn gerek temsilcileri olabilmektedir? TMMOBnin sahip olduu kimlik, kukusuz kalabalk olann deil, arsnda gerek olanlarn tadklar bir deerdir.
NOTLAR
1) Daha nce de deinildii gibi bu blmde yine ifade kolayl salamas asndan mhendis-mimar kitlesini temsilen mhendis kavram kulanlmaktadr. Tablolarda kullanlan MM ksaltmas mhendis-mimarlar temsil etmektedir. 2) Nitekim, TMMOB, Trk Tabipler Birlii, Trk Eczaclar Birlii, Trk Di Hekimleri Birlii, Trk Veteriner Hekimler Birlii, Trkiye Barolar Birlii ve Trkiye Serbest Muhasebeci Mali Mavirler ve Yeminli Mali Mavirler Odalar Birliinin yer ald Meslek Birlikleri Platformu bu benzerliin bir gstergesi niteliindedir. 3) Aratrmann yntemi ve uygulanmas hakknda ayrntl bilgi iin Ek 1e
168
baknz. 4) Dier gruplara ilikin gzlemler almann sonunda Ek 2de ayrca sunulmutur. 5) ktisadi sektrlerdeki mhendislere ilikin toplam gzlem saymzn 3783 olmasna karn, bu blmdeki tartmalarmz anlaml gzlemler zerinden srdrlmektedir. Bu nedenle, sorular temelinde yantsz olan ya da tutarsz yantlar ieren anketler deerlendirme d tutulmu, bu ise analizlerdeki gzlem saylarnn kk marjlarda farkllamasna yol amtr. 6) 1998 saha almasnn sonular yalnzca aktif alanlar asndan deerlendirildiinde, mhendislerin %46,1inin zel cretli, %37,1 inin kamu cretlisi, %15,9unun iveren olduklar ve %0,9unun ise kendi iini yapt bulgulanmaktadr. 7) Gen kuak mhendisler arasndaki isizlik oranlar sosyoekonomik blgeler arasnda nemli lde farkllamaktadr. Bu eilim isizliin greli olarak daha yaygn olduu azgelimi kentlerde %34,3, yeni gelimekte olan sanayi kentlerinde %10,6 ve gelimi blgelerde %10 dzeyindedir. Bu sonular, azgelimi blgelerdeki isizlik konumunun yalnzca bir tr uygun i araynn sonucu olmadn, mutlak isizlik durumlarnn da varln sergilemektedir. 8) cretli alan mhendislerin kompozisyonunda ortaya kan bu eilim, tpk isizlik konumunda olduu gibi sosyoekonomik alanlar dzeyinde nemli lde farkllamaktadr. Nitekim, 30 ya ve alt gen mhendis kua arasnda zel cretlilik oran metropol kentlerde %80ler, yeni sanayilemekte olan kentlerde %70ler, azgelimi kentlerde ise %45ler dzeyindedir. Bu sonular, azgelimi kentsel yaplardaki kamu cretliliinin toplam cretli istihdam iindeki paynn, ekonomideki genel eilimi izleyerek bir lde daralm olduunu, buna ramen greli arlnn halen devam ettiini ortaya koymaktadr. 9) Doal olarak gen kuaklarn giriimci olma orannn daha dk olmas beklense de, 1980 sonras kua temsil eden gruplar ierisinde bu orann dzenli azal dikkat ekicidir. 10) Nitekim, bu blgelerdeki 26-30 ya kua mhendisler dikkate alndnda, bu kitlenin yaklak %22sinin iveren/giriimci pozisyonunda olduu gzlenmektedir. 11) Trkiyedeki niversite sistemi ve mhendislik okullar arasndaki farkllklar iin bkz. (Grz vd., 1994). 12) Bu almada Tnn eitim dili olarak Trkeyi kullanmas ve rneklemde yksek bir oranda temsil ediliyor olmas nedeniyle dier niversiteden ayr tutularak deerlendirilmesi uygun grlmtr. 13) Kukusuz bu niversitelerin mhendislik eitimi programlar arasnda da farkllklar mevcuttur. Ayrca niversiteler dzeyinde yaptmz bu toplulatrmann, tek tek mhendislik branlar dikkate alndnda farkllk gstermesi de mmkndr. Ancak, bu almada ne karlan benzerlikler niversiteler dzeyinde ve toplumsal alglamalara bal kalnarak kurulmutur. 14) Vakf niversiteleri olarak adlandrdmz grubun katmanlama asndan
169
dier niversitelere gre konumunu belirleyebilmek, bu okullarn ok ksa bir gemie sahip olmalarndan dolay mmkn grlmemektedir. Saha almasnda bu niversitelerin mezunlarndan edinilen gzlem says ok snrl olmasna ramen, Trkiye niversite sisteminin yapsal bir esini oluturan bu grubun, almada bamsz bir katman olarak sunulmasna dikkat edilmitir. 15) almada kamu iletmeleri KTlerin yan sra, belediyeleri de ieren tm kamu kurum ve kurulularn kapsamaktadr. 16) Trkiyede bu yaplar arlkla aile iletmeciliinin egemen olduu, teknik igc kullanm ve hiyerarisinin ok az gzlendii, niteliksiz ve kayt d igcnn yaygn olduu retim birimleridir. Sz konusu iletme yaplarna dair ayrntl bir deerlendirme iin bkz. (Kse ve nc, 1998 ) 17) Nitekim iletme leinin kk oluu nedeniyle hiyerarinin geliememesi, ynetici konumundaki alanlar, daha nce deinildii gibi bir orta kademe idarecisi durumuna yaknlatrmaktadr. 18) Mlkiyet temelli kapitalist snf konumunda yer alan mhendislerin %97sinin kk iveren olduunu daha nce belirtmitik. Bu zellikleri nedeniyle bu mhendislerin, eliik bir snf konumunda bulunduklar dnlmelidir. Yaznda kk iverenlerin, tekelci byk sermayenin denetimi altnda bulunduu ve bu yzden bamsz bir kapitalist snf oluturamayaca eklinde grler iin Poulantzas (1974), Carchedi (1977) ve OConnor (1977)a baknz. 19) Bran tanmlamamz farkl mhendislik blmleri arasndaki disipliner ortaklklar dikkate alnarak yaplmtr. Buna gre makine grubu gemi, gemi makine, makine; inaat grubu evre, inaat, meteoroloji; mimarlk grubu harita ve kadastro, i mimarlk, mimarlk, ehir ve blge planlama; elektrik grubu elektrik, fizik; kimya grubu gda, kimya, metalrji, tekstil; yerbilimleri grubu jeofizik, jeoloji, maden, petrol; tarm grubu ise orman ve peyzaj blm mezunu mhendisleri kapsamaktadr.
20) almada sunulan cretler 1988 yl aylk nominal kazanlar temsil etmektedir. 31 Aralk 1998 itibariyle dolar kuru (TL/USD) 315.200 TLdir. 21) Bu, kamu cretlilerinin byk ounluunun 635 dolarn altnda alt anlamna gelmektedir. 22) Hukuksal konumlar asndan deerlendirildiinde Emekli Sandna bal devlet memuru niteliindeki kamu alanlarnn %88i gibi byk ounluu 100-200 milyon arasnda aylk kazan elde etmektedir. Sosyal Sigortalar Kurumuna bal olarak alan ve hukuksal konumlar kamu iilerini temsil eden cretliler arasnda ise cretler nemli lde farkllamaktadr. Bu grubun %43 100-200 milyon, %37si 201-300 milyon, %10u ise 301500 milyon arasnda aylk kazan elde ettiklerini bildirmektedir. 23) Kukusuz bu eilim kamu kurulularnn ve bu kurulularda alma koullarnn zel durumundan da kaynaklanabilecei gibi, rneimize giren kamu alanlarnn byk ksmnn hukuksal konumlar asndan devlet memuru (%85) niteliinde olmasnn da bir sonucu olabilir. Nitekim bu
170
eilim bu konumdaki mhendisler arasnda %83 dzeyinde kmaktadr. te yandan, hukuksal olarak ii pozisyonunu temsil eden Sosyal Sigortalar Kurumuna bal kamu alan mhendisler arasnda ise bu eilim %79 dzeyindedir. Buna gre, devlet memuru pozisyonunda olan kamu cretlilerinin kendilerini dier alanlardan bamsz bir grup olarak grme eilimi daha yksektir. 24) zel cretlilerin toplam ierisinde sendika yesi olan mhendislerin oran %0,5tir. Bu oran, sendikas olan zel iyerlerindeki mhendisler arasnda ise %0,9dur. Bu adan bakldnda, iyerlerinde sendika bulunma durumunun zel cretli mhendisler arasnda sendika yesi olma eilimini nemli lde etkilediini sylemek mmkn gzkmemektedir. 25) Kukusuz bu snflandrmann deiik ltlerle kurgulanmas mmkndr. Buradaki ynelimimiz, sa ve sol olarak ayrtrlabilecek gruplarn dnda kalan, merkez olarak tanmlanabilecek grubu merkez sol ve merkez sa katmanlara datmak eklinde olmutur. Deerlendirmelerimiz, anketin 74, 75 ve 76 no.lu sorularna bal kalnarak yaplmtr. Okuyucu bu
171
BENC BLM
ARI, TEDBR VE TERCH
172
173
Bir gn K., tam bankadan kmak zereyken, telefon ettiler. Hemen mahkeme kalemine uramas, sakn gelmezlik etmemesi bildiriliyordu. Sorgularn bo yere yapld, bir sonu vermedii ve vermeyecei, telefonla ve yazl arlar umursamayaca, gelen mbairlerin yzlerine kapy kapayaca gibi iitilmedik szlerin hepsi zapta geirilmi ve azndan bu gibi szler karmas kendisi iin hite hayrl olmam. Ne diye sz dinlemiyormu sanki?... yleyken, gitmemekte pekala hakl bulunduu bilinciyle sordu telefonda: Peki gelmezsem? Getirmesini biliriz! cevabn ald. Peki kendiliimden gelmedim diye cezalandrlr mym? diye sordu bunun zerine ve kardan ne cevap geleceini beklerken glmsedi. Hayr! dedi ses telefonda. Mkemmel! dedi K., yleyse bugnk arya ne diye uyaym? Ama insan mahkemenin elindeki gleri pek kkrtp kendi zerine ekmez dedi ses ve yava yava zayflayarak snp gitti. Tersine, bunu yapmamak hayli tedbirsizlik olur, diye dnd K., Bu gler nasl eylermi, insann tanmas gerekir diye geirdi iinden . . . (Franz Kafka, Dava, s. 201-202)
Bu kitaba Adriyenin yksyle baladk, K.,nn yksyle bitiriyoruz. Bu iki yk arasnda hem kuramsal dzeyde hem de Trkiye toplumunun zgl koullar balamnda, kapitalizm karsnda mhendislii ve mhendisleri inceledik. Kuramsal araymz soyut
174
bir dzeyde srdrdmz ikinci blmde, sermayenin kendisini snrsz bytme gdsne sahip olduunu ve bu zelliiyle btn toplumsal ilikileri metalatrma srecine dahil etme eilimi tadn belirttik. Mhendisliin ve mhendislerin de bu sreten bamsz olmadklarn, piyasada deiime konu olan btn dier nesneler gibi karmza meta olarak ktklarn grdk. Tartmamz boyunca bizi ynlendiren en nemli kuramsal gzlemimiz, mhendisin metalamas yani sermayelemesi sonucunda, kanlmaz olarak sermayenin toplum zerinde ve iinde hakimiyet kuran znelliiyle gereklie bakma durumunda kalyla ilgiliydi. Taylor ve Townenin yazlarndan yola karak, mhendisin gereklie sermayenin perspektifinden baktnda, mesleini ekonomik deer yaratan teknikler toplamndan ibaret bir ynetim ilevi olarak grebileceini ve bu alglamasyla sermayenin znelliiyle uyumlu bir mesleki ideolojik konumlana ynelebileceini belirledik. Nitekim bu savmz dorulayan trden mhendislerle, Meiksins ve Smithin (1996) somut tarihsel rneklerden treterek nerdikleri drt farkl teknik igc rgtlenme modelinde karlatk. Drdnc blmde sunduumuz veriler Trkiyede de azmsanamayacak bir mhendis kitlesinin, sermayenin znelliiyle zdeleme eiliminde olduu gereini ortaya koydu. Bu nedenle, Trkiyedeki mhendislerin de sermayenin evrensel etkilerinden bak bir kimlik oluturamadklarn grm olduk. Bununla birlikte aratrmamzn bulgular, Trkiyede sermaye kart znellik tayan nemli bir mhendis kitlesinin varolduuna da iaret ediyordu. Dahas, Trkiyedeki mhendislerin mesleki birliini temsil eden TMMOBnin uzunca bir sreden beri, sermaye kart bir sesle yelerine ve topluma kendisini tanttn, aktif olarak toplumsal mcadelede yer aldn ve mhendislii, egemen snflarn karlaryla eliik bir ierikte tanmladn gzledik. Btn bunlar mhendislerin, kapitalizmin belli koullar altnda aa kan i elikileriyle kar karya kaldklarnda, Veblenin zlemini duyduu trden bir mesleki ideolojiye ynelerek, sermayenin toplum zerindeki hegemonyasna eletirel bir perspektiften bakabileceklerini ve mhendislii ekonomik sonular elde etmek amacyla kullanlan teknik bir ara olmann tesinde, politik alana dorudan katlm ngren bir meslek olarak tanmlayabileceklerini gstermektedir. Aratrmamzn bulgularnn
175
net olarak iaret ettii gibi, mhendislerin mesleki ideolojik oluumlarnda ve bu anlamda rgtsel tercihlerinde, ekonomik snf konumlar belirleyici nem tamaktadr. Trkiyedeki mhendislerin ounluu cretli alan konumundadr. Bunlarn zel ekonomide yer alanlarnn nemli bir kitlesi, ilkel retim srelerinde istihdam edilen nitelikli igcn oluturmaktadr. Dier nemli bir blm ise kamu sektrnde almaktadr. ounluu temsil eden bu gruplar, orta snf ve ii snf konumlarna dalmakla birlikte, sahip olduklar ekonomik koullar ve olanaklar itibariyle iilemi ve yoksullamtr. Bu snf konumlarnda yer alan mhendisler, sadece olumsuz bir ekonomik gerei paylayor olmakla kalmayp benzer bir sosyo-ekonomik temelden gelmektedir. Trkiye niversite sisteminin alt katmanlarndaki okullardan mezun olmu olan bu mhendislerin, kariyer olanaklarnn da snrl olduu grlmektedir. Mesleki tatminleri ok dk olan bu mhendisler, cretli alma biimini terkedip kk iveren konumuna geerek, toplumsal hiyeraride ykselebilmeyi umut etmektedir. Nitekim, Veblenci bir mesleki ideolojik konumlana yakn durmakla birlikte, genel olarak sa siyasal ideolojilere ynelmekte ve bu anlamda kapitalist varolula uyumlu bir bilin sergilemektedir. Sa siyasal ideolojilere ynelim, greli olarak daha iyi ekonomik ve sosyal olanaklara sahip olan ynetim temelli kapitalist snf ve gelimi organizasyon yaplarndaki orta snf konumlarnda yer alan mhendisler arasnda daha ok yaygnlamakta ve bununla uyumlu olarak bu gruplar Taylorist mesleki ideolojiye ynelmektedir. te TMMOB genel izgileriyle ifade edildiinde karsnda byle bir kitleyi bulmakta ve demokratik kitle meslek rgt arsn son 40 yldr olduu gibi mhendislere, toplumun btn snf ve kesimlerine duyurmaktadr. Tarihin hibir evresinde toplumsal yaam gnmzde olduu lde piyasalara tabi hale gelmemitir. Her ne kadar piyasa, retimin trevi olarak beliriyorsa da kapitalist toplumun rgtlenmesinde merkezi bir rol oynamaktadr. Kapitalist koullar altnda piyasa, sadece mal ve hizmetlerin deiimine sahne olan bir alan olarak ilev grmez. Kapitalizmde piyasa, daha ok ekonomi politiin lmsz yasalarndan gcn alan bir mahkeme grevini ifa etmektedir. Gereklikte olduu gibi, mhendisleri Trkiye igc piyasasna, Trkiye igc piyasasn da dnya piyasasna yerletirirsek, Tr-
176
kiyedeki mhendislerin her geen gn piyasann grnmez hakimi tarafndan daha ar bir sulamaya ve cezaya arptrlmaya devam edecei ortaya kmaktadr. Byle bir durumda mhendisler, nmzdeki on yl iinde belki de tedbirli olup, TMMOBnin arsn dinleyerek daha demokratik ve retken bir gelecein kurulmasna abalayan toplumsal glerin uluslararas birlik ve dayanmasna katlmay tercih edecekler. ... Fakat Veblenin dedii gibi, bugn son sz sylemek iin henz vakit ok erken...
177
EK
TRKYEDE MHENDS-MMAR KML VE MESLEK RGTLENMELER (1998/99) ARATIRMASININ TEMEL BULGULARI
178
179
TABLOLAR
EK 1: ARATIRMANIN YNTEM 1.1: Saha Aratrmasnn Yapld Kentlerde Odalara ye Olan MMlarn Dalm 1.2: rneklemin Gerekleme Dzeyi 1.3: rneklemin MM Gruplarna Gre Kentlere Dalm 1.4: rneklemin Odalara yelik Durumlarna Gre Dalm 1.5: SMMlarn Cinsiyetlerine Gre Kentlere ve Odalara Dalm 1.6: SMMlarn yelik Durumlarna Gre Kentlere ve Odalara Dalm EK 2: TRKYEDEK MHENDS-MMAR GRUPLARI ZERNE GZLEMLER 2.1: MMlarn Cinsiyetlerine Gre Dalm 2.2: MMlarn Kentlere Dalm 2.3: MMlarn Branlara Dalm 2.4: MMlarn Mezun Olduklar Liselere Gre Dalmlar 2.5: MMlarn Mezun Olduklar niversite Gruplarna Dalmlar 2.6: MMlarn niversite Sonras Eitim Durumlar 2.7: MMlarn niversite ncesi En Uzun Yaadklar Mekann zellii 2.8: MMlarn Elerinin renim Durumu 2.9: MMlarn Elerinin alma Durumu
180
2.10: MMlarn Mesleklerine ve Topluma Kar Sorumluluklar veren ve Yneticilerin karlar le ou Zaman eliir 2.11: MMlar Mesleki Konularda Karar Verirken Herhangi Bir zel kar Deil, Toplumun Genel karn Kollamakla Ykmldrler 2.12: MMlar Mesleklerini cra Ederlerken Toplumsal ve Siyasal Sorunlardan Uzak Durmaldrlar 2.13: lkemizde MMlk Meslei Giderek Sradanlamaktadr 2.14: MMlarn Mesleki Yeterliliklerinin,Meslek Odalarnda Oluturulan Bamsz Kurullarca Gerekletirilen Snavlarla Onaylanmas, Meslein lkemizde Belli Bir Standarta Ulap Gelimesi Asndan Son Derece nemlidir 2.15: Meslek Odalar Bnyesinde Oluturulan Bu Snavlara Yalnzca MMlar Deil, Bu Alana likin Asgari Eitimi Alm Herkese Ak Olmal ve Yeterli Baary Gsterenler MM Saylmaldrlar 2.16: MMlarn TMMOBa yelik Durumlar 2.17: TMMOB zerinde Baz Siyasi Partileri ve rgtlerin Belirtleyici Etkileri Vardr 2.18: Seimler Sonucu Greve Gelen rgt Yneticileri, Bu Sre erisinde Belirli Bir cret Karlnda Tam Zamanl alan Profesyonel alan Profesyonel Yneticiler Olmaldr 2.19: TMMOBnin Temel levi Hakkndaki Grler 2.20: Trkiyede Devletin Konumu ve Yaps Hakkndaki Grler 2.21: Devletin Ekonomide Sahip Olmas Gereken Rol Hakkndaki Grler 2.22: Trkiyede Yaanan Sorunlarn zlmesinde ncelikle Alnmas Gereken nlem Hakkndaki Grler 2.23: Trkiyenin Yakn Gelecei Hakkndaki Grler 2.24: MMlarn Yine Ayn Meslek Seimini Yap Yapmama Durumlar EK 3.1: DEMOGRAFK VE SOSYO-EKONOMK ZELLKLER 3.1.1: SMMlarn Cinsiyet ve Ya Gruplarna Gre niversite ncesi Yaadklar Mekann zellikleri 3.1.2: SMMlarn Ya Gruplarna Gre Mezun Olduklar Liseler 3.1.3: SMMlarn niversite ncesi Yaadklar Mekan ve Mezun Olduklar Liselere Gre Dalm 3.1.4: SMMlarn Mezun Olduklar Lise ve niversite Gruplarna Dalm 3.1.5: SMMlarn Ya ve niversite Gruplarna Gre Dalm
181
3.1.6: SMMlarn Ya Gruplarna Gre Branlara Dalm 3.1.7: SMMlarn niversite Gruplarna Gre Branlarna Dalm 3.1.8: SMMlarn Mezun Olduklar niversite Gruplarna Gre Mesleki Branlarnda niversite Sonras Eitim Durumlar 3.1.9: SMMlarn niversite Gruplarna Gre Mesleki Branlar Dnda niversite Sonras Eitim Durumlar 3.1.10: SMMlarn niversite Gruplarna Gre Yabanc Dil Bilme Durumlar 3.1.11: ktisadi Sektrlerdeki Evli MMlarn Elerinin Eitim Durumlar 3.1.12: ktisadi Sektrlerdeki Evli MMlarn Elerinin alma Durumlar 3.1.13: SMMlarn Mesleki Seimlerinde Belirleyici Olan Faktrler EK 3.2: ALIMA YAAMINA LKN GZLEMLER 3.2.1: Aktif Olarak alan MMlarn Branlarna Gre stihdam Durumlar 3.2.2: Aktif Olarak alan MMlarn Branlarna Gre letme leklerine Dalm 3.2.3: Aktif Olarak alan MMlarn Sosyal Gvenlik Sistemine Dalm 3.2.4: cretli MMlarn Aylk Ortalama Net Kazanlar 3.2.5: zel cretlilerin Sektrlere Gre Aylk Ortalama Net Kazanlar 3.2.6: Aktif Olarak alan MMlarn En ok almak stedikleri e Gre Dalm 3.2.7: Aktif Olarak alan MMlarn Yaptklar in renimleri le likisi 3.2.8: Aktif Olarak alan MMlarn Teknik Bilgi ve Becerilerini Kullanma Dzeyleri 3.2.9: cretli MMlarn yerlerindeki Grevlerine Gre Dalm 3.2.10: cretli MMlarn Yaptklar leri Daha Etkin Yapabilmeleri in yerlerinde Alnmas Gereken nlemler 3.2.11: Aktif Olarak alan MMlarn yerlerindeki Taleplerinin Dier alanlardan Ayrtrlarak Ele Alnmas Konusundaki Grleri 3.2.12: cretli MMlarn Sendikalama Durumu 3.2.13: cretli MMlarn Bir Sendikaya ye Olma Durumu
182
3.2.14: cretli MMlarn MMlar in Dier alanlardan Bamsz Bir Sendika Olmas Gerektii Grne Katlm Durumu EK 3.3: MESLEK ALANLARA LKN GRLER 3.3.1: MMlar Mesleklerini cra Ederlerken Toplumsal ve Siyasal Sorunlardan Uzak Durmaldr 3.3.2: MMlar Mesleklerini cra Ederlerken Toplumsal ve Siyasal Sorunlardan Uzak Durmaldr 3.3.3: MMlar Mesleki Konularda Karar Verirken Herhangi Bir zel kar Deil, Toplumun Genel karn Kollamakla Ykmldr 3.3.4: MMlar Mesleki Konularda Karar Verirken herhangi Bir zel kar Deil, Toplumun Genel karn Kollamakla Ykmldr 3.3.5: MMlarn Mesleklerine ve Topluma Kar Sorumluluklar verenin Yneticilerin karlar le Genellikle eliki Halindedir 3.3.6: MMlarn Mesleklerine ve Topluma Kar Sorumluluklar verenin Yneticilerin karlar le Genellikle eliki Halindedir 3.3.7: lkemizde MMlk Meslei Giderek Sradanlamaktadr 3.3.8: lkemizde MMlk Meslei Giderek Sradanlamaktadr 3.3.9: lkemizde MMlk Meslei Giderek Sradanlamaktadr 3.3.10: lkemizde MMlk Meslei Giderek Sradanlamaktadr 3.3.11: MMlarn Mesleki Yeterliliklerinin Meslek Odalar Bnyesinde Oluturulan Bamsz Kurallarca Gerekletirilen Snavlarca Onaylanmas,Meslein lkemizde Belirli Standartlara Ulaarak Gelimesinde Son Derece nemlidir 3.3.12: MMlarn Mesleki Yeterliliklerinin Meslek Odalar Bnyesinde Oluturulan Bamsz Kurallarca Gerekletirilen Snavlarca Onaylanmas Meslein lkemizde Belirli Standartlara Ulaarak Gelimesinde Son Derece nemlidir 3.3.13: MMlarn Mesleki Yeterliliklerinin Meslek Odalar Bnyesinde Oluturulan Bamsz Kurullarca Gerekletirilen Snavlarca Onaylanmas Meslein lkemizde Belirli Standartlara Ulaarak Gelimesinde Son Derece nemlidir 3.3.14: MMlarn Mesleki Yeterliliklerinin Meslek Odalar Bnyesinde Oluturulan Bamsz Kurullarca Gerekletirilen Snavlarca Onaylanmas Meslein lkemizde Belirli Standartlara Ulaarak Gelimesinde Son Derece nemlidir
183
3.3.15: Bu Snavlar Yalnzca MMlara Deil, Bu Alanda Asgari Eitim Alm (Teknisyenler/Teknik Okul Mezunlar) Kiilere de Ak Olmal ve Bu Snavlarda Yeterli Baary Gsterenler MM Saylmaldr 3.3.16: Bu Snavlar Yalnzca MMlara Deil, Bu Alanda Asgari Eitim Alm (Teknisyenler/Teknik Okul Mezunlar) Kiilere de Ak Olmal ve Bu Snavlarda Yeterli Baary Gsterenler MM Saylmaldr 3.3.17: Bu Trden Snavlar Yalnzca MMlara Deil, Bu Alanda Asgari Eitim Alm (Teknisyenler/Teknik Okul Mezunlar) Kiilere de Ak Olmal ve Bu Snavlarda Yeterli Baary Gsterenler MM Saylmaldr 3.3.18: Bu Trden Snavlar Yalnzca MMlara Deil, Bu Alanda Asgari Eitim Alm (Teknisyenler/Teknik Okul Mezunlar) Kiilere de Ak Olmal ve Bu Snavlarda Yeterli Baary Gsterenler MM Saylmaldr EK 3.4: TRKYENN EKONOMK VE TOPLUMSAL YAPISINA LKN GRLER 3.4.1: stihdam Durumlarna Gre Trkiyede Devletin Konumu ve Yaps Hakkndaki Grler 3.4.2: Ya Gruplarna Gre Trkiyede Devletin Konumu ve Yaps Hakkndaki Grler 3.4.3: Bran Gruplarna Gre Trkiyede Devletin Konumu ve Yaps Hakkndaki Grler 3.4.4: niversite Gruplarna Gre Trkiyede Devletin Konumu ve Yaps Hakkndaki Grler 3.4.5: stihdam Durumlarna Gre MMlarn Devletin Ekonomide Sahip Olmas Gereken Rol Hakkndaki Grleri 3.4.6: Ya Gruplarna Gre Devletin Ekonomide Sahip Olmas Gereken Rol Hakkndaki Grler 3.4.7: Bran Gruplarna Gre Devletin Ekonomide Sahip Olmas Gereken Rol Hakkndaki Grler 3.4.8: niversite Gruplarna Gre Devletin Ekonomide Sahip Olmas Gereken Rol Hakkndaki Grler 3.4.9: stihdam Durumlarna Gre Trkiyede Yaanan Sorunlarn zmnde ncelikle Alnmas Gereken nlemler Hakkndaki Grler 3.4.10: Ya Gruplarna Gre Trkiyede Yaanan Sorunlarn zmnde ncelikle Alnmas Gereken nlemler Hakkndaki Grler 3.4.11: Bran Gruplarna Gre Trkiyede Yaanan Sorunlarn zmnde
184
ncelikle Alnmas Gereken nlemler Hakkndaki Grler 3.4.12: niversite Gruplarna Gre Trkiyede Yaanan Sorunlarn zmnde ncelikle Alnmas Gereken nlemler Hakkndaki Grler 3.4.13: stihdam Durumlarna Gre Trkiyenin Yakn Gelecei Hakkndaki Grler 3.4.14: Ya Gruplarna Gre Trkiyenin Yakn Gelecei Hakkndaki Grler 3.4.15: Bran Gruplarna Gre Trkiyenin Yakn Gelecei Hakkndaki Grler 3.4.16: niversite Gruplarna Gre Trkiyenin Yakn Gelecei Hakkndaki Grler EK 3.5: TMMOB HAKKINDA GRLER 3.5.1: SMMlarn TMMOBye yelik Durumlar 3.5.2: SMMlarn Ya Gruplarna Gre TMMOBye yelik Durumlar 3.5.3: SMMlarn Branlarna Gre TMMOBye yelik Durumlar 3.5.4: SMMlarn yelik Durumlarna Gre TMMOBnin Temel levi Hakkndaki Grleri 3.5.5. SMMlarn yelik Durumlarna Gre Baz Siyasi Parti ve rgtlerin TMMOB zerinde Belirleyici Etkilerinin Bulunduu Ynndeki Grleri 3.5.6: SMMlarn Seimler Sonucu Ynetime Gelen MMlarn Tam Zamanl ve Belirli Bir cret Karl Profesyonel Ynetici Olmalar Hakkndaki Grleri 3.5.7: TMMOB yelerinin Ekonomik ve Sosyal Haklarnn Gelimesinde Etkili olmutur. 3.5.8: TMMOB lkenin Sanayileme ve Kalknma Politikalarna Alternatif Yaklamlar Sunabilmitir 3.5.9: TMMOB Yalnzca yelerinin Deil, Deiik Kesimlerin de Demokratik Haklarnn Koruyucusu Olmutur 3.5.10: TMMOB Demokratik Kitle rgtlerinin Gelimesine Katk Salamtr 3.5.11: TMMOB lkemizdeki MM Kitlesini Temsil Edebilecek Bir ye Tabanna Sahiptir 3.5.12: TMMOB Varl in Toplumun Deiik Kesimlerince Kabul ve Destek Grmtr 3.5.13: TMMOB Ynetici Kadrolarn Demokratik Seimler Yoluyla Belirliyebilmitir
185
3.5.14: TMMOB Seimler Sonucunda Nitelikli Kiileri Ynetim Kadrolarna Getirebilmitir 3.5.15: TMMOB Yneticilerin Yetki ve Sorumluluklarn Ak Olarak Tanmlayabilmi ve Bunlar Denetlemitir 3.5.16: yelik Durumuna Gre TMMOBnin En Baarl Olduu Dnem 3.5.17: Ya Gruplarna Gre TMMOBnin En Baarl Olduu Dnem EK 3.6: KENTLER DZEYNDE GZLEMLER 3.6.1: SMMlarn Ya Gruplarna Dalmlar 3.6.2: SMMlarn niversite ncesi Yaadklar Mekann zellikleri 3.6.3: SMMlarn Mezun Olduklar Liselere Gre Dalmlar 3.6.4: SMMlarn Mezun Olduklar niversite Gruplarna Gre Dalmlar 3.6.5: SMMlarn Branlara Dalmlar 3.6.6: SMMlarn Mezun Olduklar niversite Gruplarna Gre Mesleki Branlarnda niversite Sonras Eitim Durumlar 3.6.7: ktisadi Sektrlerdeki Evli MMlarn Elerinin Eitim Durumu 3.6.8: ktisadi Sektrlerdeki Evli MMlarn Elerinin alma
186
EK 1: ARATIRMANIN YNTEM
Bu almann ampirik gzlemlerini oluturan veri taban, alt (Ankara, stanbul, Kocaeli, Denizli, Gaziantep, Diyarbakr) kentte anket almas olarak srdrlen bir saha aratrmasnn rndr1 . Anket uygulamalar drt ana gruba ayrtrlan (iktisadi sektrlerdeki, brokrat, parlamenter, retim yesi) mhendis kitlesi zerinde gerekletirilmitir. ktisadi sektrler dnda kalan gruplar, aratrmann tercihli rneklem kitlesini oluturmaktadr. Brokratlar, Trkiyede kamu idaresinde nemli olan kurum ve kurulularda st dzey ynetici konumundakileri, parlamenterler ise 1998 yl TBMMde milletvekili olarak grev yapan mhendisleri temsil etmektedir. Bu iki grubun bamsz bir rnek grup olarak seilme nedeni, Trkiyede mhendis kimlikleri ile merkezi devlet ynetimi ve siyasal parti oluumlar arasnda iliki kurabilme araydr. Son grupta yer alan mhendisler, saha almasnn srdrld kentlerde mhendislik eitimi veren faklte ve yksek okullarn dekan ve blm bakanlarn kapsamaktadr. Bu gruba ilgili tm retim yelerini katmamzn nedeni, amacmzn bamsz bir grup olarak mhendis retim yelerini incelemek yerine, bu alanlardaki eitim srelerinde greli olarak karar alc durumda olanlarn, mesleklerine ve rgtlerine baklarn sorgulamakla snrlandrlm oluudur. Tesadfi rneklem yntemiyle iktisadi sektrlerden seilen kitlenin, Trkiyedeki mhendislerin demografik ve sosyo-ekonomik zelliklerini yanstmasna dikkat edilmitir. Bu adan sz konusu
187
kitlenin seiminde, TMMOBye yelik durumlar (ye/ye deil), cinsiyetleri (kadn/erkek), faaliyet alanlar (tarm, sanayi, hizmetler), istihdam biimleri (cretli, iveren, kk retici vb.,) ve bulunduklar iletmelerin yaplar (kamu/zel, byk/kk) belirleyici olmutur. Bu gruba ilikin saha almas, Ankara dndaki be kentte (stanbul, Kocaeli, Denizli, Gaziantep, Diyarbakr) srdrlmtr2. rneklem plan, Trkiyenin ekonomik ve toplumsal yapsnn kentsel dzeyde temel alt kmeye ayrtrlmasyla (sanayilemi/metropol, yeni sanayilemekte olan, gelimemi) oluturulmu ve saha almasnn yrtld kentler bu yaplar en iyi temsil ettikleri dnlen karakteristik yerler olarak seilmilerdir. Buna gre sanayilemi/metropol kentleri temsilen corafi yaknlklar ve neredeyse btnlemi olan corafi zellikleri nedeniyle stanbul ve Kocaeli; yeni gelien sanayi kentleri iin Denizli ve Gaziantep; gelimemi kentsel yaplar temsilen ise Diyarbakr seilmitir. stanbul ve Kocaeli, TMMOBnin tahminlerine gre, Trkiyede mhendislerin yaklak yarsnn yaad kentlerdir. Bu zellikleriyle Trkiye genelinde mhendisleri konumak byk lde bu iki kenti konumakla e anlamldr. Dier taraftan yeni gelien ve gelimemi olarak adlandrlan kentlere ilikin temsili yerlerin seiminde, farkl mhendis odalarnn bu blgelerde rgtlenme dzeyleri belirleyici bir neme sahip olmutur. Diyarbakr ve Gaziantepin seiminde nemli olan bir dier faktr ise lkenin dousunda var olan kltrel ve toplumsal farkllklarn, mhendis kimlikleri zerinde yaratt etkileri sorgulayabilme isteidir.
KTSAD SEKTRLERDEK MHENDSMMARLARA LKN VER TA BANININ OLUTURULMASI VE RNEKLEMN YAPISI
1980li yllarda, Trkiye toplumsal yapsnda yaplan dzenlemelerin TMMOB zerindeki en nemli etkilerinden biri, mhendislerin TMMOBye zorunlu olarak ye olma koulunun kaldrlmas ve yeliin bir eit gnllk durumuna indirgenmesidir. Bu durumun konumuz asndan sonucu, TMMOB kaytlarnn Trkiyedeki toplam mhendisleri deil, yalnzca odalara ye olanlar temsil etmesidir. Dahas TMMOB bnyesindeki farkl mhendis odalarnn derledii ye bilgilerinin tek tip olmay ve bir ok odann kentler dzeyindeki verilerinin yetersizlii, bu kaytlarn TMMOBye ye olan mh-
188
endisleri dahi yeterince temsil edememesine neden olmaktadr3.
Bu amala ilk olarak seilen kentlerdeki ye mhendisler hakknda cinsiyet ayrmyla kamu ve zel sektr alanlar temelinde ortak bir veri seti oluturulmutur. Buna gre stanbulda yaklak olarak 56116, Kocaelinde 3974, Denizlide 1960, Gaziantepte 1722, Diyarbakrda ise 1782 adet ye mhendis bulunmaktadr (Ek-Tablo I.1). Bu sonular oransal olarak deerlendirildiinde stanbulun bu kentlerdeki toplam ye mhendislerin %85ini, Kocaelinin %6sn; Denizli, Gaziantep ve Diyarbakrn ise %3n temsil ettii ortaya kmaktadr. Bu toplama, ilgili kentlerde odalara ye olmayan mhendislere ilikin tahminlerin eklenmesi sonucunda, toplam mhendis kitlesine ilikin bir dalm oluturulmutur. Bu yapdan hareketle, kentler tabaka olarak dnlm ve rastgele rneklem yntemi izlenerek bu kentleri temsil eden minimum rnek saylar tespit edilmitir. Daha sonra ise her tabaka (kent), kendi iinde odalar temelinde cinsiyet ve kamu/zel sektrde alma durumlarna gre alt tabakalara ayrtrlmtr. almada oluturulan rneklemin istatistiksel hogr miktar 0,02 olarak alnm ve bunun iin gerekli minimum rnek miktar 2316
189
olarak hesaplanmtr. Bu miktar saha aratrmasnn yapld be ilden %3,5 dzeyinde bir rnein ekilmesini gerekli klmtr. stanbul dndaki illerde ya baz kk mhendis odalarndan hi rneklem ekilmesi ya da cinsiyet ve kamu/zel ayrmna gidilememesi nedeniyle bu minimum kotann ok stne klarak %15lik bir rneklem seimine gidilmitir. stanbulda ise byk odalardan (makine, kimya, elektrik, inaat, mimarlk) %3, dier odalardan ise %5lik bir rnek istenerek ortalamada %3,3lk bir oran hedeflenmitir. Dier taraftan ye olamayan mhendislerin, odalar dzeyinde toplam mhendislere orannn yaklak %20 ile %40 arasnda deiim gsterdii tahmin edilmektedir Bu nedenle almada, bu kitleye ilikin rnek seiminde tm odalar iin yaklak %30luk bir oran kabul edilmitir. EkTablo3den de izlenebilecei gibi toplamda ye mhendisler iin 2965, ye olmayan mhendisler iin ise 818 adet rnek toplanarak, srasyla, %90 ve %82 dzeyinde bir gerekleme salanmtr. Bu gerekleme dzeyi 2316 olarak hesaplanan minimum rnek saysnn ok stnde olup, rneklemin temsil gcn artrmtr (Ek-Tablo I.2). Tm gruplar birlikte deerlendirildiinde (iktisadi sektrlerden 3783, brokrat 76, parlamenter 76, retim yesi 65) saha almas sonucunda toplam 4000 adet anket derlenmitir4. Toplam rnein yaklak %80i erkek mhendislerden olumaktadr. Kadn mhendislerin en yksek olduu kent %23,2lik bir oranla stanbuldur. Bu oran srasyla Denizli %19,2, Kocaeli %16,7, Gaziantep %15,2 ve Diyarbakr %15,2 izlemektedir. Branlar dzeyinde bakldnda kadnlarn en yksek olduu mhendislik branlar Gda (%62,5), evre (%58,8), Peyzaj (%57,1), ehir ve Blge Planlama (%57,1), Mimarlk (%41,1),
190
Kimya (%37,6) ve Mimarlk (%35) olarak ortaya kmaktadr. rneklem, odalara ve yelik durumlarna gre de nemli lde farkllam bir dalm sergilemektedir. Buna gre ye olmayan mhendislerin toplam rnek iindeki oran yaklak olarak %22 dzeyindedir. Bu oran iktisadi sektrlerdeki mhendislerde %22, brokratlarda %38, parlamenterlerde %32 ve retim yesi mhendislerde ise %34 dr (Ek-Tablo I.4). Ek-Tablo I.5 ve I.6da iktisadi sektrlerdeki mhendisler (SMM) iin yaplan tesadfi rneklemin kent ve odalar dzeyindeki genel dalm zellikleri sunulmutur. Bylesi youn bir veri tabannn doal olarak ok farkl disipliner ilgi alanlar iin ampirik bir zenginlik oluturduu akr. Bu nedenle izleyen blmlerde anket sonular iki ana balk altnda derlenmeye allmtr. lk olarak toplam rneklemi oluturan drt ana mhendis grubu arasndaki fakllklar
191
sergilenmeye allmaktadr. Bunu SMMlara ilikin alt alt balkta derlenmi olan gzlemler izlemektedir. NOTLAR
1) Saha almas sevgili Ayfer Eilmez koordinasyonunda Eyll-Aralk 1998 tarihlar arasnda gerekletirilmitir. Uygulanan anketin nihai hali, TMMOB bnyesinde oluturulan proje yrtme kurulu ile srdrlen grmeler ve saha aratrmasnn yapld kentlerden katlan mhendislerle yaplan bir dizi toplant sonucunda olumutur. 2) Ankarada yanlzca tercihli rneklem olarak nitendirdiimiz brokrat, parlamenter ve retim yeleri zerine anket yaplm, iktisadi sektrlerdeki
192
mhendis-mimarlar iin anket yaplmamtr. 3) Bu adan resmi istatistiklerde ise Trkiyede her yl mezun olan mhendis-mimar says dnda hemen hi bilgi yoktur.
4) Buna ramen baz sorular bo ya da yanl doldurulduundan deerlendirmeye giren gzlem saylar sorular temelinde deimektedir. Bu sorun zellikle farkl sorular arasnda oluturulan apraz tablolarda daha da belirginlemekte ve nemli gzlem kayplarna yol amaktadr.
193
EK 2: TRKYEDE MHENDS-MMAR GRUPLARI ZERNE GZLEMLER
194
195
196
197
198
199
200
201
202
Ek-Tablo 2.24: MMlarn Yine Ayn Meslek Seimini Yapp Yapmama Durumlar
203
EK 3.1: DEMOGRAFK VE SOSYOEKONOMK ZELLKLER
204
205
206
207
208
209
EK 3.2: ALIMA YAAMINA LKN GZLEMLER
210
211
212
213
214
215
EK 3.3: MESLEK ALANLARA LKN GRLER
216
217
218
219
220
221
222
223
224
EK 3.4: TRKYENN EKONOMK VE TOPLUMSAL YAPISINA LKN GRLER
225
226
227
228
229
230
231
232
EK 3.5: TMMOB HAKKINDA GRLER
233
234
235
236
237
238
EK 3.6: KENTLER DZEYNDE GZLEMLER
239
240
241
242
243
244
245
KAYNAKA
Aglietta, M. (1987), A Theory of Capitalist Regulation: The US Experience, Londra:NLB. Althusser, L. (1974), Ideology and Ideological State Apparatuses, New York and London: Montly Review Press. Amin, S. (1997), Capitalizm in the Age of Globalization, London and New Jersey: Zed Books. Artun, A. (1999), Fordizmin ve Mhendisin Dnm, Ankara: TMMOB. Ayres, Ron and Clark, David (1998), Capitalism, Industrialisation and development in Latin America; the Dependency Paradigm Revisited, Capital and Class, 64, 89-118. Barrera, M. (1979), Race and Class in the Southwest: A Theory of racing Inequality, Notre Dame, IN: University of Notre Dame Press. Bauman, Z. (1992), Intimations of Postmodernity, London: Routledge. Bell, D. (1973), The Coming of Post-Indusrial Society: A Venture in Social Forecasting, New York: Basic Books. Bell, D. (1989), The Third Technological Revolution, Dissent 36: 164-176. Beer, M. (1965), Sosyalizmin ve Sosyal Mcadelelerin Tarihi, Istanbul: Hsntabiat Matbaasi Braverman, H., (1974) Labor and Monopoly Capital, New York: Monthly Review Press. Boyer, R. (1991), The Eighties: The Search for Alternative to Fordism, B. Jessop vd. (der.), The Politics of Flexibility: Restructuring State and Industry in Britain, Germany and Scandinavia: Edward Elgar Publishing Company, s. 106-133. Buchele, R. (1981), Sex Discrimination and Labour market Segmentation, In F. Wilkinson (ed.) The Dynamics of Labour Market Segmentation, pp. 211-227, London: Academic Press.
246
Camus, A. (1997), Sisifos Syleni, stanbul: Can Yaynlar (ev. Ycel Tahsin) Carchedi, A. W. (1977), On the Economic Identification of Social Classes, London: Routledge and Keagan Paul. Cohen, S. ve Zysman, J. (1987), Manufacturing Matters: The Myth of the PostIndustrial Economy, New York: Basic Books. Collins, R. (1992), Conflict Theory, in Edgar Borgatta and Marie Borgatta (eds.) Encyclopedia of Sociology, New York: Macmillan Crawford, S. (1989), Technical Workers in an Advanced Society: The Work, Careers and Politics of French Engineers, New York: Cambridge University Press. Davis, A. K. (1980), Thorstein Veblens Social Theory, New York: Arno Press. Derber, C. (1982), Professionals as Workers: mental labor in advanced capitalism, Boston: G. K. Hall. Edgell, S. (1997), Class,London and New York: Routledge. Edgell, S. (1998), Snf, Ankara: Dost Kitabevi (zyiit Didem). Edwards, R. (1979), Contested Terrain, London: Heinemann Educational Books. Engels, F. (1992), Ludwig Feuerbach ve Klasik Alman Felsefesinin Sonu, stanbul: Sol Yaynlar (ev. Belli Sevim). Er, S. (1989), Endstrimizin Gelismesi iin Konusmalar, Ankara: Sekin Ofset. Er, S. (1993), Trkiyede Mhendislik ve IT Yksek Mhendisler Birligi Engineering in Turkey and the ITU Union of Engineers), Ankara: Afsaroglu Matbaasi. Fay, B. (1996), Contemporary Philosophy of Social Science, Oxford: Blackwell Publishers. Feyerabend, P. (1995), Akla Veda, stanbul: Ayrnt Yaynlar (ev. Baer Erturul) Frank, A.G. (1996), The Underdevelopment of Development, The Underdevelopment of Development, S.C. Chew ve R. Denemark (der.), Thousand Oaks: Sage Publications. Freidson, E. (1973), Professionalization and the Organization of Middle Class Labour in Postindustrial Society, in P. Halmos (ed), Professionalization and Social Change, Sociological Review, monograph no.20, Keele: Keele University Press. Foucault, M. (1993), Cinselliin Tarihi I., stanbul: Afa Yaynlar (ev. Tufan Hlya) Galbraith, J.K. (1980), Kuku a : Sosyo-Ekonomik Dnceler ve Sonular, stanbul : Altn Kitaplar Yaynevi (ev.Himmetolu Nilgn ve Aolu Reit). Gannage, C. (1986), Double Day, Double Bind, Toronto: Womens Press.
247
Grz, K. ve uhubi, E. ve engr, A.M.C. ve Trker, K. ve Yurtsever, E. (1994), Trkiyede ve Dnyada Yksekretim Bilim ve Teknoloji, stanbul: TSAD Hanerliolu, O. (1989), Felsefe Szl, stanbul: Remzi Kitabevi Hartmann, H. (1976), Capitalism, Patriarchy and Job Segregation by Sex, In martha Blaxall and Martha Reagan (eds.), Women and the Work Place, Chicago: University of Chicago Press. Hartwell, R.M. (1973), The service Revolution: The Growth of Services in the Modern Economy, Brighton: Harvester Press. Harvey, D. (1989), The Condition of Postmodernity, Oxford: Blackwell. Heidegger, M. (1997), Teknie Ynelik Soru, stanbul: Afa Yaynlar (ev. zlem Doan). Heilbroner, R. (1953), The Worldly Philosephers, New York: Simon&Schuster Hzr, N. (1985), Bilimin Inda Felsefe, stanbul : Adam Yaynlar Husserl, E. (1994), Avrupa nsanlnn Krizi ve Felsefe, stanbul: Afa Yaynlar (ev. Sabuncuolu Aya ve Szer nay) Istrati, P. (1957), Bulma darehanesi, stanbul: Varlk Yaynlar. bni Haldun, (1997), Mukaddime, stanbul: MEB Yaynlar Kafka, F. (1981), Dava, stanbul: Cem Yaynevi (ev. ipal Kamuran) Kse, A.H. ve nc, A. (1998), Dnya ve Trkiye Ekonomisinde Anadolu Imalat Sanayii : Zenginlesmenin mi yoksa yoksullasmanin mi esigindeyiz?, Toplum ve Bilim 77, s: 135-158. Kse, A.H. ve nc, A. (1999), Mhendislik Mimarlik egitimi ve Mhendis- Mimarlarin alisma Yasamina Katilim Biimleri, 6. Ulusal Sosyal Bilimler Kongresinde sunulan teblig. Krahn, H. Ve Lowe, G.S. (1988), Work, Industry and Canadian Society, Scarborough: Nelson. Kumar, K. (1978), Prophecy and Progress: The Sociology of Industrial and PostIndustrial Society, London: Allen Lane. Larson, M. S. (1977), The Rise of Professionalism: a sociological analysis, Los Angeles: University of California Press. Lash, S. ve Urry, J. (1987), The End of Organized Capitalism, Cambridge: Polity Press. Lauer, R. H. (1991), Perspectives on Social Change, Boston: Allyn and Bacon. Lipietz, A. (1997), The post-Fordist world: labour reltions, international hierarchy and global ecology, Review of International Political Economy, 4:1 (Spring), 1-41. Lipietz, A. (1985), Mirages and Miracles. London: Verso. Lowe, G.S. (1987), Women in the Administrative Revolution: The feminization of Clerical Work, Toronto: University of Toronto Press. Lwith, K. (1999), Max Weber ve Karl Marx, Ankara: Doruk yaynlar (ev.
248
Ylmaz Nilfer). Lukacs, G. (1979), ada Gerekiliin Anlam, stanbul: Payel Yaynlar (ev. apan Cevat). Lukacs, G. (1998), Tarih ve Snf Bilinci, stanbul: Belge Yaynlar (ev. ner Ylmaz). Marcuse, H. (1994), One-Dimensional Man, London: Routledge. Marcuse, H. (1997), Tek Boyutlu nsan: leri leyim Toplumunun deolojisi zerine ncelemeler, stanbul: dea (ev. Yardml Aziz). Martin, H.P. ve Schumann H. (1997), The Global Trap, London and New York: Zed Books. Marx, K. (1971), Grundrisse:Ekonomi Politiin Eletirisi iin nalma, stanbul: letiim Yaynlar (ev.Nianyan Sevan). Marx, K. (1976), 1844 Elyazmalar : Ekonomi Politik ve Felsefe, Ankara: Sol Yaynlar (ev. Somer Kenan) Marx, K. (1979), Kapital Cilt 2, Ankara: Sol Yaynlar. Marx, K. (1979), Felsefenin Sefaleti, Ankara: Sol Yaynlar (ev.Kardam Ahmet). Marx, K. (1993), Ekonomi Politiin Eletirisine Katk, Ankara: Sol Yaynlar (ev. Belli Sevim) Marx, K. ve Engels, F. (1976), Kutsal Aile ya da Eletirel Eletirinin Eletirisi, Ankara: Sol Yaynlar (ev.Somer Kenan). Marx, K ve Engels F. (1997), Yazn ve Sanat zerine 2, Ankara: Sol Yaynlar (ev. Kuglin Necla). Marx, K. ve Engles F. (1997), Komnist Manifesto, Ankara: Sol Yaynlar . Meiksins, P. Ve Smith, C. (1996), Engineering Labour : Technical Workers in Comparative Perspective, London and New York: Verso. Morrow, R.A. (1985), Critical Theory and Critical Sociology Canadian Review of Sociology and Anthropology 22: 710-47. Morrow, R.A. (1991), Critical Theory, Gramsci and Cultural Studies: From Structuralism to Poststructuralism Pp. 27-70 in Critical Theory Now, edited by Wexler P., London: Falmer. Morrow, R.A. ve Brown, D.D. (1994), Critical Theory and Methodology, Thousand Oaks: Sage Publications. Nietzsche, F. (1985), Yunanllarn Trajik anda Felsefe, stanbul: BFS Yaynlar (ev. Hzr Nusret) Noble, D. (1977), America by Design: Science, technology and the rise of corporate capitalism, New York: Alfred Knopf. OConnor, J. (1977), The Fiscal Crisis of the State, New York: St.Martins Press. nc, A.(1996), The State and Engineers: A historical examination of the Union of the Chambers of Turkish Engineers and Architects, Doktora Tezi, Edmonton: University of Alberta nc, A. (1999), Organizational Processes of Class Formation, European
249
Group For Organisation Studies, University of Warick (08-10 Temmuz) Konferansnda sunulan tebli. ngen, T. (1994), Prometheusun Snmeyen Atei: Gnmzde i Snf, stanbul: Alan Yaynclk Parkin, F., (1974), Strategies of social closure in class formation, in F. Parkin (ed.), The Social Analysis of the Class Structure, London: Tavistock, pp.1-18. Parkin, F., (1979) Marxism and Class Theory: a bourgeois critique, New York: Columbia University Press. Piore, M. ve Sabel, C. (1984), The Second Industrial Divide: Possibilities for Prosperty, New York: Basic Books. Poulantzas, N., (1975), Classes in Contemporary Capitalism, London: New Left Review Books. Sayer, D. (1991), Capitalism and Modernity: An excursus on Marx and Weber, London and New York: Routledge. Skocpol, T. (1999), Tarihsel Sosyoloji: Blochtan Wallersteine Grler ve Yntemler, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar (ev. Fethi Ahmet). Sunar, .(1999), Dn ve Toplum, Ankara: Doruk Yaynlar. Taylor, F.W. (1947), Shop Management Principles of Scientific Management, New York: Harper & Row Taylor, F.W. (1997), Bilimsel Ynetimin lkeleri, Konya: izgi Kitabevi Yaynlar (ev. Akn Bahadr) Timuin, A. (1992), Dnce Tarihi, stanbul: BDS Yaynlar Timuin, A. (1997), zgr Prometeus, stanbul: nsancl Yaylar. Turner, B.S. (1990), Theories of Modernity and Postmodernity, London: Sage. Turner, B.S. (1992), Regulating Bodies:Essays in Medical Sociology, London: Routledge. lken, H.Z. (1999), Ak Ahlak, stanbul: YKY. Veblen, T., (1919), The Place of Science in Modern Civilization and Other Essays, New York: B. W. Huebsch. Veblen, T., (1921), The Engineers and the Price System, New York: B. W.
250
1. Anketin yapld kent : 1- stanbul 2- Kocaeli 3- Denizli 4- Gaziantep 5- Diyarbakr 2. Cinsiyetiniz 1-Erkek 2-Kadn 3. Yanz (Doum ylnzn yanlzca son iki basaman iaretleyiniz) 4. Doduunuz corafi blge? 1-Karadeniz 2- Anadolu 3-Marmara 4-Ege 5-Akdeniz 6-Dou Anadolu 7-Gney Dou Anadolu 8-Yurtd 5.Doduunuz meknn zellii? 1-Metropol kent 2-Byk kent 3-Kk kent 4-Kasaba 5-Ky 6.Mezun olduunuz lisenin nitelii? 1-Devlet okulu 2-Kolej, zel okul vb. 3-Meslek okulu 4-mam hatip lisesi 5-ier niversite/yksek okuldan lisans derecenizi aldnz yl? Mezun olduunuz niversite veya yksekokul? 7.Mhendislik/mimarlk brannz? (TMMOB rgtnde temsil edildiiniz bran seiniz) 1-Orman 7-Makine 13-Peyzaj 19-Petrol 2-Tekstil 8-Metalurji 14-evre 20-Gda 3-Jeoloji 9-Jeofizik 15-Maden 21-Meteoroloji 4-Gemi 10-Harita ve kad. 16-Gemi mak. 22-Mimarlk 5- mimarlk 11-Fizik 17-ehir planlama 23-naat 6-Elektrik-elek. 12-Kimya 18-Ziraat 8. niversite sonrasnda mesleki brannzla ilgili bir renim grdnz m? 1-Grmedim 2-Yksek lisans yaptm 3-Doktora yaptm 9. Mesleki brannz dnda bir alanda eitim aldnz m? 1- idaresi, iletme, ynetim bilimleri, finans, vb. dallarda (MBA-TODAE) yksek lisans ve/veya doktora derecesi aldm 2-Sosyal bilimlerde (felsefe, sosyoloji, ekonomi, tarih, vb.) lisans, yksek lisans ya da doktora eitimi aldm 3-Hukuk eitimi aldm 4-Dier 5-Almadm 10. Bir ya da daha fazla yabanc dili iyi dzeyde biliyor musunuz? 1-Evet 2-Hayr 11. Medeni durumunuz? 1-Evli 2-Bekar 12. Evli iseniz einizin renim durumu? 1-lkokul 2-Ortaokul 3-Lise veya meslek okulu 4-niversite 5-Y. Lisans 6-Doktora 7-Herhangi bir okul mezunu deil 8-n lisans 13. Evli iseniz einizin alma durumu? 1-cretli olarak bir kuruluta alyor 2-Kendi iinde alyor 3- aryor 4-Ev kadn 5-Emekli 14. Ka ocuunuz var? 1-ocuum yok 2-Bir tane 3-ki tane 4- tane 5-Drt tane veya daha fazla 15. ocuunuz ya da ocuklarnz var ise ne tr bir ortaretim kurumunda okutmak ya da okutmu olmak istersiniz? 1-Devlet okulu 4-mam hatip okulu 2-Kolej ve/veya zel okul 5-Dier 3-Meslek okulu 16. ocuunuz ya da ocuklarnz var ise ne tr bir yksek renim grmesini arzu edersiniz? 1-Mhendislik/mimarlk 4-Tp 7-Temel bilimler 2-dari bilimler 5-Sosyal bilimler 8-Dier
(A) KSEL BLGLER
251
3-Hukuk 6-Gzel sanatlar 17. Ailenizde sizden baka mhendis/mimar varsa seenekleri iaretleyiniz. Eim Annem/Babam ocuum/ocuklarm 18. Mhendislik/mimarlk mesleini semenizde etkili olan en nemli faktrleri iaretleyiniz. bulma ve maddi olanaklar Kendi iimi kurma olana Toplumdaki saygnl Meslein konusuna duyduum ilgi Ailenin ynlendirmesi Ynetim kademelerinde hzl ykselme olana Raslant eseri Dier 19. imdi meslek seimi yapsanz yine mhendislik/mimarlk mesleini seer miydiniz? 1-Evet 2-Hayr
(B) ALIMA HAYATINA LKN BLGLER

20. altnz iyerinin temel faaliyet alan? 1-Gda sanayii 8-Madencilik 2-Metal eya sanayii 9-Enerji 3-Dier imalat sanayii 10-Tarm, ormanclk 4-Dokuma/tekstil 11-Bankaclk 5-Kimya sanayii 12-Ticaret 6-Makine sanayii 13-Hizmetler 7-Orman rnleri sanayii 21. altnz iyerinin nitelii? 1-Kendime ait ve/veya ortak olduum bir irket 3-Kamu kuruluu vb.) 22. yerinizde cretli olarak ka kii alyor? 1- (1-9) kii 3- (25-49) kii kii 2- (10-24) kii 4- (50-99) kii st) kii 23. yerinizde cretli olarak ka mhendis/mimar alyor? 1- Bir tane 3- tane
2-zel irket 4-Dier (bamsz danmanlk, bilirkiilik, 5- (100-149) kii 6- (150-249) kii 7- (250-499) 8- (500 ve
5- Be ila on arasnda
2- ki tane 4- Drt tane 6- Ondan fazla 24. Aylk ortalama net kazancnz ya da cretinizi belirtiniz. 1- 100 milyon ve alt 3- 201-300 milyon aras 4- 501 999 milyon aras 2- 101 - 200 milyon aras 3- 301-500 milyon aras 3- Bir milyar ve zeri 25. cretli/maal olarak alyor iseniz, aldnz cretin adil bir cret olduunu dnyor musunuz? 1-Evet 2-Hayr 26. yerinde bal olduunuz sosyal gvenlik sistemi? 1-Herhangi bir sosyal gvenlik sistemine bal deilim 2-SSK 5-SSK + zel sigorta 3-Emekli Sand 6-Emekli Sand + zel sigorta 4-Ba-Kur 7-Ba-Kur + zel sigorta 27. cretli olarak alyor iseniz, i gvencesi asndan mevcut iinizi nasl deerlendiriyorsunuz? ok gvensiz 1 2 3 4 5 ok gvenli 28. Meslek yaamnzda hi isiz kaldnz m? 1-Hayr 2-Evet, fakat sadece ok ksa bir sre 3-Evet, olduka sk ve uzun sreler 4-Evet, olduka sk fakat ksa sreler 29. siz kalrsanz ya da mevcut iinizden ayrlmay dnrseniz en ok nasl bir ite almak istersiniz? 1-Herhangi bir konuda kendi iimi kurup almak
252
2-Kendi zel mhendislik/mimarlk iimi kurup almak 3-Bir zel irkette mhendis/mimar olarak almak 4-Bir kamu kuruluunda mhendis/mimar olarak almak 5-Herhangi bir kuruluta aratrmac olarak almak 6-Herhangi bir kuruluta ynetici olarak almak 30. Halen altnz i renim grdnz meslek dalyla dorudan ilgili midir? 1-Evet 2-Hayr 31. u anda altnz kuruluta aadaki grevlerden hangisini yapyorsunuz? 1-Ak bir grev tanmm yoktur 2-malat 3-Tasarm 4-Kalite kontrol 5-Pazarlama 6-Eitim 7-Aratrma gelitirme 8-Proje/planlama 9-dari grev 10-Dier 32. altnz ite teknik bilgi ve becerilerinizi ne lde kullanyorsunuz? Hi kullanmyorum 1 2 3 4 5 ok youn kullanyorum 33. u an yaptnz iin en ok hangi zelliinden tatmin oluyorsunuz? 1-Teknik bilgimi kullanarak ile ilgili sorunlar zp uygulamaya koymak 2-Dorudan retimde yer almak 3-Emrimde alanlara ynledirici talimatlar vermek 4-Yeni bilgiler elde etmek zere aratrma yapmak ya da eitim almak 5-Teknik ierikli raporlar hazrlamak ve ynetime sunmak 6-Dier 34. u an yaptnz ii daha etkin yapabilmeniz iin aadakilerden hangisini en nemli olduunu dnyorsunuz? 1-Yetki ve sorumluluk art 2- Grev ve sorumluluklarn net bir ekilde tanmlanmas 3-yerindeki alma ortamnda iyileme 4-dari ileyiteki aksamalarn giderilmesi 5-dl sisteminin iletilmesi 35. altnz iyerinde ii iveren (ynetici) ilikisi hakknda ne dnyorsunuz? 1-Sorumluluklarn yazl olarak tanmlanan belirli kurallar etrafnda srdrld bir yap. 2-Sorumluluklarn yazl olarak tanmlanmad, ancak ilikilerin her iki tarafn kabul ettii kurallar etrafnda srdrld bir yap. 3-Herhangi bir kuraln bulunmad, yalnzca iverenin (yneticinin) belirleyici olduu bir yap. 36. yerinizdeki alma yaamn dikkate aldnzda, kendinizi hangi kesime yakn hissediyorsunuz? 1-verene 2-st ynetime 3-Teknik personele 4-dari personele 5-ilere 6-Hibir gruba 37. yerlerinde mhendislerin/mimarlarn taleplerinin dier alanlardan ayrtrlarak ele alnmas gerektiine inanyor musunuz? 1-Evet 2-Hayr 38. yerinizde sendika var m? 1-Evet 2-Hayr 39. Mimarlar/mhendisler iin dier alanlardan bamsz bir sendika olmas gerektii grne katlyor musunuz? 1-Katlyorum 2-Katlmyorum 3-Fikrim yok
(C) MESLEK KONULARA LKN BLGLER

40. Mhendisler/mimarlar mesleklerini icra ederken gz nnde bulundurmalar gereken tek kstlama, uzman olduklar mhendislik/mimarlk disiplininin, objektif (bilimsel) dorulardr. Bu nedenle mhendisler ve mimarlar mesleki konularda dnce retirlerken toplumsal ve siyasal sorunlardan uzak durmaldrlar. Hi katlmyorum 1 2 3 4 5 Tmyle katlyorum 41. Mhendisler/mimarlar mesleki konularda karar verirken ncelikle herhangi bir zel kar (rnein iverenin karn) deil, toplumun genel karn kollamak ve korumakla ykmldrler. Hi katlmyorum 1 2 3 4 5 Tmyle katlyorum 42. Mhendislerin/mimarlarn mesleklerine ve topluma kar sorumluluklar, iletmelerde/organizasyonlarda gc ve kontrol elinde bulunduran iveren ve/veya yneticilerin karlar ile ou zaman eliki halindedir. Hi katlmyorum 1 2 3 4 5 Tmyle katlyorum 43. Mhendislerin/mimarlarn mesleklerini en uygun ve verimli koullarda uygulayabilmeleri, iletmenin
253
karar srelerinde btn alanlarn dorudan temsil edilebildii, katlmc ynetimin mevcut olduu bir yapnn varl ile yakndan ilikilidir. Hi katlmyorum 1 2 3 4 5 Tmyle katlyorum 44. lkemizde mhendislik/mimarlk meslei giderek sradanlamaktadr. Hi katlmyorum 1 2 3 4 5 Tmyle katlyorum 45. Mhendislerin/mimarlarn mesleki yetkinliklerinin, meslek odalar bnyesinde oluturulan bamsz kurullar tarafndan gerekletirilen snavlarla onaylanmas mhendislik/mimarlk mesleinin lkemizde belirli bir standarda ulaarak gelimesi asndan son derece nemlidir. Bu gre katlr msnz? 1-Katlyorum 2-Katlmyorum 3-Fikrim yok 46. Yukarda sz edilen trden snavlar yalnzca mhendisik/mimarlk diplomasna sahip kiilere deil, ayrca bu alana ilikin asgari eitimi alm olan teknisyen/teknik okul mezunu, vb. kiilere de ak olmal; snavlarda gerekli baary gstermi olanlar da mhendis/mimar saylmaldrlar. Bu gre katlr msnz? 1-Katlyorum 2-Katlmyorum 3-Fikrim yok Bu blmdeki sorular yesi bulunduunuz Oda ve TMMOB hakkndaki genel gr ve deneyimlerinizi dikkate alarak yantlaynz. 47. Oda yesi misiniz? 1-Evet 2-Hayr 48. ye iseniz, ye olu ylnzn yalnzca son iki basaman iaretleyiniz. 49. Oda veya TMMOB ynetiminde yer alyor musunuz ya da nceki dnemlerde yer aldnz m? 1-Evet 2-Hayr 50. TMMOB dnda herhangi bir toplumsal rgtlenme iinde yer alyor musunuz? Bir siyasi partinin yesiyim Bir sendikaya yeyim Bir ya da daha ok dernek ve/veya vakfa yeyim 51. Sizce TMMOBnin temel ilevi nasl olmaldr? 1- TMMOB, lkemizdeki mhendislerin/mimarlarn yetki ve sorumluluklarn gereki bir ekilde tanmlayp haklarn koruyan; mesleki alanlarda ortaya kan gelimeleri izleyerek, yelerini bu dorultuda bilgilendiren yanlzca bir meslek rgt olmaldr. 2- TMMOB, bir meslek rgt oluunun yan sra, lkenin sanayi ve teknoloji politikalarnn oluumuna etkin olarak katlan, bu alandaki karar, uygulama ve denetleme srelerinde yasal yetkileri ve sorumluluklar bulunan bir yapya sahip olmaldr. 3- TMMOB, yalnzca sanayi ve teknoloji politikalarnn oluumuna deil, lkenin geliimi zerinde belirleyici neme sahip olan dier toplumsal ve politik srelere de aktif olarak katlan sivil bir rgtlenme olmaldr. 4- TMMOB rgtne olan ihtiya giderek azald iin, bu yap yanlzca yelerinin gerekli olduunda ba vurabilecekleri bir tr danmanlk kurumuna dnmelidir. TMMOBnin gemi yllardaki faaliyetleri dikkate alndnda, sizce rgt aada tanmlanan alanlarda ne lde baarl olmutur? 52. Gerekletirdii eitim, danmanlk, bilimsel yayn, toplant ve kongereler yoluyla mhendislik/mimarlk mesleinin lkemizdeki teknik bilgi birikiminin geliimine katk yapmtr. Baarsz 1 2 3 4 5 Baarl 53. niversitelerimizdeki mhendislik/mimarlk eitiminin niteliinin artrlmasna ve bu kurulular arasndaki farkllklarn giderilmesine aba harcayarak, meslein niteliinin geliimine katk salamtr. Baarsz 1 2 3 4 5 Baarl 54. yelerinin ekonomik ve sosyal haklarn gelitirmeye ynelik politikalar saptayarak, yasa koyucular zerinde oluturduu demokratik basklarla bu politikalarn hayata geirilmesine arac olmutur. Baarsz 1 2 3 4 5 Baarl 55. lkenin sanayileme ve kalknma srelerine alternatif yaklamlar sunarak, bamsz kalknma politikalarnn oluumuna katk salamtr. Baarsz 1 2 3 4 5 Baarl 56. Yalnzca yelerinin deil lkenin deiik kesimlerinin demokratik hak ve taleplerinin korunup gelitirilmesinde de aktif olarak yer alm ve bylelikle lkemizin demokratikleme srecinde nc bir rol oynamtr. Baarsz 1 2 3 4 5 Baarl 57. lkemizdeki sivil toplum rgtlerinin toplumdaki ilevine rnek olmu ve oluturduu farkl platformlarla bu tr rgtlenmelerin geliip glenmesine katkda bulunmutur. Baarsz 1 2 3 4 5 Baarl 58. Faaliyetlerini baaryla srdrebilmesi iin gerekli olan finansal kaynaklar elde edebilmi ve bu kaynaklar rgtn amalar dorultusunda etkin bir ekilde kullanmtr. Baarsz 1 2 3 4 5 Baarl 59. Faaliyetleri iin gerekli olan donanm ve altyap olanaklarn (bina, ofis, malzeme, vb.) gelitirebilmi ve bunlar yelerinin kullanmna etkin olarak sunmutur. Baarsz 1 2 3 4 5 Baarl 60. lkedeki mhendis/mimar toplamn temsil edebilecek gte bir ye tabanna sahip olmutur. Baarsz 1 2 3 4 5 Baarl 61. Toplumun deiik kesimlerinde kabul grm ve varl iin gl bir destek oluturabilmitir. Baarsz 1 2 3 4 5 Baarl 62. Mhendis/mimar odalar arasndaki egdm ve uyumu salayabilmi ve faaliyetlerine tm odalarn taleplerini ve beklentilerini dengeli bir biimde yanstabilmitir.
(D) TMMOB ve ODA HAKKINDAK GRLER
254
Baarsz 1 2 3 4 5 Baarl 63. Ynetim kadrolarn demokratik seimler yoluyla belirlemi ve bu seimlere yelerinin eit anslarla katlabilecei ortamlar hazrlamtr. Baarsz 1 2 3 4 5 Baarl 64. Grevlerini baaryla uygulayabilecek nitelikteki kiileri ynetim kademelerinde greve getirebilmitir. Baarsz 1 2 3 4 5 Baarl 65. Yneticilerinin yetki ve sorumluluklarn ak ekilde tanmlam, sz konusu kiilerin faaliyetlerini bu tanml ereveler ierisinde yapp yapmadklarn denetlemitir. Baarsz 1 2 3 4 5 Baarl 66. Sizce baz siyasi partilerin ve rgtlenmelerin TMMOB rgtnn bamsz bir ynetim oluturmasn engelleyecek lde belirleyici etkileri var mdr? 1-Evet 2-Hayr 67. rgtte seimler sonucunda grev alan mhendislerin/mimarlarn grev aldklar sre ierisinde dier grev ve ilerini brakarak, tam zamanl ve belli bir cret karlnda profesyonelce ilendirilmeleri gerektii grne katlyor musunuz? 1-Evet 2-Hayr 68. Dier odalarla karlatrdnzda, odanz nasl deerlendiriyorsunuz? 1-Daha az baarl 2-Ayn 3-Daha baarl 4-Fikrim yok 69. Genel olarak deerlendirildiinde TMMOBnin en baarl olduu dnem aada belirtilenlerden hangisidir? 1-1955-1963 2-1964-1973 3-1974-1980 4-1981-1983 5-1984 ve sonras 6-Fikrim yok 70. Trkiyenin bugnk toplumsal, ekonomik ve siyasal yapsn dikkate aldnzda, devletin konumu ve yaplanmas hakknda aada sunulanlardan hangisine daha yakn olduunuzu dnyorsunuz? 1- Devlet toplumdaki tm kesimlerin taleplerini eit derecede yanstabilen tarafsz bir yap niteliindedir. 2- Devlet, ekonomik ve mali gce sahip olan toplumsal kesimlerden bamsz hareket edememekte, yasa ve politikalarn bu kesimlerin talepleri dorultusunda biimlendirmektedir. 3- Devlet, ynetici bir sekinler (elit) grubunun toplum iin ngrd projeleri, bu grubun sahip olduu yasal/brokratik g ve dzenlemelerle uygulamaya alan, dier toplumsal dinamiklerden etkilenmeyen bamsz bir yap grnmndedir. 71. Trkiyede devletin ekonomide sahip olmas gereken rol ve ilevi hakknda aadaki grlerden hangisine katlyorsunuz? 1- Devlet retimde dorudan yer almal ve iktisadi kalknmann ncs olmaldr. 2- Devlet retimde dorudan yer almamal, ancak ald ynlendirici kararlarla zel sektrn geliimine katk salamaldr. 3- Devlet ekonomik hayattan tmyle elini ekmelidir. 72. Trkiyede yaanan sorunlarn zlmesinde ncelikle hangi nlemin alnmas gerekmektedir? 1- Trkiye, demokrasisini gelitirerek, toplumun deiik kesimlerinden gelen talepleri yerine getirebilen, insan haklarna saygl, deiik gr ve kesimlerin rgtlenmesine olanak salayan bir yapya ulamaldr. 2- Trkiye, isizlik ve enflasyon gibi temel ekonomik sorunlarn zmelidir. Bu sorunlar zebildii taktirde, toplumsal ve politik sorunlar da kendiliinden ortadan kalkacaktr. 3- lkenin dousunda yaanan sorun zlmelidir. 4- Trkiyede devlet, millet bilinci ve milli karlar etrafnda rgtlenerek, milli birlik ve iradeyi glendirmelidir. 5- Trkiyede devlet halkn sahip olduu manevi potansiyeli kullanarak, tm kesimlerin ortak kar ve haklarn koruyan gl bir kalknma hamlesi balatmaldr. 73. Trkiyenin yakn vadede ekonomik ve toplumsal sorunlarn zerek gelimi bir lke statsne ulaaca konusunda nasl bir beklenti ierisindesiniz? 1-yimserim 2-Ktmserim
(E) TRKYENN TOPLUMSAL/EKONOMK YAPISI HAKKINDAK GRLER
255
256

Kapitalizm Ve Muhendislik

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kapitalizm Ve Muhendislik

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TRKYEDE MHENDSLER-MMARLAR

KAPTALZM, NSANLIK VE MHENDSLK

KAPTALZM, NSANLIK VE MHENDSLK: TRKYEDE MHENDSLER MMARLAR

KAPTALZM, NSANLIK VE MHENDSLK

KAPTALZM, NSANLIK VE MHENDSLK

Ahmet Haim Kse Ahmet nc

Nisan 2000 - Ankara

KAPTALZM, NSANLIK VE MHENDSLK

Kapak Tasarm Raul Mansur Bask Pelin Ofset

SUNU 11 TEEKKR 17 BALARKEN 19 BRNC BLM 21 KNC BLM 37

NSANLIIN DRAMI ADRIYENN PHES

SERMAYE KARISINDA MHENDSLK VE MHENDSLER: TAYLOR VE VEBLEN

KAPTALZM, NSANLIK VE MHENDSLK

THORSTEIN VEBLEN: URASIZLIK DEOLOJSNE KARI MHENDSLK DEOLOJS

TARHSEL MHENDSLKLER VE TARHSEL MHENDSLER

MHENDSMMARLARIN SINIF KONUMLARINA GRE TMMOBNN RGTLENME LKES HAKKINDAK BEKLENTLER

159 BENC BLM

KAPTALZM, NSANLIK VE MHENDSLK

KAPTALZM, NSANLIK VE MHENDSLK

KAPTALZM, NSANLIK VE MHENDSLK

KAPTALZM, NSANLIK VE MHENDSLK

KAPTALZM, NSANLIK VE MHENDSLK

KAPTALZM, NSANLIK VE MHENDSLK

KAPTALZM, NSANLIK VE MHENDSLK

KAPTALZM, NSANLIK VE MHENDSLK

KAPTALZM, NSANLIK VE MHENDSLK

KAPTALZM, NSANLIK VE MHENDSLK

KAPTALZM, NSANLIK VE MHENDSLK

KAPTALZM, NSANLIK VE MHENDSLK

KAPTALZM, NSANLIK VE MHENDSLK

KAPTALZM, NSANLIK VE MHENDSLK

KAPTALZM, NSANLIK VE MHENDSLK

KAPTALZM, NSANLIK VE MHENDSLK

KAPTALZM, NSANLIK VE MHENDSLK

KAPTALZM, NSANLIK VE MHENDSLK

KAPTALZM, NSANLIK VE MHENDSLK

KAPTALZM, NSANLIK VE MHENDSLK

FREDERICK W. TAYLOR: NSANIN SERMAYELETRLMES YA DA BLMSEL YNETMN LKELER

KAPTALZM, NSANLIK VE MHENDSLK

1947: 6-7 iinde).

KAPTALZM, NSANLIK VE MHENDSLK

KAPTALZM, NSANLIK VE MHENDSLK

THORSTEIN VEBLEN: URASIZLIK DEOLOJSNE KARI MHENDSLK DEOLOJS

KAPTALZM, NSANLIK VE MHENDSLK

KAPTALZM, NSANLIK VE MHENDSLK

KAPTALZM, NSANLIK VE MHENDSLK

KAPTALZM, NSANLIK VE MHENDSLK

KAPTALZM, NSANLIK VE MHENDSLK

KAPTALZM, NSANLIK VE MHENDSLK

KAPTALZM, NSANLIK VE MHENDSLK

KAPTALZM, NSANLIK VE MHENDSLK

KAPTALZM, NSANLIK VE MHENDSLK

KAPTALZM, NSANLIK VE MHENDSLK

KAPTALZM, NSANLIK VE MHENDSLK

KAPTALZM, NSANLIK VE MHENDSLK

KAPTALZM, NSANLIK VE MHENDSLK

KAPTALZM, NSANLIK VE SINIFLAR ZERNE NERMELER

KAPTALZM, NSANLIK VE MHENDSLK

KAPTALZM, NSANLIK VE MHENDSLK

KAPTALZM, NSANLIK VE MHENDSLK

KAPTALZM, NSANLIK VE MHENDSLK

srp giden kapitalist retim ilikilerinin bizatihi kendisidir.

KAPTALZM, NSANLIK VE MHENDSLK

KAPTALZM, NSANLIK VE MHENDSLK